S O C I O L O G I J A N A S E L J A

Seminarski rad po svojoj volji (predaje se na ispitu):

1. Urbanizacija i društvo.2. Sociologija naselja u kontekstu urbanizma i planiranja.3. Sociološki aspekt grada (može se, pored toga: tipologija gradova, statistička, funkcionalna, sociološka

klasifikacija grada).4. Grad – otvoreni prostori, skulpture, spomenici, trgovi, parkovi, …5. Urbanizam i planiranje, osnovne pretpostavke urbanog planiranja.6. Gradovi predindustrijskog, industrijskog i postindustrijskog doba.7. Razvoj gradskih centara – karakteristike gradskih centara, funkcije gradskog centra.8. Osnovne karakteristike urbanog i seoskog (ruralnog) naselja.9. Postratna degradacija gradskog centra – uzrok migraciona kretanja (ili sa aspekta migracionih kretanja)10. Anomije u gradu (npr. tajna društva u BiH)11. Tipologija gradova12. Gradski centar13. Otvoreni prostori u gradu (aleje, simbolika, parkovi,...)14. Različitost urbanog i ruralnog sa sociološkog aspekta i koji su to faktori koji uslovljavaju ruralno i urbano?15. Seosko naselje sa sociološkog aspekta16. Pejsažna arhitektura17. Uticaj ekoloških faktora na životnu sredinu18. Faktori za formiranje sistema zelenila19. Loša i dobra naselja po mom mišljenju, naša vizija20. Šta je vegetacija u kompoziciji grada sa sociološkog aspekta?

1. PREDAVANJE

Sociologija je nauka o društvu, o svim manifestacijama u kojima se društvo javlja – procesi – klase i klasna struktura, društvo sa aspekta ekonomske osnove ili baze ili nadgradnje; razvoj društveno-ekonomskih formacija od prvobitne zajednice (prva bezklasna), preko prve klasne - robovlasničke, feudalne, kapitalističke, sociološke i komunističke.

Pozitivni ili konjuktivni procesi: kooperacija (saradnja), akomodacija (prilagođavanje) i asimilacija (spajanje); Negativni ili disjunktivni procesi: kompeticija (takmičenje), sukob (konflikt), rat (najoštriji oblik konflikta;

alternativa ratu je mir).

Sociologija proučava i društvene grupe: nerazvijene - horda, rod, pleme; razvijene - narod, nacija, porodica i čovječanstvo. U ekonomsko-političke društvene grupe spadaju: kaste, staleži, klase; dok u političko-pravne: država,

političke stranke i političke institucije (njih sociologija proučava u kontekstu nadgradnje društva).

Sociologija proučava sve odnose, procese, manifestacije koje se javljaju u društvu i sa aspekta statike i dinamike; proučava uže naučne discipline koje se fokusiraju na samo jedan fenomen – uže naučne discipline: sociologija naselja, sociologija sporta, sociologija sela, sociologija rada,...

Sociologija naselja (urbana sociologija) – nastala je 20-ih godina 20.st. u Čikagu, SAD.

Poznata je Čikaška škola, koja je utemeljila naučne principe razvoja sociologije naselja ili urbane sociologije. Čikaška škola je imala veliki uticaj na razvoj urbane sociologije.Razlozi nastanka Čikaške škole: Uglavnom, porast razvoja gradova početkom 20.st., intenzivno doseljavanje stranaca (imigracije).Urbana sociologija ne razvija se samo u SAD, korijene ima i u Evropi, posebno u Njemačkoj - najizraženiji predstavnik je sociolog Žorž Zimel, koji je smatrao da je metropolis u visokourbaniziranoj sredini ili okolini značajan za čovjeka.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 1

Uporedo sa razvojem urbane sociologije ili sociologije naselja razvijaju se i ostale naučne discipline koje su po svom shvatanju, principima, u kontekstu sociologije naselja. Neke discipline su nastale i prije sociologije naselja, npr.

socijalna geografija, demografija, sociologija sela, ekologija, humana ekologija (koja ima posebno mjesto kada govorimo o nekim fenomenima u sociologiji naselja, jer proučava čovjeka, okolinu u najširem smislu, u kojoj živi čovjek, proučava grupe i institucije, odnose između njih, promjene koje nastaju).

Ideja o humanoj ekologiji tema je različitih istraživanja, posebno sociologije grada, jer ekološko tumačenje grada primjenjuje se kao kauzalni model objašnjenja određenih pojava, npr.socijalne delikvencije pojedinih dijelova grada koji imaju lošu ekološku strukturu, a takva struktura utiče na devijatno ponašanje.

Razvoj sociologije naselja obilježen je različitim analizama pojednih fenomena, pojedinih situacija u gradu.

Sociolozi postavljaju pitanje - šta je to klasična urbana sociologija? Klasična urbana sociologija podrazumijeva sociologiju grada u vrijeme njenog nastanka i razvoja početkom 20.st. Kad govorimo o klasičnoj urbanoj sociologiji, neminovno je reći da u kontekstu ove sociologije je i pitanje urbane kulture.Urbana kultura (sa sociološkog aspekta) je mit, ideologija zasnovana na ideji progresa. Ovaj zahtjev nudi ideju o univerzalnom čovjeku, o univerzalnim obrascima života, univerzalnoj urbanoj kulturi i, naravno, ekološkim fenomenima života.

Sociologija naselja u kontekst svog istraživanja stavlja oblike sistematizacije, npr. grad-selo, postavlja pitanje između prostornog i društvenog fenomena, kao i pitanje između pojedinih dijelova prostornog i socijalnog (park, ulica, četvrt grada,...).

Sociologija naselja je naučna disciplina ili dio sociologije koja ima za predmet izučavanja različite sociološke aspekte fenomena urbane civilizacije. Šta je to urbana civilizacija, koje su to koncepcije o gradu, historijski razvoj grada, odnosno, evolutivni razvoj naselja, društveni aspekt života u gradu ili u gradovima, ciljevi ubanističkog planiranja, gradski centri, problematika stanovanja (naselje, zgrada, stan), urbani socijalni, tj.društveni pokreti – npr. ekološki pokret. To su samo neka pitanja na koja sociologija naselja treba da da svoj odgovor.

Primjena socioloških analiza u teorijskom smislu omogućava nam da kroz prizmu, razvoj (sa historijskog aspekta) sagledamo razvoj društveno-ekonomskih formacija i konkretnih oblika koji su stvarani u urbanom prostoru. To je posebno značajno za arhitekte, za koje u literaturi postoji naziv gradograditelji.

Svaku društveno-ekonomsku formaciju karakteriše razvoj proizvodnih snaga, tj. stepen razvoja sredstava za proizvodnju, kao i određena društvena i tehnološka podjela rada. U tom smislu može se reći da u prostornom gradograditeljstvu postoje i određeni zakoni graditeljstva. To znači da historijska geneza naselja, koja se uglavnom zasniva na tumačenju procesa evolucije, prema promjenama u radu ta evolucija ukazuje na lakše sagledavanje protivrječnosti urbanog prostora. Zato u tom smislu može se govoriti o tipologiji naselja kroz historijsko postojanje koje se uglavnom temelji na društveno-ekonomskim formacijama. To su naselja prvobitne zajednice, robovlasnička ili antička, feudalna ili srednjovjekovna naselja koja nastaju u okviru agrarne revolucije, kapitalistička koja nastaju posredstvom industrijske revolucije,...

Urbani prostor predstavlja određeni ideološki nivo, na kojem se zasniva gradograditeljstvo. Urbani prostor čini stvarnost određena dijalektičkim suprotnostima datog društveno-ekonomskog sistema.

Urbani prostor se shvata kao društveni element određen ili uslovljen proizvodnim odnosima, ali i određen reprodukcijom datih društvenih odnosa u društvenoj nadgradnji. Urbani prostor, možemo reći, je proizvod nastao iz društvene i tehnološke podjele rada, i kao takav je promjenjiv društveni proizvod.

Sociolozi kažu da svakodnevnica urbanog života daje nam sliku da stvarni urbani prostor nije idealan. U tom smislu problematika tretiranja karaktera prostora predstavlja područje u kome se razlikuju ideje stare (početne) i nove (savremenije) ideje urbane sociologije ili sociologije naselja.

Planiranje grada je kompleksna djelatnost koja okuplja stručnjake različitih profila, različitih usmjerenja, sa ciljem studiranja i planiranja urbanog fenomena, i tako je nastao i timski rad. Postavlja se pitanje - koje su to socioprostorne perspektive sa sociološkog aspekta?

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 2

2. PREDAVANJE

Sociologija naselja ili urbana sociologija ili sociologija prostora, kao proces nastaje pred kraj 20.st. u SAD, tačnije u Čikagu.

Uporedo se razvijaju sljedeće discipline: Socijalna geografija; Demografija; Sociologija sela; Ekologija čovjeka - Ekološko tumačenje grada primjenjuje se kao kauzalni model objašnjenja određenih

pojava, npr. socijalne delikvencije (anomije društva), dijelova grada koji imaju lošu ekološku strukturu grada, itd.

Šta je „Klasična urbana sociologija“ ?

Odgovor je u težnji sociologije da predmet istraživanja usmjeri na odnos grad-selo, zatim, veza između prostornog i socijalnog;

Odnos DRUŠTVA i PROSTORA definiše se kao socio-prostorna perspektiva; A CILJ je da poveže odnos između ljudi i prostora sa socijalnim faktorima koji su osnova ponašanja individue.

