Rzeźba Polski

I. WprowadzenieRzeźba terenu jest jednym z ważniejszych elementów krajobrazu naturalnego. W przeważającej części ukształtowała się ona pod wpływem zlodowaceń plejstoceńskich. Jedynie rzeźba południowej Polski jest pochodzenia starszego. Rzeźba terenu jest elementem stale się zmieniającym, co daje się szczególnie zauważyć w ostatnich okresach historycznych.

II. Ogólne rysy ukształtowania powierzchni PolskiRzeźba terenu Polski, pomimo przeciętnie niewielkiego wzniesienia (173 m n.p.m.) nad poziom morza, odznacza się znaczną różnorodnością. Góry wysokie typu alpejskiego, góry średnie i niskie, wyżyny, a także niziny o urozmaiconej morfologii składają się na wielkie bogactwo krajobrazów geomorfologicznych. W ukształtowaniu powierzchni Polski przeważają niziny, czyli obszary wzniesione od 0 do 300 m n.p.m. Zajmują one 92% powierzchni kraju. Wyżyny czyli obszary wzniesione od 300 do 500 m n.p.m. o wyrównanej powierzchni wierzchowinowej zajmują ……% powierzchni kraju. Góry zajmują pozostałe 8% powierzchni Polski. Może to stwarzać wrażenie monotonii rzeźby, jednak o faktycznym zróżnicowaniu krajobrazów morfologicznych kraju decydują różnice wysokości względnych, a te są znaczne nawet na niewielkich wycinkach terenu. Najwyższym punktem w kraju są Rysy (2499 m n.p.m.) w Tatrach, najniższym depresja w Raczkach Elbląskich na Żuławach (1,8 m p.p.m.).

Główne formy rzeźby układają się w równoleżnikowe pasy (Rys. …). Od południa wyróżnia się kolejno: młode góry i kotliny przedgórskie systemu alpejskiego, stare górotwory i wyżyny, niziny staroglacjalne, niziny młodoglacjalne (pojezierza), nadmorskie niziny (pobrzeża) Bałtyku. Układ krajobrazów morfologicznych jest rezultatem długotrwałego rozwoju (ewolucji) rzeźby terenu. Rzeźba gór, wyżyn i nizin była kształtowana przez różnorodne czynniki, wśród których najważniejszą rolę odegrały ruchy tektoniczne skorupy ziemskiej, zmiany klimatu i działalność człowieka. Pod wpływem sił wewnętrznych powstawały górotwory , które w późniejszych fazach rozwoju były niszczone przez czynniki zewnętrzne, np. wodę, wiatr, lód, ruchy grawitacyjne (osuwiskowe). Z dużym uproszczeniem można przyjąć, że dla południowej części Polski duże znaczenie miały dzieje wcześniejszego okresu ery kenozoicznej – trzeciorzędu (ok. 65-2 milionów lat temu), natomiast dla Polski środkowej i północnej okres czwartorzędu (trwający od ok. 2 milionów lat). Najstarsze większe formy rzeźby pochodzące z trzeciorzędu zachowały się w Sudetach (Karkonosze), Karpatach i w pasie Wyżyn Polski obejmujących również Góry Świętokrzyskie. W czwartorzędzie kilkakrotna obecność lądolodu skandynawskiego na obszarze Niżu Polskiego oraz aktywność lodowców górskich w Tatrach i Karkonoszach znacząco wpłynęły na rzeźbę tego terenu. Największy wpływ na rzeźbę terenów nizinnych miały zlodowacenia środkowopolskie (Odry i Warty) oraz północnopolskie (Wisły). Jednak największy zasięg w Polsce miał lądolód zlodowacenia południowopolskiego (Sanu), który dotarł około 500 tys. lat temu do Karpat i Sudetów. Coraz mniejsze zasięgi tych zlodowaceń stały się przyczyną charakterystycznej strefowości rzeźby. Rzeźba starsza , dzieło lądolodów Odry i Warty (od ponad 200 tys. lat do 100 tys. lat temu) nazywana jest rzeźbą staroglacjalną (np. okolice Łodzi, Wrocławia, Warszawy). Odznacza się ona przewagą terenów równinnych i brakiem jezior. Rzeźba będąca efektem ostatniego nasunięcia lądolodu Wisły, trwającego od 20 do 13 tys. lat temu to rzeźba młodoglacjalna, wykazująca się dużym zróżnicowaniem rzeźby i obecnością jezior polodowcowych. Po ustąpieniu lądolodu powierzchnia terenu podlegała przekształcaniu przez działalność rzek, wiatru, mrozu i innych czynników. Prowadziło to do łagodzenia zarysów form terenu i zmniejszania nachylenia stoków. Obecnie w holocenie

zmiany te trwają nadal. W czasach historycznych głównym czynnikiem wpływającym na kształtowanie powierzchni terenu stał się człowiek. Jego efektem są formy terenu określane jako antropogeniczne (np. wyrobiska kopalni odkrywkowych, wały przeciwpowodziowe, nasypy drogowe i in.). W sposób pośredni poprzez wylesianie terenu i niewłaściwe formy użytkowania ziemi, działalność człowieka prowadzi np. do powstania osuwisk i gęstej sieci wąwozów.

III. Charakterystyka rzeźby wybranych regionów geomorfologicznychPoniżej zostaną omówione na wybranych przykładach charakterystyczne cechy rzeźby i niektóre osobliwości geomorfologiczne wybranych regionów Polski.III. 1. Młode góry i kotliny systemu alpejskiegoTatryTatry są przedstawicielem rzeźby gór wysokich typu alpejskiego. Położone są na pograniczu polsko-słowackim. Mają tylko 52 km długości i 18 km szerokości, przy czym do Polski należy tylko ¼ ich część. Najwyższy szczyt Gerlach (2655 m n.p.m.) leży po stronie słowackiej. W polskiej części najwyższe są Rysy mierzące 2499 m n.p.m. Różnice wysokości między Zakopanem a głównym grzbietem Tatr osiągają 1500 m. Ze względu na odrębności budowy geologiczne (omówione w poprzednim module) i charakter rzeźby terenu wyróżniamy w Polsce Tatry Wschodnie i Tatry Zachodnie. Tatry Wschodnie ze względu na wyniosłość szczytów zwane również Wysokimi odznaczają się występowaniem ostro zakończonych grzbietów górskich zwanych graniami. Poniżej grani w ścianach skalnych zostały wyżłobione w skałach przez zsuwające się okruchy skalne żleby, przechodzące niżej w stożki piargowe (usypiskowe). W wyższych partiach Tatr występują kotły polodowcowe (czyli cyrki, zwane również karami), będące wyraźnymi śladami po lokalnych górskich zlodowaceniach plejstoceńskich. Lodowce wypływały z kotłów w dół dolin, rozwijając jęzory lodowcowe o długości od 3 do 14 km (dolina Białej Wody). Dna kotłów wypełnione wodą tworzą jeziora, z których najgłębszą misę jeziorną zajmuje Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (79 m głębokości). Jest to typowa dolina polodowcowa z piętrowo układającymi się kotłami, progami skalnymi, wygładami lodowcowymi oraz formami morenowymi, rozwinięta w całości w obszarze występowania skał granitowych. Obecnie nie ma w Tatrach lodowców, chociaż na najwyższych szczytach spada więcej śniegu niż może się go stopić. Brakuje tylko na tych wysokościach zagłębienia terenu, gdzie śnieg w większej masie mógłby się gromadzić. Jedynie w wysoko położonym Kotle Mięguszowieckim występuje płat nie topniejącego podczas lata śniegu. W miejscach gdzie łączyły się jęzory lodowcowe spływające z sąsiednich dolin, wskutek silniejszej erozji powstały misowate przegłębienia, np. Morskie Oko, zaliczane do najpiękniejszych jezior górskich w Europie. Jeziora polodowcowe otwierają się na doliny o charakterystycznych profilach poprzecznych w kształcie litery U. Są one wspólnym dziełem lodowców, górskich potoków i ruchów mas skalnych na stokach. Tatry Zachodnie są niższe ok. 300-400 m od Tatr Wschodnich, główny grzbiet i grzbiety od niego odchodzące na północ mają zaokrąglone formy wierzchowinowe zbudowane z pokrywy skał osadowych, w porównaniu z granitami Tatr Wysokich. Duży udział skał wapiennych w budowie Tatr sprzyja rozwojowi form krasowych. Obok skałek wapiennych przybierających niekiedy fantastyczne formy (np. Raptawickie Turnie), jarów krasowych (Wąwóz Kraków), najlepiej rozwinięte są tutaj jaskinie krasowe, których jest tutaj ponad 700. Najgłębsza jaskinia Wielka Śnieżna w Dolinie Małej Łąki ma 772 m głębokości. W Dolinie Kościeliskiej do częściej zwiedzanych należą jaskinie: Raptawicka, Mroźna i Mylna. Mają one ubogą szatę naciekową. Występują w kilku poziomach wysokościowych, co świadczy o istniejących przepływach podziemnych rzek dowiązujących do teras w dnach dolin. Dziś taki przepływ można zaobserwować w Dolinie Kościeliskiej, gdzie odgałęzienie

