179https://doi.org/10.31743/vv.2018.33.08 ISSN 1644-8561, e-ISSN 2451-280X

Michał KlukowskiKatolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin michael.klukowski@yahoo.com, ORCID: 0000-0003-1130-7406

Rozdarcie szat arcykapłana a rozdarcie zasłony świątyni jako wyraz gniewu człowieka i Boga w Ewangelii Mateusza (Mt 26,65; 27,51)The Tearing of the High Priest’s Robes and of the Temple Curtain as Expressions of Human and Divine Anger in Matthew’s Gospel (26,65; 27,51)

Streszczenie

W Ewangelii Mateusza znajdujemy dwa teks-ty, w których wspominany jest akt rozdarcia. Pierwszym z nich jest rozdarcie szat arcyka-płana na usłyszane z ust Jezusa bluźnierstwo (26,65). Drugim rozdarcie zasłony świąty-ni przez Boga (27,51). W artykule zostaje postawiona hipoteza, że rozdarcie zasłony świątyni było symbolicznym aktem Boga w odpowiedzi na rozdarcie szat przez arcy-kapłana. Świadectwa starotestamentowe po-świadczają, że rozdarcie szat było wyrazem gniewu na usłyszane bluźnierstwo. Chociaż rozdzieranie szat było kapłanom zabronione (Kpł 10,6; 21,10), to jednak Miszna dopusz-czała taką możliwość w czasie procesu przed

Słowa klucze

gniew Boga; roz-darcie szat; za-słona świątyni; bluźnierstwo

33 (2018) 179-202

https://doi.org/10.31743/vv.2018.33.08mailto:michael.klukowski@yahoo.com

180

Sanhedrynem. Możliwe, że Mateusz widział w rozdarciu zasłony świątyni symboliczne roz-darcie szaty Boga jako wyraz Jego gniewu na bluźnierstwo, którym było zabicie Jego Syna. Tym bardziej, że Mateusz akcentuje rozdarcie zasłony od góry do dołu, tymczasem właśnie szaty arcykapłana miały być tak rozrywane według przepisów Miszny. Trudnością wy-suniętej hipotezy są dwa fakty. Po pierwsze, redakcja Miszny jest późniejsza od redakcji Ewangelii Mateusza. Po drugie, Mateusza używa dwóch różnych czasowników na opi-sanie aktu rozdarcia.

Abstract

There are two passages about acts of tear-ing in the Gospel of Matthew. The first one is when the High Priest tore his robes after hearing supposed blasphemy against God from Jesus’ mouth (26,65), and the second when the Temple curtain was torn in two from top to bottom (27,51). In this article I try to show that the tearing of the Temple curtain was God’s response to the previous act of the High Priest tearing his robes. The Old Testament tradition confirms that the tearing of clothes was a sign of grief or an-ger in response to blasphemy. Although the tearing of the Priest’s robes was forbidden by the Law (Lev 10:6; 21:10), the Mishnaic tradition testifies that the High Priest could have torn his robes immediately after hearing a blasphemy against God. It is possible that Matthew saw in the Temple curtain a sort of symbolic image of the robes of God, and that by tearing this curtain God expressed his grief and anger towards blasphemy against himself, i.e. the mocking and cursing of his Son. It is

Keywords

God’s anger; tea-ring of the robes; Temple curtain; blasphemy

181

interesting that the curtain was torn in two from top to bottom, just like the Mishnah specifies that the High Priest had to tear his robe from top to bottom. There are two possi-ble problems challenging my hypothesis. First, the Mishnah (though undoubtedly contain-ing earlier traditions) is a later work than the Gospel of Matthew. Secondly, Matthew em-ploys two different verbs to describe the acts of tearing, the priestly robe versus the veil.

Na kartach Ewangelii Mateusza akt „rozdarcia” pojawia się w dwóch miejscach: najpierw w trakcie przesłuchania Jezusa przed Sanhedrynem, kiedy to arcykapłan w odpowiedzi na bluźnierstwo Jezusa rozdziera szaty (26,65), a następnie za-raz po śmierci Jezusa, po której następuje seria wydarzeń o charakterze kosmicznym, poprzedzona rozdarciem zasłony świątyni (27,51). Teza wyjściowa artykułu jest następująca: o ile rozerwanie szat przez arcykapłana było wyrazem gniewu ludzkiego w odpowiedzi na (rzekome) bluźnierstwo Jezusa przeciw Bogu, o tyle rozdarcie zasłony świątyni stanowi wyraz Bożego gniewu w odpowiedzi na (faktyczne) bluźnierstwo przeciw Bogu, jakim było zabicie Jego umiłowanego Syna (Mt 3,17; 12,18). Celem artykułu jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy taka korelacja mogła być zamierzona przez samego Mateusza. Realizacja celu pracy będzie przebiegać w następującym porządku: w pierwszej kolejności uwaga zostanie skupiona na motywie rozdarcia szat przez arcyka-płana, następnie analizie zostanie poddany motyw rozdarcia zasłony świątyni, po której z kolei nastąpi porównanie obu scen w celu wykazania ich potencjalnych paraleli.

182

1. Rozdarcie szat arcykapłana (Mt 26,65)

1.1. Kontekst literacki Mt 26,65

Jak zostało już zasygnalizowane we wstępie, akt rozdarcia szat arcykapłana znajduje się w kontekście przesłuchania Jezusa przed Sanhedrynem. Początkowo arcykapłan i Sanhedryn na próżno szukali fałszywego świadectwa, na bazie którego mogliby skazać Jezusa na śmierć (26,59-60). Pretekstem do dalszych poszukiwań okazali się dwaj świadkowie, którzy paradoksalnie złożyli prawdziwe świadectwo, mianowicie przytaczając słowa Jezusa o tym, że jest on w stanie zburzyć świątynię i odbudować ją w trzy dni (26,61). Jezus zapytany przez arcykapłana, dlaczego nie odpowiada na usłyszane za-rzuty, postanawia milczeć (26,62), czym w oczach Sanhedrynu pośrednio potwierdza prawdziwość stawianego Mu zarzu-tu. Następnie arcykapłan zmusza Jezusa, aby pod przysięgą przyznał, czy jest On faktycznie Mesjaszem, Synem Boga (26,63). Jezus odpowiada dosłownie „Ty powiedziałeś”, co u Mateusza wiąże się z pozytywną odpowiedzią (por. 26,25; 27,11). Sam tytuł „Mesjasz” nie był jednak wystarczającym dla oddania prawdziwej tożsamości Jezusa, dlatego zostaje on dookreślony przez słowa oparte o Dn 7,14 i Ps 110,1: „Odtąd ujrzycie Syna Człowieczego, siedzącego po prawi-cy Wszechmocnego, i nadchodzącego na obłokach niebie-skich” (Mt 26,64). Na te słowa arcykapłan rozdarł swe szaty, stwierdzając dwukrotnie, że są one bluźnierstwem (26,65). Następnie arcykapłan pyta o zdanie całą resztę zgromadzenia, ci zaś potwierdzają jego ocenę, wskazując na karę, jaką Jezus powinien ponieść: „winien jest śmierci” (26,66). Kolejne dwa wersety zamykają scenę przesłuchania, opisując znęca-nie się nad Jezusem poprzez plucie, bicie i naśmiewanie się z Niego (26,67-68).

183

1.2. Rozdarcie szat arcykapłana na tle tradycji starotestamentowych

Rozdarcie szat jest na kartach ST związane z wyrażeniem żalu i rozpaczy, zwłaszcza na wieść o śmierci ważnej i umi-łowanej osoby, np. syna. Jakub rozdarł swoje szaty na wieść o rzekomej śmierci jego syna, Józefa (Rdz 37,34), podobnie jak wcześniej uczynił to Ruben (Rdz 37,29), a potem inni bracia w reakcji na utratę ich najmłodszego brata (Rdz 44,13). Dawid z kolei rozdarł swe szaty na wieść o śmierci Saula i jego syna, Jonatana (2 Sm 1,11-12).

Gest rozdarcia szat w tym kontekście znany jest także w kulturze grecko-rzymskiej. Kasjusz Dion w swej Historii rzymskiej (54, 14, 1-2) wspomina Liciniusa Regulusa, który dowiedziawszy się, że nie znajduje się na liście wybranych członków, publicznie rozdarł swoje ubranie w rzymskim se-nacie. Dalej Kasjusz Dion podaje, że również cezar August rozdarł ze złości ubranie, kiedy dowiedział się o porażce Publiusza Kwintyliusza Warusa w bitwie w lesie Teutoburskim (56, 23, 1).

Jednak w kontekście rozdarcia szat przez arcykapłana naj-ważniejsze wydają się teksty dotyczące bluźnierstwa i prze-pisów kapłańskich. Gest rozdarcia szat w reakcji na usłysza-ne bluźnierstwo wobec Boga poświadczony jest w Drugiej Księdze Królewskiej. Kiedy dowódca wojsk asyryjskich zbluź-nił przeciwko Bogu YHWH poprzez stwierdzenie, iż nie będzie On w stanie zapobiec oddaniu Jerozolimy w ręce króla asyryjskiego (2 Krl 18,30), na te słowa Eliakim i jego towarzysze rozdarli swe szaty (2 Krl 18,37), a następnie król Ezechiasz (2 Krl 19,1), któremu przekazali te słowa (por. Iz 36,22–37,1).