Socio-prostorna perspektiva sastoji se iz sljedećih pretpostavki:

URBANA i SUBURBANA naselja; Naselja vezana za GLOBALNI sistem – ekonomski, politički odnosi koji utiču na život lokalnih područja; RAZLIKE – stratifikacija između klasnih grupa; ORGANIZACIJA naselja.

Socio-prostorni pristup života u gradu ukazuje na različitost stilova života i subkultura. Razlike u životnim stilovima izražene su kroz specifične ambijente, npr. šoping centri, tereni za sport, kulturni centri, univerzitetski kompleksi, itd. ( umjetnički paviljoni, prostori za zabavu,…)

PROSTOR je istovremeno i proizvod i proizvođač ponašanja u društvu. Objekti u prostoru imaju svoj smisao.

Sociologija naselja je naučna disciplina koja ima za predmet izučavanja različite sociološke aspekte fenomena “URBANE CIVILIZACIJE”. Koji su to aspekti?Mogu se svrstati u: osnovne koncepcije o gradu, urbanizacija, (postanak) i razvoj naselja (predindustrijska, industrijska i postindustrijska), društveni aspekt života u gradu, aspekt urbanog planiranja, problematika stanovanja, gradski centri (postanak i razvoj), naselja u kontekstu sociološkog postojanja, ekološki – urbani socijalni pokreti, itd.

U čemu se sastoji socioprostorna perspektiva? To su uglavnom urbana i suburbana naselja koja već imaju izgrađenu sredinu, zatim naselja su vezana za globalni sistem, što znači da ekonomske, političke odluke na gradskom, nacionalnom i međunarodnom nivou utiču na život lokalnih područja. Jedna od pretpostavki je i da su naselja organizirana prema kulturološkim simbolima i materijalnim objektima unutar izgrađene sredine, i, svakako, da organizacija naselja utiče na ponašanje ljudi.

Iz ovoga možemo zaključiti da između prostora i društva postoji jedan dualni (međusobni) odnos. Odnos između društva i prostora definiše se kao socioprostorna perspektiva, a ona ima za cilj da poveže odnos između ljudi i prostora.

Naime, socioprostorni pristup života u gradu utiče na različitost stilova života i subkultura koje su prisutne na širem gradskom području.

Različiti stilovi života, kao posljedica interakcije, su između složenih društvenih faktora, kao što su klasa ili sloj, rasa, specifični teritorijalni odnosi, itd.

Sociolozi smatraju da tokom istraživanja, prostorna lokacija utiče na različite načine ponašanja ljudi.

Svi objekti u prostoru imaju svoj smisao.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 3

URBANIZACIJA I DRUŠTVO

Postoji više definicija fenomena urbanizacije. Jedna od definicija sadržana je u stavu:URBANIZACIJA je proces rasta stanovništva (gradskog), što je posljedica smanjenja seoskog stanovništva.

Sociolozi za urbanizaciju predpostavljaju proces širenja „gradskog načina života“ sa različitim procesima u kvantitativnom i kvalitativnom smislu, npr. razvoj massmedija, transport, kultura, transformacija od proizvođačkog do potrošačkog načina života, itd.Urbanizacija nastaje procesom industrijalizacije.

Posljedice i faktori urbanizacije su različiti: Nejednakost urbaniziranosti teritorija; Proces urbanizacije gradova; Različiti ekološki problemi; Problematika stambene gradnje (npr. “divlja gradnja”, itd.).

„Ruralizacija gradova“ – sociološki aspekt: Smanjenje autohtonog stanovništva; Priliv doseljeničkog stanovništva; Doseljeničko stanovništvo donosi svoje „stilove ponašanja“; Sve to dovodi do erozije „autentične gradske kulture“.

Migracije

Usko vezane za ruralizaciju gradova. Dnevne migracije (zbog posla), sedmične (zbog posla), sezonske (iz ekonomsko nerazvijenih zemalja

stanovništvo dolazi u industrijska ili turistička područja zbog zarade).

Faktori koji uslovljavaju migracije su: Ekonomski faktor (u vrlo uskoj vezi sa dnevnim, sedmičnim i sezonskim migracijama); Politički faktor; Klimatsko-geografski, itd.

(U svakom društvu postoje migraciona kretanja ili pokretljivost stanovništva.)

3. PREDAVANJE

URBANIZAM I PLANIRANJE

Sociologija naselja proučava procese planiranja, odnosno URBANIZAM.Prisutni termini za urbanizam su:

Urbanistički biro; Zavod za urbanizam; Institut za urbanizam, itd.

Sociolozi pod terminom urbanizam podrazumijevaju kompleks procesa koji se javljaju u gradu, uticaj tih procesa na pojedinca, na grupe, na institucije, itd. Urbanizam može da znači i “tehniku oblikovanja prostora” ili “nauka o lijepim formama”, itd.

Savremena sociologija naselja za prioritet svog istraživanja stavlja URBANO PLANIRANJE (a cilj je da analitičkim pristupom utvrdi smisao i funkcije planiranja). Urbano planiranje analizira se kao kompleksan proces prenošenja određenih vrijednosti u konkretnim uslovima određenog života.

Savremena urbana sociologija u svojim analizama stavlja ovaj fenomen u prioritet istraživanja. Naime, prvi razvoj, početni razvoj urbane sociologije, nastao u periodu Čikaške škole, značajan je po tome što se oslanjao na opisivanje gradskog načina života, manifestacijama tog života, a osnovni okvir bio je grad, tj. urbano shvaćeno kao zajednica koja ima svoje zakonitosti razvoja i uslove života, kao i ciljeve.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 4

Pojava gradova uvela je u ljudsko društvo red u svim oblastima života. Među tim promjenama, poseban značaj imaju nova organizacija prostora, nastanak suprotnosti selo-grad, ruralno-urbano, zatim, novi pogledi na društvo, svijet, itd.

Nastanak prvih naselja sociologija naziva „neolitskom revolucijom“, a pojavu (nastanak) gradova “urbana revolucija”. Tokom vremena, gradovi su se mijenjali i u kvalitativnom i u kvantitativnom smislu, a temeljni događaj u razvoju gradova u sociologiji se smatra “industrijska revolucija”. Ona je uslovila podjelu naselja na predindustrijska naselja (gradove) i industrijske gradove.

Predindustrijski gradovi (naselja) razlikuju se ne samo po svom vremenu nastanka, po organizaciji prostora, razlika je u kulturi i društvenim odnosima. Tu razlikujemo prve gradove - antičke i feudalne. Industrijski gradovi karakterišu se po svojoj teritorijalnoj veličini i broju stanovnika.

Sociološka tipologija gradova polazi od broja stanovnika koji žive u gradu jer sa porastom stanovnika mijenja se i sam profil (tip) grada. U gradu nastaje nova ličnost – sociolozi je nazivaju urbanit, koja ima svoje stavove, svoje mišljenje.

Pretpostavke urbanog planiranja

Sociološki posmatrano, fenomen URBANOG PLANIRANJA može se posmatrati u sljedećim aspektima:

Planibilnost; Mjerljivost; Ciljevi; Vrijednosni sistemi; Ljudske potrebe; Interdisciplinarni rad; Grad kao sistem, itd.

PLANIBILNOST - utvrditi stepen planibilnosti određenih fenomena kao što su stanovništvo, broj i struktura, zatim stepen motorizacije, infrastruktura, itd.

MJERLJIVOST - u urbanom planiranju promjenjiva je gradska infrastruktura.

CILJEVI - ciljevi planiranja mogu biti: Opšti-generalni; Posebni-konkretni; Specijalni.

U okviru urbanog planiranja ciljevi su: Ekonomski; Arhitektonski; Urbanistički; Sociološki; Ekološki, itd.

Sa aspekta urbanističke dimenzije ciljevi su: Dugoročni, srednjoročni i kratkoročni.

Ciljevi urbanog planiranja mogu biti: Kvantitativni i Kvalitativni.

VRIJEDNOSNI SISTEM - značajna je uloga planera.

LJUDSKE POTREBE – ogledaju se kroz osnovne funkcije – stanovanje, rad, komunikacija, itd.

INTERDISCIPLINARNI RAD – sveobuhvatno upoznavanje urbane stvarnosti.

SISTEMATIČNOST GRADA – različiti sistemi, saobraćajni sistemi, vodovod, kanalizacija, itd.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 5

NASELJA PREDINDUSTRIJSKOG PERIODA

Naselja predindustrijskog doba nastaju u periodu od rodovskih zajednica do kapitalističko-društvene ekonomske formacije. Naselja prvobitnih zajednica su pećine i primitivni zakloni. Prve zajedničke kuće sličile su pećinama – ovalnog ili kružnog oblika. U kasnijem periodu javljaju se sojenice. Bronzano doba donosi pravilna naselja “Tera Mare” (ulice se sijeku pod pravim uglom). Naselja srednjeg vijeka – srednjevjekovni gradovi. U formiranju srednjevjekovnog grada značajnu ulogu imaju sakralni objekti. Katedrala ima veliki uticaj na formiranje prostora u centru grada.

Središte srednjevjekovnog grada sačinjavaju značajni objekti: Gradska vijećnica; Katedrala; Samostan; Cehovska vijećnica, itd.

U centru grada je prostor za trg. Svi putevi vode ka trgu i sve počinje od trga. Sajmišta – u kasnijem periodu utiču na razvoj grada.

