UNIVERSITETI I PRISHTINËS

FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE

Prishtinë

S H K E N C A E M A T E R I A L E V E – II

(Ligjerata të autorizuara)

Prof. Asoc. Dr. Nexhat Qehaja

Prishtinë, 2015

1.1 Hyrje

Shkenca e materialeve i ka rrënjët në kohët e hershme njerëzimit. Përparimet në shkencën

e materialeve, njerëzimi i ka shënuar sipas emrit të materialeve kryesore të përdorura, si p.sh.

epoka e gurit, bronzit, hekurit, bakrit, aluminit dhe atomit. Çdo përparim teknik i shkencës është e

pa para mendueshëm pa përparime në prodhimin e materialeve të nevojshme për realizimin e

arritjeve teknike. Bile, edhe artit është e kushtëzuar nga materialet të cilat artisti i shfrytëzon.

Shkenca e materialeve i studion materialet natyrore, ato të cilat njeriu i gjen në natyrë si

dhe ato materiale që janë produkt i punës së njeriut, në mënyrë që të përmbushë nevojat e

caktuara të njeriut. Në shumicën e rasteve, materiet natyrore janë materiale primare. Me

shfrytëzimin e njohurive, aftësive dhe përvojave të fituara, materialet primare i përpunon në

produkte sekondare, mallra të cilat i përdor për nevojat e tij ose të tjerëve, apo për qëllime të

tregut.

Për progresin teknik bashkëkohor, është i nevojshëm zhvillimi i teknikës prodhuese dhe

teknologjisë, ky zhvillim është kushtëzuar nga zhvillimi i shkencës së teknikës së prodhimit dhe

të teknologjisë. Ngjashëm janë edhe rrugët e zhvillimit të mallrave që gjenden në treg e që mund

të jenë tekniko-prodhuese dhe komercialo-ekonomike.

Në zhvillimin tekniko-teknologjik përfshihen këto aktivitete:

- ideja e individit apo ekipit (novacioni, patenta, përvoja, njohuria),

- identifikimi i nevojave të njerëzimit, ose tregut (hartimi i studimeve e të ngjashme),

- dokumentacioni (koncepti, projekti ideor, projekti tekniko-teknologjike ose projekti

prodhues),

- prodhim (përgatitjen, kontrollin e prodhimit, kontrolli i cilësisë, paketimit, kontrolli i

cilësisë së produkteve të përfunduara),

- qarkullimi-manipulimi me material (magazinimit-deponimit, paketimit për transport,

transportit, cilësia e transportit, ekspeditimi etj.),

- tregtia (me shumicë apo pakicë),

- përdorimi (reagimit të konsumatorit ndaj cilësisë, sasisë, stabilitetit, servisimit etj.),

- analiza e informatave mbi produktin , të marra nga ana e konsumatorit (analiza e

vërejtjeve ndaj produktit dhe nxjerrja e konkluzioneve në lidhje me nevojën për

ndryshime teknike në prodhimin, qarkullim, në shitje dhe reklamim).

Shihet se qarkullimi i materialit lidh prodhimin me tregtinë gjegjësisht konsumatorët

konsiderohet se qarkullimi i materialit është vazhdimësi e prodhimit, si pjesë integrale e tij, deri në

momentin që produktit nuk është pranuar, definitivisht nga ana e onsumatorëve.

Sipas një koncepti tani veç të braktisur, qarkullimi i materialeve i materialeve është

shqyrtuar si shkencë komercialo-ekonomike, zakonisht nën emrin e ndërdisiplinore "njohuria e

mallrave" ose "teknologjia e mallrave." Të parin libër mësimi për tregtarët i cili i përshkroi disa

lloje të mallrave e shkroi arabi Ali al Dimishi në shek. XI. Në shekullin e XVI, mbi njohuritë e

mallrave ligjërohet në Universitetin e Padovës (Itali). Pas Luftës së dytë botërore, njohja e

materialeve në komunikacion transformohet, kështu që, përveç njohurive tekniko-prodhuese,

mbulon edhe fushën në lidhje me testimin e cilësisë së materialeve në komunikacion, i kushtohet

më shumë vëmendje paketimit, sistematizimit, ruajtjes, si dhe vlerës përdoruese të materialit.

Ndryshimet në cilësinë e mallit gjatë qarkullimit mund të jenë të rëndësishme,kështu që kohëve të

fundit, përveç analizave sasiore (kuantitative), gjatë ekspeditimit i kushtohet vëmendje edhe

analizave cilësore (kualitative) të materialit të transportuar.

Materialet në komunikacion si disiplinë shkencore mund të studiohen si:

- materialet për teknikën e qarkullimit,

- qarkullimi i materialeve dhe

- mjetet për manipulim me material.

1.2. Materialet për teknikën e qarkullimit

Materialet për teknikën e qarkullimit, janë: çeliku, alumini, bakri, titan, magneziumi, dhe e

legurat e tyre, druri, ngjitësit, tekstili, masat plastike, goma, izolatorët, përçuesit, gjysme përçuesit,

materialet kompozite, si dhe shumë materiale të tjera, të cilat aplikohen në mjetet e qarkullimit

modern. Përmirësimet e mëtejshme të vetive të këtyre materialeve ende vazhdojnë. Çdo ditë

zbulohen materiale, më cilësore, me veti më të mira në eksploatim dhe konstruktim të për

teknikën qarkulluese. Kështu, për shembull, ngjitja e elementeve strukturore të avionëve zvogëlon

masën e fluturakes, dhe është vërtetuar se bashkimi me ngjitje ka përparësi në krahasim me

gozhdimin, saldimin dhe mënyrat e tjera të bashkimit. Me ngjitje zvogëlohet masa e fluturakes

rreth 15%, ndërsa çmimi më shumë se 20%.

Më herët si materiale për ndërtimin e avionëve përdoreshin tekstili dhe druri. Vetëm pas

viteve 1927 në konstruktimin e aeroplanëve filloi të aplikohet alumini, ndërsa pas viteve 1960

fillon aplikimi masiv i masave plastike.

Në vitet e fundit punohet shumë në materialet kompozite, të prodhuara nga masat plastike

dhe fijet e karbonit. Ato e zvogëlojnë përdorimin e metaleve në konstruksionet e avionëve dhe

sateliteve si që shihet në figurën. 1.

Figura 1. Ndryshimet në pjesëmarrjen e materialeve në prodhimtarinë e mjeteve në komunikacion

Sipas vetive të qëndrueshmerisë (afat-shërbimi) materialet konvenciale nuk i plotësojnë

kërkesat e zhvillimit te mëtutjeshëm tekniko-teknologjik.

Në zhvillimin e materialeve te reja, ardhmërinë e tyre e presin:

- teknologjia informatike dhe elektronika,

- bioteknologjia dhe inxhinieria gjenetike si dhe

- ekologjia, lëndet e para, energjetika, materialet për konsum të gjere të cilat janë pasuri

tokësore të kufizuara.

Zhvillimi i tanishëm i hovshëm i materialeve te reja me veti të cilat i kërkon konsumatori,

vërtetohet, që materialet e reja më së shumti do të zhvillohen në lëmin e qeramikës, metaleve,

plastikes dhe materialeve kompozite (tabela 1).

Teknologjia e prodhimit te super qeramikës gjegjësisht qeramikës se pastër zhvillohet në

këto faza:

- prodhimi i oksidit pluhur të qeramikës sipas kërkesave,

- presimi dhe sinterimi i pluhurit dhe

- formësimi final i prodhimit te qeramikës.

Për shkak të qëndrueshmërisë së madhe, shtalbesisë, fortësisë, rezistencës ndaj korrozionit

(ndryshkjes), konsumit (brejtjes) dhe temperaturave të larta, materialet e reja prej qeramike

shfrytëzohen për prodhimin e pjesëve të motorit prej qeramike, përçuesve të dritës, instrumenteve

etj.

Materialet e reja te metaleve premtojnë shume përparësi në krahasim me metalet

konvencionale dhe lidhjet (legurat) e tyre. Kështu p.sh legura e fituar prej nikelit dhe titanit e

mban në mend formën e saj, dhe aplikimi i saj pritet ne prodhimin e termometrave, motorëve

termik, në stomatologji etj.

Legurat e titan-manganit, lantanit-nikelit, magneziumit-nikelit në rrjetë kristalore mund të

sigurojnë sasi të konsiderueshme të hidrogjenit, gjë që mundësojnë transport të sigurt, ruajtje dhe

përdorim te hidrogjenit.

1.3. Qarkullimi i materialit

Qarkullimi i materialit është pjese e shkencës së materialeve, e cila përfshinë sjelljet e

materialit, vetitë e tij, kualitetin dhe ndërrimet e kualitetit gjate transportit, paketimit për transport,

deponimit, ambalazhimit, prishja dhe shkaqet e prishjes se materialeve në transport. Problemet

ekologjike gjate transportit te materialit, që janë edhe teme e studimit në ketë libër. Pasi qe 90% e

materialeve që gjinden në transport si mall u nënshtrohen prishjes gjegjësisht ndryshimit të

cilësisë nën ndikimin e kushteve të deponimit dhe transportit, me zgjedhjen e kushteve optimale të

transportit te materialeve prej prodhimit deri te konsumatori dëmet do të mund te zvogëloheshin

deri në 70%.

Prodhimtaria masive e materialeve për treg ka shkaktuar rritjen e dëmit të qarkullimit të

mallit ndërsa kushtet e transportit te mallit deri me sot nuk janë hulumtuar sa duhet (gjithmonë i

mbetet dikujt diçka), çka dukshëm ndikon në këmbimin ndërkombëtare të të mirave materiale.

Mosnjohja e natyrës se materialeve që futen në qarkullimin mund të sjelle deri te prishja dhe rënia

e kualitetit e disa raste deri te humbja e vlerës përdoruese, gjë që i shkakton dëm prodhuesit dhe

organizatave transportuese. Në mënyre që ti iket ndërrimit të kualitetit gjatë transportit janë

hartuar standardet ndërkombëtare dhe nacionale dhe kushtet teknike me të cilat rregullohen

kushtet e transportit të materialeve.

Ambalazhimi dhe paketimi i materialeve për transport e kanë rëndësinë vendimtare për

ruajtjen e kualitetit. Funksionet e paketimit dhe ambalazhimit në transport dhe tregti janë të

shumëfishta. Prej paketimit kërkohet që ti sigurojë konsumatorit kualitetin fillestare, që të

mundësoje qëndrim sa më të gjatë, si dhe mbyllje te paketës (paketimi) pa dëmtim të materialit

duke garantuar edhe sasinë e prodhimit.

Mënyra e paketimit varet edhe nga natyra, e metodës dhe mënyrës së transportit gjegjësisht

porositjes, si dhe kërkesës së tregut. Zgjedhja e materialit ambalazhues gjithashtu është e

kushtëzuar në natyrën e mallit, pasi qe ambalazhi dhe paketimi konsiderohen si pjesë përbërëse të

procesit teknologjik, atëherë nuk mund qarte të vendoset kufiri në mes transportit të materialit dhe

teknologjisë se prodhimit. Në kuptim tekniko-teknologjik transporti i materialeve mund te jetë i

brendshëm dhe i jashtëm.

Transporti i brendshëm, është i definuar me qarkullimin e materialit në procesin prodhues,

prej lëndës së parë deri te prodhimi i gatshëm, ndërsa i jashtmi prej depos së prodhuesit deri te

depoja e harxhuesit ose konsumatorit.

Shembulli i transportit te brendshëm te materialit është treguar në figurrën 3, ndërsa në

figurën 4., është dhënë diagram i lëvizjes se materialit prej reparti në repart duke e nënvizuar

gjatësinë e rrugës dhe sasinë e materialit.

Figura 4- Diagrami i qarkullimit të materialit në industrinë e ndërtimit të

makinave

1.4 Mjetet për manipulim me material

Mjetet për manipulim me material mundësojnë qarkullimin më të shpejtë dhe më të mirë,

produktivitet më të madh në qarkullimin e materialeve. Ndahen në mjetet për bartjen e materialit

(pajisjet) për manipulim me dorë, pajisje me lëvizje me motorë dhe transport si dhe mjetet për

transportin rrugorë, hekurudhorë, detarë, ajërorë dhe kozmik. Pasi që natyra e materialeve është

specifike edhe gjatë manipulimit, transportit kërkohen kushte specifike për arsye te ruajtjes se

kualitetit te materialit dhe konsumit te tij.

2.0 Rëndësia e njohjes së natyrës të materialeve dhe

komunikacionit

2.1 Hyrje

Vlera e materialit bazohet në vlerat e lëndëve të para të përdorura dhe punës së harxhuar

për prodhimin e tyre, që llogaritet si punë shoqërore e pranuar. Vlera shfrytëzuese e materialit

është e përcaktuar ekskluzivisht me vetitë dhe natyrën e materialit.

Materiali i cili e humb vlerën shfrytëzuese mbetet pa vlerë. Për ruajtjen e vlerës

shfrytëzuese të materialit gjatë transportit, rendësi të madhe ka njohja e natyrës se tij. Kjo do të

thotë që përveç njohurive teknologjike, të nevojshme për prodhim, është e domosdoshme dhe e

rëndësishme edhe e njohja e përbërjes dhe vetive të materialit. Dihet që vetitë e materialit

kushtëzohen nga përbërja kimike e tij. Prej te gjitha vetive, sa i përket transportit rendësi më të

madhe ka ndjeshmëria.

Në princip, ndjeshmëria e ndonjë materiali si mall në transport duhet t’u përshtatet shkallës

se ndikimeve të jashtme dhe qëndrueshmërisë se tij gjatë transportit dhe kohës së përdorimit. Kjo

d.m.th që materiali duhet te jete i qëndrueshëm, i rezistueshëm prej ndikimeve të jashtme.

Zvogëlimi i intensitetit te ndikimeve të jashtme në material gjatë transportit arrihet me paketim

dhe ambalazhim, si dhe me përshtatjen e kushteve tjera te transportit, përdorimit dhe manipulimit.

Materialet në transport mund të jenë të ndjeshëm në forcat mekanike, lagështi dhe ujë,

oksigjen, korrozion (ndryshk), pa-pastërti, e cila ndjeshmëri paraqitet përmes ndërrimit të erës dhe

shijes si dhe ndërrimit te pamjes. Njohja e ndjeshmërisë së materialit është bërë veçanërisht e

rëndësishme me aplikimin ‘’Tranzitikes’’ (fr. “transitique”) në prodhim dhe në transport.

“Tranzitika” mundëson që makina të punoj pesë herë më shumë, me më pak punëtorë, me

sasi dhe cilësi më të lartë. Në ditët e sotme ““Tranzitika”” (bartja e materialit) është bërë një tërësi

e industrisë prodhuese, si grup i operacioneve të automatizuara.

Operacionet e automatizuara për bartjen e materialit e përfshijnë zhvendosjen e lëndëve të

para në depo, zhvendosjen e pjesëve të gatshme në depo si dhe përcjelljen automatike te

ndryshimeve te vetive te materialit në prodhim dhe në transport.

Me tranzitikën zvogëlohen rezervat e tepërta në depot e lëndëve të para dhe prodhimeve të

gatshme, eliminohen ‘’fytet e ngushta’’ në prodhim dhe transport, zvogëlohet numri i prodhimeve

me gabime, ndërsa kontrolli i cilësisë rritet deri në maksimum.

Në përgjithësi : mjetet e prodhimit + “Tranzitika” + informatika asgjë nuk i lihet rastit të

harresës njerëzore.

““Tranzitika”” bashkëkohore në transport te materialeve merr parasysh ndjeshmërinë e

tyre gjatë bartjes prej prodhuesit deri te harxhuesi duke marrë parasysh të gjitha fazat e

manipulimit.

2.2 Rëndësia e njohjes së natyrës se materialeve dhe transportit

Zhvillimi tekniko-teknologjik në 20 vitet e fundit ka kushtëzuar ndryshime te

domosdoshme te procesit teknologjik në prodhim dhe transport. Qëllimi i këtyre ndryshimeve në

teknologjinë e transportit-integral te proceseve brenda dhe ndërmjet formave te proceseve që i

përfshijnë te gjitha proceset prodhuese, prodhuese-harxhuese dhe proceset tranzitike. Natyra e

materialeve të cilat vihen në transport dukshëm ndikon në teknologjinë transportuese. Zgjedhja e

teknologjisë transportuese është e kushtëzuar nga forma e materialit dhe stabilitetit te tij gjate

transportit.

Të tri gjendjet agregate te materialit si forma fillestare në transport nuk janë të

mjaftueshme për definimin e materialeve që kanë të bëjnë me tranzitiken, për ketë arsye, sipas

stabilitetit hapësinore të formës dallojmë:

- materialet pa formë,

- materialet pluhur,

- materialet në formë pastash dhe

- materialet me formë të qëndrueshme.

Materialet pa formë janë: gazrat nën presionin atmosferik, gazrat e komprimuar, lëngjet

dhe disa sisteme dyfazore. Në grupin e sistemeve dyfazore p.sh bëjnë pjese : tretjet e gazrave nen

presion normal dhe mbi presion, emulsionet si dhe suspensionet. Një veti e ndryshme e gazrave

është se nën presion normal dhe nën presion të rritur e plotësojnë tërë hapësirën e cila me

komprimim mund të zvogëlohet. Me shtypjen dhe ftohjen nën temperaturën kritike (temperatura

mbi të cilën një gaz me shtypje nuk mund të kthehet në gjendje të lëngët) gazrat kthehen në

gjendje agregate të lëngët. Për presionin (shtypjen, vëllimin dhe temperature te gazrat ekziston

lidhshmëria e përshkruar me relacionet e reduktuara të Berthele-it:

pVm = RT ose pV = nRT

ku janë,

p – presioni (ose forca në njësinë e sipërfaqes),

Vm – vëllimi molar (vëllimi për njësi të sasisë së materiesë),

R – konstantja e gazrave ( 8,314 JK-1 mol-1, n – numri i moleve të gazrave,

T – temperatura termodinamike.

Me ekuacionin e gjendjes së gazrave (J. D Vander Vals) në vitin 1873 lehtë mund të

llogaritet presioni i gazrave në enët transportuese gjatë deponimit ose transportit të tyre. Lëngjet,

gazrat dhe tretjet e gazrave marrin formën e enës në të cilën ndodhen ato. Mirëpo, lëngjet me

komprimim (shtypje) nuk e ndërrojnë vëllimin ndërsa sipërfaqja e lëngut në enë gjithmonë e ruan

pozitën horizontale.

Materialet në formë pluhuri janë granulat, kokrrizat etj. Gjithashtu e marrin formën e enës

në të cilën ndodhen. Për ndryshim nga lëngjet nuk e marrin pozitën horizontale nën veprimin e

forcës së gravitetit mirëpo kundrejt horizontales e marrim një kënd të ashtuquajtur këndi i derdhjes

si në figurën 7.

Rezultat i kësaj do të jetë kotangjenti i këndit alfa i cili mbyllet me horizontalen dhe tehun

(gjeneratrisa e konit) të materialit i cili formohet kur materiali në mënyre standard zbrazet në

pllakën horizontale me sipërfaqe të caktuar. Sa më i madh të jetë kotangjenti i këndit zbrazja mund

të jetë më e mirë dhe e kundërta. Rezultatet e fituara përpunohen në mënyre statistikore dhe janë të

besueshme. Matjet bëhen në temperaturë 20 oC dhe 65 % të lagështisë relative sipas barazimit:

][

][50

mmh

mmctg

Vetia e zbrazjes, si karakteristike reologjike ka rëndësi të madhe nga aspekti prodhimit,

transportit, deponimit dhe aplikimit. Është normale që në zbrazjen e këtyre materialeve të ndikoj

edhe përbërja granulo-metrike dhe vetitë tjera kimiko-fizike.

Në ‘’Tranzitiken’’ e materialeve granulore ndikon edhe masa zbrazëse. Ky është raporti i

masës dhe vëllimit. Ky raport varet nga madhësia dhe forma e grimcave, at’hezioni në mes

grimcave, shpërndarjes dimensionale të grimcave dhe dendësisë së fazës së ngurtë, me

vibrimin dhe dridhjen gjatë transportit të materialeve granulore hapësira në mes grimcave

zvogëlohet, masa ngjeshëse rritet ndërsa vëllimi bëhet gjithnjë e me i vogël.

Materialet në formë paste janë; yndyrat, kremrat e ndryshme, shkumat etj. Këto materiale

nën ndikimin e forcës më të madhe se forca e gravitacionit mund të rrjedhin. Kanë formë të

qëndrueshme më të madhe se lëngjet dhe materialet granulore. Këto materiale janë kryesisht

sisteme dispersive të përbëra nga faza dispersive e ngurtë, më së shpeshti pluhuri dhe fazes

dispersive të pandërprerë rrjedhëse si mjet disperzioni. Shkumat janë sisteme dispersive të cilat i

kanë të kyçur edhe fazën dispersive të gaztë.

Në ‘’Tranzitikën’’ e lëngjeve dhe materialeve në formë pastash rendësi të madhe ka vetia

rrjedhëse e cila shprehet si viskozitet. Viskoziteti si veti e materiale nuk varet nga presioni derisa

vetia e rrjedhjes së materialit në formë paste varet nga presioni. Fërkimi i brendshëm në mes

grimcave i shprehur si viskozitet, mund te shprehet si:

- viskoziteti dinamik (absolut) njësia (Pa s)

- viskoziteti kinematik njësia (m2/s)

- viskoziteti relativ i shprehur në shkallë të Engler-it (°E ), në sekonda të Redwood-it (Rs_ dhe

sekonda të Saybolt-it (Ss).

Rrjedhja e lëngjeve ideale është e përshkruar me barazimin:

t = ηD

ku janë: t – sforcimi në rrëshqitje,

η – koeficienti i proporcianalitetit dhe

D – shpejtësia e rrëshqitjes.

Sforcimi në rrëshqitje definohet si:

errëshqitëssipërfaqe

errëshqitësforca ; Pa

m

N

2

Shpejtësia rrëshqitëse D mund të shpjegohet me modelin e dy ‘’pllakave’’ gjatë së cilës

pllaka e sipërme zhvendoset në kahjen e sforcimit t derisa pllaka e poshtme është e përforcuar në

dysheme si në figurën 8.

Shpejtësia rrëshqitëse D definohet sipas barazimit:

y

dvD ose )s(

s

Vmax 1

ku janë :

V – shpejtësia e pllakës së sipërme (cm/s),

y – distanca në mes pllakave (cm).

Koeficienti i proporcionalitetit gjegjësisht viskoziteti dinamik është dhënë me shprehjen:

sPasm

N;

D

vh

2

Newtoni- ka supozuar që koeficienti i proporcionalitetit në mes të sforcimit dhe shpejtësisë

ishte dashtë me qenë konstant për të gjitha llojet e lëngjeve mirëpo në praktikë kjo vlen vetëm për

ujin dhe vajërat minerale ‘’lëngje ideale’’ gjegjësisht ‘’lëngjet e Njutonit’’ (që shihet në figurën nr.

9). Më shumë se 90% e lëngjeve nuk sillen sipas ligjit të Newton-it.

Në viskozitetin dinamik ndikojnë 5 parametra: lloji i lëngut, temperatura, shtypja

(presioni), shpejtësia dhe koha e rrëshqitjes.

Në praktikë, gjatë përcaktimit te viskozitetit dinamik, nevojitet që 4 parametra të jenë

konstante gjatë zhvillimit te përcaktimit laboratorik të viskozitetit.

Mbushja dhe zbrazja e lëngjeve në “tranzitikë” ka rendësi të madhe. Përveç natyrës së

lëngut gjatë manipulimit me te, duhet të merret parasysh edhe sezoni vjetor (temperatura), lloji

dhe kualiteti i pompës me të cilën punohet gjate mbushjes dhe zbrazjes se substancave të

lëngshme si dhe faktorë të tjerë të përmendur më herët.

