Rus Cecen Ihtilafinin Tarihsel Arka Plani

8/7/2019 Rus Cecen Ihtilafinin Tarihsel Arka Plani

http://slidepdf.com/reader/full/rus-cecen-ihtilafinin-tarihsel-arka-plani 1/37

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ

1. RUS – ÇEÇEN İHTİLAFININ TARİHSEL ARKA PLANI

2. SSCB’NİN DAĞILMASINDAN SONRA RUS – ÇEÇEN İLİŞKİLERİ

3. DUDAYEV’İN YÖNETİMİ

4. RUSYA FEDERASYONU’NUN TAVRI

A. Rusya Federasyonu’nun Genel Tavrı

B. Rusya Federasyonu’nun Çeçenistan’a Tavrı

5. YELTSİN’İN TUTUMU

6. I. RUS – ÇEÇEN SAVAŞI

A. ÇEÇENİSTAN MÜDAHALESİNİN NEDENLERİ

1. Rusya Federasyonu’nun Bütünlüğünün Korunması

2. Federasyon İçindeki Diğer Cumhuriyetlere “Kötü Örnek” Olması

3. Çeçenistan’ın Suç Bağlantıları

4. Petrolün Ve Boru Hatlarının Kontrolü

5. Yeltsin’in İç Politika’daki Destek Arayışları

6. Askeri Kurumlardaki Bürokratların İstekleri

7. Rus Askerlerinin Esir Alınması

B. SAVAŞIN GİDİŞATI

7. PUTİN YÖNETİMİ

8. II. RUS – ÇEÇEN SAVAŞI

9. II. SAVAŞIN GİDİŞATI

10. KREMLİN’İN “YENİ” YAKLAŞIMININ ANAHTARLARI

11. YİNE PETROL

12. ULUSLARARASI TOPLUMUN OLAYLARA TEPKİSİ13. PUTİN’İN YENİ ÇEÇENİSTAN BEKLENTİSİ

A. Moskova Yanlısı Çeçen Yönetimi

B. Çeçen İsyancıların Durumu : Böl ve Yönet Politikası

SONUÇ

KAYNAKÇA

1



GİRİŞ

Sovyet sisteminin çöküşüyle beraber eski S.S.C.B cumhuriyetlerinde başlayan

bağımsızlık hareketleri kısa zaman içerisinde Kuzey Kafkasya'yı da etki alanı içerisine

almıştır. İlk önce Abhazya 1922 anayasasına dayanarak Gürcistan'dan ayrılmış, hemen

ardından Çeçenistan 1991 yılı sonunda diğer cumhuriyetlerle aynı hukuki dayanaklar

içerisinde bağımsızlığını ilan etmiştir.

Ancak Rusya, ne Abhazya’nın ne de Çeçenistan’ın bağımsızlık ilanını tanımıştır. Tam

aksine kendi toprakları olduğu iddiasıyla 1994 yılı sonunda Rus ordusu Çeçenistan'a

girmiştir.1 “1991’de, Sovyetler Birliği’nin neredeyse hiç bilinmeyen bir parçası olan

Çeçenistan küçük dağlık bölgesi, SSCB’nin politik ve coğrafi kenarlarındaki sayısız bölgeden

biriydi. 3 yıl sonra bölge, II. Dünya Savaşından beri Rusya topraklarında sahneye konan en

büyük askeri seferberliğin hedefi olmuştur.”2 Dünyayı hayrete düşürecek, Rusya'nın

mağlubiyeti ile sonuçlanacak savaş iki sene devam etmiştir. Savaş sonrası Rus ve Çeçen

hükümetleri temsilcileri arasında imzalanan antlaşmalar, Çeçenistan’ın cephede kazandığı

savaşı siyasi arenaya taşımışlardır.

Fakat Rusya antlaşma hükümlerini yerine getirmeyi değil, üç yıl süresince Çeçenler

aleyhinde propaganda yapmayı ve Çeçenistan'ı ilhak edebilmek amacıyla ordusunu revize

etmeyi tercih etti. Üç yıl boyunca yapılan hazırlık, 1999 yılı sonunda Rus ordusunun

Çeçenistan'a yeniden girmesi ile sonuçlandı.3

1. RUS – ÇEÇEN İHTİLAFININ TARİHSEL ARKA PLANI

Rusya ve Çeçenistan arasındaki ihtilaf uzun tarihsel köklere sahiptir ve ÇeçenistanCumhuriyeti’nde son zamanlarda şiddetlenen savaş, ancak, iki kültür arasında yüzyıllardır

devam eden mücadeleye bakılarak anlaşılabilir. Rus birliklerinin Çeçenlerle ilk savaştığı

1722’den beri, Çeçenler kendi siyasi ve kültürel bağımsızlıklarını geri kazanmak için ısrarla

1 “Kuzey Kafkasya Bağımsızlık Mücadelesinin Kısa Tarihçesi”,http://bkd.org.tr/cecen_dosyasi/bagimsizlik_mucadelesi.htm.2 Robert Seely, Russo-Chechen Conflict, 1800-2000 : A Deadly Embrace, London : Frank Cass Publishers,2001, s. 253 “Kuzey Kafkasya Bağımsızlık Mücadelesinin Kısa Tarihçesi”,http://bkd.org.tr/cecen_dosyasi/bagimsizlik_mucadelesi.htm.

2



çabalarlarken Ruslar Çeçenistan’ı kontrol altına almak ve yönetmek için – başarıyla -

çalışmışlardır. Kuzey Kafkasya’da ilk Çeçen direnişi Şeyh Şamil önderliğinde başlamış ve 30

yıl sürmüştür. Şeyh Şamil, Ruslara karşı direnen Kuzey Kafkasya’daki Müslüman grupların

çoğunu birleştirerek efsanevi bir statü elde etmiştir ve böylece Çeçenlerin ulusal kahramanı

olmuştur. Bu noktadan sonra Ruslar için en tehlikeli düşman olmuştur. 1837’de Rusların

Kafkasya’dan sorumlu komutanı Evgeni Golovin “Şamil yaşadığı sürece biz onun tarafından

köleleştirilen kabilelerin gönüllü olarak boyun eğmesini ummamalıyız ve karşı koyma en

yüksek şekilde sürecektir... Biz bugüne dek Şamil kadar tehlikeli ve vahşi bir düşman

görmedik.” diyordu. 1859’da Şeyh Şamil’in yakalanmasıyla Çeçenler, Çarın kontrolü altına

girmişlerdir.4

Birinci Dünya savaşı sürerken Rusya'da baş gösteren iç karışıklıklar Kuzey

Kafkasya'nın bağımsızlığa ulaşabilmesi için uygun bir zemin hazırlamıştır. Kuzey Kafkasya

halkları (bugünkü Çeçenistan, İnguşetya, Dağıstan, Adigey, Abhazya, Osetya, Karaçay-

Çerkesya, Kabardey-Balkarya) birleşerek 3 Mayıs 1917 tarihinde Terekkale (Vladikavkaz)

şehrinde Birinci Büyük Halk Kurultayı ve 18 Eylül 1917'de İkinci Büyük Halk Kurultayını

topladılar. Ve bu kurultaylarda alınan kararlar doğrultusunda 11 Mayıs 1918 tarihinde "Kuzey

Kafkasya Cumhuriyeti" adı altında bir devlet kurulduğu bir nota ile tüm dünyaya ilan

edilmiştir.5

1917-18 Bolşevik İhtilali’nde çok sayıda Müslüman Kızılordu’ya katılmış ve 1920’de

komünistler Kuzey Kafkasya ve Orta Asya’daki Müslüman liderler arasında büyük destek

bulmuşlardır. Bu dönemde, Bolşevik önderliği bu liderlerin tüm isteklerini karşılamıştır. Yarı

bağımsız bir varlık olan “Mountain Republic” (Dağ cumhuriyeti) 1918’de kurulan ve 1921’e

kadar statüsünü korumuştur.6

Osmanlı İmparatorluğu tarafından da tanınan genç Cumhuriyet daha ilk yılını

doldurmadan beyaz orduyla savaşmak zorunda kaldı. Ardından da iç karışıklıklarını atlatarak

Brest-Litovsk antlaşması ile de batıda durumunu sağlamlaştıran Bolşeviklerin Kızıl ordusu

Kuzey Kafkasya'ya saldırdı. 1921 yılı haziran ayında Bolşevik ordu Kuzey Kafkasya'yı

4 Pontus Sirén, “The Battle for Grozny : The Russia Invansion of Chechnia, December 1994-December 1996”,Ben Fowkes, Russia and Chechnia The Permanent Crisis, (içinde), London : Macmillan Press Ltd, 1998, s. 925 “Kuzey Kafkasya Bağımsızlık Mücadelesinin Kısa Tarihçesi”,http://bkd.org.tr/cecen_dosyasi/bagimsizlik_mucadelesi.htm.6 SİRÈN, loc.cit.

3



tamamen istila etmiş ve yaşamına son verilen Cumhuriyet ilk önce iki, daha sonra da yedi ayrı

yönetim birimine bölünmüştür. Ancak komünistlerin iç savaştan sonra yerel siyasi

otonomileri azaltmışlardır ve bölgedeki Bolşevik – Müslüman ilişkisi bozulmuştur. Ağustos

1920’de Çeçenistan - İnguşetya’da ve Dağıstan’da Sovyet karşıtı bir ayaklanma (isyan)

patladı. Bir askeri mücadele 1921’e dek devam ettikten sonra, Bolşevik güçleri bağımsızlık

hareketlerini ezdiler ve baştan başa tüm bölgede komünist yönetim kurdular. Bununla birlikte,

Kuzey Kafkasya’daki bazı bölgelerde çatışmalar 1925’e dek sürdü.7

Ruslar ile Çeçenler arasındaki ilişkiler, komünist dönem boyunca 19. Yüzyıldakinden

daha iyi değildir. 1929’da Çeçenler, Shita Istamulovin önderliğinde, Bolşevik hükümetine

karşı ayaklandılar. İhtilafa bir son getirmek için, Josef Stalin 1930 baharında bunları

(ayaklananları) kapsayan bir af ilan etmeye ikna edildi. Bu alicenaplık (yüce gönüllülük) uzun

sürmedi ve 1937’de, tasfiyelerin korku dolu dönemi boyunca, Stalin’in gizli polisi Çeçen-

İnguş Cumhuriyeti’ndeki 14,000 kişiyi tutukladı, bunların büyük kısmı idam edildi. Sovyetler

Birliği kötü akıbetli Kış Savaşı’nda (Aralık 1939 - Mart 1940) Finlandiya’ya karşı savaştığı

zaman, Stalin’in baskıcı politikaları 1939’da bir ayaklanmayı provoke etti. Bu kez Hasan

Israilov tarafından yönetilen Çeçen isyanı sınırlı bir alanda idi ve tamamen başarısızdı. 8

Çeçenler, 1942’de Kuzey Kafkasya ve Volga havzasının içlerine kadar saldıran NAZİ’lere

yarım etmekle suçlanmışlardır. Anti – Sovyet operasyonlarda nüfusun ne kadarının yer aldığı

net değildir, ama isyanlar Stalin’e Çeçen nüfusunun önemli bir bölümünün yurttan sürülmesi

için bahane sağlamıştır ve 22 Şubat 1944’te 500,000 – 700,000 Çeçen’in Sibirya’ya zorla

gönderildiği ve tüm Çeçen halkının neredeyse yarısının, kötü beslenme, sefalet ve maruz

kalınanlardan ötürü öldüğü bir yolculuk başlamıştır. Şu belirtilmelidir ki Çeçenler

yurtlarından sürülen tek millet değildir, Karaçay, Balkar ve İnguş halkları da Orta Asya’ya,

Kazakistan’a ve Sibirya’ya sürülmüşlerdir. 1956’da Kruşçev tarafından Çeçenler’e eski

hakları iade edilmiş ve evlerine dönmelerine izin verilmiştir.9

1950’ler ve 1960’lar Çeçenistan’daki hızla artan petrol üretiminin ve rafine işlerinin

canlanmasında Rus göçü akışına ( göç etmesine) tanıklık etti. Bununla birlikte cumhuriyetteki

artan Slav mevcudiyetine rağmen, Çeçenler kendi geleneksel inançlarını ve alışkanlıklarını

terk etmekte çok yavaşlardı. Örneğin, 1972’de yürütülen bir araştırma Çeçenlerin sadece %

7 Ibid.8 Ibid., s. 949 SEELY, op.cit, ss. 82-84

4



22’sinin inançlarından vazgeçmişken, % 53’ünün dindar olduğunu” göstermiştir.

(cumhuriyetteki Ruslar için bu rakamlar sırasıyla % 12 ve % 69’dur.)

2. SSCB’NİN DAĞILMASINDAN SONRA RUS – ÇEÇEN İLİŞKİLERİ

Çeçenler Rus ya da Sovyet otoritesine boyun eğmeye asla razı olmamışlardır. İlki

çarlara karşı ve sonrakiler komünistlere karşı olan sayısız savaşlar ve isyanlar, bunun çok

sayıda kanıtlarıdır. Bununla birlikte, 1991’e dek onlar Sovyet yönetiminden ayrılmayı

başaramamışlardır. 1991 demokratik devrimi SSCB’yi süpürdüğü ve yeni bir siyasi çağa yol

açtığı zaman, Çeçenler Rusya Federasyonu’ndan bağımsızlıklarını ilan ettiler ve Çeçen

Cumhuriyeti bölgesindeki Rusya’nın siyasi nüfuzuna etkili şekilde son verdiler.10

Öte yandan 1991 baharında ve yazında Çeçenler, Gorbaçov’un zayıflatılmasında ve

komünist liderliğin ortadan kaldırılmasında faydalı araçlar olmuşlardır. Bu dönemde Çeçenler

çoğunlukla Yeltsin’i desteklemişler, onun “iyi Çar” olacağına ve kendilerine geniş

özgürlükler vereceğine inanmışlardır. Yeltsin, Dudayev ve destekçilerinin politik olarak

istikrarsız ve saldırgan oldukları, Rusya Federasyonu içinde bir rol oynamayı reddettikleri ve

birlik cumhuriyetlerindeki milliyetçiler gibi bağımsızlık eğilimlerine sahip oldukları iyice

belirginleştiği zaman, 1991 kışında hatasını fark etmiştir.11

Çeçenler bağımsızlıklarını elde etmek için ne denli hevesliyken, Rusya da o derecede

bölgedeki hegemonyasını korumaya düşkündü ve yeni bağımsız Rus devleti bağımsız bir

Çeçenistan’ı asla kabul etmezdi ve tanımazdı. General Cahar M. Dudayev ve onun Çeçen

Ulusal Kongresi12 askeri bir darbe ile 6 Eylül’de yönetime el koyduktan ve Grozni’deki

hükümetin görevine son verdikten sonra, Çeçen – İnguş Cumhuriyeti 1 Kasım 1991’de

bağımsızlığını ilan etmişlerdir. Aracılık etmek için Rus Parlamentosunun girişimlerininreddedilmesinden sonra, Yeltsin cumhuriyette Moskova otoritesini teyit etmek için (o

zamanki) Sovyet silahlı kuvvetlerini Çeçenistan’a gönderdi. Bununla birlikte, onlar

cumhuriyetten geri çekilmeden önce Rus Yüksek Sovyet’i askeri operasyonu onaylamayı

10 SİRÈN, op.cit, s.9411 SEELY, op.cit., s.3512 Çeçen Ulusal Kongresi, OKChN, Kasım 1990’da Çeçenistan’ın statüsünü - diğer 15 birlik cumhuriyeti gibimerkezi otoritelerle aynı düzeyde görüşmelerde bulunmayı olanaklı kılmak için - “otonom” cumhuriyetten bir

“birlik” cumhuriyetine değiştirme çabası içinde cumhuriyetin farklı siyasi unsurlarını birleştirmek amacıylakurulmuştur. İlk toplantısında 1000 temsilcisi bulunan kongrede Y. Soslambekov, Y.Mamodayev ve Z.Yanderbiyev sözü geçen 3 önemli kişidir.