GRADOVI INDUSTRIJSKOG PERIODA

Faktor razvoja industrijskog grada su migracije. Stanovništvo se koncentriše u blizini industrijskih objekata. Naselja (uglavnom radnika) grade se u nizovima. Tvornice se lociraju između željezničke pruge i rijeke. U strukturi gradova nastaju nove promjene:

Industrijski rad potiskuje manufakturni rad; Željeznica potiskuje drumski (cestovni) saobraćaj; Velike robne kuće zamjenjuju male prodavnice.

Tipični primjer gradova iz tog perioda (19.st.) su Pariz, London, itd.

Sociološke teorije: Grad je “društvo u malom”; Da li je čovjek „izgubljen“, otuđen u gradu; Kako humanizirati život u industrijskom gradu (da ne budu prisutne anomije grada – negativne pojave koje su

prisutne: droga, skitnice, samoubice).

4. PREDAVANJE

SOCIOLOŠKE TEORIJE

Gradovi su u toku historijskog razvoja glavni centri ekonomskog, društvenog i kulturnog razvoja.Postavlja se pitanje u sociološkom smislu da li formirati užu naučnu disciplinu u okviru urbane sociologije? Sociolozi smatraju da ova disciplina još nije formirana, konstituisana, te da je potrebno na jednoj strani razlikovati deskripciju gradova ili deskriptivni način posmatranja grada, a s druge strane treba posmatrati grad, odnosno, gradove koji će se razviti iz deskriptivne orjentacije. Neki teoretičari ove problematike smatraju da je sociologija grada nauka o savremenom urbaniziranom društvu, i u tom smislu treba da bude opšta sociološka teorija o razvoju grada.

U toku svog historijskog razvoja grad je glavni centar ekonomskog, društvenog i kulturnog razvoja. Mnogi gradovi su veliki univerzitetski centri, što znači da imaju i edukativni karakter u svom postojanju.Sociolozi smatraju da su gradovi sinteza najboljih, najupečatljivijih vrijednosti stanovnika tog grada. Gradovi su i personifikacija naroda i država (Dubrovačka republika, Mletačka republika, Rimska imperija,...).

U sociologiji naselja karakteristična su dva stava kad se govori o sociologiji grada, koja proizilaze uglavnom iz mišljenja sociologa da je formirana deskriptivna sociologija grada iz koje nastaju druge ideje.Prvi stav – sociologija grada je deskripcija različitih urbanih fenomena koji su uglavnom karakteristični za urbanu civilizaciju. Drugi stav – sociologija grada je posebna disciplina koja ima posebno područje istraživanja i, naravno, ima i poseban metodološki instrumentarij u ovim istraživanjima, i u tom smislu razvija teorijski koncept da se osmisle savremeni procesi u urbanom društvu.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 6

Potrebno je naglasiti da se sociologija grada razvijala, prije svega, kao disciplina koja ima svoje područje proučavanja, svoju metodologiju istraživačkog postupka, i ima svoje ciljeve. Sve je to došlo do izražaja u okviru Čikaške škole. Istraživanje poznatog sociologa Maxa Webera o ekonomskim funkcijama grada, zatim o političkim dimenzijama grada. U kasnijim teorijama ta istraživanja nisu našla svoje sljedbenike. Međutim, interesantno je reći da kada je riječ o položaju radničke klase u industrijskim gradovima, da su tu istraživanja vrlo mala. Međutim, urbana sociologija tek sa nastankom Čikaške škole i u okviru nje posvećuju pažnju pitanjima, fenomenima grada.

Postavlja se pitanje koje su to teorije o gradu u okviru urbane sociologije.

Jedna od teorija je ekološka teorija o gradu i primjenjuje se kao kauzalni model u objašnjavanju fenomena u gradu ili određenih pojava u gradu. U ovoj teoriji loša ekološka struktura može da bude uzrok anomija u gradu, odnosno, devijatnog ponašanja. Emil Dirkem je uveo pojam anomija.

Razvoj humane ekologije doveo je do nastanka i razvoja posebnih ekoloških teorija o strukturi teorija. Primjena ideje o mogućnosti kauzalne (uzročne) analize o strukturama grada dovela je do nastanka i drugih teorija. Među njima je najpoznatija koncentrično-zonalna teorija koju je razvio Burgess u svom djelu “Grad”. Po ovoj teoriji grad se sastoji od 5 zona ili područja:

Prva zona – poslovno središte grada. Druga zona – zona tranzicije ili prelaza. Treća zona – zona “lošijeg stanovanja” (niži socijalni status). Četvrta zona – zona rezidencijalnog stanovanja. Peta zona – zona prometa (obuhvata dugi prostor).

Sociolozi smatraju da je ekološka teorija o gradu teorija u kojoj se manifestuju simboličke vrijednosti, po kojoj je strukturu grada najlakše shvatiti i objasniti proučavanjem simboličkih vrijednosti i njihove rasprostranjenosti u gradu. Međutim, jedna od najstarijih teorija i koncepcija o gradu je tzv. organicistička teorija (ideja) o gradu, čije začetke možemo naći kod antičkih filozofa Platona i Aristotela. Po ovoj teoriji grad je kao organizam koji ima svoje funkcije i u tom smislu mnogi sociolozi ovu teoriju nazivaju i funkcionalističkom teorijom, a činjenica je da im je osnova ove funkcionalističke teorije da polazi od pretpostavke o podijeljenosti funkcija u samom gradu.

Međutim, u svakom gradu, grad kao jedna cjelina, postoji društvo u kojem se ne dešavaju promjene, pokretljivost stanovništva, različiti uticaji, različiti procesi,…sve je to zajedničko svakom društvu, i svi ti procesi imaju određen uticaj na grad.Promjene u gradu se ogledaju:

U novoj organizaciji prostora. U suprotnostima između urbanog i ruralnog (selo-grad, i obrnuto). U gradu se formiraju nove koncepcije, nova shvatanja o društvenom životu, o formama društvenog života i

društvenih odnosa.

Te promjene su posebno izražene i pojavom i razvojem ind. revolucija (koje su uslovile i nastanak ind. gradova).Individue u novim društvenim odnosima – URBANIT.Formiranje prvih naselja – NEOLITSKA REVOLUCIJA.Formiranje prvih gradova – URBANA REVOLUCIJA.

Funkcionalistička teorija – grad je podijeljen na svoje funkcije, na zone. Međutim, u sociologiji ideja o funkcionalnom gradu suprotstavlja se ideji o gradu kao ljudskoj zajednici, tj. ideji o gradu kao podruštvljenom prostoru, tj. ideji o gradu kao kolektivnom grupnom iskustvu.

Isto tako, prisutna je ideja o gradu kao sistemu, što znači da je grad sistem kompleksnih međusobno povezanih koncepcija, koje čine jednu cjelinu. Među sociolozima vrlo često preovladava ideja o idealnom gradu (kao Sen Simon) i o idealnom društvu, što je utopija.

Procesi u gradu

Sociolozi postavljaju pitanje šta čini socijalnu strukturu grada? Odgovor je u sljedećem:Sociološku strukturu grada čine socijalne kategorije, agregati i grupe.

Socijalne kategorije predstavljaju uglavnom veliki broj ličnosti koje se razlikuju po jednom ili više obilježja. Socijalne kategorije su brojne u gradu, naravno da imaju svoj značaj. To su: omladina, djeca, stariji ljudi, boemi,...

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 7

Socijalne agregate čine skup ličnosti koje su povezane fizičkom blizinom, a i među njima ne postoji (stalna) komunikacija, npr. publika u jednoj koncertnoj dvorani ili na sportskom stadionu. Za agregat je karakteristično da nije organiziran. Savremeni grad sociolozi smatraju da predstavlja sve više društvo socijalnih agregata.

Grupe u gradu mogu biti različite: studentska, omladinska, radna, grupa arhitekata,...

Grad je karakterističan sa aspekta urbane sociologije, po prisutnosti procesa koji se u gradu dešavaju (negativni ili disjunktivni i pozitivni – svaki grad ih ima). Procesi u gradu koji daju „pečat“ gradu:

Dominanca Gigantizam Razaranje Radnički pokret Masifikacija

Kroz ove procese možemo pratiti život savremenog grada.

DOMINANCA – znači brojčanu ili teritorijalnu nadmoćnost jedne lokalne zajednice nad drugom, ili jednog dijela te zajednice nad ostalim (ekonomski, kulturni,…). U dominanci prisutni su prostor i centri dominance. Centri dominance su mjesta iz kojih se širi, rasprostire dominanca. Snaga dominance centra zavisi od više faktora, a to su: broj stanovnika, funkcije koje vrši dominanca. Ovakva dominanca koja ima veliki broj stanovnika, više funkcija, uglavnom se širi u vidu zona a velilčina tih zona je različita. U gradu može biti više centara dominance: poslovni, naučni, politički, edukacioni, rezidencijalni,…

Karakteristično za dominancu su procesi koji se dešavaju u samoj dominanci. Procesi dominance su:

Koncentracija – proces skupljanja ljudi i institucija na određenom prostoru. Centralizacija – stanovništvo i elementi urbanizacije. Segregacija – izdvajanje pojedinih društvenih grupa i institucija, npr. zone za saobraćaj, bolnički centri,

finansijski centri,… Decentralizacija – tendencije širenja grada prema periferiji. Rutinizacija – prelazak rastojanja između tri sredine: stan, radno mjesto i mjesto za odmor, rekreaciju.