W przypadku przepisów odnoszących się bezpośrednio do kapłanów, w Kpł 10,6 Mojżesz przykazuje Aaronowi i jego synom, aby nie rozdzierali swych szat, tak aby i Pan nie rozgniewał się i nie ukarał ich śmiercią. Ten sam nakaz zostaje powtórzony w Kpł 21,10. Ponieważ Kpł 10,6 znajduje

184

się w kontekście przepisów dotyczących posługi kapłańskiej, można zakładać, że mowa tu o szatach kapłańskich. Z ko-lei Kpł 21 dotyczy wprost arcykapłana. Co istotne, LXX w obu księgach (2 Krl i Kpł) na oddanie szat używa terminu ἱμάτιον, czynność rozdarcia szat zaś oddaje przez czasownik διαρρήγνυμι, a zatem zostają użyte dwa terminy, których również Mateusz używa w kontekście rozdarcia szat przez arcykapłana (Mt 26,65, inaczej Mk 14,63).

Podsumowując, zarówno na kartach ST, jak i w dziełach historyków rzymskich, gest rozdarcia szat był przede wszyst-kim związany z wyrazem rozpaczy i żalu na wieść o utracie bliskiej i kochanej osoby bądź też na wieść o porażce w sze-roko rozumianym tego słowa znaczeniu. Gest ten wyrażał także gniew na usłyszane bluźnierstwo. Pomimo, że rozdarcie szat było dość znanym i praktykowanym aktem wyrażania emocji, to, jak pokazują teksty z Kpł 10,6 i 21,10, kapłanom było zabronione rozdzieranie ich szat.

1.3. Rozdarcie szat arcykapłana jako wyraz gniewu

Podczas gdy Marek przedstawia akt rozdarcia szat za pomo-cą imiesłowu (διαρρήξας), a następującą po nim wypowiedź wprowadza czasownikiem aktywnym (λέγει), to Mateusz odwraca ten porządek, wprowadzając wypowiedź imiesło-wem (λέγων), a sam akt opisując formą aktywną czasow-nika (διέρρηξεν)1. Dla Marka więc rozdarcie szat bardziej towarzyszy słowom, gdy tymczasem u Mateusza słowa to-warzyszą temu gestowi. Ta różnica akcentów nie może ujść naszej uwadze w dalszej części artykułu. Ponadto na uwagę zasługuje fakt, że Marek mówi o rozdarciu tuniki (χιτών), czyli spodniej szaty, Mateusz natomiast mówi o zewnętrznej szacie (ἱμάτιον). Istotne dla nas jest to, że użyty przez obu ewangelistów czasownik διαρρήγνυμι prawie zawsze w LXX

1 Łukasz w swojej relacji pomija wątek rozdarcia szat przez arcyka-płana.

185

łączy się w kontekście rozdarcia odzienia z terminem uży-tym przez Mateusza, prawie w ogóle natomiast nie łączy się z terminem użytym przez Marka – występuje zaledwie trzy razy i nigdy w kontekście bluźnierstwa (por. 2 Sm 15,32; 1 Krl 20,27; 4 Mch 9,11). A to właśnie usłyszane bluźnier-stwo było przyczyną rozdarcia szat przez arcykapłana, w czym zgodni są tak Mateusz, jak i Marek.

Jak pokazują przeprowadzone przez R.E. Browna analizy greckiego „rdzenia” βλασφημ- w LXX oraz dziełach Filona i Flawiusza, bluźnierstwo co najmniej do czasów Jezusa od-nosiło się do czterech możliwych działań człowieka2: (1) na-śmiewanie się z Boga, (2) przeklinanie Boga, (3) lekceważe-nie i umniejszanie mocy Boga, (4) przypisywanie sobie cech i przywilejów, które należą wyłącznie do Boga. Biorąc pod uwagę te cztery możliwe kategorie, można zastanowić się, w oparciu o którą z nich arcykapłan uznał słowa Jezusa za bluźniercze. Jak zauważyliśmy wcześniej (pkt. 1.1.), z relacji Ewangelii Mateusza wynika, że za bluźnierstwo zostało uzna-ne przypisanie sobie tytułu Mesjasza, Syna Bożego, a tak-że odniesienie swojej osoby do postaci Syna Człowieczego z Dn 7,14, który zasiądzie „po prawicy Wszechmocnego, i nadchodzącego na obłokach niebieskich” (Mt 26,64). Na poziomie historycznym nie mamy pewności, który z tych trzech tytułów mógł nieść ze sobą bluźnierczą treść na po-czątku trzeciej dekady I wieku po Chrystusie. Mamy jednak pewność, że żaden z nich nie mógł należeć do pierwszych trzech kategorii bluźnierstwa3. Jeśli więc arcykapłan uznał Jezusa za bluźniercę, to prawdopodobnie dlatego, że przy-pisał On sobie prerogatywy boskie. Rozstrzygnięcie prob-lemu, który z tytułów mógł być bezpośrednim powodem rozdarcia szaty, nie jest istotne dla celu tego artykułu. Dla nas liczy się tu sam fakt, że akt rozdarcia szat był wyrazem gniewu arcykapłana na usłyszane bluźnierstwo, co z kolei łą-

2 Brown, The Death, 532.3 Evans – Carlston, From Synagogue, 24-41, 48-58.

186

czy motywację tego aktu ze wspomnianą wcześniej tradycją z 2 Krl 18,37 i 19,14.

W tym miejscu możemy przejść do pytania, czy arcykapłan był uprawniony do rozdarcia swoich szat. Otóż jak zostało wyżej zauważone (pkt 1.2.), Księga Kapłańska wyraźnie za-braniała kapłanom takich praktyk. Jednakże fakt istnienia takiego zakazu (Kpł 10,6 i 21,10) wcale nie musi rozstrzygać sprawy na rzecz uznania, że arcykapłan poprzez ten gest złamał Prawo Mojżeszowe (co Mateusz mógł ukazać jako ironię na tle oskarżeń wobec Jezusa). Tak naprawdę bowiem nie wiemy, jaki status posiadały wówczas przepisy kapłańskie zawarte w Pięcioksięgu, gdyż w ogóle nie możemy mieć pewności, która forma Pięcioksięgu była wówczas autorytatywna i ja-kiego rodzaju jej interpretacje były obowiązujące5. Ponadto świadectwo Miszny z traktatu o Sanhedrynie wskazuje, że gest rozdarcia szat przez arcykapłana nie tylko był dopuszczalny, ale wręcz wymagany. Według Miszny, kiedy w czasie procesu zostanie wypowiedziane bluźnierstwo, potwierdzone przez świadków, wówczas sędziowie winni rozedrzeć swoje szaty i nigdy więcej już ich nie użyć (Sanhedryn 7, 5)6. Zgodnie z innym traktatem Miszny (Horajot 3, 5), ten sam gest kapła-ni mogli uczynić w obliczu wieści o śmierci krewnego, przy czym w tym miejscu Miszna doprecyzowuje, iż kapłan wi-

4 Bluźnierstwo dowódcy wojsk asyryjskich (2 Krl 18,30) podchodzi pod trzecią kategorię bluźnierstwa.

5 Meier, „The Historical Jesus”, 52-79. 6 The Mishnah, 392: „«The blasphemer» is not culpable unless he

pronounces the Name itself. R. Joshua b. Karha says: On every day [of the trial] they examined the witnesses with a substituted name, [such as] «May Jose smite Jose». When sentence was to be given they did not declare him guilty of death [on the grounds of evidence given] with the substituted name, but they sent out all the people and asked the chief among the witnesses and said to him, «Say ex-pressly what thou heardest», and he says it; and the judges stand up on their feet and rend their garments, and they may not mend them again. And the second witness says, «I also heard the like», and the third says, «I also heard the like»”.

187

nien rozedrzeć swą szatę od dołu do góry, z kolei arcykapłan z góry (na dół) (Horajot 3, 5, por. Mt 27,51)7. W tym miejscu kluczowy jest dla nas pierwszy tekst z Miszny, gdyż stanowi świadectwo o tym, że w czasie procesu przed Sanhedrynem rozdarcie szat było gestem w pełni uprawnionym, pomimo tradycji zachowanej w Księdze Kapłańskiej.