potoku Kościeliskiego wpada do jaskini w Skale Pisanej (takie miejsce nazywamy ponorem) i wypływa z niej kilkadziesiąt metrów dalej. Podhale (właściwie Obniżenie Orawsko-Podhalańskie) rozpościera się u stóp Tatr. Jest to rozległa kotlina o łagodnej rzeźbie. W jego południowej części wyróżnia się Rów Podtatrzański, na terenie którego położone jest Zakopane, wycięty w miękkich łupkach przez bystre potoki spływające z Tatr. i w czwartorzędzie na przemian zasypywany przez stożki napływowe wód roztopowych wypływających z lodowców tatrzańskich i wód rzecznych to zaś rozcinany. Od północy ograniczony jest grzbietem Pogórza Gubałowskiego. CiekawostkaNa Podhalu w wapiennej skale w Obłazowej nad rzeką Białką odkryto w jaskini najstarsze w Polsce szczątki człowieka paleolitycznego i najstarszy bumerang na świecie liczący 30 tys. lat, który został wykonany z ciosu mamuta.Pieniny stanowią niewielki fragment należący do Pienińskiego pasa Skałkowego, obfitują w różnorodne formy rzeźby terenu i inne atrakcje przyrodnicze. Najbardziej malownicze pod względem krajobrazowym są okolice Trzech Koron i Sokolicy z przełomem Dunajca. Na odcinku liczącym w linii prostej 3 km, kręte koryto Dunajca ma aż 9 km długości. W kilku miejscach koryto rzeki zwęża się do kilkunastu metrów, co powoduje burzliwy przepływ wody. Nad koryto Dunajca wznoszą się pionowe ściany skalne zbudowane z wapieni i sięgające 300-500 m wysokości na poziom wody w rzece.Beskidy tworzą pas gór rozciągający się od granicy z Czechami na zachodzie (Beskidy Śląsko-Morawskie) do Bieszczadów należących do Beskidów Wschodnich, pomiędzy Pienińskim Pasem Skałkowym a Pogórzem Karpackim. W Beskidach dominuje rzeźba gór średnich, lokalnie niskich (Beskid Niski) i płaskowyżów. W Beskidach dominują zaokrąglone grzbiety górskie biegnące do siebie równolegle i porozdzielane dolinami rzecznymi. Charakterystyczną cechą rzeźby są też rozległe kotliny uformowane u zbiegu rzek (np. Kotlina Sądecka, Żywiecka). Różnice wysokości między wierzchowinami grzbietów a dnami dolin dochodzą do 800 m. Najwyższe szczyty skupiają się w części zachodniej gór – w Beskidzie Wysokim (Żywieckim), gdzie wysokości przekraczają 1500 m n.p.m. (Babia Góra 1725 m n.p.m., Pilsko 1557 m n.p.m.). Szczyty niższych masywów urozmaicają niekiedy formy ostańców skalnych. Osobliwością rzeźby niektórych partii Beskidów są odosobnione i porozsiewane kulminacje występujące w formie gór wyspowych, najczęściej spotykane w Beskidzie Wyspowym. Charakterystyczną cechą rzeźby Beskidów Wschodnich jest rusztowy układ grzbietów. Spektakularnymi formami beskidzkich zboczy są osuwiska, w obrębie których przemieszcza się niekiedy setki i tysiące ton materiału skalnego. Wyrządzają one wiele szkód gospodarczych. Schodzące w dół zboczy języki osuwiskowe mogą niekiedy zatarasować bieg potoku lub rzeki i w ten sposób może powstać jezioro, jak np. Jeziorka Duszatyńskie na Potoku Olchowym, czy też Szmaragdowe Jeziorko poniżej Sinych Wirów na rzece Wetlina w Bieszczadach. Jeziorka Duszatyńskie koło Duszatyna na stokach Chryszczatej objęto ochroną rezerwatową. Największe jeziorko ma 1,2 ha powierzchni i głębokość ok. 6 m. Na zboczach Babiej Góry i Pilska występują ciekawe nisze osuwiskowe i wały utworzone z materiału gruzowego. Szczegółowe badania dowiodły, że w zagłębieniach tych w okresach zlodowaceń mogły rozwijać się niewielkie lodowczyki. Do interesujących form genezy osuwiskowej należą również jaskinie osuwiskowe mające bardzo wąskie i krótkie korytarze, jak dotychczas nie zostały one udostępnione do zwiedzania (np. na zboczach Góry Cergowej w Beskidzie Niskim). Lokalnie na zboczach mogą występować również rumowiska skalne zwane gołoborzami, będące efektem wietrzenia mrozowego piaskowców w zimnym klimacie ostatniego zlodowacenia. Jedno z największych tego typu form w Karpatach występuje w miejscowości Rabe, poniżej czynnego kamieniołomu piaskowca (na zboczach doliny Rabczańskiego potoku) w Bieszczadach, gdzie utworzono w lesie rezerwat przyrody i poprowadzono ścieżkę przyrodniczą (fot. …). Doliny większych