Në praktiken transportuese. gjithnjë e më tepër shfrytëzohet viskoziteti kinematik dhe

relativ, të cilët në mes veti mund të përllogariten. Viskoziteti bie me rritjen e temperaturës, ndërsa

rritet me rritjen e presionit dhe dendësisë.

Viskoziteti dinamik përcaktohet me viskozimetrin sipas Ostwald – it, viskoziteti kinematik

me viskozimetrin me kapilar qelqi sipas Vogel – Ossg-ut, ndërsa viskoziteti relativ me

viskozimetër sipas Engler-it, Redwood–it dhe Saybolt-it. Në kohën më të re në përdorim është

edhe viskozimetri rrotullues i paraqitur në figurën 10.

Viskoziteti kinematik matet me viskozimetrin sipas Ostwald-it të tregur në figurën 11,

duke matur kohën e rrjedhjes (në sekonda) sasinë e caktuar të materiesë (substancës) në

temperaturë të caktuar. p.sh shkala e Engler-it për viskozitet fitohet ashtu që koha e rrjedhjes se

200 ml substancë në 20 o C, pjestohet me kohën e rrjedhjes se 200 ml ujë pranë temperaturës së

njejt 20 0 C.

Edhe një veti e rëndësishme e materialeve formë paste për “tranzitiken” është pika e

rrjedhjes (pikjes), plasticiteti, penetrimi (depërtimi, zhbirimi) dhe separimi (ndarja) gjatë

dispersionit (trejtes koloidale) dhe emulsionit.

Pika e rrjedhjes tregon qëndrueshmërinë (rezistencën) e materialeve në formë pastash në

temperatura të rritura.

Plasticiteti është karakteristikë e materialeve me viskozitet të ulët dhe shprehet nëpërmjet

matjes së forcës së prerjes në plastometrin e treguar në figurën 12.

Penetrimi është veti e materialeve në formë pastash e cila tregon konsistencën

(njëtrajtshmërinë)-qëndrueshmërinë. Matet me penetrometrin standard të treguar në figurën13.

Pasta jomogjenizuese vendoset në një temperaturë konstante 25 oC. Me rënie të lirë

lëshohet konusi në pastë dhe ndarjen e instrumentit matet thellësia e depërtimit.

Materiale me formë stabile karaterizohen nga një stabilitet të lartë ndaj ndërrimit të

formës dhe volumit. Këto materiale mund të jenë tridimensionale, dydimensionale dhe lineare.

Është vështirë të vihet kufiri në mes të materialeve granulore me kokrra të mëdha dhe materialeve

me formë të qëndrueshme (stabile).

2.4. Rëndësia e njohjes së vetive fiziko-kimike

të materialeve në komunikacion

Është e njohur që me shtypjen e gazrave vjen deri te kondensimi i tyre. Gazrat mund të

kondensojnë nën veprimin e presionit të lartë dhe temperaturës mjaft të ulët. Në këto kushte

molekulat afrohen në mes veti, e në mes tyre fillojnë të veprojnë forcat tërheqëse të njohur si

forcat e Van der Walas-it. Kështu psh., uji kondenson në temperaturën 100 oC gjatë shtypjes prej 1

bari. Procesi i kundërt me kondensimin është avullimi. Temperatura mbi të cilën një gaz nuk mund

të shndërrohet në gjendje të lëngët pa marrë parasysh madhësinë e presionit që vepron mbi te,

quhet temperaturë kritike, Tk. Presioni kritik, Pk është ai presion që ushtrohet mbi ndonjë gaz,

gjatë një temperaturës kritike për ta shndërruar atë në gjendje të lëngët.

Kur një lëng avullon, gazrat mbi sipërfaqen e substancës krijojnë presion, i cili duhet të

jetë më i madh se presioni jashtë enës. Nëse ndodh e kundërta, atëherë vjen deri te kondensimi.

Kur një lëng avullohet (vlon) ose kur avullon (sublimon) ndonjë substancë e ngurtë, atëherë gazrat

mbi substancë bëjnë presion mbi te, i cili mund të matet si presion i avullit. Ky presion matet

sipas metodës së Reid-it në të ashtuquajturin aparat të Reid-it, i cili varet nga përbërja kimike e

substancës, presionit të jashtëm si dhe nga temperatura. Ky është parametër me rëndësi në

“tranzitikë”, pasi që me njohjen e kësaj madhësie mund të parashihen humbjet “kalo”, gjegjësisht

saktësisht të flasim për evaporimin p.sh. të lëndëve djegëse të lëngëta gjatë distribuimit të tyre.

Gjithashtu, është e njohur se molekulat e gazrave nuk kanë shpërndarje të rregullt, ndërsa

te lëngjet mund të flasim për një rregullshmëri të “shkallës së ulët”. Me uljen e temperaturës së

lëngjeve, vie deri te rritja e forcave tërheqëse të molekulave mes veti, për këtë arsye thuhet se

materiet e ngurta kanë strukturë të rregullt. Nëse kjo strukturë e rregullt përsëritet në tërë masën e

substancës së ngurtë, atëherë bëhet fjalë për kristalin gjegj. ndërtimin kristalor të substancave (

kristal=akull i tejdukshëm). Shumë substanca në kristalet e tyre përbëjnë të ashtuquajturin ujë

kristalor, i cili nën kushte të caktuara lirohet prej kristalit (materialit), në këtë rast bëhet fjalë për

ajërosjen (efloreshencën). Ato materie të ngurta të cilat e thithin ujin janë te njohura si

higroskopike (delikvescente).

Higroskopia rritet me rritjen e presionit të ajërit në ajërin e rrethinës. Materialet

higroskopike shfrytëzohen për tharjen si desikatorë, posaçërisht për ruajtjen e materialeve

nga lagështia në ‘’tranzitikë’’.

Vetia e tretjes së substancave në ujë edhe tretës të tjerë është si pasoje e ndërtimit kimik të

materialeve. Tretja (solucioni) është sistem homogjen, e cila përbëhet prej molekulave

njëtrajtësisht të përziera të dy ose më shumë substancave, gjatë së cilës njëra ose disa prej tyre

janë tretës e të tjerat të tretura. Zakonisht, uji është tretësi që përdoret më së shpeshti, por

shfrytëzohen edhe shumë tretës të tjerë organike ose inorganik. Sasia e materiesë së tretur në

sasi të caktuar të tretësit njihet si tretshmëri.

Tretshmëria varet prej temperaturës, me rritjen e temperaturës edhe ajo rritet. Gjate tretjes

së materiesë harxhohet energji – nxehtësia e tretjes. Tretjet gjithherë kanë temperaturë të ngrirjes

më të ulët, temperaturë të vlimit më të lartë dhe dendshmëri edhe më të lartë se tretësi, që është e

rëndësishme të dihet gjatë përcaktimit të kushteve të transportit të tretjes. Në praktikë i hasim këto

tipe të tretjes :

- tretja e gazit në gaz (p.sh. propan-butan),

- tretja e gazit në lëngje (p.sh. dyoksidi i karbonit në ujë),

- tretja e gazit në materien e ngurtë (p.sh. hidrogjeni në legura),

- tretja e lëngut në lëng (p.sh. etanoli në ujë),

- tretja e substancës së ngurtë në lëng (p.sh. sheqeri në ujë),

- tretja e substancës së ngurtë në masën e ngurtë (p.sh. legurat, lidhjet e ngurta),

Koncentrimi i substancës së tretur në tretës shprehet në disa mënyra:

- përqindja peshore (p.sh. numri i gramëve të masës tretëse në 100 gram tretje),

- përqindja vëllimore ( p.sh. numri i mililitrave të masës së tretur në 100 ml tretje),

- koncentrimi molar (numri i moleve të masës së tretur në litra të tretjes),

- koncentrimi normal (numri i gram ekuivalenteve të masës së tretur në litra të tretjes).

3. Ndarja e materialeve në komunikacion

3.1 Hyrje

Qarkullimi i materialeve duke marrë parasysh natyrën dhe vetitë e tyre është mjaft

kompleks, ndërsa ndarja varet prej shumë faktorëve. Sot vlerësohet se ka shumë materiale të

ndryshme me veti specifikime të cilat kërkojnë trajtim special gjatë përpunimit dhe transportit

vështrimi mbi ndarjen e materialeve është i ndryshëm nga aspekti i prodhuesit, konsumuesit, në

‘’Tranzitikë’’ ose ekonomikë. Në përgjithësi, në praktikë dominojnë këto lloj ndarje :

- ndarja e materialeve sipas manipulimit,

- ndarja sipas shkalles se përpunimit,

- ndarja e materialit sipas vetive,

- ndarja e materialit sipas vlerës dhe

- ndarja e materialit sipas cilësisë.

3.2 Ndarja e materialit sipas manipulimit (përdorimit)

Nevoja për ‘’tranzitikën’’ e materialeve ekziston në të gjitha fushat njerëzore, gjatë të

cilave materialit nuk i ndërron vlera dhe forma.

Sipas aspektit të manipulimit mund të bëhet fjale për:

- dokumentet,

- materialet granulore,

- lëngjet,

- gazrat,

- materialet mekanike (me copa),

- paketimi,

- deponimi dhe

- transporti i jashtëm.

Manipulimi dhe dokumente, letra me vlerë dhe me para, atje ku kërkohen shpejtësia dhe

saktësia nevojitet të përdoret teknikë e posaçme siç është posta pneumatike, ashensorët, shiritat

lëvizës, pajisjet elektronike etj.

Manipulimi me materialet granulore në kohet e fundit ka evoluar teknikisht dhe

teknoligjikisht, evolucioni, ndërrimi i natyrës kështu që kur është e nevojshme sasi e madhe e

materialeve granulore, shfrytëzohen pajisje pneumatike.

Materialet granulore të paketuara në ambalazh adekuat hyjnë në grupin e materialeve

mekanike (copa), gazrat, lëngjet dhe materialet granulore të ngurta nga aspekti i ‘’tranzitikes’’

hyjnë në të njëjtin grup .

Materialet mekanike manipulohen copë për copë, gjatë kësaj duhet të kihet parasysh

ndjeshmëria e materialit, i cili mund të jetë i paketuar ose pa paketuar, nëse ndjeshmëria në

kushtet e ‘’tranzitikës’’ është e pa rëndësishme. Pajisjet për manipulim të këtyre materialeve në 30

vitet e fundit kanë pasur një zhvillim të hovshëm në suazat e transportit të integruar. Sa më shumë

copa, gjegjësisht sa më e madhe të jetë masa e materialit që zhvendoset për një kohë të caktuar me

një kalim, atëherë do të arrihet një efikasitet më i madh dhe çmim më i lirë i qarkullimit si është

treguar në figurën 15.

Paketimi është një operacion teknologjik cili paraqitet si pjesë përbërëse e prodhimit.

Qëllimi i paketimit është mbrojtja e prodhimit gjatë deponimit, ngarkimit, transportit dhe

shkarkimit, deri te konsumatori fundit. Në zgjedhjen e materialit për paketim (ambalazh) ndikon

natyra e mallit e cila paketohet dhe mjetet transportuese që do të shfrytëzohen në “tranzitikë”.

Deponimi në ‘’tranzitikë’’ përfshinë operacionet e shkarkimit, pranimit, harmonizimin me

mirëmbajtjen e materialit sipas kushteve të kërkuara deri te përcjellja e materialit te prodhuesi ose

te konsumatori i jashtëm.

3.3. Ndarja e materialeve në bazë të shkalles së përpunimit

Sipas shkallës së përpunimit materialet në industri ndahen:

- lëndët e para,

- gjysmë prodhimet dhe

- prodhimet finale.

Lëndët e para janë materiale të cilat në teknologji gjegjësisht prodhimtari paraqesin

materiale fillestare. Në përgjithësi lëndët e para janë materiale në të cilat nuk është kryer ndonjë

punë në suazat e industrisë përpunuese.

Prandaj ato janë prodhime të fituara nga eksploatimi i pasurive natyrore siç janë :

- prodhimet nga eksploatimi i pyjeve (shfrytëzimi i pyjeve),

- prodhimet bujqësore,

- prodhimet e xehetarisë,

- prodhimet e peshkatarisë,

- kripa e detit,

- uji i ujësjellësit etj.

D.m.th me lëndën e parë nuk nënkuptohet materiali në të cilin nuk është bërë asnjë lloj

pune. Pasi që xehet dhe mineralet në tokë, ajëri, uji dhe bimët në të cilat njeriu nuk ka investuar

asnjë lloj pune nuk mund të konsiderohen si lëndë të para. Ato janë potenciale burimore të lëndëve

të para. Prej kësaj mund të konstatojmë se çdo lëndë e parë është lëndë pune por çdo lëndë pune

nuk është lëndë e parë.

Gjysmë prodhimet ose mes fazat paraqesin gjendjen e materialit e cila ndodhet në mes

proceseve të veçanta teknologjike. Të gjitha format e lëndëve punuese të cilat rrjedhin në procesin

e prodhimit prej lëndës së parë deri te prodhimi i gatshëm mund të konsiderohet si gjysmë

prodhime. Është e rëndësishme të ceket se gjysmë prodhimet paraqesin materialin reprodukues

(reproduktiv). Karakteri ekonomik – komercial i gjysmë prodhimit e përcakton se një material i

përpunuar a do të konsiderohet si lëndë e parë, gjysmë prodhim ose i gatshëm. Prodhimet e

gatshme janë ato materiale në të cilat nuk ka nevojë të bëhet përpunimi i mëtutjeshëm.

Prodhimet finale ndahen në:

- mjetet e punës dhe

- mjetet për konsum personal.

Në sasinë dhe cilësinë e prodhimeve të gatshme ndikim më vendimtarë kanë veglat dhe

pajisjet me të cilat ato prodhohen. Mjetet e punës në prodhim dhe ‘’tranzitikë’’ kanë pësuar një

zhvillim të vërtetë pas luftës së dytë botërore. Ky zhvillim ka shkaktuar edhe revolucionin e tretë

teknologjik i cili është në zhvillimin e sipër. Zhvillimi i hovshëm teknologjik i mjeteve të punës ka

kushtëzuar një kërcim të përnjëhershëm në prodhimin e mjeteve të konsumit personal.

Ky zhvillim ka lansuar në prodhim dhe aplikimin (përdorimin) e materialeve të cilat nuk

kanë ekzistuar në natyrë.

Në bazë të kësaj (shkallës së aplikimit teknologjik) materialet mund t ndahen në:

- prodhime natyrore,

- prodhime artificiale ose artistike dhe

- prodhime sintetike.

Në prodhimet natyrore të fituara nga burimet natyrore të cilat nuk i nënshtrohen asnjë

përpunimi teknologjike, bëjnë pjesë prodhimet e xehetarisë, bujqësisë, pylltarisë, gjuetisë,

peshkatarisë.

Prodhimet artificiale ose artistike janë prodhime të industrisë përpunuese dhe veprimtarive

tjera, të cilat fitohen nga prodhimet natyrore gjegjësisht lëndët e para pa ndryshime të dukshme

kimike në përbërjen e tyre Përbëja kimike e tyre është e përafërt me përbërjen kimike të

materialeve natyrale prej të cilave rrjedhin ato. Materialet artificiale fitohen kryesisht me veprimin

e procese kimiko-fizike dhe fiziko-mekanike në materialet natyrore dhe materie të tjera

riprodhuese.

Prodhimet sintetike gjegjësisht materialet sintetike formohen me sinteza kimike gjatë së

cilës përbërja kimike, struktura dhe vetitë e materialit të fituar dukshëm ndryshojnë dhe dallojnë

prej përbërjes kimike, strukturës dhe vetive të lëndëve të para prej të cilave fitohen ato. Materialet

sintetike munden me qenë zëvendësime për ato prodhime që i gjejmë në natyrë (lëkura artificiale-

sintetike, fijet sintetike dhe pëlhurat, goma sintetike etj.) ose ato janë materiale për te cilat në

natyrë nuk mund të gjinden shembuj për krahasim (masat plastike silikone, yndyrat sintetike,

vajërat sintetike etj). Në praktikë është vështirë të vërehet kufiri në mes të materialeve artificiale

dhe sintetike. E njëjta gjë vlen edhe për materialet natyrale dhe artificiale. p.sh. birra praktikisht

është natyrale ndërsa është fituar artificialisht nga prodhime natyrore.

3.4. Ndarja e materialeve sipas vlerës

‘’”Tranzitika”’’ e materialeve dhe sipas kësaj materialet sipas vlerës komerciale mund të

ndahen në:

- materiale me vlerë të ulët,

- materiale me vlerë të mesme,

- materiale me vlerë të lartë.

Materialet me vlerë të ulët ekonomikisht nuk mund te barten me një transport të shtrenjtë

dhe të gjatë, ku paketimi dhe ambalazhi më së shpeshti shmangen. Më së shpeshti transportohen

me transport rrugorë dhe hekurudhore në distanca sa më të shkurta.

Në mënyrë që të kursehet në paketim dhe ambalazhim të materialeve, nga aspekti

ekonomik është më e arsyeshme të transportohen të hapura ‘’rinfuz’’ nëse është i mundur

(transporti i çimentos, miellit, drithërave etj.).

Materialet me vlerë të mesme mund të bartin çmimin e paketimit dhe ambalazhimit me

vlera të mesme, transport me vlerë të mesme etj. Këtu bëjnë pjesë shumë materiale, prodhimet e

industrisë përpunuese si mall për konsum të gjërë materialet reprodukuese, prodhimet ushqimore,

prodhimet e industrisë, tekstilit.

Materialet me vlerë të lartë bartin edhe paketimin, ambalazhimin dhe transportin më të

shtrenjtë . Këtu bëjnë pjesë: paratë, materialet e çmueshme, barnat, kozmetika, prodhimet

biologjike, dërgesat postare me vlerë.

3.5. Ndarja e materialit sipas cilësisë

Nga aspekti i cilësisë, në vende të ndryshimeve të botës materialet shënohen dhe

kategorizohen në mënyra të ndryshme, të cilat kryesisht mund të jenë:

- materialet me cilësi jashtëzakonisht të mirë,

- materiale me cilësi të mirë,

- materiale me cilësi të mesme dhe

- materiale me cilësi të ulët.

Materialet me cilësi jashtëzakonisht të mirë vijnë në tregjet e zgjedhura me shenja të

cilësisë më të lartë si: Extra, de Luxe, Superior, Purisima, Export, Proanalisi etj.

Materialet me cilësi të mirë lajmërohen në tregje me shenja si: klasa e 1, Klasa A, Klasa B

kualiteti I dhe Ia, Super, Prima, Original etj.

Materialet me cilësi të mesme lajmërohen në tregje me shenja si: Klasa e 2, Klasa B,

Media, Seconda, kualiteti i mesëm etj.

Materialet me cilësi të ulët janë më të dobëta por më të përdorura, të cilat në tregje

lajmërohen me shenja si: Klasa e 3, Klasa C, Tercia, ose Uzans, Consum, Merkantil.

Në bazë të konventës së cilësisë dhe rregullimit te konsumatorit në disa materiale mund të

flitet për:

- cilësinë tekniko-teknologjike (Qt),

- cilësinë estetiko-funksionale (Qe),

- cilësinë ekonomiko-komerciale (Qk),

Cilësitë tekniko-teknologjike, estetiko-funksionale, ekonomiko-komerciale si cilësi e

tërësishme (Q) vlerësohen në mënyra të ndryshme te materialet e ndryshme

3.6. Ndarja e materialeve në bazë të vetive

Në bazë të gjendjes agregate materialet ndahen në:

- gazra,

- lëngje,

- të ngurta.

Në çfarë gjendje agregate mund të ndodhet ndonjë material varet prej vetive kimike dhe

fizike të tij.

Në bazë të ndjeshmërisë materialet mund të jenë:

- të ndjeshëm në lagështi, oksigjen, korrozion, aromë, forca mekanike etj.,

- ekologjikisht të dëmshëm, siç janë: eksplozivet, materialet e vet ndezëse dhe

materialet që lehtë ndizen, materialet agresive, të helmueshme radioaktive dhe materialet

me aroma të pakëndshme,

- materialet stabile dhe inerte të cilat manipulohen në mënyrë standarde në ‘’Tranzitikë’’.

Në bazë të vetive mekanike materialet mund të jenë:

- elastike, gjegjësisht plastike,

- të thyeshme (brishta),

- të shtalbëta dhe

- materiale të forta

Në bazë të vetive aplikuese (përdoruese) materialet mund të jenë:

- harxhuese, të cilat mund të jenë prodhuese-harxhuese dhe materialet për

konsum të gjërë,

-investuese, të cilat mund të jenë: mjetet e punës (mjetet themelore) dhe materialet

harxhuese lëndët e para dhe gjysmë fabrikatet.

4.0. Klasifikimi i materialeve në komunikacion

4.1 Bazat e sistemimit të materialeve

Sistemimi i materialeve në epokën e revolucionit të tretë teknologjik paraqet lëmi të

rëndësishme të komunikacionit dhe teknologjisë. Materialet radhiten në grupe me shenja, të cilat

kohëve të fundit paraqiten me numra. Sistematizimi ka rendësi të madhe në të gjitha veprimtaritë

njerëzore. Në prodhimtarinë materiale, materialet mund të radhiten sipas degëve industriale ose

sipas lëmise prodhuese, e në ketë pikëpamje flasim për koleksionin e materialeve

(cologere=tubimi, grupimi, bashkimi). Shpeshherë me koleksion nënkuptohet përmbledhja e

materialeve të llojit të njëjtë.

Pjesa e koleksionit të materialit e një dege prodhuese që gjendet në tegti quhet sortiment

(lex. sortiman) (sorti=zgjedhje). Dallohet sortimenti prodhues dhe i tregtisë.

Materialet, të cilave të gjitha vetitë me rendësi u përputhen, i takojnë një lloji. Në një lloj

të caktuar të materialeve me sistemim mund të ndahen nënllojet, ndërsa në nënlloje sortat, në sorta

radhët, në radhë kategoritë (klasat), në kategori grupet, në grupe ekzistojnë klasat dhe tipet e

materialeve..

Sortet përfshijnë më shumë gjini të materialeve gjegjësisht klasa tregtare të materialeve.

Gjinia përfshinë më shumë lloje materialesh me veti të njëjta shfrytëzuese.

Rradha – përfshinë më shume lloje gjegjësisht gjini te materialeve,

Kategoria – përfshinë më shumë radhë të materialeve në të cilat ekziston dallueshmëri e

caktuar mes tyre.

Grupi – përfshinë më shumë kategori nga aspekti i aplikimit të tyre.

Në tabelën 5. Janë dhënë emrat e kategorive (kryesisht latinisht) në sistemimin e

materialeve.

TABELA 5. Emërtimet e kategorive në sistemimin e materialeve

Shqip Latinisht Shembull

Ndarja Divisio Mall i konsumit të gjërë

Grupi (nëndarja) Subdivisio Gjërat shtëpiake

Kategoria (klasa) Classis Malli kozmetik

Rradha Ordo Mjetet për higjene

Gjinia Gens Sapunat

Lloji Species Sapunat medicinal

Nënlloji Subspecies Sapun i zgjedhur, delikat

Sorti Sorta Sapun me aromë

Klasa e cilësisë Classis qualitis Sapun luksoz

Për një material sot ekzistojnë më shumë emra ose një emërtim, përfshinë më shumë

materiale. Shumë shpesh hasen edhe emërtime të gabueshme të ndonjë materiali, e cila bëhet me

qëllim për arsye te efekteve komerciale dhe reklama të mira.

Materialet radhiten sipas përdorimit (materialet ndërtimore, veshja, mbathja, kozmetika

etj), mandej sipas natyrës (metalet, plastikat, ngjitësit, ngjyrat, qeramika etj.). Është me rëndësi që

termat e përdorura të sistemimit në ‘’tranzitikë’’ të jenë të logjikshëm, të thjeshtë dhe të qartë.