Choć oczywiście świadectwo Miszny jest późniejsze (po-czątek III wieku po Chrystusie) w stosunku do Ewangelii Mateusza i może odnosić się zarówno do prawa obowiązującego przed lub po roku 70 po Chrystusie8, to jednak fakt, że in-stytucja Sanhedrynu była związana ściśle ze świątynią i śro-dowiskiem kapłanów, pozwala nam przypuszczać, że mamy w niej do czynienia z tradycją przed rokiem 70, kiedy to jesz-cze istniała świątynia9. Ponadto Miszna, przytaczając trady-cję o bluźnierstwie wypowiedzianym przed Sanhedrynem, powołuje się na świadectwo rabbiego Jozuego ben Karha, który był uczniem rabbiego Akiby ben Josefa żyjącego w la-tach 50-132 po Chrystusie10, tak więc w latach ostatecznego redagowania Ewangelii Mateusza. Choć zatem historycznie nie mamy pewności, że prawa odnośnie do Sanhedrynu, któ-re zawarte są w Misznie, odzwierciedlają historyczny prze-bieg procesu Jezusa, to jednak sam Mateusz mógł posiadać

7 The Mishnah, 465: „The High Priest rends his garment from below, but an ordinary priest from above”.

8 Sanders, Jewish Law, 5. 9 J. Neusner ( Judaism) dowodził, że jedynie przepisy odnośnie do

czystości rytualnej pochodzą w Misznie sprzed roku 70. Założenia i podejście J. Neusnera, a w konsekwencji jego wnioski, zostały pod-dane krytyce przez E.P. Sandersa ( Jewish Law, 332). Krótko ujmu-jąc problem, dla J. Neusnera Miszna stanowi swego rodzaju traktat filozoficzny ukazujący idealny judaizm i jego prawodawstwo, nie-koniecznie mające wiele wspólnego z faktyczną tradycją z judaizmu okresu Drugiej Świątyni. Tymczasem E.P. Sanders zwraca uwagę, że Neusner w swych rozważaniach zlekceważył zupełnie kwestie gatunku literackiego Miszny, co jest podstawą dla właściwej oceny wartości historycznej Miszny.

10 Ginzberg, „Akiba ben Joseph”, 304-310.

188

wiedzę o takiej tradycji (choćby fikcyjnej) i wykorzystać ją w budowaniu swojej narracji. W kontekście procesu przed Sanhedrynem Miszna wspomina również, że w przypadku przestępstw podchodzących pod karę śmierci proces i wyda-nie werdyktu musiało mieć miejsce w ciągu dnia, a ponadto nie mogło odbyć się w przeddzień święta (Sanhedryn 4, 1)11. Tymczasem według Mateusza właśnie o tym czasie roku za-padł wyrok śmierci na Jezusa, i to nocną porą, co świadczy o tym, że proces Jezusa przed Sanhedrynem miał charakter nieformalny. Potwierdzałby to także fakt, iż przesłuchanie Jezusa miało miejsce w rezydencji arcykapłana12, o której w żadnym z dostępnych nam źródeł historycznych nie wspo-mina się jako o miejscu oficjalnych spotkań Sanhedrynu13.

Oczywiście prawdą jest, że wiele przepisów Miszny doty-czących Sanhedrynu zupełnie nie przystaje do opisów z czte-rech Ewangelii, jednak trzeba wziąć pod uwagę wspomniany już fakt, że proces Jezusa miał prawdopodobnie charakter nieformalny, co mogło mieć wpływ na zignorowanie prze-pisów odnośnie do formalnego przebiegu procesu. Ponadto w przytoczonej argumentacji z tradycji Miszny chodzi głów-nie o zwrócenie uwagi, że na poziomie historycznym nie można wykluczyć faktu rozdarcia szat przez arcykapłana tylko dlatego, że Księga Kapłańska wyraźnie tego zabrania.

11 The Mishnah, 387: „In capital cases they hold the trial during the daytime and the verdict also must be reached during the daytime. […] in capital cases a verdict of acquittal may be reached on the same day, but a verdict of conviction not until the following day. Therefore trials may not be held on the eve of a Sabbath or on the eve of a Festival-day”.

12 Co sugeruje wzmianka, iż Piotr szedł za pojmanym Jezusem aż do dziedzińca (rezydencji) arcykapłana: τῆς αὐλῆς τοῦ ἀρχιερέως (Mt 26,58) – ewidentny genetivus loci.

13 Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, gdzie dokładnie odbywały się spotkania Sanhedrynu w czasach publicznej działalności Jezusa, tym niemniej z dostępnych świadectw wydaje się, że było to miej-sce umiejscowione raczej przy świątyni aniżeli w jej obszarze. Zob. Brown, The Death, 348-350.

189

1.4. Podsumowanie analizy tekstu Mt 26,65

W ramach podsumowania wyróżnijmy najważniejsze dla nas rzeczy. Po pierwsze, Mateusz poprzez formę aktywną czasownika „rozdzierać” na tle występującego w tym wersie imiesłowu zwraca uwagę na ważność tego gestu. Po drugie, przy jego opisie używa języka LXX, odnosząc się do tra-dycji starotestamentowej. Po trzecie, w ramach tej tradycji odwołuje się on do aktu rozdzierania szat w obliczu gniewu na usłyszane bluźnierstwo wobec Boga. Po czwarte, w tym przypadku bluźnierstwem jest przypisywanie sobie przez Jezusa boskich prerogatyw. Wreszcie, pomimo wyraźnego zakazu Księgi Kapłańskiej, nie można całkowicie wykluczyć, że akt rozdarcia szat przez arcykapłana był dopuszczalny w świetle ówczesnych zwyczajów. W istocie bez względu na to, czy akt rozdarcia szat przez arcykapłana ma swoje uza-sadnienie historyczne czy nie, Mateusz w oparciu o tradycje starotestamentowe ukazuje symboliczne znaczenie tego gestu jako wyrazu gniewu ludzkiego na usłyszane bluźnierstwo wobec Boga Izraela.

2. Rozdarcie zasłony świątyni (Mt 27,51)

2.1. Kontekst literacki Mt 27,51

Rozdarcie zasłony świątyni w narracji Mateusza następuje zaraz po śmierci Jezusa. Zostaje ono wprowadzone przez czę-sto wykorzystywaną formułę καί ἰδού (‘i oto’), która z jednej strony wprowadza nas w nowy wątek tekstu, a z drugiej strony ma na celu zwrócenie uwagi na następującą po niej sekwencję wydarzeń. W tym przypadku formuła ta wprowadza wzmiankę o rozdarciu zasłony świątyni i czterowiersz (27,51-52), który w formie biernej i za pomocą spójnika καί (‘i, a’) krótko wylicza zjawiska, których przyczyną jest sam Bóg. Z kolei po czterowierszu następuje zmiana ze strony biernej na stronę

190

aktywną, a także zmiana czasu akcji z wydarzeń następujących zaraz po śmierci Jezusa na wydarzenia zachodzące już po Jego wskrzeszeniu (27,53). Podział czasu akcji Mateusz zaznaczył wyrażeniem μετὰ τὴν ἔγερσιν αὐτοῦ (‘po jego zmartwychwsta-niu’). W tym świetle za zamkniętą jednostkę można uznać sam czterowiersz wraz z wprowadzeniem, w którym znajduje się interesująca nas wzmianka o rozdarciu zasłony świątyni. Strukturę tej jednostki można przedstawić następująco:

– wprowadzenie: „I oto zasłona świątyni została roz-darta” (27,51a);

– „i ziemia została potrząśnięta” (27,51b);– „i skały zostały rozdarte” (27,51c);– „i groby zostały otworzone” (27,52a);– „i wiele ciał świętych w stanie snu zostało wskrzeszo-

nych po Jego zmartwychwstaniu” (27,52b-53).Jak widać powyżej, rozdarcie zasłony świątyni inauguru-

je zaistnienie kosmicznych wydarzeń prowadzących nas do punktu kulminacyjnego, czyli wskrzeszenia Jezusa, na mocy którego możliwe jest wskrzeszenie świętych do nowego życia.

2.2. Kontekst teologiczno-historyczny Mt 27,51

Pośród dostępnych nam tekstów judaizmu okresu Drugiej Świątyni nie znajdujemy nigdzie motywu rozdarcia zasło-ny świątyni, z wyjątkiem tekstów wczesnochrześcijańskich (zob. TestLew 10,3; EwPt 5,20) powstałych już po zburze-niu świątyni w roku 70. Ten fakt sugeruje, że symboliczny obraz rozdartej zasłony świątyni prawdopodobnie narodził się na skutek tego dramatycznego wydarzenia dla Izraela. Oczywiście można również dopatrywać się oryginalności motywu rozdarcia zasłony w jego faktycznym zaistnieniu, jednakże na próżno szukać dowodów historycznych, któ-re mogłyby potwierdzić tego rodzaju fakt14. Ponadto samo

14 Dostęp do miejsca, w którym znajdowała się zasłona, mieli wyłącznie kapłani. Tych zaś trudno podejrzewać o rozgłaszanie wieści o roz-

191

wydarzenie zostaje opisane za pomocą języka i obrazów o charakterze eschatologicznym, co sugeruje, że tak właśnie należy podchodzić do tego tekstu. Jednak bez względu na historyczny czy ahistoryczny charakter tego zjawiska jego teologiczne znaczenie może być zrozumiane jedynie przy założeniu, iż wiemy, czym w istocie była zasłona świątyni i jakie przypisywano jej znaczenie.

