SỰTUYỆTCHỦNGCỦACONNGƯỜIKINHTẾBảnquyềntiếngViệt©2010CôngtySáchAlpha

Bìa:NguyễnĐứcVũBiêntậpviênAlphaBooks:ĐàoQuếAnh

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Đànnhímquâyquầnbênnhauđểsưởiấmtrongmùađônggiárét;nhưngkhinhữngchiếcgai trênngườichúngđâmvàonhau,chúngbuộcphải tảnra…Saunhiều lầnsát lại rồi tảnra,chúngbuộcphải tảnra…Tương tự,nhucầuhìnhthànhxãhộicũngđưaconngườiđếngầnnhauhơnnhưngrồibảntínhgaigócvàkhóưalạiđẩyhọraxanhau.Cuốicùngconngườicũnghiểucầngiữmộtkhoảngcáchvừaphảimớimonggiaotiếpđượcvớinhau,khoảngcáchđócũngchínhlàchuẩnmựccủaphéplịchsựvàhànhxử.

ARTHURSCHOPENHAUER,Tặngphẩmvàcặnbã,II,31,1851

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

CLờiNhàxuấtbản

hủnghĩaDuyvậtbiệnchứng, triếthọccủaChủnghĩaMác-Lêninchỉrarằng:ChủnghĩaTưbảnlàhìnhtháikinhtế-xãhộixuấthiệnsauchếđộphongkiến, trongđócác tư liệusảnxuấtdogiaicấp tư

sảnchiếmhữuvàdùnglàmphươngtiệnđểbóclộtlàmthuêcủangườilaođộng.

ĐạichiếnthếgiớiThứnhấtvàĐạichiếnthếgiớiThứhaidoChủnghĩaTưbảngâyrađểxâmchiếmthuộcđịa,tranhgiànhthịtrườngkhôngngoàimục đích bóc lột được nhiều hơn. Sự tàn khốc của hai cuộc đại chiến làkhông thếchốicãi,khiếnnhân loạingàycàngcảnhgiácvớiChủnghĩa tưbản.Do vậy, nhiều nhà kinh tế học tư bản đã viết nhiều luận thuyết biệnminhchoChủnghĩaTưbảnvàchorằngbảnchấtcủaChủnghĩaTưbảnđãthayđổi.

CuốnSựtuyệtchủngcủaconngườikinhtếcủaMichaelShennerlàcuốnsáchđượcbánrấtchạytrênthếgiớingaytừkhimớixuấtbản.Tácgiả,vớinhữngvídụđượcchọnlọc,dẫndấtngườiđọctừlòngtrắcẩn(phigiaicấp),tớisựtuyệtchủngcủaconngườikinhtếđặtmụcđíchkinhtếlêntrênhết,cuốicùnglàsựtựdolựachọn(cóđạođức?!)…trongnhucầuđờisốngcủacánhân,chính là lờicổsúykhônkhéovànồngnhiệtcho thị trường tựdothuầntúy-haycụthểhơnlàlờibiệnminhChủnghĩaTưbảnđãkháctrướcvàsẽlàtươnglaicủanhânloại.

Trướcthờibuổihộinhậpkinhtế toàncầu,nướctakiênđịnhxâydựngmộtnềnkinh tế thị trườngđịnhhướngxãhộichủnghĩa,đâychính làmộtcuốnsáchcầnđọcđểhoànhậpmàkhônghòatan.

Cuối cùng, xin được tríchmột câu trongNghị quyết củaBộChính trịĐCSVN về công tác lý luận trong giai đoạn hiện nay (Số 01/NQ-TN21/3/92):“ĐốivớicáchọcthuyếtkhácngoàiChủnghĩaMác-Lênin,vềxãhội,cầnđượcnghiêncứutrênquanđiểmkháchquan,biệnchứng”.

Trântrọnggiớithiệucùngbạnđọc.NHÀXUẤTBẢNTHỜIĐẠI

VLờigiớithiệu

Vìsaotiềnkhôngmuađượchạnhphúc?ìtiềnvàhạnhphúclàhaiphạmtrùkhôngliênquanvớinhau.

Khámphánàynghequachắckhôngkhiếnbạnsửngsốtđếnnỗicóthểlàmrơithìakhiđangăn,hoặcrớtvỡđĩakhiđangcầm,nhưng

nóchínhlàbímậtẩnsâutrongtiềmthứccủabạn-mộtsựkếtnốivôhình.Cũnggiốngnhưphần thịt thừa trênbàn tay loàigấu trúccó liênquanđếnkháiniệmsựthíchnghitừtrướcvậy.Mộtcụmtừkhiếntaphảitrăntrởđếnchiềusâuýnghĩacủanó,đểrồitrongkhitìmhiểuđiềubíẩnấy,tabắtgặprấtnhiềuđiềubíẩnkhác.Và,tựutrunglại,bạnsẽhiểurằngquátrìnhtiếnhoá của sự sống cũnggiốngnhư của côngnghệ tuân thủmột trật tự khắcnghiệt:tuyệtchủngmớilàquyluật,cònsốngsótchỉlàngoạilệ.

Đếnđây,đãđủlàmbạncảmthấybímậtđanxenbímật,điềutưởngđãbiếtdườngnhưvừacóthêmtầngýnghĩamớichưa?

ĐóchínhlàcáchtiếpcậnvấnđềrấttuyệtcủatiếnsĩMichaelShermer,một nhà văn khoa họcMỹ, nhà nghiên cứu lịch sử khoa học, người sánglậpHiệphộiHoàinghi,hiệnđangcóhơn55.000thànhviên,vàTổngbiêntậptạpchíHoàinghi.

Trongcách trìnhbàyvấnđềcủamình,ônghayđặtđộcgiảvàonhữngtìnhhuốnghết sứckhóchịu.Vínhư,phảiđốidiệnvớivấnđềđạođứccánhânkhigặpmộttìnhhuốngcầngiúpđỡ,bạnsẽchọnhạimộtngườiđểcứunhiềungười;hay,bạnchọnsẽthayđổimộtthứgìđóđểcứunhiềungười?Dĩnhiên,đasốchúngtađềuchọnkhônglàmhạingườikhácđểcứumộtngườikhác.Vấnđềđặtralà,khóchịuhơnmộtchútnữa,nếubạnchỉcómộtlựachọnhạingườikhácđểcứunhiềungười,bạnsẽlàmgì?

Nếunhữngvấnđềtrìnhbàytrongcuốnsáchnàylàthế,phảichăngđâylàmộtcuốnsáchraogiảngvềđạođức.Không,bạnđừngvộilolắngquá.Vìngayởchươnghaicuốnsách,tácgiảđãđềcậpđếnvấnđề“Trựcgiáckinhtế trong ta”?Chắc chắn, đây làmột cuốn sáchvềkinh tế.Nhưnghãycẩnthận,vìShermersẽthuyếtminhchobạnquanđiểmriêngvềvấnđềtiềnbạc,đượcminhhọabằngcông trìnhnghiên cứucủahàng loạt cácgiáo sưkhảkính - những bậc thầy kinh tếmà giải Nobel làmột đảm bảo chắc chắn.Nhưngđồngthời,ôngcũngphêphánviệcconngườiđãdùngcáixúccảmnhạybénvàquáưthiênkiếncủamìnhđểđịnhnghĩavềchúng.

Bạn sẽ phân vân giữa ngã ba đường, rằng quyển sách này hướng dẫnbạnđiềugì?Nênđịnhnghĩalạicácgiátrịđạođứchaychỉdẫnbạncáchtiêutiềndựa trên sai lầm tinh tế củacảmxúcmàbạnđãphạmphải trongquákhứ?

Nếu vội vàng xem chương kết luận, bạn sẽ dễ nhầm lẫn nghỉ mọingườiđượctựdolựachọnhànhđộngchobảnthân.Nhưng,hãylậtgiởtừngtrang từ đầu cuốn sách, đọc từng dòng, từng dòng… để lối hành vănkểchuyệnliệtkê,mạchlạcdẫndắtlôicuốn,bạnsẽthấydườngnhưcómộttrìnhtựnàođóđãtừtừnắmbắt,điềuchỉnhsuynghĩcủabạn.

Xinmờibạncùngbướcvàocuộcphiêulưu.Tháng10năm2010NhàvănQUẾKHƯƠNG

P

Dẫnnhập

KINHTẾHỌCCHOMỌINGƯỜIhúc âm thánhMatthew, trang 25, dòng 14-29, thuật lại lời dạy củaJesusChúacứuthếvềtàinăngnhưsau:“Vìphàmaiđãcóthìsẽđượccho thêmvà sẽ có dư thừa; còn ai không có, thì ngay cái đang có,

cũngsẽbịlấyđi.”Nếukhôngxétđếnngữcảnh,câunóitrênkhôngthểhiệnchút trí tuệnàocủamộtnhà tiên trivĩđại,người từng tuyênbố rằng lòngnhântừsẽngựtrịthếgiới;songnếuxéttrongngữcảnhphùhợp,cóthểhiểuJesuschorằngnếubiếtcáchđầutưtiềncủa(tínhbằngđơnvị“talents”)thìcon người sẽ trở nên giàu có hơn.Một người đầy tớ được trao cho nămtalentsnếubiếtcáchđầutưsẽđemvềchochủmườitalents.Mộtngườiđầytớ được trao cho hai talents nếu biết cách đầu tư sẽ đem về cho chủ bốntalents.Nhưngnếuđượctraochomộttalentvàngườihầuđóđemcấtkỹvàohộpthìcuốicùngcũngchỉcóthểtrảlạimộttalentduynhấtchochủ.Khiđó,ôngchủsẽyêucầungườiđầytớngạirủironàytraomộttalentđóchongườibiết cáchbiếnnăm talents thànhmười talents–nghĩa làngườikiếmđượcnhiềutiềnnhấtlạiđượcbanthêmcủacải.Vậylàkẻgiàucànggiàuthêm.

HẳnlờidạycủaChúaJesusthâmsâuhơncâuchuyệnmangtínhkinhtếvềlựachọnphươngcáchđầutưđúngđắn,songtôimuốnxemlờidạynàynhưmộtngụngônvềtâmhồncủathịtrường.Vàonhữngnăm1960,nhàxãhộihọcRobertK.Mertonđãtiếnhànhmộtnghiêncứuquymôlớnvềcáchthứccácýtưởngkhoahọcđượckhámphá,côngnhậntrongmộtthịtrườngýtưởng–ôngcoikhoahọcnhưmột thị trường.Mertonnhận thấycáckhoahọcgialỗilạcthườngcóuytínlớnhơnmứcxứngđángđơngiảnbởihọlànhữngtêntuổilớn,trongkhicáccộngsựgiúpviệcvàcácnghiêncứusinh–nhữngngườiđảmnhậnphầnlớncôngviệc–lạichẳnghềđượcbiếtđến.Mộthiệuứngphổbiếntươngtựchothấynhữngýtưởngsángtạovànhữngcâudanhngôn thườngđượcnâng tầmvàđem lại sựvẻvang cho cánhânnổitiếngnhấtliênquanđếnchúng.

Mertongọi đây làHiện tượngMatthew. Các chuyên gia về thị trườngxemđâylàLợithếtíchlũy.Trongngữcảnhkinhtếrộnghơn,tôisẽđềcậpđếnnónhưHiệuứngbánchạynhất.Mộtsảnphẩmbánchạykhivừađượctungrathịtrườngsẽkhiếnnhữngngườikháctinđâylàmộtsảnphẩmtốtvàmongmuốnsởhữunó,điềunàysẽkéothêmnhiềungườiđếnmua,vàthôngđiệp cứ thế lan tỏađếnvô sốkháchhàngkhác.Sảnphẩmnày lập tức trở

thànhmónhàngbánchạynhất.Trên thương trườngai cũngbiết hiệuứngnày, thếnênnhiều tácgiảvànhàxuấtbảnquyết tâmđặt bằngđượccuốnsáchcủahọvàodanhmụcsáchbánchạynhấtcủaNewYorkTimes.Khisáchcủabạnnằmtrongdanhmụcnày,cáchiệusáchsẽ lập tứcxếpnóvàogiásáchbánchạynhất(đôikhicònghirõ“DanhmụcsáchbánchạynhấttheoxếphạngcủaNewYorkTimes”).

Cuốnsáchsẽđượcđặtngaybênngoài,cácẩnbảnxếpngayngắnnhưmộtkhốigỗ.Điềunàygiúpcáckháchhàng tiềmnăngvừabướcvàohiệusáchđãnhậnrađâylàmộtcuốnđángđọc.LượngmuatănglênkhiếncuốnsáchlậptứcđượccácbiêntậpviênmụcNewYorkTimesBookReviewnânghạngtrêndanhmụcsáchbánchạy,điềunàynhưmộtthôngđiệptíchcựcgửiđếnđộcgiảkhiếnsốấnbảnbánđượcngàycàngtăngthêm,cuốnsách trụhạng lâuhơn,doanh sốbán tiếp tục tăngcaohơnnữa.Tất cảxoáyquanhnhưmộtvòngtròn,vàcáctácgiảgiàunhấtlạicànggiàuthêm.

Để lượnghóaHiệuứngbán chạynhất, nhàxãhội họcDuncanWatts,côngtáctạiĐạihọcColumbia,cùngvớihaicộngsựMatthewSalganikvàPetterDoddsđãtiếnhànhmộtthínghiệmtrongđó14nghìnngườiđăngkýlàmthànhviênmộttrangweb,nơihọcóthểnghe,xếphạngvàtảivềcáccakhúcdocácbannhạcvôdanhtrìnhbày.Mộtnhómthànhviênđượcchobiếttêncủacáccakhúcvàbannhạc,trongkhinhómthứhaichỉđượcbiếtsốlầnmỗibàihátđược tảivề.Cácnhànghiêncứuđãgọiđây làđiềukiện“ảnhhưởngxãhội”.Họmuốnbiết thông tinvềsốngười tảimộtcakhúcvềcóảnh hưởng đến quyết định tải hoặc không tải nó về của các chủ thể kháckhông.Đúngnhưdựđoán, số liệubiểu thị lượng tảivềđãảnhhưởngđếnnhữngthànhviênthuộcnhómchịu“ảnhhưởngxãhội”:nhữngbàihátcósốngười tảivềnhiềuhơn tiếp tụcđượccác thànhviênmới tảivềnhiềuhơn,trongkhilựachọncủanhómbiếttênbàihátvàbannhạclạichokếtquảcựckỳkhácbiệt.Điềunàykhôngcónghĩalàchấtlượngcủamộtcuốnsách,mộtcakhúchaybấtkỳsảnphẩmnàokháckhôngcóảnhhưởngtớiquyếtđịnhcủangườimua.Tấtnhiên,nócóảnhhưởngvàảnhhưởngđócóthểlượnghóađược.Nhưnghóarakhingườitiêudùngđưaralựachọnchủquandựatrênđánhgiámangtínhtươngđốicủacáckháchhàngkhácthìảnhhưởngcủasựxếploạikháchquanvềchấtlượngsảnphẩmthườngtrởnênmờnhạt.

Những thị trường nơi việc buôn bán diễn ra dựa trên những bảng xếphạng,xếploạivàdanhmụchàngbánchạynhấtdườngnhưvậnhànhtheoýmuốncủariêngnó,giốngnhưmộtcơthểchung.Thựcchất,đâymớichỉlàmộttrongnhữnghiệuứngsẽđượcđềcậptrongcuốnsáchnày,minhchứngchomứcđộảnhhưởngcủatâmhồntớithịtrường,vàrộnghơnnữalàsựtồntạitinhthầnriêngcủathịtrường.HãycùngsuyngẫmmộtcâuchuyệnkinhtếkhácquabàihọcvềsựtiếnhóacóliênquanđếnHiệuứngbánchạynhất.

***

Hãy tưởng tượngbạn làmột chủnhàbăng sởhữumột lượng tiềnhữuhạncó thểchovay.Nếubạnchonhữngkháchhàngcómứcđộ rủi rocaovay,thựcsựbạnđangchơimộtcanhbạcliềulĩnhvìconnợcủabạncóthểkhông trả được nợ và tài sản của bạn cũng tiêu tán.Điều này tạo ramộtnghịchlý:Nhữngngườicầntiềnchínhlànhữngngườicómứcđộrủirocaonhấtvàvìthếkhólòngvayđượctiền,trongkhiđónhữngngườiítcầntiềnnhất lạicómứcđộrủiro thấpnhất–vàthếlàngườigiàucànggiàuthêm.Hai nhà tâm lýhọc tiếnhoa JohnToobyvàLedaCosmidesđãgọi đây làNghịchlýchủnhàbăng,vàhọđãápdụngnóvàomộtvấnđềsâusắchơn:chúng ta nên kết bạn với ai?Họ cho rằngNghịch lý chủ nhà băng “cũngtươngtựnhưmộtvấnđềnghiêmtrọngmàtổ tiênchúngtagặpphải trongquá trình thích nghi với cuộc sống: lúcmột người nguyên thủy cần đượcgiúpđỡnhấtcũnglàlúcngườiđócómứcđộrủirocao,vàvìthếkhôngcònđủhấpdẫnđểđượctrợgiúp”.

Nếuxemcuộcsốnggiốngnhưmộtnềnkinhtếvànhữngnguồnlựclàbấtcứthứgìchúngtasẵncóđểgiúpđỡngườikhác–đặcbiệtbaogồmtìnhbạn–theologiccủaNghịchlýchủnhàbăng,sẽcónhữnglựachọnrấtkhókhănkhiđánhgiámứcđộtincậycủanhữngngườichúngtagặp.Theothuyếttiếnhóa,lòngvịthalàvấnđềlớnhơnđượcđặtraởđây:tạisaotôiphảihysinhgenecủatôivìgenecủangườikhác?Hoặcmangtínhkỹthuậthơn,vịthalàhànhđộnglàmgiảmkhảnăngsinhtồncủatôiđồngthờilàmtăngkhảnăngsinhtồncủangườikhác.

Cáclýthuyếtchuẩnmựcchorằngcóhaiconđườngtiếnhóadẫntớisựvịtha:lựachọntheohuyếtthống(mộtgiọtmáuđàohơnaonướclã)vàvịtha tương hỗ (có đi có lại).Giúp đỡ những người gần gũi thân thiết hoặcnhững người sẽ đền đáp lòng vị tha của tôi nghĩa là tôi đang giúp chínhmình.Vìthế,sựlựachọnsẽhướngđếnnhữngngườicóxuhướngvịthaởmứcđộnàođó.Bịgiớihạnbởicácnguồnlực,chúngtakhôngthểgiúpđỡtấtcảmàphảiđánhgiámứcđộrủirocủamỗingười,vàsẽcómộtsốngườiítrủirohơnnhữngngườikhác.MộtlầnnữaNghịchlýchủnhàbănglạixảyra:Nhữngngườinguykhốnnhấtlạiítcócơmayđượcgiúpđỡnhất,vàthếlà người giàu càng giàu thêm. Nhưng không phải khi nào cũng vậy, cónhữngngườibạnlúcsóngêmbiểnlặnggiảvờtỏravịtha,nhưngkhitrờinổigiôngbãothìhọchẳngbuồncứugiúpchúngta.Ngượclại,nhữngngườibạnthựcsựlànhữngngườiluônbảovệlợiíchcủachúngtamàkhônghềđòihỏisựđềnđáp.“Nhữngbạnbèxấuthườngđeomặtnạtrungthành”,ToobyvàCosmidesphântích,“Nếubạnsốngởthờinguyênthủyvàkhôngcóaiquantâmsâusắcđếnlợiíchcủabạn,khiđóbạnrấtdễbịtổnthươngtrướccácsựkiệnbấtngờ–trởthànhcontincủasốmệnh.”Môitrườngsốngcàngtồitệ,càng cần thiết phải có những người bạn thực sự, và trong quá khứ, môitrườngsốngcủaconngườikhônghềgiốngmộtchuyếndãngoạiêmđềm.

TiếnhóalàmộtquátrìnhchọnlọctheokhảnăngthíchnghivàhànhxửtheoNghịch lýchủnhàbăng, trongđóchúng taphải (1)cốgắngđểđượcnhữngngườixungquanhghinhậnsựthànhthựcvàđángtincậy,(2)traudồinhữngthuộctínhđượcưachuộngnhấttrongcộngđồng,(3)thamgianhữnghoạtđộngcộngđồngnhằmnhậndiệnvàcủngcốnhữngthuộctínhthiênvềxã hội, (4) tránh những hoạt động cộng đồng gâymất uy tín và để lại taitiếng, (5)chúýđếnnhữngđặcđiểmđáng tincậyởngườikhácvà (6) rènkhảnăngphânbiệtbạnbèchânthànhvàbạnbèhờihợt.Vìthế,ToobyvàCosmideskếtluận,Nghịchlýchủnhàbăng,giảithíchchovấnđềthuộclĩnhvựctâmlýhọctiếnhóa:“Nếubạncótầmquantrọngđặcbiệthoặcduynhấtvớiaiđó–dùvìbấtcứlýdonào–ngườiđócũngsẽcósựquantâmtrênmứcthôngthườngđốivớisựtồntạicủabạnkhigặpkhókhăn.Sựquantâmấykhiếnngườiđótrởnênquantrọngvớibạn.Lýdoaiđó“đầutư”vàobạnchínhlàvìbạncũng“đầutư”vàongườiđó.Hơnnữa,khinhậnrađiềunàyởmứcđộnàođó,cóthểsựquantâmbanđầuhọdànhchobạnsẽgiatăng.”Vớisựgia tăngnày,ngườinghèocó thể trởnêngiàucónhờsựphát triểnnềntảngtìnhbạn.

***Năm 1859, Charles Darwin xuất bản cuốn Nguồn gốc các loài. Cuốn

sáchgâytranhcãiđếnmứcvàonăm1861,HiệphộivìtiếnbộkhoahọcAnhphảidànhmộtphầnđặcbiệt trong cuộchọp thườngniên thảo luậnvềnó.Ngườitatraođổi,phântíchtốtxấu,vàcóýkiếngaygắtchỉtríchcuốnsáchcủaDarwin quá nhiều lý thuyết và ông chỉ nên “đưa ra dẫn chứng và đểchúngyên”.NhàkinhtếchínhtrịvàhoạtđộngxãhộiHenryFawcett-ngườibạnđồng thời làđồngsựcủaDarwin–đãviết thưchoôngsaucuộchọp,miêu tả thái độ tiếp nhận của giới khoa học với học thuyết này (Darwinthườngkhôngthamdựnhữngsựkiệnnhưvậyvìlýdosứckhỏeyếuvàbậnbịugiađình).DarwinđãtrảlờiFawcett,giảithíchmốiquanhệkhăngkhítgiữalýthuyếtvàthựctiễn:

Khoảngbamươinămtrước,cónhiềutranhluậnchorằngcácnhàđịachấtchỉđượcphépquansátchứkhôngpháttriểnthànhlýthuyết,vàtôinhớrõcóngườiđãnóicứđànàythìconngườichỉcócáchxuốngmồđếmcátsỏi vàmô tảmàu sắc của chúng.Thật kỳ lạ nếu ai đó không thấy bất cứquansátnàocũngphảinhằmủnghộhoặcphảnbiệnmộtquanđiểmnàođó,nếumuốnnócóích.

TôiđãdùngcâunóinàyđểminhhọatrongbàibáođầutiênviếtchochotạpchíScientificAmerican,trongđótôipháttriểnnóthànhmộtnguyêntắcmangtênChâmngôncủaDarwin,thểhiệnởýsaucùng:bấtcứquansátnàocũngphảinhằmủnghộhoặcphảnbiệnmộtquanđiểmnàođó,nếumuốnnócóích.

ChâmngôncủaDarwin trở thành triết lýkhoahọccủacuốnsáchnày:

nếumuốncácquansáttrởnênhữuích,chúngphảiđượckiểmchứngtrướcmộtquanđiểmnàođó–luậnđề,môhình,giảthuyếthaykiểumẫu.Cácsựkiệnkhông thể tựphátngônnênchúngcầnđượcgiảimãqua lăngkínhýtưởng,vìnhậnthứcdựatrênquanniệm.

Khoahọclàsựkếthợptuyệtvờigiữasố liệuvà lý thuyết–giữanhậnthức và quan niệm – chúng cùng nhau tạo thành nền tảng vững chắc củakhoahọc,côngcụmạnhnhấtconngườitạoranhằmtìmhiểusựvậnhànhcủathếgiới.Nếukhôngcòntáchrờilýthuyết,quanniệmvớisốliệu,nhậnthứcchúngtasẽđạtđếncáchnhìnnhậnkháchquancủaArchimede–nhìnbằngđôimắtcủaChúa–vềbảnthânvàthếgiới.

TrongcuốnsáchnàytôisẽphảnbácmộtquanđiểmđángmỉamaichorằngDarwinvàhọcthuyếtcủaôngkhôngcóchỗđứngtronglĩnhvựckhoahọcxã hội, đặc biệt khi nghiên cứuvề hànhvi xã hội và kinh tế của conngười.TrongkhinhiềunhàkhoahọckịchliệtphảnđốiviệcđưaThuyếtsángtạohayThuyếtthiếtkếthôngminhvàogiảngdạytronggiờSinhhọctạicáctrườngcông,đồngthờiđiênđầuvìtìnhtrạnggiáodụckhoahọcthảmhạivàsốlượngítỏinhữngngườichấpnhậnhọcthuyếtcủaDarwin(chưađầymộtnửadânsốMỹtinvàosựtiếnhóacủaconngười),hầuhếtcácnhàkhoahọckhác – chủ yếu là các nhà khoa học xã hội – đã lên án bằng tất cảmxúcmãnhliệtdànhchoĐấngsángtạonhằmchốnglạinỗlựcđưatưtưởngtiếnhóavàocáclĩnhvựckinhtế,xãhộivàtâmlý.Giờđâychúngtacóthểhiểunguyênnhâncủasựphảnđốinày–chínhsựcânbằngtrongthuyếttiếnhóavàcácquanđiểmcựcđoanvềdi truyềnđãdẫnđếnnhữngcuộc thanhsátngười thiểu năng trí tuệ tạiMỹ, và khiếnĐứcQuốc xã tạo ra Thuyết ưusinh-nguồngốccủasựthảmsátngườiDoThái.Dođó,cácnhàkhoahọcxãhộisauThếchiếnIIđãphảnđốimọiý tưởngdùngquanđiểmtiếnhóađểnghiêncứuhànhviconngười,vàchỉtậptrungđưaranhữnggiảithíchthiênvềvănhóa-xãhội.

TôicũngsẽtranhluậnvềhọcthuyếtConngườikinhtế,xemconngườinhưnhữngthựcthểkinhtếvôcùngduylý,cótínhtưlợivàtựdoýchíluônsốngíchkỷ,chạytheolợiíchtốiđavàbiếtcáchđưaralựachọnhiệuquả.Khiquanđiểmtiếnhóavàcáclýthuyếttâmlýhọchiệnđạiđượcsửdụngđểnghiêncứuhànhviconngười trên thị trường,chúng ta sẽ thấyhọc thuyếtConngườikinhtế–hònđátảngcủakinhtếhọctruyềnthống–thườngsailầmvà thiếu thuyết phụcmột cáchđáng tiếc.Hóa ra, conngười là nhữngsinhvậtcựckỳbấtduylý,vànhữngcảmxúcsâuthẳm,vôthứcđượctiếnhóacùngthờigianvĩnhhằngchiphốiconngườingangbằng(thậmchínhiềuhơn)sovớinhữnglogicvàlýtríhìnhthànhtrongthếgiớihiệnđại.

Quanđiểmthứbatôikhôngđồngtình,vốnđượcnhàsửhọcngườiAnhThomasCarlyleđưara1849,xemkinhtếhọcnhưmột“khoahọcảmđạm”.Suốtmộtthếkỷrưỡisauđó,hầuhếtmọingườiđềunghĩvềkinhtếhọcnhư

thế,chỉ thấynó làmột lĩnhvực loayhoay trongnhữngmôhình toánhọc,phântíchtàichínhvàxemconngườivềmặtlýthuyếtgiốngnhưnhữngcỗmáycựckỳduy lývà íchkỷ.Thực tế, khi xemxét cảbaquanđiểmnày,chúngtasẽthấykinhtếhọckhônghềảmđạm.Trướchết,nóđangtrảiquacuộccáchmạngvĩđạinhấtkểtừkhiđượcAdamSmithđặtnềnmóngvàonăm1776bằngtácphẩmSựgiàucócủacácquốcgia.Sựgiaothoavớicáclĩnhvựckhácđãthổilàngiómớivàomônkhoahọccũkỹnày,hìnhthànhnênkinhtếhọctiếnhóa,kinhtếhọchỗnhợp,kinhtếhọchànhvi,kinhtếhọcthầnkinhvàmộtkháiniệmtôigọilàkinhtếhọcđạođức.Thứhai,quantrọnghơn,conngười,cácdoanhnghiệp,cácquốcgialuôncómốiquantâmsâusắcvềtàichính.Vềphươngdiệnnày,kinhtếhọckhônghềảmđạm.Hãythửxếphaingườicấptiếnvàhaingườibảothủvàocùngmộtphòng,đềnghịhọtranhluậnsòngphẳngvềcácvấnđềkinhtếnhưchămsócsứckhỏetoàncầu, tư nhân cung cấp dịch vụ công cộng, lợi – hại của vốn hỗ trợ nướcngoài,haynhữngưuđiểmtươngđốicủaviệcđánhthuếngangbằngvàđánhthuếlũytiến,bạnsẽthấykhôngkhítranhluậntrởnênnóngbỏngchứkhônghềảmđạm.

***Tôiđãdànhbamươinăm trongcuộcđờinghiên cứukhoahọcđể tìm

hiểunhữngvẫnđềgâytranhcãinhưtiếnhóa,sángthế,sựnónglêntoàncầu,thảmsát,phânbiệtchủngtộcquachỉsốIQ,phânbiệtchủngtộctrongthểthao,phânbiệtgiới tínhquakhảnăngnhận thức,nhữnggiả thuyếtvềâmmưuđằngsaucácsựkiệnTrânChâuCảng,11tháng9,vụámsátJFK,RFKvàMLK,cácloạidượcphẩmthaythếvàbổsung,sựđầuthaichuyểnkiếpvàcảvềChúatrời,tôngiáo.Tôinhậnthấykhibịchọcgiận,kinhtếhọccũngdễxúcđộngkhôngthuakémgìcáckhoahọckhác.Nếucầnsựđánhgiákháchquanvềcácsựviệc–nhấtlàkhicácsựviệckhôngthểtựphátngôn–chúngtacóthểđếnvớikinhtếhọc.Sựcầnthiếtnghiêncứuquyluậtvềhànhviconngười trongkinh tếcũnggiốngnhưviệccácnhàvật lý,hóahọc,sinhhọcphảinghiêncứucácquyluậttựnhiên;vàbởikinhtếhọclàlĩnhvựcđượchầuhếtmọingườidànhtìnhcảm,khinghiêncứunóchúngtaphảicốgắngkhôngchếgiễu, thanphiềnhaykhinhbỉnhữnghànhvicủaconngườimàphải thấuhiểuchúng.Chophéptôigiải thích lýdo tôibướcchânvào lĩnhvựcnày.

Giữanhữngnăm1970,thờiđiểmmàphetựdođangthắngthếtrênlĩnhvựchọcthuật,tôitrởthànhsinhviênĐạihọcPepperdine–mộttrườngđạihọcCônggiáotheokhuynhhướngbảothủ.TôiđăngkývàođâyvìbảnthântôitheođạoThiênchúagiáodòngPhúcâm,cónguyệnvọngtrởthànhgiảngviên đại học, và thần học có lẽ là lĩnh vực phù hợp nhất vì Đại họcPepperdinecóKhoaThầnhọcrấtnổitiếng(việcngôitrườngđặttrênnhữngngọnđồiMalibukhổnglồ,nhìnraTháiBìnhDươngcũngkhônghềgì).Tôi

sớmbiết để trở thành tiến sỹ thần học, cần phải thành thạo bốn tử ngữ –Hebrew,HiLạp,LatinvàXyri.Vớitôi,họctiếngTâyBanNhađãđủkhókhăn, thếnênsự lựachọnnghềnghiệpnàyquả làkhôngổn.Khicác thầycảnhbáotôivềtươnglaimờmịtcủangànhthầnhọcvàchamẹbắtđầulolắngkhôngbiếtsaunàytôisẽkiếmsốngbằngnghềgì,tôiquyếtđịnhchuyểnsanglĩnhvựctâmlýhọc,nơitôikhámphánhữngngônngữcủakhoahọcvàđãthànhcông.Thầnhọcdựatrênnhữngcâuhỏilogic,tranhluậntriếthọcvàphảnbiệnvăn chương.Khoahọc lại dựavàonhữngdữ liệukinhnghiệm,phântíchthốngkêvàxâydựnglýthuyết.Vớilốitưduycủatôi,khoahọcphùhợphơnnhiều.

Tôi biết đến kinh tế học lần đầu tiên vào năm cuối đại học, khi thấynhiềusinhviên trongkhoaTâmlýcùngđọcmộtcuốnsáchdàycộpmangtênAtlasnhúnvai,tácphẩmcủatiểuthuyếtgia-triếtgiaAynRand.Tôichưatừngnghetêncuốnsáchcũngnhưtácgiả,vảlạiđộdàiđángsợcủanókhiếntôinhiềuthángliềnkiênquyếttránhxabấtchấpbaolờitándương,chođếnkhisứcépxungquanhkhiếntôimiễncưỡngcầmnólên.Khókhănvàkiênnhẫn lắm tôimớivượtquađượcmấy trăm trangđầu tiên, cũng là lúccâuchuyệnvềchàngtraibíẩndámlàmngưngđộngcơcủathếgiớithựcsựlôicuốntôi,khiếntôisaymêlướtquahàngngàntrangsách.

Giốngnhưnhiều người, tôi đánh giá rất cao tác phẩmAtlas nhúnvai.Năm1991,ThưviệnQuốchộiphốihợpvớiCâulạcbộCuốnsáchcủathángtiếnhànhkhảosátđộcgiảvềnhữngcuốnsách“tạonênsựkhácbiệt”trongcuộcđờihọ.Kếtquả,AtlasnhúnvaixếpthứhaichỉsauKinhThánh.TriếtlýchủnghĩakháchquancủaRanddựatrênbốnnguyêntắccơbản:(1)Siêuhìnhluận:Thựctếkháchquan;(2)Nhậnthứcluận:Lýlẽ;(3)Đạođứcluận:Tínhtưlợi;(4)Chínhtrịluận:Tưbảnchủnghĩa.Chodùgiờđâytôikhôngcònđồngtìnhvớiviệcbàcoitínhtưlợilàđặcđiểmcủaphạmtrùđạođức(khoahọcđãchỉrõ,ngoàitínhíchkỷ,bonchen,thamlam,chúngtacòncóthểdidưỡngđứcvịtha,tinhthầnhợptácvànhânái),cuốnsáchcủaRandthựcsựđãđưatôiđếnchântrờirộnglớncủakinhdoanh,thịtrườngvàkinhtếhọc.

Tôi khôngdámchắc liệunhữnggiá trị củakinh tế họcnghiên cứu thịtrườngtựdovàsựkhắtkhevềtàichínhđãthuyếtphụctôitinvàotínhchânxáccủachúnghaydotôicóthiênhướngtươnghợpvớithếgiớiquannày.Có lẽ làcảhai,dùbạnnghĩ thếnào.Chamẹ tôichính lànhữngngườivôcùngkhắtkhevềtàichínhsonglạihếtsứctựdovềmặtxãhội.LàsảnphẩmcủacuộcĐạisuythoái,luônmangtrongmìnhnỗiámảnh“táinghèo”,haingườiđãbỏdởđạihọcvàlàmviệccầnmẫnchođếncuốiđời.Suốtthờithơấu,tâmtrítôiinhằnnhữngnguyêntắckinhtếkhắtkhe:làmviệcchămchỉ,đềcaotráchnhiệmcánhân,tínhtựquyết,tựchủvềtàichính,chínhquyềnnhỏgọnvà thị trường tự do.Mặcdù chamẹ tôi khônghề sùngđạo (như

nhiềungườibảothủngàynay),họvẫnhếtsứchàohiệpgiúpđỡnhữngngườikémmaymắnhơn–thamlamlàtốt,nhưngnhânáicòntốthơn.

SaukhitốtnghiệptrườngPepperdine,tôibắtđầunghiêncứusauđạihọcvềtâmlýhọcthựcnghiệmtạiĐạihọcbangCalifornia,Fullerton.Lúcnày,tôiđã từbỏniềm tin tôngiáo, trởnên saymêvẻđẹp thế tục của thờiđạiKhai sáng, đắm mình trong những phương pháp nghiên cứu chặt chẽ vànhữngchânlýnhấtthờicủakhoahọc.Nhưnghainămhuấnluyệnnhữngchúchuộtđểchúngnhấnvàocácthanhtheođúngtầnsuấtvàcườngđộcủatácđộng, sựnhiệt tình tôidànhcho loạikhoahọcnàyngàymộthaomòn,vàkhao khát nghiên cứu thế giới thực càng lúc càng lớn dần. Tôi đến vănphòngtưvấnviệclàmcủatrườngvàhỏixemliệutôicóthểlàmđượcviệcgìvớitấmbằngthạcsỹ.Họhỏitôi:“Anhđượcđàotạođểlàmgì?”Tôitrảlờichuachát:“Đểhuấnluyệnchuột.”“Ngoàiraanhcònlàmđượcgìnữa?”-họcănvặn.“À”,tôilụctìmtrongtrínhớ,“tôicóthểnghiêncứuvàviếtlách.”Trongsổgiớithiệuviệclàmcómộtcôngviệcliênquanđếnnghiêncứuvàviếtláchtạimộttạpchíthươngmạidànhchongànhcôngnghiệpxeđạp,thứtôihoàntoànmùtịt.Nhiệmvụđầutiêncủatôilàthamdựbuổihọpbáodohãng Cycles Peugeout và Michelin Tires tổ chức nhằm vinh danh JohnMarino,tayđuachuyênnghiệpvừaphákỷlụcđạpxexuyênlụcđịatừLosAngeles tớiNewYork.Tìnhyêu thể thao lập tứcbùng lên trong tôi,ngaycuốituầnđótôithamgiacuộcđuađầutiên,vàsuốthainămtiếptheotôihọchỏi về ngành xuất bản, các kiến thức kinh tế liên quan đến bán hàng,marketingvàmônthểthaoxeđạp.Tôiviếtbáo,bánquảngcáovàđạpxetớinhữngnơixanhấtcóthể.Cuốinăm1981,tôirờitòasoạn,trởthànhmộttayđuachuyênnghiệpđượcnhậntàitrợcủacáccôngty,đồngthờihưởnglươngtrợgiảngmôntâmlýhọctạiĐạihọcGlendale.

Mộtngàyvàonăm1981, saubuổi tập luyệndài,Marinokểvới tôi vềAndrewGalambos,mộtnhàvậtlýđãnghỉhưu,đangtổchứccáckhóahọcriêngtạiViệnDoanhnghiệpTựdo,dướivỏbọcmangtên“khoahọclýtrí”.KhóahọcnhậpmôncómãsốV-50.BuổihọcEcon101bànvềthịtrườngtựdo,về thếgiớimạnhmẽ,đầysứcsống,phânrõ trắngđen, trongđóAdamSmithtốt,KarlMarxxấu;sởhữutưnhântíchcực,sởhữutậpthểtiêucực;nềnkinhtếtựdohiệuquả,nềnkinhtếhỗnhợpphihiệuquả.KhóahọcnàyrấtnổitiếngởquậnCam,bangCalifornia(hàngxómcủatôiởLosAngelesthườnggọiđâylà“BứcmànCam”),đâycũnglàthờiđiểmRonaldReaganđắccửtổngthốngvàđườnglốibảothủđangthắngthế.TrongkhiRandủnghộsựcanthiệpcógiớihạncủanhànước,Galamboslạichủthuyếttưnhânhóatấtcảtàisảnxãhộinhằmkhiếnnhànướctrởnênkhôngcầnthiếtvàtựtiêubiến.TàisảnđượcGalambosphânchiathànhbaloại:nguyênthủy(bảnthâncuộcsốngconngười),sơcấp(suynghĩ,ýtưởng)vàthứcấp(phátsinhtừtàisảnnguyênthủyvàsơcấp,vídụquyềnsửdụngđấtvàhànghóahữu

hình).Dođó,Galambosđịnhnghĩachủnghĩatưbảnnhư“mộtcấutrúcxãhộicókhảnăngbảovệtấtcảcácloạitàisảncánhânmộtcáchtriệtđể.”Vậylà,đểnhậndiệnmộtxãhộitựdothựcsự,chúngtađơngiảnchỉcần“tìmraphươngthứcthíchhợpđểhìnhthànhchủnghĩatưbản.”Trongxãhộitựdonày,chúngtađềulàcácnhàtưbản.

ÝtưởngcủaGalamboskhôngcógìlạlùngtronglịchsửvậnđộng,pháttriểncủachủnghĩatựdo.Bảnngãlớngiúpôngthànhcôngtrongsựnghiệpgiảngdạynhưngcũngkhiếnôngcónhữngphátngônthổiphồngcáitôicánhân,nhưkhiôngchiatấtcảcácngànhkhoahọcthànhbaloại:vậtlý,sinhhọcvà“khoahọclýtrí”.Trítuệtuyệtvớicóthểkhiếnôngđạtđếnđỉnhcaosáng tạoởnhiều lĩnhvựchọc thuật,nhưngcũng thườngkhiếnôngvàhọcviênrốitungtrongmâuthuẫn,nhưviệcchúngtôivừaphảicamkếtkhôngtiếtlộýtưởngcủaôngrangoài,đồngthờilạiđượckhuyếnkhíchmờimọcthêm học viên. (“Bạn đăng kí đi, khóa học tuyệt lắm!” “Nó nói về cái gìthế?”“Cáinàythìtôikhôngtiếtlộđược!”)Ôngcòncókhảnănggiảngbàisaysưahànggiờliềnmàkhôngcầnnhìntàiliệu,nhưngkhihaigiờkéodàithành ba, rồi ba lại kéo thành bốn, người nghe cũng bắt đầu phát ngấy!Nghiêmtrọngnhất,lýthuyếtcủaôngkhôngđảmbảoyêucầutiênquyếtcủamộtnguyênlýkinhtế:nóquáxarờithựctế.Nhữngđịnhnghĩaôngnêurathậthay,thậttốt,nhưngđiềugìsẽxảyranếuchúngtakhôngthốngnhấtvềhànhvixâmphạmquyềnsởhữu?Hiểnnhiêncâutrảlờisẽlà:“Trongmộtxãhội thực sự tựdo, tất cảnhững tranh chấpnhư thế sẽđượcgiải quyết êmthấmbằngtrọngtài.”Điềucóvẻchỉlýtưởngvềmặtlýthuyết,khônghơnkhôngkém,nhưngcáitôicầnlànhữngsốliệuthuđượctừcácthựcnghiệmxãhộiđượctiếnhànhởthếgiớithựctại.

Galambos có bảo trợ cho một nhà khoa học trẻ mang tên Jay StuartSnelson, và tôi đã có cơ hội gặp anh ngay khi kết thúc khóa học V-50.Snelson từnggiảngdạy tạiViệnDoanhnghiệpTựdo,nhưngsaumột trậncãicọvớiGalambos(tronghànhxửxãhội,Galambosthườnggâyranhữngsựcốnhưvậy,khiếnAynRandvàcácnhàtựdochủnghĩahàngđầukhácrấtphiềnlòng)SnelsontựmìnhlậpraHọcviệnvìsựtiếnbộcủaconngười.Nhằm tránhxaGalambosvàhướngđếngầnkinh tếhọc chính thốnghơn,SnelsonđãdựavàodanhtiếngcủaTrườngKinhtếÁo,nhấtlàcáctrướctáccủanhàkinhtếhọcngườiÁonổitiếngLudwigvonMises.Thôngquahàngloạtcácnguyênlýkinhtếvàvídụlịchsử,Snelsonđãchứngminhthịtrườngtựdotưbảnchủnghĩachắcchắnlàphươngtiệnhiệuquảnhấtđểthúcđẩyhòabình,thịnhvượng,tựdovàviệctưnhânhóagiáodục,giaothông,liênlạc,ytế,anninhvàvôsốlĩnhvựckhácsẽđemlạilợiíchlớnnhấtchođạiđasốngườidân.

Thời gian này tôi,Marino vàmột người bạn cùng đội đua tên là LonHaldemanđãkinhdoanhniềmđammêđạpxebằngcách lập raCuộcđua

xuyênchâuMỹ–mộtcuộcđuaxeđạpxuyênlụcđịadàigầnnămngànki-lô-métkhôngnghỉ.ChúngtôinhậnđượcsựtàitrợtừnhiềucôngtyvàkýhợpđồngvớihãngABCSports.VàilầnxuấthiệntrênchươngtrìnhThếgiớithểthaogiúptôiđủnổitiếngvàtựtinmởmộtcửahàngxeđạptạiArcadia,bangCaliforniamang tênShermerCycles.Tôi cũng traudồi sựnghiệpdạyhọcbằngcáchmởcáckhóahọcmớivềThuyếttiếnhóavàLịchsửcáctưtưởngkinhtếtạiĐạihọcGlendale.

Tôicũng lập ramộtnhómđọc sáchvà thảo luậnhàng thángmang tên“HộiMặttrăng”–đặttheonhómnghiêncứunổitiếnghồithếkỷXVIIIHộiMặttrăngBirmingham.NhómnàytậptrungthảoluậnnhữngcuốnsáchnhưHànhviconngười,chínhnóđãtruyềncảmhứngchotôihướngđếnmụctiêucaocảmàtácgiảLudwigvonMisesđặtra:“Chúngtaphảitìmhiểuquyluậtvềhànhviconngườivàsựtươngtáctrongxãhộigiốngnhưcácnhàvậtlýtìmhiểuquy luật của tựnhiên”.Tôigọiđây làChâmngôncủaMises,đóchính làmột tronghai nguyên tắc địnhhướng cho tưduy của tôi khi viếtcuốnsáchnày.

Năm1987, tôiquyếtđịnh từbỏnhữngcuộcđuaxeđạpđểhoàn thànhchươngtrìnhnghiêncứusinh,vớimongmuốnđemnhữngýtưởngcủamìnhđónggópchođời.Tôichuyểnlĩnhvựcnghiêncứutừtâmlýhọcsanglịchsử,vànăm1991tôilấyđượctấmbằngtiếnsỹlịchsửkhoahọctạiĐạihọcClaremont.TôibắtđầugiảngdạytạiĐạihọcOcidental,mộttrườngchuyênvềnghệ thuật tựdo,niênkhóabốnnăm, tạiLosAngeles.Từđó, tôiquantâmđếnnhữngvấnđềkhoahọclớnlaohơn,đặcbiệtlànguycơcủasựphảnkhoahọcvàbấtduylýtrongxãhộingàynay.Năm1992,cùngvớiKim–vợtôi–vàhọasỹPatLinse,tôithànhlậpHộiHoàinghi,xuấtbảntạpchíHoàinghi,vàcùngnhauthamgiagiảngdạynhiềuchuyênđềtạiHọcviệnCôngnghệCalifornia.

PhươngchâmcủaHộiHoàinghilàkimchỉnamthứhaichocuốnsáchnày,bắtnguồntừbàiluậncủaBaruchSpinoza,triếtgiangườiHàLan,viếtnăm 1667 trước khi qua đời, Tractatus Politicus, trong đó ông giải thíchphươngphápnghiêncứunhữngmônkhoahọcmangnhiềuyếutốcảmxúcnhưchínhtrịvàkinhtế.

Tôinghiêncứuđốitượngcủanhữngmônkhoahọcnàyvớitinhthầntựdogiốngnhưtrongtoánhọc, tôicầnmẫnlàmviệckhôngphảiđểchêbai,thanvãnhaylênánnhữnghànhvicủaconngườimàđểthấuhiểuchúng;vàvìthếtôinghiêncứunhữngcảmxúchỷ,nộ,ái,ố,ghenghét,thamvọng,tiếcnuốc không phải để chứng tỏ sự đồi bại của bản chất con ngườimà xemchúngnhưnhững thuộc tínhcốhữucủaconngười,giốngnhưnóng, lạnh,sấm,chớplàbảnchấtcủatựnhiênvậy.

Diễnđạt súc tíchhơn, điều cốt lõi tác giảmuốnnói là: “Tôimiệtmàinghiêncứukhôngphảiđểnhạobáng,kêucahaykhinhbỉnhữnghànhvicủa

conngười,màđểhiểuđượcchúng.”Tôinângcâunóinày lên thànhCáchngôncủaSpinoza,coiđólàchuẩnmựccầnhướngđếnkhinghiêncứucácvấnđềnặngvềcảmtínhtrongkhoahọc,tôngiáovàđạođức.Điềunàythểhiệnrấtrõtrongbộbatácphẩmcủatôi:Vìsaoconngườitinnhữngchuyệnhoang đường, Cách thức của đức tin và Khoa học về Thiện và Ác. Khinghiêncứukinh tếhọc tiếnhóa, tôi cũng luôn tâmniệmđiềunày.Vì thế,kinhtếhọcdànhchotấtcảchúngta.

D

1

BướcnhảyvọtọcbờsôngOrinoco,ranhgiớigiữaBrazilvàVenezuela,cóbộtộcYanomamösinhsốngbằngnghềsănbắt-háilượmvớimứcthunhậpbìnhquânđầungườihàngnămướctínhchỉvàokhoảng100đô-la.

NếubạnđếnthămmộtngôilàngcủangườiYanomamövàđếmsốcôngcụbằngđá,giỏ,mũitên,cungtên,chỉsợi,võngdệtbằngdâyleo,ấmđất,dượcthảo,vậtnuôi,đồăn,vảivócvànhữngthứtươngtựnhưthế,bạnsẽthuđượcconsốchừngbatrăm.Hơnmườingànnămtrước,vớisốtàisảnnày,bấtkỳngôi làng nào trên trái đất cũng có thể được coi là giàu có.Nếu như loàingườicólịchsử100ngànnămthìngót90ngànnămchúngtasốngvớiđiềukiệnkinhtếgiảnđơnnhưvậy.

DọcbờsôngHudson, ranhgiớigiữaNewYorkvàNewJersey,nhữngngườitiêudùngvàthươngnhânManhattanđangsinhsốngvớimứcthunhậphàng năm ước tính lên tới 40.000 đô-la. Nếu bạn đếnManhattan và đếmnhữngsảnphẩmbàybántạicáccửahiệu,nhàhàng,đạilý,siêuthị,bạnsẽthuđượcconsốkhoảngmườitỷ.Đâylàmộtcáchsosánhdịthường,lầnđầutiênđượcnhàEricBeinhockerđưaratrongnghiêncứutoàndiệnNguồngốccủagiàucó.Đãcómộtbiếnchuyểnnàođótrongmườingànnămtrởlạiđây,khiếnthunhậpcủanhữngngườisănbắt,háilượmtănglênbốntrămlần.

Nhưngconsốnàysẽhoàntoànlumờnếutasosánhđờisốngcủanhữngngườisănbắt-hái lượmvớinhữngngười tiêudùngvà thươngnhânquasốlượnghànghóa.

Đểđolườngthôngsốnày,kinhtếhọchiệnđạisửdụngđơnvịhàngtồnkho (StockKeepingUnits–SKUs)để tính sốhànghóa sẵncóởmộtcửahàng.Theothốngkê,mỗingàycóbảytrămloạihànghóamớiđượctungrathịtrường,tươngđươngvớimộtphầntưtriệuloạimỗinăm.Năm2005,chỉriênglĩnhvựcthựcphẩmvàđồgiadụngđãxuấthiệnthêm26.893loạihànghóamới,trongđóbaogồm187loạithựcphẩmlàmtừngũcốcdùngchobữasáng,303loạinướchoaphụnữvà115loạisảnphẩmkhửmùi.Giữaconsốba trăm SKUs của bộ tộc Yanomamö và mười tỷ SKUs của cư dânManhattancósựchênhlệchlênđến33triệulần.