rzek karpackich posiadają w dnie schodkowego kształtu spłaszczenia zwane terasami rzecznymi, wykorzystywanymi przez człowieka do budowy dróg i zakładania osiedli. Często w korytach rzek beskidzkich można obserwować szypoty czyli bystrza i progi skalne lub wodospady.Na obszarze Pogórza Karpackiego przeważają krajobrazy wyżynne o płaskich i falistych wierzchowinach, miejscami przybierające formy gór niskich. Tu i ówdzie występują ciekawe formy skałek utworzonych z odporniejszych piaskowców (objęte rezerwatem „Skamieniałe Miasto” pod Ciężkowicami czy „Prządki” koło Odrzykonia na Pogórzu Dynowskim).Pomiędzy progiem Karpat a Wyżynami Polskimi rozciągają się Kotliny Podkarpackie stanowiące płaskie obniżenie pokrywające się prawie z obszarem zapadliska przedkarpackiego. W ich skład wchodzą dwie kotliny: Kotlina Sandomierska i Oświęcimska, połączone zwężeniem dolinnym zwanym Bramą Krakowską. Z punktu widzenia geomorfologicznego jest to obszar nizinny, przeważają tereny równinne i faliste. Głównymi formami kotlin są wysoczyzny, określane również jako płaskowyże (np. Płaskowyż Tarnowski, Kolbuszowski), wznoszące się na wysokość od około 220 do 300 m n.p.m. Wysoczyzny zbudowane są głównie z iłów trzeciorzędowych, z cienką i nieciągłą pokrywą utworów czwartorzędowych, od południa czyli od strony Karpat pokryte są lessem, np. w rejonie Rzeszowa (Przedgórze Rzeszowskie). Do najbardziej malowniczych krajobrazowo terenów kotlin należy odcinek doliny Wisły w Bramie Krakowskiej z wapiennymi wzgórzami pochodzenia tektonicznego, np. w rejonie Tyńca czy Wzgórze Św. Bronisławy, na szczycie którego położony jest Kopiec Kościuszki w Krakowie.

III.2. Stare górotwory i wyżyny Pas starych górotworów i wyżyn dzieli się na kilka członów różniących się stylem rzeźby, budowy geologicznej i wiekiem powstania. Jako główne części składowe wyróżnia się dwa obszary górskie: Sudety i Góry Świętokrzyskie oraz wyżyny reprezentowane przez: Przedgórze i Pogórze Sudeckie i wyżyny: Śląską, Krakowsko-Częstochowską, Kielecką i Lubelską wraz z Roztoczem. Do pasa wyżyn zaliczamy również Nieckę Nidziańską.Sudety są górami średnimi typu zrębowego o bardzo skomplikowanej budowie geologicznej. Wśród masywów górskich wyróżniamy masywy krystaliczne. Należą do nich Karkonosze z zachowaną rzeźbą wysokogórską, formami kotłów (karów) polodowcowych (Śnieżne Kotły) i twardzielcowymi skałkami granitowymi, Góry Sowie (1014 m n.p.m.) - najstarsze w Polsce zbudowane z prekambryjskich gnejsów czy masyw Śnieżnika (1425 m n.p.m.) z najpiękniejszą w regionie doliną Wilczki z 27-metrowym wodospadem (w Międzygórzu), objętym ochroną rezerwatową. Inne masywy mają postać gór fałdowych (np. Góry Bardzkie przecięte malowniczym przełomem Nysy Kłodzkiej), gór wyspowych (np. Góry Kaczawskie) i Góry Stołowe z kulminacją Wielkiego Strzelińca (919 m n.p.m.), będące wyjątkowym w Polsce przykładem gór o budowie płytowej. W górnej, silnie spękanej i zwietrzałej płycie piaskowca rozwinęły się fantastyczne labirynty skalne. Należy również wspomnieć o głębokich kotlinach śródsudeckich, wyróżniających się głębokością kilkuset metrów, stromymi stokami i dnem urozmaiconym izolowanymi wzgórzami granitowymi typu ostańców, np. Kotlina Jeleniogórska i największa w Sudetach Kotlina Kłodzka ciągnącą się również na terenie Czech. Od strony północno-wschodniej przylega do Sudetów wyżynne Przedgórze Sudeckie. Ponad jego falistymi równinami wznoszą się stromo góry ostańcowe, na czele ze Ślężą (719 m n.p.m.), o wysokości względnej ponad 500 m. W Sudetach spotyka się formy i zjawiska krasowe, szczególnie w masywie Śnieżnika (Jaskinia Niedźwiedzia koło Kletna), a także w Górach Kaczawskich. W pasie wyżyn wyróżniają się ze względu na malownicze krajobrazy Wyżyna Krakowsko-Częstochowska i Woźnicko-Wieluńska. Jest to wapienna płyta jurajska ciągnąca się pasem z północnego-zachodu na południowy-wschód od Krakowa przez Częstochowę do Wielunia.

Powierzchnia wierzchowinowa wyżyny osiągająca wysokość 400-460 m n.p.m. urozmaicona jest licznymi skałkami wapiennymi (ostańce krasowe) występującymi licznie w rejonie Ojcowa (Płaskowyż Ojcowski) i Częstochowy. Najwyższa z nich jest Góra Zamkowa (504 m n.p.m.) w Ogrodzieńcu. Do osobliwości geomorfologicznych należą doliny rzeczne typu jarów (jar Prądnika). Mają one wąskie dna, strome skaliste zbocza i niewyrównane spadki. Krajobraz wzbogacają skalne bramy (np. Brama Krakowska w dolinie Prądnika), baszty, iglice i maczugi (Maczuga Herkulesa koło Pieskowej Skały), a także wyloty licznych jaskiń krasowych. W dolinie Prądnika ze względu na bogactwo form skalnych, występowanie jaskiń (np. Jaskinia Łokietka) i różnorodność zespołów roślinnych utworzono Ojcowski Park Narodowy.Wyżyna Kielecka stanowi zróżnicowany morfologicznie region, w którym wyróżniają się Góry Świętokrzyskie z najwyższym pasmem Łysogór o wysokości przekraczającej 600 m n.p.m. (Łysica 612 m n.p.m., Łysa Góra 595 m n.p.m.). Osobliwością tego obszaru jest Pasmo Chęcińskie z przykładami inwersji rzeźby (struktury synklin tworzą wzniesienia). W występujących tu wapieniach utworzyła się słynna Jaskinia Raj, o ciekawej i bogatej szacie naciekowej. Pasma obrzeżające Góry Świętokrzyskie są jeszcze niższe (300-350 m n.p.m.). Charakterystyczną ich część stanowi Wyżyna Sandomierska z grubą pokrywą lessów, porozcinana systemem głębokich wąwozów (np. Wąwóz Królowej Jadwigi w Sandomierzu). Wyżynę Kielecką zamyka od wschodu głębokie rozcięcie pasa wyżyn w postaci malowniczego przełomu doliny Wisły (tzw. Małopolski Przełom Wisły). Na odcinku 80 km długości między Zawichostem a Puławami osiąga on głębokość 60-100 m i szerokość 1,5-10 km. Pod Kazimierzem Dolnym leżącym już na terenie Wyżyny Lubelskiej występuje największe zwężenie doliny, a wysokość wschodnich zboczy wynosi od 80 do 100 m.Wyżyna Lubelska rozciąga się od przełomowej doliny Wisły na zachodzie poza dolinę Wieprza na wschodzie. Północną granicę wyznacza zasięg zwartej pokrywy lessowej, która tworzy miejscami krawędź o wysokości 20-30 m. Wysokości bezwzględne wahają się od ponad 200 m do 311 m n.p.m. Budują ją skały kredowe (margle, wapienie, opoki) powleczone osadami trzeciorzędowymi- piaskowcami i wapieniami tworzącymi miejscami wyraźne wzniesienia (Wzniesienia Urzędowskie) i przykryte grubą pokrywą lessu, w której rozwinęła się gęsta sieć wąwozów (np. obszar Płaskowyżu Nałęczowskiego). Roztocze przedstawia wyraźny wał ograniczający od południa Wyżynę Lubelską i łączący ją z Wyżyną Podolską. Roztocze biegnie od rejonu Kraśnika ku południowemu-wschodowi po okolice Lwowa. Od strony Kotliny Sandomierskiej opada wyraźnym stopniem (progiem strukturalnym) o wysokości względnej 100 m. Wysokość Roztocza rośnie od około 300 m na północnym zachodzie do około 400 m pod Lwowem. Najwyższe wzniesienie po stronie polskiej osiąga 390 m n.p.m. (Wielki Dział). Na Roztoczu Zachodnim dominują wzniesienia pokryte płaszczem lessu i rozcięte siecią wąwozów. Roztocze Środkowe zbudowane jest z mioceńskich piaskowców i wapieni, i jest pozbawione lessów. Osobliwością geomorfologiczną i przyrodniczą tej części Roztocza są występujące w korycie Tanwi małe wodospady (tzw. „Szumy” na Tanwi) założone na progach skalnych.

