rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip - greqisht

Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht

Ma. Kostando Ksera

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

RRETH LEKSIKOGRAFISË

DYGJUHËSHE GREQISHT – SHQIP

DHE SHQIP - GREQISHT

Punoi Udhëhoqi

Ma. Kostando KSERA Prof. Dr. Valter MEMISHA

TIRANË, 2015


Ma. Kostando Ksera

DISERTACION

Përgatitur nga: Kostando KSERA

Për marrjen e gradës shkencore: “DOKTOR”

Shkolla doktorale Kërkime Gjuhësore

RRETH LEKSIKOGRAFISË DYGJUHËSHE

GREQISHT – SHQIP DHE SHQIP - GREQISHT

Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Valter MEMISHAJ

Mbrohet në dt. ...../....../ 2015 përpara jurisë, së përbërë nga:

1. ________________ _________________ Kryetar

2. ________________ _________________ Anëtar (oponent)

3. ________________ _________________ Anëtar (oponent)

4. ________________ _________________ Anëtar

5. ________________ _________________ Anëtar

TIRANË, 2015


Ma. Kostando Ksera

Page I

Dedikim

Familjes sime të dashur këtë punim ua kushtoj!

στο Σπύρο

την Ευθαλία

την Ειρήνη

το Φώτη


Ma. Kostando Ksera

Page II

Falëndërim

Punimi, si tezë doktorate, “Rreth fjalorëve dygjuhësh greqisht

– shqip dhe shqip - greqisht“ është një punë e vëllimshme dhe aspak

e lehtë, madje të themi e vështirë, që kërkoi mund, përkushtim,

profesionalizëm dhe disa vjet për t’u realizuar. Ai nuk do të kishte

arritur gjendjen e tanishme, përfundimtare, pa një bashkëpunim të

gjerë e të pandërprerë, si dhe pa një drejtim shkencor të specializuar.

Ndaj shpreh mirënjohjen time të sinqertë dhe falënderimet më të mira

për stafin akademiko-mësimdhënës të Departamentit të Gjuhës

shqipe, pranë Fakultetit të Historisë dhe të Filologjisë, në

Universitetin e Tiranës (ku kryeva studimet pasuniversitare në

kuadrine SHPU-së dhe ku po realizoj edhe mbrojtjen e doktoratës)

për stafin akademiko-mësimdhënës të Departamentit të Gjuhës shqipe

dhe atë të Departamentit të gjuhës greke në Fakultetin e Shkencave

Shoqërore dhe të Edukimit në Universitetin “E. Çabej” në

Gjirokastër (ku unë punoj si pedagoge e greqishtes), si dhe për prof.

dr. Valter MEMISHA, i cili më udhëhoqi dhe më drejtoi me

komptencë, dashamirësi e kurojë gjatë gjithë çasteve të punës.


Ma. Kostando Ksera

Page III

Gjuha

Gjuha: shpirt i shenjt’ i kombit, që kalon duke kënduar!

Gjuha: zjarr ku djeg me dritë një mendim i frymëzuar!

Gjuha: afsh i gjall’ i jetës, shpat’ e ndritur e lirisë!

Gjuha: yll i vjershërisë! Gjuha: verb i Perëndisë!

Lasgush Poradeci


Ma. Kostando Ksera

Page IV

PASQYRA E LËNDËS

DEDIKIM

PARATHËNIE ........................................................................................................................1

HYRJE .................................................................................................................................7

a. Objekti dhe qëllimi i punimit...............................................................................................7

b. Metodika dhe metodat e punës ............................................................................................7

c. Baza teorike e punimit..........................................................................................................8

d. Adresimi i punimit...............................................................................................................10

e. Strukturimi i punimit ...........................................................................................................11

KREU I

LEKSIKOGRAFIA SHQIPE DHE GREKE......................................................................13

1.1.1. Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës shqipe....................................................13

1.1.2. Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës greke......................................................19

1.1.3. Rreth leksikografisë së gjuhës shqipe .........................................................................23

1.1.4. Rreth leksikografisë së gjuhës greke ...........................................................................31

KREU II

RRETH TIPOLOGJISË SË FJALORËVE GJUHËSORË...............................................49

2.1. Fjalorëve gjuhësorë e jogjuhësorë ...............................................................................49

2.2. Llojet e fjalorëve gjuhësorë .........................................................................................51

2.3. Fjalorët dygjuhësh .......................................................................................................53

2.4. Kriteret për paraqitjen dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh......................................56

2.5. Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh ..................................................................................60

2.5.1. Makrostruktura e një fjalori dygjuhësh .......................................................................60

2.5.2. Mikrostruktura e një fjalori dygjuhësh ........................................................................64

2.5.3. Shënimet stilistikore në një fjalor dygjuhësh ..............................................................67

2.5.4. Sintagmatika (ilustrimet e thëniet) në një fjalor dygjuhësh ........................................69

2.5.5. Elementet gramatikore dhe fonetike në një fjalor dygjuhësh ......................................71


Ma. Kostando Ksera

Page V

KREU III

LEKSIKOGRAFIA GREKO - SHQIPTARE DHE SHQIPTARO – GREKE DERI NË

FUND TË SHEKULLIT XVIII ...........................................................................................85

3.1. Leksikografia greqisht – shqip para shekullit XVIII ...................................................85

3.2. Leksikografia greqisht – shqip gjatë shek. XVIII .......................................................87

3.2.1. Fjalori tregjuhësh: greqisht – vllahisht - shqip i Theodhor Kavaliotit (1770) ............88

3.3. Leksikografia shqip - greqisht gjatë shek. XVIII.........................................................92

KREU IV

LEKSIKOGRAFIA GREKO - SHQIPTARE DHE SHQIPTARO – GREKE GJATË

SHEKULLIT XIX ................................................................................................................94

4.1. Kushtet historiko shoqërore të shekullit XIX ............................................................94

4.2. Leksikografia greqisht - shqip dhe shqip – greqisht në shek. XIX............................96

4.3. Fjalorët greqisht – shqip.........................................................................................97

4.3.1. Elemente të gramatikës së gjuhës shqipe dhe dialogje greko – shqiptare, të Ioanis

Villaras (1801)........................................................................................................................97

4.3.2 Fjalori katërgjuhësh: greqisht –vllahisht –bullgarisht - shqip i Daniil Voskopojarit,

(1802).....................................................................................................................................98

4.3.3. Fjalori greqisht - arvanitishte e thjeshtë i Marko Boçarit (1809)...............................106

4.3.4. Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit 1881………………………………......114

4.3.5. Fjalorët shqip – greqisht dhe greqisht - shqip të Thimi Mitkos (1887-1888)……… 118

4.3.6. Fjalori italisht - greqisht – shqip i Thimi Mitkos (1887- 1888).................................123

4.4. Fjalorët shqip-greqisht............................................................................................125

4.4.1. Fjalori Shqip – Greqisht i Tasos Nerutsos (1826 – 1892) ……………………….....126

KREU V

LEKSIKOGRAFIA GREKO - SHQIPTARE DHE SHQIPTARO – GREKE NË

SHEKULLIN XX E NË VAZHDIM................................................................................127

5.1. Periudha e parë.........................................................................................................128

5.1.1. Fjalorët greqisht – shqip .........................................................................................129

5.1.1.1. Fjalori greqisht – shqip i Koço Tasit 1928...............................................................129

5.1.2. Fjalorët shqip-greqisht............................................................................................129

5.1.2.1. Fjalori i gjuhës shqipe i K. Kristoforidhit, 1904 /1961............................................129

5.2.Periudha e dytë...............................................................................................................138

5.2.1. Fjalorët greqisht – shqip............................................................................................138

5.2.1.1.Fjalori greqisht - shqip i Themistoklis Papadhimas (1897 – 1978) ..........................138

5.2.1.2. Fjalori greqisht - shqip i Odh. Dhimogjinit, 1989/91/2...........................................139

5.2.2. Fjalorët shqip-greqisht..............................................................................................141

5.2.2.1.Fjalori shqip – greqisht i Nikolla Çeçit (1959) ........................................................141

5.2.2.2. Fjalori shqip-greqisht i N. Gjinit, 1971..........................................................................142

5.2.2.3.Fjalori shqip- grqisht i Vasil Partalit, 1986................................................................151


Ma. Kostando Ksera

Page VI

5.3.Periudha e tretë..............................................................................................................154

5.3.1.Fjalorët greqisht – shqip............................................................................................154

5.3.1.1. Fjalori greqisht - shqip i N. Gjinit, 1993...................................................................155

5.3.1.2. Fjalori greqisht - shqip i K. Papafilit, 1997..............................................................162

5.3.1.3. Fjalori greqisht - shqip i H. Sinanit, 2001………………………………………….164

5.3.1.4. Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip, 2006 (grup profesorësh të gjuhës shqipe)

5.3.1.5.Fjalori greqisht - shqip i L. Markut (2009)................................................................174

5.3.2. Fjalorët shqip-greqisht..............................................................................................181

5.3.2.1.Fjalori shqip – greqisht i K. Papafilit, 1997...............................................................181

5.3.2.2.Fjalori shqip-greqisht i N. Gjinit 1998 ......................................................................183

5.3.2.3. Fjalori Frazeologjik Ballkanik, Tiranë, 1999............................................................196

5.3.2.4. Fjalori shqip – greqisht i L. Markut (2010)…………………………..……………….198

KREU VI

LEKSIKOGRAFIA DHE PERKTHIMI...........................................................................203

6.1. Leksikografia në shërbim të përkthimit...........................................................................203

6.1.2. Vështrim historik rreth përkthimit greqisht - shqip dhe shqip – greqisht....................205

6.2. Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip - greqisht në ndihmë të përkthimit..........................207

6.3. Autorët e fjalorëve dygjuhësh.........................................................................................210

6. 4. Lista përmbledhëse e fjalorëve greqisht shqip dhe shqip – greqisht .............................213

KREU VII

KUNDRIME LEKSIKORE................................................................................................215

7. 1. Analiza e tabelës së fjalorëve greqisht – shqip .............................................................215

7.2. Analiza e tabelës së fjalorëve shqip - greqisht. ..............................................................220

PËRFUNDIME…………………………………………………………………….............223

BIBLIOGRAFI……………………………………………………………….....................233

TABELA...............................................................................................................................251


Ma. Kostando Ksera

Page 1

PARATHËNIE

Që të trajtosh në gjithanshmërinë e tyre çështjet gjuhësore që lidhen me tezën e

doktoratës ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht”, patjetër

duhet të ndalesh edhe në çështje, dukuri, ngjarje etj., që u përkasin historisë, gjeografisë,

etnokulturës etj. dy popujve që flasin gjuhët me të cilët lidhen këta fjalorë, grekëve dhe

shqiptarëve. Populli grek dhe populli shqiptar janë dy nga popujt më të vjetër të Evropës, të

vendosur në jugun e gadishullit të Ballkanit. Duhet të themi se gjendja gjuhësore e këtij

gadishulli nuk ka qenë kjo e sotmja. Aty kanë ndodhur lëvizje të shumta. Por grekët dhe

shqiptarët janë dy popujt që rrjedhin nga popullsitë më të lashta të kësaj hapësire gjeografike,

përkatësisht dhe historia i ka lidhur në shumë ngjarje dhe marrëdhëniet ndërmjet tyre kanë

qenë të pandërprera në shekuj e shekuj me radhë, madje në mijëvjeçarë.

Akademik Sh. Demiraj shkruan ―Gadishulli Ballkanik, me pozicionin e tij gjeografik

si një urë ndërlidhëse midis Evropës dhe Azisë së Vogël qysh nga kohët e hershme e deri në

Mesjetën e vonë është bërë arenë dyndjesh nga popuj të ndryshëm; kjo ka bërë që nga kohë

në kohë të ndryshojë edhe gjendja e tij gjuhësore. Natyrisht, në ndryshimin e gjendjes të këtij

gadishulli një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe vetë revolucioni i gjuhëve, që janë folur këtu

gjatë periudhave të ndryshme historike. Si pasojë e këtyre dy faktorëve Gadishulli Ballkanik

paraqitet sot si një trevë, ku brenda një sipërfaqeje relativisht të kufizuar fliten një numër jo i

vogël gjuhësh të ndryshme, duke përfshirë këtu edhe një gjuhë jo i.e., turqishten. E po të

krahasohet gjendja e sotme gjuhësore e këtij gadishulli me atë të periudhës së lashtë, bie

menjëherë në sy, se përveç greqishtes (së re) dhe shqipes, që janë vazhdueset e greqishtes së

vjetër, përkatësisht të ilirishtes, gjuhët e tjera janë zhvilluar si pasojë e pushtimeve,

përkatësisht e dyndjeve të popujve gjatë periudhave të ndryshme historike. Kështu p.sh.,

rumanishtja është përftuar nëpërmjet romanizimit të dakëve të vjetër, bullgarishtja (e

maqedonishtja) dhe serbokroatishtja e sllovenishtja janë zhvilluar pas dyndjeve sllave të

shekujve VI-VII në Ballkan, kurse turqishtja është shfaqur këtu pas pushtimeve të

perandorisë osmane‖ 1.

Për të arritur në përfundime sa më të vërteta apo sa më afër të vërtetave për probleme

të origjinës së një populli dhe të gjuhës që ai flet sot, nuk mund të mbështetesh asnjëherë në

një disiplinë shkencore. Bashkëpunimi dhe ndihma nga disa shkenca, sidomos nga ato që

lidhen së pari me shoqërinë e historinë e saj janë kusht parësor për realizimin e një

sipërmarrjeje të tillë. Historiografia greke, arkeologjia, gjuhësia etj. kanë arritur të

përcaktojnë vazhdimësinë e popullit dhe të gjuhës, nga grekët e vjetër e greqishtja e vjetër te

grekët e rinj dhe greqishtja e re, si dhe karakterin indoevropian të kësaj gjuhe. Kjo

1 Sh. Demiraj, Gjuhësi ballkanike, Tiranë, 2004, f. 65


Ma. Kostando Ksera

Page 2

vazhdimësi nuk është kontestuar asnjëherë, madje as nga qarqet më ekstremiste, më mohuese

e më keqdashëse ndaj kësaj historie.

Kurse, për shqiptarët, në mungesë të dokumentimit të hershëm të shqipes, por edhe të

mungesës së dokumentimit të gjuhës nga ka ardhur shqipja (ilirishtes), ka pasur dhe vazhdon

të ketë shumë diskutime, jo rrallë edhe të kundërta, për vendësinë (autoktoninë) e tyre.

Studiuesi J. Bulo shkruan se ―Puna për të ngulitur fjalën e shkruar shqipe kishte

filluar… të paktën me veprën e Buzukut, kurse puna për një paraqitje sistemore, qoftë edhe të

pjesshme, të leksikut të shqipes kishte nisur me veprën e Bardhit, për të vazhduar me Ketën e

të tjerë, por shekulli XIX, pas zbulimit të madh të F. Bopit, që përcaktoi vendin e shqipes në

familjen e gjuhëve indoevropiane dhe me rëndësinë që fitonte kodifikimi e lëvrimi i shqipes

në programin kulturor të Rilindjes Kombëtare, u zgjua në mënyrë të veçantë interesi i

albanologjisë së huaj dhe i albanologjisë shqiptare për shqipen, për strukturën gramatikore e

pasurinë leksikore të saj.‖2

Megjithatë shkenca e ka thënë në mënyrë të fuqishme dhe të argumentuar mendimin e

vetë edhe për vazhdimësinë e shqiptarëve në trojet ku jetojnë sot. Dhe fakt është se këtë e

kanë bërë së pari albanologët e huaj dhe më vonë ata shqiptarë. Akademik E. Çabej shkruan

për popullin shqiptar se ―Shqiptarët e sotëm nuk janë ardhës në Ballkan, gjithashtu nuk ka

ndonjë shenjë që ata të jenë më vonë si komb në këto anë. Gjithçka dëshmon që ata janë një

popull i lashtë i kësaj treve.‖3 Kurse për burimin gjuhës shqipe shkruan se ―Në këto rrethana

kur shtrojmë problemin e burimit të shqipes, duam të dimë se bija e cilës nga gjuhët e vjetra

indoevropiane të Gadishullit Ballkanik është kjo. Sikundër që italishtja buron prej italishtes,

greqishtja e re prej greqishtes së vjetër, ashtu edhe shqipja e sotme është vazhdim i shqipes së

lashtë që flitej në këto anë të Ballkanit në kohën antike. Në këtë mes është puna se me cilën

gjuhë ballkanike të vjetër është identike kjo gjuhë që kanë folur të parët e shqiptarëve.‖4 Dhe

pasi argumenton përmes materialeve të shumta të sjellë sidomos nga albanologë të huaj,

thekson se ―Duke përfshirë me një vështrim përmbledhës problemin e burimit të popullit

shqiptar e të gjuhës së tij, do të përfundojmë se në bazë të situatës historike e të së dhënave

gjuhësore, bazën e tij e përbën elementi ilir. Përpjekjet për të mohuar nuk mund të thuhet se

kanë arritur rezultate pozitive.‖5

Një tjetër personalitet (albanolog vendës) që është marrë me shqiptarët, me shqipen e

me historinë e saj, është edhe akademik Shaban Demiraj, i cili shkruan se shqipja dhe

greqishtja janë gjuhë indoevropiane. Ai thekson se ―Gjuha shqipe bën pjesë në familjen e

gjuhëve i.e. (= indoevropiane), d.m.th., në atë familje gjuhësh me burim të përbashkët, të cilat

që në kohërat e hershme parahistorike janë folur në trevat që nga India në Evropë... Gjuhët

i.e. gjatë evolucionit të tyre të shkallëshkallshëm kanë pësuar ndryshime të mëdha në të gjitha

nënsistemet dhe si rrjedhim janë larguar shumë nga njëra-tjetra. Disa prej tyre mbijetojnë si

2 J. Bulo, Fjala e hapjes në ―Konferenca Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 8

3 E. Çabej, Problemi i burimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, në ―E. Çabej Studime gjuhësore‖, V,

Prishtinë, 1975, f. 35 4 E. Çabej, Problemi i burimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, në ―E. Çabej Studime gjuhësore‖, V,

Prishtinë, 1975, f. 35 5 E. Çabej, Problemi i burimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, në ―E. Çabej Studime gjuhësore‖, V,

Prishtinë, 1975, f. 37


Ma. Kostando Ksera

Page 3

gjuhë të veçanta, ndërsa shumë të tjera formojnë grupe gjuhësh të afërta. Kështu, shqipja

greqishtja dhe armenishtja përbëjnë secila nga një gjuhë të veçantë.‖6

Por ndryshe nga greqishtja që ka qenë një gjuhë me rrezatim dhe me ndikim të madh

ndaj gjuhëve të tjera, fqinje apo në largësi, shqipja ka qenë gati gjatë gjithë historisë së saj e

kërcënuar për t‘u asimiluar nga gjuhët e pushtuesve të shumtë. Profesor sh. Demiraj shkruan

përsëri se ―Një nga gjuhët e gjalla i.e. është edhe gjuha shqipe, e cila u ka qëndruar

rrebesheve të kohës. Me gjithë trysnitë e forta dhe të gjata të greqishtes, latinishtes,

sllavishtes dhe turqishtes, ajo i ka ruajtur tiparet thelbësore... Karakteri i.e. i gjuhës shqipe

shfaqet në të gjitha nënsistemet e saj: në fjalor, në nënsistemin fonetik dhe në strukturën

gramatikore.‖7

I theksuam këto pak informacione për origjinën e historinë e greqishtes dhe të

shqipes, për karakterin e tyre indoevropian, si dhe për kontaktet e pandërprera në të paktën 14

-15 shekuj (nuk po shtrihem në periudhën parashqipe), sepse ato janë të lidhura me vetë

përmbajtjen e tezës, me leksikografinë dygjuhëshe greqisht - shqip apo shqip – greqisht (më

drejtpërdrejtë me fjalorët dygjuhësh greqisht - shqip apo shqip – greqisht).

Kontaktet ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve kanë qenë të shumta dhe të shumëllojta.

Madje kontaktet gjeografike shekullore kanë çuar në lëvizje të shumta të popullsive kufitare,

sa në ditët e sotme shfaqen jo pak probleme të mprehta për përcaktimin e kufijve gjeografikë

shtetërorë. Megjithatë, kontaktet gjuhësore shkrimore janë shtuar shumë vetëm 2-3 shekujt e

fundit. Kjo është e lidhur me periudhën kur edhe studimet gjuhësore dhe hartimi i veprave si

fjalorë dhe gramatika filluan të njohin një zhvillim të paparë, jo vetëm në Ballkan, por edhe

në Evropë, sidomos pas shpikjes së shtypshkronjës. Në këtë proces kontaktues të vonët ka

përcaktueshmërinë e vet dhe shkrimi i shqipes vetëm para 5-6 shekujsh dhe njëherazi, hartimi

i veprave gjuhësore vetëm në këta 2-3 shekujt e fundit.

Kultura e grekëve të vjetër ka përcaktuar rrjedhat e zhvillimit të kulturës botërore.

Duke filluar nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë dhe sidomos në periudhën e Rilindjes

kombëtare shqiptare dhe në periudhën e shtetit të pavarur shqiptar janë bërë përpjekje të

jashtëzakonshme për të sjellë në shqip majat e kësaj kulture, sidomos letërsinë e krijuar në

Antikitet nga Homeri, Eskili, Sofokliu, Euripidi, Aristofani etj. apo letërsinë e sotme me

personalitet me reputacion ndërkombëtarë, të tilla si Kazanzaqis, Elitis, Seferis etj. Greqishtja

ka qenë për shumë njerëz jo thjeshtë një gjuhë e huaj, por gjuhë e komunikimit me botën,

madje përmes saj shpreheshin dhe kërkesat e programet e zhvillimit kombëtar në fund të

shekullit XIX. Po sjellim këtu si shembull që poeti i madh shqiptar, Naim Frashëri, poemën

―Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve‖ e shkroi fillimisht në greqisht dhe jo në shqip.

Nga ana tjetër, shekullin e fundit vihet re një interesim më i madh e gjithnjë e në rritje

i popullit grek për kulturën e historinë e fqinjit veriperëndimor, që e fitoi pavarësinë nga

pushtuesi turk në fillim të shek. XX, dhe që për gati 50 vjet qëndroi i shkëputur nga bota

perëndimore dhe nga fqinjët e saj, gati-gati në izolim të plotë.

Kjo ka sjellë që kohët e fundit janë shtuar ndjeshëm përkthimet nga greqishtja në

shqip, por dhe anasjelltas, nga shqipja në greqishte (përmendim këtu përkthimin e veprave të

6 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 19-20

7 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 20


Ma. Kostando Ksera

Page 4

shkrimtarëve si I. Kadare, D, Agolli, F. Arapi etj. Përkthimi në njërën a në tjetrën gjuhë ka

kërkuar që domosdoshmërisht të hartoheshin fjalorë dygjuhësh, sidomos të kahut greqisht-

shqip, por duke mos munguar dhe ata të kahut shqip-greqisht.

Kontaktet e shkëmbimet e gjithanshme ndërmjet dy popujve kanë arritur kulmin dy

tridhjetë vjetët e fundit. Në Shqipëri ka një komunitet etnik e homogjen grek, të drejtat e të

cilit jo vetëm mbrohen sipas konventave ndërkombëtare, por edhe kanë ardhur duke u rritur

në mënyrë të vazhdueshme. Po përmendim këtu vetëm shkollimin e pjesëtarëve të këtij

minoriteti në gjuhën amtare në greqishte. Sistemi i shkollimit në të dy hallkat e sistemit

arsimor, atë parauniversitar dhe atë universitar.

E gjithë kjo tërësi kontaktesh e shkëmbimesh të dyanshme ka kërkuar dhe kërkon

patjetër që të mësohen gjuhët respektive, greqishtja nga shqiptarët apo edhe shqipja nga

grekët, ka kërkuar të hartohen tekste mësimore, gramatika të dy gjuhëve dhe gjithashtu të

hartohen edhe fjalorë, të cilët janë të pazëvendësueshëm në këtë fushë.

Kjo është bërë kërkesë e domosdoshme ditët e sotme kur në Greqi janë vendosur për

arsye emigrimi ekonomik disa qindra mijëra shqiptarë. Situata e tyre bilingue në këtë vend

evropianoperëndimor (me shqipen si gjuhë e zemrës dhe me greqishten si gjuhë të bukës)

kërkon patjetër që të hartohen fjalorë greqisht - shqip dhe shqip – greqisht, të cilët për hir të

së vërtetës, vitet e fundit janë shtuar ndjeshëm.

Në punimin tonë ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip –

greqisht”, ne, siç e thotë dhe vetë titulli, nuk jemi ndalur te kontaktet gjuhësore, te hartimi i

gramatikave nga personalitete shkencore apo nga dashamirës të njërës apo tjetrës gjuhë. Jemi

ndalur te fjalorët. Po përse te fjalorët?

Akademik Jani Thomai shkruan se ―Dihet që një fjalor është në radhë të parë pasqyrë

e fjalëve, e frazeologjisë dhe e kuptimeve të tyre leksikore. Por çdo fjalor, për më tepër çdo

fjalor shpjegues kombëtar, është në shumë elemente të tij edhe pasqyrë fonetike e gjuhës (që

nga tingujt, drejtshkrimi, drejtshqiptimi e deri te theksi i fjalëve); është pasqyrë (e pjesshme)

gramatikore (sepse jep edhe kuptimet gramatikore themelore e mjetet e shprehjes së tyre,

temat bazë të fjalëve të eptueshme, kuptimet leksiko-gramatikore, si dhe sintagmatikën a

leksematikën më të përgjithshme etj.); është pasqyrë semantike në vështrim më të gjerë se

leksiku; po ashtu është pasqyrë stilistike e përgjithësisht e kulturës së gjuhës, lidhur edhe me

ruajtjen e pastërtisë së leksikut e të normës leksikore në përgjithësi, sikundër, në disa

elemente e sipas rastit, mund të jetë edhe pasqyrë etimologjike, historiko-gjuhësore,

etnokulturore etj. Kjo ndodh sepse vetë njësia themelore e leksikut, fjala, është njësi

gjuhësore shumëvlerëshe. Për t‘u shënuar është që në historinë e leksikografisë shqipe të

dhënat për aspekte të tilla rreth fjalëve dhe për gjithë përbërësit e fjalorëve kanë ardhur duke

u pasuruar e duke u plotësuar, krahas thellimit të njohjes shkencore të leksikut, krahas

zhvillimit të vetë gjuhës shqipe, krahas gjallërimit të të gjitha vlerave të mjeteve leksikore e

frazeologjike në veprimtarinë gjuhësore të shkruar e të folur dhe rritjes së pandërprerë të

këtyre vlerave në përdorimin e gjallë..‖8

8 J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca Leksikografia shqipe-

trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 13


Ma. Kostando Ksera

Page 5

Kurse për Uilliam Morisin (Ëilliam Morris) ―Për shumë njerëz fjalori paraqet një

vëllim frikësues, një përmbledhje të dobishme, por të mërzitshme, të cilin e shikojmë shpejt e

shpejt kur na duhen të dhëna për drejtshkrimin ose drejtshqiptimin e fjalëve. Përkundrazi,

fjalori do të duhej të ishte një thesar informacionesh për një sërë aspektesh të fjalëve, mjet i

domosdoshëm komunikimi. Ai do të duhej të ishte një shoqërues i këndshëm. Duke e

përdorur fjalorin me mjeshtëri, do të duhej të mësonim se prej nga buron fjala, cilat janë sot

ngjyrimet e sakta kuptimore të saj dhe cili është statusi i saj shoqëror‖9.

Kuptohet se këtu bëhet fjalë për fjalorët shpjegues dhe jo për ata dy e më

shumëgjyhësh. Por duhet të theksojmë se në qoftë se në greqishte leksikografia lindi dhe mori

rrugën e zhvillimit si leksikografi shpjeguese, njëgjuhëshe, në shqipe lindi dhe mori rrugë si

leksikografi dygjuhëshe.

Gjithashtu e theksojmë konceptin për fjalorin shpjegues, sepse sot nuk mund të

hartohet asnjë fjalor dygjuhësh i mirë, i plotë, funksional, në qoftë se nuk kemi fjalorë

shpjegues (krahas kartotekave apo database-ve kompjuterike) në një gjuhë të dhënë. Për

shqipen, psh., fjalorët më të mirë dygjuhësh janë hartuar pasi janë hartuar fjalorët shpjegues

kombëtarë, si Fjalori i gjuhës së sotme shqipe10 etj.

Po japim vetëm një shembull për të ilustruar këtë lidhje. Studiuesi V. Memisha, në

artikullin Shqipja standarde dhe fjalorët shqip – gjuhë e huaj, mbajtur në Konferencën

shkencore kushtuar 40-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit, shkruan se ―Niko Gjini, boton

në vitin 1998 Αιβαλν-Διιεληθν Λεμηθν (Fjalor shqip – greqisht)11

, i cili është vepra

leksikografike shqip - greqisht, më e arrirë deri sot. Ai ka gati fjalësin e Fjalorit të gjuhës së

sotme shqipe (1980) mbi të cilin është mbështetur dhe e gjithë lënda leksikore, semantike,

thëniet ilustruese etj. i përkasin shqipes standarde, duke dhënë një ndihmesë të çmuar dhe në

këtë drejtim. Ai jep në mënyrë të zgjeruar strukturat kuptimore të fjalëve, duke e bërë fjalorin

gati - gati shpjegues, ashtu si kishte bërë më fjalorin e botuar në vitin 1993.(Janë me mijëra

fjalët që janë dhënë me struktura kuptimore me më shumë se një kuptim, madje kemi shumë

fjalë me mbi 5 kuptime që janë në përgjithësi fjalë emërtuese (kuptimplota). P.sh., folja bie

(rashë, rënë) ka 20 kuptime, mbiemri i rëndë në fjalor ka 14 kuptime, folja vë ka 12 kuptime,

folja ha 11 ka kuptime, folja shkoj ka 10 kuptime, emri botë ka 9 kuptime, mbiemri i lehtë ka

9 kuptime, emri fuqi ka 9 kuptime, emri nyjë ka 9 kuptime, folja shoh ka 8 kuptime, emri

mend ka 8 kuptime, folja rroj ka 8 kuptime, mbiemri i hollë ka 8 kuptime, folja ndjek ka 7

kuptime, ndajfolja drejt ka 7 kuptime, emri dorë 7 kuptime, mbiemri i shenjtë ka 6 kuptime,

vdes ka 6 kuptime, emri qetësi ka 5 kuptime, emri shpinë ka 5 kuptime etj). Fjalori pasqyron

me mijëra njësi frazeologjike, në të cilat jo vetëm duken veçoritë dalluese të secilës gjuhë,

por për së shumti bëhen treguese edhe të pasurisë etno-linguistike të greqishtes dhe të shqipes

etj. Në fjalor vetëm me fjalën zemër kemi rreth 20 njësi frazeologjike, ku do të përmendnim:

mori zemër / πήξε ζάξξνο, me gjithë zemër / κ‘όιε ηελ θαξδηά, πξόζπκα e kam në zemër /

ηνλ έρσ ζηελ θαξδηά, zemër e thjeshtë / αειή θαξδηά, e pastër / θαζαξή θαξδηά, zemër e

9 Ëilliam Morris, Introduction, në ―The American Heritage Dictionary of the English Language‖, American

Heritage Publishing Co., INC, New York 10

Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980 11

Ν. Γθίλε, Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998


Ma. Kostando Ksera

Page 6

madhe / κεγάιε θαξδηά, zemër fisnike / επγεληθή θαξδηά, zemër e mirë / θαιήθαξδηά, zemër

e artë / ρξπζή θαξδηά; me fjalën mend ka rreth 30 njësi frazeologjike, kurse me fjalën mendje

ka mbi 20, ndër të cilat do të veçonim: kam ndër mend / έρσ θαηά λνπλ, e lanë mendtë /

μεθνύηηαλε, απνβιθώζεθε από ηα γεξάκαηα, ia mori mendtë / ηνλ μεηξέιαλε, ηνπ κήξε ηα

κπαιά, ηνλ πάγεςε, me fjlaën gojë ka mbi 20 njësi frazeologjike etj. Në vepër kanë zënë vend

shumë thënie për të ilustruar kuptimin a kuptimet e fjalëve. Përzgjedhja e tyre ia ka rritur

ndjeshëm vlerat veprës. Ilustrimet janë togfjalësha të thjeshtë (sintagma dygjymtyrëshe), fjali

të zakonshme, por edhe shumë fjalë fluturake.‖12

12

V. Memisha, Shqipja standarde dhe fjalorët shqip – gjuhë e huaj, në ―Akademia jubilare me rastin e 40-

vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit”, Korçë, 2014, f. 119-120


Ma. Kostando Ksera

Page 7

OBJEKTI DHE QËLLIMI I STUDIMIT

Punimi ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht”,

është një rikonceptim, zgjerim, thellim dhe plotësim i punimit që është paraqitur si mikrotezë

në shkollën pasuniversitare Rreth fjalorëve dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht.

Për këtë fushë të gjuhësisë d.m.th., për atë të leksikografisë dygjuhëshe, deri më sot nuk ka

asnjë punim të plotë, përveç ndonjë artikulli. Suksesi i punimit të parë, na dha shtysën për të

parë problemin në tërësinë e vetë, tashmë të organizuar në një konceptim gjithëpërfshirës, në

atë të leksikografisë dygjuhëshe. Kështu që ndryshoi edhe objekti i punimit, i cili tani ka

synuar që të analizohet gjithë produkti leksikografik, greqisht – shqip dhe shqip – greqisht,

duke ndjekur një trajtim kronologjik dhe duke kërkuar jo thjesht plotësimin e mozaikut të

fjalorëve me vepra të hartuar nga autorë shqiptarë apo grekë, por edhe duke synuar që

analizat të jenë funksionale, të kërkohet tipologjia e veprave dhe të spikatet veçantia, të

zbulohen e të theksohen vlerat dhe arritjet, si dhe të nxirren në pah edhe mangësitë.

Gjithmonë me synimin që e ardhmja të sjellë vepra shumë më cilësore, shumë më të mira e

në përputhje me kërkesat e përdoruesve. Kjo të plotësonte edhe spektrin e këtyre fjalorëve, të

shumëllojtë nga vëllimi, nga botimi, nga teknikat dhe nga lënda leksikore, frazeologjike dhe

semantike që do të përfshijnë.

METODIKA DHE METODAT E PUNËS

Nën drejtimin e udhëheqësit shkencor, së pari, shestuam jo vetëm tematikën dhe

problematikën e temës ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip –

greqisht”, por shestuam dhe metodikën e punës për realizimin e saj. Kështu në fillim u

morëm me kërkimin në bibliotekat në Shqipëri dhe në Greqi si dhe në botimet e posaçme

bibliografike në të dyja gjuhët për fjalorët e mundshëm të botuar, të ribotuar apo që gjenden

në fonde të ruajtura. Mandej u ndalëm në lëndën që pasqyrojnë secili prej këtyre fjalorëve.

Një ndihmë të madhe për të arritur rezultate të mira në punën e marrë përsipër, ishte edhe

marrja në konsideratë dhe si bazë produkti shkencor leksikografik njëgjuhësh (leksikografia

shpjeguese) në të dyja gjuhët. Nuk mund të ketë fjalorë dygjuhësh të mirë pa pasur fjalorë

shpjegues të mirë. Po përmendim këtu fjalorët njëgjuhësh të shqipes (Fjalori i gjuhës shqipe,

1954; Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 1980; Fjalori i shqipes së sotme, 1984 / 2002, Fjalori

i gjuhës shqipe, 2006), Fjalorin e gjuhës së re greke (Γεψξγηνο Μπακπηληψηεο; Λεξικό της

νέας ελληνικής γλώσσας, κε ζρφιηα γηα ηε ζσζηή ρξήζε ησλ ιέμεσλ εξκελεπηηθφ,

εηπκνινγηθφ, νξζνγξαθηθφ, ζπλσλχκσλ – αληηζέησλ, θπξίσλ νλνκάησλ, επηζηεκνληθψλ φξσλ,

αθξσλχκησλ; κε αμηνπνίεζε ηνύ γισζζηθνύ αξρείνπ; Αζήλα, 2002; Λεμηθφ ηεο Κνηλήο

Νενειιεληθήο të Institutit të Studimeve Neohelenike [Fontacioni Manolis Triantafilidhis] të

Universitetit të Selanikut, 1998; Η. ηακαηάθνπ, Λεμηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζεο, I, II, III,

Athinë, 1952; Δ. Κξηαξά, Νέν Διιεληθφ Λεμηθφ ηεο χγρξνλεο Γεκνηηθήο Γιψζζαο, Αζήλα,


Ma. Kostando Ksera

Page 8

1995; Α. Гεσξγνπαπαδάθνπ, Ν. Βαξκάδε, Κ. Гεσξγηάδε, Γ. Γαξδηώηε, Υ. Εαθείξε, Δ.

Καθαξόγινπ, Γ. αθειιαξηάδε, Σν κεγάιν ιεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο Μνλνηνληθφ

(Γεκνηηθήο), Αζήλαη, 1984; etj.

Por mbështetja kryesore ku u realizuan edhe analizat kanë qenë fjalorët dygjuhësh

greqisht - shqip dhe shqip - greqisht (duke u mbështetur sidomos tek fjalorë, si: Λεμηθφλ

Αιβαλν - Διιεληθφλ (Fjalor shqip – greqisht) i K. Kristoforidhit, Tiranë, 1961, tek Ν. Γθίλε,

Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998; Ν. Γθίλε, Διιελν -

Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993; Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν -

Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997; Κ. Παπαθίιε, Λεμηθό Διιελν - Αιβαληθό

(Fjalor greqisht - shqip), Αζήλα, 1997; H. Sinani, Fjalor greqisht-shqip (Διιελν – Αιβαληθφ

Λεμηθφ), Tiranë, 2001; L. Marku Fjalor greqisht-shqip (Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ), Tiranë,

2009; L. Marku Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Tiranë, 2010 si dhe te

shumë fjalorë të tjerë dhe punime të ndryshme në lidhje me leksikografinë në të dy vendet.

Metoda kryesore e studimit ka qenë metoda e analizës duke u ndalur në trajtime të

hollësishme për çdo vepër të hartuar, si dhe duke sjellë edhe kritikën shkencore të bërë për

ndonjë nga veprat e botuara. Gjithashtu, në një koncept të gjerë, është përdorur edhe metoda

e përqasjeve dhe krahasimit të lëndës së pasqyruar në fjalorë, sidomos kur fjalorët kanë qenë

të një vëllimi pak a shumë të barabartë. Për trajtimin shkencor të lëndës është përdorur së

shumti metoda induktive, e analizës së përimtuar të lëndës leksikografike a të regjistruar.

Metoda induktive, që na ka çuar në nxjerrjen e përfundimeve të ndryshme e interesante, u

gërshetua shumë shpesh me metodën deduktive, për të dalë në përfundime sa më të sakta, sa

më të arsyetuara dhe sa më të qëndrueshme.

BAZA TEORIKE E PUNIMIT

Për realizimin e studimit jemi mbështetur në një literaturë të pasur në disa gjuhë, por

sidomos në shqipe dhe në greqishte. Duke pasur në dorë rreth 330 vepra dhe autorë, jemi

mbështetur në parime e kritere shkencore studimi të njohura dhe të zbatuara me sukses deri

tani në trajtimet leksikografike, leksikologjike, semantike e frazeologjike, në gjuhësinë greke,

atë shqiptare dhe kryesisht, në gjuhësinë botërore. Për pasojë, duke pasur një korpus teorik të

plotë, e të mirënjohur, e kemi pasur më të lehtë të trajtonim koncepte lekikografike, si fjalor

gjuhësor, fjalor njëgjuhësh, fjalor dygjuhësh, makrosistem, mikrosistem, makrostrukuturë,

mikrostrukturë, lemë, leksematikë, sintagmatikë, relacion semantik, relacion leksikor, njësi

frazeologjike, fjalë fluturake, idiomë, hiperonimi, hiponimi, zgjerim i aftësisë shënuese, të

fjalës, leksik aktiv, leksik pasiv, leksik i përgjithshëm, leksik i veçantë (terminologjia etj.),

leksik normativ, leksik jo normativ, fjalë dhe barasvlerës i fjalës në një gjuhë tjetër, sinonimia

e brendshme (sinonimia në një gjuhë të dhënë), sinonimia e jashtme (fjalë vendëse – fjalë e

një gjuhe tjetër në një fjalor dygjuhësh) etj.

Për hartimin e punimit jemi mbështetur mbi konceptet e teorisë e të praktikës

leksikologjike, semantike dhe leksikografike, të përpunuara nga gjuhëtarë dhe veçanërisht


Ma. Kostando Ksera

Page 9

nga leksikologë e semantologë grekë, shqiptarë, anglo-amerikanë etj., si: J. Babinjoti13

,

Triandafilidhi14

, J. Peraqis15

, A. Anastasiadhi – Simeonidhi16

, H. Harallambaki17

, J. Lyons18

,

S. Ullman19

; J. Thomai20

, A. Xhuvani21

, E. Çabej22

, A. Kostallari23

, M. Samara24

, Ali Dhrimo

etj.

13

G. Mpampiniotis, Eisagogi stin Simasiologia, Athina, 1985; Μπακπηληώηεο, Γεώξγηνο, 1998, Λεμηθό ηεο

Νέαο Διιεληθήο Γιώζζαο, Αζήλα, (Fjalorët e greqishtes së re.) F. 2036 14

Triandafilidhi, Neoelleniki grammatiki, Athina, 1992 15

Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη

Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994 16

Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε: Ζ ιεμηθνγξαθία θαη ε δηδαζθαιία ηεο λενειιεληθήο σο μέλεο γιψζζαο,

―Γισζζηθέο Eθαξκνγέο”, 1. 23-5, 1995; Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Ζ ιεμηθνγξαθία ζηελ εθπαίδεπζε, ―Ζ

Γηδαζθαιία ηεο Eιιεληθήο Γιώζζαο”. 2ν Παλειιήλην πλέδξην. Θεζζαινλίθε: Κώδηθαο, 149-176, 1997; Ά.

Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε & Α. Δπζπκίνπ. Οη ηεξεφηππεο Δθθξάζεηο θαη ε Γηδαθηηθή ηεοΝέαο Διιεληθήο σο

Γεχηεξεο Γιψζζαο. Αζήλα: Παηάθεο, 2006. 17

Υ. Υαξαιακπάθε, Ζ Λεμηθνγξαθία ηεο Αξραίαο, Μεζαησληθήο θαη Νέαο Διιεληθήο Γξακκαηείαο: Παξνχζα

θαηάζηαζε θαη πξννπηηθέο ησλ ζχγρξνλσλ ιεμηθνγξαθηθψλ εγρεηξεκάησλ, në Σν Ηζηνξηθό Λεμηθό ηεο Αθαδεκίαο

Αζελώλ, Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Θεζζαινλίθε 1997; etj. 18

J. Lyons, Struktural semantics, Cambridge, 1963; J. Lyons, Semantics, I, II, Cambridge, 1977; Lyons J.,

Introduction to Theoretical Linguisties, Camkidge, 1975 19

S. Ullman, The Princips of semantics, Oxford, 1963 20

J. Thomai, Aleksandër Xhuvani si leksikolog e leksikograf, në SF, 1980, 3; J. Thomai, Aspekti shoqëror-

kulturor në formimin e frazeologjisë shqipe, SF, 1975, 3; J. Thomai, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe,

Tiranë, 1981; J. Thomai, Çështje të identitetit të njësive frazeologjike, SF, 1995, 1-4; J. Thomai, Çështje të

leksikut potencial në gjuhën shqipe, ―Gjuha jonë‖, 1986, 2; J. Thomai, Dukuri leksikore në shtypin e sotëm në

Konferenca shkencore ―Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot‖, Tiranë, 2002; J. Thomai, Fjalor

frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 1999; J. Thomai, Frazeologjizma emërorë dhe mbiemërorë në gjuhën

shqipe, SF, 1975, 4; J. Thomai, Frazeologjizma foljorë në gjuhën shqipe, SF, 1976, 1; J. Thomai, Leksikologjia

e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008; J. Thomai, Leksiku dialektor e krahinor në shqipen e sotme, Tiranë, 2001; J.

Thomai, Mbi disa çështje të leksikut e të formimit të fjalëve në gjuhën e sotme letrare shqipe, ―Norma letrare

dhe kultura e gjuhës‖, 1973, I; J. Thomai, Mbi disa çështje të normës në fushën e leksikut dhe të formimit të

fjalëve në gjuhën e sotme letrare shqipe, ―Probleme të gjuhës letrare shqipe…‖, 1972, 1; J. Thomai, Mbi disa

togje të qëndrueshme të shqipes në shekullin XVI në krahasim me shqipen e sotme, në ―Konferenca e dytë e

studimeve albanologjike‖, Tiranë, 1969; J. Thomai, Mbi kufijtë e fjalës në gjuhën shqipe dhe disa çështje të

drejtshkrimit, SF, 1973, 1; J. Thomai, Grupe fjalësh të bashkëlidhura me frazeologjizma, SF, 1975, 2; J.

Thomai, Mbi mënyrën e pasqyrimit të sistemit të kuptimeve dhe të përdorimit të fjalëve në fjalorin shpjegues të

gjuhës shqipe, ―Studime mbi leksikun‖, II, Tiranë, 1972; J. Thomai, Mbi rendin e fjalëve në strukturën e

frazeologjizmave të shqipes, SF, 1966,1; J. Thomai, Modelimi në frazeologji, SF, 1-4, 1997; J. Thomai,

Modelimi në frazeologji, SF, 1997, 1-4; J. Thomai, Një klasifikim i frazeologjizmave me vlerë ndajfoljore në

shqipe, SF, 1969, 1; J. Thomai, Një shtresim i leksikut të shqipes nga pikëpamja e normës letrare, ―Norma

letrare kombëtare dhe kultura e gjuhës‖, 1973, 1; J. Thomai, Për një tipologji leksiko-semantike të ligjërimit

naimian, SF, 2000, 1-4; J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009; J. Thomai, Prejardhja

semantike në gjuhën shqipe, Tiranë, 1989; J. Thomai, Probleme të frazeologjisë së gjuhës shqipe, SF, 1964, 2,

3; J. Thomai, Rreth semantikës së foljeve veprore, pësore e vetvetore në gjuhën shqipe, ―Gjuha jonë‖, 1984, 3; J.

Thomai, Rreth shtresimit historik të leksikut të shqipes sipas studimeve të prof. E. Çabejt, SF, 1988, 3; J.

Thomai, Shtresa potenciale e leksikut të shqipes, Gjuha jonë, 1984,3; J. Thomai, Teksti dhe gjuha, Tiranë, 1992;

J. Thomai, Veçori leksiko-semantike të ndajfoljeve me prapashtesa në shqipe, Tiranë, 2004; J. Thomai,

Vëzhgime mbi ndërtimet frazeologjike ekuivalente me një fjalë të vetme në gjuhën shqipe, në ―Konferenca e parë

e studimeve albanologjike‖, 1965; J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi Fjalor


Ma. Kostando Ksera

Page 10

ADRESIMI I PUNIMIT

Punimi ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht”, i

paraqitur si tezë doktorate ka karakter përshkrues, analizues dhe informues. Aty mund të

gjejnë material të bollshëm dhe të shfrytëzueshëm me lehtësi gjuhëtari, leksikologu,

semantologu, leksikografi, etnologu, sociolinguisti, dialektologu, historiani, bibliotekari etj.

Aty gjen material edhe studenti shqiptar, edhe ai grek, mësuesi i gjuhës shqipe apo ai i

greqishtes, gazetari e shkrimtari. Në një ripunim përfundimtar ai mund të bjerë në dorën e

secilit prej këtyre edhe në formatin e një punimi monografik.

frazeologjik ballkanik shqip, bullgarisht, greqisht, rumanisht, serbokroatisht, Tiranë, 1999; J. Thomai, Zhvillimi

i teorisë dhe i praktikës leksikografike shqiptare pas Çlirimit, në SF, 1969, 4 etj. 21

A. Xhuvani, Çështje të “Fjalorit të gjuhës shqipe”, ―Nëntori‖, 1957, 1; A. Xhuvani, Kostandin Kristoforidhi,

në ―Literatura jonë‖, 1949; A. Xhuvani, Studime gjuhësore, 1956; A. Xhuvani, Vepra, I, Tiranë, 1980; A.

Xhuvani, Vepra, II, Tiranë, 1990 22

E. Çabej, Disa eufemizma të shqipes, ―Buletin i Institutit të Shkencave‖, 1949, 1; E. Çabej, Disa parime e

kritere për hartimin e një fjalori etimologjik të gjuhës shqipe; E. Çabej, Gjendja e sotme e etimologjisë së gjuhës

shqipe, ―Studime mbi leksikun…‖, 1972, I; E. Çabej, Mbi parimet e metodën e studimeve etimologjike, SF,

1980, 3; E. Çabej, Nga leksiku i dialekteve arbëreshe të Italisë, SF, 1979, 2; E. Çabej, Për një shtresim

kronologjik të huazimeve turke në gjuhën shqipe, SF, 1975, 1; E. Çabej, Për pastërtinë e gjuhës shqipe, GjJ, 2,

1981; E. Çabej, Pjetër Budi dhe gjuha e tij, SF, 1966, 4; E. Çabej, Studime gjuhësore, I, Prishtinë, 1976; E.

Çabej, Studime gjuhësore, II, Prishtinë, 1976; E. Çabej, Studime gjuhësore, III, Prishtinë, 1976; E. Çabej,

Studime gjuhësore, IV, Prishtinë, 1977; E. Çabej, Studime gjuhësore, IX, Prishtinë, 1989; E. Çabej, Studime

gjuhësore, V, Prishtinë, 1975; E. Çabej, Studime gjuhësore, VI, Prishtinë, 1977; E. Çabej, Studime gjuhësore,

VII, Prishtinë, 1986; E. Çabej, Studime gjuhësore, VIII, Prishtinë, 1988; E. Çabej, Shqiptarët midis Lindjes dhe

Perëndimit, Tiranë, 1994 etj. 23

A. Kostallari, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes, në ―Studime mbi leksikun e formimin e fjalën

në gjuhën shqipe‖, Tiranë, 1, 1972; A. Kostallari, Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese, në

―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve...‖, 1, Tiranë, 1972; A. Kostallari, Mbi disa drejtime të

përsosjes së sistemit e të strukturës së gjuhës sonë letrare, SF, nr. 2, Tiranë, 1982; A. Kostallari, Mbi disa veçori

të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe, në ―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve ...‖, 1, Tiranë, 1972;

A. Kostallari, Mbi disa veçori të strukturës semantike të kompozitave pronësore të shqipes, në ―Studime mbi

leksikun dhe mbi formimin e fjalëve ...‖, 1, Tiranë, 1972; A. Kostallari, Në rrugën e hartimit të fjalorit normativ

të shqipes së sotme, ―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve…‖, Tiranë, 1972, II; A. Kostallari,

Parimet themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, në ―Studime mbi leksikun dhe mbi

formimin e fjalëve..., II, Tiranë, 1972; A. Kostallari, Vëzhgime mbi disa grupe fjalësh popullore të trojeve

verilindore të shqipes, SF, nr. 1, Tiranë, 1961 etj. 24

M. Samara, Çështje të antonimisë në gjuhën shqipe, Tiranë, 1985; M. Samara, Fjalor i antonimeve në gjuhën

shqipe, Tiranë, 1998; M. Samara, Histori e gjuhës letrare shqipe, Tiranë, 2005; M. Samara, Hulumtime në

leksikografi, Tiranë, 2000; M. Samara, Parafjalët në gjuhën shqipe, Tiranë, 1999; M. Samara, Rreth leksikut

politik e shoqëror në gjuhën shqipe, Tiranë, 2008; M. Samara, Rreth normës leksikore dhe kodifikimit të saj në

fjalorët shpjegues të shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005; M. Samara,

Vëzhgime rreth antonimisë së fjalëve të përbëra e fjalëve të përngjitura të gjuhës shqipe, SF, nr. 3, Tiranë, 1980


Ma. Kostando Ksera

Page 11

NDËRTIMI DHE PËRMBAJTJA E PUNIMIT

Punimi, si tezë doktorate, Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip

– greqisht”, është konceptuar në shtatë kapituj, të paraprirë nga një Hyrje si dhe të ndjekur

nga Përfundime e Bibliografia e veprave të shfrytëzuara si më poshtë:

Hyrja përbën pjesën paraqitëse të punimit, të punës së bërë për realizimin e tij, të

bazës teorike, të literaturës së shfrytëzuar, si edhe të burimeve të lëndës. Gjithashtu këtu

jepen edhe qëllimi dhe synimi i sipërmarrjes për studim, metodologjia e ndjekur, si edhe

paraqitje tepër e përmbledhur për çështjet e trajtuara në çdo kapitull.

Në kreun e parë, të titulluar Leksikografia shqipe dhe greke, arritje, dukuri,

perspektiva, jemi ndalur në një vështrim përshkrues në çështje të tilla si: Vështrim i shkurtër

rreth historisë së gjuhës shqipe; Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës greke; Rreth

leksikografisë së gjuhës shqipe; Leksikografia dygjuhëshe të shqipes; Rreth leksikografisë së

gjuhës greke. Qëllimi ka qenë të sjellim një sfond shkencor nga fusha e leksikografisë

njëgjuhëshe e dygjuhëshe e greqishtes dhe e shqipes, sfond me të cilin është i lidhur dhe

objekti i punës sonë. Pa një informacion të tillë do të ishte i mangët dhe trajtimi i temës Rreth

leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht dhe i çështjeve që kanë të

bëjnë me të.

Në kreun e dytë, të titulluar Rreth tipologjisë së fjalorëve gjuhësorë, përsëri me një

vështrim të përgjithshëm dhe përmbledhës, është dhënë një informacion i domosdoshëm, në

funksion të objektit të studimit për çështje të tilla, s:i Fjalorët gjuhësorë e jogjuhësorë; Llojet

e fjalorëve gjuhësorë; Fjalorët dygjuhësh; Kriteret e paraqitjes së lëndës leksikografike në

një fjalor dygjuhësh; Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh. Pa këtë kapitull informues, analiza dhe

interpretimi, gjykimi dhe vlerësimi i veprave leksikografike greqisht –shqip dhe shqip –

greqisht do të ishte tepër i mangët.

Në kreun e tretë, të titulluar Leksikografia greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke

deri në fund të shekullit XVIII punimi ndalet në Fjalorët greqisht - shqip dhe më konkretisht

te Fjalori greqisht – shqip i Theodhor Kavaliotit, 1770, vepra e parë leksikografike ku

shqipja përballet me greqishten. Vepër shumë e rëndësishme për vazhdimësinë e

leksikografisë grekoshqiptare dhe shqiptarogreke. Ky kapitull përudh gjithashtu gjithë

përpjekjet e mëparshme që ndeshim në rjedhën e historisë për hartimin e fjalorëve ose

glosarëve dygjuhësh të shqipes me greqishten.

Në kreun e katërt, të titulluar Leksikografia greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke

gjatë shekullit XIX janë trajtuar dy çështje me disa nënçështje për secilën: Fjalorët greqisht –

shqip (Fjalori greqisht – shqip i Daniil Voskopojarit, 1802; Fjalori greqisht – shqip i Marko

Boçarit, 1809; Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit 1881; Fjalori italisht - greqisht –


Ma. Kostando Ksera

Page 12

shqip i Thimi Mitkos (1887- 1888); Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip – greqisht të Thimi

Mitkos,1887-1888); Fjalorët shqip-greqisht (Fjalori Shqip – Greqisht i Tasos Nerutsos). Siç

shihet, në këtë shekull kemi disa fjalorë, madje fjalorë si vepra të mirëfillta leksikografike.

Në kreun e pestë, të titulluar Leksikografia greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke

në shekullin XX e në vazhdim janë analizuar vepra leksikografike dygjuhëshe që janë hartuar

në Periudha e parë, 1901-1944 (Fjalorët greqisht – shqip: Fjalori greqisht – shqip i Koço

Tasit 1928; Fjalorët shqip-greqisht: Fjalori shqip-greqisht i K. Kristoforidhit, 1904 / 1961);

Periudha e dytë, 1945 – 1990 (Fjalorët greqisht – shqip:Fjalori greqisht - shqip i

Themistoklis Papadhimas; Fjalorët shqip-greqisht; Fjalori shqip – greqisht i Nikolla Çeçit

(1959); Fjalori shqip-greqisht i N. Gjinit, 1971; Fjalori shqip- grqisht i Vasil Partalit, 1986);

Periudha e tretë, 1991-sot (Fjalorët greqisht – shqip: Fjalori greqisht - shqip i O.

Dhimogjinit, 1991/2; Fjalori greqisht - shqip i N. Gjinit, 1993; Fjalori greqisht - shqip i K.

Papafilit, 1997; Fjalori greqisht - shqip i H. Sinanit, 2001; Fjalori greqisht shqip i L. Markut

(2009); Fjalorët shqip-greqisht: Fjalor shqip – greqisht i K. Papafilit, 1997; Fjalori shqip-

greqisht i N. Gjinit 1998; Fjalor shqip – greqisht i L. Markut; Fjalor Frazeologjik Ballkanik,

Tiranë, 1999). Ky kapitull formon zemrën e punimit dhe fjalorët janë analizuar për

makrostrukturën e mikrostrukturën, për fjalën e frazeologjinë e pasqyruar, për elementet

gramatikore e sintagmatikën e thënieve, për elementet mbirreshtore (mbisegmentore) apo

aksentologjike. Madje këtu kemi edhe pasqyra krahasuese të fjalorëve më në zë dhe më të

arrirë greqisht-shqip apo shqip-greqisht.

Në kreun e gjashtë të titulluar Leksikografia dhe perkthimi trajtohen çështjet:

Leksikografia në shërbim të përkthimit. Lidhja leksikografi – përkthim. Vështrim historik

rreth përkthimit greqisht - shqip dhe shqip – greqisht. Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip -

greqisht në ndihmë të përkthimit. Autorët e fjalorëve dygjuhësh. Në këtë kapitull analizohet

se si dhe sa fjalorët dygjuhësh të hartuar gjatë shekujve i kanë shërbye aktualisht procesit të

përkthimit nga njëra gjuhë në tjetrën.

Në kreun e shtatë të titulluar Kundrime krahasuese leksikore në fjalorë dygjuhësh

shqip – greqisht – greqisht – shqip kemi përpiluar dy tabela krahasuaese me lëndë leksikore

të marë nga fjalorët e hartuar pas viteve 90. Pasi janë përcaktuar Kriteret e hartimit të

tabelave u përpilua Tabela për fjalorë greqisht – shqip dhe Tabela për fjalorë shqip-greqisht

më tej bëhet analiza e çdo tabele duke u bazuar në kriteret e përzgjedhjes së lemave për çdo

fjalor dhe tek niveli i përkthyeshmërisë së lemave në gjuhën tjetër.

Te Përfundimet është dhënë një sintezë e të gjitha dukurive që zbulohen gjatë

trajtimit të tyre në kapituj dhe sytha të veçantë, si dhe probleme e çështje të hapura e të

shtruara për shtjellime dhe interpretime të mëtejshme.

Punimi ka në fund edhe Literaturë shkencore të plotë, të rekomanduar apo të gjetur

personalisht, që përfshin mbi 330 autorë e vepra në greqisht, shqip, anglisht, italisht,

frëngjisht.


Ma. Kostando Ksera

Page 13

KREU I

LEKSIKOGRAFIA SHQIPE DHE GREKE

1. Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës shqipe

Nuk mund të flasësh për leksikografinë e shqipes apo të greqishtes, nëse nuk ndalesh

qoftë edhe fare shkurt në historinë e tyre. Gjithashtu, shqipja është një gjuhë me dokumentim

të vonët, ndaj edhe fillimet e leksikografisë sa saj janë të katër shekujve më parë. Akademik

J. Thomai shkruan se ―Leksikografia shqipe, siç dihet, është fusha më e hershme dhe më e

pasur në gjuhësinë shqiptare. Po të lëmë mënjanë fjalorthët e Arnold von Harfit e të Pjetër

Mazrekut, lista me disa dhjetëra fjalë shqipe, guri i parë në rrugën e gjatë të leksikografisë

shqipe mbetet Fjalori latinisht-shqip (Dictionarium latino-epiroticum, 1635) i Frang Bardhit,

një vepër leksikografike e mirëfilltë, pavarësisht nga vëllimi i vogël i fjalësit shqip (rreth

2500 fjalë shqipe përkrah rreth 5000 fjalëve latine). Përveç vlerave praktike që ka si vepër

leksikografike, ai përbën edhe një dëshmi të rëndësishme gjuhësore të asaj kohe e para saj,

sikurse edhe veprat e tjera shqip të autorëve tanë të vjetër. Si leksikograf dorëmbarë Frang

Bardhi hapi listën e gjatë të autorëve të mëpastajmë të fjalorëve, numri i të cilëve (i fjalorëve)

është deri më sot mbi 500, një trashëgimi e vyer që ka ardhur duke u pasuruar nga shekulli në

shekull, pa ndërprerje, me rritje të dukshme jo vetëm në numër, por edhe në cilësi në shumë

përbërës, ndërkohë që gramatika të shqipes janë vetëm disa dhjetëra.‖25

Ndaj në këtë syth po rimarrim mendimin shkencor më të argumentuar për origjinën e

shqipes (në mënyrë të pazgjidhshme, edhe të shqiptarëve). Për historinë e gjuhës shqipe kanë

shkruar shumë albanologë, të huaj dhe shqiptarë. Ne po ndalemi vetëm te dy prej tyre, të Sh.

Demiraj dhe te akademik Eqrem Çabej. Akademik Sh. Demiraj thekson se ―shqipja, ashtu si

çdo gjuhë tjetër, ka historinë dhe parahistorinë e saj. Historia dhe parahistoria e shqipes janë

të lidhura ngushtë me historinë dhe parahistorinë e popullit që e ka folur atë në rrymë të

shekujve... Çështja e prejardhjes së gjuhës shqipe dhe bashkë me këtë dhe ajo e vendit të

formëzimit të saj kanë ngjallur diskutime që vazhdojnë sot e kësaj dite... Për çështjen e

prejardhjes së gjuhës shqipe deri më sot janë parashtruar hipoteza të ndryshme, nga të cilat

mund të përmendim hipotezat pellazgjike, ilire, trakase, dako-mize, me një mbizotërim të

25

J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca Leksikografia shqipe-

trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 13


Ma. Kostando Ksera

Page 14

hipotezës për burimin ilir të kësaj gjuhe. Argumentet që janë sjellë në të mirë të kësaj apo

asaj hipoteze, kanë qenë të karakterit gjuhësor, historik, gjeografike etj., duke mbizotëruar

herë argumentet e karakterit gjuhësor, herë ato të karakterit historik-gjeografik‖26

.

Dhe pasi parashtron në mënyrë të hollësishme të gjitha këto hipoteza dhe argumentet

e përdorura nga mbrojtësit e tyre, akademiku pranon prejardhjen ilire të shqipes, duke

theksuar se ―argumentet gjuhësore të parashtruara nga kundërshtarët e tezës për prejardhjen

ilire të gjuhës shqipe nuk i qëndrojnë kritikës. Përkundrazi faktet dhe dukuritë gjuhësore...

dëshmojnë pikërisht në të mirë të tezës së prejardhjes ilire të kësaj gjuhe. Në të mirë të kësaj

teze dëshmojnë edhe argumentet që do të parashtrohen..., ku do të vihet në dukje se gjuha

shqipe është formuar nëpërmjet evolucionit të shkallëshkallshëm të ―nënës‖ së saj, pikërisht

në brigjet lindore të Adriatikut dhe të Jonit midis shekujve IV-VΗ. E po të mbahet parasysh

edhe fakti i vënë në dukje së pari nga Thunmann-i27

, që historia nuk dëshmon për dyndje të

ndonjë populli tjetër para sllavëve në viset e banuara dikur nga ilirët jugorë, atëherë nuk

mund të mos arrihet në përfundimin e pranuar nga një varg dijetarësh që shqiptarët janë

stërnipërit e ilirëve të vjetër ose, më saktë, të një a disa fiseve ilire, që i shpëtuan

romanizimit‖28

Duke ndjekur gjithnjë linjën e argumentimit shkencor, se kur është formuar gjuha

shqipe, po ndalemi, sipas akademik Sh. Demiraj, paraprakisht në disa konsiderata me

karakter të përgjithshëm:

―Së pari, do pasur parasysh fakti i njohur që shndërrimi cilësor i gjuhës ―nënë‖, është

një proces bukur i gjatë, që kap shekuj të tërë. Mjafton të përmendet këtu, sa për shembull,

procesi i shndërrimit të shkallëshkallshëm të latinishtes vulgare në gjuhët e njohura romane,

siç janë italishtja, frëngjishtja, spanjishtja, portugalishtja, rumanishtja, etj., ose procesi i

shndërrimit të shkallëshkallshëm të gjermanikishtes së hershme në gjuhët e njohura gjermane,

siç janë gjermanishtja, anglishtja, holandishtja, danezishtja, norvegjishtja, suedishtja etj.‖29

Konsiderata e dytë që duhet marrë parasysh sipas profesor Sh. Demiraj është: ―Së

dyti, do pasur parasysh se dallimi cilësor i një gjuhe nga nëna e saj nuk ka qenë një proces i

26

Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 145-146 27

Sipas akademik Sh. Demiraj, Thunmann shkruan se ―Në historinë e tyre nuk kam gjetur asnjë gjurmë të

ndonjë shtegtimi të tyre të mëvonshëm; gjuha e tyre ka dhënë dëshmi të tilla nga fatet e popullit, që unë në këtë

nuk mund të mos njoh fqinjët e stërmoçëm të grekëve dhe nënshtetasit e Romës së vjetër. Dhe të dyja këto më

tregojnë ilirët e vjetër‖. Shih më gjerë Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 147.

Po në vazhdim të argumentimit të origjinës ilire, akademiku në këtë vepër jep edhe pikëpamjen e Hahn-it për

origjinën ilire të shqiptarëve. Ai citon këtë albanolog: ―...duke qenë se shqiptarët nuk janë sllavë dhe me asnjë

popull tjetër të njohur nuk kanë afri, duke qenë se burimet me të vërtetë të pakta përveç shtegtimit sllav nuk

bëjnë fjalë për asnjë shtegtim tjetër që të ishte mjaft i rëndësishëm për të krijuar një popull të madh, atëherë

njeriu ka të drejtë të pranojë që shqiptarët e sotëm janë pasardhësit e banorëve parasllavë të vendit‖. Dhe më

poshtë ai shton: ―Prandaj neve na duket shumë më i natyrshëm pranimi që stërgjyshërit e shqiptarëve të sotëm

qysh në kohën e romakëve dhe të grekëve zinin vendbanimin e sotëm të këtyre dhe që zakonet e tyre të

përbashkëta me popujt fqinj janë ruajtur në mënyrë më të pastër dhe më besnike sesa fqinjët e tyre...‖ Shih më

gjerë Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 148 28

Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 181 29

Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 198


Ma. Kostando Ksera

Page 15

mbyllur. Ai ka ardhur duke u thelluar gjithnjë e më shumë nëpërmjet evolucionit të saj të

pandërprerë në rryme të shekujve. Këtu është fjala jo vetëm për shfaqjen e dukurive të reja,

por edhe për evolucionin e mëtejshëm të elementeve gjuhësore të trashëguara nga gjuha

―nënë‖.30

Dhe konsiderata e tretë e paraqitur po nga profesor Shaban Demiraj, është: ―Së treti,

në mungesë të dhënash të dokumentuara nga gjuha nënë dhe nga faza më e hershme e vetë

shqipes, nuk mund të mbështetemi veçse në të dhënat që mund të nxirren nga faza e

dokumentuar e kësaj të fundit, duke i vështruar këto në evolucionin e tyre historik dhe duke

krahasuar me të dhënat gjegjëse të gjuhësisë krahasuese i.e., si dhe me ato të evolucionit

historik të gjuhëve simotra . të afërta me shqipen. Për të arritur në përfundime sa më të

sigurta, duhet kombinuar drejt metoda e krahasimit historik të brendshëm me atë të

krahasimit historik të jashtëm. Synimi këtu duhet të jetë që të nxirren se cilat janë tiparet

thelbësore që kanë përcaktuar dallimin cilësor të gjuhës shqipe nga nëna e saj, ilirishtja.‖31

Duke theksuar së për të realizuar këtë, siç thotë po vetë studiuesi, duhet një punë

këmbëngulëse dhe e mbështetur në një metodologji rreptësisht shkencore. Gjithashtu ai e

vështron problemin në shumanshmërinë e vet, përmes shqyrtimit të të dhënave të nevojshme

nga të gjitha nënsistemet e shqipes, si dhe përmes evolucionit të tyre historik për të vendosur

mundësisht një kronologjik relative dhe absolute për secilën nga këto tipare.

Dhe më tej akademik Sh. Demiraj thekson se ―Si tipare thelbësore të sistemit të

gjuhës shqipe, që kanë përcaktuar dallimin cilësor të kësaj gjuhe nga nëna e saj do të merren,

në radhë të parë, ato dukuri thelbësore që nuk ndeshen në asnjë gjuhët tjetër i.e., ose që duket

qartë se janë një zhvillim i brendshëm i shqipes, pavarësisht se mund të ndeshen edhe në

ndonjë gjuhë tjetër simotër... Të tilla dukuri në sistemin e shqipes nuk janë të pakta. Mjafton

të përmenden këtu disa prej tyre, si: ngulitja e theksit në një rrokje të caktuar të temës,

metafonia, riorganizimi i sistemit të mbaresave, zhvillimi i sistemit nyjor, riorganizimi i

lakimit emëror me krijimin e lakimit binar (i shquar, i pashquar), dobësimi i gjinisë

asnjanëse, krijimi i temës së shumësit dhe i formanteve kryesore të këtij numri, krijimi i dy

klasave mbiemrash (të nyjshëm dhe të panyjshëm), prapavendosja e përcaktorëve të

pavetëmjaftueshëm, riorganizimi i zgjedhimit foljor, përzierja e së kryerës së hershme

sintetike me aoristin, krijimi i së kryerës analitike te tipit kam punuar etj.‖32

Në fund të argumentimeve shkencore dhe me fakte të shumta, akademiku Sh. Demiraj

shkruan se ―Gjatë periudhës midis fazës së fundit të sundimit romak dhe dyndjes së sllavëve,

në gjuhën e banorëve të viseve lindore të Adriatikut dhe të Jonit janë përftuar edhe mjaft

procese të tjera gjuhësore që bënë të mundur formimin gjuhës shqipe. Pra gjatë kësaj

periudhe, si rrjedhim i evolucionit të shkallëshkallshëm të njërit apo të tjetrit dialekt të

ilirishtes, që flitej në këto troje, erdhi dhe u formua gjuha shqipe, e cila në një fazë të hershme

njihej me emrin gjuhë e arbënesha a e arbëreshe. Ky evolucion i shkallëshkallshëm, pas

30





Ma. Kostando Ksera

Page 16

gjithë gjasash, duhet të jetë kryer jo më vonë se fundi i shekullit VI të erës sonë. Dhe atëherë

fillon dhe historia e mirëfilltë e gjuhës shqipe.33

Me historinë e mirëfilltë të shqipes janë marrë shumë studiues shqiptarë dhe të huaj.

Nëse akademik E. Çabej e ndan historinë e gjuhës shqipe në tri periudha: ―perioda

prehistorike e gjuhës, perioda historike përpara shkrimit dhe perioda e re qëkurse shkruhet

gjuha‖34

, akademik Sh. Demiraj pranon se historia e gjuhës shqipe mund të ndahet në katër

periudha kryesore35

, të cilat mendojmë se janë më të mirargumntuara:

a. Periudha e parë, (shqipja e vjetër) fillon jo më vonë se shek. VI i erës sonë deri aty

nga shek. VII-VIII. Sipas akademikut ―Periudha e parë (shqipja e vjetër) zgjatë që nga koha e

formimit të shqipes e deri në ndalimin e rotacizmit, d.m.th., deri aty nga shekujt VII-VIII të

erës së re. Gjatë kësaj periudhe janë përftuar disa dukuri gjuhësore që janë pasoja të

proceseve të nisura qysh në periudhën e ―parahistorisë‖ së shqipes. Dukuria më e

rëndësishme e periudhës së parë, për sa i takon strukturës gramatikore, është zhvillimi i

lakimit në ballë të fjalës që u përftua nëpërmjet krijimit të pronorëve të tipit im, yt (në fillim

të papërngjitur) dhe të klasës së mbiemrave të nyjshëm. Gjatë kësaj periudhe është përsosur

më tej sistemi fonetik dhe janë zhvilluar pjesa më e madhe e dukurive morfologjike. Gjatë

kësaj periudhe është përvijuar edhe ndarja dialektore midis të folmeve veriore dhe jugore të

shqipes...‖36

b. Periudha e dytë (shqipja e mesme) vjen deri në shek. XIV-XV. Sipas akademikut

Sh. Demiraj, ―Periudha e dytë (shqipja e mesme), që vazhdon deri aty nga shekujt XIV-XV,

karakterizohet nga një zhvillim konvergjent dhe pjesërisht divergjent i dy dialekteve të

përvijuara gjatë periudhës së parë. Gjatë kësaj periudhe, në të dy dialektet konsolidohen

dukuritë gjuhësore të përbashkëta në strukturën gramatikore, e cila pasurohet më tej me

forma të tilla, si ato të kohës së kryer, të së ardhmes, të habitores, si dhe me format e

pashtjelluara të tipit tue / tuke punuar dhe pa punuar; gjatë kësaj kohe në dialektin verior

zhvillohet edhe forma e pashtjelluar e tipit me punue.”37

c. Periudha e tretë (shqipja e re) vjen deri në gjysmën e dytë të shek. XIX. Gjithnjë

sipas akademikut Sh. Demiraj ―Periudha e tretë, që vazhdon deri në fillimet e Rilindjes

Kombëtare (d.m.th., deri në gjysmën e dytë të shekullit XIX), karakterizohet nga një

konsolidim i mëtejshëm i strukturës gramatikore, e cila pasurohet edhe me format e

pashtjelluara të ndërtuara me pjesëmarrjen e emrit asnjanës prejpjesor (për të punuar, me të

ardhur, një të ardhur). Gjatë kësaj periudhe zhvillohen më tej disa procese, që kishin nisur

qysh në periudhat e mëparshme, sidomos në sistemin emëror. Gjatë kësaj periudhe thellohet

më tej procesi i thjeshtimit të sistemit rasor tek emrat, mbiemrat, dhe te përemrat (sidomos te

33



Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 205-2011 36




Ma. Kostando Ksera

Page 17

pronorët). ... Do pasur parasysh se dallimet dialektore pasqyrohen edhe në gjuhën e shkruar, e

cila gjatë kësaj periudhe përhapet si në Veri e në Jug, ashtu edhe tek arbëreshët e Italisë.‖38

d. Periudha e katërt (shqipja e sotme) vjen deri në ditët e sotme. Sipas akademikut,

―Periudha e katërt (shqipja e sotme) karakterizohet kryesisht nga përpjekjet për një zhvillim

konvergjent të gjuhës së shkruar. Këto përpjekje, që nisin qysh në kohën e Lëvizjes

Kombëtare të Rilindjes, marrin një hov të madhe dhe bëhen më të vetëdijshme sidomos pas

vendosjes së pushtetit popullor (së sistemit komunist, shënimi im K.B.) në Shqipëri, kur u

krijuan kushte objektive për zhvillimin e një gjuhe letrare të njësuar me norma të përpunuara

në të gjitha nënsistemet. Gjatë kësaj periudhe vihet re një ndikim gjithnjë e më i fuqishëm i

gjuhës së shkruar mbi atë të folur, çka e ka përshpejtuar procesin e afrimit ndërdialektor.‖39

Siç duket edhe nga ky parashtrim përmes veprës së akademik Sh. Demiraj, historia e

gjuhës shqipe ka njohur procese konvergjente dhe divergjente, të shkaktuara nga faktorë të

ndryshëm. Ai shkruan ―Zhvillimi konvergjent është rrjedhim i natyrshëm i ligjësive të

brendshme, që kanë kushtëzuar evolucionin e sistemit fonetik dhe të strukturës gramatikore të

kësaj gjuhe. Në periudhën e fundit ky zhvillim konvergjent është përshpejtuar nga faktorët

jashtëgjuhësorë.. Proceset divergjente, që janë përftuar sidomos në periudhën e parë dhe të

tretë të historisë së gjuhës shqipe, janë pasojë kryesisht të faktorëve jashtëgjuhësorë. Midis

këtyre faktorëve duhen përmendur sidomos copëzimi feudal dhe sundimi i huaj, që kanë

penguar marrëdhëniet e shumanshme ndërmjet trevave veriore dhe jugore, e këto i

vështirësonte edhe pozicioni i trevave.‖40

Ngjarjet më të mëdha të kësaj periudhe janë Kongresi i Manastirit, 1908, i cili

përcaktoi dhe vendosi alfabetin e gjuhës shqipe, si dhe Kongresi i Drejtshkrimit, 1972, i cili

përcaktoi shqipen standarde ose gjuhën shqipe letrare kombëtare. Kjo ka qenë ngjarja me e

rëndësishme në jetën moderne të popullit shqiptar, sepse shqipja standarde e pranuar nga të

gjitha hapësirat shqipfolëse, po luan rol të pa zëvendësueshëm për unifikimin dhe

homogjenizimin e popullit shqiptar të copëtuar në disa shtete nga Fuqitë e Mëdha në fillim të

shekullit XX, në vitin 1913.

Kongresi është vlerësuar nga shumica dërrmuese e shqiptarëve e sidomos e

intelektualëve dhe e specialistëve. Studiuesi Sh. Rrokaj shkruan se ―Kongresi i Manastirit

është, pa dyshim, një monument në historinë e popullit shqiptar, të cilit i janë referuar dhe do

t‘i referohen shqiptarët sa herë është e nevojshme për t‘iu qasur e për të analizuar çështje

madhore që kanë vendosur fatin e tyre, siç janë ato që kanë të bëjnë me pavarësinë e me

njësimin politik kombëtar të gjuhës dhe të shkrimit shqip.. .Në Kongresin e Manastirit,

çështja e njësimit të alfabetit dhe gjuhës nuk ishte qëllim në vetvete... Me ndonjë përjashtim,

kjo çështje ishte e lidhur ngushtë me kërkesën e njësimit kombëtar dhe të autonomisë. Pra,

ajo (kërkesa) u bë program i një lëvizjeje kombëtare e lidhur me procesin e formimit të

ndërgjegjes kombëtare dhe të unitetit kombëtar. I përmbahemi mendimit se uniteti i alfabetit,

uniteti i gjuhës dhe uniteti i kulturës ishin kërkesa që buronin dhe do të viheshin në shërbim

38




http://www.lajme.gen.al/teme/monument.html


Ma. Kostando Ksera

Page 18

të unitetit të kombit. Vetëm kjo ide mund të mblidhte bashkë në Kongresin e Manastirit një

përfaqësim kaq të larmishëm dhe të gjithanshëm.‖41

Akademik Sh. Demiraj shkruan për këtë ngjarje historike: ―Pas një diskutimi të gjerë

popullor, gjatë të cilit u rrahën mendime dhe u sugjeruan përmirësime të mëtejshme për

Rregullat e drejtshkrimit të shqipes (që u botuan si projekt në vitin 1967, shënimi ynë, K.B.),

në nëntor të vitit 1972 u mblodh në Tiranë Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe. Ky

kongres, në të cilin morën pjesë delegatë nga të gjitha rrethet e Shqipërisë, përfaqësues të

popullsisë shqiptare të Kosovës, të Maqedonisë dhe të Malit të Zi, si dhe të arbëreshëve të

Italisë, qe një ngjarje e rëndësishme në jetën shkencore e kulturore të popullit shqiptar. Duke

miratuar normat drejtshkrimore të njësuara, ai kongres, në thelb, vendosi pranimin e një

shqipeje letrare të vetme, me norma të njësuara, jo vetëm drejtshkrimore, por edhe

gramatikore, fonetike e leksikore.‖42

Kurse studiuesi Emil Lafe shkruan për këtë ngjarje historike: ―Kongresi i zhvilloi

punimet mbi baza të shëndosha shkencore dhe në përputhje me fazën e sotme të zhvillimit të

gjuhës letrare. Ai tregoi jo vetëm përparimet e arritura nga gjuhësia jonë në fushën e studimit

të gjuhës letrare, por edhe karakterin e saj masiv, interesimin e vazhdueshëm për gjuhën të

arsimtarëve, letrarëve, punonjësve të shtypit, të artit, të kulturës etj. Një kontribut të

rëndësishëm dhanë në punimet e Kongresit edhe delegatët e të ftuarit nga shqiptarët e

Kosovës, të Maqedonisë, të Malit të Zi dhe nga arbëreshët e Italisë.‖43

Dhe vazhdon më tej: ―Në përfundim të punimeve Kongresi diskutoi dhe aprovoi

njëzëri një rezolutë, e cila u nënshkrua nga tetëdhjetë e shtatë delegatët e Kongresit, dhe

përbën kështu një dokument kombëtar historik. Në këtë rezolutë bëhet vlerësimi i gjendjes së

sotme të gjuhës letrare shqipe, duke u theksuar se ajo sot funksionon si gjuha letrare e njësuar

e gjithë popullit shqiptar, vihet në dukje se kjo arritje e madhe u detyrohet përpjekjeve të

pareshtura të popullit tonë arsimdashës që nga Rilindja e këtej, e sidomos kushteve të reja

shoqërore-historike që u krijuan pas çlirimit; më tej në rezolutë parashtrohen një varg

kërkesash të Kongresit, në bazë të të cilave do të bëhet hartimi përfundimtar i ―Rregullave të

drejtshkrimit të shqipes‖ dhe u bëhet thirrje shkollës shqiptare, shkrimtarëve, institucioneve

botuese, shtypit, enteve shtetërore, radio-televizionit, teatrit, kinematografisë etj., që ta

përvetësojnë dhe ta zbatojnë me këmbëngulje drejtshkrimin e ri që do të hartohet në bazë të

kësaj rezolute brenda vitit 1973.‖44

Në konferencën shkencore ―Gjuha letrare kombëtare shqipe dhe epoka jonë,

organizuar në kryeqytetin Shqipërisë në vitin 1984, Francesco Altimari, studiues nga

arbëreshët e Italisë, vlerëson produktin e rëndësinë e këtij Kongresi dhe shqipen standarde e

vështron si një arritje të jashtëzakonshme për të gjithë shqiptarët dhe si kurorëzim të një

procesi të gjatë historik:“Nuk mund dhe nuk duhet të mohojnë rëndësinë e jashtëzakonshme

që patën për të gjithë kombin shqiptar Kongresi i Drejtshkrimit dhe vendimet që u morën aty,

41

Sh. Rrokaj, Kongresi i Manastirit: një alfabet, një gjuhë, një komb, Telegraf, 23 nëntor 1912 42


E. Lafe: Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Gazeta "Shqiptarja.com" 7. 11. 2013 44

E. Lafe: Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Gazeta "Shqiptarja.com" 7. 11. 2013


Ma. Kostando Ksera

Page 19

Kongres, që pa rënë në emfazë mund ta quajmë me të drejtë, ngjarja më e rëndësishme në

historinë kulturore të kombit, në shekullin tonë, pas Kongresit të Manastirit... Kongresi i

Drejtshkrimit mund të themi se sanksionoi në fakt standardizimin e gjuhës së sotme letrare

dhe përfaqësoi për të gjitha bashkësitë shqipfolëse, për të gjithë pjesëtarët e kombit, qoftë në

Atdhe, qoftë në diasporë, kurorëzimin e atij procesi të gjatë historik, që, duke filluar që nga

autorët tanë të vjetër dhe duke u rritur pra gjatë Rilindjes, u fuqizua sidomos në shekullin

tonë, kur me krijimin e shtetit të pavarur shqiptar dhe të institucioneve kulturore, arsimore

dhe shkencore në Atdhe, u bë konkrete dhe realiste mundësia për të krijuar një gjuhë letrare

të përbashkët për gjithë shqiptarët.‖45

Shqipja e ditëve të sotme njeh një zhvillim të jashtëzakonshëm, në të gjitha

nënsistemet e saj. Ajo po shpërfaq mundësi shumë të mëdha për të pasuruar nënsistemin e saj

leksikor-frazeologjik dhe semantik, për të përpunuar e zhdërvjelltësuar më tej sistemin

sintaksor, për të rritur mundësitë e fjalëformimit me brumin dhe mjetet e brendshme, si dhe

për t‘u ngritur në nivelin e gjuhëve që funksionojnë në Bashkimin Evropian si dhe të

përballet me sukses me gjuhët status ndërkombëtar të spikatur.

1.2. Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës greke

Gjuha greke është nga gjuhët më të vjetra, që është folën pa ndërprerje deri në ditët

tona. Ashtu si dhe shqipja, ajo është pjesë e familjes së madhe të gjuhëve indoevropiane.

Greqishtja si gjuhë zyrtare përdoret, përveç Greqisë, edhe në Qipro. Gjithashtu flitet jashtë

kufijve të shtetit grek nga grekët e Shqipërisë, të Turqisë, nga popullsia grekofone në Italinë e

Jugut, si dhe nga diaspora greke në mbarë botën. Për të bërë një skicë të shkurtër të historisë

së gjuhës greke, jemi mbështetur në veprën e akademikut J. Babinjoti (Γ. Μπακπηληώηεο,

πλνπηηθή ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο)46

, në veprën Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο47

si

dhe ne veprën e Qendrës së Gjuhës Greke Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (απφ ηηο αξρέο εψο

ηελ χζηεξε αξραηφηεηα)48

Historia e saj ka një shtrirje kohore pothuajse 4-000 vjeçare. Natyrisht që ajo ka

pësuar ndryshime të shumta me kalimin e kohës, por ka ruajtur elementet bazë të saj. Për nga

struktura gramatikore, ajo është vetë gjuha e lashtë që, e folur nga grekët pa ndërprerje,

ndryshoi nga goja në gojë dhe nga brezi në brez, për të marrë formën që ka sot.

Edhe për historinë e gjuhës greke janë bërë studime të shumta, duke u ndalur edhe në

një periodizim të kësaj historie.

1. Faza e parë e gjuhës është ajo prehistorike, për të cilën nuk kemi informacion të

plotë, por ka mjaft hipoteza të ndryshme të bazuara në metoda shkencore gjuhësore. Kjo fazë

45

F. Altimari, Gjuha letrare shqipe sot: disa konsiderata në dritën e zhvillimeve të reja politike dhe kulturore në

botën shqiptare, në ―Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot‖, Tiranë, 2002, f. 62 46

Γ. Μπακπηληώηεο, πλνπηηθή ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, Αζήλα, 1998. 47

O. Hoffmann, A. Debrunner, A. Scherer, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, ηόκνο Α & Β, Θεζζαινλίθε, 1994 48

Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (απφ ηηο αξρέο εψο ηελ χζηεξε αξραηφηεηα),

Ηλζηηηνύην Νενειιεληθώλ πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε], 2001


Ma. Kostando Ksera

Page 20

e gjuhës greke njihet ndryshe si protogreqishtja (πξσηνειιεληθή). Mendohet se është folur

nga popullsia greke para se kjo popullsi të zbriste e të vendosej në trojet e sotme. Zbritja e

këtyre fiseve mendohet të ketë ndodhur në periudha të ndryshme kohore nga shek. 20 deri në

shek. e 12 p.e.s. Pas zbritjes së fiseve greke, në gjuhën që sollën me vete hynë edhe elemente

nga progreqishtja (πξνειιεληθή), gjuha e popujve që banonin territorin para se të vinin ata.

Nga kjo gjuhë kemi shumë toponime si dhe fjalë që përdoren deri në ditët tona, që kanë të

bëjnë kryesisht me fenomene të mjedisit dhe të klimës mesdhetare, si dhe emra bimësh,

kafshësh etj.

2. Faza e dytë e gjuhës greke është ajo historike. Ndarja e saj në periudha kohore

është koherente me periudhat e historisë së qytetërimit grek. Këto janë:

1400 plk - 323 plk Gjuha e vjetër greke

323 plk - 395 pas lk Periudha helenistike ose Koineja Αleksandrine

395 pas lk – 1453 pas lk Periudha Bizantine

1453 pas lk– 1821 pas lk Periudha e sundimit otoman

1821 pas lk – sot Periudha neohelenike

Në periudhën historike greqishtja paraqitet e ndarë në dialekte pa kufi të dukshëm a të

mirëpërcaktuar. Ajo ka filluar të paraqesë diferencime lokale para zbritjes së grekëve në

Greqinë e sotme, por formimi i dialekteve përfundoi pas zbritjes.

Duke u bazuar në karakteristikat bazë dhe në veçoritë dalluese, dallojmë tri grupe

kryesore dialektesh, të cilët kanë nëndarjet e tyre

a. Grupi jonian i dialekteve (Dialekti atik)

b. Grupi qendror i dialekteve (Dialektet Arkado – Qipriote, Eolo – arkaike)

c. Grupi perëndimor i dialekteve (Dialekti Dorik i Peloponezit dhe ai i Epirit)

Këto dialekte kishin mjaft dallime midis tyre, sidomos në fonetikë dhe morfologji (më

pak në sintaksë), por dallimet nuk janë jo kaq të mëdha sa të mos kuptonin asgjë ata që nuk i

flisnin49

. Sot kur flasim për greqishte të vjetër nënkuptojmë dialektin atik.

Kërkesa për unifikim gjuhësor të grekëve ishte e vjetër dhe bëhej edhe më imediate në

takimet fetare ose sportive ndërhelene, që të bëhej më i thjeshtë komunikimi midis grekëve

që vinin nga vise të ndryshme. Unifikimi gjuhësor nuk ishte i mundur të ndodhte me shkrirjen

e dialekteve, as ekzistonte ndonjë institucion i posaçëm që të merrte përsipër një mision të

tillë.

Një mision të tillë mund ta përmbushte vetëm një dialekt dhe ai ishte dialekti atik për

dy arsye kryesore.

a. Ishte i kultivuar në mënyrë maksimale dhe i përshtatshëm të shprehë çdo nocion të

një bote inteligjente.

b. Ishte gjuha e Athinës, gjuha e sistemit demokratik dhe e veprave të mëdha letrare të

Antikitetit.

Megjithatë dialekti atik nuk do të arrinte të merrte famën që ka, në qoftë se mbreti

Filipi II nuk do ta bënte gjuhën zyrtare të shtetit të vet, Maqedonisë. Në vazhdim djali i tij,

49

Për më shumë shih, Γ. Σνκπατδεο, Δπηηνκή ηεο ηζηνξίαο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, ΟΑΔΓ, Αζήλα.


Ma. Kostando Ksera

Page 21

Aleksandri i Madh e përdori si gjuhë të perandorisë së tij, që krijoi. Kështu që greqishtja

përdorej në një shtrirje gjeografike të madhe që arrinte deri në Ηndi dhe në Egjipt si dhe nga

popullsi të ndryshme. Kjo gjuhë e larguar tashmë në kohë prej epokës klasike, për shkak të

shtrirjes së madhe hapësinore arriti të bëhej gjuhë ndërkombëtare e një bote të tërë dhe mjet i

përbashkët komunikimi i miliona njerëzve.

Me kalimin e kohës dhe për shkak të ndikimeve nga gjuhët e tjera si dhe të përdorimit

të saj nga njerëz që nuk e kishin gjuhë të mëmës (d.m.th nuk e mësonin në mënyrë natyrale),

rrethanat e reja dhe roli i ri bënë që ajo të bjerrë një numër tiparesh të fazës së hershme dhe të

shfaqë risi të shumta. Kjo përkon me periudhën e Gjuhës Aleksandrine ose Koinesë

Helenistike, periudhë që shtrihet nga viti 323 para Krishtit deri më 395 pas Krishtit.

Perandoria e Bizantit (395 – 1453) që u krijua pas ndarjes së perandorisë Romake, në

periudhën e parë të jetës së vetë vazhdoi të përdorte si gjuhë zyrtare latinishten, por me

kalimin e kohës latinishtja po humbiste terren dhe shumë shpejt ia la vendin greqishtes, e cila

ishte gjuha e folur pothuajse e gjithë popullsisë së Bizantit.

Gjatë kësaj periudhe, për shkaqe të ndryshme, kemi diferencimet e para gjuhësore

lokale që me kalimin e kohës çuan në krijimin e dialekteve të greqishtes së re. Gjithasht të

kësaj periudhe janë edhe dialektet (të folmet) e Italisë së Jugut, Kapadok, Pond dhe Cakon, të

cilat u formuan plotësisht gjatë periudhës së pushtimit otoman.

Paralelisht krijimin e këtyre dialekteve, në këtë periudhë kemi edhe fillimet e fazës së

fundit të historisë së gjuhës greke, që njihet, siç thamë më lart, si Gjuha Neohelenike

(greqishtja e re). Ajo mori formën e saj përfundimtare në shekullin e 20-të.

Mungesa e arsimit në shekujt e parë pas rënies së Bizantit bëri që të forcohet, nga

njëra anë, prirja e diferencimit të dialekteve dhe, në të njëjtën kohë, të formohen koine lokale

të reja. Akoma në periudhën e pushtimit osman vërejmë varfërimin e fjalorit, i cili shfaq

mangësi në shumë fusha kuptimore.

Duke iu afruar fundit të kësaj periudhe, vihet re një kthesë e rëndësishme në historinë

kulturore të helenizmit të ri dhe kjo u pasqyrua në ngjizjen e gjuhës së folur dhe të shkruar.

Në Kretë fillon kultivimi i një lloj koineje letrare që përfaqësohet nga veprat e Erotókritos,

Flijimi i Avraamit, Erofili etj.

Gjallërimi nga fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX i lëvizjes për arsim,

përhapja e tipografisë, idetë e reja që vinin nga Evropa dhe, përgjithësisht, nevoja për

përparim, i japin shtysë një fryme të re në rrethet intelektuale. Ajo ka për qëllim të

sanksionojë si gjuhë të shkruar të mbarë kombit koinenë popullore në vend të gjuhës arkaike

të Bizantit dhe të Kishës. Kjo gjuhë duket tashmë e formuar në elementet bazë të saj dhe

përdorej sidomos në qendrat e mëdha urbane të jugut të Greqisë së atëhershme.

Pamja e greqishtes së re pas vitit 1821, u kristalizua në sferën e kuptimeve, që i

përgjigjeshin nivelit të jetës dhe arsimit të atëhershëm të popullit grek, por edhe me mundësi

shprehëse të pashtershme dhe plasticitet të papërsëritshëm, që duken në pasurinë

fjalëformuese të gjuhës. Këto dhunti i karakterizon kompozimi i larmishëm dhe numri i madh

i prapashtesave fjalëformuese, që bëjnë të mundur të shprehen shkurt dhe saktë kuptime dhe

ngjyrime nga më të ndryshmet.


Ma. Kostando Ksera

Page 22

Atikismi

Nga fundi i shekullit të parë pas lindjes së Krishtit krijohet një rrymë nga intelektualët

dhe shkrimtarët e kohës, të cilët nuk shkruanin gjuhën e Koinesë Helenistike, që ishte gjuha e

epokës së tyre, por përdornin gjuhën e shkrimtarëve atikë të periudhës klasike. Këtë e bënin

nga bindja se gjuha e klasikëve ishte gjuha më e përsosur dhe, që të mund të krijoheshin

përsëri vepra të mëdha si të Antikitetit, duhet të përdornin gjuhën e tyre. Nga ana tjetër,

besonin se greqishtja e folur e epokës së tyre ishte një gjuhë që ka humbur vlerat e saj, për

shkak të shtrirjes (ajo ishte pothuajse gjuhë ndërkombëtare) dhe të ndryshimeve që ka pësuar.

Besonin se kthimi në një fazë më të vjetër, do të ishte zgjidhja e vetme për të shpëtuar gjuhën

greke.

Kjo iniciativë krijoi një situatë diglosie, ku intelektualët përdornin dialektin atik,

kurse populli vazhdoi të fliste gjuhën që ishte krijuar në mënyrë fiziologjike, të natyrshme,

spontane, me kalimin e kohës. Kjo diglosi vazhdoi në të gjithë periudhën bizantine për rreth

1000 vjet dhe pati pasoja edhe në fazën e greqishtes Neohelenike.

Katharevusa

Katharevusa është gjuha që shfaqet për herë të parë gjatë periudhës së pushtimit

otoman si formë pajtueshmërie midis arkaizmit bizantin dhe gjuhës së folur të popullit. Është

një gjuhë e krijuar në mënyrë teknike nga intelektualët e kohës. Kishte si qëllim kryesor

―pastrimin‖ e gjuhës nga fjalët e huaja që kanë zaptuar greqishten me kalimin e shekujve dhe

ruajtjen e identitetit të saj. Për këtë u quajt gjuhë puriste, «katharevusa» θαζαξεύνπζα, (gjuhë

e pastër). Kështu u futën drejtpërdrejt fjalë nga greqishtja e vjetër për të plotësuar nevojat

shprehëse të gjuhës, ose u krijuan fjalë të reja mbi kuptime të greqishtes së vjetër për të

zëvendësuar fjalët e huaja. Gramatika e saj u mbështet jo në gjuhën e folur të kombit, por në

dialektin e lashtë atik. Bëjnë përjashtim këtu vetëm rastet kur trajtat e lashta gramatikore

lidheshin me struktura sintaksore specifike të greqishtes së vjetër.

Kjo gjuhë u përdor vetëm nga një pjesë intelektualësh dhe nuk u bë kurrë pronë e

popullit, i cili vazhdoi të shprehet me gjuhën popullore që quhej dhimotiqi.

Me purizmin gjuha e shkruar bëhet gjithnjë e më arkaike, por në të njëjtën kohë edhe

më e vështirë në të mësuar e në përdorim, duke humbur kështu destinacionin e saj. Kjo situatë

e re diglosie zgjati për rreth 150 vjet dhe krijoi probleme në mbarëvajtjen e vetë shoqërisë

greke. U krijuan dy kampe kundërshtare mbështetëse të secilës nga gjuhët, përplasjet e të

cilave shpesh herë çuan edhe në lëvizje shoqërore të tensionuara.

Njeriu që luajti rol vendimtar në dominimin dhe konsolidimin e dhimotiqis ishte

Ioannis Psiharis me veprën e tij ―To taksidhi moy‖ (Rrugëtimi im), botuar në vitin 1888, nga

e cila po shkëputim një fragment, ku shkruan se ―Njeriu i thjeshtë, që në luftë do të vdesë për

atdheun.... ka të drejtë të kuptojë gjuhën e atdheut të vet.‖

Në vazhdim një tjetër personalitet i shquar i shkencave dhe i letrave greke, që e vuri

jetën e vet në funksion të hartimit dhe të vënies në përdorim të gramatikës së gjuhës së re


Ma. Kostando Ksera

Page 23

greke ishte Manolis Triantafilidhis. Ai dha një ndihmë të paçmuar në procesin e krijimit të

greqishtes standarde.

Në vitin 1976 me vendim të Parlamentit të republikës së Greqisë, u sanksionua si

gjuhë standarde varianti i dhimotiqis.

1.3. Rreth leksikografisë së gjuhës shqipe

Studiuesi dhe leksikografi dygjuhësh Ali Dhrimo shkruan se ―Edhe historia e

leksikografisë nis në thelb me fjalorët dygjuhësh, latinisht-gjuhë tjetër, përkatësisht greqishte

e vjetër-gjuhë tjetër. Edhe historia e leksikografisë shqipe (qysh me Harfin më 1497 dhe më

pas me Bardhin, autorin tonë shumë serioz, më 1635) nis po me fjalorë dygjuhësh.‖50

Po kështu shprehet edhe akademiku J. Thomai, të cilin po e citojmë në mënyrë më të

plotë: ―Historia e leksikografisë shqipe i ka kaluar 370 vjetët dhe vijon të zhvillohet e të

pasurohet pandërprerë... Leksikografia shqipe është fusha më e hershme dhe më e pasur në

gjuhësinë shqiptare. Po të lëmë mënjanë fjalorthët e Arnold von Harfit e të Pjetër Mazrekut,

lista me disa dhjetëra fjalë shqipe, guri i parë në rrugën e gjatë të leksikografisë shqipe mbetet

Fjalori latinisht-shqip i Frang Bardhit, një vepër leksikografike e mirëfilltë, pavarësisht nga

vëllimi i vogël i fjalësit shqip (rreth 2 500 fjalë shqipe përkrah rreth 5 000 fjalëve latine).

Përveç vlerave praktike që ka si vepër leksikografike, ai përbën edhe një dëshmi të

rëndësishme gjuhësore të asaj kohe e para saj, sikurse edhe veprat e tjera shqip të autorëve

tanë të vjetër. Si leksikograf dorëmbarë Frang Bardhi hapi listën e gjatë të autorëve të

mëpastajmë të fjalorëve, numri i të cilëve (i fjalorëve) është deri më sot mbi 500, një

trashëgimi e vyer që ka ardhur duke u pasuruar nga shekulli në shekull, pa ndërprerje, me

rritje të dukshme jo vetëm në numër, por edhe në cilësi në shumë përbërës, ndërkohë që

gramatika të shqipes janë vetëm disa dhjetëra. Shekulli XX, më shumë gjysma e dytë e tij,

dhe veçanërisht vitet ‘90 të atij shekulli e këta pak vjet të fillimit të shekullit XXI, shquhen

për një prurje të madhe e të larmishme fjalorësh prej leksikografësh më të përgatitur, si edhe

për një ngritje të dukshme të nivelit shkencor.‖ 51

Në këta 370 vjet nuk kemi një ecuri të njëtrajtshme. Ka periudha të caktuara që

karakterizohen nga veçori të dallueshme. Ashtu si vetë historinë e gjuhës shqipe e pamë të

ndarë në disa periudha, edhe historinë e leksikografisë shqipe mund të shohim të ndarë në dy

periudha kohore, ndarje që përcaktohet nga këto veçori:

a. Periudha e parë fillon me fjalorin e parë të shqipes, me Fjalorin latinisht-shqip

(Dictionarium latino-epiroticum, 1635) të Frang Bardhit dhe vjen deri në gjysmën e dytë të

shekullit XX ose më saktë deri në Luftën e dytë Botërore (1944),

a. Periudha e dytë që zë fill mbas Luftës së Dytë Botërore (gjysma e dytë e shekullit

XX e deri në ditët tona.

50

A. Dhrimo, Probleme teorike dhe praktike për hartimin e fjalorëve dygjuhësh, në ―Leksikografia shqipe -

trashëgimi dhe perspective‖, Tiranë, 2005, f. 234 51

J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Leksikografia shqipe-trashëgimi

dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 11-12


Ma. Kostando Ksera

Page 24

Gjithnjë, duke u mbështetur tek ky studiues (tek akademik J. Thomai), po japim disa

nga veçoritë e secilës periudhë52

, duke i parë ngushtë me objektin e temës sonë Rreth

leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht.

Për periudhën e parë, sipas tij, kemi disa arritje të vlerësueshme në fushën e

leksikografisë. Më poshtë po japim të plotë pohimin e argumentimin e tij, nga ―Leksikologjia

e gjuhës shqipe‖:

―a. Në fjalorët e hartuar në periudhën e parë u përfshi një pasuri e madhe leksikore e

frazeologjike, një pjesë e mbledhur drejtpërdrejt nga goja e popullit, e cila me këtë mënyrë i

shpëtoi humbjes. Në këtë drejtim ata kanë shërbyer si burim e pikëmbështetje edhe për

fjalorët e hartuar më pas.

b. Fjalorët e botuar gjatë kësaj periudhe kanë plotësuar, secili në kohën e vet, nevojat

e praktikës, të shkollës, të kulturës dhe të fushave të tjera të veprimtarisë. Mund të themi se

qëllimi i hartimit të këtyre fjalorëve në përgjithësi ka qenë praktik, t‘i shërbenin mësimit të

shqipes nga të huajt ose mësimit të gjuhëve të huaja nga shqiptarët. Prandaj shumica e

fjalorëve janë ―doracakë‖ dhe trajtimi leksikografik i fjalëve e i shprehjeve në ta i nënshtrohet

këtij qëllimi.

c. Këta fjalorë dhanë një lëndë të vlefshme edhe për studimet rreth shqipes si edhe për

studimet krahasuese me gjuhë të tjera. Ballafaqimi i leksikut të shqipes me leksikun e

gjuhëve të tjera në fjalorët dygjuhësh i detyronte hartuesit shpeshherë të gjurmonin fjalën

shqipe për të gjetur gjegjësen e përpiktë ose, në disa raste, të krijonin vetë fjalë shqipe, më

shumë sipas modelit të huaj. Këto krijime, herë të goditura e herë të pagoditura, kanë sjellë,

megjithatë, një pasurim për leksikun e shqipes. Nëpërmjet ballafaqimit të leksikut të shqipes

me leksikun e gjuhëve të tjera janë zbuluar edhe disa veçori të shqipes, që janë trajtuar pastaj

në një rrafsh përgjithësues.

ç. Në periudhën e parë janë përpunuar disa tipa fjalorësh, si fjalorë dygjuhësh e

shumëgjuhësh, fjalorë krahinorë, fjalori etimologjik etj. Drejtimet e leksikografisë shqipe në

këtë periudhë, si në çdo gjuhë tjetër, përcaktoheshin nga rrethanat historiko-shoqërore e

kulturore të kohës dhe nga shkalla e zhvillimit të shkencës gjuhësore në përgjithësi. Në

rrethana të tilla u hartuan kryesisht fjalorë dygjuhësh, fjalorë dialektorë dhe një fjalor

etimologjik. Vendin kryesor e zë leksikografia dygjuhëshe, shumica e fjalorëve qenë shqip-

gjuhë e huaj ose anasjelltas.‖53

Por me të drejtë ky studiues pohon se ―fjalorët nuk u mbështetën në parime

leksikografike bashkëkohore, të përpunuara e të njësuara, nuk u shfrytëzuan si duhet të

dhënat e shkencës së leksikologjisë e të leksikografisë. Shumë fjalorë u hartuan nga të huaj që

nuk e njihnin mirë shqipen. Mungesa e një kartoteke të leksikut të shqipes e ngushtonte

vëllimin dhe shumë trajtime i bënte të pasigurta. Prandaj shumë fjalorë të hartuar në këtë

periudhë janë mbështetur te njëri-tjetri, duke dalë si vepër e përmirësuar e fjalorëve të

mëparshëm. Edhe shumë shpjegime të fjalëve kanë kaluar nga një fjalor te tjetri. Zhvillimi i

gjuhësisë historike krahasuese dhe sukseset e gjuhësisë indoeuropiane, si edhe kushtet

shoqërore, kërkesat e praktikës etj., ishin rrethana që i dhanë zhvillim të veçantë

52

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 275-300 53

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 275-276


Ma. Kostando Ksera

Page 25

leksikografisë dygjuhëshe dhe asaj historike. Deri në vitet ‗30-‗40 të shekullit XX nuk u bë

ndonjë punë e posaçme për fjalorë shpjegues të shqipes. Vetë rrethanat historike të kohës nuk

shtruan kërkesa më të larta dhe nuk krijuan mundësi për të zgjidhur detyra më të mëdha.‖54

Për mendimin tonë, mungesa e një fjalori shpjegues qoftë edhe i tipit të mesëm, do të

lehtësonte shumë dhe do të mundësonte hartimin e fjalorëve dy- e më shumëgjuhësh, nga

autorë shqiptarë apo nga autorë të huaj, të lidhur me shqipen.

Sipas akademik J. Thomait, për periudhën e dytë kemi tërësisht një pamje tjetër në

fushën e leksikografisë, pamje që zbulohet me prurje sasiore dhe cilësore, të vlerësueshme

brenda dhe jashtë vendit. Akademiku shkruan se ―leksikografia jonë në këto vite u zhvillua

në lidhje të pandarë me problemet e mëdha të kulturës kombëtare dhe si pjesë përbërëse e

zhvillimit shoqëror e kulturor. Shqipëria u bë qendra kryesore edhe e studimeve

leksikografike dhe e hartimit të fjalorëve. U përpunua e u formua këtu mendimi shkencor

leksikografik shqiptar, që ka si objekt të vetin lëndën e shqipes, leksikun dhe frazeologjinë

shqipe. Leksikografia shqipe u përvijua si shkencë, me objektin dhe metodat e saj të

studimit.‖55

Pasi bën një përshkrim numerik të veprave më të mira, përmes të dhënave

kronologjike e tematike për fjalorë dhe gjuhët në të cilat ata janë hartuar, me një vështrim

sinoptik, ai nënvizon se ―mund të themi se në periudhën e dytë të leksikografisë shqipe u

arritën nivele cilësore më të larta. Të tilla nivele kemi jo vetëm në leksikografinë

njëgjuhëshe, d.m.th. në fushën e fjalorëve shpjegues, kombëtarë e normativë, që zhvillohej te

ne për herë të parë, por edhe në leksikografinë dygjuhëshe, e cila gjithashtu u vendos mbi

themele të reja metodologjike shkencore e gjuhësore (kombëtare). Edhe numri i fjalorëve të

hartuar e të botuar, të të gjithë tipave, është shumë më i madh sesa në periudhën e parë.

Zhvillimi i teorisë leksikografike është një tjetër arritje cilësore për leksikografinë shqipe si

shkencë.‖56

Në gjuhën shqipe, në këta 70 e ca vjet u bë një punë e jashtëzakonshme për hartimin e

fjalorëve në përgjithësi. Ajo që është më kryesore, u hartuan fjalorët shpjegues kombëtarë,

mbi të cilët u mbështet gjithë puna hartuese e mëvonshme, apo paralele. Po japim shkurt në

vijim një informacion për Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, 1980, mbi të cilin është

mbështetur gati gjithë puna hartuese në leksikografinë njëgjuhëshe e dygjuhëshe në Shqipëri,

por edhe jashtë saj (kur bëhet fjalë për shqipe si gjuhë e parë apo e dytë në fjalorët

dygjuhësh).

Sipas akademik J. Thomait, “Fjalor i gjuhës së sotme shqipe” (me rreth 41000 fjalë,

rreth 7000 njësi frazeologjike dhe me mbi 180000 kuptime), vepër kolektive e një grupi

leksikografësh të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë është i pari fjalor shpjegues kombëtar

i tipit të mesëm. Hartimi i një fjalori të tillë ishte kërkesë e ngutshme e kulturës kombëtare, e

shkollës, e jetës dhe e praktikës sonë të kohës. Ai përbën njëkohësisht plotësimin e njërës prej

ëndrrave më të ndezura të lëvruesve atdhetarë të gjuhës amtare, që kanë pritur të shohin në

një vepër të tillë thesarin kryesor të pasurisë leksikore, frazeologjike e kuptimore të gjuhës

54


J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 323 56

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 323-324


Ma. Kostando Ksera

Page 26

shqipe. Në hulumtimin e fjalëve e të shprehjeve të bukura popullore çdo gjurmues i zellshëm

e dashamirë i gjuhës mëmë është udhëhequr nga dëshira e përhershme që këtë visar të

çmueshëm ta gjejë të përmbledhur në një libër sa më të plotë, të sistemuar e të shpjeguar,

sepse ashtu do të dilnin në dritë së bashku vlerat e bukuritë e këtyre mjeteve të shprehjes. Në

këtë pasqyrë leksikografike do të mbruhej tërë kjo krijimtari e mendjes dhe e shpirtit të vetë

popullit, historia e kultura e tij e lashtë. Në të njëjtën kohë ky fjalor duhej të pasqyronte

shkallën e zhvillimit të gjuhës standarde kombëtare, të jepte normën leksiko-semantike,

madje të ndihmonte fuqimisht për përsosjen e ngulitjen e saj të mëtejshme...57

Pasi ndalet më hollësisht në kohën, kushtet dhe hapësirat e hartimit të veprës, në

vlerat që mbart dhe në rrugën që çel për hartimin e veprave të tjera, po ky studiues

vazhdon:“Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” përbën pa dyshim një nga arritjet më madhore të

gjuhësisë shqiptare; nga lënda leksikore, frazeologjike e kuptimore që përmban, më e gjerë se

gjithë fjalorët e mëparshëm së bashku, nga karakteri sistemor e normativ dhe nga niveli

shkencor i zgjidhjeve leksikografike në hullinë e gjuhësisë bashkëkohore, ai shënon një hap

të madh cilësor në zhvillimin e leksikografisë sonë të re. Duke u mbështetur në një kartotekë

të pasur të leksikut të shqipes, fjalori pati mundësi të zgjedhë pjesën më të mirë të leksikut të

shqipes, u dha vendin e merituar fjalëve e shprehjeve të bukura popullore, hodhi në qarkullim

mjaft fjalë e shprehje të panjohura ose pak të njohura, dha në gjerësi strukturat kuptimore të

fjalëve, duke u hapur rrugë leksikut e frazeologjisë vetjake të shqipes. Fjalori iu përgjigj edhe

veçorive të kristalizimit e të zhvillimit të mëtejshëm të gjuhës sonë standarde në atë etapë,

bëri shtresimin e leksikut e të frazeologjisë sipas kërkesave të normës gjuhësore e të normës

stilistike. Këtë e arriti me dy rrugë: së pari, duke mos përfshirë fjalë, njësi frazeologjike e

kuptime jashtë norme, d.m.th. tepër të ngushta, të vjetruara, krahinore etj., për të cilat gjuha

jonë standarde as ka pasur, as ka nevojë; së dyti, duke i cilësuar me shënime të posaçme fjalët

e kuptimet që kanë kufizime sipas fushës, sipas truallit a sipas kohës së përdorimit, sipas

ngjyrimeve të veçanta stilistike-emocionuese dhe sipas kufizimesh të tjera. Kjo mënyrë e

trajtimit të lëndës e bën fjalorin njëherazi informues e normativ. Kodifikimi leksikografik

normativ bëhet në të gjitha anët e gjuhës: në drejtshkrim e në drejtshqiptim, në trajtat

morfologjike e në lidhjet leksiko-sintaksore të fjalëve, në kuptimet e në përdorimet e fjalëve

etj. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” nuk ka vetëm vlerat e një kodi leksikografik; ai përbën

një vepër me rrezatim të gjerë, që vihet në dorë të të të gjithë atyre që e kanë arritur a që e

kapërcejnë formimin arsimor e kulturor të mesëm, që në veprimtarinë e tyre dëshirojnë të

ngrenë kulturën gjuhësore. Me mënyrat e veta fjalori i ndihmon edhe pastrimit të gjuhës sonë

standarde nga fjalët e huaja të panevojshme, duke këshilluar fjalën shqipe në vend të fjalës së

huaj të panevojshme; fjalori i ndihmon kështu kristalizimit të mëtejshëm të gjuhës sonë

standarde kombëtare, variantit më të përpunuar, si edhe pasurimit të ligjërimit të folur e të

shkruar. Aty shkrimtarët, përkthyesit, publicistët, veprimtarët politikë, shtetërorë e shoqërorë,

njerëzit e arsimit, të shkencës e të kulturës, studentët e nxënësit dhe gjithë ata që merren me

mësimin e lëvrimin e gjuhës shqipe do të gjejnë mjete të larmishme, të fuqishme e të bukura

të shprehjes, të përshtatshme për çdo rrethanë, për çdo kohë e mjedis të ligjërimit. Rritja e

57

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 334


Ma. Kostando Ksera

Page 27

rolit të gjuhës së përbashkët standarde në zhvillimin shoqëror e kulturor të popullit tonë nuk

mund të merret me mend pa shfrytëzimin e kësaj pasurie leksikore, frazeologjike e semantike

që përfshin ky fjalor. Fjalët e shprehjet më të mira, sidomos të burimit popullor, fjalori jo

vetëm i ruan e i kodifikon, por edhe i hedh në qarkullim për të rritur fuqinë vepruese të

gjuhës si mjet zhvillimi e përparimi dhe si tipar të njësisë kombëtare. Në të njëjtën kohë

fjalori përbën një pikë të rëndësishme referimi dhe burim lënde për shumë studime gjuhësore.

Por me sistemin e brendshëm teorik, të zbatuar në zgjedhjen e trajtimin leksikografik të

fjalëve, në zbërthimin kuptimor, në shtresimin stilistik etj., ai krijon mundësi të mëdha

veçanërisht për zhvillimin e studimeve në fushën e leksikografisë teorike. Zbërthimi kuptimor

i fjalëve i kapërcen kufijtë e një fjalori të tipit të mesëm. Fjalori, më në fund, krijoi një

mbështetje të shëndoshë e hapi një rrugë më të gjerë edhe për hartimin e fjalorëve të tjerë të

tipave të ndryshëm njëgjuhësh ose dygjuhësh.‖58

Studiuesi V. Memisha shkruan se ―Nëse fjalorët, ku shqipja është gjuhë e dytë, e

përballin atë me gjuhët e huaja, fjalorët shqip - gjuhë e huaj kanë meritën e padiskutueshme

se burimin kryesor të lëndës leksikore e semantike e marrin nga pasuria e shqipes standarde.

…Me një vështrim, qoftë edhe të sipërfaqshëm, vëren se fjalorët shqip - gjuhë e huaj,

përgjithësisht, kanë ndjekur hap pas hapi botimet leksikografike njëgjuhëshe të shqipes

standarde, atë të fjalorëve shpjegues normativë të hartuar nga departamenti i leksikologjisë

dhe i leksikografisë pranë IGJL. Arsyeja kryesore është se hartuesit e fjalorëve dygjuhësh,

kanë gjetur te këta fjalorë shpjegues lëndë të gatshme.‖59

Sot numërohen me qindra fjalorët dygjuhësh shqip-gjuhë e huaj dhe gjuhë e huaj –

shqip, të vëllimeve të ndryshme dhe të tipologjive të ndryshme (do të flasim në kreun e dytë

shumë më gjerë për këtë çështje), të hartuar nga leksikografë profesionistë, nga gjuhëtarë jo

leksikografë apo nga dashamirës të gjuhës dhe të përkthimit.

Po rimarrim përsëri paraqitjen leksikografike të akademikut J. Thomai, i cili nënvizon

se ―Një arritje në zhvillimin historik të leksikografisë shqipe të derisotme është pasurimi hap

pas hapi ―i spektrit tipologjik leksikografik‖, nëpërmjet hartimit të fjalorëve të tipave të

ndryshëm: filologjikë e enciklopedikë, shpjegues (të përgjithshëm kombëtarë e krahinorë),

dygjuhësh e shumëgjuhësh, terminologjikë, frazeologjikë, sinonimikë, antonimikë, historikë e

etimologjikë, drejtshkrimorë e onomastikë, fjalorë autorësh, fjalorë elektronikë, të vegjël e të

mesëm etj. Kjo tipologji është kushtëzuar si nga kërkesat, ashtu edhe nga mundësitë e kohës.

Megjithatë duhet thënë që kjo tipologji nuk është ende e plotë. Mungojnë deri më sot disa

tipa fjalorësh për shqipen, si një fjalor i madh e një fjalor ―thesaurus‖, që do të pasqyronin sa

më gjerë pasurinë leksikore, frazeologjike e semantike të gjuhës shqipe dhe do të ishin

burime kryesore të lëndës për shumë fjalorë të tjerë; nuk kemi ende fjalorë shkollorë dhe

fjalorë që po i quajmë ―moshorë‖, d.m.th. për fëmijët, për të rinjtë etj.; po ashtu nuk kemi një

fjalor të fjalëve të huaja që kanë hyrë me shumicë në gjuhën shqipe që nga vitet ‘90 të

shekullit XX e këtej (përfshirë edhe mundësinë e zëvendësimit të tyre me fjalë shqipe).

Mungojnë edhe tipa të tjerë fjalorësh, shkencërisht e praktikisht të dobishëm, si fjalorë të

58

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 334 - 336 59

V. Memisha, Shqipja standarde dhe fjalorët shqip – gjuhë e huaj, në ―Akademia jubilare me rastin e 40-

vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit”, Korçë, 2014, f. 116-117


Ma. Kostando Ksera

Page 28

dendurisë (të frekuencës), fjalorë çerdhorë, fjalorë shpjegues profesionalë, fjalorë të anasjellë

(inversë), fjalorë paradigmatikë, fjalorë ideografikë etj.‖60

Është fakt i njohur se në përputhje me rrethanat dhe me kërkesat e praktikës,

leksikografia shqipe në periudhën e dytë pati si një drejtim kryesor hartimin e fjalorëve

dygjuhësh. Për nevojat e shkollës e të prodhimit u hartuan disa fjalorë shqip-gjuhë e huaj ose

gjuhë e huaj-shqip61

.

Akademik J. Thomai thekson se ―Për t‘u shënuar është edhe ―harta gjeografike‖ e

leksikografisë shqipe, që nga ShBA e deri në Rusi e Japoni. Hartues fjalorësh të shqipes a me

shqipen, përveç trojeve të banuara nga shqiptarët, ka edhe në Gjermani, Holandë, Danimarkë,

Suedi, Finlandë, Itali, Bullgari, Greqi, Hungari, Serbi, Maqedoni e në vende të tjera. Kjo

tregon se leksikografia shqipe është zhvilluar jo vetëm nga brenda, por edhe nga jashtë, prej

shqiptarësh e prej të huajsh. Ndërkaq, leksikografia shqipe ka dalë përtej kufijve të saj dhe ka

zënë vendin e vet në hapësirën e leksikografisë ballkanike me fjalorët dygjuhësh shqip -

gjuhë tjetër ballkanike e anasjelltas. Në këtë hapësirë shqipja është vënë në krah të të gjitha

gjuhëve të Ballkanit, në kushtet e bashkësisë së territorit, të nevojave të komunikimit

ndërgjuhësor e të shkëmbimeve ndërkulturore. Për arsye të njohura historike, gjeolinguistike

e sociokulturore janë hartuar më shumë fjalorë shqip-serbokroatisht (ose serbisht a kroatisht)

e anasjelltas dhe shqip - greqisht e anasjelltas. Me këto gjuhë shqipja ka fjalorë jo vetëm më

të shumtë si numër, por edhe më të vëllimshëm e më cilësorë si përmbajtje. Për arsye të

marrëdhënieve historiko-kulturore të hershme me Rumaninë e Bullgarinë, që janë zhvilluar

sidomos me shoqëritë kulturore atdhetare të ngulimeve shqiptare në këto vende, por edhe të

marrëdhënieve më të reja e më të dendura në fushën e studimeve universitare dhe të

specializimeve shkencore të shumë shqiptarëve atje, pritej që edhe leksikografia shqipe t‘u

ishte përgjigjur niveleve e kërkesave të këtyre zhvillimeve me më shumë fjalorë dygjuhësh të

tipave të ndryshëm nga vëllimi. Ndërkaq fjalorë dygjuhësh shqipja ka edhe me

maqedonishten, sllovenishten e vllahishten.‖62

60

J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca Leksikografia shqipe-

trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 12 61

Shiko më gjerë J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 324 62

Po ky autor shkruan se ―Gjeografia e leksikografisë shqipe është shumë e gjerë, që nga Amerika e deri në

Japoni. Fjalorët dygjuhësh të shqipes rrokin thuajse të gjitha gjuhët indoeuropiane: anglisht, bullgarisht, çekisht,

danisht, frëngjisht, greqisht, gjermanisht, hollandisht, italisht, kroatisht, maqedonisht, norvegjisht, polonisht,

rumanisht, rusisht, sërbisht, sllovenisht, spanjisht, suedisht dhe gjuhë joindoeuropiane: arabisht, estonisht,

hungarisht, kinezisht, romisht, turqisht etj. Një shumësi fjalorësh dygjuhësh erdhi në leksikografinë shqipe në

dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit XX dhe në këto vite të shekullit XXI. Kërkesat e praktikës leksikografike,

d.m.th. kërkesat për fjalorë dygjuhësh për të mësuar një gjuhë të huaj (anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht

etj.), si edhe mundësitë që u krijuan me përvojën e fituar në këtë fushë, me zhvillimin e teorisë leksikografike e

të teknikave të përparuara, nxitën shumë hartues fjalorësh dygjuhësh për nisma vetjake, që sollën edhe një

numër të madh fjalorësh dygjuhësh në qarkullim. Shumë prej tyre kanë rreze të ngushtë pasqyrimi, janë me

vëllim të vogël, pa zbërthime kuptimore të kënaqshme etj., por gjithsesi të mjaftueshëm si doracakë

leksikografikë për fillestarë. Ata kështu më shumë rritin numrin e fjalorëve të botuar, sesa ngrenë cilësinë e

punës leksikografike. Këtë të fundit e plotësojnë fjalorë të tjerë dygjuhësh (disa prej tyre i përmendëm më lart),

jo thjesht sepse kanë vëllim shumë më të madh, por sepse janë hartuar edhe me kritere shkencore më të sigurta

nga autorë me formim leksikografik dhe me përvojë në fushën e leksikografisë shqipe.‖ Shih më gjerë J.


Ma. Kostando Ksera

Page 29

Dhe vazhdon më poshtë: ―Në kuadër të leksikografisë evropiane punët duket se kanë

shkuar më mirë. Me gjuhë si italishtja, anglishtja, frëngjishtja e gjermanishtja, për arsye që

gjithashtu dihen, janë hartuar shumë fjalorë të vëllimeve të ndryshme shqip - gjuhë e huaj e

anasjelltas. Shqipja, nëpërmjet fjalorëve dygjuhësh, ka hyrë në lidhje leksikografike thuajse

me të gjitha gjuhët indoevropiane, përfshirë latinishten, dhe, përtej kufijve të kësaj familjeje

gjuhësore, me disa gjuhë joindoevropiane, si hungarishtja, finlandishtja, turqishtja, arabishtja

e deri kinezishtja, japonishtja e rromishtja. Në këtë mënyrë shqipja është vënë përballë shumë

gjuhësh të pasura e të lëvruara prej shekujsh.‖63

Leksikografi Ali Dhrimo, edhe pse pranon arritjet është shumë kritik ndaj procesit të

hartimit të fjalorëve dygjuhësh, sidomos ndaj institucioneve të specializuara dhe që e kanë

detyrë shtetërore hartimin e veprave të tilla. ai shkruan se ―Ndërkaq, duhet thënë se qëndrimi

zyrtar dhe shkencor ndaj fjalorëve dygjuhësh është gati përçmues. Komisioni i Lartë i

Atestimit nuk e njeh si veprimtari shkencore dhe nuk jep tituj për këtë veprimtari. Mendojmë

se këtu natyrisht nuk mund të veprohet në mënyrë drejtvizore. Ka me të vërtetë shumë autorë

fjalorësh dygjuhësh, të cilët fatkeqësisht nuk kanë asnjë formim gjuhësor dhe, gjithë duke u

dërrmuar në punë e gjithë duke dhënë njëfarë ndihmese për njohjen e gjuhëve të huaja ndër

ne, nuk bëjnë kurrfarë pune kërkimore a krijuese, por bëjnë thjesht përkthim, disa herë edhe

të keq, fjalorësh të gatshëm. Duke mos pasur njohuri filologjike as për shqipen, as për gjuhën

e huaj përkatëse, duke mos njohur fare teorinë, as të gjuhës e të gjuhësisë në përgjithësi, as të

leksikografisë në veçanti, duke mos dalluar dot, fjala vjen, deri edhe kufirin midis sinonimeve

dhe kuptimeve të tjera të fjalës, ose përdorimin e drejtpërdrejtë të fjalës nga përdorimi

figurativ i saj, shprehjet e qëndrueshme nga ndërtimet e lira, duke mos dalluar dot madje

ndajfoljet nga mbiemrat etj., është e natyrshme që për ta të mos mëtohet për tituj shkencorë.

Por ndërkaq, midis tyre ka edhe njohës, madje të thelluar, të të dy gjuhëve, të cilët bëjnë punë

të vërtetë shkencore, studiojnë jetën e fjalës në të dy gjuhët, kanë formim të padiskutueshëm

gjuhësor dhe me hartimin e fjalorëve japin një ndihmesë shumë më të madhe se disa artikuj të

thatë e pa vlerë në lëmin e gjuhës a të letërsisë, për të cilët kërkohen dhe jepen tituj

shkencorë. Është kaq e vërtetë, saqë këta fjalorë vilen sistematikisht nga Kartoteka e leksikut

të shqipes. Edhe përvoja botërore tregon se fjalorët e njohur dygjuhësh janë hartuar nga grupe

studiuesish të përbërë në një pjesë të madhe nga doktorë e profesorë.‖64

Kurse akademik J. Thomai tregohet shumë më pozitiv dhe më vlerësues ndaj punës së

bërë në këtë fushë. Ai shkruan se ―leksikografia shqipe dygjuhëshe në periudhën e dytë të saj

ka një rritje të ndjeshme jo vetëm sasiore, por sidomos cilësore: u zgjerua tipologjia e

fjalorëve të hartuar dhe rrethi i gjuhëve, u ngrit niveli shkencor i trajtimit leksikografik, u

shfrytëzua më mirë trashëgimia në leksikografi, u thellua njohja e lëndës leksiko-

frazeologjike, u vendosën parime teorike e u zbatuan kritere praktike më bashkëkohore,

ndërroi këndi i vështrimit duke e cilësuar leksikun e gjuhës standarde etj. Koncepti i fjalës, i

Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca Leksikografia shqipe-

trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, 63


A. Dhrimo, Probleme teorike dhe praktike për hartimin e fjalorëve dygjuhësh, në ―Leksikografia shqipe -

trashëgimi dhe perspective‖, Tiranë, 2005, f. 237


Ma. Kostando Ksera

Page 30

kuptimit, i leksikut e i normës leksikore bëhet gjithnjë e më i qartë nga fjalori në fjalor,

vendoset një simetri më e drejtë ndërmjet shtresave leksikore të shqipes, karakterizohen fjalët

sipas vlerave stilistike të fushës së përdorimit, spikatin më dukshëm dallimet ndërgjuhësore,

përsoset më tej teknika e teknologjia e fjalorëve. Kështu leksikografia dygjuhëshe parapriu

dhe ndihmoi leksikografinë njëgjuhëshe, duke zgjidhur edhe ajo disa çështje kyçe të teorisë

së leksikografisë.‖65

Nuk mund të lëmë pa përmendur në këtë syth edhe punën e bërë për hartimin e

fjalorëve terminologjikë disagjuhësh, ku gjuha shqipe është gjuhë e parë. Ata janë regjistrues

i një pasurie të madhe termash dhe çdo hartues fjalorësh, qofshin dhe ata dygjuhësh, gjen

lëndë të gatshme leksikore.

Akademik J. Thomai shkruan se ―Një vend të veçantë në prodhimin leksikografik te ne

zënë fjalorët terminologjikë të fushave të ndryshme tekniko-shkencore, në 4-6 gjuhë (shqip-

anglisht-frëngjisht-rusisht-gjermanisht-italisht); kështu, janë botuar rreth 50 fjalorë

terminologjikë të termave të ushtrisë, të përgjithshëm ushtarakë, të armatimit dhe të

municioneve, të artilerisë, të armës së tankeve, të armës së xhenjos, të mbrojtjes

kundërajrore, të forcave vullnetare të vetëmbrojtjes, të ADM-së, të shërbimeve të prapavijës,

të organizimit, të mobilizimit dhe të kuadrit, të zbulimit, të topografisë ushtarake, të taktikës

operative, të akronimit të NATO-s, të matematikës, të gjeometrisë deskriptive dhe të vizatimit

teknik, të bujqësisë (edhe me shpjegime, 2006), të botanikës, të fitonimisë, të biologjisë, të

mikrobiologjisë, të histologjisë dhe të embrionologjisë, të anatomisë së kafshëve shtëpiake, të

fiziologjisë, të bletarisë, të gjeografisë, të gjeologjisë, të gjeodezisë, të topografisë, të

hidraulikës, të astronomisë, të detarisë, të ekonomisë, të ekonomisë së transporit, të

ekonomisë politike, të financës e të kontabilitetit, të biznesit, të legjislacionit ekonomik, të

planifikimit, të statistikës, të tregtisë së brendshme, të tregtisë së jashtme, të kimisë, të

mjekësisë, të mjekësisë ligjore, të optikës, të akustikës, të obstretikës dhe të gjinekologjisë, të

sëmundjeve të lëkurës e veneriane, të stomatologjisë, të elektromagnetizmit, të elektronikës,

të elektroteknikës, të radioelektronikës, të energjisë atomike, të mekanikës, të mekanikës

teorike, të termodinamikës, të autotraktorëve dhe të agregateve, të arkitekturës, të minierave,

të hidraulikës, të gjuhësisë, të letërsisë, të historisë (edhe me shpjegime), të psikologjisë, të

pedagogjisë, të mësimit, të kulturës popullore të argjendarisë, të etnomuzikologjisë, të kishës,

të mitologjisë, të filozofisë, të drejtësisë, të së drejtës ndërkombëtare, të bibliotekës e të

bibliografisë, të arkivistikës, të sportit e shumë fjalorë të tjerë terminologjikë

shumëgjuhësh.66

Pas kësaj paraqitjeje sasiore, akademiku J. Thomai nënvizon rolin, funksionin dhe

rëndësinë e madhë që kanë fjalorët terminologjikë, ai shkruan më tej se ―Fjalorët

terminologjikë u shërbejnë kryesisht specialistëve të fushave përkatëse, ata vënë në sistem

terminologjinë e këtyre fushave, pra i shërbejnë njësimit të saj, shqipërojnë çdo term të huaj

kur nuk është ndërkombëtar dhe kur shqipja i ka vetë mjetet për të shprehur të njëjtin koncept

shkencor, pra i shërbejnë pastrimit të leksikut të shqipes nga huazimet e panevojshme dhe

kështu ngulitjes së normës gjuhësore në terminologji, vënë ballëpërballë termin shqip me

termin e huaj në 4-5 gjuhë, pra e vendosin terminologjinë shqipe në sistemin ndërkombëtar të

terminologjisë; fjalorët terminologjikë u shërbejnë edhe hartuesve të teksteve dhe të

manualëve mësimorë, mësimdhënësve të shkencave të ndryshme, nxënësve e studentëve,

65




Ma. Kostando Ksera

Page 31

hartuesve të fjalorëve shpjegues e dygjuhësh, në të cilët terminologjia e përgjithshme zë vend

të gjerë e të rëndësishëm etj.‖67

Në këtë kuadër parashtrimi do të shohim edhe rrugën në të cilën eci leksikografia

dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht, tipologjinë e llojet e fjalorëve që përmbledh

kjo leksikografi, arritjet dhe mangësitë që janë shfaqur apo mundësitë, hapësirat dhe

detyrimet intelektuale që rrjedhin në procesin hartues në të ardhmen.

