rda sierpeckich rzekJu w XIX wieku odnalezienie rde wielkich rzek wia-ta Amazonki czy Nilu byo ambicj wielu podrnikw. Dzi chtnie czytamy relacje z takich wypraw. W naszym kra-ju wszake tego typu odkrycia nie miay szansy uzyskania wymiaru

dugotrwaych, ryzykownych wypraw. Nie jest przecie problemem

dotarcie do rde Wisy znajdujcych si na Baraniej Grze w Beski-

dzie lskim. Bdc w Karkonoszach moemy na abskim Szczycie

po czeskiej stronie zobaczy rda aby. Mniej znane i cakiem nie-

popularne s rda mniejszych ciekw zaczynajcych si na nizinach

i pyncych kilkadziesit kilometrw, by swoje wody wla w kocu

do okazalszej rzeki. Tak jest z rzekami mazowieckimi, rwnie tymi

pyncymi w okolicach Sierpca. Najwaniejszymi sierpeckimi rzeka-

mi s Skrwa i Sierpienica. Zdecydowana wikszo historycznej ziemi

pockiej ley w dorzeczu tych wanie rzek.

Skrwa jest jednym z prawobrzenych dopyww Wisy.1 Nale-

y zaznaczy, e istnieje jeszcze Skrwa bdca lewobrzenym do-

pywem Wisy i zwana Skrw Lew. Ciekawostk jest to, e obie

Skrwy wpadaj do Wisy z dwch jej stron, prawie naprzeciw siebie

(w odlegoci zaledwie okoo trzech kilometrw). Skrwa Prawa ma

swoj interesujc histori. Moe intrygowa nazwa rzeki, dzisiaj

nie budzca adnych skojarze. Nazwy rzek s szczeglnie archaicz-

ne i powstae czstokro w czasach prehistorycznych. Zachowyway

si mimo zmieniajcych si mieszkacw zasiedlajcych ich brzegi.

W redniowieczu nazw rzeki odnotowywano jako Strkwa, a po-

oon w pobliu jej rde wie zwano Strkwilno2. Analogi do

tych nazw etymolodzy znajduj w jzykach germaskich. Zatem

zapewne uksztatowaa si w pierwszych wiekach naszej ery, kie-

dy zamieszkiwali tu germascy Goci. Na przeomie V i VI wieku

napyna ze wschodu ludno sowiaska i przeja funkcjonuj-

ce nazwy wikszoci rzek, w tym Skrwy. Powsta z czasem na jej

brzegu osad okrelono mianem uformowanym od nazwy rzeki.3

Skrwa jest rzek szczeglnie interesujc z punktu widzenia

geografii historycznej. Przez wieki bowiem stanowia granic mi-

dzy Mazowszem pockim i ziemi dobrzysk. Zatem, na ile ona

dzielia, a na ile czya?

Na pewno w czasach plemiennych i wczesnopiastowskich

Skrwa, jak wikszo niewielkich rzek, nie bya adn granic.4

Rozgranicze midzy plemionami naley szuka w trudnych do

1. D. Dobak, Wody Mazowsza, [w:] A. Richling [red.], Przyroda Mazowsza i jej antropogeniczne przeksztacenia, Putusk 2003, s. 129 tabela 7/I, 137-138.

2. W aktach metrykalnych urodze parafii skrwileskiej z lat 1648-1718, przechowy-wanych w Archiwum Diecezjalnym w Pocku, znajdujemy zapisy: Strquino, Stqwi-no, Strquinno, Strwino, Strvino, Skqruilno, Strwinno, Skwilno i inne.

3. S. Rospond, Sownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask d 1984, s. 352 (haso Skrwilno).

4. T. Kordala, rodowisko geograficzne Starego Mazowsza, [w:] T. Kordala [red.], Stare Mazowsze przyroda i czowiek, Pock 2006, s. 4.

przebycia pasach puszcz, stanowicych pustki osadnicze. Dopiero

ich zasiedlanie z jednej i drugiej strony powodowao pewn ko-

nieczno wyranego (linearnego) rozgraniczenia. Rzeki natomiast

skaniay do zamieszkiwania po obu ich stronach i korzystania z do-

brodziejstw, ktre daway, przede wszystkim z wody i ryb.