Në kohë të fundit gjithnjë e më tepër përdoret klasifikimi numerik me përdorimin e numrave

arab.

Në tabelën nr 6. është paraqitur klasifikimi numerik dekad i lirë dhe numerik decimal .

TABELA 6.

Klasifikimi numerik dekad i lire Klasifikimi numerik decimal

Shkalla e pare Shkalla e dyte Shkalla e trete

1 1. 1.1. 1.11.1

11 2. 2.1. 1.11.2

12 3. 2.2. 1.11.3

13 4.

14

2

21

22

221 9. 2.9. 1.11.9.

2211 10. 2.10. 1.11.10.

23 11. 2.11. 1.11.11.

Në klasifikimin numerik dekad të lirë, për shkak të kontrollimit, shfrytëzohen deri dhjetë

grupe më të larta dhe më të ulëta që i kufizon mundësitë e tij.

Në klasifikimin numerik decimal nuk ka kufizime siç shihet në figurën 16. Shfrytëzimi i

klasifikimit numerik decimal në ‘’Tranzitikën’’ bashkëkohorë mundëson aplikimin e

kompjuterëve edhe në prodhim edhe në artikulimin e materialeve.

Për një kohë të gjatë në ‘’tranzitikë’’ është në përdorim klasifikimi ndërkombëtar i cili

mund të jetë:

- klasifikimi universal decimal (KUD),

- nomenklatura e Bruxel-it për klasifikim të tarifave,

- klasifikimi ndërkombëtar standard tregtar (CTCI),

- nomenklatura standarde e statistikës së tregtisë së jashtme (NSST).

4.2. Klasifikimi universal decimal (KUD)

Qysh prej kohëve të lashta njeriu ka tentuar që ti klasifikoj gjërat për rreth vetes, në

mënyrë që disi ti grupoj (radhisë), që ti identifikoj ose që tua caktojë ndonjë veti, tua përshkruaj

ndonjë përbërje, tua përcaktojë gabaritet (dimensionet), tua përcaktojë cilësinë etj.

Klasifikime të materialeve ka pa numër shumë, por më të njohura janë dy sisteme:

- sistemi hierarkik dhe

- sistemi analitiko-sintetik.

Sistemin hierarkik të klasifikimit e përbëjnë klasat e materialeve të cilat sikurse lisi i

degëzojnë nënklasat e kështu me radhë deri te detajet më të imta sipas nevojës.

Sistemi analitiko-sintetik i klasifikimit e përjashton sistemin hierarkik dhe materialit i

ofrohen pika të ndryshme të vështrimit.

Sistemet e klasifikimit mund të jenë:

- të përgjithshëm dhe

- të veçantë.

Sistemi i përgjithshëm i klasifikimit përfshinë të gjitha veprimtaritë e mendjes njerëzore.

Është i ndarë në dhjetë lëmi, të cilat më tutje ndahen në degë. Këtë sistem e ka pranuar Federata

Ndërkombëtare e Dokumenteve (FID) dhe është shndërruar në klasifikim unik decimal (KUD).

Sistemi i veçantë i klasifikimit (KUD) i dedikohet vetëm një mjeti ose disa mjeteve të

ngjashme. Ekziston një numër madh i sistemeve të veçanta (KUD).

I pari, që e ka përdorur klasifikimin decimal është libraristi Melvin Deway nga SHBA në

klasifikimin e librave dhe revistave në vitin 1873.

Sipas KUD-it të gjitha veprimtaritë njerëzore ndahen në dhjetë lëmi:

Lëmi 1. Industria dhe xehetaria;

Lëmi 2. Bujqësia dhe peshkataria;

Lëmi 3. Pylltaria;

Lëmi 4. Ndërtimtaria;

Lëmi 5. Komunikacioni dhe lidhjet;

Lëmi 6. Tregtia dhe hoteleria;

Lëmi 7. Qarkullimi;

Lëmi 8. Veprimtaritë komunale dhe banesore;

Lëmi 9. Veprimtaritë kulturore dhe sociale;

Lëmi 10. Veprimtaritë e organeve dhe shërbimeve shoqërore.

Sipas KUD-it komunikacioni bie në degën 656 e cila është e ndarë në kaptina:

Kaptinat kryesore:

656.1 Komunikacioni rrugorë;

656.2 Komunikacioni hekurudhorë;

656.3 Komunikacioni në binaret special hekurudhorë, hekurudhat industriale, hekurudha e

uzinave;

656.4 Komunikacioni në hekurudhat lokale;

656.5 Pajisjet tjera komunikuese në tokë;

656.6 Komunikacioni në ujë;

656.7 Komunikacioni ajërore;

656.8 Posta, shërbimi postare;

656.9 Lloje e tjera të komunikacionit. Nëse dihet kaptina kryesore e degës së komunikacionit,

në tabelat e KUD-it, të cilat vazhdimisht plotësohen, çdo materiali mund ti gjendet numri.

Shembulli:

656.56 Bartja e lëngjeve dhe gazrave me gypa;

656.073.436 Materialet e rrezikshme;

656.073.436.6 Malli i rrezikshëm në frigoriferët etj.

4.3. Klasifikimi standard ndërkombëtarë i tregtisë (CTCT)

Shoqata e kombeve në vitin 1938 në raportin e komitetit statistikorë të ekspertëve të vet ka

shpallur “listën statistikore minimale të mallrave për tegeti të jashtme’’, e cila ka qenë e bazuar në

‘’Projektin e nomenklaturës doganore të shoqatës së kombeve’’ të vitit 1937.

Klasifikimi standard ndërkombëtare për tregti (CTCI) e ka sjellë sekretariati i kombeve të

bashkuara në vitin 1950, e përmirësuar më 1960. Teksti përfundimtarë i CTCI-së është aprovuar

në vitin 1968. Të gjitha prodhimet janë ndarë në 10 sektorë (kaptina), ndërsa sektorët në degë.

Gjithsejtë janë 56 degë. Degët ndahen në grupe, ndërsa këto në nëngrupe dhe pozicione. Principi i

përshkrimit të numrave duket kështu:

- vendi i parë (numri i pare) - sektorë (kaptina)

- dy vendet e para - dega

- tri vendet e para - grupa

- katër vendet e para - nëngrupi

- të gjithë pesë vendet - pozicioni

Në 656 nëngrupet e reviduara të klasifikimit tregtarë janë përfshire të gjitha llojet e mallit,

të cilat lajmërohen në tregtinë ndërkombëtare.

Prej tyre 257 nëngrupe me tutje janë ndarë në 944 pozicione, ose për të ofruar hollësirat të

interesit ekonomik, ose për të mundësuar përputhjen në nomenklaturën doganore të Bruxel-it.

Në ketë mënyrë në klasifikimin e reviduar tregtarë ka 1312 pozicione.

Nëngrupet janë të tubuara në 177 grupe, të cilat ofrojnë shënime të cilat më së shpeshti

kërkohen në tregtinë e jashtme ndërkombëtare.

Grupet janë të bashkuara në 56 degë dhe më tutje në dhjetë sektorë, të cilat paraqesin

elementet tregtare sipas kategorive ekonomike të caktuara.

Sektori

0 – industria ushqimore

1 – pyjet dhe duhani

2 – lëndët e para

3 – lëndët djegëse minerale, vajërat e të ngjashme

4 – yndyrat dhe vajërat me prejardhje bimore dhe shtazore

5 – prodhimet kimike

6 – prodhimet e industrisë punuese (prodhimet sintetike)

7 – pajisjet dhe mjetet transportuese

8 – prodhimet e tjera të gatshme

9 – transaksionet e ndryshme dhe mallrat që nuk janë përmendur askund

shembull:

Lëmi 1- industria dhe xehetaria

Dega

111 prodhimi, transporti dhe distribuimi i energjisë elektrike;

121 industria e materialit ndërtimorë;

131 hulumtimet gjeologjike të xehetarisë.

4.4. Nomenklatura ndërkombëtare e Bruxel-it

Në shumicën e vendeve evropiane dhe jashtë evropiane nomenklatura e tarifave doganore

bazohet në nomenklaturën doganore të këshillit për bashkëpunim doganorë (“nomenklatura për

klasifikimin e mallit dhe tarifave doganore’’, Bruxelles 1955).

Ajo është nomenklatura e cila bazohet në marrëveshjen ndërkombëtare dhe në të

prodhimet radhiten sipas natyrës së materialeve prej të cilave janë punuar, pasi që kjo ka qenë

traditë në nomenklaturën doganore.

Kjo nomenklaturë shumë u lehtëson punë organizatave prodhuese gjatë plotësimit të

shënimeve në fletëparaqitjet për punët e kontraktuara, eksport dhe importit, si dhe shmangë

vështirësitë që deri tani janë paraqitur në praktikë. Kjo, para së gjithash, sepse te çdo pozicion janë

dhënë komente të thukta, të cilat mundësojnë klasifikim të rregullt.

Sot, në më se tridhjetë vende të zhvilluara rreth 90% e rrjedhave të mallit përfshihet me

klasifikimin unik të mallit për konsum të gjërë. Përcjellja e shpejtë e qarkullimit të mallit dhe

realizimin e vëllimit të shitjes ekonomia botërore dhe evropiane pas viteve të shtatëdhjeta e

kryejnë me sistemin unik ndërkombëtarë numerik gjegjësisht me sistemin EAN.

Në SHBA dhe Kanada shfrytëzohet tjetër sistem (UPC-Universal Product Code), i cili

është kompatibil me EAN-sistemin. Qarkullimi i mallit në BEE prej vitit 1987, nuk është i mundur

pa numrin e EAN.

4.5.2. Sistemi EAN në qarkullimin e mallit

Prej kohës kur në mënyrë intensive ka filluar aplikimi i mënyrës automatike të përcjelljes

së shënimeve në qarkullimin e mallit, shtëpitë e mëdha tregtare, në pretendim që me depërtua në

tregun ndërkombëtarë, kanë filluar të punojnë me sistemin unik ndërkombëtarë të shënimit

numerik të të gjitha llojeve të materialeve.

Arsye kryesore e futjes se EAN-sistemit te çdo vendi është nevoja e rritjes se eksportit,

rritja e produktivitetit te punës dhe qarkullimit të mallit dhe shërbimeve në qarkullimin

ndërkombëtarë dhe të vendit. Vendet të cilat importojnë kushtëzojnë dhe kërkojnë që prodhimet

që i blejnë të jenë të shënuara në mënyre parimore me simbole te EAN-it, pasi që prodhimet e

pashënuara iu paraqesin pengesa në afarizëm.

Përparësia e aplikimit të mënyrës unike të shënimit dhe identifikimit të mallit me

EAN/UPC- simbolet, është në atë se në mënyrë unike jashtëzakonisht shpejt malli arrin deri te

konsumatori.

Me ketë mënyrë të punës gabimet sillen në zero, pasi që kompjuteri dirigjon me rezervat, e

me kohë sinjalizon ndërrimet e ndodhura. Pajisjet elektronike të cilat shfrytëzohen mund te

dirigjojnë deri 10.000 copë të prodhimeve të ndryshme në depo, ndërsa vlera e pajisjeve në kohë

të shkurtër mund të shpaguhet, më së shumti për dy vjet, vetëm nga kursimet e deponimit.

Figura 20. Puna në depon e kompjuterizuar

Figura 21. Leximi i EAN kodit në një vend shitjeje

Figura 22. Leximi i EAN kodit në një depo

Shënimi i mallit sipas EAN-sistemit bëhet me ndihmën e simboleve shiritore-kodeve dhe

numrave, sipas rregullave dhe principeve të caktuara. EAN-sistemi i ka pranuar për simbole

shiritat (shufrat) ose BAR kodin, i cili paraqet grupin e shiritave me ngjyrë (të zezë, të gjelbër,

kaltër, dhe kuqe) dhe hapësirat mes tyre me ngjyrë të bardhë, si në figurën 23.

Figura 23. Kombinimet e mundshme të shufrave të EAN-kodit në

bazën me ngjyra të ndryshme

Bazën e EAN-sistemit e përbëjnë numrat dhe kodi standard, i cili në raste të caktuara mund

të shkurtohet.

EAN-numri përbehet prej 13 shenjave numerike-numrave të cilët janë të ndarë në 4 grupe:

FFF PPPP AAAAA C = 860 0002 00239 6

Tri vendet e para (FFF) paraqesin organizatën anëtare të EAN të shtetit përkatës, katër

vendet e ardhshme (PPPP) janë paraparë për prodhuesin, që bashkërisht paraqesin anën e majtë të

BAR-kodit. Në anën e djathtë të simbolit pesë vendet (AAAAA) shënojnë prodhimin ndërsa e

fundit (C), e trembëdhjeta paraqet numrin kontrollues.

Simboli standard EAN në figurën 24 e përmban: prejardhjen e shtetit, emrin e prodhuesit,

numrin e prodhimit dhe numrin kontrollues, që është karta bazë e ndonjë prodhimi e cila

identifikohet me tregun e përgjithshëm botërorë.

Figura 24. Kodi standard EAN

Numri EAN në mënyre unike transformohet në shirita kodues të sistemit EAN, i cili mund

të lexohet nga pajisjet skenuese elektronike.

Sot në shfrytëzim janë katër variante të simboleve me shirita, EAN-13, EAN-8, UPC-10

dhe UPC-5 si në figurën 25. Në figurën 27 është treguar leximi i simboleve EAN me anë të

skenerit në pozita të ndryshme.

Figura 25. Llojet e simboleve për shenimin e mallit

Figura 26. Procesi i fitimit të versionit të shkurtër të kodit EAN-8

Figura 27. Leximi i EAN-kodit në pozicione të ndryshme

Simbolet e EAN vendosen në mallin e paketuar në mënyra të ndryshme: me shtypjen e

simboleve në ambalazhe, me ngjitjen e tiketave me simbole, varjen e tiketave etj., që të mund të

kryhet te prodhuesi ose në tregti në shtypësin e kodeve të treguar në figurën 28.

Figura 28. Shtypësi i kodit në tiketë i tipit CODEPRINTER 423

Simbolet me shirita janë treguesit më të saktë të shënimeve mbi mallin në prodhim,

deponim, dërgim, transport dhe shitje. Ai siguron, marrje të informative të shpejta, precize, dhe të

lehta mbi qarkullimin e mallrave.

Me aplikimin EAN simboleve me shirita në çdo moment mund te fitohen informatat mbi

gjendjen e rezervave në depon e prodhuesit, në transport ose edhe në shitore. Me një kalim të

thjeshtë me një tufë rreze drite përmbi simbolet në mall, lexuesi i aparatit i përcjell shënimet në

kompjuter për përpunim, e ai me kërkesën tonë automatikisht na jep pasqyrën e gjendjes së

rezervave.

Simbolet EAN mundësojnë mbikëqyrje të saktë mbi dokumentet, veglat, materialet e

klasifikuara dhe informojnë mbi atë se sa dhe kush i shfrytëzon ato dokumente, vegla, materiale

ose p.sh. libra gjegjësisht revista.

5.0 KUALITETI

5.1. Hyrje

Fjala kualitet rrjedh nga fjala latine qualitas (veti, karakter) dhe qualis ( lloj, gjini, cilësi).

Kualiteti i ndonjë materiali përmbledh në vete, të gjitha vetitë, të cilat ndikojnë në vlerën

shfrytëzuese të tij. Nocioni i kualitetit ndonjëherë mund të lidhet edhe me vetëm një veti, e cila

përfaqëson karakteristiken më me rëndësi në shfrytëzimin e materialit të vlerësuar. Prandaj,

kualitativ (cilësorë) do të jetë ai material, i cili në nivel të caktuar i përmbush kërkesat e

konsumatorit gjegjësisht kualitativ do të konsiderohet ai material, i cili është i përshtatshëm për

përdorim. Për këtë arsye, mund të jepet definicioni, që kualiteti është masë e vlerës shfrytëzuese të

materialeve. Prandaj, kualiteti i materialeve paraqet një shprehje të gjërë të aspekteve prodhuese,

ekonomike dhe konsumuese.

Në praktikë, kualiteti i ndonjë prodhimi mund të rangohet në dy kategori:

- kualiteti punues i fabrikës dhe

- kualiteti i konceptimit të prodhimit (ku bëjnë pjesë të gjitha komponentët e kualitetit të cilat

nuk janë përfshirë në kualitetin prodhues të fabrikës).

Në “ Tranzitikë ”, detyrë themelore është ruajtja e kualitetit të prodhimit prej prodhuesit

deri te konsumatori gjegjësisht prej lëndës së parë deri te konsumuesi i prodhimit të gatshëm.

5.2. Kualiteti punues

Përparimi në prodhueshmërinë e materialeve kualitative është i kushtëzuar me evoluimin e

instrumenteve dhe metodave të kontrollimit të kualitetit. Për këtë arsye, në prodhimtarinë primare

kujdes i veçantë i kushtohet kualitetit të lëndëve të para, kontrollimi të kualitetit punues në

fabrikë dhe kualitetit të prodhimeve finale.

Duke pasur parasysh kualitetin e prodhimeve të gatshme, kualiteti punues i fabrikës mund

të kuptohet si:

- kualiteti i konceptit të prodhimit dhe

- kualiteti i prodhimit ose përpunimit.

5.2.1 Kualiteti i konceptit të prodhimit

Kualitet i konceptit të prodhimit është i kushtëzuar me aftësinë e shërbimeve zhvillimore

në organizatat prodhuese. Që të vihet deri te konceptimi i ndonjë prodhimi, shërbimet zhvillimore

duhet të përcjellin dhe mirë të njohin të gjitha vetitë shkencore, tekniko-teknologjike dhe

funksionalo-eksploatuese të prodhimit të planifikuar.

Kështu, p.sh., në përgatitjen e prodhimit të ndonjë bari (ilaçi) të ri, shërbimi zhvillimor,

mirë i pajisur materialisht dhe me kuadro, nuk do të mundej të arrij të gjitha njohuritë e nevojshme

për një kohë shumë të shkurtër. Për këtë është e nevojshme një kohë afërsisht prej pesë vitesh

pune të mundimshme të ekipeve të ekspertëve të profileve të ndryshme profesionale dhe

shkencore.

Kualiteti i konceptit të prodhimit përfshinë projekte me dokumentacion të plotë, zgjidhje

teknologjike, receptura, projekte ekologjike, projekte të eksploatimit të prodhimit, funksionimit,

estetikës, karakteristikave ekonomike dhe komerciale të prodhimit final. Në konceptin e prodhimit

duhet të përcaktohet edhe teknologjia e paketimit dhe si dhe “Tranzitika” prej lëndës së parë deri

te prodhimi final. Prandaj, konceptimi i prodhimit mund të ketë tri aspekte:

- tekniko-teknologjik,

- funksionalo-eksploatues dhe

- dizajni.

Koncepti tekniko-teknologjik i kualitetit të prodhimit pasqyrohet në besueshmërinë e

prodhimit në eksploatim dhe “Tranzitikë ”, kohën e eksploatimit dhe manipulim të lehtë. Tregues

me rëndësi i këtij koncepti është edhe mirëmbajtja e lehtë gjatë eksploatimit, të jetë funksional dhe

i dizajnuar shembullorë.

Koncepti funksionalo-eksploatues i prodhimit prej materialeve të ndryshme mund të

kuptohet në mënyra të ndryshme. Koncepti funksionalo-eksploatues është i ndryshëm për

prodhime të ndryshme finale p.sh., të industrisë kondicionuese, metalpërpunuese dhe të tekstilit.

Kështu, p.sh., kualiteti funksionalo-eksploatues i automobilit mund të shqyrtohet nga aspekti:

- i prishjes të pjesëve të veçanta,

- koha e punës pa ndërprerje dhe prishje,

- mundësia dhe përshtatshmëria e evitimit të prishjeve,

- koha e servisimit,

- ruajtja e kualitetit para dhe pas servisimit,

- harxhimi i lëndëve djegëse, pjesët rezervë si dhe

- performansat (parametrat) teknike të motorit dhe automobilit në përgjithësi në eksploatim.

Aspekti i konceptit të dizajnit paraqet detyra komplekse të formësimit estetik (artistik) dhe

funksional të prodhimit. Këtu janë përfshirë edhe zgjedhja e materialit, ambalazhit, litografisë,

zgjedhja e emrit të prodhimit, markës dhe shumë elementeve tjerë, të cilët ndihmojnë në kualitetin

e tërësishëm të konceptit të prodhimit. Ashtu sikur njeriu, që me veshjen e vet i paraqitet rrethit të

tij, po ashtu edhe dizajni i prodhimit ose i ambalazhimit përfaqëson “ personalitetin e prodhimit “.

Prodhimi kualitativ, i cili paraqitet para konsumatorit me një dizajn të dobët nuk mund të

konsiderohet përgjithësisht si prodhim kualitativ. Si faktorë të dizajnit mund të konsiderohen:

estetika, motivimi, funksioni, ergonomia (raporti: njeri-prodhim), mekanizmi, prodhimi, struktura,

ekonomia dhe prezantimi.

Kompatibiliteti i faktorëve të dizajnit në prodhimtari, shitje dhe shfrytëzim (tabela 10).

Tabela 10. Ndikimi në faktorët e dizajnit

_________________________________________________________________

prodhimtari shfrytëzim shitje

Estetika + +

Motivimi + +

Funksioni + +

Ergonomia + +

Mekanizimi + +

Struktura + +

Prodhimtaria + +

Ekonomia + +

Prezantimi +

Pasi që secila prodhimtari konceptualisht planifikohet për shitje, faktorët e dizajnit, të cilët

e kushtëzojnë at prodhimtari janë: estetika, motivimi për blerjen e re, funksioni (blerja për shkak të

shfrytëzimit), prodhimtaria për shkak të shitjes, ekonomia për të realizuar profit dhe prezantimi

për të shitur.

5.2.2. Kualiteti i prodhimtarisë ose punimit

Kualiteti i punimit ose prodhimtarisë është kualitet tekniko-teknologjik, i cili është rezultat

i njohurive teknologjike, dijes dhe aftësive në cilin do proces të prodhimtarisë. Kualiteti i punimit

i ndonjë prodhimi varet nga njohuritë teknologjike, pajisjet e shfrytëzuara në teknologjinë e

punimit dhe kontrollit, si dhe nga kualiteti (cilësia) i lëndës së parë dhe repromaterialit (materialit

reproduktiv) të zgjedhur.

Dituria në prodhimtarinë e prodhimeve të kualitetit të lartë zë një vend shumë të

rëndësishëm dhe pa aplikimin e saj nuk është e mundur të flitet për kualitetin tekniko-teknologjik.

Dalja e prodhimit në treg paraqet rezultatin përfundimtarë të një pune të gjatë dhe të mundimshme

të ndonjë hulumtuesi (zbuluesi). Nga aspekti i tregtisë ‘’Prodhimet e reja’’ mund të jenë:

- prodhime për nevoja të cilat ende nuk ekzistojnë. Ato janë materiale plotësisht të reja dhe

prodhime për nevoja të reja të cilat do të paraqesin edhe vlerë të re shfrytëzuese;

- prodhimet të cilat sipas përbërjes, vetive ose sipas prodhimtarisë janë të reja, ndërsa

shfrytëzimi i tyre është më i besueshëm, më efikase ose të kualitetit të njëjtë si prodhimet e

mëparshme por më të lira;

- prodhimet dukshëm të përmirësuara të cilat veç gjinden në treg.

Për të fituar ‘’Prodhimin e ri’’, zbuluesit ose hulumtuesit punojnë në laboratorët zbërthyes

dhe kontrollues të kualitetit si dhe në përcaktimin e parametrave bazë teknologjik. Pas

hulumtimeve laboratorike të cilat japin rezultate pozitive, kalohet në ekzaminimet e detajuara

teknologjike, punimin e prototipit ose pajisjes gjysmë industriale (Pilot Plani) nëse është fjala për

procese teknologjike të prodhimtarisë. Atëherë, kur rezultatet e hulumtimeve paraprake janë

pozitive dhe japin rezultate të kënaqshme, si dhe nëse ekzistojnë parakushte ekonomiko-

komerciale, mund ti qasemi punimit të projektit për ndërtimin e pajisjeve të prodhimtarisë

industriale.