5



reddettiği zaman, Rus birlikleri Grozni havaalanından çok az uzağa ilerlemişlerdi ve Çeçen

savaşçılarla sadece ara sıra çarpışmalara giriyorlardı. Bu noktada silahlı kuvvetler

Çeçenistan’a karşı bir operasyonda yer almayacaklarını da açıkça ilan ettiler. Gergin ateşkesi

izleyen 3 yıl boyunca Çeçenistan ekonomik olarak Rusya’ya bağımlı iken siyasi olarak de

facto bağımsızdı.13

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, Çeçenistan’daki Rus askeri varlığının

temeli hızla çürütülmüş ve Rusya, utanç verici şekilde, silahlı kuvvetlerini cumhuriyetten

çekmek zorunda kalmıştır. 12. Motorize piyade eğitim tümeninden oluşan Çeçenistan’daki

Rus askeri güçleri, Şubat 1992’ye dek cumhuriyetten çekilmelerini tamamladılar. İzleyen

aylarda Çeçen savaşçılar Rus askeri bileşimini kuşattılar ve ( provokasyonlara cevap

vermemek için sıkı emirler alan ) alayı korkutmak için çeşitli şekillerde ilerlediler. 6 Haziran

1992’de Başkan Dudayev Rus birliklerinin askeri araç gereçleri olmaksızın 24 saat içinde

Çeçenistan’dan çekilmelerini talep etmiştir. Savunma Bakanı Pavel Grachev’in emriyle

görevliler ve onların aileleri aceleyle tahliye edilmiştir. Zorla geri çekilmenin sonucunda 1,11

milyar ruble değerindeki silahlar ve araç gereçler Çeçenistan’da bırakıldı. Ancak, resmi

olarak birliklerin silahlarının % 50’sinin Çeçenlere satıldığı duyurulmuştur. Çarpışma

ekipmanlarını, motorlu araçları ve diğer askeri materyalleri kapsayan bu “silah transferi”

Çeçen ihtilafı gerçekten başladığı zaman Rus Savunma Bakanlığı için önemli bir sıkıntı

olmuştur. Rus güçlerinin Çeçenistan’dan onur kırıcı çekilmesi, Aralık 1994’teki saldırının

arka planındaki faktörlerden olmuştur. Askeri yapılanma içindeki unsurlar, iki yıl önceki Rus

garnizonunun zorla boşaltılmasının öcünü almaya kesinlikle hevesliydiler.14

3. DUDAYEV’İN YÖNETİMİ

Başkan Dudayev’in yönetimine direnen çeşitli politik hareketler kurulduğu zamanÇeçenistan’daki ihtilaf yavaşça tırmanmıştır. Dudayev, 10 Kasım 1992’de cumhuriyette (o

zamandan beri birkaç kez uzatılan) bir olağanüstü hal ilan etti. 1993 baharında Çeçen

parlamentosunda Dudayev’i suçlamak için bir önerge sunulduğu zaman, cumhuriyet açıkça

savaşan gruplar arasında bölünmüştü. O, parlamentoyu feshederek ve en küçük bir

ayaklanmayı ezerek yanıt verdi. 5 Haziran 1993’te Dudayev’in ulusal muhafız alayı,

hükümetin yapısını ve Çeçen halkının cumhuriyetteki yönetici ve kanun koyucu organlara

13 SİRÈN, loc.cit.14 Ibid.

6



güvenini belirlemek için yapılan bir halk oylamasını bozdu. Çok sayıda oy Ulusal

Muhafızlarca yok edildi ve muhalefetin siyasi canlanması / toplanması dağıtıldı. Bundan

sonra Dudayev Çeçenistan’ı resmi emirle yönetti ve o elbette bir derece halk desteği

kazanırken açıktır ki önemli muhalefetle de karşı karşıya kaldı. Bu, Haziran 1994’te Çeçen

Cumhuriyeti Halklarının 2500 delegesi Geçici Konsey’in yönetimini onayladığı ve Dudayev’i

istifa etmeye çağırdığı zaman, kendini açıkça gösterdi.

Dudayev’in yönetimi neredeyse hiç demokratik değilken, Çeçenistan’daki diğer

politik gruplar da daha fazla siyasi yasallığa sahip olduklarını iddia edemezler. Geçici Konsey

ve diğer muhalif gruplar Dudayev’inkinden ancak biraz daha iyi politik geçmiş sicillerine

sahiptirler. Çeçen Geçici Konseyi lideri Umar Avturkhanov Dudayev’e karşı gizli bir savaş

yürütmek için Temmuz 1994’te Moskova’dan 2 milyar ruble aldığını kabul etmiştir. Bir başka

muhalif lider Ruslan Labazanov bir hapishane mahkumuydu ve Dudayev’in Ekim 1991’de

yönetime el koyması sırasında firar etmişti. Bu açık ki, Çeçenistan’da yapılacak açık ve adil

seçimlere kadar hiçbir siyasi grup ya da lider siyasi yasallığını iddia edemez.

4. RUSYA FEDERASYONU’NUN TAVRI

A. Rusya Federasyonu’nun Genel Tavrı

1993’ten itibaren, SSCB’nin dağılmasının verdiği şoku atlatmaya başlayan Rusya

Federasyonu, Kafkasya’nın da içinde bulunduğu eski SSCB alanı içerisindeki politikalarını

bir dizi doktrin yayınlayarak yeniden belirlemeye başlamıştır.

Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Boris Yeltsin tarafından onaylanan 23 Nisan 1993

tarihli belgede, SSCB’nin dağılması sonrası geleneksel “Rus Dış Politikası’nın Esasları”tekrar belirtilmiştir. Söz konusu belgede özet olarak, BDT sınırları içindeki Rus nüfuz

alanının korunması ve BDT üyeleri ile ortak güvenlik sistemi oluşturmak için askeri ve siyasi

alanda işbirliğinin genişletilmesi belirtilmiştir. Yeltsin’in onayladığı belgenin yanı sıra

1993’te açıklanan “Yakın Çevre Doktrini” ile BDT üyeleri “Yakın Çevre” olarak

tanımlanarak, Rusya Federasyonu’nun eski SSCB alanına yönelik politikası ayrıntılı biçimde

açıklanmıştır. Söz konusu doktrinde, özet olarak, Yakın Çevre ülkelerinin ekonomik ve

güvenlik açısından Rusya Federasyonu ile bütünleşmelerinin gerektiği, yabancı devletlerineski SSCB alanında nüfuz edinme çabalarının önlenmesinin zorunlu olduğu, bu bölgenin

7



güvenliğinden ve istikrarından sorumlu olan ve bölgeye müdahale hakkı bulunan yegane

devletin Rusya Federasyonu olduğu belirtilmiştir. Geleneksel Rus Dış Politikasının çağdaş

koşullara uygun biçimde biçimlendirilmesinin sonucu ortaya çıkan Yakın Çevre Doktrini

Rusya’nın SSCB’nin dağılması ve Sovyet sosyalizminin çökmesine rağmen, yine de

yayılmacılığına son vermeyeceğinin, geleneksel hedeflere yönelik politikalarının

değişmeyeceğinin somut bir belgesi olmuştur. Böylece Rusya Federasyonu’nun eski SSCB

bölgesinde 1993’ten itibaren yoğunlaşan müdahale çabaları Kafkasya bölgesinde de etkilerini

göstermeye başlamıştır.15

B. Rusya Federasyonu’nun Çeçenistan’a Tavrı

1993’ten beri Rus hükümeti, Dudayev’in yönetimini devirmeyi deneyen çeşitli

muhalif grupları, en bilineni Geçici Konsey, desteklemiştir. Dudayev kendisi, Rus Federal

Karşı İstihbarat Servisi’ni (FSK) sorumlu tuttuğu, 5 suikast girişiminin hedefi olmuştur. Rus

hükümetinin uzun dönemli stratejisi, askeri operasyonlara açıkça karışmış bulunmaksızın

muhalif grupları desteklemek olmuştur. Bu, Grozni’ye karşı, bir Geçici Konsey saldırısını

desteklemek için ilk kez Rus görevlilerin gönderildiği Eylül 1994’e kadar ki Rus politikasıdır.

Rus askerleri, Çeçenistan’da gücü ele geçirmek için yeterli askeri araçlara sahip olmayan

Geçici Konseyde güç dengesini değiştirmek için, gizli operasyonda kullanıldılar. Dudayev’in

belirgin siyasi zayıflığı, kesin bir operasyonla Çeçen krizini sonuçlandırmak için Grozni’yi

işgal etmeye karar veren Rusya yönetiminin bazı unsurlarını ayartıyordu. Bununla birlikte,

Çeçenistan’daki gizli operasyonlarda Rus askerlerinin toplanmasını kimin emrettiği ( kimin

yetkilendirildiği ) net değildir. Operasyonun Yeltsin’in açık onayına sahip olmaması, ama

“güç bakanlıkları”ndan birinin (İçişleri Bakanlığı ya da Federal Karşı İstihbarat Servisi)

Yeltsin’in bilgisi olmaksızın Rus askerlerinin toplanmalarını emretmiş olması mümkündür.16

5. YELTSİN’İN TUTUMU

Ancak şu açıktır ki, Yeltsin, 1991’de Grozni’ye düzenlenen başarısız askeri

operasyondan beri, Çeçen Cumhuriyeti’ne Rus savaş birliklerini göndermek için gönülsüzdü.

Çeçenistan Rusya’nın bölgedeki stratejik ve ekonomik çıkarları için sadece sınırlı bir öneme

sahipti ve bu yüzden askeri bir operasyonun içerdiği riskleri Rusya içerisinde haklı göstermek

15 Hasan Kanbolat, “Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası ve Çeçenistan Savaşı”, Avrasya Dosyası,Ankara, 2001, ss. 167 - 16816 SİRÈN, op.cit., ss. 95-96

8



zordu. Buna ek olarak, Yeltsin Sovyetler Birliği’nin parçalanmasıyla demoralize olmuş askeri

yapılanmanın şiddetle farkındaydı ve yeni Rus devletinin iç mücadelelerine müdahaleye daha

az hevesliydi. Yeltsin’in kabinesinde Çeçenler’e karşı güç kullanmayı destekleyenler mevcut

iken, örneğin Rusya Federasyonu Başbakan Yardımcısı Sergei Shakrai, Yeltsin 1991 sonrası

3 yıldan beri krizi askeri müdahale yoluyla çözmek için yapılan baskıları direniyordu. O sık

sık Kafkasya cumhuriyetine birlikleri göndermeye isteksiz olduğunu dile getiriyordu :

Ağustos 1994’te Yeltsin “Çeçenistan’da zora dayanan bir müdahale izin verilemezdir. Biz

Rusya’da etnikler arası çatışmalardan kaçınmayı başarıyoruz çünkü zora dayanan baskıcılık

yapmaktan kaçınıyoruz. Eğer biz bu ilkeyi Çeçenistan’da bozarsak Kafkaslar ayağa kalkar. O

kadar çok karışıklık ve kan dökümü olur ki, ondan sonra bizi hiç kimse affetmez.” diyordu.

Eylül 1994’te Yeltsin, Çeçenistan’da hiçbir durumda askeri müdahale olmayacağını

vurgulayarak bu noktayı yineledi. Yeltsin, gizli operasyonlarda hükümetin katılımı aşikar

olana dek ve Rus görevlilerin Kasım 1994’te Grozni’de esir alınmasına dek, cumhuriyette bir

askeri müdahaleyi kabul etmedi.