Procesi u gradu su GIGANTIZAM I RAZARANJE.

GIGANTIZAM je težnja grada da bude što veći po prostoru (veličini), broju stanovnika, broju institucija (univerziteti, medicinski centri, biblioteke,…). Posebno izražen u manjim gardovima, npr. Travnik.

Ekspanzivne aktivnosti u gradu su industrija i trgovina. Na ekspanziju grada uticali su: fabrike, željeznica, automobil, itd., a ujedno su i razlog RAZARANJA ranijih okvira grada. U industrijskim gradovima javljaju se problem stanovanja, vodosnabdjevanja, otpaci i odvoz istih, transport,…

MASIFIKACIJA je proces koji teži masovnosti u svim aspektima razvoja grada. Masifikacija uslovljava masovnu proizvodnju i masovnu potrošnju.

Američki sociolog Ogbern smatra da je 6 pronalazaka (krajem 19. i početkom 20.st.) uslovilo masovnu proizvodnju: telefon automobil avion film radioaparat vještačka svila

(telefon, automobil i avion – doveli do povezanosti tržišta, transport robe, putnika)

Anomije grada

Proces urbanizacije i industrijalzacije grada uslovio je mentalna oboljenja. Sociolog Emil Dirkem (te pojave nazvao anomije grada) – “ANOMIJA je odsustvo svake norme u društvu, nekontrolisanih želja, nagona, itd.”Tipični oblici anomija su:

Profesionalni prestupnici, skitnice, neuroze, itd. Posebne organizacije, gangovi, bande (grad – tiranopolis). Tajna društva – slobodni zidari (masoni). Rasni sukobi.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 8

5. PREDAVANJE

CENTAR GRADA

“Centar” je simbol jednog mjesta, prostora.GRADSKI CENTAR je prostor u gradu, mjesto gdje se odvijaju procesi materijalne i duhovne prirode. Centar je polazište i ishodište brojnih kretanja u određenom prostoru. Centar objedinjuje različite sadržaje, sadrži visok stepen društvene komunikacije. Centar je dio cjeline, sistema, ali i cjelina raznih drugih elemenata.

Sistem sadrži: otvorenost i dinamičnost. Otvorenost – otvoren sistem; Dinamičnost – različitosti u razvoju sistema.

(svi ovi procesi znače dinamičnost centra)

Osnovne komponente odnosa (centralizacija – decentralizacija, kvantitet – kvalitet, itd.) su: Čovjek, Prostor i Aktivnost.

Čovjek, mijenjajući svijet oko sebe, mijenja samog sebe, a transformacija čovjeka odvija se u 3 aspekta: Evolucijom, Radom (djelatnošću) i Uticajem sredine.

Svojim radom čovjek transformiše već ono što je stvorio, pa i samog sebe, jer sredina koju čovjek stvara i mijenja utiče i na samog čovjeka. To je posebno izraženo u urbanoj sredini, jer urbana sredina vaspitno-obrazovnim i kulturnim institucijama utiče na čovjeka svojom fizičkom strukturom.

Centar je dio urbanog sistema. Centar predstavlja skup elemenata koji se nalaze u jednoj interakciji. Centar još nastaje od postanka grada i doživljava niz transformacija u ekonomskom, političkom, kulturnom i drugom smislu.

U centru dešavaju se sljedeće aktivnosti ili pojave:

Koncentracija znači gustinu naseljenosti ili povećanje ukupnih sadržaja u samom centru u odnosu na druge dijelove grada, odnosno, u odnosu na grad kao na cjelinu.

Disperzija je rasutost u prostoru; suprotna je koncentraciji. Centralizacija u centru je proces koncentracije različitih sadržaja. Decentralizacija u centru je proces razvijanja funkcija u više drugih područja. Ekstenzivnost je povećanje u širinu različitih funkcija. Kvantitet označava rast, povećanje; dok Kvalitativne promjene znače realizaciju boljih uslova života, rada, komunikacije.

Temeljne karakteristike centra su:

1. Stanovništvo, i Prostor. Organizacija centra ne zavisi samo od broja stanovnika, ona zavisi i od

2. Socijalne strukture, i 3. Aktivnosti stanovnika predstavljaju treću karakteristiku kada govorimo o dimenzijama centra. 4. Uređenje prostora. 5. Tehnologija (tehnološki procesi) i vrijeme.

Struktura i veličina sadržaja centra u vrlo uskoj je vezi sa socio-ekonomskom strukturom stanovnika i, naravno, veličinom grada. To znači, ako je grad veći i struktura je kompleksnija. Organizacija centara zavisi od aktivnosti stanovništva i socijalne strukture. Uređenje prostora je bitna karakteristika. Što je grad veći, veće su i mogućnosti anomija u gradu.

Gradski centar je (dio) sistema grada. Sastoji se od niza elemenata koji su međusobno povezani, a i uslov tome može biti različitost. Ta različitost se ogleda u ekonomskom, socijalnom, ekološkom i prostornom aspektu. Rast centra označava koncentraciju određenih aktivnosti i djelatnosti, što podrazumijeva i izgradnju određenih objekata.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 9

Za analizu nastanka i razvoja gradova sa sociološkog aspekta koriste se formativni i generativni faktori. Formativni govore o nastanku grada, a generativni ukazuju na razvoj i osnovnu funkciju grada.

Postupak utvrđivanja karakteristika grada utvrđuje se na osnovu funkcionalne klasifikacije gradova, što znači da u svakom gradu kad govorimo o centru mislimo na sam grad. Funkcionalna klasifikacija ima zadatak da utvrdi dominantnu tipologiju najznačajnijih funkcija grada, odnosno, centra. Rijetki su centri koji imaju jednu funkciju.

Funkcije centra grada (pojam i funkcije centra, i u čemu se ogledaju):

Snabdjevačko-uslužna; Ugostiteljsko-turistička; Finansijsko-poslovna; Komunikaciono-informacijska; Obrazovno-naučna; Kulturno-zabavna; Sportsko-rekreativna; Socijalno-zdravstvena; Društveno-politička.

Komunikaciono-informacijska – značajna za razvoj centra zato što podstiče razvoj procesa u centru, povezuje grad u jednu jedinstvenu cjelinu i integriše ga sa širim gravitacionim područjem. Osnovne komponente komunikaciono-informacijske funkcije u centru i u gradu su perceptivna, informaciona i saobraćajna. Perceptivna uloga ove komunikaciono-informacijske funkcije ima svoj značaj u individualnom opažanju prostora centra, njegove fizičke strukture, oblikovanja, i odnosa u prostoru. Informaciona funkcija centra grada značajna je zato što su u gradu skoncentrisane sve vrste informacija o životu stanovništva, o gradu u samom centru. Saobraćajna povezanost i pristupačnost centra gradu, kao i širem gravitacionom području, čine centar dostupnim i otvorenim najširem krugu korisnika i posjetilaca, a ujedno obezbjeđuje i razvoj osnovnih funkcija centra.

Objekte naučno-obrazovne djelatnosti uglavnom čine škole, institucije naučno-istraživačkog rada.

Kulturno-zabavne funkcije centra čine objekti kulturne djelatnosti. To su biblioteke, pozorišta, galerije, domovi kulture, koncertne dvorane,…

Sportsko-rekreativna funkcija centra sve je više atraktivna i time doprinosi ukupnoj privlačnosti samog centra.

Socijalno-zdravstvene funkcije centra uglavnom vrše socijalno-zdravstvene ustanove.

Društveno-političke funkcije se ogledaju u društveno-političkim organizacijama, profesionalnim,…

Razvoj centra može da bude i ograničen. Ograničenje može biti i razvijen sistem centra, a to ograničenje može da se ogleda u nepovezanosti centra sa gradskim područjem, što je uslovljeno sa nepristupačnosti. Pristupačnost centra i njegova povezanost sa gravitacionim područjem osnovni su preduslov razvoja centra. Ograničenja u saobraćajnoj povezanosti i pristupačnosti određuju razvoj centra ne samo zbog prevoza i ljudi i robe, nego i zbog poslovnosti interakcije u sistemu poslovanja. Promjene u strukturi komuniciranja u tehnologiji komuniciranja utiču sigurno na strukturu centra.

Možemo reći da je grad, kada govorimo o razvoju gradskog centra, grad je oduvijek bio centar urbanih aktivnosti, mjesto, pozornica svih značajnih događaja. U razvoju civilizacije grad je bio generator razvojnih impulsa koji su i preobražavali sam grad. Grad je bio i diferenciran u odnosu na svoju okolinu i vrlo često izolovana fizička jedinica.

Statički oblik grada imali su svi gradovi prije razvoja grada i uticaja moderne tehnologije i nauke. Sve što je dovelo do razvoja nauke, prevladavanja naučnog duha, dovelo je i do brzog napretka sredstava komuniciranja, ubrzalo prostor pronalazaka na šira kulturna područja, uspostavilo nove vrijednosne kriterije i označilo početak nove moderne tehnologije i civilizacije, i u tom smislu postavlja se i pitanje kako se dinamika razvoja grada odražava na dinamiku razvoja centra, jer postoji sigurno korelativna zavisnost između dinamike razvoja grada i centra grada. Statičan grad ima zatvoren centar. Centar ovog grada širi se postepeno, vrlo sporo i ravnomjerno na sve strane. Centar grada doživljava promjene ne samo u funkcionalnom smislu nego i u fizičkoj strukturi. Društveno-ekonomske promjene utiču na funkciju centra, a veličina grada utiče na strukturu centra.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 10

Kada govorimo o razvojnom procesu centra, razlikuju se tri nivoa centra: niži nivo, srednji nivo centra i viši nivo centra. Kvalitetna diferencijacija između gradskih centara nastaje tek kad centri pređu određenu veličinu, tj. ako je u njihovom gravitacionom području preko 200 000 stanovnika.