III.3. Niziny staroglacjalneNiziny staroglacjalne rozciągają się między Sudetami i Wyżynami Polski od południa a granicą ostatniego zlodowacenia od północy. Opisywany pas krajobrazowy, o szerokości od 80 km na zachodzie do 250 km na wschodzie obejmuje Nizinę Śląską, Wał Trzebnicki, Nizinę Południowowielkopolską, Wzniesienia Łódzkie (Wyżynę Łódzką), Nizinę Mazowiecką, Nizinę Podlaską i Polesie Lubelskie. W rzeźbie przeważają bezjeziorne równiny polodowcowe o bardzo małych nachyleniach, dobrze rozwinięta sieć dolin i występujące na powierzchni utwory pokrywowe, powstałe ze zwietrzałej gliny morenowej lub nagromadzone pod wpływem ruchów gleby w warunkach klimatu peryglacjalnego. Żwirowe lub piaszczyste

kemy, ozy i moreny czołowe zachowały się tutaj w formie wzgórz ostańcowych, powstałych podczas dwóch zlodowaceń środkowopolskich: Odry i Warty. W dorzeczu środkowej Odry położona jest Nizina Śląska sąsiadująca od południowego-zachodu z Sudetami i Przedgórzem Sudeckim, od północy z Wałem Trzebnickim, od wschodu z Wyżyną Śląską. Głównymi elementami rzeźby są równiny moreny dennej (rejon Opola i Brzegu), na południe od Wrocławia na obszarze Równiny Wrocławskiej i na Płaskowyżu Głubczyckim u stóp Sudetów Wschodnich dominują prawie bezleśne równiny z pokrywą lessów. Specyficznym, wydłużonym regionem geomorfologicznym jest Pradolina Wrocławska odpowiadająca dolinie Odry na odcinku od Opola do Malczyc poniżej Wrocławia. Pradolina ma szerokość około 10 km i jest sterasowana. Została uformowana przez wody roztopowe lądolodu Warty odpływające do Pradoliny Wrocławsko-Magdeburskiej z rejonu Wału Trzebnickiego. Wał Trzebnicki jest pasem wzniesień, przekraczających 200 m n.p.m., ciągnący się na długości ok. 200 km od Nysy Łużyckiej i miejscowości Żary na zachodzie do Ostrzeszowa na wschodzie. Jego wzniesienia mają złożoną genezę, powstały dzięki predyspozycjom tektonicznym obszaru i działalności kilku kolejnych lądolodów, które akumulowały tutaj znaczne ilości materiału oraz spiętrzały te osady (fałdując warstwy podłoża z węglem brunatnym). Najwyższą, wschodnią częścią Wału Trzebnickiego są Wzgórza Ostrzeszowskie z kulminacją Kobylej Góry (Bełczyna) o wysokości 284 m n.p.m. Pomiędzy zasięgiem ostatniego zlodowacenia (Wisły) a Obniżeniem Milicko-Głogowskim i Wałem Trzebnickim rozciąga się Nizina Południowowielkopolska, w której podłożu zalegają osady kenozoiczne z cennymi pokładami węgla brunatnego i tzw. iły poznańskie. W części północnej znaczne powierzchnie zajmują faliste i płaskie wysoczyzny (równiny) moreny dennej, urozmaicone pagórkami kemowymi oraz sandry ze zlodowacenia Wisły, przecięte dolinami dużych rzek Warty i Prosny, które miejscami rozszerzają się na kształt kotlin. Kolejnym omawianym regionem są Wzniesienia Łódzkie- czyli obszar położony w środkowej Polsce ograniczony dolinami Warty, Pilicy, Rawki i Bzury. Charakteryzuje go występowanie cech przejściowych między obszarami Niziny Wielkopolskiej i Niziny Mazowieckiej, a Wyżynami Polski. Z tej też przyczyny dla tego regionu stosuje się różne nazwy geograficzne (Wzniesienia Łódzkie, Wyżyna Łódzka, Region Łódzki), a także odmiennie wyznacza się granice tej krainy. W części środkowej Regionu Łódzkiego występują wyraźne wzniesienia, nawiązujące do pasa Wyżyn Polskich, stanowiąc jak gdyby ich półwysep, choć wysokości nie osiągają tutaj przyjętego umownie minimalnego wzniesienia wyżyn – 300 m n.p.m. Jest to najwyższa wyniosłość w skali całego omawianego pasa nizin staroglacjalnych. Występujące tu wysoczyzny morenowe o łagodnej morfologii, powstały, tam gdzie lądolód zlodowacenia Warty topił się równomiernie, a wody roztopowe swobodnie odpływały na południe. Na tych obszarach, gdzie wody roztopowe długo pozostawały uwięzione między płatami martwego lodu, powstały duże nagromadzenia piasków i żwirów. Gdy lód wytopił się całkowicie, nagromadzenia te stały się formami wypukłymi, tzw. kemami, przypominającymi kształtem hałdy o ściętej powierzchni szczytowej. Krajobrazy rzeźby kemowej spotykane są na obszarze Wzniesień Łódzkich pomiędzy np. Rawą Mazowiecką a Koluszkami. Na wschód od Wzniesień Łódzkich rozpościera się Nizina Mazowiecka – najbardziej rozległa kraina pasa nizin staroglacjalnych. Układ rzeźby jest odzwierciedleniem budowy podłoża, utwory starszego podłoża układają się w kształt niecki. Dzięki występowaniu w niecce na przemian warstw przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych, obszar ten obfituje w wody artezyjskie. Część centralną Niziny Mazowieckiej stanowi Kotlina Warszawska, obejmująca rozszerzenie doliny Wisły poniżej Warszawy, w miejscu połączenia z dolinami Bugu i Narwi. Obniża się do 80-100 m n.p.m., a obrzeżające ją wysoczyzny wznoszą się do 210-235 m n.p.m. Dno kotliny zajmuje terasa zalewowa i nadzalewowy poziom piaszczysty z wydmami. Na wydmach parabolicznych i bagnach lewego brzegu Wisły zachowała się Puszcza