Rus hükümeti, Rusya tarafından kuşatıldığı düşünülen Çeçenistan’da etkili bir

ekonomik ambargonun uygulanmasında şaşırtıcı şekilde başarısız oldu. ( cumhuriyetin

Gürcistan’la paylaştığı 50 km.lik bir dağlık sınır bölgesi hariç ) Rus ambargosu 1993’ten beri

Çeçenistan’daki kamu hizmetlerini şiddetle azaltırken, cumhuriyetteki silah ve petrol

ticaretini durdurmadı. Rafine edilmek için önceden Grozni’ye pompalanan mevcut Sibirya

petrolü 1993 baharında azaldı. Bu havacılık yağlarının ve parafinin üretiminin ve rafinerisinin

kesilmesine neden oldu. Rus hükümeti Çeçen petrolünün ihracını da durdurdu, çünkü bunlar

Rus toprağından ya da Rusya’nın kontrolündeki topraklardan geçiyordu. Bununla birlikte, 24

Aralık 1994’e kadar petrolün cumhuriyetten dışarıya çıkışına izin verildi. Şu açıktır ki, petrol

gönderimi, petrolü uluslararası piyasalara taşıyan Novorosisk Boliv boru hattını kullanımına

izin veren bazı Rus yetkililerin sessiz onayına sahipti ve Dudayev’in güvenlik şefine göre, petrol satışının gelirleri Rus ve Çeçen görevliler arasında düzenli olarak paylaşılıyordu. Çeçen

savaşının arka planı hakkında Rus Analitik Merkezi’nce hazırlanan bir raporda, merkezin iki

araştırmacısı Emil Pain ve Arkady Popov, diğer bir çok sorunun yanında, “Dudayev nasıl

oluyor da Rus boru hatları vasıtasıyla petrol ihraç edebiliyor ve bu paraları silah almak için

kullanabiliyor ve federal yetkililer, uluslararası ajanslar yasadışı uyuşturucu trafiğiyle ilgili

uyarı yaptığı zaman Grozni’ye gelen ve giden özel uçuşlara neden izin veriyorlar” sorularını

yanıtlamak için tam bir araştırma önermişlerdir. Bu açıdan bakılınca açıktır ki, Rus

9



bürokrasisindeki bozucu rüşvetçilik ekonomik yaptırımların uygulanmasını imkansız kılmıştır

ve Çeçen Cumhuriyeti’ndeki siyasi elitlerin ayakta kalmalarına yardım etmişlerdir.17

Rusya ile Çeçenistan arasındaki ilişki geçen iki yüzyıldır devam eden krizlerden

biridir. Çarlar Kuzey Kafkasya’yı fethettiler ve onların fetihleri komünist dönem boyunca

pekiştirildi, ama Çeçenistan - 1860’larda, 1920’lerde ve 1930’lardaki silahlı ayaklanmalarında

gösterdiği gibi - asla tamamen uzlaştırılmadı. II. Dünya Savaşı boyunca Çeçen halkının zorla

yurttan sürülmesi ve baskıcı Sovyet güvenlik organları Çeçenlerin savaş sonrası yıllar

boyunca merkezi otoritelere meydan okumaktan aciz olmalarını sağladı. Bununla birlikte,

Sovyet devleti 1991’de parçalandığı zaman, Çeçenler fırsat yakaladılar ve bağımsızlıklarını

ilan ettiler. Rus hükümetinin derhal yanıtı ayaklanmayı silahlı güçle ezmek oldu, ama içinde

bulunulan siyasi kaos, SSCB’nin dağılması ve askeri yapılanmanın muhalefeti nedeniyle

Çeçen Cumhuriyeti’ne 1991’de saldırılmadı. İzleyen yıllarda, Rus hükümeti, cumhuriyette

Moskova’nın hakimiyetini yeniden kurmak için bir teşebbüs içinde, gizli operasyonlar

aracılığıyla Dudayev’in yönetimini istikrarsızlaştırmayı denedi. İlk girişimler başarısız

olurken, Rusya gizli operasyonlardaki askeri rolünü arttırdı ve Rus görevlileri paralı asker

olarak göndermeye başladı ve cumhuriyetteki askeri dengeyi değiştirmek için muhalif güçlere

yoğun araç gereç sağladı. Dudayev’e karşı yürütülen 5 gizli operasyonun tamamı Federal

Karşı İstihbarat Servisi tarafından örgütlenmişti. Grozni’deki savaş bu tür bir operasyonun

niyetlenilmemiş bir sonucudur.

6. I. RUS – ÇEÇEN SAVAŞI

A. ÇEÇENİSTAN MÜDAHALESİNİN NEDENLERİ

11 Aralık 1994’te Rusların Çeçenistan’a saldırı kararının neye dayandığı pek açık değildir. İhtilafın her iki tarafının –Çeçen savaşının belirgin bir özelliği olan- propaganda

çabaları Çeçenistan’da çok zor olan Rus saldırısına yol açan olayların tam ve objektif bir

analizini yapmaktadır. Çağdaş Rus politika yapımı politik güç kurumlarından ya da

kurullarından ziyade şahısların idaresi altındadır.

17 Ibid.

10



Rusya’nın Çeçenistan’a saldırması çeşitli nedenlerle açıklanabilir. “Rusya

Federasyonu’nun dağılmasının önlenmesi”, “bir hukukun uygulanması çabası, gelecek

başkanlık seçimlerinden önce Başkan Yeltsin’in halk desteğini artırma çabası”, “Rus askeri

kurumunca çevrilen bir entrika”, “Rusya’nın Kafkaslardaki stratejik ekonomik çıkarlarını

korumak için tasarlamış bir önlem” gibi birçok açıklamalar yapılmaktadır. Bu açıklamalardan

hiçbiri Rus saldırısını başlatan öncelikli neden değildir : bu hipotezler eksiktirler çünkü bunlar

Rusya’nın Çeçenistan’a saldırısını, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından iki ulus

arasındaki tırmanan güç mücadelesiyle açığa çıkan bağımsız bir olay olarak yorumlamaya

çalışmaktadırlar.

1. Rusya Federasyonu’nun Bütünlüğünün Korunması

Çeçen operasyonunu mazur göstermek için yapılan bir resmi açıklama, Rusya

Federasyonu’nun birliğini ve ülkenin anayasal düzenini korumak için bunun gerekli

olduğudur. Yeltsin bu görüşlerini saldırıdan önce ve sonra dile getirmiştir. 13 Aralık 1994’te

“hükümetin eylemleri Rusya’nın bütünlüğüne ve Çeçenistan’daki ve diğer yerlerdeki

vatandaşlarımızın güvenliğine yönelik tehdit ve siyasi ve ekonomik durumun

istikrarsızlaşması olasılığı nedeniyle harekete geçirilmektedir” demiştir. Yeltsin 27 Aralık

1994’te ulusal bir televizyona verdiği demeçte de aynı şeyleri söylemiş, “Rus askerleri

Rusya’nın bütünlüğünü savunmaktadır ve hiçbir coğrafi alanın Rusya’dan ayrılmaya hakkı

yoktur ve Dudayev’in yönetimi illegaldir ve anayasaya aykırıdır” demiştir. Bu açıklamalar

Güvenlik Konseyi sekreteri Oleg Lobov tarafından da defalarca tekrarlanmıştır. Lobov, “Eğer

Batı Çeçen Cumhuriyeti’nin Rusya’dan ayrılmasını desteklerse ve böylece Rusya’nın

parçalanmasının yolunu açarsa, bunun hem soğuk savaş yıllarına bir dönüşe hem de

Yugoslavya benzeri bir trajediye yol açacağını” söylemiştir. Bir dışişleri bakanlığı sözcüsü

Grigory Karais de 12 Ocak 1995’te aynı hassasiyeti dile getirmiş ve “ayrılıkçı ve suçlu rejimetkisiz hale getirilmezse, bunun Rusya’da Yugoslav senaryosunun bir tekrarına yol açacağını”

belirtmiştir. Yine (o zamanın) Başbakan vekili V. Çernomirdin, “Çeçen Cumhuriyeti

Rusya’nın bir parçasıdır ve federasyonun diğer üyeleri gibi bizim devletimizin temel yasasına

kayıtsız şartsız uymak zorundadır” diye eklemiştir .18

18 Ibid., ss.97-98

11



2. Federasyon İçindeki Diğer Cumhuriyetlere “Kötü Örnek” Olması

Rus hükümet yetkilileri, demeçlerinde, Çeçenistan’a federasyondan ayrılması için izin

verilmesi halinde federasyon içindeki diğer cumhuriyetlerinde kaçınılmaz olarak siyasi

bağımsızlık talep edeceklerini ve tüm federasyonun bir çığ gibi çökebileceğini

vurgulamışlardır. Daha spesifik olarak, bazı mineral zengini cumhuriyetlerin, örneğin politik

ve ekonomik kararların alınmasında kendi parlamentolarının rolünün genişletilmesini çoktan

dile getirmiş olan Tataristan ve Başkurdustan’ın, Çeçenistan örneğini izleyecekleri endişesini

dile getirmişlerdir.

Rusya Federasyonu’ndaki güç organları; başkanlık, hükümet bakanları ve Güvenlik

Konseyi federasyonun birlik ve bütünlüğüne çok düşkündürler. Resmi demeçlerde saldırının

ilk nedeni olarak, “Rusya’nın bütünlüğünün korunması” üzerinde durulmuş ve “askeri

operasyonun Çeçenistan’ın Rusya Federasyonu’na yeniden entegrasyonu sağlama çabasının

bir sonucu olduğu” söylenmiştir. Bununla birlikte bu demeçlerde gerçeklerden ziyade siyasi

beklentiler dile getirilmiştir.

Rusya’nın Çeçenistan’a silahlı müdahalesi, tüm ayrılıkçı düşünen cumhuriyetlere

“federal hükümetin Rusya’nın bölgesel bütünlüğünü korumak için kanlı eylemlere girişmeye

hazır olduğunu” göstermiştir. Ancak, iç savaşın önlenmesi ya da Rusya Federasyonu’nun

bütünlüğünün korunması Aralık 1994’te Çeçenistan’daki askeri operasyon için ilkesel bir

neden değildi. Zira 1991-94 arasında Çeçenistan’dan başka, Rusya Federasyonu’ndan

ayrılmaya teşebbüs eden hiçbir cumhuriyet yoktu. Onlar politik bağımsızlıktan çok ekonomik

bağımsızlıkla ilgileniyorlardı. Ve federal hükümet bunu talep eden cumhuriyetlere önemli

derecede ekonomik egemenlik bahşetmeye hazırdı. Örneğin Tataristan 3 Şubat 1994’te Rusya

ile cumhuriyetin siyasi liderlerine – vergilendirme, diğer devletlerle ekonomik ilişkiler kurmave krediler alma gibi - ekonomik konularda önemli yetkiler veren bir antlaşma imzalamıştı.

Benzer antlaşmaların Kabardino-Balkaria, Başkurdustan ve Kaliningrad eyaleti ile de

imzalanması düşünülüyordu. Şu açıktı ki, cumhuriyetler ekonomik olarak Rusya’nın

pazarlarına ve kaynaklarına bağımlı idiler ve siyasi bağımsızlık onlara çok az yarar

sağlayabilecekti. 19

19 Ibid., s. 100

12



Bundan başka, Çeçenistan 3 yıldır de facto bağımsızdı, bu durum niçin Aralık 1994’te

aniden Rusya’nın bütünlüğü için bir tehdit oluvermişti? Zira eğer Çeçenistan’ın bağımsızlığı

Rusya Federasyonu için bu kadar önemli bir tehdit olsaydı, hükümet bunu daha erken

aşamalarda, daha yüksek bir güç kullanımı ile bastırmaya çalışırdı. Öyleyse bu açıklamalar

büyük ölçüde Çeçenistan çıkarmasını haklı göstermek için yapılmıştı.

3. Çeçenistan’ın Suç Bağlantıları

Yeltsin’in de aralarında bulunduğu bazı ünlü siyasetçiler Çeçen cumhuriyetinin

suçluları yetiştiren, barındıran bir bölge olduğunu ve tüm Rusya Federasyonu’nun iç

güvenliği için bir tehdit olduğunu iddia ediyorlardı. Yeltsin televizyonda halka yönelik

konuşmasında Çeçenleri 120 tren soygununu ve 1.25 milyar dolar değerindeki banka

dolandırıcılığını örgütlemekle suçladı. Yeltsin, Dudayev yönetimini de Rusya’daki

uyuşturucu ve silah trafiğine karışmış olmakla itham etti ve askeri operasyonun ülkedeki

bütün suç durumuna önemli bir darbe olacağını öne sürdü. Aynı demeçte orduya “Çeçen

topraklarındaki soygunculuğun artışı tüm ülkeyi tehdit ediyor, kurbanlar arasında sizin

yakınlarınız da olabilir” mesajını verdi. Diğer Rus politikacılar da Çeçenistan’ı bir haydutlar

sığınağı olarak tanımlamakta aynı derecede hevesliydiler. Duma üyesi Ivan Rybkin 19 Ocak

1995’te “Artık Rusya topraklarında, (Tataristan, Başkurdustan, Volvograd, Leniningrad ya da

Voronezh bölgesinde olup olmadığına bakılmaksızın) suç çetelerinin üstesinden gelineceğini”

bildirirken, dışişleri bakanı Andrei Kozyrev, Çeçenistan’ı bir “serbest suç ve ekonomi alanı”

olarak tanımlıyordu. Ancak ilginç olan şudur ki, çok az sayıda Rus siyasetçisi, “Çeçen suç

örgütlerinin fırsatçı ve rüşvetçi Rus hükümet ve askeri görevlilerinin işbirliği sayesinde bu

denli çalışabildiklerine ve başarılı olabildiklerine dikkat çekmiştir.20

Rus hükümetinin Çeçen Cumhuriyeti’ne karşı yürütülen askeri eylemi niçin bir “hukuk uygulama operasyonu” olarak tanımlamaya giriştikleri böylece anlaşılabilir. Suç,

Rusya Federasyonu’nun belirgin özelliklerindendir ve polis güçleri ülkedeki örgütlenmiş

binlerce suç çeteleriyle başa çıkmakta yetersizdir. Hükümet organize suça karşı radikal bir

tavır alması için artan kamuoyu baskısı ile karşı karşıyadır. Bazı kamuoyu araştırmalarının da

gösterdiği gibi, Ruslar ülkedeki suçun yüksek düzeyini çok önemli bir problem olarak

görmektedirler ve “asayiş ve güçlü bir devlet” istemektedirler. Öte yandan, Ruslar

20 Ibid.

13



yüzyıllardır Kafkaslardaki haydutluk ve gangsterizm ile işbirliği içindedirler. Dolayısıyla bu

müdahale, aynı zamanda Rus periferisindeki siyasi düzeni yeniden kurarken, Rus

hükümetinin Kuzey Kafkasya’daki askeri operasyonu “ülkedeki suçsal problemlere hitap

eden bir çaba olarak” tanımlaması için bir fırsattı.