Sựkhácbiệt400lầnvềthunhậpvà33triệulầnvềlượnghànghóaquảlàkhôngcònlờinàođểtả.Đểhiểuđượcsựchênhlệchquákhậpkhiễngnày,cầnphải lấymột ví dụ tương tự.Ngược lại với khoảng cách thunhập, bề

ngangrộngnhấtcủahònđảoManhattanchỉvẻnvẹn3,7ki-lô-mét,bạnhoàntoàncóthểđihếtquãngđườngnàytrongvòngchưađầymộtgiờ,vừađivừangắmcáccửahiệuvàcáctòanhàchọctrời.Nhânconsốnàyvới400bạnsẽcó1.480ki-lô-mét,dàihơnmộtchútsovớikhoảngcách từNewYork tớiAtlanta,nếuđibộvớitốcđộvừaphải,khôngngừngnghỉ,bạnphảimất261giờ(10,9ngày)đểvượtquaquãngđườngnày.SựkhácbiệtcònrõrệthơnnữakhichúngtasosánhthôngquaSKUs.ChiềudàiManhattanlà21,5ki-lô-mét.Nhânconsốnàyvới33triệu,consốthuđượcsẽlà709.500.000ki-lô-mét,xấpxỉkhoảngcáchtừTráiĐấtđếnSaoMộckhihaihànhtinhnàyđangquaytrênquỹđạovàởcùngphíasovớimặttrời.ĐểđibộhếtchiềudàithànhphốManhattanbạnchỉcầnmộtngàynhưngmộtphihànhgia,dùbayvớitốcđộkhủngkhiếplênđếntrên51.000ki-lô-métmộtgiờ,cũngcầnmộtnămrưỡimớitớiđượcSaoMộc.

Đâyquảthựclàmộtbướcnhảyvọt,cóthểsosánhvớisựtiếnhóacủađộngvậtđibằnghaichân,sựpháttriểncủađạinãovàýthức;nócóýnghĩalớn laogiốngnhư sựphátminh ra lửa,ngành in ấnvà Internet;đồng thờicũng xứng đáng xếp ngang hàng với các cuộc Cách mạng Nông nghiệp,CáchmạngCôngnghiệpvàCáchmạngSố.Bướcnhảyvọtnàykhôngdiễnradầndần.Sốliệuchothấymứcthunhậpbìnhquânhàngnămtươngđương100 đô-la chỉ được nâng lên khoảng 150 đô-la vào năm1000 trướcCôngnguyên–cuốithờiđồđồngvàvàothờivuaDavid.Consốnàycũngkhôngquakhỏimốc200đô-lachođếnsaunăm1750,khiCáchmạngCôngnghiệpbắtđầumanhnha.Nóicáchkhác,phảimấtđến97nghìnnămđểđưamứcthunhậpbìnhquânhàngnămcủa loàingười từ100 lên150đô-la,vàmấtthêm2.750 năm nữa để chạmmốc 200 đô-la, nhưng cuối cùng, chỉ trongvòng250năm,consốnàyđãvọtlên6.600đô-latrêntoànthếgiới–đốivớinhững người giàu nhất tại các nước giàu nhất, sự thay đổi thậm chí cònngoạnmụchơnnhiều.Nếuthugọnquãngthờigian100nghìnnămđóvàomộtnăm,250nămthịnhvượngcủaloàingườichưadàibằngmộtngày.Nếuthugọncảmộttrămthiênniênkỷđótrong24tiếngđồnghồ,kỷnguyênsảnxuấtcôngnghiệpvàkinhtếthịtrườngcủachúngtamớitồntạichưađến3,6phút.Nóikhácđi,thờiđạichúngtađangsốngvàcoinóbìnhthườngnhưthếgiớivốncó,thựcchấtchỉlàgócphầntưcủamộtphầntrămlịchsửnhânloại.

Tại saovàbằngcáchnàoconngười tạonênbướcnhảyvọtvềkinh tếnhưvậy?Chúngtacóthểtrảlờicâuhỏinàythôngquaphươngphápvàkếtquảnghiêncứucủanhiều lĩnhvựckhoahọcmớivề tiếnhóa,baogồm lýthuyếtphứchợp,tâmlýhọctiếnhóa,kinhtếhọchànhvi,kinhtếhọcthầnkinhvàkinhtếhọcđạođức.Phảivậndụngtấtcảnhữngmônkhoahọcmớinày,kếthợpvớicáckhoahọc truyền thốngkhác,chúng tamớimonggiảiđápđượccâuhỏimàchođếnnayvẫnlàmộttrongnhữngbíẩnlớnnhấtcủathờiđại.

Đểđơngiảnhóa,tôisẽgộpchungcácmônkhoahọcnàyvàonhómKinhtếhọctiếnhóa–nghiêncứukinhtếdướigócđộmộthệthốngthíchnghivàtiếnhóaphức tạpmangnhữngbảnnăngcủa conngườiquaquá trình tiếnhóađểthíchnghivàtồntạinhưmộtđộngvậtxãhộikểtừthờiđồđá.Đâylàcáchdiễnđạthoamỹviệcxemnềnkinh tếnhưmộthệ thốngphức tạpđãthayđổivà thíchnghivớihoàncảnh trongquá trình tiếnhóa từnhữnghệthốnggiảnđơnhơn;việcsuốt90ngànnămđầutiên,conngườisốngbằngsănbắt,háilượmvàtụtậpthànhnhữngbầyđànnhỏ;vàchínhmôitrườngnàyđãhình thànhnên trongchúng tanhững tâm lýkhôngmấyđầyđủđểhiểuvàsốngtrongthếgiớihiệnđại.Thựcchất,nhằmgiảithíchbướcnhảyvọtcủalịchsửnhânloại,tôisẽgiảiquyếtbavấnđềliênquanđếnvấnđề:thịtrường–nhưmộtthựcthểsốngcókhảnăngtưduyđộclập.

1. 1.Quátrìnhhìnhthànhmộtthịtrườngcótưduy–hay,cácnềnkinhtếđãtiếnhóarasaotừsănbắt-háilượmđếntiêudùng-buônbán.

2. 2.Cáchthứcthịtrườngtưduy–hay,phươngthứcnàobộnãocủaconngười,vốntiếnhóađểphùhợpvớinềnkinhtếsănbắt-háilượm,nayphảithíchnghiđểđiềuhànhthịtrườngtiêudùng-buônbán.

3. 3.Tínhđạođứccủathịtrườngcótưduy–hay,cáchthứccácxúccảmđạođứctiếnhóanhằmgiúpchúngtahợptácvàtạođiềukiệnchothươngmạicôngbằng,tựdo.

Đâyquảlàmộtvấnđềhếtsứcnangiải.***

Từkhithamgiakhóathiênvănhọcvàonămđầuđạihọc,tôinhậnthấycảcộngđồngkhoahọclẫnxãhộinóichungcóxuhướngxếploạikhoahọcthànhnhững lĩnhvực từ“khó” (cácmônkhoahọc tựnhiênnhư thiênvănhọc,vậtlý,hóahọc)đến“trungbình”(cácmônsinhvậthọcnhưgiảiphẫuhọc,sinhlýhọc,độngvậthọc)và“dễ”(cácmônkhoahọcxãhộinhưtâmlýhọc,xãhộihọc,nhânchủnghọc).Lịchsửthậmchíkhôngđượccoilàmộtmôn khoa học, còn kinh tế học thì chật vật trongmột lãnh địa học thuậtriêng.Vànhưthườngthấyởcácbảngxếphạng,thứtựtrênđồngthờiđánhgiátầmquantrọngcủacácmônkhoahọc,trongđócácmônkhoahọckhólàquantrọngnhấtcòncácmônkhoahọcdễlàítquantrọngnhất,vàkèmtheođólàmứcđộtrọngthịvàủnghộtươngứng.Nhưng,nhờđượcđàotạocảvềlĩnhvựckhoahọctựnhiênvàsinhvậthọc,đồngthờicókiếnthứctổngquátcùngkinhnghiệmthựctếởlĩnhvựckhoahọcxãhội,tôiluôncảmthấythứtựxếphạngnàycầnđượcđảolại.

Khoahọctựnhiênkhóởchỗcáccôngthứctínhtoáncựckỳphứctạp,

songđốitượngnghiêncứucủanódễnắmbắtvàluậngiảihơnnhiềusovớithếgiớisựsốngvàcáchệsinhtháiđanxenchặtchẽ,phứctạp.Nhưngxâydựnglýthuyếtsinhvậthọc–mộttrongnhữngvấnđềnangiảinhấtcủalĩnhvựckhoahọcnghiêncứusựsống–cũngvẫnthuaxavềmứcđộphứctạpsovớinghiêncứu trínãoconngườivàxãhội.Theoquanđiểmcủa tôi,khoahọcxãhộilàlĩnhvựckhoahọckhó,vìđốitượngnghiêncứucủanóphứctạpvàđadạnghơnrấtnhiều.

Tronglĩnhvựcthầnkinhhọc,nghiêncứuýthứctừlâuđãđượcxemlà“vấnđềkhókhăn”.Khôngdễgìgiảithíchcáchthứchàngtỷneuronriênglẻtậphợplạiđểtạothànhýthức,khoahọcgọilà“xãhộicủatrítuệ”.Mộtvấnđềkhóhơnnữa–tôigọilàbàitoánhócbúa–khoahọcgiảithíchnhưthếnàovềcáchthứchàngtỷconngườiriênglẻhìnhthànhnênmộthiệntượngtậpthểmangtênvănhóa,hay“xãhộicủavănhóa”,vàthểchếkinhtế,chínhtrịnàonênđượcsửdụngnhằmđạtđếnsựhàihòavềxãhội?

Khiloàingườichuyểntừđờisốngsănbắt-háilượmsangtiêudùngbuônbán,cácnhómngườiđãtiếnhànhhàngtrămcuộcthựcnghiệmxãhộinhằmgiảibàitoánhócbúatrên.Cácbầyđàn,thịtộc,bộlạc,nhànước,đếchếđãlần lượt rađời.Các chếđộ thầnquyền, tài phiệt, quân chủvàdân chủđãđược thử nghiệm. Các tư tưởng trung thành với bộ lạc, trung ương tậpquyền,xãhộichủnghĩavànaylàtoàncầuhóakhôngngừngnốitiếpnhau.Từchỗkhôngcóthươngmạitiếntớithươngmạicôngbằngvàthươngmạitựdo,dườngnhưcác trật tựkinh tếđãkhôngngừnghoánvị,vớimứcđộthànhcôngkhinhiềukhiít.Suốthàngthiênniênkỷ,cáctriếtgiavàhọcgiảthuộcmọi tầng lớp, từkhắpmọinơi trên thếgiớiđãnỗ lựcgiảiquyếtbàitoánhócbúanàysongkhôngđạtđượcnhiềuđồngthuận.Liệukhoahọchiệnđạicólàmtốthơn?

***Tiếnhóalàmộtquátrìnhphứctạpthểhiệnquacáchànhvigiảnđơncủa

cácthựcthểnhằmtồntạivàduytrìnòigiống.Nềnkinhtếlàcáchệthốngphứctạpthểhiệnquahànhvigiảnđơncủaconngườinhằmkiếmsốngvànuôidạyconcái.Vìthế,khigiảithích(1)cácnềnkinhtếđãtiếnhóarasaotừ săn bắt-hái lượm đến tiêu dùng-buôn bán, (2) làm sao để trí não conngười,vốntiếnhóađểphùhợpvớinềnkinhtếsănbắt-háilượm,nayphảiđiềuhànhthịtrườngtiêudùng-buônbán,và(3)cáchthứccácxúccảmđạođức tiếnhóanhằmgiúpchúng tahợp tácvà tạođiềukiệncho thươngmạicôngbằng,tựdo;vềthựcchấtchúngtacầnnghiêncứu(1)hànhvicủathịtrườngvànềnkinhtế,(2)sựvậnhànhcủatâmlýconngườitrongthịtrườngvànềnkinhtế,và(3)khíacạnhđạođứccủathịtrườngvànềnkinhtế.

Sự tiếnhóavànềnkinh tếkhôngchỉ tươngđồngđơn thuần, thựcchấtchúnglàhaivídụkhácnhauvềcùngmộthiệntượngbaoquáthơnmangtêncáchệthốngthíchnghiphứctạp,trongđómỗiyếutố,bộphận,thựcthểhay

conngườitươngtác,traođổithôngtinvàthíchnghihànhvicủamìnhvớisựthayđổiđiềukiệnsống.Đâylàcáchệthốngluônhọchỏivàpháttriểntrongquá trình tiếnhóa từgiảnđơnđếnphức tạp, đồng thời có tính tựxúc tác,nghĩa là chúngbao gồmcác vòngphảnhồi tự truyền động (giống nhưhệthốngphóngthanhtạoramộtvòngphảnhồigiữaloavàmicrô,khiếncườngđộvàâmlượngnhanhchóngtănglên).Sauđâylàmộtvàivídụvềcáchệthống thíchnghiphức tạpvànhữnggìphát triển từchúng,khiđặc tính tựxúctácnộitạikhiếnchúngcókhảnăngtựtổchức:

Sựsốngthểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủacáchóachấttiềnsinh,đượctậphợptheomộtphươngthứcgiúpchúngcókhảnăngtựduytrì,nhânbảnvàsinhsản.

Sựsốngphứctạpthểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủadạngsốnggiảnđơn,khicáctếbàokhôngnhânkếthợpvớinhautạothànhcáctếbàonhânchuẩnphức tạphơn– cơ thể chúng ta được cấu tạobởi loại tế bàonày–chúngbaogồmcáchạtcơquantừnglàtếbàokhôngnhân(chẳnghạncáctylạpthểcóDNAriêng).

Dạngsốngđabàothểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủacácdạngsốngđơnbào,hợpnhấtvớinhaunhằmmụcđíchtồntạivàsinhsản.

Miễndịchthểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủahàngtỷtếbàotronghệthốngmiễndịchnhằmchốnglạivikhuẩnvàvirus.

Ýthứcthểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủahàngtỷneuronthầnkinhhoạtđộngtheonhữngcơchếphứctạpcủanãobộ.

Ngônngữthểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủahàngngàntừngữphátratronggiaotiếpgiữanhữngngườisửdụngngônngữ.

Luậtphápthểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủahàngnghìnphéptắcvàcấmcảnbấtthànhvăn,quathờigianđượcsoạnthảothànhnhữngluậtlệvàquytắcthànhvănnhằmphùhợpvớicácxãhộingàycàngtolớn,phứctạp.

Nềnkinhtếthểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủahàngtriệuconngườitheo đuổi lợi ích cá nhânmà không nhận ra chính họ đang tạo ramột hệthốngphứctạp,tolớnhơn.

Các hệ thống thích nghi phức tạp dường như được hình thành từ trênxuốngdưới, song thực tế trongquá trình tiếnhóacácđối tượngđượcxâydựngtừdướilênthôngquasựthíchnghitheochứcnăng–nósẽhoạtđộng,tồntạivàtáisinhrahìnhmẫutươnglaicủasựsốngvàvănhóa.Từnhữngdạngsốngsơkhainhất trongchuỗiphứchợp,chúngtachứngkiếnsựtiếnhóabắtđầutừkhicáctếbàogiảnđơnhợpthànhcáctếbàophứctạp,cấutạonêncácdạngsốngđabào,vàtừđóhìnhthànhcácquầnthể,đơnvịxãhội,ýthức,ngônngữ,luậtphápvànềnkinhtế.

Trongcáccơthểsống,hệthốngthíchnghiphứctạpcủatiếnhóađượcđịnhhướngbởichọnlọctựnhiên,haychọnlọcbằngtíchlũybiếndị.Nhữngchữcáidomộtconkhỉgõngẫunhiênvàobànphímmáytínhsauhàng tỷ

nămcũngkhôngthểtrởthànhHamlet,hayđơngiảnchỉlà“Tobeornottobe”(Sốnghaykhôngsống).Nhưngnếuthêmyếutốchọnlọctíchlũykhôngngẫu nhiên vào phương trình nhằmgiữ lại những chữ gõ đúng và xóa bỏnhữnglỗiđánhmáy:

wieTskewkOsdfeB92uE2OseRdl7jeNkseOdseTe3r22TsweOsxBwxseE…Lậptứccáckýtựvônghĩatrêntrởthành:TOBEORNOTTOBE…Nhằmchứngminhsứcmạnhcủachọnlọctíchlũy,ngườibạnvàlàđồng

nghiệpcủa tôi,RichardHardison,đãviếtmộtchương trìnhmáy tínhminhhọachínhxácquá trìnhnày, trongđó,cácchữcáiđượcgõngẫunhiênvàđược“lựachọn”dựa trêncâu thoạinổi tiếngcủaShakespeare.Trungbìnhchỉvớihơn90giâyvà335,2lầnthử,máytínhđãchọnxongcácchữcáihợpthànhcâuthoạiđó,trongkhinếukếthợpngẫunhiên,chúngtasẽcầnkhoảng2613 lần thử. Nghiên cứu song song và độc lập với Hardison, RichardDawkinsđãthiếtkếmộthệthốngchọnlọctíchlũytheocâuthoạinổitiếngkháccủaShakespeareMETHINKSITISLIKEAWEASEL(Tôithấynógiốngcon chồn).Saunàykhi chúng tôi nhận ra sự trùnghợpvềkết quảnghiêncứu,Dawkinsđãviếtnhưsau.

Nếu ai thấu hiểu tầm quan trọng tột bậc của phép chọn lọc tích lũynghiêmngặt tronghọc thuyếtDarwin,khiđốidiệnvớicuộc tranh luậnvềtínhphixácxuấtcủatiếnhóa,hẳnsẽnghĩngayđếnloàikhỉnổitiếngvốnthườngđượcdùnglàmvídụnhằmtăngkịchtínhchocuộctranhluậnnày.Đâylàcáchmôphỏnghiểnnhiênnhấtnhằmgiảithíchchonhữngaicònhồnghi.SựchọnlọcnàycóthểđượcminhhọadễdàngquamộtchươngtrìnhkháđơngiảnmàcảtôivàHardisonđãthựchiệngầnnhưcùnglúcvàonăm1984và1985.Xétvềbềmặt,nhữngconkhỉphiền toáikiađãgõnên tácphẩmHamlettrứdanhcủaShakespeare.“Tobeornottobe”làcâuthoạinổitiếngnhấttrongvởkịchđó.Lẽratôicũngchọncâunày,songtôinghĩcuộcđốithoạigiữaHamletvàPoloniusvềhìnhthùcácđámmâyhẳnsẽlàmộtlờigiớithiệungắngọn,vìthếtôichọncâu“MethinksitisaWeasel.”

Trongtựnhiên,độtbiếngenengẫunhiênvàsựkếthợpgenecủachamẹtrongconcáisẽhìnhthànhbiếndị,chínhquytrìnhchọnlọcbiếndị thôngqua sự tồn tại của chủ thểmanggene sẽ thúcđẩyquá trình tiếnhóa.Quátrìnhchọnlọccóhướngvàtựtổchứcnàyhìnhthànhnêntínhphứctạpvàđadạngcủasựsống.Chínhvìthếtiếnhóalàhiệntượngmangtínhtựtổchứcrõrệt.

Sự tiến hóa của nền kinh tế vật chất cũng diễn ra theo cách tương tựthôngquaquátrìnhsảnxuất,chọnlọcrấtnhiềubiếndịcủavôsốsảnphẩm.MườitỷsảnphẩmởManhattanmớichỉđạidiệnchocácbiếndịkhiếnchúngđượctungrathịtrường,vìthếluôncómộtquátrìnhchọnlọcbởichínhcácnhà sản xuất nhằm dự đoán đúng nhu cầu của thị trường.Khi những lựa

chọnnàyđượcđưa ra thị trường,quá trìnhchọn lọc tích lũysẽdiễn rađểchọnlựasảnphẩmđượcưathíchvàđánhgiácaonhấtvềđộhữudụng.Quátrình này được người tiêu dùng trên thị trường thực hiện thông qua “láphiếu”bằngđồngđô-la,quyếtđịnhsảnphẩmnàosẽtồntại:VHSthaythếBetemax,DVDthaythếVHS,đĩaCDthaythếbăngtừ,điệnthoạinắpgậpthaythếđiệnthoại“cụcgạch”,máytínhthaythếmáyđánhchữ,GooglethaythếAltavista,xehơi thể thao thay thếxengựa, sách in (vẫn)chưabị sáchđiệntửthaythếvàbáođiệntử(sẽsớm)thaythếmạnglướithôngtintruyềnthống.Cácsảnphẩmđượcmuasẽ“tồntại”và“sinhsôi”trongtươnglainhờquátrìnhsửdụngvàtáisảnxuấtlặpđilặplại.

Môitrườnglàkhônggiancủasựtiếnhóa.Thịtrườnglàkhônggiancủanềnkinhtế.Giốngnhưtựnhiênlựachọncácbiếndịthíchhợpnhấttồntạitrongmộtmôitrườngđặcthù,conngườicũnglựachọncáchànghóa,dịchvụđápứngtốtnhấtmongmuốn,nhucầucủahọtrongmộtthịtrườngnhấtđịnh.Cầnlưuýtrongsựtiếnhóavànềnkinhtế,khôngcómộtđấngsángtạotừtrêncaobaoquáttoànbộhệthống.Trongcuộcsống,khôngaicóquyền“lựachọn”sựtồntạihaytuyệtchủngcủacácsinhvật,dùđólàloàithúđẻconhiềntừhaynhữngtayđôtểphátxítĐứckhoácáobácsỹ.Tiếnhóalàmộtquátrìnhbấtkhảtrigiácvàbấtkhảtiênliệu–khôngaicóthểbiếttrướcsựthayđổinàosẽcầnthiếtđểtồntại.Vềkhíacạnhnày,sựtiếnhóakhôngtuyệtđốitươngđồngvớinềnkinhtế,vìmộtsốthểchếphápluậtbanhànhtừtrênxuốngdướithựcsựcầnthiếtnhằmthiếtlậpcơchếchophépthươngmạibìnhđẳngvàtựdopháttriển.Nhưngnếucanthiệpquánhiềutừtrênxuống,thịtrườngsẽmấtđitínhcôngbằngvàtựdo,điềunàyđãđượcminhchứngbằngnhững thấtbại trongquákhứ,vì thị trường làmộthệ thốngvôcùngphứctạp,cótínhtươngtácvàtựxúctác.Năm1922,trongcuốnChủnghĩaxãhội,LudwigvonMisesđãgiảithíchnguyênnhâncủanhữngthấtbạitrên,đánglưuýnhấtlàvấnđề“tínhtoánkinhtế”trongmộtnềnkinhtếkếhoạchhóatậptrung.Dướichủnghĩatưbản,giácảliêntụcvànhanhchóngthayđổitùytheoquyếtđịnhtừdướilêncủacácnhântựdotraođổitrênthịtrường;dưới chủ nghĩa xã hội, giá cả chậm thay đổi và được hình thành từ trênxuốngtheomệnhlệnhcủanhànước.Tiềntệgiữvaitròphươngtiệntraođổivàgiácảchínhlàthôngtinđịnhhướnglựachọncủangườitiêudùng.Chỉthịtrườngtựdomớicókhảnăngxácđịnhmứcgiámàtạiđócảngườimuavàngườibánđềuhàilòng.

Các nghiên cứu cho thấy giá vémáy bay trênmạng Internet thay đổihàngnghìn lầnmỗigiờkhikháchhàngtìmkiếmmứcgiáhợplýnhấtchocùngmộtđíchđến.Cáchãnghàngkhôngsửdụngnhữngphầnmềmphứctạpđểđiều chỉnhgiávédựa trên tươngquancungcầu trong từngchuyếnbay,sốghếcòntrốngtạitừngthờiđiểmvàcácbiếnsốkhác,hìnhthànhnên“hệthốngđịnhgiánăngđộng.”Hãyhìnhdungmộtủybannhànướcvềgiá

máybayphảihọpmỗibuổisángđểtínhtoángiávéchomộtchuyếnbaytừGreensboro,BắcCaliforniatớiWichita,Kansastrênmộtsốtronghàngchụcchiếcphicơ,khôngchỉdựatrêncungcầuthịtrườngvàsốghếtrốngmàcònphảixemxétcảgiờbay, loạimáybay,hạngvé,chiphínhiên liệu,ưuđãicho khách hàng thường xuyên, chiết khấu giá vé, cùng rất nhiều biến sốkhác,vàphảithựchiệnphéptínhnàychohàngtrămngànkháchhàng.Đâykhôngphảimộtnhiệmvụbấtkhảthivàmộtsốnềnkinhtếkếhoạchhóatậptrungđãnỗlựcthựchiện,songviệclàmnày,giốngnhưmộtchúchóchỉcóhaichân,thậtkhiếmkhuyết,vụngvềvàhàihướcđếnđaulòng.

Mộtvídụkháccũnggópphầnlàmrõluậnđiểmcủatôi.Thậtvôíchlàmsaokhi các nhân viên nhà nước cố gắngđịnh giá từng cuốn trong số 170nghìn đầu sách được xuất bản hàng năm và bày bán trên các trang webAmazon.com, BarnesandNoble.com, Buy.com, eBay, Half.com,… có tínhđếnsựkhácbiệtgiữasáchbìacứngvàsáchbìamềm,chiếtkhấunếumuanhiều,chiphívậnchuyểntăngthêmnếumuaít,vàtấtnhiêncũnggiốngnhưcáchcáchãnghàngkhôngquyđịnhgiávé,cầntínhđếncảchếđộphânbiệtgiá; và sau cùng hãy thử nhân quá trình tính toán trên với hàng ngàn thịtrường,ngànhnghề,doanhnghiệpkhácnhau,bạnsẽthấylýdohiểnnhiêntạisaokhôngmộthệthốngđiềutiếttừtrênxuốngnàocóthểđápứngđượctínhnhạybénvềgiácảsovớihệthốnggiácảthíchnghiphứctạptừdướilênđangtồntạihiệnnay.Chỉbằngcáchđểhàngtriệungườimua,ngườibánliêntụcvàkịp thời thương lượngvớinhau,chúng tamớicó thểđịnhgiáđượchàngtỷsảnphẩmvàhàngtrămtriệudịchvụđượccungứngtrongnềnkinhtếhiệnđại.

Cũngnhưđốivớicáccơthểsốngvàhệsinhthái,nềnkinhtếthoạtnhìngiốngnhưđượcbàntayhữuhìnhsắpđặt,vìthếchúngtathườngsuyrarằngcầnmộtđấngsángtạo(nhànước)từtrêncaonhìnxuống,baoquátmọingõngáchcủanềnkinhtế.Nhưngcũngnhưcáccơthểsốngđượchìnhthànhtừdướilêndochọnlọctựnhiên,nềnkinhtếcũngđượcxâydựngtừdướilênnhờmột“bàntayvôhình.”

***Trong suốt 90 nghìn nămđầu tiên của lịch sử loài người, chúng ta đã

sốngcuộcđờisănbắt-háilượm,tụhọpthànhnhữngbầyđànnhỏtừvàichụcđếnvàitrămngười,vìthếtâmlýchúngtasauquátrìnhtiếnhóakhôngphảilúcnàocũngsẵnsàngđểthíchnghivớicuộcsốnghiệnđại.Nhữnggìđượcxemlàphilýngàyhômnaylạilàđiềuhợplývào100nghìnnămtrước.Nếukhôngđứngtrênquanđiểmtiếnhóa,giảđịnhvềConngườikinhtếsẽhoàntoànvônghĩa.Hãylấylợinhuậnkinhtếvàtâmlýthíchcôngbằnglàmthídụ.

CácnhàkinhtếhọchànhviđãtiếnhànhthínghiệmmangtênTròchơitốihậuthư.Thínghiệmnàydiễnranhưsau.Bạnđượctrao100đô-lađểchia

sẻvớibạncùngchơi.Bạnmuốnphânchia theo tỷ lệnàocũngđượcmiễnngườikiađồngý.Khiđạtđượcđồngthuận,sốtiềnphânchiasẽthuộcvềcácbạn.Bạnnênđềnghịnhưthếnào?Tạisaokhôngđềnghịphânchia90-10nhỉ?Nếungườibạncùngchơiduylý,cótínhtưlợivàcóxuhướngtốiđahóatiềnbạc–giốngnhưcácgiảthiếttrongmôhìnhkinhtếchuẩnmựcConngườikinhtế–hẳnanhtasẽkhôngtừchốimườiđô-latừtrêntrờirơixuống.Vậymàanhtasẽtừchối!Nghiêncứuchỉrarằngcáctỷlệphânchiachênhlệchhơnmức70-30thườngsẽkhôngđượcđốiphươngchấpnhận.

Tạisaolạinhưvậy?Bởivìnhữngcáchphânchianàykhôngcôngbằng.Điềugìnhắcnhởchúngtavềsựcôngbằng?Đóchínhlàtiếngnóicủaxúccảmđạođức“vịthatươnghỗ”đãtiếnhóatừthờikỳđồđá,khiếnchúngtacóxuhướngđòihỏisựcôngbằngkhitiếnhànhtraođổi.Nguyêntắc“cóđicólại”chỉápdụngđượckhitôibiếttôisẽnhậnđượcthứgìđótươngxứngvớithứđãchođi.Ýthứcvềsựcôngbằngđãănsâuvàonãotrạngchúngta,trởthànhxúccảmchungcủaloàingườivàcảbộlinhtrưởng.HàngngànthínghiệmtạicácnướcphươngTâyđãđồngloạthélộcảmthứcvềsựbấtcôngtrướcnhữngchàohàngđạihạgiá.Hơnnữa,giờđâychúng tađã thu thậpđượcnguồnsốliệukháđầyđủtừcácnướckhácngoàiphươngTây,trongđóởnhiềunơiconngườicóđiềukiệnsốngkhágầnvớithờikỳđồđá,vàchodùphảnứngcủahọkhôngđồngđềunhưnhữngngườisốngtrongnềnkinhtếthịtrường,họvẫnthểhiệnrõmốiáccảmtrướcsựbấtcông.

Sựtiếnhóanàycóthểquansátrõhơnởcácloàicùngbộlinhtrưởngvớicon người. Khi tiến hành nghiên cứu loài tinh tinh và khỉ mũ, nhà linhtrưởnghọcFransdeWaal,thuộctrườngĐạihọcEmory,nhậnthấykhihaiconvậtcùngnhauthựchiệncôngviệcnhưngchỉmộtconđượcthưởngđồănvàkhôngchiasẻvớiconkia,convậtbịxử tệ sẽ từchốihợp tác trongtươnglaivàbàytỏnỗibựctứctrướcsựbấtcông.Kếtquảnàychothấy,cácloàithuộcbộlinhtrưởng,đặcbiệtbaogồmcảloàingười,đãtiếnhóacùngýthứcvềsựcôngbằng,mộtxúccảmđạođứcgiúpcáccánhânđánhgiámộtgiaodịchcóbìnhđẳnghaykhông.Vôsốbằngchứngxácđángởnhiềulĩnhvựckhácchothấy,côngbằnglàyếutốcótínhchiếnlượclâudàinhằmduytrìsựổnđịnhxãhộitrongcácbộlạcthờitiềnsử,nơitinhthầnhợptácđượccủngcốvàtrởthànhnềnếp,cònthóiănbámbị trừngphạtvàloại trừ.Rõràngmộtlựachọnkinhtếđượcxemlàbấthợplýngàynay–từchốimườiđôla“miễnphí”vìcảmthấykhôngcôngbằng–lạitừnghếtsứchợplýkhinhìnqualăngkínhtiếnhóa.

Lýthuyếtchorằngsựtiếnhóađơnthuầnđượcthúcđẩybởicác“genevịkỷ”vàcáccơthểsốngđềucựckỳthamlam,íchkỷ,bonchenquảlàchuyệnhoang đường, hệt như việc cho rằng nền kinh tế hoàn toàn do những conngườicựckỳ thamlam, íchkỷ,bonchen…địnhhướng.Sự thật,chúng tavừavịkỷvừavịtha,vừaônhòavừahiếuchiến,vừathíchhợptácvừathích

cạnhtranh,vừathiênxãhộivừaphảnxãhội.Trongcuộcsốngvànềnkinhtếđềutồntạisựđấutranhvàtươngtrợlẫnnhau.Tuynhiên,xétvềtổngthể,trongbảnnăngchúngtacáithiệnvẫnthắngcáiác.Khitờbáobuổitốiđưatinvềmộthànhvitộiác,nênnhớrằngcòncóhàngvạnhànhđộnghảotâmdiễnrahàngngàykhôngbáochínàoghi lại.Thị trườngrấtcóđạođứcvàcácnềnkinhtếhiệnđạihìnhthànhtrênnềntảngbảnchấthướngthiệncủacon người. Nếu không thế, thị trường tư bản chủ nghĩa đã cáo chung từlâu.ĐâykhôngphảicáchnhìnnhậnnềnkinhtếcủathầnLạcquan.Tôicũngkhôngbiệnhộrằngcácdoanhnghiệphoạtđộngtrêncácthịtrườngtuyệtđốitựdo lúcnàocũngcóđạođức.Mọi thứđềucầncóđối trọng,đóchính lànguyêntắcđểxãhộituântheoquyluật tiếnhóa, tạođiềukiệnchothươngmạidiễnracôngbằngvàtựdo.ĐúngnhưJamesMadisonviếttrongCácbàibáoLiênbangsố51:“Nếutấtcảđànông,đànbàđềulàcácthiênthần,chínhphủsẽtrởthànhđồbỏđi.Nếucácthiênthầnđiềuhànhchínhphủ,mọibiệnphápđốinội,đốingoạisẽtrởthànhthừathãi.”

***Tại sao khoa học nghiên cứu các hệ thống phức tạp về bản chất con

người lạidựđoánvàchứngminh tính thiệnmạnhmẽsẽvượt lên trênmớhỗnđộnvàlòngvịkỷ?Làmộtloàiđộngvậtcótổchứcxãhội,chúngtađãtiếnhóađểthểhiệntìnhhữunghịtrongcùngmộtnhómvàsựđốikhángvớicácnhómkhác,từđóhìnhthànhnênmốimâuthuẫngaygắtgiữahammuốníchkỷchobảnthânvàđòihỏicôngbằngchonhóm,giữađoànkếtgiađìnhvàđoànkếtxãhộinhằmchống lại các thế lựcbênngoài.Nguyên tắcđầutiên trong kinh tế học đạo đức chính là đặc tính di truyền phản ánh tínhtươnghỗ:khiđượcngườikhácbantặngthứgì,chúngtathấycầnđềnđáplạibằngthứkhác.

Khitươngtáctrongnhómvàgiữacácnhóm,nhậnthứccủachúngtavềngườikhác,đặcbiệt lànhận thứcvềcáchngườikhácnghĩvềchúng tacóảnhhưởngrấtlớn;sởdĩcóđiềuđólàdochúngtaquantâmđếnuytínvàđịavị.ĐóchínhlàlýdotạisaocácthướcđouytínđangpháttriểnnhanhchóngtrênmạngInternet,thểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủalòngtin.Đánhgiáuy tíncủangườibán trêneBay,xếphạngchất lượngsáchquacác lờiphêbình trênAmazon,đo lườngdanh tiếngcácmạngxãhộinghềnghiệpnhưMySpace, Facebook, LinkedIn thông qua số lượng và chất lượng kết nốigiữangườisửdụngmớichỉlàmộtvàivídụchứngminhnhucầuvềsựtincậytrongbấtkỳgiaodịchnào.

Chúngtamuốnđượctôntrọngnhữngngườitraođổingaythẳngvàtrungthực.Nhưngchúngtalạicótínhbầyđànkhácthường,vànhậndiệnnhómtrởnênthiếtyếuđểnhậndiệnbảnthân.Thậtkhôngmay,phụphẩmcủatínhbầyđànphânbiệttrongnhóm/ngoàinhómnàylàtínhbàingoại.ConngườiluôncómốiáccảmtựnhiênvớiNgườikhác,vàbiểulộkhảnăngphânloại

nhữngngườixungquanhthànhcùngphe/khácphetheotừngtiêuchíchilynhất–hãynghĩđếncácbăngnhómnhưKhoaitâychiênvàMáu,cácxungđộtsắctộcgiữangườiHutusvàngườiTutis,ngườiAlbanyvàngườiSerb,ngườiShiitevàngườiSunni.Dùluậtphápvàgiáodụcđãloạibỏnhữnglềthói bầy đàn cổ xưa này ra khỏi nền văn hóa, nhưngnền tảng tâm lý củachúngvẫnnằmsâutrongnãotrạngchúngtatừthờiđồđá,chờđợithờicơhànhđộng.Khi thìngười takhuấyđộngchúngmộtcách thảmkhốcnhằmphụcvụmụcđíchchínhtrị(trongcáccuộcchiếntranh),khithìngườitalợidụngtínhcạnhtranhcủachúngnhằmphụcvụmụcđíchkinhtế(tronghoạtđộngthươngmại).

Cùnglúcchúngtatiếnhóatừcácbầyđàn,bộlạcthànhcácthànhbangvànhànước,cáccộngđồngcũngrasức tìmrasựcânbằnggiữa tựdovàbình đẳng bằng cách thử nghiệm các kỹ thuật tổ chức xã hội khác nhau,khiếnsựphânchiacủacảiđồngđềugiữacácbầyđàntrởthànhsựphânchiacủacảitheothứbậc,thểhiệnđịavịvàsứcmạnhgiữacácbộlạc.Chủnghĩabìnhquânnguyênthủy(hoặcítnhấtlàbìnhquângiảcách)đãtiêubiếnkhicácbầyđànvàbộ lạchợp thành thànhbangvànhànước.Khicủacải trởthànhbiểutượngcủasứcmạnh,nhữnggiátrịđạođứcđượctônvinhnổibậtlênnhằmbùđắpchogiátrịđốinghịchgắnliềnvớilợiíchcánhân.

N

2

Trựcgiáckinhtếtrongtaăm 1873, mười ba năm sau cuộc đối đầu huyền thoại giữa ĐứcGiámmụcAnhgiáoSamuelWilberforcevànhàsinhvậthọc theoThuyếttiếnhóa,ThomasHenryHuxley,chaWilberforcebịchếtvì

ngãngựa.HuxleychâmbiếmkếtcụcbithảmcủaĐứcGiámmụctrongmộtbức thưgửinhàvật lý JohnTyndall:“Khiđó, sự thậtvà tríóccủaông tachạmvàonhau,vàkếtquảthậttaihại.”

Đốivớinhữnglựccơbảnnhưlựchấpdẫnvànhữnghiệntượngđơngiảnnhưngãngựa, trựcgiáccủaconngườivềcáchthứcvậnhànhcủathếgiớivậtchất–trựcgiácvậtlý–thườngrấtđúngđắn.Vìthế,mộtđứatrẻcũngsẽphìcườikhithấytrongcácbộphimhoạthình,mộtnhânvậtbaykhỏimỏmđá sẽ không rơi xuống cho đến khi nhận ramình đã lơ lửng trên không.(HiệntượngnàyđượcđặttênlàphútngừngcủachósóiđểkỷniệmbộphimhoạthìnhnổitiếngChósóivàGàlôi,trongđóchúchósóiWileE.Coyotethườngrơinhưthếkhimảimêđuổitheochúgàlôitinhquái.)Nhưngphầnlớnlĩnhvựcvậtlýlàphitrựcgiác–từmôncơhọclượngtửnghiêncứuthếgiớivimôchođếnthuyết tươngđốirộngnghiêncứuthếgiớivĩmô–đâycũngchínhlàđặcđiểmcủanhiềuquyluậtkhác,vàtrướckhikhoahọchiệnđạipháttriển,chúngtachỉcótrựcgiácsơkhaidẫnđường.

Trựcgiácvềthiênvănhọcchochúngtabiếtthếgiớiphẳng,cácthiênthểquayxungquanhtráiđất,cáchànhtinhlàcácvịthầnlangthangquyếtđịnhsốmệnhconngười.Trựcgiác sinhhọcgiúpchúng ta cảmnhậnđược sứcsốngtràntrềtronghuyếtquảnmuônloài,dườngnhưđượcsinhratừhưvônhờbàn tay củamột đấng sáng tạo tài ba.Trựcgiác tâm lýhọc thôi thúcchúngtatìmkiếmngườitíhontrốntrongđầu–conmabíẩntrongcỗmáy–một thứý thức tách rờinãobộ.Trựcgiáckhoahọc thườngsai lầmdoconngười tiếnhóatrongmộtmôi trườngkhácxa thếgiớichúngtađangsống.Nhàsinhhọctheothuyết tiếnhóaRichardDawkinsđãgọiđólà“ThếgiớiLưngchừng”–mộtnơinằmgiữalớnvànhỏ,nhanhvàchậm,giàvàtrẻ.Đểchovănvẻ, tôigọiđâylàMiềnLưngchừng.TrongMiềnLưngchừngcủakhông gian, các giác quan của chúng ta đã tiến hóa để có thể nhận thứcnhữngthứcókíchthướctrungbình–từnhỏnhưconkiếnvàđếnlớnnhưdãynúi.Chúngtakhôngđượctrangbịkhảnăngtrigiáccácloàivikhuẩn,phântửvànguyêntửởtậncùngbênnàyvàcácchuẩntinh,thiênhà,vũtrụ

đangmởrộngởtậncùngbênkia.TrongMiềnLưngchừngcủatốcđộ,mắtchúng tacó thểnhận thứcrất tốtchuyểnđộngcủacácvật thểđangđihayđangchạy,nhưngvớimộtbênlàsựhìnhthànhchậmchạpcủacácngọnnúi,sựdịchchuyểnlặnglẽcủacáclụcđịa,mộtbênlàtốcđộkinhhoàngcủaánhsáng,conngườihoàntoànbấtkhảtrigiác.TrongMiềnLưngchừngcủathờigian,cuộcđờisáubảychụcnămcủachúngtaquángắnngủiđểcóthểchứngkiếnquátrìnhtiếnhóa,sựtrôidạtcủacáclụcđịavàcácthayđổivềlâudàicủamôitrường.Điềunàylýgiảitạisaonhiềungườikhôngchấpnhậnthuyếttiếnhóavàcácnghiêncứuvềbiếnđổikhíhậutoàncầu.

Cách suy luận nguyên nhân trong khoa học trực giác, tức là cách xácđịnhcácmốiquanhệnhân-quảtrongthếgiớithực,cũngkhôngđángtincậy.Phỏngđoánđúngnhữngđồvậtnhưcôngcụbằngđá là tácphẩmcủamộtbàntaytàihoa,lậptứcchúngtasuyratấtcảnhữngvậtcóchứcnăngtrongtựnhiên,nhưđôimắtchẳnghạn,cũngđược thiếtkế thôngminhnhưvậy.Thiếuhiểubiết thấuđáovềcách thứchoạtđộng thầnkinh làmnảysinhýthức,chúngtatưởngtượngranhữnglinhhồnmangtrítuệbaylởnvởntrongđầu.

***Từkhibắtđầuđượccoi làmộtmônkhoahọc,kinh tếhọc luônsa lầy

trongcuộctranhluậnvềcáchthứcápdụngcáclýthuyết,sốliệuđểđưaragiảipháphữuhiệuchonhữngvấnđềcụthể.Ngườitathườngđónnhậngiảipháp thị trườngchocácvấnđềxãhộibằngsựhoàinghi.Cácdoanhnhânkhông được tin cậy, các công ty luôn bị săm soi bằng ánhmắt ngờ vực.Nhữngngườiđược lợinhất từ thị trường thườngbịngườiđờidèbỉu.MốinghingờvàáccảmnàybắtnguồntừtrựcgiáckhoahọcvàsựhạnchếnhậnthứctrongMiềnLưngchừngcủachúngtavềthịtrườngvànềnkinhtế.Trựcgiáckinhtếkhiếnchúngtakhinhthịnhữngaiquágiàucó,coiviệcchovaynặnglãilàtộilỗi,hoàinghibàntayvôhìnhcủathịtrường.Chúngtathườngsợnhữnggìkhônghiểuvàghêtởmnhữnggìchúngtasợ.(TrongmộtbứcbiếmhọatrêntờNewYorker,mộtnhânvậttuyênbố:“TôighétBillGatestrướckhiNÓtrởthànhthờithượng.”)

Trựcgiáckinhtếnàyhìnhthànhbởichúngtatiếnhóatừnhữngbầyđànsănbắt-háilượm,ởđókhôngcóthịtrườngvốn,khôngcótăngtrưởngkinhtế,khôngcótíchlũytàisản,khôngcósựchênhlệchgiàunghèogaygắt,rấthạnchếvềphâncông laođộngvà tập trung laođộng (ngườinguyên thủyhầuhết đều rất đanăng) và chắc chắnkhông cóbàn tayvôhìnhđiều tiếttrongsảnxuất.ĐểhiểusựhìnhthànhMiềnLưngchừngcủatrựcgiáckinhtếvàlýgiảivìsaongàynaynócònthửtháchchúngta,bảngsauđâyướclượngquá trình tiến hóa của loài người từ săn bắt hái-lượmđến tiêu dùng-buônbán.

QUÁTRÌNHTIẾNHÓACỦACÁCNHÓMNGƯỜI

Cáchđây Hìnhthức Sốthànhviên10.000-100.000năm Bầyđàn 10-1005.000-10.000năm Thịtộc 100-10003000-5000năm Bộlạc 1000-10.0001000-3000năm Thànhbang 10.000-100.0001000năm–hiệntại Nhànước 100.000-1.000.000

Trên chặngđường tiếnhóanày, nềnkinh tế quáđộ từhình thứcphânchiatàisảncôngbằngtrongcácbầyđànthànhhìnhthứcphânchiatàisảntheo thứbậc thểhiệnđịavịvàquyềnuy trongcácbộ lạc; chủnghĩabìnhquânnguyênthủytiêubiếnhoàntoànkhicácthịtộc,bộlạchợpthànhthànhbangvànhànước.Vì thế,ngàynay, trongchúngta tồn tạimốimâuthuẫngiữahammuốngiànhnhiềucủacảivềphíabảnthânvàmơướccôngbằngxã hội (hoặc ít nhất là mong muốn không người nào quá giàu hoặc quánghèo).Ngàynay,tạinhữngđấtnướcvôcùngrộnglớn,chúngtachứngkiếncảnỗiđóinghèokhốnkhóvàcảnhgiàucóxahoa,khiếnaicũngphảikinhhoàng.Tạihầuhếtcácquốcgia,điềunàydẫntớiviệcbanhànhchínhsáchchínhtrịnhằmgiúpđỡngườinghèovàhạnchếngườigiàu,bởi trongsuốtquátrìnhtiếnhóa,chúngtađãsốngtrongmộtthếgiớicótổngbằngkhông,cáiđượccủangườinàyđồngnghĩavớicáimấtcủangườikhác.Điềunàylýgiải tại sao tương trợvàchia sẻ thứcăn lại cóýnghĩaquan trọngđốivớingườinguyênthủy,vàsựhìnhthànhtậpquánchiasẻthứcănkiếmđượcnhờcôngsứcsănbắt,háilượmcủacảcộngđồng.

Bộ tộcAcheởmiềnđôngParaquay lànhữngngườidumụcđiểnhình,sốngnayđâymaiđó.Thịtkiếmđược từnhữngchuyếnđi săn sẽchiađềuchocácthànhviênbộtộcchứkhôngthuộcsởhữuriêngcủaanhchàngthợsăntựtayhạđượcconmồi.Tuynhiên,hainhànhânloạihọcKimHillvàHillardKaplanđãnhậnthấynhữngthợsăngiỏinhấtcónhiềucơhộitiếpcậnvớiphụnữvàduytrìnòigiốnghơn.Ngoàira,HillvàKaplancònlưuýtớiviệcthamgiavàođoànđisănlàkhôngbắtbuộc,nênngườitakhuyếnkhíchnhữngngườigiỏinhấtthamdựbằngcácphầnthưởngthiết thựcnhưchămsócconcáivàđịavịcaotrongbộtộc.Cơchếphânchiathứcănvàtraophầnthưởngnàychỉdànhchoviệcsănbắt,vốncóxácsuấtthànhcôngthấp,trongkhicácthựcphẩmsẵncóvàdễkiếmthôngquaháilượmsẽchỉđượcphânchiatronggiađìnhhạtnhân.Tươngtự,ngườicủabộtộcInuitcũngcótụclệtraotặngphầndanửatrêncongấuchochàngthợsănđầutiênphóngcâylaohạgụcnó.Vìlôngbờmcủaloàigấuđượcdùngđểlótgiàyốngphụnữ,khivềnhà,chàngthợsănsẽnhậnthêmsựngưỡngmộtừngườiđượcanhtặnglạimónquà.Đànôngthíchgâyấntượngvớiphụnữvàmuốnđượcnhữngngười cùng giới nể phục, đặc điểm này thường được khai thác vì lợi íchchungcủacộngđồng.

Tuy nhiên, thế giới chúng ta sống ngày nay không còn có tổng bằngkhông,bởikhoahọcvàcôngnghệđãtăngnăngsuấtlaođộngtớimứcchúngtacóthểtạoralượnglươngthựcthựcphẩmngàycàngdồidàotừnguồnlựckhôngđổihoặcthậmchíhạnchếhơn.Thếnhưngbộnãochúngtavẫnhànhxửnhư thểchúng tađangsống trongmộtMiềnLưngchừngcó tổngbằngkhông.

***Nhàsửhọc lỗi lạcArnoldToynbee từng tuyênbố“Sựgiàucócủacác

quốcgiavàđộngcơhơinướcđãpháhủythếgiớicũvàtạorathếgiớimới.”NhàkinhtếhọcđoạtgiảiNobelGeorgeJ.StigletđánhgiáSựgiàucócủacácquốcgialà“lờigợimởcógiátrịbềnlâunhấttrongtoànbộlịchsửcáchọcthuyếtkinhtế.”

Nếu lý thuyếtcủaAdamSmith thâmsâuvàminhxácđếnvậy, tại saomộtsốngườivẫnchốitừnó,giốngnhưnhiềungườikhácchốitừthuyếttiếnhóa?Chọn lọc tựnhiênvàbàn tayvôhình–sự tiếnhóavàkinh tếhọc–khôngphảilànhữnggiáolýtôngiáomàcáctínđồthềsẽtrungthànhvàtintheonhưbổnphận;đó lànhữngchân lýcủa thếgiớikinhnghiệm,vànếumộtngườikhôngdámkhẳngđịnh“Tôi tinrằngcólựchấpdẫn,”ngườiđócũng đừng nên tuyên bố “Tôi tin tưởng vào thị trường.” Sự từ chối chấpnhậnnềnkinhtếthịtrườngtựdocónhữngnguyênnhântâmlývàxãhộihếtsứcrõràng.

Vì conngười tiếnhóa từnhữngbầyđànnhỏ từvài chụcđếnvài trămthành viên sống bằng săn bắt-hái lượm, trong cộng đồng đó hầu nhưmọingườiđềucómốiquanhệhuyếtthốnghoặcquenbiếtmậtthiết,nênmọitưliệusảnxuấtsẽđượcdùngchung,khôngcóhiệntượngtíchlũycủacảiriêngvàthóihámlợisẽbịtrừngtrị.Dođó,phảnứngtựnhiêncủachúngtađốivớicơchếthịtrườngtựdo,nơicủacảicóđượcphôbàylồlộnhưdấuhiệucủasựthànhđạt,làghentỵvàtứcgiận;đồngthờichúngtacũngmuốncóaiđóhoặc thế lực nào đómạnh hơn những kẻ tham lam kia ra tay trừng phạtchúng.Đâychínhlàchủnghĩabìnhquântiếnhóa.Hơnnữa,trongsuốtlịchsửnhânloại,bấtbìnhđẳngkinhtếkhôngsinhratừsựkhácbiệtvềtrítuệvànỗlựcgiữacáccánhânbìnhđẳngvềquyềntựdolàmgiàutrongxãhội;thayvàođó,mộtnhómcácđếvương,lãnhchúa,quýtộcvàtănglữđãthaotúngvàlợidụngcơchếxãhộibấtcôngnhằmphụcvụlợiíchcánhân,bấtchấpviệcđẩyquảngđạiquầnchúngvàocảnhbầncùng.Theophảnxạtựnhiên,chúng ta làcoi sựbấtcôngnày làhànhđộng làmgiàuphinghĩavàmongmuốncósựkiểmsoáttừtrênxuốngnhằmhạnchếlượngtàisảntíchlũycủabấtcứai.Khichúngtanói“Phảicóaiđólàmgìđichứ,”aiđómàchúngtanhắcđếnchínhlàđịnhchếxãhộiuyquyềnnhất-chínhphủ.