1.4. Rreth leksikografisë së gjuhës greke

Greqishtja e shkruar ka një shtrirje kohore shumë të gjatë, rreth 30 shekuj. Me historinë

e saj është e lidhur ngushtë edhe vetë historia e leksikografisë greke, e cila bëhet regjistruese

e zhvillimeve të gjithanshme të popullit grek. Siç referojnë shkencëtarë të ndryshëm, çdo

komb rregullon, ndjen ose nënkupton botën që e rrethon me kriteret e veta dhe kjo duket nga

tërësia e fjalëve që ka krijuar gjatë kohërave dhe nga tërësia e fjalëve që ka përdorur. F. De

Saussure thekson se ―çdo gjuhë është dhe një tjetër rregullim që i bëhet botës.‖68

Pasuria leksikore e çdo kombi regjistrohet, përmbahet në fjalorin e gjuhës së vet. Pra

fjalori ka karakter kombëtar. Në lidhje me këtë A. Korais thekson: ―Libri i parë i çdo kombi

është Fjalori i gjuhës së tij, i cili është një përmbledhje dhe një studim i simboleve me të cilat

ai (kombi) shpreh idetë e tij.‖ 69

Asnjë komb nuk e bëri fjalorin e gjuhës së tij objekt studimi

kaq herët, nё mёnyrё kaq sistematike dhe kaq tё shumëllojshme sa kombi grek. Tё çudit

numri i krijuesve qё punuan nё kёtё fushё, çka daton qё nga shekulli V para Krishtit, por

njëherazi ndjen keqardhje qё ky numёr i madh krijimesh leksikografike ka arritur nё ditёt

tona jo i plotë, por i pjesshëm, i cunguar ose i shtrembëruar duke mos llogaritur këtu atë

pasuri që humbi shekujve dhe nuk arriti fare.

Leksikografia e gjuhës greke, për shkak të shtrirjes së saj të madhe kohore dhe

specifikave të gjuhës70

nuk është e mundur të studiohet në tërësi. Ajo ndahet në dy pjesë të

mëdha:

a) në leksikografinë e greqishtes së vjetër (fillon që në lashtësi dhe vazhdon deri në ditët

tona, sepse interesimi për greqishten e vjetër është ende i gjallë).

b) në leksikografinë e greqishtes së re (fillon në vitin 1523 ku kemi botimin e fjalorit të

Guarino Favorinus-Varinus në të cilin gjejmë referimet e para që i përkasin greqishtes së re).

Çdo pjesë ka nënndarjet e veta, që na ndihmojnë të vendosim një rregull më të mirë.

Leksikografia e greqishtes së vjetër71

67


F. De Saussure, Cours de linguistique generale, Paris, Payot 1966. 69

Shih J. Babinjotis, Ζ γιψζζα σο αμία, Athinë 1994, Gutenberg. 70

Gjuha greke edhe pse ka një vazhdimësi dhe një unikalitet duke u nisur nga lashtësia deri sot, prasëprapë për

efekte studimi ajo është ndarë në periudha të cilat përkojnë me periudhat historike. 71

Shih. H. G. Liddell-R. Scott, Μέγα ιεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, Ηζηνξία θαη βηβιηνινγία ηεο Διιεληθήο

Λεμηθνγξαθίαο, një përkthim në greqisht nga Haundbuch der Klassichen Altertumswissenschaft von Ivan

Muller, II. Griechische Lexicographie von A. Autenrieth, f. 586 – 605.


Ma. Kostando Ksera

Page 32

Grekët u morën me krijimin e fjalorëve qё nё lashtësi. Zanafilla e tyre ka tё bëjë me

studimet e ndryshme mbi veprat e Homerit. Qëllimi i hartimit të tyre fillimisht ishte

pragmatik, u hartuan që t‘u vinin nё ndihmё tё rinjve, pёr tё kuptuar, ndër të tjera, fjalё të

rralla me kuptim arkaik, qё gjendeshin nё veprat e Homerit, si dhe fjalё dialektore me kuptim

tё ndryshёm nga ai i pёrdorimit tё pёrditshёm.

Renditja e fjalёve në këta fjalorë bёhej tematike, sipas radhës qё gjendeshin nё

rapsoditё e ndryshme dhe jo nё bazё tё shkronjave tё alfabetit. Kёto u quajtёn “γιψζζαη”72

.

Ato ngjanin më shumë me fjalorthët shpjegues në fund të një teksti shkollor, sesa me fjalorë

të mirëfilltë, por nga ana tjetër hapën rrugën e studimeve gjuhësore, se në fakt ishin punime

gjuhësore. Më poshtë u referohemi disa autorëve më të rëndësishëm të kësaj periudhe:

1. Dhimokritos (Γεκόθξηηνο) rreth viteve 460-373 para K. është një nga autorët më të

lashtë që u mor me hartimin me shkrimin e këtyre fjalorëve. Do të përmendnim këtu vepra të

tilla si: Πεξί Οκήξνπ (Rreth Homerit), Πεξί νξζνεπείεο θαη γισζζέσλ (Rreth përdorimit të

drejtë të fjalëve idiomatike) Πεξί ξεκάησλ, Ολνκαζηηθφλ .

2. Neoptolemos nga Pario (Νενπηόιεκνπ από ην Πάξην) Γιώζζαη Οκεξηθαί θαη

άιισλ πνηεηώλ.(rreth Homerit dhe poetëve të tjerë).

3. Apolloni nga Arhivi (Απνιιώληνο ν Αξρηβίνπ) ndoshta është nga të parët që

përdori renditjen alfabetike të fjalëve në fjalorin e tij homerik Πεξί ιέμεσλ νκεξηθψλ ( Rreth

fjalëve homerike).

4. Amonios (Ακκώληνο 4νο

κ.Υ. αη.) Πεξί ησλ ππό Πιάησλνο κεηελεγκέλσλ εμ

Οκήξνπ. (Gjuha e Platonit dhe huazimet nga Homeri); Πεξί νκνίσλ θαη δηαθόξσλ

ιέμεσλ.(Rreth fjalëve të njëjta dhe të ndryshme) bëhet fjalë për një fjalor të fjalëve

sinonimike në të cilin jepet shpjegimi i çdo fjale në periudhë më të lashtë dhe në kohën që

jeton autori i veprës.

5. Dhionisi i Alikarnasos (Γηνλπζίνπ ηνπ Αιηθαξλαζέσο 1νο

para kr.): Πεξί κνπζηθώλ

ελ ηε Πνιηηεία γισζζώλ. (rreth fjalëve të muzikës).

6. Aprokration (Αξπνθξαηίσλνο 2νο

para lk.) Λεμηθόλ Αηηηθώλ ξεηόξσλ. (Fjalor i

oratorëve atikë).

Sofistët dhe stoikët ushtruan ndikimin e tyre në mënyrën e hartimin të fjalorëve, duke

i bërë ato vepra më të ndërlikuara, edhe sepse përfshinë brenda tyre (si shtojca, dukuri që

vazhdon dhe në ditët tona) elemente gramatikore dhe etimologjike.

Epoka helenistike është periudha e lulëzimit të leksikografisë. Studiohet jo vetëm

fjalori homerik dhe hartohen fjalorë të vëllimshëm, por studiohen në përgjithësi gjuha dhe

stili i shkrimtarëve të njohur si dhe elementet idiomatike të gjuhës.

Zinodhoti nga Efesi (Εελφδνηνο ν Δθέζηνο) rreth vitit 287 p.K ishte drejtori i parë i

Bibliotekës së Muzeut të Aleksandrisë. Ai hartoi dhe botoi një fjalor të gjuhëve poetike si

dhe një fjalor të fjalëve idiomatike dhe të fjalëve të huaja në tekstet letrare: Γιψζζαη

νκεξηθαί (Fjalë homerike), Λέμεηο εζληθαί - Fjalë etnike (të huaja).

72

Fjala γλώζζα nё greqishten e lashtё kishte kuptimin e fjalёs, që shfaqej në ligjërim me njё kuptim të

ndryshëm nga ai i pёrdorimit tё gjerё, të përditshëm. Kurse emërtimi λεξικό (fjalor) qё vjen nga λέξη = fjalё =

vocabulum, ёshtё pёrdorur mё vonё.


Ma. Kostando Ksera

Page 33

Irodhianos (Ζξσδηαλνύ 1νο

pas Kr.): Σσλ παξ‘ Ηππνθξάηεη ιέμεσλ ζπλαγσγή.

(Përmbledhje e fjalëve të Ipokratit)

Galinos (Γαιελνύ 2νο

pas Kr.): Πεξί ηαηξηθώλ ελ ησ Σηκαίσ, Σσλ Ηππνθξάηνπο

γισζζώλ εμήγεζηο. (Shpjegim rreth fjalëve të Timeut që vijnë nga Ipokrati).

Aristofanis o Vizandios (Αξηζηνθάλεο ν Βπδάληηνο) (257-180 para Kr.) nxënës i

Zinodhotit, duhet të konsiderohet “babai” i leksikografisë shkencore. Ai u mor jo vetëm me

hartimin e fjalorëve, por me të gjitha fushat e shkencës filologjike të epokës së tij. Ishte i pari

që në botimet e veprave klasike ndau me zbrazëti (boshllëk) fjalët dhe përdori në mënyrë

sistematike shenjat e theksimit (deri atëherë shkrimi i veprave të ndryshme klasike bëhej

duke mos i ndarë fjalët nga njëra - tjetra dhe duke mos përdorur shenjat e theksimit dhe të

pikësimit). Ai hartoi dhe botoi veprën Αηηηθαί ιέμεηο θαη Λαθσληθαί γιψζζαη (Fjalë atike dhe

fjalë idiomatike të Lakonishtes), fjalor që përfshin fusha të ndryshme tematike për emërtimin

e moshave të njerëzve dhe kafshëve, për lidhjet e farefisnisë etj.

Kurse Apollodhori nga Asqipiadha e Athinës (Απνιιόδσξνο από Αζθιεπηάδνπ ν

Αζελαίνο 180-120 p.K) do të ishte nga të parët që u mor me hartimin e fjalorëve etimologjikë

(Δηπκνινγίαη ή Δηπκνινγνύκελα).

Në lashtësi, përveç hartimit të fjalorëve rreth autorëve dhe veprave të tyre, u hartuan

edhe fjalorë për dialekte të veçanta që fliteshin në atë periudhë. Në këtë fushë kanë vepruar

mjaft autorë, vlen të përmendim këtu disa prej tyre si dhe vepra të rëndësishme, që kanë

arritur deri në ditët tona si: Apion (Αππίσλ) (shek. 1 pas K.), hartoi ―Ρσκατθάο γιψζζαο”

(Fjalë romake); Moshos (Μόζρνο) ―Ρνδηαθάο ιέμεηο‖; Timahidhis nga Rodhos dhe Ameriasi

(ν Σηκαρίδεο ν Ρόδηνο θαη ν Ακεξίαο) ―Μαθεδνληθάο‖; Ermonaks (Δξκώλαμ) ―Γιψζζαο

θξηηηθάο” (Fjalë të Kretës); Apollodhoros nga Qirinia (Απνιιόδσξνο ν Κπξελαίνο)

―Παθηαθάο‖ (Fjalë të Pafos); Dhiodhoros (Γηόδσξνο) ―Ηηαιηθάο‖; Artemidhoros

(Αξηεκίδσξνο) ―Γσξηθάο‖; Klitarhos (Κιείηαξρνο) ―Φξπγηθάο‖; Dhorotheos Askallonitis

(Γσξόζενο ν Αζθαισλίηεο), Filimon (Φηιήκνλ) dhe Nikandhros (Νίθαλδξνο) ζπλέηαμαλ,

―πλαγσγή ιέμεσλ αηηηθψλ” ( Përmbledhje e fjalëve atike) etj.

Me zell punuan autorët atikë të periudhës nga shek. I para K deri në shek. I pas K. për

afirmimin e dialektit atik. Autori më i spikatur mbahet Dhidhimos Halqenderos (80- 10p.K)

(Γίδπκνο Υαιθέληεξνο ), bashkëkohës i Ciceronit, i cili u mor me fjalorin e komedisë dhe të

tragjedisë antike në dialektin atik. Disa nga veprat e tij janë Λέμεηο ηξαγηθαί (Fjalë tragjike),

Λέμεηο θσκηθαί (Fjalë komike), Σξνπηθή ιέμηο (Fjalë trope, të shndërruara figurativisht),

Απνξνχκελε ιέμηο (Fjalë me ngjyrim emocional) etj.

Gjatë shekullit të parë para Krishtit gramatikani Pamfili (Πάκθηινο) përmblodhi dhe

sistemoi veprën leksikografike të pararendësve të tij në një fjalor që përbëhej nga 95 libra.

Punën e tij të jashtëzakonshme e vazhduan të tjera personalitete të shkencës gjuhësore dhe të

leksikografisë greke, si Dhiojenianos (Γηνγεληαλόο ) etj.

Vlen të veçohet në këtë plejadë autorësh leksikografi i madh i shekullit të V pas

Krishtit, Isihios (Ζζύρηνο) me veprën e tij ―πλαγσγή παζψλ ιέμεσλ θαηά ζηνηρείνλ εθησλ

Αξηζηάξρνπ θαη Απίσλνο θαη Ζιηνδψξνπ” (Përmbledhje e të gjitha fjalëve sipas kategorive të

ndryshme të autorëve Aristarhos, Apionos dhe Iliodhoros).


Ma. Kostando Ksera

Page 34

Me gjithë vlerat e padiskutueshme që kanë veprat e të lartpërmendurve, nuk mund të

themi se janë vepra të mirëfillta shkencore leksikografike.

Nga shekulli i V pas Krishtit vazhdon puna e nisur shekuj më parë, por dalëngadalë

po fitonte përparësi dukuria e hartimit të fjalorëve enciklopedikë, vepra që përmbanin njohuri

të ndryshme, jo vetëm gjuhësore: Por ne do të përmendnim këtu Fotiosin, Patriarkun e

Kostandinopojës (Φώηηνο, Παηξηάξρεο Κσλζηαληηλνππόιεσο), i cili hartoi fjalorin gjuhësor

―Λέμεσλ ζπλαγσγή” duke marë si bazë veprën e Dhiojenianit; fjalorin e zgjeruar

enciklopedik të hartuar nga Suidhas (νπίδαο) rreth shekullit të X. Nuk mund të

anashkalojmë këtu Fjalorin e madh etimologjik “Σν Μέγα Δηπκνινγηθφ” si dhe fjalorin e parë

dygjuhësh, Fjalorin greko - latin “Διιελν- ιαηηληθφ ιεμηθφ”, të cilat janë dy nga veprat më të

mëdha të kësaj periudhe.

Leksikografia greke pësoi një krizë dhe paraqiti një prapambetje midis shekujve 12

dhe 14 pas lk. dhe filloi të paraqesë një rimëkëmbje në periudhën e Rilindjes dhe të

Humanizmit. Lënia pas dore e studimit të greqishtes së vjetër i dedikohet faktit se nuk

ekzistonin vepra te shkruara në gjuhë të huaja dhe sidomos fjalorë e gramatika të greqishtes

së vjetër.

Pas rënies së Kostandinopojës dhe për shkak të largimit të intelektualeve grekë në

drejtim të Perëndimit, u bë më e ndjeshme nevoja e ekzistencës së gramatikave dhe fjalorëve

të greqishtes, me qëllim që të studioheshin autorët e lashtë grekë. Për këtë qëllim u botuan,

nga 1478 deri më 1592, fjalorë të ndryshëm në formën e ―fjalorthëve‖ ku njëri kopjon tjetrin

dhe në të cilat jepet thjesht kuptimi i çdo leme.73

Në vitet që pasuan, nuk kemi vepra autentike, por rishikime dhe ribotime të fjalorëve

të autorëve më të hershëm. Në të njëjtën periudhë edhe në Perëndim interesi për

leksikografinë sa vente dhe zvogëlohej.

Gjatë periudhës së Rilindjes Evropiane u hartuan dhe u botuan nga autorë të

ndryshëm fjalorë të llojeve dhe të tipave të ndryshme në gjuhën greke, por edhe dygjuhëshe.

Fjalori i Erikos Stefanos ―Thesaurus Greacae Linguae‖ (1572), përbën një punim

model në fushën e leksikografisë. Përmban 100 000 fjalë të greqishtes së vjetër, të renditura

në mënyrë alfabetike, në të cilat jepet kuptimi i tyre i ilustruar me referenca të autorëve të

caktuar.74

Vepra e Erikos Stefanos e përpunuar, e kopjuar dhe e ribotuar herë pas here nga

autorë të ndryshëm u përdor gjerësisht deri në fundin e shekullit të 18 - të.

Peraqis thekson se ―Një kontribut të veçantë në fushën e leksikografisë greke kanë

dhënë edhe Schneider dhe Franz Passoë, nga të cilët i pari përfshiu në fjalorin e tij edhe terma

teknike, ndërsa i dyti mendonte se në një fjalor duhet të përfshihen të gjitha fjalët e gjuhës, të

jepet etimologjia e tyre si dhe të jepen me renditje kronologjike të gjitha burimet nga të cilat e

kanë prejardhjen.‖75

73


Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, f. 41 74

Po aty, f. 41. 75

Po aty, f. 41


Ma. Kostando Ksera

Page 35

Autorët grekë dhe veprat më në zë në lidhje me greqishten e vjetër janë: Anthimos

Gazis me ―Λεμηθφλ Διιεληθφλ” (Fjalor greqisht), Venetia, 1809-12; Konstandinos M. Kumas

me ―Λεμηθφλ δηα ηνπο κειεηψληαο ηα ησλ παιαηψλ Διιήλσλ ζπγγξάκκαηα” (Fjalor për ata që

studiojnë shkrimet e autorëve të lashtë greke), Vienë, 1826; Skarllatos Vizantios me disa

fjalor si fjalor të greqishtes, të greqishtes së vjetër, të gjuhës franceze, të botuar në Athinë

1835. Kontopullos, ―Νένλ ιεμηθόλ ειιελνγαιιηθόλ‖ Athinë 1880-82 etj.

Nga autorët e huaj që dhanë kontributin e tyre në leksikografinë greke vlen të

përmendim Firmin Didot, M. Pape, Seiler, Rost, ndërsa vepra e autorëve Henry G. Liddell –

Robert Scot përbën akoma një nga fjalorët më të mirë të greqishtes së vjetër.

Leksikografia neohelenike

Hartimi dhe botimi i fjalorëve te greqishtes së re, siç u përmend, filloi para shekullit të

17 - të pas K. dhe vazhdon deri sot. Studimi i historikut të leksikografisë neohelenike në

mënyre tërësore është i vështirë, sepse kemi të bëjmë me një numër të madh fjalorësh.

Për efekt studimi studiuesi Sifi Peraki76

(ήθεο Πεξάθεο) periudhën e hartimit dhe

botimit të tyre e ka ndarë ne tre faza: faza 1523-1835; faza 1835-1933 dhe faza 1933-1974.

Ndarja e mësipërme është bërë duke pasur parasysh disa ngjarje historike në fushën e

leksikografisë.

a. Në fazën e parë 1523 - 1835 të gjitha fjalorët e gjuhës greke, përveç atij të J.

Loëndes, u botuan në vende të ndryshme jashtë Greqisë.

b. Në vitin 1835 u botua për herë të parë në Greqi, fjalor i gjuhës së re greke, nga

autorë grekë. Për këtë arsye vendosim fillimet e fazës së dytë në këtë kronologji, kurse

mbarimin e saj në vitin 1933, kur filloi botimi monumental i Fjalorit Historik të Gjuhës së Re

Greke, nga Akademia e Athinës.

c. Kështu viti 1933 përbën fillimin e fazës së tretë, e cila vazhdon deri më sot.

Përveç ndarjes së mësipërme, që do të respektohet në këtë punim, do të ndjekim

historikun e leksikografisë neohelenike edhe në kalimin e shekujve.

Leksikografia Neohelenike, mund të themi se i ka fillimet e saja në dy vepra: “Μέγα

θαη πάλπ σθέιηκνλ Λεμηθφλ‖77

të episkopit të Nukarias (Nocera) të Guarino Favorinus-

Varinus, i cili u botua në vitin 1523, në Romë dhe në fjalorin “Glossarium ηαθηηθφλ

κημνβάξβαξνλ”78

të Nicola Regaltii, që u botua më 1601.

Fjalori i Favorinus-Varinus edhe pse nuk është një fjalor i mirëfilltë, por është një

fjalorth, (γισζζάξην) ku fjalët janë të regjistruara siç i takonte në tekste të ndryshme,

prapëseprapë ka një rëndësi të veçantë për sa i përket leksikografisë neohelenike, sepse

ndoshta është fjalori në të cilin gjejmë për herë të parë të regjistruara fjalë që i përkasin

greqishtes së re.

76

Shih doktoraturën, Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό

θαη Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994 77

Guarino Favorino 78

N. Regaltii ―Glossarium ηαθηηθφλ κημνβάξβαξνλ‖, 1601


Ma. Kostando Ksera

Page 36

Fjalori i Nicola Regaltiit mund të karakterizohet si një fjalor i terminologjisë

ushtarake, ku termat janë renditur në mënyrë alfabetike.

Fjalorët e shekullit XVII

Fjalorët më të rëndësishëm që u hartuan dhe u botuan gjatë shekullit të XVII janë:

1. Jan van Meursi “Glossarium Greaco-Barbarum”, Lion, (1610). Konsiderohet

fjalori i parë i mirëfilltë i gjuhës së re greke, që përdorej në fillim të shekullit të XVII. Në

fjalor filologu Olondez, Meursi jep fjalën analoge në latinisht dhe shpjegimin e tyre në

greqisht.

2. Girolamo Germano, “Vocabolario Italiano et Greco”, Romë, (1622). Është fjalori i

parë dygjuhësh i greqishtes së re dhe italishtes. Në fjalor përmbahet edhe gramatikë e gjuhës

së re greke, në të cilën autori u referohet të gjithë pjesëve të ligjëratës, Kjo konsiderohet

gramatika e parë e greqishtes së re e botuar.

3. Simon Portius ―Λεμηθφλ Λαηηληθφλ, Ρσκατθφλ θαη Διιεληθφλ‖ Paris, (1635-1636).

Është fjalor tri gjuhësh: latinisht, greqishte e vjetër, greqishte e re.

4. Γεξάζηκνο Βιάρνο ―Θπζαπξφο ηεο εγθπθινπαηδηθήο βάζεσο ηεηξάγισζζνο‖,

Venecia, (1659). Fjalor katër gjuhësh. Më i shituri i epokës së vet. Lemave të greqishtes së re

u vihen përballë analoget në gjuhën latine, italiane dhe të greqishtes së vjetër (sinonime).

5. Carolo du Fresne, Domino du Cange ―Glossarium ad scriptores mediae et infimae

Graecitati‖, Lion, (1688). Është fjalor autorësh (i krijuesve), informacionet që na jep janë të

vlefshme deri në ditët tona.

Fjalorët e shekullit XVIII

Gjatë shekullit të XVIII botimi i fjalorëve vazhdon të bëhet jashtë Greqisë që ishte

ende e pushtuar nga Perandoria Otomane. Mënyra e hartimit të tyre nuk është shumë e

ndryshme nga ajo e shekullit të mëparshëm. Sipas S. Perakis ajo që ka ndryshuar janë

qëllimet e hartimit të tyre të cilat janë79

:

a. Qëllime gjuhësore, Të ndihmohen grekët në komunikimin midis tyre si dhe në

komunikimin me popuj të tjerë. Të ndihmojnë në përmirësimin e hartimit të fjalorëve të

gjuhës së re greke, me qëllim që brezat e ardhshëm të kenë mundësinë të mësojnë dhe të

studiojnë më mirë greqishten. Dhe kjo për shkak të vështirësisë për të gjetur fjalor të

greqishtes në atë periudhë si dhe vleftës së madhe që kishin për t‘i blerë.

b. Qëllime edukative. Të ndihmohet kombi grek që të dalë nga errësira e dendur e

paditurisë në të cilën është zhytur nga periudha e pushtimit turk. Të ndihmohet në studimin e

greqishtes së vjetër dhe të re, si dhe të latinishtes dhe gjuhëve të tjera.

c. Qëllime fetare. Përhapja e katolicizmit në popujt e Lindjes.

d. Qëllime tregtare. Të ndihmohen marrëdhëniet tregtare midis grekëve dhe popujve

të tjerë siç ishin Italianët, Francezët, Rusët etj.

79


Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, f. 66.


Ma. Kostando Ksera

Page 37

Disa nga fjalorët më të rëndësishëm të kësaj periudhe që vlen t‘i përmendim janë:

1. Alessio da Somavera, ―Tesoro della lingua italiana e Greca-Volgare‖, Paris

(1709). Fjalori më i rëndësishëm për këtë periudhë është fjalori i murgut romeo katolik atit

Somavera që u botua në fillim të shekullit të XVIII. Botimi dhe hartimi i fjalorit, sipas vetë

autorit, ka për qëllim t‘i vijë në ndihmë përhapjes së fesë katolike në vendet e Evropës

lindore. Fjalori është i ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë është fjalor greqisht - italisht ku janë

përfshirë 50 000 lema të greqishtes dhe analogët e tyre në italisht. Pjesa e dytë është fjalor

italisht – greqisht. Numri i madh i lemave të greqishtes së re, që përmban fjalori, e bën pikë

referimi dhe burim materiali për të gjithë leksikografët e mëvonshëm si dhe studiuesit e

gjuhës greke. Dhe kjo sepse fjalori përmban fjalë të gjuhës së folur të asaj periudhe si dhe një

sasi shumë të madhe shprehjesh frazeologjike.80

2. Llambros Bubas ―Λεμηθφλ ηεηξάγισζζνλ ηεο Ηηαιηθήο, Ρσκατθήο, Διιεληθήο θαη

Λαηηληθήο Γιψζζεο.‖, Venecia, (1750).

3. Siç shkruan vetë autori në faqet e fjalorit, ai është një fjalor i thjeshtë dhe i

vlefshëm për atë që do të mësojë një nga këto gjuhët që nuk i di.81

Fjalori u drejtohet njerëzve

pa ndonjë inteligjencë të veçantë dhe përmban një serë listimesh duke u nisur nga

terminologjia kishtare deri tek emërtimet e pemëve, të erërave etj.

4. Antonio Bortoli ―Vocabolario Italiano e Greko Volgare‖. Venecia, 1772. I

ngjashëm me fjalorin e Bubas është edhe fjalori i Bortolit me ndryshime fare të vogla. I vetmi

ndryshim është se ai është dygjuhësh, italisht dhe greqisht.

5. Georgjios Konstandinos, ―Θεζαπξφο ηεο Διιεληθήο Γιψζζεο‖(Thesari i gjuhës

greke), 1757. E veçanta e këtij fjalori qëndron në faktin se autori e shikon gjuhën greke

(gjuha e vjetër, mesjetare dhe e re) si diçka unike dhe të pandarë, prandaj në veprën e tij na

jep të dhëna për të tria fazat.

6. “Λεμηθφλ Ρσκατθφλ απινχλ”, Moskë, 1783 (nuk ka autor). Kuptimi i fjalëve jepet

në gjuhën Ruse. Është fjalori i parë greqisht – rusisht.

7. Methodhios, “Λεμηθφλ Απινχλ Παιιατθφλ ησλ ζεκεξηλψλ Διιήλσλ ηεο ελ ρξήζε

γιψζζαο”82

, Moskë, 1795.

8. Georgiu Vendoti, “Λεμηθφλ ηξίγισζζνλ ηεο Γαιιηθήο, Ηηαιηθήο θαη Ρσκατθήο

δηαιέθηνπ”, Vjenë, 1790. Fjalori është botuar në tre vëllime. Ai që na intereson është vëllimi i

tretë i cili përmban 25 000 lema të greqishtes së re.

9. Karl Ëeigel, “Απινξσκατθφλ Γεξκαληθφλ θαη Ηηαιηθφλ”, Lipsia, 1796.

Fjalorët e shekullit XIX

Gjatë shekullit të XIX dhe sidomos pas Revolucionit të popullit grek kundër pushtimit

otoman, Greqia ishte një vend me interes në arenën evropiane. Në fillim si një komb i vogël, i

80

Γ. Μπακπηληώηεο, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, (Fjalori i greqishtes së re.), Αζήλα,1998, f. 2036 81

Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη Καπνδηζηξηαθό

Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, ζει. 73 82

Fjalori i Methodhios dhe ai i mëparshëm tregojnë përpjekjet që bëheshin në atë kohë, që të ndihmohet rinia

ruse në mësimin e gjuhës greke, si dhe grekët në mësimin e rusishtes.


Ma. Kostando Ksera

Page 38

cili ndërmori iniciativa të mëdha, që t‘i kundërvihet Portës së lartë, dhe në vazhdim si një

shtet i lirë, i cili bënte përpjekjet e tij për konsolidim. Interesi që filluan të shfaqnin

evropianët, në atë periudhë, për Greqinë kishte të bënte me fusha të ndryshme si me:

politikën, ekonominë, kulturën, fenë, shoqërinë etj.. E natyrshme është që në këtë periudhë të

shtohet interesimi për studime rreth gjuhës që flisnin grekët si dhe të rriteshin kërkesat për

fjalorë dygjuhësh të greqishtes me gjuhë të tjera evropiane.

Interesimi për gjuhën dhe pasurinë leksikore të saj u bë më i dukshëm pas shpalljes së

Pavarësisë për dy arsye kryesore:

a. Nevoja që të shpreheshin në greqisht terma të fushave të ndryshme (institucionale,

administrative, shkencore, arsimore, teknologjike etj) që i duheshin shtetit të ri në

funksionimin e tij.

b. Nevoja që të përktheheshin në greqisht, me qëllim që edhe grekët të kontaktonin

arritjet e krijimtarisë njerëzore sidomos të letërsisë evropiane.

Siç do të shihet më poshtë, hartimi dhe botimi i fjalorëve dy e më shumë gjuhësh

vazhdon edhe gjatë shekullit të XIX me të vetmin ndryshim se përveç gjuhëve franceze,

italiane, gjermane, latine dhe ruse kemi edhe fjalorë te gjuhëve sllave dhe turke. Në ndihmë të

këtij misioni erdhën si autore të huaj, ashtu edhe greke. U hartuan dhe u botuan fjalorë jashtë

Greqisë, por edhe brenda trojeve të saj.

Fjalorët e shekullit të ΥΗΥ kanë specifika të veçanta dhe janë të shumta në numër,

prandaj do t‘i shohim të klasifikuara në periudha.

Fjalorët e periudhës 1800 – 1835

E veçanta e kësaj periudhe është se për herë të parë kemi hartimin e fjalorëve greqisht

– sllavisht dhe greqisht- turqisht. Fjalorët më të rëndësishëm të kësaj periudhe janë:

1. Georgjios Papazaharia, “Λεμηθφλ Ρσκατθν-ζιαβσληθφλ”, Buda, 1803. Është fjalori

i parë ku greqishtja vihet përballë gjuhës sllave.

2. Dhimitrios Aleksandridhis, “Λεμηθφλ πξφρεηξνλ ηεο Γξαηθηθήο θαη Σνπξθηθήο

δηαιέθηνπ”, Vjenë, 1812. Është fjalori i parë dygjuhësh, ku greqishtja vihet përballë

turqishtes.

3. J. Schmidt, “Λεμηθφλ Απιν-Διιεληθφλ θαη Γεξκαληθφλ”, Lipsia, 1825. Është një nga

fjalorët më të mirë dygjuhësh të asaj periudhe. Përmban 25 000 lema.

4. F. Deheque, ―Λεμηθόλ ηεο Γξαηθηθήο θαη Γαιιηθήο γιώζζεο‖, Paris, 1825. I njëjtë

me fjalorin e Schmidtit mund të thuhet se është edhe fjalori i Deheques (me 21 000 fjalë).

5. P. Veros, I. Ioannulis, “Ολνκαζηηθφλ Διιεληθφλ”, Mynich, 1828. Fjalori përbën

përpjekjen e parë në historinë e leksikografisë neohelenike për hartimin e një fjalori kuptimor

(ελλνηνινγηθφ).

Vepra leksikografike e Adhamandios Korais

Në historinë e leksikografisë neohelenike emri dhe vepra e Adhamandios Korais janë

të shënuara me germa të arta. Korais është një nga figurat më të spikatura të periudhës së


Ma. Kostando Ksera

Page 39

Iluminizmit Neohelenik që kontribuoi në zgjimin e grekëve dhe në formimin e ndërgjegjes

kombëtare për t‘u ngritur kundër pushtuesve dhe njëkohësisht për të krijuar shoqërinë e re të

pas çlirimit. Ai besonte se edukimi dhe përparimi i çdo populli fillon me përmbledhjen dhe

studimin e fjalëve të gjuhës së tij. Gjermanët, italianët, anglezët, francezët përparuan në fusha

të ndryshme të dijes dhe shkencës pasi më përpara kanë grumbulluar pasurinë leksikore të

gjuhëve të tyre dhe hartuan e botuan fjalorët e saj83

.

A. Korais parimet dhe idetë e tij rreth gjuhës, pikëpamjet rreth hartimit të fjalorëve si

dhe fjalorin e gjuhës greke që hartoi, i përmblodhi në veprën monumentale “Άηαθηα”

(Atakta), që e botoi në Paris, në 5 vëllime, nga viti 1828 deri më 1835. Fjalori përmbahet në

vëllimet 2, 4 dhe 5. Për Korain fjalët nuk japin thjesht informacione, por ―ato janë simbole

me të cilat kombi shpreh idetë e tij‖84

Vetë autori këtë botim e quajti ―Atakta‖ (që do të thotë

―jo të rregullta‖), sepse besonte që ishte vetëm një përpjekje dinjitoze dhe se duhej shumë

punë akoma që të hartohej një fjalor i kompletuar i gjuhës greke. Në shkrimet që përmbahen

në këtë botim Korais shpreh idetë e tij se si duhet hartuar dhe çfarë duhet të përmbajë një

fjalor. Sipas J. Babiniotis, ―Botimi ―ηα Άηαθηα‖ të Korais përbëjnë përpjekjen e parë për

hartimin e fjalorit historik të greqishtes së re, përbëjnë një rrezatim të dijes së Korais rreth

tematikave të gjuhës greke…është fjalori i parë shpjegues dhe etimologjik i gjuhës greke me

pikë nisje greqishten e re dhe referime nga e gjithë gama e greqishtes‖85


Fjalori i parë i cili u hartua dhe u botua brenda territorit të Greqisë i përket vitit 1835.

Kjo ngjarje përbën edhe fillimin e fazës së dytë të shekullit te XIX, ku kemi botimin e

fjalorëve të gjuhës greke edhe brenda Greqisë. Në vazhdim do të shohim fjalorët më të

rëndësishëm të kësaj periudhe:

1. Dhimitris Skarlatos o Vizantios, “Σν ιεμηθφλ ηεο θαζ’ εκάο ειιεληθήο δηαιέθηνπ”,

1835. Personalitet tjetër i madh, pas Korais, në fushën e leksikografisë greke është Dh. S.

Vozantios (1798-1878). Botimi i fjalorit të Skarllatos përbën, për epokën e vet një stacion të

rëndësishëm në zhvillimin e leksikografisë greke. Është autori i parë grek, pas çlirimit të

Greqisë, i cili harton dhe boton brenda kufijve të Greqisë, fjalorin e greqishtes së re, i cili

sipas parathënies së Fjalorit Historik të Akademisë së Athinës (1933) ―është fjalori më i plotë

dhe më i përsosur i këtij shekulli‖86

Fjalori përmban 10 000 lema, një numër jo shumë i madh për greqishten, por sipas G.

Babinjotit ―më Vizantion Fjalori fillon të marrë strukturën e një fjalori modern. Në çdo leme

jepet informacion i dobishëm gramatikor dhe në disa raste edhe sintaksor, madje për herë të

parë kemi raste ku jepet edhe informacion etimologjik‖87

.

83

Γ. Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο (Fjalori i greqishtes se re), Αζήλα, 1998, f. 2038) 84

Α. Κνξαή, Πξνιεγφκελα, vell. A‘, faq.496 85

Γ.Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998, (Fjalori i greqishtes së re), f. 2038 86

Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη Καπνδηζηξηαθό

Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, ζει. 134 87

Γ. Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998, (Fjalori i greqishtes së re), f. 2015


Ma. Kostando Ksera

Page 40

Vizantios ishte njohës shumë i mirë i frëngjishtes dhe për hartimin e fjalorit të tij

kishte si pikë referimi fjalorin e madh të gjuhës franceze.

Korais dhe Vizantios ishin zërat e parë të asaj kohe që bënin fjalë për pastrimin e

gjuhës greke nga fjalët e huaja, që e kanë pushtuar (θαηαθιείζεη) gjatë shekujve të pushtimit

otoman, që greqishtja mbetej një gjuhë e pakultivuar. Parimet e tij për spastrimin e greqishtes

nga huazimet e panevojshme (sepse kishte dhe huazime që nuk mund të spastroheshin nga

gjuha) u pasqyruan edhe në fjalorin e tij. ―Fjalët me prejardhje nga gjuhë të huaja nuk kishin

vend në trungun kryesor të fjalorit të Vizantios, por në një shtojcë në fund të tij.‖88

2. Isaak Loëndes, “Modern Greek and English Lexikon”, Londër, 1837. Fjalori

përmban rreth 52 000 lema të greqishtes (gr e vjetër, katharevusa, dhimotiqi) dhe jepet

analogia e tyre në anglisht. Vetë autori pohon se fjalët janë marrë nga fjalorë të ndryshëm të

asaj kohe.

3. J. Schmidt, “Νένλ Λεμηθφλ πξφρεηξνλ Απιν-ειιεληθφ-Γαιιηθφλ θαη Γεξκαληθφλ”,

Lipsia, 1838. Fjalori përmban 22 000 lema dhe fjalët shpjegohen në frëngjisht dhe

gjermanisht.

4. Dhimitris Skarlatos o Vizantios, “Λεμηθφλ Διιεληθφλ θαη Γαιιηθφλ”, Athinë, 1846.

Është fjalori i dytë dhe shumë i rëndësishëm i Skarllatos. Përmban 27 000 fjalë. Në hyrjen e

tij shkruhet: ―Fjalori është hartuar që t‘u vijë në ndihmë grekëve për të mësuar gjuhën

franceze, sepse frëngjishtja është përhapur në të gjithë botën dhe nëpërmjet saj vjen në Greqi

e gjithë lëvizja intelektuale e Evropës89

. Vetë autori shpreh vështirësitë e shumta që paraqiten

gjatë përkthimit të një gjuhe të huaj në gjuhën greke, e cila është një gjuhë që nuk ka marë

akoma formën e saj përfundimtare.

5. M. Peridhis, ―Λεμηθφλ Διιεληθφλ θαη Ηηαιηθφλ‖, në Ermupoli të Siros, 1854. Fjalori

përmban 46 000 fjalë të rënditura në menyrë alfabetike, ku tregohen të dhënat e tyre

gramatikore.

6. Agjellos Vllahos, ―Λεμηθφλ Διιελνγαιιηθφλ‖, Athinë, 1871. Fjalori përmban rreth

30 000 lema dhe analoget e tyre në gjuhën franceze pa shpjegim.

7. Nikos Kontopullos, ―Διιηλνγαιιηθφλ Λεμηθφλ‖, Athinë, 1889. Mësimi i frëngjishtes

dhe pasurimi i fjalorit të gjuhës greke me fjalë dhe terminologji të reja ishin arsyet kryesore

që e shtynë të hartojë fjalorin e tij. Fjalori përmban rreth 48 000 fjalë me rënditje alfabetike.

8. G. Zikidhis, ―Λεμηθφλ νξζνγξαθηθφλ θαη ρξεζηηθφλ ηεο Διιεληθήο γιψζζεο‖,

Athinë, 1899. ―Fjalori i Zikidhit është fjalori i parë njëgjuhësh (greqisht – greqisht) që

kontaktojmë në leksikografinë neohelenike, nga fillimet e saj deri në periudhën që

shqyrtojmë. Bëhet fjalë për një fjalor, i cili përmban mjaft elemente (vërejtje gramatikore,

regulla drejtshkrimore, arsyetim të drejtshkriit të lemave, etj.), të cilat do të mund ta bënin

nga fjalorët më të rëndësishëm të gjuhës greke, por përdorimi i katharevusas në shpjegimin e

lemave e bën të vështirë përdorimin e tij nga njerëz që nuk disponojnë njohuritë e duhura.‖90

88

Po aty. 89


Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, ζει. 144 90

Po aty, f. 155


Ma. Kostando Ksera

Page 41

Fjalorët e greqishtes së re të shekullit XIX91

Nr. Autori i fjalorit Viti i botimit Numri i lemave Gjuha shpjeguese

1 Papazaharias 1803 - Sllave

2 Aleksandridhis 1812 - Turqisht

3 Schmidt 1825 25 000 Gjermanisht

4 Deheque 1825 21 000 Frëngjisht

5 Veros- Ioannulis 1828 - Greqishte e re

6 Skarllatos 1835 10 000 Greqishte e re

7 Loëndes 1837 50 000 Anglisht

8 Schmidt 1838 23 000 Gjermanisht

9 Skarllatos 1846 33 000 Frëngjisht

1 Peridhis 1854 46 000 Italisht

1 Legrand 1870 46 000 Frëngjisht

1 Vllahos 1871 30 000 Frëngjisht

1 Kontopullos 1889 48 000 Frëngjisht

1 Zikidhis 1899 17 000 Greqishte e re

Fjalorët e shekullit XX

Gjatë shekullit të XX popullit grek iu desh të përballej me tezat e ndryshme të të

huajve në lidhje me origjinën dhe historinë e tij. U desh të vërtetohej se ishin pasardhës të

grekëve të lashtë dhe se gjuha e re greke ishte një evoluim natyror i greqishtes së vjetër.

Pavarësisht ndryshimeve që ka pësuar me kalimin e kohës, ajo nuk e ka humbur lidhjen me

gjuhën e vjetër. Në ndihmë të këtij misioni erdhën jo vetëm intelektualë grekë, por edhe të

huaj. Dy sektorët më të rëndësishëm ku mund të punohej me rezultat ishte trashëgimia

kulturore dhe gjuha.

Në këtë kontekst përveç studimeve gjuhësore të ndryshme që u ndërmorën, u bë një

punë mjaft e madhe edhe në fushën e pasurisë leksikore të greqishtes. Kjo ishte një shtysë që

ndikoi në zhvillimin e fushës së leksikologjisë dhe leksikografisë. Gjatë këtij shekulli kemi

një numër të madh fjalorësh, niveli i të cilëve sa vente e përmirësohej, parametrat e hartimit

të tyre si dhe kriteret shkencore u afrohen atyre të vendeve të përparuara, sidomos nga fundi i

shekullit të XX dhe sidomos pas zyrtarizimit të gjuhës popullore. Në vazhdim do të shohim

fjalorët më të rëndësishëm të kësaj periudhe.


1. Stefanos Kumanudhis, “πλαγσγή λέσλ ιέμεσλ ππφ ινγίσλ πιαζζεηζψλ απφ ηεο

αιψζεσο κερξη ησλ θαζ’εκάο ρξφλσλ”, Athinë, 1900. Bëhet fjalë për një fjalor historik të

91

Të dhënat e tabelës janë përshtatur nga tabela e f. 210 të doktoraturës së profesorit I. Peraqis me temë

Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523 -1974)‖, Δζληθό θαη Καπνδηζηξηαθό

Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994.


Ma. Kostando Ksera

Page 42

gjuhës greke. Kumanudhis, profesor i filologjisë latine në Universitetin e Athinës ka bërë një

përmbledhje të neologjizmave të gjuhës greke gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit të shekullit

XIX. Fjalori me rreth 60 000 lema nuk përmban shpjegimin e tyre, por ku dhe kur u përdorën

ato për herë të parë92

.

Në fjalor jepen në grupime të veçanta tre kategori neologjizmash:

a) Fjalët që i përkasin greqishtes së vjetër, por përdoren me kuptim tjetër në gr. e re,

b) kompozime të reja me pjesë përbërëse nga greqishtja e vjetër ose e re

c) fjalë që kanë prejardhje nga gjuhë të tjera. Për çdo lemë jepet burimi i tij dhe

kronologjia. Fjalori i Kumanudhit përbën një nga arritjet më të rëndësishme të leksikografisë

dhe një udhërrëfyes për studiuesit e gjuhës greke. Njëkohësisht fjalori tregon rrugëtimin e

mendimit të popullit grek në kalimin e kohës, kulturën, traditën, mënyrën e jetesës etj. të cilat

shprehen nëpërmjet fjalëve që ka përdorur në faza të ndryshme të historisë së tij93

. Sipas

Babinjotit, Kumanudhi i arriti qëllimit për të cilin hartoi fjalorin, i cili ishte, siç pohon vetë në

parathënie ―te bëhet e dukshme që gjuha greke nuk ka humbur asnjëherë vitalitetin dhe

produktivitetin e saj, por ekziston përherë e gjallë duke prodhuar ngaherë produkte të reja në

përshtatje me nevojat e reja shpirtërore”94

2. Hristos Hamadhas, “Διιελνγεξκαληθφλ Λεμηθφλ”, Athinë, 1903. Fjalori përmban 28

000 lema të (katharevusas dhe dhimotiqis), përmban termat kryesore shkencore si dhe katalog

të emrave gjeografike.

3. Antonis Ipitis, “Διιελνγαιιηθφλ Λεμηθφλ”, Athinë, 1908-1910. Fjalori u botua në

tre vëllime dhe përmban 90-95 000 lema të greqishtes së folur të asaj kohe.

4. M. Konstandinidhis, “Νενειιελναγγιηθφλ Λεμηθφλ”, Athinë, 1910 (39 000 lema).

Fjalorët e periudhës 1933 – 1980.

Gjatë kësaj periudhe janë hartuar dhe janë botuar veprat më të mëdha dhe më të

rëndësishme të leksikografisë greke. Qëllimi kryesor i hartimit të fjalorëve, përveç atij

tregtar, është më shumë linguistik d.m.th interesi për gjuhën greke dhe kultivimin e saj,

përmbledhjen e thesarit të leksikut të saj si dhe zyrtarizimin e gramatikës së greqishtes së re.

Hartimi dhe botimi i fjalorëve ishte një domosdoshmëri për të ndihmuar brezat e rinj të

përvetësojnë në mënyrë tërësore fjalorin e gjuhës së tyre, për të themeluar dhe mbështetur

gjuhën popullore (δεκνηηθή) kundrejt gjuhës librore (θαζαξεχνπζα).

Siç vihet re në të gjithë historikun e leksikografisë greke kontradikta midis gjuhës

intelektuale dhe asaj popullore është e dukshme në të gjitha periudhat e saj. Autorë të

ndryshëm mbështesin njërën ose tjetrën në bazë të bindjeve dhe parimeve të tyre. Kështu që

ndeshim vepra të shkruara në njërën formë ose në tjetrën, por mund të thuhet se të gjithë

fjalorët përmbajnë lema nga të dyja format e greqishtes.

92

Γ. Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998, (Fjalori i greqishtes së re), f. 2046 93


Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ(ΔΚΠΑ), 1994, f. 164. 94

Γ. Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998, (Fjalori i greqishtes së re), f. 2050 / η.

Κνπκαλνύδε, πλαγσγή, εθδ. 1980, ζ. XIVII


Ma. Kostando Ksera

Page 43

Periudha e artë e leksikografisë neohelenike

Vitet ‗30 janë periudha e artë e leksikografisë neohelenike. Katër fjalorët më të

rëndësishëm të gjuhës greke botohen ose fillojnë të hartohen gjatë këtyre viteve.

Petros Vllastos, “πλψλπκα θαη πγγεληθά. Σέρλεο θαη χλεξγα”, Athinë, 1931. Është

i vetmi fjalor kuptimor që është shkruar në gjuhën greke deri atëherë. Akoma është i pari

fjalor që u shkrua në gjuhën popullore (dhimotiqi) dhe në sistemin e theksimit me një theks.

Tematologjinë e fjalorit e përbëjnë fjalët sinonime dhe ato të terminologjisë teknike si dhe

përmbledhje fjalësh që kanë të bëjnë me fushat rreth kafshëve, bimëve, metaleve,

fenomeneve fizike dhe biologjike etj.

Sipas përmbajtjes fjalori është ndarë në 13 pjesë: 1. Sinonime dhe fjalët me kuptim të

afërt, me rreth 3 000 lema 2. Artet dhe mjetet. 3. Moti dhe Astronomia. 4. Topografia. 5.

Anatomia dhe fiziologjia. 6. Emra, mbiemra, lojëra dhe valle. 7. Kafshë. 8. Bimë. 9. Metale

dhe gurë. 10. Mallkime dhe urime. 11. Frazeologjia etj.

Akademia e Athinës, “Ηζηνξηθφ Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο”, (Fjalori Historik i

Gjuhës Greke) Athinë, 1933. Vendimi për hartimin e këtij fjalori u mor që në vitin 1908 me

ndërhyrjen e linguistit të madh Jiorgos Haxidhaqis. Ishte një ndërmarrje shumë e guximshme

dhe e vështirë për t‘u realizuar, prandaj ishte e dënuar që në fillim të dështojë.

Sipas J. Babinjotis arsyet kryesore të dështimit ishin kryesisht dy:

a. Mungesa e infrastrukturës së nevojshme, nuk ekzistonte gjëkundi i përmbledhur

materiali i nevojshëm mbi të cilin do të bazohej hartimi i fjalorit. Nuk u disponuan fondet e

nevojshme, por as personeli i përshtatshëm akademik nuk ekzistonte.

b. Vjelja e materialit të greqishtes zyrtare dhe njëkohësisht të dialekteve dhe idiomave

të shumta të greqishtes ishte akoma dhe më i vështirë për kushtet ekzistuese.

Me gjithë vështirësitë, grupi i punës arriti të botojë deri më sot 5 vëllime: vëllimi 1

më 1933, vëllimi 2 më 1939, vëllimi 3 më 1942, vëllimi 4 pjesa A më 1953, pjesa B më 1980,

vëllimi 5, pjesa A më 1984, pjesa B 1989.

K. Harallambaqis, një nga anëtarët e grupit të punës së Fjalorit Historik, shprehet për

ata që herë pas here kritikojnë vonesën e përfundimit të fjalorit që ―...nuk kanë kuptuar se nuk

është një fjalor i zakonshëm i greqishtes së re, por një vepër gjigante, redaktimi i së cilës

bazohet në afro 6 milion kartela. Vepra analoge që kanë marrë përsipër Akademitë e vendeve

të tjera, ekonomikisht dhe teknologjikisht më të avancuara se vendi ynë, përfunduan në

periudhë kohore mesatarisht 150 vjet‖95

.

Vëllimet e para të fjalorit u hartuan nën kujdesin e J. Haxidhaqis, një prej figurave më

të shquara të gjuhësisë në Greqi, i cili udhëhoqi grupin e punës me profesionalizëm të lartë

dha arritën të hedhin bazat e kësaj ndërmarrjeje të rëndësishme. J. Babinjotis shkruan se: ―Me

Fjalorin Historik u hodhën bazat e leksikografisë shkencore sepse në botimin e vëllimit A,

për herë të parë, u hartua fjalor me parametra rreptësisht shkencore të lemave‖. Dhe me tej ai

95

Υ. Υαξαιακπάθε, Ζ Λεμηθνγξαθία ηεο Αξραίαο, Μεζαησληθήο θαη Νέαο Διιεληθήο Γξακκαηείαο: Παξνχζα

θαηάζηαζε θαη πξννπηηθέο ησλ ζχγρξνλσλ ιεμηθνγξαθηθψλ εγρεηξεκάησλ, Σν Ηζηνξηθό Λεμηθό ηεο Αθαδεκίαο

Αζελώλ, Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Θεζζαινλίθε 1997, f. 105.


Ma. Kostando Ksera

Page 44

thekson se një diçka tjetër shumë e rëndësishme që rezultoi nga e gjithë kjo përpjekje është

formimi i ―Arshivës të Fjalorit Historik të Akademisë së Athinës‖, në të cilën u mblodh një

material i konsiderueshëm nga të gjitha krahinat ku flitet greqishtja dhe mund të shërbejë për

studime të ndryshme linguistike.96

Proia, “Λεμηθφλ ηεο Νέαο Διιεληθήο γιψζζεο”, Athinë, 1933. Fjalori u hartua nga

grup filologësh dhe qarkulloi nga botimet ―Proia‖ në dy vëllime. Është fjalori i parë

shpjegues i greqishtes së re, i kompletuar dhe me parametra leksikografike shkencore. Është

fjalor edhe i katharevusas, edhe i dhimotiqis, ku fjalët e secilës kategori jepen me shenja

dalluese karakteristike. Fjalori përmban 75 000 fjalë. Përveç kësaj, ajo që e bën te veçantë

fjalorin e ―Proias‖, është dhënia e shembujve të shumtë të përdorimit të fjalëve. Kjo përbën

vlerën më të madhe të këtij fjalori.

Dhimitris Dhimitrakos, “Μέγα Λεμηθφλ φιεο ηεο Διιεληθήο γιψζζεο”, Athinë, 1936-

1950. Fjalori qarkulloi në 9 vëllime nga viti 1936 deri më 1950. Është fjalori i parë në

historinë e deriatëhershme të leksikografisë greke ku përmbahen të gjitha fjalët e gjuhës

greke, duke u nisur nga ato të greqishtes së vjetër, të periudhës së mesjetës si dhe ato të

greqishtes së re. Me fjalorin e Dhimitrakopullos kemi të dhëna diakronike për leksikun e

greqishtes në një periudhë kohore rreth 2 800 vjet. Është një arritje e madhe e leksikografisë

që mundi të përmbledhë thesarin leksikor të gjuhës greke.

Ioannis Stamatakos, “Λεμηθφλ ηεο Νέαο Διιεληθή, Καζαξεπνχζεο θαη Γεκνηηθήο”,

Athinë, 1952 -55. Eksperienca leksikografike e profesorit të filologjisë klasike Ioannis

Stamatakos bëri të mundur hartimin dhe qarkullimin e fjalorit, me tre vëllime, që përbën

stacion në fushën e leksikografisë. Është nga fjalorët më të përdorshëm, më të plotë dhe të

hartuar në mënyrën më shkencore. Një karakteristikë tjetër e këtij fjalori në ndryshim me

fjalorët e tjerë është numri i madh i fjalëve të fushave shkencore dhe teknologjike që

përmban, të cilat ishin një kërkesë që vinte nga zhvillimi i shoqërisë97

.

Fjalorët pas viteve 80 të shek. XX

Në gjysmën e dytë të shekullit të XX u morën dy iniciativa të mëdha në fushën e

gjuhës, të cilat kishin ndikim të madh edhe në leksikografi. E para, është zyrtarizimi i gjuhës

popullore (dhimotiki) në vend të gjuhës intelektuale (katharevusa) si gjuhë e shtetit grek në

vitin 1976 dhe e dyta, kalimi nga sistemi i theksimit me shumë theksa, në atë me një theks në

vitin 1981.

Këto dy reforma krijuan nevojën për fjalorë të përshtatur në këto parametra. Të

shumtë ishin autorët ose dhe shtëpitë botuese që u vunë në punë për të plotësuar kërkesat e

reja të tregut, por edhe atyre linguistike të mirëfillta. Kështu pas viteve ‗80 kemi hartimin dhe

botimin e disa prej fjalorëve, siç janë:

“Μεγάιν ιεμηθφ ηεο ειιεληθήο γιψζζαο”, i hartuar nga Dh. Jeorgopapadhakos, 1984,

nga botimet Μαιιηάξεο-Παηδεία.

96

Γ.,Μπακπηληώηε, 1998, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, , (Fjalori i greqishtes së re, f. 2053 97

Γ. Παπαλαζηαζίνπ, Λεμηθά ηεο λέαο ειιεληθήο., Δγθπθινπαηδηθφο νδεγφο ηεο γιψζζαο (Κέληξν Διιεληθήο

γιώζζαο), Θεζζαινλίθε, 2001, f. 190


Ma. Kostando Ksera

Page 45

“Τπεξιεμηθφ ηεο λενειιεληθήο γιψζζαο”, në 6 volume me 3 000 faqe.

“Δπίηνκν Διιεληθφ ιεμηθφ”, i hartuar nga Tegopullos-Fitraqis.

―Λεμηθφ ηεο ζχγρξνλεο ειιεληθήο δεκνηηθήο γιψζζαο‖, 1995, Athinë, i hartuar nga

Emanuil Kriaras. Fjalori është rezultat i një pune të mundimshme të një grupi hartuesish, të

cilët punuan nën kujdesin dhe udhëheqjen e profesorit Emanuil Kriaras, i cili ishte një nga

filologët neohelenikë më të famshëm. Fjalori ka një analizë semantike të fjalëve shumë të

mirë, me shembuj përdorimi, informacion etimologjik si dhe një numër shumë të madh

frazash.

―Λεμηθφ ηεο θνηλήο λενειιεληθήο‖ 1998, Selanik, Instituti i Studimeve Neohelenike

[Fondacioni Manolis Triantafilidhis]. Fjalori është produkt i një pune shumëvjeçare dhe është

fjalori i parë që vendosi principet e leksikografisë greke në baza moderne. Parimet me të cilat

u hartua fjalori janë bërë të njohura para hartimit të tij dhe u zbatuan gjerësisht edhe për

hartimin e fjalorëve të tjerë. Fjalori përmban shembuj të lakimit dhe zgjedhimit si dhe shumë

shembuj të përdorimit të fjalëve. Pjesa e tij etimologjike është më e mira e të gjithë fjalorëve

të deritanishëm, duke dhënë prioritet në gjetjen e huazimeve semasiologjike dhe atyre që

vijnë nga përkthimi98

.

J. Babinjotis, ―Λεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο‖, 1998, Athinë, Qendra e

Leksikografisë. Fjalori i Babinjotit është një kombinim midis fjalorit gjuhësor dhe atij

enciklopedik. Kjo e bën të veçantë nga të gjithë fjalorët e tjerë ekzistues. Një diçka tjetër e

veçantë është se në të përmbahet një pjesë shumë e madhe e frazeologjisë neohelenike. Vetë

fjalori në kapakun e tij shkruan se përmban rreth 500 000 fraza. Është i kompletuar, për sa i

përket leksikut, me një analizë semantike shumë të mirë të fjalëve, si dhe me një pasuri

shumë të madhe shembujsh konkretë nga gjuha neohelenike moderne. Në sektorin e

etimologjisë analizon historikun e fjalëve deri në gjuhën indoevropiane dhe jo deri në

greqishten e vjetër. Pozitive është fakti se në tabela të posaçme jepen komente që kanë të

bëjnë me formim, ortografi, etimologji, etj, fjalësh të veçanta.99

Fjalorët etimologjikë

Greqishtja, si një nga gjuhët me dokumentimin më të vjetër në botë, spikat edhe për

një pasuri të madhe fjalorësh etimologjikë. Ne do të sjellim në faqet e këtij punimi një listim

përmbledhës për më të mirët ndër ta:

―Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο‖100

(Fjalor etimologjik i gjuhës greke)

të profesorit të Gjuhësisë në Universitetin e Selanikut, Nikollaos Andriotis, në vitin 1951. Në

veprën e Andriotit kemi për herë të parë analizën etimologjike të fjalëve të greqishtes së re.

Në vitin 1967 fjalori u ribotua i pasuruar.

98


γιώζζαο), Θεζζαινλίθε, 2001, f. 190 99


γιώζζαο), Θεζζαινλίθε, 2001, f. 190 100

Ν. Αληξηώηεο, Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Θεζζαινλίθε, 1951


Ma. Kostando Ksera

Page 46

Δηπκνινγηθφλ Λεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, Fjalor etimologjik i gjuhës greke, i

hartuar dhe i botuar nga P. K. Dhorbaraqis, Athinë 1963; Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ, Fjalor

etimologjik, i hartuar dhe i botuar nga Κ. Dhangjitsis;

Νενειιεληθφ εηπκνινγηθφ θαη εξκελεπηηθφ ιεμηθφ, (Fjalor i gjuhës së re greke

etimologjik dhe shpjegues) 1980, i hartuar dhe i botuar nga Athanasios Flloros;

To Μεγάιν Δηπκνινγηθφ Λεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο, (Fjalori i Madh

Etimologjik i Gjuhës së Re Greke), i hartuar dhe i botuar nga Jiannis Sp. Kullaqis, në Athinë

në vitin 1993.

―Λεμηθφ ηεο Νέαο ειιεληθήο-Δηπκνινγηθφ, εξκελεπηηθφ θαηά εηπκνινγηθέο νηθνγέλεηεο‖

(Fjalor i greqishtes së re – Etimologjik dhe shpjegues sipas familjeve etimologjike) Athinë,

1993, i hartuar nga Panajotis Dhormbaraqis

Fjalorë tematikë

Greqishtja dallon edhe për shumësinë e fjalorëve tematikë, ndër të cilët veçohen

fjalorët e sinonimeve dhe të antonimeve. Po përmendim këtu disa të tillë:

Θεζαπξφο ηεο εγθπθινπαηδηθήο βάζεσο κεηά ζπλσλχκσλ θαη επηζέησλ εθινγήο εθ

δηαθφξσλ παιαηψλ ηε θαη λενηέξσλ ιεμηθψλ ζπιιερζεηο, (Thesar i bazës enciklopedike të

sinonimeve dhe mbiemrave të mbledhura nga fjalorë të vjetër dhe të rinj), i hartuar dhe i

botuar nga Jerasimos Vllahos.

K. Dhangjicis, 1970. ―Λεμηθφ ησλ ζπλσλχκσλ ηεο ειιεληθήο‖, (Fjalor i sinonimeve të

gjuhës greke.)

G. Kurmulis. 1967. ―Αληίζηξνθνλ ιεθηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο‖, Athinë. Është fjalori i

parë i këtij lloji për greqishten e re.

Theollogos. Vostanxogllu Αληηιεμηθφλ ή νλνκαζηηθφλ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο,

Athina, 1990.

A. Anastasiadhi – Simeonidhi. 2001. ―Αληίζηξνθν ιεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο”,

Selanik: Instituti i Studimeve Neohelenike [Fondacioni Manolis Triandafilidhis].

Konkluzione

Në këtë historik të shkurtër të leksikografisë së gjuhës greke u bë një përpjekje për të

parë angazhimin e grekëve me pasurinë leksikore të gjuhës së tyre, nëpërmjet së cilës ata

shprehën idetë e parimet e tyre si dhe klasifikim e njohje me botën. Qëllimi kryesor ishte të

bëhet një listim i fjalorëve më të rëndësishëm të gjuhës greke që nga lashtësia deri më sot.

Sipas F. de Saussure ―çdo popull koncepton, rregullon dhe shpreh botën e vet nëpërmjet

gjuhës së tij. Çdo gjuhë është dhe një tjetër vlerësim i botës‖101

.

Për efekte studimi leksikografia greke ndahet në dy pjesë të mëdha:

a. në leksikografinë e greqishtes së vjetër.

b. në leksikografinë e greqishtes së re.

101

Shih Γ. Μπακπηληώηεο, Δηζαγσγή ζηελ ζεσξεηηθή γισζζνινγία, Αζήλα, 1998.


Ma. Kostando Ksera

Page 47

Secila nga këto periudha ka nënndarjet e veta, të cilat përcaktohen nga kushtet

historike.U përpoqëm të përqendrohemi në ato fjalorë dhe autorë të cilët kontribuuan në

mënyrë të veçantë në zhvillimin e leksikografisë greke si dhe të politikës së hartimit të

fjalorëve. Nuk përmendëm këtu një numër të madh fjalorësh të dialekteve dhe idiomave të

gjuhës greke si dhe fjalorë të terminologjive të ndryshme, të cilat janë të shumta në numër,

por nuk kanë ndonjë ndikim të madh në zhvillimin e leksikografisë greke dhe për këtë nuk

përputhen me qëllimin e këtij punimi. Me të njëjtën logjikë nuk përmendëm edhe fjalorët

dygjuhësh të greqishtes me pothuajse të gjitha gjuhët e njohura, që janë hartuar shekujt e

fundit, të cilat janë me të vërtet të shumta në numër dhe përbëjnë një kapitull më vete në

fushën e leksikografisë greke.

Siç vihet re, grekët e kanë shprehur interesin e tyre për gjuhën që në kohët e lashta

dhe kanë vazhduar përpjekjet e tyre deri në ditët tona. Herë me intensitet dhe interes më të

madh e herë më të vogël, të ndikuar nga kushtet historiko - politike, ata janë angazhuar me

pasurinë leksikore të gjuhës së tyre ashtu siç kanë vepruar edhe me problematika të tjera të

saj, siç ishin historia e gjuhës, prejardhja dhe etimogjia e leksikut, me problemin e diglosisë

midis katharevusas dhe dhimotiqis etj.

Fillimet e leksikografisë greke i gjejmë në fjalorthët e shekujve të parë para lindjes së

Krishtit. Këto ishin katalogë fjalësh me shpjegimet analoge për të kuptuar përmbajtjen e

teksteve më të vjetra. Në vazhdim kjo mënyrë u përdor për të hartuar katalogë më të mëdhenj

fjalësh, të cilat u vinin në ndihmë të rinjve për të përvetësuar tekstet e klasikëve.

Elementet e para te leksikut të gjuhës së re greke i gjejmë ne fjalorin e Favorinos të

vitit 1523. Siç vihet re, fjalorët më të hershëm të greqishtes së re, në të shumtën e rasteve,

janë hartuar nga të huaj jashtë Greqisë dhe japin shpjegimin e lemave në gjuhë të huaja.102

Situata filloi të ndryshojë nga fundi i shekullit të 19 - të, por periudha e artë

konsiderohen vitet 1930. Emrat siç janë ato të Korais, të Skarllatos Vizantios, të Angjellos

Vllahos, të Kumanudhit, të Manolit Triandafilidhit, të Andriotit, të Haxidhaqit dhe së fundmi

të Babinjotit janë të lidhura ngushtë me leksikografinë greke dhe janë ata që me veprat e tyre

e ngritën këtë fushë në standardet e sotme.

Si punë shumë të rëndësishme janë vlerësuar fjalorët si: ―Λεμηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο

γιψζζεο, νξζνγξαθηθφλ θαη εξκελεπηηθφλ” (Fjalor i gjuhës së re greke, ortogragik dhe

etimologjik), i hartuar dhe i botuar nga Πξσία; ―Λεμηθό ηεο ζύγρξνλεο ειιεληθήο δεκνηηθήο

γιώζζαο”, (Fjalor i gjuhës bashkëkohore popullore), Kriaras, 1995; “Λεμηθφλ ηεο

κεζαησληθήο ειιεληθήο δεκφδνπο γξακκαηείαο” (Fjalor i Literaturës Mesjetare), i hartuar dhe

i botuar nga Emanuil Kriaras, Thesalloniki 1969-1984; Λεμηθφλ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο,

(Fjalor i gjuhës së Re Greke), i hartuar dhe i botuar nga Ioannis Stamatakos 1971; “Λεμηθφ

ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο”, (Fjalorη i Greqishtes së Re ), Selanik, 1998, botim i Institutit të

Studimeve Helenistike të Universitetit të Selanikut; ―Λεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο‖

(Fjalor i Gjuhës së Re Greke), 1998 , J. Babinjotis; ―Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Κνηλήο

Νενειιεληθήο‖ (Fjalori Etimologjik i Gjuhës së Re Greke) të profesorit të Gjuhësisë në

Universitetin e Selanikut, Nikollaos Andriotis, të vitit 1951.

102


γιώζζαο), Θεζζαινλίθε, 2001, f. 190


Ma. Kostando Ksera

Page 48

Siç dihet, gjuha është një organizëm i gjallë, i cili ndryshon me kalimin e kohës

kështu që misioni i leksikografëve ecën në një rrugë paralele me rrugëtimin e vazhduar të

gjuhës dhe të shoqërisë dhe nevoja për fjalorë të rinj do të jetë një kërkesë e përhershme.

Duhet të pranojmë se leksikografia e greqishtes është shumë më e pasur sesa ajo e

shqipes, si në hartim veprash, ashtu dhe në rrafshin gjeografik. Megjithatë, siç do t‘i

mëshojmë shumë herë dhe në faqet vijuese të këtij punimi, duhet të jemi realistë se në këtë

leksikografi, kemi një zbrazëti shqetësuese për llojin e fjalorëve greqisht – shqip dhe shqip –

greqisht, të hartuar nga leksikografë të mirëfilltë apo nga qarqet akademike -universitare

brenda territorit të shtetit grek.


Ma. Kostando Ksera

Page 49

KREU II

RRETH TIPOLOGJISË SË FJALORËVE GJUHËSORË

2.1. Fjalorë gjuhësorë e jogjuhësorë

Për fjalorët gjejmë përkufizime të larmishme. Në Manualin Ndërkombëtar të

Leksikografisë (International Handbook on Lexicography) gjejmë këtë përkufizim të Zgustës

për një fjalor: ―Fjalori është një listë e organizuar në mënyrë sistematike, e formave të

socializuara gjuhësore, i përpiluar nga e folura e një komuniteti të caktuar dhe i shoqëruar me

komentet e autorit, të shprehura në atë mënyrë që lexuesi i kualifikuar të mund marr vesh

kuptimin e tyre..., të ndara në forma të veçanta dhe të informuara me fakte relevante që lidhen

me funksionin e kësaj forme në komunitet.‖103

.

Po në këtë vepër, P. V. Sterkenburg propozon një përkufizim të plotë dhe koherent

mbi fjalorin ―....fjalori ka formën e një produkti statik (libër), ose dinamik (fjalori elektronik),

me një strukturë që krijon lidhje midis komponentëve të ndryshëm (fjalori elektronik) dhe

zakonisht me strukture alfabetike (libër). Ai është një vepër referuese që ka si qëllim të

regjistrojë leksikun e gjuhës, me qëllim që tu sigurojë përdoruesve instrumentet, me të cilët

përdoruesit mund të gjejnë shpejt informacionin që u nevojitet. Gjithashtu fjalori shërben si

një gardian për pastërtinë e gjuhës, të gjuhës standarde dhe të vlerave morale dhe ideologjike,

sepse bën edhe përzgjedhjen midis varianteve. Në lidhje me përmbajtjen, fjalori siguron

informacion mbi drejtshkrimin, variantin e gjuhës standarde, kuptimet, përdorimin e fjalëve‖

104.

Studiuesi K. Broën pranon katër parime të përgjithshme, të cilat zbatohen zakonisht te

shumica e tipave të fjalorëve:

1. Gjerësi, jo thellësi: leksikografët nuk japin të gjithë informacionin rreth fjalëve, por

vetëm përzgjedhin të dhëna në mënyrë që të mos kaplojë (të mbytë) lexuesin dhe të japë

aspektet më kruciale dhe kuptimplote të një fjale;

103

P.Van Sterkenburg, Foundations: the dictionary definition and history, A practical guide to lexicography,

[Ed. Piet Van Sterkenburg], 2003, f. 3; Cituar sipas punimit për doktoratë të E. Haskës Leksikografia

njëgjuhëshe e shqipes e shekullit XXI, që gjendet pranë IGJL, Tiranë. 104

Po aty, f. 8; Cituar sipas punimit për doktoratë të E. Haskës Leksikografia njëgjuhëshe e shqipes e shekullit

XXI, që gjendet pranë IGJL, Tiranë.


Ma. Kostando Ksera

Page 50

2. Njëtrajtësi (vijueshmëri, qëndrueshmëri): ndryshe nga letërsia ku shkrimtarët

synojnë t‘i shtojnë laryshi gjuhës së tyre, leksikografët shmangin variacionin stilistik dhe

përpiqen t‘i bëjnë përkufizimet e tyre të qarta dhe jo të ndërlikuara;

3. Përshkrim përballë parashkrimit: leksikografët e ditëve të sotme, zakonisht

punojnë me metodën përshkruese, që nënkupton se ata vetëm e përshkruajnë gjuhën dhe nuk

gjykojnë nëse ajo është e mirë apo e keqe, megjithëse në të shkuarën disa prej dijetarëve

synuan metodën perspektive dhe sugjeruan çfarë të përdorej.

4. Kërkim sinkronik përballë atij historik: në shumicën e fjalorëve të botuar, një fjalor

që jep kuptimin modern të fjalës që nga fillimi, metoda sinkronike (kërkim sinkronik) është e

dallueshme. Ndonëse në shumë raste kur është e vështirë të përcaktosh se cili kuptim i ri ka

zënë vend që nga fillimi, analizohet etimologjia e fjalës dhe anë të tilla si denduria, referencat

konkrete përballë atyre abstrakte, si edhe mundësinë për t‘u marrë në konsideratë.105

Praktika leksikografike botërore njeh disa lloje fjalorësh106

:

1. Sipas synimit, përmbajtjes dhe ndërtimit të tyre, fjalorët ndahen

a. Në fjalor njëgjuhësh. Fjalorët njëgjuhësh u shërbejnë folësve të një gjuhe. Tipi i

fjalorit njëgjuhësh përcaktohet: nga vëllimi, nga natyra e fjalëve që përfshin; nga parimet,

kriteret e zgjidhjet leksikografike që zbatohen; nga shtresimi i fjalësit sipas burimit, sipas

normës ose sipas formimit; nga mënyra e shkalla e zbërthimit kuptimor ose nga ndërtimi i

strukturës kuptimore për çdo fjalë; nga zbulimi e pasqyrimi i vlerave kuptimore, shprehëse,

emocionuese e stilistike të fjalëve etj.

b. Në fjalor dygjuhësh e në shumëgjuhësh. Fjalorët dy- dhe shumëgjuhësh hartohen

për t'u përdorur nga folës gjuhësh të ndryshme. Këta të fundit janë fjalorë me përkthim.

Fjalorët dygjuhësh përdoren për mësimin e gjuhëve të huaja dhe për qëllime përkthimi.

Hartimi i tyre nuk është një punë e lehtë, siç mund t'i duket dikujt që nuk i njeh vështirësitë e

punës leksikografike. Vështirësia më e madhe që hasin hartuesit e këtyre fjalorëve, buron nga

ajo se fjala ka valenca të ndryshme në gjuhë të ndryshme. Kështu që zgjedhja e barasvlerësve

për çdo fjalë që përkthehet në gjuhën tjetër, e kuptimeve dhe e ngjyrimeve kuptimore kërkon

shumë mund. Jo më pak e vështirë është edhe dhënia e sinonimeve dhe e antonimeve si dhe

pajisja e fjalorit me frazeologjinë e duhur dhe me shembuj, ku të ilustrohen kuptimet e

ndryshme të fjalës.

2. Sipas funksionit që kryejnë, nëse fjalorët njëgjuhësh shpjegojnë fjalët apo

konceptet që emërtojnë ato, ata mund të jenë:

a. Fjalorë gjuhësorë, që merren me shpjegimin e fjalëve. Në fjalorët gjuhësorë

paraqiten dhe shpjegohen fjalët dhe frazeologjia e një gjuhe, duke dhënë kuptimin e tyre,

veçoritë gramatikore, përdorimin, theksin dhe drejtshkrimin. Në këta fjalorë jepen të dhëna

për fjalën si njësi leksikore. Fjalët e një gjuhe renditen sipas alfabetit, duke dhënë për secilën

105

Shih më gjerë, K. Broën, Encyclopedia of Language and Linguistics, Edition 2, Oxford, 2005 106

Shih më gjerë J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 305-307; R. Memushaj, Hyrje në

gjuhësi, Tiranë, 2004, f. 151-155 ; Sh. Kërmizaj, Stjuart Mani admirues i madh i shqipes dhe i shqiptarëve,

Prishtinë, 2004, f. 117-125


Ma. Kostando Ksera

Page 51

shkrimin dhe shqiptimin, veçoritë gramatikore themelore, kuptimet dhe përdorimet, të

ilustruara me shembuj, sinonimet dhe antonimet, dhe, nganjëherë, prejardhjen e tyre. 107

b. fjalorë enciklopedikë, të cilët shpjegojnë koncepte shkencore. Në këtë lloje

fjalorësh jepen të dhëna, shpjegime e sqarime për personalitete, dukuri dhe koncepte

shkencore nga fusha të ndryshme të dijes, të prodhimit dhe të kulturës. Në këta fjalorë

shpjegohen konceptet që shënohen me këtë ose atë fjalë. Në radhën e fjalorëve enciklopedikë

përfshihen edhe enciklopeditë, të cilat ndahen në të përgjithshme, që japin njohuri për fusha

të ndryshme të teknikës dhe të jetës njerëzore dhe në të veçanta, ku jepen njohuri për degë të

veçanta të shkencës, kulturës, teknikës dhe të prodhimit (enciklopeditë mjekësore, letrare

etj.).

Sipas S. Nielsen, fjalorët kanë tre karakteristika të rëndësishme që ndihmojnë në

përcaktimin e tipit të tij:

Së pari, kjo vepër leksikografike krijohet me qëllimin që të plotësojë një ose më

shume funksione leksikografike si p.sh. plotësimin e funksioneve komunikuese

(communicative functions), të tilla si kuptimi i tekstit, plotësimin e funksioneve njohëse

(cognitive functions), të tilla si përvetësimi i dijes në kontekstin e komunikimit të lirë etj.

Së dyti, të dhënat leksikografike (lexicographic data) përzgjidhen në mbështetje të

funksioneve të fjalorit.

Së treti, fjalorët kanë strukturë leksikografike (lexicographic stuctures) që kombinojnë

dhe lidhin të dhënat, me qëllim mbështetjen dhe plotësimin e funksioneve të fjalorit.108

Ladislav Zgusta dallon vetëm ―llojet më të rëndësishme të fjalorëve‖, duke përdorur

parametrat:

a) boshtin kohor (fjalorët diakronikë dhe sinkronikë),

b) shkallën e shtrirjes (fjalorët e përgjithshëm dhe fjalorët e specializuar),

c) gjuha e prezantimit (fjalorët njëgjuhësh dhe fjalorët dygjuhësh),

ç) qëllimi i fjalorit

d) madhësia e fjalorit (fjalorët e mëdhenj, fjalorët e mesëm ose fjalorët e vegjël). 109

2.2. Llojet e fjalorëve gjuhësorë

Në leksikografinë shqipe pranohet se Fjalori është vepër gjuhësore që përmban një

numër të madh fjalësh, të renditura zakonisht alfabetikisht, përkrah të cilave jepen shpjegimet

për kuptimet e tyre leksikore (në fjalorët shpjegues) ose gjegjëset në gjuhë të huaj (në fjalorët

107

R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2002 f. 154-158 108

S. Nielsen, Revieëing printed and electronic dictionaries: a theoretical and practical frameëork, në

Lexicography of the 21st century: in honour of Henning Bergenholtz,[Ed. S. Nielsen] , 2009, f. 27; Cituar sipas

punimit për doktoratë të E. Haskës (Leksikografia njëgjuhëshe e shqipes e shekullit XXI), që gjendet pranë

IGJL, Tiranë. 109

Cituar sipas punimit për doktoratë të E. Haskës Leksikografia njëgjuhëshe e shqipes e shekullit XXI, që

gjendet pranë IGJL, Tiranë


Ma. Kostando Ksera

Page 52

dygjuhësh a shumëgjuhësh), si edhe trajtat plotësuese të fjalëve, shënimet e nevojshme

gramatikore, stilistike ose për fushën e përdorimit, thënie, shembuj etj.‖110

P.V. Sterkenburg shprehet se, që një fjalor të konsiderohet fjalor gjuhësor, duhet të

plotësojë tre kritere:

a) kriterin formal që lidhet me paraqitjen e fjalorit (i printuar apo elektronik);

pavarësisht formës së publikimit, këto mjete duhet të jenë vepra referuese me informacion

gjuhësor,

b) kriteret funksionale që lidhen me faktin që këto vepra referuese leksikografike janë

refleksion të ndryshimeve sociale dhe organizohen sistematikisht për gjetje sa më të shpejtë

të informacionit. Prandaj fjalorët regjistrojnë leksikun e një gjuhe, me qëllim të sigurojë për

përdoruesit asistencë të shpejtë dhe të bollshme mbi fjalët

c) kriteret që lidhen me përmbajtjen, çka nënkupton se fjalorët duhet të përmbajnë

informacion mbi të dhënat gjuhësore të zërave leksikografikë, ku përfshihen drejtshkrimi,

shqiptimi, informacioni morfologjik dhe etimologjik, kuptimet leksikore, informacioni

pragmatik dhe informacion mbi përdorimin e njësisë leksikore etj. 111

J. Thomai shkruan se ―Çdo fjalor i mirë, shkencor, mbështetet mbi një teori, sipas së

cilës përcaktohet tipi i fjalorit nga vëllimi, nga natyra e fjalëve që përfshin, nga parimet,

kriteret e zgjidhjet leksikografike që zbatohen, nga shtresimi i fjalësit sipas burimit, sipas

normës ose sipas formimit, nga mënyra e shkalla e zbërthimit kuptimor ose nga ndërtimi i

strukturës kuptimore për çdo fjalë, nga zbulimi e pasqyrimi i vlerave kuptimore, shprehëse,

emocionuese e stilistike të fjalëve dhe nga shumë anë të tjera.‖112

Ky autor është marrë dhe me tipologjinë dhe llojet e fjalorëve në leksikografinë

shqipe dhe në atë të përgjithshme. Ai shkruan se Leksikografia merret kryesisht me grupin e

dytë të fjalorëve, me fjalorët gjuhësorë (filologjikë).

Sipas tij fjalorët gjuhësorë (filologjikë) janë të shumëllojshëm:

Në grupin e parë klasifikues ai ndalet te fjalorët sipas vëllimit, të cilët ―janë fjalorë

―xhepi‖, fjalorë bisedimorë, fjalorë ―dore‖, fjalorë të vegjël, fjalorë të mesëm, fjalorë të

mëdhenj dhe fjalorë ―thesarë‖ (―thesaurus‖). Natyrisht, tipi i një fjalori sipas vëllimit me të

parën njihet nga numri i fjalëve (nga fjalësi a nga glosari) që përmban, por në thelb ky numër

është rrjedhim i zbatimit të një parimi shkencor për hartimin e fjalorit: sa pasqyrohen shtresa

aktive e shtresa pasive e leksikut në fjalor dhe sa i imët është zbërthimi i përmbajtjes së

fjalëve në kuptime leksikore të veçanta; kështu, një fjalor i vogël përfshin thuajse vetëm

shtresën aktive të leksikut të shqipe, një fjalor i mesëm përfshin shtresën aktive dhe një pjesë

të shtresës pasive të leksikut, e domosdoshme për shqipen e sotme, kurse një fjalor i madh

përfshin shtresën aktive dhe pjesën më të madhe të shtresës pasive të leksikut të shqipes së

sotme, një fjalor ―thesar‖ përfshin gjithë leksikun e shqipes pa kufizime kohore, truallsore,

ligjërimore, normative etj... Fjalorë të vegjël janë shumica e fjalorëve të shqipes a me

110


P. Van Sterkenburg, Foundations: the dictionary definition and history, në A practical guide to lexicography

[Ed. Piet Van Sterkenburg], 2003, f. 8; Cituar sipas punimit për doktoratë të E. Haskës Leksikografia

njëgjuhëshe e shqipes e shekullit XXI, që gjendet pranë IGJL, Tiranë 112



Ma. Kostando Ksera

Page 53

shqipen, të botuar deri tashti; të mesëm janë fjalorët shpjegues, të botuar më 1980,

1984/2002, dhe 2006; fjalor të madh për shqipen deri më sot nuk ka, por ka nisur projekti për

hartimin e tij.113

Në grupin e dytë klasifikues ai ndalet te fjalorët sipas lëndës, të cilët ―mund të jenë të

përgjithshëm (të mbarë gjuhës), dialektorë a krahinorë, fjalorë fjalësh (leksemorë),

frazeologjikë, sinonimikë, antonimikë, terminologjikë, onomastikë, të autorëve, shkollorë, të

fushave të veçanta (gjuhësorë, poetikë, erotikë, mitologjikë, me emërtime kafshësh a

bimësh...) etj.; fjalorë të tillë për shqipen ka shumë e disa më kryesorë do të përmenden më

tej.114

Kurse në grupin e tretë klasifikues ai ndalet te fjalorët sipas trajtimit leksikografik, të

cilët ―janë fjalorë shpjegues, dygjuhësh a shumëgjuhësh, alfabetikë a çerdhorë, ideografikë, të

anasjellë (inversë), fjalorë elektronikë a konkordancash etj.; për fjalorët shpjegues e

dygjuhësh të shqipes do të flasim më tej, këtu po përmendim një fjalor invers, “Rückläufiges

Ëörtebuch der albanesischen Sprache” (1994), hartuar nga Karlo Snoj; fjalor konkordancash

kemi fjalorin për veprën e Pjetër Budit (hartuar nga Gunar Svane) dhe fjalorin për “Bagëti e

bujqësia” e Naim Frashërit (hartuar nga Françesk Altimari); fjalorë të pastër çerdhorë a

ideografikë për shqipen ende nuk ka.‖115

Në vazhdim ne do të ndalemi te fjalorët dygjuhësh, që ku studiues i përfshin te grupi i

tretë klasifikues.

2.3. Fjalorët dygjuhësh

Një fjalor, në fund të fundit, hartohet për të dhënë informacion. Lloji dhe qëllimi i

përdorimit të këtij informacioni, struktura dhe mundësia e shfrytëzimit, jetëgjatësia dhe

mundësitë e përditësimit të tij, së shumti, përcaktojnë tipin e fjalorit.

Franz Josef Hausmann e përkufizon fjalorin si një përmbledhje të njësive leksikore, të

cilat japin informacione të caktuara për përdorues të caktuar dhe që paraqiten përmes një

mediumi të caktuar, duke u radhitur në mënyrë të tillë që për secilin informacion, të jetë e

mundshme një qasje praktike dhe e shpejtë116

. Nga ky përcaktim nxjerrim tre përbërës të

rëndësishëm: informacionin leksikor, mediumin e paraqitjes (që lidhet me fjalorin si mjet)

dhe përdoruesin e këtij informacioni që nënkupton shfrytëzuesin e informacionit që mbart

fjalori. Kurse nga lloji i mediumit të paraqitjes, si mjet përdormi e shfrytëzimi fjalorët mund

të jenë të shtypur (Print Dictionaries) ose elektronikë117

.

113




Shih më gjerë H. F. Josef: Lexikographie në Handbuch der Lexikologie, Königstein 1985, f. 369 117

Por zhvillimi i jashtëzakonshëm i shkencës dhe i teknologjisë kompjuterike nga fundi i shekullit XX e në

vijim ka njohur edhe dy lloje të tjera fjalorësh: fjalorë të lexueshëm nga makina (në formë elektronike)

(Machine Readable Dictionaries) dhe fjalorë të përpunueshëm nga makina (pjesë e sistemeve të teknologjisë

gjuhësore) (Machine Tractable Dictionaries).


Ma. Kostando Ksera

Page 54

Fjalorët dygjuhësh janë të hartuara për të ndihmuar përdoruesit për të përkthyer fjalë

nga një gjuhë në një tjetër dhe zakonisht tregojnë elementet gramatikore të tilla si numrin,

gjininë, etj. për të ndihmuar folësit jo natyrorë të një gjuhe për të identifikuar më saktë

kuptimin e fjalës. Gjatë hartimit të një fjalori leksikografi mbledh, hulumton, kategorizon dhe

sistemon "të shenjtat e të shenjtave" - siç përmendet nga Bambiniotis118

- simbolet me të cilat

shprehet një popull, simbolet me të cilat shprehet një komb. Sepse një fjalor mund të nxjerrë

në pah këto simbole, mendimin dhe gjuhën e një populli. Kjo është arsyeja pse roli i tij është

shumë i rëndësishëm.

Në rastin e një fjalori dygjuhësh kemi një klasifikim të dyfishtë të botës nga dy

sisteme të ndryshme gjuhësore. Sepse sipas Saussure-it, çdo gjuhë është ―një rregullim,

sistemim i botës‖ 119

është mënyra që çdo popull percepton, përpunon, sistemon dhe shpreh

botën. Për këtë dhe çdo gjuhë nuk është fjalë të tjera për të njëjtat gjëra, por një tjetër mënyrë

konceptimi dhe shprehjeje të botës.

Hartimi i fjalorëve nuk është një punë e lehtë, hartimi i fjalorëve dygjuhësh është

punë akoma më e vështirë. Le ta argumentojmë këtë duke shqyrtuar tri fenomene gjuhësore

që përbëjnë shqetësim për leksikografët: Paqartësia leksikore, polisemia dhe homonimia.

Paqartësia leksikore, polisemia dhe homonimia përbëjnë probleme për degën e leksikografisë

«Νjë vështrim në çfarëdo fjalor njëgjuhësh ose dygjuhësh vërteton se problemi kryesor i

fjalëve për nga ana kuptimore është polisemia e tyre, paqartësia leksikore dhe mungesa e

referimit të saktë.» 120

Paqartësia leksikore ka të bëjë me faktin që fjala në kontekste të ndryshme merr kuptime të

ndryshme, prandaj është e vështirë të përcaktojmë kuptimin e saj kur fjala merret si njësi e

veçuar ashtu si paraqitet në lemat e fjalorëve.

Polisemia quhet situata gjatë së cilës fjala ka dy ose më shumë kuptime. Arsyet kryesore të

shfaqjes së këtij fenomeni kanë të bëjnë ose me përdorimin dhe integrimin historik të fjalës

ose me përdorimin metaforik të saj.121

Homonimia është situata në të cilën dy fjalë kanë formë të njëjtë dhe kuptime të ndryshme.

Veçanërisht për fjalorët dygjuhësh paqartësia leksikore, polisemia dhe homonimia

luajnë një rol vendimtar në organizimin dhe strukturimin e tyre. Fakti që shumica e fjalëve

nuk nënkuptojnë vetëm një objekt, se kuptimi i tyre nuk mbetet homogjen në çdo përdorim

dhe rast komunikimi, se mund të kenë përveç kuptimit kryesor, një e më shume kuptime

metaforike, nënkupton rolin e madh që luajnë ato në mikrostrukturën e fjalorit. ―Fjalët sipas

rregullit mbartin kuptime të dyfishta. Fjalorët e kapin këtë paqartësi duke dhënë dy e më

shumë kuptime në një fjalë. (...) Çdo herë që duam të përkthejmë në një gjuhë të huaj,

përballemi me paqartësinë leksikore. Atëherë duhet të zgjedhim midis disa zgjedhjeve, nga të

cilat vetëm një është e pranueshme. Megjithatë kur lexojmë një fjali ose një tekst, në kushte

normale, nuk zhgënjehemi nga paqartësia leksikore. Zakonisht nuk kemi asnjë problem të

118

Ζ ρξήζε ηνύ ιεμηθνύ ζηε δηδαζθαιία ηήο γιώζζαο καο. http://www.babiniotis.gr 119

F. de Saussure siç përmendet tek Γ. Μπακπηληώηεο, Δηζαγσγή ζηε ζεσξεηηθή γισζζνινγία, Athinë, 2007 120

Μ. Α .Κ. Halliday, W. Teubert, C.Yallop, & A. Cermakova, Lexicology and Corpus Linguistics, London,

New York, 2004, f. 87. 121

Për më shumë shih: Β. Μόηζηνπ, ηνηρεία ιεμηθνινγίαο, εηζαγσγή ζηε λενειιεληθή ιεμηθνινγία, Αζήλα, 1994

http://www.babiniotis.gr/


Ma. Kostando Ksera

Page 55

kuptojmë përmbajtjen e një fjalie. Kjo ndodh sepse nuk studiojmë fjalët të veçuara, por i

analizojmë ato në një kontekst të caktuar‖122

Puna e leksikografit ka të bëjë kryesisht me përcaktimin e kuptimeve të fjalës në

gjuhën e nisjes, proces ky aspak i lehtë (edhe pse ndihmohet nga fjalorët shpjegues të gjuhës

së nisjes) dhe njëkohësisht të gjejë fjalët korresponduese në gjuhën synim që është një

procedurë me të vërtetë e vështirë.

Fjalorët dygjuhësh aktivë dhe pasivë

Duke i referuar organizimit të fjalorëve dygjuhësh, Henry Bejoint i përshkruan si ato

që përdorin dy gjuhë të ndryshme, njëra si objekti i përshkrimit të tyre dhe tjetra si mjeti i

përshkrimit të tyre.123

Kurse Sidney Landau plotëson se fjalorët dygjuhësh nuk përmbajnë

dallime për fjalët sinonime, për shkak se ato tejkalojnë mundësitë e përdoruesve dhe nuk

kanë lidhje me qëllimin e tyre. Synimi i fjalorëve dygjuhësh nuk është të transmetojnë

ndjeshmëri të theksuar në një gjuhë tjetër, por të ofrojnë mjetet për komunikimin efikas me

një folës natyror të saj124

Për sa i përket tipologjisë së fjalorëve, dallojmë dy lloje kryesore. Nga njëra anë

ekzistojnë fjalorët aktivë, d.m.th ata që favorizojnë krijimtarinë në gjuhën synim (production-

oriented dictionaries), nga ana tjetër ekzistojnë fjalorët pasivë, d.m.th ato që synojnë

ekskluzivisht në kuptimin dhe pranimin e një termi të gjuhës synim (reception-oriented

dictionaries).125

Sipas Hannay126

duke e marrë si të dhënë që përdoruesi është njohës i gjuhës së nisjes,

fjalori aktiv nuk është e nevojshme të ketë transkriptim fonetik të fjalëve, elemente

gramatikore specifike, elemente kulturore dhe informacione përdorimi. Pra, fjalori aktiv

duhet të shpjegojë në thellësi barasvlerësat e përkthyera të lemave, ndërkohë që nuk janë të

nevojshme informacione për vetë lemën.

Fjalori pasiv sipas po të njëjtit (Hannay), duke u nisur nga fakti që përdoruesi në këtë

rast niset nga gjuha e huaj, duhet të përmbajë të dhëna të plota për karakteristikat fonetike,

semasiologjike, gramatike dhe stilistike të lemës së shqyrtuar.

Nga fjalorët që prezantohen më poshtë vetëm tek fjalori i Dhimogjinit (1991) gjejmë

informacion gramatikor të kufizuar, por që jepet për të dyja gjuhët edhe për lemat e gjuhës së

nisjes që është greqishtja, edhe për ekuivalentet e përkthyera të shqipes. Informacioni jepet

vetëm në gjuhën greke dhe kjo na shtyn në konkluzionin, edhe pse autori nuk e shpreh diku,

se fjalori u drejtohet përdoruesve me gjuhë amtare greqishten. Në asnjë nga fjalorët e

shqyrtuara nuk kemi informacion nga autorët për komunitetin gjuhësor, të cilit i adresohet

122

Μ. Α. Κ. Halliday, W. Teubert, C.Yallop, & A. Cermakova, Lexicology and Corpus Linguistics, London,

New York, 2004, f. 87. 123

H. Βéjoint, Modern Lexicography: An introduction. Oxford: University Prees. 2000, f. 38 124

S. Landau, Dictionaries: The Art and craft of Lexicography (2nd

Edition). Cambridge: Cambridge University

Press. 2001, f. 141 125

Po aty f. 9 126

M. Hannay, 2003, Chapter 3: Special Types of Dictionaries, In P. V. Sterkenburg (ed) A Practical Guide to

Lexicography, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company,


Ma. Kostando Ksera

Page 56

fjalori, për nivelin e njohjes së njërës apo tjetrës gjuhë dhe për funksionet e fjalorit (prodhim

gjuhe, kuptim apo përkthim).

Në fakt, shumica e fjalorëve dygjuhësh në ditët tona, sipas Bakulla127

, përbën një

alternim të një fjalori aktiv me një pasiv. Po të marrim parasysh faktin që ata përdoren

njëkohësisht nga folësit natyrorë të dy gjuhëve, rezultati është që nga njëra anë të kenë

informacion të tepërt për gjuhën amtare të disa përdoruesve të tyre dhe nga ana tjetër të

paraqesin mangësi të theksuara në lidhje me gjuhën synim.

Shumë leksikografë fjalorësh dygjuhësh vlerësojnë tashmë se është e pamundur të

krijosh një fjalor të një drejtimi të vetëm për folësit e dy gjuhëve të ndryshme. Vlera e një

fjalori dygjuhësh të një drejtimi të vetëm që t‘i drejtohet një komuniteti gjuhësor të caktuar,

është e vetëkuptueshme, përderisa në këtë rast krijuesit kanë marrë parasysh nevojat e

veçanta të përdoruesve dhe kanë përshtatur fjalorin e tyre. Sipas Sidney Landau ―krijuesit

kanë ose duhet të kenë ndërmend vetëm një grup përdoruesish, përndryshe më e mundshme

është fjalori i tyre të mos jetë i përshtatshëm për asnjë grup‖128

Sipas Hoëard Jackson: ―...është e nevojshme të gjithë përdoruesit të përfitojnë nga

fjalorët dhe të ketë akses efikas në informacionet që kërkojnë. Fjalorët kanë si synim primar

të ofrojnë mundësinë e përdorimit‖ 129

2.4. Kriteret për paraqitjen dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh.

Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh dhe parametrat që duhet të përmbushi hartimi i tyre,

është një temë që ka shqetësuar gjithmonë studiuesit dhe sidomos ata që merren me fushën e

leksikografisë. Të përmendim këtu: H. Βéjoint, (2000)130

; R. R. K. Hartmann, (2001)131

; H.

Jackson. (2003)132

; S. Landau, (2001)133

; P. V. Sterkenburg, (2003)134

; J. Tomaszczyk,

(1983)135

; A. M. Al-Kasimi, (1983)136

, të cilët janë përpjekur të vendosin disa kritere për

vlerësimin e fjalorëve, që të jenë gjithpërfshirës dhe të zbatueshëm, edhe pse një gjë e tillë

nuk është gjithmonë e lehtë të bëhet. Në lidhje me këtë Hartmann shprehet: ―Kush ka lexuar

127

Υξ. Μπαθνύια, Αμηνιφγεζε Διιελν – αγγιηθψλ ειεθηξνληθψλ ιεμηθψλ, disertacion, Παλεπηζηήκην Παηξώλ,

2007 128

S. Landau, Dictionaries: The Art and craft of Lexicography, (2nd


Press. 2001, f.9 129

H. Jackson. Lexicography: An introduction.London: Routledge, 2003, f. 75 130

H. Βéjoint, Modern Lexicography: An introduction. Oxford: University Prees, 2000 si dhe H. Βéjoint & Ph.

Thoiron, Les dictionnaires bilingues, Louvain-la-Neuve, Duculot, 1996 131

R. R. K. Hartmann, Teaching and Researching Lexicography. Harloë: Pearson Education Ltd, 2001 132

H. Jackson. Lexicography: An introduction, London:Routledge, 2003 133



Press. 2001 134

P. V. Sterkenburg, A Practical Guide të Lexicography. Amsterdam/Philadephia: John Benjamins Publishing

Company, 2003 135

J. Tomaszczyk, On Bilingual Dictionaries: The Case for Bilingual Dictionaries for Foreign Language

Learners, 1983 136

A. M. Al-Kasimi, The Interlingual/Translation Dictionary: Dictionaries for Translation, 1983


Ma. Kostando Ksera

Page 57

apo ka redaktuar kritikë për një fjalor, duhet të njohë se kritere të pranueshme në mënyrë

tërësore dhe rregulla për vlerësimin e cilësisë e të efikasitetit të një fjalori janë të vështira

për t’u gjetur, në qoftë se do të pranojmë se mund të ekzistojnë‖137

.

Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh nuk është i njëjtë me vlerësimin e fjalorëve

njëgjuhësh për vetë faktin se, tek të parët, e vështirëson këtë procedurë prania e dy sistemeve

të ndryshme gjuhësore që njëkohësisht janë mbartës të dy kulturave të ndryshme. Problemi

kryesor është gjetja e ekuivalentit në gjuhën e mbërritjes, i cili të mbulojë në mënyrë tërësore

kuptimin (në shumicën e rasteve kuptimet) që mbart fjala në gjuhën e nisjes. Roger Bell në

lidhje me ekuivalencën midis gjuhëve shprehet: ―Gjuhët kanë shumë diferenca midis tyre.

Këto diferenca i dedikohen faktit se çdonjëra nga ato disponon kode dhe rregulla unike që

rregullojnë ndërtimin e formave gramatikore të saj dhe këto forma kanë në mënyrë të

pashmangshme kuptime të ndryshme. Nuk ekziston sinonimi absolute midis fjalëve të të

njëjtës gjuhë. Kështu, pse duhet të çuditet dikush me mungesën e sinonimisë midis dy

gjuhëve.‖138

Mungesa e ekuivalenteve absolute ka të bëjë shumë me kulturën e çdo populli, i cili

përdor një gjuhë të veçantë p.sh. fjala shqipe ―besa‖ nuk ka asnjë ekuivalent në gjuhë të tjera,

akoma edhe tek greqishtja, e cila ka huazuar këtë fjalë nga shqipja dhe e ka bërë pjesë të

fjalorit të saj. ―Dhënia e besës‖ është një fenomen që ka të bëjë vetëm me mënyrën e jetesës

dhe mentalitetin e popullit shqiptar. Po kështu fjala ―θηιόηηκν‖ (fillotimo), që gjendet vetëm

në fjalorin e gjuhës greke dhe rrjedhimisht edhe tek mentaliteti i grekëve. Në lidhje me këtë

Christopher Taylor thekson: ―Shprehja ―una passeggiata‖ mund të jepet në anglisht si ―a

walk‖ megjithatë, fenomeni të cilit i referohet termi italisht nuk është një shprehi angleze si

nga ana e traditës, ashtu edhe nga ana e kushteve meteorologjike‖139

.

Për mendimin tonë, kjo gjë nuk është kaq e ndjeshme në fjalorët midis greqishtes dhe

shqipes, sepse populli shqiptar me popullin grek kanë mjaft gjëra të përbashkëta dhe

afrimiteti i tyre gjeografik e kulturor e zvogëlon mundësinë e problemeve të lartpërmendura,

por pa i eliminuar ato.

Problematika e mësipërme ka të bëjë kryesisht me pjesën semantike të fjalorëve në

kuadër të mikrostrukturës, ku vlerësimi i tyre bëhet një proces i vështirë. Ana formale e

fjalorëve është më e lehtë për t‘u vlerësuar p.sh. përshkrimi fizik i fjalorit, mënyra e dhënies

së lemava, përzgjedhja e tyre, renditja e informacionit gramatikor, përdorimi i formave të

shkurtuara, dhënia e kuptimeve të ndryshme, përdorimi metaforik i lemave, prania ose jo e

ilustrimeve, si dhe karakteristikat e veçanta të çdo fjalori janë gjëra që mund të vlerësohen më

lehtë nga studiuesit.

Në kuadër të punimit tonë kemi ardhur në kontakt me literaturë të ndryshme në lidhje

me mënyrën se si mund të bëhet prezantimi dhe vlerësimi i fjalorëve që na interesojnë, në

137

R. R. K Hartmann, Teaching and Researching Lexicography. Harloë: Pearson Education Ltd, 2001, f. 49 138

Roger Bell, Translation and Translating: Theory and Practice. London: Longman, 1991, f. 6 siç e gjejmë tek

Υξ. Μπαθνύια, Αμηνιφγεζε Διιελν – αγγιηθψλ ειεθηξνληθψλ ιεμηθψλ, disertacion, Παλεπηζηήκην Παηξώλ,

2007. 139

Chr. Taylor, Language to Language: A Practical Guide for Italian English Translators. Cambridge, 1998, f.

102


Ma. Kostando Ksera

Page 58

mënyrë që informacioni që do të dalë nga punimi dhe të dhënat për cilësinë e fjalorëve të

studjuar, të kenë unikalitet dhe njëtrajtshmëri140

. Për faktin që punimi ynë ka të bëjë me

fjalorët dygjuhësh, ku njëra nga gjuhët është greqishtja, menduam që mënyra e prezantimit të

fjalorëve dhe kriteret e vendosura nga Qendra e Gjuhës Greke ofrohen në mënyrë tërësore

edhe për prezantimin dhe vlerësimin e fjalorëve greqisht – shqip dhe shqip – greqisht.

Qendra e Gjuhës Greke, Departamenti i Mbështetjes dhe Promovimit të Gjuhës

Greke, ka ndërmarrë një iniciativë për përpilimin e kritereve të vlerësimit të fjalorëve

dygjuhësh, që t΄u vijë në ndihmë studentëve, që mësojnë greqishten pranë kësaj Qendre, që të

mund të zgjedhin dhe të përdorin fjalorin dygjuhësh që me të vërtetë u nevojitet. Anën

akademiko - shkencore të programit ia besuan Universitetit të Selanikut dhe konkretisht

Angjeliqi Sakellariu me funksionin e koordinatores dhe Ana Anastasiadhi - Simeonidhi me

funksionin e përgjegjësit shkencor. Me një grup pune të përbërë nga tetë veta dhe duke u

bazuar në literaturën shkencore bashkëkohore ndërkombëtare për vlerësimin e fjalorëve

dygjuhësh hartuan “Kriteret e prezantimit dhe vlerësimit të fjalorëve dygjuhësh141

‖.

Objekti i studimit ishte lokalizimi/zbulimi i fjalorëve dygjuhësh me një gjuhë

greqishten dhe prezantimi i përmbajtjes së tyre në bazë të kritereve leksikografike. Qëllimi i

programit ishte të ndihmohet përdoruesi të zgjedhë fjalorin, që u përgjigjet nevojave të tij.

Kriteret e mëposhtme që vendosën, sipas shpjegimit të grupit të punës, mund të

zbatohen në prezantimin dhe vlerësimin e çfarëdo fjalori dygjuhësh të përdorimit të

përgjithshëm.142

Po japim më poshtë kriteret të cilat janë përfshirë në Portalin Electronic të

Qendrës së Gjuhës Greke (QGjG)143

:

Kriteret kanë të bëjnë me makrostrukrurën dhe mikrostrukturën e fjalorëve, duke

filluar me përshkrimin fizik, i cili përveçse është një kriter estetik ka rëndësi të madhe edhe

për vetë përmbajtjen e fjalorit dhe sidomos për lehtësinë në të përdorur. Paraqitja e jashtme,

kujdesi tipografik dhe cilësia e figurave japin një përshtypje të parë në lidhje me cilësinë ose

jo të tyre144

.

Sipas studiuesve të ndryshëm gjatë hartimit të fjalorëve duhen pasur parasysh edhe

përmasat e tij të volitshme. Po kështu edhe Sakellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi vendosën

140

Shih L. Galopin, dhe Μ. Καηζνγηάλλνπ, Γίγισζζα ηερληθά ιέμηθά: θξηηήξηα αμηνιφγεζεο. Αζήλα, 2004; C.

Marello, ―Les différents types de dictionnaires bilingues‖, 1996; Charlier F. Dubois. (1992). Review of the

Oxford-Hachette French Dictionary: French-English, English-French, International Journal of Lexicography

5.5: 311-329; Υ. Μπαθνύια, Αμηνιφγεζε Διιελν – αγγιηθψλ ειεθηξνληθψλ ιεμηθψλ, disertacion, Παλεπηζηήκην

Παηξώλ, 2007. 141

A. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ

ιεμηθψλ, në 19th

International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në

www.enl.auth.gr/szmposium19 142

Sipas Sakellariu & Anastasiadhu – Simeonidhi: ―Kriteret që kemi vendosur ne kanë të bëjnë me fjalorë

dygjuhësh të përdorimit të përgjithshëm dhe jo fjalorë të përdorimit specifik si psh. fjalorë për termat e

teknologjisë, fjalorë të profesioneve, të idiomave, të shprehjeve frazeologjike, të proverbave, të sinonimeve etj.

(për tipologjinë e fjalorëve dygjuhësh shih Marello 1996, kurse për prezantimin e fjalorëve dygjuhësh, shih

Dubois Charlier 1992). Madje u kufizuam në fjalorë të botuar për shkak se nuk ekzistojnë fjalorë elektronik për

të gjitha çiftet e gjuhëve që na interesonte të studionim‖. 143

http://www.greeklanguagegr/greekLang/modern_greek/bibliographies/bilingual/index.html. 144

L. Galopin & M. Kαηζνγηάλλνπ. Γίγισζζα ηερληθά ιεμηθά: θξηηήξηα αμηνιφγεζεο, 2004, f. 197

http://www.enl.auth.gr/szmposium19

http://www.greeklanguage/


Ma. Kostando Ksera

Page 59

si kriter të parë për vlerësimin e një fjalori dygjuhësh: Përshkrimin fizik të tij. ―Pasi të jenë

prezantuar të dhënat bibliografike të fjalorit (viti dhe vendi i botimit, shtëpia botuese, autori),

jipen kriteret e cilësisë së paraqitjes së jashtme të tij. Vërehet nëse kopertina është e butë apo

e fortë, nëse fjalori është i lidhur apo i ngjitur (preferohet i lidhuri, sepse ofrohet për

përdorim të shpeshtë, në qoftë se ka xhepa me shkronjat e alfabetit për të lehtësuar

përdoruesit, në qoftë se qëndron i hapur mbi tavolinë, n.q.s ka figura/fotografi/skema, nëse të

dhënat e tij tipografike janë të lexueshme. Gjithashtu regjistrohet numri i faqeve të tij, si dhe

përmasat gjatësia, gjerësia dhe trashësia e librit.‖145

Metoda që do të përdoret për marrjen e kampioneve është një tjetër çështje që ka

krijuar problematika të ndryshme. Ekzistojnë disa pikëpamje në lidhje me metodën që duhet

përdorur për përzgjedhjen e lemave, të cilat do të studiohen. Robert Chapman propozon

shqyrtimin e lemës së dhjetë në çdo njëzet faqe, me qëllim që të merret një kampion

përfaqësues lemash dhe njëkohësisht i përdorshëm me lehtësi. Ky kampion që merret në

mënyrë spontane siguron një kritikë me të vërtet objektive.146

Hoëard Jackson shënon se

numri ideal i këtyre lemave është rreth pesëdhjetë 147

Sakellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi në lidhje me Metodën e analizës së lemave

që përdorën shprehen: ―Kriteret që kanë të bëjnë me përmbajtjen e fjalorit dallohen në kritere

të makrostrukturës dhe mikrostrukturës. Për analizën si të makrostrukturës edhe të

mikrostrukturës ekzistojnë dy zgjedhje: ose të përcaktohet një mostër e rastësishme nga pjesë

të ndryshme të fjalorit ose të zgjidhet një shkronjë dhe të studiohen të gjitha lemat që i

takojnë asaj. Në programin që u kujdesëm preferuam zgjedhjen e dytë, sepse menduam se e

para përmbante në masë më të madhe rrezikun të mbeten të pa shqyrtuara fenomene të

ndryshme që paraqesnin interes të veçantë. Kështu si pikë referimi dhe krahasimi midis

fjalorëve janë marrë lemat e shkronjës ―t‖, e një shkronje të rastësishme që me atë fillon një

numër i madh fjalësh. Νë fjalorë me numër të madh lemash ishte e panevojshme dhe

antiekonomike të paraqiteshin të gjitha lemat e shkronjës ―t‖, kështu që për sa u përket

kritereve të veçanta (si rregjistrimi i fjalëve polisemike që janë shumë) u studiuan vetëm ato

lema që fillojnë me ta-. Paralelisht, fjalë të caktuara, pavarësisht shkronjës me të cilën

fillojnë, të cilat u mendua se paraqesin interes leksikografik u kontrollua se si paraqiten dhe si

përshkruhen. Për kontrollin e vlefshmërisë/saktësisë së fjalorëve dygjuhësh u pa e

domosdoshme analiza e tyre me metodën e kundërvënies së lemave analoge të fjalorëve

prestigjozë njëgjuhësh, të paktën një për çdo gjuhë të fjalorit. Në programin e QGjG si fjalor

referimi për greqishten u përdor Fjalori i Greqishtes se Re të Fondacionit Triandafilidhis

(1998), ndërsa për gjuhët e tjera fjalorë analogë njëgjuhësh.‖148

145





R. Chapman, Roget’s International Thesaurus (4th

Edition) New York: Harper and Row, 1977 147

H. Jackson, Lexicography: An introduction, London: Routledge, 2003, f. 175 siç e gjejmë tek Υξ. Μπαθνύια

Αμηνιόγεζε Διιελν – αγγιηθώλ ειεθηξνληθώλ ιεμηθώλ, Μεηαπηπρηαθή δηαηξηβή, Παλεπηζηήκην Παηξώλ. 2007 148




www.enl.auth.gr/szmposium19




Ma. Kostando Ksera

Page 60

Studiuesit që të mund të japin konkluzione të sakta për anët pozitive ose negative të

një fjalori, janë të detyruar të parapërcaktojnë kriteret që do të ndjekin për vlerësimin e

fjalorëve, të cilat nuk mund të bazohen në mendimin ose në dëshirat e tyre personale, por

duhet të jenë të arsyetuara dhe të bazuara absolutisht në teorinë e leksikologjisë dhe

leksikografisë. Sakellariu & Anastasiadhu – Simeonidhi gjatë hartimit të kritereve të tyre

krijuan dy kategori të mëdha kriteresh, që përputhen me dy pjesët kryesore të strukturës së

fjalorëve, të cilat janë makrostrukrura dhe mikrostruktura.

Për mikrostrukturën përcaktuan akoma kategoritë e mëposhtme:

Për sa i përket pjesës formale të mikrostrukturës

Për sa i përket pjesës semasiologjike të mikrostrukturës

Për sa i përket pjesës pragmatologjike të mikrostrukturës

Për sa i përket pjesës përkthyesore të mikrostrukturës

Marrëdhënie mikrostrukturë – makrostrukturë

Le të shohim në vazhdim të gjitha kriteret të përcaktuara nga Sakellariu &

Anastasiadhu – Simeonidhi, duke përmendur edhe një herë se këto i ndoqëm edhe ne në

vlerësimin e fjalorëve që u hartuan pas viteve ‗90. Nuk u përdorën për fjalorët para viteve ‗90

se ato paraqesin mangësi të theksuara që kanë të bëjnë kryesisht me numrin e vogël të lemave

dhe standartet leksikografike.

2.5. Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh

Një fjalor gjuhësor, si i tillë edhe një fjalor gjuhësor dygjuhësh vlerësohet në radhë të

parë për pasurinë leksikore e frazeologjike që pasqyrojnë, për saktësinë e gjetjes së

barasvlerësit në gjuhën përgjegjëse, për teknologjinë e botimit (sa miqësor është me

përdoruesin) etj.

2.5.1. Makrostruktura e një fjalori dygjuhësh

J. Thomai shkruan se ―Fjalori ka ndërtimin e vet të brendshëm, që përbën

“teknologjinë” ose “morfologjinë” e fjalorit, sipas parimesh teorike e kriteresh praktike

leksikografike: ç‘fjalë do të përfshijë, sa (në ç‘përpjesëtim) do të pasqyrohen shtresat e

ndryshme leksikore (leksiku i përgjithshëm, leksiku konkret e ai abstrakt, leksiku krahinor,

terminologjia, fjalët e huaja, neologjizmat, fjalët e vjetruara, emërtimet e kafshëve, të bimëve,

të veshjeve, të mjeteve, të gatesave etj.). Kjo ―teknologji‖ e brendshme e fjalorit sendërtohet

nëpërmjet “teknikës” leksikografike (si do të jepen fjalët, si do të renditen e si do të

shpjegohen kuptimet, si do të shënohen vlerat e njësive që shpjegohen, si do të jepen thëniet e

shembujt, si do të gërshetohen e do të pasqyrohen veçoritë leksikore, gramatikore e stilistike


Ma. Kostando Ksera

Page 61

etj.). ―Teknika‖ leksikografike synon t‘i japë fjalorit cilësi sa më shkencore, ta bëjë sa më

ekonomik dhe lehtësisht të përdorshëm.‖149

a. Struktura e fjalorëve

Që të mund të ndihmohemi në realizimin e punimit tonë në mënyrë të plotë dhe të

suksesshme, duhet të informohemi për disa terma që i përkasin fushës së leksikografisë dhe

sidomos për disa parime të përgjithshëm e metoda që përdoren për organizimin dhe

përpilimin e fjalorëve. Gjatë shqyrtimit të fjalorëve duhet t΄u japim rëndësi të veçantë dy

elementeve përbërëse që janë makrostruktura dhe mikrostruktura e fjalorit, të cilat varen nga

tipi dhe nga synimi kryesor i fjalorit, si dhe nga grupi shoqëror të cilit i adresohet.

Sipas prof. J. Thomait “Makrostruktura është ndërtimi i fjalorit në tërësi: fjalësi (glosari,

d.m.th. lista e fjalëve a e njësive frazeologjike që janë zgjedhur për t‘u përfshirë në fjalor dhe

që renditen sipas një kriteri), struktura kuptimore e fjalëve a e njësive frazeologjike, me trajtat

plotësuese, me shënimet gramatikore, stilistike e për fushën e përdorimit, me shpjegimet e

kuptimeve, me thëniet e me shembujt etj. Të gjitha këto elemente të makrostrukturës

përcaktohen nga tipi i fjalorit dhe synojnë ta japin çdo njësi leksikore, frazeologjike a

semantike sa më të plotë e sa më të qartë për përdoruesit e fjalorit. Kështu, makrostruktura

është ―ndërtesa‖ në tërësi e fjalorit, që ka ndarjet e pjesët e veçanta.‖150

“Mikrostruktura e fjalorit është ndërtimi i çdo njësie leksikografike veças, ç‘përmban

ai që quhet “zë leksikografik” a “paragrafi i fjalës”, d.m.th. paragrafi për një fjalë a për një

njësi frazeologjike. Edhe mikrostruktura varet nga tipi e nga synimi kryesor i fjalorit: në një

fjalor të madh, që ka shumë fjalë, ka edhe zbërthim më të imët të përmbajtjes leksikore për

çdo fjalë, shpjegime më të gjera për çdo kuptim, më shumë shënime plotësuese, më shumë

thënie a shembuj etj.; në një fjalor të vogël, përkundrazi, që ka më pak fjalë, ka edhe më pak

kuptime për çdo fjalë, shpjegimet janë më të shkurtra, jepen më pak shënime plotësuese,

thënie e shembuj etj.‖151

Gjatë procesit të përpilimit të një fjalori elementet përbërëse të fjalësit (që mund të

jenë fjalë, folje frazale, shprehje shumëfjalëshe etj.) mund të renditen duke u bazuar në dy

mënyra të ndryshme: alfabetike dhe tematike.

Për makrostrukturën me renditje alfabetike ekzistojnë përsëri dy mënyra: ―fjalë për

fjalë‖ dhe ―shkronjë për shkronjë‖, ku përsëri kemi nënndarje të mënyrës fjalë për fjalë: në

metodën e drejtpërdrejtë alfabetike dhe në metodën e çerdhes alfabetike.

E para lehtëson shumë punën e përdoruesve për gjetjen e lemës që u nevojitet, se çdo

njësi leksikore dhe grafike paraqitet si lemë më vete. E dyta përdoret më shumë në fjalorët e

përpiluar për mësimin e gjuhës së huaj dhe në fjalorët aktivë dygjuhësh. Edhe pse paraqet një

farë vështirësie për gjetjen e nënlemave, prapë ajo ka disa anë pozitive se: kursen hapësirë,

sepse të gjitha lemat e ndërlidhura grupohen në të njëjtën çerdhe. Marrëdhënia e njësive

leksikografike, të cilat lidhen me njëra - tjetrën përmes elementeve etimologjikë dhe

149

J. Thomai, Leksikografia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 307- 308 150

J. Thomai, Leksikografia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 307- 308 151

Po aty.


Ma. Kostando Ksera

Page 62

morfologjikë, identifikohet më lehtë. Nxit lidhjen leksikore duke ofruar më tepër

informacion.152

―Metoda alfabetike presupozohet të jetë ajo më e zbatueshme, pasi i përshtatet të

gjithë praktikave leksikografike dhe të gjithë fushave tematike. Madje ekziston dhe shprehja

e cila thotë se ―është mëkat në qoftë se nuk përdoret parimi i renditjes alfabetike, sepse kjo

është një domosdoshmëri për një përdorim të shpejtë dhe të sigurt të fjalorit‖153

. Megjithëse,

gjuhët të cilat përdorin një sistem të shkruari joalfabetik, mund ta vështirësojnë zbatimin e

kësaj praktike, leksikografët të cilët përpilojnë fjalorë në këto gjuhë janë përpjekur shumë për

t‘iu përshtatur sekuencës alfabetike.

Renditja semantike është një tjetër metodë për ndërtimin e makrostrukturës së

fjalorëve. Ajo bazohet në marrëdhëniet kuptimore që ekzistojnë ndërmjet njësive leksikore.

Karakterizohet nga kategorizimi semantik, si dhe nga grupimi. Në një sistem semantik ―fjalët

renditen sipas sistemeve konceptuale, të cilat bazohen në përkufizime dhe shërbejnë për të

përcaktuar konceptet që lidhen me këto fjalë, si dhe përcaktojnë marrëdhëniet e tyre

reciproke. Vendi i koncepteve individuale në një sistem konceptual do të përcaktojë

strukturën e lemave në listën e fjalëve të fjalorit‖.154

b. Kritere të lemave të makrostrukturës

Për sa i përket analizës së lemave të makrostrukturës së fjalorit u përcaktuan këto

kritere:

Nëse përmbahen neologjizma, si dhe n.q.s jepen informacione në lidhje me to.

Neologjizmat i përkasin formës moderne të gjuhës dhe një fjalor informues duhet të përmbajë

sa të jetë e mundur më shumë neologjizma.

N.q.s përmbahen në të fjalë të leksikut historik dhe n.q.s po, n.q.s ofrohet për ato

informacion i madh apo i vogël për përdoruesit e fjalorit. E nevojshme është akoma të

shënohet n.q.s fjalori i karakterizon si të tilla. Për Greqishten e re kontrollohen fjalë si

dhrahmi dhe oka. Këto fjalë, të cilat u përkasin fazave më të vjetra të gjuhës dhe të shoqërisë,

janë të nevojshme në një fjalor të plotë.

N.q.s përmbahen në të fjalë të huaja si në gjuhën e nisjes, ashtu edhe në gjuhën e

mbërritjes. Prania e fjalëve të huaja në një fjalor e bën atë më të plotë.

N.q.s përmbahen emra të përveçëm. Vërehet gjithashtu n.q.s jepet edhe forma me të cilën

përdoren në gjuhën e folur. P.sh. Për Greqishten e re155

kontrollohen emrat Konstandinos,

152

Për më shumë shih Heming Yong &Jing Peng, Bilingual Lexicography from a Communicative Perspective,

John Benjamins Publishing Company, 2007 153

Nieslen Sandro, Dictionary Structures, in Bergenholtz and tarp, 1995, f. 190, siç e gjejmë në E. Bezhani & I.

Shehu, Një vështrim i shkurtër mbi hartimin e makrostrukturës së një fjalori në“Kërkime Universitare‖,

Universiteti i Gjirokastrës, nr. 37, 2014, f. 218 154

E. Bezhani & I. Shehu, Një vështrim i shkurtër mbi hartimin e makrostrukturës së një fjalori në“Kërkime

Universitare‖, Universiteti i Gjirokastrës, nr. 37, 2014, f. 219 155

Sipas Sakellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi: «Shprehja ―Për Greqishten e re kontrollohen...‖ ka të bëjë me

fjalorë që kanë si gjuhë burim greqishten e re. Për fjalorë me gjuhë burim tjetër do të ishte e mirë të gjenden

fjalët koresponduese me këto që sugjerojmë për GeR.»

https://books.google.al/url?id=6kitg8rpZ88C&pg=PA221&q=http://benjamins.com&clientid=ca-print-benjamins&linkid=1&usg=AFQjCNFvw0AG_ekTVrJ5OpqY6-631s_6aw&source=gbs_pub_info_r


Ma. Kostando Ksera

Page 63

Kostas, Kostis, Koços. Disa herë emrat e përveçëm nuk përmbahen në lemat e fjalorit, por

vendosen në tebelë të veçantë. Por në këto tabela shpesh herë nuk regjistrohet transkriptimi

fonetik i tyre, diçka që duhet të shënohet gjatë prezantimit të fjalorit.

N.q.s përmbahen në të toponime. p.sh. për Greqishten e re kontrollohen toponimet

Olimbos dhe Kreta

N.q.s përmbahen akronime p.sh. për Greqishten e re kontrollohen ΓΔΖ (DhEI) dhe OTE.

Gjithashtu n.q.s përmbahen fjalë të shkurtuara të karakterit të përgjithshëm. Αθνί.

(vëllezërit), π.ρ. (p.sh.), π.Υ. (para Krishtit).

Ekzistenca/prania e emrave të përveçëm, të termave gjeografike dhe të akronimeve e

bëjnë një fjalor më të vlefshëm për aftësitë e të kuptuarit të ligjërimit.

N.q.s përmbahet leksik i fushave të veçanta (p.sh. stilistikë, teknologji, biologji).

Kontrollohet gjithashtu n.q.s regjistrohet fusha e veçantë në të cilën përfshihen fjalët. Për

Greqishten e re kontrollohen këto fjalë që kanë lidhje me teknologjinë: dekodifikues,

informatikë, kompjuter, tastierë, maus, hard disk, programues, disketë. Sa më të shumta të

jenë fushat speciale dhe sa më të plota paraqiten ato, fjalori, edhe pse i përdorimit të

përgjithshëm, mund të përdoret edhe nga njerëz që merren me këto fusha speciale.

N.q.s përmbahen fjalë me ngarkesë kulturore. Për Greqishten e re kontrollohen fjalë dhe

shprehje që u referohen marrëdhënieve të farefisnisë. (θνπληάδα-kunatë, κπαηδαλάθεο-

baxhanak), thirrje zyrtare (ζεβαζκηόηαηε-i përnderuar, καθαξηόηαηε-fortlumturia), urime

(θαιά ζηέθαλα, ρξόληα πνιιά), perceptimi i kohës (θπξηαθάηηθα, ρεηκσληάηηθα-dimërore),

rite fetare (θόιιπβα, αγηαζκόο), festa dhe mënyra të festuarish (Σζηθλνπέκπηε, Καζαξά/–ή

Γεπηέξα), jeta politike (pse πξνεδξεπόκελε δεκνθξαηία dhe jo πξνεδξηθή δεκνθξαηία;).

Fjalët me ngarkesë kulturore reflektojnë në një shkallë të lartë kulturën e atyre që flasin një

gjuhë. Për këtë arsye janë të kuptueshme me vështirësi nga folës jo natyrorë të gjuhës. Gjetja

dhe dhënia e fjalës së saktë analoge për këto terma zvogëlon këtë vështirësi.

N.q.s parashtesat dhe prapashtesat regjistrohen në lema të veçanta. Gjithashtu nëse

rregjistrohen fjalët e prejardhura dhe në cilën lemë: në lemën e fjalës – bazë, d.m.th të

përfshira, apo në lemë të veçantë, gjë që gjithmonë konsiderohet më e mirë. Si nënkategori e

fjalëve të prejardhura studiohen gjithashtu edhe fjalët me kuptim zvogëlues dhe zmadhues.

Për këta në kundërshtim me fjalët e tjera të prejardhura, është e pranueshme të përfshihen në

lemën e fjalës-bazë, përveç rasteve që mund të ndryshojë kuptimi i tyre, siç ndodh p.sh me

fjalët ―kazanaqi dhe kallamaqi‖.

N.q.s regjistrohen fjalët e kompozuara (monolektike p.sh për Greqishten e re αεξνγέθπξα

(aerojefira), urë ajrore dhe polilektike, γπαιηά ειίνπ (syze dielli), παηδηθή ραξά (kënd lojrash)

dhe në cilën lemë: të përfshira në lemën e fjalës – bazë, apo si lema të veçanta. Për

kompozitat monolektike konsiderohet si zgjidhje më e mirë rregjistrimi i tyre si lema të

veçanta, kurse për polilektiket është e pranueshme përfshirja e tyre në lemën e fjalës – bazë.

Rregjistrimi i fjalëve të prejardhura dhe e kompozitave, kryesisht kur kuptimi i tyre i largohet

shumë kuptimit të fjalëve përbërëse, konsiderohet e domosdoshme për plotshmërinë e

makrostrukturës së fjalorit.

N.q.s përmbahen fjalë që nuk i përkasin thesarit të gjuhës (αζεζαύξηζηεο). Që të

karakterizohet një fjalë si e pathesarizuar dhe të plotësohet kriteri i posaçëm u dha udhëzimi


Ma. Kostando Ksera

Page 64

të mirren parasysh më shumë se një fjalor reference. (në programin e QGjG për këtë qëllim u

përdor paralelisht edhe fjalori i Babinjotit)156

N.q.s ekzistojnë gabime (tipografike, ortografike, morfologjike etj.). Ekzistenca/prania e

gabimeve patjetër që nuk përputhet me cilësinë e një fjalori.

2.5.2. Kritere të mikrostrukturës

Për të analizuar dhe vlerësuar elementet e mikrostrukturës së fjalorit mbështetemi në

këto kritere157

:

a. Për sa i përket pjesës formale të mikrostrukturës:

N.q.s llojet e informacionit përsëriten me të njëjtën renditje në çdo lemë.

N.q.s jepen në mënyrë tipografike kategoritë e ndryshme të informacionit të lemës:

domethënë n.q.s në një tip/formë të caktuar të elementeve tipografike korespondon kategori e

caktuar informacioni.

Këto kritere sigurojnë njëtrajtshmërinë dhe si rezultat përvetësimin më të mirë të kuptimit

të lemave.

N.q.s ekziston transkriptim fonetik i gjithë fjalëve apo e një pjese të tyre dhe e cilës pjesë.

Ekzistenca e transkriptimit fonetik konsiderohet element veçanërisht ndihmues për prodhimin

e ligjërimit të folur. Gjithashtu analizohet n.q.s transkriptimi bëhet me përdorimin e alfabetit

fonetik ndërkombëtar, gjë që përgjithësisht konsiderohet më i plotë dhe më objektiv.

N.q.s rregjistrohen informacione gramatikore dhe cilat. Këtu duhet të theksojmë se, n.q.s

një fjalor përbëhet nga dy pjesë në të cilat gjuha – burim i të parit (f.v. greqisht – shqip)

kthehet në gjuhë – synim i të dytit (f.v. shqip – greqisht) dhe përmbahen informacione

gramatikore vetëm për greqishten, bëhet e qartë se fjalori u drejtohet vetëm folësve natyrorë

të gjuhës shqipe, akoma edhe n.q.s hartuesit e tij pretendojnë të kundërtën (shih. Galopin

2001, 117).

Megjithatë fjalorët që ndihmojnë përdoruesit të prodhojnë tekste në gjuhën – burim, do të

duhet të japin shumë informacione gramatikore të nevojshme (për folje të çrregullta, shembuj

lakimi/zgjedhimi, sintaksën e foljeve, emra të numërueshëm apo jo të numërueshëm etj.).

N.q.s ekzistojnë referime nga një lemë në një tjetër. Këto referime mund të kenë lidhje

me:

156

Sipas Sakellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi: «Fjalë dialektore ose fjalë që i përkasin leksikut intim ose të

një stili zhargon nuk përfshihen zakonisht në dy fjalorët e mëdha monolingue të GeR as në fjalorët dygjuhësh me

gjuhë – burimi GeR, si rjedhojë, edhe pse fjalë ekzistuese, të mbeten të pa thesarizuara. Ky koncept ka filluar të

rishqyrtohet në opinionin ndërkombëtar dhe sot gjithmonë e më shumë fjalorë me një gjuhë ose dygjuhësh i

përfshijnë këto lloj fjalësh. (për më shumë shih Béjoint 1994: 88).» 157

Për prezantimin më të hollësishëm të mikrostrukturës së fjalorëve, shih P. F. Al. Bernard, ―L’organization

microstructurelle dans le dictionnaire bilingue‖. Dictionaries. Berlin, New York: Walter de Gruyter. 3rd vol.

1991. f. 2829- 37.