Çeçen suç çetelerinin Kafkaslarda olduğu kadar Rusya Federasyonu’nun diğer

bölgelerinde de kayda değer bir etki gösterdikleri doğrudur, ama her Rus bölgesinde

düzinelerce güçlü çete vardır. Çeçen suç örgütleri cumhuriyeti güvenli bir sığınak olarak

kullanabilmektedirler, ancak onlar, diğer suç örgütleri gibi, rüşvet alan hükümet yetkilileri ile

işbirliği yaparak bu denli büyüyebilmişlerdir. Aynı yetkililer, tüm etnik kesimlerden olan suç

gruplarına tolerans göstererek, Rusya’nın her yerinde “güvenli sığınaklar” yaratmışlardır. Rus

İçişleri Bakanlığı Organize Suçlarla Mücadele Dairesi Şefliği Müdür Yrd. Mintry Alogorkin,

1994’te Rusya’da üye sayısı 10 ile 100 arasında değişen yaklaşık 2,500 suç örgütü olduğunu

belirtmiştir. Bunların 400’ü etnik olarak Kafkasya ve Transkafkasyalı üyelerden

oluşmaktadır. Çeçenistan’ın büyüklüğü düşünülürse, (1989’da cumhuriyette ikamet eden 1,3

milyon kişiden % 22’si Rus kökenliydi) Çeçen suç çeteleri, Rusya Federasyonu’ndaki hukuk

ve düzen için önemli bir tehdit oluşturuyor görünmemektedir.

Çeçen suç örgütlerinin cumhuriyette ve Rusya’nın diğer bölgelerindeki ünü, Rus / Slav

olmayan bir suç öğesi olarak tanıtılan Çeçenler’e karşı, saldırıyı kışkırtmış olabilir.

Çeçenistan’a saldırı kararı üzerinde bu düşünüşün etkisi sınırlıdır ama bu da geride yatan bir

çok nedenden birini oluşturmaktadır. Şu açıktır ki, Çeçenistan’daki suç örgütleri bir askeri

operasyonun doğrudan askeri sonuçlarından kaçınabilecek gibidirler. Handelman’ın

gözlemlerine göre, Çeçen suç örgütleri tüm Rusya’da bağlantılara sahiptirler ve Çeçenistan

dışında iyi kurulmuşlardır. Ayrıca Çeçenistan’a karşı bir askeri operasyon bölgedeki suç

istatistiklerinde pozitif bir etki yapsa bile hukuku tesis edici bir operasyon değildir .21

4. Petrolün Ve Boru Hatlarının Kontrolü

Resmi Rus propagandası Çeçen operasyonunu Rusya’nın toprak bütünlüğünü korumak

ve hukuku tesis etmek için bir çaba olarak tanımlamaya çalışırken, politik yorumcular, saldırı

için başka nedenler arıyorlardı. Çeçenistan’dan geçen petrol boru hattını kontrol etme isteği,

21 Ibid., s.102

14



bazılarına göre Rus saldırısının öncelikli nedeni olarak görülüyordu. 23 Aralık 1994 öncesi,

Rus gazeteleri, petrol taşımak için kullanılan boru hatları eğer sadece Rusya’nın kontrolünde

olacaksa, Hazar petrol alanları üzerindeki Rus hedeflerinin makul olduğuna işaret ediyorlardı.

Moskova News’tan bir muhabir; Yuri Afanasev, “Çeçenistan ile ilişkilerde Moskova’nın

tutumunun katılaşmasının ardında Azerbaycan’ın ABD ve İngiltere ile Hazar petrol

alanlarının geliştirilmesi hakkında yaptığı anlaşmanın22 olduğunu, eğer petrol boru hattı Rus

yönetiminin istediği gibi Çeçenistan’dan geçmezse – örn : İran veya Türkiye’den geçerse –

Rusya’nın Azerbaycan’ı etkilemek için ekonomik manivelasını kaybedeceğini”

söylemekteydi. 22 Ocak 1995’te, uluslararası ITN haber bürosu, Batılı dinleyicilere “Hazar

petrol alanlarının kontrolü ve daha spesifik olarak Çeçenistan’dan geçen petrol boru hatlarının

kontrolü, Kafkaslardaki Rus askeri operasyonu için öncelikli nedendir” diyordu. Bu açıdan

bakınca, Çeçen ihtilafı ; federal otoriteler, bağlı cumhuriyetler ve eski Sovyet cumhuriyetleri

arasında, stratejik ekonomik kaynakların kontrolü üzerinde yaşanan çok daha geniş bir

mücadelenin basit bir parçasıdır. Hazar petrol kaynaklarının ve petrolü dünya pazarlarına

taşıyan boru hatlarının kontrolü, Rusya’nın bölgeye yönelik politikasının merkezindeki bir

sorundur. Orta Asya’daki petrol rezervleri önemlidir ve Alaska’nın kuzey yamacındakilerle

(ama Kuveyt kadar büyük değil) kıyaslanabilir bir büyüklükte oldukları tahmin edilmektedir.

Bölgedeki en önemli petrol alanı, tanımlanmış 16 milyar varillik rezervi (Kuveyt’in bilinen

rezervlerinin 1/6’sı) ve tahmin edilen 30-100 milyar varillik keşfedilmemiş rezervleriyle Batı

Kazakistan’daki Tengiz havzasıdır. Bölgedeki en önemli petrol alanları Rusya toprağı dışında

bulunmaktadır ve bu, petrolü dünya pazarlarına taşıyacak boru hatlarının neden bu kadar

önemli olduğunu açıklamaktadır. Eğer boru hatları Rusya’dan geçmezse, Rusya on yıllardır

gelen bölgedeki ekonomik gelirinin ve siyasi nüfuzunun hayati bir miktarının kaybedecektir.

Bununla birlikte, bölgedeki boru hattı altyapı tesislerinin gelişmesi ve kontrolüyle ilgili olan

sadece Rusya değildir. Petrolün dünya pazarlarına taşınması sorunu, bölgedeki tüm petrol

endüstrilerinin gelişmesi için esastır ve bu yüzden bölgedeki tüm devletlerce paylaşılanendişedir.23

Petrolün dünya pazarlarına nasıl taşınacağına ilişkin bazı öneriler mevcuttur. Bir

olasılık ; petrolün Astrakhan’dan (ve /veya Bakü) Grozni’ye varolan hat kullanılarak,

Karadeniz’deki Rus limanı Novorosisk’e taşınmasıdır. İkinci bir seçenek ; petrolün Hazar

Denizi’ndeki Bakü’den Ermenistan ya da Gürcistan üzerinden Akdeniz’deki Türk limanı

22 Yüzyılın Antlaşması - 199423 Ibid., s.103, Nart Badinoka, “Çeçenistan : Bir İşgalin Anatomisi”, http://bkd.org.tr/cecen_dosyasi/s6_3.htm.

15



Ceyhan’a taşınmasıdır. Üçüncü bir olasılık ; petrolün Kazakistan’dan İran üzerinden İran

Körfezi’ne taşınmasıdır. Bu belli başlı şemalar, çeşitli siyasi ve ekonomik sorunlar içermeleri

nedeniyle bir çok varyasyonlara sahiptirler. Rusya, bu seçenek Boğazlar ve boru hatlarının

kapasitesi tarafından sınırlanmasına rağmen, Astrakhan ve Bakü’den Grozni yoluyla

Novorosisk’e giden rotayı desteklemektedir. Bu Tengiz petrolünün taşınması için Chevron’un

da önerdiği rotadır.

Sorunların çoğu Çeçenistan’dan geçen boru hattının öneminden kaynaklanırken,

bunun stratejik değeri şüphelidir. Gerillalar Çeçenistan’dan geçen uzun boru hattını kolaylıkla

havaya uçurabilirler ve Çeçenistan’daki Rus işgali, boru hattının kontrolünü garanti edemez.

Bundan başka, Rus Enerji ve Yakıt Bakanlığı ve Transneft Petrol Şirketi’nin (Rusya’daki en

büyük petrol şirketlerinden biridir) bir temsilcisine göre, ne Çeçenistan’daki petrol rezervleri

ne de Çeçenistan toprağından geçen boru hattı Rusya için büyük öneme sahiptir. Kaynakların

güvenilirliği sorgulanabilirken, değerlendirme doğru görünmektedir. Çeçenistan, kendisi,

sadece mütevazi / az petrol rezervlerine sahiptir ve Grozni’den geçen boru hattı sınırlı bir

kapasiteye sahiptir. Eğer Bakü dışındaki alanlar ve Tengiz Havzası tam üretim kapasitesini

getirirse, bu hatlar artan hacmi kaldırmakta yetersiz kalacaklardır. Eğer Hazar bölgesindeki

petrol üretimi hızlandırılırsa, her durumda yeni hatlar inşa edilecek gibi görünmektedir.

Çeçenistan’ın küçük boyutu düşünülürse, kuzeydeki cumhuriyete (kestirmeden geçen) ikinci

bir yoldan bir boru hattı inşa etmek çok büyük bir iş olmayacaktır ve böylece terörist

saldırılarla vurulabilirliği de azaltılacaktır.24 Bakü-Novorosisk hattının eskiliği, Novorosisk

limanının yıllık kapasitesinin 32 milyon ton olması ve yılın yaklaşık 110 günü fırtına

nedeniyle petrol yüklemesine olanak tanımaması, Boğazların yüksek tonajlı tankerlerin

(150.000 ton) geçişine müsait olmaması ve hattın 150 km’sinin Çeçenistan’dan geçmesi bu

hattı orta ve uzun vadede tercih edilir olmaktan çıkarmaktadır. Çeçenistan askeri harekatı ile

de söz konusu hat üzerinde tekrar kontrolü sağlamaya yönelen Rusya, aynı zamanda 1999Ekiminde başladığı Dağıstan’dan geçen alternatif bir hattın yapımını 2000 yılında

bitirmiştir.25

Daha önce de bahsettiğimiz gibi, Rusya hükümeti Çeçenistan’dan daha büyük

ekonomik potansiyele sahip diğer cumhuriyetlerle -örn. Tataristan’la- (petrol dahil) ekonomik

konularda büyük otonomiler bahşeden anlaşmaları çoktan imzalamıştır. Eğer Rus hükümeti

24 SİRÈN, loc.cit.25 KANBOLAT, op.cit, s.172

16



bu denli geniş ekonomik ayrıcalıkları petrol zengini bir cumhuriyete bahşetmeye hazırsa, bu,

“önemsiz petrol rezervleri üzerinde kontrolü elde etmenin ya da teröristlerce vurulabilirliği

yüksek ve sadece göreceli bir stratejik öneme sahip bir boru hattının kontrolünün elde

etmenin” Çeçenistan’da savaşa gitmek için öncelikli neden olmayacağını gösterir. Boru

hatları cumhuriyetin birkaç değerli ekonomik gelirinden biridir, ama bölgenin geleceği için

hayati bir öneme sahip değildir. Şu da belirtilmelidir ki, Hazar Petrol Konsorsiyumu (Rusya,

Azerbaycan, Kazakistan ve Umman hükümetlerinden oluşan) son zamanlarda, Tengiz

petrolünün var olan ve yeni boru hatlarıyla (Çeçenistan atlanarak) Novorosisk’e taşınmasını

önermektedir.

5. Yeltsin’in İç Politika’daki Destek Arayışları

Petrol, Çeçen savaşında sadece günah keçisi olmuştur. Bazı yorumcular ; bu ihtilafın,

ülkedeki zorlu iç koşullardan halkın dikkatini uzaklaştırmak için Yeltsin’in isteği tarafından

ortaya çıkarıldığını söylemektedirler. Daha spesifik olarak, Çeçenistan saldırısına ;

“Rusya’nın korkunç ekonomik durumunun ve -aynı zamanda ülkenin gerçek patronunun kim

olduğunu göstermek isteyen- Yeltsin’in başarılı bir operasyonla arkasındaki halk desteğini

arttırmak arzusunun neden olduğu iddia edilmektedir. Diğerleri Yeltsin’in, savaşı gelecek

başkanlık seçimlerinde zafer kazanmak için kullandığını söylemekteydiler. Yeltsin’in Çeçen

operasyonunu kendi kamu oyu desteğini artırmak için kullanmayı umması mümkündür ama

bunu gösteren çok az sayıda somut bulgu vardır. Rusya parlamentosundaki baskılar

nedeniyle, aralarında Federal Karşı İstihbarat Servisi Şefi Sergei Stephasin’in de aralarında

bulunduğu bazı bakanların, Haziran 1995’te görevlerinden azledilmeleri de göstermiştir ki,

eğer Yeltsin Çeçenistan müdahalesini kendisinin (ya da yakın dostlarının) politik kariyerini

geliştirmek için kullanmaya niyetlenmişse de, operasyonun kendi kamuoyu desteğine

etkilerini ciddi biçimde yanlış hesaplamıştır. Ayrıca Çeçenistan’daki saldırıyı doğrudanseçimlere bağlamak yanlış olur. Zira Çeçenistan’da zafer kazanmış ve hızlı bir kampanya bile,

artan suç ve hükümetteki rüşvetle ilgili problemler ve tüm ulusların bozulan ekonomik

durumları nedeniyle temelleri sarsılan Yeltsin siyasi durumunu onarabilecek gibi

görünmemektedir. İkincisi, Çeçen operasyonu Rusların çoğunluğu tarafından başından beri

suçlanmıştır. Kasım 1994’teki bir halk oylamasında katılanların sadece %20’den azı

Çeçenistan’da güç kullanımını uygun bulmaktadır. Rus Kamuoyu ve Pazar Araştırmaları

Merkezi’ne göre ; 5-6 Aralık Çeçenistan saldırıları deneklerin %57,7’since kınanmıştır, burakam 11-12 Aralıkta %69,9’dur. Yeltsin’e olan güven Çeçen krizi boyunca ve Aralık 94

17



sonuna dek dramatik şekilde düşmüş ve görüşülenlerin %67’si Başkana güvenmediklerini

söylemişlerdir. Kaldı ki, Çeçenistan’da çok daha başarılı olunsa bile, Gürcistan ya da

Tacikistan’daki Rus askeri operasyonları Yeltsin’in halk desteğini yine de düşürürdü.26

Çeçenistan operasyonunun ardında “eğer Yeltsin müdahaleyi düzenleseydi, zaten

Yeltsin’in Rusya’nın çıkarlarını yeterli ölçüde korumadığını iddia eden aşırı milliyetçileri

güçlendirmiş olurdu” kaygıları da görülmektedir. Bununla birlikte, Yeltsin, Çeçenistan’a

saldırı başlattığı zaman bunu halk desteği kazanmak için kesin bir faktörmüş gibi

görmemiştir. Daha makul olarak, O, saldırının –eğer çabuk bitirilebilirse- geniş halk

protestolarını provoke etmeyeceğini ve başkanlığına minimum düzeyde bir zarar vereceğini

hesap etmiştir.