Kontrollimi teknik i kualitetit në prodhimtari realizohet në tri faza për të siguruar kualitetin

e prodhimit (produktit) final:

Kontrollimi i kualitetit të lëndëve të para paraqet një tregues të rëndësishëm dhe garantues

për kualitetin e prodhimit përfundimtarë. Në shumë raste këtë kontrollim blerësi ia beson

furnizuesit nëse nuk disponon personelin dhe pajisjen adekuate profesionale. Njësoj veprohet edhe

gjatë kontrollimit të materialit reprodukues i cili arrin nga kooperuesit ( bashkpunuesit ). Shumë

shpesh, kontrollimi i lëndëve të para nuk guxon t’i lihet vetëm furnizuesit, por është e nevojshme

që të para kontrollohen edhe në laboratorët vetanak ose në laboratorët e instituteve të autorizuara.

Kontrollimi i gjysmë prodhimeve gjegjësisht mes-prodhimeve në procesin teknologjik

bëhet për të mbikëqyrur prodhimtarinë teknologjike me qëllim të ruajtjes së kualitetit të materialit.

Aty, gjithashtu përcaktohen të gjithë parametrat tekniko-teknologjik në material, të cilët munden

ose duhet të ndryshohen gjatë procesit teknologjik.

Kontrollimi teknik i kualitetit të prodhimeve të gatshme, ka për qëllim largimin e

prodhimeve me gabime të cilat nuk guxojnë të shkojnë në treg, duhet të përcaktohen të gjitha

vetitë e rëndësishme për konsumatorin.

Përveç kualitetit të lëndës së parë, gjysmë prodhimit, materialit reprodukues dhe

prodhimeve të gatshme në kualitetin e punimit ndikojnë edhe shumë tregues të tjerë, siç janë:

- vërtetimi i vlefshmërisë së analizave të laboratorëve të tjerë,

- perfeksionimi i procesit të kontrollit të kualitetit,

- futja e metodave të reja të analizës së kualitetit,

- trajnimi i punëtorëve të kontrollimit të kualitetit,

- njohja e traditave dhe veseve të punëtorëve në prodhimtari dhe kontroll,

- njohja me reagimet e tregut në kualitet etj.

Në figurën 32 shihet qartë se kontrollimi teknik i kualitetit të prodhimeve të gatshme të një

prodhuesi dominon mbi kontrollimin e kualitetit të të gjitha lëndëve të para, materialit

reprodukues si dhe mbi kontrollimin e procesit teknologjik.

Fig 32. Skema standarde e kontrollimit teknik të kualitetit në prodhimtari.

5.2.3 Ruajtja e kualitetit në ‘’Tranzitikë’’

Në komunikacion, gjatë manipulimit, paketimit, transportit dhe manipulimeve të tjera, në

material mund të shkaktohen dëmtime të ndryshme. Në varësi nga ndjeshmëria e materialit

dëmtimet mund të jenë:

- mekanike,

- fizike,

- kimike.

Dëmtimet mekanike të materialeve të ndryshme kushtëzohen me madhësinë e forcës dhe

natyrën e materialit në të cilën forca vepron. Varësisht nga lloji i forcës dhe intensiteti i saj

dëmtimet (deformimet) mund të jenë të përhershme dhe kalimtare, ndërsa sipas natyrës së

materialit dëmet janë të ndryshme për materialet elastike, të shtalbëta ose të brishta. Materialet

mekanikisht të ndjeshme në ‘’Tranzitikë’’ duhet, posaçërisht, të përgatiten për komunikacion-

paketim me jastëkë dhe metoda të tjera të cilat e mbrojnë prodhimin prej çfarëdo lloj të dëmtimeve

mekanike.

Dëmtimet fizike të materialit mund të shkaktohen me veprimin e ndotjeve nga ambienti,

ndërrimi i temperaturës, ndërrimi i lagështisë etj.

Ndotjet e materialit në ‘’Tranzitikë’’ janë dëmtime të shpeshta dhe të padëshirueshme.

Materialet mund të ndoten në mënyra të ndryshme, p.sh. ndotja nga ajëri dhe uji, ndotja nga

kontakti me duar ose mjetet për manipulim etj. Këto dëmtime primare mund të shkaktojnë

dëmtime të mëtejme sekondare të materialit, siç janë p.sh. korrozioni, ndotja biologjike ose disa

ndryshime të tjera kimiko-fizike të materialit.

Ndotjet e materialit mund të jenë të dukshme me një shikim të rëndomtë. Mirëpo,

shpeshherë numri më i madh i ndotjeve të materialit në ‘’Tranzitikë’’ nuk janë të dukshme me

shikim të rëndomtë ( organoleptik ).

Ndërrimi i temperaturës gjatë ‘’Tranzitikës’’ te disa materiale mund të shkaktoj ndryshim

të kualitetit. Me rritjen e temperaturës rritet vëllimi i materialit për ç’arsye në disa raste vjen deri

te dëmet e mëdha. Shpeshherë, për shkak të zgjerimit termik të vëllimit të mallit hermetikisht të

mbyllur në enë prej qelqi ose në kanaçe, ato pëlcasin, gjegjësisht vjen deri te deformimi i kapakut

ose i fundit, gjë që flitet për ‘’fryrje’’ termike të kanaçeve. Deri te fryrja e kanaçeve vjen më së

shpeshti nëse në to para mbylljes mbetet ajër ose ndonjë gaz tjetër i cili ka koeficient termik të

lartë të zgjerimit. Ndryshimet e temperaturës te disa mallra shkaktojnë ndryshime të konsistencës,

viskozitetit gjë që në disa raste ka pasoja të përhershme në kualitet e me këtë edhe në vlerën

shfrytëzuese të materialit.

Nxehja e materialeve të ngrira shkakton shpesh ndryshime sekondare, siç janë degradimet

e ndryshme te mishi, ndotja mikrobiologjike e prodhimeve ushqimore etj.

Te prodhimet me përbërje të ndërlikuar, si ç’janë ngjitësit, pijet joalkoolike dhe tretjet e

ndryshme, me ndërrimin e temperaturës mund të vjen deri te ndarja e fazave me ç’rast ato

prodhime bëhen të papërdorshme. Në rastet kur si tretës është uji, me ftohjen e prodhimeve të

ndërlikuara ai ndahet dhe ngrihet, gjë që shpeshherë sjell deri te pëlcitja e ambalazhit.

Ndryshimi i lagështisë gjatë ‘’Tranzitikës’’ së materialeve shkakton ndryshime në masë.

Gjatë ajërit të thatë p.sh. me rritjen e temperaturës, lagështia avullohet dhe prodhimet e humbin

masën. Në këtë rast flitet për ‘’Kallo’’ (humbje). Te disa materiale ‘’Kallo’’ mund të parashikohet

gjatë ‘’Tranzitikës’’ dhe në një përqindje të caktuar u lejohet organizatave transportuese.

Prodhimet me prejardhje bimore dhe shtazore përmbajnë sasi të madhe të ujit. Ato prodhime gjatë

deponimit dhe transportit humbin një sasi të caktuar të ujit, gjë që varet prej kushteve të

transportimit dhe deponimit. Për këtë arsye sipas konventës ndërkombëtare (marrëveshjes) mbi

transportin e mallrave me hekurudhë (CIM, neni 23; Convention internacional concernant le

transport des marchandises par chemins de fer). Transportuesëve u pranohet, pavarësisht gjatësisë

së rrugës, humbja transportuese (Kallo) e caktuar, ndërsa gjatë deponimit humbja deponuese (

Kallo ). Sipas atyre rregulloreve, gjatë transportimit të mishit, pemëve të thata dhe të njoma,

perimeve, yndyrave, peshkut, lëkurës së papërpunuar, sapunit dhe prodhimeve të ndryshme të cilat

përbëjnë ujë, transportuesve u pranohet humbja ( Kallo ) prej 2%. Humbja prej 1% u pranohet të

gjithë transportuesëve dhe depove për mallra të cilat mund të humbin masën në kushte të caktuara

të deponimit dhe transportit.

Në vendin tonë nuk ekzistojnë rregulla të cilat përcaktojnë humbjet në masë të cilat

shkaktohen gjatë transportit dhe deponimit.

Ndryshimi i lagështisë, përveç kësaj që u shkrua më lart, mund të shkaktojë edhe

ndryshime kimike dhe fiziko-kimike të kualitetit si ndryshime sekondare.

Ndryshimi i lagështisë (ujit) në përbërjen e prodhimeve mund ti ndryshojë edhe vetitë

transportuese të prodhimit, ku si pasojë vjen deri te ndryshimi i madhësisë së kokrrizave

(derdhshmërisë), shndërrimi i kokrrizave në toptha, zvogëlimi i brishtësisë etj.

Ndjeshmërinë kimike të materialeve e rrisin: prezenca e lagështisë, rritja e temperaturës,

vibrimet dhe shumë faktorë të tjerë. Ndryshimet kimike në kualitetin e materialeve më së shpeshti

mund të vërehen me syrin e rëndomtë ose me nuhatjen e erës. Te artikujt e konsumit të gjërë p.sh.

era dhe shija janë komponente të rëndësishme të kualitetit të cilat identifikohen më së lehti. Era e

ndonjë materiali e ka prejardhjen e komponentit të cilat ajo i emiton pranë temperaturave të

caktuara në sasi të konsiderueshme. Bashkëdyzimet, siç janë eteri, esteri, aldehidi, ketoni, alkooli,

terpeni dhe lidhjet aromatike, paraqesin materiale me erë. Ndryshimi i erës së ndonjë materiali më

së shpeshti ndodh për shkak të ndërtimit kimik jostabil të prodhimit. Në kavanoza, p.sh., era

zhvillohet për shkak të fërgimit gjegjësisht përpunimit termik. Kafeja e bluar më shpejt e humb

aromën se sa kafeja e pa bluar, kështu që afati i shfrytëzimi të kafes së bluar është më i shkurtër.

Për këtë afat shfrytëzimin më të gjatë mund ta ketë kafeja e pa përpunuar, ndërsa kafeja e fërguar

duhet të vakumohet ose të paketohet nën veprimin e gazrave inerte.

5.2.4 Kualiteti i materialeve dhe konsumi

Karakteristika e kualitetit e cila iu nënshtrohet analizave subjektive e objektive është edhe

konsumi i materialeve të prodhuara. Për hirë të konsumit më të madh të prodhimeve të ndryshme

prodhuesit garantojnë kualitetin me ‘’Certifikatë‘’, vërtetimin mbi kualitetin. Përveç këtyre

dokumenteve të cilat i lëshon prodhuesi ose institucioni i autorizuar, konsumatori edhe vet e

vërteton kualitetin dhe mendimi i tij paraqet masën e drejtë të kualitetit. Në konsumin e

materialeve, përveç faktorëve objektiv të kualitetit, ndikojnë edhe prirjet (predispozitat) e

konsumatorit, shija e tij etj.

Prirjet e konsumatorit ndaj disa prodhimeve janë shumë komplekse dhe i kanë rrënjët në

shprehitë e tyre. Këtu dallohen shprehitë ndaj:

- nevojave ekzistuese, kur konsumatori është i motivuar për blerje, ndërsa prodhuesi i ofron

prodhimin me të cilin vjen edhe informata mbi prodhimin dhe instruksionet për shfrytëzimin e tij

dhe

- nevojave jo ekzistuese, kur konsumatori i ardhshëm në perspektivë, nuk di asgjë mbi

materialin. Në këtë rast është e nevojshme të zhvillohet motivimi i konsumatorit për të blerë; gjë

që arrihet nëpërmjet shoqatave profesionale, revistave shkencore dhe profesionale, e nëse

prodhimi i dedikohet një rrethi më të gjërë të konsumatorëve, kjo arrihet përmes reklamimit në

shtypin ditorë, radio e televizion etj.

5.3 Metodat e përcaktimit të kualitetit të materialit

5.3.1 Hyrje

Sipas karakterit dhe mënyrës së ekzaminimit të komponentëve të kualitetit të materialit

gjegjësisht të ndonjë prodhimi mund të flitet për:

- për metodat objektive laboratorike ose racionale të përcaktimit të kualitetit dhe

- subjektive, irracionale, motive, gjegjësisht metodat organoleptike.

Me metodat objektive laboratorike kualiteti përcaktohet me matje precize me pajisje të

standardizuara dhe të paraqitura me numra në njësitë – IS ose vlerësimi jepet me përshkrim.

Metodat objektive janë të unifikuara në marrëveshjet ndërkombëtare. Gjatë këtij përcaktimi

të kualitetit nuk mund të vijnë në shprehje faktorët subjektiv.

Metodat organoleptike të përcaktimit të kualitetit të materialit janë subjektive, emotive dhe

irracionale. Rezultatet e këtyre metodave varen nga ekzaminuesi, shqisat e tij të cilat ndryshojnë

dukshëm nga shqisat e të tjerëve.

Komponentët e kualitetit në prodhimet e ndryshme kanë rëndësi të ndryshme. Kështu p.sh.

te artikujt e konsumit të gjërë janë shumë të rëndësishme karakteristikat organoleptike, ndërsa te

pajisjet dhe makinat këto veti nuk është e nevojshme fare të përcaktohen.

Metodologjia e përcaktimit të komponentëve të kualitetit në realitet është metodologji e

përcaktimit të vetive, e ato mund të jenë:

- organoleptike,

- mekanike,

- fizike,

- kimike,

- teknologjike,

- eksploatuese (shfrytëzuese),

- biologjike,

- fiziologjike dhe higjieno-sanitare,

- veti të tjera.

5.3.2 Vetitë organoleptike të materialeve

Në komponentët organoleptike të kualitetit bëjnë pjesë ato veti të materialit të cilat vërehen

me shqisat e njeriut. Këto veti subjektive kryesisht përcaktohen me shijim, shikim ose vëzhgim.

Pjesërisht mund të shfrytëzohen edhe aparatet dhe instrumentet matës ose p.sh. me pajisje mund të

vëzhgohen reaksionet kimike. Vetitë organoleptike të përcaktuara me analizën e senzorëve të disa

prodhime është më e rëndësishme se sa analiza objektive dhe konsumatori asaj i jep një rëndësi

më të madhe.

Për prodhimet e industrisë ushqimore, prodhimet bujqësore, prodhimet e industrisë së

tekstilit dhe konfeksionit, në industrinë e këpucëve, lëkurës dhe gëzofëve (peliçeve), analizat

senzorike paraqesin bazën e përcaktimit defenitiv dhe kualitetin përfundimtarë. Edhe në

‘’Tranzitikë’’ analiza senzorike paraqet faktorë të rëndësishëm të përcaktimit të kualitetit,

veçanërisht kur ka të bëj me pranimin, dorëzimin e prodhimit.

Analizat senzorike janë specifike për lëmi të veçanta, të cilat përfshijnë prirjet dhe shijet e

konsumatorëve, që nuk është njësoj me analizat objektive, te të cilat fitohen rezultate ekzakte

nëpërmjet instrumenteve të standardizuara të kualitetit superior.

Vlerësimi i vetive organoleptike të prodhimit të degëve të ndryshme të prodhimtarisë

kërkon metoda specifike të analizës senzorike. Kështu p.sh. dallohen metodat e analizës senzorike

të artikujve të konsumit të gjërë, barërave, lëkurës etj.

Analizat senzorike të artikujve të konsumit të gjërë mund të ndahen në tri kategori:

- pamja e prodhimit; forma, dimensionet, ngjyra, kthjelltësia, konsistenca

(njëtrajtshmëria), pandryshueshmëria), granulometria, thërmueshmëria, dizajni

etj.,

- vetitë kinestetike; ngacmimet mekanike të pjesëve të gojës, siç është, fortësia,

konsistenca specifike, nxehtësia, ftohtësia etj.,

- shija, era, aroma; janë tregues tipik të kualitetit të artikujve të konsumit të gjërë, e kur të

aktivizohet edhe ndjeshmëria sekondare e shkaktuar nga veprimi reciprok i artikujve dhe

njeriut, fitohet gjykimi përfundimtarë mbi kualitetin e prodhimit ushqimorë.

Analiza senzorike e kualitetit të ndonjë prodhimi për të krijuar përshtypjen organoleptike

rrjedh prej disa ndjesive:

- shijes,

- erës,

- ngacmimeve mekanike të organeve që rrjedhin nga prekja,

- temperatura,

-përshtypjeve vizuale (forma, ngjyra, pamja, konsistenca, dizajni) dhe

- prirja dhe shija e konsumatorit.

5.3.2.1 Shija e produkteve

Intensiteti i shijes varet nga natyra e artikujve ushqimorë dhe koncentrimi i stimulansit të

pranishëm. Sasi shumë të vogla të ndonjë substance mund të shkaktojnë efekte të mëdha në

ndjeshmërinë e shijes p.sh., sasi shumë të vogla të kapsaicinit në speca shkakton efekt shumë të

fortë të ”të djegësirës”, deri sa sasi shumë të vogla të kofeinës në kafe, nikotinës në duhan, teinës

në çaj, krijojnë atmosferë të veçantë organoleptike të shijes.

Koncentrime pak më të mëdha të kripës shkaktojnë ndjenjën e njelmësisë, saharoza

(sheqeri) shkakton ëmbëlsinë, të cilat mund të maten me indeksin e njelmësisë, ëmbëlsisë,

hidhësisë ose thartësisë p.sh. indeksi i ëmbëlsisë i ndonjë substance të ëmbël shprehet si

ekuivalent i standardit. Ëmbëlsia relative e saharozës është 100, ndërsa në raport me të – e

fruktozës është 173, glukozës 74, llaktozës (sheqeri i qumështit) 16, saharina 50 000 etj., në të

njëjtën mënyrë vlerësohet edhe njelmësia, hidhësia ose thatësia.

Nëse dëshirojmë që në mënyrë organoleptike të përcaktojmë njelmësinë e omletit, ai

krahasohet me serinë e tretjeve të kripës së kuzhinës në ujë të destiluar. Nëse njelmësia e omletit

është e ngjashme, gjegjësisht e përafërt me 3.5% të tretjes së kripës, atëherë themi se indeksi i

njelmësisë është 3,5.

Vlerësimin e pranueshmërisë së artikujve ushqimorë e definojnë më shumë testues duke e

krahasuar shijen me standardin, këto rezultate vendosen në shkallën e Hedonit me hap prej 9 deri

1:

9 - shije veçanërisht e pranueshme (p.sh. i njelmët),

8 - shije shumë e pranueshme ( p.sh. i njelmët me ithtësi të papërfillshme),

7 - shije mesatarisht e pranueshme (p.sh. e njelmët me hidhësi mesatare),

6 - shije pak e pranueshme (p.sh. e njelmët me hidhësi më të fortë),

5 - shije neutrale (p.sh. njelmësia dhe ithtësia të barabarta),

4 - shije pak e papranueshme (p.sh. e ithtë me njelmësi më të fortë),

3 - shije mesatarisht e papranueshme (e ithtë me njelmësi mesatare),

2 - shije shumë e papranueshme ( p.sh. e ithtë me pak njelmësi),

1 - shije veçanërisht e papranueshme (p.sh. e ithtë pa njelmësi).

Në vlerësimin organoleptik të pranueshmërisë së artikujve ushqimorë vlera kufitare është

6,5. Standardi i njelmësisë prej 0.05 M i tretjes së kripës së kuzhinës (NaCl) në ujë të destiluar

vlerësohet me 8 poena, ndërsa standardi i ithtësisë i koncentrimit të njëjtë MgS04 vlerësohet

mesatarisht 8,5 poena.

Intensiteti i njelmësisë prej 0.05 M (mola) i disa tretjeve të kripërave ( NaCl, KCl, NH4 Cl,

CaCl2, KNO3, MgSO4) në ujë të destiluar është treguar në figurën 33, ndërsa ndikimi i

koncentrimit molar KCl në omlet sipas ëmbëlsisë, ithtësisë, njelmësisë dhe thartësisë është treguar

në figurën 34.

Figura 33. Intensiteti i vlerësimit të njelmësisë (1) dhe hidhësisë (2) prej 0.05

M të disa tretjeve të kripërave

Figura 34. Ndikimi i koncentrimit molar KCl në omlet sipas ëmbëlsisë (1),

hidhësisë (2), njelmësisë (3) dhe thatësisë (4) e vlerësuar si e

pranueshme

5.3.2.2 Era e produktit

Era e produktit dukshëm ndikon te konsumatori, kështu që për disa materiale paraqet

vetinë prijëse. artikujt ushqimorë, produktet kozmetike, barërat, lëkura, gëzofi, mjetet për larje etj.

Kualiteti i tyre kualifikohet sipas erës. Shqisat e erës ndodhen në pjesën e mesme dhe të sipërme të

zgavrës së hundës, ku ndodhen me miliona receptorë të erës. Receptorët e erës mund të

identifikojnë pothuajse edhe sasitë e pamatshme të substancave me erë. Ndjeshmëria e shqisave të

nuhatjes varet nga gjendja shëndetësorë e vlerësuesit, koncetrimi i erës, temperatura e produktit,

pastërtia dhe temperatura në të cilën punojnë vlerësuesit etj. Ndjeshmëria e receptorëve të nuhatjes

veçanërisht është e shprehur në mukozën e hundës, kështu ndodh që pas ndezjeve të gjata e

kronike njeriu plotësisht të humbë ndjeshmërinë e erës.

Intensiteti i erës së ndonjë produkti varet nga shkalla e koncentrimit të avujve të substancës

me erë në te. Erërat e forta mund ti “mbulojnë” më të dobëtat, kështu që mundësohet “maskimi” i

erërave të pakëndshme. Erërat e pakëndshme të artikujve ushqimorë janë tregues të mirë senzorik

që lajmërojnë se me kualitetin nuk është diçka në rregull. “Prishja e erës” mund të jetë pasojë e

manipulimit të keq me produktin ose produkti veç është dëmtuar në procesin teknologjik,

gjegjësisht është prodhuar nga lënda e parë e dobët.

Gjatë kontrollimit të kualitetit të erës të produktit vlerësohet:

- pastërtia në raport me standardin ( normale, natyrore, e pazakonshme),

-intensiteti i erës dhe

-fisnikëria, pajtueshmëria gjegjësisht harmonizimi.

5.3.2.3 Aroma e produkteve

Ndjeshmëria e përgjithshme organoleptike e cila lajmërohet gjatë përtypjes dhe

gllabërimit, në të cilën përfshihen ndjeshmëria e erës, shijes dhe vetive kinestetike, paraqet

aromën e produktit, si që shihet në figurën 35.

figura 35. Skema e lindjes së aromës

Intensiteti i aromatizimit të produkteve të ndryshme vlerësohet me:

• 0-pa aromë, aromë e pakëndshme,

• 1- e dobët,

• 2-mesatarisht e shprehur ose e butë dhe

• 3-e fortë ( shumë e shprehur, intensive).

Intensiteti i aromatizimit ndryshon në funksion të kohës, si është treguar në figurën 36.

Figura 36. Intensiteti i “ithtësisë” së birrës (1) dhe i “freskisë” së

bonboneve pepermint (2)

Aroma e njëjtë asnjëherë nuk vlerësohet njësoj nga kategoritë e ndryshme të

konsumatorëve. Ajo është e kushtëzuar nga standardi i jetesës, kushtet klimatike dhe kushte e tjera

të jetesës, të cilat ndryshojnë prej gjenerate në gjeneratë.

5.3.2.4 Përshtypjet vizuale mbi produktin

Ngjyra, forma, konsistenca dhe përshtypjet e tjera të cilat mund vërehen me syrin e

rëndomtë paraqesin faktorë të rëndësishëm të kualitetit organoleptik. përshtypjet vizuale rrjedhin

kryesisht nga vetitë fizike të materialit. nuk mund të merren si kritere të vetme për përcaktimin e

kualitetit, por kur të kemi parasysh shijen dhe prirjet (tendencat) e konsumatorëve, ato nganjëherë

kanë edhe rolin vendimtarë në përcaktimin e konsumatorëve për të blerë këtë produkt.