Ma. Kostando Ksera

Page 65

a) forma të të njëjtës fjalë me drejtshkrim të ndryshëm (shih referim nga lema πάξηπ në

lemën πάξηη),

b) forma që morfologjia e tyre krijon probleme tek përdoruesit (shih referim nga lema

είδα në lemën βιέπσ),

c) forma me mbivendosje semantike (p.sh. çifti i ndajfoljeve me mbaresa të dyfishta

απιά – απιώο dhe άκεζα – ακέζσο) Këto referime e bëjnë fjalorin më miqësor për

përdoruesin.

N.q.s ekzistojnë shembuj/ilustrime. Dhënia e fjalës ekuivalente pa shembuj është tregues i

cilësisë së dobët të fjalorëve, ngaqë me këtë mënyrë përdoruesit nuk janë në gjendje të

diferencojnë ekuivalentet e dhëna158

.

Konkretisht dallohen këto kategori shembujsh, që përbëjnë një vazhdimësi: nga vijimësitë

e lira fjalësh, në simfrazat, në frazat stereotipe dhe në fund tek proverbat, dhe për këtë, mirë

është të paraqiten me këtë renditje:

Renditje të lira fjalësh (p.sh. rrugë e madhe, fytyrë e keqe)

Simfrazat159

ose fraza gjysëm stereotipe p.sh. θαξδηά θνύζηα (dhe jo πιαηηά), πιαηύ

ρακόγειν (dhe jo θαξδύ). Është e njohur se përdorimi i saktë i simfrazave konsiderohet

―çelës‖ për pranimin e folësve të një gjuhe të dytë/huaj nga përdoruesit natyrorë të saj, ndërsa

përdorime të gabuara krijojnë ndoshta situata komike (Korosadoëicz-Strużyńska 1980: 115).

Problem metaleksikografik përbën fakti se ku duhet të rregjistrohen këto në lemën e

fjalës – bazë, në lemën e fjalës që përcakton kuptimin e simfrazës apo dhe në të dyja.

Frazat stereotipe/shprehjet idiomatike160

. p.sh. ηίλαμε ηα πέηαια, (na la shëndet) εθ ησλ

πζηέξσλ (pas të vjelave). Shprehjet stereotipe konsiderohet e mirë të jepen me analoget e tyre

në gjuhën - synim. Vetëm n.q.s nuk ekzistojnë analoge, është e pranueshme që leksikografët

t‘i japin/paraqesin me barasvlerës, i cili të shpjegojë kuptimin e shprehjes. Konsiderohet më e

mirë të shpjegohen shprehjet stereotipe në lemën e fjalës së parë sipas kuptimit të kësaj fjale,

por edhe të prezantohen me referim në lemën e fjalëve të tjera kryesore të shprehjes për arsye

se duhet të mund t‘i shikoëj edhe dikush që nuk i ka dëgjuar kurrë.

Proverbat Për Greqishten e re kontrollohen këto proverba: Κφξαθαο θνξάθνπ κάηη δε βγάδεη

θαη Δίπε ν γάηδαξνο ηνλ πεηεηλφ θεθάια.

Me bazë studimet që janë bërë (shih Lemmens 1996: 101), përdoruesit e fjalorëve

dygjuhësh interesohen kryesisht për simfrazat dhe shprehjet stereotipe. Kuptohet që

kategoritë e ndryshme shembujsh161

do të duhet të dallohen midis tyre me qëllim që

158

Diferencimi i ekuivalenteve në fjalorët dygjuhësh që nuk përmbajnë shembuj e vështirëson përdorimin e tyre

për shkak se fjalorët e këtij lloji nuk përmbajnë përkufizime për shpjegimin e kuptimit të fjalës. 159

Sipas G. Mounin, Dictionnaire de la Linguistique. Paris: Presses Universitaires de France, 1974, f. 71:

«simfrazë (collocation) është ―kombinimi i zakonshëm i një njësie leksikore me njësi të tjera i cili nuk është i

qëndrueshëm nga ana morfosintaksore‖ d.m.th mund të lakohet, por edhe të ndryshojë radha e elementeve

përbërëse». 160

Me termin fraza stereotipe ose idiomatike kuptojmë vazhdimësinë e fjalëve që funksionon si një njësi që

pjesët përbërëse u nënshtrohen kufizimeve të ndryshme (shih Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε & Δπζπκίνπ, Οη

ηεξεφηππεο Δθθξάζεηο θαη ε Γηδαθηηθή ηεο Νέαο Διιεληθήο σο Γεχηεξεο Γιψζζαο. Αζήλα: Παηάθεο, 2006, f.

10. 161

Duhet të theksohet se një dallim i tillë nuk është adoptuar në përgjithësi në fjalorët dygjuhësh.


Ma. Kostando Ksera

Page 66

përdoruesit të njohin cilat janë kombinime të rastësishme, cilat janë simfraza dhe cilat

shprehje stereotipe (shih Roberts 1996: 184). Ky dallim do të mund të bëhej edhe me mjete

tipografike, p.sh. duke dhënë me tregues të posaçëm simfrazat dhe shprehjet stereotipe

brenda shembujve.

Është e njohur se dhënia e shembujve për prodhimin e gjuhës lehtësohet shumë nga

prania e fragmenteve tekstesh, kryesisht për gjuhën – burim, por edhe për gjuhën – synim, për

t‘u gjetur, n.q.s është e mundur, fraza ekuivalente. Të tilla fragmente tekstesh, siç u përment,

nuk përdoren fatkeqësisht akoma në leksikografinë greke.

N.q.s jepet konteksti frazeologjik i fjalëve (p.sh në lemën ηζίηα të Fjalorit Greqisht –

Anglisht ( Διιελν-αγγιηθό ιεμηθό) Collins shkruhet fitting very tight of clothes është një

element që lehtëson shumë prodhimin e ligjërimit.

b. Për sa i përket pjesës semasiologjike të mikrostrukturës:

N.q.s paraqiten kuptimet e shumta të fjalëve polisemike. Ky kriter është tepër i

rëndësishëm, për faktin se fjalët polisemike përbëjnë një pjesë shumë të madhe të leksikut.

Bile sipas rregullit, polisemike janë fjalët me përdorim më të shpeshtë në gjuhë.

Në mënyrë që të tregohet saktësisht sa nga këto kuptime jepen/paraqiten, u zgjodh që

fjalët polisemike të paraqiten me një thyesë në krah: emëruesi i thyesës tregon numrin e

kuptimeve që ka fjala në lemën e fjalorit njëgjuhësh të gjuhës – burim, kurse numëruesi

numrin e kuptimeve që paraqiten në fjalorin të cilin studiojmë. P.sh. gjatë analizës së fjalorit

anglisht – greqisht të Collins në plotësimin e kriterit përkatës paraqiten këto: tablemat: 2/1,

tablespoon: 2/2, tablet: 3/5, tactical: 2/4, tailoring: 2/8 etj....

Numërimi i kuptimeve të shumta të fjalëve ndihmon përdoruesit të mos ndalen në

kuptimin e parë të fjalës, gjë që ndoshta do t‘i drejtonte në përkthim të gabuar, por i shtyn të

studiojnë edhe pjesën tjetër të lemës, që të mund të gjejnë kuptimin që me të vërtetë u

nevojitet.

Për sa u përket fjalëve polisemike, është me interes të shikohet n.q.s rregjistrohet

përdorimi metaforik i fjalëve dhe nëse ky përdorim jepet rreptësisht me tregues të posaçëm.

P.sh. në fjalorin Collins jepet: figuratively (fig) (metaforik) për kuptime të mëtejshme të

lemave change (to change tack), tailor-made, taint, tainted, tame, tangent (to go off at a

tangent), tapestry etj.

N.q.s ekzistojnë fjalë homonime që jepen si polisemike, p.sh fjala gjuhë dhe e

kundërta n.q.s gjenden fjalë polisemike që paraqiten si homonime. Vlen akoma të theksohet

se ky kriter përshkohet nga një relativitet, ndërsa përdoruesit, kur gjuha e burimit është gjuha

e tyre e mëmës, preferojnë dallimin e homonimeve dhe respektimin e kritereve etimologjike

dhe kritereve të tjera të gjuhës së tyre, ndërsa, kur gjuha e burimit është një gjuhë e dytë/ e

huaj për përdoruesit, atëherë dallimi i homonimeve shumë herë i vështirëson (Schnorr 1989,

2814).


Ma. Kostando Ksera

Page 67

c. Për sa i përket pjesës pragmatologjike të mikrostrukturës

N.q.s regjistrohet niveli i stilit të fjalëve (i thjeshtë dhe formal162

), n.q.s jepet në mënyrë

eksplicite se disa fjalë përdoren posaçërisht ose kryesisht në gjuhën e folur dhe n.q.s ofrohen

barasvlerës të stilit përkatës, p.sh. për Greqishten e re shqyrtohen çiftet e fjalëve të

prejardhjes intelektuale dhe të asaj popullore, si ηρζπνπσιείν-ςαξάδηθν (dyqani ku shiten

peshq) për sa i përket faktit se n.q.s theksohet niveli i ndryshëm i stilit të përdorimit që shpreh

secila nga fjalët. Këto dallime janë shumë të rëndësishme për prodhimin e ligjërimit/gjuhës,

sepse u përgjigjen rrethanave të komunikimit.

N.q.s tregohet ngarkesa pozitive ose negative e fjalëve dhe n.q.s sugjerohet ekuivalenti i

stilit korrespondues. Për Greqishten e re kontrollohen fjalët δεζηαζηά (ngrohtësi) (ngarkesë

pozitive) dhe πνιηηηθάληεο (politikant) (ngarkesë negative).

N.q.s regjistrohen fjalët letrare dhe n.q.s letrariteti i tyre tregohet në mënyrë eksplicite.

Për Greqishten e re kontrollohen fjalët αγλάληεκα (soditje) θαη πιενύκελo (çdo lloj anije).

N.q.s ekzistojnë komente shtesë për përdorimin e saktë të fjalëve, që e bëjnë fjalorin më

miqësor për përdoruesit.

d. Për sa i përket pjesës përkthyesore të mikrostrukturës

Pasi të analizohen të gjitha këto kritere mbetet natyrisht të vlerësohet cilësia e

përkthimit të gjuhës - burim në gjuhën - synim. Kontrollohet n.q.s gjuha që përdoret është e

saktë dhe n.q.s nuk duket e vjetruar (gjë që, kur ndodh, zakonisht i dedikohet adoptimit të

përkthimeve që sugjerohen nga fjalorë më të vjetër).

e. Marrëdhënie mikrostrukturë – makrostrukturë

Në lidhje me fjalorët e drejtimit të dyfishtë, kriter të rëndësishëm të vlefshmërisë

përbën fakti se nëse informacionet e mikrostrukturës së pjesës së parë të fjalorit paraqiten në

pjesën e dytë si elemente të makrostrukturës, d.m.th si lema të veçanta.

Vëmë re se në Nouveau Dictionnaire avec Phonétique të Rosgovas që është një fjalor

me drejtim të dyfishtë (frëngjisht – greqisht dhe greqisht – frëngjisht) në shkronjën ―T‖ të

frëngjishtes në lemën tâte-vin jepet shpjegimi νηλνγεχζηεο, në lemën tayloriser shpjegimi

ηαηινξίδσ dhe në lemën teiller shpjegimi μεθιακνπξηάδσ. Asnjëri nga këto shpjegime nuk

ekziston si lemë në pjesën përkatëse të fjalorit greqisht – frëngjisht, me sa duket bëhet fjalë

për fjalë të pa-thesarizuara, të sajuara ndoshta nga autori i fjalorit. Sot që krahasimi i

informacionit të dy pjesëve të një fjalori të tillë bëhet lehtë me përdorimin e kompjuterit, të

tilla mangësi kanë të bëjnë kryesisht me fjalë të pathesarizuara.

162

Për fjalët që nuk jipet niveli i stilit kuptohet që i përkasin normës.


Ma. Kostando Ksera

Page 68

2.5.3. Shënimet stilistikore në një fjalor dygjuhësh

Gjuhëtari dhe leksikografi Xhevat Lloshi shkruan se ―Termi shënime stilistike merret

këtu me kuptim të gjerë, praktikisht për gjithçka tjetër, me përjashtim të shënimeve

gramatikore, semantike (figurative, sinonimet, antonimet etj.) dhe etimologjike. Do të

dallonim atëherë katër grupe:

a. Shënime për ngjyrimet subjektive ose emocionale-shprehëse (keqësuese, përkëdhelëse,

tallëse etj.). Më poshtë nuk do të merremi me këtë grup.

b. Shënime për karakterizimin kohor (historizma, fjalë të vjetruara). Kjo është një fushë që ka

nevojë për një rishikim të gjerë në rrethanat e shqipes së sotme e prandaj gjithashtu këtu do të

lihet pa u trajtuar hollësisht.

c. Shënimet për sferat e përdorimit funksional e shoqëror. Ky është grupi i parë që dëshirojmë

të shqyrtojmë.

d. Shënimet për shtresat stilistike, të cilat quhen edhe regjistra të gjuhës. Ky është grupi i

dytë, që gjithashtu do ta shqyrtojmë.‖163

Duke mbajtur qëndrim kritik ndaj pasqyrimit të saktë e sistemor të shënimeve

stilistike në fjalorët e shqipes ai shprehet ―Krahasimi me zgjidhjet e fjalorëve të sotëm të disa

gjuhëve kryesore evropiane (pa përjashtuar as fjalorët e rusishtes lidhur me zbatimin e

përdorimit të shkurtimeve), tregon se nuk është mbajtur parasysh përvoja e tyre, e cila na

tërheq më tepër vëmendjen në kohën tonë të marrëdhënieve të gjalla e të hapura me kulturat

që ato përfaqësojnë. Si një ndër shkaqet e kësaj përmendëm animin nga purizmi. Por ai është

pjesë përbërëse e prirjes më të përgjithshme për një normativizim të rreptë, e ngutjes për të

shpallur ―shkallën e lartë të kristalizimit të gjuhës shqipe të njësuar‖. Ne të gjithë e kemi për

detyrë të punojmë pareshtur për ngulitjen sa më të mirë të shqipes standarde, por jo pa

përfillur ndjenjën gjuhësore të folësve të shqipes së kohës sonë, e sidomos pa u bërë të

vetëdijshëm për variacionin gjuhësor, për elasticitetin e gjuhës së gjallë dhe të lëvizjeve e

marrëdhënieve të vazhdueshme ndërmjet shtresave të ndryshme stilistike. Përndryshe shfaqet

një shkëputje nga realiteti gjuhësor, prej së cilës, nga njëra anë, është dobësuar ndikimi i

gjuhësisë mbi praktikën e ndërlikuar të sotme gjuhësore pikërisht për ta forcuar anën

normative, kurse, nga ana tjetër, fjalorët i bën më pak të dobishëm për përdoruesit e

sotëm.‖164

Dhe duke përfunduar shprehet se ―duhet vënë në dukje se plotësimi i fjalorëve të

shqipes me shënimet stilistike ka qenë një hap i vlefshëm, që ndihmoi për ta paraqitur tablonë

e gjuhës sonë të pasur e të larme, po edhe për t‘i bërë fjalorët më të dobishëm‖165

Ne fjalorwt që do të analizojmë, shënimet stilistike do të kenw një vend të veçantw, dhe do

vlerësohen si pasuri, ose si mangësi nw mikrostrukturën e një zwri leksikografik.

163

Xh. Lloshi, Shënimet stilistike në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖,

Tiranë, 2005, f. 116 164


Tiranë, 2005, f. 122-123 165


Tiranë, 2005, f. 123


Ma. Kostando Ksera

Page 69

2.5.4. Sintagmatika (ilustrimet e thëniet) në një fjalor dygjuhësh

Prof. J. Thomai shkruan se ―Sintagmatika në një fjalor përfshihet tek ilustrimet, të

cilat janë dy llojesh: grafike, si fotografi, harta e skica (kryesisht në fjalorët enciklopedikë,

ideografikë etj.) dhe gjuhësore, si thënie (togje fjalësh) dhe shembuj të plotë (fjali). Në

fjalorët shpjegues përdoren zakonisht ilustrimet e llojit të dytë.

a Thëniet janë togje të shkurtra fjalësh, që vihen pas shpjegimit të një kuptimi, për ta

plotësuar atë me elemente e nuanca më të imëta të atij kuptimi, të cilat nuk mund të jepen të

gjitha në shpjegim. Por thëniet kanë edhe vlera të tjera plotësuese në nuancat shprehëse,

emocionuese e stilistike, në llojet e lidhjeve sintaksore të fjalës që shpjegohet, në fushën

leksikore dhe në gjithë leksematikën a sintagmatikën e saj. Thëniet tregojnë që kjo fjalë në

këtë kuptim është reale në gjuhë dhe ka këtë fushë e këto veçori përdorimi. 166

Po sipas J. Thomait “Shembujt gjithashtu shërbejnë për të plotësuar shpjegimin e

kuptimit me nuanca të holla semantike, emocionuese, shprehëse, stilistike, të përdorimit etj.,

por, më shumë se thëniet, ato japin edhe bukurinë e shprehjeve me këtë fjalë, jetën e saj të

gjallë në ligjërime të ndryshme. Shembujt nxirren nga të gjitha gjinitë e gjuhës së shkruar e të

folur: nga letërsia artistike, shkencore, mësimore, nga publicistika, nga folklori, nga

ligjërimet e folura popullore etj. Me këtë funksion vihen edhe proverbat e fjalët e urta. Janë

fjali të zgjedhura mirë, nga shkrime të mjeshtërve të gjuhës, sa më të rregullta jo vetëm nga

ana e ndërtimit gjuhësor, në përputhje me natyrën e shqipes, por edhe nga përmbajtja e nga

―estetika‖ e shprehjes, nëpërmjet të cilave lexuesi fiton vlera të reja për fjalën dhe ndien

bukurinë e forcën e gjuhës. Shembujt shoqërohen me burimin e tyre (autori, vepra, gazeta

etj.) për të krijuar ndjenjën e sigurisë së përdorimit të fjalës në kontekstin e dhënë. Shembujt

vihen zakonisht në fjalorë shpjegues të mëdhenj, por edhe në fjalorë të mesëm.‖167

Leksikografi Hajri Shehu shkruan se ―Thëniet kanë të bëjnë me aspektin aktiv të

leksikut, në kuptimin e gjerë të fjalës. Si në gramatikë, edhe në leksikologji e leksikografi

mund të flitet për dy rrafshe leksikore të gjuhës – rrafshi semasiologjik dhe rrafshi

onomasiologjik. I pari ka të bëjë me tingëllimin, formën dhe kuptimin e fjalës. I dyti ka të

bëjë me fjalët dhe shprehjet që janë në gjuhë, për të përcjellë këtë a atë nocion. E thënë

ndryshe, kjo ka të bëjë me informacionin që jep folësi a shkruesi dhe me marrjen e

informacionit nga dëgjuesi a lexuesi në procesin e kodifikimit dhe të dekodifikimit të

kumtimit. Pa e shkëputur kurrsesi ciklin folës-dëgjues a shkrues-lexues, duhet thënë se të dy e

gjejnë veten në fjalorë (të tipave të ndryshëm). Një fjalor shpjegues, p. sh., ua plotëson

kërkesën për të marrë informacion. Por, sa ua plotëson kërkesën një fjalor i tillë a aksh fjalor

në përgjithësi, për të zgjedhur fjalët e nevojshme për ligjërim? Këtë detyrë mund ta plotësojë

fjalori i thënieve (edhe i sinonimeve etj.), domethënë, një fjalor, i nevojshëm, kur kodojmë,

kur kryhet kalimi i shenjuar – shenjë. Detyra themelore e këtyre fjalorëve është përshkrimi i

mjeteve gjuhësore efektive për shprehjen e nocioneve (paradigma semantike, mikrofusha

semantike etj.) ose përshkrimi i përdorimit të fjalëve dhe i lidhjeve të tyre me njëra-tjetrën

166

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, 315-316 167



Ma. Kostando Ksera

Page 70

(sintagmatika formale dhe semantike), ose të dyja njëherësh. Njëra nga këto detyra, e dyta, ka

të bëjë thelbësisht me togfjalëshat ilustrues në fjalor.‖168

Prof. H. Shehu shprehet se në një fjalor shpjegues thëniet kanë funksione të ndryshme

sipas tij Në një vështrim gjuhësor e veçmas leksikologjik e leksikografik më specifik

përmendim: thëniet kanë vlerë denotative (elektrodë pozitive është ―anodë‖, elektrodë

negative është ―katodë‖, puçërr e zezë është ―plasja‖; në anglishte gërshërë delesh është

―shears‖ e të kuq buzësh është ―lipstick‖);

kanë vlerë konotative (shih p. sh. kuptimet e kushtëzuara sintaksore, që lindin veçse në

një kontekst të caktuar: tipi është dhelpër ai etj.);

thëniet diferencojnë kuptimet e fjalëve shumëkuptimshe (rini entuziaste është ―rini që

punon me entuziazëm‖ / këngë entuziaste është ―këngë që shpreh entuziazëm‖; zë i frikshëm

―të shtie frikën‖ / njeri i frikshëm është ―njeri frikacak‖);

saktësojnë kuptimet e kryehershme (nxit zjarrin ―i fryj që të ndizet‖; kallëzuan grunjërat

―nxorën kallëzit‖; kur shporta ka fiq, gjithë jetën e ke miq);

saktësojnë ngjyrimet kuptimore të sinonimeve (krahaso ndajfoljet shumë e tepër);

plotësojnë informacionin që jepet në shpjegimin e glosës (zvarranikët pjellin vezë);

motivojnë regjistrat shkencorë të njësive leksikore a të kuptimeve të tyre (krahaso pika e

vlimit dhe vëmë pikë në fund të fjalisë);

ilustrojnë njësitë e çerdhes fjalëformuese (krahaso mish pa kocka s’ka dhe ind kockor;

mbuloj supet me shall dhe mbulesa e tryezës / me fytyrë të mbuluar; natë e pagjumë dhe

vuan nga pagjumësia; pluhur qymyri dhe pluhurzojnë qymyrin etj.);

tek emrat prejfoljorë, thëniet shërbejnë për të dalluar veprimin, gjendjen, rezultatin (gjetje te

gjetja e xeherorit është veprim; tek është një gjetje e bukur ―zgjedhje e mirë‖ e te gjetje të

reja arkeologjike ―sendet që zbulohen gjatë gërmimeve‖ gjetje shënon rezultat; te gjelbërim i

rrugëve shënohet veprimi; te u mbush me gjelbërim shënohet rezultati, ―bimësia‖; tek

tërheqja dhe sulmi (si taktikë ushtarake) tërheqja është veprim dhe rrjedhim; therje te bagëti

për therje është veprim; te kam therje në shpatull është rezultat, ―thermë‖);

motivojnë vlerat stilistike të fjalëve a të kuptimeve të tyre (krahaso njom pambukun dhe e

njomi me pështymë / për dikë, që i dalin cërkat e pështymës kur flet; e hëngri bukën dhe e

hëngri të shkretën vajzë; ka sy të sorrmë dhe ka sy sorrush etj.) dhe tregojnë nivelin stilistik

të përdorimit (dhe fjalori e ka për detyrë të japë informacion stilistik);

veçojnë homonimet (erëI e butë është ―juga‖ / erëII e mirë është ―ajo që ndihet me hundë‖;

te ndizte zjarr me erëza, ―erëzat‖ janë ―bajga të thata‖; te gatesat duan erëza, erëzat janë

―bimë të merme‖ etj.);

dallojnë paronimet (krahaso kryetari i bashkisë dhe kryetari i bashkësisë; njeri i

ndershëm dhe njeri i nderuar);

veçojnë njësitë paronomazike (krahaso muzikë shekullare dhe muzikë shekullore;

mëshiroj të varfrit dhe dashurinë për të varfrit e mishëron në poezinë e tij);

168

H. Shehu, Çështje të sintagmatikës në fjalorë të shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe

perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 171


Ma. Kostando Ksera

Page 71

mbështesin dhe plotësojnë barasvlerësit në një fjalor dygjuhësh (krahaso, p. sh. sapun i

butë ―soft soap‖ dhe klimë e butë ―mild climate‖) etj.169

Dhe vazhdon më tej se ―Thëniet në fjalor tregojnë ç‘është e mundshme ose e

pranueshme, sepse, siç dihet ka një ligj leksikografik: konstruktet dhe format e pamundshme

ose të papranueshme nuk jepen në një fjalor. Në këtë mënyrë, ato shërbejnë për të

normativizuar, për të treguar gjedhen normative (gramatikore etj.; p. sh., sipas gjedhes rrymë

elektrike / dritë elektrike etj., përdoruesi i fjalorit ndërton edhe vetë: shtrydhëse frutash

elektrike e rrahëse vezësh elektrike), ose siç thotë Patrick Honks, ―normat gjuhësore mund të

identifikohen duke analizuar gjedhet e korpusit të fjalorit‖.170

Në shembuujt që do të japim në fund të kwtij kapitulli, një nga greqishtja dhe

pwrgjegjwsja e tij nga shqipja do të tregojnë se sa peshw kanw ilustrimet në një fjalor

gjuhësor. Pwrswri kjo do të jetw një tjetër anw e vlerësimit të fjalorëve greqisht – shqip dhe

shqip - greqisht.

2.5.5. Elementet gramatikore dhe fonetike në një fjalor dygjuhësh

Gjuhëtari E. Hysa shkruan se ―Praktika e leksikografisë shqipe, natyrisht duke

ndjekur praktikën botërore në këtë fushë, dëshmon që, përveç kategorizimit leksiko-

gramatikor, që jepet menjëherë pas fjalës titull, si emër, mbiemër, folje, ndajfolje, përemër,

parafjalë, lidhëz etj., nëpër fjalorë jepen në të njëjtën kohë të dhëna të shkurtra e të shkurtuara

për kategoritë gramatikore të secilës klasë, p. sh., për emrin paraqiten të dhëna për gjininë

(mashkullore, femërore, asnjanëse), për trajtën e shquar, për formën e shumësit; për mbiemrin

jepet forma e gjinisë femërore; për foljen, krahas formës përfaqësuese të së tashmes së

dëftores, e cila ka krijuar tashmë një traditë në leksikografinë shqiptare, jepet edhe forma e së

kryerës së thjeshtë dhe e pjesores, jepet përdorimi i foljes si kalimtare ose jo, pra kalimtarësia

e saj, dhe në raste më të veçanta dhe aspekte e dukuri të tjera gramatikore.‖171

Dhe më tej thekson se ―gramatika, ose më saktë të dhënat gramatikore janë gjithandej

të pranishme nëpër fjalorë. Sot është bërë pothuajse një praktikë e zakonshme përfundimi i

fjalorëve me pasqyra të gjera gramatikore, sidomos për fjalët e eptueshme, çka tregon jo

vetëm për lidhjen e ngushtë të tyre, por edhe për nevojën për t‘i paraqitur së bashku dy

elementet themelore të një gjuhe, fjalën dhe format e saj, sepse asnjëra s‘mund të ekzistojë pa

tjetrën. Fjala, siç dihet, e bën jetën e saj në ligjërim vetëm nëpërmjet formave të veta, të cilat

e vendosin atë në raporte të ndryshme e të larmishme me fjalë të tjera.‖172

Më tej studiuesi E. Hysa flet konkretisht: ―Po japim për ilustrim nga FGjSSh (1980) §

14. ―Për çdo fjalë jepen vetëm ato shënime gramatikore, që janë të domosdoshme për të

kuptuar përmbajtjen e përdorimin e saj sipas normës së sotme gramatikore të gjuhës sonë

letrare kombëtare. Veç shënimeve të zakonshme, siç janë shënimet për pjesën e ligjëratës së

169

H. Shehu, Çështje të sintagmatikës në fjalorë të shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe

perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 173-174 170

P. Honks, The Sintagmatics of Metaphor and Idiom, ―Lexicography‖, 3, Oxford, 2004, f. 247-248 171

E. Hysa, Gramatika në fjalorët e shqipes, f. 109-110 172

E. Hysa, Gramatika në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë,

2005, f. 113


Ma. Kostando Ksera

Page 72

cilës i përket fjala, për gjininë, numrin, diatezën etj., janë përdorur edhe disa shënime të tjera

që tregojnë llojin e kuptimit (si përmb. për kuptimet përmbledhëse, fig. për kuptimet e

figurshme, përd. em. për përdorimet emërore etj.) ose që kufizojnë disa nga shënimet e

mëparshme (si vet. nj. për emrat që dalin vetëm në numrin njëjës, kryes. sh. për emra e folje

që pëdoren kryesisht në numrin shumës etj.). Për mjetet fjalëformuese është përdorur shënimi

fjalëform., kurse për disa trajta me temë të ndryshme nga trajtat përfaqësuese (kryesisht

foljore) nuk vihen shënime gramatikore të veçanta, pasi këto përfshihen në vetë

shpjegimin.‖173

Për të treguar gjithçka parashtruam po ilustrojmë me foljen κάνω [káno] në greqishte

dhe bëj në shqipe:

κάνω [káno] ξ πξη. έθαλα, αόξ. έθαλα θαη (ζπάλ.) έθακα, απαξέκθ. θάλεη θαη (ζπάλ.)

θάκεη, κππ. θακσκέλνο· (πξβ. γίλνκαη, σο αληίζηνηρν παζ.): I1. σο γεληθό ζπλώλπκν ξεκάησλ

πνπ δειώλνπλ, κε κεγαιύηεξε αθξίβεηα, όηη ην ππνθείκελν θαηαζθεπάδεη, δεκηνπξγεί,

παξάγεη, κε ηηο ζσκαηηθέο ηνπ δπλάκεηο ή κε ηηο πλεπκαηηθέο ηνπ ηθαλόηεηεο, έλα πιηθό ή

πλεπκαηηθό έξγν·θηηάρλσ. α1. αζρνινύκαη, ζπλήζ. επαγγεικαηηθά, κε ηελ θαηαζθεπή ελόο

έξγνπ ή κε ηελ παξαγσγή ελόο πξντόληνο: Kάλεη ζπίηηα, ρηίδεη. Kάλεη γπλαηθεία ξνχρα, ξάβεη.

Kάλεη παπνχηζηα, θαηαζθεπάδεη. H εηαηξεία καο θάλεη νχδν απφ ην 1900, παξάγεη. Φέηνο

θάλακε βακβάθη, θαιιηεξγήζακε. α2. επηζθεπάδσ θη.: Ήξζε ν πδξαπιηθφο λα θάλεη ηε βξχζε.

α3. αλαζέησ ζε θπ. λα θαηαζθεπάζεη, λα εηνηκάζεη, λα επηδηνξζώζεη θη. γηα ινγαξηαζκό κνπ:

Πξέπεη λα ~ έλα παιηφ. Kάλακε ηα θαινξηθέξ. β. (γηα πλεπκαηηθή δεκηνπξγία): ~ έλα πνίεκα /

ηξαγνχδη, ζπλζέησ, γξάθσ. ~ έλαλ πίλαθα, δσγξαθίδσ. ~ έλα λφκν, ζπληάζζσ. γ. παξάγσ ή

αλαπαξάγνκαη, βηνινγηθά: H γε θάλεη θαξπνχο. H θεξαζηά δελ έθαλε θέηνο θεξάζηα. H

αγειάδα θάλεη γάια. ~ έλα παηδί, γελλώ ή απνθηώ. Γελ θάλνπλ παηδηά, γηα δεπγάξη πνπ δε

ζέιεη ή πνπ δελ κπνξεί λα απνθηήζεη παηδηά. Tεο έθαλε δχν παηδηά, γηα άληξα από ηνλ νπνίν

κέλεη έγθπνο κηα γπλαίθα. Tνπ έθαλε δπν παηδηά, γηα γπλαίθα, ηνπ ράξηζε. || Ο Θεφο έθαλε ηνλ

θφζκν / ηνλ άλζξσπν, ηνλ δεκηνύξγεζε, ηνλ έπιαζε. 2α. εηνηκάδσ, παξαζθεπάδσ είδε

δηαηξνθήο: ~ θαγεηφ, καγεηξεύσ. ~ ςσκί, ην δπκώλσ θαη ην ςήλσ. Tη ζα θάλεηο ζήκεξα; -Θα

~ ςεηφ. Tν θξέαο ζα ην ~ θνθθηληζηφ / ςεηφ. ~ ςάξη / θαζφιηα, ηα καγεηξεύσ. β. ηξνπνπνηώ ή

κεηαπνηώ θη., κεηαβάιισ ηε ρξήζε, ηε κνξθή ηνπ ή ηελ θαηάζηαζή ηνπ: Πνιιέο

κνλνθαηνηθίεο ηηο έθαλαλ πνιπηειή εζηηαηφξηα. Tν παιηφ ζα ην ~ δαθέηα. Tε θνχζηα ζα ηελ ~

πην θνληή. Tα έθαλεο θνπξέιηα ηα ξνχρα ζνπ. Tν απηνθίλεην (κνπ) ην έθαλε (ζαλ) θαηλνχξην,

ην επηζθεύαζε πνιύ θαιά. (έθθξ.) ~ θαη μεθάλσ, γηα ζπλερείο αιιαγέο θαη ηξνπνπνηήζεηο. ~

ηελ αλάγθε θηινηηκία*. ΦΡ ~ πέηξα ηελ θαξδηά* κνπ. ηα ~ γπαιηά* θαξθηά / γεο* Mαδηάκ /

καληάξα* / ιίκπα*, πξνθαιώ κεγάιε αλαζηάησζε ή θαηαζηξνθή, ηα θάλσ άλσ θάησ. ην ~

ζεξηλφ* / θαινθαηξηλφ* (ην καγαδί). ~ θη. ζαλ ηα κνχηξα* κνπ. ηελ έθαλα ηαξάηζα* / ληανχιη*.

ηα ~ κπίιηεο*. ην / ηα ~ ιηαλά*. ηα ~ θαπάθηα / πιαθάθηα, ζπλεξγάδνκαη κε θπ., ώζηε λα

ζπγθαιύςσ θάπνηα παξαλνκία. ΠAΡ Όζα δε θηάλεη ε αιεπνχ* ηα θάλεη θξεκαζηάξηα. || (γηα

πξνζσπα ζε ΦΡ, εθθξάζεηο θαη πεξηθξάζεηο): ~ θπ. ηφπη (ζην μχιν) / καχξν ζην μχιν / ηνπ

αιαηηνχ, ηνλ δέξλσ αλειεώο. ~ θπ. ζθνππίδη / θνπξέιη / απφ δχν παξάδεο, ηνλ θαηεμεπηειίδσ.

~ θπ. ηειαηίλη*. ~ θπ. παπί / ινχηζα, ηνλ βξέρσ πνιύ. γ. έρσ ή παίξλσ κηα ζπγθεθξηκέλε

κνξθή, ζρεκαηίδσ θη.: Tν νηθφπεδν θάλεη κηα γσλία. Ο δξφκνο θάλεη ζηξνθή. H κπινχδα

θάλεη ζνχξεο ζην καλίθη. δ. ηαθηνπνηώ, ζπγπξίδσ ή θαζαξίδσ: Πξψηα ~ ην ζπίηη θαη κεηά

καγεηξεχσ. Έρσ λα ~ ηα ηδάκηα. Γελ έθαλα αθφκα ηα θξεβάηηα. || ~ ηα καιιηά κνπ, ρηελίδνκαη

ή κε ρηελίδνπλ ζην θνκκσηήξην. ~ ηα δφληηα κνπ, ηα πιέλσ ή θάλσ ζεξαπεία ζηνλ

173

E. Hysa, Gramatika në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë,

2005, f. 113


Ma. Kostando Ksera

Page 73

νδνληίαηξν. 3. απνθηώ θη. α. γηα πιηθά αγαζά: Έθαλε πεξηνπζία / ιεθηά. Mε ηε δνπιεηά ηνπ

έθαλε ζπίηη. ΦΡ ~ ηελ ηχρε* κνπ. β. γηα θη. πνπ αθνξά ηελ πξνζσπηθόηεηα ή ηελ πξνζσπηθή

δσή θάπνηνπ: Έθαλε νηθνγέλεηα, παληξεύηεθε θαη δεκηνύξγεζε νηθνγέλεηα. Έρεη θάλεη

πνιινχο θίινπο. ~ φλνκα*. 4. γηα κεηαβνιή πνπ παξνπζηάδεηαη ζε θπ. ή ζε θη.: Έθαλε

θακπνχξα, θακπνύξηαζε. Έθαλε ξπηίδεο, ξπηίδηαζε. Οη θάιηζεο έθαλαλ ηξχπεο, ηξύπεζαλ. Οη

ηνίρνη έθαλαλ ξσγκέο. (έθθξ.) έθαλε θνηιηά, κεγάισζε, θνύζθσζε ε θνηιηά ηνπ. έθαλε

κάγνπια, πάρπλαλ ηα κάγνπιά ηνπ. έθαλε κπξάηζα, δπλάκσζαλ ηα κπξάηζα ηνπ. έθαλε

ρξψκα, ηα κάγνπιά ηνπ θνθθίλεζαλ, δελ είλαη ρισκά ή ζθνύξπλε ειαθξά ην δέξκα ηνπ από

ηνλ ήιην. ~ θαξδηά*. ΦΡ θη. θάλεη θνηιηά*. II. πξαγκαηνπνηώ θη., είκαη ην ππνθείκελν κηαο

δξαζηεξηόηεηαο, ν ζπληειεζηήο κηαο εμέιημεο. 1. εθηειώ, δηαπξάηησ ή πξνθαιώ θη.: ~ έλα

έγθιεκα / κηα ζπλσκνζία. ~ ηελ εξγαζία κνπ / ηα καζήκαηά κνπ / ην ρξένο κνπ / ην θαζήθνλ

κνπ / κηα θαιή πξάμε / κηα αδηθία / έλα ιάζνο / κηα θνπηακάξα. ~ έλα ηαμίδη. ~ ηε ζεηεία κνπ.

~ κηα θίλεζε / έλα λφεκα / έλα κνξθαζκφ. ~ ζφξπβν / θαζαξία. (κηθ.): ~ πάηαγν*. ΦΡ ~

κπακ*. α. δηνξγαλώλσ: ~ κηα γηνξηή / κηα δεμίσζε. β. ηδξύσ: ~ έλα ζρνιείν / κηα εηαηξεία. γ.

ηειώ: ~ έλα γάκν. ~ αγηαζκφ. δ. πξνζθέξσ, ραξίδσ: Tνπ έθαλα έλα δψξν. Tη ζνπ έθαλε ζηε

γηνξηή ζνπ; -Mνπ έθαλε έλα ξνιφη. ε. ζπληάζζσ: ~ κηα έθζεζε / κηα αλαθνξά. ~ ηε δηαζήθε

κνπ. || ΦΡ, εθθξάζεηο θαη πεξηθξάζεηο ~ ηε δνπιεηά* κνπ. ~ δνπιεηέο*. ~ / γίλεηαη ην δηθφ*

κνπ, ζνπ, ηνπ θηι. ~ ην θέθη* κνπ / ην γνχζην* κνπ. ~ γνχζην* / θέθη* / γέιην* / κφθν* / ράδη*.

~ θφλμεο*. ~ (ηα) γιπθά* κάηηα. ~ κνχηξα* ζε θπ. ~ πλεχκα* / θαδνχξα. θη. κνπ θάλεη φξεμε /

θέθη / ραξά / θφπν, κνπ πξνθαιεί. ~ θη. ζε θπ. / ζην φλνκά ηνπ, ηνπ κεηαβηβάδσ θάπνην

πεξηνπζηαθό ζηνηρείν: Tα έθαλε ζηα αλίςηα ηνπ / ζην φλνκά ηνπ, ηα έγξαςε. ~ ζξαχζε*. ~ ηα

ραξηηά* κνπ. ~ ςπρηθφ*. ~ ραξέο*. ~ παξέα* κε θπ. ηη έθαλε ιέεη;, έθθξαζε απνξίαο ή

έθπιεμεο, όηαλ καο αλαθνηλώζνπλ θη. || ~ Xξηζηνχγελλα / Πάζρα / γηνξηέο θηι., γηνξηάδσ,

πεξλώ κε έλα ζπγθεθξηκέλν ηξόπν κηα ενξηαζηηθή πεξίνδν ή κηα γηνξηή: Πνχ ζα θάλεηε

Πάζρα θέηνο; Οη αξξψζηηεο δε καο άθεζαλ λα θάλνπκε γηνξηέο. || κεηαθηλώ, κεηαθηλνύκαη ή

παξακεξίδσ: ~ πην πέξα ηελ θαξέθια. Kάλε πέξα / ηφπν λα πεξάζσ. ~ ζέζε (γηα λα θαζίζεηο).

ΦΡ ~ πίζσ* / ζηελ άθξε* / ζηελ κπάληα*. ~ (ην) ηξαπέδη* ζε θπ. ~ ην θνκκάηη* κνπ / (ηε)

θηγνχξα* (κνπ). ~ γθέιεο*. ~ νπξά*. ~ λεξά*. ~ παληά*. ~ θηεξά*. ~ ηε δσή* κνπ. ~ ραξηηά,

κνηξάδσ ηα ραξηηά ηεο ηξάπνπιαο. ~ ςηιά*. ~ ληνπ*. ~ θη. ή θπ. θφζθηλν*. ~ ηνχκπεο* ζε θπ.

~ ηνχκπεο*. || ζπρλά ην ξήκα θάλσ κε αθεξεκέλν νπζηαζηηθό είλαη ζπλώλπκν κε ξήκα

νκόξξηδν κε ην νπζηαζηηθό: ~ πφιεκν, πνιεκώ. ~ ηαμίδη, ηαμηδεύσ. ~ δάλεην, δαλείδνκαη ή

δαλείδσ. ~ ρξένο, ρξεώλνκαη. ~ δηακαξηπξία, δηακαξηύξνκαη. ~ ζπκβηβαζκφ, ζπκβηβάδνκαη. ~

ππνκνλή, ππνκέλσ. ~ ιφγν, ιέσ. ~ ζπδήηεζε, ζπδεηώ. ~ φξθν, νξθίδνκαη. ~ πξνζεπρή,

πξνζεύρνκαη. ~ ινγαξηαζκφ, ινγαξηάδσ. ~ εληχπσζε, εληππσζηάδσ. ~ ζφξπβν, ζνξπβώ θηι.

2. αζρνινύκαη κε θη., αθηεξώλσ, δηαζέησ ην ρξόλν κνπ ζε θη.: Tη ζα θάλεηο ζήκεξα ην

απφγεπκα; - Θα ~ έλαλ πεξίπαην. Γελ έρσ ηη λα ~, βαξέζεθα λα θάζνκαη. Άιιν δελ θάλεη παξά

λα ηεκπειηάδεη / λα θαηεγνξεί / λα δηακαξηχξεηαη, όηαλ θάπνηνο αζρνιείηαη ζπλερώο κε θη.

αλώθειν ή επηδήκην. Tη (λα πάκε) λα θάλνπκε ζηελ αγνξά / ζηε Mαξία;, γηα λα δειώζνπκε όηη

δελ ππάξρεη ιόγνο, δε ρξεηάδεηαη λα γίλεη θη. Tη θάλεηο; - Γηαβάδσ. ~ κάζεκα, κνπ θάλνπλ,

έρσ κάζεκα. ΦΡ ~ ζε θπ. ζεσξία*. || (εηδηθόη.) α. αζρνινύκαη επαγγεικαηηθά κε θη., αζθώ

θάπνην επάγγεικα: Tη (δνπιεηά) θάλεη; Tη ζα θάλεηο φηαλ κεγαιψζεηο;, ηη ζα γίλεηο. ~ ην γηαηξφ

/ ην δηθεγφξν / ην δάζθαιν θηι., εξγάδνκαη σο γηαηξόο, σο δάζθαινο θηι. Kάλεη εκπφξην /

επηρεηξήζεηο. Kάλεη καζήκαηα, παξαδίδεη καζήκαηα. (πξνθ.) Kάλεη ζέαηξν / ηξαγνχδη θηι. β.

(ζην ανξ. ζ.) δηαηειώ, ππεξεηώ: Έθαλε δηεπζπληήο ηξαπέδεο. Έθαλε δάζθαινο ζε πνιιέο

επαξρίεο. || Έθαλε ζηε θπιαθή / ζηελ εμνξία, ππήξμε θπιαθηζκέλνο, εμόξηζηνο. γ. αζρνινύκαη

ζπζηεκαηηθά κε θη.: Έθαλε ζπνπδέο ζηελ Aκεξηθή. ~ γαιιηθά / ρνξφ / αζιεηηζκφ. ~ ην

δηδαθηνξηθφ κνπ. 3α. αληηκεησπίδσ θη. ελεξγεηηθά, θαηαβάιισ πξνζπάζεηεο γηα λα πεηύρσ

θη.: Kάλακε φ,ηη κπνξνχζακε. Kάλε θάηη, αλ κπνξείο. Kαη ηψξα, ηη ζέιεηο λα ~;, όηαλ δελ έρσ


Ma. Kostando Ksera

Page 74

ηε δπλαηόηεηα λα αληηδξάζσ ζε θη. Kαη ηψξα, ηη θάλνπ κε;, έθθξαζε απνξίαο, όηαλ

βξηζθόκαζηε ζε αδηέμνδν. Γελ μέξσ ηη ζα θάλεηο, αιιά πξέπεη λα έξζεηο νπσζδήπνηε. Πψο ζα

θάλνπκε λα κε ράζνπκε ηελ πξνζεζκία; Ό,ηη θάλακε, θάλακε, όηαλ δελ ππάξρνπλ άιια

πεξηζώξηα δξάζεσο. Tη λα θάλνπκε; Aλ κπνξείο θάλε θη αιιηψο, ππνηαγή ζε θη. πνπ δελ

κπνξνύκε λα ην αληηκεησπίζνπκε. Θεέ κνπ θάλε λα γίλσ θαιά, βνήζεζε. (έθθξ.) ~ θαιά θπ.,

ηνλ ζεξαπεύσ. || Mελ θάλεηο έηζη / Πψο θάλεηο έηζη;, γηα θπ. πνπ αληηδξά κε ππεξβνιηθό

ηξόπν ζε θη. (έθθξ.) ~ ηα αδχλαηα δπλαηά*. ~ φ,ηη πεξλά απφ ην ρέξη* κνπ. έθαλε ν Θεφο, γηα

λα εθθξάζνπκε ηελ αλαθνύθηζή καο, γηαηί έγηλε θάηη επηηέινπο: Έθαλε ν Θεφο θαη ηειείσζεο

ην δηάβαζκα / θαη ήξζε / θαη ζηακάηεζε ε βξνρή. βιέπνληαο* θαη θάλνληαο. ΦΡ ~ κηα ηξχπα*

ζην λεξφ. ~ ηνλ άλεκν θνπβάξη*. β. ελεξγώ ελαληίνλ ή ζε βάξνο θάπνηνπ: Aπηφο, θάηη

εηνηκάδεηαη λα καο θάλεη. Tη ηνπ έθαλεο; Γελ ηνπ έθαλα ηίπνηα. Γηαηί κνπ ην έθαλεο απηφ; ||

ηηκσξώ: Θα δεηο ηη ζα ζνπ ~. Kαη ηη ζα κνπ θάλεη, αλ δελ πάσ; Kαιά ηνπ έθαλεο, θαιά έθαλεο

πνπ ηνλ ηηκώξεζεο. (έθθξ.) ηνπ ηελ έθαλε ηε δνπιεηά*. ~ ζε θπ. ραιάζηξα*. γ. επηηηκεηηθά ή

απνηξεπηηθά, ζε θπ. πνπ ελεξγεί απξόζερηα, όρη ζσζηά θαη απνηειεζκαηηθά: Tη έθαλεο θαη

έπεζεο; Tη θάλεηο εθεί; Γελ μέξεη ηη θάλεη, γηα θπ. πνπ βξίζθεηαη ζε ζύγρπζε. (έθθξ.) θαιά ζα

θάλεη / θάλεηο λα�, εληνιή ππό ηύπνλ απεηιήο: Kαιά ζα θάλεηο λα κελ μαλάξζεηο εδψ.

(απεηιή) θάλ΄ ην θαη ζα δεηο. θάλε φ,ηη ζέιεηο, έθθξαζε αδηαθνξίαο γηα θη. πνπ δελ

εγθξίλνπκε. ΦΡ ηα ~ ζάιαζζα* / κνχζθεκα* / ξφηδν* / ζαιάηα*. ~ ηνπ θεθαιηνχ* κνπ. δ. ~ ζε

θπ. / ζε θη. θαιφ / θαθφ, ην(λ) σθειώ / ην(λ) βιάπησ: Tν θάξκαθν / ε εμνρή / ηα ιφγηα ηνπ κνπ

έθαλαλ θαιφ. Tν πνιχ θαγεηφ θάλεη θαθφ. Οη γνλείο ηνπ ηνπ έθαλαλ θαθφ κε ηελ

ππεξπξνζηαζία ηνπο. 4α1. κε ηηο ελέξγεηέο κνπ ή κε ηε ζπκπεξηθνξά κνπ πξνθαιώ ζε θπ. έλα

ζπλαίζζεκα, ηνλ θέξλσ ζε θάπνηα επράξηζηε ή δπζάξεζηε θαηάζηαζε: Mε έθαλεο λα γειάζσ

κε ηα αζηεία ζνπ. Mε κε θάλεηο λα ζπκψζσ. Mε έθαλε επηπρηζκέλν. Mε θάλεηο λα ληξέπνκαη

γηα ηελ ακέιεηά κνπ. Mε έθαλε λα πηζηέςσ φηη� || Aπηή ε ηαηλία κάο έθαλε λα ζπκεζνχκε ηα

παιηά. (έθθξ.) ~ ζε θπ. ηε δσή δχζθνιε*. ΦΡ ~ ζε θπ. ην βίν* αβίσην. α2. επηβάιισ ζε θπ.

θη., ηνλ αλαγθάδσ λα θάλεη θη.: Θα ηνλ ~ εγψ λα δερηεί, ζέιεη δε ζέιεη. (έθθξ.) ηνλ ~ φ,ηη

ζέισ, ηνπ επηβάιισ κε πιάγηνπο ηξόπνπο ηηο ζειήζεηο ή ηηο απόςεηο κνπ. ΦΡ ηνλ / ηελ / ην ~

θαιά*. β. γηα θη. πνπ είλαη ε αηηία ή ε αθνξκή γηα ηελ αιιαγή ηεο ζσκαηηθήο ή ςπρηθήο

θαηάζηαζεο ή ζπκπεξηθνξάο θάπνηνπ: H αξξψζηηα ηνλ έθαλε αγλψξηζην. H δσή ηνλ έθαλε

ζθιεξφ. H θηψρεηα ηνλ έθαλε θιέθηε. γ. αζθώ θαζνξηζηηθή επίδξαζε, ζπκβάιισ

απνθαζηζηηθά ζηε δηακόξθσζε ή ζηελ εμέιημε ελόο πξνζώπνπ: Έθαλε ηα παηδηά ηνπ θαινχο

αλζξψπνπο. Kάλακε έλαλ αιήηε, ηνλ αλαζξέςακε έηζη ώζηε� Θέιεη λα θάλεη ην γην ηνπ

δηθεγφξν. (έθθξ.) θάλσ θπ. άλζξσπν*. ΠAΡ έθθξ. νη θαινί ινγαξηαζκνί* θάλνπλ ηνπο θαινχο

θίινπο. ηα ξάζα* δελ θάλνπλ ηνλ παπά. || Tα πνιπηερλεία καο θάλνπλ θαινχο κεραληθνχο,

εθπαηδεύνπλ. γ1. πξνσζώ θπ. ζε κηα ζέζε, ζε έλα αμίσκα: Δγψ ηνλ έθαλα δηεπζπληή. γ2.

δηνξίδσ, εθιέγσ ή απνλέκσ έλαλ ηίηιν ζε θπ.: Tνλ έθαλαλ ζηξαηεγφ. Ο ιαφο ηνλ έθαλε

βνπιεπηή. Tν Παλεπηζηήκην ηνλ έθαλε επίηηκν δηδάθηνξα. δ1. απνδίδσ ζε θπ. κηα ηδηόηεηα πνπ

δελ έρεη, γηα λα εμππεξεηήζσ θάπνηνπο ζθνπνύο: Tνλ έθαλαλ ήξσα. Tνλ έθαλαλ θιέθηε, ηνλ

ζπθνθάληεζαλ σο θιέθηε. δ2. γηα θη. πνπ παξνπζηάδεηαη δηαθνξεηηθό από ό,ηη είλαη ζηελ

πξαγκαηηθόηεηα: Tελ απνηπρία ηνπ ζηηο εμεηάζεηο ηελ έθαλε ηξαγσδία. Mελ ην θάλεηο δήηεκα,

δελ αμίδεη ηνλ θφπν. ΦΡ θάλεη ηελ ηξίρα* ηξηρηά. ε. δεκηνπξγώ κηα ζπγγεληθή ή θνηλσληθή

ζρέζε κε θπ.: Tελ έθαλε γπλαίθα ηνπ. Tνλ έθαλε γακπξφ ηνπ. Tελ θάλακε θίιε καο. 5α.

πξνζπνηνύκαη, ππνθξίλνκαη, ελεξγώ ή ζπκπεξηθέξνκαη ζαλ λα έρσ κηα ηδηόηεηα, ζαλ λα

βξίζθνκαη ζε κηα θαηάζηαζε: Kάλεη ηνλ ηξειφ / ηνλ άξξσζην / ηνλ αλήμεξν / ην ζπκσκέλν / ην

ραξνχκελν. Έθαλε πσο δε καο είδε, γηα λα κε καο κηιήζεη. Ό,ηη δελ ηνλ ζπκθέξεη θάλεη πσο δελ

ην αθνχεη. || πξνζπαζώ λα παξνπζηάζσ ηνλ εαπηό κνπ κε κηα ηδηόηεηα πνπ λνκίδσ πσο έρσ:

Kάλεη ηνλ έμππλν / ην κνξθσκέλν / ηνλ αξηζηνθξάηε. Kάλεη ηε λέα, λεάδεη. Mε κνπ θάλεηο

εκέλα ην δάζθαιν. || ~ ζαλ, ζπκπεξηθέξνκαη ζαλ�: Kάλεη ζαλ ηξειφο / ζαλ παηδί / ζαλ λα κελ


Ma. Kostando Ksera

Page 75

μέξεη ηίπνηα / ζαλ λα είλαη αγξάκκαηνο. (έθθξ.) ~ ην θνξφηδν*. (κνπ) θάλεη ηνλ θάξγα*. ΦΡ ~

ηελ πάπηα* / ηνλ ςφθην* θνξηφ. ~ ηα ζηξαβά* κάηηα. ~ ηελ παιαβή*. β. (γηα εζνπνηό)

ππνδύνκαη, παίδσ έλα ξόιν: Θα θάλεη ηελ Iζκήλε ζηελ «Aληηγφλε» ηνπ νθνθιή. || κηκνύκαη

θπ.: Δίλαη πνιχ θαιφο κίκνο· θάλεη πνιχ πεηπρεκέλα φινπο ηνπο πνιηηηθνχο. Kάλεη ηνλ

θαζεγεηή καο, ζαλ λα είλαη ν ίδηνο. ~ ην ζθχιν / ην γάηδαξν, κηκνύκαη ηε θσλή ηνπ. γ1. (νηθ.)

~ θπ. / θη. γηα θπ. / θη., ζρεκαηίδσ κηα ιαλζαζκέλε εληύπσζε γηα ηελ ηαπηόηεηά ηνπ· παίξλσ

/ πεξλώ θπ. ή θη. γηα�: Kαζψο εξρφζνπλα απφ καθξηά ζε έθαλα γηα ηελ Διέλε. Aπηφ ην ζρνιείν

ην θάλεηο γηα ζηάβιν, είλαη ζε πνιύ θαθή θαηάζηαζε ζαλ ζηάβινο. γ2. ππνινγίδσ, ινγαξηάδσ

θη. πνπ αλαθέξεηαη ζε θπ. ή ζε θη.: Πφζσλ ρξνλψλ ηνλ θάλεηο; Γελ ηνλ ~ πεξηζζφηεξν απφ

πελήληα. Γηα πφζν ην θάλεηο απηφ ην δαρηπιίδη;, πόζν ππνινγίδεηο ηελ αμία ηνπ. 6α. γηα θπ.

πνπ είλαη θαηάιιεινο (πνπ έρεη ηηο απαηηνύκελεο ηδηόηεηεο, ηθαλόηεηεο ή γλώζεηο) γηα θάπνην

ζπγθεθξηκέλν έξγν ή επάγγεικα: Άλζξσπνο πνπ δελ αγαπάεη ηε ζάιαζζα δελ θάλεη γηα

λαπηηθφο. Aπηή ε γπλαίθα δελ θάλεη γηα κάλα. Aπηφο ν ηερλίηεο δελ θάλεη γηα δχζθνιεο

δνπιεηέο. Aλ κνπ θάλεη, ζα ηνλ θξαηήζσ ζηε δνπιεηά. β. γηα θη. πνπ δελ είλαη θαηάιιειν γηα

θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ρξήζε: Aπηφ ην μχιν δελ θάλεη γηα έπηπια. Aπηφ ην δηακέξηζκα είλαη

πνιχ κηθξφ, δε καο θάλεη. || γηα θη. πνπ ηαηξηάδεη: Aπηή ε θνχζηα δε κνπ θάλεη, δελ είλαη ζηα

κέηξα κνπ. Tν θιεηδί δελ θάλεη γη΄ απηή ηελ θιεηδαξηά. Πάρπλε θαη δελ ηνπ θάλνπλ ηα ξνχρα

ηνπ, ηνπ είλαη ζηελά. γ. (ζην ελεζη. ζ.) γ1. γηα θη. πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα έλα

ζπγθεθξηκέλν ζθνπό, πνπ είλαη ρξήζηκν ζε θη.: Tη ην θάλεηο απηφ ην κεράλεκα; Έρσ έλα

ζσξφ πξάγκαηα θαη δελ έρσ ηη λα ηα ~. Tη ζα ηα θάλεηο ηφζα ιεθηά; Tη ηηο έθαλεο ηηο ρίιηεο

δξαρκέο πνπ ζνπ έδσ ζα;, πνύ ηηο μόδεςεο. || ζε εξσηεκαηηθή πξόηαζε, όηαλ απεπζπλόκαζηε

ζε θπ. πνπ δε ρξεζηκνπνηεί ζσζηά θη.: Tη ην θάλεηο ην ξαδηφθσλν; Θα ην ραιάζεηο. γ2. ζε

εξσηεκαηηθή πξόηαζε, γηα θπ. ή γηα θη. πνπ δελ ην ζεσξνύκε ρξήζηκν ή απαξαίηεην: Tη λα

ηνλ ~ ην βνεζφ, αθνχ ηα θαηαθέξλσ θαη κφλνο κνπ; Tη λα ην θάλεηο ηφζν κεγάιν δηακέξηζκα;

δ1. κπνξώ λα δήζσ αξκνληθά κε θπ: Δίλαη πνιχ ηδηφηξνπνο, δελ θάλεη κε άιινλ άλζξσπν. ||

ηαηξηάδσ: Οη δπν ηνπο δελ θάλνπλ. Aπηφο ν άλζξσπνο δε κνπ θάλεη. (έθθξ.) καδί δελ θάλνπλ

θαη ρψξηα* δελ κπνξνχλ. ΦΡ (δελ) ~ ρσξηφ* κε θπ. δ2. πξνζαξκόδνκαη ζε κηα θαηάζηαζε: Tα

κηθξά παηδηά δελ θάλνπλ ρσξίο ηε κεηέξα ηνπο. Γελ κπφξεζε λα θάλεη ζην εμσηεξηθφ, ήζε ιε λα

γπξίζεη ζηελ παηξίδα ηνπ. Πψο θάλεηο ρσξίο παξέα / ρσξίο ηειέθσ λν; 7. ζε εξσηεκαηηθή

πξόηαζε, γηα θπ. ή γηα θη. πνπ δελ μέξνπκε πνύ ην έρνπλ βάιεη ή αθήζεη: Tη ηα έθαλεο ηα

θιεηδηά; Tα έραζεο; Tη ηνπο έθαλεο ηνπο άιινπο; Γελ ήξζαλ καδί ζνπ; || γηα θπ. ή γηα θη., όηαλ

δεηνύκε λα κάζνπκε πνηνο έρεη ηελ επίβιεςή ηνπ: Tη ηα θάλεηο ηα παηδηά φηαλ εξγάδεζαη; Tη

ηνλ θάλεηο ην ζθχιν / ηη ηα θάλεηο ηα ινπινχδηα φηαλ ιείπεηο ζε δηαθνπέο; 8. γηα λα δειώζνπκε

νξηζκέλεο θπζηνινγηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ νξγαληζκνύ: ~ (ηα) θαθά* (κνπ) / (ηα) ηζίζα (κνπ). ~

ηελ αλάγθε* κνπ. Έθαλε επθνηιηφηεηα / εκεηφ. || (έθθξ.) ηα ~, θάλσ θαθά, ελεξγνύκαη: Tα

έθαλε. Θέιεη λα ηα θάλεη. ηα ~ επάλσ* κνπ. (ιατθ.) ην θάλσ, γηα ζεμνπαιηθή πξάμε. 9α.

παζαίλσ θάπνηα αξξώζηηα ή παξνπζηάδσ θάπνην ζύκπησκα: Kάλεη ζπρλά σηίηηδεο. Όηαλ

αξξσζηαίλεη θάλεη πνιχ πςειφ ππξεηφ. Έθαλε ίθηεξν. β. γηα θη. πνπ πξνθαιεί έλα ζύκπησκα

ή κηα αξξώζηηα: H γξίπε θάλεη ππξεηφ. 10. γηα λα ξσηήζνπκε θπ. πώο είλαη ε πγεία ηνπ· YN

έθθξ. πψο είζαη;: Tη θάλεηο; - Tη λα ~, δελ είκαη θαιά. Tη θάλνπλ νη θίινη ζνπ; Tη θάλνπκε

ζήκεξα Γηάλλε;, αληί, ηη θάλεηο, γηα λα δειώζνπκε ην ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ καο. 11. γηα λα

δειώζνπκε όηη θάπνηνο αξρίδεη θη., είλαη έηνηκνο γηα θη., ην νπνίν όκσο ηειηθά δε

ζπλερίδεηαη: Έθαλε λα ζεθσζεί, ηα πφδηα ηνπ φκσο ιχγηζαλ θαη έπεζε θάησ. Mφιηο έθαλε λα

κηιήζεη, ηνλ δηέθνςαλ. Έθαλε λα θχγεη, αιιά ην κεηάλησζε. 12. σο ζπλώλπκν ηνπ ιέσ, όηαλ

κεηαθέξνπκε ζε επζύ ιόγν ηα ιόγηα θάπνηνπ, ζπλήζ. ζε επηθσλεκαηηθέο πξνηάζεηο: Tη ιεο!

θεχγεηο θηφιαο!, έθαλε εθείλνο. πκθσλψ θη εγψ, θάλεη ν άιινο. (έθθξ.) ~ θξα*. ψζπνπ λα

θάλεηο θηνπ*. 13. (έθθξ.) έρσ λα ~ κε, γηα λα δειώζνπκε ζρέζε κε θπ. ή κε θη.: α. γηα

ζπλαλαζηξνθή, επαθή κε θπ.: Δίλαη δαζθάια θαη φιε ηελ εκέξα έρεη λα θάλεη κε παηδηά. Γελ


Ma. Kostando Ksera

Page 76

κπνξψ λα ζπλεξγαζηψ κε έλαλ μέλν άλζξσπν θαη λα κελ μέξσ κε πνηνλ έρσ λα ~, ηη άλζξσπνο

είλαη. M΄ απηφλ δελ έρσ πιένλ ηίπνηα λα ~, έρσ δηαθόςεη θάζε ζρέζε. || αληηκεησπίδσ:

Γπζηπρψο έρνπκε λα θάλνπκε κε απαηεψλεο. Πξφζεμε, γηαηί ζα έρεηο λα θάλεηο κ΄ εκέλα.

Έρνπκε λα θάλνπκε κε δχζθνιε θαηάζηαζε. || γηα ελαζρόιεζε κε θη.: ην ζπλεξγείν ζα έρεηο

λα θάλεηο κφλν κε ηνλ έιεγρν ησλ επηζθεπψλ. β. γηα ζπκκεηνρή, αλάκεημε ζε θη.: Δγψ δελ έρσ

λα ~ κ΄ απηή ηελ ππφζεζε, άιινη είλαη ππεχζπλνη. Tη έρσ λα ~ εγψ κε φια απηά; γ. γηα θη. πνπ

αθνξά θπ. ή θη. ή πνπ ζρεηίδεηαη κε θπ. ή κε θη.: Aπηφο ν λφκνο δελ έρεη λα θάλεη κε ηε δηθή

καο ππφζεζε. Tα ζεκεξηλά ηνπ πξνβιήκαηα έρνπλ λα θάλνπλ κε ηξαπκαηηθέο εκπεηξίεο ηεο

παηδηθήο ηνπ ειηθίαο. (έθθξ.) (δελ) έρεη λα θάλεη, (δελ) πεηξάδεη, (δελ) παίδεη θάπνην ξόιν: Γελ

έρεη λα θάλεη πνπ δελ ηνλ εηδνπνίεζεο, κπνξείο λα παο φπνηε ζέιεηο. Kαη ηη έρεη λα θάλεη πνπ δε

ζέιεη; - Έρεη λα θάλεη, πψο δελ έρεη! III1. (κε αηη. ηόπνπ ή ρξόλνπ) α. δηαλύσ κηα απόζηαζε:

Έλαο πεδφο θάλεη ηέζζεξα ρηιηφκεηξα ηελ ψξα. Πφζα ρηιηφκεηξα έρεη θάλεη ζπλνιηθά ην

απηνθίλεηφ ζνπ; - Έρεη θάλεη δέθα ρηιηάδεο ρηιηφκεηξα. ε δέθα ιεπηά ~ ηε δηαδξνκή απφ ην

ζπίηη ζην γξαθείν. β. θαηαλαιώλσ, ρξεηάδνκαη νξηζκέλν ρξόλν γηα θη.: Kάλακε έμη ψξεο γηα

λα θηάζνπκε ζηελ Aζήλα. Έθαλε κία εβδνκάδα γηα λα δηαβάζεη ην βηβιίν. Kάλεη δέθα ψξεο γηα

λα ληπζεί, ζε ζρήκα ππεξβνιήο, γηα πνιύ κεγάιε θαζπζηέξεζε. (έθθξ.) ην ~, δηαλύσ κηα

απόζηαζε: Θεζζαινλίθε-Kαηεξίλε ην θάλνπκε ζε κία ψξα. 2. (ζην ανξ. ζ.) πεξλώ, δσ έλα

ρξνληθό δηάζηεκα θάπνπ: Έθαλε πνιιά ρξφληα ζην εμσηεξηθφ / έλα ρξφλν ζηα ζχλνξα

θαληάξνο. 3. (ζην γ' πξόζ.) α. ζηνηρίδεη, θνζηίδεη, έρεη: Πφζν θάλεη έλα θηιφ θξέαο / ην θξέαο;

Tα δηακεξίζκαηα θάλνπλ πνιιά ιεθηά. Πφζν θάλεη ε επηζθεπή ηνπ απηνθηλήηνπ κνπ; - Γελ

θάλεη θαη πνιιά ιεθηά. Πφζν θάλεη απηφ; - Γελ θάλεη ηίπνηα, γηα θη. πνιύ κηθξήο αμίαο πνπ

δίλεηαη ή γίλεηαη δσξεάλ. β. γηα καζεκαηηθό ππνινγηζκό (θπξ. γηα ηηο ηέζζεξηο πξάμεηο ηεο

αξηζκεηηθήο) πνπ δίλεη σο απνηέιεζκα έλα άζξνηζκα, γηλόκελν θηι.: Πέληε θαη ηξία (καο)

θάλνπλ νθηψ. Πφζν (καο) θάλεη ην δψδεθα επί έμη; ΦΡ δχν* θαη δχν θάλνπλ ηέζζεξα. || γηα

ζηνηρεία πνπ απνηεινύλ έλα ζύλνιν (ζε ππνδηαηξέζεηο ή αληηζηνηρίεο)· (πξβ. έρσI13β): Δθαηφ

εθαηνζηά θάλνπλ έλα κέηξν. Δλληαθφζηα δεθαηέζζεξα εθαηνζηά ηνπ κέηξνπ θάλνπλ κία γηάξδα.

γ. (γηα γξακκαηηθό ηύπν) ζρεκαηίδεη: Tν φλνκα “πξχηαλεο” θάλεη ζηνλ πιεζπληηθφ

“πξπηάλεηο”. 4. (απξόζ.) α. γηα θαηξηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνύλ ζε έλα δεδνκέλν ρξόλν

θαη ηόπν· έρεη: Xηεο έθαλε δέζηε. ηε ηβεξία θάλεη ππεξβνιηθφ θξχν. Aλ (καο) θάλεη θαιφ

θαηξφ, αλ δελ θάλεη ζπλλεθηά θαη αέξα, ζα πάκε εθδξνκή. β. επηηξέπεηαη: Γελ θάλεη λα

θνπξάδεζαη πνιχ. Γελ θάλεη λα απζαδηάδεηο. Γελ θάλεη λα θαπλίδεηο / λα ηξσο πνιχ. Tη θάλεη

λα ηξψσ; Kάλεη λα βγσ έμσ; - Kάλεη / δελ θάλεη. γ. (πξνθ.) ππνιείπεηαη, κέλεη: Tη θάλεη λα

ζνπ δψζσ αθφκε; IV. (κππ.) θηηαγκέλνο. α. (νηθ.) πνπ είλαη πξννξηζκέλνο γηα θη., πνπ έρεη

ηηο απαηηνύκελεο ηθαλόηεηεο θαη ηδηόηεηεο γηα θη.: Γελ είλαη θακσκέλνο γηα δάζθαινο / γηα λα

θηηάμεη νηθνγέ λεηα. Tν ρέξη ηνπ δελ είλαη θακσκέλν γηα λα ζεθψλεη ηφζν βάξνο. (έθθξ.) έηζη

είλαη θακσκέλνο ν άλζξσπνο, γηα λα δειώζνπκε ηηο έκθπηεο ηδηόηεηέο ηνπ, ζπλήζ. ηηο

αδπλακίεο ηνπ. β. (νηθ.) γηα θη. πνπ έρεη γίλεη, έρεη θαηαζθεπαζηεί από θάπνην πιηθό: H ζηέγε

είλαη θακσκέλε κε θεξακίδηα. γ. (ιατθόηξ.) γηα θη. πνπ είλαη έηνηκν ή πνπ έρεη γίλεη,

ζπληειεζηεί: Γελ ηηο έρσ αθφκα θακσκέλεο ηηο δνπιεηέο. (έθθξ.) φ,ηη έγηλε / έθαλεο (είλαη)

θαιά θακσκέλν, γηα λα δειώζνπκε ηελ έγθξηζε ή ηελ αλνρή καο. [αξρ. θάκλσ

`θαηαζθεπάδσ, δνπιεύσ θη.΄ (νη άιιεο ζεκ. κζλ.) κε απινπ. ηνπ ζπκθ. ζπκπι. [mn > n] ]174

BË/J kal., ~RA, ~RË. 1. Përgatit, prodhoj diçka, duke përpunuar një lëndë; ngre a ndërtoj

diçka, duke përdorur sende të tjera, pjesë të ndryshme etj.; gatit diçka me punë, me duart e

mia ose duke përdorur një vegël, një makinë a një mjet tjetër. Bëj bukë (gjellë, një ëmbëlsirë).

Bëj drekën (darkën). Bëj tjegulla (tulla). Bëj gëlqere (qymyr). Bëri raki (verë, birrë). Bën

174

Dictionary of Standard Modern Greek; www. greek-language.gr


Ma. Kostando Ksera

Page 77

çimento (letër, sheqer). Bën pëlhurë (qilima). Bën këpucë. Bëj çorape. Bën folenë (zogu). Bëj

mur. Bëri një qerre (një tryezë). Bëj një fyell. Bënë shtëpi. Bëj një zjarr.

2. Krijoj një vepër arti, një vepër shkencore etj.; hartoj, shkruaj, përpiloj. Bëj një vjershë (një

këngë). Bëj një roman (një tregim, një dramë, një hartim, një letër, një raport). Bëj një fjalor

(një studim). Bëj një vizatim (një pikturë, një karikaturë, një portret). Bëj një monument (një

statujë). Bëj një film. Bëj programin. Bëj një plan.

3. Merrem me diçka, kryej një punë a një veprim, veproj; zhvilloj një veprimtari të caktuar

politike, ekonomike, kulturore, sportive etj.; zgjidh një çështje, plotësoj një detyrë; kryej. Bëj

punë. Bëj detyrën. Bëj rojë. Bëj mësim. Bëj gjimnastikë (stërvitje, ndeshje). Bëj operacion.

Bëj kërkime (studime, eksperimente). Bëj agjitacion (propagandë). Bënte tregti. Bënte

kontrabandë. Bëri pazarin. Bëj një problem (një ushtrim). Bën xhiro. fin.shet mallin a

qarkullon paratë. Mirë e bëre. Ç'po bën ? S'bën asgjë. Bëj shumë p ë r d i k ë. Bëj të

pamundurën. Bëj çmos. Ka (mbetet) shumë për të bërë. Ç'bën këtu? S'ke ç'bën! Ç'do të bësh

nesër? Duhet bërë diçka. S'bën gjë pa pyetur. S'bën gjë tjetër veç. . . Ç'thotë, bën. Mendohu

mirë, pa bëje. Bën za-konin. Me të parë e me të bërë si të vijë puna, si të shohim kur t'i vijë

koha, shohim njëherë e pastaj veprojmë. Me të thënë e me të bërë veproj menjëherë, pa u

vonuar. Bëj atë që duhet, mos vështro se ç'thuhet. fj.u.

4. Hap nje vrimë, një gropë etj., çel (duke gërmuar a duke mihur dheun etj.); çaj. Bëj një

hendek (një kanal, një llogore, një transhe). Bënë themelet. Bëj gropa. Bënë një vrimë (një

pus, një tunel). Bëj qilizmë. Bëj një vijë uji. Bëjnë rrugë. E bëj të ngushtë (të thellë).

5. Organizoj e zhvilloj diçka; marr pjesë në një ngjarje, në një veprimtari a në një punë. Bëj

dasmë (festë). Bënë mbledhje (parakalim). Bëjnë gara. Bënë një kongres (një konferencë).

Bënë grevë (demonstratë). Bëjnë komplote (intriga). Bën manevra. Bëri gjyq. Bëri luftë.

6. fig. Ngre, kurdis, vë; i punoj diçka. I bëri pritë (pusi, një grackë). I bëri një lojë (një

marifet, një rreng). I bëri hile. Ia bëri me të pabesë. Ia bëri me qëllim (enkas, kastile, për

inat). Mirë ia bëre! Ta bën prapa krahëve.

7. Lyej diçka me një lëndë; zë diçka me një lëndë; fëlliq, përlyej me diçka, ndot. Bëj murin

me gëlqere. Bëj këpucët me bojë. Bëj plasat me allçi (me baltë). Bëj bukën me gjalpë. Bëj

plagën me jod. Bëj me ilaç. Bëri buzët me të kuq. Bëj me pudër. E bëri me njolla (me pluhur).

Bëj mjekrën me shkumë sapuni. I bëri duart me blozë. Bëri flokët me këna. I bëri duart me

gjak.

8. Veproj mbi një njeri, mbi një kafshë a mbi një send, duke i lënë një shenjë, një gjurmë, një

mbresë etj. I bëri një plagë (një xhungë). I bëj një shenjë në krah (në kurriz). I bëj një të çarë.

Bën vijë. Bëj një vijë me laps. I bëj një kllapë drurit. Më bën përshtypje.

9. kryes. jokal. Kryej një lëvizje; lëviz, zhvendosem në një drejtim, eci drejt një pike, ia mbaj

nga... Bëj një lëvizje. Bëj prapa (përpara, djathtas, majtas, anash). Bëj mënjanë (më tutje).

Bëj dy hapa. Bëj një rrotullim (një kërcim, një fluturim). Bëj tatëpjetë (nga dera, drejt

shtëpisë). Treni bëri përpara. Nga bëri? Bëj shenjë me dorë. Ia bëj me gisht (me kokë).

10. I nënshtrohem një veprimi; kryej diçka që lidhet me mua, duke iu nënshtruar një veprimi

a një procesi; veproj mbi dikë për diçka, ia nënshtroj dikë një veprimi; përpiqem të ndikoj

mbi dikë. Bëj banjë (dush). Bëj gargarë. Bëj një fotografi. I bëj një fotografi. Bëj radioskopi.


Ma. Kostando Ksera

Page 78

Bëj banja dielli. Bëj rreze. mjek. I bëj masazh. I bënë tortura e torturuan. I bën lajka. I bëri

kërcënime e kërcënoi. I bëj agjitacion. Bëj punë bindëse me njerëzit.

11. I sjell dikujt një pasojë, i shkaktoj diçka; jam shkaktar për diçka, jam shkaku a burimi i

një pasoje. I bëri një të mirë (një të keqe). I bëri të zezën. Të bënte gjëmën. I bëri një

padrejtësi. I bën dëm e dëmton. I bën dobi. Të bën kaps. Më bën mirë (keq). Bënë masakra

(kërdinë). Bënë zhurmë (shamatë, rrëmujë). Bëri bujë. E bëri të lumtur. E bënë me fjalë (me

llafe) e ngojosën, i nxorën fjalë të këqija. E bëri me inat (më qejf). E bëri me nerva e

nevrikosi. E bëri me turp. Ai ma bëri këtë! Çfarë i bënë? Ç'të bën kjo? S'të bën asgjë. Ç'farë

po të bëj? Më bëni ç'të doni! Bën masë (kontakt). elektr. Ia bëri koka vetë e pati fajin.

12. E detyroj ose e nxit dikë të kryejë një punë a një veprim; jam shkaku që... (me një folje në

mënyrën lidhore). E bëri të flasë (të thotë, të bërtasë, të heshtë, të qajë, të qeshë, të inatoset,

të mërzitet). E bëj të mendohet (të besojë). E bëj të lexojë (të mësojë, të punojë, të vijë). E bën

të rritet (të zhvillohet). E bëj të përparojë (të ecë, të ngrihet). E bëj të fluturojë. E bën të

dërsijë.

13. bised. Pajis me diçka, i jap a i sjell diçka, i siguroj që të ketë diçka, i gjej, i rregulloj. E

bënë me shtëpi. E bëri me shkollë (me zanat). E bëri me orë (me biçikletë). I bëri një nuse.

14. I jap dikujt një detyrë, një gradë a një titull, e emëroj, e caktoj në një punë; e quaj, e

trajtoj, e paraqit ose e vlerësoj; e marr për... E bëj minator djalin. E bënë kryetar (drejtor,

përgjegjës, brigadier). E bënë Hero të Punës Socialiste (Artist të merituar). E bëj mik (shok).

E bëj timin. E bëj si të shtëpisë. E bëri dhëndër (bir në shpirt). E bëri nënë. E bën veten të

zgjuar. Të bën për budulla. E bëjnë të marrë. E bëri (për) qorr. E bënë për të vdekur e

quajtën, e kujtuan për të vdekur.

15. E kthej në një gjendje tjetër, e shndërroj; jap një cilësi, një veti a një pamje të caktuar, i

jap cilësitë a tiparet e dikujt a të diçkaje tjetër; e paraqit diçka si dua unë a si mendoj unë,

duke e ndryshuar (edhe në një varg njësish frazeologjike). E bëj të butë (të fortë). E bëj të

lehtë e lehtësoj. E bëj të bardhë (të zi, të verdhë). E bëj të gjatë e zgjat. E bëj të gjerë e

zgjeroj. E bëj të shkurtër e shkurtoj. E bëj të madh e zmadhoj. E bëj të vogël e zvogëloj. E bëj

të lëmuar (të rrumbullakët). E bëj pjellor. E bëj të shkathët. E bën qesharak. E bëri qull (ujë)

e lagu shumë. E bëj qumështin kos (djathë). E bën ujin akull. E bëj mishin qofte. I bëri paratë

mall. I bëj qepët varg. I bëj flokët gërsheta. Ia bëri kokën tullë (rrikë) e qethi shumë shkurt. E

bëj fillin lëmsh. E bëj zyrë. E bëj shtëpi banimi. E bëri koloni. E bënë rob. Ky kostum të bën

të ri. E bëri zakon (ves). E bëri çështje (problem). E bëri mishmash. E bëri gogol (tmerr). E

bëmë pronë të popullit. E bëri monopol e monopolizoi. E bëj flamur e kthej në një simbol. E

bëri histori (legjendë).

bised. e mori nëpër gojë. E bëri rrëmujë (han, pazar). E bëri lesh e li e pështjelloi, e

ngatërroi. E bëri lëmsh e ngatërroi keq. E bëri çorap (çorbë). E bëri shesh. E bëri pelte

(peshk, bukë, kopan, pistil). thjeshtligj. e rrahu fort, e shqepi në dru. E bëri gardh e ktheu në

një pengesë. E bëri rrafsh (lëmë, lëndinë, bar) e shkatërroi krejt. E bëri thërrime (pluhur,

përshesh). E bëri fërtele (lakër, retra) e bëri copë-copë, e griu krejt. E bëri copë (lëvere,

çarçaf). E bëri shoshë e bëri vrima-vrima. E bëri petë e shtypi krejt. E bëri palë e shtypi, e

palosi. E bëri pulë (qengj) e zbuti, e urtësoi, e shtroi, e nënshtroi. Ia bëri pleh (këmbën,

mishin) ia vrau shumë, e shtypi keqas. E bën fushë (shesh, livadh ...) me lule e paraqit shumë


Ma. Kostando Ksera

Page 79

të lehtë një punë. Ia bëj të lehtë ia lehtësoj; ia paraqit të lehtë. Ia bëri të mbaruar ia paraqit i

si të mbaruar një punë. E bën buall diçka e fryn tepër. E bën tërkuzë (litar) e zgjat shumë

(bisedën etj.). Ia bëri jetën pus (skëterrë, varr) ia bëri jetën shumë të rëndë, ia nxiu jetën. Ia

bëri shpirtin vrer e brengosi shumë, e helmoi. Ia bëri shpirtin derr e mërziti shumë. E bëri

barkun daulle (katua, hambar, lodër) e mbushi barkun shumë, u fry së ngrëni. Ia bëri

mendjen dhallë (tym, lëmsh, mulli, çorap, çorbë) ia prishi mendjen, e hutoi krejt, e trullosi. E

bëri ditë e ndriçoi shumë. E bëri natë e errësoi shumë. E bën akull e ftoh shumë. E bëj

pasqyrë (xham) e pastroj shumë mirë, sa të shkëlqejë. Bëje ç'të duash! E bën të bardhën të

zezë. keq.

16. Pjell, lind; vet. veta III jep prodhim, prodhon, lëshon, nxjerr. Ka bërë dy fëmijë. Bëri vajzë

(djalë). Bëri binjakë. I ka bërë kokën e ka pjellë, e ka lindur. Bëri viç (lopa). Bëri dy qengja

(delja). Bën vezë (pula). Bën qumësht. Bën mjaltë. Bën grurë (ara). Bën farë (kokrra, gjethe,

lule, rrënjë) . Bën shumë (pak). Sivjet bënë mollët (ullinjtë, qershitë...) prodhuan shumë. Kur

të bëjë qarri arra. iron. kurrë. Kur tëbëjë larushku rrush. iron. kurrë. S'bëjnë dardhat në

shënëndre. fj. u.

17. vet. veta III. Nxjerr nga vetja, lëshon, jep; jashtëqit. Ullinjtë bëjnë vaj. Bën djersë

(lëkura). Bën qelb (plaga). Më bëjnë lot sytë. Bën tym. Bën erë. Bën dritë (xixa, hije). Bën

bajga. Bën ujët (nevojën).

18. edhe jokal. kryes. veta III. Nxjerr një zë a një tingull, bën një zhurmë të caktuar. Bën mu

(lopa). Bën ciu (zogu). Bën be (delja). Bën mjau (macja). Bën guga gugat. Bën çak (bam,

plluq). Bëri hi-hi-hi. Bëri oh! Më bën veshi piu. Bën si gjel (si mace, si qen). Nuk bën zë nuk

nxjerr asnjë zë, nuk ndihet. Bëri çak pushka nuk shkrepi.

19. Nxjerr me punë a me një mënyrë tjetër, siguroj; fitoj. Bëri para (pasuri). E bëjmë bukën

vetë. E bëri misrin për gjithë vitin. I bënë drutë për dimër. Bëri emër u bë i njohur, i

famshëm.

20. bised. Shpreh me fjalë, them; përgjigjem. Bëj fjalë flas. Bën amin. përçm. pranon pa

kundërshtuar, pajtohet me dikë e i shkon pas avazit. S'bën fjalë nuk ndihet, nuk ankohet, nuk

kundërshton.

21. bised. I paraqit a i parashtroj dikujt një kërkesë, një lutje etj.; i dërgoj, i jap, i drejtoj. I bëj

lutje (kërkesë). I bëj një ftesë. I bëj një urim. I bëj një pyetje. I bëj një letër (një telegram). I

bëj një raport. I bëj të fala. Bëj thirrje. Bën urdhër i jep urdhër dikujt. I bëj zë d i k u j t e

thërres; i dërgoj lajm, e lajmëroj.

22. bised. Përgatit duke peshuar a duke i ndarë dhe ia jap dikujt; ndaj. I bëj dy kile mollë

(patate, djathë). I bëj dy metra basmë (stof). I bëj pjesë d i k u j t i ndaj më vete e i jap

pjesën që i takon. I bëj një akullore (një konjak, një ëmbëlsirë). E bëri mëdysh (më katërsh,

në pesë copa).

23. edhe jokal. Jam i zoti ose i aftë të kryej një punë, kam mundësi të kryej një detyrë a të

zhvilloj një veprimtari; ia dal mbanë, ia arrij, jam në gjendje të përballoj diçka. E bëj këtë

punë. Bën çdo gjë. Nuk e bëri dot. E bëj vetë (me forcat e mia). E bëri mirë e shpejt. Bëj edhe

pa të. Bëj edhe pa ngrënë. S'bën njëri pa tjetrin. S'bën dot pa syze. Ç'i sheh syri ia bën dora.

Ti qofsh si bën!


Ma. Kostando Ksera

Page 80

24. jokal. zakon. me moh. Është në gjendje të punojë, të veprojë a të lëvizë, punon (për

organe të trupit të njeriut); kam fuqi, vullnet a dëshirë të kryej një veprim (edhe fig.). S'më

bëjnë këmbët (gjunjët, këllqet, duart). S'më bëjnë sytë. S'i bën koka. S'më bën goja ta them.

S'më bën zemra.

25. Përshkoj një rrugë a një vend, kaloj një hapësirë; udhëtoj me një mjet; kryej një punë a

një lëvizje (në një masë ose në një numër të caktuar). Bëj një rrugë. Bëj gjysmën e rrugës. E

bëj më këmbë (me tren, me biçikletë). Bën pesëdhjetë kilometra në orë. Bën dyqind rrotullime

në minutë. Bën katër rrugë në ditë.

26. Kaloj një kohë (disa ditë, disa muaj etj.); mbush a plotësoj një kohë; kaloj. Bëj vapën. Bëj

pushimet në plazh. Bëj lejen. Bëri dyzet vjet. Po bën motin. Bëra dy orë që kam ardhur. Bëri

ca kohë. Bëri dy muaj në fshat. Bëj dy orë mësim. Bëj një jetë të rregullt. S'i ka bërë ditët. S'e

ka bërë muajin. Bëfshi natën e mirë! ur.

27. bised. Kryej një detyrë a një punë në një kohë të caktuar; e përfundoj një punë; ndjek,

vijoj; mësoj. Ka bërë shkollë. Studimet i ka bërë në Universitetin e Tiranës. Bëj klasën e parë

(vitin e fundit). Bëra një kurs kualifikimi. Bëj praktikën (stazhin). Bëj ushtrinë. Bëri kurbetin.

Bëj gjuhë (gjeografi, letërsi...).

28. Formoj diçka me një tjetër a me të tjerë, krijoj një të tërë; vet. veta III përbën a jep një të

tërë; del si përfundim, është baras. Bën një të tërë. Bënë një shoqëri. Bëjnë shumicën. Bën

rrokje. Njëqind centimetra bëjnë një metër. Njëqind kilogramë bëjnë një kuintal. Shtatë

ngjyrat kryesore bëjnë ylberin. Dy dhe dy bëjnë katër.

29. vet. veta III. Merr një trajtë tjetër, formon duke u ndryshuar. Bën kthesë (rruga). Bën

bërryl (lumi). Bën hark (muri). Bën lak. Bën dredha. Bën rrudha (pala). Bën xhep. E bën

numrin shumës (gjininë femërore ...). gjuh.

30. Merrem vesh a lidhem me dikë për të kryer njëpunë, lidh; vendos së bashku me dikë për

të bërë diçka, vendos. Bënë marrëveshje. Bëri kontratë. Bëri paqe. Bëj miqësi (krushqi). S'bëj

pazarllëk. E bëj me fjalë m e d i k ë. E kemi bërë të nisemi nesër. E bënë me besa-besë

lidhën besë. Bëri benë.

31. edhe jokal. Sillem a veproj në një mënyrë të caktuar. Bëj si më thotë zemra. Bëj si më

urdhërojnë. Bëj si të duash. Bën me kokën e tij (sipas kokës). E bëri me (pa) dashje. Si t'ia

bëjmë? Bën si në shtëpinë e vet. Bën si fëmijë (si i marrë). Bëj si mik. Mirë e bërë! Bën mirë

të vish. S'bëri keq që erdhi. Ç'të bësh! S'ke bërë mirë. Bëj si të bësh! S'di ç'bën. Nuk bën

ashtu! nuk është mirë të sillesh ashtu! Bën sikur...shtiret, vepron sikur . . . Ç'do të bësh me

djalin ? Ç'do t'i bësh djalit? si do të veprosh me djalin? Ç'do të bësh me syzet? Ç'do t'i bësh

syzet? si do të veprosh me syzet? Si t'ia bëj hallit?

32. fig. Kryej një veprim, që zakonisht lidhet me karakterin, me sjelljen, me qëndrimin e me

botëkuptimin e njeriut etj. Bëri trimëri (heroizëm). Bëj sa-krifica. Bën mrekulli. Bëri marrëzi.

Bëri faj (krim). Bënte turpe. Bëri një budallallëk (një proçkë). Bëri një dredhi. Bënte

palaçollëqe. Bëj shaka. Bënte aventura. S'bën lëshime (hatëre, dallavere, hile). Bënë të

nëntëdhjetenëntat bënë të gjitha të këqijat. Bën numra. thjeshtligj. Bën naze (ojna, lodra).

33. Më përgatit diçka dikush e ma jep; porosit dikush diçka për mua; kryen një punë për mua,

më mbaron një punë. Bëj një palë rroba (një kostum, një pallto) te rrobaqepësi. Bëj një palë

këpucë (te këpucari). Bëri flokët u dha formë flokëve te floktari (për gratë).


Ma. Kostando Ksera

Page 81

34. jokal. vet. veta III bised. Kushton, vlen; hyn në punë për diçka, përdoret për diçka; është i

përshtatshëm a i vlefshëm. Sa bën? Sa para bën? Bënte shtrenjtë (lirë). Bënte një djall e

gjysmë. thjeshtligj. kushtonte shumë shtrenjtë. Bën njëqind lekë. S'bën dy para (asnjë dysh,

asnjë lek). S'bën asgjë. Nuk bën për zyrë. S'bën për të fjetur. Nuk bën për pantallona ky stof.

Ky miell bën për petë. S'bënte ai për atë vajzë.

35. jokal. vet. veta III. Është mirë, është e lejueshme, lejohet. A bën të hyj? A bën ta di? S'bën

kështu! Bën, s'bën . .. S'bën ta thuash! Pse s'bën?

36. jokal. vet. veta III. Më nxë, më vjen sipas masës (për rrobat, këpucët etj.). Më bëjnë

këpucët (rrobat). S'më bën kapela. S'më bën unaza. S'i bën çelësi kësaj brave. S'i bën kapaku.

S'i bën tapa. Ky xham s'i bën.

37. pavet. Ka, është (për kohën, për kushtet atmosferike ose të mjedisit); mban një mot i

caktuar. Bën ftohtë (nxehtë, vapë). Bën ngricë (acar, ciknë). Bën të ftohtë i madh. Bën butë.

Bën thatësirë (lagështi, mjegull, ufëm). Bën erë (furtunë). Bën kohë e mirë (e keqe). Bën diell.

Ka bërë dimër. Bën det ka shumë dallgë, ka shtrëngatë në det.

38. Përdoret së bashku me emra (kryesisht prejfoljorë) ose me fjalë të tjera dhe formon togje

të qëndrueshme, që kanë në përgjithësi kuptimin e foljeve, me të cilat lidhen gjymtyrët e dyta

të këtyre togjeve. Bëj barazim barazoj. Bënë bastisje bastisën. Bëj be betohem. Bëj çudi

çuditem. Bën dashuri dashuron; dashurohet. Bëri deklaratë deklaroi. Bën dritë ndriçon. Bëj

durim duroj. Bëj klasifikimin klasifikoj. Bëj krahasimin krahasoj. Bëj krasitje krasit. Bëj

kursim kursej. Bëj lajmërimin lajmëroj. Bëj lidhje lidh. Bëj llogari llogarit. Bëj marshim

marshoj. Bëj matje mat. Bëj ndreqje ndreq. Bëj ndryshime ndryshoj. Bëj not notoj. Bëj

paralajmërim paralajmëroj. Bëj përpjekje përpiqem. Bëj plaçkë plaçkit. Bëj plehërimin

plehëroj. Bëj një premtim premtoj. Bëj pritje pres. Bëj qitje qit. Bëj shëtitje shëtit. Bëj shitje

shes. Bëj shkelje shkel. Bëj ujitjen ujit. Bëj vëzhgime vëzhgoj. Bëj vrojtim vrojtoj. I bën

dredha i dredhon. I bënë gjyqin e gjykuan. I bëj nder e nderoj. Ia bëj ngarkim ia ngarkoj. I

bëj qëndresë i qëndroj. I bëj stivë i stivos. I bëj shërbim i shërbej. Bëj përpara përparoj. Bëj

pastrimin pastroj. Bëj bashkë (tok) bashkoj. Bëj gati gatit. Bëj palë palos. Bëj rrafsh rrafshoj.

Bëj shesh sheshoj. E bëj të njohur (të ditur) njoftoj.

39. Përdoret si folje gjysmëndihmëse së bashku me një folje tjetër, me kuptimet «nis, zë,

filloj, marr të...; përpiqem, matem». Bëj të ngrihem. Bëj të dal. Bëj të flas. Bëj të marr. Bëj ta

kap (ta zë).

⋆ Aq më bën shih tek AQ. Se s'bën medoemos, patjetër, detyrimisht. E bën për asgjë shih

tek ASGJË. Bëj si bëj ia dal mbanë në një farë mënyre. Bën ç'bën (dhe...) a) përpiqet sa

përpiqet dhe. . .; b) përsërit një veprim herë pas here, një më dy dhe.. . I bëri bajgën d i k u j

t a d i ç k a j e thjeshtligj. shih te BAJG/Ë,~A. Bën baltë tall. shih te BALT/Ë, ~A. E bëri

baltë d i k u shih te BALT/Ë,~A. Bëj (vë) ballafaqe shih te BALLAFAQE. Bëri (dha)

ballë u duk nga larg, sapo doli. I bëj ballë d i k u j t a d i ç k a j e a) i qëndroj pa u

përkulur, e përballoj; b) arrij të bëj diçka, ia dal në krye. Ia bëri bam shih te BAM. Bën

bark shih te BARK,~U. E bëri batall d i ç k a shih te BATALL. Ia ka bërë benë është

betuar ta ndëshkojë si duhet sa t'i jepet rasti. E bëj beh shih te BEH, ~U. Bën beh shih te

BEH,~U. Ia bëj behun shih te BEH,~U. S'i bëj beh shih te BEH,~U. Ia bëri bela d i k u j t

i ngarkoi një punë të lodhshme a të mërzitshme, ia bëri barrë. E bën beli shih te BELI 1. Bën


Ma. Kostando Ksera

Page 82

bisht (i bën bisht) shih te BISHT,~I. Ia bëri bletë shih te BLET/Ë,~A. Ia bëri bof shih te

BOF. E bën bokë d i k ë shih te BOK/Ë,~A. Ma bëri borxh shih te BORXH,~I. I bën

buzë (hundë) d i ç k a j e shih te BUZ/Ë,~A. E bëri byk shih te BYK,~U. E bëri copë

(thërrime, copë e çikë, copë e kothere, copë e thërrime, copë e grimë) e shkatërroi krejt, e

shpartalloi, e dërrmoi. Nuk bëri çak shih te ÇAK. E bëri (e qiti, e nxori) çirak d i k ë edhe

iron. shih te ÇIRAK,~U. Bëj çmos (e çnuk) shih te ÇMOS. Nuk bën çorap m e d i k ë

shih te ÇORAP,~I. S'po bëj çorap shih te ÇORAP,~I. E bëj dalje d i ç k a fin. shih te

DALJ/E, ~A. I bënë dasmën d i k u j t iron. shih te DAS/ËM, ~MA. E bëri daulle d i k ë

përçm. shih te DAULL/E, ~JA. Bëri dava vjet. shih te DAVA,~JA 1. I bëj derman d i k u j

t e shëroj a e shpëtoj nga diçka; i gjej një rrugë zgjidhjeje. Bëj dert qaj hallin me dikë,

mundohem të gjej një zgjidhje për diçka që më shqetëson. E bëri dëm d i k ë shih te

DËM,~I. Bën dorë shih te DOR/Ë,~A. I bën dredha (plumbit) shih te DREDH/Ë,~A. E

bëri dritë shih te DRIT/Ë,~A 9. Bëri epokë shih tek EPOK/Ë,~A. Bën figurë të keqe libr.

shih te FIGUR/Ë,~A. Bën firo shih te FIRO,~JA. Bëri (këmbeu, shkëmbeu, ndërroi) fjalë

m e d i k ë shih te FJAL/Ë,~A. S'e bëj për fjalë (për zë) shih te FJAL/Ë,~A. Bën (ngre,

gjen, zë) fole shih te FOLE,~JA. Ia bëri fora shih te FORA. E bëri fshesë d i k ë shih te

FSHES/Ë,~A. E bëri fushë d i ç k a shih te FUSH/Ë,~A. Bëri furtunë (tufan) shih te

FURTUN/Ë,~A. E bëri furrë d i ç k a shihte FURR/Ë,~A. E bëri fyt d i ç k a shih te

FYT,~I. S'bëri gëk (s'bëri as gëk as mëk) shih te GËK. E bëri gropë (vendin) shih te

GROP/Ë,~A. Ia bëri gropën shih te GROP/Ë,~A 3. Bëri gjah shih te GJAH,~U. Bëri gjak

shih te GJAK,~U 1. E bëj gjak (mish e gjak) shih te GJAK,~U 1. S'e bëri të gjatë shih te

GJATË (i, e). S'ia bëri të gjatë d i k u j t shih te GJATË (i, e). Të bën gjëmën shih te

GJËM/Ë,~A. Bën gjumë a) fle; b) nuk punon a nuk vepron, nuk e ndjek një çështje etj., fle.

E bëri me gjyq shih te GJYQ,~I. Bëri gjyq m e d i k ë shihte GJYQ,~I. E bëri hak shih

te HAK,~U. Bëri hall shih te HALL,~I 3. Ia bëri hallall shih te HALLALL,~I. Ia bëri

haram d i ç k a shih te HARAM,~I. Bëri hatanë thjeshtligj. shih te HATA,~JA. E bëri

helaq thjeshtligj. shih te HELAQ. Bëj hesap sa . . . shih te HESAP,~I. E bëri bi (hi e

pluhur, shkrumb e hi) d i ç k a shih te HI,~RI. E bëri gur e hi d i ç k a shih te GUR,~I. I

bën hije. shih te HIJ/E,~A. Nuk i bën hije a s k u j t shih te HIJ/E,~A. E bëri horr d i k ë

shih te HORR,~I. E bëj hyrje d i ç k a fin. shih te HYRJ/E,~A. Ia bën hyzmetin n j ë p u

n e shih te HYZMET,~I. E bëri me inat m e d i k ë shih tek INAT,~I. I bën iso shih tek

ISO,~JA. I bëj jehonë shih te JEHON/Ë,~A 2. Bëj jetë jetoj në kushte të mira, rroj mirë.

Bëri karrierë libr. shih te KARRIER/Ë,~A 1. Bëj këmbë a) eci; b) hyj i pari, kaloj i pari

pragun në një ditë të caktuar (në një shtëpi). Bëri kiametin shih te KIAMET,~I. Bëri konak

shih te KONAK,~U. Kemi bërë krushqi shih te KRUSHQI,~A 1. Bën kthesë ndryshon

qëndrimin a sjelljet (zakonisht për mirë), kthehet në rrugë të drejtë. I bën (i jep) lak d i ç k a

j e shih te LAK,~U. E bëri lanet d i k ë a d i ç k a shihte LANET,~I. E bëri leckë

(rreckë, paçavure...) shiht e LECK/Ë,~A. E bëri për një lek shih te LEK,~U. E bëri lëmin

d i k u s h e bëri një të keqe a mënxyrë; arriti të bëjë një veprim të keq a një dëm të madh.

Bën ligjin keq. shih te LIGJ,~I. Bën lodra shih te LOD/ËR,~RA 2. Bën lojën e d i k u j t

shih te LOJ/Ë,~A. E bëri lloç a) d i ç k a e prishi fare një punë, i ngatërroi gjërat; b) d i k ë

e rrahu shumë, e shqepi në dru, i theu brinjët. E bëri llum shihte LLUM,~I. I bëri magji


Ma. Kostando Ksera

Page 83

vjet. shih te MAGJI,~A 3. Bën majë duket sheshit, shfaqet haptazi. E bëri (e zuri) mat d i k

ë shih te MAT,~I. Bëj (me) mend shih te MEND,~TË. Ia bëri minushë shihte

MINUSH/Ë,~A. Bën moral shih te MORAL,~I 2. Bën mu shih te MU. Bëri namin shih te

NAM,~I 2. S'e bën nëna shih te NËN/Ë,~A. E bëri nuse (lule, usta, çeço) e qortoi ose e

rrahu dikë, e bëri që të jetë i bindur dhe i shtruar, e solli në vete. Bëri njërën shih te NJËRA.

E bëri (mendjen) okë p ë r d i ç k a shih tek OK/Ë,~A. S'të bën për osh shih tek OSH. E

bëri palaço d i k ë shih te PALAÇO,~JA. Bën pallë shih te PALLË,~A. Ia bëri paq shih

te PAQ 4. Bëj (çel, hap) një parantezë libr. shih te PARANTEZ/Ë,~A 1. Bënte pazar a)

jepte e merrte me shitësin (me blerësin) për çmimin e mallit; b) diskutonte shumë me dikë për

të arritur ndonjë lëshim etj. Bën përjashtim është rast i rrallë dhe i vetëm. Bën (shkon)

përpjetë shih te PËRPJETË. Bën (shkon, merr) poshtë shih te POSHTË. S'të bën për se

nuk të përflll, nuk të begenis. E bëri përshesh shih te PËRSHESH,~I 3. Bëj pjesë hyj,

futem diku, jam anëtar a pjesëtar i diçkaje. Ia bëri pus d i ç k a shih te PUS,~I. Bëri

pushkë (dyfek) luftoi, u ndesh me armë. Bëj qejf shih te QEJF, ~1 1. Ia bëj qejfin d i k u j

t ia plotësoj dëshirën, nuk ia prish zemrën. I bën qejfin vetes keq. i mbush mendjen vetes

për diçka se ashtu është siç mendon ai, se do të bëhet ashtu siç do ai. I bëj (i lë) radhë d i k u

j t e lë të flasë, nuk e pengoj. E bëri rezil vjet. shih te REZIL,~E. Bën rrugë (udhë) d i ç k

a shih te RRUG/Ë, ~A. E bëri rrugë (udhë) shih te RRUG/Ë, ~A. I bëj (i lëshoj, i hap)

rrugë (udhë) d i k u j t shih te RRUG/Ë, ~A. E bëj sefte shih te SEFT/E,~JA. Bën (mban)

sehir shih te SEHIR,~I. Më bënë sytë m'u duk, ashtu m'u duk, m'u bë sikur. . . Ma bën me

sy shak. shih te SY,~RI. Bëj shaka m e d i ç k a shih te SHAKA, ~JA. S'i bëj shamatë d i

k u j t shih te SHAMAT/Ë, ~A. Bëra me shëndet d i ç k a shih te SHËNDET,~I. Nuk ia

bën shkrap shih te SHKRAP. I bëri shteg shih te SHTEG,~U. Bëj shyqyr shih te

SHYQYR. Bëj timen a) jap aq sa kam mundësi; kryej një punë me aq sa varet nga unë;

veproj me aq sa më takon; b) e përvetësoj, e marr diçka dhe e quaj timen, e përqafoj; e shtie

në dorë. E bëj tjegull d i ç k a shih tek TJEGULL,~A. Bëj toka shtrëngoj duart me dikë, i

jap dorën një tjetri, kur takohem me të. E bëri tym (barut) shih tek TYM, ~I. E bëri ujem

shih tek UJEM,~I. E bëj ujë shih tek UJ/Ë,~I 13. Bën vaki shih te VAKI,~A. Mos na bëj

vapë! thjeshtligj. shih te VAP/Ë,~A. I bëri (i hapi) varrin (gropën) d i k u j t shih te

VARR,~I. Bëri vend shih te VEND,~I. I bëj vend shih te VEND,~I 5. Më bëjnë (më

gënjejnë) veshët shih te VESH,~I. E bëri me (për) vete (pas vetes) d i k ë shih te

VET/E,~JA. S'e bëj veten nuk e shfaq me shenja të jashtme një ndjenjë a një mendim, nuk

tregohem, e përmbaj veten, përmbahem. E bëri vëng d i k ë shih te VËNG,~U. E ka bërë

vijë (vazhdë) shih te VIJ/Ë,~A. Bën xixë shkëlqen, është shumë e bukur, dallon nga shoqet

(zakonisht për vajzat dhe nuset). E bëri zap shih te ZAP. Bëj zemër shih te ZEM/ËR,~RA

4. Kam të bëj me të shih te KAM. Sa para bën shih te PARA,~JA. Shohim e bëjmë (duke

parë e duke bërë) shih te SHOH. Bën be e rrufe shih te BE, ~JA. Bëj (shpie, vë) buzën në

gaz shih te GAZ,~I II 2. S'i bën drutë të gjata shih te DRU ~JA. I ka bërë (i ka lyer)

duart me gjak shih te GJAK,~U 1. S'i bën dy bashkë shih te BASHKË. Pa e bërë (pa

thënë) as një as dy shih te NJË. Bën hije mbi dhe keq. shih te HIJ/E, ~A. S'ia bën fjalën

dysh d i k u j t nuk kundërshton, bindet pa e zgjatur, nuk ia prish fjalën. Bën fshat më vete

shih te FSHAT,~I. Bën gurin e gjakut d i k u s h shih te GJAK,~U 1. I ka bërë gurin e


Ma. Kostando Ksera

Page 84

gjakut shih te GJAK,~U 1. Bëri gurët e zez shih te GUR,~I. Bëj (hedh) hapat e parë shih

te HAP,~I 3. Bëj hapa përpara përparoj. Ka bërë hapa prapa shih te PRAPA. Bën hapa

në vend shih te VEND,~I. Bën (mbeti, rri) në vend numëro shih te NUMËROJ. Nuk i

bën hije (as) vetes shih te HIJ/E,~A. I bëri këmbët të lehta shih te LEHTË (i, e). Bën

kulaç në hi shih te HI,~RI. I bën llogaritë gabim shih te GABIM, ~I. E bëj (mendjen) okë

p ë r d i ç k a shih tek OK/Ë,~A. E bëri për pesë (për dy) para shih te PARA,~JA. Nuk i

bën tërr veshi shih tek TËRR. Nuk i bën syri tërr (dritë, hej, xëx) shih tek TËRR. I bëri

veshët pipëz (bigë, curr, gërshërë, çift...) shih te PIPËZ,~A. Nuk e lë të bëjë çap shih te

ÇAP,~I. Sot i bën hunjtë, nesër i djeg nuk e mban fjalën, e ha fjalën, është i

paqëndrueshëm; të ha në fjalë.


Ma. Kostando Ksera

Page 85

KREU III

LEKSIKOGRAFIA GREQISHT – SHQIP

DHE SHQIP – GREQISHT DERI NË SHEK. XVIII

3.1. Leksikografia greqisht – shqip para shekullit XVIII

Leksikografia shqipe i zë fill si leksikografi dygjuhëshe. Veprat e para në këtë fushë

janë fjalorët latinisht-shqip, të cilët u hartuan për nevoja të ndryshme, por së shumti për të

njohur veprat fetare, sidomos Biblën. Akademiku J. Thomai shkruan se ―Fjalori i parë i

mirëfilltë, që njohim deri më sot në historinë e leksikografisë shqipe, sikundër e kemi

përmendur edhe më parë, është ―Fjalori latinisht-shqip” i Frang Bardhit (Dictionarium

latino-epiroticum, 1635), me rreth 5000 fjalë. Ai i hapi rrugën leksikografisë me një lëndë

leksikore të vlefshme. Kjo lëndë e pasqyronte deri diku gjendjen e leksikut të shqipes në

shekullin XVII, sepse s‘ka dyshim që leksiku i shqipes ishte shumë më i pasur. Fjalori u

ribotua më 1932. Fjalori i F. Bardhit u shfrytëzua nga leksikografët e mëvonshëm, si edhe

nga studiuesit e shqipes për studime krahasuese. Frang Bardhi këtë fjalor e hartoi më shumë

për të shpjeguar leksikun e veprave fetare në latinishte. Si qëllimi, ashtu edhe veprat kishtare

të shfrytëzuara për këtë punë, e kufizojnë vëllimin e fjalorit. Gjithsesi, si pasqyrë e leksikut të

kohës vepra përbën një monument të vjetër të shqipes së shkruar. Ai na ndihmon të vërejmë

ndryshimet që ka bërë shqipja në leksik e në formimin e fjalëve. Ky fjalor dëshmon që emrat

e mbiemrat andërrues, gjetës, kërkues, këshilltar, kopështar, letërar, luftëtar, ndigjues,

shpenzues, tregtar…, ndajfoljet dhelpënisht, miqësisht, mrekullisht, shkëlqyeshëm, vëllaznisht

... janë përdorur të paktën që në shekullin XVII, ndoshta edhe para këtij shekulli. Fjalori i

Frang Bardhit është puna e parë e plotë në leksikografinë shqipe.‖175

Pas latinishtes, kontaktet e para në leksikografi shqipja i ka vendosur me greqishten.

Siç pohon profesor Xhevat Lloshi ―Kjo është diçka e natyrshme, sepse latinishtja dhe

greqishtja janë dy gjuhët që përfaqësonin dy kulturat e mëdha të Europës prej kohëve të

Antikitetit‖176

dhe përforcohet më shumë nga fakti që këto dy gjuhë janë përdorur nga popuj

që janë kaq afër me popullin shqiptar.

Në greqishte, jo vetëm për fjalorët, por edhe të dhënat e para për gjuhën shqipe i kemi

të kohëve të vona. Akademiku, prof. Dhimitër Shuteriqi në veprën ―Shkrimet shqipe në vitet

1332-1850”, dëshminë e parë e çon në shekullin XIV. Ai pohon se brenda një kodiku

175


Xh. Lloshi, Fjalori greqisht – shqip i Hysen Sinanit, më i ploti deri sot, Shqiptarja.com, 22 dhjetor 2012.


Ma. Kostando Ksera

Page 86

greqisht të B. Ambrosianës, Milano, gjendet një dorëshkrim ―Ungjilli i Pashkëve”, sipas ritit

bizantin, në një fletë prej 15 x 13,5 cm.177

Sipas prof. Dh. Shuteriqit, ―Borgia mendon se shkrimi shqip është i shekullit XIV‖178

.

Ai më tej shkruan se ―Në rekto të fletës, kemi një pjesë nga Mattheu XXVII, 62-66 (nr. 2); në

verso një këngë pashkësh, muzikë e tekst (nr. 3). Përkthimi është i dobët dhe lexohet me

vështirësi; alfabeti grek nuk i ka qenë përshtatur si duhet shqipes. Le të vëmë re se, që nga

dokumenti i parë i njohur, dialekti ynë jugor shkruhet me atë alfabet, prej ortodoksësh.

Dokumentin e zbuloi Spiridhon Llambros dhe e botoi në Neos Elinomninon, Athinë,

1906.‖179

Kalojnë disa shekuj me një zbrazëti në dokumentet e shqipes (mendoj se dokumente

mund të ketë, por nuk janë zbuluar ende). Kjo, ndër të tjera, shkaktohet nga ikja e madhe e

shqiptarëve, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut dhe pas pushtimit të Shqipërisë

nga turqit. Është e kuptueshme se në këtë ikje të madhe, së pari, u përfshinë njerëzit që kishin

udhëhequr fizikisht apo mendërisht luftërat kundër pushuesit. Ndaj pjesa më e arsimuar e

shqiptarëve, për t‘u shpëtuar persekutimeve, morën rrugën pa kthim, drejt Peleponezit,

Thesalisë apo drejt Italisë180

.

Pasojat e këti procesi, që nuk ka ndodhur vetëm me shqiptarët, tashmë dihen. Turqit

jo vetëm përdorën shfarosjen në masë apo çuan në ndërrimin e fesë me forcë, por zhdukën,

asgjësuan apo vodhën shumë objekte e sende me vlerë që ishin tregues të profilit etnik të

shqiptarëve. Dihet se dëmin më të madh e pësoi kultura shumëshekullore e tyre. Pushtimi i

egër osman çoi edhe në moslejimin e hapjes së shkollave shqipe, në mosshkrimin dhe në

mospërpunimin e gjuhës së shkruar dhe në mënyrë krejt të pashmangshme, u shfaq me pasoja

shumë negative edhe në hartimin e fjalorëve që lidheshin me gjuhë të tjera, të cilat nuk kishin

lidhje me turqishten, osmanishten apo me arabishten.

***

Akademik Dhimitër Shuteriqi, në botimin ―Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850”,

shkruan se në Arkivin Qendror të Shtetit Shqiptar gjenden pjesë ungjijsh, pa datë botimi dhe

që sipas tij duhen vendosur në fund të shekullit XVII, pjesë të cilat mund të jenë përkthyer

prej greqishtes nga një njeri i paidentifikuar dhe kjo që ka ngjallur jo pak diskutime për

autorësinë. Akademiku tjetër shqiptar, Mahir Domi, që është marrë edhe me tekstologji,

mendon se autori i këtyre përkthimeve është Grigori i Durrësit, i cili vdiq në vitin 1772 dhe

gjatë jetës së tij u mor me përkthime ungjijsh.181

Por akademik Dh. Shuteriqi, përkthyesin, që fillimisht e ka quajtur Anonimi i

Elbasanit, e identifikon si Papa Totasi, sepse, sipas tij, ―në verso të kapakut të parë, me të

njëjtën ngjyrë që është shkruar teksti, lexohet greqisht emri Papa Totasi. Ky mund të

vështrohet përkohësisht si autor, derisa nuk kemi të dhëna më të sigurta‖.182

177

Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 29 178



E. Çabej, Studime gjuhësore, IV, Prishtinë, 1977, f. 396 181


Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 92


Ma. Kostando Ksera

Page 87

3.2.Leksikografia greqisht – shqip gjatë shek. XVIII

Fillimet e një pune hartuese të fjalorëve dygjuhësh greko - shqiptare ose të një punë

që mund të vlerësohet si leksikografisë deri diku e mirëfilltë, i gjejmë në përpjekjet e kishës

ortodokse për shtrirjen e mësimdhënies së gjuhës greke, si gjuhën e civilizimit, si dhe në

përpjekjet e para për përkthimin në gjuhën shqipe pjesë ungjilli. Pra, vihet re se përpjekja për

të përballuar procesin e myslimanizimit të popullatës ortodokse, kapërcente në atë kohë

konceptin apo nocionin e diferencimit etnik. Vetëkuptohet që literatura kishtare do të ishte

udhëheqëse në këtë ndeshje kulturash, qytetërimesh, gjuhësh dhe besimesh, në të cilën gjuha

greke me nivelin dhe reputacionin e saj, luante një rol bazë183

.

Mësimi i gjuhës greke në atë periudhë përbënte identifikimin e nivelit dhe vlerësimit

shoqëror184

. Ne parathënien e fjalorit të tij Daniil Moskopoliti u bën ftesë të gjithë

Ortodoksëve të Ballkanit, që nuk flasin greqisht, të helenizohen nga pikëpamja gjuhësore e

kulturore me argumentin se ky eveniment do t’u hapte rrugët lëvizjeve shoqërore.185

Nuk do

të ndalemi këtu në rolin e shkollave në gjuhën greke në të gjithë jugun e Shqipërisë, se është

një çështje që del nga kuadri i punimit të doktoratës..

Ajo që na intereson është se në këtë periudhë dhe në konjukturat e lartpërmendura,

kemi përballjen e parë të gjuhës shqipe me greqishten. Kemi të dhënat e para për fjalorët

greqisht - shqip. Fjalorët dygjuhësh nuk i kanë munguar shqipes dhe greqishtes në shekullin

XVIII. Kemi dy pamje botimesh: botimin e fjalorëve të mirëfilltë dy e shumëgjuhësh (për të

cilat do të bëhet fjalë më poshtë në mënyrë më të hollësishme) siç janë fjalori i Teodor

Kavalioti, Fjalor greqisht – arumanisht – shqip i përfshirë në veprën e tij Protopeiria; dhe

fjalori i P. Haxhi Danil (Λεμηθόλ ηεηξάγισζζνλ), Fjalor katërgjuhësh i kater dialekteve

popullore apo të romejës së thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes dhe të shqipes në

veprën ―Hyrje në mësimdhënie‖ etj. Por kemi edhe botimin e fjalorthëve të vegjël dygjuhësh,

që zakonisht shoqërojnë pjesë ungjijsh ose dhe gjithë veprën.186

Akademik Dh. Shuteriqi në veprën e sipërcituar ―Shkrimet shqipe në vitet 1332-

1850”, thekson se në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës gjendet gjithashtu një kodik beratas,

me përkthime të ndryshme kishtare dhe me një fjalor greqisht – shqip. Ai është i mendimit

(së bashku dhe me I. Qafëzezin), se autori i këtij kodiku është Kostandin Berati ose Ikonom

Kostandini187

, i cili ka vdekur në vitin 1828. Në vitin 1764, kur mendohet se ka qenë të

paktën 20-vjeçar, ai kishte në dorë kodikun për të cilin po flasim.

Po japim më poshtë disa të dhëna të marrë nga botimi i Dh. Shuteriqit:

- Faqe 3 – 46 me një radhë shqip dhe tjetra shqip me alfabet grek janë shkruar lutje të

ndryshme fetare.

183

Shih më gjerë V. Memisha, Studime per fjalen shqip, Tiranë, 2011, f. 167 184

A. Κσλζηαληαθνπνύινπ Ζ ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα 1750 – 1850, 1988, f. 148; Γώξεο Κπξηάδεο,

Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή. Θεζ. 2001 185

Π. Κηηξνκειίδεο, Σν εζληθφ δήηεκα ζηα Βαιθάλη, në Βεξέκεο Θάλνο (επηκ.) Δζληθή ηαπηόηεηα θαη

εζληθηζκόο ζηε λεόηεξε Διιάδα, Αζήλα, 2003, ΜΗΔΣ, ζει. 59-62 186

Shih më gjerë V. Memisha , Studime për fjalën shqip, Tiranë, 2011, f. 166 187



Ma. Kostando Ksera

Page 88

- Faqe 75 – 76 kemi Fjalorth greqisht – shqip me 110 fjalë.

- Faqe 87 – 102 kemi Fjalor greqisht – shqip, me rreth 1.600 fjalë. Qafëzëzi mendon

se një pjesë e këtij fjalori është marrë prej veprës së Kavaliotit. Nëse është e vërtetë, ky fjalor

beratas duhet të jetë më i vonë se viti 1770, kur u botua vepra e voskopojarit.188

Fjalësi në fjalorët i përket pak a shumë botës kishtare, që është e pranueshme, sepse

kemi një përpjekje të jashtëzakonshme të popullsisë ortodokse për t‘i shpëtuar

myslimanizimit, që në shekullin e XVIII arrin kulmin. Vetëkuptohet që literatura kishtare do

të ishte udhëheqëse në këtë ndeshje kulturash, qytetërimesh, gjuhësh, besimesh.

Shkrimet e kodikëve shërbenin për përhapjen e arsimimit dhe ndihmonin në

shkollimin e popullsisë. Prof. Dh. Shuteriqi pohon: ―Që shkrimet e Kodikut Beratas i

shërbenin edhe shkollës, këtë e tregojnë tekstet dygjuhëshe dhe fjalorët dygjuhësh. Ata

shërbenin për lehtësimin e mësimit të greqishtes në shkollat greqishte të kohës, midis

komuniteteve ortodokse të Shqipërisë së Mesme dhe të asaj Jugore.‖189

3.2.1.Fjalori Tregjuhësh i Theodhor Kavaliotit (1770) fig. 1

Fjalori i parë i mirëfilltë ku shfaqet shqipja si gjuhë e dytë, përballë greqishtes, i takon

vitit 1770, dhe është hartuar nga Teodor Kavalioti. Në fakt bëhet fjalë për një fjalor

tregjuhësh greqisht – vllahisht – shqip i shkruar me shkronja greke. Fjalori i Th. Kavaliotit

është i përfshirë në botimin Protopeiria, e cila konsiderohet një nga veprat më të shquara të

tij. Prej f. 13 të Protopeirias fillon fjalori greqisht-vllahisht-shqip, në tri kolona, me radhë

alfabetike. Mbi tekstin ndodhet një frizë, nën të titujt e tri kolonave me fjalët: Ρσκαίηθα

(Romeika), Βιάρηθα (Vllahika), Αιβαλίηηθα (Allvanitika). Ka 1070 fjalë. Fjalori zë 46 faqe

dhe mbyllet me një gravurë në dru në f. 59.

Autori dhe vepra

Intelektuali Teodor Anastasiu (Kavalioti) (1718 – 1789) ishte një nga figurat më të

spikatura të botës helene të shekullit XVIII. Familja e tij është me origjinë nga Kavalla,

prandaj dhe mori emrin Kavalioti. Studioi në Janinë afër mësuesit të madh Evjenios

Vullgaris. Për një periudhë të gjatë (1743 – 1769) ishte pedagog dhe nga 1750 drejtor i

Akademise se Re të Voskopojës. Pas shkatërrimit të Voskopojës, u largua për në

Kostandinopojë. Kthehet në Voskopojë ku dhe vdes më 1789. Veprat më të njohura të tij

përveç Protopeirias janë: ―Llojiqi pragmatia‖ (1749) dhe ―Hyrje në gramatikë‖ (1760).190

Struktura e veprës

188



Për jetën dhe veprën e Kavaliotit shih, Δ. Κεθξίδεο, disertacion: Θεφδσξνο Αλαζηαζίνπ Καβαιιηψηεο (1718 –

1789), ν δηδάζθαινο ηνπ γέλνπο, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο, 1989, f. 17 – 31.


Ma. Kostando Ksera

Page 89

―Protopeiria‖ paraqitet si një libër i vogël, in 8º, me 96 faqe të shtypura. Kapakët i ka

të dëmtuar nga koha, por lidhjen ende të fortë. Faqja e titullit është kompozuar sipas modelit

tip të shtypshkronjave venedikase.

―Protopeiria‖ ka strukturën e mëposhtme: Ajo fillon me parathënien nga vetë autori (f.

3), e cila është e shkruar në gjuhën arkaike greke. Vazhdon me alfabetin grek si dhe me disa

kombinime bashkëtingëlloresh, diftongjet etj. Në faqet 8-11 janë dhënë disa tekste

ekliziastike, si Ati ynë etj. Në faqet 13 – 58 përmbahet fjalori trigjuhësh greqisht, vllahisht

dhe shqip. Për të tria gjuhët është përdorur alfabeti grek. Në faqen 61 gjejmë edhe disa tekste

të tjera ekleziastike që kanë të bëjnë me Ungjillëzimin e Shën Mërisë, ikona e të cilit

paraqitet në faqen e majtë (60).

Nga faqet 62 – 67 jepet një histori e shkurtër kishtare, ndërsa në faqet 68 -79 ka një

përmledhje me fjalë të urta, proverba, etj. Faqet 81 - 96 përmbajnë tinguj ekliziastik, numrat

(me shkrim arab, grek dhe me fjalë), muajt, ditët e javës, etj.

Libri është i ilustruar me figura dhe ikona të ndryshme.

Ekzistojnë dy informacione të ndryshme në lidhje me numrin e faqeve të

―Protopeirias‖. Njëra që mbështet se vepra ka gjithsej 96 faqe dhe tjetra që ajo mbaron me

numrin rendor 104.

Në lidhje me këtë Konstandakopullu në studimin e saj shkruan: ―Nga e vetmja kopje e

njohur, ajo e Bukureshtit, të cilën studiuam edhe ne, mungojnë faqet e fundit. Shkronja I që

është e botuar në fund djathtas të faqes 96 tregon se me atë fillon teksti i faqes në vijim. Ndaj

nuk mund të pranojmë hipotezën e A. Hetzer191

se libri mund të mbarojë me faqen 96.

Kemi referime që tregojnë se kopja e Bukureshtit është ajo që kishte në dispozicion

edhe vetë G. Meyer, botuesi i parë i fjalorit trigjuhësh të ―Protopeirias‖. Edhe ai shkruan se

mungojnë faqet e fundit nga numri 97. Kështu rrjedh që i vetmi nga studiuesit e veprës i cili e

ka parë një kopje të plotë deri tani të jetë Johann Thunmann, profesor në Universitetin e

Halit, i cili na informon në vitin 1774, se kopja që i fali Kostandin Madhai Xehani,

intelektual voskopojar, që studionte në Hali, kishte në total 104 faqe dhe se në faqet e fundit

97 – 104 ishin të botuara numrat, tabelat e shumëzimit si dhe një alfabet i gjuhës latine. Në

fund, shton Thunmann, kopja përmbante një ―shtojce‖ e alfabetit sllabo- bullgarisht.‖192

Qëllimi i hartimit të fjalorit

―Protopeiria‖ është një metodë për mësimin e gjuhës greke. Siç pohon edhe akadmik

Dh. Shuteriqi, ―ai është një libër fillestar për ata që, midis shqiptarëve dhe vllehve, do të

duan të mësojnë gjuhën greke.‖193

Metoda përdorej si libër shkollor për nevojat e

mësimdhënies në Akademinë e Re të Voskopojës. Duke njohur kuadrin historik në të cilin

funksiononte Akademia e Re si dhe kushtet historiko - politike që mbizotëronin në atë

191

Armin Hetzer, Neues zu Kavalliotis’ «Protopeiria» 1770, Balkan Archiv 8 (1983). f. 101. 192

A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι

Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f.58 193



Ma. Kostando Ksera

Page 90

periudhë në Voskopojë dhe në territorin përreth, mund të kuptojmë lehtë rëndësinë që kishte

mësimi i gjuhës greke për të rinjtë e këtyre trevave.

E së njëjtës ide është edhe Hetzer, i cili shprehet se: ―Qëllimi i hartimit të Fjalorit

ishte që të afronte shqiptarët dhe vllehët në një nivel më të lartë arsimimi, nëpërmjet gjuhës

greke, që ishte gjuha e arsimimit dhe e kulturës. Fjalori ndihmonte fëmijët e familjeve

shqiptare ose konviktorët e Akademisë së re, që të merrnin mësimet bazë të greqishtes.

Prandaj dhe veprën e quajti “Protopeiria”(për fillestarë)‖194

.

Nga ana tjetër vepra kishte njëkohësisht edhe karakter didaktik fetar. Domethënë

kishte si qëllim të pajiste të rinjtë me dije të ndryshme rreth botës kishtare si dhe të mënyrës

së jetëses dhe të të menduarit, që diktohet nga feja ortodokse. Kjo vërtetohet nga tekstet e

ndryshme që gjejmë në vepër.

Koha dhe vendi i botimit të fjalorit

Fjalori u botua me 1770, në Venecia në shtypshkronjën e Antonio Bartolit me

sponsorizimin e Moskopolitit Georgjiu Trikupa Kosmisqi. Këto të dhëna i gjejmë të shënuara

në faqen e parë të fjalorit me këtë tekst në greqisht: Protopeiria / prej/ Fort-të-mësuarit,/ dhe

Fort-të -ndritshmit Mësues,/ Predikator i Shenjtë,/ dhe Protopapë Zotëri/ Teodor Anastas/

Kavalioti/ Voskopojarit/ e shkruar/ dhe e nxjerrë në dritë nga shtypi tani së pari me

shpenzime të Fort-të-nderuarit dhe Fort-punëmbarit/ Zotëri Jorgji Trikupa, i mbiemëruar

edhe Kos/miki prej atdheut/ Voskopojë./ [Një frizë.] / Në Venedik/ më 1770 / prej Antonio

Bortoli-t. Në rreshtin e fundit latinisht: Superiorum permissu ac privilegio.

Gjuhët e fjalorit

Greqishtja: Greqishtja ishte gjuha e arsimimit të Kavaliotit dhe gjuha për mësimin e

së cilës ai hartoi edhe metodën në fjalë. Edhe pse ―Protopeiria‖ është shkruar në gjuhën

arkaike, pjesa e fjalorit nuk ka fjalë shumë të vështira arkaike. Siç pohon Xh. Lloshi: ―Pjesa

greke është e greqishtes popullore. Nuk mund të përdorte për shkollarët e vet greqishten e

vjetër apo greqishten bizantine, por vetëm gjuhën e gjallë, për të cilën në ato vite niste

periudha e përpunimit si gjuhë shkrimi, derisa të vinte në nivelin e saj, që sot quhet

dhimotiqi. Natyrisht këto formacione gjuhësore nuk mund të priten me gërshërë, prandaj në

Fjalorin e tij nuk përjashtohen elemente të gjuhës librore ose të vjetëruar.‖195

Vllahishtja: është gjuha e dytë e fjalorit. Për Kavaliotin ishte gjuha amtare, sikundër

ishte gjuhë amtare për pjesën më të madhe të popullsisë së Voskopojës, së cilës i drejtohej

―Protopeiria‖. Sipas Xh. Lloshit: ―Pjesa arumune gjithashtu do të ishte e të folurit popullor,

sepse përgjithësisht nuk kishte traditë me vepra të botuara.‖196

194

A. Hetzer, Das dreisprachige Ëörterverzeichnis von Theodoros Anastasiu Kavalliotis, Hamburg 1981, f. 49 –

50. 195

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008, f. 283 196

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008, f. 284


Ma. Kostando Ksera

Page 91

Shqipja: ―Për pjesën shqipe pranohet se është toskërishtja e krahinës së Voskopojës

dhe Vithkuqit e më gjerë, e Korçës. Por studiuesit nuk pajtohen për shkallën e lëvrimit të

dialektit në nivelin e gjuhës së shkruar. Sidomos ka ngjallur diskutime prania e trajtave të

gegërishtes në fjalët e Kavaliotit.‖197

Kavalioti, që të arrinte të hartonte një fjalor për të tria gjuhët, duhet të zgjidhte

problemin e shkrimit të vllahishtes dhe të shqipes. Sipas Prof. Xh. Lloshi, ai përpunoi një

alfabet për të shkruar arumanishten. Pastaj këtë e përshtati edhe për të shkruar shqipen. Prej

këtej rrjedhin zgjidhjet e tij të çuditshme kundrejt cilitdo alfabet tjetër të shqipes, sidomos

përdorimi i deri tre shkronjave për të dhënë një tingull. Nga disa shembuj, që studiues të

ndryshëm kanë shqyrtuar, dalin në përfundimin se pikënisja e Kavaliotit për përkthimin shqip

nuk ishte greqishtja, por arumanishtja. Ai përdor togfjalëshin e re lopë në vend të fjalës

shqipe ―mështjerë‖. Sipas prof. Lloshit kjo tregon moszotërim të përsosur të shqipes nga ana

e këtij arumuni198

.

Ribotime të fjalorit trigjuhësh

Sipas të dhënave që disponojmë sot nga studime të ndryshme, duhet të kenë shpëtuar

nga shkatërrimi i Voskopojës dy ekzemplare, nga të cilat vetëm njëri është i njohur. Ai

ndodhet në Bibliotekën e Akademisë së Rumanisë. Sipas gazetës ―Panorama‖, një kopje e

fjalorit, nga botimi i vetëm autentik i ―Protopeirias‖ që gjendet në Rumani, u soll, në shtator

të vitit 2012, në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës nga drejtori i saj Aurel Plasari. 199

Edhe pse sot nuk gjenden shumë kopje të veprës së Kavaliotit, ajo u bë e njohur në

botën akademike fare pak kohë pasi qarkulloi.