Kampinoska, na obszarze której utworzono Kampinoski Park Narodowy. Poniżej połączenia Bugu i Narwi utworzono sztuczne jezioro zaporowe (Jezioro Zegrzyńskie). W północnej części Niziny Mazowieckiej (prawa część dorzecza Narwi) występują piaszczyste równiny sandrowe utworzone przez lodowcowe wody roztopowe w czasie ostatniego zlodowacenia (Wisły). Równiny sandrowe porastają lasy sosnowe, np. Puszcza Kurpiowska. Natomiast na wysoczyznach międzydolinnych (np. rejon Mławy, Ciechanowa) znajdują się dość dobrze zachowane ostańce form polodowcowych (kemy, wały moren) najmłodszych stadiałów zlodowacenia Warty.Nizina Podlaska leży w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej z pokrywą skał osadowych zmiennej miąższości. Zamaskowane głębokie podłoże geologiczne nie ma jednak wpływu na współczesną rzeźbę terenu. Przez środek regionu przepływa rzeka Bug, która dzieli obszar na część północną i południową. Granica zachodnia regionu przebiega w okolicach Łomży, Treblinki, Mińska Mazowieckiego i dochodzi do Wisły w okolicy Puław. Pod względem krajobrazowym jest to falista równina ukształtowana w większej części przez lądolód Warty. Występujące tu wysoczyzny morenowe wykazują dość żywą morfologię ze znacznym udziałem terenów pagórkowatych ze wzgórzami kemowymi, osiągającymi do 80 m wysokości względnej (okolice Sokółki i Bielska Podlaskiego). Znaczne powierzchnie Niziny Podlaskiej zajmują równiny sandrowe (dorzecze Supraśli) oraz rozległa Pradolina Biebrzy- jeden z większych i najbardziej znanych w Polsce obszarów bagienno-torfowiskowych. Do osobliwości przyrodniczych i ciekawych form związanych z działalnością rzeki należy zaliczyć odcinek doliny Narwi między Surażem a Tykocinem (na południowy-zachód od Białegostoku). Dno doliny na tym odcinku jest zabagnione i posiada bardzo mały spadek, a Narew prowadzi wodę wieloma krętymi, wąskimi i stabilnymi korytami. Wyspy, które opływają koryta rzeki są pokryte roślinnością torfową i trzcinami. Taki system koryt rzeki nazywamy anastomozującym. Część tego obszaru jest chroniona i wchodzi w skład Narwiańskiego Parku Narodowego. Innym ciekawym miejscem jest Podlaski Przełom Bugu obejmujący odcinek doliny Bugu o szerokości 1,5-4 km i głębokości 20-30 m, przecinający w okolicach Mielnika strefę moren czołowych zlodowacenia Warty. Na wschód od Niziny Podlaskiej rozciąga się do granicy z Ukrainą Polesie Lubelskie. Jest to obszar przeważnie płaskich równin z dużym udziałem torfowisk, a w południowej części regionu (Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie) występuje największe w Polsce, poza obszarem młodoglacjalnym, zgrupowanie jezior pochodzenia bagiennego i torfowiskowego. Równiny torfowiskowe rozwinęły się w zagłębieniach krasowych i w dnach dolin (np. Krowie Bagno o powierzchni 4000 ha). Na obszarze Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego występują bardzo ciekawe formy krasowe (lejki krasowe, uwały i in.), rozwinięte częściowo w pokrywie utworów czwartorzędowych oraz jeziora termokrasowe, powstałe w wyniku selektywnego degradowania wieloletniej zmarzliny (wytapianie lodu zalegającego w zamarzniętym stale gruncie). Łącznie na obszarze Pojezierza znajduje się 68 jezior, z których największe to Jezioro Uściwierz o powierzchni 280 ha, a najgłębsze Jezioro Piaseczno (39 m maks. głebokości.).

III.4. Pojezierza (niziny młodoglacjalne)Niziny młodoglacjalne, czyli pojezierza, to obszar najbardziej urozmaiconych i malowniczych krajobrazów nizinnych w granicach Polski, tworzących pas terenu o szerokości od niespełna 100 do 250 km. Główne rysy rzeźby ukształtowały się w wyniku działalności ostatniego lodowca skandynawskiego, zwanego lądolodem Wisły, w okresie od 20 do około 13 tys. lat temu. Rzeźbę tego terenu określa się często jako młodoglacjalną, ponieważ charakteryzuje się ona młodymi (w sensie geologicznym) i bardzo czytelnymi formami polodowcowymi. Krajobraz polodowcowy pojezierzy ukształtował się w czasie trzech postojów ostatniego lądolodu skandynawskiego: fazy leszczyńskiej (maksymalnej), podczas której czoło lądolodu

sięgało mniej więcej po okolice Zielonej Góry, Leszna, Konina, Płocka, Działdowa, Grajewa i Augustowa, fazy poznańskiej i najmłodszej fazy pomorskiej.Pojezierze Lubuskie, WielkopolskiePojezierza te obejmują wysoczyzny jeziorne pomiędzy maksymalnym zasięgiem ostatniego zlodowacenia (fazą leszczyńską), Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką i doliną Wisły. Najokazalsze wzgórza morenowe uformowane w okolicy Zielonej Góry (Wzniesienia Zielonogórskie) sięgają do 221 m n.p.m. i około 100 m wysokości względnej. Wał ten powstał wprawdzie podczas zlodowacenia Warty, ale posiada również nałożone młodsze formy i osady związane z działalnością lądolodu północnopolskiego (Wisły) i dlatego został włączony do obszaru młodoglacjalnego. Lądolód wycofujący się z fazy leszczyńskiej ustabilizował swój zasięg około 18 tys. lat temu mniej więcej na linii Sulęcin-Poznań-Gniezno-Konin. W zasięgu tej fazy najwyższe wzgórza morenowe wykształciły się na Pojezierzu Lubuskim (Bukowiec 227 m n.p.m.). Występują tu zaburzone pod naciskiem lądolodu osady czwartorzędowe i trzeciorzędowe zawierające pokłady węgla brunatnego, przedzielone równinami sandrowymi. Środkowa część tego pasa wchodząca w skład Pojezierza Wielkopolskiego (Pojezierze Poznańskie i Gnieźnieńskie) jest średnio urozmaicona. Pod Chodzieżą znajduje się najwyższe wzniesienie całego Pojezierza Wielkopolskiego (192 m n.p.m.) zawdzięczające swe powstanie nasunięciu czoła lądolodu ok. 17 tys. lat temu, podczas tzw. subfazy chodzieskiej . Rzeźbę wysoczyzn urozmaicają wzgórza morenowe, równiny sandrowe, kemy, ozy i rynny podlodowcowe (rynna Jeziora Gopło, rynny jezior żnińskich nad którymi położony jest Biskupin ze słynną osadą kultury łużyckiej) oraz zagłębienia wytopiskowe. Na wschodzie tej krainy przeważają tereny równinne o wysokości bezwzględnej nie przekraczającej 100 m (Równina Inowrocławska, Pojezierze Kujawskie). W podłożu zaznaczają się wysady soli kamiennej. Charakterystyczny fragment krajobrazu polodowcowego w okolicy Mosiny i Puszczykowa pod Poznaniem z pagórkami moren czołowych, ozami i jeziorami rynnowymi oraz bogatą szatą roślinną został objęty granicami Wielkopolskiego Parku Narodowego.Krajobrazy geomorfologiczne Pojezierza Pomorskiego zawdzięczają swoje powstanie postojowi czoła lądolodu na garbie pojeziernym w fazie pomorskiej (ok. 16 tys. lat temu). Pomiędzy Drawskiem Pomorskim i Jeziorem Lubie na zachodzie a górnym biegiem Parsęty na wschodzie rozciąga się obszar Pojezierza Drawskiego. Najwyższe wzniesienie, znajdujące się na południowy-wschód od uzdrowiska Połczyn-Zdrój, dochodzi do 222 m n.p.m (Wola Góra). Duże deniwelacje i urozmaicone formy terenu sprawiają, że jest to teren bardzo malowniczy (nazywany dawniej Szwajcarią Połczyńską). Największym i najgłębszym jeziorem tego terenu jest Jezioro Drawsko (18,7 km2, 80 m gł.) - drugie pod względem głębokości w Polsce, z którego wypływa rzeka Drawa. W najwyższych częściach Pojezierza Pomorskiego (Pojezierze Kaszubskie) zarówno wysokości nad poziom morza jak i deniwelacje (względne różnice wysokości) są tu największe w skali całego Niżu Środkowoeuropejskiego. W rejonie Wieżycy (329 m n.p.m.) i sąsiednich wzniesień obszaru Wzgórz Szymbarskich występują wysokości względne rzędu 150-190 m. Żywa rzeźba przypomina miejscami krajobraz górski, stąd często używane określenie Szwajcaria Kaszubska. Na północ i zachód od Wieżycy znajduje się w dorzeczu górnej Raduni grupa 10 jezior wypełniających rynnę polodowcową, z których największymi są: Raduńskie Dolne, Raduńskie Górne i Ostrzyckie. Rzeki na pojezierzu do dzisiaj nie zdrenowały wielu zagłębień bezodpływowych, stad liczne na tym terenie bagna i mokradła. Doliny rzeczne mają bardzo zróżnicowane spadki i profile poprzeczne. Często płytka dolina o łagodnym i szerokim profilu poprzecznym przechodzi nagle w głęboki, stromościenny odcinek przełomowy (np. jar Raduni). Od okolic Kościerzyny i Kartuz teren opada stopniowo ku Dolinie dolnej Wisły, która rozwinęła się po ustąpieniu ostatniego lądolodu z fazy pomorskiej, kiedy część wód płynących pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką przedarła się z Kotliny Toruńskiej przez