Otóż, najkrócej mówiąc, zasłona świątyni stanowiła gra-nicę między światem sacrum a profanum. Zasłona oddzielała najświętsze miejsce, w którym obecny był sam Bóg i do któ-rego dostęp miał wyłącznie arcykapłan15. Prawdopodobnie w świątyni znajdowały się co najmniej dwie zasłony: we-wnętrzna, która oddzielała miejsce najświętsze od świętego, oraz zewnętrzna, która oddzielała miejsce święte od dzie-dzińca świątyni. Ewangelie synoptyczne określają zasłonę terminem καταπέτασμα, którym LXX określa zarówno ze-wnętrzną, jak i wewnętrzną zasłonę. Można wątpić, czy dla większości wczesnych chrześcijan szczegóły budowy świąty-ni były znane i czy różnica, o którą zasłonę mogło chodzić, stanowiła dla nich problem. Z pewnością część chrześcijan, głównie mam na myśli judeochrześcijan, miało świadomość znaczenia tej różnicy, o czym świadczy teologia Hbr 9,2-3 i 10,19-20. Nie można wykluczyć, że za ewangeliczną tradycją rozdarcia zasłony stała ta sama tradycja, która wpłynęła na teologię Listu do Hebrajczyków. Równie dobrze mogło być jednak odwrotnie. Bez względu na to, teologiczne znaczenie Mateuszowej wzmianki o rozdarciu zasłony świątyni wydaje się być jasne: tak jak wraz ze śmiercią Jezusa duch opuścił Jego ciało, tak również Bóg opuścił świątynie Jerozolimską, czego znakiem było rozdarcie przez Niego zasłony. Odtąd

darciu zasłony, gdyż ten boski znak byłby świadectwem przeciwko im samym. Gdyby z kolei przyjąć, że rozgłosili tę wieść, tak iż do-tarła ona do pierwszych chrześcijan, to jak to możliwe, że dotarła ona bezpośrednio do chrześcijan, i tylko do nich, bez żadnego nawet echa w źródłach pozachrześcijańskich?

15 Meyers, „Veil of the Temple”, 9241.

192

świątynia przestała być miejscem świętym, gdyż jej świętość gwarantowała jedynie obecność samego Boga. To dramatycz-ne wydarzenie, zarówno dla żydów, jak i judeochrześcijan, musiało odbić swoje piętno w ich świadomości i refleksji te-ologicznej (w tym Mateusza i jego wspólnoty). Skoro świą-tynia została zburzona, było oczywiste, że nie mógł w niej być obecny YHWH. Wydaje się, że wskazanie momentu opuszczenia świątyni przez Boga było dla chrześcijan czymś oczywistym, podobnie jak znaczenie tego aktu, jego przyczy-na i nośnik emocjonalny. Na tych trzech aspektach skupimy się w kolejnym podpunkcie.

2.3. Rozdarcie zasłony świątyni jako wyraz gniewu Bożego

Zacznijmy od przypomnienia, że sam akt rozdarcia zasłony został wyrażony w stronie biernej, przy tym nie wskazując bezpośrednio na podmiot, co było semickim sposobem wskazania na Boga jako osobę dokonującą czynności (tzw. passivum theologicum/divinum). Nie ma więc wątpliwości, że za tym wszystkim stał Bóg. Kolejnym ważnym zabiegiem Mateusza jest ukazanie rozdarcia zasłony jako działania in-augurującego serię wydarzeń o charakterze eschatologicz-nym. Po tym, jak zasłona została rozdarta, nastąpiło trzęsie-nie ziemi, wskutek którego pękły skały, dzięki czemu ciała świętych ludzi mogły wyjść z grobowców skalnych, po tym jak zostali ożywieni. Rzecz jasna za tym wszystkim również stał Bóg, na co wskazuje dalsze użycie strony biernej przez Mateusza. W opisie tych kosmicznych wydarzeń istotne dla nas są dwie rzeczy. Po pierwsze, tego rodzaju obrazy służy-ły prorokom starotestamentowym dla zapowiedzi Bożego sądu jako jego widzialne znaki dla Izraela16. Sąd Boży zaś w ówczesnej mentalności wiązał się z Bożym gniewem, cze-go świadectwem są choćby teksty św. Pawła (np. Rz 2). Po

16 Por. Iz 5,25; 6,4; 24,18; Jr 4,23; Ez 38,19; Jl 2,10.

193

drugie, przy opisie tych znaków Mateusz za sprawą wyraże-nia μετὰ τὴν ἔγερσιν αὐτοῦ (‘po Jego zmartwychwstaniu’ – 27,53) dzieli je na te o charakterze negatywnym (związane z eschatologicznym sądem – 27,51) i te o charakterze pozy-tywnym (zmartwychwstanie w ciele – 27,52-53). Rozdarcie zasłony należy do znaków negatywnych właśnie ze wzglę-du na gniew Boga i jego skutek. Skutkiem rozdarcia zasło-ny zaś, a zarazem przyczyną, jest opuszczenie przez Boga świątyni. Nieobecność Bożej chwały w świątyni, mówiąc językiem proroka Ezechiela, ostatecznie doprowadziło do jej zburzenia przez Rzymian, co również było odczytane jako gniew Boga. W świetle powyższych spostrzeżeń nie można stanowczo wykluczyć, że rozdarcie zasłony świątyni mogło być wyrazem Bożego gniewu, fakt zaś, że jego wyrażenie nastąpiło dokładnie zaraz po śmierci Jezusa, każe nam to widzieć jako jego bezpośrednio przyczynę.

W samym opisie rozdarcia zasłony Mateusz pozostawił nam szczegóły, wobec których nie można przejść obojętnie. Przede wszystkim wspomina o tym, że zasłona została roz-darta „z góry do dołu” na dwie części. Od razu powinno na-sunąć się nam pytanie, dlaczego ewangelista w ogóle wtrącił tutaj ten szczegół. Dlaczego po prostu nie napisał, że zasłona została rozdarta, lecz ważne dla niego było podkreślenie, że stało się to „z góry do dołu”? Słowo „podkreślenie” nie jest tu użyte na wyrost. Można bowiem zauważyć, że o ile Marek w swojej relacji o rozdarciu zasłony najpierw wspomi-na o tym, że rozdarła się na dwoje, a potem dopiero, że stało się to z góry do dołu, o tyle Mateusz znowu odmiennie kła-dzie akcent w paralelnym tekście i czyni to na odwrót. Dla Mateusza więc ważniejsza jest wzmianka o rozdarciu „z góry do dołu”. Dlaczego jednak ten szczegół był tak ważny dla obu ewangelistów?17 Szukając odpowiedzi na to pytanie, jesteśmy w trudnym położeniu, ponieważ w całej tradycji przedchrześ-cijańskiej, włączając w to ST czy apokryfy, nie znajdujemy

17 Łukasz pomija ten szczegół.

194

nigdzie takiej paraleli. Najbliżej czasów ewangelii Mateusza znajdujemy taki motyw jedynie we wspomnianej już w tym artykule Misznie. Otóż jak wcześniej zostało podkreślone (pkt 1.3.), Miszna uznawała możliwość rozdzierania szat przez kapłanów i arcykapłana. Jednakże, o ile kapłani mieli obowiązek rozdzierać szaty od dołu do góry, o tyle arcyka-płani winni to czynić „z góry do dołu” (Horajot 3, 5). Biorąc pod uwagę, że Miszna została spisana między 100 a 150 lat po Ewangelii Mateusza (i Marka), nie można wykluczyć, że spisana tradycja tego zwyczaju sięgała czasów ewangelistów i ta wyjątkowa paralela znajduje swoje źródło w tej samej tra-dycji. Co mogłoby to w konsekwencji oznaczać? Być może Mateusz czyni tu właśnie aluzję do szaty, którą zasłona świą-tyni ma symbolizować na zasadzie metafory. Podobnie więc jak szata oddziela i zasłania to, co najbardziej dla człowieka intymne, sekretne i przysługujące jedynie oblubienicy, tak zasłona świątyni oddzielała to, co w oczach Boga było nie-dostępne dla świata profanum i przysługiwało jedynie Jego oblubienicy – Izraelowi. Możliwą paralelę sugeruje również fakt, że już sama wzmianka o rozdarciu zasłony automa-tycznie kieruje myśl na osobę arcykapłana, gdyż jedynie on miał dostęp do najświętszego miejsca. Powtórzmy jednak – Mateusz mógł to zasugerować tylko przy założeniu, że wzmianka o rozdarciu „z góry do dołu” jest odzwierciedle-niem jedynej takiej tradycji zawartej w Misznie. Na koniec tej analizy należy wspomnieć inny bardzo ważny szczegół, mianowicie użycie przez Mateusza czasownika σχίζω na opisanie rozdarcia zasłony. Czasownik ten na kartach LXX i NT ma bardzo różne zastosowanie18, ale w tym kontekście