Ngjyra e prodhimeve bujqësore tregon pjekjen, ngjyra e ushqimit flet për cilësinë dhe

inkurajon njeriun në marrjen e ushqimit. Hulumtimet kanë treguar se, ngjyra ka një veprim

specifik të rëndësishëm psikologjik.

Ngjyrën e zezë e kanë trupat të cilët i absorbojnë (thithin) të gjitha ngjyrat e spektrit të

dritës së diellit, dhe shkakton ndjenjën e një mërzie(trishtim) dhe errësire të rëndë. nuk preferohet

për mjetet transportuese për shkak të dukshmërisë së dobët.

• Ngjyra e hirtë fitohet me përzierjen e ngjyrës së bardhë dhe të zezë dhe krijon një

përshtypje vizuale neutrale. Ngjyra e hirtë si simbol i pavendosmërisë, gjithashtu nuk

preferohet për mjete transportuese për shkak të dukshmërisë së dobët.

• Ngjyrën e bardhe e kanë ato materiale që reflektojnë të gjithë spektrin e rrezeve të diellit.

Ajo i sugjeron konsumatorit pastërtinë, efektin e plotë të mundësive për jetë, por edhe

ndjesinë e pafundësisë dhe zbrazëtisë. Spikatshmëria (dallueshmëria) e mjeteve të

transportit varet nga prapavija e tyre.

• Ngjyra e gjelbër e sendeve e ka origjinën nga reflektimi i pjesës së gjelbër të spektrit

diellor. Vepron në mënyrë relaksuese, zbutëse dhe pushuese. Ajo nuk është e dallueshme

dhe nuk mund të preferohet si ngjyrë e mjeteve transportuese.

• Ngjyra e kuqe e sendeve rrjedh nga reflektimi i ngjyrës së kuqe të spektrit diellor. Te njeriu

zgjon ndjenjën e gjallërisë, fuqisë, sharmit (bukurisë), dhe nganjëherë vrazhdësinë ose

bamirësinë. Për shkak spikatshmërisë së mirë rekomandohet për mjetet e transportit.

• Ngjyrën rozë e kanë ato objekte që lëshojnë (emitojnë) pjesën rozë të spektrit diellor.

Krijon përshtypjen e butësisë, romantizmit dhe druajtjes. Ngjyra rozë shpreh feminitet dhe

dashuri, për këtë arsye shumë përdoret në paketimin e prodhimeve kozmetike.

• Ngjyra e kaltër përfaqëson feminitet dhe në disa raste ftohtësi, pjekuri, jetë shpirtërore të

pasur etj. Me ngjyrë bojëqielli shpesh ngjyrosen mjetet e transportit edhe pse janë pak të

dukshme, këto ngjyra nuk janë të rekomanduara.

• Ngjyrë të verdhë i paraqitet me emitimin pjesës së verdhë të spektrit diellor dhe krijon

përshtypjen e jetës. Kjo është ngjyra e rinisë dhe jashtëzakonisht e dukshme. Makinat

(pavarësisht nga lloji) me ngjyrë të verdhë janë veçanërisht të dukshme dhe ato kanë

numër më të vogël të aksidenteve në trafik.

Në figurën 37 tregohet spektri diellor i rrezatimit elektromagnetik dhe spektrit të

dukshëm.

Figura 37. Spektri diellor i rrezatimit elektromagnetik dhe spektri i dukshëm

Me kombinimin e tri ngjyrave bazë (të verdhë, blu, e kuqe), mund të fitohen niansa të

pafundme, të cilat mundësojnë krijimin e kënaqësive estetike dhe psikologjike. Në saje të

shprehive konsumuese dhe blerëse konsumatorët, gjithnjë e më pak janë të orientuar drejt vetive

reale të produktit, por më shumë nga nazet dhe imazhit personal të cilin e ka krijuar për

produktin.

Në shumë degë të teknikës është e rëndësishme që ngjyrat e caktuara të përcaktohen për

shkak të saktësisë së reprodukimit.

Ngjyrosësit janë substanca të cilat e absorbojnë (thithin) dritën e pjesës së dukshme të

spektrit diellor.

Drita e cila vjen nga Dielli në Tokë, shpërndahet (shkapërderdhet) në formë të grimcave të

fotoneve. Këto grimca të shpërndara në gjithë Tokën i godasin atomet e materieve. Me që fotonet

nuk mund të udhëtojnë gjatë brenda atomit, ato i godasin elektronet të cilat qarkullojnë përreth

bërthamës. Tani elektronet i absorbojnë fotonet që i godasin dhe në këtë mënyrë e marrin

energjinë e fotoneve, e cila u mundëson të kalojnë në luspën (orbitën) tjetër e cila ka nivel energjie

më të lartë. Këto elektrone përsëri tentojnë të kthehen në luspën paraprake dhe pasi të kthehen ato

i emitojnë fotonet me energji të caktuar, këto fotone të emituara e përcaktojnë ngjyrën e asaj

materie (substance) figura 38.

Këto substanca të ngjyrosura kanë aftësi që të lidhem me materiale të tjera të cilave u japin edhe

atyre ngjyrën.

Ngjyrën të cilën vëzhguesi e përjeton (vëren) është komplementare me ngjyrën e dritës së

absorbuar; për shembull, në qoftë se materiali thith dritën me gjatësi valore 480 nm ajo do të

duket blu mirëpo, nëse e njëjta do të ndriçohet me dritë të bardhë do të duket si ngjyrë portokalli

në të verdhë.

Materialet, molekulat e të cilave absorbojnë fotonet me gjatësi valore jashtë fushës së

dritës së dukshme, në fushën ultravjollce më poshtë se 380 nm ose në fushën infra të kuqe më lart

se 760 nm, syrit të njeriut këto materiale do ti duken si të pangjyra.

5.3.2.5. Metodat e analizave organoleptike

Metodat e analizave organoleptike të materialeve mund të jenë:

- testet e dallueshmërisë (diferencimit),

- poentimi dhe

- sistemet e klasifikimit.

Testi i dallueshmërisë, si metodë organoleptike, shpesh përdoret në përcaktimin e

kualitetit. Mostra paraprakisht e zgjedhur ose standardi krahasohet me materialin e

shqyrtuar(testuar). Testi i diferencimit veçanërisht është i përshtatshëm sidomos për vlerësimin e

aromës, shijes dhe erës. Mund të përdoren në prodhimtari për zgjedhjen e varianteve më të mira të

produkteve, gjatë vendosjes së standardeve etj. Gjatë testeve të dallueshmërisë përdoret një numër

më i madh të sistemeve, ndër të cilët më të njohurit janë:

- Testi çift përdoret për të përzgjedhur një mostër më të mirë në bazë të kritereve

organoleptike të paracaktuara. Këtu nuk ka mostra standarde,

- Testi i trekëndëshit përdoret për të dalluar tri mostra për nga pamja e jashtme të njëjta,

dy nga të cilat janë nga material i njëjtë, ndërsa e treta është e ndryshme.

Detyra e provuesit (testuesit) është që të caktojë dy mostra identike. Gjatë provave treshe

janë tri zgjidhje të mundshme prej të cilave vetëm një është e saktë. Saktësia madhe e testimit

sigurohet me dyfishimin e mostrave ose me kyçjen e një numri më të madh të testuesve. Mostrat

në këtë provë nuk specifikohen me numra por me simbole, të cilave nuk u njihet renditja, siç

tregohet në figurën 39.

Figura 39. Shembulli i simboleve për kodimin e mostrave

- Testi me më shumë çifte gjatë të cilit testuesit i prezantohen për provë dy materiale (A dhe

B), të cilat nuk kanë shenja dalluese mes veti. Detyra e testuesit është që të veçoj një seri

të kampioneve (mostrave), ku numri i

mostrave i serive të veçanta mund të mos jetë i barabartë.

Poentimi aplikohet për të vlerësuar kualitetin përfundimtar të produkteve, ndërsa

rrallëherë përdoret për lëndët e para dhe gjysmë-produktet. Gjatë poentimit është e

rëndësishme që qysh në fillim të përgatitjes të përzgjidhet sistemi i përshtatshëm, i cili

përbëhet nga disa faza:

- zgjedhja e vetive karakteristike në bazë të të cilave mund të jepet vlerësimi kompleks i

kualitetit.

-përshkrimi i detajuar i metodës për secilën veti dhe kriterit të përcaktimit kriteret të saj

dhe

- ndikimi i secilës veti në cilësinë e përgjithshme të produktit.

Analiza organoleptike e lëngjeve me poentim mund të zbatohet sipas këtij shembulli:

Atributi Poenat

1. shija 0-10

2. era 0-7

3. ngjyra 0-2

4. shkëlqimi 0-2

Numri maksimal i pikëve 20.

Në praktikë, poentimi (vlerësimi) i cilësisë së materialeve shumë shpesh kryhet ngjashëm

me sistemin e vlerësimit në shkolla (Tabela 11).

Sistemi i klasifikimit gjegjësisht shkalla e klasifikimit të prodhimeve sipas kualitetit

(cilësisë) në bazë të mesatares të numrit total të poenëve është standarde:

Kualiteti Extra (De Luxe, superior, Export, Purissima),

I. Kualiteti (lloji I-rë, Prima),

II.Kualiteti (lloji II-të, B, Secundo) dhe

III. Kualiteti ( lloji i III-të, Tertia)

Organizimi i analizave organoleptike dhe zgjedhja e testuesve (provuesve) ka një rëndësi të

madhe praktike për të bërë vlerësimet objektive të një materiali që do të shfaqet në

qarkullim. Ky vlerësim përfundimtar i kualitetit varet nga profesionalizmi i anëtarëve të

komisionit, shijes së tyre si dhe preferencave subjektive.

Gjatë zgjedhjes dhe vlerësimit të produktit komisioni zakonisht përbëhet nga pesë deri në

dhjetë anëtarë. Ky mund të jetë një komision i ekspertëve, të personelit teknik,

konsumatorëve ose komisioneve të përziera. Kur komisioni është në numër të vogël

preferohet përsëritja e testimit.

Gjatë zgjedhjes së vlerësuesit, është e nevojshme që nëpërmjet të testimit të përcaktohet

ndjeshmëria e shqisave të tyre të shijes, erës, shikimit, dëgjimit etj., ku ata zakonisht bien

(dështojnë) më shumë se 60%. Me testime është përcaktuar se në përcaktimin

organoleptik të kualitetit mund të marrin pjesë deri në 40% të totalit të popullsisë, nga të

cilët vetëm 12% e tyre i ka të zhviluara mirë shqisat organoleptike. Gjatë testimit të

artikujve ushqimorë prova mund të përsëritet vetëm pas pesë minutash, ku është e

detyrueshme shpëlarja e gojës me ujë të vakët.

Pranimi (shkarkimi) i materialit në “tranzitikë” kërkon në mënyrë të detyrueshme një

kontrollë organoleptike, e cila mund të jetë:

- kontrollë organoleptike e përgjithshme e çdo njësie të paketimit gjegjësisht të tërë

ngarkimit ose shkarkimit dhe

- kontrolla organoleptike e numrit të zgjedhur të mostrave me metodën e rastit, kur dërgesa

përmban numër të madh të paketimeve.

-Kontrolla me komisione e numrit të zgjedhur të mostrave para pranimit të materialit ka

karakter të përcaktimit paraprak orientues të kualitetit. Me këtë vlerësim përcaktohen të

gjitha gabimet e dukshme në material, siç janë dëmtimet mekanike në paketim, thyerjet,

mungesa e pjesëve eventuale, prania e papastërtive, ngjyrat jo të njëtrajtshme, forma jo e

rregullt, ndryshimet e dukshme të erës etj. Përcaktimi paraprak i kualitetit ka rol vendimtar

gjatë pranimit të materialit në depon e lëndëve të para gjegjësisht në depon e blerësit, i cili

vetem në bazë të kësaj kontrolle mund të bëj pranimin e materialit.

Komisioni kontrollues i cilësisë së materialit ka rëndësi të madhe ekonomike, dhe mund të

konsiderohet si vendimtarë, kur është fjala për marrjen e lëndëve të para për prodhim.

5.3.4. Vetitë fizike të materialeve

Konstruksionet bashkëkohore të mjeteve transportuese ndërtohen me materiale të cilat

duhet të plotësojnë një mori kërkesash. Kështu, psh.,materiali për krahët e aeroplanit duhet

të jetë i lehtë dhe i forte, ndërsa ai për lopatat e turbinës duhet të jetë i qëndrueshëm në

temperaturat e larta.

Në vetitë fizike të materialeve bëjnë pjesë ngjyra, dendësia, kohezioni, pika e shkrirjes,

nxehtësia specifike, pika e vlimit, përçueshmëria termike dhe koeficienti i zgjerimit

termik.

5.3.4.1. Dendësia e materialeve

Masa vëllimore (dendësia) është masa e njësisë vëllimore (vëllimit). Shprehet në [kg/dm3]

ose[ kg/m3], dhe shënohet me( ρ).

Me matjen e dendësisë përcaktohet përshtatshmëria e aplikimit të materialeve. Nga

metalet më i lehti është litiumi (0,53 kg/dm3) dhe më i rëndi osmiumi (22.5 kg/dm3).

Sa më e vogël të jetë dendësia e ndonjë materiali, nën të njëjtat kushte, me energjinë e

njëjtë ngasëse, mjeti transportues mund të bartë ngarkesë të dobishme më të madhe.

Dendësia e disa metaleve është treguar në Figurën 50.

Figura 50. Dendësia disa metaleve, [kg/dm3]

Dendësia e substancave të forta përcaktohet duke e matur masën e tyre me anë të

peshoreve të precizitetit të caktuar si dhe vëllimit me anë të metodave të ndryshme

indirekte. Për matje të shpejta të densitetit të substancave të forta, vëllimi i të cilave

vështirë përcaktohet shfrytëzohet një peshore e posaçme e Mohr-Westphal-it, e treguar në

figurën 51. Matet masa dhe vëllimi i lëngut të zhvendosur.

Figura 51. Peshorja e Mohr-Westphal-it

Dendësia e lëngjeve caktohet në disa mënyra, ndër të cilat më të përshtatshme janë

metodat me ndihmën e aerometrit, piknometrit, e peshores së Mohr-Westphal-it etj. Në

dendësinë e lëngjeve ndjeshëm ndikon temperatura gjatë së cilës ajo përcaktohet.

Dendësia zakonisht matet në temperaturën 15 °C ose 20 °C. Dendësia e ujit në 4 °C është

e barabartë me 1 kg, e me rritjen e temperaturës ajo zvogëlohet. Matja e dendësisë pranë

një temperature standarde të përcaktuar në praktikë nuk është e mundur, por ajo llogaritet

nëpërmjet shprehjes:

20

4d =t

d4 +γ(t-20)

ku është:

t - temperatura në të cilën është bërë matja

γ – temperatura korrigjuese e dendësisë për 1 °C

Aerometrat janë punuar në bazë të ligjit të Archimed-it. Matja kryhet duke e zhytur

aerometrin në lëngun testues, i cili ndodhet në menzurë siç tregohet në figurën 52.

Figura 52. Matja e dendësisë me aerometër

Piknometri është një enë me vëllim të përcaktuar saktësisht, siç tregohet në figurën 53. Me

matjen e masës të vëllimit saktësisht të njohur vihet deri te të dhënat me ndihmën e të cilave

llogaritet dendësia sipas shprehjes:

ρ = V

gg o

ku është:

g-masa e piknometrit të mbushur,

go-masa e piknometrit të zbrazët,

V-volumi (vëllimi) i shënuar në piknometër.

Figura 53. Piknometri

Me rritjen e dendësisë tek lëngjet rritet viskoziteti, temperatura dhe pika e ndezjes. Lëngjet e

tilla më vështirë transportohen nëpërmjet tubacioneve, ndërsa pompat janë dukshëm më të

ngarkuara. Gjatë manipulimit me lëngjet dendësia paraqet njërën nga vetitë më të

rëndësishme. Dendësia e disa karburanteve të lëngëta është treguar në tabelën 14.

Densiteti (20

4d ) i disa lëndëve të djegshme të lëngëta

Tabela-14

Benzina i aeroplanëve 0,606 - 0,710

Benzina mesatar 0,72 - 0,74

Benzina i rëndë 0,750 - 0780

Karburanti diesel 0,850 - 0890

Nafta solvente 0,862 - 0872

Nafta 0,770 - 0,790

Kerozini 0,800 - 0,850

5.3.4.2. Temperatura e shkrirjes së materialeve

Temperatura e shkrirjes është temperatura në të cilën disa materiale të ngurta nga gjendja

e ngurtë kalojnë në të lëngët. Temperaturën më të lartë të shkrirjes prej të gjitha

elementeve në sistemin periodik e ka volframi (3673 oK). Sa më e madhe të jetë energjia

e lidhjes kimike midis atomeve gjegjësisht molekulave, kjo zakonisht do të thotë se

materiali do të ketë temperaturë më të lartë të shkrirjes. Temperaturat e shkrirjes së disa

materialeve janë treguar në figurën 54.

Temperatura e shkrirjes së shumicës së substancave në praktikë njihet si temperatura e

pikjes. Kështu për shembull, yndyrat të cilat shkrihen midis 10 dhe 100 °C njihen si yndyra

mesatarisht të shkrishme. Temperatura gjegjësisht pika e shkrirjes caktohet sipas Ubbelandeu-t, në

aparatin i cili përbëhet prej termometrit dhe epruvetës të treguar në figurën 55.

Figura 55. Aparati për përcaktimin e temperaturës së shkrirjes sipas

Ubbelandeu-t

5.3.4.3. Koeficienti i zgjerimit termik të materialeve

Koeficienti i zgjerimit termik të materialeve karakterizohet me ndryshimin e vëllimit për shkak

të ngrohjes për 1°C. Rritja e vëllimit të materialit për shkak të ngrohjes njihet edhe si

dilatacion. Te shumë materiale, të cilat përdoren në temperatura të ndryshme, dilatacioni ka

një rol thelbësor, zgjerimi i një materiali gjatë ngrohjes mund të llogaritet në bazë të

shprehjes:

lt=lo[1+α(t2–t1)]

ku është:

lt-gjatësia e mostrës që matet gjatë t2[K],

lo–gjatësia fillestare mostrës gjatë t1[K],

t2–t1- diferenca e temperaturës së ngrohjes së kampionit(mostrës),

α - koeficienti i zgjerimit linearë për shkak të ngrohjes për 1 0K.

Koeficient i zgjerimit termik për disa metale është treguar në figurën 56 në 106 K-1

Figura 56. Koeficienti i zgjerimit termik disa metaleve në 106 K-1

Koeficient i zgjerimit termik te metalet është relativisht i parëndësishëm, ndërsa te masat plastike

prej dy deri në dhjetë herë më i lartë.

Termoelementet përdoren për të punimin pirometrave. Si materiale për prodhimin e

termoelemente vijnë shprehje bakri, hekuri, konstantani, kopelii (Cu me 44% Ni), kromeli (Ni me

10% Cr), kromnikeli, platina, volframi, etj, në kombinime të ndryshme siç tregohet në tabelën 15 .

Tabela-15 Fushat e matura të termoelementeve

Kombinimi (në

industri)

Shenja deri 0C Kombinimi (në

laborator)

deri 0C

Cu-konstantan Cu-konst. 350 W-Ta 2 000

Fe-konstantan Fe-konst 700 W-Mo 2 500

Nikelkr.-konst. NiCr-konst. 800 Ta-Mo 2 500

Nikelkrom-

nikel

NiCr-Ni 1 200 W-Wmo 2 900

Platinarodium-

platina

PtRh-Pt 1 600

Për punimin e termoelementeve më së miri përgjigjen legurat e hekur nikelit. Koeficienti i

zgjerimit termik më i vogli është gjatë 36% nikel. Kjo legurë është e njohur si invar. Invari

përdoret në njërën anë (faqe) të bimetalit, e tjetra mund të jetë tunxh (mesing), konstantan,

nikel etj.

Invar ka një koeficient termik të ulët deri në 100 °C dhe ndjeshmëria e bimetalit të punuar prej

tij është e njëtrajtshme deri në 100 °C. Ndërsa, te platini ndjeshmëria është rreth 400 °C.

Për përçuesit që vendosen në qelq (xhamat e veturave) duhet të përdoren materiale të cilat

kanë të njëjtin koeficient të zgjerimit termik sikur qelqi i përdorur. Legurat (lidhjet) e hekur

nikelit zakonisht i plotësojnë kërkesat e koeficientit termik të qelqit. Kabllot(përçuesit) që

përdoren tek qelqi i fortë, zakonisht punihen prej wolframi dhe molibdeni ose legurave të

volframit(me 13% Ni, 5% Co), e cila në kuadrin e tregtisë shitet me emrin Wonico.

5.3.4.4. Përçueshmëria termike e materialeve

Përçueshmëria termike e materialeve është aftësia për të përçuar nxehtësinë. Koeficienti i

përçueshmërisë termike është nxehtësia që kalon në mes të dy kubëzave nga 1 cm3 për

sekondë, në qoftë se dallimi i temperaturave në mes tyre është prej 1 K.

Njësia është [W/mK]. Materialet me elektrone të “lira” në luspën udhëheqëse janë përçues më

të mirë se sa materialet e formuara me lidhje kovalente. Kështu, për shembull, në temperaturën

e dhomës përçueshmëria termike [në W/mK] është për argjendin - 420, aluminin - 210,

duraluminin - 126, hekurin – 84, çelikun 8-16, qelqin 0,4-1,2 për lesh xhamin dhe asbestin-

0,12 dhe për ajërin-0,25.

Për shkak përçueshmërisë së ulët termike titani dhe legurat e tij, qelqi, azbesti et., këto

materiale përdoren me shumicë në teknikën raketore dhe të gjithësisë.

Materialet me përçueshmëri të ulët termike përdoren shumë edhe në ndërtimtari, transport si

dhe kudo gjetkë si materiale për izolime termike. Për këtë qëllim, më së shpeshti përdoren

silikatet e ekspanduara (zgjeruara), silikoni, polystyreni dhe materiale të tjera.

Nëse materiali izolues për gjatë kohë i nënshtrohet veprimit të temperaturave të rritura, atëherë

do të ndodhin ndryshime të tilla që do të rezultojnë në dëmtim të përhershëm të vetive

themelore të tij. Për shkak të efektit të temperaturës, në fakt, vjen deri te ndryshimet e

brendshme në përbërjen kimike dhe strukturë. Duke parë se si material ngarkohet gjatë

veprimit të temperaturave të rritura gjatë eksploatimit, paraqitet nevoja që të përcaktohet se

pranë cilës temperature maksimale, materiale edhe më tutje do të jetë funksional.

Kështu, qëndrueshmëria termike paraqet aftësinë e materialeve që një temperaturë të

rritur(lartë) të e përballoj për një kohë të gjatë pa keqësim të dukshëm të vetive të tij

themelore. Këtë keqësim të vetive e quajmë si plakje (vjetrim) termike. Kjo manifestohet në

mënyra të ndryshme, varësisht prej llojit të materialit.

Diku do të ndodhin dëmtime mekanike më të mëdha , ndërsa diku izolimin e dëmtuar do ta

depërtoj tensioni elektrik. Për plakje relativisht të shpejtë nuk është fajtore vetëm temperatura

e lartë por edhe ndikimet e tjera. Më së shumti pjesëmarrje kanë ndikimet atmosferike.

Përmbajtja e lagështisë dhe komponimet e ndryshme kimike posaçërisht mund të dëmtojnë

materialet izoluese dhe të sjellin deri te keqësimi i vetive të mira termorezistente.