Niži nivo gradskih centara je uglavnom u funkciji zadovoljavanja svakodnevnih potreba lokalnog stanovništva, i takvi centri se najčešće nazivaju i lokalni centri.

Centri srednjeg nivoa nastaju u toku razvoja grada i nazivaju se sekundarni gradski centri. Centri najvišeg nivoa predstavljaju gradsko jezgro ili centralnu zonu.

6. PREDAVANJE

CENTAR GRADA

CENTAR naselja čini određena zona naselja koja omogućava zadovoljavanje potreba stanovništva. Razvojem grada definišu se centri – manji i veći. Veliki centri ne mijenjaju lokaciju, a sa razvojem grada nastaju i nove funkcije grada, odnosno, centra; sa razvojem nove funkcije se pripajaju starim. Funkcije centra treba da zadovolje sve potrebe stanovništva koje se ogledaju u aktivnostima ljudi, odnosno, stanovništva.

Funkcije centra mogu biti: Privredne aktivnosti - mala privreda, trgovina, saobraćaj, zanatstvo; Neprivredne aktivnosti - edukacija, zdravstvo, kultura, administracija.

Klimatske karakteristike, historijsko nasljeđe, regionalne karakteristike imaju uticaja u izgradnji urbanog sistema i arhitektonskog oblikovanja centra.

STARI – NASLIJEĐENI gradski centriKarakteristike starih naslijeđenih centara su:

Multifunkcionalnost, tj. više funkcija; Veliki uticaj pojedinih historijskih epoha (npr.barok, renesansa, gotika, modernizam, itd.).

Koncepti starih gradskih centara su: Zapadni koncept Istočni koncept

Zapadni koncept gradskih centara uključuje i funkciju stanovanja u samoj zoni centra, uglavnom na višim etažama, dok više etaže služe za druge svrhe.Istočni koncept razdvaja funkcije stanovanja (kultura Istoka, Male Azije).

NOVI gradski centriU novim gradskim centrima funkcije se uglavnom smještaju uz važne saobraćajne tokove. Druga karakteristika novih gradskih centara je pristupačnost motorizovanom čovjeku (garaže,...). Negativne karakteristike novih gradskih centara su gradnja velikih nebodera, velike zgrade,...

KLASIFIKACIJA gradskih centara može se izvršiti:

Sa aspekta gravitacionog dometa funkcije u prostoru; Sa aspekta funkcija koje učestvuju u njemu; Sa aspekta njihove urbane forme i oblika.

Domet gravitacione funkcije u prostoru je u zavisnosti od veličine broja stanovnika koji gravitira u datom centru, tj. veličine prostorne cjeline kojoj centar pripada. Gravitirajuće granice su u direktnoj vezi sa razvojem saobraćaja.

Određivanje NIVOA centra je prema: Dometu centra u prostoru više faktora: historijski, politički, administrativni, kulturni, itd. Lokaciji centra: zavisi od nivoa unutar mreže i sistema centra, nivou opsluživanja, direktna veza sa

potrošačem.Razlikuju se tri bitne skupine centara:

Monofunkcionalni centri; Polifunkcionalni centri; Multifunkcionalni centri – mješovita skupina funkcija.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 11

MONOFUNKCIONALNI centri su gradski, regionalni, republički i državni. Karakteristika ovih centara je velika granica dometa, tj. prostor opsluživanja. Smješteni su uz dobre i komunikativne saobraćajnice, zatim, imaju glavnu funkciju upravno-administrativni centar.POLIFUNKCIONALNI centri su najčešće prisutni na nivou malih naselja kao centar naselja. Karakteristika ovih centara je veliko prisustvo različitih funkcija.

Sa aspekta FORME I SADRŽAJA gradski centri mogu biti: Koncentrično koncipirani centri, karakteristični za manje i srednje gradove, obično su u samom centru grada. Longitudinalno koncipirani centri, slijede pravac razvoja grada.

Gradske centre možemo podijeliti na tri osnovne kategorije: Niži nivo gradskih centara je takva forma centra koji ima zadatak da zadovolji svakodnevne potrebe

stanovništva. Takvi se zovu lokalni centri. Centri srednjeg nivoa nastaju uglavnom u toku razvoja grada i nazivaju se sekundarni gradski centri. Centri najvišeg nivoa imaju makrogravitacijski uticaj i predstavljaju gradsko jezgro ili centralnu zonu.

Osnovni preduslov razvoja centra grada jeste komunikaciona funkcija. Koje su komponente ove funkcije? Sociolozi smatraju da su to perceptivna, informaciona i saobraćajna. Zahvaljujući karakterističnim periodima, tzv. pragovima razvoja grada, sociolozi smatraju da je moguće u znatno kraćem vremenskom periodu utvrditi kvantitativne i kvalitativne promjene grada, pa samim tim i centra. Razvoj grada je cikličan proces. Upoznavanjem ili sagledavanjem određenih pragova razvoja, prerastanjem malih gradova u srednje, zatim srednjih u velike, gradovi dolaze u karakteristične situacije, gdje dolazi i do određenih anomija, problema u gradu.

Grad je izveden od latinske riječi civitas – zajednica, koja se prostorno i vremenski manifestuje u različitim oblicima i funkcijama. Sociologija naselja u početku je tražila smisao u urbanoj strukturi i analizi strukture grada sa aspekta prostora. Neki sociolozi smatraju da je potrebno formirati jednu posebnu disciplinu koja će izučavati grad kao cjelinu.Proces urbanizacije predstavlja osnovni uzrok promjena u gradu, što znači da urbana revolucija stvara i ostavlja velike promjene u gradu, a glavne društvene promjene dešavaju se u prostoru i vremenu, što znači da su gradovi nastali u različitim podnebljima i vremenskim razdobljima. Imali su različite oblike života, ali je postojalo nešto zajedničko što ih je vezalo – INDUSTRIJALIZACIJA.Gradovi imaju svoje zajedničke socijalne i sociološke probleme; migraciona kretanja uslovljavaju probleme stanovanja. Gradovi imaju i svoja obilježja, mnogi sociolozi ih nazivaju faktori.

Neke karakteristike posebne su za gradove identifikacija (veliki univerzitetski centri; spomenici po kojima su prepoznatljivi,...). Koncentracija društvene moći u gradu ima uticaja ne samo na pojedinca nego i na grupe, i u tom smislu razlikuje se: urbano, ruralno i agrarno društvo.Rezidencijalni objekti su brojni u gradovima – REZIDENCIJALNI AGREGATI (stambeni blokovi, predgrađa, ulice, geta,...). Predgrađa su uglavnom društvena realnost, vrlo često stanovnici jednog predgrađa pripadaju istoj socijalnoj strukturi. Ulica u gradu je okvir života i u ekološkom i u društvenom pogledu. U njoj se miješaju različiti slojevi stanovnika. U jednoj ulici mogu da budu i različitosti funkcija (zanatstvo, trgovina,...).

TIPOLOGIJA GRADOVAU urbanoj sociologiji dominantna je tipologija: statistička, funkcionalna i sociološka.

STATISTIČKA tipologija određuje se prema veličini broja stanovnika, a po toj tipologiji veličina broja stanovnika je kriterij za klasifikaciju grada. Prema ovoj tipologiji, tj. prema statističkoj klasifikaciji, gradovi se dijele na 3 kategorije:

1. Gradovi od 25 000 do 49 999 stanovnika;2. Gradovi od 50 000 do 99 999 stanovnika;3. Gradovi od 100 000 na više stanovnika.

Neki sociolozi predstavljaju tipologiju u okviru ove statističke klasifikacije: Mali gradovi - od 5 000 do 20 000 stanovnika; Srednji gradovi - od 20 000 do 100 000 stanovnika; Veliki gradovi - od 100 000 do 1 000 000 stanovnika; Metropoli - preko 1 000 000 stanovnika.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 12

FUNKCIONALNA tipologija - sociolozi smatraju da svaki grad ima nekoliko funkcija: odbrambena, trgovačka, religiozna, rekreativna, kulturna, edukaciona, itd.Po ovoj tipologiji gradovi mogu biti:

1. Primitivni – to su ograđena naselja koja tek dobijaju neke konture urbanog (tu spadaju prvi gradovi u vrijeme moderne kolonizacije i karakteristično je da je primarna odbrambena funkcija).

2. Produktivni – čija je dominantna karakteristika proizvodnja ekonomskih dobara i u takvim gradovma ili u blizini takvih gradova smještena je prerađivačka industrija ili su središte neke specijalizovane industrije.

3. Politički gradovi su gradovi u kojima dominiraju političke institucije i koji imaju veliki politički uticaj. Ovaj oblik grada imaju više vrsta, kao npr. prirodne prijestolnice, kolonijalne, regionalne,...

4. Religiozni centri – uglavnom središta religioznog života. Predstavljaju religiozne centre ne samo za vjernike nego mogu biti i turistički centar, npr. Mekka je središte islama; Rim je središte za katolike.