Khảnăngchịuđựngsựkhôngminhbạchvềkinhtếcủaconngườicũngthấpđếnmứcđángngạcnhiên.Thịtrườngtựdolạihếtsứchỗnloạn,bấtổn,

không thểkiểmsoátvà tiênđoán.Hầuhếtchúng takhócó thểchấpnhậnmộtmôitrườngnhưvậyvàmongmỏicácđịnhchếxãhộinhưchínhphủsẽđem lại sự chắc chắn nhất định cho nền kinh tế.Khi xảy ra thiên tai nhưđộngđất,bãolụtchúngtathườngdựadẫmvàocácsựtrợgiúpcủachínhphủthôngquacácđiềuchỉnhnhằmbảođảmantoànchongườidân,nhấtlàkhichúng ta chưa có biện pháp tự bảo vệ.Những người không đủ tiền (hoặckhôngmuốn)muabảohiểmđềphòng thiên tai thường trôngmongcáccơquanchínhphủnhưCụcxửlýtìnhhuốngkhẩncấpLiênbang(FEMA)khirủirothựcsựậpđến.NhàkinhtếhọcDanielKleinthuậtlạimộtvídụđángtiếcvềảnhhưởngcủavịChúa-Chínhphủ tớichínhsáchkinh tế,kểcả tớicácđềxuấtchínhsáchcủamộtnhàkinh tếhọcđoạtgiảiNobel.Vàonăm1955,trongmộtphiênhọpcủaHiệphộiKinhtếHoaKỳ,KleinđãchấtvấnnhàkhoahọcRobertSolowcủaHọcviệnCôngnghệMassachusetts,ngườitừngnhậngiảiNobelvềkinhtế,lýdovìsaoôngnàykhôngủnghộviệcthuhọcphítạicáctrườngcông,trongkhihànhđộngấygiúpđưanguyêntắcvàcơchếthịtrườngvàohệthốngtrườngquốclập.Solowđáp:“Đềxuấtcủatôikhôngcónguyênnhânkinhtếnàocả.LàmộtcôngdânMỹniềmtựhàocủatôi chính làQuân độiHoaKỳ và hệ thống trường công.”Klein nhận xét,nhiềungườiphảnđốinềnkinhtếthịtrườngtựdovìhọ“cóxuhướngnhìnnhậnvàyêuquýchínhphủnhưmộtlựclượngcókhảnănggắnkếtxãhội.”Kleingọiđây làSự lãngmạncủaconngười,bắtnguồn từviệcchínhphủcungcấpcácdịchvụcôngcộngvàđápứngmongmuốncủangườidântrongviệcphânđịnhphephái bạn/thù. “Chínhphủxâydựng các công trình lâubềnnhưđườngxá,mạnglướicápđanăng,dịchvụbưuchínhvàhệthốngtrườnghọc.Trongquátrìnhnàychínhphủxáclậpvàcủngcốsựhìnhthànhnhững trảinghiệmchungcho toànxãhội,hoặc ítnhất làkhiếnngườidântưởngtượngramộtthứtrảinghiệmnhưvậy.”Bấtkỳaihoàinghigiảiphápcủachínhphủvềcácvấnđềkinhtế,xãhội lậptứcsẽbịgắnmáckẻkhácphe,kẻchốngđối,khôngvìlợiíchchungcủađấtnước.

Hầuhếtmọiquanđiểmvềkinhtếđềuxuấtpháttừcáccamkếtchínhtrịdựatrênsựtrungthànhvớiphenhómcủamình.Cóthểcoiđâylàmộtdạngtrựcgiáckinh tếđặcbiệt.Chẳnghạn,phecấp tiếnbuộcphảiphảnđối thịtrườngtựdokhôngcóđiềutiếtcủanhànước,trongkhiphebảothủlạiủnghộđiềunày.Nhưngcảphecấptiếnvàbảothủđềuhậuthuẫnviệcbanhànhcácđiềuluậtkinhtếhàkhắccũngnhưviệcduytrìchínhphủcồngkềnh;họchỉmâuthuẫnvềsốlượngcácđiềuluậtđượcthôngquavàđốitượngđiềuchỉnh của các điều luật này. Phe cấp tiếnmuốn các tập đoàn lớn chịu sựgiámsátcủanhànướcvàchínhphủphải túc trực tạiphòngchỉhuy, trongkhiđóphebảo thủmuốnxâydựngquânđộihùnghậu,cònchínhphủchỉnênyênvịtrongphòngngủ.Phecấptiếnkêugọingườidânchúýtớisựlạmdụngvàchi tiêungânsáchsaimụcđíchtrongquânđội.Bạn,đồngnghiệp

củatôi,DavidB.Schlosser,mộtdoanhnhânđồng thời làứngviênnghịsỹbangArizonanhậnđịnh:“Phecấp tiến thườngnghĩ rằngbằngcáchđặtnhữngnhiệmvụ‘hay’vàotaychínhphủ(nhưytếchẳnghạn),toànbộquátrìnhsẽvậnhànhnhuầnnhuyễnnhờtínhhiệuquảnộitại.Họphớtlờviệccácthànhviênchínhphủ, những người ra quyết định về các vấn đề họ ủng hộ, cũng chính lànhữngngườikhôngđượcphecấptiếntintưởngvàokhảnăngraquyếtđịnh.Tạisaochúng ta lạiđặtsứckhỏecộngđồngvào taycùngmộtcơquanđãđịnhgiámỗichiếccờ-lêquânkhílênđến800đô-la,vàtrả2.000đô-lachomột chiếc bồn cầu củaKhông quân?”Đúng như nhà bình luận xã hội vàchínhtrịP.J.O’Rourklechâmbiếm:“Nếuanhnghĩdịchvụytếhiệnnayquáđắtđỏ,hãychờđếnlúcnómiễnphíđểxemnócógiábaonhiêu!”

Phebảothủcũngluônchìaramiếngmồicâuđạođứcgiả,nhấtlàkhihọtuyênbốmuốnchínhphủcanthiệpíthơnvàonềnkinhtế–trừcáckhoảntrợcấpchocácdoanhnghiệplớn.RalphNaderchínhxáckhigọiđâylà“phúclợitậpđoàn,”vàcóthểthấyngườitalạmdụngnótrongngànhdầukhí,phầnlớnngànhnôngnghiệpvànhấtlàtrongcáchợpđồngquốcphònganninh.CóthểnhữngkhoảntrợcấpấycólợichonướcMỹ,songchắcchắnchúngsẽlàmméomóquyếtđịnhcủangườitiêudùngsovớikhichưacócáccanthiệpkinhtếđó.Phebảothủcũngcoithườngcácnguyêntắccủathịtrườngtựdovà thểhiện sự lạchậukhi cho rằnghoạtđộngngoại thươngcó tổngbằngkhông:sảnxuấtmộtsảnphẩmởnướcngoàirẻhơnsảnxuấttrongnướclàmlợichongườitiêudùngMỹnhưngcũngsẽkhiếnsảnxuấttrongnướcsẽđìnhtrệvàngườilaođộngMỹmấtcôngănviệclàm.Trongthếkỷvừaqua,dướisựlãnhđạocủaĐảngDânchủvàĐảngCộnghòa,bộmáychínhphủMỹđãphìnhtocùngvớisốthuếngườidânphảinộpđểnuôisốngnó.Vàhầunhưtất cảmọi người đều tin rằngđểnềnkinh tế vậnhành lànhmạnh, nó cầnđượcchỉđạosâusáttừtrênxuống.

***Điều hoang đường nhất thường thấy trong các quan điểm chống lại

thuyếttiếnhóavànềnkinhtếthịtrườngtựdolàgiảđịnhchorằngđộngvậtvàconngườimangbảnchấtíchkỷvànềnkinhtế,giốngnhưmiêutảđángnhớcủaTennyson:“vấymáunơichânrăngvàmóngvuốt.”SaukhiNguồngốccácloàiđượcxuấtbản,HerbertSpencer-triếtgiangườiAnh-đãkhiếnkháiniệm“chọnlọctựnhiên”trởthànhbấttửbằngcụmtừ“sựsốngsótcủaloàithíchhợpnhất,”đâylàmộttrongnhữngdiễngiảisailầmnhấttronglịchsửkhoahọcnhưngđã trở thànhkimchỉnamchocácnhàxãhộihọc theothuyếttiếnhóakểtừđóđếnnay.Vàhọđãápdụnghọcthuyếtnàytheocáchkhôngphùhợpvàosựphânbiệtchủngtộc,chínhtrịvàcáchọcthuyếtkinhtế.NgaycảngườitrungthànhvớiDarwinnhất,ThomasHenryHuxley,cũngthểhiệnthếgiớiquan“đấusĩ”trongmộtloạtcácthamluận,môtảthếgiới

nhưmộthệthống“trongđókẻmạnhnhất,lanhlợinhất,khônngoannhấtsẽđượcsốngthêmngàynữađểchiếnđấu.”

Đây không phải là thế giới quan có tính chi phối. Năm 1902, PyotrKropotkin-nhàbìnhluậnxãhộitheochủnghĩavôchínhphủngườiNga,đãbácbỏquanđiểmcủaSpencervàHuxleytrongcuốnsáchTươnghỗ.NhắcđếnSpencerquacụmtừnổitiếngcủaông,Kropotkinviết:“Nếuchúngta…hỏi tự nhiên ai là kẻmạnh nhất – những kẻ thường xuyên gây chiến haynhữngngườibiếtgiúpđỡkẻkhác–chúng tasẽ thấycác loàiđộngvậtcóthóiquenhỗtrợđồngloạimớichínhlàloàimạnhnhất.Chúngcónhiềucơhộitồntạihơn,vàtrongbậcsinhhọctươngứng,chúngluônđạtđếnsựpháttriểncaonhấtvềtrítuệvàcấutạocơthể.”TrongcácchuyếnđisâuvàovùngSiberia,Kropotkinnhậnthấycácloàiđộngvậtnơiđâyrấtcótínhhợptácvàhòađồng,ôngkết luậnđây chính là sự thíchnghiđể tồn tại hết sứcquantrọngtrongquátrìnhtiếnhóa.“Trongthếgiớiđộngvậtđasốcácloàisốngthànhbầyvàchúnghiểurằngđoànkếtđemlạisứcmạnhlớnnhấttrongquátrình đấu tranh sinh tồn. Tất nhiên, đấu tranh sinh tồn trong học thuyếtDarwinhiểutheonghĩarộngkhôngchỉđơnthuầnmangnghĩatranhgiànhsựtồntại,màlàđấutranhchốnglạitấtcảcácđiềukiệnbấtlợichogiốngloài.”Điềutươngtựcũngđúngvớicộngđồngloàingười,ôngtiếptụcchỉradấuhiệucủasựtươnghỗtừthờimôngmuội,dãmanchođếnthờitrungcổvàhiệnđại: “Với trườnghợpnày, sựbảovệ lẫnnhau,khảnăngkéodài tuổithọ,tíchlũykinhnghiệm,nângcaotrítuệvàpháttriểncáckỹnăngxãhộiđảmbảosựduytrì,pháttriểnvàtiếnhóacủaloàingười.Thiếutínhhòahợp,giốngloàinàocũngđiđếnchỗdiệtvong.”

Có thểKropotkin làngườivôchínhphủ,nhưngquanđiểmcủaôngvềbảnchất conngườihoàn toànkhông lậpdị.Ông thừanhận“cóvô số cáccuộcchiếntranhhủydiệtgiữacácloài”vàchorằng“sựkhẳngđịnhcánhân”làmột“luồng”kháccủabảnnăngconngườicầnđượcthừanhận.Tuynhiên,ông bổ sung, “cùng lúc đó cũng có ngần ấy hoặc nhiều hơn thế các hànhđộngủnghộ,giúpđỡvàbảovệđồngloại…Yêuthươnglẫnnhaucũnglàquyluậttựnhiêngiốngnhưđấutranhlẫnnhauvậy.”

Vấnđềquantrọnglàcânbằngcác“luồng”bảnnăngsongsong:íchkỷvàvịtha,cạnhtranhvàhợptác,thamlamvàhàophóng,đấutranhvàtươngtrợ…Quanđiểm củaKropotkin bị các quan điểm củaSpencer vàHuxleychekhuấtcólẽdochúngrađờiởnhữngnơikhácxanhau:nềnkinhtếcạnhtranhcủaAnhđốilậpvớinềnkinhtếthiênvềbìnhquânchủnghĩacủaNga.VìAdamSmithlàngườiScotland,khinhắcđếnôngngườitaliêntưởngtớiquanđiểmsống íchkỷ/cạnh tranh,cáchọcgiả ítnhắcđến (hoặc thậmchíkhôngbiếtđến)cáctácphẩmcủaôngviếtvềtìnhcảmđạođức,trongđóôngchorằngconngườiđồngthờicũngcótínhcộngđồng,biếtthôngcảmvàhợptác.

Cuộc sống quá phức tạp, khó hiểu và dường như được thiết kế thôngminh,nêntrựcgiáckhoahọcmáchbảochúngtarằngnhấtđịnhphảicómộtĐấngSángthếquyềnnăngnàođó.Tươngtự,nềnkinhtếcũngquáphứctạp,khóhiểuvàdườngnhưđượcthiếtkếthôngminh,vìthế,theoxuhướngtựnhiênchúngtasuyrarằngcầnphảicómộtkiếntrúcsưtàigiỏi.Từđó,vịChúa-Chínhphủđượcchúngtaxemnhưkiếntrúcsưcủahệthốngkinhtế.

Nhưngcuộcsốngvànềnkinhtếkhôngđượcthiếtkếthôngminhtừtrênxuốngmàphát triểnđồngthời từcáchệ thốngđơngiảnhơntheochiều từdướilên.Lờigiảithíchchocáchthiếtkếnàycóthểtìmthấytronglýthuyếtkhoahọcvềsựđadạngvàphát triển, theođócáchệ thốngphức tạphìnhthành từ cáchệ thốngđơngiảnhơn.Cuộc sốngvànềnkinh tếgiốngnhưngônngữ,chữviết,luậtpháp,nềnvănminhvàvănhóa,tấtcảđềuđồngthờipháttriểnvớithuộctínhtựtổchứcnổibậttrongnộitạicáchệthốngđóchứkhôngcầnbảnpháchọacủamộtkỹsưlànhnghề.Cũngkhôngcầnviệndẫnđến Chúa hay Chính phủ để giải thích các hiện tượng này. Thay vào đó,“chọnlọctựnhiên”và“bàntayvôhình”đãgiảithíchchínhxáccáchthứccácsinhvậtvàconngườikhitheođuổimụcđíchcánhântrongquátrìnhđấutranhsinhtồnvàpháttriểnđãtạonêncácđặctínhnổibậtcủahệsinhtháivànềnkinh tế.Nhưđãphântích,hệsinh tháivànềnkinh tếchính làcácHệthống thích nghi phức tạp (Complex Adaptive Systems – CAS): trong hệthốngđó,cácphầntử,bộphận, tácnhântươngtác, traođổi thôngtin,họccáchthíchnghicáchànhvicủamìnhvớisựthayđổicủamôitrường.

Hệsinhtháilàmộthệthốngthíchnghiphứctạpđãtiếnhóađểgiúpvôsốcáccáthểvàgiốngloàixalạtrongcáccộngđồngsinhvậtlớncùngtồntạitươngđốihàihòa.Nềnkinhtếlàmộthệthốngthíchnghiphứctạpđãtiếnhóa để giúp những người không quen biết trong các thành phố lớn chungsốnghòathuận.CharlesDarwinvàAdamSmith,bằngnhữngcáchtiếpcậnvấnđềkhácnhau,đãtìmralờigiảihợplýđốivớimộthiệntượngrộnglớn,phổquáthơn:sựpháttriểncủacáiphứctạptừcáiđơngiản.Lờigiảiđóxoayquanhbảnnăngđãtiếnhóacủaconngườigắnliềnvớibảnchấtcủacáchệthốngtiếnhóa,vàcáchthứctậphợpcáccáthểứngxửtrướcbảnnăngđãquatiếnhóacủachúnghaytrướcsựtiếnhóacủacáchệthốngthíchnghiphứctạp.

T

3

Chủnghĩatưbảnnhìntừdướilênháng 10 năm 1825, Charles Darwin trúng tuyển vào Đại họcEdinburgh,tiếpnốitruyềnthốngnghiêncứukhoahọctừcha,nhàvậtlý đầy tham vọng Robert Darwin và ông nội, học giả uyên bác

ErasmusDarwin.Theochươngtrìnhhọc,ôngnghiêncứucáctácphẩmcủacácnhàKhai sáng lừngdanhnhưDavidHume,EdwardGibbonvàAdamSmith.Mộtthậpkỷsau,trởvềnhàsauchuyếnđinămnămvòngquanhthếgiớitrêntàuBeagle,Darwinđãlậtlạinhữngtácphẩmtrên,xemxétchúngdướiánhsánghọc thuyếtmớiôngđangphát triển.DùDarwinkhông trựctiếpđềcậpđến,nhưngnhiềuhọcgiảchorằng,họcthuyếtchọnlọctựnhiênđượcxâydựngdựatrênlýthuyếtbàntayvôhìnhcủaAdamSmith.

Mọitácphẩmkhoahọcđềuđượcviếtranhằmủnghộhayphảnbiệnmộtquanđiểmnhấtđịnh.QuanđiểmmàDarwinmuốnphảnbiệnđượctrìnhbàytrongcuốnsáchThầnhọctựnhiêncủaWilliamPaley,xuấtbảnnăm1802.Paleyđãnêunhữngbằngchứngvềsựtồntạivàcônglaocủacácthánhhiệndiện trong tựnhiên.Darwinđọc cuốn sáchnàykỹđếnmứcông từngviếtnhưsautrongmộtlá thưriêng:“Tôikhôngnghĩ tôi từngngưỡngmộcuốnsáchnàohơn…Trướcđâygầnnhư tôicó thểđọc thuộc lòngnó.”NhờcóPaley,chúng tabiếtđến luậnđiểm“người thợđồnghồvĩđại” trongcuộctranhluậnrấtnổitiếngvềsựtồntạicủaChúavớinhữngngườichủthuyếtThiếtkếThôngminhngàynay.

NếuDarwintranhluậnvớiPaley,vậyPaleyđãtranhluậnvớiai?Cólẽ,đó chính là nhà kinh tế học ngườiScotlandAdamSmith.Để chứngminhtầmnhìn thấu suốt của thần thánh trong tựnhiên,Paleymởđầu tácphẩmbằnghìnhảnhmộtđôichimsẻtrongmùasinhsản,chúngkhônghềýthứcđượchệquảlâudàicủahànhđộngnày–duytrìnòigiống:

Khimộtconchimsẻđựcvàmộtconchimsẻcáiđếnvớinhau,chúngkhông bàn bạc về mục đích làm cho nòi giống trường tồn… Chúng đơnthuầnlàmtheocảmxúc,hệquảsauđólànhữnggìchỉýnghĩkhônngoannhấtcùngvớikhátkhaochămchútchotươnglaivànỗiloâuvềsốphậnloàichimsẻmớicó thểđemlại.Hệquảnàysinhra từđâu?…Hànhđộngbảnnăngcủaloàivậtkhôngmangtheoýthứcvềhệquả,chúngchỉmuốnđượcthỏamãnmà thôi. Tất cả đều chứng tỏ rằng, tầm nhìn thấu suốt trong tựnhiênkhôngthểlàcủamuônloàimàchỉcóthểlàcủaTạohóa.

Vậylàsauhậuđài,Chúađanggiậtdây.Đểdiễntảquátrìnhnày,Paleyđãdùnghìnhảnhẩndụ“bàntayvôhình”củaAdamSmith,nhưnglạiđảongược quá trình vốn có trật tự từ dưới lên để diễn tảmột sứcmạnh thầnthánhhướngtừtrênxuống:

Vềphần tôi, tôi chưabaogiờ thấymộtconchim tronghoàncảnhnhưvậy,nhưngtôinhậnthấycómộtbàntayvôhình,ngăngiữkẻtùnhânmãnnguyện tránhxa các cánhđồngvà lùmcâyvìmộtmụcđích cao cả - nhưchânlýđãchứngminh-hiếndângthứcaoquýnhất,quantrọngnhấtvàcóíchnhất.

Darwin tranh luậnvớiPaleyvàPaley tranh luậnvớiSmith,vậySmithtranhluậnvớiai?Đólàcácnhàkinhtếcủachủnghĩatrọngthương.

Suốtgiaiđoạnđầucủalịchsửhiệnđại–từkhihìnhthànhcácnhànước-quốcgiachođếnhếtthếkỷXIX–chủnghĩatrọngthươngđóngvaitròtưtưởngkinh tế chủđạo tại cácnướcphươngTây.Học thuyết trọng thươnghìnhdungcácquốcgiatranhgiànhmộtlượngtàisảncốđịnhtrongmộttròchơicótổngbằngkhông,quanđiểmnàymộtphầnbắtnguồntừthờikỳsănbắt-háilượm.Chủnghĩatrọngthươngchorằngkhimộtquốcgiathuđược+X,mộtquốcgiakhácsẽmấtđi–X,vàrõràngtổngcủa+Xvà–Xbằngkhông.(Mọitròchơicótổngbằngkhôngđềucódạngnhưsau:nếutôithắngbạnvớitỷsố13–3,sốđiểmthắngtịnhcủatôilà+10cònsốđiểmthuatịnhcủabạnlà–10,haiconsốtráidấunhausẽcótổngbằngkhông.)Vìthế,muốnđấtnướctrởnêngiàucó,chínhphủcầnbanhànhcácchínhsáchchặtchẽtừtrênxuốngvềnội-ngoạithương,khuyếnkhíchđộcquyền, quản lý cáchội buôn, bảohộ thuộcđịa, tích trữvàngthỏivàcáckimloạiquýhiếm,cùngvôsốcácbiệnphápcanthiệpkinhtếkhácnhằmmụcđíchcuối cùng làđem lạimột “cáncân thươngmại cólợi.”Cólợiởđâylàchomộtquốcgiasovớiquốcgiakhác.

AdamSmithkhôngphảilàmộtnhàkinhtế.Thựcchấtônglànhàsánglậpdanhdựcủamônkhoahọcnày.Sinhthời,ôngchủyếunghiêncứulĩnhvựcđượccáchọcgiảgọilà“kinhtếchínhtrị.”AdamSmithlàgiáosưtriếthọcduy tâmtạiĐạihọcGlasgow,nơiônggiảngdạyvề luậthọc,đạođứchọc,thuậthùngbiệnvàkinhtếchínhtrị.TácphẩmlớnđầutiêncủaônglàLýthuyếtvềcáctìnhcảmluânlý,xuấtbảnnăm1759,trongđó,ôngđặtnềnmóng cho quan điểm về ý thức nhân đạo bẩm sinh của con người: “Mộtngườidùíchkỷđếnđâuchắcchắnvẫncónhữngnguyêntắcnhấtđịnhtrongbảnnăngkhiếnanhtaquantâmđếnlợi íchcủangườikhác, thấyniềmvuicủangườikhácquantrọngvớimình,dùanhtachẳngđượcgìngoàisựthưtháikhingắmnhìnnó.Lòngtrắcẩncũngvậy,đâylàcảmxúccủachúngtatrướcnỗiđaucủangườikháckhichúngtachứngkiếnhoặcthấuhiểuđượcnó.”Chúngtacảmnhậnđượcniềmvui,nỗibuồncủangườikhácquasựcảmthông–bằngcáchthửđặtmìnhvàovịtríngườikhác.AdamSmithviết:“Vì

chúngtakhônglậptứctrảinghiệmnhữngcảmxúccủangườikhác,chúngtakhông thểhìnhdunghọbịxúcđộngđếnmứcnào,nhưngchúng tacó thểlàmđượcđiềuđónếuhiểucảmxúccủabảnthânkhiởvàotìnhhuốngtươngtự.”Nềntảngxãhộivănminhhìnhthànhtừbảntínhbiếtcảmthôngcủaconngười–khicốgắnglàmdịubớtnỗibuồnchúngtacảmnhậnđượctừsựđaukhổcủangườikhác, chúng ta sẽhạnchếnhữngcảmxúc tiêucựcvànuôidưỡngnhữngcảmxúctíchcực:

Cóhaihệthốngđạođứckhácnhauhìnhthànhtừhainỗlựckhácnhau:ngườiquan sát cốgắngđi vào cảmxúc củangười trực tiếp liênquancònngườitrựctiếpliênquancốgắngdồnnéncảmxúccủamìnhtớimứcngườiquansátcóthểđồngtình.Hệthốngđạođứcthứnhấtthểhiệnsựnhẹnhàng,lịchthiệpvànhãnhặn,đóchínhlàđứctínhdámhạmìnhchânthànhvànhânđạokhoandung.Hệ thốngnày hình thành trênmột hệ thốngkhác có đặcđiểmlớnlao,uynghivàđángkính,đólànhữngđứctínhtựkiềmchế,tựlàmchủ,vàcáccảmxúcmãnhliệtkháccóvaitròđiềutiếthànhvibảnnăngcủachúngtatheoyêucầucủaphẩmgiá,danhdự,vàtưcáchthíchhợp;cónguồngốctừhệthốngkia.

TiếptheoLýthuyếtvềcáctìnhcảmluânlý,năm1776,AdamSmithxuấtbảncuốnsáchchuyênluậnBànvềbảnchấtvànguồngốcsựgiàucócủacácquốcgia.Lýluậnchốnglạichủnghĩa trọngthươngcủaôngvừanhânđạovừathựctiễn.Nhânđạoởchỗôngchorằng“khôngchophépconngườitùyýđịnhđoạtcácsảnphẩmdohọlàmrahayngăncảnhọsửdụngcủacảidựtrữvàsức laođộngtheocáchhọ thấycó lợinhấtchobản thân làviphạmnhữngquyềnthiêngliêngcủaconngười.”Thựctếởchỗôngchỉra“bấtcứkhinàoluậtphápcốgắngđiềuchỉnhtiềncônglaođộng,nósẽthườnggiảmxuốngchứítkhitănglên.”

Sựgiàucócủacácquốcgialàmộtcuộctranhluậndàihơichốnglạicơchếbảohộvàđặcquyềnđặclợicủachủnghĩatrọngthương.Hệthốngnàycóthểđemlạilợiíchchongườisảnxuấttrongngắnhạnnhưnggâytổnhạichongườitiêudùngtrongdàihạn,vàvìthếsẽlàmgiảmsựphồnthịnhcủađấtnước.Biệnphápmàcácnhàtrọngthươngđềxuấtchỉnhằmphụcvụlợiíchcủangườisảnxuất,cáchãngđộcquyềnvàbộmáynhànước,trongkhiđasốngườidân–nguồnlựcđíchthựcđemlạisựgiàucóchoquốcgia–lạibịbầncùnghóa:“Củacảicủamộtđấtnướckhôngchỉtínhbằngsốvàngbạcnónắmgiữmàbaogồmcảđấtđai,nhàcửavàcácloạihànghóatiêudùng.”Vậymà“tronghệ thống trọng thương,quyền lợi củangười tiêudùnghầunhưluônbịhisinhvìquyềnlợicủangườisảnxuất.”

Giảipháplàgì?Ngừngmọisựcanthiệp.Đểthịtrườngtựdo.Dỡbỏmọirào cản thươngmại và các hạn chế khác về quyền tự do kinh tế của conngười,đồngthờichophéphọtraođổitheocáchphùhợpvớibảnthân,cảvềphươngdiệnđạođứcvàthựctiễn.Nóicáchkhác,nềnkinhtếnênđượcđịnh

hướngbởi tiêudùngchứkhôngphảisảnxuất.Chẳnghạn, theoquanđiểmcủachủnghĩatrọngthương,hànghóanướcngoàirẻhơntrongnướcđemlạilợiíchchongườitiêudùngnhưnglạikhiếnngườisảnxuấtnộiđịabịtổnhại,do đó nhà nước nên áp các loại thuế quan bảo hộ nhằm duy trì cán cânthươngmạicó lợi.Nhưngthuếquanbảohộnhằmbảohộai?Smithchỉrarằng,vềmặtnguyêntắc,hệ thốngtrọngthươngchỉ làmlợichomộtnhómcácnhàsảnxuấttrongkhiđạiđasốngườitiêudùngbịbầncùnghóavìphảimuahàngnhậpkhẩuvớigiácaohơn.Ông thídụ, trồngnhoởPháp rẻvàhiệuquảhơnnhiềusovớiởnhữngvùngđấtnộiđịalạnhlẽo:“Nếuchịukhóche chắnvà đánh luống cẩn thận trong các nhà kính, chúng ta vẫn có thểtrồngđượcnhoởScotland”nhưngmứcchiphísẽcaogấpbamươi lầnsovớiởPháp.“Liệucónêncấmnhậpkhẩutấtcảcácloạirượuvangngoạichỉđể khuyến khích người Scotland sản xuất rượu vang đỏ, rượu vang tía?”Smith trả lời câu hỏi này bằngmột nguyên tắc khái quát hơn: “Sự khônngoankhitềgiakhôngkhinàolàsựdạidộtkhitrịquốc.Nếunướckháccóthểbánchochúngtamộtmặthàngrẻhơnmứcgiáchúngtatựsảnxuất,tốtnhấthãymuanó.”

ĐâylàđiềucốtlõitronghọcthuyếtcủaSmith:“Tiêudùnglàmụcđíchcuốicùngvàduynhấtcủasảnxuất.Dođó,quyềnlợicủangườisảnxuấtchỉnên được quan tâmđếnmộtmứcmàở đó quyền lợi của người tiêu dùngđượcđảmbảo.”Vấnđềlàhệthốngtrọngthương“dườngnhưcoisảnxuất,chứkhôngphảitiêudùng,mớilàcáiđíchcuốicùngvàlàmụctiêucủacôngnghiệpvà thươngmại.”Mộtkhisảnxuất thếchỗ tiêudùng trở thànhmụctiêucủanềnkinhtế,ngườisảnxuấtsẽđượccácnhàquảnlýtừtrênxuốngquantâmnhiềuhơnngườitiêudùngtừdướilên.Thayvìđểngườitiêudùngnóichongười sảnxuấtbiếthọmuốnmuagì,muabaonhiêu,cáccơquannhànướcvàcácchínhtrịgialạixácđịnhgiúpngườitiêudùngchủngloại,sốlượngvàgiácảhànghóahọđượcphépmua.Trongnước,chínhphủsẽcanthiệpthôngquaưuđãithuếchodoanhnghiệp(sốliệuchothấymỗinămcácdoanhnghiệpMỹđượchưởngkhoảnưuđãi khoảng750 tỷ đô–la), hỗ trợthuế cho các tập đoàn (hàng năm 500 tập đoànmạnh nhất nướcMỹ chianhausố tiềnhỗ trợ lênđến125 tỷđô–la), luật lệ (nhằmđiềuchỉnhgiácả,xuất nhập khẩu, sản xuất, phân phối và tiêu thụ) và giấy phép/hạn ngạch(nhằmquảnlýtiềncôngvàđảmbảoviệclàm).Vớinướcngoài,chínhphủchủyếucanthiệpthôngquacôngcụthuếdướinhiềutêngọikhácnhaunhư“thuếhảiquan,”“thuếnhậpkhẩu,”“thuếquan,”“thuếquanbảohộ,”“hạnngạchnhậpkhẩu,”“hạnngạchxuấtkhẩu,”“thỏathuậntốihuệquốc,”“thỏathuậnsongphương,”“thỏathuậnđaphương,”vànhiềubiệnpháptươngtự.

Cácthỏathuậnnàykhôngbaogiờdànhchongườitiêudùnghainướcmàlàthỏathuậncủacácchínhtrịgiavàngườisảnxuất.Ngườitiêudùngkhôngcótiếngnóitrongvấnđềnày,ngoạitrừviệchọcóquyềnbầucửkhôngtrực

tiếpđểchọnracácchínhkhách,nhữngngườisẽbỏphiếuthuậnhoặcphiếuchốngnhữngloạithuếvàthuếquannày.Tấtcảnhữngđiềunàyđềudẫnđếnmộthậuquả: thươngmại tựdobị thay thếbằng thươngmại “côngbằng”(côngbằngchongườisảnxuất,khôngphảichongườitiêudùng),đâychínhlàmộtbiếntướngcủa“cáncânthươngmạicólợi”màchủnghĩanghĩatrọngthương đề xướng (có lợi cho người sản xuất, không phải cho người tiêudùng).Tròchơicótổngbằngkhôngcủachủnghĩatrọngthươngthựcchấtlàsựthắngthếcủangườisảnxuấttrongnướckhihạnchếvàloạibỏđượcsựcạnh tranh của người sản xuất nước ngoài, và sự thiệt hại của người tiêudùngkhiđượclựachọníthànghóahơn,phảimuavớigiácaohơnvàchấtlượng thường thấp hơn.Bù trừ cho nhau, sự giàu có của quốc gia sẽ suygiảm.

***NhữngnhàlậpquốcvàsoạnthảonênbảnHiếnphápHoaKỳđãchịuảnh

hưởngsâusắccủatràolưuKhaisángtạiAnhvàchâuÂulụcđịa,trongđóAdamSmithlàmộtđạibiểuxuấtsắc.Tuynhiên,khônglâusaukhiđấtnướcrađời,cácchínhkháchnhanhchóngchuyển trọng tâmnềnkinh tế từ tiêudùng sang sản xuất. Năm 1787, khi Hiến pháp Hoa Kỳ được thông qua,trongMụcIđiều8ghirõ:“Quốchộicóquyềnđặtravàthucácloại thuế,thuếhảiquan,thuếnhậpkhẩuvàthuếhànghóanộiđịađểtrangtrảichocáckhoảnnợcủaHợpchủngquốcHoaKỳ.”Đâylàmộttròchơichữnghĩacủagiớicầmquyền,hãyxemTừđiểnTiếngAnhOxfordgiảithíchnghĩathôngdụngcác thuậtngữtrênrasao.Thuế(tax):“mộtkhoảnđónggópbắtbuộcnhằmhỗtrợnhànước”;thuếhảiquan(duty):“mộtkhoảntiềnnộpvàongânsáchnhànước,đánhvàohoạtđộngxuất,nhậpkhẩu,sảnxuấthaybuônbánmộtsốhànghóanhấtđịnh”, thuếhànghóanộiđịa(excise): thuếđánhvàomộtsốhànghóanhấtđịnh,đượcsảnxuấthoặcmuabántrongnước.(Hãylưuýkháiniệm“khoảnđónggópbắtbuộc”trongthuậtngữđầutiên).Vìthế,cóthểdiễnđạtlạiMụcI,điều8nhưsau:“Quốchộicóquyềnđặtracácloạithuế, thuế, thuếvà thuếđểbùđắpchocáckhoảnnợcủaHợpchủngquốcHoaKỳ.”

TạichâuÂu,chủnghĩatrọngthươngđãănsâukhicácnhàkinhtếchínhtrị,đượctrangbịvũkhítrí tuệcủaAdamSmith,đứnglênđấutranh,dùngngọnbútthaythếlưỡigươm.VàothếkỷXIX,nhàkinhtếhọcngườiPhápFrédéricBastiatđãchỉrõđiềugìsẽxảyrakhithịtrườngphụthuộcquáchặtchẽvàonhữngđộngtháiquaquýtcủachínhphủ.TrongcuốnLờikhẩncầucủanhữngngười làmnến,bằngvănphong trào lộngbóngbẩyvàsắcbén,ôngchâmbiếmcácnhómđặclợi–ởđâylànhữngngườilàmnến–khihọcầuxinsựưuđãitừphíachínhphủ.

Chúngtađangphảichốngchọivớisựcạnhtranhkhốcliệttừcácđốithủbênngoài.Họcóưuthếhơnchúngtagấpvạnlần trongviệcsảnxuấtánh

sáng,đếnmứcsảnphẩmhọlàmrangậptrànthịtrườngnộiđịavớimứcgiárẻđếnkhótin…Đốithủnày…khôngaikhácchínhlàmặttrời…Chúngtôicầumongcácngàihãythôngquamộtđạoluậtyêucầungườidânbịttấtcảcác cửa sổ trên tường nhà, trênmái nhà, trần nhà, các loại cửa chớp, cửarèm,cửacánh,cửatròn,cửagiảvàcửachắnsáng;nóichunglàtấtcảcáclỗhổng,khehở,vếtnứt.

Bastiat cũng chỉ ra sự khác biệt giữa những thứ có thể thấy được vànhữngthứkhôngthểthấyđượckhichínhphủcanthiệpvàothịtrường.MộtcôngtrìnhcôngcộngnhưcâycầuAlaska“bắcvàohưvô”nổitiếng,cóthểđượctấtcảmọingườinhìnthấy,đượcnhữngngườixâydựngvinhdanhvàđược lácđácvàingười sửdụngkhenngợi.Nhưng thứkhôngainhìn thấychính làcác loạihànghóa,dịchvụđáng lẽsẽđượcsảnxuất,cungứng từtiềnthuếcủatưnhânnhằmphụcvụcácdựáncôngcộng.Bastiatnóirõquanđiểmcủamìnhrằng,“Sựkhácbiệtduynhấtgiữanhàkinhtếhọctốtvànhàkinhtếhọctồilàởchỗ,nhàkinhtếhọctồitựgiớihạnmìnhtrongcáctácđộnghữuhình;nhàkinh tếhọc tốt biết tínhđến các tácđộngcó thểnhìnthấy được và các tác động có thể dự báo được.” Mặt khác, Batistat bănkhoăn:“Bạnlýgiảirasaoviệchàngtriệungười,cùngvớihàngtriệungườikháckéođếnquáncàphênơigócphốcủabạn?Tấtcảcáchoạtđộngthươngmạinàykhôngxuấtpháttừmộtvănphòng,tổchứcnhànướchaycơquantrungươngnào.Mạnglưới liênkếtcảhệ thốnghoàntoànvôhình.”Mạnglưới liênkếtnày làkhungxươngchốngđỡgiúpcấu trúc thị trườngkhôngsụpđổvàrốiloạn.

Môhình tròchơi có tổngbằngkhôngcủachủnghĩa trọng thươngvẫncòntồntạidaidẳngsuốtthếkỷXIXvàXX,kểcảtạiMỹ.Vìhệthốngthuếthunhậpcánhânthườngxuyên,ổnđịnhchưađượcthôngquachođếnnăm1913,suốtthểkỷđầutiênnhữngngườihoạtđộngkinhdoanh,thươngmại-thôngquanhiềuloạithuếkhácnhau-bắtbuộcphảiđónggópchochínhphủ.Vìngoại thươngkhôngbùđắpđượchếtcáckhoảnnợcủanhànước,năm1887,chínhphủ thành lậpỦybanThươngmạiLiênbang (ICC)nhằmtậndụnghệthốngđườngxelửađangngàymộtlớnmạnh,đồngthờinhằmđáptrảáplựcchínhtrịtừphíanôngdân,nhữngngườibấtlựctrướcsựlớnmạnhnày.BanđầuICCchỉcónhiệmvụquảnlýcácdịchvụxelửagiữacácbang,nhưngvềsaumởrộng thànhgiámsátcáccông tyxe tải,xebuýt,dịchvụchuyênchởhànghóa,nướcsạch,cácđườngốngdẫndầu,cáchãngmôigiớivậntảivàkinhdoanhvậntảikhác.KhôngcầnbiếtmụcđíchcủaICClàgì,nhưngtácđộngđầutiêncủacơquannàylàhạnchếhoạtđộngthươngmạitựdovượt rangoài ranhgiớicácbang, trong lúcđấtnướcđangcốgắngxâydựngmộthìnhảnhquốcgiamới,giúpchiếnthắngtínhcụcbộđịaphươngđãđedọasựannguycủaHoaKỳtrongthậpkỷtrước.

ICCmởđườngchoLuậtchốngđộcquyềnShermannăm1890,theođó,

“Mọihợpđồng,giaokếtdướihìnhthứctơ–rớthayhìnhthứckhác,hoặcmộtâmmưu,giớihạntronglĩnhvựcmậudịchvà thươngmạigiữanhiềubanghoặcvớinướcngoài,sẽbịxemlàtráiphápluật.Bấtcứaikýkếtmộthợpđồnghaycóliênquanđếnmộtgiaokếthoặcmộtâmmưutráiphápluậtnhưtrênsẽmắctrọngtội.”Điềuluậtnàyđãkhiếnkhôngbiếtbaonhiêungườibịphạthoặcbỏtù,hoặccảhai.Khibóctrầnngônngữkhóhiểucủabọnquanliêu,LuậtchốngđộcquyềnShermanvàcácánlệtrongsuốtmộtthếkỷsaukhiluậtnàyđượcthôngquachophépchínhquyềntruytốmộtcánhânhoặccôngtyvàotừmộtđếnbốntộidanh:(1)địnhgiáquácao(địnhgiácaohơnđốithủcạnhtranh);(2)cạnhtranhtànkhốc(địnhgiáthấphơnđốithủcạnhtranh);(3)thôngđồnggiá(đặtgiábằngđốithủcạnhtranh)và(4)độcquyền(khôngcóđối thủcạnh tranh).Đây làhànhđộngcó tínhđềphòngcủacơquanlậpphápdịứngvớihoạtđộngkinhdoanhvàcácviênchứcbịámảnhbởitròchơicótổngbằngkhôngcủachủnghĩatrọngthươngkhihọngăncảnquyềntựdomuabáncủangườitiêudùngvàngườisảnxuấtmộtcáchkhôngthươngtiếc.Suốtmộtthếkỷkểtừkhiluậtnàyđượcthôngqua,chưatừngcódoanhnghiệpnàobịxửtệhơnCôngtyNhômHoaKỳ.

Năm1886,CharlesMartinHall đã tìm ra phương thức sảnxuất nhômthươngmạibằngcáchchodòngđiệnchạyquamộtbồnchứacryolitevàôxítnhômđểtạoramộtphụphẩmkimloạitươngđốihiếmlúcbấygiờ:nhôm.Nhờ được hậu thuẫn về tài chính, Hall thành lập Công ty PittsburghReduction,vànăm1907đổi tên thànhCôngtyNhômHoaKỳ,hayAlcoa.VớithànhcôngtrongviệcxâydựnglòluyệnnhômcótínhđộtphánàycủaHall, giá nhôm đã giảm từ 545 đô-la một pound xuống còn 8 đô-la mộtpound–giảmtới98,5%.Banđầu,mỗingàyôngsảnxuấtmườipoundnhômvàthuvề80đô-la.Đếnnhữngnăm1930,côngtyôngthuvềmộttriệuđô-lamỗingày,nhưngthayvì tănggiá(nhưngười ta thườngnghĩvềcácdoanhnghiệpđộcquyềnbằngtrựcgiáckinhtế),Alcoađãgiảmgiánhômxuốngchỉcòn20xumộtpound–thấphơn97,5%sovớigiábanđầu.Đểthưởngcôngvìnhữngđónggóp to lớncủaôngvàosự thịnhvượngcủaquốcgiavàsựgiàucócủahàngtriệungườitiêudùng,BộTưphápMỹđãđưaôngratòanăm1937cùngvới140lờibuộctội,trongđócótộidanhđịnhgiáthấpquámức.Phiêntòanàydiễnratừnăm1938đếnnăm1940–dàinhấttronglịchsửtưphápMỹtínhđếnthờiđiểmđó.Hồsơvụándàytrên50nghìntrang,đóngthành480tậpvànặngtới325pound.Tòaán tuyêncó lợichoAlcoanênBộTưphápđãkhángnghị.Ngày12tháng6năm1944,phánquyếtbịđảongược,Alcoakhôngbiệnhộđượcmột trongsố140 lời luận tội–độcquyền–vàbịbuộctrảlạimôitrườngcạnhtranhlànhmạnhchocácđốithủtrongngànhsảnxuấtnhôm,CôngtyReynoldsMetalsvàKaiserChemicals.Lờinhậnđịnhcủa thẩmphánLearnedHandvềhànhviviphạmpháp luậtcủaAlcoachothấysựthiếunhấtquántrongsuyluận:

Dựđoánsựgiatăngtrongnhucầuvềkimloạivàchuẩnbịđểsẵnsàngcungứngkhôngnênđượcxemlàtấtyếutrongkinhdoanh.Cũngkhôngcógì buộc công ty liên tiếp tănggấpđôi khảnăng sảnxuất trướckhi nhữngcông ty khác bước chân vào thị trường. Công ty khăng khăng rằngmìnhkhôngloạibỏcácđốithủ,nhưngtòathấykhôngcósựloạibỏnàohữuhiệuhơnviệckhôngngừngnắmlấycáccơhộimớixuấthiệnvàbuộcnhữngcôngtymớigianhậpthịtrườngphảiđốimặtvớimộtdoanhnghiệplớnđầysứcmạnh,giàukinhnghiệm,nhiềumốiquanhệvàcóđộingũnhânsựtinhnhuệ.

Gộtbỏlớpvỏngônngữphápluậtcaođạorườmrà,chúngtathấycáctộidanhcủaAlcoabaogồm:(1)Dựđoánnhucầucủakháchhàngvềsảnphẩmvàchuẩnbịsẵnsàngđểcungcấp,(2)Liêntụctănggấpđôisảnlượngnhằmđápứngnhucầukháchhàng,(3)Nắmbắtcáccơhộimới,và(4)Giàukinhnghiệm,nhiềumốiquanhệ,sởhữuđộingũnhânviênđượcđàotạotốt.Liệunhững điều này có gây thiệt hại cho hàng triệu người sử dụng sản phẩmnhômkhông?Dĩ nhiên là không.Nó chỉ gây thiệt hại cho những nhà sảnxuấtnhômkhác,nhữngđốithủcạnhtranhmàthôi.Vớidanhnghĩabảovệngười tiêu dùng trước hànhvi sai trái củamột công ty độc quyền,BộTưphápMỹthựcchấtđãđứngvềcùngphíavàbảovệlợiíchcủahainhàsảnxuất,đánhđổibằngquyềnlợicủahàngtriệukháchhàng.DùAlcoalàmộthãngđộcquyền(đãcólúcnhưvậy)vàdùhọtínhtoánnâng,hạ,giữgiásảnphẩmđểphảnứngvới cácđối thủ cạnh tranh, nhưngcâu chuyệnnàychothấytáchạicủahànhvicanthiệptớithịtrườngtừtrênxuống.Dùphảithừanhậnrằngcáctơ-rớtkhổnglồđôikhitoantínhvìlợiíchcủangườisảnxuất(bảnthânhọ)chứkhôngphảivìngườitiêudùng(cáckháchhàngcủahọ),ởđây tôimuốn cân nhắc ảnh hưởng lâu dài của nguyên tắc sâu xa hơnmàSmithđãchỉra:thịtrườngnênđượcxâydựngtừdướilên(địnhhướngbởitiêudùng)thayvìtừtrênxuống(địnhhướngbởisảnxuất).

Ngày nay, khi nghe câu chuyện về Alcoa, bạn có thể cho nghĩ đó làchuyệnxaxưarồi.Song,nhữnggìxảyravớitậpđoànnàykhôngkhácgìsovớivụkiệnMicrosoftphảiđốimặtvàonhữngnăm1990donhữngcáobuộcviphạmLuậtchốngđộcquyềnSherman.Tậpđoànnàybịbuộctộigiànhlợithế trên thị trườngsovớicácđối thủkhácthôngquaviệccài thêmvàohệđiềuhànhWindowsmộttrìnhduyệtwebmiễnphí,InternetExplorer,khiếncáctrìnhduyệtcóthuphíkhácnhưNetscapeđiêuđứng.

Microsoft còn phạm tội bán với giá đặc biệt ưu đãi cho các nhà phânphối lớn như IBM, Intel vàCompaqnhằmkhuyếnkhích các hãngnày sửdụngcôngnghệcủamình.

Trongsốcácnhàphânphối,cócảhãngAmericaOnline(AOL),theođóMicrosoftsẽpháttriểnmộttrìnhduyệtdànhriêngchodịchvụInternetcủaAOL.Để đổi lại việc sử dụng phầnmềm Internet củaMicrosoft,AOL sẽđượcquyềnphânphốitrìnhduyệtInternetExplorermiễnphí trêntoàncầu

và logo của hãng sẽ xuất hiện trongmột thưmục đặc biệt trênmàn hìnhWindows. Hiệu quả thể hiện ngay lập tức và vô cùng ngoạn mục. AOLnhanhchóngnhậnthêmgầnmộttriệuđăngkýthuêbaovàhàngchụctriệungườisửdụngnhanhchóngđượctiếpcậnthếgiớiảomàkhôngcầntrảthêmchiphí.ViệcMicrosoftcungcấpmiễnphítrìnhduyệtInternetExplorerchongườisửdụngcóhiểnnhiênlàđiềutốt?

Tôi sẽ không dẫn lời Bộ Tư pháp, cơ quan đã cáo buộcMicrosoft vềhànhviđộcquyền.ĐâylànhậnđịnhcủathẩmphánTòaánBangThomasPenfieldJacksonkhituyênvềhànhviphạmtộicủaMicrosoft,ngày5tháng11năm1999:

ViệccàithêmtrìnhduyệtInternetExplorertronghệđiềuhànhWindowsmà không thumột khoản phí riêng biệt giúp người sử dụng dễ dàng làmquenvới Internet, làmgiảmchiphí tiếpcậnInternetcủaxãhội.MộtphầnnàođóhànhvinàyđãbuộcNetscapengừngthuphítrìnhduyệtNavigator.Những hành vi này góp phần nâng cao chất lượng phầnmềm duyệtweb,giảmchiphí,tăngcơhộisửdụng,vàvìthếlàmlợichongườisửdụng.

Đâylàmộttộiư?Đúngvậy,bởi“Microsoftđãtiếnhànhhàngloạthànhđộngcóchủđíchnhằmthiết lậpràocảngianhậpđốivớicácứngdụngvàbảovệthếmạnhđộcquyền,tránhsựđedọacủacácphầnmềmkếtnốikhác,bao gồm trình duyệt web của Netscape và ngôn ngữ lập trình hướng đốitượngJavacủaSun.”Theoquantòa,“ĐiềunàychothấycôngnghệvượttrộikhôngphảiyếutốdẫnđếnsựtăngtrưởngngoạnmụcvềsốlượngngườisửdụngInternetExplorer.”Nóicáchkhác,dùMicrosoftđưaracácsảnphẩmchấtlượngcaohơnvớigiáthấphơn,đâycũngkhôngphảinguyênnhângiúptậpđoànnàychiếnthắngNetscape;thayvàođóchínhcácthươngvụvàchàohàngđặcbiệtvớicácđốitácmớigiúphọthànhcông,vànhưvậylàkhôngcôngbằng.Khôngcôngbằngvớiai?Vớingườisửdụngư?Khôngphải,bởithẩmphánJacksonđãnói,hànhvicủaMicrosftlàmlợichokháchhàng.Vậykhông côngbằngvới ai?Câu trả lời giờ đã rõ ràng: với các nhà sản xuấtkhác.

***Vớinhữngaisợcáchãngđộcquyềnvàchorằngmộtsốnhàsảnxuấtnên

đượcchínhphủbảovệ trướcsựcạnh tranhcủamộtsốnhàsảnxuấtkhác,nhữngvụkiệnchốngđộcquyềnnhưtrêncóthểcoilàcầnthiếtvềmặtđạođức.Songvấnđềkhôngởchỗluậtphápvềđộcquyềncóhợpđạođứckhông(dùtôichorằngnóhếtsứcvôđạođức)màlàliệunócóphụcvụthịtrườngtựdovàtrựcgiáckinhtếcủachúngtakhông.Hànhvichốngđộcquyềnhìnhthànhtừmộtnềnkinhtếđịnhhướngbởisảnxuất,luôncóbênđượcbênmấtvàcó tổngbằngkhông.Nhưngnềnkinh tếkhônghềcó tổngbằngkhông.Chínhtrựcgiáckinhtếđãkhiếnchúngtatinrằngnênkinhtếđượcthiếtlậptừtrênxuốngvàchỉcóthểthànhcôngnhờsựquảnlý,điềutiếtkhôngngừng

từbêntrên.Songtrongmôhìnhnềnkinhtếluôntiếnhóa,hìnhthànhtừdướilêncủamình,AdamSmithđãđưaravôsốbằngchứngchốnglạiđiềuhoangđườngtrênvàchỉrõ, trongngônngữhiệnđạicủalýthuyếtphứchợp,nềnkinhtếthểhiệnđặctínhtựtổchứcnổibậtcủacáchệthốngthíchnghiphứctạp.