6. Askeri Kurumlardaki Bürokratların İstekleri

Bazı gözlemciler, Çeçen macerasının sorumluluğunu bu derecede sadece Yeltsin’e

değil, Rus güvenlik ve askeri kurumlarına da (özellikle İçişleri Bakanı V.Yerin,Fed. Karşı İst.

Ser. Bşk. Stephasin, Milliyetler Bakanı N. Yegorov ve Savunma Bakanı Grachev’e)

atfetmektedirler.

Grachev’in Çeçen krizini güç kullanarak çözmeye düşkünlüğüne dair deliller

mevcuttur. 18 Kasım 1994’te Duma’da O, Rusya’nın sayısız iç tehdide karşı cevabının

“sadece deklarasyonlar değil, hangi kaynaktan gelirse gelsin saldırganlığı püskürtmeye hazır

olmak” olması gerektiğini söylemiştir. Gerçi bazı kaynaklar Grachev’in başlangıçta

müdahaleye karşı olduğunu ancak FSK’nın operasyonu bitirememesi üzerine savaş

birliklerini bölgeye göndermek zorunda kaldığını iddia etmektedirler. Çeçen sorununda silahlı

güçler, katılmayı reddeden bazı komutanlar ile güç kullanmaya hevesli bazı komutanlar arasında bölünmüştür. Bazı komutanlara göre, Çeçen müdahalesi, askeri kurumun önemli bir

parçasınca hazırlanan bir entrikadır. Duma Savunma Komitesi Başkanı Sergei Yushenkov,

“askeri lobi savunma için 111 trilyon ruble talep etti ama bunu haklı gösterecek bir neden

yoktu. Şimdiyse bu neden mevcuttur” demekteydi. Ayrıca Rus savunma kurumlarında,

“1992’de Çeçenistan’daki Rus güçlerinin utanç verici geri çekilişinin intikamını almak ve

soğuk savaş sonrası dünyaya Rus ordusunun kullanılırlığını göstermek isteyen yetkililer de

26 SİRÈN, op.cit., s.103-105

18



mevcuttur. Ancak, operasyonun ; çok az bir planlamayla, açık bir acelecilik içinde ve de

askeri açıdan yılın en kötü zamanında yapıldığını düşünürsek sadece Rus askeri kurumlarınca

örgütlendiği iddiasını açıklamak zordur. Daha ziyade, askeriye içindeki bazı unsurlar, bir

askeri operasyonun kısa sürede ve başarılı şekilde sonuçlandırılacağına dair Yeltsin’i ikna

ederek Çeçen savaşının meydana gelmesinde katalizör rolü oynamışlardır. Rus silahlı

gücünün bazı üyeleri Çeçen sorununda bir askeri çözümü desteklerken, Rusya’nın en yüksek

askeri komutasının daha büyük bir bölümü müdahaleye karşı çıkmışlardır. General Boris

Gromov, General George Kondratyev ve General Lebed’in müdahaleye karşıt açıklamaları

olmuştur. Duma üyesi Alexei Arbatov’un doğru olarak gözlemlediği gibi, “ordu, kendisi bir

aktörden ziyade, Çeçen macerasının bir kurbanı olmuştur”.27

Federal Karşı İstihbarat Servisi’nin Çeçenistan’daki Rus müdahalesine yol açan

olaylardaki rolü pek net değildir. FSK yıllardır Dudayev’e karşı düşük yoğunluklu gizli bir

savaşı idare etmekteydi ama onun ne tür bir yetkiye sahip olduğu ya da nasıl fon sağladığı

bilinmemektedir. İki yıla yayılan ve geniş bir parasal destek gerektiren bu tür operasyonların,

ülkedeki en yüksek politik ve askeri liderlikten gizlenebilmesini hayal etmek oldukça güçtür.

FSK, açıkça ihtilafın birincil aktörüdür ve Dudayev’in uzaklaştırılması için başarısız gizli

operasyonların çoğundan (nihayet Rus müdahalesinin başlaması da dahil) sorumludur. Ancak

FSK’nın yapısı itibariyle ne kadar etkin olduğunu belirlemek zordur.

Tüm bu söylediklerimiz ışığında bir taslak çizersek, Çeçenistan savaşı tek bir siyasi ya

da ekonomik nedene bağlı olmayıp, Kasım 1991’de Çeçen bağımsızlık deklarasyonu ile göz

önüne serilen bir olaylar dizisinin sonucu olmaktadır.

Yeltsin’in Çeçen cumhuriyeti üzerindeki merkezi hükümetin otoritesini teyit etme

isteği, Rus saldırısının en bilinen nedeni olarak kalmıştır. Çeçen ayrılıkçılığı, Kasım1991’deki cumhuriyetin bağımsızlık ilanından itibaren Rus hükümetince kabul edilemez

olmuştur. Aynı yıl boyunca Çeçenistan’a karşı yürütülen başarısız Rus askeri operasyonu

Moskova’nın ayrılışa müsamaha göstermeye hazır olmadığını açıkça göstermektedir.

27 Ibid.

19



7. Rus Askerlerinin Esir Alınması

Çeçenistan’daki askeri operasyon için son katalizör Kasım 1994’te 21 Rus askerinin

esir alınmasıydı. Bu askerler, Dudayev hükümetini devirmek için çabalayan Geçici Konseyin

birimlerini desteklemek için Rus Karşı İstihbarat Servisi tarafından askere alınmışlardır ve

Geçici Konsey tarafından Grozni’yi zaptetmek için girişilen 25 – 7 Kasım başarısız girişimi

sırasında kaçırılmışlardır.

Çeçen lideri, bu askerleri, eğer Rus hükümetince savaş suç suçlusu olarak

tanımlanmazlarsa, idam etmekle tehdit ettiği zaman Yeltsin aşırı derecede köşeye sıkışmıştı.

Onun otoritesine direkt olarak meydan okunmaktaydı ve kendi prestijinin olduğu kadar

Rusya’nın prestijinin de koruması için Dudayev’in meydan okumasına yanıt vermek

gerekmekteydi. Bununla beraber seçenekler sınırlıydı. Eğer başkan, bu askerlerin serbest

bırakılması için müzakereleri başlatırsa, o zaman kendisi ve Rus devleti Dudayev’in rejimini

ve Çeçenistan’ın bağımsızlığını açıkça kabul etmiş olacaktı. Öte yandan, Yeltsin, Rus

askerlerinin idam edilmesi riskini de göze alamazdı ve eğer krizi önlemek için harekete

geçmezse, sadece aşırı milliyetçi gruplar değil, ordu, medya ve geniş ölçüde halk tarafından

da eleştirilere maruz kalacaktı.28

Aslında Yeltsin, federasyon içinde bir çatışma için ordunun gönderilmesine razı

değildi ve bunun yerine, Çeçen yönetimini korkutarak silahlarını bırakmak için zorlamayı

denedi. Kasım 1994’ün sonunda, Rus hükümeti Çeçen yönetimi ile umutsuz bir halat çekme

mücadelesine girdi. Rus hükümeti Çeçenistan’daki tüm silahlı oluşumlara silahlarını

bırakmalarını emrettiği zaman, Dudayev’e ilk ültimatom 29 Kasımda çekildi. Dudayev

bundan çekinmedi. 9 Aralık 1994’te, Moskova, eğer Çeçenler silahlarını bırakmazlarsa,

Grozni’deki stratejik hedeflerin füze saldırılarına maruz kalacağını belirten yeni bir tehdityayınladı. 15 Aralıkta Yeltsin teslim olmaları için Çeçenlere 2 gün daha verdi. Ancak

Dudayev tarafından olumlu yanıt gelmedi. Dudayev Aralığın başında Rusya’nın

yeteneksizliğine ya da Grozni’yi güç kullanarak almak için gönülsüzlüğüne güveniyordu,

Grachev’in çabuk bir zafer garantisini “basit bir blöf” olarak görüyordu. Yeltsin’in iki

seçeneği vardı. Birincisi, sözünden dönüp, politik bir utanç ile karşı karşıya kalmak ve sürekli

olarak Rus hükümetinin Rusya’nın ulusal çıkarlarını korumadığını öne süren sağ ve sol

kanadın güçlenmesini göze almaktı. İkincisi ise 11 Aralıkta Çeçenistan’a doğru ilerlemeyi28 Ibid., s. 107

20



başlatmak için birlikleri göndermek ve Rus hükümetinin ve kendisinin güvenilirliğini

korumaktı.

Savaş güçlerinin Çeçenistan’da hızla müdahalesine katkıda bulunan bir başka faktör

de Grozni’nin 24 saat içinde alınabileceğinin sanılmasıdır. Grachev de Çeçenistan’daki tüm

sorunların, bir paraşüt gücü ile 2 saat içinde çözülebileceğini beyan etmişti.29

Valery Tishkov’un Şubat 1995’teki iddiasına göre bu askeri harekat gereksizdi, çünkü

Dudayev Rus hükümeti ile, cumhuriyetin statüsü hakkında müzakerelerde bulunmaya razıydı.

Gerçekten de Rus saldırısından önce bile Dudayev Rus liderlerle görüşmeye hazır olduğunu

açıklamıştı ama Dudayev daima müzakerelerin “uygun düzeyde” yani başkanlık düzeyinde

meydana gelmesinde ısrar ediyordu. Şubat 95’te Çeçen yönetimi düşmanlığı sona erdirmek

için 3 ayrı öneri yaptı ancak Moskova, müzakereleri başlatmak için hiç birini yanıtlamadı. 30

B. SAVAŞIN GİDİŞATI

Rus kuvvetleri, 11 Aralık günü üç koldan Çeçenistan'a girdiler. Karadan ilerleyişleri

durdurulan Ruslar havadan modern teknoloji ile sivil halka ölüm yağdırdılar. İşgalin üç aylık

bilançosu 50 bin sivil kayıp, yarım milyonu aşkın göçmen, harap olmuş bir Söljkale (Grozni),

kimyasal silahlar, ekolojik felaket, yenilgi durumunda uygulanması beklenen bir sürgün

planıdır.

İşgale uzanan geriye sayış sürecinde Moskova önce Çeçenistan'a ekonomik ambargo

uyguladı. Dış dünya ile seyahat ve ticaret yasağı konarak halk isyan etme noktasına getirilmek

istendi. İkinci aşamada Moskova gücü abartılmış bir muhalefet kullandı. Hiçbir halk

desteğine dayanmayan muhalefet görünümlü bu güçler büyük ölçüde Rus askerlerindenoluşuyordu. Ya Dudayev'i devireceklerdi ya da çatışmaları bastırmak adına Moskova'ya

müdahale olanağı vereceklerdi. Nitekim ikincisi oldu ve Rus kuvvetleri "anayasal düzeni

sağlamak", yani çarpışan taraflara silahlarını bıraktırmak gerekçesiyle Çeçenistan'a girdiler.

Tabi Moskova'nın esas amacı çok farklı. Hedef Dudayev'i devirerek Çeçen bağımsızlığına

geri adım attırmaktır.31

29 KANBOLAT, op.cit., s.16930 SİRÈN, op.cit, s. 11031 Nart Badinoka, “Çeçenistan : Bir İşgalin Anatomisi”, http://bkd.org.tr/cecen_dosyasi/s6_3.htm.

21



İşgalin ilk iki haftası Ruslar için tam bir felaket oldu. Rus ve dünya kamuoyunun dikkatinden

kaçırılarak 24 saat içinde bitirilmesi planlanan işgal batağa saplandı. Moskova, operasyonun

ilk aşamalarındaki yavaş ilerlemeyi dünyaya “sivillere zarar vermekten kaçınma” biçiminde

yansıtarak, hem saygınlığını yitirmemeyi hem de kredi kazanmayı hesapladı. Ama dünya

gerçeği öğrenmiş, Rus kuvvetlerinin durdurulduğunu anlamıştı. Çeçenlerin ve diğer Kuzey

Kafkasyalı gönüllülerin yiğit direnişi karşısında çarpışmalar uzadı, iç muhalefet arttı,

generaller isyan etti, Batılı hükümetler kamuoylarının sesine kulak vererek vahşeti kınadılar.

Bunun sonucunda Yeltsin taktik değiştirerek askeri harekatın duracağını, düzenin ordu yerine

İçişleri Bakanlığı tarafından sağlanacağını ama Çeçenistan "Rus toprağı' olduğu için Rus

askerlerinin çekilmeyeceğini ve "yeni yönetim organları' oluşturulacağını ilan etti.

Yeni yönetim Organı'ndan kastedilen, SSCB döneminde Petrol ve Kimyasal Üretim

Bakanlığı yapmış Hacıyev'e alternatif bir hükümet kurdurulmasıdır. Bu son hamlesiyle

Yeltsin bir taşla üç kuş vurma hesaplamaktadır. Askeri harekatı durdurarak saldırgan imajını

yıkacak, aynı zamanda Çeçenistan içerisinde "beşinci kol"larını oluşturacak, Rus askerlerini

geri çekmeyerek de siyasi muhaliflerinin eline koz vermeyecektir.32

“1994 yılının Aralık ayında Rus askerlerinin Çeçenistan’ı işgal ederek Çeçen

ayrılıkçılığına son verme girişimi, Ağustos 1996’da imzalanan ateşkes ile başarısızlıkla sonaermiştir. İki yıl kadar süren çatışmalar sırasında federal yönetimin askeri yöntemleri

Çeçenlerin gerilla taktikleri karşısında başarısız olmuştur. Sonuçta Rus güçleri yenilgiyi kabul

ederek Aralık 1996’da geri çekilmişlerdir. Rusya bu savaş sonucunda 5,000 askerini

kaybetmiştir. Savaşın ekonomik maliyeti 5.5 milyar doları geçmiştir. Çeçen tarafı ise hem on

binlerce masum insanını kaybetmiş, hem de yerle bir olmuş bir ülkede modern yaşamı hiçbir

destek almaksızın yeniden inşa etmek zorunda kalmıştır.”33

SSCB ordusunda Afganistan’da, Karabağ’da, Abhazya’da savaşarak deneyim sahibi

olan, küçük ve oldukça hareketli birlikler halinde savaşan Çeçenler hafif silahları oldukça iyi

biçimde kullanmışlardır. Büyük ölçüde ortak bir ruha sahip olan Çeçen güçlerinin çok iyi

bildikleri topraklarında savaşıyor olmaları da onlara büyük avantaj sağlamıştır. Ateşkeslerle

sürüp giden savaş, 1996 da imzalanan Hasavyurt Antlaşmasıyla bitirilmiştir. Çeçenistan

32 Nart Badinoka, “Çeçenistan : Bir İşgalin Anatomisi”, http://bkd.org.tr/cecen_dosyasi/s6_3.htm.33 Oktay F. Tanrısever, “Moskova’nın Çeçenistan Çıkmazı ve Çıkış Arayışları”, Avrasya Dosyası,Ankara, 2001,s.182

22



sorununun 2001 yılına kadar donduran Hasavyurt Antlaşması’na göre Rusya askeri olarak

bölgeden çekilecek, yönetim Çeçenlere bırakılacak ve Rusya Çeçenistan’ın yeniden imarı için

ekonomik yardımda bulunacaktır.