Katër vjet pas qarkullimit të ―Protopeirias‖ kemi një përshkrim të përmbajtjes së saj si

dhe ribotimin e fjalorit me përkthim në latinisht nga gjuhëtari gjerman Johann

Thunmann200

.Pas vdekjes së Thunmann-it ky ekzemplar u zhduk. Kur më 1882 Miclosich-it i

duhej për hulumtimet e veta, nuk gjeti dot asnjë ekzemplar dhe mbërriti në përfundimin:

―Protopeiria‖ është zhdukur. Miclosich-i, në veprën e tij ―Gjurmime rumune‖, ka ribotuar

vetëm pjesën arumune të marrë nga botimi i Thunmannit, sepse vetëm ajo i interesonte.

Ekzemplarin e dytë e zbuloi gjuhëtari Gustav Meyer më 1895; duket se ky i dyti

kishte shpëtuar në saje të një tregtari voskopojar që ndodhej në Austri ose ishte strehuar atje

mbas shkatërrimit të Voskopojës. Meyer-i e ribotoi më 1897 me përkthimin gjermanisht dhe

me shënime gjuhësore201

. Sipas Hetzer-it, ribotimi i veprës nga Meyer është më besnik se

gjithë të tjerat202

.

Kur më 1909 dijetarit Pericle Papahagi i duhej ta riprodhonte në antologjinë e tij

―Shkrimtarë arumunë të shekullit XVIII‖, i mbetej të mbështetej vetëm mbi riprodhimet e

197



Gazeta Panorama 10.09.2012 200

U ber die Geschichte und Sprache der Albaner und der Ëlachen, Lipsia 1774. 201

Gazeta Panorama 10.09.2012 202

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë, 2008, f. 291


Ma. Kostando Ksera

Page 92

Thunmann-it, Miclosich-it dhe Meyer-it. Një vit më vonë hulumtuesit rumunë e zbuluan ekz.

e Meyer-it në katalogun e antikuarit Joseph Baer nga Frankfurti-mbi-Mein, nën titullin ―Die

Protopeiria des Kavaliotis‖ dhe me nëntitullin sensacional ―Ein Unicum‖. Prej Baerit e bleu

Biblioteka e Akademisë Rumune në nëntor 1910 për 600 marka të asaj kohe.203

Ndoshta ka të

bëjë me faktin që Meyer dispononte origjinalin e veprës.

Për befasi të studiuesve, mbas Luftës I Botërore as në këtë bibliotekë ekzemplari i ve-

tëm nuk gjendej më. Madje nuk rezultonte as regjistrimi i tij në librin e inventarit. Kur më

1936-1939 dijetari shqiptar Ilo Mitkë-Qafëzezi e ribotonte Fjalorin e Kavaliotit në Shqipëri

në revistën LEKA, duke e vënë pjesën shqipe në alfabetin shqip, mbështetej po te

riprodhimet, pa e ditur se më 1935 ―Protopeiria‖ qe rishfaqur nga depozitat e thesarit të

Mbretërisë rumune të transferuara në Moskë prej Akademisë në kontingjencat e Luftës.204

Së fundmi, më 1981 Armin Heceri bëri një ribotim shumë të mirë, duke u nisur nga

gjuha e sotme shqipe. Ai vuri në radhë të parë fjalën sipas shqipes së sotme, poshtë me

alfabetin e greqishtes të tria gjuhët e origjinalit dhe nën to dha përkthimin gjermanisht, por jo

të arumanishtes.205

Rëndësia e fjalorit

Ç‘është e vërteta, studimet e para për njohjen e gjuhëve shqipe, vllahishte dhe

bullgarishte janë realizuar mbi bazën e këtyre fjalorëve disagjuhësh dhe autorët e tyre është e

drejta të përfillen si pararendës të gjuhësisë së krahasuar për Ballkanin.

Fjalori i Kavaliotit, siç shprehet Δπιόγηνο Κνπξίιαο, hodhi bazat e para të

Albanologjisë. Është fjalor me një numër të vlerësueshëm fjalësh, edhe pse për ditët e sotme,

një fjalës me 1070 njësi duket shumë i vogël.

Fjalori është botuar me lëndë leksikore nga dialekti i jugut, por autori ka meritën,

sepse ―futi në të edhe disa gegizma‖ 206

.

Vepra ka rëndësi të madhe, sepse shënon një datë në gjuhësinë e krahasuar ballkanike,

është i pari fjalor edhe i vllahishtes.

3.3.Leksikografia shqip - greqisht gjatë shek. XVIII

Siç ka theksuar Akademik J. Thomai, gjeografia e leksikografisë shqipe, e parë nga

dhjetëvjetëshi i parë i shekullit XXI, është shumë e gjerë, që nga Amerika e deri në Japoni,

d.m.th., mbarëbotërore. Fjalorët dygjuhësh të shqipes sot rrokin thuajse të gjitha gjuhët indo –

evropiane.

Kurse studiuesi V. Memisha shkruan se ―një numër fjalorësh dygjuhësh u bënë pasuri e

leksikografisë shqipe para shekullit XX. Shtysat për hartimin e tyre kanë qenë nga më të

203

Panorama 10 nëntor 2012 204

Panorama 10 nëntor 2012 205

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë, 2008, f. 292 206



Ma. Kostando Ksera

Page 93

larmishmet, por mbizotëron shtysa që të hartoheshin fjalorë dygjuhësh, në të cilët gjuhë e

dytë të ishte një gjuhë më të cilën shqipja ishte lidhur drejtpërdrejt (nënkuptojmë këtu lidhjen

e shqiptarëve me popullin që ishte mbartës i kësaj gjuhe). Kjo lidhje mund të ishte e

shumëfishtë. Një nga arsyet e tjera për hartimin e fjalorëve të këtij lloji, përveç arsyes për ta

sjellë më lehtë trashëgiminë e një populli e të një kulture tjetër, ka qenë dhe ―vënia në provë‖

e shqipes për t‘u përballur me gjuhët e tjera, fillimisht me gjuhët indo - evropiane, si gjuhë në

proces konsolidimi, përpunimi, kodifikimi dhe intelektualizimi.‖207

Por fjalorët e para tre-katër shekujve për shqipen numërohen me gishta. Në lidhjem

objektin e punimit tonë Leksikografia greqisht – shqip dhe shqip – greqisht, duhet të

pohojmë se në dorë kemi një numër shumë të vogël fjalorësh dygjuhësh, greqisht-shqip apo

shqip- greqisht, ashtu si kemi në dorë edhe një numër të vogël veprash gjuhësore të llojeve të

tjera, sidomos gramatika, të cilat janë të domosdoshme për zotërimin e gjuhës së huaj. Arsyet

mund të jenë të ndryshme. Njëra arsye mund të jetë se nuk janë eksploruar të gjitha arkivat, të

paktën ato të vendeve që kanë qenë nën Perandorinë Bizantine, ku jemi më se të bindur se do

të ketë pa tjetër lëndë leksikografike të pazbuluar. Na bën përshtypje se përse hartimi i këtyre

fjalorëve ka filluar shumë vonë, rreth shekullit të 18-të, kur kontaktet e shqipes me greqishten

kanë qenë të kryehershme dhe pavarësisht turqishtes si lingua franka nga shekulli XV-deri në

shekullin XIX (për grekët e shqiptarët), nevoja e përkthimeve dhe domosdoshmëria e

fjalorëve greqisht-shqip apo shqip- greqisht ka qenë kërkesë e përhershme e kohës.

Prof. Dh. Shuteriqi, në veprën ―Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850”, Tiranë, 1976,

ndalet dhe kontributi i Germanosit të Kretës, i cili ka botuar një Gramatikë të shqipes rreth

vitit 1750. Profesori pohon se ―Rreth vitit 1750, ky hieromonak i Manastirit të Shën Triadhës

së Olimpit hartoi një gramatikë të shqipes, nuk dimë të cilit dialekt dhe për çfarë nevoje;

mund të besohet se e dialektit jugor. Dorëshkrimi ruhej në shekullin XVIII në atë manastir

bashkë me vepra të tjera të autorit, gramatika të turqishtes dhe të italishtes, kritikë muzikore.

Kemi të bëjmë me një poliglot. Sipas Zaviras, Germanosi vdiq më 1760.‖208

I mëshuam faktit të mësipërm, hartimit dhe botimit të Gramatikës së shqipes nga

Germanosi, sepse kjo të lë të kuptosh se në të njëjtën kohë apo afërsisht në të njëjtën kohë do

të jenë botuar patjetër edhe fjalorë dygjuhësh: greqisht – shqip ose shqip greqisht.

Si përfundim shekulli XVIII nuk na sjell ndonjë vepër leksikografike shqip – greqisht,

edhe pse si shekull sjell në trashëgiminë gjuhësore dhe kulturore vepra që jo vetëm bëhen

gurë themeli për fushën ku ne po hulumtojmë, por hapin dhe perspektiva për një hop cilësor

për vitet dhe për shekujt e mëvonshëm209

.

207

V. Memisha, Rreth fjalorëve shqip greqisht dhe greqisht shqip në ―Studime për fjalën shqipe‖, Tiranë, 2011 208


Shih më gjerë, V. Memisha, Rreth fjalorëve shqip greqisht dhe greqisht shqip në ―Studime për fjalën shqipe‖,

Tiranë, 2011


Ma. Kostando Ksera

Page 94

KREU IV

LEKSIKOGRAFIA GJATE SHEKULLIT XIX

4.1. Kushtet historiko shoqërore të shekullit XIX

Një vështrim, qoftë edhe i përciptë mbi gjendjen etnologjike të Ballkanit në shekujt e

fundit të pushtimit otoman, tregon se përbëhej nga një larmi komunitetesh etnike me element

bazë diferencues, gjuhën. Nocioni i ―nacionalitetit‖ apo i ―kombësisë‖ ishte nga i pandjeshëm

deri edhe i vakët. Një situatë e tillë u trashëgua në perandorinë Otomane nga Bizanti. Sipas

historianit anglez Mark Mazauer ―As Perandoria Bizantine as ajo Otomane nuk ishin etnitete

politike, që u bazuan në faktorin etnik, kombëtar. Për shekuj të tërë njerëz me prejardhje të

ndryshme bënin karrierë pa pengesa me ndërrimin e fesë dhe asimilimin kulturor.‖210

Ndryshimi konsiston në faktin se nëse në Perandorinë Bizantine kemi një

homogjenitet fetar të madh, në atë Otomane bashkëjetesa u imponua nga pushteti politik

perandorak mbi bazën e kontradiktës fetare, të krishterimit me myslimanizmin.

Kjo bëri që brenda tërësisë ballkanike të ekzistonin dyzime të theksuara:

- Popullsia myslimane e Ballkanit, e përftuar kryesisht nga ndërrimi i fesë, nga

përfituese në fushën ekonomike, ushtarake e politike, u identifikua me interesat e Perandorisë

dhe me vetë atë211

.

- Në të njëjtën kohë, popullsia ortodokse në përpjekjen e vet për të ruajtur identitetin

fetar krijonte premisa për zgjimin dhe kultivimin e ndërgjegjes dhe të identitetit kombëtar212

.

―... Nacionalizmat ballkanike të shekullit XIX... ishin të lidhura kryesisht me fatin e të

krishterëve nën sundimin osman, me krijimin e shteteve kombe nga ana e popullsive të

krishtera nën mbrojtjen e fuqive të mëdha....‖213

- thekson balkanologia e njohur Franceze

Nathalie Clayer.

Të parët ishin grekët, të cilët, në fillim të shekullit të XIX, të ndikuar nga idetë e

iluminizmit evropian dhe të Revolucionit Francez, arritën të gërshetonin në një aksion të

vetëm iluminizmin me romantizmin e asaj kohe, për t‘i venë në shërbim të ngritjes kulturore

210

M. Mazauer, Ballkani, Παηάθε 2012, f. 102 - 103 211

N. Clayer, Fillimet e nacionalizmit shqiptar, Tiranë, 2009 f. 10,11 212

F. Schevill, Ballkani (historia dhe qytetërimi), Uegen 2002, faq 243 - 255 213

N. Clayer, Fillimet e nacionalizmit shqiptar, Tiranë, 2009, f. 10


Ma. Kostando Ksera

Page 95

dhe arsimore të popullit grek dhe të zgjimit kombëtar të tij, gjë që çoi në revolucionin e

suksesshëm të vitit 1821214

.

Rreth një gjysmë shekull më vonë, të njëjtën gjë përqafojnë edhe intelektualët

shqiptarë të asaj kohe. Të impresionuar nga zhvillimet në Greqi dhe më gjerë në rajon, të

ndikuar nga fryma iluministe evropiane dhe të ndihmuar nga faktori perëndimor, për shkak të

interesave të tij gjeostrategjike, ata i hynë me vrull rrugës për Rilindje Kombëtare. Arketipi

ideologjik ku ata u mbështetën, ishte ai grek, pasi shumica e tyre ishin arsimuar dhe jetonin

në Greqi. Bile ata jo vetëm që u rritën me frymën e iluminizmit neohelenik, por shumë prej

tyre ishin edhe kontribues të kësaj lëvizjeje.

Një tjetër dyzim i theksuar që mund të vëmë re në këtë periudhë është çështja e

gjuhës:

Nga njëra anë qëndronte gjuha greke. Në të gjithë rajonin e Ballkanit ajo, përveç se

qëndronte në themel të krishterimit ortodoks, ishte një gjuhë me funksione të shumëfishta

shoqërore, sidomos në aspektin kulturor. Bëhet fjalë për një gjuhë udhëheqëse. Në atë

periudhë në greqisht shkruheshin ese e libra të llojeve të ndryshme dhe, në të njëjtën, kohë në

institucionet arsimore në Greqi, veçanërisht në Janinë, Voskopojë etj. edukohej ajka e

civilizimeve të tjera lokale të Ballkanit, siç ishin dhe vetë rilindësit shqiptarë, si Jani Vreto,

Kostandin Kristoforidhi, Vangjel Meksi, Naum Veqilharxhi, vëllezërit Frashëri etj.

Nga ana tjetër qëndrojnë gjuhët, si: shqipja, vllahishtja, rumanishtja, bullgarishtja, të

cilat po bënin përpjekjet e para për kodifikimin e gjuhës së folur dhe krijimin e alfabeteve

përkatës215

. Këtë gjë, përveç të tjerash, e dëshmon hartimi dhe publikimi i gramatikave dhe i

fjalorëve shumëgjuhësh, që ndihmonin në këtë drejtim.

Ky realitet, që në fakt ruante brenda vetes linjën bizantine nën prizmin e një

iluminizmi të pastër perëndimor si kundërvënie ndaj osmanizmit, shërbeu më vonë si një

hallkë e rëndësishme në lindjen dhe konsolidimin e nacionalizmave lokale, shpesh në

kundërvënie midis tyre.

Shekujt XIX dhe XX janë dy shekuj të rëndësishëm për zhvillimin e letrave shqipe.

Fundi i shekullit XIX shënon përpjekjet e para për kodifikimin e gjuhës shqipe. Kjo lidhet me

faktin se shqipja u bë mjeti identifikues i kombëtarësisë për shqiptarët, ndryshe nga popujt e

tjerë të Ballkanit që mjetin kryesor identifikues të kombësisë kishin fenë e krishterë.

Rrjedhimisht, gjuha shqipe u bë mjeti kryesor për zgjimin dhe kultivimin e ndërgjegjes

kombëtare të shqiptarëve. Ky rol imponoi një veprim të dyfishtë në lidhje me gjuhën shqipe.

Nga njëra anë u desh promovimi i vlerave të saj si ushqim shpirtëror për bartësit e saj. Nga

ana tjetër, plotësimi i këtij roli primar kërkoi studimin dhe vlerësimin e gjuhës shqipe. Në

këtë plan rol të rëndësishëm luajti krijimi i Albanologjisë në Perëndim si edhe kontributi i

Shoqërisë Biblike Protestante. Kuptohet, që në këtë rrafsh rëndësi morën marrëdhëniet e

gjuhës shqipe me gjuhët e tjera, sidomos me gjuhët e atyre popujve ku edhe marrëdhëniet

ishin më të ngushta dhe më intensive. Paralelisht, nevojat praktike që buronin nga

marrëdhëniet midis popujve në problematikën aktuale të kohës, atë të aleancave për të fituar

pavarësinë dhe lirinë nga Perandoria Otomane, solli edhe zhvillimin e leksikografisë

214

M. Mazauer, Ballkani, Παηάθε 2012, f. 143 - 149 215

Π. Κηηξνκειίδεο, Σν εζληθφ δήηεκα ζηα Βαιθάληα, γισζζηθή πνιπκνξθία θαη εζλνηηθέο νκάδεο, (ζει. 59-62)


Ma. Kostando Ksera

Page 96

shqiptare. Bëhet fjalë për një pikënisje e cila, si në çdo fushë tjetër të gjuhësisë së shqipes, do

të marrë zhvillim të vrullshëm në dekadat në vijim e sidomos pas viteve ‗50 të shekullit të

kaluar. Sot shqipja ka një fond të gjerë fjalorësh të standardeve shkencorë bashkëkohorë me

pothuajse të gjitha gjuhët e njohura të botës.

Është karakteristik fakti që fillimet e leksikografisë së gjuhës shqipe nisin me raportet

e saj me gjuhën greke. Kjo është rrjedhim i logjikshëm i kushteve historiko - shoqërore të

asaj kohe. Megjithatë, për sa i përket leksikografisë greko – shqiptare dhe shqiptaro – greke,

edhe pse koha për nevojat e veta prodhoi vepra të rëndësishme, nuk mund të themi se është

arritur më e mira e mundshme. Por mund të pohojmë se ato ndikuan në zhvillimin e

leksikografisë shqipe në përgjithësi.

Gjatë këtij shekulli kemi përpjekje më të shpeshta për përkthime nga greqishtja,

sidomos nga kultura kishtare, botohen gramatika të shqipes, botohen fjalorë dygjuhësh etj.

Në vitin 1821 Vangjel Meksi boton në shqip ―Dhjatën e Re”. Akademik Dh. Shuteriqi

shprehet se ―Përkthimi në shqip i Dhiatës së Re ka qenë një ndërmarrje e vërtetë, e cila u arrit

pas një përpjekjeje të gjatë, duke u nisur e pakta nga Grigori i Durrësite Dhaskal Todri, pa

harruar Papa Tasin përpara tyre216

, për të mos përmendur të tjerë më të largët si Buzuku.‖217

Para vitit 1822, Stefan Postenani, që kish mbaruar Zoosimenë e Janinës dhe kish

hapur dhe një shkollë greqishte në fshatin e tij në Leskovik, ka lënë në dorëshkrim një

gramatikë të greqishtes të shkruar shqip. Jani Vreto thotë, sipas Shuteriqit, se ka pasur rast të

njihet me këtë dorëshkrim.218

Megjithatë duhet të pranojmë se kryet e vendit në marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e

tjera i mbajnë ato me italishten. Njihen disa gramatika tashmë dhe sidomos fjalorë italisht –

shqip (kjo është e natyrshme, sepse bëhet tregues i përpjekjeve të arbëreshëve të Italisë për të

mos u asimiluar nga popullsia italiane dhe e folmja e tyre të mos asimilohej nga italishtja).

4.2. Leksikografia greqisht - shqip dhe shqip – greqisht në shek. XIX

Panajot Kupitori, një nga pionierët e leksikografisë greko-shqiptare, vinte re që në

vitin 1879 se interesimi për gjuhën dhe popullin shqiptar ishte i vakët. ―Gjuha e popullit

shqiptar deri pak më parë ishte e panjohur nga ana shkencore dhe filologjike. Ndaj në të

vërtet lind pyetja se si gjuha e një populli që gjendet në qendër të Evropës mbetej e panjohur

dhe nuk futej në familjen e asnjë grupimi të gjuhëve evropiane‖219

. Prof Xhevat Lloshi

thekson se në gjysmën e dytë të shekullit XIX filluan të veprojnë disa faktorë, të cilët

influencuan në zhvillimin e shkencës së leksikografisë shqiptare.

216

Për më shumë në lidhje me përkthimin e Dhiatës së Re në gjuhën shqipe shih veprat e E. Kurillas (Δπιφγηνο

Κνπξηιάο) ―Studime shqipe. Përkthimi i Dhiatës së Re në shqip” (Αιβαληθαί κειέηαη. Ζ κεηάθξαζε ηεο Καηλήο

Γηαζήθεο εηο ην Αιβαληθόλ), Selanik, 1933 dhe ―Grigori Argjirokastrit përkthyesi i Dhiatës së Re në shqip‖

(Γξεγόξηνο ν Αξγπξνθαζηξίηεο ν κεηαθξαζηήο ηεο Καηλήο Γηαζήθεο εηο ην Αιβαληθόλ), Athinë, 1935. 217



P. Kupitori, Αιβαληθαί κειέηαη, πξαγκαηεία ηζηνξηθή θαη θηινινγηθή πεξί ηεο γιψζζεο θαη ηνπ έζλνπο ησλ

Αιβαλψλ, Athinë, 1879.


Ma. Kostando Ksera

Page 97

Sipas tij, faktori i parë ka të bëjë me nevojën për kodifikimin e gjuhës shqipe dhe si

nevojë e ngutshme ishte krijimi i një fjalori të pasurisë leksikore të saj. Përpjekjet e bëra në

këtë drejtim janë të shprehura në veprën e Kostandin Kristoforidhit, i cili hartoi një lloj të

veçantë fjalori të gjuhës shqipe, që njëkohësisht shërbeu edhe si fjalor dygjuhësh shqip –

greqisht.

Kësaj ngjarjeje i shtohen edhe dy vepra të tjera karakteristike, përmbledhjet e të

folmeve të shqipes të Marko Boçarit dhe të Panajot Kupitorit. Kësaj periudhe i përket edhe

interesimi i të huajve, siç janë Pukëvilli, Dozon etj.

Faktori i dytë lidhet me zhvillimin e gjuhësisë historiko – krahasuese nga ana e

gjuhëtarëve evropianë për gjuhën shqipe. Në 1854 u publikua vepra e Johann Georg von

Hahn Albanesische Studien, e cila shënoi fillimin e shkencës së Albanologjisë. Duhet shënuar

këtu se ishin K. Kristoforidhi dhe bashkëstudentë të tjerë të tij në Zoosimea të Janinës, që

mbështetën Hahn-in me materiale gjuhësore të shqipes, që ai të hartonte veprën e tij, e cila u

bë bazë e studimeve albanologjike që e pasuan. Por duhet theksuar që kësaj përpjekjeje i kanë

paraprirë fjalorët e Ëilliam Martin –Leake (1814) dhe J. R. Xylander (1835) dhe do të ndiqen

më pas nga August Dozone (1879) dhe Holger Pederson (1894) etj.

4.3. Fjalorët greqisht - shqip

4.3.1.Elemente të gramatikës së gjuhës shqipe dhe dialogje greko – shqiptare, (1801)

të Ioanis Villaras

Në këtë moment nuk mund të mos përmendim një vepër, që tregon përpjekjet e para

të popuujve për të mësuar gjuhën e njëri - tjetrit, që rridhte nga nevoja të domosdoshme për

komunikim. Bëhet fjalë për dorëshkrimin e Ioanit Villaras, që u bë i njohur me titullin

―Elemente të gramatikës së gjuhës shqipe dhe dialogje greko – shqiptare”. Vepra u gjet në

Bibliotekën Kombëtare të Parisit e lidhur në të njëjtin kodik me Fjalorin e Marko Boçarit. Për

pjesën shqipe Villarai ka përdorur një alfabet të vetin.

Ashtu siç ndodhi me Fjalorin e Boçarit, edhe dorëshkrimi i Villarait pati fatin të dalë

në dritë në një botim, të shoqëruar me studim detajues, të përgatitur nga akademik Titos

Johallas220

.

Ajo që duhet vënë në dukje në lidhje me Gramatikën, janë dy gjëra shumë të

rëndësishme:

E para, ngjashmëria që ka me Fjalorin e Daniil Voskopojarit. Ajo u shkrua në të

njëjtën periudhë kohore (1801) me Fjalorin (1802) dhe në të njëjtën hapësirë gjeografike, në

jug të Beratit.

E dyta, arsyeja e hartimit të saj. Sipas akademik Johallas, i cili në këtë botim u përpoq

të përcaktojë kohën, vendin si dhe arsyet që u shkrua ―Gramatika‖, thekson se Villarai e

220

T. Johallas, “ηνηρεία ειιελν – αιβαληθήο Γξακκαηηθήο θαη ειιελν – αιβαληθνί δηάινγνη. Αλέθδνην έξγν ηνπ

Ησάλλε Βειαξά. Φηινινγηθή έθδνζε απφ ηνλ απηφγξαθν θψδηθα ηεο εζληθήο Βηβιηνζήθεο ησλ Παξηζίσλ‖,

ΗΜΥΑ, Selanik, 1985.


Ma. Kostando Ksera

Page 98

shkroi veprën që të ―mbushi‖ kohën e vet me diçka që do ta ndihmonte për të mësuar gjuhën

shqipe. Ai fiksonte elemente të gramatikës dhe dialogë për t‘i përdorur për vete. Për këtë

shfrytëzoi ambientin shqipfolës në të cilin gjendej221

.

Sipas A. Konstandakopullut222

nuk është e rastësishme që Gramatika e Villarait u

shkrua në atë periudhë. Ajo mendon se ka të bëjë me klimën e përgjithshme që ekzistonte në

Ballkan në atë periudhë dhe e lidh me interesimin e njerëzve për të mësuar gjuhë të

ndryshme, në mënyrë që të lehtësohet komunikimi i tyre me grupe gjuhësore ose etnike të

ndryshme.

4.3.2. Fjalori Katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit (1802) fig.2.

Rrugën e nisur nga Kavalioti, në fushën e mësimdhënies dhe të leksikografisë, e

vazhdoi me sukses një tjetër voskopojar, Daniili, i cili botoi në vitin 1802 veprën

―Δηζαγσγηθή Γηδαζθαιία‖ (Hyrje në mësimdhënie). Ajo që na intereson më shumë në këtë

vepër, është fjalori katërgjuhësh që përmbahet në të. Ai titullohet ―Fjalori katërgjuhësh i

katër dialekteve popullore apo të romejes së thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes

dhe të shqipes‖. Në fakt nuk bëhet fjalë për fjalor të mirëfilltë, por për një metodë të mësimit

të gjuhës greke. Fjalori është shkruar i gjithi duke përdorur shkronjat e alfabetit grek. Çdo

faqe përmban katër shtylla vertikale. Majtas fillon me gjuhën greke, e dyta gjuha vllahe,

bullgarishtja dhe në fund gjuha shqipe. Lemat në greqisht janë fjali të ndryshme të cilat janë

përkthyer në tre gjuhët e tjera. Fjalori përmban rreth 800 fjalë.

Autori dhe vepra

Të dhënat që njohim rreth jetës së Daniilit janë vetëm ato që na jep ai vet në faqet e

para të veprës së tij. Emri i tij i plotë është Daniil Mihalis Adhamis Haxis, është vllah nga

Voskopoja, mësues erudit, ekonom dhe predikues. Është e njohur akoma se ka lindur rreth

vitit 1754 dhe ka vdekur rreth viteve 1822-1825. Veprën e vetme të tij ―Hyrje në

mësimdhënie” duhet ta ketë shkruar në moshën rreth të pesëdhjetave.223

―Hyrja në mësimdhënie‖ përbëhet nga katër pjesë:

Pjesa I, Fjalori katërgjuhësh. (f. 1-36)

Pjesa II, Mësimdhënie e Krishtertë. Në të cilën Mësuesi pyet dhe Nxënësi përgjigjet

për emrin dhe shenjën e të Krishterit (f. 39 – 53).

Pjesa III, Principet bazë të Fizikës (f. 54-59), Shembuj formularësh edhe të tjera të

nevojshme për Tregtarët. (f. 60 – 71).

221

Po aty. 222

A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιώζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι

Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988. 223

A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιώζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι

Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f. 33-34.


Ma. Kostando Ksera

Page 99

Pjesa IV, Përmbledhje e katër llojeve të aritmetikës (f. 72-83), rreth festave, rreth

muajve, rreth gjendjes së hënës dhe rreth disa gjërave të nevojshme për shoqërinë. (f. 84 -91).


Fjalori u hartua për fëmijët e tregtarëve dhe artizanëve vlleh si dhe për bujqit bullgarë,

shqiptarë dhe vlleh, që në atë periudhë lëviznin nga vendet rurale drejt qyteteve që të fillojnë

të hyjnë në esnafet e tregtarëve dhe të artizanëve224

. Të gjithë ata kishin vërtet nevojë të

mësonin gjuhën greke, sepse ajo përbënte mjetin e përbashkët të komunikimit për të gjithë

ballkanasit në marrëdhëniet e tyre tregtare.

A. Konstandakopullu shkruan se ―Daniili përbën një rast karakteristik intelektuali në

territore të pushtuara nga turqit. Klerik dhe arsimtar siç ishte, edhe pse vllah në origjinën e

vet, ndihet i përfshirë në sistemin e vlerave që bazohet në besimin në fenë e krishterë

ortodokse dhe përvetësimin në kulturën helenike.225

‖

Daniili si banor i një qyteti kosmopolit, siç ishte Voskopoja në atë periudhë, vërejti

me kujdes nevojat e shtresave të ndryshme që përbënin shoqërinë voskopojare në atë kohë

dhe nuk hartoi thjesht një fjalor dygjuhësh (d.m.th katalog fjalësh), por u ofroi atyre një

metodë të thjeshtë, praktike dhe efikase për mësimin sa më lehtë të gjuhës greke për

përfshirjen e tyre më të shpejtë në marrëdhëniet shoqërore – ekonomike.

Koha e botimit të fjalorit

Viti i botimit të fjalorit është 1802, siç shënohet në faqen e parë, por për shumicën e

studiuesve ky është botimi i dytë. Duhet të ketë ekzistuar një botim më i hershëm, nga i cili

fatkeqësisht nuk është ruajtur asnjë kopje.

Në lidhje me kohën e botimit të parë ekzistojnë shumë mendime, të cilat

kundërshtojnë njëra - tjetrën. Ëilliam Martin Leake, është njeriu që ka ardhur në kontakt me

veprën e Daniilit shumë herët. Në vitin 1814 riboton fjalorin e Daniilit në veprën e tij me

titull ―Researches in Greece”, ku aty referon se botimi i 1802 që disponojmë, është botim i

dytë dhe se botimi i parë duhet të ketë qenë 50 vjet më parë, d.m.th rreth viteve 1764. Edhe

studiues të tjerë pas Leake adoptuan këtë mendim të tij.

Të dhënat që na sjell Ivan Snegarov226

, historian eklisiastik, janë më bindëse dhe

hedhin poshtë tezën e Leake. Snegarov në një artikull të tij në vitin 1925, paraqet një

fragment nga një letër që Daniili i dërgon papa Stefanit në Ohër, në të cilin shkruan: ―Po të

dërgoj me Dhimitrin një fjalor të shkurtër që ta përkthesh në bullgarisht dhe të lutem të

224

Shih edhe Niko Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë, 2011, 225


Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f. 49. 226

I. Snegarov, Novi danni za bάlgarṧtinata v’ Makedonija, Makedonski Preglet 14, Sofje,k 1925, f. 56.


Ma. Kostando Ksera

Page 100

vendosësh të gjitha fuqitë që të mbarojë në një javë, sepse pas Pashkëve dua ta dërgoj në

Venecia për botim...227

―. Kjo letër mban datën 13 prill 1793.

A. Konstandakopullu thekson akoma se ekzistonin edhe dy data në dy letra, të cilat

Daniili i ka përfshirë në Hyrje në mësimdhënie (5 mars 1794 dhe 20 mars 1794), të cilat kanë

kaluar pa u vënë re nga studiuesit. Kjo bën të qartë se hipoteza i Leake, se botimi i parë duhet

të vendoset 50 vjet më parë, nuk mund të qëndrojë.

Sipas Kristophson botimi i parë duhet të jetë bërë rreth viteve 1793/94, periudhë që i

paraprin udhëtimit të parë të Leake në Greqi.

Kopjet ekzistuese të fjalorit

Të gjitha kopjet dhe të dhënat që disponojmë i kemi nga botimi i vitit 1802. Nga ky

botim na rezulton se ekzistojnë disa kopje, të cilat sipas studiuesve gjenden në: Athinë 2 ,

Sofje, Bukuresht, Vjenë dhe Londër. Sipas Konstandakopullu ―J. Kristophson, Das Lexikon

Tetragloson des Daniil Moschopolitis, Zei tschrift fur Balkanologie X1(Munich 1974), f. 10

bën fjalë për 5 kopje të njohura të Hyrjes në mësimdhënie (Athinë, Sofje, Bukuresht, Vjenë

dhe Londër). Konstatuam edhe dy të tjera një në bibliotekën e Universitetit të Iashit, dhe

tjetrin në Athinë, në Genadhios bibliotekë dhe bibliotekën e Parlamentit228

―

Në veprën e N. Stillos gjejmë të shkruar ―...këto libra të ruajtura, sipas J. Kristophson,

janë tre dhe gjenden në Athinë, në Vjenë dhe në Sofje dhe sipas Xh. Lloshit, ekzistojnë

akoma dy që gjenden në Muzeun Britanik dhe në Shkup.229

‖

Vendi i botimit

Vendin e botimit të fjalorit nuk e gjejmë diku të shkruar, por nga letra që përmendëm

më sipër, të cilën Daniili e dërgon tek prifti Stefan në Ohër, informohemi se botimi do të

bëhet në Venecia. Botimin e Hyrjes në mësimdhënie e sponsorizoi Mitropoliti i Pellagonisë

Nektarios230

. Atij i kushtohet një tekst rreth dy faqe, të shkruar nga vet Daniili në gjuhën

arkaike. (f. 7-8).

Ribotime të fjalorit katërgjuhësh

Sipas Konstandakopullut231

nuk kemi ndonjë të dhënë të saktë ose të rëndësishëm në

lidhje me përdorimin apo jo të ―Metodës së mësimdhënies‖ të Daniilit gjatë gjithë shekullit të

227


Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f. 50. Shih edhe Niko Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit,

Tiranë, 2011, f. 16. 228

Po aty, f. 51. 229

N. Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë, 2011, f. 14. 230

Nektari i Pellagonisë, kishte origjinë nga Mudhania i Prusës dhe u kurorëzua Mitropolit i Pellagonisë me

qendër Monastirin (Bitola) në vitin 1788 deri në vdekjen e tij në vitin 1809. 231


Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f.116


Ma. Kostando Ksera

Page 101

19 - të dhe se sa ajo e realizoi misionin për të cilin u hartua. Por nga të dhënat që kemi, në

lidhje me fjalorin katërgjuhësh, vërtetohet që fjalori ka tërhequr interesin e studiuesve të

ndryshëm dhe se ishte i njohur gjatë gjithë shekullit.

Siç mund të vihet re edhe nga të dhënat e mëposhtme, interesimi i studiuesve nuk

kishte të bënte me natyrën ose funksionin e vetë fjalorit, apo me përdorimin e tij për mësimin

e gjuhës greke ose dhe të gjuhëve të tjera, por ka të bëjë më shumë me interesimin linguistik

për gjuhët ballkanike (përveç greqishtes që ishte gjuhë e konsoliduar) për shqipen, vllahishten

dhe bullgarishten. Fjalori ofronte material për përqasje të ndryshme linguistike, ngaqë këto

tekste konsiderohen si shkrime të hershme të këtyre gjuhëve.

Gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 19 - të interesimi i studiuesve për gjuhët

ballkanike, për regjistrimin e tyre, për kategorizimin dhe konsolidimin e tyre ishte shumë i

dukshëm, kështu që fjalori i Daniilit ishte në qendër të vëmendjes si pikë referimi për një

kohë të gjatë.

Pothuajse një dekadë pas qarkullimit të botimit të dytë të fjalorit, të vitit 1802, Ëilliam

Martin Leake boton në Londër veprën e tij me titull ―Kërkime në Greqi‖ (Researches in

Greece), 1814, në të cilën në faqet 383-402 ka përfshirë edhe fjalorin e Daniilit (pothuaj

gjysmën e tekstit që kemi te fjalori i 1802). Ai ka rishkruar me karaktere latine të gjitha

gjuhët e tjera të fjalorit përveç greqishtes dhe ka shtuar një përkthim të tijin në gjuhën angleze

duke e bërë fjalorin pesëgjuhësh. Përveç kësaj ai ka ndërruar edhe titullin ―Pentagloss

exercises‖ d.m.th. ushtrime pesëgjuhëshe.

Sipas N. Stylos ―Ribotimin e Leake-s mund ta konsideroj si shkrim me interes të

madh për gjurmimin e shkrimit të tre gjuhëve të tjera përveç greqishtes, të cilat i shkruan me

alfabet latin dhe jo me atë grek si Daniili. Nga ana tjetër interes shumë të madh ka edhe për

gjurmimin e zhvillimit të alfabetit shqip.‖232

Besohet se shkrimin e shqipes me gërma latine e ka bërë mësuesi anglishtfolës i

Leakes, Evstrati nga Vithkuqi.

Profesor Xhevat Lloshi në veprën e tij me titull ―Kërkime për Shqipërinë dhe për

gjuhën shqipe‖, botuar në Tiranë më 2006 ka përfshirë edhe përkthimin e ―Researches in

Greece‖ të Ë. M. Leake. Sipas N. Stylos ―Fatkeqësisht veç gabimeve ortografike tejet të

shumta në transkriptimin e tekstit grek, nuk mund të shikojmë sesi pikërisht ishin shkruar dhe

tekstet e tjera me shkronja latine, sepse disa nga germat në grafi anash i ka shpërfillur, dhe të

tjera si p.sh. e dhe s, i ka shkruar me germat e sotme korresponduese shqipe, domethënë ë dhe

sh.‖

Teksti në greqisht dhe bullgarisht i fjalorit katërgjuhësh, i veçuar nga pjesa tjetër e

―Mësimdhënies‖ me një përkthim në gjuhën turke, u përfshi në librin e Theodhosios Sinaitis

me titull ―Kniga za naucenie trih jazikov slavjanobolgarskii i greceskija i karamalickoi‖

(libër për mësimin e tre gjuhëve të sllavobullgarishtes, të greqishtes dhe të karamanlishtes

(idiomë greqisht–turqisht i Kapadoqisë), i botuar në Selanik më 1841.

Fjalorin e gjejmë, gjithashtu, në Librin ―Scritori Aromani in secolul al XVIII

Cavalioti, Ucuta, Daniil‖ të P. Papahagi që u botua në Bukuresht më 1909, në faqet 105-186.

232

N. Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë, 2011. f. 16


Ma. Kostando Ksera

Page 102

Pogorelovs te ―Sbprnik ma Balgarskata Akademija na Naukite kn XVIII‖ në faqet 3-48, Sofje

1952.

J. Kristophson te ―Das Lexikon Tetragloson des Daniil Moschopolis‖ në revistën

gjermane për ballkanologji (Zeitschrift fur Balkanologie), viti X, fashikulli1.

Aleksandar Nicev ―Cetirezicnijatrecnik‖ na Daniil (gracka i balgarska cast). Fjalori

katërgjuhësh i Daniilit (pjesa greke dhe bullgare).

Përveç këtyre, një dorëshkrim kopje e pjesë greke dhe shqipe gjenden sot në arkivin

kombëtar të Tiranës. ―Fletorja e Papa - Nastas Gegës‖.

Në vitin 2011 Nikos Stylos boton në Tiranë veprën e tij ―Fjalori katërgjuhësh i Daniil

Voskopojarit‖. Në faqet e këtij botimi gjejmë të fotokopjuar fjalorin në origjinal si dhe

transkriptimin e tij me shkronja shtypi. Akoma gjejmë një shkrim të detajuar rreth alfabeteve

epirote. Gjithashtu Stylos na jep edhe fjalorin katërgjuhësh të Ëiliam Martin Leake-s si dhe

një shkrim rreth alfabetit shqip të Leakes. Më poshtë paraqitet fletorja e Papa – Nastas Gegës

dhe dy fjalë rreth kësaj fletoreje.

Studiuesi V. Memisha në paraqitjen që i bën botimit, thekson se ―vepra e përgatitur

nga ky studiues, nuk është thjesht një ribotim, ajo është një enciklopedi, që nis që nga historia

e shkon deri te gjurmimi i shkrimit të shqipes dhe i alfabeteve të saj, sidomos të shqipes

toske233

.‖ dhe më poshtë vazhdon ―Fjalori katërgjuhësh i Daniilit përgatitur nga Ν. Stylos,

nuk është thjesht një qasje në shekullin e ri të një vepre që mungonte në bibliotekat tona të

punës, por edhe një punim përfshirës i botimeve e ribotimeve të Fjalorit në shekullin e 19-të.

Ai i përqas ato, krahason, vlerëson dhe gjen aty lëndë të pasur në funksion të idesë së tij për

shkrimin e kryehershëm të shqipes‖.

Në shkrimin Qasje për disa riardhje të ditëve të sotme në leksikografinë shqiptare po

ky studiues shkruan se ―Në vitin 2011, po prej Niko Stylos sheh dritën e botimit, në formë

integrale, një tjetër vepër përfaqësuese e historisë së kulturës sonë: Fjalori katërgjuhësh i

Daniil Voskopojarit234

, vepër që ashtu si Fjalori i M. Boçarit, nuk është fjalor i mirëfilltë, por

një metodë për mësimin e gjuhëve të huaja për qëllime praktike. Botimi që kemi në dorë

është shumëpërmasor. Ai përfshin së pari një Hyrje nga N. Stylos, të cilën e ndjek botimi

anastatik jo i Fjalorit origjinal, të hartuar e të botuar më 1770, por i botimit të dytë të vitit

1802 (në përbërje të librit Hyrje në mësimdhënie) me titull Fjalori katërgjuhësh i katër

dialekteve popullore apo të romejes së thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes dhe të

shqipes (fotokopjimi, 36 faqe dhe 1072 fjalë, shoqërohet me numrin e faqes për fjalët). Pas

kësaj vjen kreu Alfabetet epirote, në të cilin krijohen hapësira interpretuese e argumentuese

që do të shfrytëzohen pjesët e tjera të botimit integral, sidomos në botimin kritik me titullin

Tabelë krahasuese tekstesh greqisht dhe shqip, në të cilën jepen 1235 fjalë, në tri kolona në

secilën gjuhë, duke përqasur në mënyrë kritike tekstin - fjalor të vitit 1802, tekstin e Papa-

Nastasit dhe atë të Ë. M. Leak-ut. Pjesa e fundit të librit të botuar prej N. Stylos përfshin

fotokopjet e tekstit – fjalor të Fletores së Papa-Nastasit, por vetëm ndy gjuhë: greqisht dhe

shqip. Kështu, Fjalori i Daniil Voskopojarit, 2011 nuk është thjesht një qasje në shekullin e ri

233

N. Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë, 2011. 234

N. Stylos, Fjalori katërgjuhësh të Daniil Voskopojarit, Arbëria, Tiranë, 2011


Ma. Kostando Ksera

Page 103

të një vepre që mungonte në bibliotekat tona të punës. Si një punim përfshirës i botimeve e

ribotimeve të Fjalorit në një udhëtimin mbi 250-vjeçar, herë si vepër e plotë e herë në

përbërje të punimeve të studiuesve a albanologëve të ndryshëm, ai shpërfaq edhe përqasje

krahasime, plotësime, korrigjime dhe vlerësime. Ardhja e veprës në përmasa me këto

përmasa, nderon studiuesin N. Stylos për punën e kryer, por, njëherazi pasuron kulturën tonë

kombëtare bashkëkohore dhe lehtëson punën e studiuesve.‖235

Analiza e përmbajtjes së fjalorit

A. Konstandakopullu në studimin e saj236

ka bërë një kategorizim të fjalëve të fjalorit

(kategorizim sasior, se sa shpesh shfaqen fjalët në të, si dhe kategorizim cilësor që ka të bëjë

me vlerësimin e çdo fraze në veçanti.) Si njësi kategorizimi ka marrë temën dhe si njësi

matjeje rrjeshtin dhe jo frazën.

Kështu në bazë të përmbajtjes ka krijuar shtatë kategori tematike të cilat ndahen në 17

nënkategori.

Shoqëria 297 rreshta që përbëjnë 27,70%

Profesioni - puna 219 rreshta 20,42%

Natyra141 rreshta që përbëjnë 13,2 %

Feja139 rreshta që përbëjnë 12.96%

Shëndeti 134 rreshta që përbëjnë 12,50%

Ekonomia 87 rreshta që përbëjnë 8,11%

Familja 29 rreshta që përbëjnë 2,70%

Nga të dhënat e mësipërme rrjedh që pjesën më të madhe të tekstit e zënë temat që

kanë të bëjnë me shoqërinë dhe, në mënyrë specifike, me marrëdhëniet shoqërore (midis të

afërme, miqve, klasave shoqërore, profesionistëve etj.), me virtytet, me veshjen dhe me

mënyrat e sjelljes. Kategoria që ka të bëjë me profesionet dhe punën, vjen e dyta në renditje.

Dy kategoritë e para zënë 50% të gjithë tekstit. Kjo tregon edhe rolin e dyfishtë që luante ky

tekst. Nuk ishte thjesht një metodë për mësimin e gjuhës por nëpërmjet saj Daniili u përpoq të

kalojë edhe disa dije dhe botëkuptime në lidhje me çështjet themelore në fushat e jetës, siç

janë shoqëria dhe puna.

Duke shfrytëzuar tekstin e fjalorit, studiues të ndryshëm mund të nxjerrin të dhëna

rreth jetës shoqërore dhe pikëpamjeve të ndryshme që karakterizonin njerëzit, siç ishte

Daniili, në atë periudhë në Voskopojë. Akoma konstatojmë marrëdhëniet e ndryshme

shoqërore midis klasave të ndryshme të qytetit, siç janë ato të punëdhënësit me punëmarrësin,

të brezave të rinj me të vjetër, të të pasurve me të varfrit etj.

Daniili stimulon dashurinë për punën, për njerëzit në nevojë, stimulon pastërtinë e

trupit dhe të shpirtit, bamirësinë etj.

235

V. Memisha, Qasje për disa riardhje të ditëve të sotme në leksikografinë shqiptare, në Seminari

ndërkombëtar..., Prishtinë, 2011 236

236


Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988


Ma. Kostando Ksera

Page 104

Gjuhët në Fjalorin katërgjuhësh

Siç u përmend edhe më lart, gjuhët e fjalorit ishin katër gjuhët që fliteshin nga grupe

të ndryshme gjuhësore dhe etnike përreth qytetit të Voskopojës. Secila nga këto paraqet

interes të veçantë për studiuesit.

Për sa i përket gjuhës greke, fjalori nuk paraqet ndonjë interes të veçantë.... Studiuesi

N. Stilos në veprën e tij shkruan: ―Edhe pse nga ana greke – nga studiuesit grekë, fjalori

konsiderohet pa interes, duhet të them se shtysa kryesore, që më bëri të merrem me këtë

fjalor, është pjesa greke, më konkretisht, alfabeti grek. Sepse, siç shikojmë...nuk është identik

me atë që konsiderohet alfabeti klasik grek, por ndër të tjera ka edhe të paktën tetë simbole, të

cilat mund t‘i quaja shkronja. Shkronja shqiptimin e të cilave mund ta kuptojmë më mirë e

menjëherë nga gjuhët e tjera në këtë fjalor dhe, konkretisht, për mua, me arvanitasen apo

shqipen jugore, të cilën e identifikojmë dialektin apo gjuhën e stërlashtë jonike‖237

.

Përkundrazi, ka interes të madh për sa i përket gjuhës vllahe, e cila ka qenë gjuha

mëmë e autorit, sepse konsiderohet si një tekst i hershëm i gjuhës vllahe.

Pjesa e shqipes nuk është e sigurt nëse është shkruar nga ai vet apo nga ndonjë

bashkëpunëtor i tij, por është në dialektin toskë. Ndoshta paraqet gjuhën e banorëve të Arnaut

Mahalesit të Voskopojës në atë periudhë.238

Duke marrë parasysh fjalën ―ζπρλάδεη‖ (rreshti

433), të cilën e gjejmë të shpjeguar vetëm në vllahisht, mund të nxjerrim përfundimin se

Daniili jo vetëm nuk ka shkruar tekstin shqip, por dhe se nuk dinte shqip, sepse në rast të

kundërt, në tekstin vllah dhe grek do të kishte ndryshuar këtë fjalë.239

Teksti në shqip na ofron të dhëna të rëndësishme për gjendjen e gjuhës së folur shqipe

në fund të shekullit të XVIII dhe në fillim të shek. të XIX në zonën e Voskopojës. Mund të

vërejmë ndryshimet fonetike, morfologjike dhe semantike që ka pësuar kjo e folme me

kalimin e kohës. Fakti që Daniili ka përdorur togfjalësha dhe fjali na ndihmon të ndjekim

edhe ndryshimet sintaksore. Akoma mund të ndjekim ndikimin e shqipes nga gjuhët e tjera që

përdoreshin përreth saj, siç ishin greqishtja, vllahishtja, bullgarishtja, turqishtja si dhe

ndikimin e tyre nga shqipja.

Interes paraqet edhe pjesa e bullgarishtes, e cila nuk është shkruar nga vetë autori, por

nga papa Stefano, siç e përmendëm më lart, i cili jetonte atëherë në qytetin e Ohrit.

―Bullgarishtja‖ e papa Stefanos, nga të dhënat e mëvonshme, rezulton të jetë një dialekt i

gjuhës (macedonian) që flitej në atë trevë.

Të përbashkëtat dhe dallimet

midis “Protopeirias” të T. Kavaliotit dhe “Hyrjes në mësimdhënie” të D. Voskopojarit

Ngjashmëritë e veprës së Voskopojarit me veprën e Kavaliotit

237

Niko Styllos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë 2011, f. 18. 238

Γ. Ληζνμόνπ - Σν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι Μνζρνπνιίηε (1802). Πξόινγνο, ζηίρνη 239

Niko Styllos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë 2011, f. 17


Ma. Kostando Ksera

Page 105

Të dy veprat u hartuan në të njëjtën hapësirë, në qytetin e Voskopojës dhe rreth

Akademisë së Re, në një mjedis multikulturor, multietnik dhe multi gjuhësor.

Autorët ishin të dy voskopojarë me gjuhë amtare vllahishten dhe gjuhë të inteligjencës

greqishten.

Për shkrimin e të tria gjuhëve kanë përdorur alfabetin e greqishtes, i përshtatur për

vllahishten dhe i zbatuar për shqipen.240

Veprat u hartuan dhe qarkulluan në një distancë kohore rreth 30 vjet: Protopeiria 1770

- Hyrje në mësimdhënie 1802.

Janë metoda për mësimin e gjuhës greke nga komunitete që nuk e njihnin greqishten.

Përmbajnë tekste me karakter fetar, por edhe didaktik.

Përmbajnë fjalor

Dallimet

Protopeiria shërbeu si prototip për veprën e Daniilit. Ajo përmban më shumë tekste

fetare, lutje, etj. dhe më pak tekste me dije praktike, pra tek e para mbizotëron karakteri fetar,

kurse tek e dyta ai laik, praktik.

E para u shkrua si metodë për mësimin e gjuhës greke, e cila do të përdorej në

ambientet e Akademisë së Re si libër shkollor. E dyta, siç shkruan vetë autori, u hartua që t‘u

vijë në ndihmë atyre të rinjve që nuk kanë mundësinë ose nuk mund të harxhojnë kohën për

të mësuar greqishten, e cila është e nevojshme në marrëdhëniet e tyre të përditshme për t‘u

integruar në shoqërinë voskopojare dhe sidomos për të gjetur punë në esnafët e ndryshëm.

Kavalioti shkruan në gjuhën arkaike, kurse Daniili në gjuhën popullore.

Përsa u përket fjalorëve edhe këtu kemi diferencime.

Në fakt kemi të bëjmë me një fjalor nga njëra anë dhe një metodë nga ana tjetër.

Fjalori përmban një listim fjalësh, duke na dhënë analoget në gjuhët e tjera, kurse

metoda ka një listim fjalish me përkthimin në gjuhët e tjera.

Fjalori si gjuhë të dyta ka vllahishten dhe shqipen, kurse metoda vllahishten,

bullgarishten dhe shqipen.

Fjalori presupozon lexues me një nivel të lartë të njohjes së gjuhës greke, kurse

metoda u drejtohet fillestarëve që duan të mësojnë greqishten.

Fjalori ka 1070 fjalë, kurse metoda 800.

Për shkrimin e vllahishtes dhe të shqipes Daniili nuk e ka zbatuar tërësisht alfabetin e

krijuar nga Kavalioti, por ka dhënë zgjidhjet e tij.241

240

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100 – vjetorit të Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008. f.

303 241

Për më shumë në lidhje me shkrimin e gjuhës shqipe me alfabetet greke shih Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të

shqipes: me rastin e 100 – vjetorit të Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008.


Ma. Kostando Ksera

Page 106

4.3.3. Fjalori greqisht - arvanitishte e thjeshtë i Marko Boçarit (1809)

Në fushën e leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip apo shqip – greqisht, që në

dhjetëvjetëshin e parë kemi një vepër që tërhoqi me të vërtetë vëmendjen e bashkëkohësve si

dhe të studiuesve të mëvonshëm.

Bëhet fjalë për fjalorin e luftëtarit të shquar suliot, Marko Boçari, ―Λεμηθφλ ηήο

Ρνκατθνίο θαί Αξβαλεηεθνίο Απιήο” (i njohur, tashmë, si Fjalor greqisht - arvanitshe e

thjeshtë).

Dorëshkrimi i fjalorit gjendet në Bibliotekën Kombëtare të Parisit, në degën e

dorëshkrimeve greke, në kodikun prej letre (Supplement Grec 251), i cili numëron 244 faqe

dhe përbëhet nga tre pjesë. Në fillim të kodikut gjenden dy fletë (226X155 mm), nga të cilat i

pari është bosh.

Vazhdon dorëshkrimi që përmban fjalorin e Boçarit me përmasa (115X88mm), i cili

fillon nga faqja 25. 24 faqet e para të tij mungojnë, mbase janë përdorur për qëllim tjetër.

Fjalori është i përfshirë në faqet 25-136. Çdo faqe është e ndarë në dy pjesë me vijë vertikale.

Në anën e majtë të çdo faqeje janë të shënuara fjalët greke, jo me rënditje alfabetike, në anën

e djathtë janë shkruar fjalët shqip me shkronja greke. Në fillim të çdo faqeje të dorëshkrimit,

përveç faqes së parë, është e shkruar nga vetë Boçari, Λεμηθόλ ose Λεμηθόλ Γίγισζζνλ ose

Γίγισζζνλ Λεμηθόλ (fjalor ose fjalor dygjuhësh) me kombinimet më të çuditshme

anortografike... 242

Numri i lemave të greqishtes janë 1701, kurse të shqipes 1494. Për këtë prof. Johallas

shprehet se kjo diferencë fjalësh ka të bëjë me faktin që Markua për fjalët greke shkruante

shpesh herë edhe sinonime, ose e përdorte një fjalë në vende të ndryshme të fjalorit në formë

tjetër, të gjuhës popullore ose edhe të katharevusas dhe e shpjegonte me të njëjtën fjalë në

shqip. P.sh. ειαία, ειηά – ulli; Έκνξθνο, φκνξθνο, σξαίνο – i bukur

Sipas prof. Johallës dorëshkrimi i dytë i kodikut me përmasa 228 x150 zë faqet 137 –

226 dhe përmban një lloj metode greko – shqiptare, pa mësues me dialogë greko – shqiptarë.

Fjalët shqip janë shkruar me një alfabet krejt të çuditshëm dhe të ndërlikuar, të cilin me sa

duket e ka shpikur vetë autori, të cilin e shpjegon në f. 219 të dorëshkrimit. Bëhet fjalë për

vepër të Ioanit Villaras.

Dorëshkrimi i tretë dhe i fundit i kodikut me përmasa (265X192mm) përmbahet në

faqet 227 – 238 dhe është një studim i shkurtër rreth gjuhës shqipe (f. 227 – 229) dhe një

fjalorth i shkurtër frëngjisht – shqip (f. 230 – 236).

Koha e hartimit të fjalorit dhe autori i tij

Dorëshkrimin e Fjalorit e dhuroi Pukëvilli në Maj të 1819 në Bibliotekën Kombëtare

të Parisit, siç e vërteton një shkrim i tij në faqen e tretë të kodikut: Offert a la Bibliotheque du

Roi par Pouqueville ancien consulgeneral de France a Janina. Mai 1819. Në faqen e parë të

dorëshkrimit vetë Marko Boçari ka shënuar titullin e veprës së tij, të cilën e ka emëruar

242

Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 165. Shih akoma T. Johalla, Σν ειιελν –

αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ, ηόκνο 46, Αζήλα 1980. f. 37.


Ma. Kostando Ksera

Page 107

―Λεμηθφλ ηεο Ρσκατθνηο θαη Αξβαλεηεθήο Απιήο‖. Mbi titullin e faqes së parë ekziston

shënimi i Pukëvillit në të cilin shkruan Ce lexique est ecrit de la main de Marc Botyari a

Corfou 1809 devant moi. Pouqueville. (Fjalori u shkrua nga dora e Marko Boçarit në Korfuz

1809 në praninë time).

Këto të dhëna na vërtetojnë vendin dhe kohën e shkrimit të fjalorit. Na ngelet të

konstatojmë arsyen që e shtyu luftëtarin e madh të ndërmarrë një nismë të tillë dhe të ngelet

në histori jo vetëm si një luftëtar i shquar, por edhe si leksikograf i një fjalori dygjuhësh.

Akoma lindin pyetjet: A është M. Boçari autori i Fjalorit apo është thjesht regjistrues i

fjalëve që i interesonin Pukëvillit? Çfarë niveli arsimor kishte ai dhe sa mirë i dinte të dy

gjuhët?

Në fakt ekzistojnë disa aspekte të ndryshme në lidhje me këto çështje. Jemi përpjekur

t‘i konstatojmë dhe të sjellim në fletët e këtij punimi në mënyrë që të krijojmë një imazh më

të qartë në lidhje me figurën dhe veprën e M. Boçarit, por edhe të zbërthimit sa më të mirë të

fjalorit.

I pari, edhe pse i mëvonshëm, mbështetet nga studiuesi Bashkim Kuçuku, i cili në

fjalën përcjellëse të botimit pohon se fjalori nuk është hartuar nga një gjuhëtar dhe, aq më

pak, nga një leksikograf poliglot, por beson se fjalori është shkruar tërësisht nga Boçari. Ai

shkruan se ―Fjalori greqisht – shqip i Marko Boçarit është i njohur përtej rretheve të

gjuhëtarëve dhe të historianëve. Marko Boçari dhe një fjalor, në pamje të parë, është një

bashkëvajtje krejt e pazakonshme dhe po aq tërheqëse. Çfarë e lidh me një fjalor, në fillim të

shekullit XIX, luftëtarin shqiptar nga Suli i Çamërisë, heroin e luftës për çlirimin e Greqisë?

Natyrisht me të nuk e lidh shkenca, por gjuha amtare, shenja e pashlyeshme e identitetit të

parë dhe të përjetshëm. Dhe fjalori i tij është dygjuhësh: greqisht dhe shqip. Njëra, greqishtja

është gjuha e arsimimit, e kulturës dhe e të folurit jashtë hapësirës shqiptare dhe, tjetra,

shqipja, është gjuha e mëmës, e fisit dhe e tërë bashkësisë së vet, pra edhe e përditshmërisë, e

fshehtësive familjare dhe intime, gjuha e shpirtit. Edhe personaliteti i tij është i dyanshëm,

sikurse janë bëmat dhe ndihmesat e tij, në të dy anët, në historinë e shqiptarëve dhe të

grekëve.‖243

Argumenti tjetër vjen nga albanologu i madh akademiku T. Johalla, i cili në

parathënien e tij të botimit të fjalorit të Boçarit shpjegon se nga studiuesit e ndryshëm nuk

është vënë re një shënim i Pukëvillit në të cilin shkruan: ―J’ai depose, il y a quelques annees,

au cabinet de MS. de la bibliotheque du rai, un vocabulaire achype et grec vulgaire qui est

ecrit en entier de la main du jeune Marc Botzaris, sous la dictee de son pere, de son oncle, et

de son beau-pere Cristakis”244

.

Pra, vazhdon akademik T. Johalla, këtu kemi të bëjmë me një vepër kolektive, ku siç

duket Markua nuk regjistron në mënyrë pasive çka i diktojnë të tjerët, por mendojmë se ai ka

shkruar vetë lemat në greqisht, ndërsa për përkthimin e tyre në shqip herë e ndihmonte njëri

herë tjetri. Se kanë marrë pjesë më shumë se një në realizimin e fjalorit vërtetohet nga fakti se

kemi disa komente, përkthime të ndryshme për të njëjtën fjalë të greqishtes, që do të thotë se

243

N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2008, f. 3 244

T. Johalla, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,

ηόκνο 46, Αζήλα, 1980, f. 39; F. Pouqueville, Voyage de la Grece, Paris 1826, 1, f. XXXVII, shën 1.


Ma. Kostando Ksera

Page 108

një herë ia jepte njëri shpjegimin, një herë dikush tjetër (pa apokleiozme edhe mundësinë e

ekzistencës së sinonimeve).

Ky informacion i Pukëvillit është i nevojshëm, se na ndihmon të përcaktojmë se pjesa

shqipe e fjalorit nuk i përket vetëm një njeriu dhe se nuk përbën ―idiolekt‖, d.m.th nuk

përcakton gjuhën e një njeriu të vetëm. Por materiali është mjaft homogjen për të thënë se i

përket të njëjtit dialekt. Tre personat për të cilat bën fjalë Pukëvilli janë babai i tij Kiço,

xhaxhai Notis dhe vjehri i tij Kristaqis Kallogjiru.245

Studiuesi Xh. Lloshi në lidhje me këtë shkruan: ―Ndonëse që më 1991 e kam

vërtetuar se ky nuk është fjalor i Marko Boçarit, në studimet tona ai vijon pa të drejtë të quhet

i tillë, duke mos marrë parasysh qoftë edhe faktin e thjeshtë se i ashtuquajturi autor ishte në

atë kohë vetëm 18 vjeç.‖246

Në lidhje me arsyen e hartimit të fjalorit prof. Johalla thekson që në kohë të ndryshme

janë formuluar hipoteza të ndryshme.

Studiues të ndryshëm janë shprehur se Marko Boçari, me këtë vepër tentoi t‘u japë

bashkatdhetarëve të tij që jetonin në Korfuz, një ndihmesë për marrëdhëniet e tyre të

përditshme dhe për këmbimet që bënin247

.

Për T. Johallën kjo duket shumë pak e mundur për disa arsye:

E para është se të gjithë suliotët flisnin edhe gjuhën greke.

E dyta, materiali i Fjalorit përmban fare pak fjalë të përdorimit të përditshëm,

mungojnë fare dialogë të thjeshtë që i nevojiten një njeriu në kontaktet e tij të përditshme. Në

qoftë se Boçari kishtë një synim të tillë, do të ishte kujdesur që të përmbaheshin në Fjalor.

E treta, Fjalori nuk ka një renditje alfabetike të fjalëve që të ndihmonte njerëzit në

përdorimin e tij. Ky është shkaku kryesor për të cilin mund të thuhet se Fjalori nuk është

hartuar as për të kundërtën, d.m.th të mësojnë grekët elemente të shqipes.

Më poshtë Johallas thekson: ―Mendojmë se Fjalori i Boçarit u shkrua me iniciativë të

Pukëvillit. Në kuadrin e interesimit të tij për gjuhën shqipe dhe duke pasur si synim hartimin

prej tij në vazhdim të fjalorit Frëngjsht – Shqip, të cilin e përfshiu në veprën e tij Voyager

dans la Grece, vëll. 2 a Paris 1820, faqe 617 – 623, shfrytëzoi rastin e pranisë së suliotëve

biling në Korfuz dhe kryesisht miqësinë që kishte me të riun atëherë, Marko‖248

.

I së njëjtës ide është dhe prof. Xh. Lloshi, i cili thekson: ―Ky nuk ishte asnjë lloj

fjalori, as nuk ka renditje fjalori e qoftë edhe emrat e ditëve të javëve nuk i ka të plota. Ishte

lëndë gjuhësore për shqipen, që i nevojitet Pukëvillit për punën e vet të mëtejshme. Me

termat e sotëm, ishte material ekspedite gjuhësore, të cilin Pukëvilli nuk ishte në gjendje ta

regjistronte vetë me shkrim.‖249

245


ηόκνο 46, Αζήλα, 1980, f. 40 246

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë, 2008, f. 107 – 108. 247

Po aty f. 40 / L. Skendo, ―Mark Mboçari‖, Hylli i Dritës, Shkodër 1939, vëll. 8 -10, f. 388 248

Po aty, f. 40. 249

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë, 2008f. 107 – 108.


Ma. Kostando Ksera

Page 109

Referime dhe botime të fjalorit

U përmend edhe më lart që i pari që iu referua pranisë së dorëshkrimit të Fjalorit ishte

Pukëvilli dhe se vetë ai e depozitoi pranë Bibliotekës Kombëtare të Parisit.

Në vazhdim në vitin 1820 Pukëvill boton veprën Voyager dans la Grece, vëll. 2 a

Paris 1820, në të cilën përmbahet fjalorth Frëngjisht – Shqip me rreth 440 fjalë. Sipas prof.

Johallës fjalët në shqip i ka marrë nga Fjalori i Boçarit, duke përkthyer lemat greke në

frëngjisht. Në këtë fjalorth vihen re mjaft gabime, të cilat vijnë nga keqtrankriptimi i fjalëve

të shqipes për shkak të njohurive shumë të pakta që kishte Pukëvilli për gjuhën shqipe. Ai

arriti të kopjojë akoma edhe gabimet e Boçarit.250

Filologu Nikollaos Dhosios, i cili punonte në Bibliotekën Kombëtare të Parisit për

disertacinin e vet, duke shfletuar dorëshkrime të ndryshme, erdhi në kontakt edhe me fjalorin

e Boçarit. Dhosios komunikon praninë e dorëshkrimit me një letër dërguar gazetës së Athinës

―Δπηζεψξεζηο Πνιηηηθή θαη Φηινινγηθή‖ (Epitheorisis politiki kai fillollojiqi), e cila e botνn

letrën më 25 prill 1881, nr 15, f. 256. Fatkeqësisht ky botim i Dhosios ka kaluar pa u vënë re

dhe të gjithë njohin Spiro Lambron si të parin që zbuloi dhe komunikoi praninë e Fjalorit.

Prof. Dh. Shuteriqi shkruan: ―Fjalorin e zbuloi S. Lambros, i cili flet për të në

artikullin ―Marko Boçari leksikograf‖ te fletorja Estia, Athinë, 25.XII.1895, f. 4, ku boton

faqen 25 (bashkë me faksimilenë), si dhe faqen 69 dhe diçka nga faqja 136. Po ai, e ribotoi

artikullin në librin Logoi kai arthra, Athinë, 1902, 533-538 .‖251

Të njëjtën gjë na vërteton

edhe prof. Johallas.

Për herë të parë revista tashmë e njohur e F. Konicës, Albania, në numrin e saj të 58,

të vitit 1898, në Bruksel ―shkruan se shfaq dëshirën për botimin e fjalorit‖252

dhe u bën thirrje

shqiptarëve të pasur kudo ku ndodhen, të mbledhin shumën prej 1000 frangash, për të

mundësuar botimin e veprës.253

Me sa duket thirrja e Konicës zuri vend, por fjalori nuk u

botua para shekullit të XX.

Fjalori u botua në vitin 1926 nga Lumo Skendo (Mithat Frashëri) në revistën që

botonte bashkë me Kristo Laurasin, Kalendari Kombiar 1926, f. 120-196 nën titullin Fjalori i

Marko Boçarit, Tiranë 1926. Botimi i L. Skendos përmban hyrje prej dy faqesh në shqip dhe

në frëngjisht pa bërë ndonjë koment mbi Fjalorin e Boçarit. Në vazhdim jepet fjalori duke e

kopjuar nga origjinali dhe duke ruajtur alfabetin grek dhe ortografinë, pa bërë asnjë

përmirësim. Nuk rishkroi me drejtshkrim lemat në greqisht as në shqip. Nuk i vendosi fjalët

në rendin alfabetik. Në fakt gjatë kopjimit ka bërë dhe shumë gabime, të cilat e bëjnë këtë

botim jo shumë bindës.

Prof. Dh. Shuteriqi në lidhje me këtë botim shkruan se ―Botimi u bë në Tiranë më

1926, duke u ruajtur alfabeti grek dhe ortografia e origjinalit. Aty shënohet se fjalori paraqit

250

Për më shumë shih po aty, f.42 251


Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976 253


ηόκνο 46, Αζήλα, 1980, f. 44/ F. Konica, ―Marko Boçari auktor‖, Albania, viti 2 [Bruxelles] 1898, f. 58-59, 78-

80, 117-118.


Ma. Kostando Ksera

Page 110

interes thjesht kurioziteti, si nji kujtim i të famshmit kapedan suliot, po jo me rëndësi literare

ose filologjike të vërtetë. Vërejtja nuk është më vend: dukumenti ka rëndësi për të njohur të

folmen shqipe të krahinës së Sulit, që nuk dihet të ketë qenë shkruar tjetër herë.‖254

Shuteriqi,

për arsye politike, nuk pohon se fjalori u botua nga Lumo Skëndoja.

Fjalori i Boçarit në vazhdim pati fatin të bëhet objekt studimi i një njeriu shumë të

njohur në fushën e studimeve greko – shqiptare dha shqiptaro – greke, të prof. Titos Johallas,

i cili e botoi në Athinë në vitin 1980.

Prof. Johalla në prologun e veprës së vet shkruan: ―Me Fjalorin e Boçarit erdha në

kontakt direkt, për herë të parë në vitin 1970 në Staatsbibliothek të Mynihut ku kisha rastin të

shikoj një kopje të botimit të parë të veprës të realizuar nga Lumo Skendo. Menjëherë

konstatova se sa problematik ishte ai botim dhe se heroit i takonte një trajtim më i drejtë.‖255

Kështu i riu T. Johallas, i njohur për interesin dhe dashurinë e tij për Albanologjinë,

ndërmori një iniciativë të rëndësishme për të botuar fjalorin me parametra shkencore ashtu siç

i takonte. Kopjoi nga mikrofilm dorëshkrimin, Transkriptoi fjalët shqip dhe bëri studim në

terren për vërtetësinë e shumë lemave të shqipes. Pas një pune të madhe dhe me ndërprerje

për shkak të angazhimeve të tjera, Johalla arriti, në vitin 1980, të qarkullojë një botim të

kompletuar, shumë cilësor të Fjalorit. Është botim i Akademisë së Athinës, nr. 46 me titull: T.

Johalla, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε.

Vepra fillon me një historik të shkurtër të leksikografisë greko – shqiptare dhe

shqiptaro – greke. Në vazhdim në Kap. I (35–50) jepen informacione të përgjithshme rreth

autorit, fjalorit, kohës së hartimit etj. Kap. II (51-62 ) përmban strukturën dhe përmbajtjen e

fjalorit. Këtu kemi një kategorizim sasior të fjalëve dhe përfshirje të tyre në grupime sipas

fushave të ndryshme përkatëse si: feja, lufta, profesionet, sëmundjet etj. Kap. III (63 – 66)

përmban vërejtje për pjesën greke të fjalorit. Theksimi. Përdorimi i alfabetit grek. Elemente

arkaike dhe dialektore. Fenomene fonetike dhe morfologjike. Kap. IV (67 – 90) vërejtje për

pjesën shqipe të fjalorit. Theksimi. Alfabeti që ka përdorur Boçari. Idioma e fjalorit. Ndikime

nga gjuhët e tjera greqishtja, turqishtja, italishtja etj. Kap. V (91 -218) Teksti i M. Boçarit. ...

- Përkthimi – Komente. Kap. VI (219 – 400) glosaret. Botimi ka një shtojce (401 – 418), ku

përmbahet studimi i Pukëvillit rreth gjuhës shqipe dhe fjalori i tij Frëngjisht – Shqip.

Në janar të 2008-s, del botimi më i plotë dhe më i mirë deri tani në shqip i kësaj

vepre. Fjalori botohet nga shtëpia botuese ―Arbëria‖ dhe është përgatitur për botim nga Niko

Stylos, duke u pajisur me një studim shumë të gjerë dhe të plotë për të folmen çame dhe

lidhjet e saj me pellazgjishten, si dhe për vendin që zë lënda leksikografike e tij në pasurinë

leksikore e semantike të kësaj të folmeje. Përkthimin e studimit e ka bërë Sokol Çunga.

Botimi i 2008-s përmbledh256

:

Fjalor i një gjuhe të stërlashtë (nga B. Kuçuku)

I. Parathënie

1. Marko Boçari dhe fjalori i tij

254

Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976 255


ηόκνο 46, Αζήλα, 1980, Parathënie, f. 15 256

N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2008, f. 3


Ma. Kostando Ksera

Page 111

2. Pak fjalë për alfabetet e lashta arvanitase

3. Gërmat toske ose epiroto-arvanitase

II. Dorëshkrimi i Marko Boçarit

III. Fjalor greqisht – arvanite e thjeshtë

IV. Fjalor arvanite – greqisht

V. Fjalë të greqishtes epirote

Bibliografi

Fjalorin e ka pajisur me një studim të vlerësueshëm, Niko Stylos, me prejardhje nga

fisi i Boçarajve. Ndryshe nga Mithat Frashëri, që nxori për herë të parë për shqiptarët vetëm

origjinalin e këtij fjalori (1926), ky studiues, bashkë me krejt origjinalin, të shkruar nga dora

e Marko Boçarit, e paraqet atë edhe të transkriptuar me alfabetin e shqipes, si dhe të

sistemuar sipas konceptit të fjalorit, njëherë greqisht – shqip, dhe herën tjetër shqip – greqisht

për të lehtësuar leximin në të dy gjuhët.257

Vlerat e fjalorit

Disa nga vlerat dhe të metat e fjalorit parë me syrin tonë dhe të sintetizuara nga

studimet rreth veprës nga dijetarë e dashamirës të ndryshëm.

I shkruar në fillim të shek. të 19 - të, fjalori ndihmon të ndjekim disa fenomene

gjuhësore interesante, si p.sh.

Strukturën e greko – shqipes së folur në zonën e Fanarit të Prevezës në fund të shek.

të 18 - të dhe në fillim të shek. të 19 - të. Fjalësi është relativisht i vogël në numër, por ka

meritën se jep lëndë të drejtpërdrejtë nga e folmja e kësaj krahine, nga një e folme që i përket

dialektit të toskërishtes.

Lënda leksikografike jep mundësi për të parë veçoritë dialektore të të folmes (veçoritë

fonetike, leksikore e gramatikore, varietetet e formave të ndryshme shprehëse etj).

Akoma mund të shohim ndikimin e gjuhës greke në fjalorin e saj si dhe ndikimin e

turqishtes ose edhe të gjuhëve të tjera.

Lënda jep mundësi dhe për analiza e ftillime të ndryshme filologjike, sociologjike,

etnolinguistike akoma dhe historike, sepse siç u shprehëm (jo vetëm ne), lënda e fjalorit nuk

është grumbulluar a nuk është vjelë me kritere shkencore leksikografike, por shpesh është

rastësore, ndaj elementet pragmatiste etnolinguistike janë më të dallueshme, sesa te një fjalor

tjetër.258

Por fjalori ka shumë mangësi, nëse e shohim nga ditët e sotme, kur në leksikografinë

shqipe kemi arritje që e vendosin atë në nivelin e gjuhëve me shkallë shumë të lartë

përpunimi e standardizimi, siç është dhe vetë greqishtja, fjalorët dygjuhësh të së cilës në

marrëdhënie me shqipen po analizojmë.

1. Fjalori ka rreth 1100 fjalë, por ato nuk janë që të gjitha në trajtën e tyre

përfaqësuese, si lema. Jo rrallë kemi edhe forma fjalësh (sidomos forma të pashtjelluara

257

N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2008, f. 3-4 258

Kjo nuk është dukuri e rrallë, sepse në mesin e shekullit XX, Pano Tase botoi një fjalor me shprehje

popullore, të grumbulluara rastësisht ne rrethinat përmetare. Shih për këtë, P. Tase, Fjalorth i ri, Tiranë, 2006.


Ma. Kostando Ksera

Page 112

foljesh), ashtu si kemi edhe ndërtime togfjalëshore (sintagma dy a më shumë gjymtyrëshe), si

atë (εθείλνπο – p(ë)r ata lëng), kloftë (qoftë), kë (kë kemi këtu?), klarë (qarë), e lidhur’a keqy

(e lidhur keq), lis i trashë, i ndreytë lotrë (lojë e drejtë), fuqy kaut (fuqia e kaut) etj.

Greqishtja ashtu si dhe shqipja e gjuhë të tjera, njohin klasën e mbiemrave

prejpjesorë. Por nëse shqipja këta mbiemra i dallon strukturalisht nga pjesoret gjegjëse me

anë të nyjës së përparme, kjo nuk ndodh në greqishte. Në këtë gjuhë mbiemra prejpjesorë dhe

pjesoret kanë formë të njëjtë dhe dallohen kuptimisht vetëm nga përdorimi në ligjërim. Në

fjalorin e M.Boçarit gjejmë shumë trajta pjesoresh që janë dhënë në vend të mbiemrave.

P.sh.,

2. Fjalët në shqipe (në arvaniten e thjeshtë, siç shprehet autori) janë dhënë shpesh jo

saktë fonetikisht e gramatikisht. B. Kuçuku thotë se studimi i N. Stillos si parathënie e

Fjalorit, sidomos shpjegimet e argumentuara japin të dhëna se ―ky i ashtuquajtur fjalor është

më tepër një lloj metode e thjeshtë për t’u mësuar bashkëvendasve të tij, të strehuar në

Korfuz, greqishten që nuk e dinin, por që edhe vetë mësuesi i tyre nuk e zotëronte mirë, bënte

gabime, të cilat studiuesi i gjen në tekstin e tij. Transkriptimi tingullor dhe shkronjor,

shpjegimet plotësuese të fjalëve, si edhe hulumtimi në to janë më të besueshmet dhe,

vetëkuptohet, edhe të sakta deri në hollësitë tingullore dhe kuptimore, sepse vetë Niko Stillo

është, gjithashtu, një folës bashkëkohor i përkryer i çamërishtes, posaçërisht i të folmes së

Prevezës, në të cilën përfshihet edhe e folmja e Marko Boçarit.259

Duke u mbështetur vetëm te fjalësi i shqipes do të përmendnim: e vokël ngajtim

(gatim i paktë), bie shy ndë qlishë (bie shi në kishë), të pië verë 9 (të pi verë), thomtë bashkë

(folëm bashkë), qëroytë mirë (pastroji, qëroji mirë), mënt i marrë (i çmendur), hundëglatë

(hundëgjatë), e pa glinjurë mushkë (mushkë e pabindur, xanxare), ngërthëlë (gafore),

klumështë pastruarë etj.

3. Shpesh kemi dhe sintagma, të cilat nuk shfaqen si njësi të shndërruara figurativisht

dhe të shfaqen si njësi frazeologjike, por janë mjedise thëniesh (a thënie të cunguara) ku

shfaqen së shumti valencat e jashtme të fjalëve. Psh. πξνο ηα πάλσ θάησ / prey siprë poshtë

(prej sipër poshtë); καθξχ ιανχην / i glati buzuq (buzuk i gjatë); δεθαπέληελχθηαο /

pesëmbëdhietë nat(e) (pesëmbëdhjetë net); ηνχηνλ ην ζθπιί / ky qen; απίδη επηζπκψ / dardha

deshiroy (dua dardha) etj.

4. Në fjalor mund të bëjmë shqyrtime leksikore, semantike dhe frazeologjike dhe për

nga burimi i fjalëve.

Në fjalësin shqip:

- Gjejmë fjalë që janë të shqipes myqysi (miqësi), mirë, mymë myrë (mëmë e mirë),

myel (mjel), myaltë (mjaltë), miell, prrua, vjedh, vlla, vokël, zog, derr, det, dele, dal etj.);

- gjejmë shumë fjalë të huazuara nga greqishtja (anakatosurë, allimonon, aguridhë,

cukunidhë, elefteri (në kuptimin e pabesë dhe jo e lirë), kerdhes, hinopor, hinotoni, vromë,

liturgji, dhidhaskali, dhipllo, dhiavas etj.);

259

N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2008, f. 4


Ma. Kostando Ksera

Page 113

- ashtu siç gjemë edhe fjalë nga turqishtja (aferim, aqërim / agjërim, axhami, araba,

mukaet, qamet, teveqel, tembellëq (dembellëk), xhopan / xhoban (çoban), kumbaraja, kasap,

fukara, selam, bostanxhi etj.

5. Gjithashtu mund të qëmtohen dhe tipat e mënyrat kryesore të fjalëformimit rëpara,

rëposhtë, kuvendoj, besllëk, i bessuarë, florimtë (mollë florimtë), gushëholasur, hundëglatë

etj.

6. Analizat mund të jenë të rrafshit edhe etno-linguistik260

. Edhe pse hamendësohet se

Fjalori mund të jetë hartuar nga shënimet që autori mban në divanin e Ali Pashë Tepelenës,

në të gjejmë së shumti fjalë që i përkasin botës shqiptare, suliote, apo të një njerëzve të lidhur

me këtë etnos. Fushat kryesore të jetës ekonomike, shpirtërore, psikologjike, fetare etj., i

gjejmë të ndërmjetësuara sigurisht, përmes fjalëve, ndërtimeve dhe shembujve që janë

pasqyruar në vepër. Greqishtja është fjalë e parë në fjalor, por fjalësi i saj është i zgjedhur, i

kushtëzuar nga pozitat e hartuesit. Dhe M. Boçari në regjistrimin e përzgjedhjen e fjalëve ka

pasur parasysh ato që i interesonin apo do t‘i interesonin botës shqiptare.

7. Gjithashtu ne mund të vërejmë edhe elemente të stileve të përdorimit të fjalëve a të

ndërtimeve sintagmatike. Është lehtësisht e dallueshme në fjalor se shumë fjalë që i përkasin

botës kishtare dhe besimit ortodoks, por aty-këtu edhe atij mysliman, lidhen me stilin fetar,

ashtu si shumë fjalë të huazuara nga turqishtja lidhen me ligjërimin bisedor dhe veçanërisht

me ligjërimin e thjeshtë.

Studiuesi V. Memisha shkruan për ribotimin e kësaj vepre nga N. Styllos se në vitin

2007, ky studiues boton integralisht Fjalorin e M. Boçarit261

. Vepra kishte njohur një riardhje

më 1993, si botim kritik (jo anastatik) nga njëri prej personaliteteve më në zë të botës

arvanitase e të kulturës shqiptare sot, Tito Johallas, me titullin e origjinalit Μάξθνπ

Μπνηζάξε, Λεμηθφλ ηεο Ρσκατθήο θαη Αξβαληηηθήο απιήο, Δθδφζεηο Σ. Гηνράια,262

. Ky botim

i drejtohej përdoruesit greqishtfolës, por ka shërbyer si burim kryesor për botimin e N. Stylos.

Merita e N. Stilos, për këtë vepër dhe për ato që do të shohim në vijim, ndër të tjera, qëndron

se ai botimet / ribotimet e fjalorëve të traditës ku greqishtja është gjuhë e parë, i sjell për

mjedisin shqipfolës. N. Stylos ka bërë një punë të mirë, për të ruajtur origjinalin dhe për ta

bërë fjalorin ―miqësor‖ me përdoruesin e studiuesin. Vepra ngërthen në brendësi të saj një

Parathënie me 134 faqe nga ky studiues (që mund të shihet si një trajtesë teorike e gjerë për

shqipen dhe vlerat e fjalorit). Mandej vjen pjesa e dytë me emërtimin Dorëshkrimi i M.

Boçarit, botim anastatik i ndërthurur me atë kritik. Siç thotë N. Stylos aty ―jepet fotokopja e

tekstit në dorëshkrim e Fjalorit të M. Boçarit dhe, përbri, mënyra e drejtë e shkrimit në

greqisht, si dhe shkrimi i drejtë në arvanite, sipas alfabetit toskë me germa latine. Pjesa e

tretë, Fjalor greqisht – arvanite e thjeshtë është botimi kritik i fjalorit ku jepen edhe numri i

faqeve për fjalët e pasqyruar në origjinal. Puna e Stylos në këtë botim vlerësohet edhe për

260

Gj. Shkurtaj, Etnografia e të folurit të shqipes, Tiranë, 2004 261

N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Arbëria, Tiranë, 2007 262

Σ. Γηνράιαο, Μαξθνπ Μπνηζάξε, Λεμηθφλ ηεο Ρσκατθήο θαη Αξβαληηηθήο απιήο, Δθδφζεηο Гηνράια, Αζήλα,

1993


Ma. Kostando Ksera

Page 114

pajisjen e veprës me Fjalorin arvanite – greqisht, që formon pjesën e katërt të veprës dhe si

dhe për pjesën e pestë Fjalë të dialektit të greqishtes së Epirit (studiuesi veçon 206 lema).‖263

4.3.4. Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit. 1881

Një tjetër vepër shumë e rëndësishme, që u hartua nga fundi i shekullit të XIX, por që

vonoi shumë të shohë dritën e botimit, është Fjalori Greqisht – Shqip i Panajot Kupitorit.

Fjalori, një vepër shumë e rëndësishme që përshkruan gjuhën e arvanitasve të Hidrës në fund

të shekullit XIX, mbeti dorëshkrim për rreth dy shekuj dhe vetëm në fillim të shek. XXI arriti

të botohet falë kujdesit të prof. Titos Johallas.

Autori

P. Kupitori ka lindur më 1821 në ishullin e Hidrës dhe vdiq në Ipati më 1881. Ai

mbaroi studimet në Universitetin e Athinës. Pas studimeve punoi mësues i letërsisë në një

gjimnaz në Athinë, ku më vonë u bë drejtor i kësaj shkolle. Përveç botimeve të tij për

muzikën bizantine Kupitori është i njohur edhe për studimet e tij në fushën e albanologjisë.

Në vitin 1860 botoi "Abetare të gjuhës shqipe". Dizertacioni që mbrojti në mars të 1879

kishte titullin ―Rreth përemrit vetor të vetës së tretë të gjuhës shqipe në dialektin e

shqiptarëve të Greqisë dhe kryesisht të Hidrës.‖ Duhet të shënojmë se filologu nga Hidra

ishte njohës shumë i mirë i çdo gjëje që është shkruar nga autorë të mesjetës dhe

bashkëkohës, grekë dhe të huaj, që kishte lidhje me shqiptarët dhe Shqipërinë. Libri i tij me

pak faqe "Studime shqiptare" 264

mund të bëhet një fond dijesh dhe të shërbejë edhe sot si

themel për studime të mëtejshme albanologjike. Për konfirmimin e origjinës ilire të

shqiptarëve Kupitori citon mendimin e historianit gjerman Abelit.265

Është e njohur tashmë se Kupitori është hartuesi edhe i ―Fjalorit greqisht-shqip”, të

cilin sipas Stillos nuk arriti ta përfundojë dhe ta botojë vetë ―përfundim që arrihet nga shumë

zëra të paplotësuara...si dhe nga shkurtimet që përdor, për të cilat jo vetëm nuk jep se çfarë

duan të thonë, por nuk janë dhe gjithmonë të identifikueshme‖266

Botimi i fjalorit

Siç u përmend më lart, nuk dihen arsyet përse autori nuk e botoi veprën e vet kur qe

gjallë. Një vit pas vdekjes së Kupitorit, më 1882, motrat e tij e shitën dorëshkrimin tek

konsulli i Francës në qytetin e Janinës August Dozon. Edhe për këtë Stillos shprehet se nuk

dihen arsyet përse Dozoni e bleu dorëshkrimin nga motrat e Kupitorit dhe jo nga e shoqja e tij

263


ndërkombëtar..., Prishtinë, 2011 264

P. Kupitori, Αιβαληθαί κειέηαη, πξαγκαηεία ηζηνξηθή θαη θηινινγηθή πεξί ηεο γιψζζεο θαη ηνπ έζλνο ησλ

Αιβαλψλ, ελ Αζήλαηο, εθ ηνπ ηππνγξαθείνπ ηνπ κέιινληνο, 1879. 265

http://hydraspoliteia.blogspot.com 266

N. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, Tiranë, 2011. f. 33.


Ma. Kostando Ksera

Page 115

Anna Gazis, e cila ka punuar edhe vetë mbi fjalor gjë që e dëshmon sigla e saj që vendoste

mbi fjalët e korrigjuara 267

Në vitin 1925, Shoqata e Historisë dhe Etnologjisë së Greqisë bleu Fjalorin dhe ia

besoi botimin e tij Qendrës së Hartimit të Fjalorit Historik të Akademisë së Athinës me

udhëheqës prof. Tito Johallën.

Për herë të parë Fjalorin e solli në dritë për publikun Titos Johallas në pjesën e dytë të

veprës së tij, ―Ύδξα ιεζκνλεκέλε γιψζζα” (Ydhra gjuhë e harruar) që u botua në Athinë më

2006.268

Νë vitin 2011 Nikos Stillos botoi Fjalorin e Kupitorit për lexuesit shqiptarë të pajisur

me parathënie në greqisht dhe shqip. Në këtë botim Stillos ka përshtatur pjesën shqipe me

alfabetin e sotëm, të cilën e paraqet në gjysmën e faqes, kurse në gjysmën e parë na jep

fjalorin sipas dorëshkrimit të Kupitorit. Vepra e Stillos ka gjithsej 655 faqe dhe fjalori

përmbahet në faqet 39 – 655. Në parathënien greqisht dhe shqip të faqeve të para autori bën

një përpjekje të tregojë për origjinën e arvanitasve të Greqisë, për këtë sjell disa mbishkrime

të vjetra, të cilat i transkripton nëpërmjet gjuhës shqipe.

Më pas, ai na jep disa të dhëna për jetën dhe veprën e Panajot Kupitorit si dhe për

historikun e fjalorit të tij. Stillos gjithashtu na jep dy tabela me alfabetin që ka përdorur

Kupitori për shkrimin e fjalorit, si dhe me alfabetin që ka përdorur Aug. Dozon. Shumë të

rëndësishme janë edhe të dhënat për zgjidhjet që ka dhënë ai vetë gjatë transkiptimit të

fjalorit në gjuhën e sotme shqipe.

Studiuesi V. Memisha shkruan se: ―Po në vitin 2011, N. Stylos, boton në Tiranë

Fjalorin greqisht - shqip të Panajot Kupitorit (Σν Έιιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ ηνπ Παλαγηψηε

Κνππηηψξε269

. Bota shkencore kish njohur, në shekullin që lamë pas, botimin e kësaj vepre në

Athinë, një punë e jashtëzakonshme dhe me akribi shkencore e bërë nga Tito Johallas270

.

Duhet të themi se botimi i vitit 2011 ka në bazë këtë botim. Por ndryshe nga botimi i

studiuesit T. Johallas, ku fjalët e të dyja gjuhëve janë përgjithësisht në greqisht, prurja

shkencore e N. Stylos del më në pah, sepse jo vetëm e adreson Fjalorin te përdoruesi

shqipfolës, por ka bërë një punën të vlerësueshme për të transkriptuar me alfabet latin a, më

saktë, me alfabetin e shqipes së sotme, fjalësin shqip të fjalorit. Lënda e veprës së P. Kupitorit

tashmë vjen në dy forma lehtësisht të përqasshme: në një kolonë jepet fjalori greqisht –

shqip, përgjithësisht me shkronja greke, sipas Fjalorit të botuar prej T. Johallasit dhe në

kolonën tjetër jepet fjalori greqisht- shqip me alfabetin e shqipes, por edhe me gjetje të reja

grafemore, që t‘u përgjigjen tipave tingullorë të shqipe. Kjo përbën edhe ana më të spikatur të

veprës dhe të punës së N. Stylosit.‖271

267

N. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, botimet Apeirotan, Tiranë 2011, f. 26. 268

N. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, Tiranë, 2011. f. 25. 269

N. Stylos, Σν Έιιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ ηνπ Παλαγηψηε Κνππηηψξε / Fjalori greqisht – shqip i Panajot

Kupitorit, Tiranë, 2011 270

Σν Έιιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ ηνπ Π. Κνππηηψξε, në ―Σ. Γηνράιαο, Ύδξα Λεζκνλεκέλε γιψζζα”, Αζήλα,

2006 271


ndërkombëtar..., Prishtinë, 2011


Ma. Kostando Ksera

Page 116

Fjalori

Titulli i plotë i fjalorit të cilin e ka vënë vetë Kupitori është272

: ―Fjalor Greqisht –

Shqip i shkurtër, nga greqishtja e re në dialektin shqip të arvanitasve të Greqisë, me

përqasjen e fjalëve themelore dhe të dialekteve të tjera, domethënë të toskërishtes,

gegërishtes dhe të arbëreshëve të Italisë.‖

Dorëshkrimi gjendet në arkivën e Shoqatës së Historisë dhe Etnologjisë së Greqisë me

numër inventari 369, përpunuar dhe plotësuar nga albanologu pedagog në Shkollën e

Gjuhëve të Lindjes të Francës A. Dozon.

Sipas N. Stillos, që erdhi në kontakt me fotokopje të dorëshkrimit të Fjalorit, për herë

të parë në tetor të 2003, kur u gjend në Athinë, një fotokopje të kësaj kopjeje e ka dorëzuar ai

vetë në Arkivin Kombëtar në Tiranë në duart e drejtoreshës së tij, zonjës Nevila Nika273

.

Dorëshkrimi përbëhet nga 1226 faqe. Shpjegimi i fjalëve në shqip është bërë duke

përdorur alfabetin grek. Sipas Xh. Lloshit ―Autori ka përshtatur alfabetin e greqishtes, duke

përfshirë edhe disa shkronja latine: b, d, (për ta dalluar nga [dh] që e jep me gërmën përkatëse

greke δ), ―e‖ për ―ë‖ (kurse ε për e), g, gj, h, j; ka përdorur dyshkronjësha ιj(l), κπ (mb), γγ

(ng), λj(nj), ζο (sh), ηζο (q).‖274

Shqyrtimi i lemave të fjalorit

Fjalësi në gjuhën greke përmban një numër të konsideruar fjalësh, të cilat autori është

munduar t‘i përkthejë ose të gjejë një edhe më shumë analoge në gjuhën shqipe. Sipas

mendimit tonë, fjalësi greqisht duhet të jetë kopjuar në tërësi nga një fjalor tjetër njëgjuhësh

ose dhe dy gjuhësh, me greqishten si gjuhë burim, që autori kishte në dispozicion, dhe në

vazhdim përpiqej të gjente fjalën analoge në gjuhën shqipe. Në këtë rezultat drejtohemi nga

fakti se në fjalor ka fjalë greke të shënuara në rendin e lemave për të cilat nuk është dhënë

fjala analoge shqipe, e cila ose nuk ekzistonte, ose nuk e ka gjetur apo e ka shpikur/krijuar

autori. Fjalësi në greqisht nuk paraqet ndonjë interes të veçantë, ajo që na intereson më

shumë në këtë vepër është pjesa shqip e lemave.

Në shumicën e rasteve autori jep më shumë se një fjalë shqipe ose forma të ndryshme

të të njëjtës fjalë për çdo fjalë greke. p.sh.: απάληεκα, ην, përpjekësi-a, përpjekësim-y, të

përpjekurë-itë, të-përzierë-itë, të-dallë-të përpara, përgjegjësim-y, të përgjegjurë-itë, të

paguajturë-itë kshivë. βνεζόο, ν, ε, ndihmës, çë ndih; ndihmëtor, -tar.

Në fjalor gjejmë të përcaktuara me shkurtesën përkatëse fjalë edhe nga gegërishtja

edhe nga toskërishtja (γ. γθεθ., γθεγθ., g. – gegërisht; η., ηνζθ. - toskërisht) Sipas prof. Xh.

Lloshi: ―Shqyrtimi i leksikut shqip në Fjalorin e Kupitorit e vërteton më së miri, se ai punonte

për shqipen përgjithësisht dhe jo për të folmen e arvanitëve. Me njohuritë që ka pasur, ka

272

―Λεμηθόλ ειιελαιβαληθόλ επίηνκνλ, εθ ηεο λενειιεληθήο εηο ηελ αιβαληθήλ δηάιεθηνλ ησλ ελ Διιάδη

Αιβαλώλ, κεηά παξαζέζεσλ ησλ θπξησηέξσλ ιέμεσλ θαη ησλ άιισλ δηαιέθησλ, νίνλ ηεο ηνζθηθήο, γθεγθηθήο

θαη ηεο ησλ ελ Ηηαιία Αιβαλώλ.‖ 273

N. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, Tiranë, 2011. f. 26. 274

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. 2008, f. 171-172.


Ma. Kostando Ksera

Page 117

përfshirë edhe trajta të gegërishtes, të cilave u ka vënë shënimin përkatës; p.sh. allonari,

bredhësi, g. qershuri; lëmë, g. lanjmëma.‖275

Në fjalor në përgjithësi nuk ka një tregues që të bëhet dallimi midis kuptimeve të

fjalëve polisemike. p.sh lema πεθησ/πίπησ paraqitet në këtë mënyrë: πεθησ/πίπησ = bie, bie

ntë, dergem, bie poshtë, mpë vent, vritem, bie ka, bie mpi, mpë. bie krie poshtazë, këmbazë,

bëndazë, mbë hundë, prapëtë. Në fjalorin e Gjinit (1993) ka 7 kuptime dhe në fjalorin e

Markut (2009) ka 14 kuptime të ndryshme. Në raste shumë të ralla, bëhet numërimi i

kuptimeve si tek lema πίζζα, ε, katram-y, retzinë-na, trementinë-na, neft-y. 2) pisë-sa, i-zi si

pisë, si katram. 3) pisë-sa, koas-y.

Në disa raste për dhënien sa më të plotë të kuptimit të fjalës autori përdor ilustrime,

ku është përfshirë fjala në mini tekst/shprehje p.sh.: βξαρχο, -εία, -χ, shkurt, i-shkurtërë,

shkurtës, shkurtak; i-pakë; i-vogëll; i-poshtërë. ν βίνο βξαρχο, ε δε ηέρλε καθξά, jeta isht e-

shkurtërë e mnjeshtria e-gjatë. ελ βξαρεί ρξφλσ, për pak kohë. δηα βξαρέσλ, me të-shkurtërë

kshile, me pak fjallë 276

.

Gjatë shpjegimit të fjalëve të greqishtes, autori shpesh herë përdor përsëri fjalë greke

p.sh.: ζειηο, ε, katevato-j, selidhë-a; ζεκάδη, ην, simath-dhy. Kjo mund të ndodhë për dy

arsye: ose fjala greke përdoret në masë të gjerë nga arvanitasit, ose është krijim i autorit. Në

lidhje me këtë duhet bërë krahasimi me fjalorë të tjerë të arvanitishtes.

Në shumë raste autori në pamundësi për të gjetur fjalën analoge e ndërton vetë. Prof.

Xh. Lloshi thekson se: ―Përballë një fjalësi shumë të gjerë të greqishtes ka qenë i detyruar të

ndërtojë shumë neologjizma vetjake; po sjell si shembull vetëm disa me parashtesën pa-: i

pabëfadisurë, i padritësuarë, i padritësuam, i padhembshurë, i padhembshëm, i padhemburë,

i paharuarë, i paharuam, i pahelmuarë, i pahelmuam, i pahidhëhurë, i palerë, i palejturë, i

paliturgjisurë, i pamëndusuarë, i panëmëruarë, i panxerë, i papastruarë, i papërgërë, i

pasbardhurë, i pasbardhëlluarë, i pasbërdhëlluam, i pasglidhurë,i pasharë , i pashtirë drita, i

pashtrembuarë, i pashuajturë, i pathënë, i pavënë, i pavrerëtë, i paxëguarë, i pazgjesurë. Kjo

lëndë shërben për të njohur përpjekjet vetjake të autorit, por nuk e ka vlerën e leksikut të

mbledhur nga përdorimi i gjallë, si në rastin e Kristoforidhit. Me keqardhje më duhet të shtoj,

se nuk mbetet vend për vlerësimin e studiuesit të shquar të të folmeve të arvanitëve, drejtorit

të Insitutit të Gjuhësisë ne Universitetin e Këlnit, Hans -Jürgen Sasse, se ky dorëshkrim:

―Pavarësisht nga disa vështirësi në transkriptim dhe nga mungesa e shënimeve për vendin e

prejardhjes së disa fjalëve, nuk mund t‘i mohohet kësaj vepre rëndësia si burimi leksikografik

më i rëndësishëm për arvanitishten e shekullit të kaluar.‖277

275

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. 2008, f. 171-172. 276

Ν. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, Tiranë, 2011, f. 263. Shembulli është marrë nga pjesa

transliteruar në shqip nga Stillos e jo nga pjesa me gërma greke. 277

Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. 2008, f.171-172.


Ma. Kostando Ksera

Page 118

4.3.5. Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip i Thimi Mitkos

(përgatitur për botim nga Dhori Qiriazi) fig. Nr. 3, 4

Thimi (Efthimi) Mitko ka lindur në Korçë më 1820, ku dhe ndoqi shkollën lokale në

gjuhën greke. Në vitin 1866 mbërriti në Egjipt. Aty veproi dhe jetoi deri në fund të jetës së tij

më 1890. Ai i kushtoi jetën e vet Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Që kur mbërriti në Egjypt,

ka filluar punën për të mbledhur materiale të Folklorit Shqiptar: këngë popullore, tregime dhe

thënie të cilat i botonte në gazetën shqiptaro – greke ―Alvaniki melissa‖ Bleta Shqiptare në

Egjipt në 1878.

Sipas Mitkos koleksioni kishte si qëllim të zhvillonte njohuritë e komunitetit shqiptar të

Egjiptit mbi zakonet, traditat, folklorin dhe këngët shqiptare. Ai ishte akoma autor i shumë

artikujve në revista evropiane në mbështetje të Çështjes Kombëtare Shqiptare.278

Thimi Mitko leksikograf

Emri i rilindasit Thimi Mitko është i njohur në fushën e folkloristikës shqiptare me

veprën ―Bleta shqiptare‖, e cila përmban pjesë të ndryshme të folklorit popullor, që autori i

ka mbledhur në Shqipëri si dhe nga kontaktet e tij me shqiptarët në mërgim. Dekadat e fundit

erdhën në dritë prurje të reja arkivore në lidhje me veprimtarinë shkrimore të Mitkos, që e

pasuruan ndjeshëm fondin e dorëshkrimeve të tij. Midis tyre gjejmë dy vepra që kanë lidhje

me objektin tone të studimit dhe e vendosin Mitkon në radhët e leksikografëve. Këto janë:

Dorëshkrimi i fjalorit tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip

Dorëshkrimi i fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip

Dorëshkrimit i fjalorit tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip u zbulua në vitin 2011

dhe u përgatit për botim nga Shpëtim Sala, më 2013.

Në maj të 2014 Ministria e Kulturës përzgjodhi për financim projektin ―Botimi i

fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip të Thimi Mitkos‖ të cilin do ta përgatisë

profesori i njohur i Universitetit Aristotel të Selanikut Dhori Qirjazi.

Këto dy ngjarje shumë të rëndësishme që ndodhën vitet e fundit, na detyrojnë jo

vetëm të flasim për Mitkon leksikograf, por emrin e tij ta vendosim në krah të leksikografit të

madh të shekullit të XIX Kostandin Kristoforidhit. Sipas Qirjazit ―Botimi i këtyre fjalorëve, e

sidomos i Fjalorit shqip-greqisht, do të ndihmojë për vlerësimin më të plotë e më objektiv të

ndihmesës së Mitkos si leksikograf e si lëvrues i shqipes. Pasuria e lëndës leksikore që sjell

Mitkoja ka për ta vendosur atë denjësisht në krah të Kristoforidhit. Mbase nuk e teprojmë të

themi se, shumë shpejt, do të fillojmë të flasim për dy autorë bashkëkohës të Rilindjes

Kombëtare Shqiptare, veprat leksikografike të të cilëve zënë e plotësojnë shoshoqen, edhe

pse njëra po del në dritë me mbi një shekull vonesë. Habent sua fati manuscripta!279

‖

Për fjalorin tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip do të bëhet fjalë më poshtë në

mënyrë më të detajuar. Për botimin e fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip nuk kemi

278

http://korcatradicionale.blogspot.com 279

Dh. Qirjazi, ―Mjaltë” nga hojet dhe trojet e shqipes: fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe suaza

Ballkanike e tij, në Konferencë shkencore : ―Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit‖ , Prishtinë, 10 -11 nëntor 2011.


Ma. Kostando Ksera

Page 119

akoma në dispozicion shumë të dhëna, sepse dorëshkrimi ndodhet në studim e sipër dhe pritet

me interes, nga bota akademike, botimi i tij. Disa të dhëna rreth këtij dorëshkrimi na i jep Dh.

Qirjazi në një prezantim të tij në konferencën shkencore ―Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit‖ në

Prishtinë më 10– 11 nëntor 2011.

Në kuadrin e këtij punimi jemi të detyruar të paraqesim në tërësi të dhënat që na jep

Dh. Qirjazi që të mund të marrim një shije të parë nga fjalori i Mitkos, i cili në vazhdim do të

bëhet objekt studimi jo vetëm i leksikografëve, por dhe i studiuesve të fushave të ndryshme,

të cilët do të vjelin material nga ky fjalor. Duhet akoma të themi se botimi i plotë i veprës së

Mitkos është një ndërmarrje e vështirë, që kërkon kohë, mund, njohuri dhe bashkëpunim të

specialistëve të fushave të ndryshme.

Sipas Qirjazit: ―Hapat e parë të Mitkos leksikograf mund të ndiqen edhe nga

shqyrtimi krahasues i Λεμηιφγηνλ Ἀιβαλν-Ἑιιεληθφλ të ―Bletës‖ me lëndën e Fjalorëve. E

vërteta është se deri më sot ai është parë si një Fjalorth shpjegues i ―Bletës‖, por duhet thënë

se, krahas këtij funksioni utilitar, përmbahen në të elemente që e bëjnë një sprovë të

mëvetësishme leksikografike.‖ Μë poshtë nëpërmjet disa shembujve ai sqaron se mënyra e

paraqitjes së fjalëve, hollësitë e shumta me të cilat e shoqëron lemën si dhe krahasimi i

fjalëve të shqipes në raport me gjuhët e tjera, përdorimi i një sërë sinonimesh të shqipes

përballë fjalës së huaj, janë lajmëtarë të interesit të Mitkos për leksikografinë.

Sipas Qirjazit puna leksikografike e Mitkos ndahet në dy faza280

:

Faza e parë ka të bëjë me grumbullimin e lëndës. Janë me qindra fletët ku regjistron

në mënyrë të përzier fjalë të shqipes e të greqishtes, renditur përgjithësisht sipas alfabetit

grek, meqenëse edhe fjalët shqip i shkruan me ndihmën e gërmave të greqishtes. Krahasimi i

lëndës së këtyre fletëve me lëndën e përfshirë në fjalësin e fazës së dytë, tregon se jo gjithçka

e regjistruar gjatë fazës së parë ka zënë vend në faqet e asaj që Mitkoja e mendonte si variant

përfundimtar të fjalorit.

Ka shumë indikacione që na bëjnë të besojmë se Mitkoja nuk arriti t‘i japë dorën e

fundit veprës së vet leksikografike. P.sh., në Fjalorin shqip-greqisht, rrjeti i referencave të

brendshme mbetet në mjaft raste i mangët, ngaqë jo gjithnjë janë pasqyruar si zëra më vete

fjalët që përdoren si pika referimi.

Në vitin 2015, me rastin e 190 vjetorit të lindjes dhe të 125 vjetorit të vdekjes së

Thimi Mitkos gjuhëtari Dh. Qiriazi boton nën emrin e Akadëmisë së Shkencave Fjalorin

shqip – gërqisht dhe gërqisht - shqip të këtij rilindësi të shquar me titullin ―Fjalëtore shqip-

gërqisht, gërqisht shqip‖. Akademiku Jorgo Bulo shkruan në Parthënien e botimit se

―Fjalëtorja‖ e Thimi Mitkos është një monument i shqipes, një vepër madhore ndërmarrë prej

tij si pjesë e programit kulturor të Rilindjes, jo vetëm për të dëshmuar vlerat identitare të

kombit, por dhe për të vënë themelet e kulturës kombëtare dhe të gjuhës letrare, me vepra

bazale si alfabeti, gramatika dhe fjalori. Nuk është e rastit që kësaj ndërmarrjeje i kanë hyrë

në të njëjtën kohë, në vitet 60-80 të shekullit XIX, K. Kristoforidhi me Fjalorin e tij shqip-

greqisht, S. Frashëri me ―Fjalëtoren‖ e tij të gjuhës shqipe dhe Th. Mitkoja me ―Fjalëtoren

280

Dh. Qirjazi, “Mjaltë” nga hojet dhe trojet e shqipes: Fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe

suaza Ballkanike e tij, në Konferencë shkencore : ―Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit‖ , Prishtinë, 10 -11 nëntor

2011.


Ma. Kostando Ksera

Page 120

shqip-gërqisht, gërqisht shqip‖, të tria mbetur të pabotuara me gjallje të autorëve. Fjalori i

Kristoforidhit u botua më 1904, ―Fjalëtores‖ së S. Frashërit nuk i dihet fati, kurse ―Fjalëtorja‖

e Mitkos po e sheh dritën e botimit pas 125 vjetëve nga vdekja e tij.‖281

Dhe po më poshtw vazhdon: ―Fjalëtorja‖ dhe sprovat e tjera leksikografike të Mitkos,

përfshirë dhe ―Fjalorin italisht-greqisht dhe shqip‖, zbuluar tridhjetë vjet më parë po në

arkivin e Mitkos në Aleksandri dhe depozituar në Arkivin e Institutit të Gjuhësisë dhe të

Letërsisë në Tiranë, janë një vepër jete e këtij punëtori të palodhur të dijës albanologjike. Ky

korpus veprash leksikografike jo vetëm pasuron traditën e leksikografisë shqipe të Rilindjes,

por edhe konservon një pasuri të rrezikuar të fondit të leksikut historik të shqipes. ―Fjalëtorja‖

e Mitkos përmban rreth 6000 fjalë-lema, që me vjeljen e brendshme të fjalorit shkon në

dyfishin e tyre, po aq sa fjalori i Kristoforidhit. Jo vetëm ky fakt, por edhe vlerat e tjera të

veprës, e bëjnë ―Fjalëtoren‖ e Mitkos gati të një rëndësie me atë të Kristoforidhit, që vuri

bazat e leksikografisë shqipe si një fushë pak e lëvruar e albanologjisë shqiptare.”282

Parathënia e thukët e Akademikut J. Bulo jep një vlerësim më të gjerë të punës së Th.

Mitkos ―Thimi Mitkoja ishte folklorist, e njihte mirë gjuhën e popullit dhe me fjalorin e tij ka

regjistruar e shpëtuar fjalën e rrallë shqipe që jetonte në gojën e popullit. Por jo vetëm kaq;

siç e dëshmojnë dhe shënimet për ubikacionin e fjalës, ai ka vjelë gjithçka njihte nga botimet

e deriatëhershme shqipe, botime të folkloristëve e autorëve shqiptarë e arbëreshë nga të gjitha

trevat, nga Veriu dhe nga Jugu, me fjalë të tjera nga gjithë hapësira shqipfolëse. Kjo prirje

gjithëpërfshirëse, në përputhje me programin kulturor të Rilindjes dhe me konceptin e

purizmit gjuhësor, ai mënjanon sa mund fjalët e huaja, sidomos orientalizmat, por që qëmton

fjalët burimore, më së shumti të gurrës popullore, fjalë të rralla që nuk i ka as Kristoforidhi,

pasurinë frazeologjike e sinonimike të shqipes, në ballafaqim madje me greqishten.Në

hartimin e këtij fjalori autori ka parasysh shqipfolësin dhe synon t‘u japë në dorë

bashkatdhetarëve një vepër që t‘i ndihmojë të zotërojnë gjuhën e tyre amtare; greqishtja në

këtë rast shërben si hallkë ndërmjetëse, për përdoruesit e fjalorit. Duke qenë dygjuhëshe,

vepra leksikografike e Thimi Mitkos fiton dhe një përmasë ballkanike, si një vepër me interes

jo vetëm për albanologjinë por edhe për ballkanistikën. Puna në fushën e fjalorëve i ka marrë

shumë kohë dhe energji krijuese Mitkos; ajo ka qenë një sferë interesash shkencore për të jo

më pak tërheqëse sesa folkloristike. Falë kësaj pune dhe këtij përkushtimi ai la trashëgim

sprova leksikografike me interes të veçantë, jo vetëm për historinë e leksikografisë, por dhe

për fonetikën, dialektologjinë, dhe në përgjithësi për gjuhësinë historike dhe studimet në këto

fusha.‖283

Akademiku J. Bulo nuk lë pa vlerësuar edhe punën e gjuhëtarit Dh. Qiriazi për të

përgatitur për botim lëndën në dorëshkrim të Th. Mitkos. Ai shkruan se ―Dorëshkrimi

autograf i ―Fjalëtores‖ së Mitkos, i ruajtur në arkivin e tij, nuk paraqet një vepër të përfunduar

gati për botim. Kështu që përgatitësit të këtij botimi, prof. Dhori Qirjazit, i është dashur një

punë e madhe prej murgu, me përkushtim shumëvjeçar, për ta bërë të botueshme. Vështirësitë

e shumta që paraqet teksti autograf i shkapërderdhur, vështirësitë e transkriptimit dhe të

281

Parathënie e akademikut J. Bulo, në Th. Mitko ―Fjalëtore shqip-gërqisht, gërqisht shqip‖, Tiranë, 2015 282

Po aty. 283

Po aty.


Ma. Kostando Ksera

Page 121

përpunimit leksikografik, përgatitësi i ka kapërcyer falë përvojës së tij si leksikograf e autor

studimesh gjuhësore, si dhe falë njohjes së mirë prej tij të shqipes dhe të greqishtes. Studimi i

gjatë hyrës, i pasur në informacion, me lëndë arkivore origjinale dhe përsiatje e përfundime

interesante, si dhe përkthimi i mbledhur i shpjegimeve greqisht të Fjalëtores shqip-gërqisht,

kontribuojnë dukshëm në nivelin shkencor të botimit dhe mundësojnë përdorimin e tij edhe

nga lexues që nuk e njohin greqishten. Korpusi leksikografik i Th. Mitkos, përgatitur prej

studiuesit Dh. Q. Qirjazi, paraqet një botim të mirëfilltë filologjik, realizuar me akribi dhe me

kritere shkencore dhe me një nivel të lartë. Me këtë punë Dh. Qirjazi ka rizbuluar Th. Mitkon

si leksikograf dhe ka shpëtuar veprën e tij nga harresa dhe humbja.‖284

Natyra e Fjalorit dhe teknika leksikografike

―Gjatë hartimit të Fjalorit shqip-greqisht, Mitkoja duket se ka në mend kryesisht

shqipfolësin që njeh edhe greqishten (shih f. v. listën e abonentëve të ―Bletës‖, në botimin

origjinal të Aleksandrisë) e që nëpërmjet kësaj mund të ndihmohet për t‘u bërë zot i pasurive

të gjuhës së vet amtare. Pra, edhe në rastin e Mitkos, ashtu si edhe te Kristoforidhi, greqishtja

nuk është gjuha e pikëmbërritjes e një fjalori tradicional dygjuhësh. Ajo është hallka

ndërmjetëse, metagjuha, që e ndihmon autorin për t‘u nisur prej shqipes e për të mbërritur po

tek ajo

Qiriazi jep disa shembuj në lidhje me këtë, për të pare se si e komenton një fjalë

Mitkoja. Jep njëkohësisht shpjegimin në shqip dhe në greqisht.

cípë-a. Ὑκήλ (Νεξ.), ἡ ιεπηὴ θινχδα ηνῦ θξνκκπδηνῦ, ἡ ἐπηδεξκὶο ηνῦ ἀλζξσπίλνπ

ζψκαηνο θαὶ ηνῦ ὄθεσο, ιεπηφλ κεηαμσηφλ ἤ βακπαθεξφλ ὕθαζκα, ιεπηφλ νἱνλδήπνηε

ἐπηθάιπκκα (ἐπί μπινπξγηθῆο ἤ ξαπηηθῆο θιπ.). “Ësht’ e hollë, si cipë qepe. –Cipë të

mëndafshtë. –Këjo dhogë ka cipë përsipër”. Ἔηη (πειζγ.ι. 61) θχιινλ π.ρ. ηῆο πήηηαο θιπ.

[cípë-a. Membranë (Ner.), lëvozhga e hollë e qepës, epiderma e trupit të njeriut dhe të

gjarpërit, pëlhurë e hollë mëndafshi a pambuku, çdo lloj mbulese e imtë (në marangozi a në

rrobaqepësi etj.). “Ësht’ e hollë, si cipë qepe. –Cipë të mëndafshtë. –Këjo dhogë ka cipë

përsipër”. Gjithashtu (πειζγ.ι. 61) fletë p.sh. e byrekut etj.]

fiér-i. θξχγαλνλ, ἡ θηέξε θπξίσο, ὅπεξ ὁκνηάδεη κὲ ηὸ θξχγαλνλ. Δἶλαη ρφξηνλ ιίαλ

δξνζεξφλ, θπφκελν εἰο ηὰ ὄξε ηῆο Σνζθαξίαο κὲ ηὸ ὁπνῖνλ πεξηηπιίζζνπλ ηὸ ρηφλη, πνξηνθάιηα

θιπ. πξὸο δηαηήξεζηλ. [fiér-i. shkarpë, kryesisht fieri, që ngjan me shkarpat. Është bar që

mban mjaft fresk, që mbin në malet e Toskërisë dhe me të cilin mbështjellin borën, portokajtë

etj. për t’i ruajtur.]

káçkë-a. Κάξπνλ, θαξχδη, ὄηαλ ἔρεη μεθινπδηζκέλελ ηὴλ ὅισο ἐπάλσζη (θπηηθήλ)

πξψηελ θινχδα. Ὄηαλ δὲ αὐηὸ εἶλαη θεθαιπκκέλνλ θαὶ κὲ ηὴλ ξεζεῖζαλ ἐμσηεξηθὴλ θινχδα,

ηφηε ιέγεηαη árrë-a. [káçkë-a . Arrë, kokërr arre, kur është e zhveshur nga e gjithë lëvozhga e

parë (bimore) e sipërme. Kur është e mbuluar dhe me lëvozhgën e jashtme të përmendur më

lart, atëherë quhet árrë-a.]

284

Po aty.


Ma. Kostando Ksera

Page 122

Probleme të botimit të veprës leksikografike të Mitkos

―Botimi integral i veprës leksikografike të Mitkos, duke përfshirë në një vëllim të

vetëm gjithë kontributet leksikografike të tij, niset nga premisa se këto kontribute kanë mes

tyre një lidhje organike e, si të tilla, duhen marrë e duhen parë së bashku. Fjalori shqip-

greqisht gjen vazhdimin e vet te Fjalori greqisht-shqip, sikurse Fjalorthi shqip-greqisht i

―Bletës‖ plotësohet e korrigjohet nga një sprovë leksikografike e panjohur deri më sot, për të

cilën do të flitet më poshtë (Shih Shtojcën III).

Botimi has në probleme të natyrës teknike, që do të zgjidhen duke u mbështetur në

përvojën e derisotme (shih sidomos botimet e Fjalorit të Kristoforidhit të v. 1904 dhe të v.

1961) si dhe në mundësitë dhe lehtësitë që na ofron teknologjia moderne. Botimi do të

shoqërohet me një CD, ku do të përfshihen të gjitha fotografitë e fletëve të dorëshkrimit. Kjo

do të thotë se, në njërën anë, është e mundur të krahasohen në çdo rast dorëshkrimet me

zgjidhjet e dhëna prej botuesit dhe, në anën tjetër, fondi leksikografik i arkivit të Mitkos ―çel‖

dyert për studim të mëtejshëm.‖285

Burimet e Mitkos

Lista e shkurtesave (Shtojca I) na jep mundësinë e njohjes me burimet e shkruara që

përdor Mitkoja si dhe me shpërndarjen gjeografike të lëndës që ai ka vjelë prej

bashkatdhetarësh. Mund të thuhet se lista përmban pothuaj gjithë librat shqip, apo që lidhen

me shqipen, të botuar deri në vitin 1888, ndër të cilët vend të veçantë zë letërsia arbëreshe.

(Ai vjel lëndë deri edhe nga letrat që i dërgojnë savantët arbëreshë, siç shënon në një numër

rastesh për Kamardën). Megjithatë, ka raste titujsh që hasen në faqet e Fjalorit e jo në listën e

lartpërmendur, siç ndodh me Kuvendin e Arbënit, nga teksti i të cilit Mitkoja ka bërë citime të

shumta, shoqëruar me shkurtesën Conc. ose Concil. E njëjta gjë ndodh edhe me disa nga

pikat e ndryshme të mbarë hapësirës shqipfolëse, si Tirana, Malësia e Gjakovës, Opari,

Sheperi etj. Në një listë tjetër të papërfunduar, të gjetur në shënimet e Mitkos, hasim në

shkurtesën Ἐπηπ. –Ἐπηηνπίσο ἐλ ηῇ θπξίσο Ἀιβαλίᾳ, që do të thotë [mbledhur] në terren, në

Shqipërinë e mirëfilltë e që tregon se Mitkoja ka grumbulluar lëndë edhe gjatë udhëtimeve në

viset shqipfolëse.

Megjithatë, lëndën kryesore të shqipes së folur Mitkoja e vjel gjatë kontakteve me

shqiptarë të kolonive të Egjiptit, të ardhur këtu nga anë të ndryshme të Shqipërisë. Siç

shkruante S. Dineja, ―...për fat të mirë atë kohë ndodheshin edhe shqiptarë shumë në Egjipt;

ngado të shkonje do të piqnje shqiptarë. Karakollet e Kajros qenë plot gegë e toskë. Këngët e

vallet nuk reshtnin; ...na dukej sikur gjendeshim në Shqipëri‖.

Mes dorëshkrimeve të Mitkos vend të veçantë zënë edhe dy fjalorë, shqip-greqisht

dhe greqisht-shqip, hartimin e të cilëve autori e pat ndërmarrë krahas punës për përgatitjen e

―Bletës Shqiptare‖. Por, ndërsa ―Bleta‖ e gjeti rrugën e vështirë e të lodhshme të botimit,

285

Dh. Qirjazi, ―Mjaltë‖ nga hojet dhe trojet e shqipes: Fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe suaza

Ballkanike e tij, Konferencë shkencore : «Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit» , Prishtinë, 10 -11 nëntor 2011.


Ma. Kostando Ksera

Page 123

fjalorët e Mitkos, ndryshe nga Fjalori i Kristoforidhit, botuar edhe ky pas shumë peripecish,

mbeten në dorëshkrim edhe sot e kësaj dite.

4.3.6. Fjalori italisht – greqisht - shqip i Thimi Mitkos 1887- 1888

(Përgatitur për botim nga Shpëtim Sala)

Fjalori

Kohët e fundit (2013) doli në qarkullim botimi i Fjalorit italisht – greqisht - shqip i

Thimi Mitkos. Bëhet fjalë për një dorëshkrim të humbur të Mitkos, i cili u zbulua vetëm tre

vjet më parë, më 2011. Dorëshkrimi përbëhet prej 326 faqesh. Çdo faqe është e ndarë në trη

kolona, ku në kolonën e parë jepen fjalët në italisht, në kolonën e dytë në greqisht dhe në

kolonën e tretë fjalët në shqip të shkruara me alfabetin grek.

Dorëshkrimi ishte i mbështjellë me letër të zverdhur ambalazhi. Letra dorëshkrimore

industriale ishte në gjendje fizike të mirë: me dëmtime të vogla si ndonjë grisje, disa njolla

myku, pjesë të mangëta, të cilat në raste të veçanta e vështirësonin leximin e tekstit, pak

përthyerje fletësh në cepin anësor, të shkaktuara nga pakujdesia gjatë mbështjelljes etj.

Shkrimi është plotësisht i kuptueshëm, duke përjashtuar disa raste të veçanta. Fjalori ka afro

30 shënime jashtë teksti në pjesën e poshtme të tij. Shënimet janë dhënë në gjuhën italisht

dhe shqip. Në shumicën e rasteve janë edhe një fjalë e vetme me vlerën e një sinonimi.

Fjalori është gjetur pa kopertinë dhe pa frontespic, si dhe pa ndonjë shënim të veçantë ku të

referohet emri i autorit, viti i hartimit të tij, vendi i hartimit ose diçka tjetër që të ndihmonte

punën për identifikimin e tij.

Fjalori mendohet të ketë ardhur në Tiranë në kohën e Zogut, me fonde shtetërore,

ndoshta në kuadrin e festimeve të 25 - vjetorit të Pavarësisë. Legata Shqiptare në Kajro në atë

kohë ka pasur letërkëmbim me Dhimitër Mitkon, djalin e Thimit për të siguruar

dorëshkrimin.

Tani për tani nuk kemi asnjë të dhënë se çfarë mund të ketë ndodhur me Fjalorin, por

koha me ndihmën e specialistëve patjetër do të hedhë më shumë dritë në lidhje me këtë.

Sidomos për faktin se nëse njerëz të ndryshëm kishin kontakte me Fjalorin ose ai ka mbetur i

mbështjellë për një shekull e gjysëm dhe i harruar në ndonjë sirtar.

Dorëshkrimi i Fjalori italisht – greqisht- shqip i Thimi Mitkos u gjet në Tiranë më 25

qershor 2011 i hedhur bashkë me libra të tjerë në një pikë ambulante ku shiteshin libra të

vjetër, në trotuarin përballë Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës ―Pjetër Arbnori‖. Fati e deshi

që atë ditë koleksionisti dhe historiani Shpëtim Sala të blejë dorëshkrimin dhe të fillojë një

punë kolosale, me qëllim që vepra e bashkatdhetarit të tij korçar të shohë dritën e botimit dhe

fondit të Leksikografisë shqipe t‘i shtohet një vepër shumë e rëndësishme. Kjo u bë pas dy

vitesh punë të mundimshme dhe kërkimi shkencor. Fjalori doli në qarkullim më 2013. Në

formën e tij të re fjalori përbëhet nga gjithsej 634 faqe dhe është i ndarë në dy vëllime. Në

vëllimin e parë paraqitet puna origjinale e Mitkos, dorëshkrimi i fjalorit, të cilin vetë Mitko e

ka ndarë në dy pjesë: pjesa tematike (108) dhe pjesa bisedimore (217 faqe). Në vëllimin e


Ma. Kostando Ksera

Page 124

dytë me 298 faqe studiuesi Shpëtim Sala ka bërë trankriptimin e Fjalorit të Mitkos si dhe

analiza të ndryshme mbi këtë vepër. Në pjesën e parë të vëllimit të dytë studiuesi ka dhënë

transliterimin e pjesës shqip të Fjalorit të Mitkos …

Koha e hatrimit të fjalorit dhe materiali i mbledhur

Pas një pune të ngutshme dhe profesionaliste historiani Shpëtim Sala ka arritur në

përfundimin se Fjalori, në formën e tij përfundimtare, u shkrua gjatë viteve 1887 – 1888, dy

vjet para se autori i tij të ndërrojë jetë, por mendohet se materiali është mbledhur në një

periudhë kohore pothuajse 40 - 45 vjeçare. Mund të themi që fjalorët e Mitkos janë vepra

jete. Ai nuk ka pushuar kurrë së mbledhuri material folklorik dhe gjuhësor, që kishte lidhje

me popullin dhe kulturën shqiptare. Shpëtim Sala ka arritur të përcaktojë kohën e saktë të

shkrimit të fjalorit, pasi ka shfletuar dhe ka studiuar gjithë fondin arkivor të Mitkos në

AQSH, sidomos letërkëmbimin e tij me intelektualët e huaj të kohës së vet Gustav Majer, Jan

U. Jarnik, Françesko Krispi si dhe me rilindësit shqiptarë De Radën, Kristoforidhin,

Kamardën, Abdyl Frashërin etj.

Interesant është letërkëmbimi i tij me Kristoforidhin, ku në një letër të shkruar më 25

mars 1872 i shkruan: ―Por megjithatë njëherë e një kohë unë e kam studiuar gjuhën tonë dhe

kam mbledhur disa fjalë shqipe, të cilat do t‘jua dërgoj kur të më dalë rasti. Ndoshta ato do të

jenë të vlefshme për Fjalorin tuaj të gjuhës shqipe‖. Citati i mësipërm tregon, në radhë të

pare, se Mitko mblidhte material gjatë gjithë jetës së tij dhe së dyti: lidhjet e intelektualëve

shqiptarë në fundshekullin e XIX si dhe agoninë e tyre, shqetësimin dhe përpjekjet e tyre të

përbashkëta për gjuhën shqipe. Sidomos për hartimin e fjalorit të saj që ishtë një

domosdoshmëri e ngutshme e kohës. Të njëjtën gjë tregon edhe letërkëmbimi me De Radën,

në të cilin shprehet shqetësimi i tij për të përcaktuar alfabetin dhe për të standartizuar gjuhën

shqipe.286

Sipas Sh. Salës materiali i fjalorit është vjelur gjatë punës së parreshtur të Mitkos për

të mbledhur materialin folklorik për veprat e tij të ndryshme. Pasioni i tij për kulturën

popullore dhe folklorin shqiptar nuk mund të linte jashtë vëmendjes së tij interesimin për

gjuhën shqipe dhe regjistrimin e pasurisë leksikore të saj. Materiali është mbledhur kryesisht

nga shqiptarë që gjendeshin larg Shqipërisë dhe kryesisht në Egjipt, ku kaloi pjesën më të

madhe të jetës së tij. 287

Një burim tjetër për Mitkon ka shërbyer gjuha librore e asaj kohe, me të cilën autori

kishte mundësinë e kontaktit. Për këtë na informon vetë autori…

Në kolonën e parë të fjalorit autori ka vënë italishten. Ai e ka konsideruar atë si gjuhë

të njohur në fushën e kulturës, arsimit, prodhimit, tregtisë, fesë etj. Ka përdorur vetëm një

fjalë në këtë gjuhë.

Në kolonën e dytë ka vendosur greqishten si gjuhë të ndërmjetme, plotësuese, me

vlera.

286

Andrea Llukani, Gazeta TEMA, 19 nëntor 2013 Shih edhe artikullin: ―Thimi Mitko e Shpëtim Sala, dy

Korçarë rilindës që i japin vlera kohës e njeri – tjetrit, Nga Ramiz Lushaj,www.zemrashqiptare.net 287

Sh. Sala, Fjalori italisht – greqisht – shqip i Thimi Mitkos, West Print, Tirana, 2013


Ma. Kostando Ksera

Page 125


Sipas A. Llukanit: ―Fjalori italisht – greqisht- shqip i Thimi Mitkos u hartua për të

shërbyer si mjet afrimi, bashkëpunimi e miqësie midis shqiptarëve, grekëve dhe italianëve.

Ky fjalor ka qenë një mjet i rëndësishëm bashkëpunimi kulturor, tregtar dhe shkencor midis

popujve288

‖.

Vlerat e fjalorit

E vërteta është se studiuesit kanë në dorë akoma një vepër, e cila shton fondin e

leksikografisë shqipe dhe do të bëhet objekt studimi për specialistët e fushave të ndryshme

dhe jo vetëm linguistë – leksikografë, por edhe më gjerë. Fjalori është një vepër me rëndësi

të veçantë për leksikografinë shqiptare. Ka vlera të rëndësishme se na ofron material për

njohjen e gjendjes së gjuhës shqipe në fund të shekullit XIX.

Fjalori e jep leksikun e gjuhës shqipe duke u mbështetur në dy grupime kryesore të

fjalëve, si fjalët e ligjërimit të folur popullor, ashtu edhe fjalë të ligjërimit libror të shqipes së

vjelë nga botimet e shkuara në gjysmën e dytë të shek. XIX.

Autori ka përfshirë në Fjalor mjaft fjalë që sapo kishin hyrë në përdorim në shqipe.

Rëndësi të veçantë ka treguar për terminologjinë shkollore, fjalë të teksteve dhe të

mjeteve mësimore.

Në fjalor gjejmë fjalë dhe shprehje të fushave të ndryshme të jetës, të kulturës, fesë, të

ekonomisë e të mjedisit shqiptar në shek. XIX; fjalë që shënojnë mënyrën e jetesës, gatimit,

veshjet, mjetet dhe orenditë e nevojshme për zyrat, emërtime për bimët, kafshët dhe shpendët.

Fjalori ka dhënë fjalë që përdoren në dialogë të kulturuara dhe me sjellje etike. Në

pjesën e titulluar: për të falurë nderës e për të bërë komplimente, a kajde, jepen fjalët dhe

shpjegimet e përshëndetjeve. Bisedat jepen duke iu drejtuar dëgjuesit në vetën e dytë shumës.