5. Kulturni centri – poznati su po kulturnim institucijama, objektima, i u ove centre spadaju uglavnom univerzitetski gradovi, npr. Oxford, Hajdelberg, Kembridž.

6. Rekreacioni centri – gradovi koji imaju dobar klimatsko – geografski položaj, izraženu ekološku sadržinu i uglavnom to su kosmopolitski centri.

7. Trgovački gradovi mogu biti veliki i mali, samo u slučaju kada je njihova dominatna funkcija sadržana u prometu ekonomskih dobara. Ovakvi gradovi se šire, dobijaju oblik metropolisa i po svom sadržaju obuhvataju obližnje varoši, naselja,...

8. Regionalni gradovi neovisni su od metropolisa, i ako su pod uticajem metropolisa, ovi gradovi imaju vrlo uticajnu sferu i predstavljaju snažne, jake lokalne centre.

SOCIOLOŠKA tipologija gradova oslanja se na izučavanje odnosa, formi udruživanja i ponašanja, kada se postavlja pitanje tipologije gradova, jer porastom grada mijenja se ne samo tip grada nego i profil stanovnika i ličnosti grada. Sociolozi ovaj tip zovu URBANIT, koji ima svoje posebno ponašanje. Na ovim osnovana sociološka tipologija grada svrstava gradove u nekoliko formi: eopolis, polis, mediopolis, metropolis, i megalopolis. Danas savremena sovciologija posmatra još jednu formu garda – tiranopolis.

EOPOLIS – naselje koje se tek formira ili selo koje se urbanizuje sa snažnom društvenom atmosferom. Prisutne su primarne grupe, ali i pored ograničenog broja stanovnika, ovakvo naselje pokazuje određene karakteristike grada i po njima se razlikuje od sela. To je uočljivo na ostacima prvobitnih gradova, kao i na malim varošicama koje prerastaju gradsko naselje u svom prostoru i vremenu.

POLIS - sa porastom grada raste i broj funkcija grada i u tom slučaju mijenja se obim grada, nestaje ruralne okoline, društvene grupe se modifikuju i mijenjaju, a sa tim mijenjaju se i društvene norme, institucije,... Fizionomija ovog tipa grada u BiH izgledala je ovako: zanatske radnje poredane su u jednom redu, jedan do drugog, male ulice ili sokaci gdje su poredani, naziva se čaršija i ona se sastoji iz više ili manje sokaka ili ulica, npr. Baščaršija. Sa porastom, tj. razvojem polisa, sve više okolnih naselja dolazi u gravitacionu zonu ove forme grada, tj. polisa.

MEDIOPOLIS – zanimljiv je za sociologe zato što ima posebnu fizionomiju ne samo u pogledu obima i organizacije prostora, nego i u pogledu diferencijacije društvenih grupa. Ova diferencijacija ili slojevitost je posebno prisutna u industrijskim gradovima.

METROPOLIS – ima posebne karakteristike sa sociološkog aspekta, jer formiranje modernog metropolisa uslovljava snažne promjene, posebno u organizaciji prostora, koncentraciji društvene moći i uticajem masmedija. Što više grad se razvija, raste, sociolozi smatraju da se sve više ugrožava i prostor ličnosti i dovodi do različitih oblika frustracije. Ovaj oblik grada širi se i horizontalno i vertikalno, što dovodi do različitosti funkcija.

MEGALOPOLIS

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 13

7. PREDAVANJE

Gradovi su u toku historijskog razvoja glavni centri ekonomskog, društvenog i kulturnog razvoja. Gradovi su sinteza najboljih vrijednosti naroda. Gradovi su personifikacija naroda i država (Dubrovačka republika, Mletačka republika, Rimska imperija, itd.).

Sociološka teorija grad posmatra sa više aspekata. Bavi se proučavanjem svih fenomena u društvu. Po sociološkoj teoriji tipologija gradova je sljedeća:

Eopolis Polis Mediopolis Metropolis Megalopolis

Sa porastom grada i njegovih funkcija mijenja se i obim grada, a samim tim mijenja se i društvena struktura. Nastaje novi oblik – polis. Nestaju ruralne sredine, mijenja se i fizionomija grada.

Mediopolis – ovaj tip grada sociolozi posebno proučavaju jer ima posebnu fizionomiju, ne samo u pogledu obima i fizionomije i organizacije prostora, nego i u pogledu diferencijacije.

Širenjem grada, ne samo horizontalno nego i vertikalno, nastaje novi oblik po sociološkoj teoriji – metropolis, kojim dolazi do značajnih promjena, posebno u organizaciji prostora, u koncentraciji društvene moći i jačanju uloge masmedija. U ovom tipu, pored horizontalnog širenja prisutno je i vertikalno povećanje obima grada (velike zgrade, višekatnice). Prisutne su inovacije u organizovanju prostora metropolisa, podižu se veliki trgovački centri i karakteristična su predgrađa grada. Koncentracija društvene moći u metropolis je velika i to je jedna od karakteristika metropolisa. Metropolis je centar finansija i drugih oblika ekonomskog profila.

MEGALOPOLIS - početkom 20.st. sociolozi smatraju da dolazi do prostorne eksplozije gradova, tj. njihovog širenja u svim pravcima, povezuju se naselja u jednu urbanu cjelinu. To je uslovila uglavnom koncentracija industrije koja je dovela do stvaranja manjih radničkih naselja. U megalopolisu u početku naselja su bila nepovezana međusobno i između njih su bili nenaseljeni prostori. Vremenom, gradnjom puteva, gradnjom velikih metroa, došlo je do prostorne integracije ovih naselja. Ovakvu cjelinu neki sociolozi nazivaju regionalnim gradom, a mnogi teoretičari urbane sociologije ga zovu megalopolis. Za megalopolis karakteristično je da ima svoju gravitacionu zonu u prostoru, a na ivicama ona se susreće sa gravitacionim zonama drugih megalopolisa, i tu se ona naravno gubi.

Megalopolis tokom svog razvoja ima određene probleme, pored problema zagađenosti, snabdjevanja vodom, pitanje otpadnih materijala i voda. I u manjim gradovima dešavaju se društveni problemi – različiti oblici devijatnog ponašanja, različiti oblici anomija u društvu prisutni su, i mnogi sociolozi smatraju da megalopolis prelazi u drugi oblik – tiranopolis. To je grad u kojem dijelovi grada imaju prisutnost velikih devijatnih ponašanja, gdje devijatna ponašanja potiskuju društvene norme (dijelovi grada koji tiranišu druge dijelove grada, gangovi,…).

Zaključci:

1. Proces urbanizacije određuje strukturalno–funkcionalnu transformaciju centara. KVANTITET URBANIZACIJE definiše strukturalnu transformaciju, kretanje i razmještaj stanovništva, strukturu i razmještaj centralnih djelatnosti i prostornu transformaciju centra. A KVALITET URBANIZACIJE usklađuje odnose novog i starog, savremenog i tradicionalnog, prirodnog i stvorenog, i samim tim obogaćuje centar novim funkcijama i novim sadržajima.

2. Brze socioekonomske i tehnološko-tehničke promjene mijenjaju shvatanje o fizičkoj strukturi u funkciji centra, jer funkcije centra nastaju i djeluju kao rezultat prostorno-funkcionalne i socio-ekonomske strukture grada.

3. Prostor centra grada je promjenjivi društveni proizvod proizašao iz društvene i tehnološke podjele rada. Podjela rada određuje proizvodnju i organizaciju prostora u centru. Jedan od zaključaka - formiranje grada počinje nastajanjem centra, a nestajanje grada uslovljeno je prestankom funkcija centra. Sociolozi smatraju da sve ekonomske i tehnološke promjene najjasnije se manifestuju u centru grada.

4. Predindustrjski grad karakteriše koherentnost i sasvim jasna podjela rada i prostora.5. Industrijske revolucije izvršile su snažan uticaj na transformaciju centra grada, došlo je do jačanja

društvenih veza i, naravno, jačanja drugih veza kad govorimo o strukturi društva.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 14

Zaključna gledišta o gradu, u kontekstu sociologije prostora - Urbana sociologija u početku je tražila smisao u urbanoj strukturi i analizi društvene strukture grada na prostornom nivou. U tom smislu, kod mnogih sociologa preovlađuje stav da sociologija grada treba da se formira u samom okviru urbane sociologije, zato što je grad jedna konceptualna sredina koja predstavlja organiziranu zajednicu.

Proces urbanizacije donosi niz promjena. Sociolozi smatraju da je urbanizacija jedan autonoman proces jer nastanak gradova ili urbana revolucija donosi i velike posljedice – grad postaje poprište velikih društvenih promjena koje se razlikuju ili manifestuju u određenom vremenu i prostoru. Vidi se da grad ima svoje socijalne i sociološke probleme koji su zajednički za sve gradove svijeta – pojave npr.migracije iz ruralnih predjela u gradove, što uslovljava i povećanje gradova. U zaključnom razmatranju o gradu – osnovni problem – stanovanje. Taj problem je uslovljen velikim prilivom stanovništva (posebno iz manjih gradova). Urbani dinamizam mijenja strukturu i odnose u gradu, što znači da se stvaraju novi oblici društvenog života koji potiskuju stare oblike – nestaju stari oblici društvenog života. Procesi u savremenom gradu imaju posebno značenje i veoma su brojni. Procesi mogu biti negativni – razaranje, masifikacija, kao i razne anomije u gradu (devijatna ponašanja, masoni, skitnice, narkomani,…).