18 W LXX tego czasownika używa się do wyrażenia: rąbania drzewa (Rdz 22,3; 1 Sm 6,14; Syr 10,9), rozstąpienia wód w czasie Exodusu (Wj 14,21), podziału (grup) ludzi (1 Mch 6,45), przecięcie powietrza (Mdr 5,11), rozdarcie szat (Iz 36,22; 37,1), pęknięcia/rozszczepie-nia skał (Iz 48,21), rozdarcie człowieka na pół (Zu 1,55). Z kolei w NT jest on używany w kontekście: rozdarcia zasłony (Mt 27,51; Mk 15,38; Łk 23,45), pęknięcia/rozszczepienia skał (Mt 27,51),

195

widzę jego potrójne znaczenie. Po pierwsze, podobnie jak rozdarcie nieba wskazuje na zstąpienie Ducha Bożego (por. Mk 1,10; Mt 3,16), który przedziera się z przestrzeni Bożej do przestrzeni ludzkiej (wedle semickich wyobrażeń świa-ta), tak rozdarcie zasłony staje się widzialnym znakiem, że chwała Boża opuściła świątynię Jerozolimską. Duch Boży powrócił tam, dokąd udał się duch Jezusa. Dlatego właś-nie wzmianka o opuszczeniu ducha Jezusa w momencie Jego śmierci znajduje się zaraz przed informacją o rozdarciu zasłony. Po drugie, czasownik σχίζω sugeruje, że od momentu opuszczenia świątyni przez Boga został przypieczętowany radykalny rozdźwięk w relacji pomiędzy Bogiem a ludem Izraela. Odtąd ludem Boga nie będzie już etniczny Izrael zgromadzony wokół świątyni, lecz do Jego rodziny zostaną zaproszone wszystkie narody (Mt 28,19), sami stanowiąc Jego świątynię w Duchu Świętym (1 Kor 3,16; 6,16). Po trzecie, biorąc pod uwagę, że wspomniany czasownik jest także używany w kontekście rozdarcia szat (zob. Iz 36,22; 37,1 w wersji LXX), może on w tym miejscu stanowić aluzję do rozdarcia szat arcykapłana. W ten sposób byłby to wyraz gniewu Boga, którego przyczyną jest zabicie Jego umiłowa-nego Syna (Mt 3,17; 12,18), a który zarazem skierowany jest na siły zła, które za tą śmiercią stały. Skutkiem tego gniewu Boga będzie ostateczne zwycięstwo nad nimi, kiedy Bóg wskrzesi Jezusa z martwych. Te trzy zaproponowane przeze mnie znaczenia aktu rozdarcia zasłony świątyni wskazują na jego trzy różne aspekty. Pierwsze znaczenie wskazuje na sam fakt tego wydarzenia, które staje się widzialnym znakiem realnego opuszczenia świątyni przez Boga. Drugie znacze-nie wskazuje na skutek tego faktu. Trzecie znaczenie z kolei ukazuje jego przyczynę – cierpliwość Boga przelała swoją czarę, nieuchronny gniew Boga ostatecznie został wylany

rozstąpienia nieba (Mk 1,10), rozdarcia szat (Łk 5,36(2x); J 19,24), rozdarcia sieci (J 21,11), rozdźwięku w relacjach międzyludzkich (Dz 14,4; 23,7).

196

na złowrogie siły, a ostatecznym znakiem zwycięstwa będzie wskrzeszenie Jego Syna.

2.4. Podsumowanie analizy tekstu 27,51

Rozdarcie zasłony świątyni zostało opisane przez Mateusza językiem proroków jako wydarzenie o charakterze eschatolo-gicznym, towarzyszące sądowi Bożemu, zainicjowane przez samego Boga. Akt ten dokonuje się zaraz po śmierci Jezusa, która jawi się jako bezpośrednia przyczyna wyrażonego przez Boga gniewu. Mateusz akcentuje przy tym w strukturze ca-łego wersu rozdarcie zasłony z góry do dołu, czym być może czyni aluzję do zwyczaju rozdzierania szat przez arcykapłana, o czym wspomina Miszna. Nie znajdujemy bowiem innej paraleli dla tego szczegółu. Pozostaje także kwestią otwartą znaczenie użycia czasownika σχίζω dla czynności rozdarcia zasłony. Wydaje się, że może ono wskazywać zarówno na przyczynę aktu rozdarcia, tj. gniew Boga, który rozdziera za-słonę niczym szatę, jak również na skutek, czyli opuszczenie świątyni i złamanie dotychczasowej relacji Boga z Izraelem, skupionej wokół kultu świątynnego.

3. Rozdarcie szat a rozdarcie zasłony – analiza porównawcza

Porównując obie powyżej analizowane sceny, możemy do-strzec pomiędzy nimi kilka istotnych paraleli. Po pierwsze, znajdują się one w kontekście relacji Mateusza o śmierci Jezusa. Mamy zatem wspólny kontekst pasyjny. Po drugie, sam akt rozdarcia zostaje w nich podkreślony, choć na róż-ne sposoby: rozdarcie szat poprzez stronę aktywną w relacji do participium dictum – rozdarcie zasłony poprzez ukazanie go jako aktu inaugurującego wydarzenia eschatologiczne związane z Bożą interwencją. Po trzecie, oba teksty znajdu-ją się w kontekście arcykapłańskim. W pierwszej scenie, co

197

oczywiste, za sprawą obecności samego arcykapłana, z kolei w drugiej scenie może wskazywać na to motyw zasłony, któ-ra kojarzyła się od razu z arcykapłanem, gdyż tylko on miał prawo przejść przez nią raz do roku w święto Jom Kippur (Dzień Przebłagania). Ponadto może na to wskazywać tak-że uwydatniona przez Mateusza wzmianka o rozdarciu za-słony „z góry na dół”19, ponieważ jedyne miejsce, w którym mowa o rozdzieraniu czegokolwiek w ten sposób, dotyczy właśnie szat arcykapłana (Horajot 3, 5). Po czwarte, w obu tekstach akt rozdarcia jest wynikiem gniewu. W przypadku rozdarcia szat arcykapłana nie ma co do tego wątpliwości, gdyż tradycja starotestamentowa potwierdza zwyczaj tego rodzaju wyrażania gniewu w obliczu bluźnierstwa (2 Krl 18,30–19,1, por. Iz 36,22–37,1). Miszna zaś wręcz nakazuje tak czynić (Sanhedryn 7, 5). W przypadku rozdarcia zasłony natomiast na motyw gniewu wskazują przede wszystkim wy-darzenia o charakterze eschatologicznym, o których mówili prorocy w kontekście sądu Bożego. Podobnie wskazuje na to struktura wersetu, która dzieli wydarzenia na negatywne i pozytywne – rozdarcie zasłony należy do tych pierwszych, i w dodatku je inauguruje. Z kolei biorąc pod uwagę fakt, że rozdarcie zasłony świątyni wskazuje na opuszczenie jej przez Boga, skutkiem tego opuszczenia było jej zburzenie w roku 70, co było widziane jako wyraz Bożego gniewu. Po piąte, w obu przypadkach przyczyną gniewu było prawdopodob-nie bluźnierstwo. W pierwszym przypadku nie ma co do tego wątpliwości, gdyż sam Mateusz wiąże rozdarcie szaty z orzeknięciem przez arcykapłana bluźnierstwa. Tymczasem w drugim wypadku, zakładając że – jak sądzę ze względu na kontekst arcykapłański – zasłona jest odpowiednikiem szaty na zasadzie metafory, bluźnierstwo jawi się na różne

19 Mateusz w przeciwieństwie do Marka przestawia kolejność wyra-zów w zdaniu, przesuwając na koniec zdania wyrażenie εἰς δύο (‘na dwoje’), które u Marka poprzedza ἀπ᾽ ἄνωθεν ἕως κάτω (‘z góry do dołu’).

198

sposoby. Przypomnijmy, że w czasach Jezusa za bluźnierstwo uważano: (1) naśmiewanie się z Boga, (2) przeklinanie Boga, (3) lekceważenie i umniejszanie mocy Boga. To wszystko zaś spotkało Boga w osobie Jego Syna, z którego szydzono i wyśmiewano się (np. Mt 27,29), którego przeklinano (np. Mt 27,39) i u którego lekceważono moc Bożą (np. Mt 12,24; Mt 27,40). Tak skumulowane bluźnierstwo i grzech na Jego Synu, który sam był oskarżany przez arcykapłana o bluźnier-stwo przeciw Bogu, teraz zostaje uznane przez samego Boga za faktyczne bluźnierstwo przeciw Niemu samemu. W od-powiedzi na nie rozdziera zasłonę jako wyraz Jego gniewu. Rzecz jasna ktoś mógłby zauważyć, że w tym przypadku akt rozdarcia mógłby równie dobrze być wyrazem żalu nad śmiercią umiłowanego syna, co również odpowiada trady-cji starotestamentowej (por. Rdz 37,34; 2 Sm 1,11-12). To prawda, jednak kontekst arcykapłański i eschatologiczny raczej nie wskazuje na żal, lecz gniew, a ponadto poczucie żalu nie wyklucza gniewu, wręcz przeciwnie – czasem go wręcz wzmaga.