Klasifikimit termik i izolatorëve

Klasa: Y temperature e lejuar 90 °C

Materiali: pambuk, mëndafshi natyrale dhe artificiale,

letër, fije (fibër), gomë natyrore,

poliesteri dhe polivinilkloridi (PVC).

Klasa: A lejohet temperaturën 105 °C

Materiali: pambuk, natyrale dhe artificiale mëndafshi,

letër, fibër, fletë celuloze, teli i llakosur me vaj dhe vaj modifikuar, gomë sintetike.

Klasa: E temperature e lejuar 120 °C

Material: teli i llakosur me llak (zmalt) të

polivinilacetatit, poliamidit,

poliuretanit,epoxidit dhe zmalte të ngjashme

petë-bazuar në triacetin dhe acetobutiratin,

celulozës dhe poliamidit, masat e presuara me

bazë fenoli, melamina me mbushës organik,

maerialet shtresore të presuara me letër dhe

pambuk në bazë të rrëshirave fenole dhe

melamine.

Klasa: B temperatura e lejuar 130 °C

Materiali: produktet micanite-liskunit(material si sanë-

kashtë etj.), azbestit dhe qelqit, masa e

presuar mbi bazën e fenolit dhe melaminës me

mbushës organik.

Klasa: F temperatura e lejuar 155 °C

Materiale: produktet e liskunit, azbestit dhe qelqit me

bartës, mikanit.

Klasa: H temperature e lejuar 180 °C

Materiali: produkte liskuni(micanite), azbest dhe qelq

me bartës inorganik, mikanite.

Silikonet e pastra në formë të lëngjeve,

rrëshirave dhe elastomereve dhe

politetrafloretilinit.

Klasa: C Temperatura e lejueshme me madhe se 180 °C

Materiali: liskuni,porcelani, qelqi, kuarci si dhe

materiale të ngjashme zjarrduruese

(mikaniti,inor, mikaleks etj.)

5.3.5. Vetitë elektrike të materialeve

Sjellja e materialeve gjatë rrjedhës rrymës elektrike karakterizohet nga rezistenca elektrike,

përçueshmëria elektrike ( vlera reciproke e rezistencës elektrike) dhe super përçueshmërisë.

Këtu bëjnë pjesë edhe vetitë magnetike të materialeve.

Duke pasur parasysh vetinë e përçueshmërisë elektrike, materialet elektroteknike ndahen në:

-përçuese,

-gjysmë përçuese,

-magnetike dhe

-materiale izoluese.

Materialet me përçueshmëri elektrike (përçueshmëri specifike) më të madhe se 107 Sm janë

përçuesit. Gjysme përçuesit kanë përçueshmëri prej 107 deri 10-5 Sm, ndërsa ato nën këtë vlerë

janë izolatorët. Kjo ndarje shihet në figurën-57.

Figura 57. Ndarja e materialeve sipas përçueshmërisë

Materialet përçuese janë përçues të mire të rrymës elektrike dhe nxehtësisë. Vendin e pare të

përçuesve e zënë metalet përçueshmëria e të cilave e kalon vlerën 107 Sm. Këto përfshihen

bakri, alumini, argjendi, dhe disa prej legurave të tyre . Në metalet përçuese numërohen edhe

shumë të tjera që me të madhe përdoren në punimin e instrumenteve.

Rezistenca elektrike (R) e kundërshton qarkullimin e rrymës elektrike. Rezistenca specifike (ρ)

është rezistenca e materialit me prerje tërthore l mm2 në gjatësi prej 1 m. Rezistenca elektrike e

materialeve varet nga struktura kimike dhe vetitë fiziko-teknologjike. Njësia për matjen e

rezistencë omi (l Ω = 1 V/A), ndërsa për rezistencën specifike është (Ω m-1). Me rritjen e

temperaturës së materialit rritet edhe rezistenca elektrike. Me uljen e temperaturës në afërsi të

zeros absolute (0 K) materiali praktikisht nuk ka rezistencë elektrike, kështu që në këtë rast flitet

për superpërçuesit.

Përçueshmëria elektrike (G) është vlera reciproke e rezistencës (R). Njësia për përçueshmërinë

është Siemens-i (S):

G = R

1 [S]

Duke pasur parasysh vetinë e përçueshmërisë elektrike, materialet elektroteknike ndahen në:

-përçuese, me përçueshmëri specifike më të madhe se 107 Sm,

-gjysmë përçuese, me përçueshmëri specifike prej 107 deri 10-5 Sm,

-izolatorët, me përçueshmëri specifike më të vogël se 10-5 Sm.

Gjegjësisht, mekanizmi i përçueshmërisë elektrike te metalet shpjegohet me lëkundjen e

elektroneve të cilat për shkak të tensionit detyrues e depërtojnë rrjetën kristalore hapësinor të

kristalit metalik duke u pajisur me jonet pozitive metalike figura 58

Figura 58. Skema e mekanizmit të përçueshmërisë te metalet

Me sjelljen e elektroneve (energjisë), elektronet e trasës valente (orbitës valente) kalojnë në

nivel më të lartë energjetik, kur bëhen të lira dhe kështu e mundësojnë përçueshmërinë. Ky

nivel i ri energjetik për elektronet të cilat bëhen të lira njihet me emrin e orbita e

përçueshmërisë (figura 59).

Figura 59. Trasat e elektroneve

Metalet e pastra kanë rrjetë kristalore të rregullt dhe të njëtrajtshme dhe për këtë arsye e kanë

përçueshmërinë specifike të madhe. Një papastërti e vogël psh., te bakri shkakton ulje të

madhe të përçueshmërisë. Prandaj, përçueshmëria elektrike e bakrit është masë e pastërtisë, të

këtij metali (figura 60).

Figura 60. Ndikimi i papastërtive në përçueshmërinë e bakrit

Si përçues në teknikën transportuese përdoren argjendi, alumini dhe legurat e tyre, ndërsa si

gjysmëpërçues karboni, oksidet e bakrit, uraniumit, titanit dhe zinkut, si dhe sulfitet e

argjendit. Si izolatorë përdoren shumë materiale organik e inorganike.

Gjysmëpërçuesit janë materiale elektrike, të cilat kanë rezistencë të madhe elektrike (

rezistencë elektrike specifike) e cila sillet prej 10 deri 106 Ω/m. Këtu bëjnë pjesë karboni,

seleni, sulfatet e argjendit dhe taliumit, oksidet e bakrit, zinkut dhe uraniumit, silicit, karbitit,

germaniumit, dhe materialeve të tjera në kombinime të ndryshme.

Materialet feromagnetike kanë vetinë e mbajtjes së fluksit magnetik. Përfaqësuesit kryesorë të

këtyre materialeve janë hekuri, kobalti, nikeli, legurat e tyre dhe shumë okside të metaleve.

Izolatorët ose dielektrikët janë materiale rezistenca elektrike e të cilave sillet mbi 106 Ω/m.

ndërsa dielektrikët e mirë e kanë rezistencën elektrike më të madhe se 1010 Ω/m. Këso

materialesh ka shumë.

5.3.6. Vetitë magnetike të materialeve

Vetitë magnetike tregojnë se si sillen materialet në fushën elektrike dhe magnetike. Vetia e

disa materialeve që në fushën magnetike gjegjësisht elektrike edhe vet të bëhen magnetike

njihet si paramagnetizëm.

Materialet tek të cilat nuk ndikon fusha elektrike gjegjësisht magnetike ose ndikon shumë pak

njihen si diamagnetik. Magnetet natyrore janë magnetiti dhe magneti meteorit. Hekuri në vete

absorbon një fluks magnetik disa qindra mijë herë më shumë se sa dendësia e këtij fluksi në

vakum. Edhe pse, përveç hekurit, dhe në mënyrë të njëjtë sillen edhe kobalti, nikeli,

gadoliniumi, dhe një numër i konsiderueshëm i legurave të tyre , këto materiale sipas hekurit

marrin emrin feromagnetik (figura 61).

Figura 61. Ndikimi i fuqisë së fushës magnetike (H) në fluksin magnetik (B)

Në shumë vende në elektro pajisje përdoren materiale prej të cilave kërkohet që sa më mirë ti

lëshojnë (mos rezistojnë) forcat magnetike gjegjësisht të krijojn

fushë magnetike sa më të forte.

Në rastin e parë është bëhet fjalë për materialet që lehtë mund të përshtaten ndryshimeve të

fuqisë së rrymës si shkaktarë i fluksit magnetik. Këtu përfshihen pllakat e transformatorit,

shuarësit (qetësuesit) e elektromagneteve, llamarinat e dinamove për pajisjet rrotulluese etj.

Në rastin e dytë bëhet fjalë për materialet me veti magnetike të vazhdueshme

(përhershme), të cilat përdoren në prodhimin e autoparlanteve (folësve), instrumenteve

spirale, në fushën e magnetit të vazhdueshëm, zileve (këmbanave) elektrike, poleve të

makinave elektrike me vetë ngacmim (zgjim) etj.

Për përftimin e magnetit të përhershëm përdoret hekuri, nikeli, kobalti dhe mangani.

Materialet magnetike përmbajnë një numër të madh të magneteve të vogla, dmth atome.

Momenti magnetik i atomeve rrjedh nga momenti magnetik i bërthamës,si dhe

momenteve magnetike të elektroneve, i cili është rezultat i rotacionit (sjelljes) të

elektroneve rreth aksit të vet dhe përreth bërthamë së atomit. Çdo ndryshim strukturorë në

rrjetën kristalore metalike shkakton një ndryshim reciprok të forcave midis atomeve, dhe

njëkohësisht duke ndryshuar edhe vetitë magnetike. Paraqitja skematike, e strukturës së

materialeve në lidhje me vetitë magnetike është treguar në figurën 62.

Figura 62. Paraqitja skematike, e strukturës së materialeve në lidhje me vetitë magnetike

5.3.7. Vetitë kimike materialeve

Materialeve që përdoren në teknikë, vetitë kimike u përcaktohen nëpërmjet:

-Përbërjes kimike,

-Rezistencës kimike ndaj korrozionit,

-Rezistencës ndaj zjarrit,

-Rezistencës termike dhe

- Vetive kristalografike.

5.3.7. Vetitë kimike materialeve

Materialeve që përdoren në teknikë, vetitë kimike u përcaktohen nëpërmjet:

-përbërjes kimike,

-rezistencës kimike ndaj korrozionit,

-rezistencës ndaj zjarrit,

-rezistencës termike dhe

- vetive kristalografike.

Elektronet

Elektronet janë thërmia që rrotullohen rreth bërthamës së atomit ngjashëm me Tokën që

rrotullohet rreth boshtit të vet e njëkohësisht rrotullohet rreth Diellit. Ky rrotullim, sikur atë që

bëjnë planetët, realizohet në vazhdimësi dhe në mënyrë të përsosur sipas trajektoreve që i

emërojmë orbite. Të bëjmë krahasimin në mes madhësisë së elektronit dhe madhësisë së Tokës:

nëse e zmadhojmë atomin deri në madhësinë e Tokës, atëherë elektroni do të kishte madhësinë e

mollës.

Të gjitha vetitë për të cilat u shkrua më lart bazohen në përbërjen kimike materialeve. Nga

fizika dhe kimia e dimë se materia për rreth nesh përbëhet prej atomeve, gjegjësisht

molekulave. Atomet janë grimcat më të imta të materiesë, të cilat përbëhen prej protoneve dhe

neutroneve

Thermia (grimca) më e vogël e materiesë e cila i ruan vetitë karakteristike të elementit kimik

është atomi, cili përbëhet prej tri lloj të thermiave subatomike:

-protoneve,

-neutroneve dhe

-elektroneve.

Protonet dhe neutronet së bashku e formojnë bërthamën (nukleus-in), ndërsa mbështjellësin e

formojnë elektronet.

Numri i protoneve në ndonjë atom paraqet numrin rendor të elementit, i cili është i barabartë

me numrin e elektroneve në mbështjella. Prej këtij numri varen vetitë e atomit. Protoni është

thermi me ngarkesë elektrike pozitive, elektroni me ngarkesë negative, ndërsa neutroni është

thermi neutrale, masa relative e të cilit është 1.

Llojet e ndryshme të atomeve formohen me kombinime të ndryshme të numrit të protoneve,

neutroneve dhe elektroneve.

Deri tani janë zbuluar 109 elemente kimike. E tërë gjithësia, çdo gjë e gjallë dhe jo e gjallë në

Tokën tonë është formuar me radhitjen e këtyre 109 elementeve në kombinime të ndryshme.

E dimë se të gjitha elementet ndërtohen prej atomeve, të cilët janë të ngjashëm me njëri tjetrin

dhe të cilët përbëhen prej protoneve, neutroneve dhe elektroneve. Prandaj, nëse të gjitha

atomet që përbëjnë elementet ndërtohen prej thërmiave të njëjta, atëherë çka i bënë ato

elemente që të dallohen njëri nga tjetri dhe çka është shkaktari i formimit të një numri të

pafundmë të substancave të ndryshme ?

Numri i protoneve në bërthamën e e atomeve thelbësisht i dallon elementet njëri nga tjetri.

Ekziston 1 proton në atomin e hidrogjenit, elementi më i lehtë, 2 protone në atomin e heliumit,

elementi i dytë më i lehtë,79 protone në atomin e arit, 8 protone në atomin e oksigjenit dhe 26

protone në atomin e hekurit.

Ajo që bënë dallimin në mes arit dhe hekurit, si dhe hekurit dhe oksigjenit është thjesht numri i

ndryshëm i protoneve.

Ajëri që e thithim, trupi i ynë, bimët dhe shtazët, planetët në gjithësi, gjallesat dhe jo gjallesat,

e ëmbël dhe e ithët, e ngurtë dhe e lëngët, çdo gjë...çdo gjë është e ndërtuar prej protoneve,

neutroneve dhe elektroneve.

Vetitë kimike të materialeve varen prej strukturës së luspës (orbitës) së jashtme ( luspës

valente) të atomit.

Molekulat janë thërmiat më të imta të materiesë të cilat i ruajnë vetitë e tyre, e formohen me

lidhjen kimike të më shumë elementeve të njëjtë. Lidhja kimike e atomeve në molekulë mund

të jetë me:

-lidhje jonike

-lidhje metalike dhe

-lidhje kovalente.

Me lidhje jonike formohen molekulat me elementet elekropozitive nga ana e majtë e sistemit

periodik dhe elementeve elektronegative nga ana e djathtë e sistemit periodik. Atomet

elektropozitive kanë numër të vogël të elektroneve në luspën e jashtme, të cilat ia e dorëzojnë

atomeve me numër të madh të elektroneve në luspën e jashme. Të parët bëhen elektropozitiv

katione, ndërsa të dytët elektronegativ anione. Pozitiviteti i katione është i barabartë me

numrin e elektroneve të liruara. Komponimet e fituara me lidhjen jonike janë elektrolitet, pasi

gjatë shkrirjes në ujë lirojnë ione. Këto komponime përdoren në avioindustri gjatë

galvanizimit, në prodhimtarinë e burimeve kimike të rrymës elektrike etj.

Lidhjet kovalente janë më të përhapurat tek komponimet e karbonit dhe ndërtohen prej çiftit të

përbashkët të elektroneve, gjegjësisht secili atom e jep nga një elektron në lidhjen e

përbashkët. Komponimet e ndërtuara me këtë mënyrë të lidhjes së atomeve janë shumë të

përhapura. Këtu bëjnë pjesë masat plastike, pëlhurat, lëndët djegëse, ngjitësit, si dhe shumë

materiale të tjera që përdoren në

ndërtimin e fluturakeve bashkëkohore.

Gjatë lidhjeve metalike elektronet janë të shpërndarë njësoj në tërë kristalin metalik.

Përbërja kimike e materialeve përcaktohet me analiza kimike që mund të jenë volumetrike,

gravimetrike dhe elektrogravimetrike. Për përcaktimin e përbërjes kimike përdoren edhe analiza

fiziko-kimike (vetitë optike, absorbimin e rrezatimit të nxehtësisë dhe ultratingulli), analiza

spektrometrike (spektrometria infra e kuqe, ultravjollce si dhe rezonanca magnetike bërthamore)

dhe termoanaliza. Nga të gjitha ekzaminimet e lartpërmendura aplikim më të gjërë kanë metodat

për zbulimin e dëmtimeve mirkoskopike me anë të ultratingullit, X-ray metodat

(rentgenografike), metodat luminiscentne dhe magnetike. Këto metoda, pa shkatrim të kampionit,

kanë një avantazh të madh për hulumtimin e vetive në krhasim me metodat kimike dhe metodat e

tjera tek të cilat nevojitet qe kampioni të shkatrrohet gjatë ekaminimit.

Testimi i përbërjes kimike të metaleve dhe legurave të tyre në kushtet e bashkëkohore me

spektroskopi atomike absorbuese. Kjo metodë e mat numrin i atomeve që mbeten në gjendje të pa

ngacmuar, deri sa ngacmimi kryhet nën kushte standarde me hark elektrik, flakë, shkëndi ose

burime të tjera të energjisë. Nga matja e thithjes së rrezatimit në avullin atomik të dal nga

kampioni(mostra) me gjatësi valore karakteristike për elementin e caktuar mund të percaktohet

përqendrimi i elementit në mostër.

5.3.7.1. Përbërja kimike e materialeve

Përbërjet kimike të materialeve që hasen në komunikacion janë treguesit kryesore mbi

mënyrën e ruajtjes kualitative deri te konsumatori. Përbërja kimike kushtëzon materialet

ambalazhuese, mënyrën e paketimit, ruajtjes, procedurat gjatë transportimit dhe

manipulimit(trajtimit).

Ka metoda të ndryshme për përcaktimin e përbërjes kimike të një materiali. Se cila metodë

do të përdoret varet nga shumë faktorë, por më së shumti nga natyra të e materialeve. Për

"Tranzikën" e materialeve janë të rëndësishme informatat që fitohen me njërën nga

metodat e me poshtme:

- Analiza elementare e materialeve,

- Analiza teknike e materialeve,

- Analizat spektroskopike të strukturës së materialeve.

Me analiza elementare përcaktohet përbërja kimike elementare e një materiali me përdorin të

metodave të ndryshme të kimisë analitike. Kështu,për shembull, karbonit dhe hidrogjenit

në materialet organike përcaktohen në aparatin nga Liebig-u, azoti sipas Kjeldal-it, e

oksigjeni zakonisht llogaritet nga ndryshimi. Përmbajtja e metaleve në një material

zakonisht analizohet me metoda volumetrike, gravimetrike ose elektrogravimetrike.

Në kohët e fundit përmbajtja sasiore (kuantitative) e metaleve dhe molekulave në një

material përcaktohet metodën e përthithjes (absorbimit) atomike. Është e ditur se atomet

dhe molekulat reagojnë ndryshe ndaj rrezatimit nga zona të ndryshme të spektrit. Nga

matjet e emitimit apo absorbimit të energjisë së rrezatimit nga atomet dhe molekulat, si

dhe me analizën e rezultateve të fituara, vihet deri te pasqyra e vërtetë e strukturës së

materialit të analizuar.

Analizë sasiore elementare e disa karburante tabela 16.

Siç shihet në tabelën 16, përmbajtja e lagështisë dhe hirit në disa karburante parqet rezultate te

rëndësisë teknike, kështu që këtu flitet për analiza teknike.

Është e ditur se aktivizimi (ngacmimi-zgjimi) i elektroneve në atome përcillet me dukurinë e

emitimit të vijave në spektrin ultra-violet, në spektrin e dukshëm dhe të afërt me spektrin infra

të kuq elektromagnetik. Është e ditur se molekulat në të njëjtën kohë i kryejnë tri lloje të

lëvizjes. Zhvendosja drejtëizore e molekulave në hapësirë quhet translacion. Molekula pastaj

lëviz për rreth një aksi të supozuar, kështu që bëhet fjalë p rrotacion dhe, së fundi, molekula

dhe atomi i afrohen dhe largohen pranë njëri-tjetrit e këtu flitet për vibrim (lëkundje). Në

praktikë, për testimin e materialeve më së shpeshti shfrytëzohet zona infra e kuqe dhe

ultravjollce . Zona ultravjollcë e përthithjes (absorbimit) te materialit është më pak interesante

për shkak se ajo tregon për ekzistimin e grupeve funksionale në një material.

Spektrografija infra e kuqe ka gjetur aplikim të gjërë në të gjithë laboratorët ku ekzaminohet

përbërja kimike e substancave. Aplikimi i kësaj metode gjatë përcaktimit të përbërjes kimike

të materialeve është shumë e rëndësishme, pasi mund të shfrytëzohet analiza kimike sasiore

dhe cilësore të përzierjeve më komplekse.

Me spektroskopinë infra të kuqe matet absorbimi i dritës në zonën [2.5 – 40] mikrona ( 4000-

200 cm-1). Pranë disa gjatësive valore të gamës (intervalit) së caktuar do të absorbohet një

lidhje kimike, ndërsa te të tjerat një lidhje tjeter kimike. Në bazë të kësaj merren të dhëna të

mjaftueshme për identifikimin e komponimeve dhe lidhjeve.

Spektri infra i kuq paraqet intensitetin e absorbimit të dritës në zonën infra të kuqe i cili është

karakteristik për çdo substance të veçantë. Nuk ka substanca të cilat nuk dallohen për nga

përbërja kimike dhe të kenë të njëjtë spektrin infra të kuq. Për këtë arsye mund të thuhet që

spektri infra i kuq është letërnjoftim i çdo substance.

Kromatografia

Kontrollin e kualitetit të përbërjes kimike në "tranzilikë" nuk e bënë transportuesi, nëse kjo

nuk është e përcaktuar shprehimisht me kontratë. Megjithatë, me procedura të këqija të

manipulimit me material mund të shkaktohen ndryshime të mëdha në përbërjen kimike dhe

vetitë e tyre.

Lagështia në materiale mund të jetëe:

-vrazhdë (ashpër),

-higroskopike ose të lidhura dhe

-kristalore ose strukturore.

Pasi që ajëri atmosferik përmban një sasi të caktuar të avullit të ujit , kjo do të thotë se

varësisht prej vetive dhe kushteve klimatike, materialet do të përthithin ose lirojnë një sasi të

caktuar uji.

Kjo do të ndikojë në vetitë transportuese të materialeve të shkriftë si dhe do të ndryshohen edhe

vetitë e tjera të tij.

Lagështia e vrazhdë është ajo përmbajtje e ujit që është thithur në formën e pikëzave të vogla në

sipërfaqe dhe zgavrat e materialit të terur në kushtet e dhomës gjegjësisht në temperaturën 20°C

dhe në presion normal atmosferik. Lagështia vrazhdë përcaktohet me tharje të materialit të shtrirë

në një shtresë të hollë në një temperaturë midis 15 dhe 25°C në një zonë të mbyllur gjatë 48 orëve.

Lagështia higroskopike ose e lidhur në materiale, më së shpeshti është ajo lagështi e cila edhe pas

tharjes afat-gjatë të produktit në kushtet e temperaturës së dhomës nuk lirohet nga materiali. Këtu

uji është kondensuar në kapilare dhe zgavrat mikroskopike të materialit.

Lagështia totale e produktit është shuma e lagështisë higroskopike dhe të vrazhdë. Total i

lagështisë përcaktohet me tharjen e produktit i cili paraprakisht imtësohet, matet Gv dhe thahet në

tertore ( figura 71) dy orë në temperaturën 100 - 105 °C. Mostra e terur ftohet në eksikator (Figura

71) dhe matet përsëri Gs, kështu që tani lagështia llogaritet sipas shprehjes:

W=v

sv

G

GG 100

Totali i lagështisë së lëngjeve dhe gazeve si dhe e materialeve të ndjeshëm ndaj temperaturave të

larta përcaktohet me metoda të tjera, të tilla si për shembull:

Figura 71. Tertorja dhe eksikatori për përcaktimin e lagështisë totale

Tek materialet, të cilat përmbajnë substanca lehtë të ndezshme si dhe ato që janë të ndjeshme

në nxehtësi, siç janë derivatet e naftës, lagështia përcaktohet me sukses me metodën e

distilimit në aparatin e Thile-ut (figura 72). Si lëng për distilim përdoret tolueni, ksileni ose

etilbenzeni, derisa uji i izoluar ndahet në vazhdim të aparatit ku lexohet sasia e tij.