Jak dowodzi prof. Henryk owmiaski, we wczesnym rednio-

wieczu siedziby Mazowszan sigay jeszcze kilkadziesit kilometrw

na zachd od Skrwy.5 Zatem dopiero po wydzieleniu przez Konrada

Mazowieckiego w 1230 roku dzielnicy dla syna Kazimierza prezen-

towana rzeka moga nabra charakteru granicy. Kazimierz otrzyma

od ojca Kujawy i ziemi dobrzysk, i od niego wywodzi si ku-

jawska linia Piastw. Wikszo ziem pozostaa przy mazowieckich

potomkach Konrada. Trudno dzisiaj powiedzie, czy od razu linia

rzeki staa si granic czy byy od niej jakie odchylenia.

Stopniowe jednoczenie pastwa polskiego powodowao, e gra-

nice z politycznych staway si administracyjnymi. Tak te stao si

z granic na Skrwie, gdy w 1495 roku, po mierci ostatniego ksicia

pockiego Janusza II, jego pastewko wczono do Krlestwa Polskie-

go. I odtd Skrwa penia funkcj granicy administracyjnej. Sprzyja-

o to zacieraniu pewnych odrbnoci. W ten sposb linia graniczna

oparta na naturalnym cieku, ktry zapewnia jej dusz trwao, od-

cisna przez okoo sze stuleci swoje pitno na wiadomoci miesz-

kajcych tu ludzi. Mieszkajcy od niej na wschd byli bez wtpienia

Mazowszanami. Mieszkajcy na zachd wiedzieli, e s dobrzyniaka-

mi. Tak wiedz przynajmniej demonstrowaa szlachta. Oczywicie

szlachta nawizywaa ze sob liczne kontakty i owa granica niewiele j

dzielia. Niektre rodziny miay dobra po obu jej stronach.

Pooone nad rzek myny (Ruda, ukomie, Nadolnik, Dwa

Myny, Mieszczk, Kwano, Chocze i inne) byy miejscami, do kt-

rych docieraa z obu stron tak ludno szlachecka, jak i chopska.

Kilka parafii pooonych byo po obu stronach rzeki (Skrwilno, u-

komie, Sierpc). Ptnicy z obu stron odwiedzali sanktuaria w Sierpcu

i Skpem. Zatem istniejca wiele wiekw granica polityczno-ad-

ministracyjna dzielia tylko formalnie. Przez liczne mosty i kad-

ki przechodzili i przejedali cigle ludzie, zacierajc ostro tego

podziau. Wiek XIX przynis zmiany. W okresie istnienia Ksistwa

Warszawskiego Mazowsze pockie i ziemia dobrzyska znalazy si

w departamencie pockim. Potem, w granicach Krlestwa Polskie-

go (Kongreswki), byy te ziemie czci wojewdztwa pockiego,

a nastpnie guberni pockiej. Dalsze podziay administracyjne

jeszcze bardziej zatary ten podzia.6

5. H. owmiaski, Pocztki Polski. Z dziejw Sowian w I tysicleciu n. e., t. II, War-szawa 1963, s. 78-87.

6. P. B. Gsiorowski, Skrwa rzeka, ktra dzieli i czy zarazem, [w:] H. Burakowska [et al.], Ziemia sierpecka znana i nieznana. Informator historyczno-krajoznawczy, Sierpc 2007, s.177-182.

Pawe Bogdan GsiorowskiFotografie autora

7

pawe Bogdan GsiorowskiSowa Cycerona Omnia rerum principia sunt parva, czyli Pocztki

wszystkich rzeczy s mae, przywiecay naszej wycieczce.

Sprbujmy jednak pokaza rda Skrwy. 25 sierpnia 2012 roku

trzej czonkowie Konfraterni Sierpeckiej w Bydgoszczy (Kazimierz

Bogdan Filipski, Jerzy Wieluski i piszcy te sowa), uzbrojeni

w stosowne mapy, udali si w teren, aby znale to miejsce.7 Sowa

Cycerona Omnia rerum principia sunt parva, czyli Pocztki wszyst-

kich rzeczy s mae, przywiecay naszej wycieczce. Skrwa wypywa

skromnym, z pocztku ledwo si sczcym, strumieniem z niewiel-

kiego bagienka pooonego na terenie wioski Zdrojki koo Sybe-

rii. Jest to teren obecnie nalecy do gminy Lubowidz w powie-

cie uromiskim. Nastpnie obejrzelimy kilka przepustw (bd

skromnych mostkw) w wioskach Goliaty, Obrki, Szczawno, aby

zapozna si z pocztkowym biegiem rzeki.