Bashkëbiseduesit i drejtohen njëri – tjetrit me ju për mirësjellje.289

Nga fjalori mund të nxjerrim të dhëna në lidhje me kontaktet e gjuhës shqipe me dy

gjuhët e tjera të tij, italishten dhe greqishten, si dhe marrëdhëniet me çdo njërën prej tyre.

4.4. Fjalorët shqip – greqisht në shekullin XIX

Po kështu edhe për shekullin XIX ne nuk kemi ndonjë fjalor të këtij tipi të botuar.

Arsyet përsëri janë ato që kemi përmendur. Më e rëndësishmja qëndron në atë se asnjë

leksikograf grek nuk e ka ndier të domosdoshme hartimin e një vepre të tillë, edhe për shkak

të gjendjes së shqipes, si gjuhë e folur, por e pashkruar, e papërpunuar, e pakodifikuar dhe pa

një fjalor shpjegues, i cili do të ofronte lëndën e nevojshme leksikografike për një fjalor

dygjuhësh, shqip – greqisht290

.

288

Andrea Llukani, Gazeta TEMA, 19 nëntor 2013 289

Sh. Sala, Fjalori italisht – greqisht – shqip i Thimi Mitkos, Ëest Print, Tirana, 2013 290

Shih J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, kreu për leksikografinë e periudhës së parë.


Ma. Kostando Ksera

Page 126

4.4.1. Fjalori shqip – greqisht i Tasos Nerutsos

Në parathënien e Fjalorit të Marko Boçarit Prof, Johallas na informon edhe për një

tjetër dorëshkrim fjalori. Është Fjalori shqip - greqisht i doktorit Tasos Nerutsos. Ngaqë

Nerutsos ka jetuar në vitet 1826-1892, mendojmë që Fjalori i përket fundit të shekullit XIX.

―Hartim fjalori shqip – greqisht ka ndërmarrë edhe doktori Tasos Nerutsos (1826 –

1892), i njohur për studimet e tij arkeologjike dhe historike. Nerutsos e njihte nga e ëma e tij

të folmen greko - shqipe të Atikës, siç e vërteton vetë me një letër që i ka dërguar G. Meyer.

Meyer na informon se pas vdekjes së Nerutsos, gruaja e tij, i dorëzoi dorëshkrimin e një

fjalori të papërfunduar pa na sqaruar në qoftë se ishte shqip – greqisht ose shqip –

gjermanisht, që është dhe më e mundur. Këtë fjalor (glosar) e botoi Meyer si shqip –

gjermanisht, por vetëm për shkronjat A-L291

. T. Johalla shprehet se nga studimet që ka bërë

vetë mbi veprën e Nerutsos, konstaton se ai e njihte shumë mirë jo vetëm të folmen e Atikës,

por edhe historinë e shqipfolësve të Atikës. Për këtë arsye materiali i fjalorit të Nerutsos

duhet të konsiderohet i saktë dhe i përshtatshëm për studimin e të folmes greko – shqiptare të

Atikës në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të‖

292.

291

G. Meyer, Albanesische Studien, V, f. 67 – 94. 292

Σ. Γηνράιαο, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,

ηόκνο 46, Αζήλα, 1980


Ma. Kostando Ksera

Page 127

KREU V

LEKSIKOGRAFIA GREQISHT - SHQIP DHE SHQIP – GREQISHT

NË SHEKULLIT XX E NË VAZHDIM

Shekulli XX vjen me ngjarje të rëndësishme sidomos për popullin shqiptar dhe

vetvetiu dhe për gjuhën shqipe. Më 1908 zhvillon punimet Kongresi i Manastirit, ku vendoset

për fatin e alfabetit të gjuhës shqipe, i cili mori zgjidhjen që përdorim sot, një vit në vonë në

Kongresin e Elbasanit, duke e orientuar shqipen përfundimisht drejt Evropës dhe jo drejt

Azisë.

Akademik Mahir Domi shkruan se ―Kongresi i Manastirit hyri në histori si ―Kongresi

i Abesë‖, Kongresi i alfabetit. Ai mori vendime të rëndësishme në punë të shkrimit të gjuhës

sonë: i dha fund kaosit që zotëronte aty, i hapi rrugë njësimit të plotë të alfabetit, prej tij u

përpunua alfabeti që përdorim ne sot. Duke zgjidhur këtë problem, që s‘ishte në atë kohë një

problem thjesht gjuhësor apo letrar-kulturor, por edhe një problem i mprehtë politik, ai i dha

një ndihmë të mirë lëvizjes sonë kombëtare.‖293

Dhe ky studiues vazhdon me tej: ―Historia e

alfabetit tonë është histori e gjatë dhe e ndërlikuar, e lidhur ngushtë me zhvillimin historik të

vendit tonë... Kjo histori e pasur, karakterizohet nga një vijë përpjekjesh për të ngritur gjuhën

amtare në një gjuhë të përpunuar kulture, për të zhvilluar dhe fuqizuar këtë hallkë të fortë të

bashkimit kombëtar të shqiptarëve gjatë shekujve, këtë mjet të rëndësishëm të zhvillimit të

arësimit në gjuhën amtare e të përhapjes së diturisë në popull, nga një luftë, shumë herë e

vështirë, e mendjeve përparimtare dhe e masave arsimdashëse kundër pengesave dhe

faktorëve të ndryshëm negativë ose kundër planeve e veprimeve të armiqve të popullit

tonë.‖294

4 vjet pas Kongresit të Manastirit, në vitin 1912 u shpall Pavarësia e Shqipërisë dhe u

krijua shteti i ri shqiptar, ngjarje që kurorëzon përpjekjet shekullore për liri, sidomos

përpjekjet për t‘u shkëputur nga Perandoria Osmane dhe për të krijuar, si gjithë popujt e tjerë

të Ballkanit, shtetin e vet me qëllimin e madh që kufijtë politikë të përputheshin me ata

gjuhësorë.

Në vitin 1913, në Londër, nga Konferenca e Ambasadorëve u përcaktuan kufijtë e

Shqipërisë së sotme, duke lënë popullsi shqiptare jashtë kufijve shtetërorë, ashtu si mbetën

edhe pakica etnike joshqiptare brenda kufijve të saj. Në jug të Shqipërisë jeton një komunitet

293

M. Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit (14-22 nëndor 1908), në ―Alfabeti i gjuhës

shqipe dhe Kongresi i Manastirit‖, Tiranë, 1972, f. 7 294

M. Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit (14-22 nëndor 1908), në ―Alfabeti i gjuhës

shqipe dhe Kongresi i Manastirit‖, Tiranë, 1972, f. 8


Ma. Kostando Ksera

Page 128

i rëndësishëm grek, i cili për vetë kushtet politike u gjend në një gjendje bilinguizmi. Në

hapësirat ku ai shtrihet, janë hapur shkolla për arsimimin në gjuhën amtare, janë botuar

organe publicistike në greqisht, ka pasur një krijimtari të begatë dhe të frytshme në fushën e

letërsisë artistike etj. Kjo popullsi vazhdon të japë kontributin e saj në të gjitha fushat e

zhvillimit të jetës sociale dhe shoqërore të Shqipërisë dhe është një urë lidhëse me rëndësi

shumë të madhe ndërmjet dy popujve, popullit grek dhe atij shqiptar. Kontaktet

ndërshtetërore dhe kulturore gjatë këtij shekulli u rritën ndjeshëm.

Vitet që vazhduan njohin marrëdhënie në ulje e ngritje ndërmjet shtetit shqiptar dhe

atij grek, në një kohë kur popujt jetonin në fqinjësi të mirë për shekuj e shekuj me radhë,

madje kishin ndihmuar fuqishëm në fatet e ardhshme të tyre, sidomos në luftërat kundër

pushtuesit të përbashkët turk.

Lufta e Dytë Botërore dhe më pas vendosja e regjimit komunist në Shqipëri i

minimizuan në skajshmëri, për të mos dhënë i ndaluan kontaktet fizike midis popujve. Por

kontaktet letrare, kulturore, arsimore etj., nuk u ndërprenë.

Ky sfond politiko-shoqëror kontradiktor, pati pasojat e veta negative jo të vogla edhe

në leksikografinë greko - shqiptare ose shqiptaro – greke. Duhet të pohohet se hartimi i

fjalorëve dygjuhësh nuk njohu zhvillimin e pritshëm, edhe pse nevojat e shkollës dhe të jetës

shkencore, kulturore etj. për këta lloj fjalorësh ishin shumë të mprehta. Fakt është se për gati

100 e ca vjet fjalorët greqisht - shqip dhe shqip – greqisht numërohen me gishta. Është një

gjendje e pafalshme, pavarësisht nga faktorët politikë ndalues e pengues.

Situata ndryshoi për mirë pas vitit ‘90, kur Shqipëria hapi dyert e saj dhe pranoi

bashkëpunime në fusha të ndryshme.

Leksikografinë shqipe të shekullit XX, mund ta ndajmë në tre periudha që përputhen

me ndarjen historike:

a. Fillimi i shek. XX – 1944 (kur mbaroi Lufta e II Botërore)

b. Viti 1944 – 1990, që njihet si periudha e izolimit të Shqipërisë.

c. Viti 1990 – sot.

Më poshtë po ndalemi shkurt te fjalorët greqisht – shqip dhe shqip - greqisht sipas

këtyre tri periudhave kohore shumë të rëndësishme.

5.1. Periudha e parë

Fillimi i shekullit XX – 1944 (kur mbaroi Lufta e II Botërore) shfaqet si një periudhë

me zbrazëti të mëdha në fushën e fjalorëve dygjuhësh shqip – greqisht dhe greqisht – shqip.

Gjatë kësaj periudhe kemi vetëm dy ngjarje në fushën e leksikografisë greko – shqiptare:

kemi një ribotim fjalori dhe një fjalor të ri, gjendje kjo e papërligjur, qoftë për hartuesit

shqiptarë të fjalorëve, qoftë për hartuesit grekë. Kjo nuk mund të justifikohet as nga ngjarjet

historike që ndodhën në Ballkan a më gjerë: të dy vendet u përfshin në Luftën e Parë

Botërore, në Luftën Ballkanike dhe në Luftën e Dytë Botërore. Ka qenë një situatë që nuk

ndihmonte për sipërmarrje shkencore, por kjo nuk do të thotë që komunikimet e shumanshme


Ma. Kostando Ksera

Page 129

ndërmjet dy popujve u ndërprenë dhe nuk lindi nevoja për vepra dygjuhëshe (fjalorë,

gramatika etj.)

5.1.1. Fjalorët greqisht – shqip

Gjatë kësaj periudhe kemi këto ngjarje në fushën e leksikografisë:

- Ribotohet Fjalori i Marko Boçarit nga Lumo Skëndo, në vitin 1926295

.

- Në vitin 1928, Koço Tasi296

boton Lexicon helleno – alvanikon (Fjalor greqisht –

shqip), i cili ka 272 faqe.297

5.1.2. Fjalorët shqip – greqisht

5.1.2.1. Fjalori i gjuhës shqipe i Konstandin Kristoforidhit 1904/61

(Leksikon tis allvaniqis gllossis)

Në fillim të shekullit XX dhe pikërisht në vitin 1904, botohet fjalori i parë shqip –

greqisht, “Fjalori i gjuhës shqipe” i Konstandin Kristoforidhit (Leksikon tis allvaniqis

gllossis, Athinë, 1904). Ky fjalor, që është fjalori më i mirë, që u botua në periudhën e parë të

leksikografisë shqipe, pasi u ripunua dhe u vu në alfabet shqip nga Aleksandër Xhuvani, u

ribotua më 1961 me titullin “Fjalor shqip-greqisht”.298

Fjalori është vlerësuar nga shumë studiues, në radhë të parë nga profesor A. Xhuvani,

që ka përgatitur Parathënien e botimit në dy gjuhë, në shqip dhe në greqisht, duke u ndalur

në rëndësinë dhe në prurjet e veprës299

. Ku studiues, pasi parashtron gjithë punën e bërë nga

K. Kristoforidhi thekson se ―Nga sa kallzuem, del puna me randësi të madhe që ka bamë

Kristoforidhi në të endun të këtij Fjalori, i cili, ndonëse nuk pështiell nji sasi të madhe fjalësh,

sikurse do të pështillte nji fjalor i sotëm me këtë zhvillim të madh që ka marrë gjuha qysh

prej kohës s‘atij, prapë se prapë asht nji monument me vlerë dhe me rëndësi i gjuhës sonë dhe

do të vlejë kurdoherë si bazë për nji leksikografi t‘ardhshme e për studime të mëtejshme

gjuhësore. Tani i transkriptuem me alfabetin tonë, i krehun dhe i maturuem si duhet, do të

dalë mjaft i vjefshëm e i përdorshëm për nji qark të gjanë kënduesish e studiuesish,

Shqiptarësh dhe Grekësh.‖300

Profesor Jani Thomai, si leksikolog dhe si leksikograf i mirëfilltë, bën analizën e

fjalorit nga shumë prerje, sidomos nga ana leksikore e semantike në punime të ndryshme, por

më drejtpërdrejt te Leksikologjia e gjuhës shqipe, Ai shkruan se ―Fjalori më i mirë, që u

botua në periudhën e parë të leksikografisë shqipe, është “Fjalori i gjuhës shqipe” i

295

Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 332 296

Λεμηθνλ ειιελν – αιβαληθνλ ππό Κ. Σάζε / Fjalor greqisht – shqip prej K. Tasi, ελ Αζήλαηο 1928,

Σππνγξαθείνλ Η. Καξαλάζνπ, νδνο Πνιπθιείηνπ (ηνά Γαγθιή), εηο 16νλ

, ζειίδεο 272. 297


K. Kristoforidhi, Fjalor shqip-greqisht, Tiranë, 1961 299

K. Kristoforidhi, Fjalor shqip-greqisht, Tiranë, 1961, f. 5-22 300

K. Kristoforidhi, Λεμηθνλ Αιβαλν-Διιεληθνλ (Fjalor Shqip – Greqisht), Tiranë, 1961, f. 12


Ma. Kostando Ksera

Page 130

Kostandin Kristoforidhit (Leksikon tis allvaniqis gllossis, Athinë, 1904). Ky fjalor mishëron

idenë e Rilindjes sonë mbi gjuhën e kulturën kombëtare. Sami Frashëri e formuloi qartë

mendimin se fjalët e të gjitha dialekteve e të të folmeve duhen vlerësuar si pasuri e

përbashkët e shqipes: ―... Ca nga fraset dhe nga fjalët e gjuhës, - i shkruan Jeronim de Radës,

- janë humburë në ca anë të Shqipërisë e të kolonivet e janë rojtur më ca anë të tjera...; me të

mbledhurë të gjithë këtyre fjalëve e fraseve bashkë, edhe gjuha shqip do të bëhetë e begatë, e

gjerë, e do të shpëtonjë nga të pasurit nevojë me fjalë të huaja, edhe gjithë dialektatë do të

gjendenë të gjitha të bashkuara e të përzjera‖. Edhe puna gjuhësore e Kostandin

Kristoforidhit përshkohet nga dëshira për një gjuhë të njësuar kombëtare dhe në shërbim të

këtij qëllimi ai gërshetoi trashëgiminë leksikografike me punën hulumtuese vetjake. Fjalori i

tij është në përgjithësi dygjuhësh, shqip-greqisht, por Kostandin Kristoforidhi nuk kishte për

qëllim të bënte një fjalor për të mësuar greqishten. Ai synonte të hartonte fjalorin e shqipes

për shqiptarët, prandaj edhe titullin e vë “Fjalor i gjuhës shqipe”, kurse greqishten e përdori

si mjet shpjegues. Përgatitja gjuhësore dhe synimet e autorit u pasqyruan edhe në vlerat e

fjalorit. Me njohuritë e tij për shqipen dhe me këmbënguljen e kujdesin prej gjuhëtari të

ndërgjegjshëm, Kostandin Kristoforidhi gjatë disa vjetëve rresht mblodhi fjalë e frazeologji

nga goja e popullit, që i përfshiu në fjalorin e tij jo si pasuri dialektore, po si pasuri e

përbashkët e shqipes. Me këtë, siç bëri edhe në vepra të tjera, ai hodhi poshtë mbivlerësimin e

dallimeve ndërmjet dialekteve të shqipes në fushën e leksikut dhe vërtetoi mundësinë e

afrimit të tyre. Kostandin Kristoforidhi është i pari që ndërmori hartimin e një fjalori të

gjuhës shqipe pa ia ngushtuar bazën në një dialekt a të forme, si kishin vepruar hartuesit e

fjalorëve të mëparshëm. Me fjalorin e tij Kostandin Kristoforidhi hodhi hapat e parë edhe për

fjalorin shpjegues të shqipes. Ai nuk arriti deri te fjalori shpjegues i mirëfilltë, por jo rrallë,

krahas fjalëve gjegjëse në greqishte, ai vë për fjalët shqipe edhe sinonime ose shpjegime

shqip. Një meritë e Kostandin Kristoforidhit është edhe se zbatoi në disa vija një shtresim të

brendshëm të leksikut, me anë shënimesh ndau fjalët krahinore nga leksiku i përgjithshëm,

fjalët e huaja nga ato thjesht shqipe, fjalët e vjetruara nga leksiku i sotëm etj. Ai nuk përfshiu

në fjalor fjalët me burim nga turqishtja dhe hapi rrugë për krahasime ndërdialektore, prandaj

vetë fjalori ka një vlerë të posaçme dokumentare, ai u shërbeu më pas si hartuesve të

fjalorëve, ashtu edhe studiuesve krahasimtarë. Kostandin Kristoforidhi mblodhi ngado shumë

fjalë e shprehje, por vepra e tij, që kaloi dorë më dorë e u botua në Athinë pas vdekjes së

autorit, përfundoi në rreth 12000 fjalë. Disa fjalë që mblodhi nga goja e popullit, ai i shoqëroi

me shënimin për vendin ku i mblodhi (Përmet, Elbasan...), dha edhe burimin etimologjik të

disa fjalëve.‖301

Fjalori është vlerësuar nga shumë studiues të tjerë, ndër të cilët do të veçonim, prof.

Androkli Kostallarin.302

Profesor Johallas shkruan ―Fjalori më i rëndësishëm Shqip – Greqisht u hartua nga

Kostandin Kristoforidhi (1830 – 1895), nga Elbasani i Shqipërisë së Mesme, i cili ka studiuar

në Shkollën e Zoosimeas në Janinë. Ky Fjalor, vepër jete e Kristoforidhit, u botua në Athinë

301


A. Kostallari, Parimet themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, në Studime mbi

leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, 2, Tiranë, 1972, f. 15


Ma. Kostando Ksera

Page 131

në vitin 1904 vetëm falë interesit të Greqisë. Ky Fjalor veçohet për përkthimin e saktë të

fjalëve shqip në greqisht dhe për sasinë e madhe të shembujve që përdor leksikografi për

kuptimet metaforike të çdo fjale shqip. Gjuha e Fjalorit pasqyron gjuhën e Shqipërisë së

Mesme.‖303

Prof. R. Qosen shprehet se "ai nuk është fjalor në të cilin vetëm sa shënohet fjala e

gjuhës së parë në njërën shtyllë, kurse fjala e gjuhës së dytë, në të cilën shpjegohet ajo fjalë,

në shtyllën tjetër. Jo. Fjalori i K. Kristoforidhit është më tepër se një fjalor i tillë i rëndomtë:

ai është fjalor në të cilin fjala e gjuhës amtare jepet edhe si fjalë në gjuhën tjetër, por kur e

kur edhe si fjalë e shpjeguar, e kallëzuar me historinë, me kuptimin dhe me poezinë e saj…

Në të ajo jeton me etimologjinë, me semiotikën, me semantikën dhe me estetikën e saj".304

Ky fjalor "shënon epokë‖305

dhe është "nji monument me randësi të madhe" që u

hartua "në një kohë kur s'kishte përparue gjithaq leksikologjia e asht për ne nji thesar i

paçmueshëm‖.306

Barra që mori përsipër dhe që i zuri rreth 20 vjet të punës së vet, ishte jo e vogël për

K. Kristoforidhin. Njohësi i thellë i shqipes, zotërues i greqishtes së vjetër dhe i asaj të re

(krahas 9 gjuhëve të tjera të huaja)307

, jo vetëm solli fjalën e fondit e të leksikut themelor, më

të hershmen të dokumentuar, më mbarëkombëtaren etj., por e përballi atë me fjalën e një

gjuhe nga më të vjetrat dhe më të përpunuarat në botë. E qëmtoi fjalën e gjuhës amë, e

përzgjodhi, ia nxori dhe ia rriti vlerat asaj dhe vetë shqipes kur e përjetësoi në Fjalor.

Studiuesi Xh. Lloshi, i cili është marrë gjerësisht me Kristoforidhin dhe veçanërisht

me dokumente që lidhen me veprën dhe jetën e tij, shkruan se ―Puna kryesore e

Kristoforidhit, Fjalori i gjuhës shqipe, është libri që ndër veprat shqipe ka ndoshta historinë

më të gjatë dhe më të ndërlikuar si të hartimit ashtu edhe të botimit.308

Fjalori është dhe vepra e parë e K. Kristoforidhit dhe shtysa për hartimin e të cilit ka

qenë ai shkulm idesh që po ngrinte era e Rilindjes Kombëtare. Gjithnjë, sipas prof. Lloshit,

parimet e hartimit të kësaj vepre, që siç dihet u botua më 1904, janë hartuar në vitin 1860 dhe

puna gati 40-vjeçare u udhëhoq nga këto parime.309

Fjalori filloi të hartohej aty nga mesi i viteve ‘60 të shekullit të XIX, dhe në formën

përfundimtare ka pasur një lëndë gjuhësore të vëllimshme, aq sa është e admirueshme edhe

për ditët e sotme. ―Sot shtatë-tetë vjet, kur unë qeshë sëmurë në Stamboll, - do të shkruante

Kristoforidhi në janar të vitit 1888, -dërgova Jani Vreton në Vllahit dhe në Misir për të

kërkuar ndihmë mbë emrit tim, që të shtypet leksikoja e gjuhësë shqipe, që jam munduar

njëzet vjet për atë punë edhe kam mbledhur 40.000 fjalë shqip.‖310

303

T. Johalla, Σν Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,

ηόκνο 46, Αζήλα 1980, f. 32 304

R. Qosja, Historia e letërsisë shqipe, II, Tiranë, 2000, f. 455 305

R. Qosja, Historia e letërsisë shqipe, II, Tiranë, 2000, f. 455 306

A. Xhuvani, Vepra, II, Tiranë, 1990, f. 446 307

Dh. Shuteriqi, Gjurmime letrare, Tiranë, 1974, f. 275 308

Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005, f. 86 309


Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005, f. 86


Ma. Kostando Ksera

Page 132

Rilindja Kombëtare Shqiptare ishte në kulmin e vet, për mëvetësi të Shqipërisë, duke

e shkëputur nga sundimi 500-vjeçar turk. Modeli ballkanik ekzistonte. Populli grek kishte

mbi 50 vjet që kishte formuar shtetin e vet kombëtar dhe kishte hyrë fuqishëm në rrugën e

zhvillimit kapitalist. Arritjet ishin dhe në fushën e kulturës e të gjuhës, sidomos të

përpjekjeve të vazhdueshme për greqishten standarde. Dhe të mos harrojmë se jemi në një

linjë ku tradita shkrimore është shumë e lashtë, ku greqishtja e vjetër ishte shumë e përpunuar

dhe për shekuj të tërë kishte shërbyer si gjuhë letrare e administrative për Perandorinë

Bizantine, ku kemi vepra gjuhësore dinjitoze dhe për kulturën botërore.

Kështu që, në këtë kohë, ndërgjegjja kombëtare e rilindësve shqiptarë kërkonte

domosdoshmërisht të hartohej një fjalor i shqipes, si gjuhë e kombit shqiptar.

Por nëse vepra nisi të hartohej si fjalor njëgjuhësh, në një letër dërguar degës së

Shoqërisë së shkronjëzave në Bukuresht, K. Kristoforidhi shkruan se: ―Fjalëtoreja do jetë e

kthyerë edhe në tri gjuhë të tjera, greqisht, italisht dhe turqisht.‖311

Nëse Fjalori do të ishte botuar në të gjallë të hartuesit, nuk e dimë si do të titullohej

dhe në sa gjuhë do të ishte përkthyer lënda leksikore-semantike që ngërthente. Ai u botua pas

vdekjes së Kristoforidhit dhe fjalori shqip, greqisht, italisht dhe turqisht, përfundoi në Fjalor i

gjuhës shqipe (K. Kristoforidhi, Leksikon tis alvaniqis glossis, Athina, 1904.)312

Kurse A. Xhuvani, në ribotimin me transkriptimin e fjalësit shqip e quajti Λεμηθνλ

Αιβαλν-Διιεληθνλ (Fjalor Shqip – Greqisht). 313

Fjalorët dygjuhësh zakonisht hartohen për të mësuar një gjuhë të huaj, e cila

teknikisht vendoset gjithmonë si gjuhë e huaj. Fjalori, që përdoruesi pati në duar, së pari

kishte një mision tjetër, të paracaktuar nga vetë K. Kristoforidhi: “Shqipëria ka shumë njerëz

të ditur, që kanë kënduar në Elladhë e në Europë, edhe duan të shkruajnë vivlia shqip, por

nuk e dinë shqipen mirë... Këta njerëz të ditur presën të shtypet leksikoja e shqipes që të

mësojën mirë gjuhën e shqipes, edhe të zënë e të shkruajnë gjithë farë vivliash shqip, prandaj

thashë përpara se zunë të ngrehnë shtëpi pa vënë më përpra themeli.”314

Vepra e vitit 1904 është botuar si fjalor dygjuhësh, shqip – greqisht dhe pjesa greqisht

luan, siç është shprehur kritika gjuhësore, rolin e shpjegimit, pra nuk kemi përpjekjen për të

dhënë fjalë të greqishtes që të jenë barasvlerës të atyre shqipe, por fjalë që shpjegojnë fjalët e

shqipes. Kjo mund të jetë origjinale, por dihet se ç‘rol ka luajtur ky fjalor që jo rrallë është

quajtur i pari fjalor shpjegues i shqipes.

Fjalori nuk u botua kur ishte gjallë Kristoforidhi. Pas vdekjes u përpoq e shoqja që ta

bënte botimin (edhe duke e shitur dorëshkrimin). Deri në vitin 1900 vepra ruhej në shtëpinë e

autorit në Elbasan. Atë kohë Stefani, i biri i Kostandinit, për shkak të borxheve, ia shiti

tregtarit elbasanas Veniamin Nosi dhe ky konsullit grek të Durrësit me shpresën se do të

botohej dikur. Rreth 4 vjet dorëshkrimi mbeti në arkivat e Ministrisë së Jashtme të Greqisë.

Në vitin 1904 Qeveria Greke vendosi ta botojë. Janë të shumtat hamendësimet për vëllimin e

lëndës dhe për përzgjedhjen e asaj që është pasqyruar. Shpesh kemi edhe politizim skajor.

311


K. Kristoforidhi, Leksikon tis alvaniqis glossis, Athina, 1904 313

K. Kristoforidhi, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë, 1961 314

Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005, f. 137


Ma. Kostando Ksera

Page 133

Profesor Johallas në lidhje me botimin e fjalorit shkruan: ―Ky Fjalor, vepër jete e

Kristoforidhit, u botua në Athinë në vitin 1904 vetëm falë interesit të këmbëngulës të

Greqisë. Me të vërtetë Ministria e Jashtme e Greqisë pas shumë vështirësish bleu

dorëshkrimin dhe i besoi kujdesin e botimit të Fjalorit Diogjen Haritos, pasi më përpara është

depozituar raport i posaçëm në lidhje me vlerën e Fjalorit nga Dh. Hariton dhe Nikolla Nosi.

Rrjedhimisht ato që shkruan A. Xhuvani në botimin e dytë të Fjalorit të Kristoforidhit për

gjoja plane të Greqisë për të shkatërruar dorëshkrimin tregojnë jo vetëm mosdije, por edhe

pamendësi.‖

Në Arkivin Historik të Ministrisë së Jashtme të Greqisë ekziston dosja me

letërkëmbimin e Ministrisë me Konsullin Grek në Durrës.315

Nga letërkëmbimi duket nga

njëra anë interesimi i vërtetë i Qeverisë Greke për të marrë dhe botuar Fjalorin dhe, nga ana

tjetër, intrigat e propagantës italiane nëpërmiet përkthyesit të konsullatës italiane në Durrës, i

cili përpiqej me çdo mjet të ndikonte djalin e Kristoforidhit, që të mos shiste dorëshkrimin tek

grekët.‖316

Në këtë pikë do të ishte me interes informacioni që sjell Aristotel Spiro në lidhje me

datën e saktë të botimit të fjalorit. ―Në një lajm të botuar në gazetën ―Ζ θσλή ηεο Ζπείξνπ‖

(Zëri i Epirit), viti XIII i botimit, nr. 599, Athinë, të ditës së premte, 26 nëntor 1904 (sipas

kalendarit gregorian, 9 dhjetor 1904), thuhet: ―Një vepër përnjëmend e çmuar pa pardje

dritën e botimit, Fjalori i Gjuhës Shqipe i K. Kristoforidhit, i cili lindi në Elbasan më 1825

dhe vdiq më 1895, pasi pati përkthyer në gjuhën shqipe Ungjillin dhe botuar edhe libra të

tjerë shumë të vlefshëm, duke themeluar dhe ngjizur, si të thuash, gramatikisht gjuhën e vet

amtare‖―317

Më poshtë Spiro thekson se duke u nisur nga ndajfolja ―pardje‖ mund të thuhet me siguri të

plotë se vepra u botua dy ditë më parë më 24 dhjetor 1904 (sipas kalendarit gregorian më 9

dhjetor 1904). Edhe pse artikulli ka karakter thjesht informativ dhe nuk firmoset nga ndonjë

autor, duket që është shkruar nga një njeri, i cili ndiqte nga afër përpjekjet e shqiptarëve për

kultivimin e gjuhës amtare.318

Sipas A. Spiros: ―Njohja e datës së saktë të botimit të ―Fjalorit‖ merr një rëndësi të

madhe për arsye se ai përbën jo vetëm veprën më madhore të tij, por gjithashtu edhe veprën

kryesore leksikografike dhe në përgjithësi një nga veprat kryesore të Rilindjes Shqiptare. Ky

fjalor përbën njëkohësisht veprën themelore të leksikografisë shqiptare. Ai u botua me

alfabetin e përkthimeve fetare në dialektin toskë, të cilat K. Kristoforidhi i realizoi si

bashkëpunëtor i Shoqërisë Biblike të Londrës. Ky alfabet mbështetet kryesisht në atë grek.

Ajo vepër qe fryt i punës së mundimshme shumëvjeçare që autori i saj bëri me përgatitje të

315

Këtu akademik T. Johallas na jep të dhëna për dosjen AAK ΗΓ ―Αιβαληθά θηι. Τπόηξνθνη Αιβαλνί,

Αιβαληθόλ Λεμηθόλ...‖ akoma shkruan se për më shumë mund të gjejmë tek Δ. Νηθνιατδνπ, Ξέλεο πξνπαγάλδεο,

Ησάλληλα 1978, ζ. 40 θέμ. 316


ηόκνο 46, Αζήλα 1980, f. 32 317

A. Spiro, Rreth datës së saktë të botimit të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të Konstandin Kristoforidhit , në

―Shqip sprova gjuhësore dhe artikuj‖, Alcaeus, 2010, f. 110. 318

Po aty. f. 110.


Ma. Kostando Ksera

Page 134

lartë kërkimore- shkencore, me këmbëngulje dhe me durim shembullor, duke qenë i

ndërgjegjshëm për rëndësinë që ajo kishte.‖319

* * *

Duke u mbështetur në analizat dhe studimet që janë bërë rreth fjalorit, po bëjmë një

paraqitje të përmbledhur të tyre:

a. Është pranuar nga kritika gjuhësore se Fjalori i Konstandin Kristoforidhit është në

përgjithësi dygjuhësh, shqip-greqisht, por hartuesi, siç e kemi parë tashmë hollësisht, nuk

kishte për qëllim të bënte një fjalor për të mësuar greqishten. Ai synonte të hartonte fjalorin e

shqipes për shqiptarët, prandaj edhe titullin e vendos “Fjalor i gjuhës shqipe”, kurse fjalësin

gjegjës të greqishtes e përdori si mjet shpjegues.

b. Konstandin Kristoforidhi të paktën gjatë 20 vjetëve rresht mblodhi fjalë e

frazeologji nga goja e popullit, që i përfshiu në fjalorin e tij jo si pasuri dialektore, po si

pasuri e përbashkët e shqipes. ―Me këtë, siç bëri edhe në vepra të tjera, ai hodhi poshtë

mbivlerësimin e dallimeve ndërmjet dialekteve të shqipes në fushën e leksikut dhe vërtetoi

mundësinë e afrimit të tyre. Konstandin Kristoforidhi është i pari që ndërmori hartimin e një

fjalori të gjuhës shqipe pa ia ngushtuar bazën në një dialekt a të folme, siç kishin vepruar

hartuesit e fjalorëve të mëparshëm‖320

.

c. Meritë e hartuesit të fjalorit, është se jo vetëm pasqyroi një pasuri të tillë, të vjelë

nga goja e popullit, por ai krijoi disa fjalë vetë, disa neologjizma321

, (si kërkimsor, ndërgjegjë,

udhëheqës etj.), duke u mbështetur në ligjet e gjedhet fjalëformuese të shqipes.

d. Shumë shpesh është thënë se leksikografia njëgjuhëshe, ajo e fjalorëve shpjegues të

shqipes fillon me fjalorin e tij Konstandin Kristoforidhi. Është e vërtetë se ai hodhi hapat e

para edhe për një fjalor të tillë, por nuk arriti deri te fjalori shpjegues i mirëfilltë. Fjalori

zakonisht ka fjalën shqipe dhe përkrah saj fjalën gjegjëse të greqishtes. Megjithatë gjejmë

raste kur krahas fjalëve në greqisht, ai vë për fjalët shqipe sinonime ose shpjegime shqip.

e. Fjalori ka meritën e padiskutueshme, se përgjithësisht fjalën leksikore e shoqëron

me treguesit gramatikorë, duke bërë një punë të jashtëzakonshme në ndihmë edhe të

studimeve gramatikore. Le të japim disa shembuj, sidomos për fjalët emërtuese322

:

1. Emra: Burrë-i, sh. burra –të, em. να. = 1) αλήξ, 2) γελλαίνο, αλδξείνο, burr‘i dheut

= ν ήξσο ηεο γεο, gjysmë burri = burr‘i thyem = κεζφθνπνο αλήξ (në moshën 45 vjeç = 45

εηψλ ειηθίαο).

2. Folje: Dua (t.) fol. vepr. ξ. ελ. (aor. desha –e –i, pj. dashurë) = ζέισ, βνχινκαη,

αγαπψ: ç‘bën, si je? – Mirë desh Zoti! = ηί θάλεηο, πσο είζαη; θαιά (εζέιεζελ ν Θεφο)

επραξηζηψ ηνλ Θεφλ, Ndë dashtë Zoti të bënetë kjo = αλ ζέιε ν Κχξηνο λα γίλε απηφ

3. Mbiemra: (i) plotë sh. (të) plotë –të, (e) plotë sh. (të) plota –të mb. επζ. = πιήξεο,

ζσζηφο: pëlhur‘ e plotë = pëlhur‘ e dendurë; han‘ e plotë (g.) = παλζέιεκλνο

4. Ndajfolje: Butë ndf. επξ. = απιψο, καιαθψο, k. thatë

319

Po aty. f. 111- 112. 320


K. Kristoforidhi, Fjalor shqip-greqisht, Tiranë, 1961, f. 12 322

Lënda ilustruese që do të merret nga fjalorët për ilustrim, do të ruajë më përpikmëri burimorësinë. Kështu

këtu do të ruajmë transkriptimin që është bërë nga A. Xhuvani në botimin e vitit 1961.


Ma. Kostando Ksera

Page 135

f. Një meritë tjetër e Konstandin Kristoforidhit është edhe se zbatoi në disa vija një

shtresim të brendshëm të leksikut. Me anë shënimesh ndau fjalët krahinore nga leksiku i

përgjithshëm, fjalët e huaja nga ato thjesht shqipe, fjalët e vjetruara nga leksiku i sotëm etj.

Duke qenë se ai punoi për hartimin e fjalorit në kohën kur lëvizja e Rilindjes Kombëtare

Shqiptare ishte në kulmin e vet, nuk përfshiu në të fjalët me burim nga turqishtja, që shihej si

gjuhë e pushtuesit dhe huazimet prej saj si barbarizma.

g. Fjalori ka një vlerë të posaçme dokumentare, sepse u shërbeu më pas si hartuesve të

fjalorëve, ashtu edhe studiuesve krahasimtarë. K. Kristoforidhi mblodhi ngado shumë fjalë e

shprehje, por vepra e tij, që kaloi dorë më dorë e u botua në Athinë pas vdekjes së autorit,

përfundoi në rreth 12000 fjalë.

gj. Disa nga fjalët që mblodhi nga goja e popullit, ai i shoqëroi me shënimin për

vendin ku i mblodhi, gjithashtu dha edhe burimin etimologjik të disa fjalëve,323

duke krijuar

një lëndë për t‘u studiuar nga etnolinguistika, nga dialektologjia, nga sociolinguistika etj.

h. Fjalori ka meritën se hodhi bazat e një fjalori njëgjuhësh edhe në rrafshin semantik,

sepse aty gjejmë jo vetëm fjalët me shpjegime, por shumë fjalë janë dhënë si

shumëkuptimëshe, janë dhënë shumë sinonime (kjo është një hapësirë për studime më të

thelluara në Fjalor, sepse numri i tyre është shumë i madh dhe funksioni është shumë i

larmishëm, sidomos kur përdoret si mjet shpjegimi kuptimor), janë dhënë shumë antonime

(sidomos në funksionin e tyre shpjegues, e rrallë si mënyrë shpjeguese, por shume e

efektshme kur ne e shohim fjalorin si njëgjuhësh). Autori ka meritën e madhe se dha dhe

tipologjitë kryesore të shpjegimit të fjalëve dhe përdori lloje të ndryshme shpjegimesh etj.

i. Gjithashtu fjalori ka meritën se është i pajisur me shumë shembuj në togfjalësha (a

sintagma), çka bëhet dhe tregues i valencave semantike dhe sintaksore të fjalëve që ai

pasqyron.

323

Shih më gjerë J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006


Ma. Kostando Ksera

Page 136

Po japim nga vepra një foto për dy faqe, 392 dhe 393, ku mund të shikohet lehtësisht

dhe konkretisht puna e bërë me fjalorin. Aty gjejmë, fjalë të parme, jo të parme (të

prejardhura, të përbëra etj), ndërtime me përmera pronorë të paravendosur, njësi

frazeologjike, fjalë me një kuptim, fjalë me shumë kuptime, sinonime, antonime, shembuj,

eufemizma etj.

Studiuesi V. Memisha ka punuar në fjalor dhe është ndalur te klasa e mbiemrave

prejpjesorë. Ai ndalet te tipat kryesore të shpjegimit të kuptimit të këtyre mbiemrave, tipa që i

gjejmë dhe te pjesët e tjera të ligjëratës. Po japim përmbledhtas disa prej tyre324

:

Së pari, Fjalë shqip me shpjegim shqip. Aq sa ka qenë e mundur, kushtëzuar dhe nga

qëllimi, dhe nga lloji i veprës, në Fjalor gjejmë shpjegime të larmishme, madje duke shpënë

në tipologji, çka përbën një vlerë tjetër cilësore të punës Kristoforidhit.

Kemi disa lloje shpjegimesh, duke mbizotëruar ai sintetik. Veçojmë këtu si më

poshtë:

Shpjegim me perifrazim, si te (i, e, të) përgjosurë - i gërmuqur nga pafuqia dhe

pleqëria; (i, e, të) prefëtë 1 - qi asht prefë (akonismenos), 2 - që pret (kopteros) etj.

Aty-këtu kemi shpjegime të mbiemrave me formulën ai që, çka të çon tek emrat

gjegjës, si: (i, e, të) brengosurë mb. ay që ka hequrë shumë, ay që ka vuajturë shumë, i

munduarë shumë (por në gjegjësen greqisht për këtë njësi është dhënë mbiemri prejpjesor

tetaleporimenos); (i, e, të) ngalëtë mb. ay që s'ecën dot, që i janë zënë këmbëtë; (i, e, të) thimë

mb. ay që i ukanë sbardhë qimetë etj. Mbiemri (i, e, të) shkoqurë (me variantet dialektore i

shkoqunë / i shkoqëtë) shpjegohet me emrat të shkoqunat (g), të shkoquratë (t) - ta liana

krimata.

Shpjegim me sinonimi, i cili është më i përdoruri, më i arriri, më i frytshmi. Edhe këtu

gjejmë formula që të çojnë drejt për së drejti zakonisht te marrëdhëniet kuptimore të barazisë

e të afrisë. Kemi ndeshur katër të tilla: Shih, si: (i, e, të) çlirëtë shih (i, e, të) lirëtë, (i, e, të)

libërtë; (i, e, të) dashëm shih (i, e, të) dashtunë etj.

Një si, si: (i, e, të) hidhurë një si (i, e, të) idhëtë; (i, e, të) zbërdhulëtë një si (i, e, të)

zbardhulëtë; (i, e, të) fulliqëtë një si (i, e, të) fëlliqëtë etj.

Edhe, si: (i, e, të) fishkëtë edhe (i, e, të) fishkurë; (i, e, të) kryptë edhe (i, e, të)

njelmëtë, (i, e, të) shëllishëm etj.

Khs (krahaso), si (i, e, të) sqaqtë (parapton) khs (i, e, të) nulkëtë, (i, e, të) ardhangëtë

etj.

Shpjegim me antonimi që formon origjinalitet në vepër. Përballë fjalës së parë shqip

nuk gjejmë as fjalën gjegjëse në greqisht, as fjalën sinonim të saj në shqip, as shpjegimin

perifrazues etj., por antonimin e saj, si: (i, e, të)shkalëtë k. (i, e, të) ngalëtë; (i, e, të) shkrefëtë

k. (i, e, të)ngrefëtë; (i, e, të) shkushulluem k. (i, e, të) ngushulluem etj.

Plotëria dhe saktësia e vlerave shpërfaqen edhe kur hartuesi e mbyll shpjegimin me

sinonimi me fjalën antonimike shqip:

324

V. Memisha, Mbiemrat prejpjesorë në Fjalorin shqip - greqisht të K. Kristoforidhit, në Konferenca për K.

Kristoforidhin, Elbasan, 2000. Shih edhe V. Memisha, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011


Ma. Kostando Ksera

Page 137

- nëngrupi që përfshin vargjet mbiemër prejpjesor - sinonimi në shqip - antonimi në

shqip, si: (i, e, të) çelëtë. 2 - i zhvilluem, i lavruem k. i mbyllëtë, i ndrytë etj.

- nëngrupi që përfshin vargjet mbiemër prejpjesor - gjegjësi në greqisht - antonimi në

shqip, si: (i, e, të) shëmtuetë - asqimos k. (i, e, të) bukurë; (i, e, të) vdekurë - nekros k. i gjallë

etj.

Së dyti, fjalë shqip - fjalë greqisht. Mbiemrat prejpjesorë vihen përballë dy grupe

mbiemrash të greqishtes:

Mbiemër prejpjesor shqip - mbiemër prejpjesor greqisht. Gjuha jonë ka vetëm një

pjesore, atë të kohës së shkuar, kurse greqishtja ka pjesore pësore e veprore të së tashmes dhe

pjesore pësore të së shkuarës. Pjesorja pësore e së tashmes, e ndërtuar me prapashtesat -

amenos, -umenos, -omenos gjen përdorim edhe si mbiemër, ndërsa pjesorja pësore e së

shkuarës, e ndërtuar me prapashtesën –menos, shpesh identifikohet si mbiemër. Për këtë

arsye grupin më të madh të njësive gjegjëse në greqisht janë nga këta mbiemra, si: (i, e, të)

kulluem - stragjismenos, (i, e, të) shqepëtë - ksilomenos, (i, e, të) fulliqëtë: 1 - leromenos, 2 -

entroniasmenos, (i, e, të) turpëruar - katosqimenos etj.

Grupin tjetër e formojnë çiftet mbiemër prejpjesor në shqip - mbiemër jo i tillë në

greqisht, si: (i, e, të) çelëtë - aniktos, (i, e, të) çëmuarë - nolitimos, (i, e, të) mëshefëtë - kriptos

etj.

j. Fjalori ka meritën e diskutueshme se nuk e ka dhënë fjalët të veçuara, por ne gjejmë

me qindra çerdhe paradigmatike fjalëformuese, ku lehtësisht ndiqen edhe njësitë që kanë

marrë pjesë në fjalëformim, por edhe mund të ndiqet lehtë edhe lëvizja e jashtme kuptimore.

Kopje të këtij fjalori mund të gjenden sot në vende të ndryshme, në Bibliotekën

Kombëtare të Tiranës, në Bibliotekën e qytetit të Elbasanit dhe në biblioteka të tjera të

Shqipërisë. Në Greqi ka mundësi të ruhet numri më i madh i kopjeve të kësaj vepre.325

Fjalorë të tjerë

Sipas Johallës ―Tek këto është e drejtë të shtojmë edhe fjalorët e shkurtër shqip –

greqisht të Lluka Bellos (1848 – 1913) nga Thiva, si dhe fjalorthët (glosarët) shqip - greqisht

të shqipes së Atikës ―Ζ ελ Αηηηθή ειιελναιβαληθή δηάιεθηνο‖ 1932-33 (Dialekti greko-

shqiptar i Atikës), të Petro Furiqit (1878 – 1936) nga Salamina dhe të Kr. N. Petru Mesojitu

(1909 – 1944) ―Διιεληθαί ιέμεηο ελ ησ ηδηψκαηη ησλ αιβαλφθσλσλ ηεο Αηηηθήο‖ 1940 (Fjalë

greke në idiomën e shqipfolësve të Atikës).‖ 326

325

Tani kjo vepër mund të lexohet nga cilido duke vizituar bibliotekën digjitale të Universitetit të Rethimnos

(Kretë), në adresën: http: //anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/2/b/metadata-01-0000670.tkl 326

T. Johalla, Σν Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ, ηόκνο

46, Αζήλα 1980, f. 32


Ma. Kostando Ksera

Page 138

5.2. Periudha e dytë (1944 – 1990)

Periudha e dytë që përfshin vitet 1944 – 1990, që njihet si periudha e izolimit të

Shqipërisë dhe fqinjët jugorë shiheshin si armiq. Gjatë kësaj periudhe mund të numërojmë

ngjarje të rëndësishme në fushën e gjuhësisë, të cilat ndikuan në zhvillimin edhe të

leksikografisë. Leksikografia shqipe u vu në baza shkencore të mirëfillta. U hartuan fjalorët

shpjegues të shqipes që ishin një mbështetje e jashtëzakonshme edhe për hartimin e fjalorëve

dy gjuhësh. U ngrit Kartoteka e leksikut të shqipes. U botuan, sikurse kemi pohuar në sythat e

fillimit të këtij punimi, me dhjetëra e me qindra fjalorë dy gjuhësh, duke mbuluar

gjeografikisht gati të gjitha gjuhët kryesore të globit (indo-evropiane e joindo-evropiane). U

botua Fjalori i Gjuhës Shqipe,1954 që ishte vepra më e rëndësishme leksikografike e hartuar

deri në atë kohë. U mblodh Kongresi i Drejtshkrimit më 1972, në të cilin u vendosën rregullat

drejtshkrimore të shqipes si dhe u diskutua për hartimin e Fjalorit drejtshkrimor të gjuhës

shqipe, që doli në qarkullim në vitin 1976. U hartua Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 1980,

vepra më e plotë dhe më e mirë leksikografike njëgjuhëshe edhe në ditët tona u hartua Fjalori

i shqipe së sotme, 1984; u hartuan veprat akademike: Morfologjia (Gramatika, 1) dhe

Sintaksa (Gramatika, 2) normative të shqipes etj.

Gjatë kësaj periudhe, në fushën e leksikografisë greko – shqiptare dhe shqiptaro -

greke kemi dy vepra të rëndësishme, që u hartuan brenda kufijve të shtetit shqiptar. Janë

fjalorët shqip – greqisht të Niko Gjinit (1971) dhe të Vasil Partalit (1986). Që të dy janë

botime të Shtëpisë Botuese të Librit Shkollor dhe janë hartuar që t‘u vijnë në ndihmë

nxënësve të Minoritetit Etnik Grek në Shqipëri që të mund të përballonin vështirësitë e

mësimit të gjuhës shqipe për t‘u integruar sa më shpejt në shoqërinë shqiptare.

Jashtë kufijve të Shqipërisë, në Greqi kemi fare pak interes për këtë fushë, hartimi i

fjalorëve greqisht-shqip dhe shqip - greqisht gati-gati ishte lënë në harresë. Ndeshim vetëm

përpjekje sporadike të shqipfolësve të Greqisë për mbledhje fjalësh dhe hartim glosarësh në

lidhje me gjuhën e Arvanitasve të Greqisë. Një punë shumë e rëndësishme e kësaj periudhe

është botimi i fjalorit të Marko Boçarit të shoqëruar me një studim shkencor të detajuar nga

albanologu Titos Johallas në vitin 1980.


5.2.1.1. Fjalori Greqisht - Shqip i Themistoklis Papadhimas (1897 – 1978)

Në parathënien e fjalorit të Marko Boçarit, Titos Johallas na informon për ekzistencën

e një dorëshkrimi të Themistoklis Papadhimas. Bëhet fjalë për një fjalor greqisht – shqip, që

ende nuk e ka parë dritën e botimit.

Akademiku T. Johallas shkruan:―I pabotuar mbetet dorëshkrimi me 1684 faqe i

Fjalorit Greqisht - Shqip i Themistoklis Papadhimas (1897 – 1978) nga Nivica e Himarës. Në

bazë të lemave greqisht të këtij Fjalori u krijua fjalori me tre vëllime i Gjuhës së Re Greke të

I. Stamatakos. Këto lema paraqesin forma edhe të gjuhës intelektuale, edhe të gjuhës


Ma. Kostando Ksera

Page 139

popullore (katharevusas dhe të dhimotiqis) dhe jepen edhe shumë sinonime të këtyre fjalëve.

Për sa u përket fjalëve shqip Papadhimas përdori Fjalorin e Gjuhës Shqipe, të botuar në

Tiranë, në vitin 1954327. Përdori, gjithashtu, një seri fjalorësh të vegjël shqip – frëngjisht –

rusisht, të botanikës, matematikës, optikës, akustikës, kimisë etj. që janë botuar së fundmi në

Tiranë. Kështu që shpjegimet në shqip përfaqësojnë kryesisht gjendjen gjuhësore në Shqipëri

siç është formuar, siç është kristalizuar pas Luftës së Dytë Botërore.‖328

b. Në këtë periudhë kemi ribotimin e fjalorit të Marko Boçarit në Athinë, në vitin

1980329.

5.2.1.2. Fjalori greqisht – shqip i Odhisea Dimogjinit 1989/91/92

Në vitin 1991 botohet në Janinë ―Fjalori greqisht – shqip‖ i Odhisea Dhimogjinit.

Duhet të pranojmë që është fjalori i parë greqisht – shqip që botohet pas një periudhe kohore

shumë të gjatë. Kishin kaluar rreth 60 vjet nga hartimi i fjalorëve të fundit të këtij lloji, që

kanë qenë ―Fjalori Greqisht – Shqip‖ i Koço Tasit i vitit 1928 dhe ―Fjalorit Greqisht -

Shqip‖ i Themistoklis Papadhimas (i pa botuar), i cili ka jetuar gjatë viteve 1897 – 1978.

Nuk ndodhi kështu e njëjta gjë me fjalorët shqip – greqisht, sepse siç kemi përmendur

u hartuan dhe u botuan dy vepra: Fjalori shqip – greqisht, 1971 i N Gjinit dhe Fjalori shqip –

greqisht, të Vasil Partalit të vitit 1986.

Vepra e Odhisea Dhimogjinit titullohet ―Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ” (Fjalori greqisht

– shqip) u botua në Janinë në vitin 1991 dhe brenda vitit 1992 qarkullon botimi i tretë i tij.

Siç duket, qarkullimi i fjalorit përkoi me valët e mëdha të emigrantëve shqiptarë drejt Greqisë

që kishin kaq shumë nevojë, në atë periudhë, për të komunikuar në gjuhën greke. Vepra është

botim personal i autorit.

Ka gjithsej 274 faqe me format25x17x2,5.

Libri është i lidhur, me kapakë të hollë dhe nuk përmban figura.

Fjalori fillon me paraqitjen e literaturës ndihmëse që ka përdorur autori për hartimin e

veprës së tij (f. 3), e cila është:

Fjalori Ortografik – Shpjegues i Greqishtes së Re në Dhimotiqi, të Thanasi

Mitsopoullos.

Fjalori Bashkëkohor Ortografik – Shpjegues i gjuhës greke (katharevusa – dhimotiqi),

i hartuar nga grup filologësh.

Fjalor Shqip – Greqisht i Niko Gjinit, Tiranë, 1971.

Fjalor i Gjuhës së Sotshme Shqipe të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të

Shqipërisë, Tiranë, 1984.

Në faqet 5-6, në parathënie, autori na jep të dhëna për mënyrën e paraqitjes së lemave

dhe në faqen 7 një listë me fjalët e shkurtuara. Fjalori përmbahet në faqet 9 deri 272. Lemat

327

Instituti i Shkencave, Seksioni i Gjuhës e i Letërsisë, Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë 1954. 328


ηόκνο 46, Αζήλα 1980, f.31 329

Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 332


Ma. Kostando Ksera

Page 140

jepen në dy kolona për çdo faqe. Vepra e Dhimogjinit mbaron me zgjedhimin e foljeve kam

dhe jam në të gjitha kohët dhe mënyrat.

Në fjalor nuk na jepen informacione rreth autorit dhe punës së tij.

Në parathënien e shkurtër në gjuhën greke autori na sqaron arsyen e hartimit të

Fjalorit greqisht - shqip. Konkretisht shprehet: ―Sipas të dhënave që kemi, fjalorë të tjerë

bashkëkohorë greqisht – shqip nuk qarkullojnë në vendin tonë. Ky fakt u bë shkaku të

shkruajmë këtë fjalor dygjuhësh, që në fillim e mbajtëm si dorëshkrim për përdorim vetëm

personal. Më vonë e pamë të arsyeshëm ta publikojmë me mendimin se mund të duket i

nevojshëm dhe t‘u shërbejë atyre që do të kenë nevojë për ndihmën e tij, me shpresën që do

të kemi në mënyrë absolute tolerancën e lexuesve dhe të tregohen të butë, dashamirës për

lapsuset dhe mangësitë e tij dhe sidomos bindjen se çdo fjalor dygjuhësh, i vogël apo i madh,

jo vetëm ndihmon njerëzit të njohin një gjuhë tjetër, të ndryshëm nga gjuha e tyre, por edhe

ndihmon në zhvillimin e komunikimit reciprok midis dy popujve.‖330

Nga ato që u përmendën më lart, nga fakti që parathënia është vetëm në gjuhën greke,

si dhe nga mënyra e kompozimit të lemave (informacioni gramatikor jepet në gjuhën greke

për fjalët shqip) nxjerrim konkluzionin që fjalori u adresohet përdoruesve me gjuhë amtare

greqishten. Për sa i përket nivelit të njohjes së gjuhëve, mund të themi që u adresohet

fillestarëve për mësimin e gjuhës shqipe ose greqisht, sepse nuk ka përfshirë gjithë gamën e

fjalësit në greqisht, si dhe nuk jep shumë informacione për fjalën, është mjaftuar me gjetjen e

fjalës gjegjëse.

Numri i lemave të fjalorit është rreth 5.000. Autori nuk na informon për mënyrën e

përzgjedhjes së lemave, por duke i krahasuar ato me Fjalorin e J. Babinjiotit, vërejmë se ai ka

përzgjedhur fjalët me përdorim më të gjerë dhe më të thjeshtat për gjetjen e analoges në

gjuhën tjetër, shqipen.

Fjalët në greqisht janë dhënë në dhimotiqi, siç pohon vet autori, dhe në vazhdim jepet

fjala në shqip. Për të lehtësuar përvetësimin e kuptimit të fjalës greke ka përdorur shpesh

edhe një sinonim të saj në greqisht, rrallë herë edhe një shpjegim të shkurtër dhe pastaj

vendos përball fjalën në shqip. Shumë rrallë përdor shpjegime në gjuhën shqipe. Zakonisht

jep vetëm fjalën analoge dhe në shumicën e rasteve vetëm një fjalë, që shpreh kuptimin

kryesor të saj, duke mënjanuar kuptimet e tjera. Kjo, për sa i përket greqishtes, që është një

gjuhë polisemike, krijon disa probleme në përvetësimin tërësor të kuptimit/kuptimeve të

fjalës.

Në parathënie autori na informon se ―Fjalori përmban dhe 1) Fjalë të greqishtes së

vjetër që janë në përdorim të gjerë, 2) fjalë të huaja që u asimiluan nga gjuha greke dhe

përdoren, 3) vende gjeografike.‖331

Në fjalor nuk gjenden emra njerëzish si dhe akronime. Gjithashtu mungon leksiku i

fushave të veçanta. Autori ka përfshirë vetëm fjalët e përdorimit të gjerë. Me treguesin (μ.ι.)

μέλε ιέμε (fjalë e huaj) përcaktohen fjalët e huaja.

330

Ο. Γεκνγθίλε Λεμηθό ειιελν – αιβαληθό, Ησάλληλα, 1992, f. 6. 331

Ο. Γεκνγθίλε Λεμηθό ειιελν – αιβαληθό, Ησάλληλα, 1991/2, f. 5


Ma. Kostando Ksera

Page 141

Dukuri të mikrostrukturës

Në fjalor nuk bëhet transkriptimi fonetik i fjalëve. Duhet të theksojmë që për

theksimin në gjuhën greke autori ka përdorur sistemin e theksimit me shumë theksa332.

Gjithashtu ka përdorur shenjën e theksimit për të gjitha fjalët e gjuhës shqipe.

Informacionet gramatikore, siç u përmend edhe më lart, jepen në gjuhën greke, por

kanë të bëjnë jo me fjalët e greqishtes që është gjuha burim, por me fjalët e gjuhës synim që

është shqipja. p.sh. αγνξά (ε), παδάξη, pazar-i, νπζ. αξ. πι. “e, treg-u, νπζ. αξ. πι. tregje. dhe

kanë lidhje me pjesën e ligjëratës së cilës i përket fjala p.sh. νπζ. - emër, επηζ. – mbiemër, ξ.

– folje etj., numrin dhe gjininë e emrave si dhe formën e shumësit të tyre, mbiemrat që kanë

forma të ndryshme për gjininë femërore p.sh. i padëmshëm - e padëmshme, për foljet n.q.s

janë kalimtare ose jokalimtare.

Foljet në formën pësore jepen si lema më vete dhe jo të përfshira në lemën e foljes

kryesore p.sh αζσψλσ/αζσψλνκαη; αγηάδσ/αγηάδνκαη;

Në disa raste, si lema të veçanta jepen edhe kuptimet e ndryshme të një fjale. p.sh

fjala αζώσο paraqitet dy herë si lemë e veçantë. Në fakt është fjalë që ka dy kuptime dhe jo

dy fjalë të ndryshme: 1. αζψσο –α, απνλήξεπηνο, baballëk,-e; 2. αζψσο-α, πνπ δελ είλαη

έλνρνο, pafaj (i,e), pafajshëm (i).

αίζζεκα (ην), namus, nderi; 2. αίζζεκα (ην), ndjenjë

επίζεκνο-ε, solemn; 2. επίζεκνο-ε, zyrtar

Po japim më poshtë disa shembuj të rastësishëm që konstatuam në faqet e këtij fjalori:

αηψληνο-ηα, përjetshëm (i), επηζ. (mungon fjala shekullor)

αγθαιηάδσ, jep kuptimin përqafoj, por edhe puthtoj.

αγθαζσηφο, jep vetëm fjalën ferrc.

Autori nuk përdor në asnjë rast ilustrime dhe shembuj për pasqyrimin e kuptimeve të

fjalëve, por vetëm fjalën sinonime në gjuhën tjetër.


5.2.2.1. Fjalori shqip – greqisht i Nikolla Çeçit (1959)

Tito Johallas shkruan gjithashtu se ―55 vjet pas botimit të fjalorit të Kristoforidhit, në

vitin 1959, u botua në Athinë Fjalor i shkurtër shqip – greqisht (Allvano-hellenikon lexicon)

nga gjirokastriti Nikolla Çeçi (1910 - ) me 253 faqe333, për të cilin nuk kemi të dhëna të tjera,

për t‘i paraqitur në faqet e këtij punimi. Ky fjalor përmban kryesisht fjalë nga dialekti i

toskërishtes, por ka meritën se përmban edhe fjalë që u referohen fushave të ndryshme

332

Ky sistem theksimi për gjuhën greke është zëvendësuar nga sistemi i theksimit me një theks me VKM të

Qeverisë Greke në vitin 1981. 333

Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005


Ma. Kostando Ksera

Page 142

shkencore.‖334 Në një punim më të gjerë mendojmë të ndalemi konkretisht te vlerat që mbart

kjo vepër.

5.2.2.2. Fjalori shqip – greqisht i Niko Gjinit (1971) fig. 5

Në vitin 1971, një vit para se gjuhëtarët shqiptarë dhe gjithë bota shqiptare të

mblidhnin Kongresin e Drejtshkrimit, që pranohet tashmë si kongresi i kodifikimit të shqipes

dhe si kongresi që kurorëzoi procesin njëqindecavjeçar të unifikimit të shqipes letrare

kombëtare, leksikografi më i mirë në lëmin e leksikografisë dygjuhëshe, të greqishtes dhe të

shqipes, Niko Gjini (për shumë vjet rresht profesor i greqishtes në universitetin e Tiranës),

boton në Tiranë Fjalorin shqip – greqisht, me 551 faqe.335 Fjalorin e hodhi në qarkullim

Shtëpia botuese e librit shkollor, Tiranë, çfarë nënkupton se vepra ka synuar të përmbushë

zbrazëtinë që ekzistonte, sidomos, në shkollën ku popullsia greke ishte dygjuhëshe.

Prof. Z. Sako, në parathënien Dy fjalë për Fjalorin shqip – greqisht të N. Gjinit,

shkruan se ―Me punën e tij shumëvjeçare, me kërkimet e tij për të hartuar një fjalor të pasur,

me qëllime praktike dhe mësimore (shënimi im, K.B.), autori i këtij fjalori ka arritur një

rezultat pozitiv‖.336

Ky pohim vlerëson Fjalorin, por na tregon njëherazi se vepra është më tepër një fjalor

shkollor sesa një fjalor i plotë, të cilin e kërkonte koha dhe që gjuhëtarët nuk po e hartonin

ende.

Fjalori i N. Gjinit është përpjekja e parë për të hartuar një fjalor dygjuhësh shqip-

greqisht me përdorim të gjerë. Autori, me meritat e tij dhe dashurinë për të dyja gjuhët, na ka

dhënë një vepër shumë të rëndësishme për kohën në të cilën u hartua dhe u botua. Mungesa e

fjalorëve analogë të shqipes me greqishten e vështirësonte shumë punën e autorit, por nuk e

pengoi atë që të krijonte një vepër të cilësisë dhe të parametrave bashkëkohorë.

Niko Gjini, si një nga njohësit më të mirë të greqishtes dhe njohës i mirë i shqipes, ka

qëmtuar me kujdes pasurinë e fjalorit të gjuhës shqipe duke e përballur me atë të greqishtes,

si gjuhë e njohur për pasurinë e saj leksikore.

Fjalori shpërfaq shumë vlera:

a. Edhe pse u adresohet nxënësve të shkollave, fjalori pasqyron një pasuri leksikore e

semantike në shqip dhe barasvlerësin e saj në greqisht, që i shërben një rrethi më të gjerë

përdoruesish. Fjalori ka rreth 16.000 fjalë.

b. Hartuesi i Fjalorit ka ditur të përzgjedhë fjalësin e gjuhës shqipe dhe vepra bëhet

treguese e zhvillimeve që ka pësuar shqipja që nga Fjalori i K. Kristoforidhit. Por njëherazi,

vepra regjistron gjendjen leksikore të fundviteve ‘60 dhe fillimviteve ‘70 të shekullit të

kaluar, kohë kur sistemi leksikor i shqipes kishte marrë hov zhvillimi të paparë.

c. Nëse te Fjalori i K. Kristoforidhit kemi shumë leksik që i përket botës materiale, te

Fjalori i N. Gjinit kemi një grup të madh paradigmatik fjalësh që lidhet me leksikun dituror

334

Johallas 32,/ Ν. Σζέηζε, Αιβαλν-ειιεληθνλ ιεμηθνλ, Αζήλαη 1959, εηο 16νλ

, ζειίδεο ζη‘ + 235. 335

N. Gjini, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë, 1971 336

N. Gjini, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë, 1971, f. 5


Ma. Kostando Ksera

Page 143

apo me leksikun abstrakt etj., çka tregon hapin e madh që kishte shqipja në fushën e

intelektualizmit.

d. Fjalori u hartua në një kohë kur leksikografia dygjuhëshe, shqip – gjuhë e huaj dhe

gjuhë e huaj – shqip tashmë kishte përballuar me sukses të gjitha vështirësitë dhe kishte

krijuar fytyrën e vetë. Ndaj vepra e N. Gjinit bëhet treguese e këtij niveli.

Teknikat leksikografike janë zbatuar me korrektesë dhe vepra është nga më të arrirat.

Këtu do të përmendim:

1. Dhënien e fjalës në shqip saktë fonetikisht (dhe nga ana tingullore dhe nga ana e

pasqyrimit të theksave).

2. Fjalët janë dhënë me të gjithë treguesit morfologjikë, çka e bën fjalorin një burim

për të marrë edhe njohuri gramatikore.

3. Fjalët janë dhënë me shembuj të nevojshëm, kur ka qenë e domosdoshme për të

treguar saktësinë e përkthimit dhe për të mënjanuar ambiguitetin e valencave semantike e

leksikore

4. Fjalori i paraprin normës leksikore, fonetike, morfologjike, stilistikore etj. të fjalësit

që pasqyron, normë që do të kodifikohej vetëm një vit më vonë, në vitin 1972.


Edhe pse në fjalor mungon një tekst ku të sqarohet qëllimi i hartimit të tij, duke u

nisur nga rrethanat në të cilat u hartua, nga kushtet politiko - shoqërore që mbizotëronin në

atë periudhë si dhe nga fakti që fjalori është botim i shtëpisë Botuese të Librit Shkollor, mund

të themi se qëllimi kryesor i fjalorit është që t‘u vijë në ndihmë nxënësve të shkollave të

minoritetit që ishin monoling, greqishtfolës337 për të përballuar vështirësitë që gjenin gjatë

kalimit nga cikli fillor në atë 8-vjeçar.338 Sidomos për të përballuar terminologjinë shkencore

të teksteve shkollore. Njëkohësisht ai u vinte në ndihmë përkthyesve të veprave të letërsisë

shqipe në greqisht për nevojat e komunitetit grek dhe sidomos për nevojat e shkollës si dhe

hartuesve dhe përkthyesve të teksteve shkollore për Minoritetin Etnik Grek.

Një qëllimi tjetër, siç duket edhe nga parathënia e prof. Zihni Sako është që t‘u vijë në

ndihmë përkthyesve dhe gazetarëve për t‘ia arritur qëllimit që fjala e shokut Enver Hoxha dhe

direktivat e Partisë dhe të ideologjisë socialiste të arrinin tek të gjithë njerëzit, edhe te

komuniteti grek.

Fjalori ishte i nevojshëm edhe për një pjesë intelektualësh (studiues të ndryshëm,

shkrimtarë, linguistë, etj.) shqiptarë të cilët kishin interes për gjuhën dhe krijimtarinë greke si

të kohëve të vjetra, ashtu edhe të kohëve moderne339.

337

Anëtarët e Minoritetit Etnik grek në Shqipëri para se të venë në shkollë janë monoling me gjuhë amtare

greqishten. Në klasën e parë fillojnë mësimin e shqipes në fillim si gjuhë e huaj dhe në vazhdim si gjuhë e dytë. 338

Mësimet zhvilloheshin të gjitha në gjuhën shqipe përveç mësimit të Gjuhës dhe Letërsisë greke, që zhvillohej

në gjuhën amtare, me dy orë në javë. 339

R. Bumi, J. Ricos, N. Kazanxaqis, M. Lludemis, etj. janë nga autorët që njiheshin më shumë në Shqipëri dhe

përkthimi i veprave të tyre i vinte në ndihmë ideologjisë socialiste.


Ma. Kostando Ksera

Page 144

Nuk mund të lihet jashtë edhe ambicia filologjike – linguistike e vetë autorit për të

krijuar një fjalor të gjuhës shqipe me greqishten340. Ambicia e tij e gërshetuar me ―vijën‖ e

Partisë na dhanë veprën e rëndësishme për të cilën bëhet fjalë.

Makrostruktura e fjalorit

Fjalori ka rreth 16.000 fjalë në gjithsej 551 faqe të formatit 60X88/16. Ai fillon me

―dy fjalë‖ nga drejtori i Institutit të Folklorit, profesor Zihni Sako të përkthyer edhe në gjuhën

greke. Prof. thekson se paralel me ngritjen kulturore ekonomike të shoqërisë shqiptare kemi

edhe arritje në fushën e hartimit të fjalorëve dygjuhësh, të cilat nxjerrin në dritë pasurinë e

madhe të gjuhës shqipe. Kjo gjë ndodh edhe në përballjen e saj me greqishten. Ai vë në dukje

edhe mungesën e fjalorëve të përgjithshëm të gjuhës shqipe të përdorshëm për një masë të

gjerë njerëzish.

Në faqen 9 fjalori përmban në greqisht, shënime në lidhje me përdorimin e tij. Më pas

ka një listim alfabetik të fjalëve të shkurtuara. Vazhdon me alfabetin e gjuhës shqipe dhe

shqiptimin e shkronjave në greqisht. Më pas na jep informacion gramatikor në lidhje me

ndarjen dhe shqiptimin e shkronjave si dhe shenjat e pikësimit dhe të theksimit.

Në bibliografinë e faqes 21 vërejmë që vepra kryesore në të cilën është bazuar autori

është fjalori i Kostandin Kristoforidhit (1904 dhe 1961). Në fakt është fjalori i vetëm shqip -

greqisht që ekzistonte gjer atëherë. Fjalori i Kristoforidhit përmban 12.000 lema, kurse i

Gjinit rreth 16 000 lema. Kjo na detyron të mendojmë se është këshilluar edhe me Fjalorin e

Gjuhës Shqipe (1954) për renditjen e lemave.

Ajo që vihet re është se Gjini nuk dispononte341 të gjithë fjalorët e gjuhës greke që

janë botuar deri atëherë, por vetëm ato që rastësisht janë gjetur afër tij. Mungojnë nga

bibliografia fjalorët më të përdorshëm dhe më të plotë të gjuhës greke siç janë fjalori i

Proias342 dhe i Stamatakos,343

Fjalorët që disponon i përkasin periudhës së para Luftës së Dytë, d.m.th para izolimit

të Shqipërisë nga bota përreth. Vetëm tre nga këto janë të viteve 1961, ‗62, ‗71. Fjalorët

greqisht –rusisht ose rusisht – greqisht janë të gjitha botime në Moskë.

Pjesa e lemave përmbahet në faqet 25 – 495, d.m.th zë 470 faqe.

Më pas ka një listim alfabetik të emrave gjeografikë. Janë kryesisht emra shtetesh,

kryeqytetesh, qytetesh në Shqipëri dhe Greqi si dhe vende të rëndësishme gjeografike, dete,

lumenj, liqene, etj.

Vazhdon me shkurtesat e gjuhës shqipe dhe të huaja.

Fjalori mbaron me shembuj zgjedhimesh të foljeve ndihmëse, në shqip dhe greqisht,

si dhe të foljeve të parregullta në të gjitha kohët, diatezat dhe mënyrat.

340

Në vazhdim Niko Gjini krijoi dy vepra jete që janë Fjalori Greqisht – Shqip, Janinë, 1993 dhe Fjalori Shqip –

Greqisht, Janinë, 1998. 341

Mungesa për shkak të izolimit dhe të mos ekzistencës së mundësisë për të komunikuar me vendet përreth. 342

Proia, «Λεμηθόλ ηεο Νέαο Διιεληθήο γιώζζεο», Athinë, 1933 343

Stamatakos, «Λεμηθόλ ηεο Νέαο Διιεληθή, Καζαξεπνύζεο θαη Γεκνηηθήο», Athinë, 1952 -55.


Ma. Kostando Ksera

Page 145

Mikrostruktura e fjalorit

Fjalësi në shqip

Edhe pse fjalori u botua një vit para se gjuhëtarët shqiptarë të mblidhnin Kongresin e

Drejtshkrimit për unifikimin e shqipes, N. Gjini ka meritën e dhënies të lemave shqip saktë

fonetikisht (dhe nga ana tingullore dhe nga ana e theksave). Lemat në shqip jepen në mënyrë

alfabetike me shkronja të theksuara dhe në krah të tyre jepet, me shkurtim, kategoria

gramatikore ku bën pjesë fjala. P.sh. agresor-i, νπζ. dekadent-e, επηζ.

Emrat janë vënë në trajtën e pashquar dhe më pas jepet mbaresa e trajtës së shquar,

kurse për emrat që kanë tipa të ndryshme për çdo trajtë jepet e gjithë fjala edhe në trajtën e

shquar. Pas asaj jepet gjinia e emrit dhe më pas mbaresa e shumësit.

Për mbiemrat shënohet tipi i gjinisë mashkullore dhe në vazhdim, pas vijës, mbaresa e

gjinisë femërorë. Për mbiemrat e nyjshëm pas kësaj jepen në kllapa nyjet. Në greqisht jepet

vetëm tipi i mashkullores.

Foljet jepen në vetën e parë të kohës së tashme njëjës, mënyra dëftore dhe në vetën e

tretë foljet pavetore. Pas kategorisë së foljes jepet nëse folja është kalimtare ose jo kalimtare.

Forma pësore e foljes nuk përbën lemë më vete, por jepet brenda lemës së formës

veprore për ato folje që kanë edhe formë pësore: sqaroj-sqarohem, thaj-thahem, mundo-

mundohem.

- Theksimi i lemave në shqip bëhet vetëm kur theksohet rrokja e fundit ose e tretë nga

fundi.

- Në lemat nuk përfshihen fjalë të përdorimit shumë specifik se fjalori nuk pretenton

të bëhet një fjalor i gjithë pasurisë së gjuhës shqipe. Përveç fjalëve që gjenden në bërthamën e

gjuhës shqipe, në fjalor përfshihen edhe fjalë të prejardhura (me parashtesa ose prapashtesa)

ose të përbëra nga këto (kompozitë e parë ose e dytë).

Lemat janë të gjuhës letrare shqipe dhe nuk përfshihen në to fjalë që u përkasin

dialekteve toskërisht ose gegërisht përveç atyre që kanë përdorim unik.

Në lemat e shqipes nuk dallojnë ato që janë në përdorim të gjerë nga ato që kanë

karakter historik, d.m.th. nuk përdoren më.

Fjalët homonime jepen si lema të veçanta.

Në raste të rralla si lema përdoren fraza p.sh. besa-besë, άθιηηε ιέμε, u lidhëm me

besa-besë (faq.50); kashë e lashë, άθιηηε ιέμε, ην αίληγκα (faq. 187);

Megjithatë, në fjalor duken kanë zënë vend shumë variante leksikore dialektore,

qofshin në gegërishte apo në toskërishte. Autri ka meritën se format dialektore i ka referuar te

forma që do të kodifikohej një vit më vonë në Kongresin e Drjtshkrimit të gjuhës shqipe,

1972, në Tiranë.

Fjala vjen njësitë që duhet të fillojnë me shk... jepen me çk... (karakteristikë e të

folmeve toske):

çkalίt, p. κεη. ρατδεύσ, përkëdhel, ledhatoj.

çkalitar-i, o ύ ζ. ά p. θαί έπίζ. ραίδεκέvoο, ϑ ε ι. —e, i ξërkëdhelur.

çkallmόj, p. ά κ ε η. β ι. shkallmoj.


Ma. Kostando Ksera

Page 146

çkallόj, p. ά κ ε η. β ι. shkalloj.

çkalluar (i, e), έ π ί ζ. β ι. (i, e) shkalluar.

çkarkίm~i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. —e, β ι. shkarkim.

çkarkoj, p. κ ε η. β ι. shkarkoj.

çkatërraq,-e, έ π ί ζ. β ι. shkatërraq.

çkatërrίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. —e, β ι. shkatërrim.

çkatërrimtar,-e, έ π ί υ. β ι. shkatërrimtar.

çkatërrόj, ξ. κ ε η. β ι. shkatërroj.

çkëlqej, p. ά κ ε η. β ι. shkëlqej.

çkëlqίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. —e, β ι. shkëlqim.

çkëlqyer (i, e), έ π ί ζ. β ι. (i, e) shkëlqyer.

çkëmbej, p. κ ε η. β ι. shkëmbej.

çkëmbίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. —e, β ι. shkëmbim.

çkëput, p. κ ε η. β ι. shkëput.

çkëputje-çkëputja, o ύ ζ. ζ. β ι. shkëputje.

çkërfitem, p. κ ε ζ. β ι. shkërfitem.

çkishërίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. β ι. shkishërίm.

çkishëroj, p. κ ε η. β ι. shkishëroj.

çkombëtarizίm-i, o ύ ζ. ά p. β ι. shkombëtarizim.

çkombëtarizόj, ξ. κ ε η. β ι. shkombëtarizoj.

çkopsίt, ξ. κ ε η. μεθouκπώvσ (ηά θoπκπηά), p. κέζ. μεθoπκπώvoκαη,

çkopsitem.

çkoq, p. κeη. βι. shkoq.

çkoqίt, p. κ ε η. β ι. shkoqit.

çkoqitje-çkoqitja, o ύ ζ. ϑ. π ι ε ϑ.-,β ι. shkoqitje.

çkreh, ξ. κ ε η. β ι. shkreh.

çkrep, ξ. κ ε η. β ι. shkrep.

çkrepëtin, ξ. ά π p ό ζ., p. ά κ ε η. β ι. shkrepëtin.

çkridhem, p. κ έ ζ. β ι. shkridhem.

çkrίf, p. κ ε η. β ι. shkrif.

çkriftόj, p. κ ε η. β ι. shkriftoj.

çkrifur (i, e), έ π ί ζ. β ι. (i, e ) shkrifët.

çkrίj, p. κ ε η. β ι. shkrίj.

çkrirës-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ζ.—, β ι. shkrirës.

çkujdesem, p. α ύ t o π. β ι. shkujdesem.

çkujdesje-çkujdesja, o ύ ζ. ϑ. β ι. shkujdesje.

çkujdesur (i, e), έ π ί ζ. β ι. ί shkujdesur.

çkul, p. κ ε η. β ι. shkul.

çkundërmόn, p. ά κ ε η. β ι. shkundërmon.

çkurdίs, p. κ ε η. β ι. shkreh.

çkurorëzίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. -e, ηό δηαδύγηo, ή δηάιπζε γάκoπ, shkurorëzim.


Ma. Kostando Ksera

Page 147

çkurorëzohem, ξ. κ έ ζ. α ύ η o π. ρσpίδoκαη, παίξvσ δηαδύγio, δiαδεπγvύoκαη,

ρσpίδσ, shkurorëzohem.

çkurorëzόj, p. κ ε η. δηαιύσ γάκo, δίvσ δηαδύγio, ρσpίδσ, δηαδεπγvύσ, shkurorëzoj.

çkurorëzύar (ί, e). έ π ί ζ. ρσpηζκέvoο, πoύ πεξε δηαδύγio, δηαδεπγκέvoο, i ndarë,

shkurorëzuar (i, e).

çkyç, ξ. κ ε η. άvoίγσ κέ θιεηδί, μεθιεηδώvσ, zhdryj.

Shpjegimi i fjalës në greqisht

Fjalët analoge të greqishtes dhe shpjegimi i lemave bëhet në gjuhën popullore, edhe

pse gjuhë zyrtare e shtetit grek në atë periudhë ishte gjuha intelektuale (katharevusa), e cila u

zëvendësua nga gjuha popullore me vendim të Parlamentit Grek në vitin 1976. Në raste të

rralla fjalët sinonime të greqishtes u përkasin fazave të ndryshme historike. P.sh çadër-çadra


Ma. Kostando Ksera

Page 148

νκπξέια, ην αιεμεβξφρην, ην αιεμήιην;344 gravitet-i ην βάξνο, ε βαξύηεηα, ε βαξχηεο (fjalë

arkaike); greminë-a ν γθξεκόο, ν θξεκλφο (fjalë arkaike).

Për emrat e bimëve dhe të kafshëve jepet termi shkencor në latinisht. p.sh. bathë-a,

νπζ. ζ. πιεζ.-, Βνη. (Vicia faba) ην θνπθί. merimangë-a, νπζ.ζ. Εσνι.(Aranea) ε αξάρλε

Jepet informacion në lidhje me fushën e përdorimit të fjalës: shkencë, art, mjekësi, etj.

me shkurtim që fillon me shkronjë të madhe. p.sh. elasticitet-i, νπζ. αξ. Φπζ. (Fizikë),

eksponent-i, νπζ. αξ. Μαζ. (Matematikë).

Para shpjegimit në gjuhën greke jepet në kllapa n.q.s. fjala përdoret me kuptim

metaforik, e përfshirë në frazë apo në proverb. P.sh. shpirt-i, Μ ε η θ. me mish e me shpirt,

ςπρή ηε θαη ζψκαηη.

Theksimi bëhet me sistemin e theksimit me shumë theksa. Sistem që u zbatua në

shkrimin e greqishtes deri në vitin 1981.

Shpjegimi i lemës shqip bëhet kryesisht me vendosjen e fjalës analoge të greqishtes

dhe të sinonimeve të saj. Në raste të rralla, kur nuk mjafton fjala analoge, jepet një shpjegim i

thjeshtë i fjalës, i cili bëhet me perifrazim dhe në disa raste me formulën ai që. Në raste të

tjera fjala vendoset në togfjalësha dhe menjëherë pas tij jepet togfjalëshi analog në greqisht.

Shprehjet janë zakonisht ato të përdorimit të gjerë si në shqip edhe në greqisht, të cilat i

krijon vetë autori. Nuk kemi ilustrime të mara nga tekste letrare ose publicistike. Në

ilustrimet nuk ndeshim shpesh proverba ose shprehje frazeologjike. Ato jepen në rastet ku

proverbat gjenden identike në të dyja gjuhët. Me fjalë e me të bëme/κε ιόγηα θαη κε έξγα.(51)

Kuptimet e ndryshme të një fjale jepen me numra, kurse kuptimet e përafërta ndahen

me presje. Renditja e këtyre fjalëve bëhet sipas kuptimit të tyre, i pari kuptimi i përgjithshëm

ndaj atij specifik, kuptimi kryesor nga ai metaforik, ai që përdoret më shpesh nga ai që

përdoret më rrallë. P.sh. shpërngulje-shpërngulja, νπζ. ζ. πιεζ.-, ε εθηφπηζε, ε κεηαηφπηζε, ε

κεηαθίλεζε, ε κεηαθφκηζε, ε κεηνηθεζία, ε κεηαλάζηεπζε.

Vërejtje rreth fjalorit

Duke ditur që hartimi i fjalorëve dygjuhësh nuk është punë e lehtë, siç mund t΄i duket

dikujt që nuk i njeh vështirësitë e punës leksikografike, vështirësia më e madhe që hasin

hartuesit e këtyre fjalorëve, buron nga ajo se fjala ka valenca të ndryshme në gjuhë të

ndryshme. Kështu që zgjedhja e barasvlerësve për çdo fjalë që përkthehet në gjuhën tjetër, e

kuptimeve dhe e ngjyrimeve kuptimore kërkon shumë mund. Jo më pak e vështirë është dhe

pajisja e fjalorit me frazeologjinë e duhur dhe me shembuj, ku të ilustrohen kuptimet e

ndryshme të fjalës.345

Për vetë natyrën e fjalorit, si fjalor jo i madh, Gjini është mjaftuar në dhënien deri në

dy kuptime të fjalëve. Janë të rralla rastet që e tejkalon këtë numër. Kjo në disa raste krijon

problem me përcaktimin kuptimor të fjalës. Le të marrim si shembull një nga fjalët

344

Fjalët αιεμεβξφρην dhe ην αιεμήιην ishin përpjekje të vjetra të intelektualëve për të zëvendësuar fjalën e huaj

ombrella, të cilat nuk mbijetuan me kalimin e kohës. 345

Dua libra. dualibra.com/leksiku-dhe-shtresimi –i-tij/


Ma. Kostando Ksera

Page 149

polisemantike më problematike, që është fjala shqipe kohë e cila nuk është pasqyruar

mjaftueshëm në fjalor.

Duhet ndarë kuptimi i fjalës ―θαηξόο = mot‖ nga kuptimi i fjalës ―θαηξόο = ρξόλνο‖.

Duhet ndarë kuptimi i ―επνρήο =epokë‖ nga ―θαηξόο = mot‖.

Duhet shtuar kuptimi ―ρξόλνο‖ në kuptimin e përgjithshëm, në kuptimin fizik dhe në

kuptimin filozofik, përveç kuptimit gramatikor të fjalës ―ρξόλνο‖.

Duhet shtuar kuptimi ―ώξα‖ si dhe kuptimi ―πεξίνδνο‖.

Pra, kuptimet e fjalës shqipe ―kohë‖ do të mbuloheshin në mënyrë më të plotë në

greqisht duke u përkthyer me të gjitha fjalët greke θαηξόο, ρξόλνο, επόρε, πεξίνδνο dhe ώξα

të përfshira secila prej tyre së bashku në kuptimet e veçanta të fjalës shqipe ―kohë‖, si p.sh.:

-kohë = ρξόλνο, θαηξόο→ Pa humbur kohë. Kërkon (do) kohë. Koha është flori./fj.u.

-kohë= επνρή, θαηξόο → Në kohët e kaluara/e lashta. Që nga ajo kohë. Iku ajo kohë.

-kohë= πεξίνδνο, θαηξόο→ Në kohë paqeje/lufte. Kohët e fundit. Koha e rinisë.

-kohë= θαηξόο→ Kohë e mirë/e keqe/e ngrohtë/e thatë. Kohë e bukur.

-kohë= ώξα→Në kohën e drekës/e gjumit. Para kohe. Është koha të...

-kohë filozofike, fizike, gjuhësore, etj.= ρξόλνο.

Në fjalorin e 1998 - ës gjejmë 13 kuptime të fjalës kohë.

Në disa raste, autori nuk i shpëton kalkimeve idiomatike të pajustifikuara në gjuhën

letrare të atdheut mëmë. Kështu për të shpjeguar idiomat e shqipes: s‘ çan kokë: δελ

ζθνηίδεηαη, δελ ζρίδεη ην θεθάιη; më vjen mirë: επραξηζηηέκαη, κνπ ’ξρεηαη θαιά, do të ishin të

mjaftueshme shpjegimet e dhëna δελ ζθνηίδεηαη dhe επραξηζηηέκαη respektivisht dhe është e

gabuar dhe e tepërt përpjekja për të gjetur ekuivalente idiomatike për to, për të cilat përdor

shprehje të idiomës së grekëve të Shqipërisë. (Në fakt janë përkthime fjalë për fjalë të frazave

ose shprehjeve frazeologjike nga shqipja që kanë kaluar në gjuhën e grekëve të Shqipërisë në

përdorim të gjerë). p.sh. Μεηθ. u bë bërryl, κέζπζε, έγηλε ηάπα (në greqishten zyrtare nuk

ekziston si shprehje, vjen nga shqipja u bë tapë);

Përdorim të fjalëve idiomatike gjejmë edhe në raste të tjera. P.sh shko ca më tutje –

πήγαηλε ιηγάθη παξέθεη, në vend të πήγαηλε ιηγάθη πην θεη (në fjalorin e 1998-s e gjejmë të

korrigjuar), kurse çere-ja / ν ηζεξέο; callangur-i / ην ζθηιηκπφλη; (në fjalorin e 1998-s nuk i

gjejmë fare).

Problemet e mësipërme vijnë si arsye e humbjes së kontaktit të autorit me greqishten e

folur si dhe e përdorimit të shqipes në të gjitha fushat e jetës së përditshme.

Në parathënien e fjalorit greqisht – shqip të Marko Boçarit Prof. Johallas shkruan për

fjalorin e Gjinit të vitit 1971: ―Në këtë fjalor përfaqësohet gjuha shqipe e sotme, unike, e

folur dhe e shkruar. Për sa u përket shpjegimeve në gjuhën greke vëren dikush se leksikografi

nuk e njeh greqishten në nivelin e duhur ose të paktën nuk ka kontakte direkt me greqishten e

re unike të folur.‖346

Për termin Ministria e Shëndetësisë – jep në greqisht përkthimin nga shqipja

Τπνπξγείν ηεο Τγηεηλήο dhe jo termin që përdoret gjerësisht në greqisht Τπνπξγείν Τγείαο.

346

Titos Johallas, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ, ηόκνο 46, 1980, Σν ειιελν-αιβαληθό ιεμηθόλ ηνπ

Μάξθνπ Μπόηζαξε, Αζήλαη, 1980, εηζαγσγή.


Ma. Kostando Ksera

Page 150

Fjalë antonime ose me kuptim të kundërt shfaqen rrallë, vetëm në ato raste që

antonimet janë shumë të përdorshme. P.sh. shëmtuar (i,e)-bukur (i,e), shpesh-rrallë, shes-blej,

Sinonimet e lemave shqip jepen në mënyrë sistematike sikundër jepen edhe sinonimet në

gjuhën greke.

Në fjalor gjejmë edhe disa fjalë, terma ose frazeologji që i përkasin botës fetare, që

është diçka jo e pritshme për atë periudhë. P.sh gjejmë fjalët: shëndre-u – Αγηαληξηάο, muaji

dhjetor; kungë-a,- ην αγηνβήκα, ην ηεξό, ajodhima; kreshmë-λεζηεία, kreshmoj – λεζηεύσ;

meshë-a - 1. ε ιεηηνπξγία, 2. ην πξόζθνξν;

Fjalët shërbëtor-i dhe shërbëtore/ja, i karakterizon si fjalë të vjetruara që nuk

përdoren më. Kjo është një qasje ideologjike që dedikohej nga koha e hartimit të fjalorit. Të

njëjtat fjalë në fjalorin e 1998 nuk i gjejmë si të vjetruara.

Fjalori është hartuar në një periudhë kur në Greqi kemi një gjendje dyglosie, shpesh

me ―përplasje‖ të mëdha: si gjuhë e përbashkët e shkruar ishte katharevusa (θαζαξεχνπζα),

gramatika e së cilës mbështetej jo në gjuhën e folur të kombit, por në dialektin e lashtë atik,

kurse në popull në komunikimin gojor përdorej varianti dhimotiqi (δεκνηηθή), për të cilën

arkaistët mendonin se ishte ―vulgare‖ dhe e paaftë të shprehte kuptime të larta dhe fisnike.347

Kjo gjendje dyglosie pasqyrohej patjetër edhe në fjalorët e ndryshëm që botoheshin në

Greqi dhe jashtë saj, si në fjalorët shpjegues, ashtu edhe në fjalorët dygjuhësh.

Fjalori i N. Gjinit u botua 5 vjet para se varianti dhimotiqi (δεκνηηθή) të fitonte

statusin e standardit, prandaj fjalësi në gjuhën greke pasqyron elementet shkrimore të

variantit katharevusa (ραζαξεπνπζα), që së pari shfaqet te larmia e theksave brenda fjalës etj.

Konkluzione

Niko Gjini, falë durimit dhe mjeshtërisë së tij diti të shfrytëzojë në maksimum

materialet e pakta që dispononte dhe hodhi bazat e leksikografisë moderne shqiptaro-greke, të

cilat në vazhdim vetë ai i ngriti në nivelet më të larta me veprat e tij madhore, Fjalorin

Greqisht – Shqip të vitit 1993 dhe Fjalorin Shqip – Greqisht të vitit 1998.

Fjalori i 1971 është një produkt i kohës së vet dhe i kushteve politiko shoqërore të

cilat mbizotëronin në atë periudhë.

Hartimi i fjalorëve, dhe sidomos i fjalorëve dygjuhësh është një punë e vështirë dhe e

ndërlikuar. Vështirësia bëhet edhe më e madhe kur nuk ekzistojnë monopate mbi të cilat të

ecësh, por duhet t‘i çelësh vetë, ashtu siç veproi Niko Gjini. Ai si shërbëtor i leksikografisë

dhe njohës i mirë i shqipes dhe i greqishtes, diti të punojë me përkushtim dhe arriti të na japë

një vepër shumë të rëndësishme. Fjalori shqip – greqisht i N. Gjinit për vite të tëra përbënte

pikë referimi për breza të tëra nxënësish dhe jo vetëm.

Zhvillimi shumë i shpejtë i teknologjisë në të gjithë fushat e veprimtarisë njerëzore,

në të gjithë botën, krijon përditë terma të reja shkencore, të cilat detyrojnë leksikografinë të

hartojë fjalorë të rinj herë pas here. Kjo duket qartë edhe në fjalorin e Gjinit (1971) duke e

347

Në Greqi janë përdorur krahas njëri-tjetrit për një kohë të gjatë të dy variantet letrare, varianti klasik

kathareusa dhe varianti më i ri dhimotiqi, derisa më 1976 ky i fundit u pranua si gjuhë standarde e Greqisë.


Ma. Kostando Ksera

Page 151

krahasuar me atë të 1998. Në një krahasim rastësor të numrit të fjalësit të shkronjës ―N‖, në

fjalorin e 1971 kemi rreth 526, kurse në atë të 1998 rreth 1200 fjalë.

5.2.2.3. Fjalori Shqip – Greqisht i Vasil Partalit (1986)

Në vitin 1986 kemi botimin e një tjetër fjalori shqip – greqisht, atë të Vasil Partalit.

Është i dyti i këtij lloji që qarkulloi 15 vjet pas botimit të Fjalorit shqip – greqisht të N.

Gjinit, të vitit 1971. Është fjalor i tipit të vogël dhe i destinuar ―në ndihmë të nxënësve

minoritarë‖.

Qëllimi i hartimit të fjalorit na jepet në parathënien e tij nga vetë autori, i cili shkruan:

―Ky fjalor i shkurtër shqip – greqisht është përgatitur kryesisht për t΄u ardhur në ndihmë

nxënësve të shkollave 8-vjeçare minoritare në mësimin e gjuhës shqipe‖348

Fjalori është botim i Shtëpisë Botuese të Librit Shkollor, shtypur nga Shtypshkronja

―21 Janari‖ Gjirokastër. Është i formatit 60X88/16. Ai ka gjithsej 245 faqe dhe, siç na

informon vetë autori, ―përmban rreth 5 000 fjalë më të përdorshme të gjuhës së sotme letrare

shqipe si dhe disa fjalë nga terminologjia e shkencave që studiohen në shkollë‖ 349.

Makrostruktura

Fjalori fillon me një parathënie të shkurtër në të dyja gjuhët, shqip dhe greqisht, në të

cilën jepet informacion në lidhje me qëllimin, përmbajtjen, strukturën e fjalorit si dhe në

lidhje me bibliografinë që është përdorur. Në faqen 5 jepen shënime në lidhje me mënyrën e

përdorimit të fjalorit, në vazhdim fjalët e shkurtuara si dhe alfabeti i gjuhës shqipe. Lemat

fillojnë në faqen 9 dhe mbarojnë në faqen 245 (d.m.th përmbahen në 236 faqe).

Për shkak të karakterit të tij, si fjalor i tipit të vogël, nuk janë përfshirë tabela të

ndryshme gramatikore, që jepen zakonisht nëpër fjalorë.

Νë faqet e para të veprës, autori na informon për bibliografinë në të cilën është

mbështetur për hartimin e fjalorit të tij, e cila është: Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë,

1980; Fjalori shqip - greqisht, Tiranë, 1971; Fjalori i vogël shqip – rusisht.

Në fjalor nuk na jepen të dhëna për biografinë e leksikografit, por nga burime të tjera

mësuam se Vasil Partali ka lindur në fshatin Leshnicë të Sarandës.

Mikrostruktura

Lemat në shqip jepen në mënyrë alfabetike me shkronja të theksuara dhe në krah të

tyre jepet, me shkurtim, kategoria gramatikore, ku bën pjesë fjala (përveç kategorisë së

emrave për të cilat nuk përdoret fjala e shkurtuar νπζ. νπζηαζηηθό (emër), por jepet gjinia së

cilës i përket emri. P.sh për fjalët edukat/ë –a, ζει. dhe edukativ,-e, επηζ. Në rastin e parë

jepet gjinia femërore dhe në rastin e dytë kategoria, mbiemër.

348

V. Partali, Fjalor shqip – greqisht, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1986, f. 3 349

Po aty, f. 3


Ma. Kostando Ksera

Page 152

Emrat janë vënë në trajtën e pashquar dhe më pas jepet mbaresa e trajtës së shquar,

kurse për emrat që kanë tipe të ndryshme për çdo trajtë jepet e gjithë fjala edhe në trajtën e

shquar. Pas asaj, jepet gjinia e emrit dhe më pas mbaresa e shumësit.

Për mbiemrat shënohet tipi i gjinisë mashkullore dhe në vazhdim mbaresa e gjinisë

femërorë. Për mbiemrat e nyjshëm jepen në kllapa nyjet. Në greqisht jepet vetëm tipi i

mashkullores. Zakonisht në fund të shpjegimit të lemës jepet edhe mbiemri me kuptim të

kundërt.

Foljet jepen në vetën e parë të kohës së tashme njëjës, mënyra dëftore dhe në vetën e

tretë foljet pavetore. Në vazhdim jepet mbaresa e kohës së kryer të thjeshtë (aoristos). Nuk

kemi të dhëna në qoftë se folja është kalimtare ose jo kalimtare. Në fund të paragrafit jepet

edhe forma pësore e foljes. Në disa raste jepet edhe forma e foljes që përdoret në gjuhën

letrare p.sh. ujit (ujis), -a..., krasit (krasis), -a...

Nuk kemi theksim të fjalëve në shqip në asnjë rast.

Në fjalësin në shqip nuk janë përfshirë të gjitha fjalët e gjuhës shqipe, por vetëm ato

që janë më të përdorshme (5 000). Janë përdorur kryesisht fjalët e parme dhe mungojnë fjalët

e prejardhura ose janë përfshirë ato më kryesoret, zakonisht folja dhe emri, më rrallë edhe

mbiemri.

Në lemat nuk përfshihen fjalë të përdorimit specifik ose që u përkasin fushave të

ndryshme shkencore.

Lemat janë të gjuhës letrare shqipe dhe nuk përfshihen në to fjalë që u përkasin

dialekteve toskërisht ose gegërisht.

Shpjegimi i fjalës në greqisht

Shpjegimi i lemave në greqisht bëhet në gjuhën neohelenike, me fjalë të thjeshta dhe

të kuptueshme. Përballë fjalës në shqip vendoset fjala analoge në greqisht ose sinonimet e saj.

Nuk kemi raste ku të jepet një shpjegim i thjeshtë i fjalës, me perifrazim ose me formulën ai

që.

Pothuajse në të gjitha rastet kuptimi i fjalës shoqërohet me shembuj konkretë

përdorimi. Fjalët janë të përfshira në togfjalësha dhe fjali të thjeshta në të dyja gjuhët.

Shprehjet janë zakonisht ato të përdorimit të gjerë si në shqip edhe në greqisht. Vetë autori në

parathënien e fjalorit shkruan ―Për çdo fjalë, krahas shënimeve gramatikore dhe përkthimit,

jepen ilustrime të ndryshme si togfjalësha, fjali të thjeshta dhe shprehje frazeologjike të

nxjerra nga letërsia fëminore, nga tekstet shkollore dhe nga letërsia politike‖350. Nuk kemi

shënime të veçanta që të tregojnë se nga janë marrë ilustrimet. Rrallë ndeshim edhe

përdorime metaforike të fjalës, të cilat përcaktohen me fjalën e shkurtuar (κ ε η θ.) ose edhe

shprehje frazeologjike që përcaktohen me fjalën e shkurtuar (θξ.) (θξάζε).

Nuk jepen të gjitha kuptimet e fjalës, por vetëm kryesoret. Kuptimet e ndryshme të

një fjale jepen me numra, kurse kuptimet e përafërta ndahen me presje.

Theksimi bëhet me sistemin e theksimit me një theks.

350

V. Partali, Fjalor shqip – greqisht, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1986, f. 3


Ma. Kostando Ksera

Page 153

Duke u nisur nga funksioni, misioni që ka fjalori i Vasil Partalit, si një fjalor në ndihmë të

nxënësve të shkollave të Minoritetit Etnik Grek në Shqipëri, mund të themi që ai i‘a ka arritur

qëllimit. Fjalori është i lehtë në përdorim, nuk ka gjëra të tepërta. Autori ka zgjedhur fjalët

më të përdorshme të gjuhës shqipe. Ka zgjedhur me kujdes edhe fjalët analoge të greqishtes.

Fjalori si produkt i kohës së vet ka të gjitha karakteristikat e saj.

Mungojnë fjalët që kanë të bëjnë me kultet e ndryshme fetare, akoma edhe fjalët

kryesore siç janë ortodoks, mysliman, katolik, meshë, xhami etj.

Shembujt e zgjedhur shpesh herë janë të përshtatura me klimën e përgjithshme që

mbizotëronte në Shqipëri në atë periudhë. Çdo gjë duhet të kishte lidhje me propagandën e

diktaturës komuniste të kohës kur u hartua fjalori. P.sh. Uniteti i çeliktë i popullit rreth

partisë / ε αηζάιηλε ελφηεηα ηνπ ιανχ γχξσ απφ ην Κφκκα.(f.31) Ra për çështjen e popullit./

Έπεζε γηα ηελ ππφζεζε ηνπ ιανχ.(f.31) Ndien çlodhje kur punon për të mirën e popullit./

ληψζεηο μεθνχξαζε φηαλ δνπιέπεηο γηα ην θαιφ ηνπ ιανχ. (f.32) Çdo qytetar është ushtar /θάζε

πνιίηεο είλαη ζηξαηηψηεο.(f.32) Dashuria e pakufishme për Atdheun, për popullin, për

Partinë./Ζ απεξηφξηζηε αγάπε γηα ηελ Παηξίδα, γηα ην ιαφ, γηα ην Κφκκα. (f. 35)

Në fjalor vihen re edhe disa probleme të vogla, të cilat i përkasin më shumë pjesës në

greqisht të fjalorit. U përmend edhe herë të tjera që njerëzit që janë marrë me gjuhën greke

brenda kufijve të shtetit shqiptar, para viteve ‗90 shfaqin që të gjithë të njëjtat simptoma.

Gjatë përdorimit të greqishtes janë të ndikuar shumë nga sistemi leksikor dhe gramatikor i

gjuhës shqipe për dy arsye kryesore:

E para, për shkak të humbjes së kontakteve me gjuhën greke dhe zhvillimin e sistemit

të saj për një periudhë pothuajse 50 - vjeçare.

E dyta, është ndikimi i gjuhës shqipe nga përdorimi i saj në të gjitha fushat e jetës së

tyre të përditshme.351 P.sh. Çlodhem nën hijen e një peme: Ξεθνπξάδνκαη θάησ από ηνλ ίζθην

(ηελ ζθηά) ελόο δέληξνπ. Përdor fjalën idiomatike ηνλ ίζθην në vend të standartit ηελ ζθηά.

- Ndeshen gabime që kanë të bëjnë përsëri me gjuhën e folur të autorit: Δρηηκώ në

vend të standartit εθηηκώ; ζηέιισ në vend të ζηέιλσ

- Ndeshen gabime që kanë të bëjnë me mosndjekjen e evoluimit të greqishtes: Në

lemën çregullim mungon fare kuptimi kryesor i fjalës që është δηαηαξαρή. Gruaja është

ndërtuese e zonja e socializmit / ε γπλαίθα είλαη άμηα νηθνδφκα ηνπ ζνζηαιηζκνχ, në vend të

ηθαλή νηθνδφκνο352.

- Ndeshen gabime të ndikuara nga gjuha shqipe: Të drejtat civile = ηα πνιηηηθά

δηθαηψκαηα në vend që të përdorte shprehjen e saktë ηα δηθαηψκαηα ηνπ πνιίηε.

d. Fjalor frazeologjik i shqiptarëve të Italisë dhe të Greqisë

i Antonio Belushi (1989)

351

Greqishtja përdorej në familje ose me anëtarët e komunitetit grek vetëm si gjuhë e folur. 352

Në greqisht emrat që tregojnë profesione e formojnë gjininë femërore me mbaresat e mashkullores


Ma. Kostando Ksera

Page 154

Në vitin 1989, A. Belushi boton veprën Fjalor frazeologjik i shqiptarëve të Italisë dhe

të Greqisë, me 262 faqe353, që ka një lëndë të mbledhur në të folmet arbëreshe dhe në ato

arvanitase. Fjalori ka vlerë të madhe etnolinguistike, dialektologjike dhe historike, sepse ka të

regjistruar lëndë frazeologjike, por edhe shumë fjalë të urta dhe urime, mallkime,

përshëndetje etj.

5.3. Periudha e tretë (1990 – sot)

Periudha nga viti 1990 deri më sot shfaqet me pamje tjetër për leksikografinë

dygjuhëshe të shqipes. Viti 1990 njihet si viti i fillimit të proceseve demokratike dhe kur

Shqipëria nga një vend thellësisht i izoluar, njohu hapjen e madhe të gjithanshme me botën,

sidomos atë perëndimore: hapjen sociale, ekonomike, kulturore, shkencore, ushtarake, fetare,

psikologjike etj.. Kufiri gjeografik tokësor me Greqinë, qenia e këtij vendi në Bashkimin

Evropian dhe zhvillimi i tij shumë herë më i madh sesa ai i Shqipërisë, bënë që gati një

milion shqiptarë të iknin si emigrantë ekonomikë dhe të vendoseshin brenda territorit të

Greqisë në kërkim të një jete më të mirë. Kjo pjesë e popullsisë shqiptare, së pari, u përball

me gjuhën e një populli tjetër dhe kështu lindi domosdoshmëria e të mësuarit të greqishtes, si

gjuha e bukës354

. Shumë shqiptarë emigruan familjarisht apo krijuan familje në Greqi, ndaj

ata u gjendën përballë arsimimit të fëmijëve. Shumëkush donte që fëmija të arsimohej në

shkolla greke, por ata nuk duhet të harronin edhe gjuhën e nënës, shqipen. Dihen tashmë

përpjekje të përbashkëta të qeverive të dy vendeve, por edhe të komunitetit emigrant në Greqi

për hapjen e shkollave për arsimimin edhe shqip të këtyre fëmijëve.

Gjithashtu, në ditët e sotme, duhet të pohojmë se sistemi arsimor në Shqipëri për

Minoritetin Etnik Grek mbulon të gjitha hallkat, parauniversitar dhe universitare, që nga

niveli parashkollor, nëntëvjeçar, të mesëm deri në atë universitar (ka degë të gjuhës greke e të

letërsisë në Universitetin e Tiranës, në Universitetin ―E. Çabej‖, Gjirokastër, madje në

universitetin e qytetit jugor të Shqipërisë është ngritur para 30 vjetëve dhe funksionon sot e

kësaj dite edhe Departamenti i Gjuhës, Letërsisë dhe Qytetërimit Grek (fillimisht si Katedra e

gjuhës greke).

Kontaktet e shumta, përfshirëse, të rritura ndjeshëm këta 25 vjet, midis dy popujve,

në radhë të parë si kontakte gjuhësore, por edhe kulturore, letrare, ekonomike etj. krijuan

nevojën dhe domosdoshmërinë që procesi për hartimin e fjalorëve dygjuhësh, sidomos të

fjalorëve greqisht – shqip dhe të fjalorëve shqip – greqisht, të njihte një rritje cilësore dhe

sasiore. Dhe sot vërehet me kënaqësi se leksikografia greqisht –shqip dhe shqip - greqisht

numerikisht ka në fondin e vete më shumë fjalorë të hartuar në këta 25 vjet, sesa fjalorë të

hartuar për shekuj e shekuj me radhë.


353


Gj. Shkurtaj, Sociolingiustika, Tiranë, 2002


Ma. Kostando Ksera

Page 155

5.3.1.1. Fjalori greqisht – shqip i Niko Gjinit (1993)

Emri i Niko Gjinit është i lidhur ngushtë me leksikografinë moderne greko – shqiptare

dhe shqiptaro - greke dhe kjo për shkak të dy veprave të tij të mëdha të ―Fjalorit Greqisht –

Shqip‖ (1993) dhe ―Fjalorit Shqip – Greqisht‖ (1998).

Të dy këta fjalorë, të cilat janë vepra jete opera vite për autorin, janë njëkohësisht dhe

dy vepra shumë të rëndësishme për kohën e tyre dhe zënë vendin qendror në leksikografinë

greqisht – shqip e shqip – greqisht. Mund të themi se botimi dhe qarkullimi i këtyre fjalorëve

u pa si një ngjarje kulturore për të dy vendet. Veprat erdhën të mbulojnë boshllëkun e madh

që ekzistonte në këtë fushë dhe të bëhen fjalorët më të përdorshëm për ata që merren me

çështje që u përkasin këtyre dy gjuhëve.

Duke vërejtur të dhënat që kemi për historikun e hartimit të fjalorëve dygjuhësh midis

greqishtes dhe shqipes, konstatojmë se burimi në të cilin u mbështet Gjini që të krijojë veprat

e tij ishte relativisht i varfër. Edhe pse ekziston një numër i konsiderueshëm fjalorësh, ato nuk

ishin të njohur në atë periudhë. Kjo e bën përpjekjen dhe veprën e tij akoma më të vlerësuar

dhe më të rëndësishme. Në qoftë se te këto të dhëna shtojmë edhe rrethanat në të cilat jetoi

dhe shkroi N. Gjini, atëherë arrijmë në përfundimin se vepra e tij është vërtet madhështore.

Pas N. Gjinit sigurisht që gjejmë edhe të tjerë të jenë aktivizuar në fushën e hartimit të

fjalorëve dygjuhësh greqisht – shqip dhe shqip – greqisht.

Sipërmarrja e NB. Gjinit në fushën e leksikografisë dygjuhëshe, siç u përmend edhe

më lartë, e ka zanafillën e vet shumë herët, në vitin 1971, kur u botua fjalori i tij i parë, shqip

– greqisht. Si pedagog i gjuhës greke në Universitetin e Tiranës, ai kishte mundësinë të

konstatonte zbrazëtinë që ekzistonte në këtë fushë dhe se sa i nevojshëm ishte hartimi i një

fjalori shqip - greqisht, i cili do t‘i vinte në ndihmë minoritetit grek në Shqipëri, por edhe

atyre që në një formë a në tjetrën ishin të lidhur me shqipen si gjuhë të dytë.

Në vitin 1993, pas një punë shumë të gjatë dhe pasionante mbi 40-vjeçare, Niko Gjini

boton fjalorin më të madh greqisht – shqip të botuar deri tani në Shqipëri apo në Greqi, vepër

tepër e vlerësuar nga mendimi gjuhësor, leksikografik si dhe nga mendimi jashtëgjuhësor,

duke e parë botimin e veprës si ngjarje në kulturën e dy popujve.

Studiuesi V. Memisha në një artikull për fjalorët dygjuhësh të shqipes me greqishten

shprehet që ―duhet të pranojmë se është vepra leksikogafike dygjuhëshe, qoftë greqisht –

shqip, qoftë shqip - greqisht, më e arrirë deri në ditët e sotme.‖355

Le ta argumentojmë këtë pohim:

Përshkrimi fizik i Fjalorit

Vepra titullohet Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), dhe është botim i

Universitetit të Janinës356 i vitit 1993. Është botim i sponsorizuar nga Fondacioni Bamirës

―Ioanis Llacis‖. Përkujdesjen e botimit e bëri profesori i Universitetit të Janinës Kostas

Ikonomu.

355

V. Memisha, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011, Botart, f. 170 356

N. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993


Ma. Kostando Ksera

Page 156

Fjalori ka gjithsej 1220 faqe. Është i lidhur me përmasa 24x17x7 cm, përkatësisht

gjatësia, gjerësia dhe vëllimi. Ka dy lloj lidhjeje, me kapak të trashë dhe jo të trashë dhe është

shumë i lehtë në përdorim. Nuk ka figura as tabela. Ai së shumti është një fjalor tavoline që

qëndron i hapur gjatë përdorimit (është i tipit të mesëm dhe jo i përshtatshëm për t‘u mbartur

me vete si libër shkollor nga nxënësit apo nga studentët).

Kritere të makrostrukturës

Fjalori fillon me një përshëndetje të shkurtër të rektorit të Universitetit të Janinës Ioanis

Vergadhos në greqisht dhe shqip. Në prologun e shkurtër autori shpreh falënderimet e tij për

aktorët që bënë të mundur realizimin e botimit të veprës së tij. Në faqet XIX – XX jepen në

greqisht dhe shqip shënime biografike për autorin.

Niko Gjini lindi më 6 gusht të vitit 1911 në fshatin Vanistër të Dropullit të

Gjirokastrës. Gjatë viteve 1926-31 studioi në Shkollën Normale të Korfuzit të Greqisë. Në

vitin 1932 u regjistrua në shkollën Normale të Elbasanit për të perfeksionuar njohuritë e tij

në gjuhën shqipe. Më pas mbaroi Institutin dyvjeçar të gjuhësisë dhe filologjisë në Tiranë. Në

vitin 1965 u emërua profesor i gjuhës greke në Fakultetin Histori – Filologji të Universitetit

të Tiranës nga ku doli në pension në vitin 1971. Që atëhere deri sa mbylli sytë më 200.. iu

përkushtua misionit të hartimit të fjalorëve.

Në faqet XXI-XXIII jepet tabela e shkurtimeve që janë përdorur në fjalor, më pas në

një faqe e gjysmë jepet literatura e përdorur.

Në faqet e hyrjes shqyrtohen këto tema të dhëna në greqisht dhe shqip:

Udhëzime për përdorimin e fjalorit

Elemente të fonetikës

Simbole fonetike

Alfabeti grek

Alfabeti i gjuhës shqipe

Pasqyrë krahasuese e alfabeteve në bazë të vlerës fonetike të shkronjave

Theksimi

Fjalori u adresohet përdoruesve që disponojnë njohuri të nivelit mbi mesatar si për

greqishten ashtu edhe për shqipen.

Vepra e N. Gjinit çon në duart e përdoruesit (tashmë ky përdorues duhet të jetë cilësor

ose i orientuar tek fjalorët, sepse vepra nuk është fjalor xhepi as fjalor çante dhe për këtë

arsye nuk është fjalor për emigrantin rastësor apo për nxënësit a shkollarët që janë në hapat e

parë të mësimit të greqishtes.) Ofrohet kryesisht për të kuptuar dhe për të përkthyer nga një

gjuhë në tjetrën dhe jo për të ndihmuar në prodhimin e ligjërimit. Megjithatë ai jep lëndë të

jashtëzakonshme për të ndërmarrë studime shkencore të fushave të ndryshme, si në ato

gjuhësore apo edhe jashtëgjuhësore.

Sipas informacionit që na jepet në frontespicin e fjalorit ai përmban 50 000 lema që

janë të përfshira në faqet 1-1139. Fjalësi me 50. 000 njësi vetvetiu nënkupton se fjalët vijnë

nga të gjitha fushat e veprimtarisë praktike e intelektuale të botës greke, nga historia dhe nga

e sotmja, nga kultura e psikologjia, nga mitologjia e bashkëkohorja, nga tregtia e prodhimi,


Ma. Kostando Ksera

Page 157

nga psikologjia e pedagogjia, nga detaria e ndërtimtaria etj. Sipas studiuesit V. Memishaj

―...përdoruesi i fjalorit jo vetëm rrit kompetencën leksikore, por ai të përfshin, të fut në botën

greke, duke ofruar lëndë për semantologun e leksikografin, për morfologun e sintaksologun,

për historianin e mitologun, për etnololinguistin e sociolinguistin etj.‖357,

Pas lemave gjendet një shtojcë në faqet 1143 – 1159 që ka:

Disa shkurtime fjalësh (akronime)

a. Akronime greke

Β. Akronime të huaja

Emra gjeografikë

(Fjalori ka një listim me qindra njësi të emërvendeve që lidhen me botën greke dhe

me botën gjeografike të shteteve në veriun e Greqisë, ku jeton minoritet etnik grek.)

Ekzistenca/prania e emrave të përveçëm të termave gjeografike dhe të akronimeve e


Nuk është e lehtë të përcaktohet burimi i fjalësit në greqisht. Në fjalorin shqip –

greqisht është më i thjeshtë përcaktimi, sepse janë të përcaktuara fjalorët e gjuhës shqipe, të

cilat mund të kenë shërbyer si burim. Patjetër që duhet të jetë një nga fjalorët që autori

paraqet në bibliografinë e përdorur, por nuk mund të refuzojmë edhe faktin se mund të ketë

bërë një kombinim të lemave nga fjalorë të ndryshëm. Tek kjo hipotezë na drejton fakti që

autori përdor të njëjtën fjalë me forma të ndryshme d.m.th. edhe formën e katharevusas edhe

formën e dhimotikis.

Mund të themi gjithashtu se leksiku paraqet një farë vjetërsie. Nga fjalët që kanë

lidhje me teknologjinë, të cilat propozojnë Saqellariu – Simeonidhi358 në Kriteret e vlerësimit

dhe prezantimit të fjalorëve dygjuhësh (shih më lartë faq. .........) për të kontrolluar n.q.s

ekzistojnë në fjalor gjejmë: dekodifikues – nuk ekziston; informatikë – πιεξνθνξηθή;,

kompjuter – nuk ekziston, tastierë – nuk ekziston, maus – nuk ekziston, hard disk - nuk

ekziston, programues - nuk ekziston, disketë - nuk ekziston.

Në fjalor nuk përcaktohet burimi i ilustrimeve/shembujve që ka përdorur autori.

Kryesisht nuk ka ilustrime librore, por shembuj frazash të njohura me përdorim të gjerë. Në

shumicën e rasteve ilustrimet janë krijime të vetë autorit duke i përshtatur ato në karakterin

dygjuhësh të fjalorit. Është për t‘u admiruar merita e tij për të gjetur shprehjen ekuivalente në

gjuhën shqipe.

Në fjalor nuk gjenden tabela ose të dhëna të tjera që gjenden zakonisht në faqet e

fjalorëve, siç mund të jenë zgjedhim foljesh, lakim emrash, tabela me foljet e çrregullta etj.

Analiza e makrostrukturës së lemave të fjalorit

Fjalësi në greqisht dhe shqip përfshin pothuajse të gjithë pasurinë leksikore që

disponojnë greqishtja dhe shqipja përkatësisht.

357

V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011, Botart, f. 170 358

Αγγειηθή Η. αθειιαξίνπ θαη Άλλα Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο

δίγισζζσλ ιεμηθψλ (Kritere për prezantimin dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh) http://www.greeklanguage



Ma. Kostando Ksera

Page 158

Gjenden pak fjalë të huaja të cilat saktësohen me shkurtesën (fj. e huaj) p.sh:

αθνπαξέια, ε f. (fj. e huaj) akuarel, -i m.bojra uji; aθνξληεφλ, ην as. (fj. e huaj) muz.

fizarmonik/ë, -a. Fjalë të huaja përdoren gjithashtu edhe në gjuhën synim që është gjuha

shqipe, për shpjegimin e fjalëve greke. p.sh. επγισηηία, ε Α. Κ. Γ., f.,gojëtari, -a f.,

elokuenc/ë, -a f., të folurit bukur e rrjedhshëm; ηζνινγηζκφο, ν Κ. Γ. bilanc, -i, m., sh.-, -et, ν

ηζνινγηζκφο έρεη ην ελεξγεηηθφ θαη ην παζεηηθφ ζθέινο’ bilanci ka saldo aktiv dhe saldo pasiv.

Nuk gjenden emra të përveçëm të njerëzve. Gjenden emrat e perëndive të lashtë si dhe

emra nga Mitologjia e lashtë greke, emrat e festave fetare, ditëve të javës, muajve si dhe

emrat kombëtare.

Për faktin se Gjini dispononte literaturë të vjetër dhe jo bashkëkohore, në fjalor

gjejmë shumë fjalë të leksikut historik. Për ata që merren me gjuhën greke dhe nuk janë

profesionalistë, por amatorë janë shumë të rëndësishme të dhënat që jepen në fjalor për

periudhën së cilës i përket çdo fjalë. Ato janë të markuara në rrafshin diakronik: nëse fjala i

përket greqishtes së vjetër ajo shoqërohet me elementin Α (Αξραία γιιψζα), nëse i përket

variantit të të folurit popullor shoqërohet me elementin Γ (Γεκνηηθή γιψζζα) dhe, nëse i

përket greqishtes së krijuar nga intelektualët, shoqërohet me elementin Κ (Καζαξεχνπζα

γιψζζα).

Për të njëjtën arsye, por edhe për faktin se autori nuk kishte kontakte direkte me

gjuhën bashkëkohore greke gjatë periudhës së hartimit të fjalorit, nuk gjejmë në të

neologjizma.

Fjalët që u përkasin fushave të veçanta, të cilat janë të përdorimit të përgjithshëm dhe

jo specifik, veçohen më anë të shkurtesës që përcakton fushën përkatëse. Psh.: mat për

matematikën; muz. për muzikën; arkeol. për arkeologjinë etj.

Parashtesat dhe prapashtesat nuk rregjistrohen në lema të veçanta, nuk bëhet asnjë

referencë në lidhje me fjalëformimin. Si lemë e veçantë gjendet vetëm parashtesa mohuese a-

që përdoret për formimin e një numri të madh fjalësh me veti mohuese. Po kështu nuk

gjenden as si lema të veçanta, as përmenden brenda të dhënave të lemës prapashtesat me

kuptim zvogëlues apo zmadhues (-άθη/εο/νο; ζθπιί- ζθπιάθη, λεξφ – λεξάθη, Γεκήηξεο –

Γεκεηξάθεο; -ίηζα κπίξα – κπηξίηζα,; -νχια/εο γάηα - γαηνχια; -άξα/νο θνπέια - θνπειάξα

etj.), të cilat në gjuhën greke kanë një përdorim të konsiderueshëm.


Llojet e informacionit përsëriten me të njëjtën renditje në çdo lemë.

Jepen në mënyrë tipografike kategoritë e ndryshme të informacionit të lemës:

domethënë në një tip/formë të caktuar të elementeve tipografike korrespondon kategori e

caktuar informacioni. Fjalori e jep fjalën në greqisht të markuar me të gjitha elementet

gramatikore e akcentologjike. Por shumë e rëndësishme është se në fjalor, kur jepet fjala në

shqipe edhe pse kjo gjuhë është gjuhë e dytë, jepen dhe treguesit e saj kryesorë gramatikorë.

Rregjistrohen informacione gramatikore që kanë të bëjnë me pjesën e ligjëratës, gjininë e

emrave, mbaresat e shumësit, kohën e kryer të foljeve, mbaresat e gjinive të mbiemrave,

foljet kalimtare dhe jokalimtare etj.


Ma. Kostando Ksera

Page 159

Edhe pse ekzistenca e transkriptimit fonetik konsiderohet element veçanërisht

ndihmues për prodhimin e ligjërimit të folur, në fjalor nuk bëhet transkriptimi fonetik i

fjalëve në asnjë rast për arsyen se fjalori, siç u përmend më lart, u adresohet njohësve të mirë

të greqishtes dhe të shqipes.

Në fjalor ekzistojnë referime nga një lemë në lemën tjetër. Këto referime kanë lidhje:

a. me forma të të njëjtës fjalë me drejtshkrim të ndryshëm p.sh. referim nga lema

πάξηπ tek lema πάξηη; nga lema πεγεκφο, ν tek lema πεγαηκφο, ν; nga lema πήηα, tek lema

πίηα, ε (863),

b. me fjalët që përdoren edhe me formën e një faze më të vjetër ose të katharevusas

edhe me formën e tanishme. P.sh. ν δείθηεο & ν δείρηεο (339); εξπζξαίλσ & θνθθηλίδσ (495);

ιακλνθφπνο & θσπειάηεο (655);

c. me fjalët që disponojnë forma në dy gjini të ndryshme p.sh mashkullore δάθηπινο,

ν dhe asnjanëse δάρηπιν, ην; mashk. δαξκφο, ν dhe asnj. δάξζηκν, ην (337)

d. me forma që morfologjia e tyre krijon probleme te përdoruesit είδα ζην ιήκκα

βιέπσ),

e. me forma me mbivendosje të kuptimit/semantike (p.sh. çifti i ndajfoljeve me

mbaresa të dyfishta απιά – απιψο θαη άκεζα – ακέζσο) Këto referime e bëjnë fjalorin më

miqësor për përdoruesin.

Një tregues pozitiv i fjalorit është numri i madh i shembujve/ilustrimeve që përdor për

dhënien e kuptimit të fjalëve. Sipas prof. Memishaj ―Fjalori nuk jep vetëm fjalën në greqisht

apo në shqip, por ka një meritë të jashtëzakonshme se pasqyron me qindra e qindra njësi

frazeologjike, në të cilat jo vetëm duken veçoritë dalluese të secilës gjuhë, por për së shumti

bëhen treguese edhe të pasurisë etno-linguistike të greqishtes dhe të shqipes, si ηνλ έρσ ζηπλ

θαξδηά κνπ e kam në zemër (e kam në zemrën time), θιείλσ ηα κάηηα κνπ mbyll sytë e mi,

vdes etj., etj. Do të mjaftonin vetëm këto njësi për të argumentuar ato çka thamë më lart për

të treguar përbashkësitë, por edhe dallimet ndërmjet gjuhëve. Në shqip nuk themi e kam në

zemrën time, por e kam në zemër, nuk themi mbyll sytë e mi, por i mbylli sytë, vdiq, iku me të

shumtët, ndërroi jetë etj., sepse vdekjen e dikujt nuk e konstaton i vdekuri, por dikush tjetër

që është i gjallë.‖359

Autori ka ditur me mjeshtëri të japë shumë thënie për të ilustruar kuptimin a kuptimet

e fjalëve. Përzgjedhja e tyre ia ka rritur ndjeshëm vlerat veprës. Ilustrimet janë togfjalësha të

thjeshtë (sintagma dygjymtyrëshe), fjali të zakonshme, por edhe shume fjalë fluturake. P.sh.,

për këtë të fundit do të sillnim si shembuj: Ζ αλζξσπηά είλαη ην βάζξν ηεο αξεηήο / Sjellja

njerëzore është baza e virtytit; φπνηνο ζπέξλεη αλέκνπο, ζεξίδεη ζχειιεο / Kush mbjell erën,

korr furtunën e me dhjetëra e me dhjetëra shembuj të tjerë.

Për sa i përket paraqitjes së njësive frazeologjike, përveç përpjekjes së madhe të

autorit për të gjetur dhe pasqyruar njësitë frazeologjike më të rëndësishme të greqishtes dhe

shqipes prapë konstatojmë disa mangësi që kanë të bëjnë ndoshta me mungesën e njohurive

të thelluara rreth leksikografisë dhe me siguri me dobësitë rreth njohurive të greqishtes.

359

V. Memishaj, 2011, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, Botart, f. 170 - 171


Ma. Kostando Ksera

Page 160

Paraqitja e njësive frazeologjike nuk ndjek renditjen që përcaktohet nga teoria e

hartimit të fjalorëve. Sipas Saqellariu – Simeonidhi 360 paraqitja e njësive frayeologjike duhet

të ndjekë rradhën nga renditje e lirë fjalësh, në kolokucionet, në shprehjet frazeologjike dhe

në fund tek proverba. Gjini ka përdorur një renditje të tijën, e cila e ndihmon për të dhënë

kuptimin e fjalës, por jo për të pasqyruar në mënyrë sistematike dhe tërësore të gjitha

informacionet që do të mund të përmbante një lemë.

Po japim për ilustrim një grup paradigmatik

άvoiγμα (·αηoς), ηo A. K. Γ., as. 1. hapj/e, ·a/, sh. -e, - et, çelj/e, -a/., sΛ. -e, -eί, 'ηo

άvoηγκα ησv παpαζύpσv' hapja e dritareve, 'ηo άvoηγκα ηnο κπouθάιαο' hapja e shishes,

2. vrim/ë, -a/, s/i. -a, -at, e çarë', plas/ë, -a/, sh. a, -at, 'θoίηαδε από ηo άvoiγκα ηnο ζύpαο'

vë`shtronte nga vrima (nga e çara, nga plasa) e derës, 3.fig. fil!tm, -i m., sh. -e, -et, 'ηo

άvoiγκα ησv ζρoιείσv (n έvαpμn)' fillimi i shkollave, 4. zgjerim, -i m., sh. -e, ·et, 'ηo άvoηγκα

ηou δpόκou' zgjerimi i rrugës, 5. (për lulet) 'ηo άvoηγκα ησv ιoπιouδiώv' çelja e luleve, 6.

ξol. kthesë, 'ηo άvoiγκα πpoο ηα αpiζηεpά' kthesë" nga e majta.

αvoiγoκλεivω dhe αvoιγoκλειώ Γ. (kr. thj. αvoiγόθιεiζα) kal. hap e mbyll, 'κnv

αvoiγoθιείvεiο ηn dχpά mos e hap e mbyll derën.

αvoιγoκλείω K., kal., shih αvoηγoθιείvσ.

αvoίγω A. K. Γ. (kr. thj. άvoiμα, pjes. αvoiγκέvoο) kal. haξ (-a, ·ur), çel (-a, -ur),

`αvoίγσ ηn θύpα' hap derën, 'αvoίγσ ηo θiδώηηo' hap arkën, 'αvoίγσ ιoγαpiαζκό' haξ një'

llogari, αvo'ηγσ π'ηζησζn çel (hap) kredi, 'άvoiμαv θouδέvηα' hapën bisedë, 3. zgjer/oj (-ova,

-uar), 'αvoίγσ ηo δpόκo' zgjeroj rrugën, 4. jokal. lulëzon, çel, 'άvoiμε n ηpiαvrαθuιιiά' çeli

trë'ndafili, 5. frazë: 'ηoπ άvoημε ηnv θαpδiά' i hapi zemrë'n, i hapi barkun, ί tregoi të gjίtha të'

fshehtat, hallet, 'ηoπ άvoiμε ηo ιάθθo' i hapi (i bëri) groξën (varrin), 'άvoημε n όpεμή ηoπ' iu

hap oreksi 6.fig. 'άvotμε o θαipόο' u hap koha, u kthjellua motί, 7. vetv., 'αvoίγoκαη' hapem, a)

(ξër anijet) lundroj në det të hapët, b) fig. Përhap era (tej mundësive), 'αvoίρηnθε πoιύ' ë'shtë`

hapur shumë, 'δεv αvoίγεηαi ζ' oπoiovδήπoηε' s' hapet kollaj me këdo, 'άvoiμε ηα κάπα ζoπ'

hapi (çeli) sytë, kujdes, ruaju!

αvoικovόμnηoς, ηn, τo Δ., αvoiκovόμnηoς, ηoς, ηov A. K., mb., 1. shih

αθαηάζηαηoο, 2. dorëlëshuar, dorëlirë, dorëhaξur, shih ζπάηα- ιoο, 3. (ί,e) pasistemuar, (i,e)

parregulluar, 4. fig. kokëfortë, kokëgdhe.

αvoiκηipμoζϋvn, nK.,f., shih αζπιαρvηά, n.

αvoiκηόκαpδoς, oς, ov K, mb., shih αvotρηό-θαpδoο.

αvoiκηός, ηή, ηόv Γ. K., mb., shih αvoiρηόο.

αvoiκηόχpouç, oυς, oυv. K., mb., shih αvoiρηό-ρpσκoο.

αvoiχηόκαpδoς, n, o Γ., mb. 1. zemërbardhë, zemërçelur, (i,e) hapur, (i,e) çiltër,

αvoηρηόθαp-δoο άvδpσπoο' njeri zemërbardhë, zemërçelur, 2. si ndajf., αvoiρηόθαpδα

zemërhapur, zemërçelur, çiltas, 'ηou κίιnζε αvoηρηόθαpδα' i foli zemërçelur, 'ηov uπoδέρηnθε

αvoηρηόθαpδα' e priti zemërhapur, me gëzim, me kënaqësi.

αvoiχηoμάηnς, α (dhe iζζα), ικo Γ., mb,, sy- hapët, vigjilent, -e, (i,e) zgjuar.

360

Αγγειηθή Η. αθειιαξίνπ θαη Άλλα Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο

δίγισζζσλ ιεμηθψλ (Kritere për prezantimin dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh) http://ëëë.greeklanguage



Ma. Kostando Ksera

Page 161

αvoiχηός, ·ηή, ηό Γ,, mb., 1. (i,e) hapur, (i,e) çelur, 'αvoiρηή δύpα derë e hapur, 2.