Figura 72. Aparati i Thile-ut për përcaktimin ë lagështisë së përgjithshme

Metoda e Karl-Fischer-it për përcaktimin e lagështisë totale është e përshtatshme për

substancat e ndjeshme në temperatura të rritura, të cilat me at rast edhe zbërthehen

(shkatërrohen).

Në kohë të fundit, me spektrometrin infra të kuq shpejt dhe thjesht përcaktohet lagështia

totale. Kjo metodë është shumë e përshtatshme për testimin e produkteve të pa ambalazhuara

gjatë shkarkimit të tyre, pasi për analizë nuk duhet pritur.

Lagështia është element i rëndësishëm e kualitetit të produkteve të cilat shiten sipas masës,

pasi që paraqitet si parakusht komercial. Për këtë arsye gjatë pranimit të shumë materialeve

veçanërisht atyre higroskopike me kontratë përcaktohet sasia maksimale e përmbajtjes së

lagështisë. Kështu psh. sasia maksimale e përmbajtjes së lagështisë tek drithërat është 13%.

Gjatë paketimit me ambalazh të letrës, në vetitë mekanike të letrës dhe celofanit dihet se dukshëm

ndikon e ashtuquajtura lagështia kondicionuese. Lagështia kondicionuese është ajo lagështi e

materialit të deponuar në temperaturë 15-25 0C, gjatë presionit normal dhe lagështisë së ajërit prej

60 deri 75%.

Figura 73. Refraktometri për përcaktimin e materiesë së thatë.

Tek tretjet të cilat përmbajnë materie të thatë me avullim përcaktohet sasia e substancës e cila

nuk avullohet, gjegjësisht mbetja e thatë. Mbetja e thatë është tregues i rëndësishëm i kualitetit

të artikujve ushqimorë, pijeve alkoolike dhe joalkoolike etj. Përcaktohet me avullim të

ngadalshëm të sasisë së caktuar së substancës në 100 [0C], ndërsa për pemë, lëngje të pemëve

dhe produkte të industrisë kondicionuse majerja e thatë përcaktohet më anë të refraktometrit

(figura 73).

Hiri përcaktohet për materialet me origjinë organike. Kampioni (mostra) digjet deri sa të

shndërrohet në prush, gjatë kësaj substancat organike digjen dhe lirohen prej kampionit në

formë të gazrave, ndërsa substancat joorganike kalojnë në okside të metaleve.

Pjekja e kampionit realizohet në furrën e izoluar laboratorike temperaturën 800 °C deri 1000

°C, në një enë prej qeramike ose platine e cila matet para dhe pas pjekjesë. Te hiri gjithashtu

përcaktohet edhe:

-Sasia e hirit të tretshëm në ujë (oksidet metalike të tretshëm në ujë),

- Sasia e hirit tretshëm në 10%-të acidit klorik (mbeten të patretshëm oksidet e Si),

-përmbajtja sasiore dhe cilësore e anioneve dhe kationeve si dhe

- alkalinet e hirit.

Përmbajtja e sasisë hirit në një material tregon sasinë e substancave inorganike. Te materialet

në komunikacion, për shembull, tek lëndët djegëse, substancat inorganike janë të dëmshme për

vetitë shfrytëzuese, prandaj sasia e tyre duhet të deklarohet.)

Figura 74. Stufë për pjekje (0 - 1200 °C)

Thartësia te produktet në shumë raste shpreh cilësinë e tij. Por, qëndrimi në depo për shumë

artikuj ushqimore, kozmetike dhe produktet farmaceutike mund të ndryshoj përqendrimin e

ioneve të hidrogjenit e me këtë edhe rritjen ose uljen e thartësisë. Logaritmi negative i

koncentrimit të ioneve të hidrogjenit shënohet me pH.

Është përcaktuar se për çdo 550 milion molekula të ujit ionizon vetëm një molekulë, në bazë të

shprehjes:

H2O H+ + OH-

Mund të llogaritet se në 10 milion litra ujë është vetëm 1 gram e ioneve të hidrogjenit. Pasi

një litër ujë përmban 1/10 000 000 pjesë të gramit të ioneve të hidrogjenit, për shkak të

thjeshtëzimit mund të jetë e shkruar si `10-7, dhe thuhet se pH është e barabartë me 7. Një

tretje neutrale, si psh. ujë i pastër, ka numër të njëjtë të ioneve të hidrogjenit dhe hidroksidit.

Pasi përqendrimi i ioneve të hidrogjenit në ujë është 10-7, gjithashtu edhe përqendrimi i ioneve

hidrokside do të jetë 10-7. Për shkak se pH është definuar si logaritëm negativ i përqendrimit të

ioneve të hidrogjenit gjegjësisht: pH = - logH+, mund të vendoset korrelacioni me

përqendrimin e ioneve OH- sipas tabelës.

Thartira Bazike (Alkaline)

pH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

pOH 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

Metodat për përcaktimin e përqendrimit të ioneve të hidrogjenit të një substance gjegjësisht të

disa tretjeve mund të jenë kolorimetrike ose elektrometrike. Nga metodat kolorimetrike më të

përhapurat janë përdorimii indikatorëve dhe i letrës pH (Figura 75), ndërsa shumë e saktë

është metoda elektrometrike nëpërmjet të ashtuquajturit pH-metër.

Figura 75. pH letër (a), pH-metri (b) dhe pH-elektrodë e qelqit (c)

Në "tranzitikën" e lëngjeve është e nevojshme që vlerën e parametrit pH me e mbajtur në nivelet e

specifikuara të prodhuesit. Çdo ndryshim i vlerës-pH gjatë transportit mund të konsiderohet se në

dërgesë ka ndodhur ndonjë prishje ose ka ardhur deri te zbërthimi me ujë ose me ndonjë tretës të

lirë përshtatshëm.

Shkrijshmëria e substancave është një veti fiziko-kimike e shumë materiale. Tretjet

(solucionet) janë sisteme homogjene, të cilat përbëhen prej molekulave njëtrajtësisht të

përziera të dy ose më shumë substancave, gjatë së cilës njëra ose disa prej tyre janë tretës e të

tjerat të tretura. Zakonisht, uji është tretësi që përdoret më së shpeshti, por shfrytëzohen edhe

shumë tretës të tjerë organike ose inorganik.

Përqendrimi i tretjeve shprehet në përqindje si tretje molare apo si normale. Tretja molare

është ajo e cila në 1 litër të tretësit përmban 1 gram molekule-substancë, ndërsa tretja normale

ajo e cila në 1 L tretës përmban 1 gram të substancave ekuivalente.

5.3.7.2. Rezistenca kimike materialeve ndaj korrozionit

Rezistenca kimike ndaj korrozionit (brejtjes) dhe kushteve atmosferike është një karakteristikë

e rëndësishme e të gjitha materialeve. Tek metalet qëndrueshmëria varet prej prej strukturës së

tyre atomike, për këtë mbi at bazë ato ndahen në fisnike, gjysmë fisnike dhe jo fisnike ose

metale korroduese. Rezistenca e metaleve ndaj korrozionit përcaktohet elementin galvanik,

psh. Me matjen e tensionit në mes bakrit dhe zinkut, siç është treguar në figurën 76. Sa më

fisnik të jetë metali, aq më i rezistueshëm kimikisht do të jetë ndaj atmosferës dhe korrozionit.

Figura 76. Matja e tension në mes të bakrit dhe të zinkut

Gjatë qarkullimit të materialeve shpeshherë është e pranishme dukuria e korrodimit

meskristalor të legurave metalike, gjatë së cilës vie deri te paraqitja e nyjeve galvanike siç

është treguar në Figurën 77 (për zhvillimin e korrozionit të çelikut).

Figura 77. Korozioni ndërkristalor i çelikut

Kur statistikat në Britani të Madhe, në fillim shekullit XX, sollën deri te përfundimi, se

korozioni brenda një viti heq prej përdorimit gjysmën e prodhimtarisë të industrisë metalike,

Ogista De la Riva ia filloi eksplorimit(hulumtimit) të shkaqeve të korrodimit dhe mbrojtje nga

ai . Mbrojtja materialeve nga korrozioni në komunikacion, përveç rëndësisë ekonomike, ka

rëndësi të madhe edhe për sigurinë e komunikacionit dhe kohën e eksploatimit. Në një

përpjekje për të rritur efektin e peshës të mjeteve në komunikacion, e cila shprehet me

raportin e ngurtësisë së konstruksionit ndaj peshës së tij,janë zbuluar materiale të cilat punohen

prej llamarinave shumë të holla.

Në raste të tilla, edhe procesi më i zakonshëm i korrozionit sipërfaqësorë mund të rrisë

sforcimet në materiale dhe të rrezikojë sigurinë e trafikut. Aplikimi i një numri të madh të

materialeve të ndryshme-metaleve në konstruksione e shpejton procesine korrodimit.

Për këtë arsye kontrolli dhe lufta e përditshme kundër korrozionit mbetet një nga detyrat më të

rëndësishme të teknologjive moderne të materialeve.

Për të reduktuar dëmet e shkaktuara nga korrozioni i materialeve në komunikacion, është e

nevojshme të njihen më detajisht shkaktarët e korrozionit dhe shkatërrimit të materialeve.

Sipas Kirchaner-it ndër të tjera, ekzistojnë këto shkaqe kryesore të korrozion:

-shkaktarët atmosferik të korrozionit janë lagështia, bora, mjegulla, atmosfera detare, gazrat

kimike në qytete dhe zonat industriale, si dhe përbërësit e tjerë në ajër,

-gazrat dhe grimcat e liruara nga motorët me djegie të brendshme që përmbajnë substanca

kimikisht aktive (halogjenët e plumbit, acidit karbonik,acid i sulfurit, bromit etj.)

- Trajtimi termik joadekuat i legurave të aluminit për shkak së cilës shkatërrohen vetitë

antikorrozive,

- Mbrojtja e pamjaftueshme dhe jo e rregullt me mjete lyerëse,

-pastrimi i pamjaftueshme dhe jo i rregullt i pjesëve metalike,

-përdorimi i ujit për pastrim me sasi të pa lejueshme të klorit,

-Bashkimi (lidhja) i gabuar i metaleve të ndryshme për çka vie deri te paraqitja e elementeve

galvanike.

- vendosja jo e rregullt (e drejt) e lavamanëve dhe kanalizimit në ambientet e qarkullimit të

materialit.

-mbetjet e ushqimit, lëngjet e frutave dhe lëngje të tjera që vijnë nga ekuipazhet dhe

udhëtarët.

Prandaj, korrozioni i materialeve në komunikacion mund të shkaktohet nën ndikimet

fizike, kimike, elektrokimike, biologjike dhe ndikimet komplekse.

Shkaktarët fizik të korrozionit janë temperatura,drita si dhe veprimet mekanike në material.

Shkaktarët kimik të korrozionit janë oksigjeni i ajërit, lagështia, thartirat,alkalinet, kripërat

dhe shumë reagensë kimik që mund të vijnë me materialin qarkullues.

Shkaktarët elektrokimik të korrozionit dhe shkatërrimit të materialit qarkullues janë mikro

organizmat, kërpudhat ,myku, algët, insektet, brejtësit, etj. Ky shkatërrim i materialeve

posaçërisht është i shprehur tek artikujt ushqimorë druri, lëkura, goma dhe tekstili.

Shkaktarët kompleks të korrozionit janë të kushtëzuar nga ndryshimet e klimës , tokës, ujit,

kushteve të punës dhe faktorëve të tjerë.

Shfaqjet e korrozionit mund të jenë të formave të ndryshme. Korrozioni varet nga lloji i

materialit i cili i nënshtrohet shkatërrimit , shkaktarit të korrozionit si dhe prej shumë

faktorëve t tjerë më pak ose më shumë të rëndësishëm.

Sipas mekanizmit të procesit të korrodimit, korrozioni ndahet :

-kimike (korrozioni në jo elektrolite) dhe

-elektrokimike (korrozioni në elektrolite).

Korrozioni kimik ndodh për shkak të afinitetit (afrueshmërisë) kimike midis materialeve dhe të

mjedisit. Me këtë procesi formohen komponimet kimike si, për shembull, kripërat, oksidet,

sulfatet etj.

Me veprimin i oksigjenit nga ajëri rezultojnë oksidet, ndërsa me veprimin e thartirave kripërat.

Aluminit dhe legurat e tij janë veçanërisht të ndjeshme në alkaline (baza).

Korrozionit kimik i takon edhe i ashtuquajturi korrozioni i gazrave i shkaktuar gazrat e

nxehura në temperaturat e larta. Ky është, për shembull, korrodimi i valvolave ë motorëve,

korrozioni i karoserive të automobilave i shkaktuar nga kushtet atmosferike dhe gazeve të

liruar nga motori i makinës.

Korrozioni elektrokimik është më i përhapuri, dhe ndodh duke krijuar mikroelemente

galvanike në prani të tretjeve të ujit- elektroliteve. Komponimet kimike të tretjeve të ujit qe e

përçojnë rrymën elektrike quhen elektrolite. Dukuria që disa substanca të kalojnë në tretje kur

ata të vijnë në kontakt me ndonjë materie të lëngët njihet si presion i tretjes. Kur metali apo

ndonjë legurë e tij zhyten në një tretje të ujit të një kripe të saj, atëherë lajmërohet ndryshimi i

potencialeve. Një metal mund të tretet në ujë deri sa presioni i tretjes së tij të mos nivelizohet

me presionin e trejtes së kripës. Çdo metal e ka aftësinë që në tretje e kripës të emitoj ione.

Është e mjaftueshme që në

tretje të lajmërohet

një numër i vogël i ioneve i cili do të shkaktoj një ndryshim potenciali në mes të metalit dhe

tretjes. Ndryshimi i potencialit për disa metale në raport me elektrodën normale të hidrogjenit,

është dhënë në tabelën 14.

Nëse është i njohur ndryshimi i potencialit EOH njëra portë me elektrodën normale të

hidrogjenit, potenciali EH mund të llogaritet sipas shprehjes”:

EH=EOH+ cn

log058.0

[V]

ku është:

n - numri i valencës metalike,

c-përqendrimi[g].

Presioni relativ i tretjes llogaritet sipas ekuacionit:

lnP= 17.30253.0

HE

Thelbi i veprimit të tretjeve elektrolite korrozive në metale dhe legurat e tyre shpjegohet me

atë se metalet sipas serisë së pakësimit të tensionit tentojnë ti kalojnë atomet e tyre në tretje.

Gjatë kësaj çdo atom i metalit gjatë kalimit në elektrolit e lë një ose më shumë elektrone të tij

në metal ndërsa vet shndërrohet në ion-kation me ngarkesë pozitive.

Në Figurën 78 tregohet korrozioni elektrokimik i hekurit e shkaktuar nga një pike tretjes e

kripës së kuzhinës si elektrolit.

Figura 78. Korrozioni elektrokemik i hekurit i shkaktuar nga tretja e kripës së kuzhinës në ujë

Për të ndodhur korrozioni elektrokimik, është e domosdoshme prania e ujit me qëllim që të

krijohet elementi galvanik. Magnezi, zinku, mangani, kromi dhe hekuri i nënshtrohen

korrozionit në ujë të distiluar pa praninë e oksigjenit. Këtu procesi i korrozionit zhvillohet në

bazë të shprehjes:

Mgo -> Mg++ + 2e -> H2+2 (OH)-

2H2O+2e -> H2+2(OH)-

_________________________________________

Mgo+2H2O -> Mg(OH)2+H2

9.0 Materialet e rrezikshme ne komunikacion

9.1 Hyrje

Materiale të rrezikshme ose restriktive në komunikacion janë ato ngarkesa, te cilat për shkak te

vetive të tyre paraqesin rrezik për jetën dhe shëndetin e njerëzve dhe shtazëve, rrezik për

rrethinën dhe rrezik për të mirat materiale. Rreziku nga materialet restriktive ne komunikacion

mund te jete me veprim direkt ose indirekt në rrethinën dhe personelin i cili manipulon me to.

Sipas ligjit mbi transportin e materieve te rrezikshme ekzistojnë 14 grupe për transportin e

materialeve restriktive:

-materiet eksplozive,

-lendet e mbushura me materie eksplozive,

-mjetet për ndezje,

-gazrat nën presion, gazrat e lëngshëm dhe gazrat e lëngshëm nën presion,

-materiet ndezëse të lëngëta,

-materiet ndezëse të ngurta,

-materiet vetë ndezëse,

-materiet te cilat ne kontakt me ujin zhvillojnë gazra të ndezshëm,

-materiet te cilat shkaktojnë ndezje me oksidim,

-helmet,

-perioksidet organike,

-materiet e pakëndshme dhe ngjitëse,

-materiet radioaktive,

-materiet korrozive (brejtëse).

Në tregtinë dhe qarkullimin e përgjithshëm botërore pjesën më të madhe e përbejnë lendet

djegëse, nafta dhe derivatet e saj, gazrat, kemikaljet, helmet dhe barërat. Për materialet e

rrezikshme vlejnë rregulla te posaçme të paketimit, deponimit, të ngarkimit dhe shkarkimit, si

dhe të masave mbrojtëse.

9.2 Ndikimi i drejtpërdrejtë i materialeve të rrezikshme në njeriun dhe rrethinën

Si materiale të rrezikshme të cilat veprojnë drejtpërdrejtë konsiderohen ato materie te cilat

kimikisht lidhen me organizmin e gjalle ose me ndonjë veprim tjetër fiziko-biokimik

shkaktojnë ndryshime të rëndësishme funksionale në materialin ne të cilin veprojnë. Kështu

p.sh. helmet, të futura në organizëm me frymëmarrje, në mënyre orale ose me resorbim përmes

lëkurës shkaktojnë helmimet prandaj flitet për materiet toksike.

Perioksidet organike janë të dëmshme për shumë materiale me të cilat vijnë në kontakt.

Kimikisht janë shumë reaktive e shkaktojnë korrozionin e legurave, oksidimin e materialeve

organike etj.

9.2.1 Materialet helmuese (toksike)

Materiet helmuese veprojnë në organizëm në atë moment kur të vihet në kontakt të

drejtpërdrejtë me frymëmarrjen, në mënyre orale ( me ushqimin ) dhe resorbohen (thithen)

përmes lëkurës. Me frymëmarrje thithen materiet të cilat janë në gjendje të gaztë ose të avullt

ose janë të shpërndara në ajër në formë të kripërave ajërore. Në atë rast helmimet primare do të

ngjajnë në organe për frymëmarrje të njerëzëve dhe shtazëve. Në mënyrë orale përmes

ushqimit dhe pijeve, në organizëm mund të futen materiet helmuese të cilat do të ndikojnë në

organet e brendshme të organizmit të gjallë. Materialet helmuese mund të veprojnë në

organizëm lokalisht ose në tërë sistemin. Në raport me kohën e veprimit të materieve helmuese

në organizëm mund të flitet për veprimin akut ( kohë shkurtër ) dhe kronik ( kohe gjatë ).

Shkalla e helmueshmërisë së materieve është e ndryshme dhe përcaktimi i saj paraqet shënim

me rëndësi për të gjithë ata të cilët punojnë dhe manipulojnë me materiet e rrezikshme. Nga

aspekti vetisë së helmueshmërisë materialet mund të ndahen në:

- jo helmuese, të cilat në çfarëdo rrethanash nuk shkaktojnë kurrfarë nxitje në organizmin e

gjallë, e u përshkruhet shenja e helmueshmerisë “0’’ dhe

-helmuese, të cilat ndahen në 5 kategori: të dobëta “1”, mesatare “2”, të forta “3”, ekstreme

“4”, supertoksike “5”.

Për materialet helmuese të kategorisë së parë rekomandohet përdorimi i gaz maskës, për

kategorinë e dytë është e obligueshme gaz maska, për kategorinë e tretë është e obligueshme

gardëroba mbrojtëse dhe mbrojtja e sistemit të frymëmarrjes ndërsa për kategorinë e katërt dhe

të pestë qëndrimi dhe punimi në ato hapësira lejohet vetëm me rroba speciale mbrojtëse dhe

me sistem thithës të pavarur. Kategoritë e helmueshmerisë janë dhënë në tabelën 58.

Tabela 58. Kategoritë e materialeve helmuese

Shenja e

helshmueshmërisë

Katogoritë e

helshmueshmërisë

LD50 - për gjalesat me

këmbë, orale

[mg/kkg]

LD50 - e sigurt

vdekjeprurëse për

njeriun prej-70 kg

0 jo-helmuese 26000,propilenglikoli >15 [g/kg]

1 helmuese-të dobëta 7400 , thartirasorbik 5,15 [g/kg]

2 helmuese-mesatare 5800, izopropanoli 0,373 [g/kg]

3 helmuese-të forta 320, hidrokinomi 50-500 [mg/kg]

4 helmuese-ekstreme 100, arsenati i Pb 5,50 [mg/kg]

5 super-helmuese 50, nikotina >5 [mg/kg]

Njësi matëse e toksicitetit konsiderohet “doza” minimale vdekjeprurëse (LD-letaldoza ) e

ndonjë materie e cila shkakton vdekjen e kafshës eksperimentuese. Në praktikë zakonisht

përdoret doza letale mesatare ( LD50) e cila paraqet at sasi të materiesëë e cila shkakton

ngordhjen e 50% të kafshëve ( gjallesave ) të eksperimentuara.

Gjatë prodhimit dhe transportit të materieve helmuese, është e pashmangshme ndotja e

ambientit, prandaj janë përcaktuar vlerat maksimale të lejuara të koncentrimit (MDC) të

ndonjë materie helmuese në ajërin e hapësirës punuese, në atmosferën e vendbanimeve, në ujë,

gjëra ushqimore si dhe në mjetetet e përdorimit të përgjithshëm etj.

Shkalla e helmueshmerisë, K, është proporcionale me prodhimin e koncentrimit të materiesëë

helmuese,C, dhe kohës së ekspozimit,T, që është i njohur si ligji i Haber-it:

K=C T

Gjithashtu, MDC mund të llogaritet edhe sipas barazimit empirik, nëse është e njohur doza

letale dhe masa molekulare e gazit ose avullit helmues:

Log MDC= 1.53 log LD -5.7 + log M [mg/m3]

Rezultate përafërsisht të mira për MDC, të cilat u afrohen rezultateve eksperimentale, fitohen

me shfrytëzimin e formulës empirike:

MDC = 0.01 LD50

Vlerat maksimale të lejuara të MDC-së jepen nëpër tabela.

Në praktikë shpeshherë përcaktohen shkalla dhe kategoria e rrezikimit potencial nga materialet

restriktive në ujë dhe ajër. Shkalla e rrezikshmërisë A, llogaritet sipas barazimit:

a ) Në ambientin e hapësirës punuese dhe vendbanimeve

A = logMDC

Cz

b ) Në ujin e ujësjellësit

A = log MDC

S

ku janë:

Cz – koncentrimi i ngopshmerisë se ajërit [mg/l]

S – tretshmëria [g/100g ujë]

MDC – koncentrimi maksimal i lejuar [mg/m3].

Kategoritë e rrezikshmërisë janë dhënë në tabelën 62.