Ateşkes antlaşmasını takip eden dönemde Çeçenistan’ın Cumhurbaşkanı seçilen Aslan

Mashadov ile Yeltsin tarafından Mayıs 1997’de imzalanan barış antlaşması Çeçen sorununa

kalıcı bir çözüm getirememiştir. Rus yönetimi, Mashadov’u bir federasyon antlaşması

imzalamaya ikna edemeyince, kendisine Çeçenistan’da istikrarın sağlanması için gerekli olan

ekonomik ve siyasal desteği verememiştir. Böylelikle Moskova, politikasını Çeçenistan’ın

istikrarsızlaştırılması üzerine bina etmeye başlamıştır.34

7. PUTİN YÖNETİMİ

1999 Ağustos ayında Başbakan, 31 Aralık 1999 tarihinde Devlet Başkanı vekili olarak

yemin eden Putin, Rusya’nın güçlü bir otoriteye ihtiyacı olduğunu belirten ilk politikacı

olmamasına rağmen, kararlı tutumu ile Rus kamuoyunu etkilemiştir. Putin, Rusya

Federasyonu’nda meydana gelen bombalamalardan ve işlenen suçlardan Çeçenistan’ı sorumlu

tutmuştur. Böylece Başbakan olarak atanmasından kısa bir süre sonra, 1999 sonbaharında

başlatılan Çeçenistan işgalinde geniş bir kamuoyu desteği sağlamıştır.

8. II. RUS – ÇEÇEN SAVAŞI

Rusya’nın 1999 sonbaharında ikinci defa Çeçenistan için askeri harekata girmesinin

kamuoyu karşısında iki temel nedeni vardır: Birinci neden; “Anti-demokratik” ve “Radikal

İslamcı” olarak nitelendirdiği Şamil Basayev ekibinin Dağıstan’a saldırısı karşısında verilen

meşru müdafaa savaşıdır. İkinci neden; Barış, istikrar ve batılı değerleri savunan demokratik bir ülke olduğunu vurgulayan Rusya Federasyonunda ardı ardına patlayan bombaların

“uluslararası terörizmi destekleyici” ve “haydut yatağı” olarak görülen Çeçenistan’ın ve bütün

Çeçen halkının sorumlu tutulmasıdır.

Bütün bunların ötesinde asıl amaç hem stratejik hem de tarihi nedenlerle Rusya’nın

kendi yaşam alanı ve arka bahçesi olarak gördüğü Kuzey Kafkasya’da Rus kontrolü dışında

gelişebilecek Bakü’den Novorosisk’e uzanan petrol boru hattının kontrolünü tekrar ele almak,34 KANBOLAT, op.cit, s.170

23



Orta Asya ve Azerbaycan petrol ve doğal gazının Batı’ya uzanacak yeni boru hatları ve söz

konusu enerji kaynakları üzerinde yeniden söz sahibi olabilmektir.35

Zamanlama ve güç dengesini hesaplamadan 1999 Ağustosunda güney Dağıstan’a

giren Şamil Basayev ekibi de, Rusya’nın beklediği fırsatı yaratmıştır. Kuzey Kafkasya’nın en

büyük Müslüman nüfusuna sahip olması, (1,9 milyon) Hazar Denizi’nde kıyıdaş ve

Azerbaycan ile sınırdaş olması, Dağıstan’ın Çeçenistan için yaşamsal bir öneme sahip

olmasına yol açmaktadır. Bu nedenle Basayev, Rusya’ya karşı savaşı Kuzey Kafkasya’ya

yaymak ve bu yolla Kuzey Kafkasya’yı Rusya Federasyonu’ndan kopartmak için, ilk önce

Dağıstan’da Rusya karşıtı bir çekirdek oluşturmaya çalışmıştır. Söz konusu amaç için

Dağıstan’ın Müslüman halklarına İslam kimliğiyle yaklaşmaya ve taban edinmeye

çalışılmıştır. Ancak Basayev’in ekibi Dağıstan’da yaygın bir taban edinememişlerdir.36

Basayev’in ekibinin söz konusu amaçları karşısında Rusya, islamî kimliğin

güçlenmesinin asıl nedeninin, Rusya’ya karşı bir kimlik kazanmak isteği olan Kuzey

Kafkasya halkları arasında Vahhabiliğin yaygın bir taban bulamayacağını biliyordu. Ancak

söz konusu bu tarikatın genişlemesine göz yumarak Kuzey Kafkasya’da gelişen kökten

dinciliğin Rusya ve dünya kamuoyunda antipati yaratmasını beklemiş ve nüfuz alanından

çıkmaya başlayan Kuzey Kafkasya’ya egemen olmaya yönelik askeri harekat için uygun

zamanı yaratmıştır. Rusya, Kuzey Kafkasya’da varolan istikrarsızlığın kaynaklarından biri

olarak, Güney Kafkasya’yı görmüştür. Moskova’nın, gelişmesine göz yumduğu iddiaları

içindeki Vahhabilik, son aşamada Moskova Yönetimi’ne yaramaktadır ve Kafkasya’daki

Rusya karşıtı hareketleri bölerek zayıflatmaktadır. Böylece, II. Çeçenistan Savaşı sonrası

hızla Batıya yaklaşan Güney Kafkasya Cumhuriyetlerini tekrar kontrol altına almayı ve güney

sınırlarının güvenliğini sağlamayı istemiştir .37

Askeri harekatın başında, batıda İnguşetya, doğuda Dağıstan kuzeyde de Alanya

(Kuzey Osetya) Cumhuriyetine ve Stavropol Bölgesi’ne ordu birlikleri ve içişleri bakanlığı

birlikleri yığınak yaparken, yoğun bombardımanla Çeçen güçlerini zayıflatma taktiği

uygulanmıştır. Bombardıman sonrasında yapılan kara harekatında ise tüm hatlarıyla

Çeçenistan’a saldırmak yerine önceden hazırlanmış bir plan dahilinde askeri harekat

yürütülmüştür. “Terör, radikal İslam ve ayrılıkçı faaliyetleri önlemek” amacı öne sürülerek

35 KANBOLAT, op.cit., s. 17236 Ibid.37 Ibid, s. 171, Vahhabilik hakkında daha fazla bilgi için, bkz. Rusya Özel Sayısı, Avrasya Dosyası, 2001

24



başlatılan, ancak bir halkla savaşır duruma gelen, söz konusu askeri harekatın nihai amacının

savaşabilir yaştaki bütün Çeçen erkeklerin yok edilmesi, çocukların asimilasyonunun

sağlanması olduğu ortaya çıkmıştır.

Grozni’nin 4 aylık kuşatmasının ardından Şubat ayı başında düşmesinden sonra

Çeçenistan’ın güney sınırlarını oluşturan Büyük Kafkas sıradağlarına doğru kayan savaş,

Çeçen halkının giderek üç farklı hareket içinde toplandığı izlenimini vermektedir. Birincisi,

Rusya yanlısı Ahmed Kadirov hükümeti başkanlığındaki güçler, ikincisi Çeçenistan Devlet

Başkanı Aslan Mashadov başkanlığındaki ve uluslararası kamuoyunun desteğini de alarak

Çeçenistan sorununu 1994-1996 savaşı sonrası benzeri antlaşma masasında çözmeyi savunan

ılımlı politika yanlısı güçler, üçüncüsü, savaşı Rusya Federasyonu’na ve Kafkasya’ya

yaymayı hedefleyen birleşik Kafkasya ideali ve radikal İslami görüşleri kimlik olarak seçen

Şamil Basayev güçleri. Çeçen gerilla savaşı uzadığı takdirde Mashadov ve Basayev güçleri

arasındaki görüş ayrılığının artması ve güçlerden birinin diğerini tasfiye etmesi beklenebilir.

II. Çeçen savaşı nedeniyle -Şubat 2001 itibariyle- yaklaşık 260.000 Çeçen, İnguşetya’ya

10,000 Çeçen Gürcistan’a sığınmıştır. Ayrıca Stavropol bölgesi, Dağıstan38, Alanya (Kuzey

Osetya) ve Azerbaycan’a da sığınan mülteciler bulunmaktadır.39

Çeçenistan’daki istikrarsızlığı pekiştiren diğer faktörler arasında Çeçen kabileleri

(teip) arasındaki, rekabet, ayrılıkçılık Çeçen komutanların savaş sonrası dönemde

Mashadov’un ulusal ordu kurma projesine destek vermeyip, kendi başlarına buyruk bir tavır

izlemeleri ve fidye için adam kaçırma gibi organize suçların artması da sayılabilir. Ayrıca,

Çeçenler savaş sonrasında bir düzen kurarak kendi savaş yaralarını sarmak yerine, tüm Kuzey

Kafkasya’yı Moskova’ya karşı birleştirmek gibi maceraperest bir yol izlemişlerdir. Sonuç

olarak, Mashadov yönetimindeki Çeçenler, Moskova’nın bölgeden çekildiği ve Çeçenistan’ın

de facto bağımsızlık kazandığı 1997 ve 1999 yılları arasında kendi siyasal kurumsallaşmasınıtamamlamak yerine istikrarsızlık içine sürüklenmiştir .40

Mashadov, aldığı ve kullandığı Rus yardımları ve diğer yardımlarla devlet kurumlarını

inşa etmekte başarısız olmuştur. Öte yandan, Batılı yardım işçileri, yapı ve telekom

mühendisleri , 1998’in sonlarına kadar Çeçenistan’ı ziyarete gelen neredeyse tüm Batılıların

sonu olan, büyük sayılara ulaşan adam kaçırmaların kurbanları arasında olmuşlardır. Aralık

38 Dağıstan, olayların başlamasıyla birlikte, Çeçenistan sınırını kapatmış ve mülteci kabul etmemiştir.39 Ibid., s. 17540 TANRISEVER, op.cit., s. 180

25





kamuoyunu tamamen Çeçenlere karşı çevirmiştir. Bu bombalardan birisi Dağıstan’ın

Buynaksk kentinde, diğer ikisi Moskova’nın güneyinde ve sonuncusu da Volgodonsk

şehrinde patlamıştır. Şurası bir gerçektir ki, Ruslar arasında giderek artan Çeçen karşıtı

atmosfer, Putin’in 1 Ekim 1999’da Çeçenistan’ı tekrar işgal etme kararını kolaylaştırmıştır.42

Ayrıca, kamuoyu desteğinin yanı sıra uluslararası toplumun eleştirilerinin de en aza

indirilmesi için Putin yönetiminin kara harekatı için yasal bir zemin hazırlaması gerekiyordu.

Bu amaçla, Putin Çeçenistan’ın 1997’de demokratik bir seçimle işbaşına gelen

Cumhurbaşkanı Aslan Mashadov’u ve Çeçenistan’ın yine demokratik bir seçimle seçilmiş

olan parlâmentosunu yasadışı ilan etmiştir. Onların yerine Çeçenistan’ın 1996 yılındaki

parlâmentosunu ve Moskova’da faaliyetlerini sürdüren sürgündeki Çeçen Hükümetini

tanımıştır. Bu kararlar sayesinde Çeçenistan’ın karadan işgaline yasal dayanak bulunmaya

çalışılmıştır .43

Halkın savaşa ilişkin Putin yönetimine açık çek vermesinde, birçok masum Rus’un

öldüğü apartman bombalama eylemlerini Çeçen güçlerin gerçekleştirdiği inancının genel

kabul görmesi önemli bir rol oynamıştır. Oysa, iki önemli Rus yetkilisinin açıklamaları,

Çeçenistan’ın işgalini terörist saldırılara bağlayan resmi söylemle çelişmiştir. Rus Askeri

İstihbarat Servisi (GRU) mensubu Aleksey Galtin, Londra’da yayınlanan The Independent

gazetesine verdiği demeçte, “Ben Moskovadaki bombalamalardan kimlerin sorumlu olduğunu

bilmiyorum. Moskova ve Volgodonsk’taki patlamalar FSB ve GRU arasındaki işbirliği

sonucunda gerçekleşmiştir” demiştir. Hiçbir somut delil yokken bile kamuoyunun bu

eylemlerden hemen Çeçenleri sorumlu tutması, ancak Çeçen karşıtı toplumsal önyargının ne

kadar güçlü olduğu ile açıklanabilir .44

Putin, 19 Ocak 2001’de Stavropol Eyaleti’nin eski valisi Stanislav İlyasov’uÇeçenistan Başbakanı ve Ahmed Kadirov’un birinci yardımcısı olarak atanmış ve FSB’yi 22

Ocak 2001’de Çeçenistan askeri harekatının koordinasyonuyla görevlendirilmiştir. Böylece

Putin, bir yandan istihbaratı da resmen görevlendirerek Çeçenistan harekatını güçlendirmiş,

diğer yandan da Çeçenistan’da yönetimi sivillere devretmeye başladığı izlenimini vermiştir.

42 TANRISEVER, op.cit, s. 18143 Ibid., s.18544 Ibid., ayrıca bombalar hakkındaki spekülasyonlar hakkında, Halettin İbrahimli, “Çeçenistan ve Yeni Rusya”,Stratejik Analiz, Cilt 1 Sayı 3 Ankara, Temmuz 2000

27



10. KREMLİN’İN “YENİ” YAKLAŞIMININ ANAHTARLARI

Çeçenistan’da bir çıkmaz ile karşı karşıya olan Kremlin, ortaya çıkan sorunlarla baş

etmek için askeri araçların yanısıra siyasal ve sosyo ekonomik araçları da kullanması

gerektiğini görmüştür. Ortaya çıkan yaklaşımın ne ölçüde yeni olduğu ise oldukça

tartışmalıdır. Moskova sorunun özüne ilişkin olarak herhangi bir adım atmayı düşünmezken,

savaşın başından bu yana izlemekte olduğu politikasını yeni araçlar ve taktiklerle daha etkin

bir şekilde uygulamaya çalışmaktadır.