(i,e) hapët, ζε αvoiρηή θάιαζζα në' det të hapët, 'πιέσ ζε αvoiρηό πέιαγoο' lundroj në det të

hapët, 3. (për ngjyrat) 'αvoiρηό θόθθivo' e kuqe e hapët (e çelur) αvoiρηό ρpώκα ngjyrë e

hapur, 4. (për lulet) 'αvoiρηό ηpηαvηάθπιιo' trëndafil i hapur, i çelur, 5.fτn. 'αvoiρηόο ιoγα-

piαζκόο' llogari e çelur, e hapur, 6. (për njerëzit) njerί dorëçelur, dorëhapur, dorëdhënë,

dorëlëshuar, dorëshpuar, dorëdhënës,-e, i çiltër, shih αvoiρηόθαpδoο, 7. si ndajf., 'αvoiρηά'

çiltas, çiltazi, hapur, haptas, troç, copë', shqip, 'ηou ηo ε'ηπε αvoiρηά' ia tha hapur, copë, trop,

shqip.

αvoιχηoπpόζωπoς, n, o(v) K., Γ., mb,, fytyrëçelë, fytyrëçelur, fytyrëqeshur,

'αvoηρηoπpόζσno θopίηζi' vajzë fytyrëçelur, fytyrëqeshur.

αvoiχηoζπ'ιηnς, iζζα, ικo Γ., mb., derëçelur, derëhapur, mikpritës, -e, (i,e) pritur.

αvoiχηoχέpnς, α, ικo Γ.,mb,, dorëçelur, dorëhapur, dorëdhënë, bujar, dorëlëshuar,

dorë'shpuar, dorëlirë'.

αvoιχηόχpωμoς, n, o Γ. mb. ngjyrëçelët, αvoiρηόρpσκo θoζηoύκi kostum

ngjyrëçelët.

Dukuri semasiologjike të mikrostrukturës

Një meritë e fjalorit është se nuk mjaftohet në dhënien e një fjale ―sinonime‖ në

gjuhën tjetër, por përpiqet të japë të gjitha nuancat kuptimore të saj. Kuptimet e ndryshme të

fjalëve polisemike në fjalor jepen me numra arabë, kurse kuptimet e përafërta ndahen me

presje. Sipas studiuesit V. Memishaj ―N. Gjini ka ditur që me profesionalizëm të mos mbetet

në një ―fjalor sinonimik dygjuhësh greqisht – shqip‖, duke dhënë vetëm fjalët në greqisht dhe

barasvlerësin leksikor përgjegjës në shqip. Ai jep në mënyrë të zgjeruar strukturat kuptimore

të fjalëve, duke e bërë fjalorin gati-gati shpjegues. Kështu shumë herë brenda një fjale ne

mund të gjejmë më tepër se një kuptim. Do të veçonim këtu leksema të tilla si, πηάλσ (kap)

me 9 kuptime, ελέξγηα (veprim) me 8 kuptime, απιφο (i thjeshtë) që në fjalor ka 7 kuptime,

άθξν(λ ) (skaj) me 5 kuptime, (ε)κέξα (ditë) me 6 kuptime etj.‖361

Fjalët homonime jepen si lema të veçanta.

Në shumicën e rasteve kemi tregues të veçantë që përcakton përdorimin metaforik të

fjalës. Ky dallim shprehet me shkurtesën fig. – figurativ.

Në fjalorin greqisht - shqip, pasuria leksikore e gjuhës shqipe, e cila, në fjalorin e saj

më të madh shpjegues të hartuar deri atëherë, në ―Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe‖, Tiranë,

1980 numëron 42 000 fjalë, i vihet përballë një fjalës më i madh, ai i gjuhës greke me rreth

50 000 fjalë‖362. Kjo ishte një sfidë e vërtetë të cilën Gjini e realizoi falë mjeshtërisë së tij dhe

punës këmbëngulëse.

Dukuri pragmatologjike të mikrostrukturës

361

V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, Botart, 2011, f. 170 362

Po aty.


Ma. Kostando Ksera

Page 162

Në fjalor si asnjëherë më parë gjejmë tregues të posaçëm për diferencimin e stilit të

përdorimit të fjalëve (i thjeshtë apo formal). Po kështu edhe për ngarkesën pozitive apo

negative të fjalëve, për fushën e përdorimit etj.

Dhe më konkretisht: αvoiχηός, ·ηή, ηό Γ,, mb., 1. (i,e) hapur, (i,e) çelur, 'αvoiρηή

δύpα' derë e hapur, 2. (i,e) hapët, 'ζε αvoiρηή θάιaζζά në' det të hapët, 'πιέσ ζε αvoiρηό

πέιαγoο' lundroj në' det të hapët, 3. (për ngjyrat) 'αvoiρηό θόθθivo' e kuqe e hapët (e çelur)

αvoiρηό ρpώκα ngjyrë e hapur, 4. (për lulet) 'αvoiρηό ηpηαvηάθπιιo' trëndafil i hapur, i çelur,

5.fτn. 'αvoiρηόο ιoγα- piαζκόο' llogari e çelur, e hapur, 6. (për njerëzit) njerί dorëçelur,

dorëhapur, dorëdhënë, dorëlëshuar, dorëshpuar, dorëdhënës,-e, i çiltër, shih αvoiρηόθαpδoο,

7. si ndajf., 'αvoiρηά' çiltas, çiltazi, hapur, haptas, troç, copë', shqip, 'ηou ηo ε'ηπε αvoiρηά' ia

tha hapur, copë, trop, shqip.

Dukuri përkthyesore të mikrostrukturës

Cilësia e përkthimit të gjuhës – burim në gjuhën synim, siç përmendet edhe në pika të

tjera, në përgjithësi është e saktë. Duke e parë nga këndvështrimi i ditëve tona, mund të themi

se është përdorur një gjuhë pak e vjetruar. Vërehen disa mikroprobleme, të cilat shtjellohen

në pikat më poshtë.

Fjalorët janë veprat më të plota në këtë fushë dhe më të përdorshëm. Studiuesi. V.

Memisha në veprën Studime për fjalën shqipe shkruan: ―duhet të pranohet se është vepra

leksikografike dygjuhëshe, qoftë greqisht - shqip, qoftë shqip - greqisht, më e arrirë deri në

ditët e sotme. Fjalori ka rreth 50 000 njësi në greqisht dhe gjegjëset e tyre në shqipe. Ai jo

vetëm të fut në botën greke, duke ofruar lëndë për semasiologun e leksikografin, për

morfologun e sintaksologun, për historianin e mitologun, për etnolinguistin e sociolinguistin,

etj363

5.3.1.2. Fjalori greqisht - shqip i Konstandin Papafilit (1997)

Në vitin 1997 Konstandin Papafili boton në Athinë fjalorin Λεμηθν Διιελo - Αιβαληθφ

(Fjalor greqisht - shqip) 364

. Botimi është ngjarje në leksikografinë dygjuhëshe, shqip-

greqisht dhe greqisht-shqip, sepse kishte rreth 7-8 vjet që hartimi i fjalorëve dygjuhësh nga

leksikografë grekë po bëhet diçka normale dhe e natyrshme. Fjalori ka 489 faqe dhe ka një

makrostrukturë me 20.000 fjalë në greqishte dhe me barasvlerësit e tyre në shqipe (duhet të

themi se ky autor ka hartuar dhe një fjalor shqip – greqisht, me 30.000 fjalë, për të cilin do të

ndalemi në sythin përkatës). Vepra është e strukturuar përgjithësisht sipas parimeve

leksikografike bashkëkohore, duke pasur në brendësi Parathënien, Shkurtimet, Literaturën e

shfrytëzuar, Fjalësin dygjuhësh, Emrat gjeografikë, Tabelat gramatikore.

Sipas studiuesit V. Memishaj: ―Fjalori ka karakter praktik, është i formatit të vogël,

gati si doracak. Mbase ky lloj formati ka qenë dhe synimi i autorit dhe që ka përcaktuar dhe

363

Po aty. 364

Κ. Παπαθίιε, Λεμηθό Διιελν - Αιβαληθό (Fjalor greqisht - shqip), Αζήλα, 1997


Ma. Kostando Ksera

Page 163

sasinë e fjalëve dhe mënyrën e dhënies së tyre. Fjalori është fjalor i drejtpërdrejtë dygjuhësh,

gati-gati ―sinonimik‖, sepse fjalët në greqishte dhe në shqipe jepen së shumti vetëm si lema.

Kjo gjen shprehjen se shumë fjalë që kanë më shumë se një kuptim janë dhënë vetëm me

kuptimin e tyre kryesorë, janë mënjanuar në skajshmëri thëniet, ku mund të shihej qoftë

minimalisht jeta e fjalës (si leksematikë). Kjo ka shpënë në një funksion pragmatik të fjalorit,

si një fjalor turistik, për të gjetur sa më shpejt barasvlerësin shqip të fjalës greke.‖365

Për hartimin e tij autori është mbështetur në disa fjalorë dygjuhësh (greqisht –shqip

apo shqip – greqisht) të botuar, por na habit fakti se nuk ka shfrytëzuar Fjalorin Greqisht –

Shqip të N. Gjinit, të botuar në vitin 1993 (Sipas pohimit të tij, ai ka pasur në dorë Fjalorin

shqip – greqisht të këtij autori, të botimit 1971).366

Duhet theksuar se sipas informacioneve gojore që kemi dhe sipas të dhënave që mund

të nxjerim duke studiuar fjalorin, K. Papafili nuk e njihte gjuhën shqipe dhe nuk kishte asnjë

lidhje me të. Mundësisht ai ka shfrytëzuar fjalorët e tjerë dygjuhësh të shqipes me gjuhët e

tjera dhe të greqishtes me po ato gjuhë dhe në fund ka arritur të bëjw kombinimin e tyre. Këtë

e vërtetojnë disa raste p.sh.:

-Nuk përdor fjalën analoge të shqipes që mbart kuptimin e parë, por fjalë të tjera me

kuptim të përafërt ose edhe të ndryshëm. Marrim shembujt:

ηαρπδξνκώ (postoj) nuk përdor fare fjalën analoge dhe shumë të njohur të shqipes

postoj por shprehjen dërgoj me postë.

ηαρπδξόκνο (postier) përdor fjalët përdas, korrier, dhe të tretën fjalën postier, dhe më

pas fjalën shpërndas

ηαρηηθόο (i rregullt) nuk përdor fare kuptimin e parë/kryesor të fjalës që është i

rregullt p.sh. ηαρηηθόο πειάηεο = klient i rregullt, por ai përdor si gjegjëse të vetme fjalën

korrekt që në greqisht ka si analoge fjalën ζπλεπήο.

ηάρηζηα (është forma sipërore e ndajfoljes ηαρύο që përdoret vetëm në atë formë)

shpejtësisht / në mënyrë shumë të shpejtë. Autori ka përdorur fjalën fët.

ηαξαγκέλνο (i tronditur, i lëkundur, i shqetësuar) = gjejmë si kuptime të vetme

çakërdisur, mallëngjyer.

ηαιαίπσξνο (i vuajtur, i mjerë) = lumëmadh, lumëzi

Kuptimin kryesor të fjalës e jep të dytë ose të tretë

ηάθνο, ν (varr) na jep si kuptim të parë fjalën gropë = γνύξλα, të dytë qivur =arkivol

dhe të tretë fjalën e saktë varr.

ηάπα = shtupë, tapë

ηαμηδηώηεο (udhëtar ) = pasagjer, shtegëtar, udhëtar

ηατδσ (ushqej) = koj, kuaj, mëkoj, tagjis, ushkej

Jep fjalë të tepërta që nuk kanë lidhje me kuptimin e fjalës

ηαπηόηεηα, ε (1. identitet, 2. letërnjoftim) = identitet, letërnjoftim, pasaportë, triskë

(dy fjalët e fundit nuk kanë lidhje me fjalën ηαπηόηεηα).

ηάζζσ (vendos, vë, caktoj) = kategorizoj=θαηεγνξηνπνηώ

365

V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Botart, Tiranë, 2011, f. 171 366

Κ. Παπαθίιε, Λεμηθό Διιελν – Αιβαληθό, Αζήλα, 1997, f. 15


Ma. Kostando Ksera

Page 164

ηαθή (varrosje) na jep më përpara funeral= θεδεία dhe e dyta varrosje.

Le të marim akoma fjalët e mëposhtme të prejardhura nga fjala e përbërë ηαρηνπνηώ

për të cilat çdo herë ka gjetur një gjegjëse të ndryshme.

ηαρηνπνηώ = rregulloj, mataroj duhet rregulloj

ηαρηνπνίεζε, ε = matarim duhet rregullim

ηαρηνπνηνύκαη = vendosem duhet rregullohem

5.3.1.3.Fjalori greqisht - shqip i Hysen Sinanit (2001)

Përshkrimi fizik

Leksikografi Hysen Sinani boton në fillim të shekullit XXI në Tiranë, 2001 veprën

Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), botim i shtëpisë botuese ―Artemida‖ 367

.

Fjalori që në ballinë kërkon të bëjë dallimin nga fjalorët e tjerë të botuar si fjalor

dygjuhësh greqisht – shqip. Aty u mëshohet të dhënave se vepra ―përmban rreth 20.000 fjalë

me shqiptim, bashkëkohor, me shpjegime, sinonime e frazeologji, me një shtesë emrash të

përveçëm dhe gjeografikë, me tabela gramatikore.‖368

Fjalori çelet me një parathënie shumë - shumë të shkurtër, të shkruar nga prof. Xh.

Lloshi, por që mbart mesazhe të rëndësishme. Aty ndër të tjera shkruhet se ―Është e

pabesueshme të pohosh që, për shqiptarët e sotëm, të mos ketë një fjalor të gjuhës greke i cili

të plotësojë nevojat e një përdorimi të saktë në formatin mesatar. Por kështu është. Tre a katër

fjalorë të botuar në Greqi pas 1990-s, të shkruar me nxitim nga autorë që nuk e njohim mirë

shqipen, kanë krijuar një mosbesim të pakëndshëm te përdoruesit e këtyre fjalorëve, sidomos

nga ata që jetojnë në Greqi. Veç mungesës së saktësisë gjuhësore, asnjë botim i mëparshëm

nuk ka menduar për një shqiptim të transkriptuar të fjalës greke midis kllapave, siç bëhet për

anglishten ose frëngjishten. duke njohur vështirësitë kryesore që hasin shqiptarët në mësimin

e saktë dhe të shpejtë të greqishtes, kjo gjë bëhet tepër e nevojshme për nivelin e

përgjithshëm të lexuesit dhe për vetë gjuhën greke, edhe pse me një drejtshkrim fonetik.‖369

Fjalori ka paraqitjen leksikografike bashkëkohore dhe në hapësirat e tjera, është

dhënë alfabeti i greqishtes (me emërtimet dhe shqiptimet e çdo shkronje në greqishte, me

shkronjën korelative në shqipe dhe me nga një shembull ku demonstrohet shkronja).

Lëndën e fjalorit e paraprin edhe një paraqitje e shkurtër e hartuesit i cili i drejtohet

përdoruesit të veprës me disa nga arritje që ai i quan ―Cilësi të fjalorit‖.

H. Sinani, si autor i veprës, mëton se hartimi i këtij fjalori është mbështetur mbi

botimet më të fundit për fjalorët dygjuhësh në Greqi, Angli, Francë dhe Itali dhe krahasimi

kuptimor i fjalës greke është bërë me fjalorin më të mirë (më të reklamuarin, sipas hartuesit)

shpjegues të greqishtes, me Διιεληθό Λεμηθό, të Σεγόπνπινο – Φπηξάθεο.

367

H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001 368

H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001, f. 3 369

H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001, f. 5


Ma. Kostando Ksera

Page 165

Jemi pranues të mendimit se ―janë përzgjedhur fjalët më të përdorshme në gjuhën e

përditshme dhe ato që kanë të bëjnë me fushat e punës, të ekonomisë, të kulturës etj.‖370

Pa mohuar vlerat e veprës, si në përzgjedhjen jo vetëm të fjalësit në greqishte, por

edhe në gjetjen e barasvlerësit të tij në shqipe, duhet të pohojmë se fjalori është i ngjashëm

me botimin e Κ. Παπαθίιε, Λεμηθό Διιελν – Αιβαληθό, Αζήλα, 1997. Sipas studiuesit V

Memisha: ―Fjalori ka karakter të theksuar paradigmatik, sepse fjalës greke veçse i është

gjetur fjala shqipe, pra kemi një ekuilibër leksikor. Kjo është një nga të metat, sepse shqipja

veçanërisht, por edhe greqishtja kanë me mijëra e mijëra fjalë me shumë kuptime‖371

.

Por dimë se, ashtu si në shqipe, edhe në greqishte, kemi me mijëra fjalë që u përkasin

fushave konceptore që autori pranon se i ka përfaqësuar leksikalisht në fjalor, që nuk janë

(njëkuptimshe) monosemantike, por gjallojnë me shumë kuptime (polisemantike) (Le t‘i

referohemi vetëm njërit prej fjalorëve më të njohur në Greqi, botimin e Πειεθάλνο, Λεμηθό

ηεο Νέαο Διιεληθήο Γισζζαο372

, për të parë veçoritë polisemantike të greqishtes, dhe Fjalorit

të gjuhës së sotme shqipe373

, për të parë veçoritë polisemantike të shqipes).

Dhe fjalorët dygjuhësh greqisht - shqip që kemi parë deri tani, sidomos ai i N. Gjinit,

kanë ditur që ta transmentojnë këtë polisemantizëm si veçori thelbësore të gjuhëve fjalorët e

të cilave po interpretojmë. Po kështu, nëse autori thotë se u është referuar dhe ka pasur si

model edhe fjalorë dygjuhësh ku greqishtja është përballë me gjuhë prestigjioze si fjalorët

greqisht – anglisht, greqisht – frëngjisht, greqisht – italisht etj., ne po parashtrojmë këtu se

vetëm në disa fjalorë të tillë si, Α. Γηάλλαξε, Λεμηθόλ Γεξκαλν - Διιεληθόλ (Fjalor

gjermanisht – greqisht)374

, . Κνπκαλνύδε, Λεμηθόλ Λαηηλν- Διιεληθόλ (Fjalor latinisht –

greqisht)375

apo Κ. Κακαξηλνύ, Αγγινειιεληθό θαη Διιελναγγιηθό Λεμηθό376

etj.

Studiuesi V. Memisha shkruan se ―Një nga meritat më të mëdha të fjalorit qëndron në

dhënien për herë të parë në një fjalor greqisht - shqip të shqiptimit të fjalëve të greqishtes.

Kjo gjuhë nën ndikimin e traditës shkrimore mijëravjeçare, nuk ka parimin themelor të

drejtshkrimit parimin fonetik, por atë morfologjiko – historik, prandaj ai që kërkon të mësojë

greqisht edhe përmes fjalorit, gjendet përballë dy vështirësive, përballë një shkrimi me alfabet

jolatin dhe përballë mospërputhjes ndërmjet formës së shkruar dhe asaj së shqiptuar.‖377

H. Sinani shkruan se ―është dhënë midis kllapave shqiptimi për çdo fjalë të greqishtes,

duke i qëndruar sa më pranë prononcimit (duhet shqiptimit, shënimi yni, K.B.) të athiniotëve

të sotëm, pa pretenduar një transkriptim fonetik absolut‖378

.

Për këtë veçori fjalori është shumë i përdorshëm dhe shumë i frytshëm nga personat

që mund të mos e zotërojnë gramatikën e greqishtes cilësisht. Fjalori shpërfaqet kështu me

370


V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Botart, Tiranë, 2011, f. 173. 372

Πειεθάλνο, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998 373

Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980 374

Α. Γηάλλαξε, Λεμηθφλ Γεξκαλν - Διιεληθφλ Αζήλα, 1962 375

. Κνπκαλνύδε, Λεμηθφλ Λαηηλν- Διιεληθφλ, Αζήλα, 1972 376

Κ. Κακαξηλνύ, Αγγινειιεληθφ θαη Διιελναγγιηθφ Λεμηθφ, Αζήλα, 1998 377


H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001, f. 6


Ma. Kostando Ksera

Page 166

vlera të jashtëzakonshme, së pari, për emigrantët ekonomikë shqiptarët (por edhe për një

përdorues më të gjerë), të vendosur në Greqi apo në Qipro.

Hartuesi e ka pasur parim hartimi këtë dukuri, ndaj shkruan se me cilësitë që mbart

vepra, ai është i përdorshëm dhe tepër i dobishëm nga kategori të ndryshme lexuesish, që nga

studenti i greqishtes që kërkon plotësimin e njohurive të tij e deri te refugjati i ―Omonias‖, të

cilit i nevojiten dy fjalë greke të shqiptuara saktë për të gjetur një punë ditore‖379

.

Fjalori, edhe pse dallohet për natyrën pragmatike, ai ka një vlerë të veçantë, jo vetëm

se ndihmon shqipfolësit për të nxënë greqishten, por ai përmes fjalësit të shqipes, rrit

ndjeshëm kompetencën leksikore të shqiptarëve. Nëse fjalori ka 20.000 fjalë në greqisht, ai

në shqipe e kalon ndjeshëm këtë numër, sepse hartuesi ka përdorur shumë sinonime si mjet

përkthimi a si mjet ―shpjegimi‖ për fjalët e greqishtes.

Gjithashtu autori i hartimit të veprës ka meritën se për herë të parë në një fjalor

greqisht – shqip ka futur një listë emrash të përveçëm të figurave më të shquara të historisë

dhe të kulturës botërore. Vepra ka dhe tabelat gramatikore më se të domosdoshme, sidomos

ato që lidhen me eptimin e parregullt foljor etj.

V. Memisha shkruan se ―Si përfundim, vepra ka rëndësi të shumëfishtë: shtoi

numerikisht dhe cilësisht numrin e fjalorëve dygjuhësh greqisht – shqip; si fjalor i tipit të

vogël dhe me format mesatar (lehtësisht të përdorueshëm) ai është shumë pranë përdoruesit;

hapi rrugën për fjalorët greqisht – shqip me transkriptimin e shqiptimit.‖380

Fjalori greqisht – shqip i Hysen Sinanit (2012)

Fjalori greqisht – shqip që doli në qarkullim në vitin 2012 është përmirësim cilësor

dhe sasior, që vet autori i bëri botimit të parë të fjalorit të vitit 2001. Sipas prof. Xh. Lloshit:

―Fjalori i greqishtes së re, greqisht – shqip, bashkëkohor, frazeologjik, me sinonime dhe

antonime. Shtëpia Botuese është West Print dhe ka 730 faqe. Shoqërohet me Shtojcë

gramatikore të shkurtër. Vetë autori Hysen Sinani shënon se e tejkalon punën e parë, sidomos

sepse është mbështetur në vepra themelore të reja si për greqishten, ashtu edhe për shqipen, e

sidomos në fjalorët e sotëm dygjuhësh.‖381


Botimi i 2012 është një botim shumë i kujdesur me kapak të trashë. Fjalori fillon me

një ―shënim të botuesit‖ ku bëhet fjalë për meritat e fjalorit dhe për mënyrën që ka punuar

autori për hartimin e veprës së tij.

Në faqen e pasme gjendet një ―Parathënie‖ e autorit, ku shpreh falënderimet, si dhe na

informon për përmirësimin e cilësisë së fjalorit duke e krahasuar me botimin e 2001. Ai

shkruan: ―Duke ndrequr gabimet e fjalorit të parë, të botuar gati dhjetë vjet të shkuara, më i

vogël e pa frazeologji dhe, mbi të gjitha, i mbështetur mbi disa fjalorë të thjeshtë të gjuhës

379



Xh Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01.2013


Ma. Kostando Ksera

Page 167

greke, ky për të cilin flasim e tejkalon disa herë punën time të parë, edhe pse qe konceptuar

me shqiptimin e fjalës greke midis kllapave. Për shkak të lexuesit më të gjerë dhe të një niveli

më të lartë gjuhësor të cilit i drejtohet, këtu nuk do të jetë nevoja dhe as luksi ta shënojmë atë

shqiptim, edhe për arsyen e thjeshtë që përdoruesi i tij do të ketë aq njohuri të greqishtes sa të

dijë ta lexojë fjalën greke.‖382

Më poshtë jepen udhëzime për ―përdorimin e Fjalorit‖, alfabeti grek dhe shkurtimet

që ka përdorur autori. Fjalësi përmbahet në faqet 1-720. Në 10 faqet e fundit jepet ―shtojcë

gramatikore‖ me mënyrën e lakimit të nyjës, emrit, mbiemrit, përemrit, si dhe mënyrën e

zgjedhimit të foljes të gjuhës greke.

Fjalori u adresohet përdoruesve shqipfolës që u përkasin të gjitha niveleve të njohjes

së greqishtes. ―…përdoruesi i tij do të ketë aq njohuri të greqishtes sa të dijë ta lexojë fjalën

greke.‖383

shprehet autori. Ndërsa botuesi në shënimin e tij thekson: ―Ky fjalor i gjuhës së

sotme greke, i pari i shpjeguar me frazeologji, me sinonime dhe antonime, u drejtohet të

gjithë shqipfolësve që përdorin gjuhën greke në të gjitha nivelet, nga studentët deri te

përkthyesit.‖384

I të njëjti mendim është dhe prof. Lloshi i cili shkruan: ―Heqja e shqiptimit të fjalëve

greke dëshmon se nuk jemi më në hapat e para të refugjatëve shqiptarë, por të njerëzve që

dinë shumë më tepër dhe kanë nevoja më të ngritura. Mund të them se më në fund kemi një

fjalor të mirëfilltë dygjuhësh, i cili u shërben jo thjesht nevojave të një njeriu për jetën e

përditshme, por edhe një horizonti të tij më të gjerë, rrjedhimisht u drejtohet përdoruesve që

nga studentët e fakulteteve e deri pëkthyesve.‖385

Në fjalor nuk gjejmë ndonjë të dhënë për numrin e lemave që përmbahen në fjalës,

përveç informacionit se numri i tyre është më i madh se ai i vitit 2001 (që ishte rreth 20 000).

Prof. Xh. Lloshi thekson ―Nga një llogaritje e përafërt më del se përmban rreth 28 000

fjalë.‖386

Për shkak të mungesës së bibliografisë së përdorur nuk jemi në gjendje të përcaktojmë

burimin e lemave, si dhe kriteret e përzgjedhjes së tyre. Duke përdorur metodën e krahasimet

me fjalorët bashkëkohor të Greqishtes së Re konstatojmë se autori ka përfshirë fjalët me

përdorim më të gjerë. Ka lënë jashtë fjalë të vjetëruara ose që u përkasin fazave më të

hershme të greqishtes të cilat nuk gjejnë përdorim të shpeshtë në ditët tona p.sh. nga çerdhja

leksikore e fjalës ακάμη ka përfshirë fjalët: άκαμα, ακαμάο, ακάμη, ακαμνζηνηρεία. dhe ka lënë

jashtë fjalët: ακαμάδα, ακαμάθη, ακαμειάηεο, ακαμηηόο, ακαμνδεγόο, ακαμνζηάζην,

ακαμνπξγείν, ακαμνπξγόο, ακάμσκα, ακαμσηόο.

Autori, gjithashtu, nuk ka përfshirë shumë fjalë të prejardhura dhe kompozita kuptimi

i të cilave del lehtë nga përvetësimi i kuptimeve të fjalëve përbërëse. Siç duket nga ato që

shkruan në parathënie është parim i tij që fjalori të mos tejkalojë një numër të caktuar fjalësh

me qëllim që të jetë i përdorshëm me lehtësi. ―Fjalorët dygjuhësh, të cilët i kalojnë të dyzet

382

H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re, greqisht – shqip, Tiranë, 2012, West Print, f. IV 383

Po aty. 384

H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re, greqisht – shqip, Tiranë, 2012, West Print, f. III 385

Xh Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01.2013 386

Po aty.


Ma. Kostando Ksera

Page 168

mijë fjalët, mund të quhen të dobishëm për një kategori të gjerë përdoruesish. Këta fjalorë

janë më të kërkuar edhe për shkak të formatit të tyre, i cili të lejon ta shfletosh më lehtë

vëllimin mbi tryezë.‖387

Gjithashtu, autori ka zgjedhur të paraqesë në fjalës formën më të përdorur të një fjale

dhe në krah të saj jep edhe formën tjetër pa bërë referime të shumta në lema të tjera të

veçanta gjë që e lehtëson përdoruesin e fjalorit duke mos patur nevojën të shfletoj në faqet e

fjalorit. p.sh.: κπαηαμήο θ. κπαηαρηζήο; ηαθηηθόο θ. ηαρηηθόο; ηάιηξν θ. ηάιαξν; ηάξαγκα θ.

ηάξακα.

Botuesi në shënimin e tij shprehet se: ―Hartimi i këtij fjalori nga i njëjti autor, i cili e

kishte provuar më parë aftësinë në fushën e leksikografisë me një vepër tjetër të përmasave

më të vogla, është mbështetur tërësisht në botimet më të fundit greke, duke shfrytëzuar

drejtpërsëdrejti arritjet më të mira të gjuhëtarëve grekë në krijimin e fjalorëve ortografikë dhe

shpjegues të gjuhës së tyre. I përftuar si një përkthim pa shmangiet e dyta apo të treta nga

gjuha greke, ky fjalor nuk lejon keqkuptimet e zakonshme në botimet e fjalorëve dygjuhësh,

të cilat vijnë edhe si rezultat i një përkthimi nga një gjuhë e tretë. Përfshirja në të e artikujve

të shumtë gjuhësorë bashkëkohorë që nuk figurojnë në fjalorët e gjuhës shqipetë hartuar këtu

e njëzet vjet më parë, e ka detyruar autorin që të krahasojë shqipërimin e tyre me variantet e

gjuhëve europiane burimore si anglishtja, frëngjishtja apo italishtja, si më pranë natyrës së

shqipes dhe më të shfrytëzuara nga leksikologjia shqiptare në hartimin e fjalorëve

terminologjikë.‖388

Gjuhwtari Xh. Lloshi shprehet se ―Prej krahasimit me një fjalor të fundit, siç është

Fjalori i greqishtes së re koine, të botuar nga Instituti i Studimeve te Greqishtes se Re në

Universitetin Aristoteli të Selanikut më 1998 (1521 faqe), shoh se te H. Sinani nuk janë

përfshirë mjaft fjalë të prejardhura, por duke qenë fjala që përmban temën themelore, ato

mund të kuptohen me lehtësi. Në këtë vështrim, shifra e mësipërme nuk përfaqëson

potencialin që përmban ky fjalor për t‘u orientuar në greqishten e sotme. Po jap disa shembuj

të fjalëve që nuk janë përfshirë. Meqë është alesi për blojën, bluarjen, nuk janë vënë alesia,

alesma si të gjuhës popullore që kuptohen vetvetiu, e po ashtu: alestiri, alestikos, alestos,

aletria. Madje më habit që H. Sinani ka aletrizo. Kupitori e kishte aletriazo, ndersa nuk e

ndesha ne fjalorin e greqishtes. Po kështu, pasi është dhënë fjala për miellin alevri, kuptohen

qarte kompozitat alevroviomihania, alevroviomihanos, alevromillos, alevropiia, alevruhas,

alevroma.‖389

Xh. Lloshi vazhdon të vlerësojw veprwn duke shkruar se ―Autori është përpjekur

sidomos të përfshijë fjalët e kohës sonë, për të cilat ndonjëherë nuk e ka gjetur të gatshëm

përkthimin në fjalorët tanë dygjuhësh, duke sjellë në këtë mënyrë një ndihmesë për njohjen e

leksikut aktiv të shqipes së sotme, pavarësisht nga përfshirja ose jo nëpër fjalorë. Më ka bërë

përshtypje fjala ale-retour, që është një huazim prej frëngjishtes në greqishten, të cilën madje

387

H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re, greqisht – shqip, Tiranë, 2012, West Print, f. IV 388


Xh Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01.


Ma. Kostando Ksera

Page 169

edhe në stacionet e trenit në Greqi nuk e kam ndeshur të shkruar, sepse përdoret një fjalë e

gjuhës së folur epistrofi për biletat vajtje – ardhje.‖ 390

Midis lemave të fjalorit gjejmë të përfshira shumë fjalë të huaja, të cilat zakonisht

kanë përdorim të gjerë. Nuk janë të përcaktuara me tregues të veçantë si fjalë të huaja. Ato u

përkasin fazave të ndryshme në të cilat kanë hyrë në gjuhën greke. Gjejmë fjalë të fazave më

të hershme, që janë integruar në sistemin e greqishtes, si dhe fjalë që mbeten si të huaja. p.sh.

fjalë të huaja të integruara: ζηθ, ζηιφ, ζηινπέηα, ζηλεκά, ζηληάιν, ζηξίηη, ζεβληάο etj. fjalë të

huaja të pa integruara: ζέληεξ – κπαθ, ζέληεξ – θνξ, ζηληη – ξνκ, ζεμαπίι, ζειθ – ζέξβηο,

ζεδιφλγθ, ζεθάλο etj.


Në paraqitjen e informacionit gramatikor autori është mjaftuar në dhënien e

kategorisë gramatikore së cilës i përket fjala. Autori në lidhje me këtë shprehet: ―I nisur nga

përvoja e gjatë e përkthyesit, ku përdorimi i shpeshtë i fjalorëve të shtyn të kërkosh rrugët më

të shkurtra për gjetjen e fjalës, si dhe nga teknikat leksikografike më bashkëkohore, është

punuar që fjala të jetë sa më e pastruar nga shenjat e simbolet që e mbështjellin shpesh në

mënyrë të panevojshme.‖391

―Po sidomos ky fjalor ka përfshirë një pasuri të gjerë të thënieve dhe të shprehjeve, sepse të

themi të drejtën, pikërisht këto i nevojiten më shumë si një njeriu të zakonshëm, ashtu edhe

një përkthyesi. Për ta dëshmuar këtë po marr fjalën πεγαίλσ (pigeno). Në vitin 2001 Hysen

Sinani kishte vetëm kaq: shkoj; shkoj diku; shpie, dërgoj; Kur e kapën, e dërguan në burg.

Tashmë më 2012 kemi një përpunim të gjerë të fjalës si në fjalorët bashkëkohorë

dygjuhësh dhe jepen këto përkthime shqip sipas radhës së kuptimeve: shkoj; shkoj në punë

me autobus; mendja më shkoi tek e keqja; është koha për të ikur; Ikën tashmë vitet e bukura!

Ikën paratë, i humbi në bixhoz; si shkon shëndeti, shkolla? Ora jote shkon tre minuta prapa;

shpie; të të shpie deri te stacioni? Shpie dikë në polici, në gjyq, shkoi për lesh dhe doli i

qethur; desh vdiqa; Nuk të shkojnë flokët e shkurtër, këpucët e zeza shkojnë me të gjitha

rrobat; sa shkon (kushton) kjo xhaketë?;a nuk shkon të mbytet (të thyejë qafën).

Besoj se nuk ka nevojë të shtjellohen të gjitha imtësitë e tjera të punës leksikografike

dhe shembujt e mësipërm mjaftojnë për të thënë diçka më të përgjithshme.‖392

Fjalor fjalësh dhe shprehjesh të huaja, Mikel Ndrecës , 2000

Megjithëse duket sikur është jashtë fushës së studimit ku jemi ndalur, një fjalor për të

cilin ia vlen ta ndalemi qoftë edhe shkurt këtu, është dhe ai Mikel Ndrecës, Fjalor fjalësh dhe

shprehjesh të huaja393

, i botuar në Prishtinë, në vitin 1986 (i ribotuar në Prishtinë në vitin

2000 dhe në Tiranë në vitin 2007).

390

Po aty. 391


Xh Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01.2013 393

M. Ndreca, Fjalor fjalësh dhe shprehjesh të huaja, Prishtinë, 2000


Ma. Kostando Ksera

Page 170

Fjalori nga vetë emërtimi, nga parimet e hartimit, nga teknikat leskikogrfike të

dhënies dhe të shpjegimit të lëndës leksikore e semantike është si një fjalor shpjegues dhe jo

dygjuhësh. Ne e morëm si vepër, sepse në fjalësin e tij janë mijëra fjalë që janë nga greqishtja

(zakonisht nga ajo e vjetër) dhe që së shumti gjallojnë në shqip si terma. P.sh., po përmendim

këtu fjalë të tilla, si grafemë, grafi, grafik, grafik(e), grafikë, grafikon, grafist, grafit,

grafizëm, grafolog, grafologji, grafoman, grafomani, grafoskop, grafospaspzmë, gram,

gramafon, gramatikan, gramatikë, gramatikor(e), gramatolatri, gramatologji, gramaturë,

gramë, gramotekë etj., të cilat në Fjalor janë dhënë në shqip si fjalë titull, kurse në kllapa

kanë gjegjëset e tyre në greqisht. mandej ato janë shpjeguar si në një fjalor të zakonshëm

njëgjuhësh.

Fjalori është një ndihmesë e jashtëzakonshme në fushën e terminologjisë, në njohjen e

huazimeve dhe në përpjekjet për shqipërimin e tyre apo në ruajtjen nëse janë terma

ndërkombëtarë.

5.3.1.4. Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip, 2006

(hartuar nga grup profesorësh të gjuhës shqipe)

Fjalori i grupit të profesorëve të gjuhës shqipe që po diskutojmë ka disa veçori që e

diferencojnë nga fjalorët dygjuhësh që kemi studiuar deri tani:

Është fjalori i parë i llojit me dy drejtime: shqip - greqisht dhe greqisht – shqip të

përfshira në një libër të vetëm.

Është fjalori i parë i hartuar nga më shumë se një autor. Të gjitha fjalorët që kemi parë

deri tani janë vepra personale.

Është i pari i llojit ―fjalor xhepi‖ me përmasa të një fjalori të vogël.

Le të shohim më hollësisht karakteristikat bazë të fjalorit:

Përshkrimi fizik

Titulli i veprës është ―Fjalor shqip - greqisht dhe greqisht – shqip‖ i hartuar nga grup

pedagogësh të gjuhës shqipe. Vepra është botim i Shtëpisë botuese ―Kollokathi‖ me qendër

në Athinë. Është botim i vitit 2006 dhe ka gjithsej 1207 faqe. Fjalori shqip – greqisht është i

përfshirë në faqet 13 deri 764; pastaj menjëherë fillon fjalori greqisht – shqip në faqet 767 –

1206. Siç vihet re pjesa e parë ka 751 faqe dhe pjesa e dytë 439 faqe. Ka kopertinë jo të

trashë, është i ngjitur dhe i qepur, nuk përmban figura as tabela. Përmasat e tij janë 13,5x10x6

cm, përkatësisht gjatësia, gjerësia dhe lartësia. Fjalori në anë të faqeve tek në një katror të

vogël me sfond të zezë, ka të shënuar shkronjën e alfabetit me të cilin fillojnë lemat e faqeve,

për të lehtësuar përdoruesit për gjetjen e fjalëve.


Ma. Kostando Ksera

Page 171


Në faqen e parë të fjalorit përveç titullit na jepet dhe informacioni në greqisht se

fjalori përmban transkriptim fonetik të të gjitha lemave të greqishtes dhe shqipes. Në faqen e

mëposhtme nën titullin parathënie (Πξόινγνο) janë të shënuara në greqisht ―udhëzime për

përdorimin e fjalorit‖ dhe më pas janë dhënë në një faqe alfabetet e të dy gjuhëve me

shqiptimin në gjuhën tjetër. Shkurtimet zënë dy faqet e tjera. Fjalët e shkurtuara i përkasin

vetëm gjuhës greke dhe shpjegimi i tyre bëhet në greqisht dhe shqip.

Në fjalor nuk gjejmë parathënie ku të shënohet qëllimi i hartimit të fjalorëve dhe se

kujt kategori përdoruesish u adresohen. I dyshimtë është edhe fakti që nuk referohen diku

emrat e grupit të pedagogëve gjë që krijon pikëpyetje në lidhje me vërtetësinë e këtij pohimi.

Në qoftë se do të ishte e vërtetë që fjalori është përgatitur nga grup pedagogësh të gjuhës

shqipe, do të ishte diçka shumë normale që në një nga fletët e para të fjalorit të jepeshin emrat

dhe cilësitë e grupit të punës. Për një punë kaq të madhe siç është hartimi i një fjalori

dygjuhësh nuk besoj se është neglizhencë mosdhënia e emrave. Nga botimet Kollokathi

qarkullojnë rreth 20 fjalorë të këtij lloji të hartuara nga grup pedagogësh të gjuhëve përkatëse.

Mungojnë gjithashtu, edhe referime në lidhje me bibliografinë që është përdorur. Kjo

e vështirëson punën për përcaktimin e burimeve që kanë përdorur për gjetjen e lemave.

Numri i fjalëve nuk jepet askund, por nga një përllogaritje që bëmë duke numëruar

numrin e fjalëve të faqeve që mbarojnë me 5 p.sh 15, 25, ...155, ....495 etj. rezulton që fjalori

shqip – greqisht të ketë afërsisht 20 000 fjalë dhe po të njëjtin numër, rreth 20 000 fjalë ka

edhe fjalori greqisht – shqip.

Fjalori u adresohet përdoruesve me gjuhë amtare greqishten, kjo duket nga fakti se

informacioni gramatikor si brenda lemave edhe në faqet e para të fjalorit jepet vetëm në

gjuhën greke.

Makrostruktura e fjalorit shqip – greqisht

Fjalësi me 20 000 fjalë është një numër i konsiderueshëm për leksikun e një gjuhe

sidomos për një fjalor xhepi, siç është fjalori në fjalë. Këtu gjejmë fjalë nga fusha të

ndryshme përdorimi të cilat në disa raste përcaktohen me shkurtesat përkatëse. Në

kundërshtim me këtë fjalët e huaja dhe neologjismat nuk përcaktohen si të tilla. Sipas

informacionit që na jepet në parathënie ―fjalori është i shkruajtur në dhimotiqi dhe me

sistemin e theksimit me një theks.‖394

Në fjalësin greqisht gjejmë edhe pak fjalë të përveçëm siç janë ditët e javës, muajt, vende

gjeografike dhe emrat kombëtarë të prejardhura prej tyre kurse në fjalësin shqip nuk gjejmë

asnjë emër të përveçëm, mungojnë akoma edhe fjalët: Shqipëri dhe Greqi, Europë etj. Po

kështu në fjalor nuk gjejmë akronime as brenda lemave dhe as në tabela të veçanta.

394

Grup profesorësh të gjuhës shqipe, Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip, Athinë, 2006, f. 7


Ma. Kostando Ksera

Page 172


Pjesa formale e mikrostrukturës:

Në fjalor është bërë transkriptimi fonetik i të gjitha lemave si për pjesën e shqipes

edhe të greqishtes. Hartuesit kanë krijuar një sistem të tyre transkriptimi dhe nuk i janë

përmbajtur IPA-s, i cili në fakt ka nevojë për një farë familjarizimi me të. Sistemi që kanë

zgjedhur, për mendimin tonë nuk ka funksionuar në mënyrë të saktë për dhënien e shqiptimit

në gjuhën tjetër në mënyrë tërësore. Le të marrim disa raste.

Për lemat në shqip

keqtrajtim [θεθηηξαγηηίκ] një greqishtfolës do të lexonte [keqitrajitim]; këmban/ë

[θεκπάλ] lexohet [qemban] sepse në greqisht θ+ε (k+e) shqiptohet [qe] dhe jo [ke]. Nuk

bëhet dallimi midis tingullit /k/ dhe /q/ p.sh: qartësisht - [θαξηζίζζη] lexohet (kartsisst);

qarkullim - [θαξθνπιιίκ] lexohet (karkullim); qarkim - [θαξθίκ] lexohet (karqim);

keqkuptim - [θεθηθνππηίκ] lexohet (qeqikuptim)

Nuk bëhet dallimi midis tingullit /l/ dhe /ll/ laps – [ιαπο] lexohet (llaps); laj – [ιάγη]

lexohet (llaji); lajm - [ιάγηκ] lexohet (llajim)

Tingulli [ë] në trankriptim jepet me shkronjën ―e‖, me të njëjtën shkronjë jepet edhe

tingulli [e], pra nuk kemi diferencim midis tingullit /ë/ dhe /e/. Zgjidhja më e mirë do të ishte

përdorimi i një shënje tjetër për tingullin ―ë‖ ose dhe vet shkronjën ―ë‖ të shqipes. Në disa

raste /ë/-ja eliminohet fare p.sh.: përkëdhelës [πεξθδέιο] lexohet (perkdhels); përbindësh

[πεξκπίληζο] lexohet (perbindss).

I gabuar është dhe trankriptimi i tingujve /xh/ dhe /zh/ të cilët nuk ekzistojnë në

gjuhën greke. Nuk bëhet diferencimi i këtyre tingujve sepse kanë përdorur edhe për tingullin

/x/ edhe për /xh/ të njëjtën shkronjë të gr. ―ηδ‖ p.sh. xix/ë [ηδίηδ/ -α,] ε ζπίζα; xhuxh, -i, -ë, -

ët, [ηδνπηδ] ν λάλνο; xhveshur (i,e) [ηδβέζζνπξ] μεληπκέλνο.

Po kështu edhe për tingujt /z/ dhe /zh/ p.sh.: zjarr [δγηαξξ]; zogë [δνγθ]; zhardhok

[δαξδόθ]; zhap/ë [δαπ/α]

Jo shumë e saktë dhe antiekonomike duket se është edhe zgjidhja që kanë dhënë për

transkriptimin e tingujve /ç/ dhe /sh/ të shqipes që nuk ekzistojnë në greqisht p.sh. çfarë

[ηηζζθάξε]; çka [ηηζζθα]; shpjegoj [ζζπγηεγθόγη]; shpreh [ζζπξέρ] etj.

Për lemat në greqisht

Gjatë transkriptimit të fjalëve greke, kur shkronja ―s‖ gjendet me shkronjën ―h‖ në

disa raste ato shqiptohen [sh] dhe jo [s-h]. p.sh. ελαζρόιεζε në fjalor jepet si [enasholisi] në

fakt duhet të jetë [enas-holisi].Νë lemat e fjalëve të greqishtes që fillojnë me /ζρ/ /s-h/ dhe në

disa raste të tjera sporadike jepet me apostrof kurse në të gjitha lemat e tjera jo. P.sh. ζρνιείν

[s΄holio] (shkollë); ζρέδην [s΄hedhio] (projekt, plan, skicë); Πάζρα [pas΄ha] (Pashkët) kurse

në fjalën πξνζρέδην [proshedhio] nuk ekziston apostrof; ηζρπξίδνκαη [ishirizome]; ηζρπξόο

[ishiros] etj.


Ma. Kostando Ksera

Page 173

Nuk bëhet dallimi midis tingullit /l/ dhe /ll/ si dhe midis /j/ dhe /γ/ p.sh.: ηζνινγηζκόο

në fjalor është [isologismos] duhet [isollojismos]; ηζηνινγία është [istologia] dhe duhet

[istollojia]; γείηνλαο [gitonas] duhet [jitonas]; γειώ [gelo] duhet [jello].

Për dhënien e tingullit /γ/ të greqishtes që nuk ekziston në shqip nuk është i saktë

përdorimi i shkronjës ―g‖ të shqipes e cila është e barasvefshme me tingullin dhe shkronjën

―γθ‖ = g të greqishtes. p.sh. γάια [gala]; εγώ [ego]; γηλάηη [ginati] Në këtë rast më e mira

është përdorimi i shkronjës ―γ‖ gjatë transkriptimit

Autorët e fjalorit janë të kursyer në dhënien e informacionit gramatikor. Ata janë

mjaftuar vetëm me përcaktimin e kategorisë gramatikore në të cilën bën pjesë fjala si për

shqip edhe për greqisht dhe me përcaktimin e gjinisë së emrave. Për lemat shqip jepen

akoma: mbaresat e trajtës së shquar dhe të shumësit të emrave, si dhe mbaresat e kohës së

kryer të thjeshtë dhe të pjesores së foljeve. Si për pjesën e fjalorit shqip edhe për atë greqisht

informacioni jepet në gjuhën greke.

Për shkak të karakterit pragmatik të fjalorit (d.m.th., përdoruesi të gjej në mënyrën më të

lehtë dhe më të shpejtë fjalën që i nevojitet) autorët nuk kanë përdorur referime nga një lemë

në lemën tjetër.

Në fjalor janë shumë të rralla ose më mirë të themi se nuk ekzistojnë ilustrime.

Autorët janë mjaftuar me dhënien e fjalës ekuivalente në gjuhën tjetër.

Ana semantike e mikrostrukturës

Në pjesën e fjalorit shqip - greqisht për çdo fjalë të gjuhës së nisjes ekziston një ose

më shumë fjalë korresponduese të gjuhës së mbërritjes, të cilat ndahen me presje midis tyre.

Në këtë rast nuk bëhen të qarta kuptimet e ndryshme të fjalës por kryesisht kuptimi i parë i

saj ose sinonime të ndryshme të këtij kuptimi. p.sh.: fron, -i, -e, -et [θξνλ, -η, -ε, -εη] νπζ. α.

ην ζθακλί, ν ζξφλνο, ε θαξέθια, ην ηαθνχλη, ην θάζηζκα; send, -i, -e, -et [ζελη, -η, -ε, εη] νπζ.

α. ην αληηθείκελν, ην πξάγκα, ην είδνο, θάηη ηη.

Në pjesën e fjalorit greqisht – shqip ndodh e kundërta dmth. për çdo fjalë të greqishtes

jepet një dhe vetëm një fjalë e shqipes, janë shumë të ralla rastet ku të ketë më shumë se një

fjalë. p.sh. ζξόλνο [thronos] νπζ.α. fron.

Kjo është edhe arsyeja pse pjesa fjalori shqip – greqisht zë 751 faqe, kurse pjesa

fjalori greqisht – shqip zë 440 faqe pothuajse gjysma e të parit edhe pse numri i fjalëve është

i njëjti për të dy fjalorët.

Marrëdhënie mikrostrukturë – makrostrukturë

Sipas Saqellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi ―Në lidhje me fjalorët e drejtimit të

dyfishtë, kriter të rëndësishëm të vlefshmërisë përbën fakti se nëse informacionet e


Ma. Kostando Ksera

Page 174

mikrostrukturës së pjesës së parë të fjalorit paraqiten në pjesën e dytë si elemente të

makrostrukturës, d.m.th., si lema të veçanta.‖395

Duhet të themi se nuk kemi një simetri të plotë apo një rimarrje të lemave të

barasvlershme.

Kështu kemi ελαζρόιεζε [enasholisi] νπζ. ζ. aktivizim (f.926); aktivizim, -i

[αθηηβηδίκ,-η] νπζ. α. ε δξαζηεξηνπνίεζε (f.21), por fjala ―ε δξαζηεξηνπνίεζε‖396

nuk

ekziston fare si lemë në fjalor.

Jepet fjala kabot, -i, [θακπόη, -η] νπζ. α. ην θάκπνην, ndërkohë që fjala ―ην θάκπνην‖

397 nuk ekziston si lemë në pjesën greqisht – shqip të fjalorit.

Në fjalor gjejmë edhe gabime të ndryshme që kanë të bëjnë me mungesë karakteresh

ku nuk jepet saktë fjala e duhur p.sh. θëcej398

[θεηζέγη] ξ. πεδώ, ρνξεύσ. Këtu mungon

shkronja ―r‖ nga fjala ―kërcej‖. Transkriptimi është bërë duke rruajtur gabimin ndërkohë që

kuptimi i fjalës është dhënë saktë.

Kemi gabime që kanë të bëjnë me përcaktimin e gabuar të kuptimit të fjalës p.sh. për

lemën ηζηνινγία [istologia] νπζ. ζ. pjesë e anatomisë që studion skeletin (f. 965) ndërkohë që

Istologjia është dega që studion indet.

ηζηνξηνγξαθία [istoriografia] νπζ. ζ. shkrim me temë historike (f. 965)

5.3.1.5. Fjalori greqisht – shqip i Lavdimir Markut i vitit 2009

Siç u përmend disa herë në faqet e këtij punimi, periudha e tretë e leksikografisë

greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke është periudha me prurjet më të shumta në këtë fushë.

Konstatojmë se sa shkon dhe rritet numri i autorëve që merren me hartimin e fjalorëve të këtij

lloji dhe, rrjedhimisht, shtohet edhe numri i fjalorëve. Ky është një tregues që vërteton se

përkrah rritjes së interesit për hartimin e fjalorëve, kemi edhe rritjen e cilësisë së hartimit të

tyre.

Në mbyllje të dhjetëvjeçarit të parë të shekullit XXI, Lavdimir Marku boton në Tiranë

veprën Fjalori greqisht – shqip.

Përshkrimi fizik

Në vitin 2009 botohet në Tiranë ―Fjalori Greqisht – shqip‖ i Lavdimir Markut

Vepra është përgatitur dhe botuar nga shtëpia botuese ―Infbotues‖.

395

Αγγειηθή Η. αθειιαξίνπ θαη Άλλα Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο

δίγισζζσλ ιεμηθψλ, në 19th

International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527

– 537 në www.enl.auth.gr/szmposium19 396

Është fjalë e njohur në gjuhën greke. 397

Në fjalorin e Babinjotit e gjejmë si fjalë të prejardhur nga anglishtja ―cabot‖ me kuptimin ―copë e trashë prej

pambuku që përdoret si material i thjeshtë dhe i lirë.‖ 398

Οκάδα θαζεγεηώλ ηεο αιβαληθήο γιώζζαο (Grup profesorësh të gjuhës shqipe), ιεμηθό άιβαλν – ειιεληθό

θαη ειιελν – αιβαληθό (Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip) Αζήλα, 2006, f. 276



Ma. Kostando Ksera

Page 175

Fjalori ka gjithsej 910 faqe. Ka kopertinë jo të trashë, është i ngjitur, nuk përmban

figura as tabela. Përmasat e tij janë 23,4x17x4 cm, përkatësisht gjatësia, gjerësia dhe lartësia.

Fjalori në anë të faqeve teke, ka të ngjyrosur me ngjyrë blu shkronjën e alfabetit me të cilin

fillojnë lemat e faqeve, për të lehtësuar përdoruesit për gjetjen e fjalëve.


Në 34 faqet e hyrjes fjalori përmban informacion të bollshëm në lidhje me mënyrën

e hartimit dhe përdorimit të tij.

1. Përmbajtja

2. Udhëzime përdorimi

3. Shkurtime të përdorura në fjalor

4. Alfabeti i greqishtes

5. Shtojcë gramatikore: theksi, fundorja ―-v‖, pjesët e ligjëratës, nyja shquese dhe

joshquese, format zvogëluese, format zmadhuese, eptimi i emrave, emrat mashkullorë

barasrrokësh dhe jobarasrrokësh, emrat femërorë barasrrokësh, dhe jobarasrrokësh, emrat

asnjanës barasrrokësh dhe jobarasrrokësh, mbiemrat, shkallët e mbiemrit, forma të

parregullta, shkallëzimi, numërorët, përemrat, foljet, pjesorja, ndajfoljet, parafjalët, lidhëzat,

pasthirrmat, fjalët e huaja, rendi i fjalëve.

6. Fjalor. Fjalësi përmbahet në faqet 1 deri 858.

7. Shkurtime

8. Emra gjeografikë.

Në fjalor nuk përmbahet parathënie e autorit as na jepet ndonjë informacion tjetër

rreth biografisë së leksikografit.

Fjalori u adresohet përdoruesve me gjuhë amtare gjuhën shqipe, kjo duket nga fakti se

informacioni gramatikor si brenda lemave edhe në faqet e para të fjalorit jepet vetëm në

gjuhën shqipe dhe ka të bëjë vetëm me gjuhën greke. Për më tepër u adresohet njohësve të

nivelit të mesëm dhe të lart të gjuhëve.

Fjalori përmban rreth 40 000 fjalë, siç na informon vetë autori. Duke vërejtur me

kujdes fjalësin, konstatojmë se numri i lemave që përmbahen në fjalor është mjaft i

kënaqshëm. Po aq i kënaqshëm është edhe numri i shembujve që jepen në të.

Autori nuk na jep të dhëna në lidhje me literaturën në të cilën është bazuar për

hartimin e fjalorit, prandaj është e vështirë të përcaktohet burimi dhe kriteret e përzgjedhjes

së lemave. E njëjta gjë vlen edhe për përzgjedhjen e ilustrimeve. Nga një krahasim i lemave

të Fjalorit të Markut me Fjalorin e Babinjiotit399

konstatojmë se Marku nuk ka përfshirë në

fjalësin e tij: a) fjalë të huaja që përdoren në gjuhën greke, b) fjalë të përdorimit popullor, c)

fjalë të kompozuara (për të cilat ka dhënë rrënjën fjalëformuese, në disa raste edhe fjalë të

kompozuara, por nuk ka përfshirë ato që kuptimi i tyre rrjedh si shumë e kuptimeve të fjalëve

përbërëse. Po japim sipas renditjes alfabetike fjalët që nuk janë përfshirë: ηαβαλόπξνθα

399

Γ. Μπακπηληώηεο, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Κέληξν Λεμηθνινγίαο, 1998


Ma. Kostando Ksera

Page 176

(komp.), ηάβαλνο (pop.), ηαβαλνζαλίδα (komp.), ηαβαλόζθνππα (komp.), ηαβαλώλσ, ηαβάο,

ηαβεξλόβηνο (komp.), ηαβεξλνύια (komp.), ηαβιαδόξνο (komp.), ηαγγάδα (pop.), ηαγγίδσ

(pop.), ηαγγίια (pop.), ηαγγόο (pop.), ηαγκαηαζθαιίηεο (komp.), ηάηγθα (f.e huaj), ηατκάνπη

(f.e huaj), ηάηκηλγθ (f.e huaj).400

Fjalësi greqisht i Fjalorit përmban fjalë nga fusha të ndryshme përdorimi, si nga

historia, kimia, meteorologjia, mitologjia, politikë, sporti, mjekësia, teatri etj., të cilat janë

fjalë të karakterit/përdorimit të përgjithshëm të këtyre fushave dhe jo të përdorimit specifik.

Fushat e përdorimit përcaktohen me tregues të veçantë duke përdorur formën e shkurtuar të

fjalës, si: poet., zool., teknol., muz., mjek. etj.

Në fjalor nuk gjenden skica, fotografi ose tabela ndihmëse midis lemave.

Kritere të lemave të makrostrukturës

Lemat e fjalorit i përkasin variantit dhimotiki, por ka edhe fjalë nga katharevusa si

dhe nga greqishtja e vjetër, por pa ndonjë tregues të veçantë që t‘i dallojë nga fjalët e tjera.

Ato janë fjalë të përdorimit të gjerë, të cilat nuk dallohen lehtë nga një njeri që nuk ka

studime të thelluara në gjuhën greke.

Fjalët e huaja që gjenden në fjalor nuk karakterizohen si të tilla, por janë të përfshira

në fjalësin greqisht si të gjitha fjalët e tjera sipas rendit alfabetik p.sh. ιάηληζκαλ [lainisman]

m. sport. gjyqtar anësor; ιαθ [laθ] f. llak.

E njëjta gjë ndodh edhe me neologjizmat dhe fjalët e leksikut historik. Autori nuk

përdor ndonjë tregues të veçantë për të përcaktuar këto kategori fjalësh që përmbahen në

fjalor

Makrostruktura me 40 000 lema greke është një fjalës mjaft i pasur për një gjuhë.

Fjalët në greqisht janë dhënë me shkronja të theksuara me ngjyrë blu. Me të njëjtën madhësi

shkronjash dhe ngjyrë është dhënë çdo gjë që është shkruar në gjuhën greke. Të dhënat në

gjuhën shqipe kanë tjetër lloj, ngjyrë dhe madhësi shkrimi.

Emrat gjeografikë dhe akronimet nuk janë të përfshira në fjalës, por janë dhënë në

tabela të veçanta në faqet e fundit të fjalorit. Në listën e emrave gjeografike nuk janë

përfshirë toponime shqiptare si p. sh. emra të qyteteve, maleve, lumenjve etj. janë kryesish

emra shtetesh dhe qytetesh ndërkombëtare dhe pak greke. Autori ka bërë edhe transkriptimin

fonetik të tyre, njësoj si për lemat dhe përcakton edhe gjininë gramatikore të tyre në gjuhën

greke.

Gjenden emra të përveçëm, përveç emrave të njerëzve si: emrat kombëtare: Αιβαλόο,

Έιιελαο; të terminologjisë dhe të festave fetare: Άγην Πλεύκα, Δπαγγειίζηξηαο; fenomene

natyrore: Απνζπεξίηεο; muajt e vitit: Γεθέκβξεο, Αύγνπζηνο; fenomene dhe figura historike:

Βνπθεθάιαο; tituj shoqërorë dhe fetarë: Γαιελνηάηε etj.

Parashtesat dhe prapashtesat fjalëformuese nuk jepen si lema të veçanta në fjalor,

kurse të gjitha fjalët e prejardhura me parashtesat ose prapashtesat përkatëse jepen si lema të

Fjala ηαβάο edhe pse e përdorimit popullor duhet të përfshihej në lemat, sepse përdoret edhe në shqip e

huazuar nga turqishtja ―tavë‖. Në fjalorin Shqip – Greqisht të Markut ajo gjendet si lemë më vete. 400

Γ. Μπακπηληώηεο, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Κέληξν Λεμηθνινγίαο, 1998f. 1755-56


Ma. Kostando Ksera

Page 177

veçanta. Si lemë e veçantë gjendet vetëm parashtesa mohuese a- që përdoret për formimin e

një numri të madh fjalësh me veti mohuese. Po kështu nuk gjenden as si lema të veçanta, as

përmenden brenda të dhënave të lemës prapashtesat me kuptim zvogëlues apo zmadhues (-

άθη/εο/νο; ζθπιί- ζθπιάθη, λεξό – λεξάθη, Γεκήηξεο – Γεκεηξάθεο; -ίηζα κπίξα – κπηξίηζα,;

-νύια/εο γάηα - γαηνύια; -άξα/νο θνπέια - θνπειάξα etj.), të cilat në gjuhën greke kanë një

shtrirje të gjerë.

Fjalët e kompozuara monolektike në fjalor janë të regjistruara si lema të veçanta dhe

jo të përfshira në lemën e fjalëve bazë p.sh. ιαδέκπνξνο, ακπεινρώξαθα (45),

ακπεινθαιιηέξγεηα (45), ιαζξαλαγλώζηεο etj. Sipas Saqellariu – Simeonidhi401

―Regjistrimi

i fjalëve të prejardhura dhe e kompozitave, kryesisht kur kuptimi i tyre i largohet shumë

kuptimit të fjalëve përbërëse, konsiderohet e domosdoshme për plotshmërinë e

makrostrukturës së fjalorit.‖

Kritere të mikrostrukturës

Pjesa formale e mikrostrukturës:

Fjalori Greqisht – Shqip i L. Markut është fjalori i dytë pas fjalorit të Papafilit (1997)

në të cilin është bërë transkriptimi fonetik i të gjitha fjalëve të gjuhës greke. Vetë autori na

informon në lidhje me transkriptimin: ―Duke qenë se për lehtësi, për shqiptimin sa më të afërt

të mundshëm të fjalëve në greqisht, është përdorur vetëm alfabeti shqip dhe jo ai

ndërkombëtar fonetik, ose një alternim i të dyve, në ato raste kur ndodhen në kontakt

bashkëtingëlloret greke ―ζ‖ dhe ―ρ‖, pra ―ζρ‖, për të mos u ngatërruar me ―sh‖-në e shqipes,

është përdorur forma s-h, p.sh. aeroles-hi f. klub pilotësh es-hos as.‖402

Me mënyrën që ka zgjedhur L. Marku për të bërë transkriptimin e fjalëve të greqishtes

krijohen disa problemi në dhënien e shqiptimit të saktë dhe rrjedhimisht në mësimin e gjuhës

greke:

Kur bashkëtingëlloret [b], [d], [g] gjenden midis dy zanoreve në fjalët greke (jo

huazime nga gjuhë të tjera) këto bashkëtingëllore shqiptohen me një imifon përpara

përkatësisht m

b dhe nd,

ng. Ky rregull nuk vlen për fjalët që kanë prejardhje nga gjuhët e huaja

përveç atyre që në gjuhën e tyre shqiptohen me /mb/ p.sh fjala ακπηγέ403

në greqisht

shqiptohet [abije] dhe jo [ambigje] që jepet në fjalor, ακπαιάξηζκα në fjalor është

[abalarisma] ndërkohë që rrënja e fjalës në frëngjisht është ambalaxh dhe në greqisht

shqiptohet [am

ballarisma] fjala ακπαιάξσ njësoj si më sipër është [abalaro] dhe duhet

[am

ballaro], ακπάξη është [abari] dhe duhet [ambari], ndërkohë që fjalën ακπάξσκα me të

njëjtën rrënjë e ka dhënë saktë [ambaroma], kurse ακπαξσκέλνο me po të njëjtën rrënjë e ka

gabim [abaromenos] dhe duhet [ambaromenos].

Po kështu edhe ακπαξώλσ e ka [abarono] dhe duhet [ambarono].

401

Αγγ. αθειιαξίνπ θαη Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ




L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VII 403

L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. 45



Ma. Kostando Ksera

Page 178

έκπλεπζε (260) në fjalor është [ebnefsi] dhe duhet [em

bnefsi]

θακπηλέο (373) në fjalor është [kambines] dhe duhet [kabines]

θνκπίλα (414) në fjalor është [kombina] dhe duhet [kobina]

θνκπηλεδόλ (414)në fjalor është [kombinezon] dhe duhet [kobinezon]

θνπξακπηέο (423)në fjalor është [kurambies] dhe duhet [kurabies]

πεληηθηνύξ (607) në fjalor është [pendikiur] dhe duhet [pedikiur]

Νë gjuhën greke fonemat /θ/, /γ/, /ρ /, /ι/ kanë alofone të cilat në këtë rast i paraqesim

me shkronjat e alfabetit shqip, aty ku ekziston tingulli analog dhe me shkronjat e alfabetit

grek për ato që nuk ekzistojnë në shqip, përkatësisht:

për θ kemi /k/ dhe /q/

për γ kemi /γ/ dhe /j/

për ρ kemi /h/ dhe /hj/

për ι kemi /ll/ dhe /l/

Alofonet e para përdoren kur në një fjalë pas këtyre shkronjave vjen bashkëtingëllore

ose zanore e pasme /a/, /o/, dhe /u/, ndërsa të dytat kur pas tyre vijnë zanoret e përparme /e/

dhe /i/.

θ: θνξίηζη [koritsi] (vajzë) dhe θύκα [qima](dallgë)

γ: γάια [γalla] (qumësht), αγειάδα [ajelladha] (lopë)

ρ: ρώκα [homa](dhe), ρέξη [hjeri](dorë)

ι: ιάδη [lladhi](vaj), ιεκόλη [lemoni]

Në transkriptimin e fjalëve të fjalorit nuk janë respektuar këto rregulla dhe shqiptimi i

fjalëve që përmbajnë këto alofone nuk del i saktë p.sh.

θειάξη (f.397) në fjalor është [kelari] dhe duhet [qellari], θνηλνινγώ është [kinologo]

dhe duhet [qinolloγό], δπγαξηά është [zigaria] dhe duhet [ziγaria], γαιαλόιεπθε (164) është

[galanolefki] dhe duhet [γallanolefqi], γάια (165) është [gala] dhe duhet [γalla].

Gjithashtu, për tingullin /γ/ që nuk ekziston në gjuhën shqipe, zgjidhja më e mirë ishte

të mbante shkronjën e alfabetit grek /γ/ dhe jo të përdorte shkronjën /g/ e cila është identike

me tingullin /γθ/ p.sh. γθνι – gol; γθξη - gri; γθάδη – gazi dhe nuk ka asnjë lidhje me

transkriptimin që gjejmë në fjalor të /γθ/ me /gh/ që nuk është aspak e saktë, sepse /h/ që

shtohet aty e tjetërson tingullin.

Tjetër problem është dhe mospërcaktimi i imifonit të greqishtes, i cili do të ishte më

mirë të jepej me bashkëtingëlloren ―j‖ të shqipes sesa me zanoren ―i‖ që është dhënë.

p.sh.δηαβάδσ – [dhiavazo] [djavazo], δηάζεζε – [dhiathesi] duhet [dhjathesi]; ρσξηό – [horio]

duhet [horjo]; παηδηά - [pedhia] duhet [pedhja] (fëmijë) që të dallojë nga παηδεία - [pedhia]

që është arsimi ku ―εη‖ shqiptohet si rrokje më vete.

Autori ka zgjedhur të japë në mënyrë të kursyer informacionin gramatikor brenda

lemave. Përcakton vetëm kategorinë leksiko - gramatikore së cilës i përket fjala me fjalët e

shkurtuara analoge p.sh. mb., ndajf., lidh. etj. përveç kategorive të emrit dhe foljes. Për

kategorinë e emrave jep direkt gjininë e emrit (m., f., as.) dhe numrin shumës (sh.) në qoftë se

emri përdoret vetëm në numrin shumës, po kështu edhe për foljet jep në qoftë se janë

kalimtare (kal.) ose jokalimtare (jokal.) dhe në disa raste saktëson formën pësore të foljes, kur

e ka përdorur si lemë të veçantë me shkurtesën (pës.)


Ma. Kostando Ksera

Page 179

Për mbiemrat jep mbaresat e të tria gjinive në gjuhën greke.

Nuk na jep mbaresat e shumësit të emrave që jepen zakonisht në fjalorët dhe as

formën e kohës së kryer të foljeve.

Në pjesën e shtojcës gramatikore autori na jep të dhëna të hollësishme mbi

gramatikën e gjuhës greke, gjë që ndihmon përdoruesin e fjalorit për zhvillimin e njohurive të

tij rreth sistemit të gjuhës greke dhe sidomos për prodhim ligjërimi që është synimi i fjalorit.

Rregullat e theksimit, prapashtesat me kuptim zmadhues dhe zvogëlues, shembullin e lakimit

të nyjeve shquese dhe jo shquese, kategorizimi i emrave dhe lakimi i tyre, mbiemri dhe

mënyra e formimit të shkallëve të tij. Renditja e numërorëve rreshtorë dhe themelorë, listimi i

të gjitha llojeve të përemrave, zgjedhimi i foljeve dhe tabela me foljet që ndërrojnë formë në

kohën e kryer të thjeshtë, etj. janë elemente që e bëjnë fjalorin më të plotë dhe më miqësor

për përdoruesin.

Në fjalor nuk janë shumë të shpeshta referimet nga një lemë në lemë tjetër. Autori ka

zgjedhur mënyrën të japë edhe variantin tjetër të së njëjtës lemë, siç na informon vetë në

udhëzimet e përdorimit404

―Variante të tjera të së njëjtës lemë jepen zakonisht në fund të saj,

me ―...dhe...‖ p.sh. πξνδίλσ [prodhino] kal. tradhtoj. dhe πξνδίδσ; ππξά [pira] f. pop.

Ngrohtësi, nxehtësi dhe ππξάδα.”

Një anë pozitive e fjalorit, që e bën atë më cilësor dhe më të plotë, është prania e

shembujve dhe ilustrimeve të ndryshme që ka përdorur autori për dhënien sa më të plotë të

lemave. Sipas Saqellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi405

―Dhënia e fjalës ekuivalente pa

shembuj është tregues i cilësisë së dobët të fjalorëve, ngaqë me këtë mënyrë përdoruesit nuk

janë në gjendje të diferencojnë ekuivalentet e dhëna‖406

. Kur fjalët kanë më shumë se një

kuptim, autori është përpjekur që për çdonjërin prej kuptimeve të japë nga një ilustrim në

greqisht dhe analogen në shqip që të përvetësohet sa më mirë lema. Ai i është përmbajtur një

rendi të caktuar ku më përpara jep ilustrime për çdo kuptim të fjalës, të cilat janë renditje të

lira fjalësh ose lokucione. Siç na informon vetë autori: ―Fjalët e urta, shprehjet frazeologjike

dhe të gjitha llojet e tjera të përdorimeve idiomatike jepen zakonisht pas kuptimit të fundit,

me shkurtimin shpr., p.sh. ... shprehja ηνλ πήξε ην ~ e mori lumi...; ...shprehja ~ώ θύθηα γηα

κεηαμσηέο θνξδέιεο (i) shes sapunin për djathë...‖407

Ky rend i përdorur ka një diçka të vogël që nuk përcaktohet me saktësi se me cilin nga

kuptimet e fjalës ka të bëjë shprehja idiomatike ose fjala e urtë. Nga ana tjetër, autori ka ditur

të japë me mjeshtëri shprehjet idiomatike në të dyja gjuhët. Ka zgjedhur ato që janë më tipike

për gjuhën greke, që është gjuha burim e fjalorit, por njëkohësisht ka gjetur dhe analoget e

tyre në gjuhën synim, shqipen. p.sh. πεζαίλσ ηεο πείλαο – vdes urie; κε ηνλ ηδξώηα ηνπ

πξνζώπνπ κνπ – me djersën e ballit. Për rastet që nuk ekziston shprehja analoge, ka përdorur

404

L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VI 405

Αγγ. αθειιαξίνπ θαη Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ




Diferencimi i ekuivalenteve në fjalorët dygjuhësh që nuk përmbajnë shembuj e vështirëson përdorimin e tyre

për shkak se fjalorët e këtij lloji nuk përmbajnë përkufizime për shpjegimin e kuptimit të fjalës. 407

L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VII



Ma. Kostando Ksera

Page 180

atë me kuptim të njëjtë nga gjuha shqipe ose ka bërë shpjegimin e saj. p.sh. Αιινύ παηά θη

αιινύ βξίζθεηαη – ku mbillet, nuk korret; δελ βιέπεη Θενύ πξόζσπν – s‘po bën prokopi.

Emërtimet që tregojnë profesionet dhe kombësitë janë dhënë si lema të veçanta edhe

për gjininë mashkullore, edhe për gjininë femërore. Në lemën e gjinisë femërore që të bëhet

korrespondimi me gjininë mashkullore të fjalës është përdorur ―f, e ...‖. P.sh. ππξγνδέζπνηλα

[pirgodhespina] f. e ππξγνδεζπόηεο; πσιήηξηα [politria] f. e πσιεηήο; Μαθεδόληζζα

[makedhonisa] f. e Μαθεδόλαο


Një tjetër anë pozitive e fjalorit është dhënia e kuptimeve të ndryshme të fjalëve

polisemike, të cilat nuk janë të pakta në numër. Kuptimet dhe përdorimet polisemike të një

leme jepen me numra arabe siç na informon vetë autori408

; p.sh. αληηζηξνθή [andistrofi] f. 1.

kthim; ndërrim. 2. përmbytje. 3. metr. antistrofë…

Kur një përdorim ose shprehje ka më tepër se një kuptim, këto jepen të ndara me

shkronjat e alfabetit a), b), c) etj.; p.sh.: θνπάλα [kopana] f. vetëm në shprehje θάλσ ~ a) lë

mësimin. b) nuk paraqitem në punë…

Janë të shumta lemat ku për një fjalë, mund të gjejmë më tepër se një kuptim. Do të

veçonim këtu leksema të tilla si: θάζνκαη (ulem) me 9 kuptime; παίξλσ (marr) me 22

kuptime; παίδσ (luaj) me 11 kuptime; πεξλώ (kaloj) me 24 kuptime; πέθησ (bie) me 14

kuptime.

Për fjalët polisemike, përveç renditjes së kuptimeve të tyre, në shumicën e rasteve

kemi tregues të veçantë që përcakton përdorimin metaforik të fjalës. Ky dallim shprehet me

shkurtesën fig. – figurativ.

Fjalët homonime në fjalor jepen si lema të veçanta numri i kuptimeve të tyre shënohet

me shifra romake p.sh.: απεηξία Η [ apiria] f. infinit…; απεηξία ΗΗ [apiria] f. mungesë përvoje…

Ana pragmatologjike e mikrostrukturës

Për sa i përket stilit të fjalëve, vlerës letrare të tyre ose përdorimit pozitiv apo negativ

në fjalor nuk kemi ndonjë tregues të veçantë që të veçojë këto kategori.

Në shpjegimin e lemave ekzistojnë komente409

shtesë për përdorimin e saktë të

fjalëve, që e bëjnë fjalorin më miqësor për përdoruesit. Për këtë na informon vetë autori në

udhëzime përdorimi ku shënon:410

―Brenda kllapave të rrumbullakëta jepen:

Të dhëna shpjeguese për një kuptim përdorim, p.sh.:

...2 këmbë (si masë) ...

αθάηαξη/νο-ε-ν [akatartos] mb. (anije) që nuk ka direk.

Elemente plotësuese të pashprehura p.sh.:

αλαπέκπσ [anapembo] kal. (i) dërgoj, (i) nis, (i) drejtohem …

408

L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VI 409

Për përdorimin e komenteve ndihmëse, shih Whitcut 1985. 410

L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VII


Ma. Kostando Ksera

Page 181

...~ηηο επρέο (i) kthej urimet...‖

βαζηιεία [vasilia] f. mbretëri (sistemi i qeverisjes) (f. 148)

Pjesa përkthyesore e mikrostrukturës

Cilësia e përkthimit të gjuhës - burim në gjuhën – synim është shumë e mirë. Gjuha

që përdoret është e saktë dhe nuk duket e vjetruar, përkundrazi është një gjuhë bashkëkohore

me të gjitha karakteristikat e saj. Autori përdor edhe neologjizma ose fjalë të huaja aty që

nevojiten.

Në qoftë se do ta krahasonim me fjalorin greqisht - shqip të Gjinit (1993) për nga ana

e përdorimit të gjuhës synim, që është shqipja, do të dukej qartë evoluimi i gjuhës shqipe me

kalimin e kohës. Gjuha e N. Gjinit është vjetruar dhe shumë më e varfër sesa gjuha e Markut.

Gjithashtu, tek N. Gjini nuk ekzistonte fjala analoge në gjuhën shqipe dhe shumë

shpesh krijohen probleme kuptimore, kurse tek L. Marku, pothuajse 20 vjet më pas gjuha

shqipe ka adoptuar shumë fjalë të huaja dhe ka pasuruar leksikun e saj, kështu që ka plotësuar

boshllëqet shprehëse sidomos në fushën e teknologjisë dhe të komunikimit.


5.3.2.1. Fjalori Shqip- Greqisht i Konstandin Papafili (1997)

Në vitin 1997 Konstandin Papafili boton Fjalorin Shqip- Greqisht [Κ. Παπαθηιε,

Λεμηθν Αιβαλν - Διιεληθν (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997]411

, me 30.000 fjalë në

shqipe dhe me barasvlerësit e tyre në greqisht. Fjalori është për nga cilësitë si Fjalori Greqisht

– Shqip, që ky autor e ka botuar në të njëjtën kohë. Dhe ky fjalor ka karakter të theksuar

pragmatist, duke synuar ta çojë përdoruesin e tij lehtësisht te fjala shqipe dhe tek gjegjësja në

greqisht.

Fjalori ka meritën e padiskutueshme se pasqyron në një vëllim të vogël, shumë të

përdorshëm një numër relativisht të madh fjalësh. Ai është fjalori dygjuhësh, shqip – greqisht

që deri më sot ka fjalësin shqip me numrin më të madh te leksemave deri në atë vit.

Fjalori është i pajisur me një Parathënie shumë të shkurtër, me Burimet e literaturës,

me Shkurtimet e përdoruara në të dy gjuhët, me Fjalësin, me Emrat gjeografikë si dhe me

Tabelat gramatikore, pra teknikisht, i plotëson të gjithë parametrat e një fjalori bashkëkohor.

Fjalori është botuar në një kohë kur leksikografia shqipe, njëgjuhëshe dhe dygjuhëshe,

kishte njohur arritje shumë cilësore, ndaj puna për hartimin e një vepre cilësore mund të ishte

e lehtësuar në shumë kahe.

―Ky fjalor përmban afërsisht 30 000 lema dhe mbulon një boshllëk në bibliografinë

greke. Që të kufizohet volumi i fjalorit shkruam shembujt më të domosdoshme në fjalët, në të

cilat kjo u konsiderua e nevojshme. Që të hartohet ky fjalor përdorëm ndihmesat që kemi

411

Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997


Ma. Kostando Ksera

Page 182

paraqitur në bibliografi. Morëm në konsideratë të veçantë Fjalorin Ortografik të gjuhës

shqipe dhe dhamë formën gramatikore të fjalëve ashtu siç referohen në të, ndërkohë që

mbajtëm fjalë me formën e tyre fillestare. Fjalët shqipe janë vendosur me rendin alfabetik.

Format jo të rregullta të fjalëve të ndryshme jepen në të njëjtën fjalë dhe menjëherë pas

formës së saj të rregullt‖412

.

Nga një vështrim në të gjithë përbërësit e Fjalorit, mund të themi se cilësia nuk është

ajo e pritshmja:

1. Fjalësi shqip ndër mes përzgjedhjeve me vlera, lë shpesh për të dëshiruar: mund të

jenë të pasqyruara fjalë që nuk gjenden fare në shqip, si në standard, ashtu dhe në të folmet

dialektore apo sociale, si keverim,-i, -e, -et [o]. ε δηαθπβέξλεζε, ε δηνίθεζε. Në fjalorët e

shqipes së sotme nuk kemi as fjalën qeverim që mund të çonte në një gabim të pranueshëm te

hartuesit. Pak radhë më poshtë në fjalor kemi dhe fjalën e shqipes standarde qeverisje të cilën

autori e jep me të njëjtin kuptim, por jo si sinonime të njëra – tjetrës (si dublete leksikore):

qeverisj/e,-a [ε]. ε δηαθπβέξλεζε, ε δηνίθεζε.

2. Autori nuk zbaton normën drejtshkrimore e drejtshqiptimore në përzgjedhjen e

shumë fjalëve, duke dhënë shpesh variante dialektore fonetike. Besojmë se ai nuk i ka

shfrytëzuar fare fjalorët shpjegues të shqipes standarde, të botuar, pas vitit 1972, kur u mbajt

Kongresi i Drejtshkrimit në Tiranë dhe që përcaktoi variantin e shqipes standarde, edhe pse te

zëri Literaturë e shfrytëzuar ka cituar si Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe (1980), ashtu edhe

Fjalorin e shqipes së sotme (1984)413

. Mendojmë se mund të jetë mbështetur dhe është

ndikuar nga Fjalori shqip – greqisht i N. Gjinit (1971) apo nga Fjalori i gjuhës shqipe

(1954). Këtë e shohim nga lënda në Fjalorin Shqip- Greqisht, ku ka me dhjetëra fjalë që nuk

i përkasin normës fonetike, gramatikore, si çpartallim, çpartalloj, (i, e) çpartalluar,

çpëlahem, çpëlaj, (i, e) çpëlarë, çpërdor, çpërdorim, çpërdoroj, çpërndahem, çpërndaj,

çpërndarje, çpërngul, çpërngulem, çpërngulje, çpraps, vendos, vendoset, vendosje, çvoshket,

çvoshk, çkëlqen, çkarkim, çkarkohem, çkarkoj, çkrep, mvar, mvarësi, mvartës, mvartësi etj.

3. Në Fjalorin Shqip- Greqisht jepen shumë çerdhe paradigmatike fjalëformuese, por

shpesh ato janë të paplota, josistematike dhe josimetrike, si: çpërbëhem, çpërbërje (mungojnë

shpërbëj dhe (i, e) shpërbërë); çpërblehem, (i, e) çpërblyer (mungojnë shpërblim dhe

shpërblej, fjalë tepër të dendura në përdorim); kurse për disa fjalë të tjera si çvaros dhe

çpraps jo vetëm kemi moskorrektësi paraqitjeje normative, por në fjalor nuk jepet asnjë fjalë

tjetër e prejardhur prej tyre etj.

4. Në Fjalorin Shqip- Greqisht gjejmë edhe variante dialektore te kapërcyera tashmë,

si çapuar (i, e). [ε] ηξπππκέλνο (për i shpuar), druar (për druvar), dukuni (për dukuri) etj.

5. Në Fjalorin Shqip- Greqisht të Papafilit gjenden dhe barbarizma që shqipja mund

t‘i ketë pasur në përdorim, por nuk i ka bërë pronë të leksikut në fjalorët njëgjuhësh apo

dygjuhësh, si mylfiz, -i [o], ρξεσθνπεκέλνο; emboli etj.

6. Ka fjalë të huazuara në shqip, të cilat në fjalor jepen me shtrembërime shqiptimi,

çka shpien në gabime të dyfishta, si byrokratizoj (burokratizoj), byrokrat (burokrat),

byrokraci (burokraci), byrokratik (burokratik), byrum (bujrum, urdhëroni) etj.

412

Nga prezantimi i fjalorit për publikun grek. 413

Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997, f. 14


Ma. Kostando Ksera

Page 183

Shumë gabime që ndeshen nëpër faqet e fjalorit, mund të jenë të shpjegueshme, sepse

autori i Fjalorit Shqip- Greqisht (por edhe i Fjalorin Greqisht - Shqip) nuk është leksikograf.

Megjithatë, vepra(t) duhen vlerësuar duke respektuar edhe çka autori shkruan në Parathënie,

ku shkruhet se ―Shkrimtari punoi shumë për të bërë fjalorët sa më të saktë dhe sa më të

plotë‖.414

5.3.2.2.Fjalori shqip – greqisht i Niko Gjinit (1998)

Në vitin 1986, Niko Gjini, tashmë pensionist që nga viti 1971 dhe me një jetë

kushtuar greqishtes e shqipes, pasi kishte mbaruar së hartuari (por pa i dhënë dorën e fundit)

fjalorin më të madh greqisht – shqip (botuar në Janinë më 1993 dhe për të cilin kemi folur

hollësisht më lart, në sythin përkatës), i kthehet punës dhe e ripunon, e plotëson dhe e

përmirëson Fjalorin shqip – greqisht, të botuar në vitin 1971.

Kështu pas një pune të jashtëzakonshme, i shtyrë nga ndryshimet e mëdha në të dy

vendet, si në Shqipëri, ashtu edhe në Greqi, ndryshime historike, ekonomike etj., por edhe

gjuhësore (shqipja kishte bërë Kongresin e njësimit dhe greqishtja kishte vendosur variantin

dhimotiqi si standardin e saj), në vitin 1998 në Universitetin e Janinës, në Greqi, ai boton

Αιβαλν-Διιεληθν Λεμηθν (Fjalor shqip – greqisht)415

, si vepër nën kujdesin e drejtpërdrejtë të

filologut Jeorgjios Kapsalis.

Ashtu si vepra Διιελν - Αιβαληθν Λεμηθν (Fjalor greqisht - shqip), botuar në Janinë

(Ησάλληλα) në vitin 1993, edhe ky fjalor është një vepër tepër e vlerësuar nga mendimi

gjuhësor, leksikografik shqiptar dhe grek, si dhe nga mendimi jashtëgjuhësor, duke e parë

botimin e veprës si ngjarje në kulturën e dy popujve. Këtë e vërteton edhe fakti që fjalori

fillon me përshëndetjet e presidentit të Republikës Greke dhe të Republikës së Shqipërisë

përkatësisht z. Konstandinos Stefanopullos dhe Prof. Dr. Rexhep Meidani.

Edhe për këtë fjalor, duke e parë në gjithanshmërinë e tij studiuesi V. Memisha

thekson: ―Se edhe për këtë Fjalor të Gjinit si dhe për Fjalorin Greqisht – Shqip, duhet të

pranojmë se është vepra leksikografike dygjuhëshe shqip - greqisht më e arrirë deri në ditët e

sotme”.416

Kriteret e hartimit dhe realizimi leksikografik i veprës

1. Përshkrimi fizik

Vepra tjetër e mirënjohur e leksikografit më të kompletuar të leksikografisë greqisht –

shqip dhe shqip – greqisht, Niko Gjini, titullohet Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalori shqip –

greqisht) edhe kjo vepër është botim i Universitetit të Janinës i vitit 1998. U botua me

sponsorizimin e Fondacionit ―Llaci‖ dhe Fondacionit të Kulturës Greke.

414

Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997, f. 14 415

N. Γθίλε, Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998 416

V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, Botart, 2011, f. 171


Ma. Kostando Ksera

Page 184

Është një botim i kujdesur, i standardeve bashkëkohore si nga ana e paraqitjes, ashtu

edhe nga ana e përmbajtjes dhe e parametrave shkencore. Është fjalor i lidhur, me kopertinë

të trashë, qëndron i hapur në tavolinë, gjë që e bën më miqësor për përdoruesin. Nuk përmban

figura, skica apo tabela të ndërthura me lemat. Është i përmasave 24x17x6 përkatësisht

gjatësia, gjerësia dhe lartësia e librit.


Vepra është e ndarë në tri pjesë:

Në pjesën e parë (XII – XLVIII) janë përshëndetjet dhe hyrja.

Në pjesën e dytë (1 – 1207) janë të paraqitura lemat dhe në pjesën e tretë (1208 –

1262) shtojca. Do të shohim më hollësisht përmbajtjen e çdo pjese.

Pjesa e parë (faqet XII – XLVIII)

Siç e përmendëm edhe më lart vepra fillon me përshëndetjet e shkurtra të presidentëve

të të dy vendeve, të cilët që të dy theksojnë rëndësinë e hartimit dhe botimit të fjalorëve të

këtij lloji në zhvillimin e komunikimit gjithëplanësh midis dy popujve.

Më pas vazhdon me parathënien e rektorit dhe zëvendësrektorëve të Universitetit të

Janinës në greqisht dhe shqip.

Në prologun e shkurtër autori shpreh emocionet dhe kënaqësinë e tij që një përpjekje

e mundimshme dhe shumëvjeçare pati një përfundim të lumtur si dhe falënderimet e tij për

bashkautorët që bënë të mundur realizimin e botimit të veprës së tij.

Për rëndësinë e veprës shprehet edhe kujdestari i botimit të fjalorit Prof. Giorgos

Kapsalis.

Disa shënime biografike për autorin jepen në greqisht dhe shqip në faqet XXV –

XXVIII.

Në faqet e hyrjes shqyrtohen këto tema të dhëna në greqisht dhe shqip:

1. Udhëzime për përdorimin e fjalorit

2. Alfabeti i gjuhës shqipe

Ndarja e shkronjave të alfabetit shqip

Shqiptimi i shkronjave

Bashkëtingëllore që shqiptohen ndryshe

Bashkëtingëllore të përbëra që shqiptohen ndryshe

3. Shkurtime të shqipes dhe të greqishtes

4. Bibliografia e përdorur

Pjesa e dytë: Në pjesën e dytë nga faqja 1 deri në faqen 1207 bëhet paraqitja e lemave

Pjesa e tretë Pas lemave gjendet një shtojcë në faqet 1208 – 1262 që përmban:

Disa shkurtime fjalësh (akronime): Ndërkombëtare; Greke

Emra gjeografike ndërkombëtare

Emra gjeografike në Shqipëri

Folje ndihmëse të rregullta dhe të parregullta

Zgjedhimi i foljeve ndihmëse kam dhe jam

Zgjedhimet e foljeve


Ma. Kostando Ksera

Page 185

Folje të zgjedhuara në zgj. e parë

Folje të zgjedhuara në zgj. e dytë

Folje të parregullta të zgjedhuara

Ekzistenca/prania e emrave të përveçëm të termave gjeografikë dhe të akronimeve e


Fjalori u adresohet përdoruesve që disponojnë njohuri të nivelit mbi mesatar gjuhësor,

si për greqishten ashtu edhe për shqipen.

Vepra e N. Gjinit ofrohet kryesisht për të kuptuar përmbajtjen e lemave si dhe për të

përkthyer nga një gjuhë në tjetrën dhe jo për të ndihmuar në prodhimin e ligjërimit.

Megjithatë ai jep lëndë të jashtëzakonshme për të ndërmarrë studime shkencore të fushave të

ndryshme, në ato gjuhësore apo edhe jashtëgjuhësore.

Sipas informacionit që na jepet në frontespicin e fjalorit, ai përmban 50 000 lema që

janë të përfshira në faqet 1 – 1207. Fjalori i N. Gjinit çon në duart e përdoruesit, sidomos në

duart e nxënësve dhe të studentëve me kombësi greke që mësojnë shqipen, por dhe në ato të

shumëkujt nga popullsia greke që është i interesuar të mësojë shqipen, një vepër që ka një

fjalës me 50. 000 njësi. Ky korpus kaq i madh fjalësh vetvetiu nënkupton që aty përfaqësohet

denjësisht dhe gati e tëra bota materiale, shpirtërore e intelektuale e popullsisë shqiptare,

sepse fjalët na çojnë te historia dhe tek e sotmja e këtij populli, tek kultura dhe psikologjia e

tij, që shpesh vërtiten, siç kemi pohuar në fillim të punimit, në një nënshtrat të përbashkët.

Pra përdoruesi i fjalorit jo vetëm rrit kompetencën gjuhësore me fjalë, me kuptime, me

frazeologji shqipe, por ai përfshihet dhe bëhet padashur pjesë e botës shqiptare.

N. Gjini vjen tek ky fjalor pasi kishte ecur jo pak vite në rrugën e leksikografisë

dygjuhëshe. Autori kishte botuar Fjalorin shqip – greqisht në vitin 1971417

, dhe, Διιελν -

Αιβαληθν Λεμηθν (Fjalor greqisht - shqip)418

. Por me botimin e vitit 1998 vjen me një fjalor të

një përmase tjetër, shumë më cilësor në të gjitha drejtimet, qoftë për sasinë e fjalëve, për

cilësinë e gjetjes së gjegjësit në greqisht, për teknikat leksikografike e deri te paraqitja

pamore.

Fjalësi në shqip i fjalorit, sipas mendimit tonë, duhet të jetë mbështetur tek ai i

Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe (i vitit 1980) dhe i Fjalorit të Shqipes së sotme (i vitit

1984), botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.

Për këtë bazohemi

a) tek literatura që na paraqet vetë autori në faqet e hyrjes419

,

b) tek krahasimi i lemave të dy fjalorëve.

Renditja e lemave është e njëjtë me një ndryshim të vogël. Gjini ka lënë jashtë, nuk ka

përfshirë një numër fjalësh me përdorim krahinor420

si dhe fjalë me përdorim bisedimor, si

p.sh.:

417

N. Gjini, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë, 1971 418

Ν. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993 419

Ν. Γθίλε, Αιβαλν – Διιεληθό ιεμηθό, ( Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998, f. XLVIII 420

Në fjalor gjejmë edhe fjalë me përdorim krahinor, por siç duket ai ka përfshirë vetëm ato fjalë që i ka

konsideruar më të rëndësishëm ose ua dinte kuptimin ose i përdorte vetë dhe ka lënë jashtë ato që nuk i njihte

ose nuk i konsideronte të rëndësishme.


Ma. Kostando Ksera

Page 186

Fjalësi i shkronjës B tek FGJSSH i

1980 (ASHSH)

Fjalësi i shkronjës B tek fjalori i Gjinit

1998

1 babagjysh babagjysh

2 baballëk baballëk

3 baballëk bised.

4 babamadh babamadh

5 babanac/e babanac/e

6 babanik babanik

7 babaraq/e krahin.

8 babaxhan bised. babaxhan

9 babazi bised.

10 babazot babazot

11 bab/ë bab/ë

12 babëlok babëlok

13 babëzi babëzi

14 babëziar babëziar

15 babëzisht ndajf.

16 babëzitem babëzitem

17 babëzitur babëzitur

18 babi babi

19 babil babil

20 babo babo

21 babun/e babun/e

22 babush babush

23 bacarak

24 bac/ë bac/ë

25 bacil bacil

26 bacilmbartës bacilmbartës

27 back/ë

28 back/ë

29 backos bised.

30 baç krahin.

31 baçkallomë bised.

Në fjalor nuk përcaktohet burimi i ilustrimeve /i shembujve që ka përdorur autori në

mikrostrukturat e zërave leksikografikë, por nga krahasimi me Fjalorin e Gjuhës së Sotme

Shqipe, 1980 konstatojmë se autori është ndihmuar nga shpjegimi i lemave duke përdorur

ilustrimet më tipike / karakteristike.


Ma. Kostando Ksera

Page 187

Në shumë raste autori i ka krijuar vetë ilustrimet në përshtatje me karakterin

dygjuhësh të fjalorit. Ai ka bërë një punë të veçantë në gjetjen e shprehjes ekuivalente dhe më

të spikatur në gjuhën synim që është greqishtja. Nuk mjaftohet në shpjegimin e

fjalës/frazës/proverbës fjalë për fjalë në gjuhën tjetër, por krahas saj jep edhe variantin në

greqisht, aty ku ekziston p.sh.: “nuk ha bar”- δελ είλαη κπνπληαιάο, αλφεηνο, βιάθαο, δελ ηνλ

μεγειάο εχθνια; “e ka mbuluar bari”- έρεη θαηξφζ πνπ πέζαλε; “i zëntë shtëpia bar!” –

(θαηάξα) είζε λα ηνπ θιεηζηεί ην ζπίηη, λα ηνπ ζβεζηεί ην ζφη; “prit gomar të mbijë bar!”- δήζε

Μάε λα θαο ηξηθχιιη θαη ηνλ Αχγνπζην ζηαθχιη (παξνηκ.); “zë peshk në bar” – είλαη επηδέμηνο

θαη ηθαλφο, θάλεη ηα αδχλαηα δπλαηά;421

Prania e sektorit me elemente të gramatikës, me zgjedhimin e foljeve ndihmëse dhe

foljeve të ndryshme, prania e tabelave të fjalëve të shkurtuara që përdoren në fjalor, tabela me

fjalët e shkurtuara për fushat e ndryshme që mbulohen në fjalor (p.sh. muzikë, mjekësi etj.),

tabela me akronimet etj. janë elemente që i shtojnë vlerat fjalorit dhe e bëjnë më miqësor për

përdoruesin.

Analiza e makrostrukturës (lemat e fjalorit)

Fjalësi në shqip dhe greqisht përfshin pothuajse të gjithë pasurinë leksikore që

disponojnë shqipja dhe greqishtja përkatësisht.

Në dallim nga Fjalori greqisht – shqip në këtë fjalor nuk gjejmë tregues të veçantë ku

të përcaktohen fjalët e huaja, të cilat patjetër që ekzistojnë. Po japim për ilustrim disa njësi, si

skonto, sigluar, sifon, sevda, etj.

Po kështu nuk ka tregues të veçantë që të na informojë për periudhën kohore /

historike së cilës i përket fjala.

Nuk gjenden emra të përveçëm të njerëzve. Në përgjithësi nuk ekzistojnë fjalë që të

fillojnë me shkronjë të madhe. Toponimet dhe akronimet jepen në tabela të veçanta në fund të

fjalorit.

Në fjalor nuk gjenden neologjizma, për faktin se autori, sipas literaturës, për lemat

shqip ka përdorur versionin e fundit të Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe të vitit 1984, ku

neologjizmat janë shumë të kufizuara.


jo specifik, veçohen më anë të shkurtesës që përcakton fushën përkatëse. Psh.: ηαηξ. për

mjekësinë, καζ. për matematikën; κνπζ. për muzikën; αξραηνι. për arkeologjinë etj.

Parashtesat dhe prapashtesat nuk regjistrohen në lema të veçanta, nuk bëhet asnjë

referencë në lidhje me fjalëformimin. Fjalët e prejardhura dhe fjalët e përbëra jepen si lema të

veçanta

Ndërtimet emërtuese të pathjeshta, si syze dielli, bukë misri, vaj ulliri nuk jepen si

lema të veçanta, por në të shumtën e rasteve si ilustrime brenda lemës së fjalës kryesore, duke

ndjekur së shumti traditën leksikografike të shqipes.

Me treguesin (επαξρ.) krahinore përcaktohet se fjala nuk është unike, por krahinore,

kjo do të thotë se në fjalor ka edhe fjalë me përdorim krahinor p.sh. ylefe, -ja, f., sh. -, -të,

421

Ν. Γθίλε, Αιβαλν – Διιεληθό Λεμηθό, ( Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998, f. 51


Ma. Kostando Ksera

Page 188

νπζ. ζπι., επαξρ., εηξσλ., βι. rrog/ë, -a.; rrezg/ë, -a, f., sh. –a, -at, νπζ. ζπι., επαξρ. ην

ηζάκπνπξν ηνπ ζηαθηιηνύ.

Në fjalor gjenden edhe fjalë me vlerë ose përdorim poetik që përcaktohen me

shkurtesën πνηεη. yjendritur, επηζ., πνηεη., αζηξνθεγγήο; yjestolisur, επηζ., πνηεη.,

αζηεξνζηφιηζηνο

Njësi leksikore me më shumë se një fjalë jepen pak çalë – çalë (112), lidhëza

hem...hem...(308), përemri lloj – lloj (489).


Për sa i përket pjesës formale të mikrostrukturës:

Llojet e informacionit përsëriten me të njëjtën renditje në çdo lemë.

Jepen në mënyrë tipografike kategoritë e ndryshme të informacionit të lemës:

domethënë në një tip/formë të caktuar të elementeve tipografike korrespondon kategori e

caktuar informacioni. Fjalori e jep fjalën në shqip të markuar me të gjitha elementet

gramatikore e aksentologjike. Regjistrohen informacione gramatikore që kanë të bëjnë me:

pjesën e ligjëratës së cilës i përket fjala, gjininë e emrave, mbaresat e shumësit, kohën e kryer

të foljeve, folje kalimtare ose jokalimtare, formën veprore ose pësore të foljeve.

Informacionet jepen edhe në gjuhën shqipe edhe në gjuhën greke.

Në fjalor nuk bëhet transkriptimi fonetik i fjalëve në asnjë rast për arsyen se fjalori,

siç u përmend më lartë, u adresohet njohësve të mirë të greqishtes dhe shqipes.

Në fjalor ekzistojnë referime nga një lemë në lemën tjetër. Këto referime kanë lidhje:

a) Me fjalët me kuptim të përafërt rrezohem – shullëhem

b) Me forma fjalësh me përdorim krahinor në formën unike: p.sh. rrezg/ë,(krah.) -

fre/ri (i rushit), kridhem - zhytem

c) Me forma të së njëjtës fjalë me drejtshkrim të ndryshëm p.sh. referim nga lema

symbyllas – symbyllthi; sopat/ë – sëpat/ë;

d) Me fjalët që përdoren me forma të ndryshme dhe kuptime të njëjta p.sh. prapë –

përsëri, krezm/oj – miros, kreshniki – heroizëm, gjimbajtëse – gjoksore,

e) Me forma me mbivendosje të kuptimit/semantike (p.sh. çifti i ndajfoljeve me

mbaresa të dyfishta απιά – απιψο θαη άκεζα – ακέζσο) Këto referime e bëjnë fjalorin më

miqësor për përdoruesin.

Autori ka ditur me mjeshtëri të japë shumë thënie për të ilustruar kuptimin a kuptimet

e fjalëve. Përzgjedhja e tyre ia ka rritur ndjeshëm vlerat veprës. Ilustrimet janë togfjalësha të

thjeshtë (sintagma dygjymtyrëshe), fjali të zakonshme, por edhe shume fjalë fluturake. P.sh.,

për këtë të fundit do të sillnim si shembuj: Ζ αλζξσπηά είλαη ην βάζξν ηεο αξεηήο / Sjellja

njerëzore është baza e virtytit; φπνηνο ζπέξλεη αλέκνπο, ζεξίδεη ζχειιεο/Kush mbjell erën,

korr furtunën e me dhjetëra e me dhjetëra shembuj të tjerë.


Ma. Kostando Ksera

Page 189


Dihet që shqipja është gjuhë polisemantike (përkundrejt greqishtes që është një gjuhë

sinonimike), dhe N. Gjini ka ditur me mjeshtëri jo vetëm të japë pasurinë e saj leksikore në

përballje me atë të greqishtes, por të japë edhe pasurinë semantike, një çështje kjo e vështirë

për leksikografinë dygjuhëshe. Janë me mijëra fjalët që janë dhënë me struktura kuptimore

me më shumë se një kuptim, madje kemi shumë fjalë me mbi 5 kuptime që janë në përgjithësi

fjalë emërtuese (kuptimplota). P.sh., folja bie (rashë, rënë) ka 20 kuptime, mbiemri i rëndë në

fjalor ka 14 kuptime, folja vë ka 12 kuptime, folja ha ka 11 kuptime, folja shkoj ka 10

kuptime, emri botë ka 9 kuptime, mbiemri i lehtë ka 9 kuptime, emri fuqi ka 9 kuptime, emri

nyjë ka 9 kuptime, folja shoh ka 8 kuptime, emri mend ka 8/8 kuptime, folja rroj ka 8

kuptime, mbiemri i hollë ka 8 kuptime, folja ndjek ka 7 kuptime, ndajfolja drejt ka 7 kuptime,

emri dorë 7 kuptime, mbiemri i shenjtë ka 6 kuptime, vdes ka 6 kuptime, emri qetësi ka 5

kuptime, emri shpinë ka 5 kuptime, folja marr ka kuptime 10/34 etj.

Sipas Saqellariu & Anastasiadhi ―Numërimi i kuptimeve të shumta të fjalëve ndihmon

përdoruesit të mos ndalen në kuptimin e parë të fjalës, gjë që ndoshta do t‘i drejtonte në

përkthim të gabuar, por i shtyn të studiojnë edhe pjesën tjetër të lemës, që të mund të gjejnë

kuptimin që me të vërtetë u nevojitet‖422

.

Fjalori shqip greqisht i N. Gjinit nuk jep vetëm fjalën në greqisht apo në shqip, por ka një

meritë të jashtëzakonshme se pasqyron me mijëra njësi frazeologjike, në të cilat jo vetëm

duken veçoritë dalluese të secilës gjuhë, por për së shumti bëhen treguese edhe të pasurisë

etno-linguistike të greqishtes dhe të shqipes etj. Do të mjaftonin vetëm këto njësi për të

argumentuar ato çka thamë më lart për të treguar përbashkësitë, por edhe dallimet ndërmjet

gjuhëve.

Në fjalor vetëm me fjalën zemër kemi rreth 20 njësi frazeologjike, ku do të

përmendnim: mori zemër / πήξε ζάξξνο, me gjithë zemër / κ‘όιε ηελ θαξδηά, πξόζπκα e kam

në zemër / ηνλ έρσ ζηελ θαξδηά, zemër e thjeshtë / απιή θαξδηά, e pastër / θαζαξή θαξδηά,

zemër e madhe / κεγάιε θαξδηά, zemër fisnike / επγεληθή θαξδηά, zemër e mirë / θαιή

θαξδηά, zemër e artë / ρξπζή θαξδηά; me fjalën mend ka rreth 30 njësi frazeologjike, kurse

me fjalën mendje ka mbi 20, ndër të cilat do të veçonim: kam ndër mend / έρσ θαηά λνπλ, e

lanë mendtë / μεθνύηηαλε, απνβιθώζεθε από ηα γεξάκαηα, ia mori mendtë / ηνλ μεηξέιαλε,

ηνπ κήξε ηα κπαιά, ηνλ πάγεςε, me fjalën gojë ka mbi 20 njësi frazeologjike etj. etj.

Fjalori ka një meritë tjetër të vlerësueshme. Lënda leksikografike mund të tërheqë

vëmendjen e studiuesit të historisë së gjuhës shqipe me greqishten, sepse lehtësisht mund të

zbulohen huazimet nga greqishtja, qofshin ato që i përkasin terminologjisë shkencore etj.

(dihet se shumica e termave janë greko-latine), qofshin ato që kanë hyrë në kohët e vjetra apo

në periudhën bizantine, qofshin ato bashkëkohore që mund të lidhen me rigjallërimin e

terminologjisë së besimit ortodoks etj.

422




www.enl.auth.gr/szmposium19



Ma. Kostando Ksera

Page 190

Në shumicën e rasteve në fjalët polisemike jepet me treguesin κηθξ. përdorimi

metaforik i fjalës.

Ana pragmatologjike e mikrostrukturës

Në fjalor nuk gjejmë ndonjë tregues të posaçëm për diferencimin e stilit të përdorimit

të fjalëve (i thjeshtë apo formal). Po kështu edhe për ngarkesën pozitive apo negative të

fjalëve nuk gjejmë tregues. Gjejmë treguesit: εηξσλ.- εηξσληθφο, ironik; επθεκ. – επθεκηζκφο,

eufemizëm; πβξηζη. – πβξηζηηθφο, sharje, ofendim; ρατδ. – ρατδεπηηθφο, përkëdhelës.

Ana përkthyesore e mikrostrukturës

Cilësia e përkthimit të gjuhës – burim në gjuhën - synim, d.m.th., nga gjuha shqipe në

gjuhën greke në përgjithësi është e saktë. Duke e krahasuar me gjuhën e përkthimit tek fjalori

greqisht – shqip mund të themi se tek ky fjalor është treguar më shumë kujdes dhe gjuha e

përkthimit i afrohet më shumë greqishtes standarde si nga ana semantike - leksikore ashtu

edhe nga ana e strukturës sintaksore.

Gjejmë si lemë të veçantë fjalën mapo,-ja423

f. sh. -, -t, νπζ. ζει., ζπληνκία ηεο

―magazinë popullore‖ ιατθό θαηάζηεκα, ―mapo ushqimore‖; ιατθό θαηάζηεκα ηξνθίκσλ,

―mapo industriale‖ ιατθό θαηάζηεκα βηνκεραληθώλ εηδώλ. Fjala është akronim/fjalë e

shkurtuar e formuar nga rrokjet e para të fjalëve magazinë popullore – mapo, e cila ka kaluar

në ndjenjën gjuhësore të popullit si fjalë më vete në krah të fjalës dyqan.

Vërejtje rreth fjalorëve dygjuhësh të N. Gjinit

Gjini e njihte mjaft mirë gjuhën greke. E para, sepse e kishte gjuhë të mëmës dhe e

dyta, sepse ishte i diplomuar në Shkollën Normale të Korfuzit. Në vazhdim, izolimi i

Shqipërisë nga bota përreth kishte si rezultat, edhe Gjini, ashtu si e gjithë popullsia e

Minoritetit Etnik Grek, të humbasë kontaktet me Gjuhën Neohelenike, e cila dekadat e fundit

të shekullit të kaluar, nën efektin e shumë parametrave, njohu zhvillim të madh, në

kundërshtim me gjuhën që përdorin anëtarët e Minoritetit Grekët të Shqipërisë, e cila jo

vetëm nuk arriti të ndjekë hapat e zhvillimit të Gjuhës Neohenelike, jo vetëm që nuk arriti të

kishte një dinamikë të brendshme, por nën ndikimin e shqipes humbiste vazhdimisht terren.

Pas viteve ‗90 kur Shqipëria doli nga faza e izolimit, filluan të rivendosen edhe

marrëdhëniet e gjuhës së Minoritetit me Gjuhën Neohelenike.

Gjendja gjuhësore që mbizotëroi gjatë kësaj periudhe pasqyrohet edhe në të tria

fjalorët e Gjinit. Në fjalorin Shqip –Greqisht të 1971 kemi një varfëri gjuhësore për sa i

përket greqishtes, e cila përmirësohet në veprat e tjera.

423

Ν. Γθίλε, Αιβαλν – Διιεληθό Λεμηθό, ( Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998, f. 500


Ma. Kostando Ksera

Page 191

Profesor Johallas në parathënien e veprës së tij ―Fjalori greqisht – shqip‖ i Marko

Boçarit, shkruan për fjalorin e Gjinit të 1971: ―Në këtë fjalor përfaqësohet gjuha shqipe

unike, e sotme, e shkruar dhe e folur. Për sa u përket termave të greqishtes vëren dikush se

leksikografi nuk e njeh mirë greqishten ose të paktën nuk ka kontakte të drejtpërdrejta me

Gjuhën Neohelenike të sotme‖424

Në vazhdim, në qoftë se do të krahasojmë Fjalorin Shqip – Greqisht, që u botua në

vitin 1993 me atë të vitit 1998 do të konstatojmë zhvillimin gjuhësor të autorit. Në të parin,

për sa i përket greqishtes, vihet re një varfëri gjuhësore, me përdorimin e fjalëve të

zakonshme dhe shpesh herë gjejmë struktura sintaksore të ndikuara nga sistemi i gjuhës

shqipe. Në fjalorin e dytë, atë Shqip – Greqisht të vitit 1998 greqishtja është më e pasur dhe

më ―greqishte‖.

Vetë autori në parathënien e Fjalorit Greqisht – Shqip 1993, shkruan se ―Ishte një

punë e vështirë dhe e lodhshme. Trashëgimia ishte mjaft e pakët; fjalorët e tjerë gjuhë e huaj

– shqip numëroheshin me gishta, mundësia për të komunikuar me kolegët grekë ishte e

pamundur për shkaqe politike të asaj kohe. Megjithatë fjalori arriti nivelet e kërkuara.‖425

Në dy veprat e rëndësishme të N. Gjinit, përveç përpjekjes shumë të madhe dhe punës

kolosale e pasionante që vihet re, përveç përkujdesjes me të cilën hartoi veprat e tij,

konstatojmë edhe disa probleme të vogla, të cilat vijnë si rrjedhojë e kushteve dhe e situatës

në të cilat jetoi dhe krijoi autori. Ekzistojnë probleme të llojeve të ndryshme.

Më poshtë jemi munduar të paraqesim disa nga këto probleme, duke bërë një

kategorizim dhe grupim të tyre.

N. Gjini nuk është mjaftuar në hartimin e një fjalori dygjuhësh sinonimik greqisht –

shqip apo shqip – greqisht në të cilin të jepet fjala sinonime në gjuhën e dytë, por jep në

mënyrë analitike strukturën kuptimore të fjalëve. Në të shumtën e rasteve, fjala, në gjuhën e

dytë, është përfshirë në fraza ose togfjalësh që të bëhet më i qartë kuptimi i saj ose nuancat e

kuptimeve të saj. Shumë herë jepet edhe shpjegimi i fjalës, gjë që i bën fjalorët pothuajse

shpjegues.

Në Fjalorin Greqisht – Shqip (1993) në dallim nga Fjalori Shqip – Greqisht (1998)

përdor përballë fjalës greke analogen në shqipe. Janë më të pakta rastet ku bën edhe

shpjegimin e fjalës. Madje, kjo ndodh edhe në disa raste ku shpjegimi është i domosdoshëm

se nuk bëhet i qartë kuptimi i fjalës.

Përpiqet të japë më mirë kuptimin duke e përfshirë atë në fraza të shumta. P.sh.: αγλφο

(i,e) pastër, i kulluar, i ndershëm, ―αγλό θνξίηζη‖ vajzë e pastër, e ndershme. Nuk përmend që

fjala (mbiemri) αγλόο kur karakterizon qenie njerëzore ka kuptimin ―shpirtërisht dhe

moralisht i pastër‖, kurse kur karakterizon produkte ka kuptimin ―i freskët, i pastër, jo i

trazuar me substanca ose produkte të tjera‖ p.sh. αγλφ ειεηφιαδν - vaj ulliri i pastër, αγλή

ζνθνιάηα - çokollatë e pastër.

Nuk ndodh e njëjta gjë në fjalorin Shqip – Greqisht, ku për çdo fjalë të shqipes jep

analogen e greqishtes dhe në të shumtën e rasteve të shoqëruar edhe me shpjegimin përkatës.

424

Σ. Γηνράια, Σν ειιελν-αιβαληθφλ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,

ηόκνο 46, Αζήλαη 1980, Δηζαγσγή: 425

Ν. Γθίλε, Διιελν – Αιβαληθό Λεμηθό, (Fjalor greqisht – shqip), Ησάλληλα, 1993 f. XIX


Ma. Kostando Ksera

Page 192

Këtu frazat përdoren, kur janë të nevojshme, që të bëhen më të qarta kuptimet e ndryshme të

fjalës. p.sh.: çikërrim/ë,-a, f. sh.-a, -at, ζει. θπξίσο ζηνλ πιεζ. 1. Σα κηθξνπξάγκαηα, ηα

αζήκαληα πξάγκαηα, ηα ςηιηθά, πξάγκαηα ρσξίο κεγάιε αμία, ην επηειέο πξάγκα, ―dyqan

çikërrimash‖ ην ςηιηθαηδίδηθν, ην θαηάζηεκα ηνπ ςηιηθαηδή, θαηάζηεκα ςηιηθώλ, 2. κεηαθ.

αζήκαληεο κηθξνδνπιεηέο, ―mos u merr me çikërrima‖ κελ αζρνιείζαη κε κηθξνδνπιεηέο,

vogëlsira426

.

Në disa raste jepet si kuptim i parë i një fjale një kuptim i dytë i saj në vend të

kuptimit të parë. p.sh. ςηινθνζθίληζκα (-αηνο), ην Γ., αξζ. Shqyrtim i hollësishëm (i imët, i

përpiktë), 2. Të siturit, sitj/e me sitë të himët (të hollë)427

Këtu kuptimi i parë i fjalës është ―Të siturit, sitj/e me sitë të himët (të hollë)‖ dhe

kuptimi i dytë është ―Shqyrtim i hollësishëm (i imët, i përpikët)‖,

ακάξαληνο, -ηε, -ην Γ. mb. 1. fig. (i, e) pavdeksh/ëm, -me (e), ηα θαιιηηερληθά δεκηνπξγήκαηα

ηεο αξραίαο Αζήλαο είλαη ακάξαληα. Krijimet kulturore të Athinës së lashtë janë të

pavdekshme.

Në fjalorin e Babinjotit gjejmë këto të dhëna për fjalën: kuptimi i parë 1. Απηφο πνπ

δελ καξαίλεηαη δελ μεξαίλεηαη, Ai që nuk vyshket, nuk thahet. 2. Απηφο πνπ δηαηεξεί άθζαξηεο

ηηο αξρηθέο ηνπ ηδηφηεηεο. Ai që i ruan vetitë e tij të pa cenuara.

Kuptimi i fjalës, që në fjalorin e Gjinit jepet si i pari, është kuptimi i dytë i saj dhe

kuptimi i parë nuk jepet fare.

αγνξνπσιεηήο, ν Κ. Γ. m. 1. (i kafshëve) xhambaz, -i m. 2. shitblerës, -i m.

Kuptimi i parë i fjalës shitblerës është: ai që blen dhe shet në përgjithësi dhe kuptimi i

dytë i saj është ai që blen dhe shet kafshë. Në fjalorin e Gjinit jepet si i parë kuptimi i dytë i

saj dhe kuptimi i parë, kryesor jepet si i dytë.

Në disa raste gjejmë t‘i shtohen fjalës kuptime, të cilat nuk i përkasin fare asaj. p.sh.

άγεπζηνο, -ηε, -ην Γ. mb. 1. (i, e) pangrënë, 2. (i, e) pashijsh/ëm, -me (e), “άγεπζηα θαγεηά”

gjellë të pashijshme.428

Kuptimi (i, e) pangrënë, (απηφο πνπ δελ έθαγε, πνπ είλαη λεζηηθφο) ai që nuk hëngri,

që është i uritur, i cili jepet si kuptimi i parë i fjalës nuk i përket fare fjalës.

άγλσζηνο, -ηε, -ην mb. 1. (i, e) panjohur, 2. (i, e) pakuptuesh/ëm, -me (e) άγλσζηε γιώζζα

―gjuhe e pakuptueshme‖ 3. mat. i panjohur.429

Kuptimi (i, e) pakuptuesh/em (që nuk kuptoj diçka) i cili jepet si kuptimi i dytë i

fjalës, nuk ka lidhje me fjalën άγλσζηνο që do të thotë i panjohur.

Disa fjalë jepen më parë në një formë më të vjetër të gjuhës greke dhe më pas në

formën me të cilën përdoren sot. Akoma fjalë nga gjuha intelektuale (katharevusa) ose gjuha

e vjetër (arhaia) jepen si lema më vete dhe në vazhdim për të gjetur kuptimin e tyre bëhet

adresimi në lemën me formën e sotme të fjalës. Kjo është më se e saktë për fjalë që akoma

edhe sot përdoren me formën e vjetër të tyre, por besoj se është e tepërt për fjalët: p.sh.

426

Ν. Γθίλε, Αιβαλν – Διιεληθό Λεμηθό, ( Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998, f. 121 427

Ν. Γθίλε, Διιελν – Αιβαληθό Λεμηθό, (Fjalor greqisht – shqip), Ησάλληλα, 1993, f. 1130 428

N. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993, ζει. 9 429

N. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993, ζει. 12


Ma. Kostando Ksera

Page 193

αγειάο(-άδνο) → αγειάδα; αγθψλ(-ψλνο) →αγθψλαο; γείησλ(-νλνο) → γείηνλαο;

αλαθνηλψ(φσ) → αλαθνηλψλσ; βειηηψ →βειηηψλσ; αλαθνριίσζηο(-εσο); αλαθαίληζηο, etj.

Nga fjalorët nuk mungojnë edhe mbeturina të regjimit të vjetër komunist, në të cilin

jetoi dhe krijoi për shumë vjet autori. Gjejmë shembuj në të cilat janë të përfshira fjalët, të

cilat i referohen ―ideologjisë socialiste‖ dhe ―realizmit socialist‖që mbizotëronte në Shqipëri

gjatë periudhës së diktaturës komuniste. P.sh. fjalët: άγξππλνο - vigjilent άγξππλνο θξνπξφο

ησλ ζπλφξσλ “rojë vigjilente e kufirit (të shtetit)”, αγξππλώ - vigjiloj δνπιεχνπκε θαη

αγξππλνχκε, “punojmë e vigjilojmë”430

; δηέξρνκαη431

, νη αληηπεξηζπαζηέο δηήιζνλ ηα ζχλνξα

“diversantët kaluan kufirin”. εγθιεκαηηθφο432

, εγθιεκαηηθή ζηάζε έλαληη ηεο εξγαζίαο

“qëndrim θriminal ndaj punës"; βηνκεραλνπνίεζε, ε ζνζηαιηζηηθή βηνκεραλνπνίεζε

―industrializimi socialist‖; αθκή ε αθκή ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ρσξηνχ ―lulëzimi i fshatit

socialist‖ (f.55)

Fjala αιινηξίσζε tek fjalori i Gjinit ka vetëm një kuptim, atë të ―tjetërsimit të

pasurisë‖. Tek Babinjoti fjala ka tre kuptime me kryesorin atë të tjetërsimit të njeriut si

fenomen shoqëror, të largimit të njeriut nga vetvetja dhe nga bota që e rrethon. 2. Humbja e

karakteristikave bazë të personalitetit tonë. Ζ απψιεηα βαζηθψλ γλσξηζκάησλ ηεο

πξνζσπηθφηεηάο καο.

Kushtet në të cilat jetoi Gjini diktuan që fjala të ketë vetëm kuptimin e tjetërsimit të

pasurisë, sepse në atë periudhë ky ishte një fenomen shumë i përhapur dhe shqetësues për

popullsinë (merrnin tokat dhe bagëtinë e njerëzve për të krijuar kooperativat, ose u merrnin, u

tjetërsonin shtëpinë dhe ia jepnin dikujt tjetër për të jetuar). Parametrat sociale të fenomenit

që mbart fjala, ishin krejt të panjohura në atë periudhë për Gjinin dhe gjithë shoqërinë dhe, si

rrjedhojë jo të nevojshme për t‘u përfshirë në fjalor.

Në Fjalorin Shqip – Greqisht mungojnë shumë terma shkencore që kanë të bëjnë me

zhvillime në fusha të ndryshme të teknologjisë. Fakti që Gjini përdori si fjalor model për

lemat e shqipes Fjalorin e Gjuhës Shqipe të 1980 shpjegon këtë mungesë të terminologjisë.

Fjalori Greqisht - Shqip i 1993 ka më shumë gabime nga Fjalori Shqip – Greqisht i

1998. Në fjalorin e dytë është treguar një përkujdesje më e madhe në përgjithësi. Lemat janë

më të plotësuara dhe përdorimi i gjuhës në shpjegimin e tyre është më i mirë.

Problemet më të shumta paraqiten në rastet ku për fjalën greke nuk ekziston një fjalë e

vetme analoge e shqipes. Për të përcaktuar drejt kuptimin e saj duhet parë fjala në tërësi,

duhen parë të gjitha lidhjet semantike të fjalës në greqisht dhe në shqip.

Le të marrim fjalën απνθηώ

Në fjalorin e Βabinjotit kjo fjalë ka kuptimet: 1. θάλσ (θάηη) δηθφ κνπ, παίξλσ ππφ ηελ

θαηνρή κνπ, γίλνκαη θχξηνο πξάγκαηνο. (bëj diçka timen, bëhem pronari i diçkaje që e bleva

ose e fitova, jam i zoti i diçkaje) Ο Γηάλλεο απέθηεζε θαηλνχξην απηνθίλεην (Jani mori makinë

të re, d.m.th është pronari i një makine të re) ή θνξέαο ηδηφηεηαο (ose mbartës i një cilësie)

απέθηεζε πείξα/γλψζεηο/δχλακε (fitoi eksperiencë/dije/forcë) 2. θάλσ (παηδηά). lind fëmijë,

bëhem prind p.sh. O Κψζηαο απέθηεζε έλαλ γην (Kosta u bë me djalë).

430

Ν. Γθίλε, Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht – shqip) Ησάλληλα, 1993, ζει. 17. 431

Po aty, f. 376. 432

Po aty, f. 404


Ma. Kostando Ksera

Page 194

Në fjalorin e Gjinit fjala ka kuptimin 1. fit/oj (-ova, -uar), απέθηεζε ηε ζπκπάζεηα ηνπ

ιανχ’ fitoi simpatinë e popullit, 2. vë (vura, vënë), απέθηεζε κεγάιε πεξηνπζία’ vuri pasuri të

madhe.

Vërejmë se të dyja kuptimet, me të cilat Gjini e lidh fjalën, janë problematike.

E para: në shqip nuk ekziston fjalë analoge për fjalën απνθηώ që të mbulojë në tërësi

kuptimin e saj.

E dyta: nuk jepet në asnjë rast kuptimi i saktë i saj. Tek kuptimi i parë si fjalë

sinonime, gjegjëse i ka vënë fjalën fitoj, e cila në vetvete mbart kuptimin fitoj lojën/para për

të cilin në greqisht ekziston fjala θεξδίδσ me kuptim plotësisht të barabartë me fjalën fitoj

p.sh. fitoj lojën/konkursin θεξδίδσ ηνλ αγψλα/δηαγσληζκφ. Sa para fiton nga puna që bën?

πνζα ρξήκαηα θεξδίδεηο απφ ηε δνπιεηά πνπ θάλεηο; Kështu që fjala fitoj nuk mund të jetë

fjala sinonime për kuptimin në tërësi të fjalës απνθηώ. Ajo mund të përdoret për përkthimin

në shqip vetëm në rastin kur fjala απνθηώ ka kuptimin mbart një cilësi, fitoj një cilësi siç u

përmend më lart p.sh απέθηεζε πείξα/γλώζεηο/δύλακε (fitoi eksperiencë/dije/forcë), por nuk

mund të themi fitoi një makinë (Kur makinën e kemi blerë vetë dhe nuk e kemi fituar në një

lotari etj,)

Shembulli απέθηεζε ηε ζπκπάζεηα ηνπ ιανχ’ (fitoi simpatinë e popullit) në greqisht

është i pa pranueshëm, sepse fitoi simpatinë e popullit do të thotë θέξδηζε ηε ζπκπάζεηα dhe jo

απέθηεζε ηε ζπκπάζεηα ηνπ ιανχ.

Edhe për kuptimin e dytë të fjalës ndodh e njëjta gjë. Për fjalën vë (vura) sinonime në

gjuhën greke janë fjalët βάδσ, ηνπνζεηώ. Në këtë rast mund të themi që në qoftë se

απνθηώ=vë = βάδσ/ηνπνζεηώ atëherë duhet të jetë i saktë edhe barazimi απνθηώ =

βάδσ/ηνπνζεηώ që nuk pranohet në asnjë rast në gjuhën greke.

Gjithashtu nuk përmendet fare kuptimi i dytë që mbart fjala, i cili është shumë i

përdorur sidomos në rastet kur një mashkull bëhet me fëmijë p.sh. Zoti Artur na qerasi, se u

bë me vajzë. Ο θ. Αξηνχξ καο θέξαζε γηαηί απέθηεζε θφξε.

Edhe pse në fjalorë gjenden disa probleme të vogla, ato nuk ua zbehin në asnjë

mënyrë vlerat e tyre të mëdha shkencore dhe funksionale. Nuk duhet të anashkalojmë faktin

që janë fjalorët e parë të këtij lloji në fushën e leksikografisë greko-shqiptare dhe shqiptaro-

greke dhe se u krijuan në një periudhë shumë të vështirë për sa u përket modeleve ose edhe

hapësirave të bashkëpunimit me të tjerë.

Në këto vepra është i dukshëm, i qartë mundi i madh i autorit që të arrijnë në duart e

përdoruesve. Ato mbeten dy vepra shumë të rëndësishme dhe të vlerësuara në fushën e

leksikografisë dygjuhëshe, të cilat mbartin në vetvete karakteristikat e periudhën në të cilën u

hartuan.

Do të ishte një zhvillim pozitiv në qoftë se disa nga institucionet siç janë

Departamentet e Gjuhës Greke në Universitetet e Gjirokastrës dhe të Tiranës si dhe

Universiteti i Janinës, që ka një vazhdimësi në këtë fushë, të ndërmarrin iniciativën e

rishikimit dhe ristrukturimit të këtyre fjalorëve dhe përshtatjen e tyre me ndryshimet e

pashmangshme dhe të përhershme të sistemeve gjuhësore si dhe me nevojat e vazhdueshme

dhe gjithmonë në rritje të shoqërisë.


Ma. Kostando Ksera

Page 195

Profesor Jorgos Kapsalis, që është një nga bashkëpunëtorët e Gjinit dhe

redaktor/kujdestar i Fjalorit Shqip – Greqisht i 98 - ës, në një konferencë në Universitetin e

Tiranës kur u diskutua për problemet e fjalorëve të Gjinit u shpreh në lidhje me këtë: ―Kur na

solli barba – Nikoja (se kështu e thërrisnim) për herë të parë materialin e fjalorit të ‘93 - shit e

studiuam dhe konstatuam që kishte një sërë gabimesh për shkak të këtyre kushteve që

përmendët edhe ju. Diskutuam në grupin e punës dhe shumicën e tyre i korrigjuam, për disa

të tjera barba Nikua ishte i bindur se ishte ashtu siç e ka shprehur ai. Nuk mund të ndërhynim

më shumë, sepse atëherë do të humbiste ose do të shtrembërohej karakteri personal i veprës.

Nuk do të ishte më fjalori i Gjinit. Kështu vendosëm që të ndërhynim gjer aty që na lejonte

kjo gjë. Tek fjalori i ‘98 - ës edhe njohuritë e tij në lidhje me greqishten u përmirësuan edhe

ne punuam më shumë mbi materialin që solli, edhe natyra shqip – greqisht e fjalorit bënë të

mundur botimin e një vepre më të plotë dhe të saktë‖.433

Fjalor shkollor shqip – greqisht N. Pepivani dhe V. Bici (1998)

Në vitin 1998, N. Pepivani dhe V. Bici botojnë në Tiranë fjalorin Ura e fjalëve, që

është një fjalor shkollor shqip – greqisht, me 4.000 fjalë. Ai ka një kahe tepër të përcaktuar,

sepse është hartuar për t‘u ardhur në ndihmë nxënësve të shkollave të pakicave kombëtare

dhe fjalësi që pasqyron, është përzgjedhur dhe është dhënë semantikisht dhe leksikografisht

shumë thjesht, për të plotësuar nevojat praktike të përvetësimit të lëndës së gjuhës shqipe në

ciklin fillor të shkollës 8-vjeçare (tani 9-vjeçare)434

.

Fjalori më shumë u ngjan doracakëve të hartuar për qëllime turistike, pragmatiste.

Mjafton të theksojmë se fjalët në gjuhën shqipe nuk janë paraqitur me theks, nuk janë

karakterizuar sipas kategorisë leksiko - gramatikore (si emra, si folje, si mbiemra, si

ndajfolje, si lidhëza, si parafjalë etj.). Pavarësisht se autorët kanë dashur të motivohen për

karakterin e thjeshtë të veprës, këto elemente nuk duhet të mungonin, sepse kanë peshën e vet

të pamohueshme në mësimin e gjuhës shqipe (si gjuhë të shkruar në një mjedis dygjuhësh)

nga nxënësit e shkollave minoritare greke.

Fjalori ka edhe gabime të paraqitjes leksikografike të treguesve morfologjikë të

fjalëve të shqipes: nuk ndahen saktë mbaresat ose prapashtesat trajtëformuese etj.