CuộccáchmạngdoAdamSmithkhởixướngchođếnnayvẫnchưađượcnhậnthứcmộtcáchthấuđáo.Khôngtuầnnàotrôiquamàkhôngcónhữngthanthởcủamộtchínhtrịgia,mộtnhàkinhtếhọchaymộtnhàbìnhluậnxãhộivềchuyệncôngănviệc làmcủangườiMỹ,ngành sảnxuất củangườiMỹ,sựsốngcòncủacácsảnphẩmMỹđangrơivàotayngườinướcngoài,ngànhsảnxuấtnướcngoàivàcácsảnphẩmnướcngoài.Kểcảphebảothủ–đượccholàủnghộthị trườngtựdo,mởrộngcạnhtranhvàgiảmthiểusựcanthiệpcủachínhphủ–cũngítnhiềusốtsắngápdụngcácbiệnphápbảohộsảnxuất,dùphảitrảgiábằngthiệthạilợiíchcủangườitiêudùng.NgaycảTổngthốngRonaldReagan,biểutượngcủachủnghĩatưbảnthịtrườngtựdo,cũngthỏahiệptrongcácchínhsáchđưaravàonăm1982nhằmbảovệCôngtyMô-tôHarleyDavidsonchốnglạicuộccạnhtranhkhốcliệtvớicáchãngxemô-tôNhậtBảnkhicáchãngnàytungracácsảnphẩmchấtlượngcao hơn và giá bán rẻ hơn.Xe củaHonda,Kawasaki,Yamaha và SuzukithườngrẻhơnxecủaHarley-Davidsontừ1.500đến2.000đô-lamỗichiếccùngmẫumã.Mộtngườibảovệthựcthụchokinhtếhọctiếnhóathịtrườngtựdohẳnsẽvuimừngtrướcsốtiềnkhổnglồmàngườitiêudùngtiếtkiệmđược.Xétđếncùng,người tiêudùngđâucầnquantâmxemaisảnxuấtranhữngsảnphẩmhọmuốnmua?Nhưngvàongày19tháng1năm1983,Ủyban Thương mại Quốc tế Mỹ (ITC) nhận định việc nhập khẩu xe mô-tôngoạilàmốiđedọađốivớicácnhàsảnxuấttrongnướcvàđánhgiámứcđộthiệthạitrongcạnhtranhcủaHarley-Davidsonlà2-1.Hãngnàytrướcđóđãphànnànhọkhôngđủkhảnăngcạnhtranhvớicácnhàsảnxuấtnướcngoài.Vàongày1tháng4,TổngthốngReaganchấpthuậnđềxuấtcủaITCvàgiảitrình trước Quốc hội: “Tôi quả quyết rằng việc hạn chế nhập khẩu trongtrườnghợpnày liênquanmật thiết tới lợi íchkinh tếcủađấtnước,”đồngthời nâng thuế suất từ4,4% lên49,4%–mộtmức thuế caogấpmười lầnđánhvàomặthàngxemô-tônhậpkhẩumàngườitiêudùngMỹsẽphảigánhchịu.ThuếquanbảohộđãgiúpHarley-Davidsonhồiphụcvềtàichính,songthựcchấtđólàtiềncủangườitiêudùngxemô-tôởMỹchứkhôngphảitiềncủacácnhàsảnxuấtNhậtBản.ChủtịchITCAlfredE.Eckesgiảithíchvềquyếtđịnhtrênnhưsau:“Trongngắnhạn,mứcgiácaocóthểgâyramộtsốảnhhưởngtiêucựctớingườitiêudùng,nhưngviệcđiềuchỉnhngànhcôngnghiệptrongnướcsẽđemlạinhiềutácđộngtíchcựctrongdàihạn.Đềxuấthạnchếnhậpkhẩusẽgiữđượccôngănviệc làm,đồng thờikhuyếnkhíchsảnxuấtsảnphẩmmô-tôcótínhcạnhtranhtrongnước.”

Khicáchiệpđịnhtựdohóathươngmạiđượckýkết,chophépmởrộngsảnxuấtởnướcngoàinhằmtậndụngnguồnnhânlựcgiárẻ,nhờđógiảmgiáthànhsảnphẩmsovớisảnxuấttrongnước,sauđósẽđưahànghóavềtiêu thụ tại thị trường nội địa (điều này có lợi cho người tiêu dùng trongnướcvàlàmgiatăngsựgiàucócủaquốcgia),nhiềuchínhkháchvàchuyêngiakinhtế,dướisứcépcủacáchiệphộithươngmạivàcửtri,thườngtỏtháiđộkhôngtánthànhđườnglốinàyvớilýdocầnbảovệquyềnlợingườilaođộng.ĐiềunàykhiếntôinhớlạihìnhảnhsosánhnổitiếngcủaứngcửviêntổngthốngRossPerotnăm1992vềHiệpđịnhThươngmạitựdoBắcMỹ–giốngnhư“tiếnghútgiókhủngkhiếp”khicôngănviệclàmcủangườiMỹmấtvàotayngườiMexico.Đâylàcôngthứcbảohộ:côngnhântrongnướcsẽthắng,côngnhânnướcngoàivàngườitiêudùngtrongnướcsẽthua.Chođếnhômnay,ngườitavẫnthíchtròchơithắng-thua-thuanày.

Vớinhữngngườiủnghộnềnkinhtếđịnhhướngbởisảnxuất,nếuBillGateslàkẻphảnchúa,hẳnWal-MartđangbịđàyđọacùngnhữngkẻgiandốivàgiảmạotạitầngđịangụcthứtámcủaDante.Bằngcáchđộtngộthạgiáthànhvàtriệttiêusứccạnhtranhcủacácchuỗibánlẻnhỏhơn,đẩynhiềuđối thủ lâmvàophásản,cóphảiWal-Martđã làmtổn thươngnềnkinh tếMỹ?Khônghề.TheonghiêncứucủahãngtưvấnMcKensey,bằngviệctạocôngănviệclàmcho1,3triệungười(tươngđươngvớiquânsốcủaQuânlựcHoaKỳ),luôngiữgiábánlẻởmứcthấpbằngchiếnlượcbánlấysốlượng,Wal-Martđãđónggóptới13%trongthànhtíchtăngnăngsuấtlaođộngtoànnướcMỹnửacuốithậpniên1990.NhàphântíchchínhtrịvàbìnhluậnxãhộixuấtsắcGergeWillđãnhậnđịnh,vớimỗinămmươiviệclàmmấtđikhiWal-Martkhiếnđốithủcạnhtranhphásản,tậpđoànbánlẻkhổnglồnàylạitạo thêmmột trăm việc làmmới, khiến tập đoàn này “có tầm quan trọngngangvớiCụcDựtrữLiênbangtrongviệckiềmchếlạmphát”

Tuynhiên,trongchiếndịchtranhcửnăm2004,ngàiJohnKerryđãgọiWal-Mart là“nỗiônhục”,biểutrưngcho“sựtrục trặccủanướcMỹ.”Tấtnhiênnhậnđịnhnàyxuấtpháttừquanđiểmhướngđếnsảnxuất.Nếunhìntừgócđộtiêudùng,kháchhàngmuahànghóatạiWal-MartvìhọcóthểtiếtkiệmđượctiềnvànhânviênlàmviệcchoWal-Martvìhọthấycólợinhấtchobảnthân.NhưWillđãnhậnxét,giácả tạiWal-Mart thấphơn17%sovớicáccơsởbánlẻkhác,thuhúttrên127triệukháchmỗituần.Chỉriêngnăm 2006, có đến 25 nghìn người dự tuyển vào 325 vị trí trongmột chinhánhWal-MartởEvergreenPark,bangIllinois.WillgọiWal-Martlà“cỗmáytạoviệclàmphithườngnhấttronglịchsửkhuvựckinhtếtưnhântrêntoàndảingânhà”vàđánhgiá“hiệuquảcủahệthốngbánlẻWal-Martgiúpngườitiêudùngtiếtkiệmtrên200tỷđô-lamỗinăm,làmlumờcácchươngtrình của chính phủ như phân phối thực phẩm (28,6 tỷ đô-la) và tín dụngthuếthunhập(34,6tỷđô-la).HaynóitheocáchcủaYogiBerra,nếungười

takhôngmuốnmuahànghaylàmviệctạicáccửahàngkhác,bạnchẳngcócáchnàocảnđượchọ.

Đầunăm2007,EdwardC.Prescott-nhàkinhtếđoạtgiảiNobel-thanphiềnrằngcácchuyêngiakinhtếtốnquánhiềuthờigianvàsứclựcđểphảnbácquanđiểm“vaitròkinhtếcủachínhphủlàbảovệnềncôngnghiệp,việclàmvàsựphồnthịnhcủaHoaKỳtrướcsứcmạnhcủacácthếlựccạnhtranhnướcngoài.”Prescott,cũngnhưAdamSmith,khôngchorằngđâylàvaitròcủachínhphủ,thayvàođóchínhphủchỉnên“tạocơhộichongườidântìmkếsinhnhaitheocáchriêng,trongcácthịtrườngquốctếmở,càngítchịusựcan thiệpcủachínhphủcàng tốt.”Prescott chỉ rõ “cácnướcmởcửacạnhtranhquốctếnhiềunhấtchínhlàcácnướccóthunhậpđầungườicaonhất”vàkhaithôngbiêngiớikinhtế“làchìakhóađểnângmứcsốngtạicácnướcđangpháttriểnlênngangtầmvớicácnướcgiàuhơn.”Năm2007đánhdấunămmươinămHiệpướcRome,từcácnướcthànhviênbanđầugồmPháp,Ý,Bỉ,TâyĐức,LuxembourgvàHàLan,vớinănglựcsảnxuấtchỉbằngmộtnửanướcMỹ,LiênminhChâuÂungàynayđãcóvịthếngangvớiMỹnhờmởcửa,tựdohóathươngmại.Trongkhiđó,dùcácnướcĐanMạch,IrelandvàAnhcóvịthếkinhtếtươngđươngvớisáunướctrêntrướckhikýHiệpước,vềsaulạitụthậu.ChỉđếnkhibanướcnàymởcửakinhtếvớisáunướcthànhviênHiệpướcRome,họmớiđuổikịpvàđếnnaynănglựcsảnxuấtcủaAnhđãngangvớiĐức.

Nhữngvídụtrênkhôngphảilàcácthựcnghiệmđãquakiểmđịnh,songchúngtacũngcóthểthửnghiệmthêmbằngcáchsosánhhiệuquảxãhộikhicácyếutốtácđộngbiếnthiêntheophươngthứctựnhiên.Sosánhtheocáchnàysẽkhẳngđịnhsứcmạnhcủathịtrườngmởvàtựdocạnhtranh.Nhữngnăm 1980, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha và Hi Lạp tham gia vào khối thịtrườngtựdo,ngaylậptứckinhtếTâyBanNhavượtlênngangbằngvớisáunướckýHiệpướcRome,cònBồĐàoNhavàHiLạpcũngtheorấtsát.Năm1995,banướcÁo,ThụyĐiểnvàPhầnLantrởthànhthànhviênkhốinàyvànềnkinhtếcủahọlậptứcthểhiệnxuhướngtăngtrưởng.Năm2004,mườinướctiếptheothamgiaLiênminhChâuÂuvànhanhchóngcóchuyểnbiếntích cực về kinh tế. Tương tự, năm nền kinh tếmạnh nhất ĐôngÁ (ĐàiLoan,Singapore,NhậtBản,HànQuốcvàHongKong)cũngđạtđượcnhiềubước tiếnvềkinh tếkhinới lỏngcácdây trói ràngbuộc thị trường.Đểsosánh,Prescottđưa racácnghiêncứuchỉ rõ táchại củabảohộ tới sựpháttriểncủaquốcgia.Từnăm1950đếnnăm2001,GDPbìnhquânđầungườicủaChâuÂutăng68%sovớiMỹ,ChâuÁsovớiMỹtăng244%,cácnướcMỹ La-tinh do đóng cửa thươngmại quốc tế đã chứng kiến sự sụt giảmtươngđối21%,trongkhivàonăm1950GDPcủacácnướcnàyvượtChâuÁđến75%.

Phươngphápsosánhnàycũngcóthểdùngđểlýgiảithựcnghiệmkinh

tếdướihìnhthứcHiệpđịnhThươngmạitựdoTrungMỹ(CAFTA).Từkhihiệpđịnhđượckýkếtvàotháng3năm2006,MỹbắtđầugiaothươngvớiElSalvador,Guatemala,NicaraguavàHonduras,kimngạchnhậpkhẩutừMỹvào các nước này tăngmạnh cùng dòng vốn đầu tư vào các ngành côngnghiệpmũinhọn.Trongcuốinăm2006,saukhithamgiaCAFTA,tổngkimngạchthươngmạicủaGuatemalatăng17%,mộtsựthayđổiđángkểsovớiconsố5%củanửanămđầu.NềnkinhtếNicaraguacũngcóbướctiếntươngtự.Từtháng4năm2006khinướcnàythamgiaCAFTAđếncuốinăm,kimngạchthươngmạiđãtăng20%sovớicùngkỳnăm2005.

Đây là những con số đau đầu, song chúng cùng với nhiều cuộc thựcnghiệmtựnhiênkháctrêntoànthếgiớichophépchúngtakiểmtramốiquanhệnhânquảgiữa thươngmại tựdovàphồn thịnhkinh tế.“Bảohộ làmộtbiệnpháphấpdẫn,”Prescottthừanhận,“nhưngnósẽnhanhchóngđậptantráitimkinhtếcủabấtcứquốcgianàokhôngcưỡnglạiđượcsựhấpdẫnấy.Ngượclại,cácquốcgiacamkếttựdocạnhtranhsẽđảmbảotươnglaikinhtếtươisánghơnchongườidân.”Tạisaobiêngiớikinhtếmở,thươngmạitựdovàcạnhtranhquốctếkhiếnmộtđấtnướcgiàucóhơn?Hơnhai thếkỷsau,PrescottlàmsốnglạicáinhìnthấusuốtcủanhàtriếthọcđạođứcAdamSmith:“Mởcửakinhtếgiúpconngườicóđiềukiệnsửdụngtàinăngkinhdoanhđểtạorathặngdưxãhội,thayvìdùngnhữngtàinăngđóđểbảohộnhữnggìđãcó.Thặngdưxãhộisinhratăngtrưởng,tăngtrưởnglạisinhrathặngdưxãhội,vòngtuầnhoànkhôngbaogiờchấmdứt.Ngườidânnướcnàocũngcóđộnglựccảithiệnđiềukiệnsốngvàởnướcnàocũngcónhữngngườitàigiỏidámchấpnhậnrủiro,songnếuthiếucơchếcạnhtranh,tấtcảđộnglựcvàtàinăngấysẽmãingủyên.”

***Tạisaosựbảohộcótổngbằngkhôngcủachủnghĩatrọngthươnglạitồn

tạidaidẳngvàtrànlanđếnvậy?Tôiđãchỉratínhphitrựcquancủacáclậpluậnvềbàntayvôhìnhhướngtừdướilên,điềuchỉnhcáchệthốngphứctạp,trongkhitrựcquankinhtếcủachúngtacóxuhướngnhìnnhậncáchệthốngcótổchứclàsảnphẩmcủamộtđấngsángtạotừtrênhướngxuống.Nhưngcòncómộtlýdoquantrọnghơn,dựatrêntâmlýxãhộitiếnhóatừsựtrungthànhvớinhóm:chúngtacóxuhướngtránhgiaotiếpvớingườikhôngcùngnhómvàbảovệnhómmình.

Chỉtrongmườinghìnnămtrởlạiđây,cácbầyđànhàngtrămngườiđãhợp thành các thị tộc hàng nghìn người, các thị tộc hợp thành các bộ lạchàngchụcnghìnngười,cácbộlạc tiếp tụchợpthànhcác thànhbanghàngtrămnghìnngười,vàcuốicùngcácthànhbanghợpthànhcácnhànướchàngtriệu người. Bước nhảy vọt về sản lượng lương thực và dân số xuất hiệnđồng thời với sự chuyển dịch từ bộ lạc sang thành bang đã tạo điều kiệnphâncônglaođộngxãhộinhằmpháttriểncảhaimặtkinhtếvàxãhội.Tầng

lớpthợthủcông,inấnchuyênnghiệpsẽlàmviệctậntụytrongcấutrúcxãhộidocácchínhtrịgiatổchứcvàđiềuhànhvànộpthuếđểnuôisốngtầnglớpđó.Nềnkinhtếnhànướchiệnđạitừđóhìnhthành.

Tâmlýbầyđàncủachúngtatiếnhóatrênchặnglịchsửnàyvàcùngvớinó,xuhướngbàingoạixuấthiện– trongnhóm tốt,ngoàinhómxấu.Vàothờiđồđá,khicácgiaoướcđạođứcbắtđầuphát triển,những thànhviên“trongnhóm”củamộtngườigồmcógiađìnhhạtnhân,giađìnhmởrộng,bạnbèvàngườithânquenmậtthiếttrongcộngđồng.Giúpngườikháccũnglà giúpbản thân.Cácnhómchủ trươngđoànkết nội bộvàđối khángvớinhómkhácsẽcólợi thếsinhtồnhơncácnhómbấtđồng,phânhóanộibộhoặc tiếp nhận bừa bãi người lạ vào nhómmà không xây dựng lòng tin.Chínhcácgiaoướcxãhộisâusắcđãpháttriểnnhưmộtphầntậphợphànhvi phảnứngđể tồn tại trongmôi trườngxãhội phức tạp, vì vậy chúng tamangtheomầmmốngcủatínhloạitrừnhómchođếntậnhômnay.Tínhcốkếtnộibộnhómđồngthờitạoraxuhướngbàingoạigiữacácnhómvàtrongbốicảnhkinhtếhiệnđại,nódẫnđếnchủnghĩabảohộvàchủnghĩatrọngthương.

***Adam Smith không hềmù quáng ủng hộ thươngmại. Thực chất, ông

thường hoài nghi về động cơ thực sự của người sản xuất. Suốt trong tácphẩmSự giàu có của các quốc gia, ông phê phán các “bè phái” – bộ sậuchínhtrịgồmcácdoanhnhân,chủnhàbăng,thươngnhânvàcácnhàtưbảncôngnghiệpluônvânglệnhchínhphủ–bởiđâylàmộtkhốiquyềnlựcphụcvụlợiíchriêngcủangườisảnxuấtthayvìlợiíchchungcủangườitiêudùng:“Nhữngláibuôncùnghộicùngthuyềnkhôngmấykhiđồngthuậnvớinhaudù trong cuộc vui hay trò tiêu khiển, songmọi tranh cãi của họ đều tựuchungở âmmưuchống lại côngchúnghoặcmột thủđoạn tănggiámới.”Ôngcũngkhôngchorằngtưlợiluônlàđứctínhtốt.Ôngcoitưlợinhưmộtphầnbảnnăngconngười(cùngvớilòngcảmthôngvànhiềucảmxúcthiênxãhộikhác),dođókhôngphảikhinàonócũngxấu.Ôngcũngkhôngbaogiờđảkíchnhữngkẻquáthamlamvàhámlợivì“chúngtakhôngđủchứngcứđểnghingờkhiếmkhuyếtcủanhữngngườiíchkỷ,’’vàcảnhbáo“dùởthờiđạinào,dườngnhưchâmngôncủacácvịchúatểloàingườiluônlàchỉnghĩđếnmình,khôngnghĩchongườikhác.”

Trongchúngta,cáitốtvàcáixấuluôntồntạiđanxen,dựavàonhauvàbiểulộrabênngoàitùythuộchoàncảnhxãhội.Môitrườngtraođổitựdohaibêncùngcólợisẽthúcđẩyhợptác,dùmỗibênbịchiphốibởitínhcạnhtranh.Miễnlàsự traođổidiễnra trungthực, tựnguyện,cảngườimualẫnngườibánđều thắngkhi thốngnhấtcácđiềukhoản thươngmạicó lợi íchtươnghỗ.Vìlòngíchkỷ,ngườimuatưởngmìnhmuađượcmónhờisovớisốtiềnbỏra;vìtínhthamlam,ngườibánnghĩmìnhthuvềnhiềutiềnhơnso

với sốhàngđemđi traođổi.Smithđã lýgiải điềunàybằngmộtđoạn rấtquan trọng trongSựgiàucócủacácquốcgia: “Chủhàng thịt,hàng rượu,hàngbánhkhôngchochúng tabữa tốivìhảo tâmmàvìmuốnthu lợi.Họchúýtớichúngtavì lòngvịkỷchứkhôngphảivị tha.Khôngthểđemsựcầnkípcủabảnthânranóichuyệnvớihọ,vìnhữngngườinàychỉquantâmđếnlợiíchcủahọmàthôi.”

Bằngcáchđểconngườitheođuổilợiíchcánhânnhưmộtxuhướngtựnhiên,cảquốcgiasẽtrởnênphồnthịnhnhưthểđượcdẫndắtbằngmộtsứcmạnhkỳdiệu.TrongSựgiàucócủacácquốcgia,hìnhảnhẩndụnổitiếngnhất trong lịchsử tư tưởngkinh tếChâuÂuđượcsửdụng lầnđầu tiênvàduynhất:

Mỗingườiđềucốgắngsửdụngđồngvốnanh taquản lýsaochohiệuquảnhất…Thựcchấtanhtakhôngcóýđịnhđónggópvàolợiíchxãhộivàcũngkhôngbiếtmìnhđónggópbaonhiêumàchỉlochosựantoàncủabảnthân.Khitiếnhànhcôngviệclàmănvớimụctiêutạoranhiềugiátrịnhất,anh tacũngchỉmuốnthu lợichoriêngmình.Trong trườnghợpnày,cũngnhưnhiều trườnghợpkhác,anh tađượcmộtbàn tayvôhìnhđịnhhướng,phấnđấuvìmộtcáiđíchchưabaogiờnghĩđến.Bằngviệctheođuổilợiíchcánhân,anhtathậmchícònđónggópchoxãhộihiệuquảhơnkhicóchủý.”

Nềnkinhtếkhôngphảidoconngườithiếtkế,nólàsảnphẩmcủahànhviconngười.Mộthệ thốngđượcbàn tayvôhìnhđịnhhướngcó tínhchấtphi tập trung,vì thếcấu tạophức tạpbên tronghệ thốngchỉ làphụphẩmkhôngchủđíchdobảnnăngsâukíncủacác tácnhânkinh tếsinhra.Đếnđây, chúng ta gặp lại quan điểm củaDarwin – điều gì sẽ xảy ra trong tựnhiênkhicácsinhvật theođuổi lợi íchcánhân,khônghềhaybiếthệquảkhôngchủđíchdohànhvicủamìnhgâyra:

Cóthểnói,quátrìnhchọnlọctựnhiênđangdiễnratừngngày,từnggiờởkhắpnơitrênthếgiớinhằmxemxéttừngbiếndịnhỏnhất,lọcracáixấuvàbảotồncáitốt.Quátrìnhnàydiễnraâmthầmvàvôhìnhbấtcứkhinàovàởđâucócơhội,trướcsựpháttriểncủamỗicơthểhữucơtrongmốiliênhệ với môi trường sống hữu cơ và vô cơ. Chúng ta không thể nhìn thấynhững thayđổi chậmchạpnàychođếnkhi thờigianđánhdấu sự chuyểnmìnhcủathờiđại,khiđóchúngtanhìnnhậnvềcáckỷđịachấtlâudàiphiếndiện tớimức,chúngtachỉ thấycácdạngsốngngàynaykhácbiệtvới thờixưa.

Bàntayvôhìnhvàchọnlọctựnhiênmạnhmẽvàănsâuvàotiềmthứcchúngtatớimứckhôngthểkhôngliêntưởngchúngtớicáclựctựnhiên,nhưlựchấpdẫn,lựcđiệntừhoặccáchệthốngcơhọcnhưbánhrăng,ròngrọc.Songchúngkhôngphải là lựchaymáymócbởikhôngcógì tácđộngđếncáctácnhântronghệthốngtheokiểunhânquảnhưvậy.Thayvàođó,bàn

tayvôhìnhcủaSmithvàchọnlọctựnhiêncủaDarwinlàsựmôtảquátrìnhdiễnramộtcáchtựnhiêntrongthiênnhiênvànềnkinhtế.Cơchếđằngsaubàntayvôhìnhvàchọnlọctựnhiênnằmđâuđótronghệthống–ngaybêntrongcáctácnhân–đólàlýdotạisaoSmithbỏcôngsứctìmhiểutínhđồngcảmvốncótrongconngườivàDarwinnỗlựcnghiêncứucáckhuynhhướngtựnhiêncủasinhvật.

AdamSmithchothấysựgiàucócủaquốcgiavàtínhhàihòacủaxãhộilàhệquảngoàichủđíchcủaquá trìnhcạnh tranhgiữaconngười.CharlesDarwinchỉ ra thiếtkếphức tạpvàcânbằngsinh thái làhệquảngoàichủđíchcủaquátrìnhđấutranhcánhângiữacácsinhvật.Nềnkinhtếnhântạolàbảnsaocủanềnkinhtếtựnhiên.

***Nềnkinhtếđượchìnhthànhtừdướilên,khôngphảitừtrênxuốngvàthị

trườngtựdođịnhhướngbởitiêudùngluôncôngbằngvàhiệuquảhơnthịtrường trọng thươngđịnhhướngbởi sảnxuất–chúng ta sẽchấpnhậnkếtluận tổng quát này ra sao?Nhiều người theo đuổi lý thuyết cực đoan chủnghĩatưbảnvôchínhphủchorằngcáchệthốngchínhtrịcuốicùngsẽthànhđồbỏđi(tươngtựvềhìnhthứcnhưngkhácvềnguyênnhânvàkếtquảsovớidựbáocủaKarlMarx).Cácdịchvụcôngcộngsẽdầndầnđượctưnhânhóavàcuốicùnghànhtinhcủachúngtasẽ trở thànhmột thị trườngtựdotoàncầu,khôngcònbiêngiớichínhtrị,kinhtế,khôngcòncácnhànướcthùđịch,tộiphạmsẽgiảmxuốngmứcthấpnhấtvàtrongthếgiớiđó,mọitranhchấp sẽ được giải quyết bằng thương lượng. Các nhà chuyển dịch nhânchủng–nhữngngười tinrằngmộtngàynàođóchúngtasẽ tiếnhóathànhcácrô-bốtsinhhọcmangbộgenekỹthuậtkhỏemạnhhơn,thôngminhhơn,sốnglâuhơn–thậmchícònvẽraviễncảnhthịtrườngtựdokhôngchỉlàmchủ thếgiớimàcòn lan tỏavàovũ trụkhi chúng tachinhphụcđượcmôitrườngsốngtrênSaoHỏa.Tiếpđó,họsẽthiếtlậpxãhộitrêncácvệtinhcủaSaoMộc,SaoThổvà trêncáchệmặt trờikhác;cuốicùng, sauhàng triệunăm,thiênhàsẽtrởthànhthịtrườnghợpnhấtcủacácnhàthámhiểm-thựcdân-thươngnhân.Nhữngngườitheothuyếtvịlaicòntưởngtượngbiếtđâusaumộttỷnămnữa,chúngtasẽchinhphụccácthiênhàkhácvàsauhàngchụctỷnămnữa,toànbộvũtrụsẽnằmtrongtayconngười.

Nhữngviễncảnhkhôngtưởngmớihấpdẫnlàmsao!Mộtthếgiớikhôngbiêngiới,khôngquốcgia.Khôngcòn tham lamvànghèođói!Tấtcảmọingườiđềulàanhem.NhưngnhưnhàhiềntriếtYogiBerratừngnói,“Tronglý thuyết, không có sựkhácbiệt giữa lý thuyết và thực tiễn.Nhưng trongthựctiễnthìcó.”

Đểgiữcho thị trường luôncôngbằngvà tựdo, chúng ta cầnmộtnhànướcchínhtrịthượngtônphápluậttrongđóquyềnsởhữuđượcđảmbảo,hệthốngtàichínhngânhàngantoànvàtincậy,kinhtếổnđịnh,cơsởhạtầng

vữngchắc,cácquyềncôngdânđượcbảovệ,môitrườngsốngtronglànhvànhiềuquyềntựdokhác:đilại,báochí,giaotiếpvàgiáodục.Chúngtacầnquânđộihùngmạnhđểbảovệnềnđộc lập trước sựxâmphạmcủangoạibang.Chúngtacầnđộingũcảnhsátcóuylựcđểbảovệquyềntựdotrướcsựxâmphạmcủanội thù.Chúng tacầnmộthệ thống lậpphápkhả thiđểlàmranhữngđiềuluậtcôngbằng.Chúngtacầnmộthệthốngtưpháphiệuquảđểthihànhhợptìnhhợplýnhữngđiềuluậtcôngbằngấy.

Hệthốngchínhtrị-kinhtế tốtnhấtđếnnaylànềndânchủtựdovà thịtrườngtựdotưbảnchủnghĩa.Tronghệthốngnày,tựdovềxãhộivàràngbuộcvềtàichínhkếthợphàihòavớinhaunhằmđemlạinhiềucủacải,tựdovàhạnhphúcnhấtchođạiđasốngườidân.

N

4

Gấutrúc,sảnphẩmvàconngườiăm1979,tôibắtđầuchơimônđuaxeđạp.Quanămsau,tôihammêtớimức bỏ tiềnmua hẳnmột chiếc xe đuaBianchi cao cấp nhậpkhẩutừItaliavớibộkhunglàmtừthépchịulựcképRaynolds531

siêunhẹ,siêubền,sơnmàuxanhngọccổđiển,lắpphụtùngCampagnolo’sSuperRecord(mộtsốđượckhoan lỗđểgiảmtrọng lượng),yênxebọcdanhãnhiệuBrooksvớiđinhtánbằngđồng,taynắmghiđôngbọcdakhâuthủcông,lốpxeloạisiêunhẹ,xíchlípđềulàmbằngtitanchophépgiảmtrọnglượngđếnmức tối thiểu.Đóđúng là chiếcxe trongmơgiúp tôi lướt trênđườngnhẹnhưbay.

Tôikhônghìnhdungđượcchiếcxecòncóthểhoànthiệnđếnmứcnào,cũngnhưxuhướngtrênthịtrườnglúcđócóthểthayđổibằnglýdovàcáchthứcnàokhác.Trênthịtrườngxeđạpđua,Reynolds(vàColumbus)lànhàsảnxuấtkhung thépốnghàngđầu,Campagnolochiếmlĩnh thị trườngphụtùngvàEuropean Imports là thươnghiệuđượcưachuộngnhất.MộtchiếckhungxedánnhãnReynoldshoànhảomàuxanhnhạtvớidòngchữvàngánhkimlàmơướccủakhôngíttayđua.Mộtchiếc“Campy”đượcvínhưsựsiêu kết hợp của các phụ tùng xe kể từ khi tay đua người Italia TullioCampagnolobiến thất bại trong cuộcđuavì chiếcxeđạphỏng thànhmộtmộtnhàmáysảnxuấtnhữngchiếcxeđượccoilàbiểutượngcủasựchuyênnghiệp.ThiếuphụtùngCampytrênxecũnggiốngnhưkhôngcạonhẵnđôichânkhitrởthànhtayđuathựcthụ.Xuhướngnàytồntạisuốthàngthậpkỉvàaicũngbiếtđộnglựclịchsửsẽkhiếnthịtrườngmẫncảmvớimọithayđổi.Nhưngliệuđiềuđócóđúngkhông?

Hoàn toàn sai. Đến giữa những năm 1980, chúng ta đã có những bộkhungxeđạplàmbằngnhôm,titan,sợicác-bonhayhợpchất.Nhữngchiếcpê-đantrợlựcđờimớiđãthaythếgầnnhưhoàntoànnhữngchiếcpê-đanxỏngón,nhữngchiếcyênxebằngnguyênliệutổnghợpcóđệmlótthoảimáiđãthaythếnhữngchiếcyênnặngbằngda,nhãnhiệuCampyđượcưachuộngmột thời khó lòng sống sót trước sự tấn công dữ dội từ đối thủmới nổiShimanocủaNhật-côngtymanglạinhiềutiếnbộvềmặtthiếtkếvàchấtlượngcủaphụ tùngxe,vượtxa tất cảnhữnggìCampyđãcó,đángchúýnhấtlàhệthốngSIS(Dura-AceShimanoIndexShifting)chophépkhóachặtởmỗinấctốcđộvàdichuyểncácnấctừgióngdướiđếnchắnbùn(dođó

4

hạnchếviệccuarơphảirờitaykhỏighiđông).Shimanocũngnângcấptừ10bánhrăngtốcđộlênthành12,14,16bánhrăng.Mộtthị trưởngdườngnhưđãđitheoquỹđạonhờđộnglựclịchsửvàsựthốngtrịcủamộtvàicôngtyhóaralạidễbịtổnthươngtrướcsứcmạnhbênngoàivàcạnhtranhsángtạohơnchúngtatưởngnhiều.

***Thị trường làkếtquảcủahàng loạtsựkiệnngẫunhiên liên tiếp–một

chuỗitìnhcờ,haythịtrườnghìnhthànhnhờnhữnglựctấtyếucủathếgiớivậtchất,kinhtếvàxãhội–mộtquyluật?Nếuchúngtacóthểtualạicuốnbănglịchsửkinhtế,liệucuốicùngcácthịtrường,ngànhnghề,doanhnghiệpvàsảnphẩmcógiốngnhưhiệnnaykhông?

Đâylàmộtcâuhỏihócbúaliênquanmậtthiếtđếnnhữngvấnđềngoàiphạmvikinhtếhọc.Thídụ,sựtồntạicủachúngtađượcđịnhtrướctừthuởsơkhaivũtrụnhờsựnhàonặnđặcbiệtcủacácquyluậttựnhiênhaychúngtađơngiảnchỉlàmộtbiếncốcủalịchsử,làsảnphẩmcuốicùngtrongmộtchuỗingẫunhiêndườngnhưkhôngcóhồikết?Vấnđềgâytranhcãiởđâylàđiềugìtấtyếuxảyravàđiềugìtìnhcờxảyra–điềugìphảiđếnvàđiềugìcó thểđến.Nóichuẩnxáchơn, tình trạnghiện tạicủacácsựvật làcái tấtnhiên–khôngthểnàokhác,haycáingẫunhiên–cóthểđãkhác?

CâuhỏinàyđượcđặtratừthờiAristotlenhưnggầnđâylạitrởnênnổitiếngnhờcuốnCuộcsống tuyệtvờidoStephenJayGouldviếtnăm1989.Gouldgiảđịnhnếucuốnbăngsựsốngđượctuangượctrởlạithờiđiểm530triệunămtrướckhinhữngsinhvậtđầutiênđểlạidấuvếttrênnhữngvỉađáphiếnsétBurgessởCanadavàthêmvàođómộtvàisựkiệnngẫunhiênthìloàingườigầnnhưkhôngthểtiếnhóanhưngàynay.Đểcuốicùngtrởthànhloàingườihiệnđại,cầnphảicóhàngtriệuđiềukiệntrongquákhứ.Mỗisựkiệntrongchuỗiđềucónguyênnhânriêngvàdođóđềumangtínhxácđịnh,songkếtquảcuốicùnglạikhôngthểđoántrướcdosựtácđộngcủarấtnhiềuyếu tố ngẫu nhiên.Gould tin rằng cái ngẫu nhiênmạnh đếnmức chỉmộtthayđổinhỏởgiaiđoạntrướccũngsẽảnhhưởnglớnđếncácgiaiđoạnsau.

Điềutôiđềcậpđếnkhôngphảilàsựtùyý(EphảixuấthiệnsaukhiAđãchuyểnthànhD)màlànguyênlýtrungtâmcủalịchsử–sựtiếpliên.Mọiluậngiảivềlịchsửkhôngthểsuyra từcácquyluật tựnhiênmàphảidựatrênmộtchuỗisựviệckhôngthểđoántrước,trongđómộtthayđổidùnhỏnhấtcũngảnhhưởngđếnkếtquảcuốicùng.Kếtquảcuốicùngnàysẽphụthuộcvàohoặccótínhtiếpliênvớinhữnggìđãxảyratrướcđó–nhưmộtchữkíxácthựckhôngthểtẩyxóacủalịchsử.

Nhà vật lý học Edward Lorenz cũng nắm bắt được sứcmạnh của cáingẫunhiêntrongbàibáonổitiếng“MộtcánhbướmkhẽđậpởBrazilcóthểgâyracơnlốcởbangTexas?”“Hiệuứngcánhbướm”chothấynhữngbiếncố lịch sửbất thường ảnhhưởng lớn lao tới việcnghiên cứu cácquy luật

chungvàcácnguyênlýcủavũtrụ.Gouldđã lấyngóntaycáicủa loàigấu trúc làmhìnhmẫuchosựngẫu

nhiên.Trongbài luậnnăm1978“Ngóntaycáiđặcbiệtcủa loàigấutrúc,”Gouldchỉrõngóntaynàykhôngtuântheoquyluậttạohìnhthiếtyếucóthểđoánđịnhcủa tựnhiênmà làmộtngẫu tác trongquá trình tiếnhóa.Thựcchất,ngóntaycáicủaloàigấutrúcchínhlàthídụvềthiếtkếtheochiềutừdướilên,mộtsảnphẩmcủaquátrìnhtiếnhóavớitấtcảnhữngcôngcụsinhhọcsẵncó.Mộtnhàthiếtkếthôngminhtừtrênxuốnghẳnđãtạochogấutrúcmột ngón tay đẹp và hữu dụng hơn nhiều để tước lá khỏi cành non.Ngóntayloàigấutrúcdùngđểtướcláđượcgọilà“ngóncái”,nhưngthựcchất đó chỉ làmột đoạn xương cổ tay kéo dài hình hạt vừng có thể xoayđược.Bàntaycủagấutrúcđãcónămngóncốđịnhtạicácvịtrínhờcáccơ,dâychằng,vàcácdâythầnkinh,đượchoànthiệntrongquátrìnhtiếnhóađểcóthểquắptừtrướcrasaugiốngnhưcácloàigấuvàđộngvậtănthịtcóvúkhác.Nói cáchkhác, ngón tay thừa của loàigấu trúckhôngđược thiết kếthôngminhmàhìnhthànhtừnhữngbộphậncósẵndolịchsửbantặng,đólàđoạnxươngcổtayđãthayđổichứcnăngsửdụng.Sovớichúngta,cóthểngóntaycáinàythậtvụngvềvàbấttiện,songnólạiđủđểgiúpgấutrúcháilácây.Dođó,khôngcólýdogìkhiếntoànbộbàntayloàigấutrúcbịthayđổitrongquátrìnhchọnlọctựnhiên.

***Trongkinh tếhọc,quá trình tiếnhóanàyđượcgọi là lốimòn lệ thuộc

haythencàilịchsửnhằmdiễntảviệccácthịtrườngthườngphụthuộcvàolốimònchúngđangđitrênhoặcbịkhóachặttrongcáckênhvậnhànhhiệntại. Khái niệm lối mòn lệ thuộc được nhà kinh tế học trường Đại họcStanfordPaulDavidđưaratrongbàibáogâytiếngvanglớnnăm1985“Cliovàýnghĩakinh tếcủabànphímQWERTY”,bàibáokhiến loạibànphímnày trở thành huyền thoại.Vềmặt kỹ thuật,David định nghĩa lốimòn lệthuộcnhưmột“đặc tínhcủacácquá trìnhđộng,ngẫunhiênvàkhông thểđảongược,trongđógồmcảnhữngquátrìnhcóthểđượcxemlà‘tiếnhóa’.”Nóingắngọnhơn,đóchínhlànhữngvấnđềlịchsử.

MộtthídụvềlốimònlệthuộclàHiệuứngbánchạynhấtchúngtađãđềcậpđếntrongphầnmởđầu,theođóngườigiàusẽcànggiàuhơn.Suyrộngra,lốimònlệthuộcchothấycáccôngtysớmbướcchânvàomộtlĩnhvựcsẽcólợithếđiđầusovớicáccôngtygianhậpsau.Lợithếcạnhtranhnàycóđượcnhờrấtnhiềuyếutố.Thídụ,môhìnhhiệuquảkinhtếtheoquymôchỉrõ chi phí cốđịnh sẽđượcphânbổ trongquá trình sảnxuấtnên càng sảnxuấtnhiềubạncàngcókhảnănggiảmgiá thànhcủasảnphẩmhoàn thiệnđếntayngườitiêudùng,nhờđócóthểchiếmđượcthịphầnlớnhơn.Trướchết,điềunàygâyrahiệuứngsốđông, thuhútngười tiêudùng(trừnhữngngườiđãcólựachọntrước)đếnvớicácsảnphẩmhọcholàdễmuanhấtxét

trêncácyếutốgiácảvàsựtiệnlợitrongmuasắm.Thứhai,điềunàygâyrahiệuứngmạnglưới–khicácnhàsảnxuấtvàphânphốidựđoánảnhhưởngcủahiệuứngsốđông,họsẽsảnxuấtvàdựtrữnhữngsảnphẩmđượcđánhgiásẽcócầucaonhất.Vòngphảnhồisẽhìnhthànhkhinhữngsảnphẩmphổbiếnnhấtđượcsảnxuấtvớisốlượnglớnnhất,khiếnchúngđượcngườitiêudùngtiêuthụnhiềuhơn,thúcđẩyviệcsảnxuấtnhiềuhơnvàcứtiếptụcnhưvậy.

Việccóthêmnhiềungườisửdụngmộtsảnphẩmsẽhìnhthànhxuhướngtiêudùngcốđịnhvàđiềunàycó thểcản trở sựphổbiếncủanhữngcôngnghệkhác,dokhôngtươngthíchvềmặtvậtchấthoặcdosứccảncủachiphíchuyểnđổi.NếuhệđiềuhànhWindowsgiúpMicrosoftchiếmđượcthịphầnđángkểtrênthịtrườngvàsảnphẩmnàyhạnchếviệcsửdụngnhữnghệđiềuhànhkhác,khiđónhữngngườiđangquensửdụngWindowssẽkhôngmuốnchuyển sang hệ điều hành khác.Khimột nhà sản xuất đã xây dựng đượcmạnglướingườitiêudùng,dùđốithủcótungrasảnphẩmvớichấtlượngtốthơn và giá cả thấp hơn, nó vẫn có khả năng cạnh tranh để tồn tại vì thịtrườnglúcnàyphụthuộcvàoconđườngdonhữngngườiđitrướcđãvạchra.Đâychínhlàđiểmcânbằng,tốiưuhayổnđịnhtạmthờicủathịtrường.

Xétvềmặtkỹthuật,sựtrungthànhvớicôngnghệcũđôikhicũngđượcgọi là trạng thái cânbằngNash,một khái niệmdonhà toánhọcđoạt giảiNobelJohnNashđưara(tên tuổiôngsốngmãivớibộphimTâmhồncaođẹp),theođó,haihoặctrênhaingườichơisẽđạttớitrạngtháicânbằngkhikhôngaicóthểghithêmđiểmbằngcáchđơnphươngthayđổichiếnthuật.Nếu mỗi người chơi chọn một chiến thuật sao cho những người còn lạikhôngthểghiđiểmdùcóthayđổichiếnthuật,trongkhitấtcảnhữngngườichơicònlạiđềugiữnguyênchiếnthuật,khiđócáchsắpxếpnhữnglựachọnchiếnthuậtnàyđượccoinhưđạttớicânbằng.Ápdụngvàokinhtếhọc,thịtrườngsẽđạttớiđiểmcânbằngkhiviệcgiữnguyênchiếnthuậtcólợihơn(hoặcđượccho làcó lợihơn)việc thayđổichiến thuật.Dođó,cácngànhnghề,tậpđoàn,doanhnghiệpvàconngườisẽđạttớiđiểmcânbằngtạiđóviệcthayđổichiếnthuậtkhôngđượcưathích.

Trong một khái niệm liên quan trực tiếp hơn đến kinh tế học, việcchuyểnđổisảnphẩmnhưvậyđượcgọilàkhôngcóHiệuứngPareto.KháiniệmnàyđượcnhàkinhtếhọcngườiItaliaVilfredoParetođưaratrongcácnghiêncứuvềhiệuquảcủathịtrường.Câuhỏiđặtraởđâylà:cóphảithịtrườngtựdocạnhtranhhiệuquảvìtốiưuhóađượcnhữngsảnphẩmcóchấtlượngtốtnhấtvớimứcgiáthấpnhất?Đểtrảlờicâuhỏinày,Paretochỉrabốnhìnhthứcthươngmạihìnhthànhtrên thị trường: thắng– thắng(tấtcảnhữngngườithamgiađềuđượclợi),thắng–khôngthua(mộtsốngườithamgia được lợi còn những người khác không được lợi cũng không bị thiệt),khôngthua–thua(nhữngngườithamgiakhôngaiđượclợinhưngcómộtsố

ngườibị thiêt),và thắng– thua(mộtsốngười thamgiađượclợi trongkhinhữngngườikhácbịthiệt).LýthuyếtcủaParetochorằngsaucùngcácbênchỉtiếptụccáchoạtđộngthươngmạikhicảhaibênthamgiacùngđượclợihoặcmộtbênđượclợivàbênkiakhôngbịthiệt,tứclà,hoặcthắng–thắnghoặcthắng–khôngthua.Cuốicùng,thịtrườngsẽcânbằngtạimứctốiưucủahìnhthứcthắng–thắnghoặcthắng–khôngthuavàkhôngthểtiếnhànhhoạtđộngthươngmạinàohiệuquảhơnmàkhôngkhiếnaiđóbịthiệthại.Nếuđịnhnghĩakinhtếhọclàsựphânbổcácnguồnlựckhanhiếmcókhảnăngthaythếnhau,vớimộtnhómcánhânvàmộtnhómnguồnlựcchosẵnđểlựachọn,việcchuyểndịchtừsựphânbổnàynàyđếnsựphânbổkhácđemlạilợiíchchoítnhấtmộtcánhânvàkhônglàmaibịthiệthạichínhlàmộthoànthiệnPareto.Khikhôngcócáchphânbổnàohiệuquảhơn,cáchphânbổnguồnlựchiệntạiđượccoilàcóhiệuquảPareto.

Cácđiểmcânbằng,hiệuquảvàtốiưunàycónhiềunéttươngđồngvớiCácchiếnlượcổnđịnhtiếnhóatrongthuyếttiếnhóa,theođó,khimộtchiếnlượcđãđượcmộttậphợpcáccánhânchấpnhậnchắcchắnnósẽđánhbạinhữngchiếnlượcthaythế.Trongthídụvềloàigấutrúc,cáchtướclá trúckhỏicànhbằngđoạnxươngcổtaybiếnđổiđãđượcchọn–mặcdùđâychỉlàthiếtkếdướimứctốiưu,nóvẫnhiệuquảhơnviệcsửalạicảbàntaychỉđểgiúpmộtngón taycái tiếnhóa.Ngón taycáicủa loàigấu trúcchính làmột chiến lược ổn định tiến hóa.Bàn phímQWERTY cũng làmột chiếnlượcnhưvậy.

Năm1873,ChristopherLathamSholebánbảnquyềnbằngsángchếmáyđánhchữ, trongđócó cảbànphímQWERTY,chohãngE.Remington&Sons.Năm1882,ViệntốckívàmáychữđượcL.V.LongleythànhlậptạiCincinnati.Dùcóvô sốcách sắpxếpbànphímkhácnhau,bàđãchọnhệthống QWERTY. Chương trình đánh máy của bà ngày càng thành công,phương pháp giảng dạy của bà được chấp nhận rộng rãi và trở thành tiêuchuẩncôngnghiệp,thậmchíhãngRemingtoncònđưanóvàochươngtrìnhhọc tại những trườngdạyđánhmáymớimở.Sauđó, vàonăm1888,mộtcuộcthiđãđượctổchứcđểsosánhphươngthứcđánhmáycủaLongleyvớiđối thủ cạnh tranh của bà, Louis Taub, người sử dụng kĩ thuật đánhmáykhác trên một bàn phím phi-QWERTY. Học trò xuất sắc của bà, FrankMcGurrin,đãchiến thắngbằngcáchghinhớcácphímQWERTYvàđánhmáybằngphươngthứccảmnhậnphím(touchtyping).SựkiệnnàyđượcrấtnhiềungườibiếtđếnvàphươngthứccảmnhậnphímđãnhanhchóngđượcnhữngnhânviênđánhmáyởMỹlựachọn.BànphímQWERTYtrênmáychữRemingtontrởnênthôngdụngtớimứcviệcphânbổlạicácphímhiệuquả hơn là cảmột cuộc cáchmạng.Dù sao, câu chuyệnnày chỉ là huyềnthoại,vậysựthậttừngàyđóđếnnayrasao?

Theo huyền thoại này, bàn phím QWERTY được thiết kế cho những

chiếcmáychữthếkỉXIXvớicơchếgõđãquáchậmsovớitốcđộngóntayconngười–cácphímcóthểkẹtngaylậptứcnếusửdụnghếtkhảnăngcủacácngón tay.Mặcdù70%các từ tiếngAnh có thểviết ra từ các chữ cáiDHIATENSOR,khinhìnvàobànphímtacóthểthấyhầuhếtnhữngchữcáinàykhôngnằmởvị trí gõmạnh (hàngphímchínhđượcgõmạnhbởihaingón tay trỏ). Thực chất, tất cả các nguyên âm trên bàn phímQWERTYđượcxếpxanhữngvị trí gõmạnhnhất, chỉ chiếm32%hàngphímchính.Chỉcókhoảng100từđánhmáyđượctừriênghàngphímchính,trongkhiđóbàntaytráiyếuhơnphảiđánhtrên3000từmàkhôngdùngđếnbàntayphải.NhìnvàobànphímtacũngcóthểthấysựsắpxếpphímcơbảngiốngnhưchuỗiAlphabet(trừcácnguyênâm)DFGHJKL,donhữngthửnghiệmtrướcđâychothấyviệcsắpxếpbànphímtheothứtựbảngchữcáinàygiúpđánhmáynhanhhơn.Nhữngnguyênâmđãđượcbỏrađểgiảmtốcđộđánhmáynhằm tránh làm kẹt phím. Vấn đề này cuối cùng cũng được khắc phục,nhưngQWERTYlạiquálúnsâuvàohệthống(quasáchhướngdẫn,nhữngkĩ thuậtgiảngdạy,vànhữngnhucầuxãhộikhác)đếnmức trừkhinhữngcông tymáy tínhcùngvớinhữnggiáoviênđánhmáy, sáchhướngdẫnvàphầnđôngnhữngngườiđánhmáyđồngthờiquyếtđịnhthayđổi,chúngtavẫnsẽbịgắnchặtvớiQWERTYkhôngbiếtđếnbaogiờ.

CâuchuyệnvềnguồngốcvàsứcsốngbềnbỉcủabànphímQWERTYtrở thành thídụđiểnhìnhvề lốimònphụ thuộcđếnmứcrấtnhiều tácgiảđemnókểđikểlại.DựavàocáccôngtrìnhnghiêncứucủaDavidvàGould,cácnhàkinhtếhọc,bìnhluậnxãhộivànhàbáonhiềulầnnhắcđếnhuyềnthoạinàynhư thểđó làmộtquy luật kinh tế trongđó lịch sử chi phối thịtrường,vàthànhcôngcủathịtrườngphụthuộcvàoyếutốmaymắnhơnlàchất lượng sảnphẩm.Song,nếu lốimònphụ thuộc làđộng lựcmạnhđếnvậytrongnềnkinhtế,tạisaolạikhôngcóhàngchục,hàngtrămvídụminhchứng?CâutrảlờicólẽlàcâuchuyệnvềQWERTYquáhoangđường.DùđúnglàQWERTYđếnvớichúngtanhờhàngloạtnhữngsựkiệnngẫunhiênvàtrùnghợp–haychínhlànhữngvấnđềlịchsử–loạibànphímnàykhônghề có chất lượng dướimức tối ưu.Dường nhưQWERTY cũng nhanh vàhiệuquảnhưbấtkìloạibànphímnào,dođónócónhiềunéttươngđồngvớingóntaycáihiệuquảcủaconngườihơnlàngóncáikìlạcủaloàigấutrúc.

Đểkiểmchứnghiệuứnglốimònphụthuộc,ngườitathườngsosánhbànphím QWERTY với bàn phím giản lược DSK (Dvorak SimplifiedKeyboard)doAugustDvoraksángchếnăm1936–loạibànphímđượccholàhiệuquảhơncáchbốtrídướitốiưucủaQWERTY.NếubànphímDSKthựcsựsiêuviệthơn,tạisaokhôngcóthịtrườngdànhchonó?Lốimònphụthuộc vàoQWERTY là câu trả lời thường được đưa ra – có quá ít ngườiđượcđàotạođểbiếtsửdụngbànphímDvoraknênkhôngcónhucầuđốivớithiếtkếưuviệtnàyđỏihỏicácnhàsảnxuấtđápứng.

Tuynhiên,lờigiảithíchnàykhóđứngvững.NhữngnghiêncứulịchsửgầnđâychothấybanđầuSholeschỉthiếtkếQWERTYđểkhắcphụchiệntượngkẹtbànphím,khôngphảibằngcáchgiảmtốcđộđánhmáy,màbằngcáchtáchcácphímcócáckýtựtrênthanhchữgầnnhaudướibàntrượtmáychữ(chẳnghạn,ôngđãtáchphímTvàHraxanhau.)CáchbốtríbànphímQWERTYthựcsựlàkếtquảcủaquátrìnhnghiêncứutầnsuấtsửdụngcáccặp chữ cái. Bàn phím này ra đời không phải để cản trở những người cónănglựcđánhmáynhanh,vượtquákhảnăngđápứngcủacácloạimáychữthờibấygiờ.