Askeri araçların yanısıra askeri olmayan araçların kullanılmasıyla Moskova’nın

Çeçenistan politikasını daha da etkin bir şekilde uygulayabileceği ve içine düştüğü çıkmazdan

kurtulabileceği şeklinde özetlenebilecek Kremlin’in yeni Çeçenistan politikası, Rus

siyasetçileri tarafından 2000 yılının Kasım ayından itibaren daha çok telaffuz edilir olmuştur.

İlk olarak Kasım 2000’de Rus parlamentosunun alt kanadını oluşturan Duma’da Çeçenistan

sorununun çözümüne ilişkin bir komisyon kurularak bu yeni yaklaşımın düşünsel altyapısı

oluşturulmuştur. Bu komisyonun ortaya koyduğu yaklaşım Çeçenistan’da sosyo ekonomik

kalkınmanın sağlanması ve sivil vatandaşlara karşı aşırı güç kullanılmaması gibi niyet

bildirimlerinin ötesinde somut çözümler geliştirememiştir.45

Duma’nın girişimlerinden sonra, parlamentoda temsil edilen partiler de, Çeçenistan

konusunda yeni bir yaklaşımın gerekliliğini vurgulamışlardır. Liberal Yablako Partisi’nin

lideri Gregori Yavlinski Çeçenistan’daki teröristlerin etkisizleştirilmesi amacının yerinde bir

amaç olduğunu ancak bu amaca ulaşmak için sivil halk üzerinde aşırı şiddet kulanımı gibi

yöntemlerin uygulanmaması gerektiğini savunmuştur. Duma’nın Sağcı Güçler Birliği Üyesi

ve eski Başbakan Boris Nemtsov beş maddelik bir planla savaşın sona erdirilebileceğini

savunmuştur. Bu plana göre, öncelikle Moskova ulusların kendi kaderlerini belirleme ilkesiniresmen reddedecek, Çeçenistan’daki askeri, idari ve ekonomik sorunlardan sorumlu genel bir

vali atayacak, Çeçen savaşçılarla çatışmaları sona erdirmek için müzakereler başlatılacak,

Çeçenistan Cumhurbaşkanlığı kurumunu lağvedecek, son olarak da savaş nedeniyle

yaşadıkları yerlerden uzaklaştırılmış kişilerin tekrar yerleştirilmesini sağlayacaktır.

45 Ibid, s. 187

28



İdari sorunların çözümü için ise iki farklı yaklaşım ortaya çıkmıştır. Güney Rusya

Federal Valisi Viktor Kazantsev’in savunduğu merkeziyetçi formüle göre, tüm yetkilerin bir

genel valide toplanması koordinasyon sorununu çözebilecektir. Çünkü genel bir valinin

koordinasyonunda güvenlik, ekonomi ve finans ile ilgili işler tek bir merkezden etkin bir

şekilde yönlendirilebilir. Çeçenistan’daki geçici yönetimin başındaki Ahmed Hacı Kadirov’un

savunduğu diğer bir yaklaşıma göre ise öncelikle bir Çeçen hükümeti kurulması ve bu

yönetimin Moskova ile bir federal yetki paylaşımı antlaşmasına gitmesi gerekmektedir. Bu

yolla, Moskova, Çeçenistan’daki gelişmelere hukuki bir zeminde her zaman müdahale etme

olanağına kavuşmuş olacaktır. Çeçenistan için önerilen işbölümüne göre Kadirov ve Yelagin

kontrolünde faaliyet gösterecek Çeçen sivil hükümeti, sosyo-ekonomik işlere bakarken,

Kuzey Kafkasya askeri bölgesi komutanı General Gennady Troşev ya da General Ivan

Babiçevs’in güvenlik meselelerine bakması öngörülmektedir. Bu şekilde yetki ve

koordinasyon sorunları çözülürken aynı zamanda icra erkinin de güçlendirilmesi

amaçlanmıştır.46

Vladimir Putin yeni yıl öncesinde Nezavisimaya Gazeta’ya verdiği mülakat,

Kremlin’in Çeçenistan konusunda yeni bir yaklaşım içine gireceğini işaret ediyordu. Bu yeni

yaklaşımın ana hatları bu mülakatla ayrıntılı bir şekilde ortaya konulmuştur. Putin, bu

mülakatta Çeçenistan’ın bağımsız olduğu dönemde aşırı dinci ve haydut çevreler tarafından

ele geçirilerek Rusya’ya saldırı için üs olarak kullanıldığını dile getirmiştir. Bu nedenle Putin

Çeçenistan’dan çekilmenin affedilemez bir hata olacağını belirterek Rusya’nın görünen

gelecekte Çeçenistan’a bağımsızlık vermesi gibi birşeyin sözkonusu bile olamayacağını

ortaya koymuştur. Operasyonların askeri açıdan sonuca ulaştırılması gerektiğini savunurken

de, Putin Moskova karşıtı güçlere karşı sonuna kadar mücadele edileceğini vurgulamıştır. Bu

ise herhangi br siyasal çözüm için isyancı liderlerle yapılacak müzakerelere kapılarının kapalı

olduğu anlamına gelmektedir .47

11. YİNE PETROL

46 Ibid, s. 19247 Ibid.

29



Hazar petrollerini taşınacağı ana petrol boru hattı projeleri tartışılırken, Rusya, düşük

kapasiteli “erken petrol boru hattı” olarak Bakü-Novorosisk hattını devreye sokarak diğer

projelere nazaran öne geçmiş, 1998’in ikinci yarısında bu hatta günde 80 bin varil petrol

taşınmaktadır. Ancak daha sonra boru hattında Çeçen kaynaklı olduğu söylenen problemler

görülmeye başlanmıştır. Çeçenistan, Rusya’nın petrol geçişinden dolayı vermeyi taahhüt

ettiği petrol gümrük vergisini vermediğini söyleyerek hattı kapattı. Temmuz ayına

gelindiğinde hat 3 aydır kullanılmıyordu ve Transneft petrolü Mahaçkale’ye getirip, oradan

demiryoluyla Tihoretsk’e aktarıp, buradan da tekrar boru hattıyla Novorosisk’e pompalayarak

taşımaya başlamıştı. Ancak bu şekilde petrol taşıma kapasitesi ¼’e indi. Bu durum

Azerbaycan’ı etkilemiyor çünkü Bakü-Supsa hattının kullanımı arttırılarak açık kapatıldı.

Dolayısıyla bu hattın kullanılmaması tamamen Rusya’yı etkilemiştir. Bu durum meydana

getirdiği ekonomik kaybın ötesinde, ana petrol boru hatları projeleri yarışında Rusya’nın

etkisini kaybetmesine yol açmaktadır. Zira ne kadar ekonomik olursa olsun, siyasi olarak

istikrarsız bir bölgeden geçen bu hat için hiçbir şirket yatırım yapmak istemeyecektir. 48

Rusya erken petrol hattında olduğu gibi, ana ihraç hattında da güzergahın kendi

toprakları üzerinden geçmesine yönelik bir strateji uygulamaktadır. Nitekim, Ocak 2001’de

Azerbaycan’ı resmen ziyaret eden Putin, Bakü’de Azerbaycan petrolünün Bakü Novorosisk

hattı üzerinden akıtılmasını arzuladığını açıklamıştır. Doğal gaz da Rusya’nın ekonomik

güçlenmesinde olduğu kadar, bölgeye yönelik stratejik yaklaşımında da önemli rol

oynamaktadır. Rusya bir yandan gaz rezervleri açısından zengin rakiplerinin Batı pazarlarına

ulaşmalarını engelleyecek taktikler uygularken, diğer yandan da bölgedeki ülkelere doğalgaz

sağlamada tekel oluşturarak, gerektiğinde bu ülkelerin enerji kaynaklarını kendi çıkarları

doğrultusunda denetleyecek bir konum sağlamaktır.

Eski Sovyet cumhuriyetlerinin ve Varşova Paktını oluşturan eski müttefiklerininBatı’ya kaydığı düşüncesinde olan ve Putin döneminde Kafkasya politikasını yenileyen ve

sertleştiren Rusya, Dünyaya Kafkasya’nın nüfuz alanı olduğunu tekrar vurgulamaya

başlamıştır. Bu nedenle Kafkasya’daki tarihsel, siyasi, askeri ve ekonomik çıkarlarının

karşısındaki tehlikeleri ve bu çıkarlarını tehdit eden Batının (ve Türkiye’nin) Kafkasya’daki

etkinliğini ortadan kaldırmayı hedeflemiştir. Kafkasya’daki varlığını uluslararası kamuoyuna

48 “Çirkin Politika Sahnesi : Çeçenistan”, http://www.geocities.com/gokcek/docs/Cecenistan.htm

30

http://www.geocities.com/gokcek/docs/Cecenistan.htm




“bölgedeki etkin milliyetçiliği ve İslami radikalizmi kontrol etmek, bu bağlamda uluslararası

terörizmin Kafkasya uzantılarını yok etmek ve bölgede istikrarı sağlamak olarak açıklamıştır.

Güney Kafkasya’nın geleceği değerlendirilirse, Gürcistan ve Azerbaycan tekrar

Rusya’nın nüfuz alanına girmezse bu cumhuriyetlerde etnik ve/veya ekonomik sorunlara

dayanan açıklamaların çıkması böylece Rusya’nın tekrar “bensiz olmuyor” pozisyonuna

girmesine ve hakem rolü oynamaya başlamasına yol açabilir. Ancak bu cumhuriyetlerin de

tehlikeyi sezdikleri ve Putin sonrası politikalarını Moskova’yı ürkütmeyecek şekilde

belirlemeye başladıkları görülmektedir .49

12. ULUSLARARASI TOPLUMUN OLAYLARA TEPKİSİ

İçeriden yükselen muhalefete paralel olarak uluslararası toplum da savaşın uzaması

nedeniyle Moskova’yı Çeçenistan konusunda zor durumda bırakmaktadır. Batılı ülkeler

uzayan savaş ve bu sırada ortaya çıkan insan hakları ihlallerini uluslararası gündeme

getirmişlerdir. Öncelikle Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) üyesi olan devletlerin

önemli bir kısmı, Kasım 1999 İstanbul Zirvesinde Moskova’nın Çeçenistan savaşı sırasında

gerçekleştirdiği insan hakları ihlallerini eleştirmişlerdir. Lizbon’da yapılan üçlü AB–ABD-

Rusya toplantısında Batılı devletler Çeçenistan’daki insan hakları ihlallerini ortay çıkarmak

için bir gözetim mekanizması oluşturulmasını önermişlerdir. Nisan 2000’de Avrupa Konseyi

Parlamenterler Asamblesi, (PACE) Rus parlamenterlerin oy kullanma yetkilerini

Çeçenistan’daki durum düzelene kadar askıya almıştır. Cenevre’de yapılan yıllık toplantısında

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu ise 19 çekimser ve 7 karşı oya rağmen 25 oyla

Rusya’nın Çeçenistan’daki savaşı yürütme şekli konusundaki derin endişelerini beyan

etmiştir .50

Batılı ülkelerin konuya ilgisi insan hakları konusunda ders verme gayretinin çok

ötesine gitmemiştir. Batılı ülkeler, jeopolitik olarak önemli olan Gürcistan ve Azerbaycan’ın,

Çeçenistan’daki savaş bahane edilerek Moskova’nın etki alanına çekilmesini önlemek

istemektedirler. Batılı ülkeler, Azerbaycan ve Gürcistan’la olan askeri ilişkilerinin seviyesini

arttırmakta ve bu ülkelerin bağımsızlıklarına ve Kafkasya’nın istikrarına verdikleri desteği

ısrarla vurgulamaktadırlar. Batının bu yaklaşımı, Moskova’yı sadece Çeçenistan’daki

49 KANBOLAT, op.cit., s. 17650 TANRISEVER, op.cit, s. 185

31



operasyonlarında değil aynı zamanda Kafkasya gibi çok önemli bir dış politika konusunda da

çıkmaza sokmuştur.

13. PUTİN’İN YENİ ÇEÇENİSTAN BEKLENTİSİ

Putin’in verdiği demeçten anlaşıldığı kadarıyla artık, Moskova önceliğini,

Çeçenistan’ın sosyo-ekonomik kalkınması şeklinde formüle etmektedir. Söz konusu

ekonomik kalkınma sivil vatandaşların gerek Çeçenistan’da kurulacak yönetime, gerekse

Moskova’ya olan bağlılıklarını arttıracaktır. Putin’e göre Çeçenistan’da sadece tek bir iktidar

odağı olacaktır. Bu da Moskova yanlısı eski Çeçenistan Müftüsü Ahmed Kadirov’dur.

Ancak, Putin Kadirov’a fazla yetki vermeye de yanaşmamaktadır. Aslında, Çeçenistan’da

kontrolün askeri birimlerde olmayan kişilerin iktidar sahibi olabileceklerini varsaymak yanlış

olur. Burada kastedilen, askeri değil sadece ekonomik ve siyasal konularda Kadirov’a

özerklik sağlanmasıdır.51

A. Moskova Yanlısı Çeçen Yönetimi

Vladimir Putin 2001 yılında daha önce ortaya koyduğu yeni Çeçenistan politikasını

aşama aşama ortaya koyarken, 18 Ocak günü Çeçenistan’daki sivil idareyi güçlendirmek

amacıyla bir kararname yayınlamıştır. Putin Geçici Yönetim’in Başkanı Kadirov’u

Çeçenistan’daki en yetkili sivil otorite konuuna getirmiştir. Kadirov Çeçenistan’daki

ekonomik, sosyal ve siyasal durumu istikrarlı hale getirmekle görevlendirilmiştir. Putin, ertesi

gün imzaladığı bir başka kararname ile Kadirov yönetiminin yetkilerini arttırarak, 2000

yılının Haziran ayında bu yönetim kurulduğunda varolan “Geçici Çeçen Yönetimi”

ifadesinden geçici sıfatını kaldırmıştır. Bu kararname ile Kadirov kendine yardımcı olacak bir

başbakan ve tam yetkili bir Çeçen hükümetini atama yetkisi kazanmıştır.