przełom pod Fordonem (okolice Bydgoszczy) i skierowała się na północ w rejon dzisiejszych Żóław Wiślanych (nastąpiło to 13-12 tys. lat temu). Od garbu pojeziernego opadają łagodnie ku południowi piaszczyste sandry, stanowiące największe nagromadzenie tego typu form w Polsce. Sandry to wielkie stożki napływowe usypane z piasków i żwirów przez wody roztopowe spływające na południe długimi szlakami dolinnymi, które obecnie wykorzystują współczesne rzeki: Wierzyca, Wda, Brda (uchodzące do Wisły) oraz Gwda i Drawa (uchodzące do Noteci). Sandry porośnięte są borami sosnowymi, a wśród lasów występują jeziora wytopiskowe (np. Bory Tucholskie w dorzeczu Wdy, na terenie których utworzono Park Narodowy B.T.). Równoleżnikowe odcinki rzeki Wisły, Noteci i Warty między Toruniem (Kotliną Toruńską) i doliną Eberswaldzką w Niemczech tworzą Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką, zamykającą od południa Pojezierze Pomorskie. Jest to największa i najlepiej zachowana pradolina Niżu Polskiego. Pradolina ta ma kotlinowate rozszerzenia (do 35 km szerokości w Kotlinie Gorzowskiej), przedzielone zwężeniami dolinnymi (od 2 km koło Nakła n. Notecią). Szerokie płaskie dno pradoliny w wielu miejscach jest podmokłe i zatorfione, zajęte przez łąki. Ponad nim wznoszą się piaszczyste terasy z wydmami (Puszcza Notecka). Na wschód od doliny Wisły, między zasięgiem maksymalnym ostatniego zlodowacenia a Niziną Staropruską na północy rozciąga się Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Suwalskie. Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie leży po prawej stronie Doliny Dolnej Wisły i po obu stronach jej dopływu Drwęcy. Krajobraz geomorfologiczny Pojezierza związany jest ze starszymi od pomorskiej fazami ostatniego zlodowacenia. Występują tu piękne jeziora rynnowe, których największe zgrupowanie występuje w mezoregionie Pojezierza Brodnickiego, wzgórza morenowe, ozy, kemy i drumliny. Największą powierzchnię zajmują zalesione równiny sandrowe z jeziorkami wytopiskowymi w rejonie Chełmna i Wąbrzeźna (Pojezierze Chełmińskie).Wśród licznych na tym obszarze wzgórz przekraczających 150 m n.p.m., wyróżnia się nie mający sobie równych w całym pasie pojezierzy na wschód od doliny Wisły, potężny Garb Lubawski z kulminacją Dylewskiej Góry (312 m n.p.m.). To wzniesienie morenowe powstało ok. 18 tys. lat temu w czasie fazy poznańskiej między dwoma lobami (płatami lodowca) lądolodu Wisły. W centralnej części Garbu Lubawskiego znajduje się słynne pole bitwy pod Grunwaldem. Na południe od doliny Drwęcy i na północ od Kotliny Płockiej rozciąga się Pojezierze Dobrzyńskie. Jest to obszar wysoczyzny polodowcowej nie przekraczający 150 m n.p.m., ale miejscami silnie pagórkowaty z niewielką ilością małych jezior. W okolicach Zbójna i Zbójenka (na N od Lipna) a także na wschód od Brodnicy, występuje charakterystyczny, rzadki w Polsce krajobraz drumlinowy reprezentowany przez liczne, wydłużone równolegle gliniaste pagórki i wały będące specyficzną odmianą moreny dennej. Wysoczyzna Pojezierza Dobrzyńskiego opada stromym klifem jeziornym, który wytworzył się na zboczu doliny Wisły po zbudowaniu w 1970 roku zbiornika włocławskiego. Na tym urwistym zboczu zachodzą aktywne procesy osuwiskowe, np. w rejonie Góry Zamkowej w Dobrzyniu n. Wisłą. Na Pojezierzu Mazurskim charakterystyczne są wzniesienia moren czołowych związanych z zanikiem lądolodu fazy poznańskiej i pomorskiej oraz liczne rzeki i jeziora, które zajmują ok. 7% powierzchni regionu. Na północ i południe od Olsztyna (Pojezierze Olsztyńskie) układają się one w siedem wyraźnych łuków morenowych. Wysokości moren czołowych nie przekraczają 200 m n.p.m. (z wyjątkiem okolicy Nidzicy). Najbardziej malowniczym i atrakcyjnym turystycznie mezoregionem jest Kraina Wielkich Jezior Mazurskich leżąca pomiędzy Pojezierzem Mrągowskim na zachodzie i Pojezierzem Ełckim na wschodzie. Najbardziej charakterystycznym elementem tego regionu są Wielkie Jeziora Mazurskie, które tworzą połączony kanałami system jezior i rzek. Powierzchnia wodna zajmuje ok. 20% regionu. Największymi zbiornikami w tym zespole są Jezioro Śniardwy (113,8 km2 pow., 23