W tym wszystkim jest tylko jeden problem, aczkolwiek bardzo poważny z punktu widzenia egzegezy biblijnej. Otóż Mateusz używa dwóch różnych czasowników na oznaczenie rozdarcia szat i zasłony. W pierwszym przypadku zostaje użyty czasownik διαρρήγνυμι, w drugim przypadku nato-miast – σχίζω. Wydaje się więc, że gdyby Mateusz zamierzał zwrócić uwagę czytelnika na paralele tych dwóch aktów, naj-pierw arcykapłana, następnie samego Boga, wówczas użyłby w obu miejscach tego samego czasownika. Fakt ten sprawia, że pomimo wielu mniej lub bardziej oczywistych paraleli status podjętej korelacji wciąż nie może być większy niż hi-potetyczny. Istnieją jednak okoliczności, które nieco łagodzą ten, jak się wydaję, definitywny i obosieczny kontrargument.

Jak już zostało wspomniane w artykule (pkt 1.2.), 2 Krl 18,13–19,13 opowiada o bluźnierczej mowie posłańca króla asyryjskiego, Sennacheryba, który z lekceważeniem wyrażał się o możliwym wybawieniu Izraela za sprawą mocy Boga

199

YHWH. W odpowiedzi na usłyszane bluźnierstwo król Ezechiasz oraz wszyscy ci, którzy oznajmili mu bluźnierczą wypowiedź posłańca, w gniewie rozdarli swe szaty (2 Krl 18,37; 19,1). W tym miejscu LXX oddaje ich akt czasow-nikiem διαρρήγνυμι. Interesujące jednak, że Księga Izajasza w wersji LXX, która relacjonuje tę samą historię w rozdziałach 36-37, używa na oddanie rozdarcia szat innego czasownika – σχίζω (36,22; 37,1), a więc tego samego czasownika, który jest użyty przez Mateusza na opisanie rozdarcia zasłony świąty-ni. W tym świetle widzimy więc, że czasowniki διαρρήγνυμι i σχίζω mogły być używane zamiennie na oznaczenie rozdar-cia jako wyrazu gniewu w obliczu bluźnierstwa, i to nawet w tekstach mówiących o tym samym wydarzeniu. Co więcej, w tym samym miejscu hebrajski tekst Izajasza oddaje rozdar-cie szat poprzez czasownik קרע, którego Miszna używa na oznaczenie rozdarcia szat arcykapłana wobec bluźnierstwa (Sanhedryn 7, 5). Ponadto Mateusz najczęściej korzystał z greckich tekstów Izajasza w swojej narracji o Jezusie, a to właśnie w Iz 36–37 użyty jest czasownik σχίζω w kontek-ście bluźnierstwa, którym jest umniejszanie mocy Boga. Tymczasem z tego typu bluźnierstwem mamy do czynie-nia właśnie w przypadku rozdarcia zasłony przez Boga, co stwierdziliśmy już wcześniej. Być może więc Mateusz miał na uwadze ten fragment Izajaszowego tekstu i z tego względu użył takiego czasownika. Jednocześnie nie musiało być dla niego problemem użycie w tym wypadku dwóch różnych czasowników, podobnie jak nie było to problemem dla au-torów LXX, którzy uczynili to samo, opowiadając o tym samym wydarzeniu. To oczywiście wciąż nie stanowi solid-nego kontrargumentu, dlaczego Mateusz użył dwóch róż-nych czasowników, jeśli zamierzył dowodzoną tu paralelę. Tym niemniej nie pozwala to uznać proponowaną hipotezę za całkowicie bezpodstawną i absurdalną.

200

4. Podsumowanie

Gest rozdarcia szat przez arcykapłana był wyrazem gniewu na usłyszane bluźnierstwo z ust Jezusa. Skutkiem tego bluźnier-stwa był wyrok śmierci na Nim. Faktycznie jednak to nie sam Jezus zbluźnił, ale wszyscy ci, którzy nie rozpoznali w Nim i poprzez Jego dzieła samego Boga, który rozpoczął wcielać w życie plan zbawienia człowieka. Bóg w Jezusie nie tylko został odrzucony, ale świat zakpił z Niego i przeklął Go, nie wykazując wiary w Jego moc, nie tylko moc zwyciężenia zła, ale moc wierności przymierzu i miłości, która była podstawą i główną motywacją Jego ostatecznej interwencji zbawczej. To wszystko z kolei podchodziło pod ówczesne rozumienie bluźnierstwa wobec Boga. Bóg zatem, zgodnie ze zwyczajem, rozdarł z gniewu swoją widzialną szatę, tj. zasłonę świątyni, czyniąc to z góry do dołu jako odpowiedź na rozdarcie szat arcykapłana, który zgodnie z Miszną w ten sposób musiał ją rozedrzeć. Bezpośrednim skutkiem rozdarcia zasłony był rozdźwięk w dotychczasowej relacji z etnicznym Izraelem, skupionej wokół kultu świątynnego, pośrednim skutkiem zaś było zburzenie jej w roku 70 przez okupujących Izrael Rzymian. Z kolei przyczyną rozdarcia zasłony był gniew Boga, zapowiadany niegdyś przez proroków, a teraz w końcu roz-lany w obliczu największego bluźnierstwa w historii świata. Na taką korelację tych dwóch aktów „rozdarcia” wskazuje kontekst pasyjny, eschatologiczny, a także arcykapłański. Problemem jest jednak fakt, że kontekst arcykapłański musi zakładać, że Mateusz znał tradycje, które ostatecznie znalazły się w Misznie, co udowodnić jest bardzo trudno. Ponadto Mateusz używa dwóch różnych czasowników na opisanie aktu „rozdarcia”. W mojej ocenie, Mateuszowi prawdopo-dobnie zależało bardziej na podkreśleniu skutku rozdarcia zasłony, tj. rozdźwięku w relacji Boga z etnicznym Izraelem w oparciu o kult świątynny, dlatego podporządkował czasow-nik temu celowi. Jednak za sprawą wielu innych szczegółów, które ukazaliśmy w analizie porównawczej, nie zapomniał

201

on o celu drugorzędnym, czyli wskazaniu przyczyny rozdar-cia, tj. gniewu Bożego. Wiedząc zaś, że czasowniki σχίζω i διαρρήγνυμι stanowią zamiennie ekwiwalent hebrajskiego czasownika קרע, o czym świadczy LXX, mógł pozwolić so-bie na takie rozróżnienie, nie czyniąc tego całkowicie kosz-tem celu drugorzędnego. Dzięki takiemu zabiegowi, mógł poprzez ten jeden akt rozdarcia wskazać zarówno na skutek, jak i na przyczynę gniewu Bożego.

Bibliografia

Cassius Dio, Roman History. VI. Books 51-55 (Loeb Classical Library 83; London – New York, NY: Harvard University Press 1917).

Cassius Dio, Roman History. VII. Books 56-60 (Loeb Classical Library 175; London – New York, NY: Harvard University Press 1924).

Brown R.E., The Death of the Messiah: From Gethsemane to the Grave (New York, NY: Doubleday 1994) I.

Evans A.C. – Carlston E.C., From Synagogue to Ecclesia: Matthew’s Community at the Crossroads (WUNT 334; Tübingen: Mohr Siebeck 2014).

Ginzberg L., „Akiba ben Joseph”, Jewish Encyclopaedia (red. I. Singer) (New York: Funk and Wagnalls Company 1901-1916) 304-310.

Meier P.J., „The Historical Jesus and the Historical Law: Some Problems within the Problem”, The Catholic Biblical Quarterly 65/1 (2003) 52-79.

Meyers C., „Veil of the Temple”, The Anchor Bible Dictionary (red. D.N. Freedman) (New York, NY: Doubleday 1992) VI, 9241.

Neusner J., Judaism: The Evidence of the Mishnah (Chicago: University of Chicago Press 1981).

Sanders E.P., Jewish Law from Jesus to the Mishnah: Five Studies (Philadelphia: Trinity 1990).

202

The Mishnah (red. H. Danby) (Oxford: Oxford University Press 1933).

Michał Klukowski, mgr lic. teologii, absolwent Wydziału Teologicznego na Uniwersytecie Opolskim, obecnie doktorant w Instytucie Nauk Biblijnych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II.