Në Fjalor kemi dhe një pasqyrë të shkurtër të zgjedhimit të foljeve të parregullta, të

lakimit të përemrave pronorë, si dhe një tabelë të numërorëve themelorë duke dhënë

numërorin me shifra arabe dhe transkriptimin e tyre me shkronja.435

433

Nga interpelanca e z. Kapsali në Konferencën Shkencore Ndërkombëtare, të Departamentit të Gjuhëve Sllave

dhe Ballkanike të Universitetit të Tiranës në bashkëpunim me Universitetin e Janinës, Tiranë, 21 tetor 2013 434

N. Pepivani, V. Bici, Ura e fjalëve (fjalor shkollor shqip – greqisht), Tiranë, 1998 435

N. Pepivani, V. Bici, Ura e fjalëve (fjalor shkollor shqip – greqisht), Tiranë, 1998, f. 145 -162


Ma. Kostando Ksera

Page 196

5.3.2.3. Fjalori frazeologjik ballkanik 1999

(J. Thomai, Xh.Lloshi, R.Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi)

Një fjalor i veçantë shumëgjuhësh, ku greqishtja vendoset si gjuhë e dytë e huaj, pas

bullgarishtes, është Fjalori frazeologjik ballkanik436

i hartuar nga Jani Thomai, Xhevat

Lloshi, Rusana Hristova, Kosta Qiriazati e Ana Melonashi, që u botua më 1999. Vepra ka

rreth 5000 njësi frazeologjike në pesë gjuhë: shqip – bullgarisht – greqisht – rumanisht –

serbokroatisht.

Sipas J. Thomait ―ky fjalor është i pari në llojin e vet jo vetëm në gjuhësinë ballkanike, por

edhe në atë evropiane, vlerat e tij janë të rrafshit shkencor-teorik dhe të rrafshit praktik‖.

Ne mund të veçojmë disa nga vlerat:

Fjalori dëshmon edhe nëpërmjet frazeologjisë afrinë që kanë që së lashti gjuhët e

kësaj treve dhe përforcon idenë e një bashkësie gjuhësore ballkanike; mbi gjysma e njësive

frazeologjike janë të njëjta nga ndërtimi e nga kuptimi në të pesta gjuhët, pjesa tjetër është e

përbashkët për 3-4 gjuhë.

Duhet të parashtrojmë këtu mendimin e shprehur nga kritika leksikografike se në

Fjalorë zbulojmë se ―shqipja ka afri më të mëdha në fushën e frazeologjisë me greqishten e

pas kësaj me rumanishten; kjo flet për marrëdhënie më të hershme të shqipes me këto gjuhë;

nëpërmjet këtyre marrëdhënieve gjuhësore kuptohen edhe disa elemente të përbashkëta të

historisë e të mënyrës së jetesës së popujve, të etnokulturës e të mendësisë së tyre‖437

.

Hartuesit e fjalorit e kanë pasur kriter themelor të punës së tyre përzgjedhëse, për të

gjetur njësi frazeologjike sa më të ngjashëm kuptimisht dhe strukturalisht438

. Ndaj bie

menjëherë në sy përbashkësia e madhe në shqip dhe në greqisht, sa shpesh mund të duket se

kemi kalkime: e ka gojën të ëmbël / έρεη γιχθν ζηφκα, e ka gjakun të ëmbël / έρεη ην αίκα ηνπ

γιπθφ, ëndrra në diell / νλείξαηα ζηνλ ήιην, ëndrra me sy hapur / φλεηξα κε ηα κάηηα αλνηρηά,

nuk pi ujë / δελ πίλεη λεξφ etj.439

Megjithatë në njësitë frazeologjike (të cilat së shumti krijohen nga shndërrimi i

figurshëm i togfjalëshit të lirë përgjegjës), më shumë se kudo brenda sistemit gjuhësor, duket

dhe e veçanta e secilit popull, shpërfaqen dukshëm elementet etnike të popujve. Kështu ne

mund të sjellim disa shembuj. Kuptohet që ne nuk mund të kemi paralelizëm në greqisht për

njësinë frazeologjike flet si e ëma e Zeqos majë thanës, por kjo ka si të përafërt njësinë κηιάεη

ζην βξφλην (fjalë për fjalë flet krisma, gjëmime) që në shqipe do të përkthehej flet në erë. Po

kështu njësia në shqipe sot i bën hunjtë nesër i djeg në greqisht mund të përkthehet (ose ka si

barasvlerëse) ζήκεξα ζνπ δίλεη ην ιφγν θαη αχξην ηνλ παηάεη (fjalë për fjalë sot e jep fjalën dhe

nesër e shkel, të cilën e ka edhe shqipja) në shqip m’u bë mendja dhallë, kurse në greqisht

436

J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi, Fjalori frazeologjik ballkanik, Tiranë, 1999 437


438

J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi, Fjalori frazeologjik ballkanik, Tiranë,

1999, f. 5-9 439

Shembujt janë nxjerrë nga vepra J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi, Fjalori

frazeologjik ballkanik, Tiranë, 1999.


Ma. Kostando Ksera

Page 197

κνπ έγηλε ην κπαιφ ζαιάηα (μίδη, θνπξθνχηη), fjalë për fjalë m‘u bë mendja sallatë (uthull, qull/

mëmligë) etj.

Fjalori nuk ka fjalës me leksema, megjithatë ai ka rëndësi të madhe, sepse së pari u

shërben drejtpërdrejt studiuesve në fushën e gjuhësisë ballkanike, por edhe gjithë atyre që

duan të mësojnë në rastin tonë shqipen (kur janë grekë) dhe greqishten (kur janë shqiptarë).

Por me lëndën e veçantë që ai përmban, u shërben edhe përkthyesve, edhe shkrimtarëve etj. si

dhe të tjerëve që ndiejnë nevojën e krahasimeve ndërgjuhësore në frazeologji.

Fjalori, që në fillim të botimit të tij, ka shkaktuar debate, sidomos për pjesën e shqipes

me greqishten (për saktësinë e përkthimit në gjuhët e tjera si në: bullgarisht, rumanisht,

serbokroatisht nuk kemi informacione, por për pjesën e greqishtes që na intereson edhe në

kuadrin e këtij punimi kemi gjetur material, ku paraqiten disa probleme, të cilat jemi munduar

t‘i paraqesim më poshtë).

Prof. Thoma Dhima ka studiuar idiomat e ndërtuara me emra që tregojnë kafshë

(Dhima 2004) në artikullin e tij ―Shprehje frazeologjike të shqipes dhe të greqishtes që

ndërtohen me emra kafshësh‖ (Locutions phraséologiques de l‘albanais et du grec ayant à la

base les noms d‘animaux, fr.) në të cilin përmend se në Fjalorin Frazeologjik Ballkanik, për

sa i përket greqishtes, gjenden shprehje frazeologjike që nuk i përkasin greqishtes, por

ndoshta janë përkthime nga shqipja.440

I të njëjtit mendim është dhe Harallamb Miçoni441

, i

cili në disertacionin e tij me temë ―― shkruan: ―Në vijim të përfundimeve të Dhimës për

idiomat e ndërtuara me emra kafshësh në shqip dhe në greqisht shtojmë dyshimin se ka apo jo

kaq shumë përkime midis idiomave me emra kafshësh. Për verifikimin e ekzistencës së

shumë idiomave greke të paraqitura si kalke idiomatike në ―Fjalorin frazeologjik ballkanik‖

iu drejtuam fjalorëve të të dy gjuhëve, sidomos atij të greqishtes dhe konstatuam se shumë

idioma të kalkuara të greqishtes të paraqitura në ―Fjalorin frazeologjik ballkanik‖ nuk

përbëjnë përkime reale të idiomave të shqipes, si p.sh., *πιέλεη ην θεθάιη ηνπ γατδάξνπ, *ηνπ

γελλάεη θη’ν πεηεηλφο, *ην δεηά ζαλ ηε ρειψλα ην θαξθί, *ζαλ ην γνπξνχλη ζην θινπβί,

*θάζεηαη ζαλ ην βξεγκέλν πνληηθφ etj.”

Μë poshtë Miçoni vazhdon: ―Shumë nga këto mospërkime janë paraqitur si përkime

idiomatike në Fjalorin frazeologjik ballkanik, si p.sh., *θαξχδη ζην ζηφκα për arrë në gojë,

*είλαη ζηε ξίδα ηεο αριαδηάο për është në rrëzë të dardhës, *έπεζε απφ ηε ζπθηά për ra (zbriti,

u rrëzua) nga fiku442

.

Këto ―përkime‖ idiomatike mbështeten në kalke të pa institucionalizuara për gjuhën e

atdheut mëmë (greqishtja letrare). Shprehjet idiomatike të kalkuara tingëllojnë si të huaja për

grekët që banojnë në kufijtë e shtetit grek dhe kryesisht larg Epirit që përbën brez kontakti të

shqipes me greqishten; ato nuk ruajnë dhe as bartin tek lexuesi (grek) kuptimin e shprehjes

idiomatike burimore, i cili, siç dihet, nuk është i njëjtë me shumën e kuptimeve të përbërësve

leksikorë të saj.

440

Për më shumë shih Th. Dhima, (2004). Locutions phraséologiques de l’albanais et du grec ayant à la base

les noms d’animaux. Në: IX congrès international d‘études sud-est européennes. Tiranë. (Artikull i pabotuar). 441

H. Miçoni, punim disertacioni me temë ―Rreth frazeologjisë së gjuhës shqipe krahasuar me greqishten‖,

Universiteti i Tiranës, 2013. 442

J. Thomai, et al. (1999). vep. e cit.


Ma. Kostando Ksera

Page 198

Në këto raste ―kemi të bëjmë thjesht me pasojat e kontaktit intensiv dhe asimetrik të

shqipes me greqishten në territore ku folësit e këtyre dy gjuhëve takoheshin e takohen përditë

e ku, qyshkur pakica kombëtare greke u përfshi në kufijtë politikë të shtetit shqiptar dhe

mbeti e izoluar nga trungu amë për mbi gjysmë shekulli, shqipja ka qenë gjuhë dominante

dhe ka lënë gjurmë të shumta në të folmet greke të trojeve në jug të Shqipërisë. Frazeologjia

nuk mund të bënte përjashtim nga ky proces‖443

.

Si konkluzion i përgjithshëm mbi përkimet greko-shqiptare, mund të themi se nuk

duhet të jenë aq shumë sa pretendohet në Fjalorin frazeologjik ballkanik. Për këtë vlerësim

mbështetemi në mospërkimet idiomatike të fushës me emra të fruta-perimeve, të cilat

paraqiten si përkime idiomatike në Fjalorin frazeologjik ballkanik, si p.sh., *θαξχδη ζην ζηφκα

për arrë në gojë, *είλαη ζηε ξίδα ηεο αριαδηάο për është në rrëzë të dardhës, *έπεζε απφ ηε

ζπθηά për ra (zbriti, u rrëzua) nga fiku etj.‖444

Të tilla kalke të painstitucionalizuara gjejmë në përdorim të gjerë tek e folura e

anëtarëve të MEG në Shqipëri. Siç u përmend edhe në raste të tjera, kjo ndodh për shkak të

izolimit të tyre nga gjuha e shtetit amë dhe për shkak të ndikimit të gjuhës shqipe në të gjitha

fushat e jetës së tyre. Autori që ka marrë përsipër të plotësojë pjesën greke të fjalorit, i kishte

të dyja këto karakteristika, prandaj fjalori ka kaq shumë probleme. Në një ribotim të

mundshëm të fjalorit duhet të përfshihet një njohës i mirë i gjuhës greke.

5.3.2.4. Fjalori shqip – greqisht, i Lavdimir Markut 2010

Lavdimir Marku është i njohur tashmë në fushën e leksikografisë dygjuhëshe nga

vepra e tij e mëparshme ―Fjalorin greqisht – shqip‖ që u hodh në qarkullim nga Infbotues në

vitin 2009. Në vitin 2010, vetëm një vit pas botimit të Fjalorit greqisht – shqip boton

Fjalorin shqip – greqisht, i cili rrit ndjeshëm prurjet në këtë fushë.

Përshkrimi fizik

Fjalori i Lavdimir Markut botohet në vitin 2010 në Tiranë nga shtëpia botuese

INFBOTUES me titull “Fjalor shqip - greqisht” (Αιβαλν – Διιεληθφ Λεμηθφ).

Fjalori ka rreth 590 faqe. Përmasat e tij janë 21x14,5x3 cm, përkatësisht gjatësia,

gjerësia dhe lartësia. Ka kopertinë jo të trashë, është i ngjitur, nuk përmban figura as tabela.

Edhe ai si Fjalori i mëparshëm në anë të faqeve teke, ka të ngjyrosur shkronjën e alfabetit me

të cilin fillojnë lemat e faqeve, për të lehtësuar përdoruesit për gjetjen e fjalëve.

Veçori të makrostrukturës

443

Dh. Qirjazi, Rrugë të çelura e shtigje të pashkelura: I pari fjalor frazeologjik ballkanik, hartuar në drejtimin

e akad. Jani Thomai, në ―Akademiku J. Thomai në 75-vjetorin e lindjes‖, Korçë, 2010. 444

H. Miçoni, punim disertacioni me temë ―Rreth frazeologjisë së gjuhës shqipe krahasuar me greqishten‖,

Universiteti i Tiranës, 2013


Ma. Kostando Ksera

Page 199

Ashtu si tek Fjalori greqisht – shqip i hartuar nga L. Marku, edhe tek ky nuk ekziston

parathënie e as të dhëna për leksikografin.

Në faqet e para jepen udhëzime përdorimi në shqip dhe greqisht, shkurtime si dhe

alfabeti i gjuhës shqipe. Fjalësi përmbahet në faqet 1 deri 544 dhe më pas vazhdon me listën e

emrave gjeografikë, ku jepen emërvendet kryesore ndërkombëtare si dhe qytetet kryesore të

Shqipërisë dhe të Greqisë, akronimet më të njohura që përdoren në shqip. Më poshtë vazhdon

me të gjitha kategoritë gramatikore të gjuhës shqipe ku jep shembuj të lakimit të emrave dhe

të mbiemrave.

Jep numërorët, përemrat, foljet, listë të foljeve të parregullta, zgjedhimin ei foljeve,

ndajfoljet, parafjalët, lidhëzat, pasthirrmat dhe pjesëzat.

Fjalori u drejtohet njohësve të nivelit mesatar dhe të lartë të gjuhëve shqip dhe

greqisht. Ai mund të përdoret për gjetjen e kuptimit të fjalëve si dhe për përkthim nga një

gjuhë në gjuhën tjetër.

Sipas informacionit që na jepet në frontespicin e fjalorit ai përmban mbi 20000 lema.

Numër ky dy herë më i vogël se numri i lemave të fjalorit të tij greqisht – shqip (2009), por

njëkohësisht edhe nga Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe. Për shkak të mungesës së

bibliografisë së përdorur, nuk jemi në gjendje të përcaktojmë burimin e lemave të shqipes si

dhe kriteret e përzgjedhjes së tyre. Mungesa e prologut dhe e bibliografisë së shfrytëzuar

konsiderohet si mangësi për plotshmërinë e fjalorëve445

. Duke krahasuar një pjesë të

rastësishme të lemave të shkronjës ―T‖ të Fjalorit të Markut me ―Fjalorin e Gjuhës së Sotme

Shqipe‖ (1980) konstatojmë se Marku nuk ka përfshirë në fjalës lema me karakter bisedimor,

të cilat nuk kanë përdorim të gjerë si dhe fjalë të prejardhura ose të përbëra. Fjalët që gjenden

në FGjSSh446

dhe nuk gjenden në Fjalorin e Markut: tebdil (bised), tefë (bised), teferiç

(bised), teftik (bised), tehmprehtë, tehndryshkur, tehri (nuk përdoret), tejbart (nuk përdoret),

tejbartës (nuk përdoret), tejbartje (nuk përdoret), tejdet (nuk përdoret), tejdetas (nuk

përdoret).

Veçori të lemave të makrostrukturës

Fjalët e huaja që ekzistojnë në fjalor nuk përcaktohen si të tilla po kështu edhe

neologjizmat. gjejmë pak fjalë të vjetruara të cilat përcaktohen me shkurtesën (vjet.) p.sh.:

dynja, -ja f. vjet. shih botë; Fjalë të huaja gjejmë si në gjuhën burim edhe në gjuhën synim.

p.sh. retushim,-i m. sh. -e, -et ~i i fotografisë më lodhi ην ξεηνπζάξηζκα ηεο θσηνγξαθίαο κε

θνχξαζε. kolazh, -i m. sh. -e, -et, art. (ην) θνιάδ (193)

Siç u përmend edhe më lart, në fjalësin shqip të fjalorit janë përfshirë fjalët më të

përdorshëm, me karakter unik duke lënë jashtë fjalë të vjetruara si dhe ato me karakter

bisedimor. Nuk gjejmë ndonjë tregues të veçantë për përcaktimin krahinor ose dialektor të

445





Fjalor i Gjuhës së Sotme Shqipe (1980), f. 1972



Ma. Kostando Ksera

Page 200

lemave. Në listën e shkurtesave nuk janë përfshirë fjalët geg. për gegërishten dhe tosk. për

toskërishten. Kjo tregon se nuk kemi asnjë referim të tillë në fjalor.

Në fjalor nuk gjejmë si lema të veçanta emra të përveçëm.


jo specifik, veçohen më anë të shkurtesës që përcakton fushën përkatëse. P.sh.: mat për

matematikën; muz. për muzikën; arkeol. për arkeologjinë etj. Duhet theksuar se në këtë fjalor

gjejmë më pak fjalë që u përkasin fushave të veçanta përdorimi në krahasim me fjalorin

greqisht – shqip të Markut.

Forma pësore dhe vetvetore e foljeve, në ato raste që folja disponon forma të tilla,

jepen si lema të veçanta.

Veçori të mikrostrukturës

Informacionet e ndryshme gramatikore për çdo lemë përsëriten me të njëjtën renditje.

Në Fjalorin shqip – greqisht të L. Markut, gjejmë shpesh referime nga një lemë në

lemën tjetër, që kanë të bëjnë:

a. me forma të ndryshme të së njëjtës fjalë

otoman, -i m. sh. -ë, -ët shih osman. (316)

pëshpërim/ë, -a f. sh. -a, -at shih pëshpëritje (364)

b. me fjalë sinonime

lemeri, -a f. sh. -, -të shih tmer

kokosh, -i m. sh. -ë, -ët shih këndes (f.193)

mbërri/j jokal. -ta, -tur shih arrij. (f. 257)

Në fjalor, edhe pse siç u përmend më lart, autori i është shmangur përfshirjes së

fjalëve bisedimore, prapëseprapë gjejmë pak të tilla, të cilat i karakterizon me shkurtesën

bised. p.sh.:

pocaqi, -a f. sh. -, -të bised. (ε) εμνπζέλσζε, (ε) θόπσζε, (ν) κόρζνο (f.372)

lezet, -i m. sh. -e, -et bised. 1) θαιή γεύζε. 2) (ε) επραξίζηεζε. 3) fig. επράξηζηε

εκθάληζε. (f.227)

pezul, -i m. sh. -e, -et bised. ην πεδνύιη. (f.350)

Fjalori i L. Markut nuk është një fjalor ku përballë fjalës shqip gjendet thjesht fjala

analoge greqisht, por autori e ka përfshirë atë në shembuj të ndryshëm gjë që e bën fjalorin

më të plotë dhe më miqësor për përdoruesit. Ilustrimet u përkasin të gjitha kategorive të

mundshme të formimeve sintaksore duke filluar nga renditja e lirë e fjalëve, në simfraza, në

shprehjet idiomatike dhe duke arritur deri tek proverbat. Nga kategoritë e lartpërmendura

autori na informon se: ―Fjalët e urta, shprehjet frazeologjike dhe të gjitha llojet e tjera të

përdorimeve idiomatike jepen zakonisht pas kuptimit të fundit, me shenjën ‖ 447

Përdorim

më të gjerë ka renditja e lirë e fjalëve, e cila gjendet pothuajse në çdo lemë dhe i jep kështu

fjalorit një plotshmëri më të madhe. p.sh.:

447

L. Marku, Fjalor shqip – greqisht, Infbotues, Tiranë, 2010, f. VI


Ma. Kostando Ksera

Page 201

bot/ë, -a f. 1) (ε) Γε, 2) (ν) θφζκνο; ~a i përqafoi propozimet e tij për paqen ν θφζκνο

αγθάιηαζε ηηο πξνηάζεηο ηνπ γηα ηελ εηξήλε. 3) (ε) πξαγκαηηθφηεηα; veprat e tij pasqyrojnë ~ën

e tij të brendshme ηα έξγα ηνπ αληαλαθινχλ ηνλ εζσηεξηθφ ηνπ θφζκν; i shkëputur nga ~a

απνθνκκέλνο απφ ηνλ θφζκν. 4) eufem. (ε) επηιεςία. bëhem gazi i ~ës γίλνκαη ζέαηξν; është

prapa ~ës δελ έρεη πξννδέςεη; në sy të ~ës αλνηρηά; i shtiu ~ën ηνλ ηξφκαμε.(f.39)

Fjalori e jep fjalën në shqip të shoqëruar me elemente gramatikorë për të lehtësuar

përdoruesit. Pjesa e pandryshueshme e fjalëve ndahet me vijë të pjerrtë nga pjesa e

ndryshueshme e tyre. Gjithashtu, elementet gramatikore kanë të bëjnë:

a. me kategorinë leksiko - gramatikore, e cila jepet me shkurtesë menjëherë pas lemës.

b. me gjininë e emrave

c. mbaresat e shumësit të emrave

paragraf, -i m. sh. -ë, -ët (ε) παξάγξαθνο; let/ër, -ra f. sh. -ra, -rat, (ην) ραξηί

d. me mbaresat e gjinisë femërore të mbiemrave për ato që kanë formë të ndryshme në

gjininë femërore si dhe nyjet për mbiemrat e nyjshëm.

magjik, -e mb. καγηθόο; ndezur (i,e) mb. αλνηγκέλνο;

e. me formën kalimtare dhe jokalimtare të foljeve

f. me përcaktimin e formës së foljeve, kur ato janë në pësore ose vetvetore

f. me mbaresat e kohës së kryer të thjeshtë të foljeve si dhe mbaresën e pjesores p.sh.

treg/oj, kal. -ova, -uar δείρλσ; kënd/oj, kal. jokal. -ova, -uar ηξαγνπδώ; largo/hem vetv.

απνκαθξύλνκαη.

Ana semasiologjike e mikrostrukturës

Dhënia e kuptimeve të ndryshme të fjalëve polisemike është një tregues pozitiv për

vlerësimin e fjalorit. Shpesh herë gjejmë fjalë me më shumë se një kuptim p.sh. mbiemri

rëndë (i,e) ka 9 kuptime, folja mas/ë ka 6 kuptime, folja marr 10 kuptime, emri mend ka 4

kuptime. Autori i Fjalorit L. Marku, shkruan se ―Kuptimet e ndryshme të fjalëve polisemike

jepen me numra arabë, kurse kur një përdorim ose shprehje ka më tepër se një kuptim, këto

jepen me shkronjat e alfabetit a), b), c)‖448

.

Kur një tip/fjalë është i njëjtë për dy kategori gramatikore, në renditjen alfabetike të

lemave kategoria e emrit hyn para kategorisë së mbiemrit p.sh.: teknik, –u m. - (ν) ηερλίηεο;

teknik, -e mb. ηερληθόο; tjerrës, -i m. sh. (ην) θισζηήξην; tjerrës, -e mb. θισζηηθόο;

Kurse kategoria e mbiemrit renditet para ndajfoljes ters,-e mb. γξνπζνύδηθνο; ters

ndajf. αλάπνδα; thellë (i,e) mb. βαζύο; thellë ndajf. βαζηά

Kategoria e foljes para ndajfoljes: tjetërsoj kal. –ova, -uar αιινηξηώλσ; tjetërsoj

ndajf. Αιιηώο

448

L. Marku, Fjalor shqip – greqisht, Infbotues, Tiranë, 2010, f. V


Ma. Kostando Ksera

Page 202

Pjesa përkthyesore e mikrostrukturës

Përkthimi i lemave në gjuhën greke dhe gjetja e fjalëve analoge është realizuar në

masë të vlerësuar. Gjuha e përkthimit të ilustrimeve është një gjuhë e standardeve

bashkëkohore. Autori i shmanget, ose më mirë të themi, nuk bie në kurthin e përkthimit fjalë

për fjalë nga shqipja në greqisht, por shfrytëzon vetitë shprehëse të çdo gjuhe në veçanti.

Shembujt/ilustrimet janë shumë të thjeshta dhe të kuptueshme të vjela nga përdorimi i

përditshëm i gjuhëve gjatë komunikimit gjuhësor.

Duke vërejtur me kujdes lemat e fjalorit, dikush mund të gjejë edhe gabime të vogla,

të cilat janë kaq të pakta që nuk prekin vlerat e fjalorit. Ato kanë të bëjnë me dhënien saktë të

kuptimit të fjalës (sh 1), ose me mospërdorimin e formës së saktë të fjalës (sh 2, 3), ose me

luhatje të formës dhe të vetës së foljeve (sh 4, 5) etj.

(sh 1) ndezur (i,e) mb. αλνηγκέλνο (f. 289) fjala e dhënë si analoge e fjalës shqip nuk

është e saktë αλνηγκέλνο do të thotë i hapur dhe jo i ndezur, fjala e saktë në këtë rast do të

ishte αλακκέλνο

(sh 2) ndarës, -e mb. ρσξηζηηθόο; vijë ~e ρσξηζηηθή γξακκή (f. 288) fjala ρσξηζηηθόο

që këtu është përdorur si fjalë analoge për kuptimin e fjalës ndarës nuk ekziston si lemë në

Fjalorin greqisht – shqip (2009), por përdoret vetëm si fjalë e prejardhur me parashtesën [δηα]

δηαρσξηζηηθόο, po kështu edhe në frazën vijë ndarëse është δηαρσξηζηηθή γξακκή dhe jo

ρσξηζηηθή γξακκή.

(sh 3) letërkredencialet,-t f. vet. sh. (ηα) δηαπηζηεπηήξηα (γξάκκαηα); çdo ambasador i

ri viziton presidentin e republikës dhe i dorëzon ~t e tij. θάζε λένο πξεζβεπηήο επηζθέπηεηαη

ηνλ πξόεδξν ηεο Γεκνθξαηίαο θαη ηνπ επηδίδεη ηα δηαπηζηεπηήξηα γξάκκαηά ηνπ. (f. 226).

Këtu fjala επηδίδεη është përdorur gabimisht në vend të fjalës παξαδίδεη ose θαηαζέηεη dhe në

shprehjen ηα δηαπηζηεπηήξηα γξάκκαηά ηνπ fjala γξάκκαηά është e tepërt/e panevojshme se

është e përfshirë në fjalën δηαπηζηεπηήξηα.

(sh 4) ngulem vetv. 1) ρψλεηαη. 2) θαξθψλεηαη. (f.301) folja në shqip është në vetën e

parë, kurse analoget në greqisht janë në vetën e tretë.

(sh 5) ngulit kal. -a, -ur (një mendim etj.) απνηππψλνκαη; skena iu ~në mendje ε ζθελή ηνπ

απνηππψζεθε ζην κπαιφ. folja në shqip është në formën veprore, kurse në greqisht është në

formën pësore.


Ma. Kostando Ksera

Page 203

KREU VI

LEKSIKOGRAFIA DHE PERKTHIMI

6.1. Leksikografia në shërbim të përkthimit

Përkthimi është procesi gjuhësor i transferimit të kuptimit, të strukturës dhe të stilit –

domethënë të opsioneve të krijuesit, përgjithësisht në të gjitha nivelet e gjuhës (kryesisht në

rrafshin morfologjik, sintaksor dhe të leksikut), të një teksti nga gjuha e nisjes në gjuhën e

mbërritjes. Prandaj, procesi i përkthimit përfshin përpunim të gjuhës, edhe nëse bëhet fjalë

për analizën e tekstit të gjuhës burim, edhe për riformulimin e kuptimit, strukturës dhe stilit të

gjuhës së mbërritjes.449

Lidhja midis leksikografisë dhe përkthimit është një lidhje e domosdoshme dhe

shumëfijëshe. Madje leksikografia dygjuhëshe ka lindur si pasojë e përkthimit dhe nga

nevojat për një përkthim sa më të mirë, sa më cilësor. Sipas literaturës shkencore dhe

teorisë së përkthimit, përkthimi dhe gjuhësia kanë lidhje të ngushta midis tyre, sepse kalimi

nga një gjuhë - burim në gjuhën - synim kërkon njohje, zotërim dhe përpunim të gjuhës. Dhe

rrafshi leksikor së bashku me atë sintaksor janë rrafshet kryesore ku zbulohet dhe cilësia e

përkthimit.

Nga ana tjetër, leksikografia si degë e gjuhësisë së aplikuar, në Fjalorin e Gjuhës

Greke450

përcaktohet si ―shkenca që ka si objekt studimi parimet dhe metodat e hartimit të

fjalorit, duke zbatuar parimet e leksikologjisë.‖ Leksikografi gjatë hartimit të fjalorëve

dygjuhësh bën pothuajse atë që bën edhe përkthyesi, përpunon njësitë gjuhësore dhe

funksionimin e tyre brenda një sistemi gjuhësor dhe gjen njësitë përkatëse ose i përkthen ato

në sistemin tjetër gjuhësor.

Çdo gjuhë është e pandashme nga konteksti kulturor, shoqëror dhe gjeografik.

Prandaj, leksikografët e fjalorëve dygjuhësh janë në kërkim të fjalës përkatëse që të

transmetojnë të gjithë këtë kontekst në gjuhën tjetër, p.sh.: Fjalët dhe shprehjet me ngarkesë

kulturore, që kanë lidhje me farefisninë, urimet, konceptin e kohës, ritet fetare etj. kryesisht

pasqyrojnë kulturën e atyre që flasin një gjuhë. Për këtë arsye është e vështirë të kuptohen

449

M. Σζίγθνπ, χληνκε εηζαγσγή ζηηο ζρέζεηο γισζζνινγίαο θαη κεηάθξαζεο (Hyrje e shkurtër në marrëdhëniet

e gjuhësisë me përkthimin), Αζήλα, 1992, 450

Λεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο Γιψζζαο, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο, Ηλζηηηνύην

Νενειιεληθώλ πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε] 1998


Ma. Kostando Ksera

Page 204

nga folës jo natyrorë të gjuhës. Performanca e duhur e këtyre termave redukton këtë

vështirësi dhe e bën fjalorin më miqësor për përdoruesit.451

.

Përkthyesit detyrohen ndonjëherë të krijojnë fjalë të reja për të shprehur terma

ekuivalentë që nuk gjenden në gjuhën e tyre. Gjithashtu, tekstet që janë shumë të ―veçanta‖

nga ana kulturore, duhet të përshtaten në mënyrë që atν të jenë të kuptueshme për lexuesit e

një kulture tjetër ose zone gjeografike. Kjo quhet ―lokalizim‖, që do të thotë përshtatje me

kushtet e gjuhësore, ku mbërrin përkthimi.

Fjalor i mirë dygjuhësh, sipas Sakellariou –Symeonidhi, është ai në të cilin atribuohen

kuptimet e shumta të fjalëve polisemantike. Regjistrimi i kuptimeve të ndryshme të fjalëve

ndihmon përdoruesit për të mos ndaluar në kuptimin e parë, i cili ndoshta do të çojë në një

përkthim të gabuar, por i shtyn ata për të studiuar dhe pjesën e mbetur të lemës për të gjetur

kuptimin që me të vërtetë u nevojitet.

E njëjta gjë ndodh edhe me përkthyesit. Pyetja që i vënë vetes është: ―Si mund të jap

më saktë kuptimin?‖ Një përkthim i mirë duhet të krijojë të njëjtën përshtypje për lexuesit si

të tekstit origjinal. Nëse origjinali të bën të buzëqeshësh ose të tërheq vëmendjen, të njëjtën

gjë duhet të bëjë edhe përkthimi. Kjo do të thotë se përkthyesi nuk duhet të kuptojë vetëm

domethënien e fjalëve, gramatikën dhe sintaksën. Duhet të kuptojë plotësisht mesazhin që do

të përcjellë autorit i tekstit. Përkthyesit e mirë kuptojnë kontekstin, stilin dhe nuancat e

kuptimit të origjinalit.452

Huazimi i elementeve që nuk ekzistojnë në njërën ose në tjetrën gjuhë, është një

fenomen i zakonshëm midis gjuhëve, i cili stimulohet më shumë nga përkthimi, i cili i

shërben këtij qëllimi të dobishëm të futjes së fjalëve të huazuara nga gjuha e nisjes në gjuhën

e mbërritjes, ku më parë mungonte kuptimi ose shprehja e përshtatshme e konceptit.

Ndonjëherë përkthyesit krijojnë fjalë të reja për të plotësuar boshllëqet. Është i njohur

roli që luajnë përkthyesit në pasurimin dhe zhvillimin e gjuhëve dhe kulturave. P.sh.: Në

përkthimin në shqip të ―Axion Esti‖ të Elitis nga Niko Kacalidha, gjejmë fjalët e krijuara nga

përkthyesi si: “Σηο ηδέεο κνπ φιεο ελεζηψηηζα / idetë e mia krejt i ishullova” Ζ νπξά ηνπ ε

πιαηηά λα κνπ απιαθψλεη / bishti i tij i gjerë të më brazdojë; θιεηδνθξάηνξεο / çelësmbajtëse

γελεηνθφξνη / mjekërmbajtës; θαηά ην παξαζχξη / kundruall dritares.453

Ajo që ndodh me përkthyesin ndodh edhe me leksikografin, kur nuk ekziston një

koncept ose fjalë korresponduese në gjuhën tjetër, disa herë e merr nga një gjuhë tjetër ose e

krijon vetë. Në fjalorin e N. Gjinit të 1993 për fjalën greke ―αγλψκνλαο‖ ―mosmirënjohës‖

na jep një kuptim të parë ―bukëshkalë‖ dhe kuptimin e dytë ―i pamiradijshëm‖ etj.

451




www.enl.auth.gr/szmposium19. 452

http://ec.europa.eu/translatores/how/index_el.htm 453

Odiseas Elitis, shqipëroi Niko Kacalidha, Onufri, 2001. f. 100-15.



Ma. Kostando Ksera

Page 205

6.1.2. Vështrim historik

rreth përkthimit greqisht - shqip dhe shqip - greqisht

Në qoftë se do të duam të bëjmë një përqasje të fushës së përkthimit midis dy

gjuhëve, si në të gjitha rastet e tjera, edhe këtu duhet të vendosim kufijtë kronologjikë, të cilat

janë të lidhura me periudhat historike para 1945 -ës, gjatë periudhës 1945 – ‗90, dhe pas 1990

ës.

Para viteve ‗45 gjejmë përkthime në një drejtim të vetëm. Nga greqishtja në shqip.

Këtu duhet të përmendim përpjekjet e shqiptarëve gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare për

të përcjellë në gjuhën shqipe arritjet në fushën e shkencës, si dhe veprat e ndryshme letrare

duke filluar nga përkthimi i Dhiatës së Re, të veprave të periudhës klasike dhe në vazhdim

tekstet për mësonjëtoret e para shqipe454

. Edhe pse të gjithë ishin njohës shumë të mirë të

gjuhës dhe kulturës greke, vepra e tyre përkthyesore vështirësohej nga fakti se gjuha shqipe, e

cila në atë kohë bënte hapat e parë të kristalizimit dhe konfigurimit të formës së saj të

shkruar, kishte shumë boshllëqe në mjetet shënjuese e shprehëse, të cilat duhej t‘i krijonin

vetë dhe në një farë mase e bënë këtë në veprën e tyre. Është i njohur kontributi i Meksit,

Vretos, Kristoforidhit, Frashërit, Negovanit, Mitkos, etj. të cilët kanë ndihmuar në pasurimin

e fjalorit të shqipes me fjalëkrijimet e bukura, por edhe me shfrytëzimin e futjen në përkthim

të llojeve të ndryshme të huazimeve nga gjuha greke455

.

Studiuesi Dh. Qiriazi, në disertacionin e vet me temë ―Ndikime të greqishtes në

gjuhën shqipe.‖ (2001) shkruan: ―Me moton ―Drit’ e diturisë përpara do të na shpjerë‖

intelektualët shqiptarë të asaj periudhe u ndërgjegjësuan për rëndësinë e kultivimit të gjuhës

së tyre kombëtare dhe të arsimit. Në këtë përpjekje të tyre do t‘i drejtohen fillimisht gjuhës

greke, e cila përbën model për formimin e shumë fjalëve shqipe‖456

.

Më 1884, J. Vreto sugjeron: ―Fjalët që i nevojiten shkencës, por nuk i disponon gjuha,

t‘i formojmë nga ato ekzistuese të gjuhës sonë, sipas rregullave të saj. Dhe kur nuk mundemi

t‘i krijojmë nga gjuha jonë, t‘i marrim nga greqishtja ose nga latinishtja me të cilat [shqipja]

ka marrëdhënie të ngushta‖ (Vreto 1973, 64 siç referohet te Qiriazi f. 22)

Gjatë asaj periudhe u krijuan shumë fjalë të tilla me mënyrën e huazimit përkthyesor

të cilat me kalimin e kohës nuk mundën të mbijetojnë për arsye të ndryshme. Kemi fjalë si:

dheshkronjë < γεσγξαθία (dhe ‗γε‘ + shkronjë ‗γξάκα, γξαθή‘); gjithëmësime <

παλεπηζηήκην (gjithë ‗παλ-‗ + mësim ‗κάζεκα, επηζηήκε‘); fatndjekës < ηπρνδηώθηεο;

përsërilind < αλαγελλώ; pemësjellës < θαξπνθόξνο; dritëshkrim < θσηνγξαθία etj457

.

Sipas Dh. Qiriazit, ―Një pjesë e madhe e këtij prodhimi nuk i rezistoi kohës. Ka të

bëjë zakonisht me formatime që ose nuk respektuan modelet e fjalëformimit të shqipes ose

ishin imitime të pafat të modeleve të huaja për shqipen. Meritat e fjalëformimit duken në

454

Γ. Κπξηαδήο, Διιεληθέο επηδξάζεηο ζηελ αιβαληθή, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Θεζζαινλίθε, 2001. f.. 23. 455

Në lidhje me këtë shih Disertacionin e Dh. Qiriazit ―Ndikime të greqishtes në gjuhën shqipe‖ I Përshtatja

fonetike dhe morfologjike e huazimeve nga greqishtja. II Fjalor të huazimeve të shqipes nga greqishtja, Selanik

2001. 456

Po aty f. 21. 457

Po aty. f


Ma. Kostando Ksera

Page 206

përkthimin e përsosur të rapsodisë së parë të ―Iliadës‖ nga N. Frashëri dhe duken sidomos në

dhënien e suksesshme të mbiemrave homerike të kompozuara. Duke respektuar modelet e

shqipes N. Frashëri kthen rendin e kompozitës së parë dhe të dytë: βνώπηο - symëshqerrë [sy

‗κάηη‘ + mëshqerrë ‗κνζρίδα‘] ρξπζνζξόλνο - fronflorinjtë [fron ‗ζξόλνο‘ + i florinjtë

‗ρξπζόο‘].‖458

Faza e dytë është ajo nga vitet 1945 deri 1990, gjatë së cilës kryesisht përkthime në

kah të kundërt, nga shqipja tek greqishtja, por kjo ka të bëjë vetëm me literaturën gjuhësore,

shkencore, didaktike apo letërsinë që lidhej me Minoritetin Etnik Grek (MEG) dhe jo me

përkthime që lidheshin me banorët e territorin Grek (në Greqi). Në Greqi, deri në vitin 1990

vërejmë interes të vakët për shqipen, përveç, natyrisht, disa përjashtimeve siç përmend prof

Johallas459

, të cilat kanë të bëjnë më shumë me gjuhën e arvanitasve. Gjithashtu, gjatë kësaj

periudhe kemi pak përkthime nga greqishtja te shqipja të veprave të zgjedhura460

nga letërsia

greke për lexuesit shqiptarë. Duhet të përmendim se u përkthye vepra e autorëve nobelistë.

Pra, pjesa dërmuese e përkthimeve gjatë kësaj periudhe janë nga shqipja në greqisht,

të cilat bëheshin kryesisht për nevojat e arsimit grek në Shqipëri, d.m.th. përkthimi i teksteve

shkollore për nxënësit minoritarë, si dhe përkthime të veprave letrare të autorëve shqiptarë

për nevojat e shkollës, por edhe për anëtarët e komunitetit grek, që të kishin kontakt me

krijimtarinë në gjuhën shqipe. Këto përkthime, ashtu si dhe krijimet origjinale në gjuhën

greke, që qarkullonin në atë periudhë nga anëtarët e MEG, paraqisnin probleme që kanë të

bëjnë me njohjen, përvetësimin dhe përdorimin e gjuhës greke. Greqishtja e përdorur ka një

pasuri të kufizuar ekspresive, fjalor të varfër, ndikim të madh nga sintaksa e shqipes, si dhe

depërtim të fjalëve shqipe në leksikun e saj.

Izolimi me Greqinë, ndërprerja e kontakteve të gjuhës me trungun e saj natyror, e cila

nuk mundi të ndjekë evoluimin e gjuhës se Re Greke, por mbeti një gjuhë e ngrirë, ishin

pasojat që formatuan gjendjen specifike gjuhësore të anëtarëve të MEG, e cila ishte e

përmbytur nga fjalë shqipe akoma edhe në formën e saj të shkruar. Përkthyesit, shkrimtarët,

gazetarët duke mos pasur në dispozicion fjalën e përshtatshme për të shprehur një kuptim dhe

duke mos pasur një fjalor ku të drejtoheshin për ta gjetur, detyroheshin të përdornin fjalën

shqipe.461

Nga viti 1990 e këtej në fushën e përkthimit si dhe të leksikografisë, por edhe në

fusha të tjera, vihet re një përmirësim i dukshëm. Konstatojmë interesim më të madh për të dy

gjuhët, për shkak të ngjarjeve që pasuan. Përkthimi hyri në një bazë shkencore dhe sot kemi

mundësinë që shkrimtarë grekë të ―flasin‖ shqip dhe shkrimtarët shqiptarë të ―flasin‖ greqisht

përmes përkthimeve dhe në standarde të larta.

458

Po aty fq. 24 – 25. 459

Σ. Γηνράιαο, Διιελναιβαληθά θείκελα γηα γισζζηθή πξνζέγγηζε, Αζήλα, 1992, f. 7. 460

Kryesisht vepra të antikitetit, por edhe shkrimtarë që i vinin në ndihmë ideologjisë së kohës. 461

Për më shumë në lidhje me këtë shih: P. Barka, Letërsia në Minoritet Etnik Grek në Shqipëri, punim

disertacioni, 2008. Si dhe K. Natsio, Ηζηνξία ηεο βνξεηνεπεηξσηηθήο ινγνηερλίαο, Argjiro, 2005


Ma. Kostando Ksera

Page 207

6.2. Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip - greqisht në ndihmë të përkthimit

Në qoftë se do të bëjmë një përpjekje për të gjetur se sa dhe si e ka ndihmuar

leksikografia dygjuhëshe greqisht - shqip dhe shqip – greqisht fushën e përkthimit midis

këtyre gjuhëve, do të duhej që edhe këtu të bëjmë grupime të fjalorëve dygjuhësh që janë

hartuar deri më sot.

A. Grupimi i parë ka të bëjë me periudhën kohore të hartimit të fjalorëve, si dhe me

natyrën e këtyre fjalorëve.

1. Një kategori përbëjnë fjalorët shumëgjuhësh, ku midis gjuhëve të tjera gjenden

greqishtja dhe shqipja. Përmendim këtu fjalorin e Kavaliotit dhe të Daniil Voskopojarit, që u

hartuan në fund të shekullit të 18 - të dhe kishin si qëllim kryesor mësimdhënien dhe

përhapjen e gjuhës greke në popullsitë shqipfolëse dhe vllaho-folëse, që gjendeshin rreth

qytetit të Voskopojës. Krijuesit e tyre kanë përdorur fjalën analoge shqipe përkundrejt fjalës

greke pa qenë veçanërisht të interesuar për poliseminë e njësive gjuhësore. Gjithashtu, në

këtë kategori hyn dhe Fjalori italisht – greqisht – shqip i Thimi Mitkos, i cili u hartua në fund

të shekullit XIX, por u bë i njohur në fillim të shek. XXI.

2. Një tjetër kategori fjalorësh janë fjalorët e hartuar nga intelektualët shqiptarë gjatë

Rilindjes Kombëtare Shqiptare, siç është ―Fjalori i gjuhës shqipe‖ i K. Kristoforidhit (1904)

apo Fjalorët Greqisht - Shqip dhe Shqip – Greqisht të Thimi Mitkos më 1887 - 88. Tipari

dallues i këtyre veprave është përdorimi i gjuhës greke si metagjuhë për dhënien e kuptimit të

fjalës shqipe. Po marrim një shembull nga fjalori i Mitkos. fiér-i. θξχγαλνλ, ἡ θηέξε θπξίσο,

ὅπεξ ὁκνηάδεη κὲ ηὸ θξχγαλνλ. Δἶλαη ρφξηνλ ιίαλ δξνζεξφλ, θπφκελν εἰο ηὰ ὄξε ηῆο Σνζθαξίαο

κὲ ηὸ ὁπνῖνλ πεξηηπιίζζνπλ ηὸ ρηφλη, πνξηνθάιηα θιπ. πξὸο δηαηήξεζηλ. [fiér-i. shkarpë,

kryesisht fieri, që ngjan me shkarpat. Është bar që mban mjaft fresk, që mbin në malet e

Toskërisë dhe me të cilin mbështjellin borën, portokajtë etj. për t’i ruajtur.462

3. Kategoria e tretë janë fjalorët që kanë më shumë lidhje me regjistrimin e idiomave

arvanitase që fliteshin në rajone të ndryshme të Greqisë, sesa me leksikografinë e mirëfilltë

dygjuhëshe. Përmendim këtu Fjalorin greqisht – arvinitishte e thjeshtë e Marko Boçarit

(1809), Fjalorin e Panajot Kupitorit (1890), të Tasos Nerutsous, të Mesogitou, të Petro

Fouriqit, të Luka Belos etj. Tek këto vepra, përballë fjalës greke gjejmë fjalën analoge të

arvanitishtes, të krahinës së cilës i referohet fjalori.

4. Kategoria e katërt janë fjalorët dygjuhësh që u hartuan në dekadat e fundit, të cilat

janë fjalorë të mirëfilltë dygjuhësh, me një numër të madh lemash, të cilat u afrohen më

shumë standardeve bashkëkohore të leksikografisë moderne. Ato mund të konsiderohen si

ndihmesa të vlefshëm për përkthyesit dhe studiuesit e të dy gjuhëve. Kemi vepra shumë të

mira të hartuara në të dyja drejtimet si greqisht – shqip, ashtu edhe shqip – greqisht. Këtu

mund të përmendim tre fjalorët e Gjinit, të Sinanit, të Papafilit, të Markut etj.

Një grupim i tjetër që mund t‘u bëhet fjalorëve është kriteri sipas përdorshmërisë së

tyre, d.m.th. se sa ata e kanë përmbushur misionin për të cilin janë hartuar. Gjithashtu, do të

grupohen edhe sipas kushtit se sa janë përdorur nga grupet e ndryshme të cilave u adresohen,

462

Qirjazi, Dh. ―Mjaltë‖ nga hojet dhe trojet e shqipes: Fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe suaza

Ballkanike e tij, Konferencë shkencore : «Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit», Prishtinë, 10 -11 nëntor 2011.


Ma. Kostando Ksera

Page 208

siç mund të jenë përkthyesit profesionistë ose jo, studiuesit e këtyre gjuhëve si dhe njerëzit të

cilët janë të interesuar për të mësuar njërën apo tjetrën gjuhë.

Për fjalorët e Kavalliotit dhe Moschopolitit dihet nga literatura (Konstantakopoulou,

1988) se shërbyen si metoda për nevojat e mësimdhënies së gjuhës greke në Akademinë e Re

të Voskopojës në fund të shekullit XVIII dhe në fillim të shekullit XIX. Fjalori i Kavaliotit ka

më shumë përafërsi me fjalorët e mirëfilltë dy/shumëgjuhësh, për shkak të renditjes alfabetike

të fjalëve si dhe përdorimit të fjalës gjegjëse në gjuhët e tjera. Kurse fjalori i Voskopojarit, siç

u përmend edhe në sythin përkatës, është një renditje fjalish ku jepet edhe përkthimi i tyre në

gjuhët e tjera. Fjalori nuk është shumë i lehtë në përdorim. Për shkak të mungesës së renditjes

alfabetike vështirësohet procesi i gjetjes së fjalës që të nevojitet për përkthim ose për të

mësuar kuptimin e saj, por fakti që fjalët jepen në kontekstin e tyre ndihmon në prodhimin e

ligjërimit.

B. Disa nga fjalorët dygjuhësh siç janë: Fjalorët e Boçarit (1809), të Mitkos (1887-

1888), të Koupitorit (1888;) dolën në dritë gati një shekull pas hartimit të tyre dhe për këtë

arsye nuk kanë shërbyer kurrë si fjalorë dygjuhësh në ndihmë të përkthimit apo të

përvetësimit të gjuhëve. Megjithatë, sot ato përbëjnë një fond të rëndësishëm kërkimor nga

ku shumë fusha të shkencës, të tilla si: gjuhësia, sociologjia, sintaksa, morfologjia,

leksikografia, historia, etnolinguistika etj. mund të nxjerrin informacion të vlefshëm lidhur

me evoluimin e të dy gjuhëve, ndikimet që kanë pasur ato nga njëra - tjetra ose edhe nga

gjuhët në kontakt, si dhe çështje të tjera gjuhësore dhe jashtëgjuhësore. E njëjta gjë ndodh

edhe me fjalorët e gjuhës arvanitase, të cilat nuk mund të përdoren si fjalorë dygjuhësh, por

më shumë janë lista fjalësh për të shpjeguar kuptimin e tyre në një gjuhë tjetër. Ato janë

vepra të çmuara për studime gjuhësore të fushave të ndryshme dhe sidomos për fushën e

Albanologjisë.

Nga numri i madh ose i vogël, varet se si e percepton dikush, i listës së fjalorëve

greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke që janë hartuar dhe botuar deri më sot, të paktat janë

ato që u veçuan dhe luajtën një rol në fushën e leksikografisë greko-shqiptare, por edhe të

përkthimit dhe të mësimit të gjuhëve. Këtu veçojmë, së pari, ―Fjalorin e gjuhës shqipe‖ të K.

Kristoforidhit (1904), botimi i të cilit pati një histori të veçantë, por rezultati shpërbleu

përpjekjet e autorit, por edhe të atyre që kanë kontribuar në botimin e kësaj vepre

monumentale për shkronjat shqipe. Fjalori përbën pikë referimi për shumë studiues që

lëvrojnë në fushën e studimeve greko - shqiptare dhe mbetet një burim i pashtershëm

hulumtimi. Fjalori nuk arriti të plotësojë boshllëqet në fushën e leksikografisë dhe përkthimit

greqisht -shqip dhe kjo i dedikohet kryesisht mënyrës së hartimit të tij. Kristoforidhi ka

përdorur gjuhën greke si metagjuhë për interpretimin e fjalëve të shqipes. Ai mbeti në raftet e

bibliotekave dhe në tavolinat e studiuesve dhe nuk arriti të bëhet pronë e përkthyesve apo dhe

atyre që dëshironin të mësonin njërën apo tjetrën gjuhë.

Këtë boshllëk erdhi të plotësojë shumë vite më vonë fjalori shqip – greqisht i Niko

Gjinit i vitit 1971, i cili u prit me emocion, veçanërisht nga anëtarët e MEG në Shqipëri.

Gjatë periudhës së diktaturës komuniste dhe izolimit absolut të vendit, ku kontaktet me

gjuhën dhe letërsinë greke ishin të pamundura, ky fjalor përbënte një oazë, sidomos për

njerëzit që merreshin me letrat greke në Shqipëri, siç ishin përkthyesit, shkrimtarët, gazetarët,


Ma. Kostando Ksera

Page 209

autorët e teksteve shkollore, etj. Ambicia filologjike - gjuhësore e autorit të hartojë një fjalor

të shqipes me greqishten u identifikua me ―vijën‖ e Partisë dhe na dha një vepër të shquar për

kohën e saj, e cila, me gjithë mangësitë që kishte si produkt i kohës që u hartua, u prit me

kritikë të mirë dhe u bë një nga fjalorët më të përdorshëm shqip - greqisht deri në vitet ‗90.

Qëllimi kryesor i fjalorit ishte t‘u vinte në ndihmë nxënësve të minoritetit të mësonin

më mirë gjuhën shqipe për integrimin e tyre sa më të shpejtë në shoqërinë shqiptare dhe

veçanërisht për të kapërcyer vështirësitë që hasnin në kalimin nga cikli fillor në atë tetëvjeçar,

ku mësimet zhvilloheshin në gjuhën shqipe. Ai ishte një ndihmesë e madhe edhe për

përkthyesit që merreshin me përkthimin e teksteve shqipe në greqisht. Sipërmarrja e N.Gjinit

ishte me të vërtetë e guximshme dhe shumë vendimtare për vazhdimësinë e leksikografisë

dygjuhëshe, nëse do të mendojmë që nuk ekzistonte një vepër pararendëse e ngjashme, në të

cilën mund të bazohej autori. Ai mbeti fjalori i vetëm i llojit shqip – greqisht deri në vitet

1997 - 98.

Fjalori tjetër i ngjashëm me fjalorin e Gjinit, por i përmasave më të vogla, që u hartua

gjatë kësaj periudhe i Vasil Partalit (1986), i cili ishte edhe ai botim i Shtëpisë Botuese të

Librit Shkollor, nuk arriti të bëhet i njohur për shkak të ndryshimeve politiko-shoqërore që

ndodhën në vend pas viteve ‗90.

Peizazhi leksikografik paraqitet i ndryshuar pas viteve ‗90, ku kontaktet me gjuhën

dhe shoqërinë greke bëri që edhe njohuritë rreth greqishtes të përmirësohen. Kjo solli

rezultate më të mira si në fushën e leksikografisë edhe në atë të përkthimit. Gjatë kësaj

periudhe kemi hartimin dhe botimin e veprave leksikografike të mirëfillta, të bazuara mbi

kritere shkencore, të përshtatshme për përdorim. Problemet e vogla që hasim në këto vepra,

siç u përmend edhe më lart, vijnë nga mungesa e përvojës dhe nga mos ekzistenca e

prototipave ku mund të bazoheshin leksikografët. Ndër veprat e rëndësishëm të kësaj

periudhe mund të përmendim: Fjalorin greqisht – shqip të Niko Gjinit të vitit 1993, Fjalorin

shqip – greqisht i po të njëjtit autor i vitit 1998, i cili konsiderohet si fjalori më i mirë nga të

gjitha fjalorët midis shqipes dhe greqishtes që janë në qarkullim. Fjalori greqisht – shqip i

Hysen Sinanit i vitit 2001 dhe i përpunuar më 2012 që përbën një përpjekje të vyer të një

autori autodidakt, që arriti të përvetësojë në një nivel të lartë gjuhën greke dhe të na falë një

vepër të parametrave të tilla. Fjalorët greqisht - shqip (2009) dhe shqip – greqisht (2010) të

Lavdimir Markut, ku vihet re evoluimi i mënyrës së hartimit të fjalorëve si dhe ―freskia‖ në

përdorimin e gjuhëve si të shqipes edhe të greqishtes.

Në fushën e leksikografisë midis këtyre dy gjuhëve ekzistojnë akoma shumë

boshllëqe, të cilat nuk mundën t‘i përmbushin fjalorët në fjalë. Vetë procesi i hartimit të

fjalorëve është një proces i vështirë, i cili ndikohet nga alternimi i shumë parametrave

gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë. Kur bëhet fjalë për fjalorë dygjuhësh me një gjuhë greqishten,

ky proces vështirësohet akoma më shumë, sepse, siç shkruan Babinjioti hartuesi i njërit prej

fjalorëve më të rinj (1998), më të mëdhenj dhe më të rëndësishëm të greqishtes së re: ―Duhet

gjuhën më përpara ta bësh pronën tënde dhe ta nënshtrosh, ta disiplinosh. Por të nënshtrosh

këtë përbindësh, me një histori 30 e ca shekullore, që është gjuha greke, është vepër e pa


Ma. Kostando Ksera

Page 210

perceptuar për leksikografin. Megjithatë është një ambicie për një luftë të vazhdueshme

mendore dhe linguistike.‖463

Duke shqyrtuar arritjet në fushën e leksikografisë për një periudhë kohore gati dy

shekuj e gjysmë 1770 – 2015, si konkluzion, do të thoshim që në realitetin leksikografik

greko - shqiptar dhe shqiptaro - grek konstatojmë se marrëdhëniet e përkthyesve me fjalorët

dygjuhësh nuk kanë qenë gjithmonë më të mirat dhe kjo i dedikohet kryesisht mungesës së

fjalorëve të vlefshëm dhe cilësorë në këtë kategori, të cilat të ofrojnë ndihmesë të vërtetë për

një përkthyes. Përkthyesit këtë mungesë e plotësojnë duke përdorur fjalorët shpjegues të

gjuhëve përkatëse, nga të cilat përvetësojnë kuptimin e fjalës dhe në vazhdim e interpretojnë

këtë në gjuhën tjetër, ose edhe duke krijuar vetë njësi të reja leksikore për rastet që nuk

gjenden analoget në gjuhët përkatëse.464

Përkthimi është një luftë e vazhdueshme personale, një ushtrim i vazhdueshëm

mendor, që ka si synim të përsosurën. E njëjta gjë do të themi se vlen edhe për leksikografinë.

Gjuha evoluon. Leksiku dhe frazeologjia ndryshojnë shumë shpejt. Ide të reja dhe shpikje, si

dhe përdorime të reja për termat ekzistuese, detyrojnë përkthyesit për të krijuar mënyra të reja

të shprehjes së këtyre koncepteve në gjuhën e tyre dhe leksikografët herë t‘u paraprijnë, herë

t‘u ndjekin duke i integruar këto koncepte në veprat e tyre.

6.3. Autorët e fjalorëve dygjuhësh

Në kuadrin e një punimi rreth leksikografisë dygjuhëshe, siç është ky që kemi

ndërmarrë ne, do të ishte me interes të veçantë një referim i shkurtër edhe rreth autorëve, që

janë marrë, në periudha të ndryshme, me hartimin e fjalorëve midis shqipes dhe greqishtes.

Do të ishte me interes të njiheshim me cilësitë dhe vlerat e tyre, me lidhjet dhe marrëdhëniet e

tyre me gjuhët në fjalë, lidhjet e tyre me shkencën e leksikografisë etj.

Nga një vështrim i vëmendshëm i historikut të leksikografisë dhe i analizës së emrave

që janë marrë me hartimin e këtyre fjalorëve, konstatojmë se kanë vepruar njerëz që kishin

lidhje njëkohësisht me të dy gjuhët.

Duke parë interesat ose vetitë e tyre të përbashkëta hartuesit mund të përfshihen në

grupe të ndryshme:

a. Hartuesit që kanë prejardhje nga vende të ndryshme të Shqipërisë, ku përdorej edhe

greqishtja, por që kanë studiuar në Greqi, ose janë bërë pjesë e lëvizjeve të ndryshme sociale

apo kulturore të popullit grek, siç janë: Konstandin Kristoforidhi nga Elbasani, Thimi Mitko

nga Korça, Konstandin Tasi nga Përmeti, Gjirokastriti Nikolla Çeçi, Themistoklis

Papadhimas nga Nivica e Himarës etj.

b. Hartuesit që vijnë nga radhët e arvanitasve të Greqisë që përdornin njëkohësisht

greqishten dhe arvanitishten, ku të dytën e njihnin nga familja, siç janë: Panajot Kupitori,

Tasos Nerutsos, Marko Boçari, Petro Furiqi, Kr. N. Petru Mesojitu, Lluka Bello etj.

463

Ζ ρξήζε ηνύ ιεμηθνύ ζηε δηδαζθαιία ηήο γιώζζαο καο (Përdorimi i fjalorit në mësimdhënien e gjuhës sonë)

http://www.babiniotis.gr 464

Nga përvoja e përkthyesve të ndryshëm.

http://www.babiniotis.gr/


Ma. Kostando Ksera

Page 211

c. Një kategori tjetër përbëjnë autorët me prejardhje nga Minoriteti Etnik Grek, që

jeton në Shqipëri, siç janë Niko Gjini nga Vanistra e Gjirokastrës dhe Vasil Partali nga

Leshnica e Sarandës. Ata kanë greqishten gjuhë amtare dhe shqipen gjuhë të dytë.

d. Pas viteve ‗90 gjejmë vepra leksikografike midis dy gjuhëve të hartuara si nga

autorë grekë siç janë Konstandin Papafilis, Odhiseas Dhimogjinis, ashtu edhe nga autorë

shqiptarë siç janë Hysen Sinani, Lavdimir Marku etj.

Siç vihet re autorët e të katër grupeve ishin biling, disa me gjuhë amtare greqishten

disa me shqipen. Vetitë, cilësitë e përbashkëta që disponojnë dhe i përmbledh në një kategori

është arsimimi në gjuhën greke (përveç Hysen Sinanit dhe Lavdimir Markut) dhe interesi i

tyre për të dy gjuhët dhe njëkohësisht për të dy kulturat, sepse iniciativa e hartimit të një

fjalori dygjuhësh të ingranon vetvetiu në sistemin e kontributit në kulturën e të dy popujve.

Shpërndarja territoriale e fjalorëve anon më shumë nga pala greke. Shumica e këtyre

fjalorëve janë vepra që janë botuar në shtetin grek, përveç fjalorëve: të Gjinit (1971), Partalit

(1986), Sinanit (2001), (2012), Markut (2009), (2010) që janë botuar në Shqipëri.

Le të shohim disa të dhëna në lidhje me autorët duke i marrë me renditjen e shfaqjes

së tyre në fushën e leksikografisë:

Theodhor Kavalioti (1718 – 1789) autori i Fjalorit tregjuhësh greqisht – vllahisht –

shqip (1770) ishte një nga figurat më të spikatura të botës helene të shekullit XVIII. Studioi

në Janinë afër mësuesit të madh Evjenios Vullgaris. Ishte pedagog dhe drejtor i Akademisë se

Re të Voskopojës. Veprat më të njohura të tij përveç ―Protopeirias‖ janë ―Llojiqi pragmatia‖

(1749), ―Hyrje në gramatikë‖ (1760).

Daniil Voskopojari Daniil Mihalis Adhamis Haxis. Është vllah nga Voskopoja,

mësues erudit, ekonom dhe predikues. Ka lindur rreth vitit 1754 dhe ka vdekur rreth viteve

1822-1825. Autor i ―Fjalorit katërgjuhësh i katër dialekteve popullore apo të romejes së

thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes dhe të shqipes‖ (1802).

Marko Boçari (1790 – 1823) luftëtar i shquar nga Suli i Thesprotisë, ka marrë pjesë në

Luftën për Pavarësi Kombëtare pas shpalljes së Revolucionit Grek në Mars të 1821, ku dhe

gjeti vdekjen në fushën e betejës. Është autor i Fjalorit greqisht – arvanitishte e thjeshtë i

shkruar më 1809.

Thimi Mitko (1820 – 1890) ka lindur në Korçë, ku dhe ndoqi shkollën lokale në

gjuhën greke. Në vitin 1866 mërgoi në Egjipt. Aty veproi dhe jetoi deri në fund të jetës së tij.

Ai i kushtoi jetën e vet Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Konsiderohet babai i folkloristikës

shqiptare. Është autor i fjalorëve italisht - greqisht – shqip, greqisht – shqip; dhe shqip –

greqisht 1887 – 1888.

Panajot Kupitori (1821 – 1881) ishte nga ishulli i Hidrës. Ka mbaruar studimet në

Universitetin e Athinës. Ishte mësues dhe drejtor në një Gjimnaz të Athinës. Autor i Fjalorit

Greqisht – Shqip i shkurtër, nga greqishtja e re në dialektin shqip të arvanitasve të Greqisë,

me përqasjen e fjalëve themelore dhe të dialekteve të tjera, domethënë të toskërishtes,

gegërishtes dhe të arbëreshëve të Italisë.‖ i hartuar rreth vitit1890.

Tasos Nerutsos (1826 – 1892) doktor, i njohur për studimet historike dhe

arkeologjike. Njohës i të folmes së Atikës, autor i Fjalorit Shqip – Greqisht (dorëshkrim).


Ma. Kostando Ksera

Page 212

Konstandin Kristoforidhi (1830 - 1895) ka studiuar në Shkollën ―Zoosimea‖ të

Janinës, Fjalori Shqip – Greqisht 1904

Kostandin Tasi (-1946) me origjinë nga Përmeti, autor i Fjalorit Greqisht –Shqip

(1928)

Themistoklis Papadhimas (1897 – 1978) nga Nivica e Himarës, autor i Fjalorit

Greqisht – Shqip (dorëshkrim me 1684 faqe).

Nikolla Çeçi (1910 - ...) nga Gjirokastra, autor i Fjalorit të shkurtër Shqip –Greqisht

(1959)

Niko Gjini ka lindur në fshatin Vanistër të Dropullit të Poshtëm më 6 gusht të vitit

1911. Gjatë viteve 1926-31 studioi në Shkollën Normale të Korfuzit të Greqisë. Në vitin 1932

u regjistrua në shkollën Normale të Elbasanit për të perfeksionuar njohuritë e tij në gjuhën

shqipe. Më pas mbaroi Institutin dyvjeçar të gjuhësisë dhe filologjisë në Tiranë. Në vitin

1965 u emërua profesor i gjuhës greke në Fakultetin Histori – Filologji të Universitetit të

Tiranës nga ku doli në pension në vitin 1971. Që atëherë deri sa mbylli sytë më 200.. iu

përkushtua misionit të hartimit të fjalorëve. Gjini është autor i Fjalorit shqip – greqisht

(1971); fjalori greqisht - shqip (1993) dhe shqip – greqisht (1998).

Vasil Partalit (1923 – 2015) Ka lindur në fshatin Leshnicë të Sarandës, ku dhe mori

mësimet e para në gjuhën greke. Ka qenë arsimtari i parë në qytetin e Sarandës që kishte

diplomë të shkollës së lartë, të cilën e ka marrë në Universitetin e Tiranës, më 1956. Ishte

drejtori i parë i Gjimnazit të Sarandës si dhe autor i teksteve shkollore të gjuhës shqipe për

shkollat e MEG. Ditën e vdekjes në Janar 2015 u dekorua me çmimin ―Mjeshtër i madh i

punës‖ nga Presidenti i Republikës Bujar Nishani. Fjalori Shqip – Greqisht i (1986).

Odhisea Dhimogjini, autor i Fjalorit greqisht – shqip 1989/1991/2 të botuar në Janinë

në vitin 1989. Nuk disponojmë të dhëna në lidhje me figurën e tij. Dimë vetëm që ka lindur

në Himarë, ka studiuar në Pogoniani të Janinës para viteve ‗45 dhe ka jetuar po në Janinë.

Konstandin Papafili, autor i Fjalorëve greqisht – shqip dhe shqip – greqisht 1997. Ka

lindur dhe jeton në Greqi, nuk ka lidhje me leksikografinë dhe as me gjuhën shqipe. Hartimi i

fjalorëve është një nga hobet e tij.

Hysen Sinani, autori i Fjalorit greqisht – shqip (2001/12). Është arsimuar në Tiranë,

autodidakt. Ka kryer disa specializime në fushën e gazetarisë dhe botimeve. Në vitet 1964-

1974 ka përvetësuar gjuhën franceze; 1974-1980 përvetësoi gjuhën italiane; 1990-1995

përvetësoi gjuhën greke. Nga viti 1964 deri në vitin 1974, ka punuar si punëtor në disa

ndërmarrje prodhimi, si Fabrika e Tullave, Uzina Dajti, Konsumi i Gjerë, Ndërmarrja e

Montimeve Industriale, etj. Nga viti 1974 deri në vitin 1985, ka punuar redaktor letrar dhe

gazetar në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.

Në vitet 1991-1992 shkoi në emigracion në Greqi. Në vitet 1992-1994 u rikthye në Shqipëri

dhe nisi veprimtarinë private me firmën e tij botuese ―Artemida‖, midis botimeve të së cilës

është edhe fjalori Greqisht-Shqip, me rreth 20 000 fjalë, i hartuar nga vetë autori. Në vitet

1994-1999 shkoi përsëri në emigracion në Greqi, për shkak të falimentimit të firmës botuese,

Në vitet 1999-2008 u rikthye në Tiranë, ku jeton dhe vepron si shkrimtar, publicist i lirë e

përkthyes

Lavdimir Marku, Fjalori greqisht – shqip (2009)

http://sq.wikipedia.org/wiki/Tiran%C3%AB

http://sq.wikipedia.org/wiki/Autodidakt

http://sq.wikipedia.org/wiki/1964


http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Franceze&action=edit&redlink=1

http://sq.wikipedia.org/wiki/Italiane



http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Greke&action=edit&redlink=1

http://sq.wikipedia.org/wiki/Greqi

http://sq.wikipedia.org/wiki/Greqi

http://sq.wikipedia.org/wiki/Tiran%C3%AB


Ma. Kostando Ksera

Page 213

6. 4. Lista përmbledhëse

e fjalorëve greqisht shqip dhe shqip – greqisht

Fjalori Tregjuhësh i Theodhor Kavaliotit, 1770

Fjalori Katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, 1802

Fjalori greqisht – arvanitishte e thjeshtë i Marko Boçarit, 1809

Fjalori greqisht – shqip i Thimi Mitkos, 1887-8

Fjalori Greqisht – Shqip i Panajot Kupitorit, 1890

Fjalori Greqisht – Shqip i Koço Tasit, 1928

Fjalori Greqisht - Shqip i Themistoklis Papadhimas, 54

Fjalori greqisht – shqip i Odhisea Dhimogjinit, 1989/1991/2

Fjalori greqisht - shqip i Niko Gjinit, 1993

Fjalori greqisht – shqip i Konstandin Papafilit, 1997

Fjalori greqisht – shqip i Hysen Sinanit, 2001

Fjalori greqisht – shqip i Lavdimir Markut, 2009

Fjalori shqip - greqisht i Thimi Mitkos 1887-8

Fjalori Shqip – Greqisht i Tasos Nerutsos,

Fjalori Shqip – Greqisht i Konstandin Kristoforidhit, 1904/61

Fjalori Shqip – Greqisht i Nikolla Çeçit, 1959

Fjalori Shqip – Greqisht i Niko Gjinit, 1971

Fjalori Shqip – Greqisht i Vasil Partalit, 1986

Fjalori Shqip – Greqisht i Konstandin Papafilit, 1997

Fjalori Shqip – Greqisht i Niko Gjinit, 1998

Fjalori Shqip - Greqisht i Lavdimir Markut, 2010

Fjalor latinisht –greqisht- shqip i Jani Vajës, 1860

Fjalori italisht - greqisht – shqip i Thimi Mitkos, 1887-8 / 201


Ma. Kostando Ksera

Page 214

Nr. Autori Lloji Viti i botimit Nr. i faqeve Nr. i fjalëve Vendi i botimit

1 Theodhor Kavalioti Gr- vllah. -shq. 1770 1070 Venecia

2 Daniil Voskopojari Gr- vll.-bul -shq. 1802 800 Venecia

3 Marko Boçari Gr- shq. 1809 1700 dorëshkrim

4 Thimi Mitko It. – gr- shq. 1887-8 326 dorëshkrim

5 Thimi Mitko Gr – shq. dorëshkrim

6 Thimi Mitko Shq. – gr. dorëshkrim

7 Panajot Kupitori Gr. – shq. 1890 1226 dorëshkrim

8 Tasos Nerutsos Shq. – gr. 1826 – 1892 - - dorëshkrim

9 K. Kristoforidhi Shq. – gr. 1904/61 Athinë

10 Koço Tasi Gr. – shq. 1928 272 Athinë

11 Nikolla Çeçi Shq. – gr 1959 253 Athinë

12 Th. Papadhimas Gr. – shq. 1897 – 1978 1684 dorëshkrim

13 Niko Gjini Shq. – gr. 1971 495 16 000 Tiranë

14 Vasil Partali Shq. – gr. 1986 245 5 000 Gjirokastër

15 Odhisea Dhimogjini Gr. – shq. 1989/91/92 274 5 000 Janinë

16 Niko Gjini Gr. – shq. 1993 1200 50 000 Janinë

17 Konstandin Papafili Gr – shq. 1997 500 20 000 Athinë

18 Konstandin Papafili Shq. – gr. 1997 946 30 000 Athinë

19 Niko Gjini Shq. – gr. 1998 1262 50 000 Janinë

20 Hysen Sinani Gr – shq. 2001/12 28 000 Tiranë

21 Lavdimir Marku Gr. – shq. 2009 900 40 000 Tiranë

22 Lavdimir Marku Shq. - gr 2010 580 20 000 Tiranë


Ma. Kostando Ksera

Page 215

KREU VII

KUNDRIME LEKSIKORE

7.1. Analiza e tabelës së fjalorëve greqisht - shqip465

Për hartimin e tabelave u bazuam në literaturën përkatëse për krahasimin dhe

vlerësimin e fjalorëve të llojeve të ndryshëm466

. Konkretisht morëm në shqyrtim lemat që

fillojnë me shkronjën ―t‖. Ngaqë fjalët që fillojnë me këtë shkronjë janë shumë dhe nuk mund

të përfshihen në një punim të tillë, vendosëm si kriter edhe shkronjën e dytë të fjalës, kështu

regjistruam fjalët që fillojnë me ―ta‖.

Qëllimi kryesor i hartimit të këtyre tabelave është krahasimi i lemave të fjalorëve

dygjuhësh me një fjalor prestigjoz shpjegues njëgjuhësh, një për greqishten dhe një për

shqipen467

, ku do të shqyrtohet se cilat lema janë përfshirë në fjalorët dhe cilat janë lënë

jashtë si dhe kriteret e përzgjedhjes së tyre nga secili autor.

Në një fazë të dytë do të shqyrtojmë nivelin e përkthimit së lemave në gjuhën tjetër,

në secilin fjalor.

Në tabelën e parë regjistruam të gjitha fjalët e kësaj kategorie që gjetëm tek fjalori i

Babinjiotit (1998), i Gjinit (1993), i Papafilit (1997), i Kollokathit (2006), i Markut (2009)

dhe i Sinanit (2012) dhe bëmë analizën përkatëse në të dy rrafshet.

Kriteret e përzgjedhjes së lemave

Siç vihet re nga tabela e mësipërme numri rendor i lemave që fillojnë me shkronjat

―ta‖ është gjithsej 429. Në lemat e fjalorit të Babinjotit nuk kemi përfshirë emrat e përveçëm

që janë gjithsej 20, si dhe akronimet, që janë 16. Σë dyja këto kategori lemash nuk i ndeshim

në fjalorët dygjuhësh që shqyrtojmë. Akronimet nuk jepen në asnjë fjalor si lema, por i

465

Tabelat gjenden në faqet e fundit të këtij punimi. 466

1)Πεξάθεο, Ησζήθ, 1994, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό

θαη Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ) (punim disertacioni). 2) Γ. Παπαλαζηαζίνπ, Λεμηθά ηεο

λέαο ειιεληθήο., Δγθπθινπαηδηθόο νδεγόο ηεο γιώζζαο (Κέληξν Διιεληθήο γιώζζαο). f.. 190. 3) Bakula Kr.,

(2007) Αμηνιόγεζε Διιελν – αγγιηθώλ ειεθηξνληθώλ ιεμηθώλ, Μεηαπηπρηαθή δηαηξηβή, Παλεπηζηήκην

Παηξώλ. 4) Galopin, L. dhe Καηζνγηάλλνπ, Μ. (2004) Γίγισζζα ηερληθά ιέμηθά: θξηηήξηα αμηνιόγεζεο. 5)

Αγγειηθή Η. αθειιαξίνπ θαη Άλλα Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιόγεζεο

δίγισζζσλ ιεμηθώλ (Kritere për prezantimin dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh) http://www.greeklanguage 467

Për greqishten morëm si bazë Fjalorin e Babinjiotit (1998) Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο, kurse për shqipen

morëm Fjalorin e shqipes së sotme, të Akademisë së Shkencave të vitit 1984/2002.



Ma. Kostando Ksera

Page 216

gjejmë në tabela të veçanta në fjalorët e Gjinit, të Markut. Emra të përveçëm gjejmë te

fjalorët e Sinanit, Papafilti, Markut, Kollokathit, duke veçuar kryesisht emrat gjeografikë

kryesorë, kurse te Gjini ata jepen në tabela të veçanta. Por si lema gjejmë ditët e javës, muajt,

festat fetare etj. të cilat dalin edhe në fjalorë të tjerë. Asnjë fjalor nuk jep emra të përveçëm

njerëzish.

Pra siç e përmendëm numri i lemave janë 429 nga këto në fjalorë të veçantë gjejmë:

Babinjioti Gjini Papafili Kollokathi Marku Sinani

336 212 131 109 215 148

Problemi i parë që lind nga vështrimi i tabelës është diferenca e numrit të

përgjithshëm të lemave me fjalorin e Babinjiotit. Është një diferencë prej 93 fjalësh. Duhet të

sqarojmë që në fillim, se nuk ekzistojnë fjalë ose rrënjë fjalëformuese që janë në fjalorët

dygjuhësh dhe nuk janë tek Babinjioti përveç disa rasteve që do t‘i shohim më poshtë. Të

gjitha rastet e tjera kanë të bëjnë me forma të ndryshme të fjalëve ekzistuese. Shumica e

këtyre gjenden tek fjalorët e Gjinit dhe të Markut.

Le të shohim më hollësisht:

Numri i lemave të përbashkët, që gjenden në të gjashtë fjalorët është vetëm 62. Ato

janë kryesisht fjalë të përdorimit të gjerë, që i gjejmë më shpesh në ligjërim. 41 lema i

përkasin kategorisë së emrave, 12 kategorisë së foljeve dhe 9 të mbiemrave.

Lema që janë në fjalorin e Babinjiotit dhe nuk janë në asnjë nga fjalorët e tjerë

Numri i lemave që gjenden tek fjalori i Babinjiotit dhe nuk gjenden në asnjë nga

fjalorët dygjuhësh janë 119. Ato janë kryesisht:

- Fjalë të prejardhura, për të cilat autorët e fjalorëve kanë përdorut ato kryesoret, me

përdorim të gjerë dhe kanë lënë jashtë ato më pak të njohura dhe më pak të përdorshme. p. sh.

tek të gjithë fjalorët gjejmë fjalën ―ηαθνύλη, ην‖ (takuni) = taka, dhe po në të gjithë nuk

gjejmë fjalët: ηαθνπλάδηθν=vendi ku ndreqin ose prodhojnë taka, ηαθνπλάθη=takë me kuptim

zvogëlues, ηαθνπλάο=ai që ndreq taka, ηαθνπληά=e goditura me taka.

- Kompozita, kuptimi i të cilave del edhe si shumë e kuptimeve përbërëse p. sh. nuk

gjenden tek asnjë fjalor fjalët: ηαβαλό+ζθνππα - (tavan+fshesë), ηαβαλό+πξνθα –

(tavan+gozhdë), ηαγκαηα+ζθαιίηεο, ηαηληό+κνξθνο, ηαηληό+πιεγκα, ηακπαθν+ζήθε,

ηαπεην+ζηξώλσ, ηαξακν+θεθηέδεο etj.

- Shumë fjalë të huaja të cilat sipas parimeve të leksikografisë duhet të përfshihen në

fjalorët një dhe shumëgjuhëshe për plotshmërinë e tyre, (për mendimin tonë në një fjalor

dygjuhësh thjesht risin volumin e fjalorit, se dikush mund t‘i gjejë edhe në burime të tjera, siç

janë fjalorët e gjuhës së vet). P.sh. ηατκάνπη, ηάηκηλγθ, ηάθιηλ, ηάκπνπια ξάδα, ηάλθεξ, ηάπεξ,

ηαξηάλ etj. Në fjalorët në fjalë jo se nuk janë përfshirë fjalë të huaja, por ato janë më të

kursyera.

- Fjalë të vjetëruara me origjinë nga gjuhë të huaja, të cilat nuk përdoren shpesh p.sh.:

ηαγγάδα, ε-erë ose shije e keqe nga diçka që është prishur, zakonisht ushqim, ηαγγόο-i


Ma. Kostando Ksera

Page 217

prishur, ηατθάο, ν-grup luftëtarësh të pa organizuar në ushtri, ηαθίκη, ην-person me të cilin

bashkëpunon dikush ose ka marrëdhënie të ngushta, ηαιηαδόξνο, ν-ai që bën skulptura druri

kryesisht tempujt e kishave, ηαξζαλαηδήο, ν-ai që punon në tarsana (kantier që riparojnë

anije) etj.

Rreth 39 fjalë i gjejmë tek Babinjioti dhe tek njëri nga fjalorët dygjuhësh. Po kështu

gjejmë fjalë në dy fjalorë dhe nuk i gjejmë tek të tjerët, e kështu me radhë. Kjo varet nga

kriteret që çdo hartues ka vënë gjatë përzgjedhjes së lemave.

Lema që gjenden në fjalorët e tjerë dhe nuk gjenden tek fjalori i Babinjiotit

Numri i lemave që gjenden në fjalorët e tjerë, por nuk gjenden te Fjalori i Babinjiotit,

siç e përmendëm, janë 93 nga të cilat 62 lema gjenden vetëm në një nga fjalorët, 21 në dy

fjalorë, 5 në tre, 2 në katër (ηαιάληεπζε, ε – lëkundje, luhatje; ηάξαγκα – tronditje, trazim,

tundje) dhe 1 në pesë (ηαθηνπνίεζε - rregullim, sistemim)

Tek fjalori i Gjinit468

gjejmë 27 fjalë, që nuk i gjejmë në asnjë nga fjalorët e tjerë. Ato

janë kryesisht:

- Fjalë që janë dhënë një herë si lema në formën e dhimotikis dhe jepen edhe në

formën e një faze më të vjetër të greqishtes p.sh.: ηαμίδηνλ dhe ηαμίδη; ηάμε dhe ηάμηο; ηάπεο

dhe ηάπηηαο; ηαξάηησ, ηαξάζζσ dhe ηαξάδσ; ηάηησ dhe ηάζζσ; ηαιαληψ dhe ηαιαληεχσ;

ηάγηζηξνλ dhe ηαγίζηξα;

- Forma fjalësh ose fjalë që kanë përdorim idiomatik dmth. përdoren në të folmen e

grekëve të Shqipërisë p.sh.: ηαρπδξνκίδσ idiomatike dhe ηαρπξδνκψ (postoj) që është norma,

ηαλάζθεια (në shpinë, në kurriz); ηαπίζηνκα (përmbys, barkas); ηαρηλή (mëngjes); ηαρηλόο

(mëngjesor).

- Fjalë me prejardhje nga turqishtja që përdoren në shqip dhe në idiomën e grekëve:

ηαξάθη - taraf, ηακάκ - tamam

- Fjalë të prejardhura, kryesisht emra të formuara nga folje, të cilat tregojnë produktin

e asaj që shpreh folja. Në fjalorët njëgjuhësh nuk janë përfshirë në lema të veçanta, por jipen

brenda lemës së fjalës së parme p.sh.: ηαβαλώλσ> ηαβάλσκα, ην; ηαιαλίδσ>ηαιαληζκόο, ν;

ηαπώλσ>ηάπσκα, ην; ηαξάδσ>ηαξαγκόο, ν.

- Gjejmë akoma fjalët: ηακηηδάλα, ηαλπέκαη, ηαξζίηεο, ηαπξνκαρψ, ηαρπβφιν,

ηαρπξδνκηθψο, ηαρχπινπο, ηαρχζθαπην, ηαπεηλνζχλε, të cilat nuk mund të përfshihen në

ndonjë kategori të veçantë.

Tek fjalori i Papafilit gjejmë 12 fjalë që nuk i gjejmë në asnjë fjalor tjetër dhe as tek

Babinjioti. Ato janë kryesisht:

- Pjesoret e foljeve (κεηνρέο) p.sh.: ηαιαηπσξεκέλνο – i vuar (në vend të vuajtur),

ηαιαληεβφκελνο – i lëkundsh/ëm, i pavendosur; ηακέλνο – i taksur, i premtuar, ηαπεηλσκέλνο

– i përgjunjur. Në fjalorët njëgjuhësh pjesoret nuk jepen si lema më vete, por në kuadër të

foljes bazë, sepse ato konsiderohen forma të foljes.

468

Ν. Γθίλε, Διιελν-αιβαληθό Λεμηθό, Ησάλληλα, 1993, fq. 1009-1014


Ma. Kostando Ksera

Page 218

Fjalët: ηάμνο, ν βνη.- bërshe, tis, enjë; ηαξαμάθν, ην βνη.- lule (k)umështore (në vend

të qumështore) nuk i gjejmë në fjalorë të tjerë. Autori me fjalën e shkurtuar (βνη.)= botanikë,

na informon se janë fjalë që përdoren në këtë fushë.

Fjalën: ηαξαηόξη, ην - tarator, e cila përdoret më shumë në shqip sesa në greqisht, dhe

ka prejardhje nga turqishtja ―tarator‖. Nuk gjendet tek fjalori i Babibnjiotit, por gjendet tek

Fjalori i Koines Neohelenike, të Universitetit të Selanikut.469

Gjejmë si lemë fjalën ηαπεηλψ – përgjunj, e cila nuk gjendet si formë në asnjë nga

fjalorët e gjuhës greke. Mundësia më e madhe është të jetë ngatëruar me fjalën ηαπεηλψλσ –

përgjunj, përul, poshtëroj.

Fjalën ηαηαξηθφο – ai që ka lidhje me Tatarët, të cilën e gjejmë në fjalorin e Koines

Neohelenike.

Fjalën ηαπηίδεηαη që është veta e tretë njëjës, e formës pësore të foljes ηαπηίδσ, -καη e

cila ekziston si lemë më vete, kurse veta e tretë e saj nuk duhet të jetë lemë më vete.

Tek fjalori i Kollokathit nuk gjejmë asnjë kategori fjalësh të cilat të mos gjenden tek

fjalorët e tjerë.

Fjalët që gjejmë tek fjalori i Markut dhe nuk i gjejmë në fjalorët e tjerë janë

kryesisht:

Emra: ηακπνλάξηζκα, ην; ηαπεηζάξηζκα, ην; ηαξαθνχλεκα, ην. Këto fjalë nuk i gjejmë

si lema të veçanta tek fjalori i Babibjiotit. Ai i përfshin në lemën e foljes nga e cila kanë

prejardhjen p.sh.: ηακπνλάξσ – ηακπνλάξηζκα, ην; ηαπεηζάξσ - ηαπεηζάξηζκα, ην; ηαξαθνπλψ

- ηαξαθνχλεκα, ην, kurse në fjalorin e Koines Neohelenike i gjejmë si lema të veçanta.

Fjalë që tregojnë profesion në gjininë femërore. Autori përveç fjalëve që tregojnë

profesion të gjinisë mashkullore ka vendosur si lema të veçanta edhe ato të gjinisë femërore

p.sh.: ηαβεξληάξηζζα, ε; ηαμηδηψηηζζα, ε; ηαμηζέηξηα, ε; ηαμηηδνχ, ε, të cilat zakonisht

konsiderohen forma të së njëjtës fjalë dhe jepen brenda lemës së gjinisë mashkullore.

Gjejmë edhe një fjalë me prapashtesën (–ίηζα) që ka kuptim zvogëlues ηακπειίηζα, ε

< ηακπέια, ε (tabelë e vogël < tabelë). Edhe kjo kategori fjalësh në fjalorët njëgjuhësh nuk

jepen si lema të veçanta, por jepen brenda lemës kryesore.

Foljet ηαιαηπσξνύκαη, ηακπνπξώλνκαη, ηαπηίδνκαη, të cilat janë në vetën e parë

njëjës të formës pësore.

Fjalët ηαρχηαηα, ηαρχηεξν që janë forma të shkallëve të ndajfoljes dhe jo lema më vete.

Ato përdoren në shprehje të veçanta prandaj autori i ka përfshirë si lema.

Gjithashtu, gjejmë fjalë si: ηαλχδσ, ηαξηαξηθφ νμχ, ηαπξίλε, ηαπεηλά, ε

ηαιαλησζεκεηξία, ε, të cilat nuk i përkasin ndonjë kategorie të veçantë.

Tek fjalori i Sinanit470

nuk gjejmë fjalë të këtij lloji përveç frazës-lemë: ηάηζη-κίηζη-

θφηζη = është bythëbrekë me dikë.

469

Λεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο, Ηλζηηηνύην Νενειιεληθώλ

πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε], Θεζζαινλίθε, 1998 470

H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re Greqisht – Shqip, West Print, Tiranë, 2012, f. 635


Ma. Kostando Ksera

Page 219

Përkthimi i lemave në shqip

Po të vërejmë me kujdes tabelën konstatojmë që ekzistojnë disa elemente me të cilat

është e nevojshme që të merremi më hollësisht.

Vërejmë, që sipas llojit të fjalorit kemi fjalë që janë përkthyer vetëm me një fjalë

analoge në gjuhën tjetër dhe fjalë që janë përkthyer me më shumë se një.

Në disa fjalorë kuptimet e ndryshme të fjalës jepen të numëruara siç janë fjalorët e

Gjinit dhe të Markut, kurse në të tjerët jepen të ndarë me presje.

Në shumicën e rasteve për të dhënë kuptimin e fjalës greke janë përdorur të njëjtat

fjalë të shqipes nga të gjithë autorët.

Babibjioti Gjimi Papafili Kollokathi Marku Sinani

ηαβάλη, ην tavan tavan tavan tavan tavan

ηαθηηθή taktikë taktikë taktikë taktikë taktikë

ηακίαο arkëtar arkëtar arkëtar arkëtar arkëtar

ηαμηλόκεζε klasifikim,

skedim

kategorizim

klasifikim,

renditje

rregullim,

klasifikim

klasifikim,

sistemim

klasifikim

Por ka edhe raste që secili autor ka përdorur përkthimin e vet p.sh.

Vërejtjet për secilin fjalor i kemi bërë në sythin përkatës. Këtu duhet të theksojmë se

problemet më të mëdha për sa i përket përkthimit të lemave në gjuhën shqipe i paraqet fjalori

i Papafilit471

. Ato mund të grupohen tre kategori:

1. Kuptimi kryesor i fjalës nuk jepet i parë, por i dytë ose i tretë.

2. Jepen edhe kuptime që nuk i përkasin fjalës.

3. Nuk jepet fare kuptimi kryesor i fjalës.

471

Për më shumë hollësi shih sythin përkatës në f.en ......të këtij punimi

Babibjioti Gjini Papafili Kollokathi Marku Sinani

ηαιαίπσξνο i vuajtur, i

mjerë

lumëmadh,

lumëzi

i vuajtur 1.i shkretë 2. i

munduar

i munduar, i

robtuar

ηαηλία 1.shirit, 2.film,

3. usht. shirit

mitralozi, 4.

tenie

çarap, livrizë,

shirit

shirit 1.shirit 2.rrip

3.film 4.tenjë

1.rrip, shirit

2.film

ηαθηνπνηώ rregull/oj,

sistem/oj

ftilloj, shkoqit,

nasqiris, ormis

sistemoj 1.rregulloj 2.

fus në punë

3.shlyej

rregulloj,

vendos në

rregull


Ma. Kostando Ksera

Page 220

7.2. Analiza e tabelës së fjalorëve shqip - greqisht.

Në tabelën krahasuese të fjalorëve dygjuhëshe shqip – greqisht gjejmë gjithsej 232

lema që fillojnë me shkronjat ―ta‖. Nga këto në çdo fjalor gjejmë përkatësisht:

ASHSH, 1980 Papafili 1997 Gjini 1998 Kollokathi 2006 Marku 2010

202 129 188 121 111

Nga këto gjithsej 77 fjalë janë të përbashkëta në të gjitha fjalorët.

Fjalë që nuk gjenden tek Fjalori i AShSH dhe gjenden tek fjalorët dygjuhësh

30 fjalë gjenden tek fjalorët e tjerë dhe nuk gjenden tek fjalori i AShSH (1980). Nga

këto 10 gjenden vetëm tek Fjalori i Gjinit dhe në asnjë nga fjalorët e tjerë. Ato janë:

tahmaqar (mb.), tanik, targim, targoj, tarhana, tarracim, tarracoj, tastierist, tautologjik,

tautomeri. 3 fjalë gjenden vetëm tek Marku: takikardi, taksist dhe tangjente (gjinia femërore

jepet si lemë më vete). Fjalët e tjera i gjejmë kryesisht në dy fjalorë tek Papafili dhe tek

Kollokathi.

Siç u përmend edhe në rastin e fjalorëve greqisht – shqip, edhe në këtë rast, lemat që

dalin më shumë nuk kanë të bëjnë të gjitha me fjalë të shqipes të parregjistruara nga fjalori i

Akademisë së shkencave. Le të shohim në mënyrë analitike:

Gjejmë fjalët: tagar (Papafili, Kollokathi), takikardi (Marku), tanik (Gjini), tars

(Pap., Gjini, Kollok.), tautomeri (Gjini) të cilat janë fjalë të parme (jo të prejardhura) me

prejardhje nga gjuha greke të cilat nuk janë përfshirë tek fjalori i AShSh. Autorët duke i

gjetur si lema në fjalorët e ndryshëm greke i kanë përfshirë edhe në fjalësin shqip të fjalorëve

dygjuhësh. Në fakt këto janë fjalë që u përkasin fushave të veçanta të përdorimit siç janë

mjekësia dhe kimia.

Fjala ―tagar” në greqisht “ηαγάξη‖ dhe ―tars‖ në gr.‖ηαξζόο‖ në fjalorët greqisht –

shqip i gjejmë si:

Gjini Sinani Papafili Marku Kollokathi

ηαγάξη 1.torbë, 2.trasta e

tagjisë

torbë, trastë tagar, torbë torbë torbë

ηαξζφο

trinë e këmbës

-

tars

paratrinë e

këmbës

pjesë e poshtme e

këmbës

Fjala me kuptim zvogëlues ―tanithi‖ (Papafili, Gjini, Kollokathi) është përfshirë si

lemë e veçantë ndërkohë që është pjesë e lemës së fjalës ―tani‖.

Gjejmë si lema të veçanta fjalët e prejardhura të cilat në fjalorin e AShSh i gjejmë të

përfshira në lemat përkatëse të fjalëve të para p.sh.: targim, targoj, tarracim, tarracoj,

tastierist, taksist.


Ma. Kostando Ksera

Page 221

Fjala ―tanks‖ (Papafili, Gjini, Kollokathi) gjendet si lemë me të njëjtin kuptim me

fjalën ―tank‖.

Në fjalorët e Papafilit dhe Kollokathit gjejmë, në mënyrë të gabuar, si lemë më vete,

përveç fjalës së saktë ―tar/ë‖ edhe fjalën ―tar/e‖ me kuptimin ―απφβαξν‖ që është kuptimi i

fjalës ―tar/ë‖= pesha e enës a e mbështjelljes së një malli. Gabime të tilla gjejmë edhe të tjera

p.sh.: gjejmë si lemë fjalën “tal/er” = ena ku shtypim rrushin, që merr 50 kg.

Fjalët tarta/re dhe tangjente për gjininë femërore ndërkohë që ekziston edhe lema e

gjinisë mashkullore.

Në fjalorët e Papafilit, Gjinit, Kollokathit gjejmë fjalën ―tarr‖ = βιαζηνινγψ,

βνηαλίδσ nga fjala tëharr, harr.

Gjejmë si lemë fjalën ―tangente‖ ndërkohë që ekziston edhe fjala ―tangjente‖ e cila

gjendet edhe tek Fjalori i ASSh.

Fjala tarhana për të cilën Gjini na referon tek trahana.

Fjala taksimetër është fjala e vetme që gjendet tek të katër fjalorët, por mungon te

Fjalori i AShSh. (ndoshta se kur u hartua Fjalori nuk përdoret matësi i impulseve në taksitë).

Fjala ―tallës‖ tek Fjalori i AShSh ka dy kuptime: 1. Që të vë në lojë, të fyen e të bën

qesharak përpara të tjerëve. 2. Ai që tall të tjerët

Tek Gjini dhe tek Kollokathi dy kuptimet e fjalës janë dhënë si lema të veçanta pra e

gjejmë fjalën dy herë.

Fjalë që gjenden tek Fjalori ASh dhe nuk gjenden tek fjalorët dygjuhësh

Kemi zbuluar 21 fjalë gjenden në fjalorin e AShSh dhe nuk gjenden në asnjë nga

fjalorët e tjerë. Ato janë: tabaçinë, tagrapagues, tahin, tak/e, takllim/ë, takll/oj, takllor/e,

takues, tallazmadh, tallisht/ë, tanor, tarbë, tarbos, tarim, taroç, tartallis, tarrabec, tasuk,

tash, tatareq, tatimfitim

Fjalë që është vështirë të përshtatet kuptimi në gjuhën tjetër ose të gjesh fjalën

analoge: tabaçinë=lesh i shkurtër dhe i keq, takues = që është i puqur me diçka tjetër.

Fjalë që nuk kanë përdorim të gjerë, por përdoren për fusha të veçanta p.sh.

tak/e=lundër e madhe e gjatë deri dhjetë metra, që mban tridhjetë – dyzet veta.

takllimë =çakallja e mullirit

taklloj = trokas, bëj zhurmë

takllore = qukapiku

tallisht/ë = arë me shumë tallë

tanor = qeza me të cilën shtiem bukën në furrë

tahin= racion (ASh)

Fjalë me përdorim krahinor: p.sh. tartallis, tarrabec etj.

Duke vërejtur tabelën konstatojmë se Gjini në fjalorin e tij (50 000 fjalë) ka përfshirë

pothuajse të gjithë fjalësin e Fjalorit të AShSH me një diferencë të vogël prej katër fjalësh

202 - 188. Patjetër që puna e tij për të përshtatur në greqishte kuptimin e fjalëve të shqipes

dhe për të gjetur gjegjëset ka qenë shumë e mundimshme në krahasim me autorët e tjerë të


Ma. Kostando Ksera

Page 222

cilët janë përqendruar vetëm në ato fjalë që kanë përdorim më të gjerë dhe më të shpeshtë.

Sipas mendimit tonë Gjini ka marrë fjalësin shqip të fjalorit të ASH dhe është munduar të bëj

përkthimin ose përshtatjen e të gjitha lemave duke pasur ambicien të gjej fjalën analoge në

greqisht për të gjitha fjalët e shqipes472

, në kundërshtim me autorët e tjerë, të cilët janë më

pragmatist. Ata kanë përfshirë fjalët të cilat ishte e thjeshtë gjetja e fjalës analoge në gjuhën

tjetër, si dhe kanë lënë jashtë fjalët me përdorim bisedimor dhe krahinor. Akoma gjejmë të

papërfshirë një numër të madh fjalësh që përdoren në fushën e bujqësisë dhe blegtorisë, fjalë

të cilat me kalimin e kohës kanë humbur funksionalitetin e tyre për shkak të largimit të

brezave të rinj nga këto profesione.

Përkthimi i lemave në greqisht

Duke vërejtur me kujdes tabelën konstatojmë se:

N. Gjini dhe L. Marku kanë dhënë kuptimet e ndryshme të fjalës duke i veçuar nga

njëri - tjetri me anë të numrave. Ata japin deri në tre kuptime dhe në raste të rralla edhe katër.

Papafili dhe Kollokathi kuptimet e ndryshme i ndajnë me presje pa bërë dallimin. Gjithashtu

dy të parët japin edhe ilustrime kurse të dytët jo.

Po të vërejmë përzgjedhjen e lemave si dhe përkthimin e tyre konstatojmë se tek

fjalori i Papafilit dhe Kollokathit janë të njëjta, ose më saktë Kollokathi ka kopjuar në tërësi

fjalorin e Papafilit, si pjesën e fjalësit shqip ashtu edhe atë të përkthimit në greqisht. I vetmi

ndryshim që ekziston midis dy fjalorëve është se Papafili ka përfshirë si lema më vete edhe

formën pësore të foljeve, kurse Kollokathi jo p.sh.: takohem – ζπλαληηέκαη; taksem –

ππφζρνκαη; taksohem – θνξνινγνχκαη; tanohem - ηαξάζζνκαη, αλεζπρψ; taposet- ηαπψλεηαη;

tatohem – θνξνινγνχκαη.

Fjalorët janë kaq identikë saqë kanë kopjuar edhe gabimet p.sh. për fjalën ―tankist‖473

japin fjalën e gabuar ―νξακαηηζηήο‖ që do të thotë ai që ka vizion.

Tek Kollokathi gjejmë edhe dy gabime ortografike tariff/ë në vend të tarifë dhe tansk

–tank(s).

Në përgjithësi përkthimi i fjalëve është i ngjashëm në të katër fjalorët, kjo tregon se

janë ndikuar nga njëri – tjetri. 77 lemat që janë të përbashkëta për të pestët fjalorë kanë si

analoge në greqishte të njëjtat fjalë, vetëm në disa raste kemi ndryshimin e renditjes së tyre,

d.m.th. diku është përdorur si fjalë e parë dhe siku si fjalë e dytë. Vetëm në rastin e fjalës

―tapënxjerës‖ gjejmë: tek Papafili dhe Kollokathi fjalën gjegjëse ―αλνηρηήξη‖, që është më e

përdorura, kurse tek Gjini dhe Marku ―εθπσκαηηζηήο‖ që është forma intelektuale.

472

Për më shumë shih në sythin përkatës. 473

K. Papafili, Fjalor shqip – greqisht, 1997, f. 755 dhe Οκάδα θαζεγεηψλ αιβαληθήο γιψζζαο, 2006, Fjalori

shqip greqisht dhe greqisht – shqip, f. 664.


Ma. Kostando Ksera

Page 223

PËRFUNDIME

Populli shqiptar dhe populli grek, përkatësisht, mbartës të gjuhës shqipe dhe të gjuhës

greke, janë dy nga popujt më të vjetër të Evropës. Të vendosur në jug të gadishullit të

Ballkanit, që nga të parët e stërgjyshërve kanë pasur një vazhdimësi kontaktesh të

drejtpërdrejta dhe të shumanshme në kohë.

Për vjetërsinë dhe për vazhdimësinë historike të popullit grek dhe të gjuhës së tij kemi

një mendim të qëndrueshëm dhe të mirëpranuar, kurse për popullin shqiptar, për gjuhën e

kulturën e tij, ka pasur mjaft diskutime, të cilat shpesh janë shtruar dhe janë zgjidhur

shkencërisht dhe me objektivitet, ashtu si ka përpjekje dhe studime që edhe pse mëtojnë të

jenë sa më afër të vërtetës, shpërfaqin një sfond të tejdukshëm nacionalist dhe shovinist.

Dy shekujt e fundit vërejmë një rritje të ndjeshme të përpjekjeve të dijetarëve apo të

dashamirësve sidomos të kulturës shqiptare për të përkthyer majat e kulturës greke dhe për të

sjellë në shqip historinë e popullit helen dhe sidomos për të shqipëruar letërsinë e vjetër apo

të re greke. Në dy dhjetëvjeçarët e fundit kontaktet ndërmjet dy popujve kanë arritur kulmin.

Si ura lidhëse kanë shërbyer ndër të tjera dhe popullsia minoritare greke në Shqipëri. Pas vitit

1990 drejt Greqisë u nisën valë të tëra emigrantësh shqiptarë, duke kapur një shifër që shpesh

i kalon të 600.000 vetët. Ata jetojnë dhe punojnë në një mjedis greqishtfolës, por në shtëpi

komunikojnë shqip. Situata bilingue, me greqishten si gjuhë të bukës dhe me shqipen si

gjuhë të zemrës kërkon patjetër zotërimin e greqishtes.

Në jug të Shqipërisë jeton një komunitet i rëndësishëm grek, i cili për vetë kushtet

politike u gjend në një gjendje bilinguizmi. Në hapësirat ku ai shtrihet ka shkolla për arsimin

në gjuhën amtare, botohen organe publicistike në greqishte, ka pasur dhe ka një krijimtari të

begatë dhe të frytshme në fushën e letërsisë artistike etj. Në ditët e sotme duhet të themi se

sistemi arsimor është i plotësuar, në nivel parauniversitar dhe në atë universitar (ka degë të

gjuhës greke e të letërsisë në Universitetin e Gjirokastrës dhe në atë të Tiranës).

Kontaktet dhe interesat e dyanshme kanë çuar ndër të tjera në hartimin e fjalorëve

dygjuhësh, sidomos të fjalorëve greqisht – shqip, por që patjetër do të çonte edhe në hartimin

e fjalorëve shqip – greqisht. Me një vështrim joshterues (në pamundësi për të shtrirë

hulumtimin në të gjitha bibliotekat dhe në të gjithë arkivat e të dy vendeve, në Greqi dhe në

Shqipëri) shohim se për një periudhë disashekullore kemi një numër fjalorësh të tillë të cilët i

bëmë objekt trajtimi shkencor në disa rrafshe, por që së shumti mbeten si kundrime leksikore,

semantike, duke mos anashkaluar edhe ato etnolinguistike, historike etj.


Ma. Kostando Ksera

Page 224

Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip – greqisht vitet e fundit kanë njohur shtim në numër

dhe në vëllimin e lëndës leksikore dhe kjo ka qenë edhe një shtysë tjetër për t‘u ndalur rreth

vlerave a mangësive që ata shpërfaqin.

Por duhet të pohojmë se hartimi i fjalorëve dygjuhësh nuk ka qenë në nivelin e kërkuar,

edhe pse nevojat e shkollës dhe të jetës shkencore, kulturore etj. për këto lloj fjalorësh kanë

qenë shumë të mprehta. Fakt është se për gati 100 e ca vjet fjalorët greqisht-shqip dhe shqip –

greqisht janë të pakta në numër. Është një gjendje e pafalshme që shpesh është ndikuar nga

politika, e cila drejtpërdrejt apo tërthorazi, për vite me radhë ka ndikuar negativisht në këtë

drejtim.

Leksikografia greke ka një histori 3.000-vjeçare, me një fond prej qindra e mijëra

fjalorësh. Kurse leksikografia shqipe, ka një histori gati 400-vjeçare, shumë më të shkurtër

sesa ajo greke. Megjithatë shekulli XX dhe fillimi i këtij shekulli e kanë pasuruar në mënyrë

të jashtëzakonshme fondin e fjalorëve, sidomos ata dygjuhësh, duke e shtrirë gjeografinë në

mbarë botën dhe janë hartuar jo vetëm fjalorët dygjuhësh me të gjitha gjuhët indoevropiane,

por po shtohet ndjeshëm dhe hartimi i fjalorëve dygjuhësh me gjuhët p.sh, që fliten në Evropë

dhe më tej, deri në Kinë apo në Japoninë e largët.

Shqipja është gjuhë që është shkruar relativisht vonë. Dokumentin e parë shkrimor, ku

ajo përballet me greqishten, e ndeshim në shekullin XIV. Prof. Dhimitër Shuteriqi në veprën

Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850 pohon se brenda një kodiku greqisht të B. Ambrosianës,

botuar në Milano në këtë shekull, gjendet në dorëshkrim Ungjilli i Pashkëve, sipas ritit

bizantin, përkthimi i të cilit është i dobët dhe lexohet me vështirësi; alfabeti grek nuk i ka

qenë përshtatur si duhet shqipes.

Kalojnë shekuj dhe kemi një zbrazëti në dokumentet e shqipes. Kjo, ndër të tjera,

shkaktohet nga ikja e madhe e shqiptarëve, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut

dhe pas pushtimit të Shqipërisë nga turqit. Pasojat tashmë dihen. Pushtuesit, jo vetëm

përdorën shfarosjen në masë apo çuan në ndërrimin e fesë më forcë, por zhdukën, asgjësuan

apo vodhën shumë objekte e sende me vlerë që ishin tregues të profilit etnik të shqiptarëve.

Dihet se dëmin më të madh e pësoi kultura shumëshekullore e tyre. Pushtimi i egër osman çoi

edhe në moslejimin e hapjes së shkollave shqipe, në mospërpunimin e gjuhës së shkruar dhe

pashmangshëm me pasoja negative edhe në hartimin e fjalorëve që lidheshin me gjuhë të tjera

që nuk kishin lidhje me turqishten apo me arabishten.

Shekulli XVIII shënon fillimin e erës së hartimit të fjalorëve dy- e shumëgjuhësh, ku

greqishtja dhe shqipja shfaqen si gjuhë të para a të dyta. Kemi dy pamje: botimin e fjalorëve

të mirëfilltë dy e shumëgjuhësh.

Fjalori i parë ku shfaqet shqipja si gjuhë e dytë, përballë greqishtes, i takon vitit 1770,

dhe është hartuar nga Theodhor Kavalioti. Në fakt bëhet fjalë për një fjalor tregjuhësh

greqisht – vllahisht – shqip i shkruar me gërma greke. Fjalori i Kavaliotit është i përfshirë në

botimin Protopeiria, e cila konsiderohet një nga veprat më të shquara të tij.


Ma. Kostando Ksera

Page 225

Protopeiria është një metodë për mësimin e gjuhës greke. Siç pohon edhe Dh.

Shuteriqi, «ai është një libër fillestar për ata që, midis shqiptarëve dhe vllehve, do të duan të

mësojnë gjuhën greke.»474

Një kopje e fjalorit, nga botimi i vetëm autentik i Protopeirias që gjendet në Rumani, u

soll, në shtator të vitit 2012, në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës nga drejtori i saj Aurel

Plasari.

Fjalori i Kavaliotit hodhi bazat e para te Albanologjisë, gjithashtu vepra shënon një datë

në gjuhësinë e krahasuar ballkanike, është i pari fjalor edhe i vllahishtes.

Është fjalor me një numër të vlerësueshëm fjalësh, edhe pse për ditët e sotme, një fjalës

me 1070 njësi duket shumë i vogël.

Rrugën e nisur nga Kavalioti, në fushën e mësimdhënies dhe të leksikografisë, e

vazhdoi me sukses një tjetër Voskopojar, Daniili, i cili botoi në vitin 1802 veprën «Hyrje në

mësimdhënie» e cila përmban edhe fjalorin me titull «Fjalori katërgjuhësh i katër dialekteve

popullore apo të romejes së thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes dhe të shqipes».

Në fakt nuk bëhet fjalë për fjalor të mirëfilltë, por për një metodë të mësimit të gjuhës greke.

Lemat në greqisht janë fjali të ndryshme të cilat janë përkthyer në tre gjuhët e tjera. Fjalori

është i shkruar me gërma greke dhe përmban rreth 800 fjalë.

Në vitin 2011 fjalorin e solli për publikun shqiptar, Niko Stillos në një botim ku ka bërë

edhe transkriptimin e pjesës shqip me alfabetin e sotshëm.

E vërteta është se studimet e para për njohjen e gjuhëve shqipe, vllahe dhe bullgare janë

realizuar mbi bazën e këtyre fjalorëve disagjuhësh dhe autorët e tyre është e drejta të përfillen

si pararendës të gjuhësisë së krahasuar për Ballkanin.

Gjatë kësaj periudhe kemi dhe botimin e fjalorthëve të vegjël dygjuhësh, që shoqërojnë

pjesë ungjijsh e gjithë veprën (të cilët shpesh mbeteshin edhe në dorëshkrim). Kështu në

Bibliotekën Kombëtare të Tiranës gjendet një kodik beratas, me përkthime të ndryshme

kishtare dhe me fjalorë greqisht – shqip. Mendohet se autori është Kostandin Berati ose

Ikonom Kostandini dhe i përkasin vitit 1764. Vepra ka rreth 44 faqe me lutje të ndryshme

fetare me një radhë shqip dhe tjetra shqip të shkruara me alfabet grek. Brenda kodikut kemi

dy Fjalorthe greqisht – shqip, njëri me 110 fjalë dhe tjetri me rreth 1.600 fjalë.

Për fjalësin e fjalorëve të kësaj periudhe duhet të theksojmë se i përket pak a shumë

botës kishtare, dukuri që është e pranueshme, sepse kemi një përpjekje të jashtëzakonshme të

popullsisë ortodokse për t‘i shpëtuar myslimanizimit, që në shekullin e XVIII arrin kulmin.

Vetëkuptohet që literatura kishtare do të ishte udhëheqëse në këtë ndeshje kulturash,

qytetërimesh, gjuhësh, besimesh. Shkrimet e kodikëve dhe fjalorët që ata përmbanin,

shërbenin edhe për përhapjen e arsimimit dhe ndihmonin në shkollimin e popullsisë.

Shekulli XIX vjen me një pamje më të plotë gjuhësore për shqipen, bëhen shumë

përkthime nga greqishtja, sidomos nga kultura kishtare, botohen disa gramatika të shqipes,

botohen shumë fjalorë dygjuhësh. (Megjithatë të pranojmë se kryet e vendit në marrëdhëniet

e shqipes me gjuhët e tjera i mbajnë ato me italishten).

474



Ma. Kostando Ksera

Page 226

Në leksikografinë dygjuhëshe greqisht - shqip apo shqip - greqisht, që në dhjetëvjeçarin

e parë, kemi një vepër që tërhoqi më të vërtetë vëmendjen. Luftëtari i shquar suliot, Marko

Boçari, boton në vitin 1809 Λεμηθφλ ηήο Ρνκατθνίο θαί Αξβαλεηηθνίο Απιήο (i njohur, tashmë,

si Fjalor greqisht - arvanitshe e thjeshtë).

Fjalori u shkrua në Korfuz më 1809, me kërkesën e konsullit francez në Janinë,

Pouqueville, dhe përpara syve të këtij. Lënda leksikografike është në dy kolona (djathtas

shqip). Ka rreth 1.800 fjalë. E zbuloi S. Lambros, i cili flet për të te fletorja Estia, Athinë,

25.XII.1895.

Fjalori u botua nga Lumo Skëndoja në Tiranë më 1926, duke u ruajtur alfabeti grek dhe

ortografia e origjinalit, kurse më 1980 fjalori botohet në Athinë në një botim të Akademisë së

Shkencave të përgatitur nga Titos Johallas. Në këtë botim Johallas jep një studim të detajuar

në lidhje me përmbajtjen dhe rëndësinë e fjalorit, gjithashtu ai ka bërë transkriptimin e pjesës

shqipe me alfabetin e sotshëm.

Në janar të 2008-s, fjalori qarkullon edhe në Shqipëri nga shtëpia botuese ―Arbëria‖,

dhe është përgatitur për botim nga Niko Styllos, duke e pajisur me një studim të bazuar në

botimin e Johallës.

Fjalori i M. Boçarit, edhe pse nuk është vepër e një gjuhëtari dhe aq më pak e një

leksikografi, dygjuhësh ka meritën e pakundërshtueshme, sepse me lëndën që pasqyron,

shënon shkëputjen për herë të parë nga fjalorët dygjuhësh dhe shumëgjuhësh me lëndë

leksikore vetëm nga bota kishtare dhe e besimit.

Fjalësi është relativisht i vogël në numër, por ka meritën se jep lëndë të drejtpërdrejtë

nga e folmja e krahinës së Sulit, nga një e folme që i përket dialektit të toskërishtes. Në fjalor

mund të bëjmë shqyrtime leksikore, semantike dhe frazeologjike dhe për nga burimi i fjalëve.

Lënda që jep mundësi për të parë veçoritë dialektore të folmes (veçoritë fonetike,

leksikore e gramatikore) dhe ka rëndësi për studimet historike, sepse pasqyron një gjendje

gjuhësore, gati të papërpunuar, të fillimit të shekullit XIX. Lënda jep mundësi dhe për analiza

e ftillime etnolinguistike, sepse nuk është grumbulluar me kritere shkencore leksikografike,

por shpesh është rastësore, ndaj elementet pragmatiste etnolinguistike janë më të dallueshme,

sesa te një fjalor tjetër.

Një tjetër vepër shumë e rëndësishme që u hartua nga fundi i shekullit të XIX, por që

vonoi shumë të shohë dritën e botimit, është Fjalori Greqisht – Shqip i Panajot Kupitorit.

Fjalori, një vepër shumë e rëndësishme që përshkruan gjuhën e arvanitasve të Hidrës në fund

të shekullit XIX, mbeti dorëshkrim për rreth dy shekuj dhe vetëm në fillim të shek. XXI arriti

të botohet falë kujdesit të prof. Titos Johallas.

Dorëshkrimi përbëhet nga 1226 faqe. Shpjegimi i fjalëve në shqip është bërë duke

përdorur alfabetin grek. Sipas Xh. Lloshit: «Autori ka përshtatur alfabetin e greqishtes, duke

përfshirë edhe disa shkronja latine‖.

Në fjalor gjejmë të përcaktuara me shkurtesën përkatëse fjalë edhe nga gegërishtja edhe

nga toskërishtja. Sipas prof. Xh. Lloshi: «Shqyrtimi i leksikut shqip në Fjalorin e Kupitorit e

vërteton më së miri, se ai punonte për shqipen përgjithësisht dhe jo për të folmen e

arvanitëve. Me njohuritë që ka pasur, ka përfshirë edhe trajta të gegërishtes, të cilave u ka

vënë shënimin përkatës.»


Ma. Kostando Ksera

Page 227

Dekadat e fundit erdhën në dritë prurje të reja arkivore në lidhje me veprimtarinë

shkrimore të Mitkos që e pasuruan ndjeshëm fondin e dorëshkrimeve të tij. Midis tyre gjejmë

dy vepra që kanë lidhje me objektin tonë të studimit dhe e vendosin Mitkon në rradhët e

leksikografëve. Këto janë:

Dorëshkrimi i fjalorit tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip

Dorëshkrimi i fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip

Dorëshkrimit i fjalorit tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip u zbulua në vitin 2011 dhe

u përgatit për botim nga Shpëtim Sala, më 2013.

Në maj të 2014 Ministria e Kulturës përzgjodhi për financim projektin ―Botimi i

fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip të Thimi Mitkos‖ të cilin do ta përgatisë

profesori i njohur i Universitetit Aristotel të Selanikut Dhori Qirjazi.

Këto dy ngjarje shumë të rëndësishme që ndodhën vitet e fundit na detyrojnë jo vetëm

të flasim për Mitkon leksikograf, por emrin e tij ta vendosim në krah të leksikografit të madh

të shekullit të XIX Kostandin Kristoforidhit.

Lënda e fjalorëve të Mitkos vjen nga dy burimi i pari është bibliografia shqipe që

ekzistonte në atë kohë si dhe letërkëmbimet e tij dhe i dyti është materiali që vilte ai vetë në

vende të ndryshme kudo që ndodhej.

Vepra tjetër leksikografike e Mitkos është Fjalori tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip

të cilin e ka përgatitur pothuajse në të njëjtën kohë me fjalorët e tjerë por arriti të shohë dritën

e botimit vetëm në vitin 2013. Dorëshkrimin e fjalorit e zbuloi rastësisht studiuesi Shpëtim

Sala dhe e përgatiti për botim duke e përshtatur me alfabetin shqip. Dorëshkrimi përbëhej

prej 326 faqesh, materiali i të cilave pasqyron gjendjen e gjuhës shqipe në atë periudhë.

Në shekullin XIX nuk kemi botimin e ndonjë fjalori shqip – greqisht. Asnjë leksikograf

grek nuk e ka ndier të domosdoshme hartimin e një vepre të tillë, edhe për shkak të gjendjes

së shqipes, si gjuhë e folur, por e pashkruar, e papërpunuar, e pakodifikuar dhe pa një fjalor

shpjegues, i cili do të ofronte lëndën e nevojshme leksikografike për një fjalor dygjuhësh,

shqip – greqisht.

Në parathënien e Fjalorit të Marko Boçarit Prof, Johallas informon edhe për një

dorëshkrim fjalori i cili nuk pa dritën e botimit. Eshtë Fjalori shqip – greqisht i doktorit Tasos

Nerutsos. Ngaqë Nerutsos ka jetuar gjatë viteve 1826- 1892 mendojmë që Fjalori i përket

fundit të shekullit XIX.

Shekulli XX vjen me pamje krejt tjetër.

Leksikografinë e këtij shekulli, sipas Jani Thomait,475

mund ta shohim në tre periudha

që përputhen me ndarjet historike.

1. Fillimi i shek. XX – 1944 (kur mbaroi Lufta e II Botërore)

2. Periudha 1944 – 1990, që njihet si periudha e izolimit të Shqipërisë.

3. Periudha 1990 – sot

Periudha e parë

475

Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 332


Ma. Kostando Ksera

Page 228

Në vitin 1904 botohet fjalori i parë shqip – greqisht, “Fjalori i gjuhës shqipe” i

Kostandin Kristoforidhit (Leksikon tis allvaniqis gllossis, Athinë, 1904). Ky fjalor, që është

fjalori më i mirë, që u botua në periudhën e parë të leksikografisë shqipe, pasi u ripunua dhe u

vu në alfabet shqip nga Aleksandër Xhuvani, u ribotua më 1961 me titullin “Fjalor shqip-

greqisht”. Është pranuar se Fjalori i Kostandin Kristoforidhit është në përgjithësi dygjuhësh,

shqip-greqisht, por hartuesi nuk kishte për qëllim të bënte një fjalor për të mësuar greqishten.

Ai synonte të hartonte fjalorin e shqipes për shqiptarët, prandaj edhe titullin është “Fjalor i

gjuhës shqipe”, kurse greqishten e përdori si mjet shpjegues. Vetë autori pohon se kërkon të

shtypet leksikoja e gjuhësë shqipe, që jam munduar njëzet vjet për atë punë edhe kam

mbledhur 40.000 fjalë shqip.

K. Kristoforidhi përfshiu në fjalorin e tij fjalë e frazeologji nga goja e popullit, si pasuri

të përbashkët e shqipes, përfshiu disa neologjizma, që i krijoi vetë (si kërkimsor, ndërgjegjë,

udhëheqës etj.), duke u mbështetur në ligjet e gjedhet fjalëformuese të shqipes. Vepra hedh

hapat e parë për një fjalor shpjegues, por nuk arriti deri te fjalori shpjegues i mirëfilltë. Fjalori

zakonisht ka fjalën shqipe dhe përkrah saj fjalën gjegjëse të greqishtes. Megjithatë gjejmë

shumë raste kur krahas fjalëve gjegjëse në greqishte, ai vë për fjalët shqipe edhe sinonime ose

shpjegime shqip. Fjalori ka meritën e padiskutueshme, se përgjithësisht fjalën leksikore e

shoqëron me treguesit gramatikorë, duke bërë një punë të jashtëzkonshme në ndihmë edhe të

studimeve gamatikore.

Gjatë kësaj periudhe kemi akoma ribotimin e Fjalorit të Marko Boçarit nga Lumo

Skëndo, në vitin 1926.

Kurse në vitin 1928, Koço Tasi boton në Athinë, Lexicon helleno – alvanikon (Fjalor

greqisht – shqip), i cili ka 272 faqe.

b. Periudha e dytë

1944 (kur mbaroi Lufta II Botërore) – 1990

Pas Luftës II Botërore kemi hartimin e një fjalori greqisht – shqip nga Themistoklis

Papadhimas (1897 – 1978) me origjinë nga Nivica e Himarës. Bëhet fjalë për një fjalor, që

ende nuk e ka parë dritën e botimit. Sipas prof. Johallës Në bazë të lemave greqisht të këtij

Fjalori u krijua fjalori me tre vëllime i Gjuhës së Re Greke i I. Stamatakos. Këto lema

paraqesin forma dhe të gjuhës intelektuale dhe të gjuhës popullore (katharevusas dhe të

dhimotiqis) dhe jepen edhe shumë sinonime të këtyre fjalëve. Për sa u përket fjalëve shqip

Papadhimas përdori Fjalorin e Gjuhës Shqipe të botuar në Tiranë, në vitin 1954.

55 vjet pas botimit të fjalorit të Kristoforidhit, në vitin 1959, u botua në Athinë Fjalor i

shkurtër shqip – greqisht (Allvano-hellenikon lexicon) nga gjirokastriti Nikolla Çeçi (1910 -

) me 253 faqe.

Në vitin 1971 Niko Gjini (për shumë vjet rresht profesor i greqishtes në universitetin e

Tiranës), boton në Tiranë (në një kohë kur leksikografia dygjuhëshe, shqip – gjuhë e huaj dhe

gjuhë e huaj – shqip kishte përballuar me sukses te gjitha vështirësitë dhe kishte krijuar

fytyrën e vetë) Fjalorin shqip – greqisht. Ai si një vepër me qëllime praktike dhe mësimore,

pasqyron një pasuri leksikore e semantike në shqip dhe barasvlerësen e saj në greqisht me

rreth 16.000 fjalë.


Ma. Kostando Ksera

Page 229

Në vitin 1986 kemi botimin e një tjetër fjalori shqip – greqisht, me rreth 5 000 fjalë, atë

të Vasil Partalit. Është i dyti i këtij lloji që qarkulloi 15 vjet pas botimit të Fjalorit të Gjinit.

Është fjalor i tipit të vogël dhe i destinuar ―në ndihmë të nxënësve minoritarë‖.

Qëllimi i hartimit të fjalorit jepet në parathënien e tij nga vet autori, i cili shkruan:

―Ky fjalor i shkurtër shqip – greqisht është përgatitur kryesisht për t΄u ardhur në ndihmë

nxënësve të shkollave 8-vjeçare minoritare në mësimin e gjuhës shqipe.‖

Në vitin 1989 botohet në Janinë ―Fjalori greqisht – shqip‖ i Odhisea Dhimogjinit. Duhet

të pranojmë që është fjalori i parë greqisht – shqip që botohet pas një periudhe kohore shumë

të gjatë. Vepra është botim personal i autorit. Ka gjithsej 274 faqe me rreth 5 000 lema.

Periudha e tretë

Pas rënies së diktaturës komuniste dhe ndryshimeve politiko - shoqërore që ndodhën

pas viteve ‘90 kemi një hop sasior dhe cilësor në hartimin e fjalorëve greqisht –shqip dhe

shqip – greqisht që u bë më i ndjeshëm sidomos në fillim të shekullit XXI. Fjalorët janë

vëllimorë, hartohen nga leksikografë, dhe hartohen sipas teknikave bashkëkohore

lekikografike: me parathënien në të dy gjuhët, me fjalët e shkurtuara në të dy gjuhët, me

alfabetin e shqipes dhe transkriptimin në atë të greqishtes dhe anasjelltas, me literaturën e

konsultuar etj. Fjalësi tashmë i pasur shoqërohet me lista me emra gjeografikë, si dhe me

pasqyra gramatikore.

Në vitin 1993 pas një pune shumë të gjatë dhe pasionante mbi 40-vjeçare, N. Gjini, një

njohës i shkëlqyer i greqishtes dhe i shqipes, boton Ελληνο - Αλβανικο Λεμηθν (Fjalor

greqisht - shqip) një vepër për të cilën duhet të pranojmë se është vepra leksikogafike

dygjuhëshe, qoftë greqisht – shqip, qoftë shqip greqisht, më e arrirë deri në ditët e sotme.

Fjalësi ka rreth 50. 000 njësi në greqisht dhe gjegjësen e tyre në shqipe dhe ai jo vetëm

të rrit kompetencën leksikore, por ai të fut në botën greke, duke pasur lëndë për

semantologun e leksikografin, për morfologun e sintaksologun, për historianin e mitologun,

për etnolingiustin e sociolinguistin etj.

Kështu, për herë të parë në fjalorët dygjuhësh greqisht – shqip bëhet edhe paraqitja e

shqipes standarde në këtë nënsistem, duke përballuar një fjalës më të madhe sesa kishte

fjalori më i madh i saj (50.000 me 42.000).

Në vitin 1997 Konstandin Papafili boton në Athinë fjalorin Λεμηθό Διιελν - Αιβαληθό

(Fjalor greqisht - shqip). Kjo shënon ngjarje, sepse tashmë po bëhet normë hartimi i fjalorëve

dygjuhësh nga leksikografë grekë. Fjalori ka një fjalës me 20.000 fjalë në greqishte dhe me

barasvlerësit e tyre në shqipe dhe ka karakter praktik, është i formatit të vogël, gati si

doracak. Mbase ky lloj formati ka qenë dhe synimi i autorit, që ka përcaktuar dhe sasinë e

fjalëve dhe mënyrën e dhënies së tyre. Fjalori është fjalor i drejtpërdrejtë dygjuhësh, gati-gati

sinonimik, sepse fjalët në greqishte dhe në shqipe jepen së shumti vetëm si lema. Kjo gjen

shprehjen se shumë fjalë që kanë më shumë se një kuptim janë dhënë vetëm me kuptimin e

tyre kryesorë, janë mënjanuar në skajshmëri thëniet, ku mund të shihej qoftë minimalisht jeta

e fjalës (si leksematikë). Kjo ka shpënë në një funksion pragmatik të fjalorit, si një fjalor

turistik, për të gjetur sa më shpejt barasvlerësin shqip të fjalës greke.

Po në vitin 1997 Konstandin Papafili boton Fjalorin Shqip - Greqisht [Κ. Παπαθίιε,

Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), me 30.000 fjalë në shqipe dhe me


Ma. Kostando Ksera

Page 230

barasvlerësit e tyre në greqishte. Dhe ky fjalor ka karakter te theksuar pragmatist, duke

synuar ta çojë përdoruesin e tij lehtësisht te fjala shqipe dhe tek gjegjësja në greqishte. Ai ka

meritën e padiskutueshme se pasqyron në një vëllim të vogël, shumë të përdorshëm një

numër relativisht të madh fjalësh. Fjalori ka të meta që mund të ishin kapërcyer lehtësisht: ka

fjalë në të folmet dialektore apo sociale, si keverim,-i, -e, -et [o]. ε δηαθπβέξλεζε, ε δηνίθεζε;

nuk zbaton normën drejtshkrimore e drejtshqiptimore në përzgjedhjen e shumë fjalëve, duke

dhënë shpesh variante fonetike, si çpartallim, çpartalloj, (i, e) çpartalluar, çpëlahem, çpëlaj,

(i, e) çpëlarë, çkëlqen, çkarkim, çkarkohem etj.; kemi dhe barbarizma që shqipja i ka bërë

pronë te leksikut në fjalorët njëgjuhësh apo dygjuhësh, si mylfiz, -i [o], ρξεσθνπεκέλνο etj.,

apo fjalë të huazuara në shqipe, të cilat në fjalor jepen me shtrembërime shqiptimi, çka shpien

në gabime të dyfishta, si byrokratizoj (burokratizoj), byrokrat (burokrat), byrokraci

(burokraci), byrokratik (burokratik), byrum (bujrum, urdhëroni) etj.

Në vitin 1998 në Univesitetin e Janinës, N. Gjini boton Αιβαλν-Διιεληθν Λεμηθν

(Fjalor shqip – greqisht), nën kujdesin e drejtpërdrejtë të filologut Jeorgjio Kapsalis Fjalori

jep lëndë të jashtëzakonshme për të ndërmarrë studime shkencore të fushave të ndryshme, në

ato gjuhësore apo edhe jashtëgjuhësore. është mbështetur në hartimin e Fjalorit në një

literaturë shkencore teorike dhe në botimet më të mira leksikografike njëgjuhëshe e

dygjuhëshe në greqishte dhe në gjuhën shqipe. Fjalori i N. Gjinit çon në duart e përdoruesit

një vepër që ka një fjalës me 50. 000 njësi. Ky korpus kaq i madh fjalësh vetvetiu nënkupton

që aty përfaqësohet denjësisht dhe gati e tëra bota materiale, shpirtërore e intelektuale e

popullsisë shqiptare, sepse fjalët çojnë te historia dhe tek e sotmja e këtij populli, tek kultura

dhe psikologjia e tij, që shpesh vërtiten në një nënshtrat të përbashkët. Pra përdoruesi i fjalorit

jo vetëm rrit kompetencën gjuhësore me fjalë, me kuptime, me frazeologji shqipe, por ai

përfshihet dhe bëhet padashur pjesë e botës shqiptare. Ndaj vepra Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ

(Fjalor shqip – greqisht), ka lëndë të bollshme për studiuesit grekë të fushave të ndryshme.

Fjalori ka meritën tjetër të padiskutueshme, sepse e gjithë lënda leskikore, semantike, thëniet

ilustruese etj. i përkasin shqipes satndarde, dhe jep në mënyrë të zgjeruar strukturat

kuptimore të fjalëve, duke e bërë fjalorin gati - gati shpjegues, ashtu si kishte bërë më fjalorin

e botuar në vitin 1993.

Në vitin 2001 në Tiranë H. Sinani boton Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν

Λεμηθν) që përmban rreth 20.000 fjalë me shqiptim, bashkëkohor, me shpjegime, sinonime e

frazeologji, me një shtesë emrash të përveçëm dhe gjeografikë, me tabela gramatikore. Fjalori

ka karakter të theksuar paradigmatik, fjalës greke i është gjetur fjala shqipe, pra kemi një

ekuilibër leksikor. Kjo është një nga të metat, sepse shqipja veçanërisht, por edhe greqishtja

kanë me mijëra e mijëra fjalë me shumë kuptime (polisemantike). Një nga meritat më të

mëdha të fjalorit është dhënia për herë të parë në një fjalor greqisht - shqip e shqiptimit të

fjalëve të greqishtes. Kjo gjuhë nën ndikimin e traditës shkrimore mijëravjeçare, nuk ka

parimin themelor të drejtshkrimit parimin fonetik, por atë morfologjiko – historik, prandaj ai

që kërkon të mësojë greqisht edhe përmes fjalorit, gjendet përballë dy vështirësive, përballë

një shkrimi me alfabet jolatin dhe përballë mospërputhjes ndërmjet formës së shkruar dhe

asaj së shqiptuar. Vepra ka rëndësi të shumëfishtë: shtoi numerikisht dhe cilësisht numrin e

fjalorëve dygjuhësh greqisht – shqip; si fjalor i tipit të vogël dhe me format mesatar ai është


Ma. Kostando Ksera

Page 231

shumë pranë përdoruesit; hapi rrugën për fjalorët greqisht – shqip me transkriptimin e

shqiptimit.