m gł.), Jezioro Mamry (105 km2 pow., 44 m gł.) oraz Jezioro Niegocin. Jeziora znajdują się w zagłębieniach końcowych małych płatów lodowca, a pomiędzy nimi przebiegają wały morenowe. Do ciekawszych i wartych odwiedzenia obiektów przyrodniczych należy wielkie nagromadzenie głazów narzutowych na półwyspie Fuledzki Róg nad Jeziorem Mamry, bogato zadrzewione wyspy na tym jeziorze, rezerwat łabędzi na Jeziorze Łuknajno koło Mikołajek i wiele innych. Najmniejszym i zarazem najwyżej wzniesionym mezoregionem Pojezierza Mazurskiego jest Garb Szeski (Szeskie Wzgórza). Kulminacyjne wzniesienie Szeska Góra osiąga 309 m n.p.m., Góra Tatarska 301 m n.p.m.Ostatnim najbardziej na północny-wschód wysuniętym regionem pasa pojezierzy w Polsce jest Pojezierze Suwalskie zwane również Pojezierzem Suwalsko-Augustowskim.Jest to oddzielny region geomorfologiczny stanowiący zachodnią część większej jednostki noszącej nazwę Pojezierza Litewskiego, którego większa część położona jest poza granicami naszego kraju na Litwie. Pojezierze Suwalskie wyróżnia się nie tylko wielką liczbą łukowato wygiętych o coraz mniejszym promieniu krzywizn wałów morenowych, ale również w cechach hydrograficznych, ponieważ prawie cały region leży w dorzeczu Niemna. Jest to najchłodniejszy region w Polsce. Cechą charakterystyczną ukształtowania terenu jest to, że fazy ostatniego zlodowacenia: leszczyńska, poznańska i pomorska zapisały się prawie równoległymi i bardzo do siebie zbliżonymi (w stosunku do Pomorza) ciągami moren czołowych. Zbliżenie to sprawia, że na całym obszarze występuje ogromne bogactwo form polodowcowych. Dolina Czarnej Hańczy dzieli ten region na dwie części. Wschodnia część regionu (Pojezierze Sejneńskie) jest najwyższa, w okolicy Wiżajn wysokości bezwzględne dochodzą prawie do 300 m n.p.m. (294,5 m n.p.m. w obrębie Garbu Wiżajn), a w Górze Krzemieniusze na północ od Suwałk do 289 m. Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona, występują tu wały morenowe, kemy, drumliny i ozy, jak również głębokie rynny, do których należy m.in. rynna najgłębszego na nizinach europejskich Jeziora Hańcza (108,5 m). Zachodnia część Pojezierza położona na południe od Puszczy Rominckiej, stanowi strefę przejściową pomiędzy mazurskim i niemeńskim płatem lodowcowym ostatniego zlodowacenia. Wały morenowe przekraczają tu miejscami 240 m n.p.m., tworząc charakterystyczny lob Rospudy, przecięty ciągiem kilku południkowo zorientowanych rynien polodowcowych (np. rynna Rospudy należąca do dorzecza Wisły). Najbardziej wyrównany teren przedstawia sandr zaczynający się od Suwałk na wysokości ok. 190 m i obniżający się do ok. 130 m n.p.m. w okolicach Augustowa (Równina Augustowska), gdzie równina się rozszerza i przechodzi w zabagnioną Kotlinę Biebrzańską. Powierzchnię równiny urozmaicają misy licznych jezior wytopiskowych, do których należy m.in. Jezioro Wigry (21,9 km2 pow., 73 m gł.) położone na terenie Wigierskiego Parku Narodowego.

III.5. Pobrzeża Bałtyku (niziny nadmorskie)Niziny przylegające do Morza Bałtyckiego ciągną się od Zatoki Kilońskiej w Niemczech po Zalew Wiślany. Niziny te położone są na ogół poniżej 100 m n.p.m., zbudowane z utworów lodowcowych, rzecznych, morskich, jeziornych i eolicznych. Wśród typów krajobrazu nadmorskiego wyróżniają się równiny deltowe (np. Żuławy Wiślane), mierzeje, wydmy, bagna i jeziora oraz równiny morenowe z nielicznymi wzniesieniami. Linia brzegowa południowego Bałtyku jest mało urozmaicona, poza wgięciem jakie tworzy Zatoka Pomorska z Zalewem Szczecińskim oraz Zatoka Gdańska z Zalewem Wiślanym i niewielka Zatoka Pucka. Linia brzegowa jest wyrównana, zaś piaszczyste mierzeje z wałami wydm oddzielają od morza kilkanaście płytkich jezior nadbrzeżnych. W kilku miejscach występują urwiska nadmorskie (klify) osiągające do kilkudziesięciu (a nawet więcej) metrów wysokości.W skład polskiego wybrzeża wchodzą również wyspy Uznam i Wolin. Uznam tylko w małej części koło Świnoujścia należy do Polski. Mniejszą wyspę Wolin budują w podłożu skały kredowe przykryte glinami morenowymi tworzącymi wzniesienia dochodzące do 115 m

wysokości i opadające w kierunku morza klifami o wysokości ponad 70 m (między Międzyzdrojami a Wisełką). Jest to najwyższy klif w Polsce stale podcinany falami przyboju. Drugi odcinek klifowy ciągnie się 20 km na wschód na linii Dziwnówek-Trzęsacz-Rewal-Niechorze.

CiekawostkaW Trzęsaczu zbudowany na przełomie XIV i XV w. kościół w odległości 2 km od morza, kilka wieków później stanął w obliczu zagrożenia. Morze zabrało w przeciągu kilku stuleci zalesiony wysoki brzeg i zabudowania wsi. W 1910 r. runęła do morza część murów, a kilka lat temu oderwały się duże fragmenty ostatniej większej ściany. Na Wolinie koło …. w wyrobisku starej kopalni kredy utworzono sztuczne Jeziorko Turkusowe. Do bardziej malowniczych i zróżnicowanych morfologicznie należą tereny położone wokół Szczecina. Na prawym brzegu Odry, na południowy-wschód od Szczecina wznosi się wysoki wał morenowy (kulminacja 147 m n.p.m.) z jeziorkami, porośnięty lasem bukowym (Puszcza Bukowa), natomiast między Szczecinem a Policami znajduje się znacznie przekształcony przez zabudowę wielkiego miasta obszar Wzniesień Szczecińskich. Do atrakcyjnych terenów krajobrazowo- wypoczynkowych należy zaliczyć również Dolinę Dolnej Odry na odcinku od Cedyni do Zalewu Szczecińskiego z rozlewiskiem Jeziora Dąbie (pow. 56 km2, 4,2 m gł.) Jest to relikt pozostały w delcie Odry po sięgającej niegdyś znacznie dalej na południe zatoce Zalewu Szczecińskiego. Położone na południowy-wschód od Szczecina Jezioro Miedwie (35 km2 pow., 44 m gł.) powstało w rynnie polodowcowej w obrębie Równiny (Zastoiska) Pyrzyckiej, na którym w jeziorach przylodowcowych czyli zastoiskowych osadziły się grube drobnowarstwowane utwory jeziorne – iły i mułki warwowe, na podłożu których powstały urodzajne czarne ziemie. Znacznymi walorami krajobrazowymi charakteryzuje się Pobrzeże (Wybrzeże) Słowińskie z nadmorskim pasem lądu przylegającym bezpośredni do morza między okolicami Sarbinowa na zachodzie a rejonem Jastrzębiej Góry na wschodzie. Na jego krajobraz składają się plaża, wydmy nadmorskie, oraz przybrzeżne jeziora i tereny bagienne (torfowiska).Odrębny element rzeźby terenu stanowią wyraźne ciągi wałów morenowych okalających od południa jeziora przybrzeżne: Jezioro Gardno i Jamno. Szczególnymi rozmiarami wyróżnia się wzgórze Rowokół (115 m n.p.m.) koło Smołdzina, które powstało w czasie fazy gardnieńskiej ostatniego zlodowacenia (ok. 13 tys. lat temu). W Słowińskim Parku Narodowym ochroną objęto wielką atrakcję przyrody nieożywionej jaką są wędrujące wydmy nadmorskie, których tempo przemieszczania nierzadko wynosi 10 m na rok, zasypujące okoliczny las sosnowy i jeziora przybrzeżne. Największe z wydm parabolicznych i barchanów osiągają długość około jednego kilometra i wysokość ponad 30 m, a w pojedynczych przypadkach powyżej 40 m (Łącka Góra) (fot. ….). Charakterystyczną cechą Pobrzeża Gdańskiego ciągnącego się od Przylądka Rozewie po Żuławy Wiślane są dwie długie piaszczyste mierzeje – Helska i Wiślana oraz opadające ku morzu wysoczyznowe kępy (m.in. Kępa Swarzewska, Pucka, Oksywska) zbudowane z gliny zwałowej i piasków. Do Zatoki Gdańskiej uchodzi Wisła, która usypała deltę, nazywaną Żuławami Wiślanymi. Część Pobrzeża Gdańskiego na północny-zachód od delty Wisły nosi nazwę Pobrzeża Kaszubskiego. Pobrzeże Kaszubskie oddzielone jest od Pojezierza Kaszubskiego Pradoliną Redy i Łeby. Duże urozmaicenie rzeźby zaznacza się w okolicach rynnowego Jeziora Żarnowieckiego oraz Gdyni. W Gniewinie koło Żarnowca wykorzystano duże deniwelacje terenu (różnica poziomów 100 m), budując w 1982 roku elektrownię szczytowo-pompową. Do osobliwości przyrody nieożywionej na omawianym obszarze należą tzw. Groty Mechowskie w pobliżu Puszczy Darżlubskiej w zachodniej części Kępy Puckiej. Jest to jedyny na Niżu Polski przykład jaskini (o korytarzach długości 50 m), wytworzonej w zlepieńcach wapnistych