_GoBack_GoBack_Hlk507689446_GoBacktw-target-texttw-target-text1_GoBack_GoBack_CTVBIBLIOGRAPHY1_CTVL00183da75eff6624e4bb0a5e35bff2499bd_CTVL001a299b62a28434554baf480d02be818a9_CTVL001ff697c20f8734c899c1ff44fb5d34936_CTVL0013d77306e900e420a999eafd57ca7b19d_CTVL0017ada1acc11cb4f9a987490ce16e5ab45_CTVL00158ef5bae27ef46d3bbc50a98550306b4_CTVL0014084d8e44dc94dc6b2df71d24c186f15_CTVL0014b46c08575954997b3e5cc80fae93c88_CTVL001c23b097253aa48af8cee30d633eff0f5_CTVL001c7b1458ebe844fe08ca033529b7da21d_CTVL0016c74fd86cf4549d19ad97790b5826f12_CTVL001f33c74b8ff6d47fe8aab3571bf2636e0_CTVL00154af822be7bd4d83a7183be543867922_CTVL001af7d6699e05645e897deb2fcffa20e52_CTVL001cd1832070ae442a49b43b465de19ef57_CTVL001e2b8f4e17c2040a49afbc2b9fae82481_CTVL0015db8dc2d2ed14f62bafe164d5d64803c_CTVL001949e716f10ee4b25b91d531f0655cb0a_CTVL001036fd65e7545405bb6a78981e02c3d09_CTVL00119f6d36901394e76820933a306514dc9_CTVL001c5d55496414a4cf58dfb81605d07409f_CTVL001da4ce53068c445859db1301a0db32c37_CTVL0016a39009443d94ea1bc084ea80a9bd731_CTVL001efb46636911c42539b680c8dd9faf106_CTVL001de732f3b7f0741d8be60c61a90e5ffd2_CTVL001ebf5b8b6b5534f6eb313e2fb9b14b49d_CTVL0010d9cb5eda1074ea3b2d1a92c67c4e7f1_CTVL00121f921aa3f2743faa7a5757bf1834b66_CTVL001230ee26fc51b4ab784c120eca9b8565b_CTVL0012f834105ab6d472a922875770d6fd25a_CTVL00106a1320902344d5780c05aeb2293ee21_CTVL001af5eb5d6463d4505b966bae4be5f9b02_CTVL001214fb8c4cf8149eea7ee46226522b34a_CTVL0014907f780d9f54d6da2e81102a76a6601_CTVL001f96dcd4c94204e9693f09384918fc8e1_CTVL0013ebda2cb31d24cd2aa45950750e087ef_CTVL001d356bacb8f9548a18ea99c9e7f895f60_CTVL001ccc32e6447124e96bf8b0ff92d06dedc_CTVL001f4de9efac4934e709121c63812bdf9b2_CTVL001e2089f85f3164ba2abc93d6e2bb28c1d_CTVL00184bad50eab2048eabab89bed13bfcd9a_CTVL001383797694e8743649777619023a0ae88_CTVL001776dd7a437294bcb918bc542331a0f17_CTVL001669fecc90a784b30a1b58f5511a135b5_CTVL00104176c76ec0a4316972a8ba859fca161_CTVL0014e5e811742104bf396529eaa0f5a75f9_CTVL001c8dd2305a17643e5bfc56c50f11afd0f_CTVL00184033182b03442a2a08808f4a594fb33_CTVL001559defd95ace4aed93fbae6891ae31ee_CTVL001b91614c3225b49dfb3e97320675f402c_CTVL001ebae07628e8b49c4960503f1519b5bf9_CTVL001783f76a08e4e43ddb9e09c545b9ce5f8_CTVL001b50ad35389f147ef86e78f7315aafc57_CTVL001b2a6e2f8d37644ceb6c2b3aad53fadfa_CTVL001d52af2843ca248fc9482c3f24d65b587_CTVL0013fce23e1a86740379511cad6df7d08da_CTVL0019d4c00a382514b08be77d0e5f22458e9_CTVL0018a0714719a73422d9590e0b349c7cc05_CTVL001e9f2eb6e6990433083d5a89c1c61071a_CTVL001cd1a9d7db4964f37b9d6a2246261baac_CTVL001c45189e3ee6d466b95fe9141fe1c592c_CTVL001587a7a23e97b4506a6587ca7bd3db62d_CTVL001383e1b458edc4a20853ff84dd1d003b1_CTVL001831fb1f2151b469e9c371f03f2f90460_CTVL001d6ca12054b94495484a575aed6ec7dc7_CTVL001ced2c0a1e12a451093f95ca166e81a9e_CTVL0019b44afc59e3749818009f6a2e8d890e1_CTVL001c8b1dd29b7b244859aefab04e288cd9b_CTVL001c3280ef8f477476a9dbe89e01cd03a3a_CTVL0010b3b2de0fac548c7b17c79b51e7c4c04_CTVL0015392cfaaad524f8a93d970cdbd602591_CTVL0019ee15d97aa8a4c528498d02bba8d376c_CTVL0015b04d8f1e1a04a9b9ab28b996e922367_CTVL0012e2a7366c5fb4e2ca1982d116e17e6a1_CTVL0010923624519b545d8a54063e61405931e_CTVL00123c3fe7d349048a48ca0ae3b4f28df0e_CTVL001c4c58e54c370476d95e03aa19d8491c4_CTVL0013c43323aea75409db267f106d210c80c_CTVL001c4a30fc3b77a4ed99bca65d388d297ea_CTVL001aa44d9e3b3004db889fa854cd2c3ca92_CTVL0017296aa881d524349b65b58c2c634a221_CTVL00184bed513da93415a9f15ffac5824b7e7_CTVL0014c971be3dd824d09bcc5501792d7ac6c_CTVL001ad44239e638d455ebcba3b61c455d559_CTVL0013ccf5c165ee04a9a9fba3db22c25071d_CTVL001152514317e6c4da39bfcc1edb0c95f20_CTVP0018a22b66cab2545259ad02ce20a481523_CTVP00197ea6a875d554d26a6feb17951c8ad83_CTVP001a1ab4db323064613ad9d41b44adc2c78_CTVP001dd706f1aef21438ca9bbb37208e4a9e8_CTVP0018e301a943fc74f36ba46fdaa8c51b332_CTVP00121d02f5940b847438aca459c1bf4cf40_CTVP001e37f09a448074f4cbb19bcdf7f30977b_CTVP001ea5f42d311cc466b8dfe386881a5d9ea_CTVP001640239b1648845049eac9bc11386959e_CTVP00110671009ab2c4b5bab455ede101a6111_CTVP001fcae38c8b0334a5284becc8abe2c8bd4_CTVP001dd91ec85294c497eb0ec4e1183af2499_CTVP0015e183eb155f949dfb6082e8f1cc4392f_CTVP0018778c2f4d51c44c1b86ff3d7d15bb9f7_CTVP001bae803256b524ed7a833e2c29e2cc0d7_CTVP001bc0d769d0738479ab00a91ecaea368b4_CTVP001600199f7faac49b99651074a0cec1e50_CTVP0019b91606cbe7343a7bbe6abd9b5047acf_CTVP001131021b8778e4808a1dddac3448f24a8_CTVP001d0df4f31028443c49e2699e91cd46565_CTVP001b7be8bfe638648bbbfeeecfcf800b98e_CTVP001c79cc5b3371e4669b847dc7f27fd97e4_CTVP0010ad13804159347b2afff16c91fa829c8_CTVP001f75c644daaad427a8be5f2ecdb667a80_CTVP0019b80870b602f4e748280224a6a1e771b_CTVP001611fb41eb7ca4776abe11b442c560702_CTVP00160306b7ba8fe46a4aea9184c45e28d5c_CTVP001f16bd9e21fe149e19167b1e5d68e9a94_CTVP0014060fb59e0a94984ac6327fc555c7f94_CTVP001304b424ebcde458a99c551cf39bd8159_CTVP001dc215b353ec64019b21e4f22b1da90bb_CTVP00152badcdfccdc4b96b57801d2bda941e8_CTVP0012717e728208b4073a2776e6de850781f_CTVP001d70848887c6c4b70baea2633fd155a1d_CTVP001858db5ce46984375bc727cc22e53219a_CTVP0016fca6769b125494ea11097dba19c3ed4_CTVP0014e4d1f1ceed14316ba0e9cf204f7e36e_CTVP001337e9744a0a146ecaa7babadac8e64de_CTVP00190f334927b5841e69511da033cbbd8ba_CTVP0019fd38ad0ee4c428cb806d38d870a2053_CTVP00156a68859f81f488b993fab44a3570671_CTVP001760236eada564c698259ec1386359f86_CTVP001d9afc7babe204c1180ae7f4526134e97_CTVP00154f7a6489ccd449b84bccd45dba64bcb_CTVP001922afdd17ffc4773a15d20097ff905a4_CTVP001ddd8cdba81db426fb22683a6a7be1a83_CTVP001982b16f4d31a4bf2998199e6492773d2_CTVP001ef6a07940682467bbd50a1eb2048db7c_CTVP001002ea9a7869045d9be5eb5ebbc9487a4_CTVP00140283db509