Gradovi imaju svoja obilježja, faktore. Ti faktori daju obilježja gradu. Za neke gradove to su spomenici, a neki imaju obilježja po kojima se identifikuju. Koncentracija društvene moći u gradovima – faktor koji utiče ne samo na pojedinca, nego i na primarne grupe. Urbano društvo ograničeno je na gradove. Njegov prostorni izraz je grad. Od drugih društava (urbana društva) razlikuje se po kategoriji ljudi, po načinu stanovanja i po samoj strukturi.

Sociolozi razlikuju rezidencijalne agregate koji su brojni u gradovima – osnovna jedinica ovih agregata su stanovi. Ove agregate čine stambeni blokovi, predgrađa, ulice i sl. Pored rezidencijalnih agregata, sociolozi razlikuju i funkcionalne agregate koji nastaju spajanjem određenih funkcija na određenom prostoru. U tom smislu razlikuju se trgovi i razne funkcionalne zone u gradu. Trgovi imaju različite funkcije. Tokom vremena ove se funkcije mijenjaju. Obično imaju oblik neke geometrijske slike – trougao, kvadrat, pravougaonik. Socijalni agregati u gradu predstavljaju različite firme ekonomskog profila koje se uglavnom bave produkcijom, razmjenom ili prometom robe.

8. PREDAVANJE

OTVORENI PROSTORI U GRADU

Bitne su slobodne površine – znače vrlo često formu, centar, žarište gradskog života. Cilj svakog grada jeste da se stanovnicima pruži stvaralačka sredina u kojoj će oni živjeti, a pod stvaralačkom sredinom sociolozi smatraju grad sa različitim sadržajima, raznolikostima. Karakter jednom gradu daju uglavnom prostori u kojima se odvija život - javni otvoreni prostori, ulice, parkovi, tgrovi, privatni prostori (vrtovi, bašte).

Grad u svom življenju ima dvije strane, to je javni i društveni aspekt življenja, što znači to je život ulica, trgova, velikih parkova, javnih prostora, život trgovačkih centara, šoping centara. Život koji se odvija posredstvom velikog broja ljudi koji međusobno stvaraju međusobnu povezanost života grada - taj život odvija se u brojnim klubovima, muzejima, pozorištima, kafićima. To je javno lice života grada. Drugi vid života u gradu u sociološkom aspektu je privatni lični život pojedinca koji traži mir, povučenost od svega što je javno. Kad se govori o otvorenim prostorima u gradu, možemo reći da su oni različiti i, naravno, brojni. Kao takvi imaju brojne funkcije.

Osnovni bitan ili tradicionalni oblik ovih otvorenih prostora izražen je u ulici koja je temelj, osnov svakog grada. Trgovi također su u mnogim gradovima otvoreni prostori koji su ispunjeni fontanama, skulpturama, klupama za odmor, kafanama, kafićima. Pored malih trgova u gradovima, poznati su u nekim gradovima veliki trgovi koji predstavljaju društveni simbol javnog života, ne samo po arhitektonskom izgledu nego su i stjecište različitih društvenih događanja, različitih manifestacija, itd. Otvoreni prostori u gradu su i parkovi. Posebno parkovi u stambenim zonama, koji obiluju zelenilom. Otvoreni prostori u gradu su i obale koje nekada imaju u nekim gradovima posebno značenje (simboliku). Kvalitet života nekog grada, lik grada, zavisi od njegovih stanovnika jer oni daju život otvorenim prostorima, doprinoseći da ti otvoreni prostori imaju svoju estetiku i svoj prijatan izgled.

Ulice su temelj svakog grada. Svaka ulica ili trg imaju svoje simbole, tj. imaju svoje oznake (razni natpisi informativnog karaktera, reklamni natpisi). Sociolozi smatraju da kvalitet grada može biti izražen u posebnim simbolima, kao što su kapije, ulazna vrata, koji govore ne samo o estetici ili historiji grada, nego i o životu stanovnika. Skulpture imaju svoje posebno mjesto kada se govori o otvorenim prostorima. Otvoreni prostori često su ispunjeni fontanama, vodoskocima, što ima simbolike u optimizmu i u ljepoti (sa estetskog aspekta gledano).

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 15

Sociološke karakteristike naselja:

Sociološka istraživanja ukazuju na važnost zadovoljavanja različitih potreba stanovništva jednog naselja, naravno i okvire tog naselja koje pretenduje da se širi. U tom smislu potrebno je utvditi socijalnu strukturu stanovništva, sa ciljem da se postigne određeni tip društvene heterogenosti, a samim tim i ocjena kvaliteta. Sociološka istraživanja pokazuju da se skoro svako naselje u kome je obavljano istraživanje ima niz nedostataka koji se ogledaju u lošoj snabdjevenosti, u kulturno – zabavnom aspektu života, u nedostatku otvorenih prostora, nedostatak prostora za dječiju igru, neuređenost naselja,…

Sociolozi postavljaju pitanje koje su karakteristike loših a koje dobrih naselja? Loša naselja su ona koja nemaju zadovoljenu primarnu društvenu strukturu, koja su oganizovana kao samopostojeća, u kojima su veliki međuprostori, naselja u kojima je prisutnost velikog broja stanovnika ili gustoća stanovnika, naselja u kojima prevladavaju visoke

zgrade (neboderi), koja nemaju centar. Pretpostavka za izgradnju dobrih naselja jeste u izbjegavanju visoke gradnje, izbjegavanje prometa kroz naselje, naselja koja trebaju imati svoj centar, koja imaju otvorene prostore.

Sociološka istraživanja fenomena stanovanja na nivou zgrade, tj. objekta, upućuju na projekat sa zahtjevom na veličinu, strukturu i opremljenost zgrade. Istraživanje je pokazalo da je većina stanovnika više sklona da stanuje u manjim zgradama sa manje spratova, i u tom smislu karakterišu i na sljedeće primjedbe: previsoka zgrada, velika gustina stanovnika, loš kvalitet gradnje, loša koncepcija prostora, nedostatak zajedničkih prostora u zgradi.

Kada je riječ o dobrim i lošim zgradama, sociolozi prave razliku između lijepe zgrade i one koja nije lijepa. Lijepa – ona koja nije previsoka, prevelika, koja ima dobar položaj, koja je dobro projektovana, koja ima lijepu ugodnu boju fasade i koja je u blizini svih ostalih sadržaja koji su potrebni čovjeku. Suprotno od ove zgrade je ona koja je previsoka, ima tamnu sivu fasadu, izgled kutije, nema u blizini sadržaje, zajedničke prostore. Negativne karakteristike visoke zgrade – sociolozi smatraju da je to skupa gradnja, zdravlje stanovnika ugroženo (posebno djece), izolacija i toplotna i zvučna manja nego u manjim zgradama, stanovnici zgrade su ovisni o tehnologiji (lift), vrlo često nemaju zajedničke prostorije. Sociološko istraživanje – stan – koje su dobre a koje loše karakteristike stana? (Otvori u trpezariji, nekad je samo u dnevnoj sobi, …)

Prema sociološkim istraživanjima: kvalitet života u nekim naseljima ima smanjenost, dosta negativne karakteristike – zbog prometa koji stvara buku, malih ekoloških uslova,… Sociolog Žorž Zimel konstatuje da život stanovanja ima veliki uticaj na metropolis.

Sociološki aspekti dobrih i loših naselja

Naselje ima nedostatke: Loša snabdjevenost; Nedostatak prostora za dječiju igru; Nedostatak prostora za zabavni život; Neuređenost naselja; Neprikladna komunikacija.

Loša naselja su ona koja: Nemaju zadovoljenu primarnu društvenu strukturu; Su zapuštena; Sa dominantnim visokim objektima; Nemaju svoj centar.

Dobra naselja su ona koja izbjegavaju: Izgradnju visokih zgrada; Izgradnju prometnih ulica kroz naselja; Izgradnju naselja sa centrom.

U Sarajevu, 1967.god., sprovedena je anketa iz koje su proizašle sljedeće primjedbe: Loše održavanje stambenih objekata; Loš kvalitet gradnje; Previsoke zgrade; Loša koncepcija prolaznih prostora.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 16

9. PREDAVANJE

SEOSKA NASELJA sa sociološkog aspekta

Historijski nastajala su naselja, razvijala se,… Sociolozi objašnjavaju da se pojmovi “URBANO” i “RURALNO” koriste da bi se opisali funkcionalni kvaliteti tipova ljudskih naselja. Definicije ovih pojmova su:

Ekološke i Socio-kulturne.

Ekološke: uključuju veličinu mjesta, gustoću naseljenosti, geografsku rasprostranjenost i privredu.Sociokulturne: uključuju karakteristike životnog stila, vrijednosti ponašanja i etiku.

Definicija pojma “ruralno” različito se tretira u odnosu na gustoću stanovnika. Npr. ruralno područje u Skandinavskim zemljama je ono koje ima 200-300 st./km². U Italiji, Švicarskoj, Španiji, Portugalu za ruralno područje smatra se ono koje ima manje od 10 000 st./km². Ruralno područje karakteriše društvena, kulturna i radno - profesionalna različitost u kvantitativnom i kvalitativnom smislu u odnosu na urbane životne stilove.

Tipologija seoskih naselja: Tipologija po genezi; Tipologija po urbanističko – morfološkoj strukturi; Tipologija po veličini; Tipologija po funkcijama.