Przez okoo osiem kilometrw pynie ona leniwie, zasilajc si

wod dochodzc z okolicznych roww, i w Szczawnie wpada do

jeziora Skrwilno. Do tego jeziora uchodzi jeszcze kilka strumieni

(w tym Okalewka). Nasza Skrwa, ju okazalsza, wypywa z jeziora

w wiosce Skrwilno i pynie dalej na poudnie meandrujc po drodze

7. Szczeglnie cenne s materiay dostpne na stronie: http://www.kzgw.gov.pl/pl/Rastrowa-Mapa-Podzialu-Hydrograficznego-Polski.html Na stronie mona przele-dzi bieg rzek od rde do ujcia i zasigi ich dorzeczy.

i przyjmujc wod z dopywajcych rzeczek (Urszulewka, Chrapo-

nianka) i strumieni bez nazw. Nad tak zasilan rzek mona byo ju

budowa myny. W Sierpcu wpada do Skrwy najwikszy jej dopyw

Sierpienica. Tu zakoczylimy nasz wdrwk. A Skrwa popy-

na dalej a do Wisy, przemierzajc cznie okoo 117 kilometrw.

Sierpienica jest lewobrzenym dopywem Skrwy. Nazwa jej po-

chodzi od miasta Sierpca, przez ktre przepywa w kocwce swego

biegu, tu przed wlaniem swych wd do Skrwy. Nie zawsze jed-

nak tak si nazywaa. Niestety, nie znamy tej pierwotnej (zapewne

bardzo archaicznej) nazwy. Nazwa naszej Sierpienicy zdradza sw

form (kocwka ica) stosunkowo pne powstanie. Jest na tyle

du rzek, e na pewno jak nazw miaa, nim powsta grd czy

osada Sierpc. Z czasem mogo doj do wyparcia starego okrelenia

przez nowe. Przykadowo tak si stao z Racinic, ktrej pierwot-

na nazwa brzmiaa Szkwa, jednak zostaa zastpiona przez now,

utworzon od nazwy miejscowoci, przez ktr przepywa.8 Nowa

nazwa staa si przystpniejsza, bardziej swojska.

8. Sownik historyczno-geograficzny wojewdztwa pockiego w redniowieczu, opr. A.Bor-kiewicz-Celiska, z. 3: Ml-w, Warszawa 1998, s. 250-251 (haso Racinica).

Zdrojki. Skrwa po 100 metrach od wypynicia ze rdowego bagienka

8

Wrmy do Sierpienicy. Odnotujmy rwnie inne, sprzed

ponad wieku, okrelenia oznaczajce nasz rzek Sierpcwka,

Mioduska i Chorzewka. Pochodzenie pierwszej jest oczywiste,

a pozostae wywodz si od nazw wiosek Miodusy i Chorzewo,

przez ktre rwnie rzeka przepywa.9 Te okrelenia nie zrobiy jed-

nak kariery i nie znajdziemy ich dzisiaj na adnych mapach. Sierpie-

nica jest jedyn rzek pync w caym swym biegu na terenie ziemi

pockiej, nie liczc niewielkich strumieni i tak zwanych strug. Wiek

temu napisano, e ma ona dugoci ponad 35 wiorst, czyli ponad

37kilometrw. Ta wielko znacznie si rni od obecnego pomia-

ru, gdy pocztkw rzeki dopatrywano si wwczas w okolicach

Bielska, a i pomiar pewnie nie by zbyt precyzyjny.

rda Sierpienicy znajduj si w powiecie pockim. Postano-

wilimy do nich dotrze. Wybralimy si tam naszym zespoem

12padziernika 2013 roku. W wiosce Smardzewo (gm. Staroreby)

z bagiennego terenu wypywa niewielki strumie. Teren zosta jed-

nak przeksztacony. Tu obok pocztku tego cieku wykopano pro-

stoktny staw, ktry zapewne jest zasilany wod pochodzc z tego

rda. Strumie pynie w kierunku pnocno-zachodnim. Prze-

pywa midzy Bielskiem i Rudowem i dalej kieruje si na pnoc.

Taka jest Sierpienica w swym grnym biegu. Niekiedy zwana jest

Sierpienic Lew w odrnieniu od Sierpienicy Prawej, z ktr

czy si na pnoc od wsi Tubice (gm. Bielsk) na granicy midzy

powiatem pockim i sierpeckim.