Thực ra, hai nhà kinh tế học Stan Liebowitz và StephenMargolis đãkiểmtrakếtquảcủacáccuộc thửnghiệmcho thấybànphímDvorakhiệuquả hơn QWERTY, và đưa ra những kết luận không mấy dễ chịu vớiDvorak.Chẳnghạn, trongmột nghiên cứu,Dvorak đã so sánh nhữnghọcsinhởnhữngđộtuổikhácnhau, từnhữngtrườngkhácnhau, từnhữnglớpvới thời gian học dài khác nhau, làm những bài kiểm tra đánhmáy khácnhau.“Bấtkìai,khôngcầnphảilàmộtnhàkhoahọc,cũngcóthểnhậnrarằngnhữngsosánhđókhôngphải lànhững thửnghiệmđượckiểmđịnh,”Liebowitz và Margolis nhận xét đầy mỉa mai. Ngoài ra, những kết quảthườngđượctríchdẫncủamộtcuộcthửnghiệmnăm1944trongHảiquân,đặt nền móng hoàn chỉnh cho nhận định bàn phím Dvorak ưu việt hơnQWERTY hóa ra cũng chỉ do xào xáo mà có. Ban đầu, Liebowitz vàMargoliskhôngtìmthấyvănbảnnàonóivềnghiêncứutrongHảiquânnàynênkếtluậnrằng“cóthểđâylàmộttrườnghợptrongđómộttácgiảdựavàoýkiếnđánhgiácủamộttácgiảkhác,ngườinàylạidựavàođánhgiácủamộtngườikhácnữavàcứnhưvậymàkhôngaibiếtýkiếngốc.”Cuốicùng,khitìm thấymột bản copy trên gác xépmột ngôi nhà trongmột nông trại tạiVermont, trụ sở của tổ chức Dvorak International, họ mới khám phá ranghiêncứunàykhôngphảicủaaikhácmàchínhlàcủaviênđạiúyhảiquânAugustDvorak,điềunàykhiếnchonhữngdữliệucủaôngcàngđángnghingờ.Nghiêncứucủaôngmắcnhiềulỗivềphươngphápluận.Nhữngnhânviên đánh máy trong Hải quân có thời gian đào tạo sử dụng bàn phímQWERTY và Dvorak khác nhau, và điểm số đánh máy ban đầu của hainhómcũngđượctínhkhácnhau.Tồitệhơn,bangườiđánhmáytrongnhómQWERTYcóđiểmsốcuốicùnglàkhôngkýtựtrênphút–kếtquảvôlýnàyđượcsuyrabằngcáchtínhtoántốcđộđánhmáytrungbìnhvớibànphímQWERTYmàtheoướctínhcủaLiebowitzvàMargolis,tốcđộnàyđãbịhạthấptớimộtnửasovớithựctế.Cuộcthửnghiệmnàykhôngtrungthực!

SựthậtlàbànphímQWERTYđủtốtđểphụcvụcôngviệcvàchắcchắncó thểđịch lạibấtcứđối thủnào,khôngphảibằng lốimòn thị trườngbấtcôngmàbằngchất lượng tươngđươnghoặcưuviệthơn.Vàocuối thếkỷXIX,có rấtnhiềucuộc thiđánhmáyvớinhữngcáchsắpxếpchữcái trên

bànphímkhácnhauvànhiềungườicóthểđánhmáybằngphươngthứccảmnhậnphím,duychỉcóQWERTYđápứngđầyđủcáctiêuchuẩnhoạtđộng.LiebowitzvàMargolisđãsưutầmđượcbàitườngthuậtmộtcuộcthidiễnravào tháng támnăm1888đăng trên tờNewYorkTimes–chỉvài tuầnsauchiếnthắngcủaMcGurrintạiCincinnati–trongđóthísinhMayOrrđạtkếtquả 95,2 từ/phút, một thí sinh khác mang tênM. Grant đạt kết quả 93,8từ/phút,FrankMcGurringiànhchiếnthắngsítsao:95,8từ/phút.

Lịch sử có tínhquyết địnhvà chất lượng cũngvậy.Có thểQWERTYchưaphảilàgiảipháptốiưunhưngnókhônghềthuakémbấtkỳđốithủnàotừxưatớinay.QWERTYkhôngphảilàmộtbànphímhoànhảonhưngnóđủtốtđểphụcvụcôngviệc.

Hàmýsâuxacủalíthuyếtlốimònphụthuộclàthịtrườngsẽkhônghiệuquảvàkhôngthểcungứngnhữngsảnphẩmtốtnhấtnếuchúngtađểmặcnótiếnhóatừdướilên,thiếuvắngsựquảnlýtừtrênxuống.TrongmộtbàiviếtđăngtrêntờScientificAmericannăm1990,nhàkinhtếhọcBrianArthurđãlưuývềnhữngtáchạicủalốimònphụthuộc:“Mộtkhinhữngsựkiệnkinhtếngẫunhiênđãlựachọnmộtconđườngnàođóthìsựlựachọnnàycóthểsẽkhôngbaogiờđổithaybấtkểlợi thếcủanhữngconđườngkhác.”PaulDavid,ngườiviết nênhuyền thoạiQWERTY,cũngnhậnđịnhvềhậuquảcủaviệcthiếtkếbànphímnày:“Cạnhtranhkhithiếuvắngthịtrườngtươnglaihoànhảosẽkhiếnngànhcôngnghiệpbịtiêuchuẩnhóaquávộivàngtrênmộthệthốngsailầm,nơimàviệcraquyếtđịnhphitậptrungsauđóđãđủsứcnắmgiữnó.”

Theocáchlậpluậnnày,nếuIBMbướcvàothịtrườngmáytínhcánhânđầu tiên, cácđối thủkhác sẽbị loạikhỏi thị trườngmột cáchkhôngcôngbằng.NhàkinhtếhọcPaulKrugmancũnglậpluậntươngtựkhiôngdiễntảvềhuyềnthoạiQWERTY:“Bạnđangdùngloạimáytínhnào?Cólẽlàmộtchiếc dòng IBM. Tại sao bạn lại dùng nó? Có lẽ vìmọi người đều dùngIBM.Cóphảimọingườiđềudùng IBMvìnó là loại tốtnhất?Rõ ràng làkhông.Vậythìtạisao?Vìnócólợithếbanđầunênlượngmuangàycànggiatăng.Lợithếbanđầunàylàgì?Suốt40nămqua,hàngnghìnđạilýbánhàngluônnói:‘KhôngaiphásảnvìmuaIBM.‘ThếmớicótrườnghợpcủaVHSvàBetamax…”Cũngvới cách lập luận tương tự,vìDOS làhệđiềuhànhđầutiên,cácđốithủkhácnhưMacintoshsẽbịloạirakhỏithịtrườngmột cách không công bằng. Nhà đồng sáng lập tập đoàn Apple, SteveWozniak,thựcchấtđãvinvàohuyềnthoạiQWERTYkhiphátbiểu:“CũnggiốngnhưbànphímDvorak,hệđiềuhànhcaocấpcủaAppleđãthuatrongcuộcchiếnchiếmthịphần.”Vậythì,hầuhếtmọibấtbìnhđẳngkinhtếđềulàhậuquảcủathịtrườngkhôngcôngbằng,hìnhthànhtừdướilên,bịnhữngsựkiệnngẫunhiênchiphối.Thịtrườngnàycóthểkhắcphụcbằngsựquảnlýtừtrênxuống.Krugmanđãkếtluận:“KhiquyluậtQWERTYcònthống

trịthếgiới,khôngthểnàotintưởngvàothịtrường.”Tuynhiên,nhưchúng ta thấy,đâykhôngphải là thếgiớicủaquy luật

QWERTY.CáchlậpluậntrênkhônghợplýbởiIBMkhôngcònthốngtrịthịtrườngmáytính,DOSkhôngphảilàhệđiềuhànhduynhấtvàkháchhàngcũng không quá chung thủy vớiDOS bởi phần lớn đã chuyển sang dùngWindows.ChúngtathậtmùquángnếukhôngnhậnthấyhầuhếtcáchệđiềuhànhngàynayđềucógiaodiệnbóngbẩybắtchướccácthiếtkếbanđầucủaMac.Chưahết,ngàynaymáytínhđãthaythếmáyđánhchữvànhữngchiếcmáytínhcánhânnhỏgọnđã thaythế loạimáytínhkhổnglồ– tráingượcvớiquyluậtlốimònphụthuộc.

Tôikhônghềphủnhậnvaitròcủayếutốlịchsử.Tấtnhiên,lịchsửcótầmquantrọngriêng.Thencàilịchsửvàlốimònphụthuộclànhữnghiệntượngcóthật.Thídụ,chúngtavẫnsửdụngphím“shift”(dịchchuyển)trênbànphímđểviếthoacácchữcáitrongkhikhôngcóthứgìbêntrongmáytính cần phải đổi chỗ; chúng ta vẫn gõ phím “return” (quay lại) trong khikhông cần đặt thứ gì về vị trí cũ.DùQWERTYcó lịch sử phát triển đầyngẫu nhiên, thực tế cho thấy nó đủ khả năng thống lĩnh thị trường. NếuDvorak (hoặc một loại bàn phím nào khác trong tương lai) ưu việt hơnQWERTY,nósẽcóđủsứcchốnglạiđàquaycủabánhxelịchsửđểđạttớicânbằngNash,hoànthiệnPareto,haychiếnlượccânbằngtiếnhóa.Cáchệthốngcôngnghệ,cũnggiốngnhưcáchệthốngsinhhọc,địnhhìnhcáchìnhtháivàchứcnăngnhờsựkếthợpcủatínhhiệuquảvàyếutốlịchsử.Tốiưuhaykhôngtốiưuchưaphảilànhântốquyếtđịnhduynhất.

***Tuy nhiên, sự thật về huyền thoạiQWERTYkhông hề phủ nhận khái

niệmlốimònphụthuộc.Chúngtađơngiảnchỉchuyểnđiểmmấuchốtcủamôhìnhsinhhọcnàytừsứcmạnhcủacáingẫunhiênsanghiệulựccủacáitấtnhiên.Sựcânbằngvàngữcảnhphùhợpchínhlàchìakhóachovấnđề.

Trongmộtnghiên cứu thựchiệnnăm2001về tính tiêu chuẩnhóa củakhoảng cách đường ray xe lửa, nhà nghiên cứu lịch sử kinh tế DouglasPuffertđãchỉracáchđạtđếnsựcânbằngđó.Khoảngcáchgiữamộtcặpraylàtùyýsongcầncómộtchuẩnmựcgiúpcáchãngtàuvàcơquanchínhphủthúc đẩy thươngmại, giảmchi phí, hoàn thiện dịch vụ và tăng lợi nhuận.Hiệuứngmạnglướicủacácvòngtrònphảnhồiđã thuyếtphụcngười tiêudùngchấpnhậnmột tiêu chuẩnchung.Theo lý thuyết lốimònphụ thuộc,quathờigianmộttiêuchuẩnduynhấtsẽđượcthiếtlập,nhưngthựctếkhôngphảivậy.AustraliavàArgentinacó tớiba tiêuchuẩnđườngray theovùngkhácnhau,dùaicũngbiếtđiềunàyrấttốnkém.ẤnĐộ,NhậtBản,Chilevànhiều nước khác sử dụng tới hai tiêu chuẩn đường ray.Một điểm cho cáingẫunhiên.Ngượclại,ởmộtsốnướcnhưMỹ,CanadavàAnh, tấtcảcácđườngraychỉsửdụngmộttiêuchuẩnduynhất.Mộtđiểmchocáitấtnhiên.

(Tuyvậy,khiđitàutừthànhphốBostontớithủđôWashington,bạnsẽnhậnthấydùcóchuẩnmựcchung,hầuhếthànhlangxelửađôngkháchnhấtvẫnsửdụnghơnmộtloạihệthốngđộngcơ.)Trongmọitrườnghợp,thịtrườngkhuvựcsẽquyếtđịnhkíchthướcvàsựđadạngcủađườngrayphùhợpvớithiếtkếngẫunhiênbanđầuvàtínhhiệuquảthịtrườngvềsau.

Không thểphủnhậncáingẫunhiêncóảnhhưởng tronggiaiđoạnđầucủamộtquá trình lịchsử,nhưngnósẽnhanhchóngbị lànsóngcuộn tràocủacáitấtnhiênnhấnchìm.Khicáitấtnhiênlớnmạnh,cáclốimònsẽdầnđạtđếnđiểmtốiưu,cânbằng,vàtạmthờigiữnguyêntạiđó.Songtrongquátrìnhtiếnhóacủasựsốngcũngnhưcôngnghệ,tuyệtchủngmớilàquyluật,sốngsótchỉlàngoạilệ.Nhữngđiểmcânbằng,tốiưuvàổnđịnhcủalốimònphụthuộccóthểbịphávỡ,chuyểntừtrạngtháinàysangtrạngtháikhác,tạoranhữngcuộcquáđộlịchsửvàcáchmạngcôngnghệ.Thị trườngthườngdaođộngqua rất nhiều đỉnh và đáy, đạt đến điểmcânbằng, tối ưu và ổnđịnh,đểrồibịhaisứcmạnhđốikhánglàcáitấtnhiênvàcáingẫunhiênphávỡ.Mọiphátminhđềucókhởiđầuhếtsứcngẫunhiên.Tuynhiênđiềunàykhôngđảmbảochovịtrívĩnhviễncủachúngtrênthịtrường.Yếutốquantrọnghơncảlàsởthíchcủangườitiêudùng.

Sựkhácbiệtrõrànggiữaquátrìnhtiếnhóatrongsinhhọcvàtrongvănhóachính lànguyênnhânkhiếnnhiềungườicăng thẳngvềsự tươngđồnggiữasựtiếnhóavàkinhtếhọc.Nhưbạnđãthấy,chúngcórấtnhiềuđiểmthựcsựgiốngnhaunhưngcũngcókhôngítđiểmkhácnhaunghiêmtrọng.NhàsửhọcGeorgeBasallađãlàmsángtỏvấnđềnàytrongcuốnSựtiếnhóacủacôngnghệ.Basallabắtđầucuốnsáchbằngviệcphủnhậnảotưởngvềmộtnhàphátminhlàmviệccôđộc,mơthấynhữngtiếnbộcôngnghệmớinhưthểbóngđènlóesángtrongtríóc.Basallachorằngmọicôngnghệđềuđượcphát triển từnhữngđồ tạo tác (vậtnhân tạo)hoặcnhững thứ sẵncótrongtựnhiên(vậtthiêntạo):“Bấtcứsảnphẩmmớinàođượcchếtạorađềubắtnguồntừmộtvậtthểđãtồntại.”Nhưngphảicónhữngđồtạotácxuấthiệnđầutiên,trướctấtcảcácphátminhkhác,nhưthểchúngbắtnguồntừhưvô.Trong trườnghợpnày,Basallachỉ rađồ tạo tácđóbắtnguồn từ tựnhiên.

Vídụ,MichaelKelly–mộttrongnhữngngườisángchếradâythépgai–đãphátbiểuvàonăm1868:“Sángchếcủatôikhiếncáchàngràobằngdâythépcóđặctínhtươngtựnhữngbụicâygai.Vìthíchthiếtkếhàngrào,tôiđãlàmraloạidâygainày.”Bằngphéploạisuy,Bassalacoicácđồtạotácnhưcácsinhvật:“Vai tròcủađồtạotácđốivới tiếnbộcôngnghệcũnggiốngnhưvaitròcủađộngthựcvậtđốivớiquátrìnhtiếnhóahữucơ.”

Vậyhuyềnthoạithiêntàicôđộcxuấthiệntừđâu?Basallachorằngnólàsảnphẩmcủahệthốngnhànướccấpbằngsángchế,theođómộtcánhânsẽnhậnmọi vinh dự domột sáng chế đem lại, bất kỳ yêu sách nào về tính

nguyênbảncũngnhưmuốncảitiếnsángchếđóđềubịluậtphápngăncản.Điều này khiến các công ty chỉ muốn tạo ra và mua bằng sáng chế chứkhôngmuốnpháttriểnthêmnhằmduytrìvàgiamhãmcôngnghệ.XemxétquãngthờigiannhànướckhôngcấpbằngsángchếtạiHàLantừ1869đến1912 và tại ThụySỹ từ 1850 đến 1907,Basalla thấy hai nước này khôngnhữngkhôngbị thiệthạivì thiếucôngcụhànhchínhhướngtừ trênxuốngnhằmquảnlýquytrìnhsángtạotrongcôngnghệvàthịtrường;ngượclại,họđược lợi nhiều hơn bao giờ hết: “Kinh tế Thụy Sỹ tăng trưởngmạnhmẽtrongnhữngnăm từ1850đến1907.Côngnghiệp thànhcông tớimứccácnhà tưbảnnướcngoài vẫnnônứcđầu tưvào cácdự ánmới bất chấp sựthiếuvắnghệthốngcấpbằngsángchế.”

SẽcótranhluậnrằngcáchệthốngtựdokinhtếphùhợpvớithếkỷXIXhơnngàynay,songBasallađãtríchdẫnmộtnghiêncứuchothấy70%phátminhquantrọngnhấttrongnửađầuthếkỷXXlàthànhquảcủacácnhàphátminhđộclậpkhôngđượccấpbằngsángchế:hệthốngtruyềnđộngtựđộng,nhựatổnghợp,bútbi,giấybóngkính,phátxạcyclotron,labànhồichuyển,insulin,độngcơphản lực,phimmàuKodachrome,băng từ thuâm, tay láitrợ lực,daocạoan toàn,phươngpháp in chụp tĩnhđiện,độngcơpit-tôngquayWankelvàkhóakéo.

Lịchsửvănhóatấtnhiênkhôngthểhoàntoàntươngtựlịchsửtiếnhóa.Trongkhicácloàisinhvậtđượcphânđịnhbằngkhảnăngduytrìnòigiốngnhưngkhôngthểgiaophốivớiloàikhác,đồtạotácvàtưtưởnglạicóthểvàthườnggiao thoavớicác“loài”hoàn toànkhácbiệt. “Cây”đồ tạo tácchophépcáccànhhợplạisaukhiphântách,từđótạoranhiềusảnphẩmcôngnghệmới.SựthayđổisinhhọctuântheohọcthuyếtDarwin–ditruyềngenetừ thếhệnày sang thếhệkhác.Sự thayđổi vănhóa tuân theohọc thuyếtLamarck–di truyềnnhữngđặc tínhthunhậnđượctrongcùngmột thếhệ.Sựtươngứnggiữacôngnghệvàtiếnhóakhôngphảilàmột-mộtbởicáchệthốngsinhhọcgắnvới lịchsửbằngcơchếdi truyềntươngđối tĩnh, trongkhicáchệthốngcôngnghệgắnvớilịchsửbằngcơchếvănhóatươngđốiđộng.

***MộttrongnhữngluậnđiểmquantrọngnhấtcủaStephenJayGouldvềsự

tươngđồnggiữatiếnhóavàcôngnghệlàsựthíchnghitừtrước(exaptation)–mộthệquảcủasựthíchnghi(adaptation)–theođó,mộtđặcđiểmbanđầuhình thành vìmộtmục đích nhưng về sau lại được lựa chọn vìmục đíchkhác.Hãyxemxétnhữngđôicánhchimcỡlớn.Nhữngđôicánhnàyđượccấu tạođầyđủdựa trênnguyên lýkhíđộnghọc,chophép loàichimchạytrốnkẻthù,tấncôngconmồivàbayquanhữngvùngmặtnướchayđịahìnhgồghề.Vậyđâu là tácdụngcủanhữngđôicánhkhônghoànchỉnh?TheothuyếttiếnhóacủaDarwin,mỗibướcpháttriểnliêntiếpcủađôicánhphải

cótínhnăngnhấtđịnhnàođó.Xétvềmặtkhíđộnghọc,đôicánhchưahoànchỉnhsẽkhôngthểbayđược,nênphảichăngđộtbiếnnàysẽkhôngđượctựnhiênlựachọn?Luậnđiểmnày,vớitêngọivấnđềcủagiaiđoạnkhởiphát,đượcdùngđểchốnglạiDarwinvàôngđãphảnbiệnbằngmôhìnhcótínhkỹ thuật:“Dùbanđầumộtbộphậnhình thànhkhôngnhằmmộtmụcđíchđặcbiệtnàođó,nhưngcuốicùnglạithựcsựphụcvụmụcđíchđó;tanóinóđược trù tínhđặcbiệt chomụcđíchnày.Tương tự, nếu ai đó làm ramộtchiếcmáynhằmphụcvụmộtmụcđíchđặcbiệtnhưnglạisửdụngcácphụtùngcũvàchỉthayđổiđôichút;tanóichiếcmáyấy,cùngvớitấtcảcácbộphậncủanó,đượctrùtínhđặcbiệtchomụcđíchnày.Trongtựnhiên,hầuhếtmọibộphậncủacác loàisinhvậthiệnnay,vớimộtvàicảibiến trongtừngtrườnghợpcụthể,đềuphụcvụnhiềumụcđíchvàđềutừngcấutạonênbộmáycơthểnhữngloàisinhvậtcổđại,thậmchíđãtuyệtchủng.”

GouldcùngvớiđồngnghiệpElizabethVrbagọigiảiphápnàylàsựthíchnghitừtrước,đồngthờiđưaranhiềuthídụtrongcảmôitrườngtựnhiênvànhântạo.Chẳnghạn,vớitrườnghợpđôicánh,tronggiaiđoạnkhởiphát,nócòncómụcđíchsửdụngkhácngoàiviệcthựchiệnđộngtácbaykhíđộnghọc.Mộttrongsốnhữngmụcđíchđólàđiềuchỉnhthânnhiệt.Quanghiêncứucáchóa thạchcổ,người ta thấynhữngchiếc lôngvũđầu tiêncódạnglôngmao,tươngtựlớplôngphủcáchnhiệtởcácconchimmớinởngàynay.Loài chim hiện đại có nguồn gốc tiến hóa từ loài khủng long hai chântherapod, cánh và lông vũ có thể đã tiến hóa vớimục đích điều hòa thânnhiệt–épsátvàocơthểđểgiữnhiệt,xòerađểhạnhiệt.Song,sựthíchnghibanđầucủacánhvàlôngvũcóthểcònnhằmgiúploàichimchạydễdànghơn.Điềunàyđãđượclưuýkhingườitapháthiệnranhiềuloàichimhiệnđạivỗcánhđểgiữlựckéokhichạyngượcnhữngbềmặtrấtdốc,thậmchídựng đứng 90 độ.Một nguyên nhân khác giải thích cho việc hình thànhnhữngđôicánhsơkhaicủaloàikhủnglonghaichânlàmụcđíchcầmnắm.Hóathạchchuyểngiaonổitiếngnhấttronglịchsửtiếnhóa,Dựcchỉlong–thằnlằncánhngónArchaeopteryx,cóđôicánhđủrộngđểđỡcơthể,nhữngchiếc lôngvũbấtđốixứngcókhảnăngnângbổngvàđôivaiđủlinhhoạtgiúpđậpcánhkhibay.Tuynhiên,Archaeopteryxvẫnmangnhiềuđặcđiểmcủa loài khủng long, nhất là bàn tay có thể cầm nắm, có lẽ ban đầu “đôicánh”hìnhthànhđểthíchnghivớiviệcnàyvàvềsaumớiđểbay.Trongquátrìnhtiếnhóasinhhọc,cáccấutrúccóthểthíchnghivớimộtchứcnăngvàsauđótiếnhóađểđảmnhậnthêmcácchứcnăngkháchoặccóthểđảmnhậnnhiềuchứcnăngcùngmộtlúc.

Thíchnghivàthíchnghitừtrướclàhiệntượngphổbiếntrongtựnhiênvàxãhội.Trongbàiluận“Biếnlốpxethànhdép”,Gouldđãchỉracáchthứcnhữngngườisốngtạicácnướcthuộcthếgiớithứba(donhucầukinhtế)bắtbuộcphảichuyểnđổitínhnăngcủacácsảnphẩmcôngnghệbanđầuđược

làmravớimụcđíchkhác(bạnthậmchícóthểlênmạngvàtảivềđoạncliphướngdẫnbiếnchiếclốpxethànhđôidéplốp).Tronglĩnhvựccôngnghệphục vụmôn thể thao đua xe đạp, các thay đổi đối với bàn đạp,mũ bảohiểm,găngtayvàyênxechínhlànhữngvídụminhhọachosựthíchnghivàthíchnghitừtrước.Vídụ,bànđạpkhôngxỏngónbanđầuđượcLook,mộthãng sản xuất ván trượt tuyết của Pháp tung ra thị trường.Ông chủ hãngLook,BernardTapie,đồngthờisởhữuđộiđuachuyênnghiệpLaVieClairevới hai tay đua hàng đầu thế giới (BernardHinault vàGregLemond).Bàmốikinhtếđãdànxếpcuộchônphốigiữavántrượtvàxeđua.Kếtquả:mộtloạibànđạpmới,khácxavềkiểudángvàtínhnăngsovớiloạibànđạpxỏngóncũ,rađời.

Saumộtnăm,gầnnhưmọitayđuachuyênnghiệpchuyểnsangsửdụngloạibànđạpnàyvàsauhainăm,nóđãchiếmchỗtrênxecủahầuhếtcáctayđuanghiệpdư.

Tôi trực tiếpchứngkiếnsự thíchnghibanđầucủachiếcmũbảohiểmhiệnnaytrongthờigiancộngtácvớihãngBellHelmets,mộthãngchuyêntàitrợchocáctayđua.Loạimũbảohiểmbằngchấtliệupolystyrencegiãnnởđượcsửdụngphổbiếnngàynaykhônghềtiếnhóatừchiếc“lướitrùmđầu”bằngdađượccáctayđuasửdụngsuốtnhiềuthậpkỷ(chúnghoàntoànkhôngcótácdụnghấpthụlựckhivađậpvớivỉahè).ChínhcáckỹsưcủaBellHelmetsđãthiếtkếrachúngvàsửdụngcôngnghệpolystyrengiãnnởvốnđượcdùngđểchếtạomũbảohiểmdànhchoxemô-tôđãđượccơquannhànướckiểmnghiệmvàchứngnhận.Bảnthâncôngnghệpolystyrenkhirađờikhônghề liênquangìđếnmũbảohiểmnhưngnóđãđượcđiềuchỉnhcho phù hợp với các tay đua xe đạp nhằm chiếm lĩnh thị trường. Nhữngchiếcmũ“BellShell”kiểucũtuycókhảnăngchốngvađậpnhưngbịcoilàsảnphẩmdànhriêngchonhữngkẻlậpdị.Tôinóivớicáckỹsưrằngchiếcmũbảohiểmcầnđượcthiếtkếgiốngchiếclướitrùmđầubằngdanếukhôngsẽkhôngcó tayđuachuyênnghiệpnàochọnnó.Vì thế,mẫuđầu tiêncủachúngtôi–V1Pro–bềngoàitrônggiốngmộtchiếclướitrùmđầubằngdamàuđennhưngbêntrongđượcthiếtkếnhưmộtchiếcmũbảohiểmxemô-tôthựcthụ.

Găngtayvàyênxelàthídụcuốicùngtôimuốndẫnranhằmchứngtỏsựthíchnghibanđầucủacôngnghệ.Haibộphậnnày làhai tiếpđiểmchính(vàkhôngmấythoảimái)giữangườivàxe.Suốtthếkỷtrước,dalànguyênliệu được lựa chọn để chế tạo chúng. Sự thay đổi duy nhất chỉ ở độ dày,đườngcắt,kiểudángvàmàusắc.TrongcuộcđuaxuyênChâuMỹđầutiênvàonăm1982,nhữngtayđuanhưchúngtôiđãphảichịuđựngchứngđaucổtayvàtêliệtngóntaycụcbộ,chưakểđếnnỗiđauđớndochiếcyênxegâynênsauhàngtrămgiờdacọxátvớida.Đểlàmdịucơnđauvàsựkhóchịu,khichạyđượckhoảngnửađường, tôinghĩ racáchnhétbọtbiểnvàogăng

taylàmđệmlótvàthậmchícòndùngcảtiểuxảonhỏcủagiớiđuaxe–đặtmộtmiếng thịt bò tươi vào trong quần short để hấp thu lực rung củamặtđường.CuộcđuanămđóđượctườngthuậttrênchươngtrìnhWideWorldofSportscủaĐàiABCvàthậttìnhcờmộtbácsỹtạiWaco,bangTexas,tênlàWaymanSpenceđãhếtsứcchúýtheodõivìôngmớipháttriểnthànhcôngmộtloạigelmớinhằmgiúpcácbệnhnhânnằmliệtgiườngchốnglạinhữngcơnđaudosứcép.BácsỹSpencengaylậptứcnhậnthấyđiểmtươngđồngvàmờitôitớicôngtynhỏcủaôngtạiWaco–SpencoMedical–rồicùngtôivàmộtcôthợmayxemxétcáchđưaloạigelđóvàobêntronggăngtayvàyênxekhiếnchúngtrởnênthoảimáihơn.Chỉvàinămsau,hầunhưtấtcảcáccôngtytrênthịtrườngđềusảnxuấtgăngtayvàyênxedùnggelvàcảnhữngmiếngđệmyênxe.Chúngtrôngkhôngkhácgìnhữngchiếcgăngvàyênkiểucũnhữnglạihoạtđộngvớicôngnghệgelđờimới.

***Cũnggiốngnhưcácloàisinhvật,tưtưởngvàđồtạotáckhôngchỉphát

triển thôngqua quá trình tiến hóa (thay đổi dần dần và chậm rãi)mà cònthôngquacáccuộccáchmạng(thayđổiđộtngộtvàsâusắc).Mọitưtưởngvàsuynghĩcủachúngtađềubắtnguồntừnhữngngườiđitrước,đượcxâydựngvà tôn tạo lạikhi chúng tanỗ lựcđểphát triển.Trong sốđó, có thểbướctiếnnàydàihơnbướctiếnkhác,giốngnhưnhữngbướcngắnđềuđặnvànhữngbướcnhảydài.Tưtưởng,đồtạotáccũngnhưcácloàisinhvậtđềutiếnhóatừthếhệtrướcvàcónhữngsửađổinhấtđịnhtrongquátrìnhpháttriểnthôngquanhữngbướcphát triểnliêntụchoặcnhữngbướcnhảygiánđoạn.

Sựliêntục(quátrìnhtiếnhóa)thểhiệnmốiliênhệbềnbỉvàmậtthiếtvớiquákhứkhisựthayđổidiễnradầndầntheothờigian.Sựthayđổiliêntụcdiễnrachậmđếnmứckhôngthểnàotrigiácđượcgiốngnhưkhimộtvậtdầnhòamìnhvàovậtkhác.Quátrìnhtiếnhóacủadòngxeđạpđuatừnăm1960đếnnăm1980làthídụcụthể(nhữngngườingoạiđạohầunhưkhôngnhậnthấysựthayđổinày).Sựgiánđoạnthểhiệnsựtáchrờikhỏiquákhứkhisựthayđổidiễnrađộtngộtvàsâusắctheothờigian.Sựthayđổigiánđoạnđủnhanhđểcóthểtrigiácđượcgiốngnhưkhimộtvậtbiếnthànhvậtkhác.Quátrìnhtiếnhóacủadòngxeđạpđuatừnăm1980đếnnăm2000làthídụcụthể(aicũngcóthểnhậnthấysựthayđổidùcóyêuthíchmônthểthaonàyhaykhông).Từđó,chúngtacócácđịnhnghĩasau:

Sựliêntụcthểhiệnmốiquanhệmậtthiếtvớiquákhứvàthayđổidầndầntheothờigian.

Sựgiánđoạnthểhiệnsựtáchrờikhỏiquákhứvàthayđổiđộtngột,sâusắctheothờigian.

Không phải những chiếc xe đạp đua không thay đổi từ năm1960 đếnnăm1980,nhưng trongquãng thờigiannày sự thayđổidiễn ra liên tục–

gồmnhữngcảitiếnnhỏvềhiệuquảcủahệthốngphanh,xích,cácphụtùnglàmbằngkimloạinhẹhơn,vậtliệuvàphươngthứckếtcấukhungkhỏehơn,lốpxenhẹvàbềnhơn,băngcuốnghiđôngtốthơn…Ngượclại,sựthayđổidiễnratừnăm1980đếnnăm2000lạirõrệthơnnhiềuvàcáccảitiếnthườngcónguồngốcbênngoài lĩnhvựcxeđạpđua.Sựthayđổinàycótínhgiánđoạn–hệthống“sangsố”mới,chấtliệulàmkhunghoàntoànmới(nhôm,titan,thanchì,sợicarbonvàcảnhựa),thiếtkếkhíđộnghọc,bànđạpkhôngxỏngón,mũbảohiểmvỏcứngbằngpolystyrencegiãnnở,găngtayvàyênxeđượcbôitrơnbằnggel…Cả“sựliêntục”và“sựgiánđoạn”đềumiêutảchínhxácsựthayđổicủadòngxeđạpđua,songchúngđóngvaitrònhưcáingẫunhiênvàcáitấtnhiên,tùythuộcvàohoàncảnhcụthểtrongchuỗithờigiankhisựthayđổidiễnra.Nếucáitấtnhiênđủmạnhđểchiphối,sựthayđổisẽdiễnrachậmvàliêntục.Nếucáitấtnhiênkhôngổnđịnhhoặcđangphảicạnhtranhvớicáingẫunhiênđầythếlực,sựthayđổisẽdiễnranhanhchóngvàgiánđoạn.

Nếucoiviệchoànthiệnthiếtkếxeđạpcơbảnvớikhungxehìnhthoi,truyềnđộngbằngxích,tayđuangồiởtưthếthẳngđứnglànhữngbướctiếncó tính liên tục trongsuốt thếkỷXX,hẳnphảicómộtđiểmhội tụnhữngphátminh,sựkiệnvàđiềukiệnxãhộidẫnđếnbướcnhảygiánđoạnvàođầunhữngnăm1980.Tôitrựctiếpchứngkiếnsựchuyểndịchtừnhữngthayđổiliêntụcsanggiánđoạntrongkhoảngthờigiantừkhitôibắtđầuđuaxevàonăm1979chođếnkhingừngchơimônthểthaonàymườinămsau.Nhữngchiếcxeđạpnăm1979tốthơnnhiềusovớinăm1959,nhưngchưađủđểtạorasựkhácbiệt.Sauđó,một loạtsựkiệnđãxảyra,châmngòichomộtsựthayđổigiánđoạn:

Cuộckhủnghoảngkhíđốtnăm1979khiếndoanhsốbánxeđạptăngvọt.NhậtBảnthâmnhậpthịtrườngxeđạpMỹ,mangđếnnhiềumẫuthiết

kếứngdụngcôngnghệcaocùngvớitriếtlýkhôngngừngtựhoànthiệnthôngquanghiêncứuvàpháttriển,nhanhchóngvượtmặtcáchãngChâuÂugạocộinhưCampagnolo.TayđuaBryanAllancưỡichiếcxeđạpbaycủaPaulMacCready-phi

cơdùngsứcngườiGossamerAlbatross-bayquakênhđàonướcAnh.Sựkiệnnàylậptứctrởthànhtinnóngtrêntoànthếgiới.VậnđộngviêntrượtbăngtốcđộEricHeidenđoạtnămhuychương

vàngtạiThếvậnhộimùađông1980.Heidenchobiếtanhthànhcôngnhờluyệntậpđuaxeđạp.TậpđoànSouthland,chủsởhữuchuỗicửahàngtiệnlợi7-Elevencực

kỳthànhcông,đãchiêumộHeidenvàthànhlậpmộtđộiđuaxeđạpchuyênnghiệpđẳngcấpquốctế.Southlandđãróthàngtriệuđô-lavàomônthểthaonày,trongđócóviệcxâydựnghaisânđuaOlympicvà

quảngbáđuaxeđạpnhưmônthểthaovua.JohnMarino,cựunhânviênSởthuếLosAngeles,dobịchấnthương

vùnglưngnênđãtậpđạpxeđểphụchồisứckhỏe.ÔngyêumônthểthaonàytớimứcnhanhchóngphávỡkỷlụcxuyênlụcđịavớithànhtíchđạpxequaChâuMỹtrong12ngày.BộphimđoạtgiảithưởngcủaViệnHànlâmđiệnảnhHoaKỳvớichủ

đềchínhlàmônđuaxeđạp–Breakingaway–đãgiớithiệutớikhángiảMỹnhữngnétđặcsắccủamônthểthaonày(cáchbámđuổi,bứtphákhỏiđámđông,nhữngđôichâncạonhẵnvàđặcbiệtlàdòngxeđạpđuanhậptừÝcùngvớinhữngchiếcmũlưỡitraiCampagnolomàuvàng).Vấnđềvềsinhtháibuộcngườidântìmđếnxeđạpnhưmộtphương

tiệngiaothôngkhôngsửdụngnguyênliệuhóathạch.VậnđộngviênxeđạpbalầnthamdựThếvậnhộiJohnHowardgiành

chiếnthắngtrongcuộcthiIronmanTriathlontổchứctạiHawaii,đượctườngthuậttrênkênhWideWorldofSportscủađàiABC.Hiệphộixechạybằngsứcngườitoàncầutổchứccáccuộcđuaxe

đạpgiảnđơnvàxeđạplắpthêmthiếtbịkhíđộnghọc,đãcónhiềukỷlụcvềtốcđộbịphávỡ.Lýdolàluậtthichophépsửdụngbấtkỳmẫumãcôngnghệnào(miễnlàchạybằngsứcngười).JohnHowardđãxuấthiệntrênchươngtrìnhTonightShowcủa

JohnnyCarsonvàghitênmìnhvàosáchKỷlụcthếgiớiGuinesssaukhithựchiệncuộcthửnghiệmđạpxeđuacùngmộtchiếcô-tôthểthaovớivậntốc152dặmmộtgiờtrêncánhđồngmuốiBonneville.Sửdụngcácthiếtbịkhíđộnghọcđặcbiệt,tayđuangườiItalia

FrancescoMoserđãphákỷlụcbayxamộtgiờcủaEddyMerckx,từđókhơidậymốiquantâmđốivớiviệcnghiêncứucáctrangthiếtbị,quytrìnhtậpluyệnvàcảthuốckíchthích.ViệcUCIcôngnhậnchiếnthắng(saunàybịthuhồi)củaMoserkhiến

HiệphộiđuaxeđạpMỹlậptứcmờitiếnsĩChesterKylevànhiềunhàkhoahọckhácthiếtkếchiếcxeđạpđuasiêunhẹ,ứngdụngcôngnghệtốitândùngchoThếvậnhộimùahènăm1984.Đượcđàotạobàibản(vàkhôngphảiđốiđầuvớicácđốithủđếntừNgahayĐôngĐứcdobịtẩychay),độituyểnMỹđãthuvềcảnúihuychương.Nhữngchiếcxeleonúikhiếnviệcđạpxethoảimáivàdễdànghơn,

đồngthờimởrakhuvựcđịahìnhmớichomônthểthaođuaxeđạp.VậnđộngviênxeđạpJonathan“Jock”BoyertrởthànhngườiMỹđầu

tiênthamgiagiảiđuadanhtiếngTourdeFrancevàgiànhvịtríthứ12.VậnđộngviênxeđạpngườiMỹGregLemondtrởthànhngườiđầu

tiênbalầnchiếnthắngtronggiảiquánquânthếgiớivàTourdeFrance.AnhxuấthiệntrênbìatạpchíSportsIllustratedvớidanhhiệu“Vậnđộngviêncủanăm”.

Cácloạitạpchí,sáchbáovàphimảnhvềthểthaocùngvớicáctriểnlãmthươngmạilớnhàngnămgiớithiệuhàngtrămloạibộphậnmớiđượccảitiếnvềcôngnghệ–bạnđồnghànhkhôngthểthiếucủamọitayđua.Nhữngsựkiệntrên,cùngnhiềusựkiệnkhác,đãhộitụvàchuyểndịchsự

thayđổitừliêntụcsanggiánđoạn.***

Xemxétsựkhácbiệtgiữatiếnhóavàcôngnghệgiúpchúngtanhìnnhậnsâusắchơnvềnhữngthayđổitrongvănhóa.Sựpháttriểnsinhhọcvàvănhóacònkhácbiệtrõrệthơnkhixétđếnđộnglựcquyếtđịnhchúng.Cácloàisinhvậtchịusựchiphốicủanhucầusinhtồn,baogồmăn,uống,sinhsản,trúẩnvàchốnglạikẻthù.Conngườicũnglàmộtloàisinhvậtnênvẫncầntấtcảnhữngthứđóvàngoàiracòncórấtnhiềunhucầukhác.Nếucáitấtnhiênlànguồngốcduynhấtcủamọisựsángtạo,hẳn99,9%cácphátminhđãkhôngrađời.Đâulànhucầuđốivớimáychữ,xeđạp,máybayvàmáytính?Conngườiđãsốngrasaotrướckhiphátminhrachúng?

Nhữngnhucầucơbảncủachúngtavẫncònđó.Cáichúngtacóthêmlànhữngướcmuốnmới.Đâylàcơchếhoạtđộng:trongtiếnhóa,cáckiểugenetạorarấtnhiềukiểuhìnhnhằmphụcvụchọnlọctựnhiên;nghĩalàbiếndịvềgenesẽtạoravôsốbiếndịvềthểchấtvàtựnhiênsẽchọnlựacácbiếndịphùhợpnhấtrồitruyềnnhữnggenenàylạichothếhệsau.Trongkinhtế,sựđadạngvà tínhmớicủahànghóa tạođiềukiệnchoquá trìnhchọn lọc tựnhiênvềcôngnghệ,theođó,kháchhàngsẽlựachọnnhữngsảnphẩmphùhợpnhất,khiếnchúngkhôngngừngđượcsảnxuất,muabánvàsửdụng.Hệthốngnhântạonàychịusựchiphốicủanhucầusâuthẳmtrongtiềmthức:mongmuốn được sống đầy đủ và giàu sang hơn.Nó không chỉ trình bàynhữnggiảipháphẹpđốivớinhữngvấnđềvượtrakhỏinhucầuvậtchấtcơbảncủaconngườimàcònhìnhthànhnênnhữngbiểuhiệnvậtchấtcủakhátvọngtâmlývànhucầutinhthần.Khaokhátđượcsốngđầyđủhơnchínhlàýnghĩacủaviệclàmngười.Chúngtalàmramáychữ,máytính,xeđạp,ô-tôkhôngphảivìcầnchúngmàvìmuốncóchúng.

T

5

Họccáchchămnomđồngtiềnháng12năm1954,chuyêngiatâmlýLeonFestingercùngcácđồngnghiệphếtsứclưutâmtớitiêuđềbàibáo:LỜITIÊNTRITỪHÀNHTINHCLARION:HÃYCHẠYTRỐNCƠNHỒNGTHỦY.Mộtbà

nội trợởChicago,MarionKeech,chobiếtbàđãnhậnđược thôngđiệp từhànhtinhClarionbáotrướcNgàytậnthếsẽđếncùngmộttrậnlũlớntrướcbìnhminhngày21tháng12năm1954.Nếubàvànhữngngườitinvàolờitiêntrinàytềtựulúcnửađêm,mộtchiếctàulớnsẽđưahọrađiantoàn.

Festingernhậnthấyđâylàcơhội,khôngphảiđểcứumình,màđểnghiêncứuhiệntượngbấtđồngnhậnthức–tìnhtrạngcăngthẳngtinhthầnxảyrakhimộtngười cùng lúc cóhai luồng tưduyxungđột. “Giả sửmộtngườihoàntoàntinvàomộtđiềugìđó,hơnthếnữa,ngườinàycòncónhữngràngbuộcđốivớiniềmtincủamìnhvàđãthựchiệnnhữnghànhvikhôngthểcảihoánđể thểhiệnniềm tinđó.Nếucuốicùngcácbằngchứngxácđángvàkhôngthểphủnhậnchothấyniềmtincủaanhtalàsailầm,điềugìsẽxảyra?Khôngnhữngniềmtincủaanh takhôngbị lung laymàtrái lại,anh tacòntinvàosựđúngđắncủanóhơntrước.Thậmchíanhtasẽcànghăngháithuyếtphụcngườikháccùngtintheoquanđiểmcủamình.”Rấtnhiềungườiđã tin lời của Keech, bỏ công việc, gia đình và đem cho hết của cải.Festingerdựđoán,nhữngngườinày,vớicáccamkếtchặtchẽbằnghànhvi,sẽkhôngmảymaychấpnhậnsailầmkhilờitiêntrikhôngthànhsựthậtvàsẽtìmcáchlýgiảivềkếtcụctốtđẹpđó.

Đêmngày20tháng12,nhómcủaKeechtềtựu,chờđợisựxuấthiệncủacontàumẹkhổnglồ.TheolờicủaKeech,cácthànhviênvứtbỏhếtđồđạcbằngkimloạiđểtránhlàmảnhhưởngđếnsựvậnhànhcủacontàukhônggian.Đồnghồchỉ00:05,họvôcùnglolắngnhưngnhanhchóngdịuxuốngvìcóaiđónóiđồnghồcủaanhtamớichỉ23:55.Nhưngtừngphút,từnggiờcứtrôiđi,nhómngườidoKeechdẫnđầukhôngcòngiữđượcbìnhtĩnh.

4:00 sáng,Keech bắt đầu khóc than vì tuyệt vọng, nhưng rồi bà bừngtỉnhlúc4:45vàtuyênbốbànhậnđượcthôngđiệpkháctừClarionchobiếtChúađãcứurỗiTráiđấtvìnỗlựckhôngmệtmỏicủacáctínđồ.“Tuynhiên,đếnrạngsángngày21,đámngườitưởngnhưcótổchứcnàyđãrãđámkhicácthànhviênđiêncuồngtìmcáchthuyếtphụcthếgiớiđồngtìnhvớiđứctincủahọ,”Festingernói.“Nhữngngàytiếptheo,trongcơntuyệtvọng,họ

cốgắngtẩyxóavếtthươngbấtđồngnhậnthứcchưalànhbằngcáchđưarahếttiênđoánnàyđếntiênđoánkhácrồicầumongchúngtrởthànhsựthật.HọcònbỏcôngtìmkiếmlờichỉdẫntừcácĐấngGiámhộ.”MarionKeechcùngnhữngconchiênngoanđạonhất tăngcườngnỗ lực chiêumộ tínđồbằngcáchtuyênbốlờitiêntriđãthựcsựứngnghiệmvớikếtquảtốtđẹpnhờđứctincủahọ.Festingerkết luậnnhómngườicủaKeechđãcốgắngkhắcphụcsựbấtđồngnhậnthứcbằngviệctáicấutrúclạinhậnthứcnhằmtưởngtượngramộtkếtquảtốtđẹpđượccủngcốbằngviệccảihóaniềmtincủangườikhác.

Nhữngtínđồtinrằngsẽcóngàyphánxửđặcbiệtdễtrởthànhnạnnhâncủasựbấtđồngnhận thức,nhất làkhihọđưaranhữngdựbáochi tiếtvềngày tận thếvàđược thực tiễnkiểmchứng.Khi sựkiệnđókhôngxảy ra,điềuthườngthấylàcáctínđồsẽcoiđâylàmột lời tiêntriứngnghiệmvàtìmcáchhợplýhóanóbằngmộttrongcáclýdo:(1)ngàyphánxửbịtínhtoánsai;(2)ngàyphánxửkhôngđượcđềcậpcụthểtronglờitiêntrimàcókhoảngbiếnthiênrộng;(3)ngàyphánxửlàlờicảnhbáochứkhôngphảilờitiêntri;(4)Chúađãsuynghĩlại;(5)lờitiêntrichỉnhằmthửtháchđứctincủa tínđồ; (6) lời tiên triđãứngnghiệmvềmặtvậtchất,nhưngkhácvớinhữnggìđượckỳvọng;(7)lờitiêntriđãứngnghiệmvềmặttinhthần.

Tấtnhiên,bấtđồngnhậnthứckhôngphảihiệntượngriêngcóởcáctínđồsùngtínngàyphánxử.Chúngtavẫnthườngtrảinghiệmnókhicốbámvàomớchứngkhoán rớtgiá,nhữngkhoảnđầu tưphi lợinhuậnvànhữngmốiquanhệbất thành.Tại saokhoảnđầu tư trongquákhứ lạiảnhhưởngđếnquyếtđịnhtrongtươnglai?Nếuchúngtahoàntoànduylý,hãyvứtbỏnhữngniềmtincũvàbắtđầutínhtoáncơhộithànhcôngtừnaytrởđi.Vậymà,chúngtavẫncốtìmcáchhợplýhóanhữnggìđãlàmtrongquákhứvàchínhđiềuđósẽảnhhưởngtớicáclựachọntronghiệntại.

***Khirơivàotìnhhuốngbấtđồngnhậnthức,khôngítngườicóthóiquen

“chữacháy”bằngcáchđưaranhữnglờibiệnminh.Khôngmaychohọ,cácnghiêncứuđượctiếnhànhsauFestingerchothấy,ôngđãđánhgiáthấptầmảnhhưởng của việc làmnày.Hai học trò củaFestinger –CarolTavris vàElliotAronson–đãlàmsángtỏvấnđềnàytrongcuốnsáchđượcđặttênrấthay,Cónhiềuthiếusót(nhưngkhôngphảidotôi),khảnănggiảithíchhợplýcáclựachọnvàhànhvicủaconngườibằngcáchtựbiệnhộdườngnhưlàvôbiên.

Cụmtừ“cónhiềuthiếusót”đãnóilêntấtcảbảnchấtcủaquátrìnhhợplýhóa.Tháng3năm2007,Chưởng lýHoaKỳAlbertiR.Gonzalesđã sửdụngchínhcụmtừnàykhiphátbiểutrướccôngchúngvềquyếtđịnhsathảimột số luật sư đang gây tranh cãi: “Tôi thừa nhận trong việc này còn cónhiềuthiếusót.Tôixinnhậnmọitráchnhiệm.”Tuynhiên,ôngtìmcáchhợp

lýhóa,“Tôivẫngiữnguyênquyếtđịnhvàchorằngnólàquyếtđịnhđúngđắn.”Cụmtừnàyquenthuộcđếnmứctrởthànhsáongữ.“Cólẽcácchínhphủ tôi từngphụcvụđãcónhiều thiếu sót”,HenryKissingerđã thúnhậnnhưvậysaukhigâychiến tạiViệtNam,CampuchiavàNamMỹ.EdwardEgan-HồngygiáochủchămsócphầnhồnchothànhphốNewYork,cũngtừngthừanhậnsựbấtlựccủaNhàthờThiênchúagiáotrướctệnạnlinhmụcquấyrốitìnhdụctrẻem:“Bằngnhậnthứcmuộnmàng,chúngtôinhậnthấyởđâuđóvẫncònnhiềuthiếusót…Tôixinchânthànhtạlỗi.”Vàtấtnhiên,cácchủdoanhnghiệpcũngưachuộngcụmtừnàykhôngkémgìcácchínhtrịgiavàchức sắc tôngiáo:“Chúng tôi cónhiều thiếu sót trongquá trìnhthông tin tớicôngchúngvàkháchhàngvềcácgiavị trongmónkhoai tâychiên,”phátngônviêncủahãngMacDonaldthừanhậnvớicộngđồngHồigiáovànhữngngườiănkiêngkhácsaukhingườitapháthiện“hươngvịtựnhiên”trongkhoaitâycóchứaphụphẩmlàmtừthịtbò.“Sựbấtđồngnhậnthứcgâynênnỗibấtanvềtinhthần,từmứcnhóiđauchođếnđớnđau;conngườikhôngthểbìnhtâmkhinàochưatìmđượccáchxoadịunó,”TavrisvàAronsonviếttrongcuốnsáchcủamình.Chínhtrongquátrìnhtìmcáchxoadịusựbấtđồngnhậnthức,khảnăngtựbiệnhộcủachúngtacànglúccànggiatăng.