Tabela 62

Kategoritë e

rrezikshmërisë

Shkalla e rrezishmërirsë

E hapsirës punuese E atmosferës së

banimit

E ujit

I.Jashtëzakonisht të

Rrezikshme

> 2,5 > 4 > 2

II.Shumë të rrezishme 2-2,5 2,9-4 1-2

III.Mesatarisht të

rrezikshme

1-1,9 1,6-2,8 1-2

IV. Pak të rrzikshme < 1,0 < 1,6 < 0,1

9.3 Veprimi indirekt i materialeve të rrezikshme në njeriun dhe

rrethinën

Shumë materie të cilat gjenden në qarkullim, nën kushte të caktuara, reagojnë me oksigjenin

nga ajëri ( lëndët djegëse si lëngje të ndezshme, gazrat dhe materiet e ngurta, oksidantet,

mjetet për ndezje, materiet korroduese ) ose kimikisht shumë shpejt shkatërrohen (

eksplozivet, lëndët e mbushura me eksploziv ) gjegjësisht reagojnë me materie me të cilat

vijnë në kontakt të drejtpërdrejt p.sh. me ujin ose me ndonjë materie tjetër. Këto reaksione

kimike mund të japin prodhime të cilat mund të paraqesin rrezik për njeriun dhe ambientin.

9.3.1 Materialet e ndezshme dhe mbrojtja nga zjarri

Sipas ligjit mbi transportimin, e materialeve të rrezikshme kemi disa grupe: gazrat e

ndezshëm, lëngjet e ndezshme, materiet e forta, materiet vetëndezëse, eksplozivet dhe lëndët e

mbushura me materie eksplozive. Zjarret gjatë deponimit, transportimit, ngarkimit, shkarkimit,

me materie të rrezikshme shkaktojnë humbje të mëdha.

Varësisht nga lloji i materiesë ndezëse, zjarret klasifikohen në 5 klasa:

-klasa A- lëndët ndezëse të forta, kur lajmërohet prushi siç janë druri, letra, kashta,

thëngjilli dhe tekstili etj,

- klasa B - lëndët ndezëse, kur nuk lajmërohet prushi siç janë benzina, dieseli, yndyrat,

laçet, rrëshira , peshkve (katrani) etj,

- klasa C - materiet e gazta të cilat digjen dhe shkaktojnë zjarre të klasës C ku bëjnë pjesë

hidrokarburet e gazta, hidrogjeni, klori etj,

- klasa D - metalet ndezëse të cilat digjen dhe shkaktojnë zjarre të klasës D, ku bëjnë pjesë

alumini, magnezi dhe legurat e tyre, titani etj,

- klasa E- të gjitha materialet prej A – D, të cilat ndodhen pranë pajisjeve nën tension të

rrymave të ulëta dhe të larta siç janë, elektromotorët, transformatorët etj.

Marrë në përgjithësi, procesi i djegiesë të materieve djegëse është një reaksion kimik i oksidimit

ku energjia kimike në pjesën më të madhe kalon në nxehtësi, ndërsa lënda djegëse shndërrohet në

gazra dhe mbetje të ngurta. Ky proces i pakontrolluar është në fakt zjarri i cili shkakton në

mënyrë indirekte pasoja për ambientin gjatë procesit të djegiesë, në fazën e parë vie te reaksionet

kimike të shkatërrimit ose të termolizës ku lirohen grimcat e atomeve të lira. Mjafton një sasi e

grimcave aktive që procesi i djegiesë të vazhdoj. Që procesi i djegiesë të filloj është e nevojshme

që materia djegëse të gjendet nën kushte të caktuara. Kushti kryesore dhe themelorë është që

materia të gjendet në gjendje të gaztë.

Kjo do të thotë që materiet djegëse të ngurta dhe të lëngëta nuk mund të digjen derisa të mos

transformohen në avull p.sh. druri nuk digjet derisa nga ai të mos dalin gazrat e ndezshme dhe

avujt, që ndodhen në mes të temperaturës 220-2500 C, e kjo konsiderohet si temperaturë e

avullimit.

Temperatura e avullimit arrihet me nxehjen e sipërfaqes së trupit të ngurtë gjegjësisht lëngët

deri te pika e ndezjes. Pika e ndezjes, temperatura e vetëndezjes dhe pika e djegiesë janë tri

vlera të cilat tregojnë vetitë më të rëndësishme të vlerësimit të rrezikut nga zjarri.

Vlerësimi i rrezikut nga zjarri për materialet e rrezikshme ka rëndësi të madhe në

‘’Tranzitikë’’. Prandaj është e nevojshme njohja detaje e vetive kimiko-fizike të gjitha

materialeve.

Për vlerësimin e rrezikut të zjarrit nga gazrat është e nevojshme të njihen këto karakteristika:

- ndezshmëria në ajër,

- shtypja maksimale gjatë eksplodimit,

- shpejtësia e rritjes se presionit gjate eksplodimit,

- temperatura e vetëndezjes,

- kategorinë e përzierjes eksploduese,

- temperaturën minimale të ndezjes,

- shpejtësinë e djegiesë,

- mjetet për shuarjen e zjarrit dhe

- diametrin kritik të shuarjes.

Te lëndët djegëse të lëngëta për vlerësimin e rrezikut nga zjarri është e nevojshme të dihen,

përveç karakteristikave të gazrave edhe shumë veti specifike të cilat kanë të bëjnë me procesin

e djegies së lëngjeve.

Te lëndët e ngurta ndonjëherë është e nevojshme të dihen ndjeshmëria e materialeve në

goditje, fërkim, indeksin e përhapjes së flakës, koeficientin e lajmërimit të tymit etj.

Në ‘’Tranzitikë’’ është e domosdoshme njohja edhe e materialeve të padjegshme pasi që ato

në kushte të caktuara mund të jenë shumë të rrezikshme.

Këtu bëjnë pjesë:

- oksiduesit, p.sh klori, acidi nitrik, oksigjeni i komprimuar dhe i lëngshëm, peroksidi i

hidrogjenit etj.

- materiet të cilat me reaksion kimik japin prodhime të ndezshme p.sh karbiti i kalciumit, acidi

sulfurik etj.

- materiet të cilat në raport me ujin ose ndonjë materie tjetër reagojnë dhe japin sasi të mëdha

të nxehtësisë ose eksplodojnë, siç janë acidi klorsulfurik, oksidi i kalciumit (gëlqerja) etj.

- materiet të cilat ndodhen në enët nën presion, me nxehje zgjerohen p.sh azoti i komprimuar,

dyoksidi i squfurit, karbonati i amoniakut etj.

- materiet kimikisht jo stabile, të cilat pa pjesëmarrjen e oksigjenit, me nxehje, fërkim ose

goditje shkatërrohen duke eksploduar siç janë acidi i plumbit etj.

Në ‘’Tranzitikën’’ e materialeve të rrezikshme është e rëndësishme ndër të tjera edhe njohja e

shpejtësisë se djegiesë. Në hapësirat e hapura, gjatë djegiesë normale në ajër të materialeve të

djegshme, shpejtësia e përhapjes së flakës sillet prej 10-30 cm/s.

Kjo shpërndarje e flakës quhet djegie laminare. Në shtresa të veçanta temperatura e flakës

arrin prej 1500-3000 oC.

Sasia e materiesëë djegëse e cila digjet në njësi të kohës për njësi të sipërfaqes kuantitativisht

paraqet shpejtësinë e djegiesë, e cila në mënyre eksperimentale caktohet në bure të diametrit

1.3-2 m, kur materiet djegëse janë të lëngëta. Në këto kushte benzina digjet me shpejtësi (60-

72) x 106 m/s, dieseli (58-65) x 106 m/s.

Për lëndët e ngurta p.sh druri – shpejtësia e djegies vëllimore është (7-8) x 106 kg/m2s.

Eksplozivet në ‘’tranzitik ë’’ sipas ndarjes komerciale mund të jenë: materie eksplozive, trupa

eksploziv dhe trupa për ndezje (inicim).

Materiet eksploduese më së shpeshti janë nitroglicerina dhe përzierjet e saj, nitroceluloza dhe

derivatet e saj, trinitrotoluoli dhe shumë materiale tjera eksploduese.

Nga aspekti i përdorimit materiet eksploduese ndahen në:

- barut ose eksplozive armësh,

- eksplozive thyerëse

- detonatorë ose eksplozive incizuese.

Baroti ose mbushjet eksplozive, koha e reaksionit kimik të djegiesë të të cilave është relativisht

e ngadalshme thirren edhe eksplozive deflagrante.

Shpejtësia e djegiesë se barotit është më e vogël se 1000 m/s. Gjatë betonimit baroti i zi është

më i ngadalshëm, ndërsa dukshëm me i shpejtë është baroti i nitrocelulozës, nitroglicerinit dhe

baroti i përzier.

Baroti i zi është përzierje e pluhurit karbonik, nitratit të natriumit si burim oksigjeni dhe

squfurit. Shpejtësia e detonimit të barotit i zi është 400 m/s, temperatura e eksplodimit 2380 0C

gjatë të cilës arrihet një presion prej 2810 bar.

Baroti nitroglukozës lajmërohet edhe me emrin baroti pa tym. Prodhohet nitroglukozes, duke u

shkrirë në aceton, formimin e luspave dhe tretjes gjatë së cilës largohet acetoni. Ky barot përdoret

për hedhjen e predhave nga armët e zjarrit. Pasi që shpejtësia e djegies është me e vogel se 1000

m/s, nuk vie deri te pëlcitja e gëzhojës, por gazrat e formuara kanë kohë të e shtyjnë predhën nga

tyta.

Eksplozivet janë lidhje të përzierjeve të ndryshme të cilat përbejnë grupe atomike jostabile.

Koha e reaksionit kimik te eksplozivet është shumë e shpejtë, p.sh te nitroglicerina 7450 m/s,

trinitrotoluoli 6700 m/s, nitroceluloza e zhelatinuar (eksplozivet plastike) 6350 m/s.

Tek eksplozivet për një moment krijohen sasi të mëdha të gazrave dhe grimcave të padjegura

të cilat shkaktojnë presion p.sh te nitroglicerina 12240 bar, eksplozivi plastik 9616 bar,

trinitrotoluoli (TNT) 8080 bar, etj. Eksplozivet e ndjeshëm në lagështi dhe temperatura të

rritura gjatë të cilave ‘’djersiten’’, që vie deri te lirimi i nitroglicerinës e cila në ‘’tranzitike’’

ashtu i liruar paraqet rrezik të madh.

Eksplozivet inicuese ose detonatorët janë shumë më të shpejtë në detonim, çka paraqesin

rrezik të veçant në ‘’Tranzitikë’’. Materialet më të shpeshta për punimin e detonatorëve janë

acidi i plumbit (PbN6) acidi i jodit (JN3) fulminati i zhivës Hg(NC)2 etj.

Në ‘’Tranzitikën’’ e materialeve, veçanërisht kur ka të bëjë me materialet e rrezikshme, me

ligj përcaktohen standardet teknike mbi masat e domosdoshme të mbrojtjes nga helmimi, zjarri

dhe eksplodimi.

Mbrojtja nga zjarri është pjesë përbërëse e çdo vendi të punës posaçërisht atje ku ka të bëjë me

materialet e rrezikshme.

Fikja e zjarreve është ndalja e procesit kimik të djegiesë së materialeve djegëse me oksigjenin

nga ajëri ose oksigjeni gjegjësisht oksidantin të cilin materia e ka në përbërjen e vet. Siç dihet

për djegie është e nevojshme materia djegëse, oksidatori (ajëri, oksigjeni si dhe oksidanta

tjerë), dhe sjellja e materiesë djegëse deri te temperatura e ndezjes (nxehtësia). Për fikjen e

zjarrit (flakës) është e nevojshme të eliminohet njëri nga tri kushtet e djegiesë. Prandaj zjarri

mund të shuhet:

- me zvogëlimin e materiesë djegëse nga zjarri,

- me zvogëlimin e oksidatorit, oksigjeni, ajërit,

- me uljen e temperaturës se materiesë djegëse nën temperaturën e ndezjes,

Zvogëlimi i materiesë djegëse nga zjarri nënkupton largimin e tyre nga vendi i zjarrit.

Zvogëlimi i ajërit në zjarr në të vërtetë paraqet fikjen me rërë, me oksid karboni, me shkumë,

tetraklorkarbon dhe materie tjera.

Fikja e zjarrit me uljen e temperaturës është në realitet ulja e temperaturës së djegies nën

temperaturën e ndezjes me ndihmën e ujit, shkumës dhe materieve të ngjashme.

Aparatet për shuarjen e zjarrit në praktikë ndahen:

- aparati për fikje me ujë,

- aparati për fikje me shkumë kimike,

- aparati për fikje me CO2 dhe

- aparati për fikje me pluhur.

Aparatet për fikje me ujë janë të dedikuara për fikjen e zjarreve të klasës A (druri, letra,

tekstilit etj.)

Aparati mbushet me 9.51 ujë, 700gr. Natriumbikarbonat (NaHCO3) dhe një ampule te acidit

sulfurik (H2SO4).

Aparatet për fikje të zjarrit me shkuma kimike janë të parapara për fikjen e zjarreve të

kategorisë B (benzinës, vajit, benzenit, eterit, laçeve etj).

Me këto aparate nuk fiken zjarret në instalimet elektrike (klasa E), zjarret e materieve të gazta

(klasa C) dhe zjarret e metaleve te lehta (klasa D).

9.4. Paketimi, deponimi dhe shënjimi i materialeve të rrezikshme

Materialet e rrezikshme, prej vendit të prodhimit deri te vendi i përdorimit, duhet të përgatiten

me kujdes për transport për shkak të sigurisë të jetës së njerëzve dhe te mirave materiale. Kjo

përgatitje sigurohet me paketimin adekuat.

Paketimi i materialeve të rrezikshme në rend të parë varet nga gjendja dhe nga grupi

gjegjësisht kategoria të cilës materiali i takon.

Sipas vetive fiziko-kimike materialet e rrezikshme ndahen ne:

-eksplozivet,

-materialet e ndezshme,

-oksidantet,

-materialet e ndjeshme në lagështi me rrezik të ndezjes dhe eksplodimit,

-materialet e ndjeshme në thartira dhe avujt e tyre me rrezik të ndezjes dhe eksplodimit,

-materialet helmuese,

-materialet korroduese,

Materialet e çfarëdo kategorie duhet patjetër të paketohen në mënyrë të veçantë dhe është e

dëshirueshme që edhe të deponohen në mënyre të veçantë.

Gazrat e rrezikshme të cilat shpesh hasen në ‘’Tranzitikë’’ janë gazrat e komprimuar në

bombola (boca) të çelikta, në fuqi (bure) të çelikta dhe rezervuar të çeliktë.

Rezervuarët e çelikut mund të jenë të montuar edhe në mjete të transportit, në vagon etj.

Bombolat e rrezikshme të cilat janë të mbushura me gazra të rrezikshme gjithherë janë të

ngjyrosur me ngjyrë të përhirtë, ndërsa maja e bombolës ngjyroset për çdo lloj gazi me ngjyrë

të veçantë. Kështu p.sh oksigjeni shënohet me ngjyrë të kaltër, hidrogjeni me ngjyre te kuqe,

klori me të gjelbër, acetileni me të bardhë, amoniaku me ngjyre të përhirtë të mbyllur, gazrat e

ndezshëm përveç acetilenit me ngjyrë të kuqe ndërsa të pandezshmit me ngjyrë të përhirtë të

mbyllur.

Cisternat me gaz të komprimuar duhet të shënohen me shirit të gjërësisë 30cm me ngjyrë të

portokallit. Bombolat me gaz të komprimuar me më pak se 100 L ruhen në depot e hapura me

kulme të lehta dhe të pa përforcuar, që përcaktohet përmes ligjit mbi transportin dhe vendosjen

e lëngjeve dhe gazrave të rrezikshme.

Lëngjet e rrezikshme paketohen në bombola, bidona (kanta), rezervuar, fuçi, cisterna, të

punuara prej materialeve të cilat duhet të jenë inerte dhe stabile ndaj lëngut qe deponohet në te.

Materialet për ambalazhim janë masat plastike, metalet dhe qelqi. Zgjedhja e materialit

ambalazhues varet nga vetitë e materialet të rrezikshëm. Materialet e rrezikshme të ndjeshme

me oksigjenin e ajërit ruhen të mbyllura në atmosferën e gazrave inerte siç është azoti ose p.sh

oksidi i karbonit. Lëngjet e rrezikshme të paketuara në qelq duhet të paketohen shtesë me anë

të jastëkëve, në mënyrë që nëse vie deri te thyerja e ambalazhit, jastëkët të mund të thithin

lëngun e derdhur.

Për helmet shfrytëzohen ambalazhe e ndryshme por vetëm origjinale nga prodhuesi, e cila

duhet të siguroj mbrojtje 100% nga derdhja dhe avullimi i materieve prej vendit të prodhimit

deri te vendi i përdorimit.

Në pjesën e jashtme të ambalazhit, në deklaratën e prodhuesit, duhet të shënohet mbishkrimi

‘’Helëm’’, me shenjën e njohur të kafkës së njeriut të vdekur.

Për materien toksike vihet vetëm mbishkrimi ‘’Helëm’’. Kur kemi të bëjmë me helmet më pak

të rrezikshëm të grupit IV, në ambalazhe duhet të shënohet mbishkrimi ‘’Kujdes’’.

Përveç kësaj, materiet toksike duhet të shënohen me tiketa ngjitëse të ngjyrave të ndryshme

përmes të cilave mund të dihet se cilit grup i takon materia helmuese, si në tabelën nr.63.

Tabela nr.63.

Grupi i materiesë helmuese Ngjyra e tiketës Baza

Shenja

Grupi -I- e zezë e bardhë

Grupi -II- e bardhë e kuqe

Grupi -III- e verdhë e zezë

Grupi -IV- e bardheë e kaltër

Gjatë paketimit të materialeve të ndjeshme në thartira dhe avuj të tyre duhet të kihet parasysh

edhe rezistenca e materialit ambalazhues në ato thartira. Rezistencë më të madhe ndaj

thartirave ka qelqi (përveç ndaj acidit klorhidrik), mandej plastika e cila përdoret gjithnjë e më

tepër.

Deponimi i materialeve të rrezikshme në të shumtën e rasteve është rregulluar me standard

ndërkombëtare dhe nacionale. Saktësisht janë përcaktuar metodat e marrjes, manipulimit,

renditjes dhe ruajtjes, si dhe dorëzimit të materialeve të rrezikshme.

Sipas llojit të materialeve të rrezikshme depot mund të ndahen në:

- depot speciale për materiale të rrezikshme,

- depot për lëngje të rrezikshme,

-depot për kemikalje,

-depot për gazra.

Sipas standardeve ndërkombëtare dhe kombëtare nuk lejohet grumbullimi i madh i materialeve

të rrezikshme në një vend dhe në një depo. Sipas atyre rregullave janë përcaktuar sasitë

maksimale të materialeve të rrezikshme që mund të ruhen në një depo.

10.0. Materialet qe prishen lehtë në komunikacion

10.1 Bazat e qarkullimit te materialeve qe prishen lehtë

Siç dihet, nëse gjatë kohës së ‘’Tranzitikës’’ vie deri te ndryshimet në materiale, thuhet në të

shumtën e rasteve, që është zvogëluar shkalla e cilësisë (kualitetit).

Me ketë zvogëlohet edhe vlera përdoruese e materialit.

Gjithashtu, dihet që gjatë deponimit dhe transportit prishjen mund ta shkaktojnë

mikroorganizmat dhe prodhimet e tyre, enzimet, reaksionet interkimike të komponenteve

përbërëse të prodhimit dhe ambalazhit, insektet, brejtësit, ndotja e prodhimit me materiet që

vijnë në kontakt gjatë transportit dhe deponimit, ndryshimet në prodhim të shkaktuara nga

tharja, ngrirja, veprimi i forcave etj.

Gjatë procesit teknologjik të natyrës transportuese, materialet që prishen më së shumti janë

artikujt që nuk janë të konservuara për afat të gjatë, mandej prodhimet kimiko-organike, disa

prodhime të industrisë së tekstilit dhe lëkurës, mandej prodhimet e pambrojtura të industrisë

metalike. Kushtet e transportit janë të limituara dhe definuar sipas vetive te materialit dhe

mjeteve të ‘’tranzitikës’’.

Sipas gjendjes termike prodhimet që prishen lehtë mund të jenë:

- prodhimet e freskëta në momentin e fazës përfundimtare pas paketimit (prodhimet e freskëta

ushqimore janë të gjitha prodhimet që pas prodhimit gjenden në temperaturë më të lartë se

temperaturë e ngrirjes së tyre),

- prodhimet e ftohura konsiderohen që prishen lehtë kur janë të ftohura afër temperaturës së

ngrirjes,

- prodhimet e ngrira janë ato të cilat mbahen në temperaturë prej -8 0C deri në -18 0C,

- prodhimet me ngrirje të thellë janë prodhimet që prishen lehtë nëse ruhen dhe transportohen

në temperature më të vogël se -18 oC.

Për materialet që prishen lehtë, regjimi i temperaturës së deponimit vlenë edhe për mjetet

transportuese të cilat e përbejnë të ashtuquajturin zinxhirin e pandërprerë të ftohjes pa marrë

parasysh se a është fjala për transport rrugorë, hekurudhorë, ajëror apo detar.

Prodhimi artificial i ftohjes është realizuar tek në vitin 1755, pas vështrimit të kimistit Wiliam

Cullenea (1710-1790) që me avullimin e eterit zvogëlohet temperatura.

Karl Linde (1842-1934) në vitin 1895 patentoi kompresorin me amoniak si mjet ftohës i cili

edhe sot ende përdoret në formë të modifikuar, për ftohjen e artikujve që prishen lehtë gjate

deponimit dhe transportit.

Në SHBA veç 50 vjet përdoret ftohja me CO2, që njihet me emrin ‘’akulli i thatë’’ për ftohjen e

prodhimeve që prishen lehtë. Në disa vjetët e fundit është bërë një zhvillim i hovshëm i ftohjes me

CO2.

Sot në botë, ekziston një përvojë e madhe në shfrytëzimin e kontejnerëve, anijeve, kamionave

me ftohje vetanake nëpërmjet diesel motorëve, energji elektrike, me akull të ujit dhe

veçanërisht me ‘’akull të thatë’’.

Temperatura gjatë ‘’transportit të ftohtë’’ te disa prodhimeve të ngrira dhe me ngrirje të thellë

janë dhënë në tabelen nr.67.

Tabela 67.

Lloji i artikullit TL TR TM

Mishi ............................................................................... 4..............-10 ..................-8

Shpezet dhe shtazet e ngrira.................................................4................-12..................-10

Vezet.................................................................................4................-12.................-12

Yndyrnat dhe gjalpi...........................................................-4..................-10.................-6

Artikujt me ngrirje të thellë

Mishi.................................................................................4.................-18...............-15

Shpezet...............................................................................4.................-18................-15

Peshku................................................................................4..................-18..............-15

Vezët .................................................................................4...................-18.............-15

Pemët dhe perimet............................................................. 4....................-18.............-15

Lëngjet e pemëve dhe koncentratet.................................. .3....................-20..............-17

Gjellërat e gatshme..............................................................3.....................-18..............-17

Akullorja e të ngjashme........................................................2.....................-20..............-18

Në ‘’transportin e ftohtë’’ të prodhimeve të ngrira deri në momentin e ngarkimit është

paraparë temperatura në komoret -18 oC ose më e vogël. Gjatë ngarkimit temperatura e

ambientit nuk guxon të rritet më shume së temperatura maksimale TM për vlerën TL, ndërsa

temperaturat minimale gjatë shkarkimit mund të ndryshojnë nga temperaturat e rekomanduara

TR më së shumti sa vlera e temperaturës së lejuar TL.

Zgjatja e ‘’transportit të ftohtë’’ të materialeve që prishen lehtë sipas rekomandimeve të

Interfrig-ut (Institutit ndërkombëtare të ftohjes, Paris – IIF) llogaritet koha prej përfundimit të

ngarkimit të mjetit transportues deri te fillimi i shkarkimit. Sipas Interfrig-ut ekzistojnë tabelat

me temperaturat e rekomanduara për një numër të madh prodhimesh.