czwartorzędowych, które powstały z osadów wodnolodowcowych (fot. …). Słynne są także dwa eratyki (głazy narzutowe przyniesione przez lądolód) w pobliżu Święcina: Boża Stopka i Diabelski Kamień. Żuławy Wiślane są terenem najniżej położonym w Polsce, częściowo nawet depresyjnym (okolice wsi Raczki Elbląskie do 1,8 m p.p.m.), zbudowanym prawie wyłącznie z osadów rzecznych, z dodatkiem osadów jeziornych i torfów. Najstarsze nanosy rzeczne liczą ponad 5000 lat. Wybrzeża wysokie (klify) będące stokami kęp wysoczyznowych są podcinane przez fale przyboju. Szczególnie szybkie cofanie ścian klifu (mniej więcej 2 m na rok) ma miejsce w Jastrzębiej Górze i na Przylądku Rozewie (54˚50’ szerokości północnej – najdalej na północ wysunięty punkt terytorium lądowego Polski). Wybrzeża niskie, mierzejowe dominują pod względem długości odcinków, np. Mierzeja Helska ma 34 km długości i od 170 m do oko. 3 km szerokości. Występują na niej wydmy osiągające wysokość 23 m. Mierzeja zaczęła się formować ok. 5000 lat temu, kiedy poziom morza w czasie transgresji morza litorynowego stabilizował się 1-2 m poniżej poziomu obecnego. Stała działalność fal i prądu wzdłużbrzegowego i wiatrów sprawiła, że około tysiąca lat temu półwysep ten uzyskał obecny kształt.

Pytania kontrolne:1.Objaśnij znaczenie terminów: kocioł polodowcowy (cyrk), pradolina, wąwóz, klif, morena, wydma, kem, sandr, dolina polodowcowa (żłób), wywierzysko, ponor, jar, terasa rzeczna, oz, lej krasowy, osuwisko, przełom (rzeki).2. Wymień główne cechy ukształtowania powierzchni Polski.3. Jakie czynniki i procesy geomorfologiczne miały największy wpływ na kształtowanie rzeźby Polski?3. Jakiego wieku jest rzeźba obszaru Polski? Podaj przykłady.4. Dokonaj krótkiej charakterystyki geomorfologicznej Tatr.5. Czy w Tatrach występują obecnie lodowce?6. Co jest charakterystyczne w ukształtowaniu terenu (rzeźbie) pasma Beskidów?7. Jakie formy terenu są charakterystyczne dla krajobrazu młodoglacjalnego (pojezierzy), a jakie dla obszaru staroglacjalnego (Nizin Środkowopolskich)? Gdzie przebiega granica pomiędzy tymi obszarami? 9. Podaj charakterystyczne formy rzeźby Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej spotykane na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego.10. Czym się wyróżniają krajobrazy geomorfologiczne Wyżyny Lubelskiej i Roztocza?11. Jakie regiony wchodzą w skład Nizin Środkowopolskich (obszaru staroglacjalnego). Scharakteryzuj jeden z nich.12. Co stanowi o odrębności krajobrazów geomorfologicznych Pobrzeża (Wybrzeża) Słowińskiego).

Test:1. Granicę między Beskidami Zachodnimi i Wschodnimi (Bieszczadami) stanowią

doliny następujących rzek (zaznacz jedną poprawną odpowiedź):a) Wisłoka i Wisłokb) Wisłoka i Sanc) San i Osławad) San i Wiar2. Największe rumowisko skał piaskowcowych (gołoborze) w polskiej części Karpat występuje w (wskaż jedną prawidłową odpowiedź): a) Beskid Śląski (Wisła)b) Rezerwat skalny „Prządki” (Czarnorzeki)c) Bieszczady (Rabe)

d) Beskid Niski (Rezerwat skalny „Kornuty)3. Obszar rzeźby młodoglacjalnej obejmuje (podaj jedną poprawną odpowiedź):a) Pojezierza i niziny środkowej Polskib) Równiny Polesia Zach.c) Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskied) Pojezierza północnej Polski4. Rozległe wzniesienia o wyrównanej lub falistej powierzchni terenu w Kotlinie

Sandomierskiej noszą nazwę (podaj dwie prawidłowe odpowiedzi):a) wałów morenowychb) płaskowyżyc) garbówd) stoliwe) wysoczyzn5. Które z podanych mezoregionów (wskaż dwa) wchodzą w skład Pobrzeży (Nizin

Nadmorskich):a) Żuławy Wiślaneb) Pradolina Noteci-Wartyc) Pojezierze Kaszubskied) Pobrzeże Kaszubskiee) Równina Kurpiowska6. Wał Trzebnicki to forma rzeźby typu (podaj jedną prawidłowa odpowiedź):a) ozb) drumlinc) wał morenowyd) grzbiet górski7. Największe pola wydm śródlądowych w Polsce występują na terenie (podkreśl

jedną prawidłową odpowiedź):a) Niziny Śląskiejb) Puszczy Kampinoskiej (Kampinoski P.N.)c) Pojezierza Wielkopolskiegod) Płaskowyżu Kolbuszowskiego8. Najwyższe wzniesienie w północnej Polsce stanowi (zaznacz jedną poprawną

odpowiedź):a) Szeska Góra (Szeskie Wzgórza)b) Wieżyca (Wzgórza Szymbarskie)c) Wzgórza Zielonogórskied) Wał Trzebnicki9. „Góry Pieprzowe” koło Sandomierza stanowią fragment (zaznacz jedną

poprawną odpowiedź):a) Kotliny Sandomierskiejb) Roztoczac) Wyżyny Kieleckiejd) Niecki Nidziańskiej10. Jezioro Jamno (Pobrzeże Słowińskie) ma pochodzenie (podkreśl jedną

prawidłowa odpowiedź):a) polodowcoweb) deltowec) przybrzeżned) krasowee) sztuczne