Một trong những lợi ích thực tế của tự biện hộ là dù quyết định củachúngtarasao–chọncôngviệcnàyhaycôngviệckia,lấyngườinàyhaylấyngườikia,muasảnphẩmnàyhaymuasảnphẩmkia–chúngtahầunhưsẽluônthỏamãnvớiquyếtđịnhcủamình,dùcácbằngchứngkháchquanchothấyđiềungượclại.Mộtkhiđãđưaraquyếtđịnh,chúngtathườngcẩnthậnquansátnhữngthôngtintiếpsauvàlọcranhữngdữliệutráichiều,chỉđểlạinhữngbằngchứngthuậnchiềuvớilựachọncủamình.Cáchđẽochânchovừagiàynàydiễnraởcảnhữngcấpđộcaonhấtcủasựđánhgiáchuyênmôn.TrongcuốnsáchNhậnđịnhchyênsâuvềchínhtrị,nhàkhoahọcchínhtrịPhilipTetlockđãxemxétnhiềubằngchứngvềkhảnăng tiênđoáncủacác chuyên gia kinh tế, chính trị và nhận thấy đó chính là thứ họ thiếunghiêmtrọng.Điềunàyđồngnghĩavớiviệc,cácýkiếnchuyêngiahoárakhônghềtốthơncácýkiếntầmthường,thậmchícòncótínhmayrủihơn.Và đúng như thuyết tự biện hộ dự đoán, các chuyên gia ít khi thừa nhậnmìnhsaihơnsovớingườibìnhthường.

Tựbiệnhộlàhiệntượngphổbiếntrongchínhtrị.ĐảngDânchủnhìnthếgiớiqualăngkínhcấptiếnmàuhồng,trongkhiĐảngCộnghòaquansátmọithứ bằng nhãn quan bảo thủ u tối.Vào bất cứ giờ nào trong ngày, bất cứngàynàotrongtuần,hãythửbậtchươngtrìnhđốithoạitrênradiolên–dùđó là cuộc “đối thoại bảo thủ” hay “đối thoại cấp tiến” – bạn sẽ thấy cácchínhtrịgiadiễngiảicùngmộtsựviệcsẽtheonhữngcáchtráingược180độ.Nhà tâmlýxãhộiGeofreyCohenđãđịnh lượnghiện tượngnày trong

mộtnghiêncứucho thấycácđảngviênĐảngDânchủdễdàngchấpnhậnmộtchươngtrìnhphúclợihơnnếunóđượcmộtnhânvậtcùngđảngpháiđềxuất;chodùthựctếđềxuấtnàyđượcĐảngCộnghòađưaravàkháhạnchế.Cohennhận thấy xu hướng tương tựở các đảngviênĐảngCộnghòa: họcũngsẽnhiệttìnhủnghộmộtchươngtrìnhphúclợirộngrãinếulầmtưởngchínhsáchđódomộtchínhkháchcùngđảngđưara.

Cũngnhưđịavịchínhtrị,địavịkinhtế,dùcóđượcnhờhoàncảnhxuấtthân,nhờthừakếhaynhờlaođộngđềucóthểlàmméomónhậnthứccủaconngườivềthựctiễn.NhàxãhộihọcJohnJostđãnghiêncứucáchthứcconngườibiệnhộchođịavịkinh tếcủamìnhvàcủangườikhác.Nhữngngườigiàuthườngcóxuhướnglýgiảivịtríđặcquyềncủamìnhbằngviệctưởngthưởngxứngđáng,laođộngcầnmẫnhoặcbiệnminhrằnghọđãhàohiệpđónggópchoxãhội.Họxoadịusựbấtđồngnhậnthứcvềngườinghèobằngniềmtinrằngngườinghèosốnghạnhphúcvàchânthànhhơn.Vềphầnmình,ngườinghèolýgiảivịtríthấpkémcủamìnhlàvìhọđạođứchơn,họkhôngphảithànhphầnưutúmàchỉnằmtrongchuẩnmựcthôngthườngcủaxãhội.Họcũngcoithườngngườigiàuvìchorằngngườigiàukhôngxứngđánghưởngnhữngđặcquyềndomaymắnhoặcdo“ănbẩn”màcó.

Nhận thứcméomócó thểgây taihọachết chóc.Kếtán tửhìnhnhầmngười là một nguyên nhân đặc biệt của bất đồng nhận thức. Năm 1992,ChươngtrìnhVôtộiđã thảmườibốnphạmnhânbịkếtán tửhìnhvàgiảioanchotrên250phạmnhânlĩnhmứcánnhẹhơn.SamuelR.Gross-GiáosưLuậthọccủaĐạihọcMichiganchobiết:“Nếuchúngtaxétlạicácántùvớimứcđộ thận trọngnhưkhi xemxét các án tử hình, sẽ có hơn28.500phạmnhânlĩnhándướimứctửhìnhđượcminhoantrongvòngmười lămnămquachứkhôngphảichỉcó255vụnhư trong thực tế.”Lờibiệnminhnào có thể xoa dịu sự bất đồng nhận thức trong trường hợp này? RobWadern, giảng viên Trường Luật thuộc Đại học Northwestern, giải thích:“Khiđãđặtmìnhvàohệthống,bạnsẽtrởthànhngườihayhoàinghi”.“Ởđâungười tacũngnóidốibạn.Từđóbạnxâydựngnênquanniệmvề tộiphạmvàhìnhthànhnêncáigọilàtầmnhìnthiênkiến.Nhiềunămsau,khicácbằngchứngxácđángchothấyphạmnhânvôtội.Bạnsẽngồilạivàsuynghĩ,‘Chờchút.Hoặcbằngchứngnàysaihoặcmìnhsai–màmìnhkhôngthểsaiđượcvìmìnhlàngườitốt.’Đóchínhlàhiệntượngtâmlýtôiđãgặpnhiềulần.”

Tâmlýhọcvềhànhvi lừadối (và tự lừadối)cho thấynguốngốc tiếnhóa sâuxa của tựbiệnhộvàbất đồngnhận thức.Lĩnhvựckhoahọcnàycũngnânghànhvinóithậthaythừanhậnkhuyếtđiểmlênthànhmộtnguyêntắcquan trọng.Cácnghiêncứuchỉ rõkhảnăngnóidốicủaconngười tốthơn khả năng phát hiện nói dối, nhưng những người nói dối vẫn thườngxuyênbịlộtẩyđếnmứcnóidốitrởthànhmộthànhviđầyrủiro,nhấtlàkhi

nóidốinhữngngườisốnggầngũibêncạnhchúngta.Cànggiaotiếpvớimộtngười nhiều bao nhiêu, người đó càng dễ nắm bắt được các tín hiệu khichúngtasắpnóidối,nhấtlàcáctínhiệuphingônngữnhưhítthởsâu,khôngnhìnvàongườiđốidiệnhaydodựtrướckhitrảlời.Song,cáctínhiệunàyítkhi bộc lộ nếu chínhbạn cũng tin lời nói dối củamình.Đây chính là sứcmạnhcủatựlừadối,mộtkhảnăngđãtiếnhóatrongquátrìnhchaôngchúngtamuốnthuphụcnhữngngườitrongnhóm,vìnếukhônglàmvậylờinóidốisẽsớmbạilộ.

Nhìntừgócđộtiếnhóa,chỉgiảvờlàmđiềuđúngđắnrõrànglàchưađủ,bởidùchúngtanóidốigiỏiđếnđâu,cũngkhôngnênquênrằngchúngtacókhảnăngphát hiệnnói dối giỏi hơn thế.Người nói dối cầnphải tinmìnhđanglàmđiềuđúngđắn.Niềmtinchiphốicảmxúc,vìthế,ngoàinhữngcửchỉ thểhiệnđạođức, chúng ta còncảmnhậnđượcđạođức tronghànhvigiandốivàhìnhthànhnhữngcảmxúcđạođứcthựcsự.Trongchươngtiếptheo,cácnghiêncứutrênđộngvậtlinhtrưởngvàloàingườinguyênthủysẽminhchứngđiềunày.Sauđâytôisẽtrìnhbàycáchthứccáckhuynhhướngnhậnthứcchiphốiquyếtđịnhhợplýcủachúngta trongđờisốngcánhâncũngnhưtronghoạtđộngtàichính.

***Hãytưởngtượngbạnđangxemmộtđoạnphim,cóthờilượngmộtphút,

chiếucảnhhaiđộibóngmặcáođenvàtrắng,mỗiđộigồmbacầuthủđangchạyquachạy lại trongmột cănphòngnhỏ,giànhnhaumộtquảbóng rổ.Nhiệmvụcủabạnlàđếmsốchuyểnđộngcủađộiáotrắng.Bấtngờ,saugiâythứbamươilăm,mộtconkhỉđộtbướcvàophòng,chạyquađámđônghỗnloạn,đấmngựcthìnhthịchvàbiếnmấtsauchíngiây.Liệubạncónhìnthấyconkhỉđộtkhông?

Hầu như tất cả chúng ta, với thói tự đắc về khả năng nhận thức, đềutưởngmìnhkhôngthểbỏquahìnhảnhấntượngnhưvậy.Sựthậtlà50%đốitượng tham gia thí nghiệm nổi tiếng này, do hai nhà tâm lý học DanielSimonsvàChristopherChabris thựchiện,khônghềnhìn thấyconkhỉđột,ngaycảkhiđượchỏihọcóquansát thấyđiềugìkháclạkhông.Hiệuứngnàygọilàmùkhôngchủý–khiđangchútâmvàomộtcôngviệcnàođónhưnói chuyện điện thoại trong lúc lái xe, rất nhiều người trong chúng ta sẽkhôngnhìnthấycácsựvậnđộng,chẳnghạnnhưmộtconkhỉđộtđứngtrênlốiđibăngquađường.Vàinămgầnđây, tôiđãtrìnhchiếuđoạnphimnàykhi thuyết trình trướccôngchúngvề“Sứcmạnhcủaniềm tin”.Cuốibuổinóichuyện,tôiyêucầunhữngngườikhôngnhìnthấyconkhỉđộtgiơtaylên.Chưađầymộtnửa trongsốhơnmột trămngườinghegiảngnhìn thấyconkhỉđột.Consốnàycònthấphơnnữanếutrướckhichiếuphimtôicàithêmcáibẫyvềgiớitínhbằngcáchchohọbiếtmộttronghaigiới,nhưngkhôngnóirõlàgiớinàođểtránhđịnhhướngthínghiệm,cókhảnăngđếmsốlượt

bóng qua lại tốt hơn.Điều này khiến họ ngồi nghiêm chỉnh và chăm chúquan sát khiến càng nhiều người không nhìn thấy con khỉ đột. Tỷ lệ thấpnhấttôighinhậnđượclàtrongmộtbuổithuyếttrìnhtrướckhoảng1.500nhàtâmlýhọchànhvi.Dùlànhữngchuyêngiaquansát,hầunhưkhôngaitrongsốhọnhìnthấyconkhỉđột.Nhiềungườibịsốc.Thậmchícóngườicònnghĩtôiđãchiếuhaiđoạnphimkhácnhau.

Nhữngthínghiệmnhưtrênchothấysựngạomạncủaconngườivềkhảnăngnhận thứccũngnhưsựhiểusaivềbảnchấtcách thứchoạtđộngcủanãobộ.Chúngtanghĩđôimắtlànhữngchiếcmáyquayphimvàbộnãolàcuốnbăngtrắngchờđượctraomệnhlệnh.Theomôhìnhsailầmnày,kýứcchỉđơngiảnđangtualạicuốnbăngvàchiếunótrongphòngchiếutâmhồn,nơiđócómộtviênchỉhuyđạinãoquansátvàtrìnhbáolạivớimộtngườitíhoncaocấphơn.Maymắnchocácluậtsưbảovệphạmnhân,sựthậtkhôngphảivậy.Hệthốngtrigiácvàphântíchthôngtincủabộnãophứctạphơnthếnhiều.Dođó,phầnlớnnhữngthứlướtquatrướcmắtchúngtasẽtrởnênvôhìnhkhibộnãođangtậptrungvàoviệckhác.

Láixelàmộtthídụđiểnhình.Simonsnóivớitôi:“Nhiềutrìnhbáotainạnđềucónhữnglờikhaiđại loạinhư‘Tôiđãnhìn thẳngmàđâucóthấygì’.Nhữngngườiđixemáyhoặcxeđạpthườnglànạnnhântrongnhữngvụtainạnnhưvậy.Lýdo lànhữngngười láiô-tô thườngchỉ chúýquan sátnhữngchiếcô-tôkhác,nêndùchămchúnhìnthẳngvàongườiđixeđạp,đôikhi họ cũng không thấy gì.” Simon cũng thuật lại cho tôi nghiên cứu củaRichardHaines,trongđócácphicôngphảicốgắnghạcánhchiếcmáybaymôhình trong lúcchămchú theodõicácchỉdẫnbayquan trọng liên tiếphiện ra trênkínhchắngió. “Tronghoàncảnhnày,một sốphicôngkhôngnhậnthấymộtchiếcmáybaykhácđangchắnlốitrênđườngbăng.”Khôngcóaimùhơnnhữngngườikhôngnhìnthấy.

***Đãbao giờ bạn nhận thấy sựmù quáng của người khác trước khuynh

hướngcủahọ,nhưngrồichínhbạncũngmắclừabảnthânmình?Nếuvậy,bạnchínhlànạnnhâncủahộichứngđiểmmù,theođócácchủthểphânbiệtđượcsựtồntạivàảnhhưởngcủatámkhuynhhướngnhậnthứckhácnhaunhưng lại không nhận thấy các khuynh hướng của bản thân. Trong mộtnghiêncứu,ngườitayêucầucácsinhviênĐạihọcStanfordsosánhmìnhvớibạnbèthôngquatiêuchíthânthiệnvàíchkỷ.Đúngnhưdựđoán,cácsinhviênnàyluônđánhgiábảnthâncaohơnbạnbè.Khiđượccảnhbáovềkhuynh hướng cao-hơn-trung-bình và phải xem xét lại đánh giá ban đầu,63%chorằnghọđãhếtsứckháchquan,thậmchí13%cònchorằnghọđãquákhiêm tốn.Trongmộtnghiêncứucó liênquan,nhà tâm lýhọcEmilyPronintạiĐạihọcPrincetonđãcùngcácđồngnghiệpchấmđiểmcaothấpngẫunhiênmộtbàikiểmtravề“tríthôngminhxãhội.”

Khôngcógìđángngạcnhiên,nhữngsinhviênđượcđiểmcaođánhgiábàikiểmtratốtvàhữuíchhơnbạnbèbịđiểmthấp.Khiđượchỏiliệuhọcóbị điểm số gây ảnh hưởng, các sinh viên trả lời rằng họ còn ít chịu ảnhhưởnghơnngườikhác.Trướcviệcnhữngngười thamgia thínghiệmthừanhậnhọcóxuhướngthuộcmộttronghainhómthiênlệch,Proninchorằng,điềunày“xảyradotìnhhuốngđãsoisángchocácsinhviênmộtcáchkhôngbìnhthường;nghĩalà,chínhvìthiếusángtỏnêncácsinhviênởphíabênkiađãchọnquanđiểmsailạc.”

Trongmột nghiên cứukhác, Pronin đã hỏi các đối tượng thamgia thínghiệmvềphươngpháphọsửdụngđểđánhgiákhuynhhướngcủangườikhác.Bànhậnthấyconngườithườngdùngnhữnglýthuyếtchungchungvềhànhvikhiđánhgiángườikhácnhưnglạiđisâuphântíchnộitâmkhiđánhgiá bản thân. Pronin gọi vấn đề này là sự ảo tưởng nội tâm, theo đó, conngườithườngtintưởngvàobảnthânvàdùngphươngphápphântíchnộitâmchủquanđểđánhgiáchínhmình,nhưnglạikhôngtintưởngngườikhácđểlàmnhưvậy.Với tôi thìđượccònvới anh thìkhông. “Chúng ta coinhậnthứcvềnộidungvàquátrìnhtưduycủamìnhlàchuẩnmựcvàngđểhiểucác hành vi, động cơ và sở thích của bản thân,” Pronin giải thích. “Songchúng takhôngcoinhận thứccủangườikhácvềnộidungvàquy trình tưduycủahọlàchuẩnmựcvàngđểhiểucáchànhvi,độngcơvàsởthíchcủahọ. ‘Ảo tưởng’ cho rằng nhận thức nội tâm là khuôn vàng thước ngọc đãkhiếnchúngtalạclốitrongquátrìnhphântíchnộitâmnhằmtìmradấuhiệucủacáckhuynhhướngnhậnthức.Chúngtadễkếtluậnmìnhkhôngchịuảnhhưởngcủakhuynhhướngnàovìhầuhếtcáckhuynhhướngđềunằmngoàikhảnăngtrigiáccủalýtrí.”

Chúngtacóxuhướngsoixétbảnthândướiánhsángtíchcựchơnkhingườikhácsoixétchúngta.Nhiềucuộcđiềutratầmcỡquốcgiachothấyđasốcácdoanhnhânnghĩhọcóđạođứccaohơncácdoanhnhânkhácvàcácchuyêngiatâmlývềtrựcgiácđạođứccũngchorằnghọcóđạođứccaohơncácchuyêngiatâmlýkhác.TrongmộtnghiêncứucủaBantuyểnsinhĐạihọctrên829.000họcsinhtrunghọccuốicấp,60%tựxếpmìnhvàonhóm10% “những người hòa đồng nhất,” trong khi không ai tự xếpmình dướimứctrungbình.

Xuhướngtựthỏamãnnàyđượcthừanhậnrộngrãi.Cóthểtríchdẫnmộtthídụthúvịtrongmộtnghiêncứutiếnhànhnăm1977củatạpchíU.SNews&WorldReport với chủđề “NgườiMỹ tin ai sẽđược lên thiênđường?”:52% chọn Bill Clinton, 60% chọn Công nương Diana, 66% chọn OprahWinfreyvà79%chọnMẹTeresa.Nhưngcóđến87%ngườiđượchỏichorằngchínhhọxứngđángđượclênthiênđường.

***Cónhữngđiềuconngườinhìnthấyởngườikhácnhưnglạikhôngnhìn

thấyởchínhbảnthânmình.Điềunàydẫnđếnkhuynhhướngquykết.Mộtsốnghiêncứuđãchothấyconngườicóxuhướngchấpnhậnnhữnglờikhentặngđốivớihànhvitốtcủamình(mộtđánhgiáhoàntoànchủquan)vàdùnghoàncảnhđểgiảithíchchocáchànhvixấu.Trongkhiđốivớingườikhác,chúngtalạicóxuhướngquykếtcảhànhvitốtvàhànhvixấucủahọlàdohoàncảnhchiphối.Vìthế,chúngtathườngcoisựgiàucócủabảnthânlànhờ laođộngvà trí tuệ, trongkhi củangườikhác làdomaymắnvàhoàncảnh.Ngượclại,hànhvixấucủachúngtađượccoilàdohoàncảnhđưađẩy,cònhànhvixấucủangườikháclàhậuquảcủabảnngãyếuđuối.

TôicùngvớiđồngnghiệpFrankJ.Sulloway,mộtnhàtâmlýhọcvàlịchsử kinh tế tại Viện Đại học California-Berkeley, đã khám phá ra một xuhướngkháctrongcáchchúngtađánhgiáhànhvicủabảnthânvàcủangườikhác.ChúngtôimuốnbiếttạisaongườitalạitinvàoChúanênđãthămdòýkiếncủa10.000ngườiMỹđượclựachọnngẫunhiên.Ngoàiviệcxemxétrấtnhiềubiếndânsốvàxãhộihọc,chúng tôicònyêucầucácđối tượngviếtcâutrảlờitrựctiếpchohaicâuhỏicuốicùng:“TạisaobạntinvàoChúa?”và “Tại sao bạn nghĩ những người khác cũng tin vàoChúa?”Hai nguyênnhânphổbiếnnhấtlýgiảitạisaohọtinvàoChúalà“sựkiếntạotuyệtmỹcủavũtrụ”và“cảmnhậnthấysựhiệndiệncủaChúahàngngày.”Rấtthúvịvàđángchúý,khiđượchỏitạisaohọnghĩnhữngngườikháctinvàoChúa,haicâutrảlờitrênrớtxuốngvịtríthứbavàthứsáu,trongkhihailýdophổbiếnnhấtlà“đứctinđemlạisựthưthái”và“dosợchết”.Dườngnhưcósựkhácbiệtsâusắcgiữacáchconngườinhìnnhậnniềmtincủahọ–dođộngcơlýtrí–vàcáchconngườinhìnnhậnniềmtincủangườikhác–dođộngcơcảmxúc.Sựgắnkếtcủabảnthânvớimộtniềmtinđượccoilàlựachọncủatrítuệ(“Tôimuachiếcquầnjean200đô-lanàydochúngđượcmayđẹpvàrấthợpvới tôi,”hoặc“Tôiđồng tìnhvớiviệckiểmsoátsúngvìcácsốliệuchothấytỷlệtộiphạmgiảmkhisốngườisởhữusúnggiảm”),trongkhiđóquyếtđịnhvàquanđiểmcủangườikháclạiđượcxemlàkếtquảcủanhucầuhoặccảmxúc(“Côtamuachiếcquầnjeanđắtđỏkiavìmuốnchơitrội,”hoặc“Anhtalàngườitiếnbộ,cótráitimnhạycảmluônđồngcảmvớicácnạnnhân.”)

***Cáckhuynhhướngnhậnthứccósứcmạnhvàsứclantỏarộngkhắpđến

vậynênviệclậpramộtnhánhkinhtếhọcmớiđểnghiêncứuchúngchỉcònlàvấnđềthờigian.Lĩnhvựcmangtênkinhtếhọchànhviđãđượchainhàtâm lý họcDanielKahneman vàAmosTversky khởi xướng.Cả hai chưatừngtrảiquakhóahọckinhtếnàonhưngbằngkinhnghiệmcánhântrongchiếntranhvàkiếnthứckhoahọcvềcácnguyêntắccủatưduy,sựcộngtáccủahọđãdẫn tớimột trongnhữngthànhcônglớnnhất tronglịchsửkhoahọcxãhội.

DanielKahnemansinhraởTelAviv,lớnlênởParisvàtrởvềquêhươngngaysaukhiThếchiếnIIkếtthúc.ÔngbắtđầuđammênghiêncứusựphứctạpcủahànhviconngườitừkhibấtngờchạmtránmộtviênsỹquanĐứcsaukhiphePhátxítchiếmđượcParis.Mộtbuổichiềutối,vớichiếcáocóhìnhngôisaoDavidmàuvàngtrênngười,cậubéKahnemantrởvềnhàsaugiờgiớinghiêm,chiếcáolenlộntráirangoài.VừalúcđómộttênlínhngườiĐứcbướcđến.Kahnemancốgắngchạyqua,nhưng“ôngtavẫytôilại,nhấcbổngtôilênvàômtôithắmthiết.Tôilosợôngtasẽđểýthấyngôisaobịlộntráivàotrongáo.ÔngtanóivớitôibằngtiếngĐứcvớigiọngvôcùngxúcđộng.Khiđặttôixuống,ôngtarútvíra,chỉchotôixemhìnhmộtcậubévàchotôimấyđồngtiền.Tôivềnhàvàđinhninhhơnbaogiờhết–mẹtôi đã đúng: con người cực kỳ phức tạp và thú vị.”Kahneman được traobằngtiếnsỹtâmlýtạiViệnĐạihọcCalifornia-BerkeleyvàsauđóđoạtgiảiNobelkinhtếnăm2002.

LẽraAmosTverskycũngnhậnđượcgiảinày,nhưngkhôngmayôngđãquađờinăm1996ởtuổi59vìmộtkhốiuáctínhdicăn.ÔngcũngsinhraởIsrael và đammê nghiên cứu sự tinh vi và kỳ lạ của hành vi con người.Tverskychobiết “lớn lên trongmộtđấtnướcđangphảiđấu tranhđể sinhtồn,bạncónhiềucơhộisuynghĩđồngthờivềcácvấnđềlýthuyếtvàthựctiễn.” “Thực tiễn”màTverskynói đến gồmcả quãng thời gian là lính dùtrongmộtđơnvịtinhnhuệcủaquânđộiIsrael,nơiôngđượctraodanhhiệucaoquýnhấtvì lòngdũngcảm.Trongcuộcxungđộtbiêngiớinăm1956,mộtđồngđộicủaôngđãngãvàomộtthiếtbịnổquânsựđượcđặtbêndướiđámdâythépgai.Chỉcáchđóvàibướcchân,khônghềsuynghĩvàbấtchấplệnhđứngyêncủaviênchỉhuy,Tverskynhảyvềphíatrước,kéođồngđộirakhỏi thiếtbịnổvàcứusốngđượcanh ta.Tverskybị thươngvàphải sốngphầnđờicònlạivớinhữngmảnhkimloạigămvàothânthể.Nhưngôngrútrađượcbàihọc:khôngphảilúcnàoconngườicũnglựachọnhợplý.

Tversky nhận thấy con người làmột loài động vật luôn tìm kiếm quyluật,luônnhìnranhữngmốiliênhệýnghĩatrongcácsựkiệnngẫunhiên,từsự lên xuống của thị trường chứng khoán cho đến việc tung đồng xu sấpngửahaykếtquảcủacác trậnđấu thể thao.Làngườiyêu thíchmônbóngchày,TverskyđãcùngRobertVallonevàThomasGilovich,hainhàtâmlýhọcnhận thức, kiểm tra quanniệmvề “bàn taymaymắn.”Nếuyêu thíchmônthểthaonày,hẳnbạncũngtinkhiđãmaysẽmayluônthể,khiđãrủisẽrủiluônthể.Điềunàydiễnratrênsânđấuhàngngày.Biếtconngườicóxuhướngthíchtìmraquyluậtdùcóhaykhông,TverskycùngđồngnghiệpđãphântíchtừngcúnémcủađộibóngrổPhiladelphia76erssuốtmộtmùagiảivànhậnthấyxácsuấtmộtcầuthủthựchiệnthànhcôngmộtcúnémsaukhiđãcómộtcúnémthànhcôngkhônghềcaohơnxácsuấtnémbóng thànhcông trungbình của cầu thủđó.Nghĩa là, số cúném thành công liên tiếp

khôngvượtquádựbáocủamôhìnhxácsuất thốngkê tungđồngxu.Nếubạnthựchiệnthínghiệmtungđồngxuvàđếmsốlầnsấpngửa,nhấtđịnhsẽđếnlúckếtquảsấphoặcngửaxảyraliêntiếp:trungbìnhtrongdàihạn,nếumỗilầnbạntungđồngxunămlượt,vàtungbamươihailầnliêntiếp,sẽcómộtlầncảnămlượttungđềuchokếtquảsấphoặcngửa.Đasốchúngtađềuchorằngsựsấpngửaliêntiếpnàycóýnghĩanàođó.Thựcra,dùrấtphitrựcquannhưngsựthậthoàntoànkhôngphảivậy.

ChínhcácnghiêncứutâmlýhọcnhậnthứcđãgiúpTverskyphảnbáclạigiáođiềutronglýthuyếtkinhtếchorằngconngườihànhđộnghợplýđểtốiđahóalợiích.TheonhàkinhtếhọcKennethArrow,mộttrongnhữngngườisánglậpratrườngpháitâncổđiểnvàlàngườitrẻnhấttừngnhậngiảiNobelkinhtế,thì“Trướcđó,khigiảthuyếtnàybịcácnhàtâmlýhọccôngkích,cácnhàkinhtếhọcđãbỏngoàitaivìchorằnggiớitâmlýhọckhônghiểugìvềgiảthuyếthọđangcôngkích.NhưngvớinghiêncứucủaAmos,khôngaidámnóinhưvậy.”Dùgiảithíchthếnào,Amoscũngthựcsựlàmộtthiêntài.

Songvớitínhkhiêmnhường,Tverskychorằnghầuhếtcáckhámphávềkinhtếcủaôngchỉđược“giớikinhdoanhquảngcáovàbuônbánxehơicũ”biếtđến.Chẳnghạn,ôngnhậnthấykháchhàngthườngkhônghàilòngkhicửahàngbánlẻtínhthêmphụphívìthanhtoánbằngthẻtíndụng,nhưnglạimừng ra mặt khi được cửa hàng chiết khấu vì thanh toán bằng tiền mặt.“Khung”lựachọnvềthưởng,phạtđãảnhhưởngsâusắcđếnquyếtđịnhcủaconngười.Trongmộtnghiêncứukhác,Tverskynhậnthấykhixemxétrủirocủaquátrìnhđiềutrịbệnhnhân,cácthầythuốcsẽnhậnđượcphảnứngrấtkhácnếuhọchobệnhnhânbiếtxácsuấtsốnglà99%vàxácsuấtchếtchỉlà1%.

Kahneman,TverskycùngcácđồngnghiệpRichardThaler,PaulSlovie,ThomasGilovich,ColinCamerervànhiềungườikhácđãlậpramộtchươngtrìnhnghiêncứuvềcơsởcủanhận thứcdẫnđếnviệcconngườiphạmrấtnhiều sai lầm trong quá trình tư duy và ra quyết định.Nhóm nghiên cứunhậnthấycác“đánhgiádựatrênkinhnghiệm”màhọgọilà“lốitắtcủatưduy”hayđơngiảnhơnlà“quytắcngóntaycái”đãđịnhhìnhsuynghĩcủaconngười,đặcbiệtlàsuynghĩvềtiềnbạc.

Giảsửbạnlàmviệctạivănphòngtuyểnsinhcủamộttrườngđạihọcvàđọcđượcđoạnmiêutảvềthísinhtrongthưgiớithiệunhưsau:

TomW.làngườirấtthôngminhdùthiếutínhsángtạothựcsự.Emưathíchsựngănnắp,gọngàngđếntừngchitiết.Lốihànhvăncủaemkhátẻnhạtvàmáymóc,chỉthỉnhthoảngmớicóchútsốngđộngnhờlốichơichữcổlỗhoặcvàihìnhảnhkiểukhoahọcviễntưởng.Emcónỗlựcthiđuarấtlớn,nhưnglạiítcảmthôngvàngạigiaotiếpvớingườikhác.Dùtựchomìnhlàtrungtâm,emvẫncóýthứcđạođứcrấttốt.

Kahneman và Tversky đưa tình huống này cho ba nhóm tham gia thí

nghiệm.MộtnhómđượchỏiTomW.phùhợpvớingànhhọcnàonhấttrongchínngànhđàotạocủatrường:quảntrịkinhdoanh,tinhọc,kỹthuật,nhânvăn/giáodục,luật,quảntrịthưviện,dược,sinhhọc/thểchấtvàkhoahọcxãhội.HầuhếtcácthànhviêntrongnhómnàychorằngTomW.phùhợpnhấtvớingànhkỹthuậtvàkémphùhợpnhấtvớingànhkhoahọcxãhội.NhómthứhaiđượcyêucầutínhxácsuấtTomW.trởthànhsinhviênởmộttrongcácngànhhọc trên.Cácxácsuấtnhómnàyđưa racó tỷ lệ tươngứngvớinhậnxét củanhóm trên.Nhóm thứbađượcyêu cầuước lượng tỷ lệ sinhviênnămthứnhấtởcảchínngànhhọc.Cácnhànghiêncứunhậnthấy:dùdựavàokếtquảcủanhómthứba,cácđốitượngthamgiathínghiệmđềubiếtsốsinhviênngànhkhoahọcxãhộinhiềuhơnhẳnngànhkỹthuật,dođóxácsuấtTomW.trởthànhsinhviênkỹthuậtsẽthấpnhất,họvẫnchorằngTomW.sẽtrởthànhkỹsưdựatrênnhữnggìláthưmiêutả.

TverskyvàKahnemangọiđâylàsailầmđạidiện,theođó“mộtsựviệcđượcđánhgiácókhảnăngxảyratrongphạmvinóthểhiệncácđặctínhcơbảncủamẫuhoặccủaquá trìnhphátsinh.”Tổngquáthơn,“khiphải thựchiệnnhữngviệckhókhănnhưđánhgiáxác suấthoặc tần suất, conngườithườngdùngmộtsốkinhnghiệmhạnchếnhằmrútgọncácđánhgiáxuốngmứcgiảnđơnhơn.”Chúng ta rấthaykểchuyệnvềngườikhácvà thườngthu gom thông tin từ các câu chuyện đó để về sau đưa ra các quyết địnhnhanhchóng.

Ngượclại,chúngtakhônggiỏitínhtoáncácxácsuấthoặcsuyluậnkhảnăngmộtsựviệcnàođóxảyra.Bâygiờ,bạnhãytưởngtượngmìnhđangcầntuyểnnhânsựchocôngtyvàxemxétứngviênsauđây:

Linda 31 tuổi, độc thân, thẳng tính và rất thôngminh.Cô học chuyênngànhTriết.Khicònlàsinhviêncôrấtquantâmđếncácvấnđếnvềphânbiệtgiớivà côngbằngxãhội, đồng thời từng thamgiavàocáccuộcbiểutìnhchốngvũkhíhạtnhân.

Khảnăngnàosauđâycaohơn:(1)Lindalànhânviênthungântạingânhànghay(2)Lindalànhânviênthungântạingânhàngvàtíchcựcthamgiacáchoạtđộngủnghộbìnhđẳnggiới?

Khigặp tìnhhuốngnày,85%ngườiđượchỏichọnphươngán thứhai.Vềmặttoánhọc,sựlựachọnnàylàsailầm,đơngiảnvìxácsuấthaisựviệccùngxảyraluônnhỏhơnhoặcbằngxácsuấtmộttronghaisựviệcxảyrariêng lẻ.TverskyvàKahneman cho rằng đa sốmọi người lựa chọn sai vìphươngánthứhaicóvẻ“đạidiện”choLindanhiềuhơn.

Hàngtrămthínghiệmvềcácsailầmnhưvậyđãđượctiếnhànhvàluônchothấyconngườiđưaraquyếtđịnhnhanhgọnvớimứcđộchắcchắnrấtthấpbằngcáchsửdụng rấtnhiềuquy tắcngón taycáinhằmcắtngắnquátrìnhtưduy.Thídụ,cácchuyêngiavềchínhsáchđượcyêucầudựđoánkhảnăngLiênXôxâmchiếmBaLanvàsauđóMỹsẽcắtđứtquanhệngoạigiao

vớiLiênXô.Cácđốitượngthamgiathínghiệmđưaraxácsuất4%chotìnhhuốngnày.Trongkhiđó,mộtnhómcácchuyêngiachínhsáchkhácđượcyêucầudựđoánkhảnăngMỹcắtđứtquanhệngoạigiaovớiLiênXô.Tráingượcvới thực tếvề sau, cácchuyêngiachỉđưa raxác suất1%cho tìnhhuốngnày.Nhữngngườitiếnhànhthínghiệmkếtluận,cáctìnhhuốnggồmhaivếcụthểthườngđượcxemlàcókhảnăngxảyranhiềuhơnvìchúngtathíchnhữngcâuchuyệnnhiềuchitiếtvàchorằngchúngchânthựchơn.

***Trongcuộcbầucửtổngthốngnăm1976,mộtthínghiệmđượctiếnhành

giữahainhóm–mộtnhóm“tưởngtượngGeraldFordsẽchiếnthắng”,nhómkia“tưởng tượngJimmyCartersẽchiến thắng.”Sauđó,khiđượcyêucầuđánhgiákhảnăngcácứngcửviênnàytrởthànhtổngthống,nhữngngườiđãtưởngtượngvềchiếnthắngcủaFordđánhgiákhảnăngtrởthànhtổngthốngcủaôngcaohơn.Điều tương tựcũngxảy ravớinhómđã tưởng tượngvềchiếnthắngcủaCarter.

Đâychínhlàsailầmhiệnhữu–nếuchúngtatínhxácsuấtcácsựkiệnxảyratrongtươnglaidựatrêncácthídụđãhiệnhữu,lựachọncủachúngtasẽchịuảnhhưởngcủasựhiệnhữunày.Xácsuấtgặpđènđỏkhiláixeliênquantrựctiếpđếnviệcbạncóđimuộnkhông.Xácsuấtchếtvìtainạnmáybay(hoặcbịsétđánh,cámậptấncông,khủngbốsáthại…)liênquantrựctiếptớisựhiệnhữucủacácsựkiệnđótạinơibạnsống,nhấtlàmứcđộtiếpxúcvớicácphươngtiệntruyềnthông.Khicácbáotườngthuậtmộtsựviệc,ngườiđọcsẽcóxuhướngướclượngquácaoxácsuấtsựviệcđóxảyra.

NhàxãhộihọcBarryGlassnergiảngdạytạiĐạihọcNamCaliforniađãnghiêncứucáchthứcgiớitruyềnthôngtạora“vănhóasợhãi”hoàntoànxalạ với thực tế. Truyền thông tạo nênmột quy tắc ngón tay cái sẵn có vềnhững thứ con người nên lo sợ, khiến chúng ta sợ hãi tất cả những điềukhôngcó thậtvàquênđinhữngthứ thựcsựcó thểgiếtchúngta.Glassnernhậnxétrằng:“Cuốinhữngnăm1990,sốngườinghiệnmatúyđãgiảmmộtnửasovớithậpkỷtrước,tuynhiênđasốngườitrưởngthànhvẫnchorằnglạmdụngmatúylàmốinguyhạilớnnhấtđốivớigiớitrẻ.”

Sai lầmhiệnhữu làmméomóhiểubiết của chúng tavề cácvấnđềykhoamộtcáchtaihại.Cácnghiêncứuchothấyphụnữởtuổibốnmươitinrằngtỷlệ tửvongdoungthưvúlà1/10, trongkhithựctếchỉvàokhoảng1/250.Đâylàhậuquảcủahàngloạtbàibáovềungthưvú.TheoGlassner,“Mỗinămchúng taphungphíhàngchục tỷđô-lavà thờigiờcánhânvàonhữngmốinguyhạihoangđườngnhưthóihungbạokhiláixe,vàonhữngphònggiamdànhchonhữngngườichẳnggâychútnguyhạinàochoxãhội,vàonhữngchươngtrìnhnhằmbảovệgiớitrẻtránhkhỏinhữnghiểmnguychúngkhôngmấykhi gặp phải, vào việc bồi thường cho nhữngnạn nhântưởngtượngvàđể tăngcườngan toànchongànhhàngkhông–vốnđãan

toàn hơn nhiều so với các phương tiện giao thông khác.” Nhận thức củachúngtavềnềnkinhtếcũngbịbópméotươngtự:“Tỷlệthấtnghiệpđãởdướimức5%lầnđầutiêntrongmộtphầntưthếkỷqua.Songcáchọcgiảvẫnkhôngngừngcảnhbáomộtthảmhọakinhtếsắpđến.”

Nhữngthôngtinhiệnhữucóthểbópméoquyếtđịnhcủaconngườitheonhững cáchđángngạcnhiên.Hai nhómngười đượcmời thamgia vào thínghiệmvớihaitìnhhuốngdướiđây:

Nhóm1:BaonhiêuphầntrămcácnướcChâuPhilàthànhviênLiênHợpQuốc?Bạnnghĩ tỷ lệnàycaohơnhay thấphơn45%?Hãyđưa racon sốchínhxác.

Nhóm2:BaonhiêuphầntrămcácnướcChâuPhilàthànhviênLiênHợpQuốc?Bạnnghĩ tỷ lệnàycaohơnhay thấphơn65%?Hãyđưa racon sốchínhxác.

Những người trả lời câu hỏi thứ nhất ước đoán tỷ lệ thấp hơn nhữngngười trả lờicâuhỏi thứhai.Tại saovậy?Họđược trao“xuấtphátđiểm”thấphơn,khiếnnãobộbịđịnhhướngsuynghĩđếnconsốthấphơn.Khicósẵnmộtgiátrịbanđầu,chúngracókhuynhhướnglệthuộcvàogiátrịđó.Cácnhàkinhtếhọchànhvixemđâylàsailầmmỏneo–chínhnóđãđịnhhìnhcácnhậnthứccủachúngtavềgiácảvàmuabán.Xétđếncùngtiềnbạcchỉlàtờgiấylộntrángchútmựcinnêngiátrịhànghóaphảiđượcxemxéttùyvàohoàncảnh,vốnthườngsẵncómột“mỏneo”.Vìthiếunhữngchuẩnmựckháchquankhônghiệnhữu,chúngtabámlấybấtcứtiêuchuẩnnàosẵncó,dùnóchủquanđếnđâu.Điềunàynhắctôinhớđếnđoạnđối thoạihàihướcnổitiếngcủaHennyYoungman.Khiđượchỏi“Vợanhthếnào?”ôngtrảlời:“Cònphảixemanhsosánhvớicáigì!”

Sựsosánhthậmchíđượcneovàonhữnghoàntoàntùytiện.Trongmộtnghiêncứu,cácđốitượngthamgiađượcyêucầucungcấpbốnchữsốcuốicủasốthẻAnsinhxãhộivàsauđóướcđoánsốbácsỹtạiNewYork.Thậtkỳ lạ, nhữngngười có số thẻAn sinhxãhội lớn cóxuhướngđưa raướcđoáncaohơnvềsốbácsỹ.Trongmộtthínghiệmcóliênquan,cácđốitượngđượcxemmộtloạtsảnphẩm–mộtchairượuvang,mộtbànphímmáytínhkhôngdâyvàmộttròchơivideo–sauđó,ngườitachohọbiếtgiácủacácmặthàngnàytươngđươngvớihaichữsốcuốitrongsốthẻAnsinhxãhội.Cuốicùng,khiđượchỏivềmứcgiácaonhấthọsẵnsàngtrả,nhữngngườicósốthẻAnsinhxãhộilớnluônnóirằnghọsẵnsàngtrảmứcgiácaohơnnhữngnhữngngườicódãysốđuôithẻnhỏ.

Trựcgiácvềhiệuứngmỏneocùngsứcmạnhcủanógiải thíchtạisaocác chuyên gia đàm phán đến từ các tập đoàn lớn, những người đại diệntrongcác thươngvụvàngaycảnhữngngườisắplyhônđềucólợinếucóđượcvịthếkhởiđầu.Việcđặtramộtdấuhiệuđểneovàosẽảnhhưởngđếnthôngtin“hiệnhữu”đốivớicảhaiphía.Nhưngkhisựviệcđãxảyra,rấtdễ

đểnhìnlạivàkhôiphụclạicáchthứcsựviệcđóxảyra–tạisaonóxảyrathếnàymàkhôngxảyrathếkia–vàcảlýdochúngtađánglẽphảiquansátthấy diễn tiến của sự việc.Được biết đến qua hình ảnh phổ biến “tiền vệsáng thứhai”,khuynhhướngxét lại cho thấyxuhướngkhôiphục lạiquákhứchophùhợpvớikiến thức thực tại.Khuynhhướngnàychứng tỏhiệulựcvàongày7tháng12năm1941khimọingườiđềuđãbiếtrõquânNhậtluôncóâmmưutấncôngTrânChâuCảng.Bằngchứnglàvàotháng10năm1941,tìnhbáoMỹđãthuđược“thôngđiệpmảnhbom”,trongđómộtđiệpviêntạiHawaiinhậnchỉthịtừcấptrêntạiNhậtBản,cónhiệmvụquansáthoạtđộngcủacáctàuchiếnqualạicăncứquânsựOahu.Thôngtincótính“địnhmệnh”nàykhônghềđượcchuyểnđếnTổng thốngRoosevelt.Thựcchất,cáccơquantìnhbáođãbắtvàgiảimãđượctámthôngđiệptươngtựliênquantớiHawaiitrướckhivụtấncôngxảyra.Khinhìnlạivàkhôngđặtmìnhvàohoàncảnh,cóthểthấyđâylàmộtthấtbạikhủngkhiếp.Tuynhiênnếuđặtmìnhvàohoàncảnhvàchưacócơhộiđểnhìnlại,khôngcógìrõràngchothấyquânNhậtsắptấncông.Thựctế,từtháng5tớitháng10năm1941,tìnhbáoquânđộiMỹđãngừnggửithôngđiệptớiNhàTrắngvìsợròrỉanhninhvàđềphòngquânNhậtbiếtmậtmãcủahọđãbịbẻkhóa.Quantrọnghơn,trongquãngthờigiantámthôngđiệpliênquanđếnhoạtđộngcủacác tàu chiến qua lại Hawaii bị phát hiện, có không dưới nămmươi támthôngđiệptươngtựliênquanđếnPhilippines,haimươimốtthôngđiệpliênquantớiPanama,bảythôngđiệpliênquantớiĐôngẤnthuộcHàLanvàbảythôngđiệpđếntừBờTâynướcMỹ.

Tươngtự,thứduynhấtcóthểdựđoánđượctrênthịtrườngchứngkhoánchính là sự xuất hiện của hàng loạt bình luận có tính xét lại sau ngày thịtrườngcóbiếnđộngkhác thường– tănghoặcgiảmđiểm–bấtkểnguyênnhân thực tế là gì. Trong trường hợp không rõ nguyên nhân, các khuynhhướngnhậnthứcsẽdựnglênđủloạinguyênnhâncóvẻhợplý.Trongthờigiantôiviếtcuốnsáchnày,cổphiếucủaGoogle,nhưvẫnthườngthấy,đãcóvài phiên giảm điểm rồi lại bật ngược trở lại. Nếu giá cổ phiếu này tăngmạnhsaumộtbảnbáocáotàichínhquýkhảquan,cácchuyêngiatàichínhsáng thứhai sẽ tuyênbốđây làphần thưởngcủacácnhàđầu tưdànhchothànhcôngGoogleđạtđược.Nhưngđếnquýsau,dùbáocáotàichínhcònngoạnmụchơnquý trước, giá cổphiếuGoogleđãgiảmhơn40đô-la chỉtrongvàingày.Nguyênnhânsauhẳnlàđiềucácchuyêngiaphântíchchứngkhoánsẽ lýgiải:cácnhàđầu tư trừngphạtGooglevìdoanh thuhãngnàytăngthêmtrongquýkhônggiốnghệtdựđoáncủagiớiphântích.

Chúngtanốicácđiểmtrongthếgiớiphứctạp,hỗnloạnnàyđểtạonêncáchìnhảnh,dựatrênnhữngmốiliênhệtưởngchừngnhưchúngtađãtìmthấy.Nhưngcácquyluậtcótồntạihaykhônglàvấnđềhoàntoànkhác.Tuyvậy,trongkinhtếhọctâncổđiển,giảthuyếtchorằngdùcâuchuyệncóu

ámđếnđâu,cácdữliệucũngkhôngbaogiờnóidối.NhữnggìcácnhàkinhtếcốgắnggạtđitrướckhicócáccôngtrìnhcủaTverskyvàKahnemanchothấychúngtathườngápđặttừtrướcýnghĩacủasốliệuvànãobộtiếnhóacủachúngtađểlýgiảimộtthếgiớikhôngmấytươngđồngvớikhốilượngthôngtinkhổnglồvàlộnxộntrênthịtrườnghiệnđại.

***Bạncóhaitúichứanhữngviênđáhoacươngđỏvàtrắng.Mộttúigồm

haiphầnbađáđỏvàmộtphầnbađátrắng,túikiagồmhaiphầnbađátrắngvàmộtphầnbađáđỏ.Nhiệmvụcủabạnlàphảixácđịnhxemtúinàochứanhiềuđáđỏhơnvàtúinàochứanhiềuđátrắnghơn.Bạnđượcphépnhặtranămviênđátừtúithứnhấtvàbamươiviênđátừtúithứhai.Ởtúithứnhấtbạnđếmđượcbốnviênđáđỏvàmộtviênđátrắng,ở túi thứhaibạnđếmđược haimươi viên đá đỏ vàmười viên đá trắng. Theo bạn túi nào chứanhiềuđáđỏhơn?Đasốmọingườisẽchọntúithứnhấtvì4/5tươngđươngvới80%,trongkhi20/30chỉbằng66%.Nhưngvềmặtthốngkê,túithứhaimớilàlựachọnhợplývìkíchthướcmẫulớnhơncókhảnăngđạidiệnchotổngthểsốviênđáđỏtốthơn.

Đâychínhlàquyluậtsốnhỏ–chúngtathườngnhầmtưởngnhữngmẫunhỏcótínhđạidiệnchotổngthểlớnhơn.Cácnhàđầutưthườngxuyênmắcsailầmdạngnàykhichorằngsựtănghaygiảmgiácổphiếutrongngắnhạnlàcóýnghĩasâuxavàvìthếcoiđólàđộngcơmuabán.Cáchtiếpcậnkhônngoanvàphitrựcgiáchơnlàvẽbiểuđồxuhướngđểthấycácđườngbiểudiễnđồthịtănggiảmtừngngàychỉlàmộtphầnxuhướnglênhoặcxuống.Giốngnhưnhiệtđộtoàncầu,chúngtăngvàgiảmhàngngày,dođóviệcđưaraquyếtđịnhdựatrênsốlượngdữliệunhỏlàđiềukhôngkhônngoan.

Tươngứngvớiquyluậtsốnhỏ,nếusốliệucủabạnđủlớn,khiđómộtmẫungẫunhiêncótínhđạidiệnrútratừđósẽgiúpbạnnhậnthứcđượcbảnchấtthựcsựcủahiệntượng.Trongkhoahọc,nếubạnlặpđilặplạimộtthínghiệm,cácxácsuấtquansátđượcsẽtiệmcậnxácsuấtthựctế(hayxácsuấtchuẩn).Đâylàmộtýnghĩacủaquyluậtsốlớn,nhưngcòncómộtýnghĩakháctôithấyrấthữuíchtrongviệclýgiảisựxuấthiệncủacáchiệntượngkỳlạ, nghĩa là với lượng số liệuđủ lớn, sẽ cóxác suất xảy ra nhữngđiềudịthường.Cáchiệntượngđượccoilàítcókhảnăngxảyranhấtsẽxảyranếuđủcơhội.Các sựviệc cóxác suấtmộtphần triệuxảy raba trăm lầnmỗingàyởMỹ.VớibatrămtriệungườiMỹngượcxuôilocôngviệchàngngày,tấtyếumỗitốibảntintrêntruyềnhìnhsẽlạikểvềmộtcâuchuyệnkỳlạxảyravớiaiđóởđâuđó.

Trongnềnkinh tếhiệnđạivôcùngphứctạp,nơidiễnraquá trìnhsảnxuất,phânphốivàmuabánhàngtỷsảnphẩmgiữahàngtỷngườivớinhau,nhữngđiềukhác thườngsẽxảyra thườngxuyên.Chẳnghạn,cáccổphiếu“được giao dịch nhiều nhất” trongmột ngày và các cổ phiếu “tăngmạnh

nhất”hoặc“giảmmạnhnhất”trongcùngngàyđókhôngbaogiờcủacùngmộtcôngty.Cáccổphiếuđượcgiaodịchnhiềunhấtđạidiệnchocáccôngty lớnnhấtvàphổ thôngnhất,pháthànhnhiềucổphiếuđểmuabánnhất.Trong khi đó các cổ phiếu tăng hoặc giảm mạnh nhất lại thường là củanhữngcôngtybạnchưatừngbiếttên,bởihọluônởngoàicùng,ởđầumút.Hiệnnaycórấtnhiềucôngtybáncổphiếuracôngchúngnênquyluậtsốlớnđảmbảovềmặt thựctếrằngvàobấtcứngàynàocũngcóngườikiếmđượcrấtnhiềutiềnvàcóngườimấtrấtnhiềutiền.Làmsaotrítuệconngườicóthểlàmchủđượccáclựachọncótínhxácsuấtđếnnhưvậytrongtrườnghợpnày?

Conngườicũngkhônggiỏivềxácsuấtkểcảtrongtrườnghợpsốnhỏ.TrongchươngtrìnhchòtrơitruyềnhìnhmangtênLet’sMakeaDeal,ngườichơiđượcyêucầuchọnmộttrongbacửa.Đằngsaumộttrongbacánhcửangười chơi sẽ có cơ hội tìm thấy (và sở hữu)một chiếc xe hơimới tinh.Tronghaicánhcửacòn lại, sẽcóhaichúdê (dĩnhiênkhônghềmớichútnào!). Nếu người chơi chọn cửa số một, nhưng người dẫn chương trìnhMontyHall(ngườibiếtrõchiếcxehơiởsaucánhcửanào)lạigợiýchoanhtathấychúdêởsaucánhcửasốhai,liệungườichơinàycònđủcanđảmđểgiữnguyênlựachọncánhcửasốmộthaysẽđổisangcánhcửasốba?

Nhiềungười nghĩ điềuđókhôngquan trọngvì bâygiờ tỷ lệ là 50-50.Nhưngtronghoàncảnhnày,hầuhếtmọingườiđềusai.Thựcra,trongthídụthựcnghiệmđặcbiệt (lầnđầu tiênđượcMarilynvosSavant trìnhbày trêntuầnsanParade),đãchothấy“hầuhếtmọingười”khôngphảilàcôngchúngnóichungmàlàcácnhàkhoahọc,toánhọcvàcảmộtsốnhàthốngkê,đềuđãtráchbàvìchođấylàthínghiệmngớngẩn.