Bu son kararnamenin yayınlandığı gün olan 19 Ocak’ta, Kadirov eski Stavropol Kray’ı

eski başbakanı Stanislav İlyasov’u Çeçenistan’ın Başbakanlığı görevine atamıştır.52

Çeçenistan’ın Duma temsilcisi milletvekili Aslanbek Aslayhanov bu atamayı şiddetle

eleştirmiştir. Aslayhanov’a göre Kremlin Çeçenistan’ı yerel yönetim seçimlerini

kazanamayan adaylar için teselli aracı olarak kullanmaktadır. Aslayhanov başbakanlık

51 Ibid., s. 19352 KANBOLAT, s. 177

32



makamı için eski Çeçen liderlerden Salambek Hacıyev, Doku Zavgayev, Umar Avturkhanov

ve Ruslan Hasbulatov’un daha uygun isimler olduğunu iddia etmiştir.

Çeçenistan’ın sivil yönetimi, ekonomik ve siyasi sorunların çözümüne ağırlık vermek

zorundadır. İlyasov başbakan olduğunda yaptığı açıklama ile sosyo-ekonomik konulara

yoğunlaşacağını belirtmiştir. Moskova ile kurulacak mali ilişkilerde Çeçenistan Moskova’ya

vergi öderken, karşılığında Moskova’dan mali destek alacaktır. Petrol sektöründen elde

edilecek kârın tamamı federal bütçeye gönderilirken Moskova’dan gelen paranın nasıl

harcanacağına yerel hükümet karar verecektir.53

Ekonomik yöntemlerle sivil idareye destek sağlanması amacıyla İnguşetya’daki

kamplarda yaşam mücadelesi veren Çeçen mültecilerin tekrar cumhuriyete dönmelerine

yardımcı olarak, İlyasov, Çeçen halkının güvenini kazanmaya çalışacaktır. Çeçenistan’ın

inşasından sorumlu Federal Bakan Yelagin Çeçenistan hükümetinin tıp ve eğitim

hizmetleriyle ulaşım, enerji, ve tarım sektörlerinin geliştirilerek daha çok iş imkanı

sağlayacak projelere federal destek verileceği sözünü vermiştir. Gerçi bu sözlerin ne oranda

tutulabileceği belli değildir. Çünkü federal hükümet zaten mali açıdan çok zor bir

durumdadır. Çeçenistan’a diğer federal birimlere davrandığı gibi davranılırsa Moskova’dan

fazla yardım gelmesi zordur.54

Siyasal açıdan ise Kadirov, Çeçen toplumunun önde gelen temsilcilerinin katılacağı ve

kendisine bağlı faaliyet gösterecek bir danışma kurulu kurmaya çalışmaktadır. Bu kurul, yeni

yasalar çıkartarak Mashadov zamanında uygulanan hukuksal çerçeveyi değiştirmeyi

hedeflemektedir. Bu şekilde, Çeçenistan’daki kanunlar, federal kanunlarla uyumlu hale

getirilecektir. Yeni bir Çeçen anayasası ortaya koyacak olan bu kurul anayasayı halk oyuna

sunacaktır. Ayrıca bir seçim kanunu yapılarak yeni yöneticiler ve parlamenterler seçilecektir.Ancak seçimlerin, çatışmaların bitmesinden itibaren iki yıl önce yapılması beklenmemektedir.

B. Çeçen İsyancıların Durumu : Böl ve Yönet Politikası

53 TANRISEVER, op.cit, 19454 Ibid., s. 195

33



“Vladimir Putin’in sivil idareyi güçlendirmek üzere uygulamaya çalıştığı yeni

taktiklerin asıl amacı bir taraftan Moskova yanlısı güçlerin dağılmalarını önleyerek geniş halk

kitlelerini yanlarına çekmeye çalışmak iken diğer bir yandan da isyancı Çeçen liderlerin kendi

içlerinde bölünerek marjinalleşmesini sağlamaktır. Bu şekilde Çeçen isyancıların hem halk

arasında buldukları destek zayıflayacak, hem de kendi aralarındaki iktidar kavgaları nedeniyle

federal güçlere karşı eylem yapmaları zorlaşacaktır.

Bu çerçevede, Rus medya kuruluşları Çeçen güçlerin giderek daha çok bölündüğü

imajını yaymaktadır. Zaten Mashadov’un, Şamil Basayev ve Hattab ile ayrılıklarının çok

derin olduğu ortadadır. Bu bilgiye dayanarak Rus medyası Mashadov’un kendine bağlı

adamlarına Gürcistan, Azerbaycan ya da İnguş Cumhuriyetine giderek silahlarını

saklamalarını emrettiğini yazmıştır. Mashadov güçlerinin çekilmesi sayesinde, FSB güçlerinin

Basayev ve Hattab’ı kolayca yokedebilmesini sağlayacağını belirten bu haberler,

Mashadov’un gizlice Moskova ile işbirliğine girdiğini ima etmektedir. Bu iddialara cevaben

Aslan Mashadov kimsenin gücünün Çeçenleri bölmeye yetmeyeceğini belirtirken, kendisinin

de ülkeyi terk etmeyeceğini bildirmiştir. Kendinin meşru bir şekilde seçildiğini belirten

Mashadov, Moskova yanlısı liderleri onun koltuğuna oturmaya çalışmakla suçlamıştır.

Mashadov’un yalanlamalarına rağmen Boris Nemtsov liderliğindeki bazı Duma

milletvekillerinin Aslan Mashadov’un temsilcileriyle İnguşetya’da görüşmeleri dikkat çekici

bir gelişme olmuştur. Bu görüşmeye Putin’in göz yumması, Putin’in bu tarz görüşmeler

konusunda çok katı olmadığını göstermektedir. Ancak, Putin isyancı liderlerle yapılacak

görüşmelerin Rus askerlerinin morallerini bozmaması için herhangi bir olası anlaşma

konusunda son sözün cumhurbaşkanında olduğunu belirtmeyi ihmal etmemiştir.”55

Aslında Moskova, Mashadov’un görev süresinin 27 Ocak itibariyletamamlanmasından yararlanmayı amaçlamaktadır. Yeni bir sivil yönetim ve parlemento

seçiminden sonra Mashadov’un otoritesi azalacağından, bu yolla müzakereler için olası bir

muhatabın ortadan kaldırılması istenmektedir. Kadirov, Mashadov’un halktan özür dilemesi

ve direnişini bırakması karşılığında affedilmesini önerirken, aslında onu kendi derdine

düşmüş zavallı konumuna düşürmeye çalışmaktadırlar. Malezya’daki oğlunun yanına

gidebileceği iddia edilen Mashadov’u, Sergey Yastrembsky meşru bir taraf olarak kabul

etmediğini belirtmiştir. Bu iddiasını ispatlamak için de Mashadov’un, 1999 Ağustos ayında55 Ibid, s. 197-199

34



Şamil Basayev liderliğindeki grupların Dağıstan’ı işgal girişimini engelleyememesini delil

olarak göstermektedir.56

Bu çerçevede, 22 Ocak 2001’de, Putin “Rusya Federasyonunun Kuzey Kafkas

Bölgesinde Terörizmle Mücadele İçin Tedbirler” adlı bir kararnameyi imzalamış ve askeri

operasyonları yönetme sorumluluğunu Rus Savunma bakanlığından alarak FSB’ye vermiştir.

FSB sözcüsü Aleksandr Zhdanovich birimin en önemli amacının Çeçen gurupları olduğunu

belirtmiştir. Putin’in kararnamesi ile FSB başkanı Nikolay Patruşev operasyonların başına

getirilmiştir.

Rusya Federasyonu Cumhurbaşkanı V. Putin, 22 Ocak 2001 tarihinde 61 numaralı

“Rusya Federasyonu’nun Kuzey Kafkas Bölgesinde Terörizmle Mücadele İçin Tedbirler”

hakkındaki kararnameyi imzaladığında Çeçenistan’da 1 Ekim 1999 tarihinden beri devam

eden savaşın seyri için çok önemli sayılabilecek bir sayfa açmıştır. İmzalanan kararnameye

göre, Çeçenistan’daki askeri operasyonların sorumluluğu Rus Savunma Bakanlığı’ndan

alınarak Federal Güvenlik Servisi’ne verilmiştir. Federal Güvenlik Servisi 2001 yılının Mayıs

ayının ortasına dek Çeçen isyancıların önde gelen liderlerini tek tek ele geçirerek etkisiz hale

getirmekle yükümlü tutulmuştur.57

Yeni stratejiyle anti-terör timleri Şamil Basayev ve Hattab 58 gibi Moskova’nın en çok

arananlar listesinin en başındaki kişileri ele geçirmeyi hedeflemektedir. Moskova’daki AVN

Askeri Haber Ajansı uzmanı Yuri Gladkeviç yeni taktiğin gerekçeşini şu sözleriyle ifade

etmiştir : “Bu tarz çatışmalar için ordu güçlerine ihtiyacımız yoktur. Ordu ve içişleri birimleri

hali hazırda çatışmalara katılmamaktadır. Çünkü isyancıların gücü ciddi düzeyde kırılmıştır.

Bu güçlerin boş kalmaları da bir disiplin sorunu yaratmaktadır.” Ancak FSB’nin bu yeni

görevinde başarılı olması, sivil nüfusun Çeçen direnişçilere uzak durarak sivil idareye destek vermesiyle mümkün olacağından FSB’nin özellikle köylerdeki Çeçen halkla iyi ilişkiler

geliştirmesi gerekmektedir. Ancak bunun çok kolay olduğu söylenemez.

Rus halkı düzenli orduların Çeçenistan’dan çekilmesi planına büyük destek vermiştir.

26-28 Ocak tarihleri arasında 1600 yetişkinle yapılan bir kamuoyu araştırmasında Rus

vatandaşlarının %68’i Kremlin’in Çeçenistan’daki askerlerini azaltma kararını memnuniyetle

56 Ibid.57 TANRISEVER, op.cit, s. 17958 Hattab, Afganistan’da Mücahidin örgütü ile çalışan ve Çeçen savaşı sırasında komutanlık yapan, Ürdün asıllıArap bir askerdir. Araplarca desteklenen radikal örgütlerin içindeki en bilinen isimdir.

35



karşılamıştır. %23’ü ise bu karara karşı çıkmıştır. Aynı araştırmada %57’si henüz

isyancıların bastırılmadığını ancak geniş ordu güçlerinin katılımı olmadan da isyanın

bastırılabileceğini belirtmişlerdir. %58’i ise isyancıların tekrar kontrolü ele geçireceğini bu

durumda tekrar ordu güçlerinin cumhuriyete gireceğini belirtmiştir. Çoğu Rus vatandaşı

federal birlikleri Çeçenistan’da başarılı olmasını isterken bu başarının sağlanması için kendi

yakınlarının bizzat görev almasına sıcak bakmamaktadır. Zorunlu askerlik uygulaması olan

Rusya’da herkesin bu göreve çağırılabileceği düşünülürse Rusların bu çelişkili tutumu daha

iyi anlaşılabilir.59

SONUÇ

Rusya Federayonu, SSCB’nin dağılmasından sonraki dünyada kendine biçilen rolü

asla kabul etmemiştir. Rusya (ya da SSCB), dünya siyasetinde, her zaman uluslararası

sistemin başat kutuplarından biri olarak yer alma arzusunu taşımıştır. Ve gerek Rus haklı,

gerekse Rus yöneticileri için bunun yolu, “büyük devlet”, “süper güç” olarak

tanımlayabileceğimiz derjavnost ’tan geçer. Ancak Rus halkının derjavnost mefhumu aşamalı

bir şekilde sarsılmış, Rusya’nın kökenlerini tarihten alan farklılıkları ön plana çıkarılmaya

başlanmıştır.

Çeçenistan olayına bir bütün olarak bakarsak, sorunu bir ya da birkaç nedene

bağlamanın zorluğu görülür. Tarihten gelen kinler, zaten bir imparatorluk yitirmiş olmayı

hazmedemeyen Rusya Federasyonu, bölgeyi Rusya için sine qua non kılan olgular, iç ve dış

siyaseti bir bütünmüş gibi algılayan bakış açısı, Çeçenlerin boyun eğmez bağımsızlık

mücadelesi, kilit kara Çeçenistan’ın durumunu iki taraf açısından da bir çıkmaz haline

getirmektedir. Rusya Federasyonu’nn izlediği yol, bölgenin kesinlikle Rusya toprağı olduğu,

gerekirse askeri operasyonlardan kaçınılmayacağı –ki bunu her fırsatta göstermektedir- ve bunun yanı sıra yeni süreçte ekonomik ve sosyal unsurları da kullanacağı yönündedir. Ancak

Çeçenistan çıkmazının Rusya’ya aylık maliyeti 50 milyon doları bulmaktadır. Bu maliyetle,

Rusya’nın bu yöntemleri daha ne kadar uygulayacağı merak konusudur.

KAYNAKÇA

BADİNOKA Nart, “Çeçenistan : Bir İşgalin Anatomisi”,http://bkd.org.tr/cecen_dosyasi/s6_3.htm

59 Ibid., s. 201

36



“Çirkin Politika Sahnesi : Çeçenistan”,http://www.geocities.com/gokcek/docs/Cecenistan.htm

İBRAHİMLİ Halettin, “Çeçenistan ve Yeni Rusya”, Stratejik Analiz, Cilt 1, Sayı 3, Ankara,Temmuz, 2000

KANBOLAT Hasan, “Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası ve Çeçenistan Savaşı”,Avrasya Dosyası, Rusya Özel Sayısı, 2001

“Kuzey Kafkasya Bağımsızlık Mücadelesinin Kısa Tarihçesi”,http://bkd.org.tr/cecen_dosyasi/bagimsizlik_mucadelesi.htm.

LİEVEN Anatol, Chechnia : Tombstone of Russian Power, New Haven : Yale UniversityPress, 1999

SEELY Robert, Russo-Chechen Conflict, 1800-2000 : A Deadly Embrace, London : Frank

Cass Publishers, 2001

SİRÈN Pontus, “The Battle for Grozny : The Russia Invansion of Chechnia, December 1994-December 1996”, Ben Fowkes, Russia and Chechnia The Permanent Crisis, (içinde),London : Macmillan Press Ltd, 1998

TANRISEVER Oktay F., “Moskova’nın Çeçenistan Çıkmazı ve Çıkış Arayışları”, AvrasyaDosyası, Rusya Özel Sayısı, 2001



Documents

Rus Cecen Ihtilafinin Tarihsel Arka Plani