Sierpienica Prawa ma swj pocztek w zaronitym jeziorku

we wsi Nowy Bromierz (gm. Staroreby), na pograniczu z wiosk

Bromierz. Zaronite jeziorko wyglda uroczo pord okolicznego

lasu. Ju w pocztkowym swym odcinku rzeka jest uregulowana

i pynie w okazaym rowie biegncym midzy polami. Rzeczka

zda w kierunku pnocno-zachodnim. Przepywa midzy wio-

skami Psary i Mokrzk. Tam czy si z dopywajcym z lewej strony

strumieniem (majcym swoje pocztki w okolicy Jaroszewa), ktry

9. Sownik Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, Warszawa 1880-1914, t.I, s. 635, t. VI, s. 484, t. X, s. 596.

od poudniowej i zachodniej strony opywa wczesnoredniowiecz-

ne grodzisko w Mokrzku. Po kilku kilometrach czy si z Sierpie-

nic Lew.

Ongi rzeki te miay nieuregulowane koryta, rozlewajc si

niekiedy, zwaszcza wiosn, po przylegych kach. W 1932 roku

dokonano prac regulacyjnych Sierpienicy w okolicach Goocina,

nadajc jej obecny ksztat. Dalej rzeka toczy ju swe wody przez

rwniny powiatu sierpeckiego, pord pl, lasw i terenw pod-

mokych. Zrazu pynie w kierunku pnocno-wschodnim, a na

pnoc od Supi skrca w lewo i zmierza na pnocny zachd. Nad

rzek, mimo jej uregulowanego w wikszoci koryta, jest jeszcze

wiele uroczych miejsc, na przykad dolina i rozlewisko przy mynie

w Borkowie. W kocowym odcinku przepywa przez Sierpc. Przyj-

mujc za gwny ciek Sierpienic Lew, cakowita dugo rzeki

wynosi 52,4 kilometra.

smardzewo. sierpienica Lewa po jednym kiLometrze od rda

nowy Bromierz. rdo sierpienicy prawej

9

pawe Bogdan Gsiorowski

W okolicy Gozdowa wypywa niewielka rzeczka Wierzbica.10

Trudno jednak okreli miejsce bdce jej rdem. Pynie w kie-

runku poudniowym przez teren gminy Gozdowo, a nastpnie za-

silana przez strumienie i rowy melioracyjne w powiecie pockim

wpada do Skrwy.

W powiecie sierpeckim, na polu w pnocnej czci wioski

Zalesie (gm. Zawidz), ma swoje rda Racinica. Wpywaj do

niej wody ze strumieni i roww na polach i podmokych kach

wsi Komorowo i Kuski (gm. Rociszewo). Rzeka pynie na wschd

i po kilku kilometrach wpywa na obszar powiatu poskiego. Na-

zw swoj zawdzicza miastu Raci, ktre jest nad ni pooone.

W odlegym redniowieczu nosia nazw Szkwa. Wpada do Wkry

bdcej dopywem Narwi.

10. P. Jarzyski, Nad Wierzbic, Nasze Korzenie 2012, nr3, s. 12-13.

Zachodni skrawek powiatu ley w dorzeczu rzeki Mie. Rzecz-

ka ta wypywa z Jeziora Likieckiego w powiecie lipnowskim, wpy-

wa na teren powiatu sierpeckiego i po przepyniciu przez wiosk

Blinno skrca w kierunku zachodnim, by ponownie znale si na

terenie powiatu lipnowskiego i pyn a do Wisy.

Widzimy, e rda rzek nizinnych nie s obiektami szczeglnie

rzucajcymi si w oczy. Nie docieraj do tych miejsc turyci. Miejsco-

wa ludno przewanie nie ma wiadomoci, e snujcy si z bagienka

strumie (niekiedy nawet wysychajcy) bd rozpoczynajcy si po-

rd pl rw (przypominajcy rw melioracyjny) jest pocztkiem rze-

ki, ktra ma konkretn nazw i pojawia si na nieco dokadniejszych

mapach. Moe warto te miejsca oznakowa stosownymi tablicami

informacyjnymi. S to przecie ciekawostki geograficzne.

widzimy, e rda rzek nizinnych nie s oBiektami szczegLnie rzucajcymi si w oczy

poczenie sierpienicy Lewej i sierpienicy prawej

10