Tuynhiêntấtcảtrựcgiác,giảithíchduylývàchuyênmôncủahọđềuđãbịđánhlừa.Nguyênnhânlà:ngườichơicómộtphầnbacơhộichiếnthắngtrướckhibấtcứcánhcửanàođượcmởra,nhưngmộtkhiMontytiếtlộmộtcánhcửakhôngcóchiếcxehơi,ngườinàycóhaiphầnbacơhộichiếnthắngbằngcáchđổicửa.Tạisaovậy?Cóbatìnhhuốngxảyravớicáccánhcửa(1)xe,dê,dê;(2)dê,xe,dê;(3)dê,dê,xe.Trườnghợp(1),chiếcxeởđúngvàocánhcửaanhtađãchọn,nếuđổicửaanhtasẽthua.Trongtrườnghợp(2)và(3),đổicửasẽgiúpngườichơichiếnthắng.Mộtcáchlýgiảikhácchobàitoánxácsuấtkháphitrựcgiácnày:giảsửsốcửalà100chứkhôngphảiba;ngườichơichọncửasố1vàMontysẽmởtấtcảcáccửatừsố2đến99–toànlàdê.Bâygiờanhtacónênđổikhông?Tấtnhiênlàcóvìcơhộichiếnthắngcủaanhtađãđượcnângtừ1%lên99%.

Trongquátrìnhtiếnhóa,quyluậtsốnhỏđãảnhhưởngrấtnhiềuđếnsựtồn tại của chúng ta, dù chúng ta tiếpxúcvới người thân, đồngminhhaymãnhthú.Quyluậtnàyđượcnắmbắtvàvậndụngkhôngphảiquaxácsuấtmàquanhữngcâuchuyệngắnliềnvớiýnghĩacánhân.BatrămSKUscủa

ngườiYanomamö làcảmột thếgiớinhữngvậtdụngquýgiá–chúnggắnliền với những người dân trong thị tộc, và vì thế gắn liền với những câuchuyện.Để hiểu được hành vi trong nền kinh tế hiện đại, chẳng hạn việcnhặtmộttúikhoaitâychiêntừkệhàng,chơibàitrongsòngbạc,giaodịchchứngkhoántạiPhốWall,chúngtacũngnghĩđếnnhữngcâuchuyệnmangýnghĩacánhân.Thậtkhôngtựnhiênvàkhôngchínhxácnếunghĩđóđềulàcácxácsuấtvàchorằngconngườiluôntínhtoánhợplýđểđưaralựachọnkinhkế.

Thídụ,giảsửbạnlàmộtchuyêngiavềbệnhlâynhiễmcủaTrungtâmphòngchốngdịchbệnhHoaKỳ,vàđượcbiếttạiMỹsắpbùngnổmộtbệnhdịchChâuÁướctínhsẽcướpđimạngsốngcủa600người.Cácchuyêngiađưarahaichươngtrìnhđốiphóvớibệnhdịch:

ChươngtrìnhA:Cứuđược200người.ChươngtrìnhB:Xácsuấtcứuđược600ngườilà1/3,xácsuấtkhôngcứu

đượcngườinàolà2/3.Nếubạngiốngvới72%người thamgia trả lời tìnhhuốngnày,bạn sẽ

chọnchươngtrìnhA.Bâygiờhãyxemxétmộttậphợpphươngánkhácchocùngtìnhhuống

trên:ChươngtrìnhC:400ngườisẽchết.ChươngtrìnhD:Xácsuấtkhôngcóngườichếtlà1/3,xácsuấttấtcả600

ngườiđềuchếtlà2/3.Chodùthựctếgiátrịcủatậphợpphươngánthứhaigiốnghệttậphợp

thứnhất,nhữngngườithamgiathínghiệmđãchuyểnhướnglựachọn:78%chọnphươngánD.Xuhướngchungcủachúngtalànghĩvềsốngườicóthểđược cứu thay vì số người sẽ chết – “khung tích cực” được ưa thích hơn“khungtiêucực.”

Tácđộngcủahiệuứngđóngkhungnhưtrênđặcbiệtthểhiệntrongviệcraquyếtđịnhđầutư,chovayhoặcđivaytiền.Hãytrảlờicâuhỏiliênquanđếntàichínhsau:

1. 1.HãngPhones-are-Ustungrasảnphẩmđiệnthoạidiđộngmớitíchhợpcácchứcnăngchụpảnh,nghenhạc,quayphimvớigiá100đô-la;cáchđókhôngxahãngFactoryPhonescũngcungcấpsảnphẩmvớimẫumãtươngtự,giáchỉ50đô-la.Bạncóchịuđixamộtchútđểtiếtkiệmđược50đô-la?

2. 2.HãngLaptops-are-Ustungrasảnphẩmmáytínhmớicấutạobằngsợicarbonvớigiá1000đô-la;cáchđókhôngxahãngCompuBlessingcũngcungcấpsảnphẩmvớimẫumãtươngtự,giáchỉ950đô-la.Bạncóchịuđixamộtchútđểtiếtkiệmđược50đô-la?

Hầuhếtmọingườisẽchịuđixađểtiếtkiệmtiềntrongtrườnghợpthứnhất,nhưngtrườnghợpthứhaithìkhông,chodùsốtiềntiếtkiệmđượcđềulà50đô-la.Tạisaovậy?Đâylàmộtvấnđềvề“khunglựachọn”đượcbiếtđếnvớicáitêntínhtoántinhthần–chúngtaphânloạitiềnbạctùythuộcvàokhung tưduyvàngữcảnh– trong trườnghợpnàycáckhoảnchi tiêunhỏđượcđặtvàomộtvùng tính toáncòncáckhoảnchi tiêu lớnđượcđặtvàovùngkhác.Cácnghiêncứuchỉrõhầuhếtmọingườisẽkhôngcốgắngtiếtkiệm tiềnnếu tỷ lệ tươngđốicủakhoản tiếtkiệmsovớikhoảnchi tiêu làkhôngđángkể.

Giảsửbạnđãmuatrướcmộtchiếcvégiá100đô-lachomộtsựkiệnbạnhếtsứcmongđợi,tuynhiênkhiđếnnơibạnpháthiệnchiếcvéđãbiếnmấtvàbạnsẽkhôngđượcvàonếukhôngmuavémới.Liệubạncóbỏthêm100đô-la nữa để mua vé không? Trong các thí nghiệm, khi đứng trước tìnhhuốngnày,quánửasốngườiđượchỏi(54%)chobiếthọsẽkhôngbỏthêmtiền.Tuynhiên,nếubạnkhôngmuavétrướcchosựkiệnđãmongchờtừlâunày,thayvàođó,bạnđếnnơivớihaitờ100đô-lainhìnhFranklintrongtúivớiýđịnhmuavétạicổngravào.Tuyvậy,khirúttiềnrabạnpháthiệnmộttờ100đô-lađãrơimấttựlúcnào,bạnchỉcònlại100đô-latrongtúi.Ởvàohoàncảnhnàybạncómuavénữakhông?Thậtthúvị,đasốngườiđượchỏi(88%)trảlờilàcó.

Vềmặtlýtrí,chiếcvécógiá100đô-lavàtờtiềnmặt100đô-lakhôngcógìkhácnhau.Trongngônngữkinhtế,chúngđượcgọilàhànghóathaythế,nghĩa là có thể hoán đổi cho nhau.Chiếc vé và tờ tiềnmặt đều là nhữngmảnhgiấycógiátrịnhưnhauđượcdùnglàmtrunggiantraođổi.Tuynhiênvềmặtcảmxúc,việcđánhmấttờtiền100đô-lavàđánhmấtchiếcvé100đô-la lạicósựkhácbiệt.Conngườiphânloại tiềnbạcdựavàonguồngốcxuấtxứ(nóđếntừđâu);hìnhthứchiệntại(vàng,tiềnmặt,sảnphẩm,dịchvụ)vàcáchthứctiêudùng(bâygiờhayvềsau,chắcchắnhayrủiro).

Thẻtíndụngđã“đóngkhung”tiềnmặtvàomộthạngmụctínhtoántinhthầnkhácvìnódễ tiêudùnghơn.Cácgiáo sưmarketingDrazenPelecvàDuncanSimestertạiHọcviệnCôngnghệMassachusettsđãkiểmtraquyluậtnày bằng cách tổ chứcmột cuộc đấu giá kín vé xem đội bóng rổBostonCeltics thi đấu.Một nửa số người tham gia nhận được thông báo nếu họchiến thắng họ sẽ phải trả tiền vé bằng tiềnmặt, trong khimột nửa đượcthôngbáonếuhọchiếnthắnghọcóthểtrảbằngthẻtíndụng.Kếtquả,mứcgiábêntrảtiềnmặtđưarachỉbằngmộtnửabêntrảbằngthẻtíndụng.

Giảsửbạnđượcmờithamgiamộtvụcácượcvớixácsuấtthắng95đô-lalà10%vàxácsuấtmất5đô-lalà90%.Bạncóchấpnhậnthamgiakhông?Đa sốmọi người đều nói không với tình huống này.Nhưng chính nhữngngườiđólạitrảlờihoàntoànkhácnếunộidungvụcácượcđượcdiễnđạtlạinhưsau:Bạncósẵnsàngbỏra5đô-lađểmuavésốvớixácsuấtgiànhđược

100 đô-la là 10% và xác suất không giành được gì là 90%. Đáng chú ý,nhữngngườitừchốiởtrườnghợpđầutiênlạichấpnhậnthamgiaởtrườnghợpthứhai.KahnemanvàTverskylýgiảiđiềunàybằngsựkhácbiệttrongcáchtínhtoán:“Coinămđô-lalàmộtkhoảnchiphísẽdễchấpnhậnhơncoiđó là khoản tổn thất.”Tại sao khả năng làmviệc với tiền bạc của não bộchúngtalạitồiđếnvậy?Câutrảlờingắngọnlà:dotrựcgiáckinhtế.Bộnãongười không được tiến hóa để đánh đồng lập tức các hàng hóa có giá trịtươngđươngvớigiátrịbiểuhiệnbằngtiềncủachúng.Sựlogickhônggiốngnhaunênsựphilogicchiếmưuthế.

Hãy xem xét thí nghiệm chọn lọcWason (đặt theo tên PeterWason,ngườitiếnhànhthínghiệmnàynăm1966)vớimụcđíchkiểmtrakhảnăngduylývềbiểutượng.Trướcmặtbạncóbốnlábài,mỗi láđềuinmộtmặtchữcáivàmộtmặtchữsố.Hailábàilậtmặtsốlêncònhailábàilậtmặtchữlên,thídụnhưsau:

M4E7Quytắcđưaralà:nếumộtmặtlábàiinmộtnguyênâmthìmặtkiaphải

làsốchẵn.Bạncónhiệmvụ lậthai lábàibấtkỳđểxácđịnhxemquytắctrêncóchínhxáckhông.Bạnsẽchọnhailábàinào?

Đasốmọingườiđềusuyluậnđúngrằngkhôngcầnkiểmtralábài“M”vìchỉcầnlậtlábài“E”lênlàđủchứngminhquytắcnàysai(dùchỉriêngnóchưađủđểkhẳngđịnhquytắcnàyđúng).Tuynhiên,hầuhếtmọingườilạisaiởchỗquyếtđịnhlậtlábài“4”lên.Điềunàykhôngđúngvìquytắcnóirằngnếumộtmặtlànguyênâm,mặtkialàsốchẵn,điềungượclạichưachắcđãđúng–nếumộtmặtlàsốchẵn,mặtkiacóthểlànguyênâmhoặcphụâm.Cuối cùng, không ai nghĩ cần kiểm tra lá bài “7” vì nếu mặt kia là mộtnguyênâmnghĩalàquytắcđãchokhôngđúng.ThínghiệmchọnlọcWasonđãđượctiếnhànhhàngtrămlầnvàkếtquảlàchỉ20%ngườithamgiachọnđúnghailábàicầnkiểmtralà“E”và“7”.

Mộtphiênbảnkháccủa thínghiệmchọn lọcWasonđãcụ thểhóacáclựachọnvàchothấykhinàotínhlogiccủaconngườihoạtđộngtốthơn.Giảsửbạnlànhânviênphụcvụmộtquánbarvớiquyđịnhtuổiđượcphépdùngđồuốngcócồn tối thiểu là21.Quytắcđượcđặt ra:nhữngngườidưới21tuổikhôngđượcdùngrượubia.Bạncónhiệmvụhỏituổitáccủakháchhoặchỏi xem họmuốn dùng loại đồ uống nào, nhưng không được hỏi cả hai.Thayvìbốnlábài,cóbốnphươngánđểbạnlựachọn:

Kháchhàng: #1 #2 #3 #4

Tuổi/Uống: Nước Trên21 Bia Dưới21

Đểkiểmtrasựtuânthủquytắc,bạnnênhỏituổicủakháchhayhỏihọ

muốn dùng loại đồ uống nào? Đây là một bài toán quá dễ. Rõ ràng bạnkhôngcầnquantâmđếnkháchhàng#1vìđồuốngngườinàydùnglànước;bạncũngkhôngcầnkiểm trakháchhàng#2vìngườinàyđã trên21 tuổi.Tươngtự,kháchhàng#3dùngbianhưngngườinàycóthểchưađủ21tuổinênbạn cầnhỏi tuổi anh ta; cònkháchhàng#4dưới21 tuổinênbạn cầnkiểmtraxemanhtacóuốngbiakhông.Hầuhếtnhữngngườithamgiađềugiảiquyếtđúngbàitoánnày.

Logiccủahaibàitoántrênhoàntoàngiốngnhau,vậytạisaochúngtalạilàmkémbàitoántrênvàlàmtốtbàitoándưới?Lĩnhvựctâmlýhọctiếnhóachochúngtacâutrảlời:bàitoánthứnhấtliênquanđếncáckýhiệu,bàitoánthứhailiênquanđếnconngười.Trựcquankinhtếcủachúngtakhôngtiếnhóađểxửlýcácvấnđềlogicliênquanđếnbiểutượng;nhưnglàmộtloàilinhtrưởng,chúngtapháttriểnmạnglướithầnkinhđểgiảiquyếtcácvấnđềliênquanđếnconngười,đặcbiệtlàcácvấnđềxãhộinhưdốitrá,lừalọc.Đáplạiniềmtincótínhnềntảngvềconngườikinhtếvớisựduylývôhạn,cácnhàkinhtếhọchànhviphảnbiệnrằngsựduylýấylàhữuhạn.Cóthểnói,tínhduylýcủaconngườitrongthếgiớibiểutượngvàtrừutượngbịgiớihạnbởimôitrườngthờiđồđá,khinãobộcủachúngtatiếnhóađểgiảiquyếtcácvấnđềtrongthếgiớicổđại.

Đầunhữngnăm1990,cưdânởPennsylvaniavàNewJerseyđược lựachọnhaihìnhthứcbảohiểmxehơi:hìnhthứcphícaođảmbảoquyềnđòibồithường,hìnhthứcphíthấpgiớihạnquyềnđòibồithường.Cáchthứclựachọnởcácbanglàgiốngnhau–khôngphảnđốiphươngánmặcđịnhnghĩalàbạnđồngývớiphươngánđó.TạiNewJersey, phươngánmặcđịnh làhìnhthứcphícaocònởPennsylvania,phươngánmặcđịnhlàhìnhthứcphíthấp.Kết quả là tại New Jersey, 75% người dân chọn hình thức phí cao;trong khi tại Pennsylvania, tỷ lệ người chọn hình thức phí cao chỉ chiếm20%.

Kếtquảnàykhẳngđịnhgiả thuyếtcho rằngchúng tacóxuhướng lựachọn những thứ quen thuộc và giữ nguyên hiện trạng. Nghiên cứu doWilliamSamuelsonvàRichardZeckhausertiếnhànhchothấykhimộtnhómngườiđượcyêucầulựachọnmộttrongbốnphươngánđầutưvớimứcđộrủirokhácnhau,lựachọncủahọphụthuộcvàomứcđộngạirủirocủatừngngườivàsẽđemlạicáckếtquảkhácbiệt.Nhưngnếunóivớihọrằngmộtphương án đầu tư đã được lựa chọn sẵn và về sau họ có thể chuyển sangphươngánkhác,nhữngngườiđượchỏisẽchọnphươngánđượcmặcđịnhnàynhiềuhơn;47%giữlạiphươngánđãchọn,sovớitỷlệ30%khikhôngcóphươngánnàođượcđưa ravớivai tròmặcđịnh.Hiện trạngphảnánhnhữnggìbạnđãcó(vàphảitừbỏnếuthayđổi),nókhácvớiviệcbạncóthểcónhữnggìsaukhilựachọn.

NhàkinhtếhọcRichardThalergọixuhướngđốivớihiệntrạnglàhiệu

ứnghàngđãcó.Theonghiêncứucủaông,chủnhânmộtmónhàngthườngđịnh giá nó cao gấp đôi so với mức kì vọng của khách hàng tiềm năng.Trongmộtthínghiệm,cácđốitượngthamgiađượctraomộtcốccàphêgiá6đô-lavàđượcyêucầuđịnhgiánó.Mứcgiátốithiểunhómnàychịubáncốccàphêlà5,25đô-la.Mộtnhómkhácđượchỏihọsẵnsàngmuacốccàphêhọkhôngsởhữunàyvớigiábaonhiêu,kếtquảtrungbìnhnhậnđượclà2,75đô-la.

Trongquátrìnhtiếnhóacủachúngta,điềunàyhếtsứccóýnghĩa.Trướckhichinhphụcđượcmuônloài,conngười luônphảikiếmtìmvàsănbắn,đôikhi trongđiềukiệncựckỳ thiếu thốnvànguyhiểm,đểcó thể tồn tại.Nhữngngườisốngsótcókhuynhhướngưa thíchđầucơ tích trữ.Tạohóabanchochúngtasựkhaokháthướngtớigiátrịvàbámchặtlấynhữngthứthuộcvềmình.Tấtnhiên,đặtquánhiềugiátrịvàonhữngthứchúngtađãcócóthểdẫnđếnviệcđịnhgiáchúngquácao–đếnmộtmứcmàchiphíchìmkhiến chúng ta không nhìn thấy giá trị của những khoản thất thoát trongtươnglainếukhôngchịuchuyểnsangnhữngthứchúngtakhôngcó.

Sựbấtđồngnhậnthứckhiếnconngườitìmcáchhợplýhóanhữngtínhtoánbấthợplývàbiệnminhchonhữnglỗilầmđắtgiá,dùhọlàcáctínđồtinvàongàytậnthếhaycácnhàlãnhđạochínhtrị.Hãyxemxétmộtthídụcayđắngởngaythờiđạichúngtađểthấysailầmvềchiphíchìmgâytáchạilâudàithếnào.

ChiếntranhIraqtớinayđãkéodàibốnnăm.KểtừkhiquânđộiMỹđặtchânlênIraqtháng3năm2003,cáigiáphảitrảchocuộcchiếnnàylà3.100sinhmạngkèmtheophítổn200triệuđô-lamỗingày,73tỷđô-lamỗinămvà300tỷđô-la.ĐâyquảlàmộtcuộcđầutưlớntừphíaMỹ,chưatínhđếnchiphícủacácquốcgiakhác.ChiếnphícủaMỹdựkiếnsẽvượtquá1.000tỷđô-lavàkhôngaibiếtsẽcóbaonhiêungườichếttrướckhichiếntranhkếtthúc.Vìthế,khôngcógìngạcnhiênkhitrongnăm2006,hầuhếtcácnghịsỹđếntừhaiĐảng,cùngvớiTổngthốngBushvàcựuTổngthốngClinton,tinchúngtaphải“chiếnđấuđếncùng”chứkhôngchỉ“cắtgiảmchiphíđểhoạtđộng.”NhưôngBushđãgiảithíchtrongbàidiễnvănngày4tháng7tạiFortBragg,BắcCarolina:“Tôi sẽbiến sựhi sinhcủa…cácbinhsỹ trênchiếntrường Iraq thành vô nghĩa nếu rút quân trước khi sứmệnh của chúng tahoànthành.”Clintonphụhọathêmvàolờituyênbốđầycảmtínhtrên:“Tấtcảchúngtađềugópphầnlàmnênchiếnthắng.”

Chúng ta cũngmắc sai lầm tương tựvớinhữngquyếtđịnh trongcuộcsống: bám víu lấy những cổ phiếu mất giá, những khoản đầu tư phi lợinhuận,côngviệclàmănthấtbạivànhữngmốiquanhệđổvỡ.Tạisaochúngtalạiđểcácthấtbạitrongquákhứảnhhưởngđếnhiệntại?Lẽrachúngtanêntínhtoáncơhộithànhcôngtừthờiđiểmnàytrởvềsauvàxemxétcáckhảnăngsinhlợicủacáckhoảnđầutưkhác.Nhưngdườngnhưchúngtađã

đượccài“đặtchếđộ”đánhgiácaohiệntrạngcủasựviệctrongnãobộ.***

TheobướcWillRogers,tôikhôngphảithànhviêncủamộtđảngchínhtrịcótổchứcnào.Tôilàngườitheochủnghĩatựdo.Vớiquanđiểmthậntrọngvềtàichínhvàtiếnbộvềxãhội,tôichưatừnggặpmộtđảngviênĐảngDânchủhayCộnghòanàođặcbiệtkhiếntôiưathích.Tôicóbạnthânởcảhaibênvànhờđótôiquansátthấy:dùvấnđềđưarathảoluậnlàgì,cảhaiphíađềucóniềmtinsắtđárằngcácbằngchứngủnghộchoquanđiểmcủaphíahọ.

Sựchắcchắnnàyđượcgọilàkhuynhhướngkhẳngđịnh,theođóchúngta tìmkiếmvàpháthiệnnhữngchứngcứkhẳngđịnhniềm tin sẵncócủamình và bỏ qua hoặc diễn giải lại những chứng cứ phủ định niềm tin đó.TheonhàtâmlýhọcRaymondNickersontạiĐạihọcTufts,khuynhhướngkhẳngđịnh“mạnhmẽvàrộngkhắpđếnmứccólẽchínhnógópphầnđángkểvàosựtranhchấp,bấtđồngvàhiểulầmgiữacáccánhân,nhómngườivàquốcgia.”

Córấtnhiềuthínghiệmđãđượctiếnhành.Năm1981,trongnghiêncứucủamình,nhàtâmlýhọcMarkSnyderyêucầunhữngngườithamgiađánhgiátínhcáchmộtngườimàhọsắpgặp.Ôngđưachomộtnhómbảnlýlịchcủamộtngườisốnghướngnội(nhútnhát,rụtrè,trầmtính)vàđưachonhómkiabảnlý lịchcủamộtngườisốnghướngngoại(hòanhã,nóinhiều, thoảimái).Khiđượcyêucầuđánhgiátínhcáchngườinày,nhómđượcbiếtanhtasốnghướngngoạicóxuhướngđặtcáccâuhỏidẫnđếnkếtluậnnày;nhómđượcbiếtanhtasốnghướngnộicũnglàmđiềutươngtựtheohướngngượclại.

Trongmộtnghiêncứukhácnăm1983,hainhàtâmlýhọcJohnDarleyvà Paul Gross cho những người tham gia xem đoạn băng vềmột đứa trẻđanglàmbàikiểmtra.Ôngnóivớimộtnhómrằngđứatrẻnàythuộctầnglớptrêntrongxãhội,vànóivớinhómkiarằngđứatrẻthuộctầnglớpdướitrongxãhội.Cácđốitượngsauđóđượcyêucầuđánhgiákhảnănghọcvấncủađứa trẻdựa trênkếtquảcủabàikiểm tra.Nhómđượcbiếtđứa trẻhọđangnhậnxétxuấtthântừtầnglớpthượnglưuđãđánhgiákhảnăngcủaemtrênmứccủađiểmsố,nhómcònlạinghĩhọđangđánhgiámộtđứatrẻxuấtthântừtầnglớphạlưunênđãđánhgiákhảnăngcủaemdướimứccủađiểmsố.Điềuđángchúýtrongnghiêncứunàylàcácđốitượngthamgiađềurútrakếtluậntừcùngmộtbảngđiểmkiểmtra.

Tôikhônghềphóngđạisứcmạnhcủakỳvọng.Năm1989,hainhàtâmlýhọcBonnieShermanvàZivaKundađãtiếnhànhthínghiệm,trongđóhọtrìnhbàycácbằngchứngmâuthuẫnvớiniềmtinsâusắccủanhữngngườithamgiavàmộtbằngchứngcủngcốniềmtinđó.Kếtquảlànhữngngườithamgia thừanhậngiá trịcủabằngchứngkhẳngđịnhnhưnglạihoàinghi

giátrịcủabằngchứngphủđịnh.TrongmộtnghiêncứukhácdonhàtâmlýhọcDeannaKuhntiếnhànhnăm1989,khimộtsốtrẻemvàthanhniênđượctiếpcậncácbằngchứngkhôngthốngnhấtvớimộthọcthuyếthọưathích,họkhônghềchúýtớicácbằngchứngtráichiềunày,vàdùcónhậnthấysựtồntại của nó, họ cũng sẽ giải thích nó theo chiều hướng bảo vệ niềm tin từtrước.Trongmộtnghiêncứucóliênquan,Kuhnchocácđốitượngnghebảnghiâmmộtphiêntòaxửtộiphạmgiếtngườicóthậtvàpháthiệnrarằngdùhọđượcxemxétchứngcứtrướckhiđưarakếtluận,hầuhếtcácđốitượngđãdựnglênmộtcâuchuyệntrongtríócvềnhữnggìđãxảyra,đưaraphánquyếtcótộihayvôtội,sauđóxáotrộncácchứngcứvàchọnranhữnggìphùhợpvớicâuchuyệncủamìnhnhất.

Mộtnghiêncứuhìnhảnhcộnghưởngtừchứcnăng(functionalmagneticresonanceimaging–fMRI)dotrườngĐạihọcEmorrytiếnhànhdướisựchỉdẫncủanhàtâmlýhọcDrewWestenđãchothấythờiđiểmbộnãoxuấthiệnkhuynh hướng khẳng định, tính vô thức và lệ thuộc cảm xúc của khuynhhướngnày.Trongcuộcbầucửtổngthốngnăm2004,bamươingười–mộtnửatựchomìnhlàđảngviên“cuồngnhiệt”củaĐảngDânchủ,nửakiatựchomình làđảngviên “cuồngnhiệt” củaĐảngCộnghòa–đượcyêucầunhậnxétcácphátbiểuhiểnnhiêntựmâuthuẫncủaGeorgeW.BushvàJohnKerry.Trongquátrìnhthínghiệm,cácđốitượngđượcgắnthiếtbịđiệnnão.Khôngcógìđángngạcnhiên,trongphầnnhậnxétcủamình,pheCộnghòaphêphánKerrycònpheDânchủphêphánBush,vàcảhaipheđềutângứngcửviênyêuthíchcủahọlêntậnmâyxanh.

Tuynhiên kết quả điện não lại cho thấy, phầnnão bộ liên quan nhiềunhấtvớiquátrìnhduylý–vỏnãotrướctránvùnglưngbên–hầunhưhoàntoànimlìm.Cácvùnghoạtđộngnhiềunhấtlàvỏtránổmắt,liênquantớisựhình thành cảm xúc; vùng đai phía trước, liên quan đến sự điều hòamâuthuẫn;vùngđaiphíasau,liênquanđếnsựđánhgiátráchnhiệmđạođức.Vàkhicácđốitượngđãđitớikếtluậnkhiếnhọthoảimáivềtinhthần,vùngvânbụngcóliênquantớisựtưởngthưởngcũnghoạtđộngtíchcực.”Chúngtôikhôngnhậnthấydấuhiệugiatănghoạtđộngởcácvùngnãoliênquanđếnquátrìnhsuylý”,Westengiảithích.“Thayvàođó,chúngtôithấymộtmạnglướicácmạchcảmxúcđãsánglên,trongđócócácmạchđượccholàcóliênquan đến quá trình điều hòa cảm xúc vàmâu thuẫn.”Điều thú vị là, cácmạch thầnkinh liênquanđếnviệc tưởng thưởngchomột sốhànhvinhấtđịnhcũngđượckíchhoạt.“Đặcbiệt,dườngnhưnhữngngườicótínhthiênvịnàyđãxoayốngkínhvạnhoa củanhận thức chođếnkhiđạt đượckếtluậnhọmuốnvàhếtsứcvuimừngvìđiềuđó,vớisựmấtđicủatrạngtháicảmxúctiêucựcvàsựxuấthiệncủatrạngtháitíchcực.”

Tính tương liên của khuynh hướng khẳng định với hệ thần kinh ảnhhưởngsâusắctớichínhtrịvàkinhtế.Quátrìnhthẩmphánvàbồithẩmđoàn

định tộimộtbịcáohayviệcmộtCEOđánhgiá thông tinvềcông tykhácđềutuântheoquátrìnhnhậnthứcnày.Điềunàynhắcchúngtanhớlạixuấtphátđiểmcủamình: lối tưduynối-các-điểmđể tìmquy luậtđượckhuynhhướngkhẳngđịnhtiếpsứcđãgópphầnhìnhthànhnêncáctrựcgiácsailầm.Chúngtacóthểlàmgìđểthayđổiđiềunày?

Trongkhoahọc,chúngtacóhệthốngtựsửachữabêntrong.Cơchếhailầnbímật làbắtbuộc trongcác thínghiệm, theođócảngười thamgiavàngười tiến hành đều không được biết các điều kiện thí nghiệm trong giaiđoạn thu thập thông tin.Kếtquảđượchiệu chỉnh trongcáchội thảokhoahọcvàbiênbảnthẩmđịnh.Nghiêncứuphảiđượclặplại tạicácphòngthínghiệm tách biệt với nhà nghiên cứu đầu tiên. Các bằng chứng phủ nhậncũngnhưcáccáchhiểukhácnhauvềsốliệuphảicùngđượcđưavàohồsơ.Các đồngnghiệp được khuyếnkhích bày tỏ nghi ngờ.Westen thận trọng:“Dùđãcónhữngbiệnphápbảovệ,cácnhàkhoahọcvẫnthườngchịuảnhhưởngcủakhuynhhướngkhẳngđịnh,nhấtlàkhingườithẩmđịnhvàtácgiảđồngquanđiểmvớinhau.Cácnghiêncứuchothấyhọsẽđánhgiácùngmộtcôngtrìnhnghiêncứulàđạtyêucầuhaychưađạtyêucầudựatrêncáckếtquảphùhợpvớiniềmtintrướcđócủahọ.”Nóicáchkhác,nếubạnkhôngtìmkiếmcácdữ liệu tráivới lý thuyếthoặcniềmtincủabạn,sẽcóngườikháclàmvớiniềmhânhoantrênmộtdiễnđàncôngcộngvớimụcđíchnhạobáng.

***Trongcuốnsáchxuấtsắcviếtnăm2000,Sailầmvềtiềnbạccủanhững

người thôngminh,nhà tâmlýhọcnhậnthứcThomasGilovich tạiĐạihọcCornellvàtácgiảchuyênviếtvềlĩnhvựctàichínhGaryBelskyđãnghiêncứunhữngđiểmmấuchốtcủakinhtếhọchànhvitronglĩnhvựckinhdoanhtàichính.Vớidángngườimảnhkhảnh,gươngmặtưanhìn, luôn tỏa rasựquýpháicủatrítuệvàbảnlĩnhkhoahọc,Gilovichkhôngchỉlàmộttrongnhữngnhàthựcnghiệmsángtạonhấttrongmôntâmlýhọchiệnnaymàcònlàmộtngườicótưduyliênkhoahọc,sẵnsàngứngdụngcáckếtquảnghiêncứuvềtâmlýhọcnhậnthứcvàocáclĩnhvựckhác.

Tiếnhànhthínghiệmtrêncácsinhviênngànhtâmlýởtrườngđạihọclàmột chuyện, nhưng con người có thực sự hành xử như vậy trong thực tếkhônglạilàchuyệnkhác.TheoGilovichlàcó.Khixemxétxuhướngđánhgiáquácaochiphíchìmcủachúngta,ôngchỉrahiệuứngngạitổnthất,theođónỗilosợmấtmátcủaconngườicaogấphailầnhammuốnđạtđược.

Chẳnghạn,nhưngtaycờbạccựckỳnhạycảmvớitổnthất,nhưngkhôngphải theocáchbạnnghĩ.Càngđenđủihọcàngđặtcượcnhiều,nhưngsaukhi thắngmột lần,họ trởnên thận trọnghơnvàđặtcược íthơn.Lýdocơbảnlàchiếnlược“gấpđôiđểđuổikịp”–dùbạncóthuabaonhiêuvánliêntiếp,chỉcầnbạngấpđôisốtiềnđặtcượcởvántiếpsau,bạnsẽthulạiđược

toànbộsốtiềnđãbỏranếuthắngvánđó.Songhầuhếtngườichơiđánhgiáthấpsốlượngvàđộdàicủanhữngvánthualiêntiếp.Giảsửbạnđặtcượcmứctối thiểu10đô-lachovánđầutiênvà thuatámvánliên tiếp,đếnvánthứchín,nếumuốntheođúngchiếnlượctrên,bạnsẽphảibỏra2.560đô-la.Quan trọnghơn, người chơi cũngđánhgiá thấp số lượngvàđộdàinhữngvánthắngliêntiếp,khiếnhọkhôngtậndụngđượclợithếcủaviệcđặtcượcvánsaucaohơn trước.Thậmchívớimộtchiến lượcđặtcược tốiưukhiếnbạnthắngliêntục,nếuvẫngiữmốilongạitổnthấttrongđầu,đếnmộtlúcnàođóbạnvẫnthuavìphảinộptiềnphếtheoluậtchơi.Song,ngoàisốtiềnphếthuđược,cácsòngbạccòngiàutovìtínhngạitổnthấtcủachúngta.

Tuyvậycácxuhướngvàsailầmvềnhậnthứclàmchúngtakhổsởcũngrất hữu ích khi xem xét về tâm hồn của thị trường. Tham gia thị trườngchứngkhoánbằngcáchmuabáncácchứngkhoánđơn lẻ theocách thôngthườngcũngkhôngkhácgìviệccácượctạisòngbạc,vàcókhảnăngbạnsẽthànhcônghoặcítnhấtcũngtheođượcxuhướngcủathịtrườngchungtrongdài hạn.Các nghiên cứu cho thấy thậm chí các nhà đầu tư và chuyên giaphântíchchuyênnghiệpnhấtcũngkhôngthểhoạtđộnghiệuquảbằngchínhcácquỹ tươnghỗđầu tưvàomộtdanhmụccổphiếuquan trọng trongdàihạn.

B

6

Sựtuyệtchủngcủaconngườikinhtế

ạnđãbaogiờquansátmộtconchuộtbạchtrongthínghiệmlựachọngiữahai loạidungdịchđườngmía8%và32%bằngcáchnhấnvàomột tronghai thanh theocơchếcủngcốngắtquãngbiếnđổi?Bạn

thậtmaymắn.TôiđãhoàiphíhainămtuổitrẻtiếnhànhnhữngthínghiệmlựachọnvớichuộttạiKhoatâmlý,ĐạihọcFullertonbangCalifornia,nhằmphụcvụđềtài luậnvănthạcsỹ“Tácđộngcủacườngđộvàchấtlượngtácnhâncủngcốtớisựlựachọncủachuột.”Thậtđiênrồ!

Tôi cũng nghiên cứu về quy luật phù hợp do nhà tâm lý họcRichardHerrnstein tạiĐại họcHarvard khámphá năm1961 (ông chính là tác giảBiểuđồhìnhchuôngvềchỉsốIQgiữangườidađenvàngườidatrắnggâynhiềutranhcãi).Quyluậtnàyphátbiểurằngmứcđộphảnứngcủasinhvậtsẽtươngứngvớimứcđộcủatácnhâncủngcố.Trongmộtlựachọngồmhaiphươngán,nếumộtcơchếngắtquãngbiếnđổi(variable-intervalschedule–VI)tácđộngtrungbìnhmộtphútmộtlần,cơchếVIthứhaitácđộngtrungbìnhbaphútmộtlần,sinhvậtsẽphảnứngvớicơchếthứnhấtnhiềugấpbalầnsovớicơchếthứhai.“Sinhvật”ởđâycónghĩalàbấtkỳloạiđộngvậtnào,chodùtừkhicuốnsáchcủaB.F.SkinnervềHànhvicủacácsinhvậtrađời, đặt nềnmóng cho chủnghĩa hànhvi, “sinhvật” thườngđượchiểu làchuột,chimbồcâuvàcácsinhviêntâmlýhọcnhậpmôn.Chủnghĩahànhviquanniệmbấtcứđiềugì sinhvật làm,dùdướidạngcácchuyểnđộng,cửđộngcó thểquan sát đượchay các suynghĩ, tình cảmbên trong, đềunênđượccoilà“hànhvi”màkhôngcầnphỏngđoánđiềugìđangdiễnratrongtâmtrí.Trongngữcảnhnày,quyluậtphùhợptrởnênvônghĩa:Nếucơchếđầutiêntácđộngnhiềugấpbalầncơchếthứhai,sinhvậtđâucầnphảnứngvớicơchế thứhai?Tại saokhôngchỉnhấnvào thanhgây tácđộngnhiềunhất?

Nhưngnếucứchọnđichọnlạimộtphươngán,mọithứsẽdầntrởnênnhàmchán.Giốngnhưchúngtaquênmấtchiếcnhẫnluônởtrênngóntaymình,giácquancủachúngtasẽquendầnvớicáckíchthíchgiốngnhau.Đểphávỡtâmlý thóiquen,chúngtaphảiphávỡkhuônmẫucủaphươngán.Việcthayđổiphươngánsẽđiềuchỉnhbộnãođểnóphảichúýtớicáckích

thích đã quen thuộc từ trước, nhờ đó khiến sinh vật phản ứng ở tần suấttươngđươngvớimứcđộvuithíchcácphươngánmanglại.Thịtbòrấtngonnhưngkhôngthểtốinàocũngăn.Đôikhichúngtanênănmộtchútmìsợiđểthayđổikhẩuvịvàlấylạicảmgiácthèmthịtbò.

Tuynhiên,cáclựachọntrongthựctếluônphứctạphơntrongphòngthínghiệm rất nhiều.Tronghainăm thínghiệmvới chuột, tôimuốnbiết liệuquyluậtphùhợpcóápdụngđượcvớicườngđộvàchấtlượngcủatácnhâncủng cố.Ở thí nghiệm thứ nhất, tôi kiểm nghiệm cường độ của tác nhânbằngcáchcholũchuộtlựachọngiữadungdịchđườngmía8%và32%theocơchếVIchuẩn,cònởthínghiệmthứhai,tôikiểmnghiệmchấtlượngcủatácnhânbằngcáchchochúng lựachọngiữadungdịchđườngmía8%vàhỗnhợp8%đườngmíaphavới4%muốitheocùngmộtcơchếVI.Nhằmđảmbảotínhkhoahọckháchquan,tôiđãđánhsốlũchuộttừ1đến8,songcũngphải thúnhận rằng tôiđặt tênchúng theođộihìnhxuấtphátcủađộibóngrổLosAngelesDodgersnămđó.Vìlýdonàođó,chúchuộtnhỏDustyBakercựckỳngangbướng.Nếunhétcụctẩyởđầubútchìvàotronglồng,nósẽcắnnátngaylậptức.

Trongcảhaithínghiệm,tôiđềuthấyhiệuứngchưaphùhợpvìmứcđộphảnứngcủa lũchuộtvớicơchếcó tỷ lệ tácđộngcaokhông lớnnhưdựđoáncủaquyluậtphùhợpkhicườngđộvàchấtlượngcủacáctácnhângiatăng.Nghĩalà,càngthêmnhiềubiếnvàolựachọn,quyếtđịnhsẽcàngphứctạphơnvàhànhvicàngkhódựđoánhơn.Đókhôngphảilàmộtpháthiệnhoàntoànmớimẻ,bấtcứkhinàobạnthêmnhữnglớpyếutốphứctạpvàomôitrường,chúngsẽxáotrộncáclựachọncủabạn.Tôitựhỏiđiềugìđangdiễn ra trong bộ não nhỏ bé của lũ chuột khi chúng quyết định nhấn vàothanhnàovànhấnbaonhiêulần.Tôicũngtựhỏiđiềugìđangdiễnratrongbộnãolớncủaconngườikhichúngtaraquyếtđịnhvềcáclựachọntươngtự trong thế giới thực.Với các nhà chủ nghĩa hành vi cuối thập kỷ 1970,khôngcógìđáng thắcmắc.Bộnão làmộtchiếchộpđenmàcáccôngcụkhoahọc không thể xuyên thấu, và tâmhồn thì giống như cáchChurchillnhậnxétvềLiênXô:làmộtcâuđốnằmtrongmộthuyềnthoạichephủbởinhữngđiềubíẩn.

Nhờsựphát triểncủa lĩnhvực thầnkinhhọcvà tâmlýhọcnhậnthức,chiếchộpđengiờđãđượcmởra.Dùvẫncònrấtnhiềucâuhỏivềnãobộchưađượcgiảiđáp,songlớpsươngmùhuyềnbíbaophủbímậtvềtâmhồnđangdầntanbiến.

***Hãytưởngtượngconbạnmangvềtờgiấybáonộphọcphí20.000đô-la

củatrườngtưthục;hạnnộpđãđếnvàcáchduynhấtbạncóthểlàmlàbánđimộtsốcổphiếuđangnắmgiữ.Thậtmaymắnbạnđãđầu tưvàocổphiếuAppletrướckhicơnsốtiPodbùngnổ,khiđóbạnmua400cổphiếuvớigiá

50đô-la,tổngsốtiềnđầutưlà20.000đô-la.Giámỗicổphiếunàyhiệnnaylênđến100đô-la.LiệubạncóhiệnthựchóakhoảnlãiròngbằngcáchbánmộtnửasốcổphiếuApplevàdùngsốtiềnthuđượcđểnộphọcphíchocon?HaybạnsẽbánhếtsốcổphiếuFordmuatừrấtlâuvớigiá40.000đô-lavàgiátrịhiệntạichỉcònlà20.000đô-la?

Nhưđãđềcập trongchương trước,hầuhếtmọingười (trongđócócảtôi)sẽbáncổphiếuApplevàgiữlạicổphiếuFordvớihivọngthuhồiđượckhoảnlỗ.Vềmặttàichính,đâylàchiếnlượcsailầm(trừkhibạnmuốndùngsốcổphiếumấtgiánàyđểđượchoànthuếthunhậptrongtươnglai).Tạisaobạnlạibánđinhữngcổphiếuđangtrênđàtănggiávàbámvíuvàonhữngcổphiếusắptrởthànhgiấylộn?

Hãyxemxétmộtbàitoáncầnsuynghĩphứctạphơnchothấysựphilýtrongchuẩnmựcvềconngườikinhtế.Giảsửtôiđưachobạn100đô-lavàhaiphươngánđểbạnlựachọn:(A)mộtkhoảnthunhậpchắcchắntrịgiá50đô-lavà(B)một lần tungđồngxu,nếungửabạnsẽcó100đô-la,nếusấpbạnkhôngcógì.BạnsẽchọnAhayB?Bâygiờ,giảsửtôiđưachobạn200đô-lavàhaiphươngánđểbạn lựachọngiữa (A)mộtkhoản tổn thấtchắcchắntrịgiá50đô-lavà(B)mộtlầntungđồngxu,nếungửabạnsẽmất100đô-la,nếusấpbạnsẽkhôngmấtgì.BạnsẽchọnAhayB?Kếtquảcuốicùngcủahai phương ánAvàB trong cảhai trườnghợpđềubằngnhau– theothuậtngữkinhtếhọctâncổđiển,lợiíchcủachúnglànhưnhau–chonênkhông quan trọng bạn chọn phương án nào, vì chúng hoàn toàn tươngđương. Theo Thuyết lựa chọn hợp lý, học thuyết đặt nền móng cho conngườikinhtế,chúngtasẽtốiđahóalợiíchkhiđưaraquyếtđịnh.Nghĩalà,khiđứngtrướcmộtlựachọn,chúngtasẽxemxétgiátrịcủakếtquảvàđưaraquyếtđịnhhợplýnhằmđạtđượckếtquảđóbằngcáchtốtnhất.

Nhưngtínhghétrủirocũngđịnhhìnhlựachọncủachúngta.ĐasốmọingườilựachọnphươngánAtrongtrườnghợpthứnhất(mộtkhoảnthunhậpchắcchắn trịgiá50đô la)vàchọnphươngánB trong trườnghợp thứhai(hoặcmất100đô-lahoặckhôngmấtgì).Chúngtasẵnsàngliềulĩnhkhiđốimặtvớinguycơ tổn thấtnhưng lại thận trọngkhiđãnắmđượccơhội cókhoảnthunhậpchắcchắn.Vềmặtcảmxúc,cósựkhácbiệt–khácbiệtrấtlớn–giữahaiphươngán,dùkhôngcógìkhácnhaugiữaviệccó100đô-lakèmtheomộtkhoảnthunhậpchắcchắnhoặcchưachắcchắntrịgiá50đô-lavàviệccó200đô-lakèmtheomộtkhoảntổnthấtchắcchắnhoặcchưachắcchắntrịgiá50đô-la.

Hàng nghìn thí nghiệm kinh tế học hành vi đã chứngminhmột cáchthuyếtphụcrằngđasốchúng tađềungại rủi ro.Cácnghiêncứuđãchỉ rachínhxácchúngtangạirủirođếnmứcnào.NhưđãđềcậptrongChương5,nhìnchungđasốmọingườisẽtừchốixácsuất50-50hoặcđượchoặcmấttiền,trừkhisốtiềnthuđượcítnhấtcaogấpđôisốtiềnbịmất.Nghĩalà,đa

sốchúngtasẽchấpnhậncơhộithuđược100đô-lavớixácsuất50%nếurủiromấttiềnkhôngvượtquá50đô-la.Khisốtiềncókhảnăngthuđượccaohơngấpđôisố tiềncónguycơbịmất,đasốchúngtasẽmạohiểm.Ngàynaykhoahọcđãcóthểgiảithíchđượcsựkhácbiệtnày.

Đểhiểuthêmvềlĩnhvựckinhtếhọchànhvicựckìphongphú,tôiđãdựmộtkhóahọccủaColinCamerer,giảngviênHọcviệnKỹthuậtCalifornia(Caltech),một nhà kinh tế học thực nghiệm theo đuổi lĩnh vực này từ rấtsớm.Vớicặpmắtxanhnhạt,thânhìnhvạmvỡ,Camererlàngườicóchítiếnthủ,có thực tàivàchắcchắnsẽ thànhcôngởCaltech.Có tưchấtcủamộtthầnđồng,CamererlấyđượcbằngcửnhânvềnghiêncứuđịnhlượngtạiĐạihọcJohnsHopkinsởtuổimườitámvàbảovệthànhcôngluậnántiếnsỹvềlýthuyếtlựachọnhànhvitạiĐạihọcChicagoởtuổihaimươihai.Luônnóichuyệnvớiđôimắtngờisáng,Camererlàmộtgiảngviênhaychớpmắtvànóirấtnhanh,đôilúcôngbắtđầucâusaukhicâutrướcchưakịpkếtthúc.Ôngđượcsinhviênyêumếnnhờsựhómhỉnhvàthóiquendẫnchiếuđếnvănhóanhạcpop(BritneySpearsvàLindsayLohanthườngxuấthiệntrongnhững thí dụ đầu buổi học tối). Từ khi có con, ông không ngừng liên hệnhữnglựachọnkinhtếhọchànhvivớiđứaconmộttuổicủamình.Điềuđóphávỡnhữngbiệtngữkỹthuậtvàphươngtrìnhtoánhọc.

“Bộnãolàcơquanđưaracácquyếtđịnhkinhtế,”ôngbắtđầu.“Kinhtếhọchànhvisửdụngcácsựkiệnvàhìnhảnhđểlàmbộclộhạnchếcủaphéptínhtoán,ướcmuốnvàtínhtưlợi”–đâylàcúđánhtrựcdiệnvàogiảđịnhconngườikinhtế.Khighéthămvănphòngcủaông,tôiđượcôngchobiết:“Thựcra,ngaylầnđầutiênnghevềthuyếtlựachọnhợplýtôiđãkhôngkhỏihoàinghi.Cóquánhiềungoạilệvớiquyluậtnàyđếnmứctôinghĩchúngtacầnmộtquyluậtmới”.

KinhtếhọchànhviphầnlớnliênquanđếnviệcxemxéttínhđúngđắncủakháiniệmcânbằngNashvàhiệuquảPareto.HaihaynhiềungườichơiđạttớicânbằngNashkhikhôngaicólợihơnbằngcáchđơnphươngthayđổichiến thuật.Suyrộngra, thị trườngđạt tớiđiểmcânbằngkhiviệcgiữnguyênchiếnthuậtcólợihơnthayđổivàđiềunàymanglạisựổnđịnhchothịtrường.HiệuquảParetođạtđượckhicảhaibênđềucólợi,hoặcmộtbêncólợivàbênkiakhôngbịthiệt.Suyrộngra,thịtrườngđạttớiđiểmtốiưukhikhôngcócáchgiaodịchnàokhácmàkhônglàmaibịthiệt.Vấnđềcủahọc thuyếtcânbằng lànóđưaranhữnggiả thuyếtchắcchắn–cạnh tranhhoànhảo,thôngtinhoànhảo,hợplýhoànhảo–đâylànhữnggiảthyếtmàtừlâucácnhàkinhtếhọchànhvivàcảnhữngngườibìnhthườngđãthấykhôngchínhxác.Chúngtakhôngcómộtthịtrườngcạnhtranhhoànhảovớisựtruyềnđạtthôngtinhoànhảo,vàchúngtacũngkhôngđưaranhữnglựachọnhoàntoànhợplý.ĐiềucácnhàkinhtếhọchànhvinhưCamerermuốnbiếtlàsựbấthợplýcủaconngườitrongthịtrườngsẽlàmthayđổicânbằng

thịtrườngnhưthếnào.“Nhìn chung, thuyết lựa chọnhợp lý thườngvẫnđủđúngđắnđểgiúp

chúngtaướcđoáncáchthứcvậnhànhcủathếgiới,”Camerernói.“Thídụ,trong dài hạn, con người sẽ luôn phản ứng lại các kích thích.Nhưng câuchuyện không chỉ có thế”. Camerer muốn tìm hiểu “kinh tế học từ bêntrong”,nghĩalàbêntrongtâmtrí.Thựcra,côngviệcđầutiêncủaCamererlàgiảng viên trường kinh doanh của Đại học Northwestern, nơi ông dạy vềnguyênnhânthànhcônghaythấtbại trongkinhdoanh.Từcácnghiêncứucủamình, ông nhận thấy nguyên nhân căn bản thường đến từ cá tính củangườiđiềuhànhcôngty,tâmlýkhihọđưaraquyếtđịnh,cáchhọđốixửvớinhânviên,vàcáchhọ thamgia thương trường.Đểhiểuđượcđiềuđó,bạncầnphảihiểu tâm lý conngười,điềunàyđãdẫnCamererđếnvới các tácphẩmcủaDanielKahnemanvàAmosTversky.

Nghiêncứudướigócđộ tâm lýnhữnggìđangdiễn ra trong trínão làmột việc, ngoài ra Camerer còn muốn lượng hóa chúng trong phòng thínghiệm,xâydựnggiảthuyếttoánhọcdựatrêncáckếtquảđóvàsauđóthửnghiệmquyluậttìmđượctrongthựctế.Thídụ,CamerernghiêncứunhữngngườiláixetaxiởthànhphốNewYork,họphảitrảmộtkhoảnphícốđịnhđể thuê xe trong vòng 12 giờ và hưởng phần thu nhập còn lại kiếmđượctrong thờigianđó.Ôngnhận thấykhicác láixeđặt ramức trungbìnhhọphảikiếmđượcmỗingàyđểtrảtiềnthuêxe,nỗisợbịlỗthúcđẩyhọphảilàmviệcnhiềugiờhơnvàonhữngngàymưađểđạtchỉtiêuvànghỉsớmvàonhữngngàyđẹptrờikhiđãđạtchỉtiêu.