Tipologija po genezi seoskog naselja: Planska naselja, nastaju u blizini fabrika (u područjima gdje dolazi do industrijalizacije); Spontana naselja, poluzbijeno, razbijeno, zbijeno u zavisnosti od geografskih uslova terena, nastaju uz

saobraćajnice ili pored rijeka (na raskrsnicama, u dolinama,…)

Tipologija po urbanističko – morfološkoj strukturi seoskog naselja: Potpuno zbijena ili Razrijeđena sela.

Tipologija po veličini seoskog naselja: Mala seoska naselja (0 – 500 stanovnika); Srednja seoska naselja (500 – 2000 stanovnika); Velika seoska naselja (preko 2000 stanovnika).

Tipologija po funkcijama seoskog naselja: Po osnovnim funkcijama; Po posebnim funkcijama, turističke, banjske, lječilišta, itd. (autohtone funkcije, zanati, zanimanja,

karakteristične nošnje, rekreaciona funkcija)

Urbanizacija i industrijalizacija uticale su na seoska naselja tako da ista gube svoju autohtonost. Selo je izloženo transformacijama, i to ekonomskim, demografskim, socijalnim, itd.

Sociološki kriteriji za definisanje sela su: Statistički – broj stanovnika; Historijski – tradicija (mjesta poznata po nekom historijskom događaju ili gdje se još uvijek njeguje tradicija); Arhitektonski – spoljašnji izgled naselja (naselja građena planski, trgovi, kuće, itd.).

Kroz historiju postojala su i razvijala se različita društva koja su imala sebi svojstvenu kulturu i društvene karakteristike. Sastavni dio jednog šireg globalnog društva jeste seosko naselje ili selo koje je izloženo određenim transformacijama, promjenama i različitim uticajima. Seosko naselje ili selo kao jedno od vrsta naselja pod uticajem je različitih procesa koji se dešavaju u društvu (to su u prvom redu procesi urbanizacije i industrijalizacije).

Sociolozi smatraju da staro tradicionalno selo nestaje, poprima karakteristike urbanog života, što znači da se gubi harmonija između ljudi i nestaje homogenosti koja je karakteristična za seosko naselje. Selo je izloženo novim demografskim, ekonomskim i socijalnim transformacijama, kao posljedica djelovanja procesa u društvu, od globalizacije društvenih odnosa, procesa industrijalizacije,…međutim, način života postavio je nove vrijednosti i uzrokovao jedan negativan stav prema ruralnom naslijeđu.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 17

Stare vrijednosti karakteristične za seosko naselje se gube i u tom smislu nestaje kontinuiteta između tradicije i kulture življenja. Ako historijski posmatramo, neolitska revolucija uslovila je formiranje naselja, odnosno, formiranje prvih seoskih naselja. Feudalno društvo uticalo je na nastanak gradova.

Karakteristično za selo, za seosko naselje, sociolozi smatraju da je zemlja kao vlasništvo poljoprivredna djelatnost. Folklor je kulturno naslijeđe koje se tradicionalno prenosi i čuva u različitim igrama, plesovima. Sociološka posmatranja seoskih naselja - veliki značaj imaju sociološke institucije koje predstavljaju društvenu strukturu i imaju za cilj da zadovolje društvene potrebe u seoskim cjelinama. Zavisno od seoske sredine, zastupljenost seoskih institucija je različita. Život u seoskoj zajednici organizovan je u porodici i lokalnoj zajednici, i u tom smislu može se govoriti o seoskim institucijama – škola, hram (crkva, džamija, sinagoga), zadruga i opština. Škola kao institucija u seoskoj sredini unosi progres – edukacijom omladina stiče razne kulturne navike i obrazuje se. Hram je mjesto gdje se okuplja stanovništvo. Zadruga je institucija za udruživanje ljudi, te za postizanje dogovora.

10. PREDAVANJE

PEJSAŽNA ARHITEKTURAPejsažna arhitektura je multidisciplinirana aktivnost, utemeljena na bio-ekološkim, tehničkim i umjetničkim disciplinama. Koristi saznanja iz geografije, geologije, hidrologije, geodezije, hortikulture, itd.Cilj pejsažne arhitekture je stvaranje optimalne sredine za život upotpunjujući funkcionalne, zdravstvene, tehničke, i ekonomske potrebe. Zadatak pejsažne arhitekture je organizacija i rekonstrukcija parkova, vrtova, stambenih kompleksa i drugih zelenih površina.

Naziv pejsažna arhitektura novijeg je datuma, raniji nazivi su bili hortikultura, vrtna arhitektura i sl. U Njemačkom leksikonu pojam “garten kunst” definisan je kao vrtna umjetnost, a to je umjetnost da se sve vrste vrtova stvaraju u skladu sa pravilima estetike.Uloga pejsažne arhitekture u prostornom planiranju i projektovanju treba da bude dominantna u saradnji sa drugim stručnim profilima – urbanistima, agronomima, arhitektama, i sl.U savremenoj pejsažnoj arhitekturi izdvajaju se pojmovi:

Prirodni predjeli – otvoreni prostor koji je sačuvao svoj prirodni karakter; Antropogeni predjeli – su predjeli koje je stvorio čovjek u okviru svoje djelatnosti. Oni mogu biti po

funkcionalnoj namjeni rekreacioni centri, a po urbanističkim parametrima stambene zgrade.

11. PREDAVANJE

UTICAJ EKOLOŠKIH FAKTORA NA ŽIVOTNU SREDINU

Životna sredina je sistem u kome su svi odnosi, pojave, procesi, vezani u jedinstven proces sa određenom dinamikom.Glavni faktori, činioci životne sredine su:

Čovjek; Elementi eko-sistema: zemljište, sunce, voda, vazduh, vegetacija itd.

Sistem zelenila obezbjeđuje – ekološke, estetske i funkcionalne kvalitete slobodnog prostora.Faktori – uslovi za formiranje sistema zelenila su:

Prirodni faktori; Antropogeni i Socijalno-ekonomski faktori.

Možemo reći da je savremeni grad složen sistem – sistem arhitektonskih i infrastrukturnih objekata, i cjelokupan taj sistem čini životnu sredinu.

Prirodni faktori su ekološki osnov sistema zelenila, a to su: Geografski – položaj jezera, rijeke, planine, reljef, nadmorska visina itd. Geološki – karakteristike terena, rudna nalazišta. Hidrografski – stanje nadzemnih i podzemnih voda. Vegetacija – prirodne zajednice, potencijalne vegetacije i sl. Klimatski – temperature, vlažnost vazduha, magla, vjetrovi itd.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 18

Vegetacija kao komponenta životne sredine ima značaj u prostornoj kompoziciji grada. Utiče na čistoću grada, reducira buku i daje estetski utisak.Urbanizovani eko-sistem, antropogene formacije, sadrže različite promjene – promjene zemljišta, promjene u flori i fauni.Industrijalizacija, razvoj saobraćaja, razvoj grada u prostornom i demografskom obimu, uslovili su rušenje ekoloških vrijednosti.

Zelene površine grupišu se na: Zelene površine javnog korištenja; Zelene površine ograničenog korištenja; Zelene površine specijalne namjene.

I grupa – parkovi, zelenila ulica, parkovi ispred stambenih i administrativnih objekata.II grupa – parkovi fakulteta, bolnica, banjskih lječilišta, sportski kompleksi, industrijsko-stambeni kompleksi, botanički parkovi, etnografsko-memorijalni parkovi itd.III grupa – gradski park, šetalište, aleja itd.

Urbanističko i prostorno planiranje, uređenje prostora, sociolozi posmatraju kroz dva aspekta: Ekološki pristup – posljedica poremećaja prirodnih procesa; Sociološki pristup – ljudske potrebe.

Postoje dvije forme ljudskih potreba: Primarne ili egzistencijalne – potreba za egzistencijom u biološkom i društvenom aspektu; Sekundarne potrebe – strogo individualne potrebe.

Hreiologija je naučna disciplina koja izučava ljudske potrebe.Abraham Maslow je razradio sistem ljudskih potreba, uradio je klasifikaciju istih prema vrsti, oblasti, nastanku itd.

SOCIOLOŠKI ASPEKTI KVALITETA ŽIVOTA U NASELJIMA

Sociološka istraživanja: Kvalitet života smanjen u velikim naseljima; Ekološki uslovi su manji; Veći promet stvara buku.

Sociolog Žorž Zimel konstatuje veliki uticaj metropolisa na život stanovanja.

Sociološki aspekti dobrih i loših naselja.

Naselje ima nedostatke: Loša snabdjevenost; Nedostatak prostora za dječiju igru; Nedostatak prostora za zabavni život; Neuređenost naselja; Neprikladna komunikacija.

Loša naselja su ona koja: Nemaju zadovoljenu primarnu društvenu strukturu; Su zapuštena; Sa dominantnim visokim objektima; Nemaju svoj centar.

Dobra naselja su ona koja izbjegavaju: Izgradnju visokih zgrada; Izgradnju prometnih ulica kroz naselja; Izgradnju naselja sa centrom.

U Sarajevu, 1967. godine sprovedena je anketa iz koje su proizašle sljedeće primjedbe: Loše održavanje stambenih objekata; Loš kvalitet gradnje; Previsoke zgrade; Loša koncepcija prolaznih prostora.

S o c i o l o g i j a n a s e l j a 19