Një vepër e veçantë shumëgjuhësh është dhe Fjalori frazeologjik ballkanik i hartuar nga

Jani Thomai, Xhevat Lloshi, Rusana Hristova, Kosta Qiriazati e Ana Melonashi, që u botua

1999. Vepra ka rreth 5000 njësi frazeologjike në pesë gjuhë: shqip – bullgarisht – greqisht –

rumanisht – serbokroatisht. Ky fjalor është i pari në llojin e vet jo vetëm në gjuhësinë

ballkanike, por edhe në atë evropiane, vlerat e tij janë të rrafshit shkencor-teorik dhe të

rrafshit praktik. Fjalori nuk ka fjalës me leksema, megjithatë ai ka rëndësi të madhe, sepse së

pari u shërben drejtpërdrejt studiuesve në fushën e gjuhësisë ballkanike, por edhe gjithë atyre

që duan të mësojnë në rastin tonë shqipen (kur janë grekë) dhe greqishten (kur janë

shqiptarë). Por me lëndën e veçantë që ai përmban, u shërben edhe përkthyesve, edhe

shkrimtarëve etj. si dhe të tjerëve që ndiejnë nevojën e krahasimeve ndërgjuhësore në

frazeologji.

Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip i hartuar nga grup profesorësh të gjuhës

shqipe, botohet në Athinë më 2006 nga botimet Kollokathi. Ky Fjalor ka disa veçori që e

diferencojnë nga fjalorët dygjuhësh që kemi studiuar deri tani:

Është fjalori i parë i llojit me dy drejtime shqip - greqisht dhe greqisht – shqip të

përfshira në një libër të vetëm.

Është fjalori i parë i hartuar nga më shumë se një autor. Të gjitha fjalorët që kemi parë

deri tani janë vepra personale.

Është i pari i llojit ―fjalor xhepi‖ me përmasa të një fjalori të vogël.

Fjalësi i çdo kategorie përmban rreth 20 000 njësi.

Një nga veprat më cilësore që u botuan gjatë kësaj periudhe është edhe fjalori greqisht –

shqip i Lavdimir Markut. Ai doli në qarkullim në vitin 2009 dhe ka rreth 40 000 lema.

Fjalori i Markut nuk është një fjalor ku përball fjalës shqipe gjendet thjeshtë fjala

analoge greke, por autori e ka përfshirë atë në shembuj të ndryshëm gjë që e bën fjalorin më

të plotë dhe më miqësor për përdoruesit. Ilustrimet u përkasin të gjitha kategorive të

mundshme të formimeve sintaksore duke filluar nga renditja e lirë e fjalëve, në simfraza, në

shprehjet idiomatike dhe duke arritur deri tek proverbat.

Përkthimi i lemave në gjuhën greke dhe gjetja e fjalëve analoge është realizuar në masë

të vlerësuar. Gjuha e përkthimit të ilustrimeve është një gjuhë e standardeve bashkëkohore.

Autori i shmanget, ose më mirë të themi, nuk bie në kurthin e përkthimit fjalë për fjalë nga

shqipja në greqisht, por shfrytëzon vetitë shprehëse të çdo gjuhe në veçanti.

Vetëm një vit pas botimit të Fjalorit greqisht – shqip, në vitin 2010 Lavdimir Marku

boton Fjalorin shqip – greqisht një tjetër vepër e rëndësishme që shton si nga ana numerike

edhe nga ana cilësore fondin e veprave dygjuhëshe greqisht - shqip dhe shqip – greqisht.

Sipas informacionit që jepet në frontespicin e fjalorit ai përmban mbi 20 000 lema në

590 faqe. Numër ky dy herë më i vogël se numri i lemave të fjalorit të tij greqisht – shqip

(2009), por njëkohësisht edhe nga Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe.

Duke krahasuar një pjesë të rastësishme të lemave të shkronjës ―T‖ të Fjalorit të Markut

me Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe (1980) konstatojmë se Marku nuk ka përfshirë në


Ma. Kostando Ksera

Page 232

fjalës lema me karakter bisedimor, të cilat nuk kanë përdorim të gjerë si dhe fjalë të

prejardhura ose të përbëra.

Dhënia e kuptimeve të ndryshme të fjalëve polisemike është një tregues pozitiv për

vlerësimin e fjalorit. Shpesh herë gjejmë fjalë me më shumë se një kuptim të cilat jepen me

numra arabë kurse kur një përdorim ose shprehje ka më tepër se një kuptim, këto jepen me

shkronjat e alfabetit.

Fondi i fjalorëve dy gjuhësh greqisht – shqip dhe shqip greqisht përfshin edhe fjalorë të

tjerë të botuar nga dashamirës të njërës apo të tjetrës gjuhë, sidomos fjalorë me një numër të

vogël fjalësh, fjalorë shprehjesh të etnokulturës (përshëndetje, formula komunikimi në

mjedise të ndryshme bilinge etj). Shumë prej tyre janë punë që nuk kanë asgjë të përbashkët

me një vepër leksikografike të mirëfilltë. Për të mënjanuar përdorimin e tyre që së shumti

sjell, pasoja negative sesa zotërim të gjuhës së huaj (sidomos për të mësuar greqishten), lind

si e domosdoshme që të organizohet dhe të institucionalizohet hartimi dhe botimi i fjalorëve

të vegjël dhe praktikë në përdorim, i fjalorëve shkollorë dhe i fjalorëve të tipit të mesëm (me

50.000 fjalë) por jo me formatin e fjalorëve të botuar deri tani, por më të shfrytëzueshëm.

Përvoja është, qarqet akademike dhe universitare duhet ta kenë përparësi edhe këtë objektiv.


Ma. Kostando Ksera

Page 233

LITERATURA

A. Duro, Termi dhe fjala në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009

A. Dhrimo, Probleme teorike dhe praktike për hartimin e fjalorëve dygjuhësh, në

―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspective‖, Tiranë, 2005

A. Kola, Gjuha e perëndive, Tiranë, 2005

A. Kostallari, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes, në ―Studime mbi leksikun e

formimin e fjalën në gjuhën shqipe‖, Tiranë, 1, 1972

A. Kostallari, Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese, në ―Studime mbi

leksikun...‖, 1, Tiranë, 1972

A. Kostallari, Mbi disa drejtime të përsosjes së sistemit e të strukturës së gjuhës sonë letrare,

SF, nr. 2, Tiranë, 1982

A. Kostallari, Mbi disa veçori të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe, në ―Studime mbi

leksikun ...‖, 1, Tiranë, 1972

A. Kostallari, Mbi disa veçori të strukturës semantike të kompozitave pronësore të shqipes, në

―Studime mbi leksikun ...‖, 1, Tiranë, 1972

A. Kostallari, Në rrugën e hartimit të fjalorit normativ të shqipes së sotme, ―Studime mbi

leksikun dhe mbi formimin e fjalëve…‖, Tiranë, 1972, II

A. Kostallari, Parimet themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, në

―Studime mbi leksikun..., II, Tiranë, 1972

A. Kostallari, Vëzhgime mbi disa grupe fjalësh popullore të trojeve verilindore të shqipes,

SF, nr. 1, Tiranë, 1961

A. Lamaj, Pasqyrimi semantik i leksikut poetik popullor në fjalorët shpjegues të shqipes, në

―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005

A. Lehrer, Semantic Fields and Lexical Structure, 1974

A. M. Al-Kasimi, The Interlingual/Translation Dictionary: Dictionaries for Translation,

1983

A. Spiro, Shqip, sprova gjuhësore dhe artikuj, 2010, Alcaeus.

A. Xhuvani, Çështje të “Fjalorit të gjuhës shqipe”, ―Nëntori‖, 1957, 1

A. Xhuvani, Kostandin Kristoforidhi, në ―Literatura jonë‖, 1949

A. Xhuvani, Studime gjuhësore, 1956

A. Xhuvani, Vepra, I, Tiranë, 1980

A. Xhuvani, Vepra, II, Tiranë, 1990

A. Zyberi, Leksiku bujqësor e blegtoral i të folmeve shqipe të Malit të Zi, Prishtinë, 1996.

A. Zymberi, Fjalorth i fjalëve të rralla, Prishtinë, 1979.

A. πύξνπ, Σν ειιεληθό γισζζηθό ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Γειβίλνπ θαη Αγίσλ

αξάληα, Αζήλα, 2008.


Ma. Kostando Ksera

Page 234

At‘ Benedikt Dema, Fjalor fjalësh të rralla të gjuhës shqipe, Tiranë, 2005.

Autoktonia e shqiptarëve në studimet gjermane, Tiranë, 1990

C. Marello, ―Les différents types de dictionnaires bilingues‖, 1996

Ch. Baylon, Komunikimi, Shkup, Logos, 2003

Charlier F. Dubois. (1992). Review of the Oxford-Hachette French Dictionary: French-

English, English-French, International Journal of Lexicography 5.5: 311-329

Chr. Taylor, Language to Language: A Practical Guide for Italian English Translators

Cambridge, 1998

Chr. Taylor, Language to Language: A Practical Guide for Italian English Translators.

Cambridge, 1998

Contemporary Semantic Theory (Oxford: Blackëell), pp. 539--559.

D. A. Cruse, Lexikal semantics, Cambridge, 1986

D. Leëis, 1972. General semantics. In Donald Davidson and Gilbert Harman, eds.,

D. Nettle, Linguistic diversity. Oxford,1999

Dh. Pilika, Pellazgët, origjina jonë e mohuar, Tiranë, 2005

Dh. Qirjazi, ―Mjaltë” nga hojet dhe trojet e shqipes: fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th.

Mitkos dhe suaza Ballkanike e tij, në Konferencë shkencore: «Shqipja dhe gjuhët e

Ballkanit», Prishtinë, 10 -11 nëntor 2011.

Dh. Qirjazi, Rrugë të çelura e shtigje të pashkelura: I pari fjalor frazeologjik ballkanik,

hartuar në drejtimin e akad. Jani Thomai. Në: Akademiku J. Thomai në 75-vjetorin e lindjes,

Korçë. 2010

Dh. Shuteriqi, Fjalë nga leksiku i shqipes para Buzukut (879-1555), 1980

Dh. Shuteriqi, Gjurmime letrare, Tiranë, 1974

Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976

E. Bezhani & I. Shehu, Një vështrim i shkurtër mbi hartimin e makrostrukturës së një fjalori

në“Kërkime Universitare‖, Universiteti i Gjirokastrës, nr. 37, 2014

E. Çabej, Disa eufemizma të shqipes, ―Buletin i Institutit të Shkencave‖, 1949, 1

E. Çabej, Disa parime e kritere për hartimin e një fjalori etimologjik të gjuhës shqipe,

E. Çabej, Gjendja e sotme e etimologjisë së gjuhës shqipe, ―Studime mbi leksikun…‖, 1972, I

E. Çabej, Mbi parimet e metodën e studimeve etimologjike, SF, 1980, 3

E. Çabej, Nga leksiku i dialekteve arbëreshe të Italisë, SF, 1979, 2

E. Çabej, Për një shtresim kronologjik të huazimeve turke në gjuhën shqipe, SF, 1975, 1

E. Çabej, Për pastërtinë e gjuhës shqipe, GjJ, 2, 1981

E. Çabej, Pjetër Budi dhe gjuha e tij, SF, 1966, 4.

E. Çabej, Studime gjuhësore, I, Prishtinë, 1976

E. Çabej, Studime gjuhësore, II, Prishtinë, 1976

E. Çabej, Studime gjuhësore, III, Prishtinë, 1976

E. Çabej, Studime gjuhësore, IV, Prishtinë, 1977

E. Çabej, Studime gjuhësore, IX, Prishtinë, 1989

E. Çabej, Studime gjuhësore, V, Prishtinë, 1975

E. Çabej, Studime gjuhësore, VI, Prishtinë, 1977

E. Çabej, Studime gjuhësore, VII, Prishtinë, 1986


Ma. Kostando Ksera

Page 235

E. Çabej, Studime gjuhësore, VIII, Prishtinë, 1988

E. Çabej, Shqiptarët midis Lindjes dhe Perëndimit, Tiranë, 1994

E. Giordano, Fjalor i arbëreshvet t’Italisë (Dizionario degli Albanesi d’ Italia), Bari, 1963

E. Hysa, Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe, SF, 1973

E. Hysa, Formimet me prapashtesa në shqipen e sotme letrare, SF, 1970, 1

E. Hysa, Gramatika në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe

perspektivë‖, Tiranë, 2005

E. Jasques, Shqiptarët, Tiranë, 2004

E. Kocaqi, Roli pellazgo-ilir në krijimin e kombeve dhe të gjuhëve evropiane, Tiranë, 2007

E. Kriara, Νέν Διιεληθφ Λεμηθφ, Αζελαη, 1995

E. Lafe: Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Gazeta "Shqiptarja.com" 7. 11. 201

E. Nida, Exploring semantic structures, Munchen, 1975

Ë. Cimochoëski, Për gjuhën shqipe, Prishtinë, 2004

Ë. Morris, Introduction, në ―The American Heritage Dictionary of the English Language‖,

American Heritage Publishing Co., INC, Neë York

Ë. R. Langasher, Language and its structure: Some Fundamental Linguistic Concepts, NY,

1968

F. Altimari, Gjuha letrare shqipe sot: disa konsiderata në dritën e zhvillimeve të reja politike

dhe kulturore në botën shqiptare, në ―Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot‖,

Tiranë, 2002

F. de Saussure, Cours de linguistique générale, Paris, 1991

F. Ndocaj, Veçantia e gjuhës dhe “Fjalori i Institutit të Shkencave” 1954, BUShT, 1958, 2

F.R. Palmer, Semantics, Cambridge, 1988

Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj, Tiranë, 1998

Fjalor frazeologjik ballkanik, Tiranë, 1999 (grup autorësh)

Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980

Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë, 1954 / 2005

Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë, 2006

Fjalor i shqipe së sotme, Tiranë, 1984 / 2002

Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2002 (grup autorësh)

Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2004

Fjaluer i Rii i Shcypes (Përbaam preie shocniiet t’Bashkimit), Shkodër, 1908.

Frang Bardhi, 400-vjetori i lindjes, Prishtinë, 2007

G. Castellan, Histori e Ballkanit, Tiranë, 1996

G. Meyer, Etymologisches Ëörterbuch der albanesischen Sprache, Tiranë, 2007

G. Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, Tiranë, 1997

Gazeta Panorama 10.09.2012

Gazeta Shqiptarja.com, 22. dhjetor 2012.

Gazeta Telegraf, 28. 01. 2013

Gazeta TEMA, 19 nëntor 2013

Gramatika e gjuhës shqipe, 1, Tiranë, 2002

Gramatika e gjuhës shqipe, 2, Tiranë, 2002


Ma. Kostando Ksera

Page 236

Gj. Shkurtaj, Elemente etnokulturore në fjalorë të shqipes, në ―Leksikografia shqipe -

trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005

Gj. Shkurtaj, Kahe dhe dukuri të kulturës së gjuhës shqipe, Tiranë, 2003

Gj. Shkurtaj, Kundrime gjuhësore, Tiranë, 2006

Gj. Shkurtaj, Ligjërimet arbëreshe, Tiranë, 2006

Gj. Shkurtaj, Nga gjeografia gjuhësore te dialektologjia urbane, në SA, I, Tiranë, 1996

Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Tiranë, 2001

Gj. Shkurtaj, Pesha e fjalës shqipe, Tiranë, 2009

Gj.Shkurtaj, Prirje dhe prurje si fryte të ndeshjes së normave me thyerjet e saj në shqipen e

sotme, në ―Seminari Ndërkombëtar për gjuhën...‖, 27/1, Prishtinë, 2008

H. Jackson, Lexicography: An introduction, London: Routledge, 2003

H. Kamp, A Theory of Truth and Semantic Representation, 1981.

H. Miçoni, punim disertacioni me temë ―Rreth frazeologjisë së gjuhës shqipe krahasuar me

greqishten‖, Universiteti i Tiranës. 2013,

H. Pasho, Vështrim mbi leksikun krahinor të “Fjalorthit të ri” të Pano Tases, SF, 3-4, 2001

H. Pasho, Vështrim mbi leksikun krahinor të “Fjalorthit’ të ri” të Pano Tase, në SF, 2001

H. Sinani, Fjalor greqisht-shqip (Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ), Tiranë, 2001

H. Shehu, A duhet një fjalor shqip - gjuhë e huaj të përfshijë dialektizma dhe krahinorizma

fonetikë, në SF, 1999, 3-4

H. Shehu, Çështje të sintagmatikës në fjalorë të shqipes, në ―Leksikografia shqipe -

trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005

H. Shehu, Rreth vlerave potenciale të leksikut popullor për gjuhën e sotme letrare shqipe, në

―Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe‖, III, Tiranë, 1989

H. Βéjoint & Ph. Thoiron, Les dictionnaires bilingues, Louvain-la-Neuve, Duculot, 1996

H. Βéjoint, Modern Lexicography: An introduction, Oxford: University Prees, 2000

Heming Yong &Jing Peng, Bilingual Lexicography from a Communicative Perspective, John

Benjamins Publishing Company, 2007

Historia e popullit shqiptar, 1, Tiranë, 2004




I. Ajeti, Kërkime gjuhësore, Prishtinë, 1978

I. Kadare, Eskili, ky humbës i madh, Tiranë, 1990

I. Kadare, Eskili, Tragjeditë, Tiranë, 1986

I. Metani, Studimi i leksikut të shqipes dhe teoria e fushave leksikore e semantike, në

―Seminari III Ndërkombëtar i Albanologjisë‖, Tetovë-Shkup, 23-28 shtator 2009

I. Zamputi, Pjetër Mazreku dhe fjalorthi i tij i vjetit 1633, në SF, 1964, 2

J. A. Fodor, J. J. Katz, The Structure of Language, 1964

J. Aitchison, Language change. Cambridge, 2001

J. Bulo, Fjala e hapjes në ―Konferenca Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë‖,

Tiranë, 2005

J. Casares, Introducción a la lexicografia moderna, 1950




Ma. Kostando Ksera

Page 237

J. J. Katz, J. A. Fodor, The Structure of a Semantic Theory, në Language, 39, 1963

J. J. Katz, Semantic Theory, 1972

J. Ksidhopullos, Lexicology: Introduction to the analysis of the word and the lexicon. Athens:

Patakis Publishers. 2008.

J. Ksidhopullos, Tense, Aspect and Adverbials in Modern Greek. PhD Thesis. University of

London (University College London). 1996.

J. Lyons, Hyrje në gjuhësinë teorike, Tiranë, 2001

J. Lyons, Introduction to Theoretical Linguisties, Cambridge, 1975

J. Lyons, Language, meaning, and contekst, London, 1981

J. Lyons, Semantics, 1, 2, Cambridge, 1977

J. Pustejovsky, 1991. The generative lexicon. Computational linguistics, 17(4)

J. Saeed, Semantics, Pekin, 1997

J. Tomaszczyk, On Bilingual Dictionaries: The Case for Bilingual Dictionaries for Foreign

Language Learners, 1983

J. Thomai - Xh. Lloshi, Paralele frazeologjike të shqipes me gjuhë të tjera të Ballkanit, SF,

1976, 1

J. Thomai, Aleksandër Xhuvani si leksikolog e leksikograf, në SF, 1980, 3

J. Thomai, Aspekti shoqëror-kulturor në formimin e frazeologjisë shqipe, SF, 1975, 3

J. Thomai, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe, Tiranë, 1981

J. Thomai, Çështje të identitetit të njësive frazeologjike, SF, 1995, 1-4

J. Thomai, Çështje të leksikut potencial në gjuhën shqipe, ―Gjuha jonë‖, 1986, 2

J. Thomai, Dukuri leksikore në shtypin e sotëm në Konferenca shkencore ―Gjuha letrare

kombëtare dhe bota shqiptare sot‖, Tiranë, 2002

J. Thomai, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 1999

J. Thomai, Frazeologjizma emërorë dhe mbiemërorë në gjuhën shqipe, SF, 1975, 4

J. Thomai, Frazeologjizma foljorë në gjuhën shqipe, SF, 1976, 1;

J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca

Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008

J. Thomai, Leksiku dialektor e krahinor në shqipen e sotme, Tiranë, 2001

J. Thomai, Mbi disa çështje të leksikut e të formimit të fjalëve në gjuhën e sotme letrare

shqipe, ―Norma letrare dhe kultura e gjuhës‖, 1973, I

J. Thomai, Mbi disa çështje të normës në fushën e leksikut dhe të formimit të fjalëve në

gjuhën e sotme letrare shqipe, ―Probleme të gjuhës letrare shqipe…‖, 1972, 1

J. Thomai, Mbi disa togje të qëndrueshme të shqipes në shekullin XVI në krahasim me

shqipen e sotme, në ―Konferenca e dytë e studimeve albanologjike‖, Tiranë, 1969

J. Thomai, Mbi kufijtë e fjalës në gjuhën shqipe dhe disa çështje të drejtshkrimit, SF, 1973, 1

J. Thomai, Grupe fjalësh të bashkëlidhura me frazeologjizma, SF, 1975, 2

J. Thomai, Mbi mënyrën e pasqyrimit të sistemit të kuptimeve dhe të përdorimit të fjalëve në

fjalorin shpjegues të gjuhës shqipe, ―Studime mbi leksikun‖, II, Tiranë, 1972

J. Thomai, Mbi rendin e fjalëve në strukturën e frazeologjizmave të shqipes, SF, 1966,1

J. Thomai, Modelimi në frazeologji, SF, 1-4, 1997

http://www.academia.edu/913221/Lexicology_Introduction_to_the_analysis_of_the_word_and_the_lexicon._Athens_Patakis_Publishers._2008



http://www.academia.edu/913224/Tense_Aspect_and_Adverbials_in_Modern_Greek._PhD_Thesis._University_of_London_University_College_London_._1996




Ma. Kostando Ksera

Page 238

J. Thomai, Modelimi në frazeologji, SF, 1997, 1-4

J. Thomai, Një klasifikim i frazeologjizmave me vlerë ndajfoljore në shqipe, SF, 1969, 1

J. Thomai, Një shtresim i leksikut të shqipes nga pikëpamja e normës letrare, ―Norma letrare

kombëtare dhe kultura e gjuhës‖, 1973, 1

J. Thomai, Për një tipologji leksiko-semantike të ligjërimit naimian, SF, 2000, 1-4

J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009

J. Thomai, Prejardhja semantike në gjuhën shqipe, Tiranë, 1989

J. Thomai, Probleme të frazeologjisë së gjuhës shqipe, SF, 1964, 2, 3

J. Thomai, Rreth semantikës së foljeve veprore, pësore e vetvetore në gjuhën shqipe, ―Gjuha

jonë‖, 1984, 3

J. Thomai, Rreth shtresimit historik të leksikut të shqipes sipas studimeve të prof. E. Çabejt,

SF, 1988, 3

J. Thomai, Shtresa potenciale e leksikut të shqipes, Gjuha jonë, 1984,3

J. Thomai, Teksti dhe gjuha, Tiranë, 1992

J. Thomai, Veçori leksiko-semantike të ndajfoljeve me prapashtesa në shqipe, Tiranë, 2004

J. Thomai, Vëzhgime mbi ndërtimet frazeologjike ekuivalente me një fjalë të vetme në gjuhën

shqipe, në ―Konferenca e parë e studimeve albanologjike‖, 1965

J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi Fjalor frazeologjik ballkanik

shqip, bullgarisht, greqisht, rumanisht, serbokroatisht, Tiranë, 1999

J. Thomai, Zhvillimi i teorisë dhe i praktikës leksikografike shqiptare pas Çlirimit, në SF,

1969, 4

K. Ashta, Disa fjalë të leksikut të arbënishtes, ―Buletin i Institutit Pedagogjik Dyvjeçar të

Shkodrës‖, 1968, 7

K. Ashta, Frang Bardhi dhe leksiku, nxjerrë nga vepra e tij, ―Leksiku historik i gjuhës

shqipe‖, 2000, III

K. Ashta, Gjon Buzuku dhe leksiku i plotë, i nxjerrë nga vepra e tij “Meshari”, ―Leksiku

historik i gjuhës shqipe‖, 1996, I

K. Ashta, Leksiku historik i gjuhёs shqipe, vёll. I, Shkodёr, 1996, 496 f.; ribotim, Shkodёr,

2000 [Tri dokumentet e para tё gjuhёs shqipe e leksiku pёrkatёs; Gjon Buzuku e leksiku, i

nxjerrё nga vepra e tij ―Meshari‖ (1555)].

K. Ashta, Leksiku historik i gjuhёs shqipe, vёll. III, Shkodёr, 2000, 303 f. [Pjetёr Mazrreku

dhe leksiku, nxjerrё nga vepra e tij (1633), Frang Bardhi dhe leksiku, nxjerrё nga vepra e tij

(1633)].

K. Ashta, Leksiku historik i gjuhёs shqipe, vёll. IV, Shkodёr, 2002 457 f. [Pjetёr Bogdani,

Leksiku i plotё i shqipes, nxjerrё nga vepra “Cunues Prophetarum”, Onomastika e plotё,

nxjerrё nga pjesa shqipe (1685)].

K. Ashta, Leksiku i nxjerrë nga “Kuvendi i Arbënit (1706), BSH, 1978, 1; 1979, 1

K. Ashta, Neologjizmi dhe vëzhgimi i tij në leksikografinë tonë, ―Buletin i Institutit

Pedagogjik Dyvjeçar të Shkodrës‖, 1970, 9

K. Ashta, Terminologjia dhe vëzhgimi i saj në leksikografinë e sotme, në BShIPDSh, 1970, 9

K. Ashta, Vëzhgim historik në fjalorin e parë të shqipes. Bardhi (1635), ―Shkodra‖, 1962, 1

K. Broën, Encyclopedia of Language and Linguistics, 2nd edition, Oxford, 2005


Ma. Kostando Ksera

Page 239

K. Kristoforidhi, Leksikon tis alvaniqis glossis, Athina, 1904

K. Kristoforidhi, Λεμηθνλ Αιβαλν - Διιεληθνλ (Fjalor shqip – greqisht), Tiranë, 1961

K. Topalli, Fonetika historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 2007

K. Topalli, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Tiranë,

K.Ashta, Leksiku historik i gjuhёs shqipe, vёll. II, Tiranё, 1998, 311 f. [Lekё Matrёnga dhe

leksiku, nxjerrё nga vepra e tij (1592), Pjetёr Budi dhe leksiku, nxjerrё nga vepra e tij (1618

e 1621)].

Kolë Kamsi, Fjalor arbërisht – shqip, Shkodër, 2000

L. Buxheli, Fjalët e përngjitura në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009

L. Dodbiba, Leksiku detar i shqipes dhe etnogjeneza e popullit tonë, SF, 1972, 4

L. Galopin, dhe Μ. Καηζνγηάλλνπ, Γίγισζζα ηερληθά ιέμηθά: θξηηήξηα αμηνιφγεζεο. Αζήλα,

2004

L. Lipke, Semantic structure and ëord-formation, Munchen, 1972

L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, infbotem, Tiranë. 2009

L. Marku, Fjalor shqip – greqisht, infbotues, Tiranë 2010

L. Nemark, Albanian – English Dictionary (mbi 85 000fjalë), Oxford University Press, 1998

L. Shalom, The Handbook of Contemporary Semantic Theory ([Oxford]:

Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005

Lexicon of linguistcs, Utreht University, 2001

Linguistics Today - Facing a Greater Challenge (Amsterdam/Philadelphia: Benjamins).

Longman, Dictionary of Contemporary English, Munchen, 1987

M. A .Κ. Halliday, W. Teubert, C.Yallop, & A. Cermakova, Lexicology and Corpus

Linguistics, London, New York, 2004, f. 87.

M. Ahmetaj, Fjalor i të folmeve shqiptare në Mal të Zi, Prishtinë, 1996.

M. Baker, Lexical Categories, Cambridge University Press, 2003

M. Çeliku, “Fjalori i shqipes së sotme”, 2002, dhe leksikografia shqiptare e ditëve tona, në

―Seminari Ndërkombëtar për gjuhën...‖, 22/1, Prishtinë, 2004

M. Çeliku, Togfjalësha të qëndrueshëm foljorë në shqipen e sotme, BUShT 2, Tiranë, 1962

M. Domi, Rreth fondit kryesor të fjalëve të fjalorit të shqipes, BSHSH, 1952, 4

M. Domi, Rreth fondit kryesor të fjalëve të fjalorit të shqipes, në BShSh, 1952, 4

M. Elezi, Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë, 2002

M. Mandalà, Gjurmimet leksikografike në mjedisin arbëresh të Sicilisë, në ―Leksikografia

shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖,Tiranë, 2005

M. Ndreca, Fjalor fjalësh dhe shprehjesh të huaja, Prishtinë, 2000

M. Podhajecka, Historical development of lexicographical genres: some methodological

issues, 2009

M. R. Allen, (1978), Bochner, H (1988), Halle, M. (1973), Scalise, S. (1984) B. Nerlich,

Semantic theories in Europe 1830 - 1930, Philadelphia,1992

M. Roques, Frang Bardhi dhe fjalori i tij, Buletin i Institutit Pedagogjik të Shkodrës, 1966, 4

M. Sadiku, Gjuha shqipe dhe modernizimi i leksikut të saj, në ―Seminari ndërkombëtar....‖,

27/1, Prishtinë, 2008

M. Samara, Çështje të antonimisë në gjuhën shqipe, Tiranë, 1985

http://www2.let.uu.nl/UiL-OTS/Lexicon/lijst.pl#27





Ma. Kostando Ksera

Page 240

M. Samara, Fjalor i antonimeve në gjuhën shqipe, Tiranë, 1998.

M. Samara, Histori e gjuhës letrare shqipe, Tiranë, 2005

M. Samara, Hulumtime në leksikografi, 2000

M. Samara, Hulumtime në leksikografi, Tiranë, 2000

M. Samara, Parafjalët në gjuhën shqipe, Tiranë, 1999.

M. Samara, Rreth leksikut politik e shoqëror në gjuhën shqipe, Tiranë, 2008

M. Samara, Rreth normës leksikore dhe kodifikimit të saj në fjalorët shpjegues të shqipes, në

―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005

M. Samara, Vëzhgime rreth antonimisë së fjalëve të përbëra e fjalëve të përngjitura të gjuhës

shqipe, SF, nr. 3, Tiranë, 1980

Mark Mazauer, Βαιθάληα, Παηάθε 2012.

N. Andriotis, Δηπκνινμηθό Λεμηθό ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Θεζζαινλίθε, 1951

N. Chomsky, 1957. Syntactic Structures. The Hague: Mouton.

N. Chomsky, 1986. Knoëledge of language. Neë York: Praeger.

N. Gazulli, Fjalorth i Ri (ribotim), Tiranë, 2005

N. Gazulli, Fjalorth i ri, në Visaret e kombit, Vëllimi 11, Tiranë, 1941.

N. Gazulli, Fjalorth i ri, Tiranë, 2007

N. Gjini, Fjalor shqip - greqisht, Tiranë, 1971

N. L. Komarova, & M.A. Kondrak, 2003. Language, learning and evolution. In M.H.

N. Pepivani, V. Bici, Ura e fjalëve (fjalor shkollor shqip – greqisht), Tiranë, 1998

N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2007

Neë Horizons in linguistics, London 1972

Nieslen Sandro, Dictionary Structures, in Bergenholtz and tarp, 1995

O. Baji, Perandoria e Bizantit, epopeja e një qytetërimi të magjishëm, Tiranë, 1993

O. Hoffmann, A. Debrunner, A. Scherer, Ηζηνξηα ηεο ειιεληθεο γισζζαο, Θεζζαιληθε, 1994

O. Jespersen, 1922. Language: Its Nature, Development and Origin. London.

O. Myderrizi, Rreth ripunimit të “Fjalorit të gjuhës shqipe”, BUSHT, 1957, 2

P. Barka, Letërsia në Minoritetin Etnik Grek në Shqipëri,(Qasje teoriko-letrare në poezinë e

P. Çukës, N. Kacalidhës dhe A. Zarballas) punim disertacioni, Tiranë 2008

P. F. Al. Bernard, ―L’organization microstructurelle dans le dictionnaire bilingue‖.

Dictionaries. Berlin, New York: Walter de Gruyter. 3rd vol. 1991. f. 2829- 37.

P. Geci, Derivatet në fjalorin latin-shqip të Frang Bardhit, ―Konferenca e dytë e studimeve

albanologjike‖, 1969, III

P. Geci, Frang Bardhi dhe fjalori i tij latin - shqip, në SF, 1965, 2

P. Geci, Frang Bardhi dhe fjalori i tij latin-shqip, ―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e

fjalëve...‖, 1972, II

P. Geci, Pasunia e gjuhës shqipe dhe “Fjalori i gjuhës shqipe”, në BUShT, SShSh, 1959, 1

P. Geci, Pasunia e leksikut të shqipes dhe Fjalori i gjuhës shqipe, në ―Studime mbi leksikun

dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe‖, II, Tiranë, 1972

P. Kupitori, Αιβαληθαί κειέηαη, πξαγκαηεία ηζηνξηθή θαη θηινινγηθή πεξί ηεο γιψζζεο θαη ηνπ

έζλνπο ησλ Αιβαλψλ, Αζήλα, 1879.

P. Sëanepoel, Dictionary tipologies: a pragmatic approach, 2003

P. Tase, Fjalorth i ri, Tiranë, 2006


Ma. Kostando Ksera

Page 241

P. V. Sterkenburg, A Practical Guide të Lexicography, Amsterdam / Philadephia: John

Benjamins Publishing Company, 2003.

P.Van Sterkenburg, Foundations: the dictionary definition and histori, në ―A practical guide

to lexicography”, 2003

Q. Murati, Fjalori, natyra dhe gjerësia e tij, në ―Seminari Ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë

dhe kulturën shqiptare‖, 21/2, Prishtinë, 2003

R. Bod, J.H. Jay, & S. Jannedy, Probabilistic linguistics. Cambridge, 2003

R. Carnap, Introduction to Semantics, Cambridge, 1959

R. Carter, Vocabulary,Applied Linguistic Perspectives, London, 1987

R. Chapman, Roget’s International Thesaurus (4th

Edition) New York: Harper and Row,

1977

R. Ismajli, Gjuhë dhe etni, Prishtinë,

R. Memushaj, Himara, Tiranë, 2005

R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006

R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006

R. Qosja, Historia e letërsisë shqipe, II, Tiranë, 2000

R. R. K. Hartmann, Dictionary of Lexicography, Bejing, China, 2000

R. R. K. Hartmann, Teaching and Researching Lexicography. Harloë: Pearson Education

Ltd., 2001

R.R.K. Hartman & G. James, Dictionary of Lexicography, 2001, f. 85, New York.

Robinson, Language & social behaviour, London, 1972

Roger Bell, Translation and Translating: Theory and Practice. London: Longman, 1991

S. Delijorgji, Rreth interferencave leksiko-semantike te greqishtes në shqipe,

Disertacion, maj 2011.

S. Hoxha, Elemente leksikore të gjuhës shqipes në gjuhët sllave të Ballkanit, 2001

S. Konda, Shqiptarët dhe problemi pellazgjik, Tiranë, 1964


Edition). Cambridge:

Cambridge University Press. 2001

S. Mann, A Historical Albanian – English Dictionary, London, 1948

S. Mann, An English – Albanian Dictionary, Cambridge University Press, London 1957.

S. Mann, An historical Albanian Dictionary, Prishtinë, 1992

S. Mansaku, Foljet delokutive në gjuhën shqipe, ―SF‖, nr. 3, Tiranë, 1981.

S. Morcka, Frazeologjia shqipe me gjymtyrë që emërtojnë pjesë të trupit, SF,1979, 4

S. Tarp, Lexicographica Seris Major: Lexicography in the borderland betëeen knoëledge and

non-knoëledge: general lexicographical theory ëith particular focus on learner”s

lexicography, 2008

S. Ullman, The princips of semantics, Oxford, 1963

S. Ullmann. Semantic universals, Cambridge, 1963 /1966

Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Tiranë, I, 1972

Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Tiranë, II, 1972

Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Tiranë, III, 1989

Studime rreth historisë së gjuhës shqipe, Tiranë, 1973

Sh. Demira, Epiri, pellazgët, etruskët dhe shqiptarët, Tiranë, 2008


Ma. Kostando Ksera

Page 242

Sh. Demiraj, E. Çabej, një jetë kushtuar shkencës, Tiranë, 1988

Sh. Demiraj, Emrat prejfoljorë asnjanës dhe togjet me vlerë foljore të formuara me

pjesëmarrjen e tyre, SF, 1969, 2

Sh. Demiraj, Fonologji e gjuhës shqipe, Tiranë,

Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1989

Sh. Demiraj, Gjuha shqipe, Probleme dhe disa figura të shquara të saj, Tiranë, 2003

Sh. Demiraj, Gjuhësi ballkanike, Tiranë, 2004

Sh. Demiraj, Prejardhja e shqiptarëve nën dritën e dëshmive të gjuhës shqipe, Tiranë, 1999

Sh. Gërmizaj, Fjalëformimi i gjuhës shqipe në Fjalorin historik shqip – anglisht të Stuart

Edëard Mann-it, në ―Seminari XXII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën

shqiptare‖, 22/1, Prishtinë, 2002

Sh. Islamaj, Çështje të sinonimisë në gjuhën shqipe, Prishtinë, 1985

Sh. Islamaj, Gjuha e Jakov Xoxes, Tiranë, 2002

Sh. Islamaj, Gjuha, ligjërimi dhe fjala, Prishtinë, 2004

Sh. Islamaj, Kultura gjuhësore dhe përdorimi estetik i gjuhës, Tiranë, 2002

Sh. Kërmizaj, Stuart Mani admirues i madh i shqipes dhe i shqiptarëve, Prishtinë, 2004

Sh. Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe, Tiranë, 2007

Sh. Rrokaj, Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme, Tiranë, 2002

Sh. Rrokaj, Kongresi i Manastirit: një alfabet, një gjuhë, një komb, Telegraf, 23 nëntor 1912

Sh. Sala, Fjalori italisht – greqisht – shqip i Thimi Mitkos, West Print, Tirana, 2013

Sh. Sejdiu, Sisteme, struktura, raporte (etnolinguistikë), Prishtinë, 2002

T. Caushi, Gj. Shkurtaj, Kadareja dhe fjala shqipe, Tiranë, 2004

T. Osmani, Histori e alfabetit të gjuhës shqipe, Tiranë, 1987

T. Osmani, Leksiku i autorëve të vjetër - mbështetje për fjalorin historik të gjuhës shqipe,

T. Toska, Funksioni i figurës në njësitë frazeologjike, në ―Seminari II Ndërkombëtar të

Albanologjisë, Tetovë-Shkup‖, 22-28 shtator 2008

Th. Feka, Frazeologjia e gjuhës shqipe në krijimtarinë shkencore të prof. Jani Thomait, në

Konferencën kushtuar akademik J. Thomai, organizuar në U. e Gjirokastrës, qershor 2008

Th. Feka, Rreth fjalorëve krahinorë të gjuhës shqipe, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi

dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005

Th. Feka, Vëzhgime mbi leksikun terminologjik, në ―Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe‖

(1980), SF, 2, 1986

U. Ëeinreich, Explorations in semantic theory, 1966

U. Ëeinreich, On the semantic structure of Language, 1963

V. Bici, Çështje të dygjuhësisë në shkollat e pakicave, Tiranë, 2001

V. Marku, Διιελν - Αιβαληθν Λεμηθν (Fjalor greqisht - shqip), Tiranë, 2008

V. Memisha, Dukuri semantike gjatë formimit të mbiemrave prejpjesorë në gjuhën shqipe,

Gjirokastër, 1999

V. Memisha, Rreth fjalorëve shqip greqisht dhe greqisht shqip, në ―Materialet e punimeve të

Seminarit XXVII për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare‖, Prishtinë, 2008

V. Memisha, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011


Ma. Kostando Ksera

Page 243

V. Memisha, Shqipja standarde dhe fjalorët shqip – gjuhë e huaj, në ―Akademia jubilare me

rastin e 40-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit”, Korçë, 2014

V. Memisha, Termat togfjalësha në fjalorët shpjegues të shqipes, në ―Terminologjia e

shqipes: dukuri dhe probleme‖, Tiranë, 2009

V. Partali, Fjalor shqip – greqisht, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1986.

Xh, Lloshi, Compiling and editing bilingual dictionaries in Albania,

Xh, Lloshi, Fjalori greqisht – shqip i Hysen Sinanit, më i ploti deri sot, Gazeta

Shqiptarja.com, 22. dhjetor 2012.

Xh, Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005.

Xh, Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01. 2013

Xh, Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100 – vjetorit të Kongresit të Manastirit,

Tiranë 2008.

Xh. Lloshi, Fjalori i Kristoforidhit, ―Nëntori‖, 1977, 7

Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005

Xh. Lloshi, Mbështetje për gjuhën letrare, Tiranë, 1997

Xh. Lloshi, Mbi disa rezultate kryesore në studimin e leksikut dhe të formimit të fjalëve në

gjuhën shqipe, ―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve...‖, I, Tiranë, 1972

Xh. Lloshi, Rreth disa çështjeve të ndikimit të homonimisë në gjuhën shqipe, ―Studime mbi

leksikun dhe mbi formimin e fjalëve...‖, I, Tiranë, 1972

Xh. Lloshi, Stilistika dhe pragmatika, Tiranë, 2003

Xh. Lloshi, Shënime mbi fjalën dhe mbi togfjalëshin, SF, 1986, 4

XH. Lloshi, Shënime mbi fjalën dhe togfjalëshin, në ―Studime mbi...‖, I, Tiranë, 1972

Xh. Lloshi, Shënimet stilistike në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi

dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005

Xh. Lloshi, Shqipja standarde në rrethanat e dygjuhësisë, SF, 2001, 3-4

Xh. Lloshi, Vëzhgime mbi homonimet në gjuhën shqipe, ―Studime mbi leksikun...‖, 1972, I

Zh. K. Faveirial, Historia e Shqipërisë, Tiranë, 2004

Α. Αλαζηαζηάδε – ηκαησλίδε, Αληίζηξνθν ιεθηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο Ηλζηηηνύην

Νενειιεληθώλ πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε] Θεζζαινλίθε, 2001.

Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε & Α. Δπζπκίνπ. Οη ηεξεφηππεο Δθθξάζεηο θαη ε Γηδαθηηθή ηεο

Νέαο Διιεληθήο σο Γεχηεξεο Γιψζζαο. Αζήλα: Παηάθεο, 2006

Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Ζ ιεμηθνγξαθία θαη ε δηδαζθαιία ηεο λενειιεληθήο σο μέλεο

γιψζζαο, ―Γισζζηθέο Eθαξκνγέο”, 1. 23-5, 1995

Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Ζ ιεμηθνγξαθία ζηελ εθπαίδεπζε, ―Ζ Γηδαζθαιία ηεο

Eιιεληθήο Γιώζζαο”. 2ν Παλειιήλην πλέδξην. Θεζζαινλίθε: Κώδηθαο, 149-176, 1997

Α. Γηάλλαξε, Λεμηθφλ Γεξκαλν – Διιεληθφλ, Αζήλα, 1962

Α. Καιαληδάθνο, Λεμηθφ ξνπκειηψηηθεο ιατθήο γιψζζαο, Αζήλα 1995

Α. Κσλζηαληαθνπνύινπ, H ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν

ιεμηθφ ηνπ Γαληήι Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988.

Α. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο

δίγισζζσλ ιεμηθψλ, në 19th

International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5

April, 2009, f. 527 – 537 në www.enl.auth.gr/szmposium19

Α. ύξθνπ, Σν κεγαξηθφ γισζζηθφ ηδίσκα (Λεμηθνγξαθηθή κειέηε), Νήζνο, Αζήλα 2006



Ma. Kostando Ksera

Page 244

Α. Гεσξγνπαπαδάθνπ, Ν. Βαξκάδε, Κ. Гεσξγηάδε, Γ. Γαξδηώηε, Υ. Εαθείξε, Δ.

Καθαξόγινπ, Γ. αθειιαξηάδε, Σν κεγάιν ιεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο Μνλνηνληθφ

(Γεκνηηθήο), Αζήλαη, 1984

Β. Μόηζηνπ, ηνηρεία ιεμηθνινγίαο, εηζαγσγή ζηε λενειιεληθή ιεμηθνινγία, Αζήλα, Νεθέιε,

1994

Γ. Κνπιάθεο, To Μεγάιν Δηπκνινγηθφ Λεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο, Athinë,1993

Γ. Μεηζόπνπινο, Λεμηθφ παξνηκηαθνχ ιφγνπ, Αζήλα, 1999

Γ. Μπακπηληώηε; Λεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο, κε ζρφιηα γηα ηε ζσζηή ρξήζε ησλ

ιέμεσλ εξκελεπηηθφ, εηπκνινγηθφ, νξζνγξαθηθφ, ζπλσλχκσλ – αληηζέησλ, θπξίσλ νλνκάησλ,

επηζηεκνληθψλ φξσλ, αθξσλχκησλ; κε αμηνπνίεζε ηνύ γισζζηθνύ αξρείνπ; Αζήλα, 2002

Γ. Μπακπηληώηεο, πλνπηηθή ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, Αζήλα, 1998

Γ. Μπακπηληώηεο; Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο, Θεζζαινλίθε,1998

Γ. Ξπδόπνπινο, Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο γιώζζαο, Αζήλα: Παηάθεο 2008

Γ. Ξπδόπνπινο, Λεμηθό Γισζζνινγίαο θαη Φσλεηηθήο, Αζήλα: Παηάθεο 2003

Γ. ηακαηάθνο, Λεμηθόλ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιώζζαο, Αζήλαη, 1971

Γ. Вεινύδεο, ηνηρεία ηππηθήο ινγηθήο θαη ζεκαζηνινγίαο, Θεζζαινλίθε, 1995

Γ. Γεκεηξάθνπ, Μέγα Λεμηθφλ ηεο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998

Γ. Κ. Κπξηαδήο, Διιεληθέο Δπηδξάζεηο ζηελ Αιβαληθή (I. Φσλεηηθή θαη κνξθνινγηθή

πξνζαξκνγή ησλ ειιεληθψλ δαλείσλ; II. Λεμηθφ ησλ ειιεληθψλ δαλείσλ ηεο αιιβαληθήο),

Θεζζαινλίθε, 2001

Γ. Σνκπατδεο, Δπηηνκή ηεο ηζηνξίαο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, ΟΑΔΓ, Αζήλα

Δ. Γνύγα-Παπαδνπνύινπ, Υξ. Σδηηδηιήο, Σν γισζζηθφ ηδίσκα ηεο Πηεξίαο, Θεζζαινλίθε

2006

Δ. Κξηαξά, Νέν Διιεληθφ Λεμηθφ ηεο χγρξνλεο Γεκνηηθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1995

Δη. Φηιηππάθε – Warburton, Δηζαγσγή ζηε ζεσξεηηθή γισζζνινγία, Αζήλα, Νεθέιε, 1992

Δπιόγηνο Κνπξηιάο, Αιβαληθαί κειέηαη. Ζ κεηάθξαζε ηεο Καηλήο Γηαζήθεο εηο ην Αιβαληθφλ,

(Studime shqipe. Përkthimi i Deatës së Re në shqip), Θεζζαινλίθε 1933

Δπιόγηνο Κνπξηιάο, Γξεγφξηνο ν Αξγπξνθαζηξίηεο ν κεηαθξαζηήο ηεο Καηλήο Γηαζήθεο εηο ην

Αιβαληθφλ, (Grigori Argjirokastrit përkthyesi i Deatës së Re në shqip), Αζήλα, 1935.

Θ. Παπιίδνπ, Δπίπεδα γισζζηθήο αλάιπζεο, Θεζζαινλίθε, 1995

Η. Βειαξάο, Ο Αξβαλίηεο, Άπαληα, Αζήλα, 1935

Η. ηακαηάθνπ, Λεμηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζηο, I, II, III, Athinë, 1952

Κ. Δ. Οηθνλόκνπ, Ζ αιβαληθή γισζζηθή επίδξαζε ζηα επεηξσηηθά ηδηψκαηα. Δηαηξεία

Ζπεηξσηηθώλ Μειεηώλ, Ησάλληλα 1997

Κ. Κακαξηλνύ, Αγγινειιεληθφ θαη Διιελναγγιηθφ Λεμηθφ, Αζήλα, 1998

Κ. Ληάπεο, Σν γισζζηθφ ηδίσκα ηνπ Πειίνπ, Βόινο, 1996

Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997

Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Διιελν - Αιβαληθφ (Fjalor greqisht - shqip), Αζήλα, 1997

Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Δγθπθινπαηδηθφο νδεγφο γηα ηε γιψζζα, Θεζζαινλίθε, 2001

Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (απφ ηηο αξρέο εψο ηελ χζηεξε

αξραηφηεηα), Ηλζηηηνύην Νενειιεληθώλ πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε], 2001

Λεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Θεζζαινλίθε, 1998

Λεμηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζεο, νξζνγξαθηθφλ θαη εξκελεπηηθφλ, Αζήλαη, 1998


Ma. Kostando Ksera

Page 245

Μ. Καηζνγηάλλνπ, Γίγισζζα ηερληθά ιεμηθά: θξηηήξηα αμηνιόγεζεο, 2004

Ν. Αλδξηώηε, Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ, Θεζζαινλίθε, 1971

Ν. Γθίλε, Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998

Ν. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993

Ν. Ληόζεο, Vërejtje etimologjike për arvanishten, në Albanohellenica, 4, 2011

Ο. Γεκνγθίλεο, Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ, Ησάλληλα 1989/90

Π. Βιάζηνπ, πλψλπκα θαη ζπγγεληθά, Αζήλα, 1999

Π. Η. Μήηζε, Θεζπξσηηθφ γισζζηθφ ηδίσκα (Λεμηιφγην απφ ηα Καησρψξηα Φηιηαηψλ), Έθδνζε

Λανγξαθηθνχ Μνπζείνπ Φνηληθίνπ Ζγνπκελίηζαο, 2002.

Πειεθάλνο, Λεμηθν ηεο Νεαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998

. Κνπκαλνύδε, Λεμηθφλ Λαηηλν- Διιεληθφλ, Αζήλα, 1972

. Μ. Φίινπ, Σα Σδνπκεξθνρψξηα, Αζήλα, 2000

χγρξνλνλ ιεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, Athinë, 1961

Σ. Γηνράιαο, Διιελναιβαληθά θείκελα γηα γισζζηθή πξνζέγγηζε, Αζήλα, 1992

Σ. Γηνράιαο, ηνηρεία ειιελν – αιβαληθήο Γξακκαηηθήο θαη ειιελν – αιβαληθνί δηάινγνη.

Αλέθδνην έξγν ηνπ Ησάλλε Βειαξά. Φηινινγηθή έθδνζε απφ ηνλ απηφγξαθν θψδηθα ηεο

εζληθήο Βηβιηνζήθεο ησλ Παξηζίσλ», ΗΜΥΑ, Selanik, 1985.

Σ. Γηνράιαο, Σν Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο

Αθαδεκίαο Αζελώλ, ηόκνο 46, Αζήλα 1980.

Σ. Γηνράιαο, Ύδξα, Λεζκνλεκέλε γιψζζα, Α, Αζήλα, 2006

Σ. Γηνράιαο, Ύδξα, Λεζκνλεκέλε γιψζζα, Β, Αζήλα, 1999

Σεγόπνπινο – Φπηξάθεο, Διιεληθφ Λεμηθφ, Αζήλα, 1992

Φ. Παπαθσλζηαληίλνπ, Αλζξψπηλν ρξένο, Δθδφζεηο Γσδψλε, Αζήλα – Γηάλληλα, 1995

Υ. Μπαθνύια, Αμηνιφγεζε Διιελν – αγγιηθψλ ειεθηξνληθψλ ιεμηθψλ, Μεηαπηπρηαθή

δηαηξηβή, Παλεπηζηήκην Παηξώλ, 2007

R. Lushaj, ―Thimi Mitko e Shpëtim Sala, dy Korçarë rilindës që i japin vlera kohës e njeri –

tjetrit. në www.zemrashqiptare.net

Universiteti i Rethimnos (Kretë), në adresën:

http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/2/b/metadata-01-0000670.tkl

http://www.greeklanguage

www.zemrashqiptare.net

http://ec.europa.eu/translatores/how/index_el.htm

http://hydraspoliteia.blogspot.com

http://korcatradicionale.blogspot.com

www.greek-language.gr

http://www.lithoksou.net/

http://www.zemrashqiptare.net/

http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/2/b/metadata-01-0000670.tkl


http://www.zemrashqiptare.net/

http://ec.europa.eu/translatores/how/index_el.htm

http://hydraspoliteia.blogspot.com/

http://korcatradicionale.blogspot.com/

http://www.greek-language.gr/

http://www.lithoksou.net/


Ma. Kostando Ksera

Page 246

Fig. nr 1. Fjalori katërgjuhësh i Theodhor Kavaliotit 1770


Ma. Kostando Ksera

Page 247

Fig. Nr. 2. Fjalori

katërgjuhësh i Daniil

Voskopojarit 1802


Ma. Kostando Ksera

Page 248

Fig. Nr. 3. Fjalorë shqip – greqisht dhe greqisht – shqip të Thimi Mitkos


Ma. Kostando Ksera

Page 249

Fig. Nr. 4. Fjalorë shqip – greqisht dhe greqisht – shqip të Thimi Mitkos


Ma. Kostando Ksera

Page 250

Fig. Nr. 5. Fjalori shqip – greqisht i Niko Gjinit 1971

Babinjioti 1998 Gjini 1993 Sinani 2012 Papafili 1997 Marku 2009 Kollokathi 2006

1. η η η η η

2. ηα ηα - ηα

3. ηαβάλη,ην ηαβάλη tavan ηαβάλη tavan ηαβάλη,ην tavan ηαβάλη tavan ηαβάλη tavan

4. ηαβαλόπξνθα, ε

5. ηάβαλνο, ν ηάβαλνο zekth

6. ηαβαλνζαλίδα, ε

7. ηαβαλόζθνππα, ε

8. ηαβάλσκα tavanim

9. ηαβαλώλσ ηαβαλώλσ tavano/oj ηαβαλώλσ tavanos ηαβαλώλσ bëj tavan

10. ηαβάο, ν ηαβάο tavë ηαβάο tavë ηαβάο tavë

11. ηαβαηνύξη, ην

12. ηαβέξλα, ε ηαβέξλα tavernë ηαβέξλα tavernë, restor. pop ηαβέξλα gjelltore, restorant ηαβέξλα tavernë ηαβέξλα restorant

13. ηαβεξληάξεο, ν ηαβεξληάξεο pronari i tavernës ηαβεξληάξεο pronari i tavernës ηαβεξληάξεο shërbyes taverne ηαβεξληάξεο pronar restoranti

14. ηαβεξληάξηζζα, ε f. e ηαβεξληάξεο

15. ηαβεξλόβηνο, ν

16. ηαβεξλνύια, ε

17. ηάβια, ε ηάβια 1.dërrasë 2.tryezë ηάβια tryezë e ulët buke,

sofër

ηάβια 1.dërrasë 2. tryezë e ulët ηάβια dërrasë

18. ηαβιαδόξνο, ν ηαβιαδόξνο i tavllës

19. ηαβιάο, ν

20. ηάβιη, ην ηάβιη tavll/ë ηάβιη tavëll ηάβιη tavllë ηάβιη tavllë, triktrak ηάβιη tavëll

21. ηαγάξη, ην ηαγάξη 1.torbë 2.trasta e tagjisë ηαγάξη torbë, trastë ηαγάξη tagar, torbë ηαγάξη torbë ηαγάξη torbë

22. ηαγγάδα, ε

23. ηαγγίδσ

24. ηαγγίια, ε

25. ηαγγόο, -ε, -ν

26. ηαγέξ, ην ηαγέξ kostum grash ηαγέξ komplet (kostum) grash ηαγέξ kostum gruaje

27. ηαγή, ε ηαγή tagji ηαγή tagji, ushq. bagëtie ηαγή ushqime, haje

28. ηαγηαδόξνο, ν

29. ηαγίδσ ηαγίδσ ηατδσ ηαγίδσ tagjis, jap tagji ηαγκίδσ ushqej (kafshët)

30. ηάγηζκα, ην ηάγηζκα ηάηζκα

31. ηάγηζηξν, ην ηάγηζηξνλ ηατζηξα

32. ηα(γ)ίζηξα trasta e tagjisë

33. ηαγθό, ην ηαγθό tango ηαγθό ηαλγθό, ην ηαγθό tango

34. ηαγθόο,-ή,-ό i prishur, i samtuar

35. ηάγκα, ην ηάγκα 1.batalion 2.urdh/ër ηάγκα batalion, njësi

ushtar.

ηάγκα batalion ηάγκα 1.batalion 2.urdh/ër ηάγκα batalion, shoqatë

36. ηαγκαηάξρεο, ν ηαγκαηάξρεο komandanti, major ηαγκαηάξρεο major, komandant

batalioni

ηαγκαηάξρεο major ηαγκαηάξρεο major ηαγκαηάξρεο major

37. ηαγκέλνο i premtuar, i taksur ηαγκέλνο, -ε, -ν 1.i taksur 2. i premtuar

3. i rreshtuar

38. ηαγκαηαζθαιίηεο, ν

39. ηαγόο, ν ηαγόο udhëheqës, prijës

40. ηάδε ηάδε filan ηάδε njëri, dikush ηάδε, ν akëcili, filani ηάδε njëfarë, dikush, filan

41. ηάδε , ε akëcila, filanja

42. ηαδ’έθε

43. ηάδσ ηάδσ taks, premt/oj, zotohem ηάδσ taks, premtoj ηάδσ taks, premtoj ηάδσ 1.premtoj 2.kushtoj ηάδσ taks, premtoj

44. ηαή

45. ηάηγθα, ε

46. ηατδσ ηατδσ ushq/ej, mëk/oj ηατδσ tagjis, u jap tagji ηατδσ koj, kuaj, mëkoj, ηατδσ ushqej ηατδσ ushqej

kafshëve tagjis, ushkej

47. ηατκάνπη, ην

48. ηάηκηλγθ, ην

49. ηαηλία, ε ηαηλία 1.shirit, 2.film, 3. usht.

shirit mitralozi, 4. tenie

ηαηλία 1.rrip, shirit 2.film ηαηλία çarap, livrizë, shirit ηαηλία 1.shirit 2.rrip 3.film

4.tenjë

ηαηλία shirit

50. ηαηλίαζε, ε

51. ηαηληνεηδήο, -εο, -εο

52. ηαηληνζήθε, ε ηαηληνζήθε filmotekë ηαηληνζήθε kinotekë

53. ηαηληόκνξθνο, ν

54. ηαηληόπιεγκα, ην

55. ηαηληόπιεθηνο, -ε, -ν

56. ηαηλησηόο, -ε, -ν ηαηλησηόο i shiritë, prej shiriti

57. ηαίξη, ην ηαίξη 1.çift, 2.shok,

3.bashkëshort

ηαίξη njëri, secili nga çifti ηαίξη 1.shok 2.bashkëshort ηαίξη mik, bashkëshort

58. ηαηξηάδεη përputhet

59. ηαηξηάδσ ηαηξηάδσ 1.çiftoj, bashkoj në çifte,

2.i shkon, i ka hije

ηαηξηάδσ përshtas ηαηξηάδσ korespondoj, përshtat,

puthit, ujdis

ηαηξηάδσ 1.përshtat 2.shkoj me

dikë

ηαηξηάδσ bashkoj, lidh, ngjaj,

kombinoj

60. ηαίξηαζκα, ην ηαίξηαζκα kombinim ηαίξηαζκα përshtatje ηαίξηαζκα përshtatje ηαίξηαζκα kombinim

61. ηαηξηαζηόο, -ή, -ό ηαηξηαζηόο i kombinuar ηαηξηαζηόο i përshtatshëm ηαηξηαζηόο që përshtatet, që shkon ηαηξηαζηόο kombinues, i

kombinuar

62. ηάηζκα, ην ηάηζκα mëkim ηάηζκα ushqim, taisje ηάηζκα ushqyerje

63. ηατζηξα, ε ηατζηξα trasta e tagjisë

64. ηατθάο, ν

65. ηαθάθη, ην ηαθάθη tambur, astar rrotash

66. ηάθα - ηάθα

67. ηαθίκη, ην ηαθίκη takëm

68. ηαθηκηάδσ

69. ηάθιηλ, ην

70. ηάθνο, ν ηάθνο 1.copë dru, tako 2.grua e

bëshme

ηάθνο tako, copë druri ηάθνο 1.kunj, copë druri 2.copë

e thatë buke,

paksimadhe

71. ηαθνπλάδηθν, ην

72. ηαθνπλάθη, ην

73. ηαθνπλάο, ν

74. ηαθνύλη, ην ηαθνύλη takë ηαθνύλη takë ηαθνύλη fron, thundër ηαθνύλη takë ηαθνύλη takë

75. ηαθνπληά, ε ηαθνπληά goditje me takë

76. ηαθη, ην ηαθη takt ηαθη takt ηαθη takt ηαθη takt, kujdes, delikatesë

77. ηαθηηθά paprerë ηαθηηθά rregullisht,

sistematikisht

ηαθηηθά shpesh, rregullisht

78. ηαθηηθή, ε ηαθηηθή ηαρηηθή, ε ηαθηηθή taktikë ηαθηηθή taktikë ηαθηηθή 1.taktikë 2.metodë ηαθηηθή taktikë

79. ηαθηηθηζκόο, ν

80. ηαθηηθόο, -ή, -ό ηαθηηθόο ηαρηηθόο, -ή, -ό ηαθηηθόο i rregullt, ηαθηηθόο rreshtor, taktik ηαθηηθόο 1.i rregullt 2.i

përhershëm 3. efektiv

4.rreshtor

ηαθηηθόο taktik

81. ηαθηηζκόο, ν

82. ηαθηηθόηεηα rregullsi

83. ηαθηνπνηεκέλνο i sistemuar ηαθηνπνηεκέλνο i rregulluar, i sistemuar

84. ηαθηνπνίεζε, ε ηαρηνπνίεζε, ε ηαθηνπνίεζε rregullim, sistemim ηαθηνπνίεζε vendosje ηαθηνπνίεζε 1.sistemim 2. sqarim ηαθηνπνίεζε vendosje

85. ηαθηνπνηνύκαη sistemohem ηαθηνπνηνύκαη rregullohem,

sistemohem

86. ηαθηνπνηώ ηαθηνπνηώ ηαρηνπνηώ ηαθηνπνηώ rregulloj, vendos në

rregull

ηαθηνπνηώ ftilloj, shkoqit,

nasqiris, ormis

ηαθηνπνηώ 1.rregulloj 2. fus në

punë 3.shlyej

ηαθηνπνηώ sistemoj

87. ηαθηόο, -ή, -ό ηαθηόο i caktuar, i përcaktuar ηαθηόο stabël, stabil, i fiksuar

88. ηαιαγάλα gubere

89. ηαιαγάλη, ην ηαιαγάλη tallagan ηαιαγάλη tallagan

90. ηαιαηπσξεκέλνο i vuar ηαιαηπσξεκέλνο i munduar, i sfilitur, i

lodhur

91. ηαιαηπσξία, ε ηαιαηπσξία telash, vuajtje, mundim ηαιαηπσξία mundim, lodhje e

madhe

ηαιαηπσξία vuajtje ηαιαηπσξία mundim, sfilitje ηαιαηπσξία vuajtje

92. ηαιαίπσξνο, -ε, -ν ηαιαίπσξνο i vuajtur, i mjerë ηαιαίπσξνο i munduar, i robtuar ηαιαίπσξνο lumëmadh, lumëzi ηαιαίπσξνο 1.i shkretë 2. i munduar ηαιαίπσξνο i vuajtur

93. ηαιαηπσξνύκαη mundohem, sfilitem

94. ηαιαηπσξώ ηαιαηπσξώ mund/oj, brengos ηαιαηπσξώ mundoj, robtoj,

torturoj

ηαιαηπσξώ 1.mundoj 2.lodh ηαιαηπσξώ mundoj

95. ηαιαλίδσ ηαιαλίδσ ηαιαηπσξώ ηαιαλίδσ mundoj, shqetësoj ηαιαλίδσ mundoj

96. ηαιαληζκόο ηαιαηπσξία, ε

97. ηαιαληεπηηθόο, -ή, -ό

98. ηαιαληεύνκαη hezitoj, kolovitem,

lëkundem, tundem

ηαιαληεύνκαη 1.lëkundem 2.ngurroj

99. ηαιαληεβόκελνο i lëkundshëm

100. ηαιάληεπζε, ε lëkundje, luhatje ηαιάληεπζε hezitim, lëkundje ηαιάληεπζε 1.lëkundje 2.ngurrim ηαιάληεπζε lëkundje

101. ηαιαληεπηηθόο lëkundës

102. ηαιαληεύσ ηαιαληεύσ lëkund, luhat ηαιαληεύσ lëkund, lëkundem ηαιαληεύσ kolovit, tund, lëkund ηαιαληεύσ lëkundem ηαιαληεύσ tund

103. ηάιαλην, ην ηάιαλην(λ) talent, prirje, dhunti ηάιαλην(λ) talent, njësi peshe ηάιαλην 1.talent 2.talant

(monedhë)

ηάιαλην monedhë e vjetër

104. ηαιαληνύρνο, -α, -ν ηαιαληνύρνο i talentuar ηαιαληνύρνο i talentuar ηαιαληνύρνο i talentuar ηαιαληνύρνο i talentuar ηαιαληνύρνο i pasur, i talentuar

105. ηαιαληώ ηαιαληεύσ

106. ηαιάλησζε, ε ηαιάλησζε ηαιάληεπζε, ε ηαιάλησζε lëkundje, lëvizje ηαιάλησζε lëkundje, oscilacion

107. ηαιαλησζεκεηξία oscilometri

108. ηαιαλησηήο, ν

109. ηάιαο, -αηλα, -αλ ηαιαίπσξνο, θαθόκνηξνο ηάιαο i munduar, i varfër

110. ηάιε θνπάιε ηάιε θνπάιε identik, i ngjashëm

111. ηαιέλην, ην ηαιέλην ηάιαλην, ην ηαιέλην talent ηαιέλην gjeni, talent ηαιέλην talent, dhunti

112. ηαιηαδόξνο, ν - -

113. ηάιηξν, ην ηάιηξν monedhë 5 dhrahmi ηάιηξν monedhë ηάιηξν 1.qindarkë dhrahmie

2.para

114. ηαιθ, ην ηαιθ talk ηαιθ pëdër, talk ηαιθ talk ηαιθ talk

115. ηάκα, ην ηάκα premtim, zotim, blatim ηάκα taksje, premtim për

të falur diçka

ηάκα 1.be, premtim 2.nijet ηάκα taksje, premtim

116. ηακάρη, ην ηακάρη tamaki

117. ηακαρηάδσ

118. ηακάκ tamam

119. ηακεηαθόο, -ή, -ό ηακεηαθόο arkëtues ηακεηαθόο i arkës

120. ηακείν, ην ηακείν 1.ark/ë 2.kasafort/ë ηακείν arkë, kasë ηακείν arkë, biletari ηακείν 1.kasë 2.biletari 3.llogari

4.qendër/zyrë

ηακείν arkë

121. ηακέλνο i taksur, i premtuar

122. ηακηαθόο, -ή, -ό ηακηαθόο i arkës, i arkëtarit ηακηαθόο i kasës, i arkës ηακηαθόο i arkëtuar, arkëtar

123. ηακίαο, ν ηακίαο arkëtar ηακίαο arkëtar ηακίαο arkëtar ηακίαο arkëtar ηακίαο arkëtar

124. ηακίεπζε, ε

125. ηακηεπηήξαο, ν

126. ηακηεπηήξην, ην ηακηεπηήξην arka e kursimit ηακηεπηήξην arkë kursimi ηακηεπηήξην arka e kursimit ηακηεπηήξην arkë kursimi ηακηεπηήξην arkë kursimi

127. ηακηεπηηθόο, -ή, -ό ηακηεπηηθόο i arkës së kursimit

128. ηακηεύσ ηακηεύσ arkët/oj,

129. ηακηηδάλα damixhan/ë

130. ηακπά, ην

131. ηακπάθεο, ν ηακπάθεο lëkurëregjës ηακπάθεο, ν tabak

132. ηακπαθηέξα, ε ηακπαθηέξα kuti duhani/tabakoje ηακπαθηέξα kuti duhani ηακπαθηέξα tabaka ηακπαθηέξα kuti duhani ηακπαθηέξα tavëll duhani

133. ηακπάθηθν, ην ηακπάθηθν fabrikë e lëkurëve

134. ηακπαθνζήθε, ε

135. ηακπάθνο, ν ηακπάθνο burnot, tabako ηακπάθνο tabako, burnot ηακπάθνο burrnot, tabako ηακπάθνο burnot, tabako ηακπάθνο tabako, duhan

136. ηακπάζθν, ην

137. ηακπέια, ε ηακπέια tabel/ë ηακπέια tabelë ηακπέιλα tabelë ηακπέια tabelë

138. ηακπειίηζα, ε tabelë e vogël

139. ηακπεξακέλην, ην ηακπεξακέλην tamperament ηακπεξακέλην tamperament ηακπεξακέλην temperament

140. ηάκπηα, ε

141. ηακπιάο, ν ηακπιάο 1.damlla 2.pjata e

peshores

ηακπιάο damlla ηακπιάο damlla, epilepsi

142. ηακπιέηα, ε ηακπιέηα tabletë ηακπιέηα tabletë, hape

143. ηακπι-ληνη

144. ηακπιό, ην ηακπιό tablo ηακπιό tabllo ηακπιό tablo, pikturë ηακπιό 1.tabllo 2. panel 3.tabelë

145. ηακπιόηλη, ην

146. ηακπόλ, ην ηακπόλ vegël me letër thithëse

2.kuti me bojë të vulave

ηακπόλ shtupë ηακπόλ tampon

147. ηακπνλάξηζκα 1.thithje 2.bllokim,

taposje

148. ηακπνλάξσ ηακπνλάξσ thith me shtupë ηακπνλάξσ 1.thith 2.bllokoj, tapos

149. ηακπνύ, ην ηακπνύ tabu ηακπνύ tabu ηακπνύ tabu

150. ηάκπνπια ξάδα

151. ηακπνπξάο, ν ηακπνπξάο tambura ηακπνπξάο daulle

152. ηακπνύξη, ην ηακπνύξη llogore, istikam ηακπνύξη transhe, llogore

153. ηακπνύξιν, ην ηακπνύξιν tambur, daulle e vogël ηακπνύξιν daulle, lodër ηακπνύξιν daulle ηακπνύξιν daulle ηακπνύξιν daulle e vogël

154. ηακπνύξν, ην

155. ηακπνπξώλνκαη mbrohem, rrasem

156. ηακπνπξώλσ ηακπνπξώλσ fortifik/oj ηακπνπξώλσ mbrohem, zë pozicion

157. ηακηάκ ηακ-ηάκ tamtam, daulle

158. ηαλάιηα, ε ηαλάιηα 1.darë 2.cimbidh ηαλάιηα darë ηαλάιηα darë ηαλάιηα darë ηαλάιηα pincetë

159. ηαλάπαιηλ ηαλάπαιηλ anasjelltas ηαλάπαιηλ anasjelltas

160. ηαλάζθεια në shpinë, në kurriz

161. ηάλγθα, ην

162. ηαλγθό, ην ηαλγθό ηαγθό, ην ηαλγθό tango ηαλγθό tango

163. ηαληέκαη ηαληέκαη shtriqem

164. ηαλίλε, ε ηαλίλε tanin ηαλνίλε tanin

165. ηάλθεξ, ην

166. ηαλθο, ην ηαλθ tanks ηαλθ tank ηαλθ tank, tanks ηαλθ tank

167. ηαληάιην, ην

168. - ηαληέια dantell/ë ηαληέια dantellë

169. ηαλύσ

170. ηαλπέκαη 1.shtriqem 2.shtërz/oj

171. ηαλύδνκαη shtriqem ηαλύδνκαη shtrihem, tendosem

172. ηαλύδσ shtrij, tendos

173. ηάλπζκα shtrëngim, tendosj/e ηάλπζκα 1.shtrirje 2.shtriqje

174. ηάμε, ε ηάμε 1.rendi kronol. 2.rendi

publik 3.viti mësimor

4.klasa

ηάμε rend, rregull ηάμε kastë, kategori, klasë

radhë, rend, rregull

ηάμε 1.rregull 2.rend, radhë

3.klasë (biol)

4.formacion (usht.)

5.klasë (shoq.) 6. auditor

7. lartësi, nivel

ηάμε rregull, klasë

175. ηαμί, ην ηαμί taksi ηαμί taksi ηαμί taksi, veturë ηαμί taksi ηαμί taksi

176. ηαμηαλζία, ε

177. ηαμηάξρεο, ν kryeëngjëll ηαμηάξρεο 1.taksiark 2.lloj dekorate

nderi

178. ηαμηαξρία, ε ηαμηαξρία brigadë, njësi ushtarake ηαμηαξρία brigadë, njësi usht. ηαμηαξρία brigadë ηαμηαξρία brigadë ηαμηαξρία brigadë ushtar.

179. ηαμίαξρνο, ν ηαμίαξρνο 1.gjeneral 2.komandant ηαμίαξρνο komandant brigade ηαμίαξρνο brigadier ηαμίαξρνο gjeneral brigade ηαμίαξρνο brigadier

180. ηαμηδεπηήο, ν ηαμηδεπηήο udhëtar

181. ηαμηδεύηξηα, ε f. e ηαμηδεπηήο

182. ηαμηδεπκέλνο i shtegëtuar

183. ηαμηδεύσ ηαμηδεύσ udhët/oj ηαμηδεύσ udhëtoj ηαμηδεύσ shtegëtoj, udhëtoj

shtektoj

ηαμηδεύσ 1.udhëtoj 2. shëtis,

livadhis

ηαμηδεύσ udhëtoj

184. ηαμίδη, ην ηαμίδη udhëtim ηαμίδη udhëtim ηαμίδη rrugë, shtegëtim udhë,

udhëtim

ηαμίδη udhëtim ηαμίδη udhëtim

185. ηαμηδηάξεο, ν ηαμηδηάξεο udhëtues, që i

pëlqejnë udhëtimet

186. ηαμηδηάξηθνο shtegtarë ηαμηδηάξηθνο shtegtar ηαμηδηάξηθνο shtegtar

187. ηαμίδηνλ ηαμίδη, ην

188. ηαμηδηώηεο, ν ηαμηδηώηεο udhëtar ηαμηδηώηεο udhëtar ηαμηδηώηεο pasagjer, shtegëtar

udhëtar

ηαμηδηώηεο shtegtar ηαμηδηώηεο udhëtar, pasagjer

189. ηαμηδησηηθόο, -ή, -ό ηαμηδησηηθόο udhëtimi ηαμηδησηηθόο i udhëtimit ηαμηδησηηθόο urban

190. ηαμηδηώηηζζα f. e ηαμηδηώηεο

191. ηαμηζέηεο, ν ηαμηζέηεο përcjellës ηαμηζέηεο treguesi i vendeve në

teatër

ηαμηζέηεο i rregullt

192. ηαμηζέηξηα f.e ηαμηζέηεο

193. ηαμηζεηώ ηαμηλνκώ ηαμηζεηώ vë në rregull, klasifikoj

194. ηαμηθόο, -ή, -ό ηαμηθόο klasor ηαμηθόο klasor ηαμηθόο klasist, klasor ηαμηθόο i klasës ηαμηθόο klasor

195. ηαμίκεηξν, ην ηαμίκεηξν(λ) numërator, njehsor ηαμίκεηξν taksimetër, matës i

parave në taksi

ηαμίκεηξν taksimetër ηαμίκεηξν taksimetër ηαμίκεηξν matës kilometrazhi

196. ηαμίκη, ην ηαμίκη taksim, pjesë

muzikore e lirë

197. ηάμηκν, ην ηάμηκν 1.premtim,2.blatim ηάμηκν kusht, përgjërim,

premtim, zotim

ηάμηκν premtim, be ηάμηκν urim, betim,

premtim

198. ηαμηλόκεζε, ε ηαμηλόκεζε klasifikim, skedim ηαμηλόκεζε klasifikim ηαμηλόκεζε kategorizim klasifikim,

renditje

ηαμηλόκεζε klasifikim, sistemim ηαμηλόκεζε rregullim,

klasifikim

199. ηαμηλνκία, ε

200. ηαμηλνκηθόο, -ή, -ό

201. ηαμηλόκνο, ν

202. ηαμηλνκώ ηαμηλνκώ klasifikoj, rendis ηαμηλνκώ kategorizoj klasifikoj ηαμηλνκώ klasifikoj, sistemoj ηαμηλνκώ vë në rregull

203. ηαμηηδήο, ν ηαμηηδήο shofer taksie ηαμηηδήο taksist

204. ηαμηηδνύ, ε f.e ηαμηηδήο

205. ηάμνο, ν βνη. bërshe, tis, enjë

206. ηαό, ν

207. ηαντζκόο, ν

208. ηάμηο ηάμε

209. ηάπα, ε ηάπα tap/ë ηάπα tapë ηάπα shtupë, tapë ηάπα tapë ηάπα tapë

210. ηαπεηλά me përulësi, përulësisht

211. ηαπεηλόο, -ή, -ό ηαπεηλόο 1.i përpulur, modest 2.i

poshtër, i ulët

ηαπεηλόο kokulur, i

parëndësishëm

ηαπεηλόο kryeulët, modest ηαπεηλόο 1.i ulët, i përulët

2.modest 3.i poshtër, i

ndyrë

ηαπεηλόο modest, i përulur

212. ηαπεηλνζύλε, ε të përulurit, modesti

213. ηαπεηλόηεηα, ε ηαπεηλόηεηα përulësi, modesti ηαπεηλόηεηα përunjësi ηαπεηλόηεηα 1.përulësi 2. ultësi ηαπεηλόηεηα modesti, thjeshtësi

214. ηαπεηλόθξνλαο i përunjët ηαπεηλόθξνλαο i përulur, jopretendues ηαπεηλόθξνλαο i thjeshtë, i

sjellshëm

215. ηαπεηλνθξνζύλε, ε ηαπεηλνθξνζύλε ηαπεηλόηεηα ηαπεηλνθξνζύλε përulësi, ηαπεηλνθξνζύλε përunjësi ηαπεηλνθξνζύλε përulësi, modesti ηαπεηλνθξνζύλε thjeshtësi

216. ηαπεηλόθξσλ, -σλ, -νλ ηαπεηλόθξσλ i përulur

217. ηαπεηλώ përgjunj

218. ηαπεηλσκέλνο i përgjunjur ηαπεηλσκέλνο i përulur

219. ηαπεηλώλνκαη përgjunjem, përulem ηαπεηλώλνκαη përulem

220. ηαπεηλώλσ ηαπεηλώλσ 1.përul 2. poshtër/oj ηαπεηλώλσ përul, poshtëroj ηαπεηλώλσ përgjunj, përul ηαπεηλώλσ përul, turpëroj ηαπεηλώλσ ul, përbuz, ofendoj

221. ηαπείλσζε, ε ηαπείλσζε 1.nënshtrim 2.poshtërim ηαπείλσζε përulje, poshtërim ηαπείλσζε përulje ηαπείλσζε thjeshtësi, përbuzje

222. ηαπεηλσηηθόο, -ή, -ό ηαπεηλσηηθόο përulës ηαπεηλσηηθόο poshtërues ηαπεηλσηηθόο përulës ηαπεηλσηηθόο poshtërues

223. ηάπεξ, ην

224. ηαπεξακέλην, ην

225. ηαπέην, ην ηαπέην qilim, tapet ηαπέην tapet i vogël ηαπέην tapet

226. ηαπεηζαξία, ε ηαπεηζαξία tapiceri ηαπεηζαξία tapiceri ηαπεηζαξία tapiceri

227. ηαπεηζάξηζκα, ην vesh me tapet

228. ηαπεηζάξσ

229. ηαπεηζέξεο, ν ηαπεηζέξεο tapicier ηαπεηζιέξεο tapicier ηαπεηζέξεο tapicier ηαπεηζέξεο tapicier

230. ηάπεο tapet

231. ηάπεηαο, ν ηάπεηαο qilim, tapet ηάπεηαο qilim, shkorsë ηάπεηαο tapet ηάπεηαο qilim

232. ηαπεηνζηξώλσ

233. ηαπεηνπξγείν, ην ηαπεηνπξγείν punishte sixhadesh ηαπεηνπξγείν punishte qilimash ηαπεηνπξγείν manifakturë tapetesh

234. ηαπεηνπξγία, ε ηαπεηνπξγία industria e sixhadeve ηαπεηνπξγία fabrikim tapetesh ηαπεηνπξγία punishte qilimash

235. ηαπεηνπξγόο, ν ηαπεηνπξγόο qilimpunues

236. ηαπί, ην ηαπί tapi, titull pronësie,

pa para

ηαπί tapi ηαπί mbetem tapi

237. ηάπηα, ε

238. ηαπηόθα, ε

239. ηάπηξνο, ν

240. ηαπηζεξί, ε

241. ηαπίζηνκα përbys, barkas

242. ηάπσκα taposj/e

243. ηαπώλσ ηαπώλσ tapos, i vë tapën ηαπώλσ tapos, shtupos ηαπώλσ tapos, mbyll ηαπώλσ vë tapë, mbyll

244. ηάξα, ε ηάξα tar/ë ηάξα tarë

245. ηάξαγκα tronditj/e, trazim ηάξαγκα tronditje, shqetësim ηάξαγκα tundje ηάξαγκα tundje

246. ηαξαγκέλνο, -ε, -ν i tronditur, i trazuar ηαξαγκέλνο çakërdisur, mallngjyer ηαξαγκέλνο, -ε, -ν 1.i trazuar 2. i

shqetësuar

247. ηαξάδνκαη tronditem trubyllohem ηαξάδνκαη 1.trazohem

2.shqetësohem

248. ηαξαγκόο ηάξαγκα

249. ηαξάδσ ηαξάδσ tund, trondit, lëkund ηαξάδσ trondis, trazoj ηαξάδσ drobolit, trondit ηαξάδσ 1.trazoj 2.shqetësoj

3.bezdis

ηαξάδσ trondit

250. ηαξάθνπιν, ην

251. ηαξαθνύλεκα, ην lëkundje, shkundje,

tronditje

252. ηαξαθνπλώ ηαξαθνπλώ tund, shkul nga

themelet

ηαξαθνπλώ lëkund, shkund

253. ηαξακάο, ν ηαξακάο havjar i kuq ηαξακάο vezë peshku, havjar ηαξακάο vezë peshku

254. ηαξακνθεθηέο, ν

255. ηαξακνζαιάηα, ε ηαξακνζαιάηα sallatë me tarama

256. ηάξαλδνο, ν ηάξαλδνο renë ηάξαλδνο renë, dre ηάξαλδνο renë (lloj dreri)

257. ηαξαληέια, ε ηαξαληέια tarantelë, valle pop.

italiane

ηαξαληέια tarantelë

258. ηαξαληνύια, ε ηαξαληνύια tarendulë ηαξαληνύια merimangë

helmuese

259. ηαξαμάθν, ην

βνη.

lule kumështore

260. ηαξαμίαο, ν ηαξαμίαο prishësi i qetësisë ηαξαμίαο turbullues

261. ηαξάζζσ ηαξάζζσ ηαξάδσ ηαξάζζσ ηαξάδσ ηαξάζζσ trondit, ttrubulloj ηαξάζζσ ηαξάδσ

262. ηαξαηόξη tarator

263. ηαξάηζα, ε ηαξάηζα tarracë ηαξάηζα tarracë ηαξάηζα tarracë ηαξάηζα tarracë, verandë ηαξάηζα taracë

264. ηαξαηζώλσ ηαξαηζώλσ hedh, bëj me

tarracë

265. ηαξάηησ ηαξάδσ

266. ηαξάθη taraf

267. ηαξαρή, ε ηαξαρή 1.tronditje 2.shqetësim ηαξαρή tronditje, trazirë ηαξαρή bezdi, gajle, gurgule

gulçim, hutim shamat

ηαξαρή 1.trazim 2. shetësim ηαξαρή shamatë, tronditje,

zhurmë

268. ηαξαρνπνηόο, ν ηαξαρνπνηόο ηαξαμίαο, ν ηαξαρνπνηόο turbullues,shkaktar

trazirash

ηαξαρνπνηόο turbullues ηαξαρνπνηόο trazues, shqetësues ηαξαρνπνηόο turbullues

269. ηάξαρνο, ν ηάξαρνο vuajti shumë

270. ηαξαρώδεο, -εο, -εο ηαξαρώδεο i zhurmshëm, i trazuar ηαξαρώδεο i trazuar, i

shqetësuar

ηαξαρώδεο i shqetësuar i trazuar ηαξαρώδεο i shqetësuar

271. ηαξίθα, ε ηαξίθα tarifë ηαξίθα tarifë, çmim taksie ηαξίθα tarifë ηαξίθα tarifë

272. ηαξίθαο, ν

273. ηαξηρεπκέλνο ballsamosur ηαξηρεπκέλνο i balsamosur

274. ηαξηρεπηήο, ν ηαξηρεπηήο balsamues ηαξηρεπηήο balsamues

275. ηαξίρεπζε, ε ηαξίρεπζε 1.kripj/e 2.balsamim ηαξίρεπζε pastërmim,

balsamosje

ηαξίρεπζε balsamosje, balsamim ηαξίρεπζε balsamosje

276. ηαξηρεπηηθόο, -ή, -ό

277. ηαξηρεπηόο, -ή, -ό ηαξηρεπηόο i pastërmuar, i

balsamosur

278. ηαξηρεύσ ηαξηρεύσ 1.krip 2.balsamos ηαξηρεύσ pastërmoj, bëj

pastërma, balsamos

ηαξηρεύσ ballsamoj ηαξηρεύσ balsamoj ηαξηρεύσ balsamos

279. ηαξό, ην

280. ηαξζαλάο, ν ηαξζαλάο, ν kanteir detar

281. ηαξζαλαηδήο, ν

282. ηαξζίηηο tarsit

283. ηαξζόο, ν ηαξζόο trinë e këmbës ηαξζόο, ν tars ηαξζόο paratrinë e këmbës ηαξζόο pjesë e poshtme e

këmbës

284. ηάξζσκα, ην ηάξζσκα trinë

285. ηάξηα, ε ηάξηα kek i shkrifët dhe i

mbushur

286. ηάξηαλ, ην ηαξηάλ stof skocez

287. ηαξηαξηθό νμύ acid tartarik

288. ηαξηάλ, ην

289. ηάξηαξα, ηα ηάξηαξα skëterrë, ferr, angrrat

290. ηαξηαξίλνο, ν ηαξηαξίλνο mburracak

291. ηαξηαξνύγα, ε

292. ηαξηνύθνο, ν ηαξηνύθνο hipokrit

293. ηαξηνπθηζκόο, ν ηαξηνπθηζκόο hipokrizi ηαξηνπθηζκόο hipokrizi

294. ηαζάθη, ην ηαζάθη, ην tavëll, taketuke ηαζάθη, ην tavllë, tabaka ηαζάθη taketuke, hirnore

295. ηα ζέα θαη ηα κέα

296. ηάζε, ε ηάζε 1.të nderët 2.prirje

3.tension

ηάζε prirje,

tendencë/tension

ηάζε, ε prirje, tendencë ηάζε 1.shtrirje 2.prirje

3.tension

ηάζε prirje, tendencë

297. ηάζη, ην ηάζη tas, sapllak ηάζη tas, enë ηάζη, ην tas ηάζη tas, kupë

298. ηαζηελεξγόο, -ή, -ό

299. ηαζθεκπάπ, ην ηαζθεκπάπ tasqebap ηαζθεκπάπ tasqebap ηαζθεκπάπ, ην tasqebap

300. ηάζζνκαη αιιει. solidarizohem ηάζζνκαη rreshtohem

301. ηάζζσ ηάζζσ 1.vendos 2.caktoj ηάζζσ caktoj, taks ηάζζσ kategorizoj ηάζζσ vë, rreshtoj, vendos ηάζζσ kategorizoj

302. ηαζηηέξα, ε ηαζηηέξα tastierë ηαζηηέξα tastierë

303. ηάζην, ην ηάζην tast ηάζην tast

304. ηαηαξηθόο tartar

305. ηάηησ ηάζζσ

306. ηαηνπάδ, ην ηαηνπάδ tatuazh ηαηνπάδ tatuazh ηαηνπάδ tatuazh

307. ηάηζη-κίηζη-θόηζη bythebrekë

308. ηαπξίζηνο, -ηα, -ην

309. ηαπξί, ην ηαπξί ηαύξνο, ν

310. ηαπξίλε, ε taurinë

311. ηαπξνεηδήο, -ήο, -έο

312. ηαπξνζπζία, ε

313. ηαπξνθαζάςηα, ηα

314. ηαπξνθνηηάδσ

315. ηαπξνκαρία, ε ηαπξνκαρία ndeshje me dema ηαπξνκαρία korrida, ndeshje me

demat

ηαπξνκαρία betejë demash ηαπξνκαρία luftë demash

316. ηαπξνκάρνο, ν ηαπξνκάρνο toreador ηαπξνκάρνο toreador ηαπξνκάρνο tereador, matador ηαπξνκάρνο luftëtar demash

317. ηαπξόκνξθνο, -ε, -ν ηαπξόκνξθνο që ka formë demi

318. ηαπξνκαρώ luftoj me demin

319. ηαύξνο, ν ηαύξνο dem ηαύξνο dem ηαύξνο 1dem 2. (astr) demi ηαύξνο dem

320. ηαπηίδεηαη përputhet

321. ηαπηίδνκαη 1.përputhem

2.identifikohem

322. ηαπηίδσ ηαπηίδσ identifikoj ηαπηίδσ njësoj, identifikoj ηαπηίδσ identifikoj ηαπηίδσ njëjtësoj, identifikoj ηαπηίδσ identifikoj

323. ηαύηηζε, ε ηαύηηζε ηαπηηζκόο, ν ηαύηηζε identifikim ηαύηηζε përputhje ηαύηηζε 1.përputhje 2.identifikim ηαύηηζε identifikim

324. ηαπηηζκόο, ν ηαπηηζκόο identifikim, njëjtësim ηαπηηζκόο identifikim

325. ηαπηό-

326. ηαπηόαηκνο, -ε, -ν

327. ηαπηνβνπιία, ε

328. ηαπηνγλσκώ

329. ηαπηνγξάκκαηνο, -ε

330. ηαπηόγξακκν, ην

331. ηαπηνινγία, ε ηαπηνινγία tautologji ηαπηνινγία tautologji ηαπηνινγία tautologji

332. ηαπηνιόγνο, ν

333. ηαπηνινγώ ηαπηνινγώ përsëris të njëjtat gjëra ηαπηνινγώ tautologoj

334. ηαπηνπάζεηα, ε

335. ηαπηνπνίεζε, ε

336. ηαπηνπνηώ ηαπηνπνηώ identifikoj

337. ηαπηνπξνζσπία, ε

338. ηαπηνπξόζσπνο, ν

339. ηαπηόζεκνο, -ε, -ν ηαπηόζεκνο identik, i njëjtë ηαπηόζεκνο identik, i njëllojtë ηαπηόζεκνο identik ηαπηόζεκνο i njëjtë ηαπηόζεκνο identik

340. ηαπηόηεηα, ε ηαπηόηεηα 1.identitet 2.letërnjoftim ηαπηόηεηα identitet,

letërnjoftim

ηαπηόηεηα, ε identitet, letërnjoftim

pasaportë, triskë

ηαπηόηεηα, ε 1.ngjashmëri 2.identitet ηαπηόηεηα letër njoftim,

pasaportë

341. ηαπηνθσλία, ε

342. ηαπηόθσλνο, -ε, -ν

343. ηαπηόρξνλα njëherësh ηαπηόρξνλα njëkohësisht

344. ηαπηνρξνληζκόο, ν

345. ηαπηόρξνλνο, -ε, -ν ηαπηόρξνλνο i njëkohsh/ëm ηαπηόρξνλνο i njëkohshëm ηαπηόρξνλνο i njëkohshëm ηαπηόρξνλνο i njëkohshëm, simultan ηαπηόρξνλνο i njëkohësishëm

346. ηαπηνρξόλσο njëkohësisht ηαπηνρξόλσο ηαπηόρξνλα

347. ηαθή, ε ηαθή varrim ηαθή varrosje ηαθή, ε funeral, varrosje ηαθή varrosje, groposje ηαθή varrosje

348. ηαθηθόο, -ε, -ν

349. ηαθόπεηξα, ε ηαθόπεηξα pllaka e varrit ηαθόπεηξα gur varri ηαθόπεηξα gur varri

350. ηαθόπιαθα, ε

351. ηάθνο, ν ηάθνο varr ηάθνο varr ηάθνο, ν gropë, qivur, varr ηάθνο varr ηάθνο varr

352. ηαθνθνβία, ε

353. ηάθξνο, ε ηάθξνο hendek, gropë ηάθξνο hendek ηάθξνο, ε hendek ηάθξνο hendek, transhe ηάθξνο hendek

354. ηαθηαδέληνο, -ηα, -ην

355. ηαθηάο, ν ηαθηάο tafta ηαθηάο tafta, pëlhurë mend. ηαθηάο, ν tafta ηαθηάο tafta

356. ηάρα ηάρα 1.gjoja 2.vallë ηάρα vallë ηάρα vallë ηάρα 1.sikur 2.vallë

357. ηαρεί

358. ηαρεία, ε ηαρεία, ε ekspres, tren i

shpejtë

ηαρεία, ε tren i shpejtë/ekspres

359. ηαρέσο ηαρέσο 1.shpejt 2.së shpejti ηαρέσο shpejt ηαρέσο shpejt

360. ηαρηά ηαρηά nesër herët ηαρηά menjëherë, nesër

herët

361. ηαρηλή, ε mëngjes

362. ηαρίλη, ην ηαρίλη susam i bluar ηαρίλη tahin

363. ηαρηλόο mëngjesor

364. ηαρηλόζνππα, ε

365. ηάρηζηα shumë shpejt, në çast ηάρηζηα fët ηάρηζηα shpejt

366. ηάρηζηνο, -ε, -ν

367. ηαρνγξάθνο, ν ηαρνγξάθνο takograf ηαρνγξάθνο matës shp. takograf

368. ηαρόκεηξν, ην ηαρόκεηξν takiometër

369. ηάρνο, ην ηάρνο shpejtësi

370. ηαρηαξίδσ

371. ηαρηάξηζκα, ην

372. ηαρηηθή, ε 1.taktikë 2. mënyrë

veprimi

ηαρηηθή taktikë

373. ηαρηηθόο, -ε, -ό ηαρηηθόο 1.i rregullt 2.korrekt ηαρηηθόο korrekt

374. ηαρηηθόο rrjeshtor

375. ηαρηνπνίεζε, ε ηαρηνπνίεζε rregullim ηαρηνπνίεζε, ε matarim

376. ηαρηνπνηνύκαη vendosem

377. ηαρηνπνηώ ηαρηνπνηώ rregull/oj, sistem/oj ηαρηνπνηώ rregulloj, mataroj

378. ηαρπ- ηαρπ- shpejt, taki-

379. ηαρύ, ην ηαρύ mëngjes

380. ηαρπβνιία, ε

381. ηαρπβόιν, ην armë automatike ηαρπβόιν top që qëllon shpejt

(usht.

382. ηαρπβόινο, -νο, -ν ηαρπβόινο mb. armë automatike

383. ηαρύγακνο, -ε, -ν

384. ηαρπγέλεζε, ε

385. ηαρπγισζζία, ε

386. ηαρύγισζζνο, -ε, -ν

387. ηαρπγξαθία, ε ηαρπγξαθία 1.të shkruarit shpejt

2.stenografi

388. ηαρπγξαθηθόο, -ε, -ν

389. ηαρπγξάθνο ηαρπγξάθνο 1.ai që shkruan shpejt 2.

stenograf

ηαρπγξάθνο stenograf

390. ηαρπδαθηπινπξγία ηαρπδαθηπινπξγία arti i prestigjatorit ηαρπδαθηπινπξγία numër shpejtësie ηαρπδαθηπινπξγία teknikë e xhunglerit

391. ηαρπδαθηπινπξγηθόο ηαρπδαθηπινπξγηθόο prestidigjitator mb.

392. ηαρπδαθηπινπξγόο ηαρπδαθηπινπξγόο prestigjator ηαρπδαθηπινπξγόο xhongler ηαρπδαθηπινπξγόο prestidigjitator ηαρπδαθηπινπξγόο xhungler

393. ηαρπδξνκείν, ην ηαρπδξνκείν postë ηαρπδξνκείν postë ηαρπδξνκείν, ην postë ηαρπδξνκείν, ην 1.postë 2. letërkëmbim ηαρπδξνκείν, ην postë

394. ηαρπδξόκεζε, ε ηαρπδξόκεζε, ε postim ηαρπδξόκεζε, ε postim

395. ηαρπδξνκίδσ post/oj

396. ηαρπδξνκηθά shpenzime, taksa postare ηαρπδξνκηθά me postë

397. ηαρπδξνκηθόο, -ή, -ό ηαρπδξνκηθόο nëpunës i postës ηαρπδξνκηθόο postar ηαρπδξνκηθόο postar ηαρπδξνκηθόο postar ηαρπδξνκηθόο postar

398. ηαρπδξνκηθώο me postë

399. ηαρπδξόκνο, ν ηαρπδξόκνο postier ηαρπδξόκνο postier ηαρπδξόκνο përdas, korrier postier,

shpërndas

ηαρπδξόκνο postier ηαρπδξόκνο postier

400. ηαρπδξνκώ ηαρπδξνκώ ηαρπδξνκίδσ ηαρπδξνκώ postoj ηαρπδξνκώ dërgoj me postë ηαρπδξνκώ postoj ηαρπδξνκώ postoj

401. ηαρπζάλαηνο, -ε, -ν

402. ηαρπθαήο, -ήο, -έο

403. ηαρπθαξδία, ε ηαρπθαξδία takikardi ηαρπθαξδία takikardi ηαρπθαξδία takikardi ηαρπθαξδία rrahje të forta të

zemrës

404. ηαρπθίλεηνο, -ε, -ν ηαρπθίλεηνο që lëviz me shpejtësi

405. ηαρπκεηξία, ε ηαρπκεηξία takimetri

406. ηαρπκεηξηθόο

407. ηαρύκεηξν, ην ηαρύκεηξν shpejtësimatës ηαρύκεηξν kilometrazh, matës

shpejtësie

ηαρύκεηξν matës shpejtësie ηαρύκεηξν vegël në topografi

408. ηαρύλνηα, ε

409. ηαρύλνπο, -νπο, -νπλ ηαρύλνπο i zgjuar

410. ηαρύλσ ηαρύλσ shpejt/oj, përshpejtoj ηαρύλσ shpejtoj, nxitoj ηαρύλσ shpejtoj ηαρύλσ shpejtoj, nxitoj

411. ηαρππαικία, ε ηαρππαικία ηαρπθαξδία ηαρππαικία rrahje e shpejtë (mjek.)

412. ηαρππηεζηήξην, ην

413. ηαρππιντα, ε

414. ηαρππόδαξνο këmbëshpejtë

415. ηαρύπιννο, -ε, -ν ηαρύπιννο që lundron shpejt

416. ηαρύπινπο që lundron shpejt

417. ηαρύπλνηα, ε ηαρύπλνηα takipne

418. ηαρππηέξηγν, ην

419. ηαρύπνπο këmbëshpejtë ηαρύπνπο këmbëshpejtë

420. ηαρύξξπζκνο, -ε, -ν ηαρύξ(ξ)πζκνο intensiv

421. ηαρύο, -εία, -ύ ηαρύο (i,e) shpejtë ηαρύο i shpejtë ηαρύο i shpejtë ηαρύο (i,e) shpejtë ηαρύο i shpejtë

422. ηαρύηαηα shumë shpejt

423. ηαρύηεξν sa më shpejtë

424. ηαρύζθαπην usht. pozicion

425. ηαρπζθπγκία, ε ηαρπζθπγκία ηαρπθαξδία

426. ηαρύηεηα, ε ηαρύηεηα shpejtësi ηαρύηεηα shpejtësi, marsh

makine

ηαρύηεηα shpejtësi ηαρύηεηα 1.shpejtësi 2.marsh

(autom)

ηαρύηεηα shpejtësi

427. ηαρπθεκία, ε

428. ηαςί, ην ηαςί tepsi ηαςί tepsi ηαςί tepsi ηαςί tepsi ηαςί tepsi

429. ηαώο, ν ηαώο παγώλη, ην

Akademia e

Shkencave 1980

Papafili 1997 Gjini 1998 Kollokathi 2006 Marku 2010

1. t t t t

2. ta ta ta ta ta

3. ta ta ta ta

4. tabaçin/ë

5. tabak tabak ην θύιιν, ε θόιια tabak ην θύιιν, ε θόιια tabak ην θύιιν, ε θόιια tabak ην θύιιν

6. tabak tabak ν βπξζνδέςεο tabak ν ηακπάθεο, ν βπξζνδέςεο tabak ν βπξζνδέςεο

7. tabaka tabaka ν δίζθνο, ε θαπλνζήθε, ε ηακπαθέξα, ην

ζηαρηνδνρείν

tabaka 1.ν δίζθνο, ε απιάδα, 2. ε ηακπαθέξα, ε θαπλνζήθε

tabaka ν δίζθνο, ε θαπλνζήθε, ε ηακπαθέξα

tabaka ν δίζθνο

8. tabako tabako ν ηακπάθνο, ε ζθόλε θαπλνύ

tabako ν ηακπάθνο tabako ν ηακπάθνο, ε ζθόλε θαπλνύ

9. taban taban ην πέικα, ε παησζηά, ε

ζόια, ην ππόζηξσκα, ε

βάζε, ην ζεκέιην

taban 1.ην πέικα, ε παηνύζα, ε

παηνύλα. 2.ε ζόια ηνπ

παπνπηζηνύ. 3. ε δνθόο ηεο ζηέγεο. 4. ην ππόζηξσκα

taban ην πέικα, ε παησζηά, ε

ζόια, ην ππόζηξσκα, ε

βάζε, ην ζεκέιην

taban 1.ε παηνύζα, 2.ην

ππόζηξσκα, 3.ε ζόια

10. tabel/ë tabel/ë ν ηηκνθαηάινγνο, ν

πίλαθαο, ην ηηκνιόγην

tabel/ë 1.ν πίλαθαο 2. καπξνπίλαθαο tabel/ë ν ηηκνθαηάινγνο, ν

πίλαθαο, ην ηηκνιόγην

tabel/ë 1.ν πίλαθαο, ε ηακπέια,

2.ην ηακπιό

11. tabiat tabiat ε ζπλήζεηα tabiat ε θύζε, ν ραξαθηήξαο, ε ζπλήζεηα, ε έμε

tabiat ε ζπλήζεηα

12. tablet/ë tablet/ë ην ράπη, ε ηακπιέηα tablet/ë ην ράπη, ε ηακπιέηα tablet/ë ην ράπη, ην δηζθίν

13. tablo tablo ε δσγξαθηά, ε εηθόλα, ην

ηακπιό, ν πίλαθαο, ε ζέα

tablo 1.ε δσγξαθηά, ε εηθόλα, ν

πίλαθαο, 2. ε ζέα, ε άπνςε, 3. κνπζηθό ηακπιό

tablo ε δσγξαθηά, ε εηθόλα, ην

ηακπιό, ν πίλαθαο, ε ζέα

tablo 1.ε δσγξαθηά, 2.ην ζέακα

14. tabor tabor ζηξαη. κνλάδα 1000

αλδξώλ

tabor 1.ζηξαη κνλάδα ησλ

νζκαλιήδσλ, 2.πιήζνο αλζξώπσλ

tabor ζηξαη. κνλάδα 1000

αλδξώλ

tabor ην ηάγκα

15. tabu tabu ην ηακπνύ, ε απαγόξεπζε tabu ην ηακπνύ tabu ην ηακπνύ, ε απαγόξεπζε tabu ην ηακπνύ

16. tabut tabut ην θέξεηξν, ην

μπινθξέβαην

tabut ην θέξεηξν, ην μπινθξέβαην, ε

θάζα

tabut ην θέξεηξν, ην

μπινθξέβαην

tabut ην θέξεηξν, ην

λεθξνθξέβαην

17. taç taç ην ηειεπηαίν παηδί ηεο

νηθνγ. , ν βεληακίλ

taç 1.ην ηειεπηαίν γνπξνπλόπνπιν,

2.ην ηειεπηαίν παηδί

taç ην ηειεπηαίν παηδί ηεο

νηθνγ. , ν βεληακίλ

18. taç taç ην ηνπξκπάλη ησλ κπεθηαζίδσλ

19. taç/e taç/e ν ειιέβνξνο taç/e ν ειιέβνξνο

20. taft taft ε κπόρα, ε έληνλε κπξσδηά, ε ππξά

taft (aromë) ε κπόρα, ε έληνλε κπξσδηά, ε ππξά

21. tafta tafta ν ηαθηάο tafta ν ηαθηάο tafta ν ηαθηάο tafta ν ηαθηάο

22. tagar ην καγθάιη, ην ηαγάξη, tagar ην καγθάιη, ην ηαγάξη,

23. tag/ër tagër ην δηθαίσκα, ν θόξνο tag/ër 1.ν θόξνο, 2.ην δηθαίσκα tag/ër ην δηθαίσκα, ν θόξνο tag/ër 1.ην δηθαίσκα, 2.ν θόξνο

24. tagrambledhës tagrambledhës ν θνξνεηζπξάρηνξαο tagrambledhës ν θνξαηδήο, ν εηζπξάρηνξαο θόξσλ

tagrambledhës ν θνξνεηζπξάρηνξαο tagrambledhës ν θνξαηδήο, ν θνξνεηζπξάθηνξαο, ν

ηειώλεο

25. tagrapagues

26. tagji tagji ε ηαγή, ε ηξσθή από

βξώκε θαη θξηζάξη

tagji ε ηαγή tagji ε ηαγή, ε ηξσθή από

βξώκε θαη θξηζάξη

tagji ην θξηζάξη

27. tagjit (tagjis) tagjit ηαγίδσ tagjit (tagjis) 1.ηαγίδσ 2. ζξέθσ θαιά

θάπνηνλ

tagjit (tagjis) ηαγίδσ

28. tagjitet tagjitet ηαγίδεηαη tagjitem 1.ηαγίδνκαη

29. tahin

30. tahmin tahmin θαηά πξνζέγγηζε tahmin (me) θαηά πξνζέγγηζε

31. tajer tajer ην θηπάξη γηα ην

θνύξληζκα

32. taj/ë taj/ë ε ηξνθόο taj/ë ε ηξνθόο, ε παξακάλα taj/ë ε ηξνθόο

33. taj/ë taj/ë ν ηόξλνο, ε βίδα taj/ë ε βίδα, ν θνριίαο taj/ë ν ηόξλνο, ε βίδα taj/ë ε βίδα, ν ηόξλνο

34. tajfun tajfun 1.ν ηπθώλαο 2. κεη. ζύειια tajfun ν ηπθώλαο

35. tajg/ë tajg/ë ε ηάηγθα tajg/ë ε ηάηγθα

36. tajit (tajis) tajit δηαηξέθσ, ηξέθσ tajit (tajis) ζξέθσ έλα μέλν κσξό tajit (tajis) δηαηξέθσ, ηξέθσ tajit βπδαίλσ μέλν κσξό

37. tajk/ë tajk/ë ξνδαθί ζηαθύιιη

38. takat takat ε δύλακε (γηα λα θάλσ θάηη) takat 1.ε δύλακε, 2.ε

δπλαηόηεηα

39. tak/e

40. taketuk/e taketuk/e ην ζηαρηνδνρείν taketuk/e ην ζηαρηνδνρείν

41. tak/ë takë ην ηαθνύλη tak/ë ην ηαθνύλη tak/ë ην ηαθνύλη tak/ë ην ηαθνύλη

42. takëm takëm ην έπηπιν,ην ζθεύνο, ην

ζεξβίηζην

takëm --------- takëm ην έπηπιν,ην ζθεύνο, ην

ζεξβίηζην

takëm 1.ην λνηθνθπξηό, 2.ην

ζθεύνο, 3.ε ζαγή, ε ηππνζθεπή

43. tak/ër tak/ër ε λεξνκνιόρα tak/ër ε λεξνκνιόρα tak/ër ε λεξνκνιόρα

44. takij/e takij/e ν ζθνύθνο takij/e είδνο ζθνύθνπ, θέζη takij/e ν ζθνύθνο takij/e kësulë

45. takikardi ε ηαρπθαξδία

46. takim takim ε επαθή, ε ζπλέληεπμε, ε

ζπλάληεζε

takim 1.ε ζπλάληεζε takim ε επαθή, ε ζπλέληεπμε, ε

ζπλάληεζε

takim 1.ε ζπλάληεζε, 2.ε

ζπλεδξίαζε

47. takllim/ë

48. takllimëz takllimëz ην ηίκπαλν ηνπ απηηνύ

49. takll/oj

50. takllor/e

51. tak/oj tak/oj ζπλαληώ, ζπκβαίλσ tak/oj 1.ζπλαληώ 2. αλήθεη,

ζπκβαίλεη

tak/oj ζπλαληώ, ζπκβαίλσ tak/oj 1.ζπλαληώ, απαληώ,

2.αλήθεη

52. takohem takohem ζπλαληηέκαη takohem ζπλαληηέκαη takohem ζπλαληηέκαη

53. taks taks ππόζρνκαη, ηάδσ taks 1.ηάδσ, ππόζρνκαη, 2.απνθαζίδσ, 3.ζξεζθ. ηάδσ

taks ππόζρνκαη, ηάδσ taks 1.ππόζρνκαη, 2.απνθαζίδσ

54. taksambledhës taksambledhës ν εθνξηαθόο taksambledhës ν θνξνεηζπξάρηνξαο taksambledhës ν εθνξηαθόο

55. taksapagues taksapagues ν θνξνινγνύκελνο taksapagues ν θνξνινγνύκελνο taksapagues ν θνξνινγνύκελνο taksapagues ν θνξνινγνύκελνο

56. taksem taksem ππόζρνκαη

57. taks/ë taks/ë ν δαζκόο, ν θόξνο taks/ë ν θόξνο, ν δαζκόο taks/ë ν δαζκόο, ν θόξνο taks/ë ν θόξνο

58. taksi taksi ην ηαμί taksi ην ηαμί taksi ην ηαμί taksi ην ηαμί

59. taksidar taksidar tagrambledhës taksidar ν ηειώλεο

60. taksim taksim ε θνξνιόγεζε

61. taksimetër ην ηαμίκεηξν taksimetër ην ηαμίκεηξν taksimet/ër ην ηαμίκεηξν taksimet/ër ην ηαμίκεηξν

62. taksirat taksirat 1.ην δπζηύρεκα, ε αηπρία 2.ην ζθάικα

taksirat θαθνηπρία

63. taksiratmadh taksiratmadh δπζηπρηζκέλνο

64. taksist ηαμηηδήο

65. taks/oj taksoj θνξνινγώ taks/oj θνξνινγώ, επηβάισ θόξν taks/oj θνξνινγώ taks/oj θνξνινγώ

66. taksohem taksohem θνξνινγνύκαη taksohem θνξνινγνύκαη taksohem θνξνινγνύκαη

67. taksur ηαγκέλνο taksur ηαγκέλνο

68. takt takt ε ιεπηόηεηα, ε επγέλεηα,

ην ηαθη

takt ην ηαθη, ε ιεπηόηεηα takt ιεπηόηεηα, επγέλεηα takt ην ηαθη

69. takt takt ε κνπζηθή δηαίξεζε takt ε κνπζηθή δηαίξεζε

70. taktik taktik ηαθηηθόο taktik ηαθηηθόο taktik ηαθηηθόο taktik ηαθηηθόο, ηαρηηθόο

71. taktik/ë taktik/ë ε ηαθηηθή taktik/ë ε ηαθηηθή taktik/ë ε ηαθηηθή taktik/ë ηαθηηθή

72. takues

73. talent talent ην ηαιέλην, ε θιίζε, ε

ξνπή

talent ην ηαιέλην, ην ηάιαλην talent ην ηαιέλην, ε θιίζε talent ην ηάιαλην

74. talentuar talentuar ηαιαληνύρνο talentuar ηαιαληνύρνο talentuar ηαιαληνύρνο talentuar ηαιαληνύρνο

75. tal/ë tal/ë 1.νξηζκέλν κέηξν, όξην,

κεξίδην

76. taler ην παηεηήξη taler ην παηεηήξη

77. tal/ër talër ν θάδνο tal/ër 1.ην παηεηήξη, 2.ην βαξέιη ηπξηνύ

tal/ër ν θάδνο tal/ër ην βαξέιη (ηπξηνύ)

78. talik/ë talik/ë ην θάξν talik/ë ην θάξν

79. talk talk ην ηαιθ talk ην ηαιθ talk ην ηαιθ talk ην ηαιθ

80. talmud ν θώδηθαο ησλ εβξαίσλ, ην ηαικνύδ

talmud ην ηαικνύδ, ν θώδηθαο ησλ εβξαίσλ

talmud ν θώδηθαο ησλ εβξαίσλ, ην ηαικνύδ

81. talmudist talmudist ν Εβξαίνο, ν Ιζξαειίηεο talmudist ν ηαικνπδηζηήο talmudist ν εβξαίνο, ν ηζξαειίηεο

82. talmudiz/ëm talmudiz/ëm ν ηαικνπδηζκόο talmudiz/ëm ν ηαικνπδηζκόο talmudiz/ëm ν ηαικνπδηζκόο

83. talur/e talur/e κεγάιν ξερό πηάην

84. tall tall πεξηγειώ, θνξντδεύσ tall θνξντδεύσ, εηξσλεύνκαη tall πεξηγειώ, θνξντδεύσ tall θνξντδεύσ, πεξηγειώ

85. tallabak tallabak 1.ε ιάζπε, 2.ε πξόζρσζε

86. tallagan tallagan ε θάπα tallagan 1.ε ηαιαγάλα,2. καθξύ αλδξηθό

παλσθόξη

tallagan ε θάπα tallagan ην ηαιαγάλη

87. tallash tallash ην ξνθαλίδη, ην πξηνλίδη tallash ηα ξνθαλίδηα tallash ην ξνθαλίδη, ην πξηνλίδη tallash ην ξνθαλίδη

88. tallaz tallaz ν ζάινο, ην θύκα, ε ηαξαρή, ε αλαηαξαρή

tallaz 1.ν ζάινο, ην θύκα ηεο ζάιαζζαο, 2.ε ηαξαρή, ε

αλαηαξαρή

tallaz ν ζάινο, ην θύκα, ε ηαξαρή, ε αλαηαξαρή

tallaz 1.ν ζάινο, 2.ε ηαξαρή

89. tallaze-tallaze tallaze-tallaze θύκαηα - θύκαηα

90. tallazmadh

91. tallazohet tallazohet είλαη ηξηθπκηζκέλε

92. tallazon tallazon ηξηθπκίδεη

93. tallem tallem πεξηπαίδνκαη, ριεπάδνκαη tallem ρσξαηεύσ, πεξηπαίδσ tallem 1.θνξντδεύνκαη,

2.ραζνκεξώ

94. tall/ë tall/ë 1.koçan, 2.ην ζνξγόλ

95. tallës tallës ην θνξόηδν, ν είξσλαο tallës θνξντδεπηηθόο, ριεπαζηηθόο tallës ην θνξόηδν, ν είξσλαο tallës θνξντδεπηηθόο

96. αζηείνο, θνξντδεπηηθόο tallës ν πεξηγειαζηήο tallës αζηείνο, θνξντδεπηηθόο

97. tallje tallje ε θνξντδία, ν εκπαηγκόο,

ην θνξόηδεκα,

tallje ν εκπαηγκόο tallje ε θνξντδία, ν εκπαηγκόο,

ην θνξόηδεκα,

tallje ε θνξντδία, ε ριεύε

98. tallisht/ë

99. tamah tamah ε πιενλεμία, ε απιεζηία, ε

ιαηκαξγία

tamah ε απιεζηία, ε πιενλεμία tamah ε πιενλεμία, ε απιεζηία, ε

ιαηκαξγία

tamah ε ιαηκαξγία

100. tamahqar tamahqar ιαίκαξγνο, άπιεζηνο tamahqar em. ν άπιεζηνο, ν αρόξηαγνο tamahqar ιαίκαξγνο, άπιεζηνο tamahqar ν άπιεζηνο

101. tamahqar mb. ιαίκαξγνο, άπιεζηνο

102. tamahqarllëk tamahqarllëk ε απιεζηία, ε ιαηκαξγία tamahqarllëk ε ιαηκαξγία, ε απιεζηία tamahqarllëk ε απιεζηία, ε ιαηκαξγία tamahqarllëk ε απιεζηία

103. tamam tamam αθξηβώο tamam 1.αθξηβώο, 2.νιόηεια όκηα, ην

ίδην

tamam αθξηβώο tamam αθξηβώο

104. tamamtë ζσζηόο, αθξηβήο, αιεζηλόο tamamtë ζσζηόο, αθξηβήο, αιεζηλόο

105. tamb/ël tamb/ël ην γάια

106. tamblagjak tamblagjak ην ρειηδόληνλ.(θπηό) tamblagjak ην ρειηδόληνλ.(θπηό) tamblagjak ην ρειηδόληνλ.(θπηό)

107. tamblak tamblak αξλί, θαηζίθη βπδαληάξηθν

108. tamblator/e tamblator/e γαιαθηεξό,

109. tamblatore mb. tamblatore mb. qumështore

110. tambluc tambluc ν αζθάιαβνο (είδνο

ζαύξαο)

tambluc ν αζθάιαβνο (είδνο ζάπξαο) tambluc ν αζθάιαβνο (είδνο

ζαύξαο)

111. tambur tambur 1.ην ηύκπαλν, 2.ην αέησκα,

3.ην ηύκπαλν νρεκάησλ

112. tambura tambura ν ηακπνπξάο tambura ν ηακπνπξάο

113. tamburist tamburist ν ηπκπαληζηήο

114. tam/ërr tam/ërr tambura

115. tamtam tamtam ην ηύκπαλν

116. tanë tanë καο tanë δηθνί καο tanë καο tanë καο

117. tanëza tanëza ην θώκα (ηαηξ.)

118. tangall/ë tangall/ë κεγάιν, ππθλό δάζνο

119. tangar tangar mangall

120. tangent/e ε εθαπηνκέλε tangent/e ε εθαπηνκέλε tangent/e ε εθαπηνκέλε

121. tango tango ην ηαγθό tango ην ηαγθό tango ην ηαγθό tango ην ηαγθό

122. tangjent/e tangjent/e ε εθαπηνκέλε tangjent/e ε εθαπηνκέλε tangjent εθαπηόκελνο

123. tangjente ε εθαπηνκέλε

124. tani tani Τώξα, απηή ηε ζηηγκή tani 1.ηώξα, 2.εληόο νιίγνπ tani ηώξα, απηή ηε ζηηγκή tani ηώξα

125. tanimë tanimë tashmë tanimë ηώξα πηα

126. tanin tanin ηαλλίλε

127. tanik ηαλληθόο, δεςηθόο

128. tanipërtanish/ëm tanipërtanish/ë

m

1.ησξηλόο, 2.εθήκεξνο

129. tanish/ëm tanishëm ησξηλόο, ζεκεξηλόο tanish/ëm 1.ησξηλόο, πξνζσξηλόο, 2.ησλ

εκεξώλ καο, ηνπ θαηξνύ καο, 3.ε ζεκεξηλή επνρή, 4.

ελεζηώηαο

tanish/ëm ησξηλόο, ζεκεξηλόο tanish/ëm ησξηλόο

130. tanishme tanishme ην παξώλ tanishme ην παξόλ

131. tanithi ηώξα, απηή ηε ζηηγκή tanithi tani tanithi ηώξα, απηή ηε ζηηγκή

132. tank tank ην άξκα, ην ηαλθ tank ην ηαλθ tank ην άξκα, ην ηαλθ tank ην ηαλθ

133. tankist tankist ν νξακαηηζηήο tankist ν νδεγόο άξκαηνο tankist ν νξακαηηζηήο tankist ν νδεγόο ηνπ ηαλθ

134. tankodrom tankodrom ην αξκαηνδξόκην tankodrom ην αξκαηνδξόκην

135. tanks ην άξκα, ην ηαλθο tanks ην ηαλθ tansk ην άξκα, ην ηαλθ

136. tan/oj tanoj απνζύξσ, απνκαθξύλσ,

αλεζπρώ, ελνριώ

tan/oj 1.largoj, 2.ngacmoj tan/oj απνζύξσ, απνκαθξύλσ,

αλεζπρώ, ελνριώ

137. tanohem tanohem ηαξάζζνκαη, αλεζπρώ

138. tanor

139. tap/ë tapë ν θειιόο,ην θάιπκκα, ην

βνύισκα, ην πώκα,

tap/ë 1.ν θειιόο, ε ηάπα, 2. κέζπζε tap/ë ν θειιόο,ην θάιπκκα, ην

βνύισκα, ην πώκα,

tap/ë ην πώκα, ε ηάπα

140. tapënxjerrës/e tapënxjerrës/e ην αλνηρηήξη tapënxjerrës/e ν εθπσκαηηζηήο tapënxjerrës/e ην αλνηρηήξη tapënxjerrës/e ν εθπσκαηηζηήο

141. tapi tapi ην ζπκβόιαην, ν ηίηινο

ηδηνθηεζίαο

tapi ν ηίηινο θπξηόηεηαο tapi ην ζπκβόιαην, ν ηίηινο

ηδηνθηεζίαο

tapi ην θηεκαηνγξάθν

142. tapiceri tapiceri ε ηαπεηζαξία tapiceri ηαπεηζαξία

143. tapicier tapicier ν ηαπεηζηέξεο tapicier ν ηαπεηζηέξεο

144. tapos tapos ηαπώλσ, θιείλσ, βνπιώλσ tapos ηαπώλσ, βάδσ ηάπα tapos ηαπώλσ, θιείλσ, βνπιώλσ tapos πσκαηίδσ

145. taposet ηαπώλεηαη, βνπιώλεηαη taposet πσκαηίδεηαη

146. taposj/e taposje ην βνύισκα, ην ηάπσκα taposje ην ηάπσκα, ην βνύισκα taposj/e ην βνύισκα, ην ηάπσκα taposj/e ην ηάπσκα

147. tar, -i tar, -i rast

148. tarab/ë tarab/ë ην ζπξόθπιιν

149. taraf taraf ε θιίθα, ε θαηξία, ε θάξα taraf ην ηαξάθη, ε θιίθα, ε θαηξηά taraf ε θιίθα, ε θαηξία, ε θάξα taraf ην ηαξάθη

150. tarafllë/k tarafllë/k ν θαηξηαζκόο tarafllë/k ν θαηξηαζκόο tarafllë/k ν θαηξηαζκόο tarafllë/k ν θαηξηαζκόο

151. tarantel/ë tarantel/ë ε ηαξαληέια tarantel/ë ηηαιηθόο ρνξόο tarantel/ë ε ηαξαληέια

152. tarator tarator ε ζθνξδαιηά tarator ε ζθνξδαιηά,ην ηαξαηόξη tarator ε ζθνξδαιηά tarator ζθνξδαιηά

153. taravol taravol ρνληξνθέθαινο

154. tarbë

155. tarbos

156. tar/e ην απόβαξν, ε ηάξα tar/e ην απόβαξν, ε ηάξα

157. tar/ë tarë ην απόβαξν tar/ë ε ηάξα, ην απόβαξν tar/ë ην απόβαξν tar/ë ην απόβαξν

158. targ/ë targ/ë ε πηλαθίδα targ/ë ε πηλαθίδα κε ηνλ αξηζ.

θπθινθνξίαο

targ/ë ε πηλαθίδα targ/ë ε πηλαθίδα

159. targim ν εθνδηαζκόο κε πηλαθίδεο

160. targ/oj εθνδηάδσ κε πηλαθίδα

161. tarhana trahana

162. tarif/ë tarif/ë ε δηαηίκεζε, ε ηαξίθα tarif/ë ε ηαξίθα tariff/ë ε δηαηίκεζε, ε ηαξίθα tarif/ë ην ηηκνιόγην, ε ηαξίθα

163. tarifor tarifor 1.δηαηηκεηηθόο, ηηκνινγηθόο tarifor δαζκνινγηθόο

164. tarikat tarikat ζξεζθεπηηθό ηάγκα

165. tarim

166. tarkaç/e tarkaç/e δεξκάηηλνο ηνξβάο

167. tarkalit/em tarkalit δαιίδνκαη, ηα ράλσ

168. taroç

169. tarogz/ë tarogz/ë ζώξαθαο

170. tarohet tarohet tar/oj

171. taroj tar/oj 1.ξπζκίδσ έλα όξγαλν, 2.βγάδσ

ηελ ηάξα

172. tars ν ηαξζόο tars ν ηαξζόο tars ν ηαξζόο

173. tartabiq/e tartabiqe ν θνξηόο tartabiq/e ν θνξηόο tartabiq/e ν θνξηόο tartabiq/e ν θνξηόο

174. tartakut tartakut 1.ν θαηεξγάξεο, βαξηά

αξξώζηηα

175. tartallis

176. tartar tartar ν Τάηαξνο tartar, -i, -e ν Τάηαξνο

177. tartar tartar ηαηαξηθόο tartar, e ηαηαξηθόο

178. tartar/e ε Ταηάξα tartar/e ε Ταηάξα

179. tartaros tartaros 1.μηλίδσ, 2. μεπαγηάδσ

180. tartarosem tartarosem 1.μηλίδεη, 2. μεπαγηάδσ

181. tartrik ηξπγηθόο tartrik ηξπγηθόο tartrik ηξπγηθόο

182. tarr βιαζηνινγώ, βνηαλίδσ tarr tëhar, harr tarr βιαζηνινγώ, βνηαλίδσ

183. tarrabec

184. tarrac/ë tarracë ε ηαξάηζα, ην ιηαθσηό, ε

επηρσκάησζε

tarrac/ë 1.ε ηαξάηζα, 2.ε επηρσκάησζε tarrac/ë ε ηαξάηζα, ε επηρσκάησζε tarrac/ë ε ηαξάηζα

185. tarracim επηρσκάησζε

186. tarrac/oj επηρσκαηώλσ

187. tas tas ην θύπειν, ε γαβάζα tas 1.ην θύπειιν, 2.ην ηάζη tas ην θύπειν, ε γαβάζα tas ην ηζαλάθη

188. tas tas είδνο πεξηζηεξηνύ tas είδνο πεξηζηεξηνύ tas είδνο πεξηζηεξηνύ

189. tasqebap tasqebap ην ηαζθεκπάπ tasqebap ην ηαζθεκπάπ tasqebap ην ηαζθεκπάπ tasqebap ην ηαζθεκπάπ

190. tast tast πιήθηξν tast ην πιήθηξν

191. tastier/ë tastier/ë πιεθηξνθόξν tastier/ë 1.ην πιεθηξνθόξν, 2.ε ηαζηηέξα

192. tastierist ν ρεηξηζηήο ησλ πιήθηξσλ

193. tasuk

194. tash

195. tash/ëm koha tash/ëm ησξηλόο tash/ëm i tanishëm tash/ëm ησξηλόο tash/ëm i tanishëm

196. tashm/e tashm/e ην παξόλ, ν ελεζηώηαο tashm/e ε ζεκεξηλή επνρή tashm/e ην παξόλ, ν ελεζηώηαο

197. tashmë tashmë ηώξα πηα, tashmë ηώξα

198. tashti tashti ηώξα

199. tatareq

200. tat/ë tat/ë ν παηέξαο tat/ë ν παηέξαο tat/ë ν παηέξαο

201. tatëlosh tatëlosh ν παππνύο

202. tatëmadh tatëmadh ν παππνύο

203. tatëpjet/ë tatëpjet/ë ν θαηήθνξνο, ε θαηεθόξα tatëpjet/ë 1.ν θαηήθνξνο, 2. ε

θαηάπησζε

tatëpjet/ë ν θαηήθνξνο, ε θαηεθόξα tatëpjet/ë ε θαηεθνξηά, ε θαηεθόξα

204. tatëpjet/ë tatëpjet/ë 1.ν θαηήθνξνο, 2. ε θαηάπησζε

205. tatëpjet/ë tatëpjet/ë θαηεθνξηθόο tatëpjetë (i, e) θαηεθνξηθόο tatëpjet/ë θαηεθνξηθόο tatëpjet/ë θαηήθνξνο

206. tatëpjet/ë tatëpjetë θαηεθνξηθά, επηθιηλώο tatëpjet/ë

(ndaj.)

θαηεθνξηθά, πξνο ηα θάησ tatëpjet/ë θαηεθνξηθά, επηθιηλώο tatëpjet/ë θαηεθνξηθά

207. tatëzot tatëzot ν παππνύο

208. tatim tatim ν θόξνο, ν δαζκόο, ε

θνξνινγία

tatim 1.ε θνξνινγία, 2.ν θόξνο tatim ν θόξνο, ν δαζκόο, ε

θνξνινγία

tatim ε θνξνινγία

209. tatimfitim

210. tatimor tatimor θνξνινγηθόο tatimor θνξνινγηθόο

211. tatimpagues tatimpagues θνξνινγνύκελνο tatimpagues ν θνξνινγνύκελνο

212. tatohem tatohem θνξνινγνύκαη tatohem θνξνινγνύκαη tatohem θνξνινγνύκαη

213. tat/oj tat/oj θνξνινγώ tat/oj θνξνινγώ tat/oj θνξνινγώ tat/oj θνξνινγώ

214. tatuar θνξνινγεκέλνο tatuar θνξνινγηκέλνο tatuar θνξνινγεκέλνο

215. tatuazh tatuazh ην ηαηνπάδ tatuazh ην ηαηνπάδ tatuazh ην ηαηνπάδ tatuazh ην ηαηνπάδ

216. tatuesh/ëm tatuesh/ëm θνξνινγήζηκνο tatuesh/ëm θνξνινγίζεκνο tatuesh/ëm θνξνινγήζηκνο tatuesh/ëm θνξνινγήζηκνο

217. tatull tatull ην ζηξακώλην ην θνηλό, ην

πνδόρνξην

tatull 1.πνδόρνξην (θπηό), 2. ην

δειεηήξην

tatull ην ζηξακώλην ην θνηλό, ην

πνδόρνξην

218. taulant taulant ν ηανπιάληηνο

219. tautologji tautologji ε ηαπηνινγία tautologji ε ηαπηνινγία tautologji ε ηαπηνινγία

220. tautologjik ηαπηνινγηθόο

221. tautomeri ε ηαπηνκέξεηα

222. tavan tavan ην ηαβάλη, ε νξνθή tavan ην ηαβάλη, ε νξνθή tavan ην ηαβάλη, ε νξνθή tavan ην ηαβάλη

223. tavanim tavanim ην ηαβάλσκα

224. tavan/oj tavan/oj ηαβαλώλσ

225. tavanpunues tavanpunues ν καξαγθόο ηαβαληώλ

226. tavanxhi-u tavanxhi-u ν καξαγθόο ηαβαληώλ

227. tavapjekës tavapjekës ν θνύξλαξεο

228. tavern/ë tavern/ë ε ηαβέξλα, ην νηλνπσιείν,

ην θαπειεηό

tavern/ë ε ηαβέξλα tavern/ë ε ηαβέξλα, ην νηλνπσιείν,

ην θαπειεηό

tavern/ë ε ηαβέξλα

229. tav/ë tav/ë ν ηαβάο, ην ηαςί tav/ë ν ηαβάο tav/ë ν ηαβάο, ην ηαςί tav/ë ν ηαβάο

230. tavll/ë tavll/ë ε ζηαρηνζήθε, ην ζηαρηνδνρείν, ην ηαζάθη,

ην ηάβιη, ε θάηλε

tavll/ë 1.ζηαρηνδνρείν, 2.ην ηάβιη tavll/ë ε ζηαρηνζήθε, ην ζηαρηνδνρείν, ην ηαζάθη,

ην ηάβιη, ε θάηλε

tavll/ë 1.ην ζηαρηνδνρείν, ην ηαζάθη, 2. ην ηάβιη

231. tavolin/ë tavolin/ë ην ηξαπέδη, ε ηξάπεδα tavolin/ë ην ηξαπέδη tavolin/ë ην ηξαπέδη, ε ηξάπεδα tavolin/ë tryezë

232. taze taze λσπόο, θξέζθνο taze λσπόο, θξέζθνο taze λσπόο, θξέζθνο taze θξέζθνο

Documents

rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip - greqisht