394c628196477e3dc72712_CTVP001865ddc5e1669491a96cc7c968f59ed5e_CTVP001b0bbe48c88c84807b4ddeb9166043b72_CTVP0017e66c0066d724ec9a5c19e2098ddbe7c_CTVP00148383c3f22b94f259739acd559460958_CTVP0012e056113b4344171a58f7b0a6ed33ad2_CTVP0018d4f9c6088b84b18bbb8dcec9428bd31_CTVP0013339df54ed724bafb22e11d13bd3e92a_CTVP001bcd29ca9a7b84e649ba2ae868f57500b_CTVP00123e3ebd3421a463b8ae32bf57452e2c6_CTVP0016fcc7a371cb946968f8107c6aa41c169_CTVP00187cf311abd5242b9bf909b8b09d68be4_CTVP001108d7abcd4a84ba19047e40bbb1b5ca8_CTVP001043f0df789b44c30a6c87c167b5e287e_CTVP0013553c1bba0914a73a9de6340e72dd8b5_CTVP001865a1b7ac6ab420ab49a10e1d6e82bcd_CTVP001539444f741f743b4be23eb76682f95a7_CTVP001b6c11a3629554ecd9ec7675e9c0c5751_CTVP001b3cdf0851769498ba34e2e89f08f48fa_CTVP001bcb6607363fb4079825fe1ae19da5854_CTVP0011cfed83accb549f783166e8bed91771c_CTVP0018e67418cbfd64d378d37e5f998bdd0e7_CTVP001127a8adbee104605be88949bbf00c7d3_CTVP001cf3b026c48464fdf86e52b9d0fd6a9d8_CTVP001b88dd22582dd40579affa716674271cc_CTVP001c1cb9b206b4f44eab8ea58297eec2e1f_CTVP0010ac6bbdde8ab4653862d9b088942d06e_CTVP0010e8374c4f89e4be2b14b43245ab1f32f_CTVP001cea00cbb53994c788259bbb4a10c3a17_CTVP00185f2d36683464667ae4e8e0f1b643042_CTVP0012294849192aa494aa862f04a44f20a4d_CTVP001d7e3545502504000b5f5b0f4699ae8cb_CTVP0010a68f3e7dd244d409d2914c45ef0da5e_CTVP0010c8341f4b2d34a45819a16db1bd576c8_CTVP001f8a8b33f14ad43ac8a835f7e1ef2713e_CTVP0014ff3c7d174a347ba98f91dcd39b9b7ff_CTVP00115a7d082f9f7477e88f6a783ea41ce9c_CTVP001a3644d267833458ebf025931a1cc0536_CTVP00189796fe4c16342babff46cf194f128d0_CTVP00151699e4204d64ded9fe035fb5501cb51_CTVP001ea5d60598c604eff9ea8d98f852a06d5_CTVP001d8885e6446b448e9922b8c6a901c9c0d_CTVP0014cc71e1d128147109f9f2d5392130f6c_CTVP0010f86074c6f5447e79a9dba15b1478709_CTVP001e8f225550e8e44099d3db96e41717af5_CTVP00116eb1f90b1aa4217aaad69c8c118f96e_CTVP001808fcaf76e2347078e296660e1f12c13_CTVP001bfc67ea828d0446db275860265824682_CTVP001cc2439ba2ee24249bde9dc8d16d0aeb0_CTVP00199a6cd1fe2af4f889e1029633d6a0076_CTVP001f5fbff8c48504519a18187d38b0443a4_CTVP001372d7e49d73642f2bb0a363c96e707bd_CTVP001978b4883bcd84caeaad615c3ac034cf5_CTVP001627ca4106a57416bbe6b73de7ac06715_CTVP0018173a47bb1874ac98abfb0c4bd2bbdc3_CTVP0012910c020e36e46b692f11a6a2931c59e_CTVP001810e49557a7346aaadfa02b8c771fa53_CTVP001192d5df6a60a487d88e0cf30a89027f7_CTVP001dcf4a817806f42a8be9354b6d196867a_CTVP001c6c663dfbfac4c4f84ee335b6ec70ca8_CTVP001ff5abb13661d4b3b8a1a0af7e1b7d6f9_CTVP001c6f481675e5148f8861c1d4581b4aa97_CTVP001f82d3d8ffc05489abecf4013201847b4_CTVP0014923b8395fbd4ca6ae0cede868d45f4f_CTVP00146dbea0e2915429facd68c462cb8b479_CTVP001eaf5f6f90e4e4a1bb37dfc22eb9fb62b_CTVP001e1c89ece0e0546edb0781fce1fb33c39_CTVP001e7c6a8928dd14592845cc8910f88d0fb_CTVP0012facf02c7244497ea4afd07404a71b79_CTVP001e401fb3301654d35978fe54d101ebd24_CTVP001bd78688749ae4d85a1c6d53a2296bfad_CTVP001731ceff7b2db4a2a95990fb914f949d8_CTVP0017b39b117c2594402a0a29549e4f1af90_CTVP0017aa4317e17c04a348a8965c00dc0f3d2_CTVP0016910488dfdce441e9133695fd97c31ce_CTVP0012b61ced2dd1f460a8adfdbd3d501ffbc_CTVP001973cd11328ff448ea5a3d3a84702a15e_CTVP0013162109602114bbcae0ec4032d4292c3_CTVP0011cbba5a29be44b0e902af8e150397d37_CTVP001c1a49df60e9f407797191b49c4eb14bc_CTVP0010c0da73defe140bcaf2ed8a78d321aec_CTVP00123bc44805e8741fba5f4623d03eaf086_CTVP001d69e15196f394272bf226ee8fccf0969_CTVP001ff27b73730e24045a4015b476085330d_CTVP001e9edeb929dc74927bc401f50c42fa3c9_CTVP00170951a4760b1451eb07c47e46ba852bf_CTVP001844d5adbc2b84036bb631cc10d4ef347_CTVP00139dfe5464b954b96ac1a7722c17bae0d_CTVP00158e217ec659b4507953777efe67a3d11_CTVP001a716c6af928f4a6b8dc967f0b8a7094c_CTVP0019467e3fe7e0442c5ae6ef87af402b65e_CTVP0016404a483a95f499e90d052150302ec7a_CTVP001454752a42d644492b1254445d604af1f_CTVP0015e71ef73001d4548875b3ab3d3967666_CTVP00196351773a06c4a27a94efe8f31c15400_CTVP001e6b296ee728f4623a2c75ad46519e608_CTVP00155e8b05deb664e819792ce23e87e457e_CTVP00183ab6f756bc64ca08a6aaf9f9f983e59_CTVP0019ffd77f088864befa2bec09adf0680b8_CTVP00121436454341643c685a4bb0495782ce2_CTVP001b50f3ad9e1da45bd9dd494c89aba4e1e_CTVP0017a95b721a83f411dba5f2b00c37a61c6_CTVP001a26ec8a6278f4474ac20d197b5545f1f_CTVP0016511e4fc2dac4ec2a1feadf6f70d411a_CTVP00130c79fa29dad41a8a7496095c892ceec_CTVP001b76dd64bd656450aa925dfefc486d7a3_CTVP001e8b69ee380154222abb61d4676ba7720_CTVP0015155baea67674a48a2c4f31d853e5df9_CTVP001d5d3a469d6c949928712c41ab2a08507_CTVP001ca4550fdd0f04d12b9a7912c5e725a06_CTVP00188b83b4a401c4b3892f25241818489ad_CTVP0014b6d68157f82448b93696d60dd49dc0c_CTVP001b59706a7ef3948858124bb0317d9ac7f_CTVP001e8c346490c8645e6b4f9688a3a0b0040_CTVP0013524f96258564df69c4838fb98f07055_CTVP0011803b753e6794e4f901817c019252a7f_CTVP0011e2fc594171142dca0c563f1b2bc1ad0_CTVP00181c8ec317eb04300b82b7a6511b9bc39_CTVP001a5644ca002074517996bae063dea7da1_CTVP001c0ef18e3609a430588776c3f05252848_CTVP001013db041941445c9867ff982b38d796f_CTVP001b4f3b8caf9264e108a51863b985ce497_CTVP0010f49ea29d71d4efab49c8a0e81983270_CTVP001eed0fe5d232442d9b2a746e2a1d30aed_CTVP001ad796ad454de4b7684bf1a6d95782647_CTVP001d597f98e12324a69a7741780f64e09c9_CTVP00144a3129500584ec48db08e43bbb56a9d_CTVP0015f1a8754be1942e588bce7035ffa701e_CTVP0015597ed7904c14d45b204c6f3a1639a29_CTVP001aa3b41945e934182aad76a746cee9fa7_CTVP001edc6be9a5106449dbaeb2a231fd943fc_CTVP0019c82409e1b324fa99c209986b9fc008d_CTVP00104fe95d1b36b470ca3fc3ea497ec72bf_CTVP0011289b8415aac40f29a4ef1f361cf46bf_GoBack_GoBack_Hlk496625339_Hlk504655734_Hlk504655946_Hlk504657342_Hlk504656033_Hlk504657061_GoBack_GoBack_Hlk503381262_Hlk508050902_GoBack_GoBack_GoBack_GoBack_GoBack