Tronglớphọc,Camererbiểulộniềmyêuthíchtínhchínhxáctoánhọckhinghiêncứuvềlựachọncủaconngườitrênthịtrường.“Mọingườihànhđộngnhưthểhọcóhàmsốlợiíchvàđưaraquyếtđịnhnhằmtốiđahóalợiích”,Camerergiảithíchtronglúcviếtnhanhnhữngphươngtrìnhvàđườngconglô-ga-rítlêntấmbảngtrắngcạnhmáytínhxáchtaycủaông.Lấymộtthídụđơngiản,quyluậtcung-cầudựđoánnếugiámộtmặthàngđủthấpđểkhiếnnhucầucủangườitiêudùngvượtquákhảnăngcungcấpcủanhàsảnxuất,mứcgiácủamặthàngnàysẽtăngchođếnkhinhucầugiảm.Ngượclại,nếugiámộtmặthàngđủcaođểkhiếnngười tiêudùngcó ít nhucầu,nhà sảnxuấtsẽgiảmgiáchođếnkhinhucầucủangườitiêudùngbắtđầutăng,sauđógiámặthàngnàysẽtănglên.Thịtrườngcânbằngtạiđiểmlượngcungxấpxỉbằnglượngcầu,vàđiểmcânbằngđượcduytrì thôngqua tácđộngqualạigiữangườitiêudùng,nhàsảnxuất,vàgiácả.Đâylàmộtthídụkhácvềvòngphảnhồitựxúctác,mộthệthốngtựchiphốimàcácnhàkinhtếhọcthườngđánhđồngtínhcóthểdựđoáncủanóvới tínhquyluật,giốngnhưcáchiệntượngtươngtựtrongvậtlý(thờitiết)vàsinhhọc(hệsinhthái).

Quyluậtcungcầumạnhmẽvàrộngkhắpđếnmứccóthểnócócảmột

nền tảng tiến hóa sâu sắc. Thí dụ, năm 2006 nhà kinh tế họcKeithChencùngcáccộngsựtạiĐạihọcYaleđãtiếnhànhmộtnghiêncứu,kếtquảchothấyquyluậtnàyđúngvớiloàikhỉmũkhigiaodịch.Trongthínghiệm,lũkhỉđượctrao12chiếcthẻđểtraođổivớicácnhàkhoahọclấynhữngláttáohoặcnho,chúngthíchhailoạihoaquảnàynhưnhau(khônggiốngnhưdưachuột).Trongmộtlầnthử,lũkhỉđượcđổithẻvớicácnhàkhoahọcđểlấymột quả nho; và trong lần khác, để đổi lấy những lát táo.Bầy khỉmũ cóđộngcơtraođổivìnhữngthứchúngnhậnđượcbằngcáchđổithẻđềucungcấpmột lượngcalohàngngàychochúng trong thờigian cuộc thí nghiệmdiễnra–nóicáchkhác,cóthểlấpđầycáidạdàyđóikhátcủachúng!Thídụ,mộtconkhỉtrongthínghiệmđãđổi7thẻđểlấyquảnhovà5thẻđểlấyláttáo.Một đường cơ sởnhưvậyđược thiết lậpvớimỗi conkhỉ để cácnhàkhoahọccóthểbiếtđượcsởthíchcủatừngcon.Sauđócácnhàkhoahọcthayđổi điều kiện thí nghiệm.Trong lần thử nghiệm thứhai, lũ khỉ đượcphátthêmthẻđểđổilấythứcăn,vàđượcbiếtgiámỗiloạihoaquảđãtănglêngấpđôi.Theoquyluậtcungcầu,lũkhỉlúcnàynênmuanhiềuthứcănrẻtươngđốivàítthứcănđắttươngđối.Vàchúngđãlàmđúngnhưvậy.Ngoàira,trongmộtlầnkhác,khiđiềukiệnthínghiệmđượcđiềuchỉnhsaocholũkhỉcó50%cơhộiđượcthưởngvà50%nguycơbịmấtthứcăn,đúngnhưnhữnggìnguyêntắcngạirủirodựđoán,nỗisợtổnthấtcủalũkhỉcaogấphailầnmongmuốnchiếnthắng.

Thật tuyệtvời!Loàikhỉmũbiểu lộsựnhạycảmgiốngnhưconngườitrướccácthayđổitrongcung,cầuvàgiácả;đồngthờichothấymộttrongsốcácđặcđiểmnổibậtnhất củahànhvi conngười–ngại rủi ro.Rất ít khảnăngđặcđiểmchungnàyđãtiếnhóađộclậpvàsongsonggiữacácloàilinhtrưởngtrongthờigianvàkhônggiankhácnhautrêntoànthếgiới.Điềunàygợimởrằngcácsởthíchvàxuhướngcónguồngốctiếnhóarấtsớm,vàđặcđiểmđóđãtiếnhóatừtổtiênchungcủaloàikhỉ,dãnhânvàconngườirồiđượctruyềnlạiquacácthếhệ–trongtrườnghợpnàylànòigiốngđãtiếnhóathànhkhỉmũvànòigiốngđãtiếnhóathànhconngười.Dođó,nếucósựtươngđồngvềhànhvigiữaconngườivàcácloàilinhtrưởngkhác,cơchếthầnkinhbêntrongđiềukhiểncácưutiênlựachọnchắcchắnđãbắtnguồntừmột tổ tiênchungcáchđâyhơnmười triệunăm.Mười triệunămtrước,tâmlýẩnsauquyluậtcungcầuđãtiếnhóatừcác“thươngnhân”linhtrưởngđầutiên.

***Cóthểbạnđãxemcácquảngcáososánhbóngđènsợiđốtvàbóngđèn

compaq huỳnh quang khí nén – loại bóng đèn đang được ca ngợi là thânthiệnvớimôitrườngvìcungcấpcùngmộtlượngánhsángnhưngcótuổithọdàigấpmườilần.Hiệuquảnănglượngcónghĩalàsửdụngítđiệnnănghơn,nhờđóđốtcháyítthanhơn,thảiraítkhícác-bonhơn,gópphầngiảiquyết

vấnđềnóng lên toàn cầu.Cách lập luận là nhưvậy.Nhưngnếubạnhoàinghivềviệctráiđấtnónglên,hoặcnếuviệcmuasắmcủabạnphụthuộcvàocáctiêuchíthôngthườngnhưthunhậpcánhânkhảdụng,cácquảngcáonàychỉnhằmthuyếtphụcbạnmuahàngdựatrênsựtiếtkiệmlâudài.Nghĩalàchúngkhônghềhướngtớiý thứcvềmôi trườngcủabạnmàhướngtớiưutiênnângcaolợiíchcánhân.Mộttrongrấtnhiềuthídụchothấymỗibóngđènsợiđốt60wattcógiá0,75đô-lavàdùngđược1.000giờ,trongkhimộtbóngđènhuỳnhquangkhínén14wattcógiá2đô-lavàdùngđược10.000giờ.Hai loạibóngđèncókhảnăngchiếusángnhưnhau.Chiphísửdụngbóngđèntrong10.000giờ,baogồmcảchiphíthaythế,là59đô-lađốivớibóngsợiđốtvà12đô-lađốivớibónghuỳnhquangkhínén.Vậybạnsẽchọnloại nào?Điều đó phụ thuộc vào ưu tiên thời gian cá nhân của bạn. Bạnmuốnmột phần thưởng ngay lập tức (tiết kiệm được 1,25 đô-la ngay bâygiờ),haymộtphầnthưởngtrongtươnglai(tiếtkiệmđược47đô-lasaunày)?

Sựtrìhoãntưởngthưởngvàưutiênthờigian–cáchthứcchúngtachiếtkhấugiátrịtheothờigian–làmộtchủđềnóngtrongkinhtếhọchànhvi.Thídụvềbóngđènchínhlàmộtlựachọnliênthờigian–cácquyếtđịnhliênquanđến sự đánhđổi giữa chi phí và lợi ích xảy ra vào những thời điểmkhácnhau.Cácnghiêncứuchothấy,đểkháchhàngthíchnhữngphươngándàihạnbạnphải tạochohọmộtsựkhích lệnàođó.Nghĩa là,kháchhàngcần được đền bù để trì hoãn sự thưởng công. Trongmột nghiên cứu tiếnhànhnăm1981,nhàkinhtếhọcRichardThalerchocácđốitượnglựachọngiữaviệcnhận15đô-lahômnayvàmộtkhoảnlớnhơntrongtươnglai,sauđóyêucầuhọchobiếthọmuốnsố tiền lớnhơnbaonhiêunếungàynhậntiềntrongtươnglaicáchthờiđiểmhiệntạimộttháng,mộtnăm,hoặcmườinăm.Kếtquảtrungbìnhlà20đô-lasaumộttháng,50đô-lasaumộtnămvà100đô-lasaumườinăm.Trongthuậtngữkinhtế,lợiíchcủakhoảntiềnhiệntạisẽgiảmquathờigian,nêngiátrịtươnglaicủanóphảităngkhiquyvềhiệntại.

Từ phát hiện củaThaler, hàng trăm thí nghiệm tương tự đã được tiếnhành,chothấynhiềuđiểmkhácbiệtnhỏnhưngđềuthểhiệnquyluậtcơbảnchung:thờigianlàmgiảmgiátrị.Đâylàmộtthídụkhác.Bạnthíchphươngánnàohơn:20đô-lahômnayhay22đô-latrongtuầntới?Đasốmọingườiđềuchọn20đô-lahômnayvìkhôngđángphảiđợicảmột tuầnchỉđểcóthêm2đô-la.Nhưngnếuchiều thờigian thayđổivàđượchỏi:Bạnmuốnnhận20đô-la trongbảy tuầnnữahay22đô-la trong támtuầnnữa?Đasốmọingườichọnđợithêmđếntuầnthứtám.Điềunàythậtkỳlạ.Trongcảhaitrườnghợp,bạnđềuphảichờmộttuầnđểcóthêm2đô-la.Lờigiảithíchởđâylàsựkhácbiệtgiữakhoảngcáchtừ0đến1vàtừ7đến8.Sosánhvớihiệntại,mộttuầnlàthờigiandài.Sosánhvớiviệcđãphảiđợibảytuầnthìtrìhoãnthưởngcôngthêmmộttuầnlàkhôngđángkể.

Cácnhàkinhtếhọchànhviđãxâydựngcácphươngtrìnhtoánhọccôngphu(vàđángsợ)nhằmtìmhiểuvàdựđoáncáclựachọnliênthờigian.Họđãpháthiệnmột sốbiếnảnhhưởng tới sựsẵn lòng trìhoãn thưởngcông.Mộtvàibiếnkhárõràng,thídụsựhiệnhữucủađốitượngtrongcâuhỏi–nếunóởngaybêncạnh,bạnsẽcóxuhướngmuốnnóngaybâygiờ,cònnếunóởngoàitầmnhìn,bạnsẽdễtừbỏhammuốnthưởngcôngtrựctiếp.Điềunàygiảithíchtạisaokhibạnmuốngiảmcân,bạnthậmchíkhôngnênnhìnvào thực đơn trángmiệng.Tất nhiên, nếu bạn làmột nhân viên nhà hàngđangcốgắngthuyếtphụckháchănnhiềuhơn,tốtnhấtbạnhãymangkhayđồtrángmiệngđếnbànvàhỏikháchmuốndùngmóngì.NhưchatôiluôndạycácnhânviênbánhàngởđạilýFordcủaông,khôngbaogiờđượchỏikháchhàngliệuhọcómuốnmuaxekhông,hãyđưahọđixungquanhcửahàngthậtlâuvàhỏihọmuốnmuachiếcxenào.

Mộtcâuhỏiđisâuhơn:tạisaohiệuứngthờigianlạitồntại?Câutrảlờinằmởthờitổtiênchúngta.Cónhữngđiềukhôngchắcchắntrongtươnglaivượtrangoàikếhoạchcủaconngười.Aibiếtđiềugìsẽxảyravớitiềncủatôitrongvòngmộttuầntới,vìthếtôinêngiữlấynhữnggìmìnhđangcóvàkhôngnênliềulĩnhđểmấtnóvềsau.Khinghiêncứuvềsựtrìhoãnthưởngcôngởcácloài,ngườitanhậnthấycómốitươngquangiữasựgiatăngđềuđặnvàcó thểdựđoánđượccủakhảnăng trìhoãnnhậnphần thưởnghômnayđểnhận trong tương laivới sựgia tăngkích thướcvỏnão.Chuộtvàochimbồcâucókhảnăngtrìhoãnviệctưởngthưởngcựckìngắn,chóthìlâuhơnmộtchút,linhtrưởngthìlâuhơnnhiều.Songởtấtcảcácloàinàysựtrìhoãnấyđềuchỉđượctínhbằnggiâyvàphút,trongkhiđóconngườicóthểtrìhoãnviệcnhậnphầnthưởngđếnhàngnăm.Đểcóthểtrìhoãnsựthưởngcôngcầncónhậnthứclýtrígiúpvượtquacáccámdỗcủacảmxúc,vàcầnnhiềuvỏnãođểlàmđiềuđó.Hơnnữa,nghiêncứuvềcácbệnhnhânbịtổnthươngnãodochấnđộng,tainạnhoặcphẫuthuậtchỉrõtổnthươngvùngvỏnãotrướctránthườnggâyratínhhấptấpvàmấtkhảnănglậpkếhoạchchotươnglai.

Vớisựrađờicủaphươngphápchụpcộnghưởngtừchứcnăng(fMRI)giúpquétchụpbộnãorấthiệuquả,chúngtathậmchícóthểxácđịnhchínhxácvị trínãobộnơi tínhhấp tấpvàsự trìhoãnviệc tưởngthưởngxảyra.TrongmộtnghiêncứucủanhàthầnkinhhọcSamuelMcClurevàcáccộngsự tại Đại học Princeton, những người tham gia được lựa chọn giữa haikhoản tiền thưởngkhácnhau (5đô-lavà40đô-la)được traovàocác thờiđiểmkhácnhau(hômnay,haituầnsau,mộtthángsau)trongkhimáyfMRIđangquétquanãobộcủahọ.Cácnhàkhoahọcpháthiệnbađiểmrấtquantrọng: (1)Với những khoản tiền hiện hữu tức thì, có sự gia tăng đáng kểtronghoạtđộngcủahệviềnkếthợpvớihệdopaminenãogiữa–khuvựcthườngđượcbiếtđếnvìcóliênquantớinhữngngườinghiệnmatúyvàcó

hànhvikíchđộng;(2)bấtchấpsựtrìhoãnthưởngcông,cósựgiatăngkhálớntronghoạtđộngcủavỏnãotrướctránbênvà thùyđỉnhsau–khuvựcliênquanđếncácquátrìnhlậpluậnởcấpđộcaovàđiềukhiểnnhậnthức,cóthể được kích thích khi xem xét các lựa chọn kinh tế; và (3) khi các đốitượnglựachọnnhữngphươngándàihạn,chỉcóthùytránđỉnhsánglên–khuvựcnàycóchứcnăngđịnhgiánhữngphầnthưởnglớnhơnngaycảkhichúngbịtrìhoãn.Nóicáchkhác,bộnãocânnhắccảnhữngmóntiềnngắnhạnvàdàihạn,songnếuhệthốngviềnliênquanđếncảmxúc“đườngmòn”bịkíchthíchmạnh,nócóthểvôhiệuhóavỏnãotrướctránduylý“caocấp”,trừphivùngthùyđỉnhtránsiêuduylýchiphốiđượctoànbộhệthống.Từnhữngpháthiệnnày,cácnhànghiêncứurútrakếtluận:“Hànhviconngườithườngbịcuộcđấutranhgiữabảnnăngcấpthấp,cáchệthốngtựđộngphảnánhsựthíchnghitiếnhóavớicácmôitrườngđặcthù,vàkhảnăngmớitiếnhóariêngcóởconngườiphụcvụviệclậpluậnvềnhữngvấnđềmơhồ,lớnlaovàlênkếhoachchotươnglai…chiphối.”

Ngoàisựvậnđộngtuyếntínhtrongquátrìnhgiatăngkíchthướcvỏnãoởđộngvậtcóvútừbậcthấplênbậccao,còncósựvậnđộngtheothờigiantrongquá trìnhgia tăngkích thướcvỏnãoởđộngvậtcóvú từcổđạiđếnhiệnđạiqualịchsửtiếnhóa.Cấutrúcthầnkinhcấpthấpsẵncóởtấtcảcácloàiđộngvậtcóvúvàlinhtrưởngđãmặcđịnhcácquyếtđịnhcủachúngtavềsựkích thíchvà tưởng thưởng tức thời.Nhưngvìhệ thầnkinhcấpcaotiếnhóacùngsựpháttriểncủavỏnão,đặcbiệtởnhữngloàilinhtrưởngbậccao,khảnăngvượtquasự thôi thúccủahệviềncũngđã tiếnhóa.Tổ tiênthờiđồđácủachúngtađãhọcđượccáchđịnhgiáthấpgiátrịtươnglaihoặctrìhoãnsựthưởngcông.Tuyvậy,đasốcáctraođổithờiđồđáchỉliênquanđếnnhữnghànghóacơbảnnhưthứcăn,vảivócvàsựủnghộcủaxãhội.Cáchgiảiquyếtxungđộtvàcủngcốlòngtinkhôngchínhthứckhôngphảiluônhữuhiệuvìkhôngcócơquanxãhộinàotồntạiđểtạoraniềmtinlâudàivàđảmbảosựhoàntrảcóđicólạitrongtươnglai.Dođóhiệuứnggiátrị suy giảm theo thời gian xét đến cùng đều bắt nguồn từ sự không chắcchắncủacáchànghóatươnglaitrongthờiđồđá.

***Đểhiểu thêmvềcơchế thầnkinhẩnsaucác lựachọnkinh tế, tôiđến

thămphòngthínghiệmcủanhàthầnkinhhọcRussellPoldrackvànhàkinhtếhọchànhviCraigFoxtạiViệnĐạihọcCalifornia-LosAngeles(UCLA)vàsẵnlòngnằmvàobêntrongchiếcmáyMRIcóhìnhdạngmộtốngnamchâmhẹp,khépkín.MộtchiếcmáyMRIxuấtxưởngnặngtới12tấncógiákhoảng2,5triệuđô-la,chưatínhphílắpđặt,chạythửvàbảodưỡng–nhữngkhoảncóthểđộigiáhóađơnlêncảtriệuđô-la.Đâylàmộtngànhkhoahọcquan trọngcầnsửdụngnhữngcỗmáy lớncógiáchótvótđượcđầu tư từnguồnngânsáchkhổnglồ.

CôngnghệđằngsauchiếcmáyMRIvàcácphươngphápthốngkêbằngmáytínhđượcsửdụngđểchuyểnnhữnghìnhảnhcộnghưởngtừdạngthôthànhnhữngbứcảnhđầymàusắcvềbộnãocũngấn tượngkhôngkémgìgiá cả kèm theo chúng.Nóimột cách đơn giản, hoạt động thần kinh bêntrongbộnãocóliênhệchặtchẽvớisựthayđổitrongdòngmáulưuthôngvàsựô-xyhóamáu.Khicáctếbàothầnkinhhoạtđộng,chúngtiêuthụnhiềuô-xyhơn,thuhúthuyếtsắctốtrongnhữngtếbàomáutừcácmaoquảngầnđó;bộnãophảnứngvớinhucầuô-xytănglênbằngcáchgửiđếnnhiềuhơn,và(chưa rõvì lýdogì) thườnggửinhiềuhơnmứccần thiết.Giữahoạtđộngthầnkinhvàthayđổilưuthôngmáucóđộtrễngắnkhoảngnămgiâydẫntớisựchênhlệchtrongmứcđộtậptrungtươngđốicủahuyếtsắctốđãđượcô-xyhóatạicáckhuvựcnãobộđanghoạtđộng.Vìhuyếtsắctốrấtnhạycảmvớitừtrường,cóthểđođượcsựkhácbiệttừtínhgiữamáuđượcô-xyhóavàmáukhửô-xy.SựkhácbiệttừtínhnàychínhlànhữnggìmàphươngphápfMRIđođược.MáyMRIđosựkhácbiệtnàyrasaovànhữngkhácbiệtđóđượcchuyểnthànhnhữngbứcảnhbộnãođầymàusắcnhưthếnào?

KhiPoldrackđưatôiđithămphòngthínghiệm,ôngđãgiảithíchchotôivềquátrìnhnày.MáyquétMRIlàmộtốngtrụđiệntừcấutạobởicácdâysiêu dẫn được làm lạnh bằng khí heli. Nó áp dụng các phương trình củaMaxwellthểhiệnmốiquanhệphứctạpgiữadòngđiệnvànamchâm(thídụ,nướctrongđậpthủyđiệnlàmquaytuốc-binnamchâmvàtạoradòngđiện)đểtạoramộttừtrườngbêntrongống.ĐượcđobằngđơnvịTesla(T)(đặttheotênnhàvậtlývàsángchếNicolaTesla),1Ttươngđươngvới20.000lầntừtrườngtráiđất,trongkhiđasốcácmáyquétMRItạoratừtrườngtừ1,5đến4T.TừtrườngcủaMRImạnhđếnmứcmọivậtthểphảiđượclọchếtkimloạitrướcđưavàomáyquét(cóngườiđãchếtvìcácvậtthểkimloạibaytrongmáyMRI);nhữngngườimangmáytrợtimhaymôcấythậmchícònkhôngđượcbướcvàophòng.Chínhcănphòngcũngđượcbảovệbằnglớp thépdàyvà sửdụngcôngnghệcáchâmđểhấp thunhững tiếngđộngrungngườiphátrakhinamchâmlàmviệc.Đâyquảlàmộtcôngviệckìdiệuvìlĩnhvựcvậtlýlýthuyếtlàmnềntảngchocôngnghệnàygiốngnhưmộttròảothuậttuyệtvờivậy.

KhimộtngườiđượcđặtvàotrongmáyMRI,mộtsốnguyêntửtrongcácmôsẽhướngtheotừtrường.Chỉcókhoảngmộtphầntriệusốnguyêntửchịutácđộngcủatừtrường,nhưngvìcótớibảytỷtỷnguyêntửtrongcơthểnênsẽcósáutriệutỷnguyêntửtrongmộtkhốimô2x2x5mi-li-mét,đủđểchiếcmáy đọc được. Các proton trong nhân tế bào sẽ tiến động như một conquay (haycó thểgọi là lắc lư,vì trục củavòngquayquét thànhmộthìnhnón).Tầnsuấttiếnđộngcủaprotonphụthuộcvàocườngđộcủatừtrường–biếnđổi theođộdài ốngnamchâm–vàđộdốcởphầnđầu caohơnmộtchút,khiếncácprotonởđâytiếnđộngvớitầnsuấthơikhácbiệt.Đểtạora

một bức ảnh, năng lượng nam châmđiện được truyền với tần số sóng vôtuyếnđặcbiệt,kíchthíchcácprotonphảnứngtươngthíchvớitầnsốcộnghưởngdo từ trườnggâyra.Theohiệuứng,cácnguyên tửhướngsangbêncạnh.Sauvàiphầnnghìngiây,cácprotontrởlạicùnghướngvớitừtrườngchính,trongquátrìnhnàychúngtỏaramộtnănglượngnhỏ.Ốngcuộnđầu(đượccácnhàkhoahọcâuyếmgọilà“lồng”),nơiđầucủađốitượngđượcđặtvào,sẽđonguồnnănglượngnàyvàdùngnóđểtạorahìnhảnh.Tronglồng,cáctínhiệuđượcghinhậnvàgiảimãtừnhiềuphầnkhácnhaucủanãobộbằngcáchđosựkhácbiệttrongtầnsốvàphakhitừtrườngchuyểnhướngtừtráisangphải,từtrướcrasau.ChínhviệcchuyểnhướngtừtrườnggâyratiếngđộngchóitaicủachiếcmáyMRI.

Khimộtđốitượngđượcđưavàotrongmáyquét,đầuanhtasẽbịcốđịnhchặtvàovị tríđểhạnchếcửđộng, tránhviệcđầu làmmờảnh, sauđó thínghiệmsẽbắtđầu.MáyquétMRIliêntiếpchụpảnhbộnãohaigiâymộtlầntrongkhiđốitượngquansátcáchìnhảnh,nhấnnút,hoặcđưaraquyếtđịnh.Tấtcảhiệnlênquacặpkínhđeomắtnhỏđóngvaitrònhưcácmànhìnhtíhon chiếu lại hình ảnh hiển thị trênmàn hìnhmáy vi tính lớn đang điềukhiểnthínghiệmtừbênngoài.Việcđiềuchỉnhcáccửđộngđầuđượcthựchiệnbằngcáchsắpxếplạitấtcảcáchìnhảnhchụphaigiâymộtlần,sauđósốliệuliênquanđếntấtcảcácđốitượngsẽđượctổnghợpnhằmđiềuchỉnhcáckhácbiệttrongkíchthướcvàhìnhdạngbộnão.Sauđó,máytínhsẽlàmmờdữliệuđểgiảmsựkhácbiệtvềcáchphânbổcáccấutrúcthầnkinhbêntrongnãobộcủacácđối tượngkhácnhau.MộtmôhìnhthốngkêsẽđượcxâydựngnhằmphảnánhsựthayđổicủatínhiệuMRIquathờigiantạikhuvựcphảnứngtốtvớikíchthích.Tiếpđó,cácbiểuđồthốngkêsẽđượchiệuchỉnhnhằmgiải thích rằngcó rấtnhiềuphépkiểmđịnh thốngkêđãđượctiến hành.Cuối cùng, người ta cho chạy các phép kiểmđịnh thống kê bổsungnhằmsosánhcácdữliệuquansátđượcvớimôhìnhchuẩn,kếtquảthuđượclàcácbiểuđồthốngkê,vềsausẽđượcchuyểnthànhcácbứcảnhquétnãobộđầymàusắcsốngđộng.Nhữngđiềunàysẽhữuíchnếulầntớibạnbắtgặpnhữngbứcảnhquétnãođầymàusắctrênmộtcuốntạpchínổitiếngvớimộtmũitênchỉvàomộtđiểmvớilờichúthích:“ĐâylàhìnhảnhbộnãovàongàyX”.Bứcảnhđókhôngchụpbộnãocủamộtcánhâncụthểmàlàkếtquảtínhtoánthốngkêdữliệuliênquanđếntoànbộcácđốitượngthamgiathínghiệm,thểhiệnbằngcácmàusắcđầynghệthuậtđểlàmnổibậtcácđiểmkhácbiệt.

Poldrack,FoxcùngcáccộngsựChristopherTrepelvàSabrinaTomtạiUCLAđãsửdụngcôngnghệfMRIđểnghiêncứucơsởthầnkinhhọccủatínhngạirủirotrongkhicácđốitượngđưaraquyếtđịnhnhằmhạnchếrủiro. Trong thí nghiệm, những người tham gia có quyền chấp nhận hoặc từchốimộtcuộcchơimayrủivớixácsuấtđượchoặcmấttiềnlà50-50.Khicơ

hộithắngtănglên,họnhậnthấysựtăngcườnghoạtđộngcủamộtsốvùngnãobộnhậntínhiệuđầuvàotừcáchệdopaminetrungnãohồiviềnvàvỏnão giữa (dopamine là vật chất truyền dẫn thần kinh cómối quan hệ vớiđộngcơvàtưởngthưởng).Khinguycơthuatănglên,hoạtđộngcủacáckhuvựcnhạycảmvớiviệctưởngthưởnglạiyếuđi.Thậtthúvị,dườngnhưcảkhoảnđượcvàkhoảnmấtđềuđượcmãhóabởicácvùngnãobộgiốngnhau–thùygiữatrán,liênquantớiviệchọchỏivàraquyếtđịnhvềphầnthưởngvàhìnhphạt;vùngvânbụng, liênquan tớiviệchọchỏi,độngcơvàphầnthưởng.Sựkhácbiệtcủatínhngạirủirogiữacáccánhân(khimộtngườiraquyếtđịnh, sựnhạycảmvới thấtbại củaanh ta caogấpbaonhiêu lần sựnhạycảmvớichiến thắng)được tínhbằngsố lầnbộnão“tối sầm”vìmấttiềnsovớisốlầnnó“sángbừng”vìđượctiền.Hiệuứngnàycóthểlýgiảibằngsựkhácbiệtvềhóachấtthầnkinh,vốnchịusựchiphốicủabiếndịditruyền.Nghĩalà,khảnăngchấpnhậnrủirocaohaythấpcủachúngtađềudoyếu tố di truyềnquyết định, vànó ảnhhưởngđến triểnvọng tài chính tốthoặcxấutrongthựctế.

Nghiêncứunàycóýnghĩanhưthếnàovớiviệcconngườithườngmắcsailầmvềtiềnbạc?TôiđặtcâuhỏinàyvànhiềucâukhácchoPoldrackvàFox.Trongtrangphụckhônghềtrịnhtrọngcủamộtnhàkhoahọchànlâmbậnrộn–quầnkaki,áophôngcộctaybỏngoàiquần,cặpkínhgọngđentríthức – Poldrack vừamang vẻ thông tuệ củamột học giả vừa toát lên sựkhiêm tốn trong từng cử chỉ. Ông sâu sắc hơn nhiều so với vẻ bề ngoài,nhưngchỉcầnmộtchútkhámphá,ngườitasẽcảmnhậnđượcngaytrí tuệmẫntiệpcủamộtnhàkhoahọcthôngminh,hómhỉnh.Cóhiểubiếtsâurộngcảvề tâmlýhọcvàkhoahọc thầnkinh,Poldrackquan tâmnhiều tớiviệc“pháttriểncácthínghiệmnhằmkiểmtracáclýthuyếtvềquátrìnhraquyếtđịnhcủabộnão;nghĩalà,kiểmtraxemcáckhuvựcvàmạnglướithầnkinhriêngbiệtcónhiệmvụthựchiệnnhữngtínhtoánnàovàchúngđượcsửdụngrasaođểphụcvụviệcraquyếtđịnh.”Liệubộnãocóphảilàmộttậphợpcácmô-đunchuyênmônhóanhưcondaođanăngcủaquânđộiThụySỹ;haychúngcómộthệđiềuhànhchungđiềukhiểnmọihoạtđộng,giốngnhưnhưMicrosoftWindowsVistavàMacintoshOSX?

VớiPoldrack,việcđọccácbứcảnhfMRIkhôngchỉlàkhoahọcmàcònlànghệ thuật: “Chúng tadễnhìnvàomộtđiểmnàođóvànói ‘đây lànơihànhviXxảyratrongbộnãobạn’,trongkhithựctếvùngđócóthểsánglênkhibạnlàmbấtcứviệcgì.Thídụ,vỏnãotrướctránbênphảihầunhưluônhoạtđộngkhibạn thựchiệncácnhiệmvụkhókhăn.Hãyxemxétbộnãodướigócđộmạnglướichứkhôngphảimô-đun.Khibạnnghĩđếntiềnbạc,mạng lướigồmnhiềukhuvựcnãobộkhácnhau sẽkếtnốivớinhau theocáchđặcbiệt.Chonên,dùvỏnãotrướctráncóthểđảmnhậnnhiềunhiệmvụkhácnhaunhưngkhikếtnốivớinhữngmạnglướinãobộcụthể,nótrở

nên linhhoạtđể thựchiệnmộtnhiệmvụcụ thể,chẳnghạnnhư tưduyvềtiềnbạc.”Đểbóc táchcácmạng lướinày, cầnphải tiếnhànhcácphép sosánhtươngđốigiữanhiềunhiệmvụkhácnhau.CácthínghiệmlựachọnđặcbiệtphùhợpvớiphươngphápfMRI,vìcácquyếtđịnhchothấysựkhácbiệtgiữacácnhiệmvụ,giúpcácnhàkhoahọcthầnkinhcócơsởđểsosánh.

Chúngtadễsađàvàoviệcđơngiảnhóatínhmô-đuncủabộnão,thídụ,đây làmô-đun lập luận,kia làmô-đuncảmxúc,hoặcđây là lốimòn thầnkinhthểhiệncảmxúccấpthấp,kialàlốimònthầnkinhthểhiệntưduycấpcao.Cácmạnglướithầnkinhcủabộnãoconngườirấtphứctạpvàđanxenchằngchịt.“Cónhữngcáchsuynghĩtheolýtrívàtheocảmxúc,”Poldrackkhẳngđịnh,song“thựcrachúngtươngtácvớinhaurấtnhiều.”

“Mặtkhác,”CraigFoxnóithêm,“đểcótiếnbộtrongkhoahọcchúngtacầnđơngiảnhóavà trừu tượnghóa,nhất làkhinghiêncứunhữngvấnđềphứctạp.”FoxlàbứctranhtươngphảnvớiPoldrack.VẻbềngoàicủaôngtrônggiốnggiámđốcđiềuhànhcủamộtcôngtynàođóthuộcnhómFortune500–nhữngngườiđãtừngngheônggiảngvềtâmlýdoanhnghiệpvàlýdohọ thấtbại trên thị trường (chủyếu làdocáckhuynhhướngnhận thứcđãđượcđềcậpởchương trước).Foxnghiêncứucách thứcconngườiđưaraphánđoánvàquyếtđịnh trong tìnhhuốngkhôngchắc chắn.Ông sửdụngcácmẫurấtlớn,từngườimuabánquyềnchọnđếngiámđốcđiềuhành,từluật sư đến người hâmmộ thể thao; đồng thời sử dụng rất nhiều phươngphápnghiên cứu, từ khảo sát đến thực nghiệm, từ thí nghiệmhiện trườngđếnphân tíchdữ liệu tổnghợpvànghiêncứuquétnão (vớiPoldrack).LàhọctròcủaKahnemanvàTversky–chađẻcủakinhtếhọchànhvi–FoxhyvọngvàomộtcôngnghệliênquantrựctiếpđếnkinhtếhơncáccôngnghệcủaPoldrack. “Tôi coi fMRI làmột công cụmới đầy triển vọng cho việcnghiêncứusựraquyếtđịnhtrongrủiro,vớinhữngđiểmmạnhvàđiểmyếunhấtđịnh,nóbổsungchocáccôngcụ truyền thốngnhưnghiêncứu trongphòngthínghiệmvàphântíchdữliệuhiệntrường.”

Thí dụ, Fox nhận thấy trong các thí nghiệm về kinh tế học hành vi,Kahnamenđãphânbiệthai loại lợi íchkhácnhau:giá trị trongkhiđưa raquyết địnhvàgiá trị saukhi đưa ra quyết định.Trongmột tìnhhuống thínghiệm,nhữngngườithamgiađượcyêucầuđặttayvàomộtbồntắmnướcđáởnhiệtđộ140Ctrong60giây.Trongmộttìnhhuốngkhác,họphảiđặttayvàobồntắm140Ctrong60giây,sauđó,nhiệtđộnướctăngdầnlên150Ctrong30giâytiếptheo.Kếtquảthậtđángngạcnhiên,Foxnhậnxét:“Đasốcácđốitượngchorằngthínghiệmkéodài90giâydễchịuhơnthínghiệmkéodài60giây,vàhọmuốnlặp lại thínghiệm90giâyhơnthínghiệm60giây.”Nói cách khác, những người tham gia thí nghiệm này thực sự thíchnhiềunỗiđauhơn!Theongônngữkinhtếhọchànhvi,lợiíchtrảinghiệm(nỗiđaucảmnhậnđượctrongtừngkhoảnhkhắc)cóthểrấtkháclợiíchhồi

tưởng(kýứcvềnhữngcảmxúchạnhphúc,khổđaulẫnlộnđãtrảiqua).Đâychínhlàquyluậtđỉnh-cuối,theođó,việcđánhgiámộtsựkiệntrongquákhứgầnnhưphụthuộchoàntoànvàotrảinghiệmởđỉnhđiểmvàtậncùng–chodùlàhạnhphúchaykhổđau–thayvìgiátrịtrungbìnhthựccủacảquátrìnhdiễn ra sự kiện đó.Để kiểm soát hai loại lợi ích này, qua các thí nghiệmfMRI,PoldrackvàFoxđãchỉramạnglướinãobộliênquantớicáchđánhgiáđó.“Pháthiệnđángngạcnhiêntrongnghiêncứucủachúngtôilàchỉcómộtmạnglướinãobộhoạtđộngcảkhiđượcvàkhimấttrongmộtlựachọn,vàtốcđộ‘tắt’củamạnglướikhimấtnàynhanhhơntốcđộ‘bật’khiđược.Nhưthểcómộthàmgiátrịthầnkinhvậy.”

Khicácnhàkinhtếhọcnóitớihàmgiátrị,nóthườngmangýnghĩakỹthuật,cụ thể,và thườngđược thểhiệnbằngnhữngphương trình toánhọc.Song chúng ta chỉ cần biết rằnghàmgiá trị là sựước lượngphần thưởnghoặcgiátrịtươnglaikỳvọngcủamộtgiaodịch.Tổngquáthơn,tronghàmnày,giátrịđượctínhbằnglợiích,quayvềvớiThuyếtvịlợicủathếkỉXIX,theoquanđiểmcủaJeremyBenthamvàJohnStuartMillchorằngcácchínhsách xã hội và chính trị nên hướng tới tối đa hóa lợi ích chung của càngnhiều người trong xã hội càng tốt, hay “nhiều hạnh phúc nhất cho nhiềungườinhất.”Trongkinhtếhọc,lợiíchhoặcgiátrịđượcđobằngniềmvuivàsự hài lòng tương đối khi thực hiệnmột giao dịch.Nếu lợi ích và giá trịmangđếnniềmvuivàsựhàilòng,trongkhiđâylàcáccảmxúcliênquantớihoạtđộngcủabộnão,có thểsuy luậnvềsự tồn tạicáckhuvực thầnkinhliênquantớilợiíchvàgiátrị.Chắcchắnchúngcótồntại,khôngchỉriêngởconngười.Thídụ,năm1999,cácnhàkhoahọcthầnkinhMichaelPlattvàPaulGlimchertạiĐạihọcNewYorkđãcholũkhỉlựachọnnhìntheocáchướngkhácnhau,mộttrongcáchướngđósẽđemlạiphầnthưởnglàmộtxi-lanhnướchoaquảchúngthích, tronglúcđócácnhàkhoahọcghi lạihoạtđộngcủacác tếbào thầnkinh riêng lẻ tạivùng thùyđỉnhsau lưngbên (ởngaytrêntaivàhướngrasauđầu),liênquantớisựchúý,raquyếtđịnh,vàchuẩnbịchovậnđộng.GlimchervàPlattđãtìmthấymốiquanhệtuyếntínhgiữa tỷ lệ xung thầnkinhvàgiá trị củaphần thưởng (nướchoaquả).Nóicáchkhác,“Cácdữliệucủachúngtôichỉrarằngmộtsốthayđổitronghoạtđộngcủathùyđỉnhsaulưngbêncótínhtươngquanvớicácbiếnsốkinhtếvàcácbiếnnàyảnhhưởngđếnlựachọncủađộngvậtvàhoạtđộngthầnkinhtheocơchếgiốngnhau.”Nghĩalà,khilợiíchcủaphầnthưởngtănglên,tốcđộ truyềndẫnxung thầnkinhcủacác tếbàoxử lý thông tinđócũng tăngtheo,nhưthểbộnãođangthựcsựtínhtoáncáclợiích.

RấtnhiềunghiêncứuđocáctếbàothầnkinhriênglẻởlinhtrưởngvàsửdụngcôngnghệquétnãofMRIởconngườiđãxácnhậnsựtồntạicủacácmạnglướithầnkinhliênquantớiviệccânnhắcgiátrịvàlợiích,vàchínhcácmạng lướinàycũng liênhệ trực tiếp tớihànhvi raquyếtđịnh trên thị

trường.Thídụ,theomộtnghiêncứuvềThuyếtviễncảnh,trungbìnhmứcđộnhạycảmvớitổnthấtcủaconngườicaogấpđôisovớichiếnthắng,nhưnglạibiếnthiênrấtrộngxungquanhmứctrungbìnhnày.Cóphảicácdaođộngtrongnãobộđãbáotrướccácdaođộngtronghànhvicủaconngười?Thậtđángkinhngạc,điềuđóhoàntoànchínhxác!FoxvàPoldracknhậnthấyhệsốtươngquangiữahànhvibênngoàicủaconngườivàhoạtđộngthầnkinhbêntrongnãobộhọlà0,85.

Pháthiệnnàycònsâusắchơncảcáchdiễngiảidàidòngmangtínhkĩthuậtcủanó.Hệsốtươngquanlàmộttrongnhữngthamsốthốngkêđượccácnhàkhoahọcxãhộisửdụngphổbiếnnhất,cókíhiệulàr,cókhoảngbiếnthiêntừ0,00đến1,00–từkhôngtươngquantớituyệtđốitươngquan.Thídụ,tươngquangiữachiềucaovàcânnặnglàr=0,70.Nếubìnhphươngconsốnàylên,bạnsẽcóhệsốphùhợpr2=0,49.Nghĩalà,xácsuấtdựđoánđúngcânnặngcủamộtngườidựa trênchiềucaocủangườiđó là49%vàngượclại.Tronghầuhếtcácnghiêncứukhoahọcxãhội,hệsốtươngquanthườngởdướimức r=0,50ngaycảkhinghiêncứuvềcáccặpsongsinhgiốnghệt.Thídụ,tươngquanvềtínngưỡngtôngiáogiữamộtcặpsongsinhgiốnghệtđượcnuôitáchbiệtlàr=0,49–mộtconsốrấtýnghĩathểhiệnyếutốditruyềntrongviệclựachọntínngưỡng.Hệsốtươngquannàytạorar2=0,24,nghĩalàchỉ24%sựkhácbiệtgiữaconngườitrongviệclựachọntín ngưỡng có thể giải thích được bằng gene; phần còn lại domôi trườngquyếtđịnh.(Consốnàyquáđủđểkếttộithuyếtđịnhluậtditruyềnvìnhữngpháthiệntrongviệcnghiêncứucáccặpsongsinh).Dođó,hệsốtươngquangiữahànhvivàbộnãor=0,85sẽchor2=0,72–nghĩalà72%sựbiếnthiêntrongquyếtđịnhcủacácđốitượngthamgiathínghiệmcóquanhệvớihoạtđộngcủabộnão.Đâylàmộtpháthiệnđángkinhngạcvớicácnhàtâmlýhọcvốnđãquenvớiviệcr2lànhữngsốnhỏcóhaichữsốhoặcnhữngsốlớncómộtchữsố.

***Ítcóchânlýkinhtếnàođúnghơncâunói:“Khôngcóbữatrưanàolà

miễnphí.”Nếubạnmuốncóthứgì,bạnphảibỏtiềnramua.Thứbạnmuốncómanggiátrịtíchcựcnhưngviệctrảtiềnmuanólạicógiátrịtiêucực.Tấtnhiên,nhữngngườimuasắmvớimụcđíchtìmkiếmgiátrịsẽmuốntốiđahóagiá trị thứnhất và tối thiểuhóagiá trị thứhai.Bảnchất củamọihọcthuyết kinh tế là khảnănggiải thíchvàdựđoánmột người sẽ quyết địnhmuahaykhôngmuamộtsảnphẩm.NhàthầnkinhhọcBrianKnutsonvàcáccộngsựtạiĐạihọcStanfordđãsửdụngmáyquétfMRItrêncácđốitượngkhi họ xem xét quyết định mua hay không mua một sản phẩm. Knutsonmuốnbiếtmô-đunmuasắmnằmởđâutrongnãobộ.

Sử dụng thí nghiệm có tên gọi “Tiết kiệm haymua sắm” – 26 ngườithamgia thínghiệmđược tiếnhànhquétnão trongkhihọquyếtđịnhmua

hay không mua một hộp sô-cô-la Godiva hoặc một đĩa DVD loạt phimtruyềnhìnhănkháchTheSimpsons.Bốngiâysaukhixemmỗimặthàng,mứcgiásẽxuấthiệnbêndưới.Saubốngiâynữa,haiô“Có”và“Không”sẽhiệnraởhaiphíacủamànhình.Sauđó,đốitượngsẽđưaraquyếtđịnhmuahaykhôngmuasảnphẩm.Cácnhàkhoahọctiếnhànhtấtcả80lầnthử.Đểtránhhànhvi ưu tiên trái-phải, hai ô “Có” và “Không” đượcđổi chỗmộtcáchngẫunhiên.Mộtsốgiaodịchlàảonhưngmộtsốkháclàthật,trongđóngười thamgianhậnđược20đô-lavà có cơhộimuanhữnghộp sô-cô-laGodivahoặcđĩaDVDTheSimpsons.

VậyKnutsonvàcáccộngsựđãkhámphárađiềugìvềhoạtđộngcủabộnão trongsuốtquá trìnhmuasắm(ítnhất làmuasắm trongmáyquétnãofMRI)? Khi một sản phẩm xuất hiện, nó hoạt hóa các nhân nằm kế cận(nucleusaccumbens–NAcc),mộtmạnglướicáctếbàothầnkinhgầnnãogiữa,cóquanhệvớitrungkhuthầnkinhvềviệctưởngthưởngvàthamgiavàoviệcđịnhgiásảnphẩm.Khigiácủasảnphẩmhiệnlên,nókíchthíchvỏnãotrướctrángiữa,mộtvùngnãobộcóchứcnăngđiềuhànhcấpcaovàraquyếtđịnh.Khithayđổiđiềukiệnthínghiệm,cácnhànghiêncứunhậnthấyhoạtđộngcủavỏnãotrướctrángiữathayđổitùythuộcđộchênhlệchgiữamứcgiámộtngườisẵnsàngtrảchomộtsảnphẩmvàgiátrịthựcsựcủasảnphẩmđó.Cuốicùng,thùyđảosẽsánglên,đâylàkhuvựcvỏnãođượccoilàtrungkhuphảnứngvớicáckíchthíchtiêucựcnhưmùihôi,nósẽhoạtđộngkhiđối tượngđưa raquyếtđịnhkhôngmua.Nghĩa là,họ trảinghiệmmộtcảmxúctiêucựcrõrệt,gầngiốngnhưghêtởm,khinhậnthấymứcgiáđưaraquácao.Cácnhànghiêncứuđãkếtluận:“Pháthiệnnàyphùhợpvớigiảthuyếtchorằngbộnãođịnhdạngsởthíchnhưmộtlợiíchtiềmnăngvàgiácảnhưmộtchiphítiềmnăng;đâylàbằngchứngkhẳngđịnhviệcmuahàngcủa người tiêu dùng phản ánh sự kết hợp từ trước của sở thích và giá cảthôngquaxemxét.”Lựachọnmuasắmtạoramộtphảnứngcảmxúc,khôngphảimột quyết địnhduy lý.Knutsongiải thích, “Nhữnggì chúng ta đangnhìnthấykhônggiốngphảnứngcủabộnãomàlàphảnứngchủquancủamột chủ thể với các sản phẩmvà giá cả. Sản phẩmnày có đượcưa thíchkhông?Giácảcóquácaokhông?”Knutsonnhậnđịnh,nghiêncứukinhtếhọcthầnkinhcóthểgiúplàmsángtỏsựkhácbiệtcủabộnãokhisửdụngtiềnmặtvàthẻtíndụng.“Cóthểthùyđảocủangườimuahàngkhônghoạtđộngkhihọ trảbằng thẻ tíndụng,”ôngsuy luận.“Đây lànghiêncứuđầutiênchỉrõchúngtacóthểsửdụngsựhoạthóacủanãobộđểdựđoánviệcmuahàngdựa trêncơchếcácphép thửnối tiếp.”Nhưngnếucácmứcgiácaohơnkíchhoạtmạnglướiliênquanđếncảmxúcghêtởmtrongnãobộ,liệucácmứcgiáthấphơn,cáccuộcgiaodịchtốtđẹpvàcáckhoảnđầutưthànhcôngcókíchhoạttrungkhuhưngphấncủanãobộkhông?Đểtìmhiểuvấnvềnày,KnutsonđãtiếnhànhmộtnghiêncứufMRIkhác,lầnnàyvới19

đốitượngđộtuổitừ24đến39,mỗingườiđượcphát20đôlađểđầutưvàomộttrongbaphươngán:(1)mộttráiphiếuvớithunhậpchắcchắn1đô-lamỗikỳ,(2)mộtcổphiếuantoànvới50%cơhộikiếmđược10đô-lavà25%nguycơmất10đô-lamộtkỳ,và(3)mộtcổphiếumạohiểmvới50%nguycơmất10đô-lavà25%cơhộikiếmđược10đô-lamộtkỳ.Cácđốitượngkhôngđượcbiếttrướcthờigianđáohạncủamỗichứngkhoánnênhọphảiquyếtđịnhdựatrênlịchsửcủachứngkhoán.

Kếtquảđãhélộnhiềuđiều.Baphầntưthờigian,cácđốitượnglựachọnđầutưhợplý,songmộtphầntưthờigiancònlạihọlựachọnđầutưrấttồi–chọncácphươngáncổphiếutrongkhinênthậntrọngchọnphươngántráiphiếu.Bất cứkhinàođối tượngđưa raquyếtđịnhđầu tưmạohiểmbằngcáchchọncổphiếuhọđãmấttrướcđó,khuvựcnãobộhoạtđộngtíchcựcnhấtlàvùngNAcccókíchthướcbằnghạtlạc,liênquantớisựthưởngcôngvàhưngphấn.Đángchúý,NAccdườngnhưcóliênhệvớivùngđượccoilàtrungkhuhưngphấncủacủabộnãođượcnạpđầychấtdopaminevàbịkíchthíchcaođộkhicóhànhvisửdụngcocainehaygiaohợp.Năm1954,JamesOldsvàPeterMilnertìnhcờcấymộtđiệncựcvàovùngNAcccủamộtconchuộtvàpháthiệnnólậptứcbịkíchthích,vìthếhọđãcốtìnhcàiđặtmộtthiếtbịđểmỗikhiconchuộtnhấnvàothanhthínghiệm,nótạoramộtxungđiệnnhỏchạytớivùngđó.Lũchuộtnhấnliêntụcquêncảănuốngchođếnkhichúnggụcngã.Đâyđúnglàđịnhnghĩacủatốiđahóalợiích!Hiệuứngnàyđượctìmthấyởtấtcảcácloàiđộngvậtcóvúkhithửnghiệm,kểcảconngười–vớinhữngngườitrảiquaphẫuthuậtnão,vùngNAccbịkíchthíchtạocảmgiáccựckhoáinhưkhigiaohợp.

TrongthínghiệmcủaKnutson,ôngnhậnthấymỗikhinhữngđốitượngthínghiệmđưaramộtlựachọnđầutưantoàn,vùngthùyđảotrướccủahọsẽhoạtđộngtíchcực.Chúngtađãbiếtthùyđảocóliênquantớisựghêtởmvàquátrìnhtạoracáccảmxúctiêucực,dođóthùyđảotrướccóthểhãmlạicácquyếtđịnhđầutưmạohiểm.NếukhuvựcthưởngcôngNAccđượcbơmđầychấtdopaminethìkhuvựckhôngđượcthưởngcôngnàyđượchoạthóabởiserotoninvànorepinephrine(còngọi lànoradrenaline, từ lâuđượcbiếtđếnvìcóliệnquantớinỗisợhãivàloâu).KếtquảghiêncứucủaKnutsonchothấykhichúngtađốimặtvớimộtquyếtđịnhmạohiểm,giữacácvùngnãobộsẽnảysinhcăngthẳngvàthậmchícònđấutranhvớinhau.Ôngnhậnthấycácđốitượngcóthùyđảotrướccủabộnãohoạtđộngtíchcựcsẽđầutưvàocổphiếumạohiểmíthơn20%,ngaycảkhicổphiếuđócónhiềukhảnăng đem lại lợi nhuận. “Phát hiện này phù hợp với giả thuyết cho rằngNAcc thể hiện dự đoán thành công, trong khi thùy đảo trước thể hiện dựđoánthấtbại,”Knutsonkếtluận.

Liệuaicókhảnăngbiếtđếncácmô-đunđược,thuacủanãobộ?Chínhlàcácchủsòngbạc.TheoKnutson,“điềunàygiảithíchtạisaoởcácsòngbạc,

baoquanhkháchhànglàvôsốcáctínhiệuphầnthưởng”,thídụthứcănrẻ,rượumiễn phí, giá phòng ưu đãi, nhữngmón quà bất ngờ, vì “việc đoántrướccácphầnthưởngnàysẽkíchkíchthíchcácNAccvàcóthểkhiếncáccánhânchuyểntừtínhngạirủirosanghànhvitìmkiếmvậnmay.Cáchlàmtương tự nhưng theo hướng ngược lai có thể áp dụng vào chiến lượcmarketingcủacáccôngtybảohiểm.”

Dođótìnhdụcvàmuasắmkhôngcónhiềukhácbiệt,nhấtlàtrongbộnão.Chúngtanênlắngnghelờithìthầmtừtậnbêntrongcáccảmgiácđó,xemchúngđangmuốnnóigìvớichúngtavềhậuquảcủacáchànhvinày.

Đ

7

Giátrịcủađạođứcangbướcdọctheođườngtàu,bạngặpmộtngãbavớimộtchiếcghichuyển hướng tàu. Trênmột nhánh đường tàu có năm công nhânđanglàmviệc,trênnhánhkháccómộtcôngnhân.Bấtngờ,mộttoa

xelaotớivàsắpsửacánchếtnămngườicôngnhân,bạnchỉcòncáchdùngchiếcghitàuđểchuyểnhướngnósangnhánhbêncạnh,vàngườicôngnhânkiasẽchết.Hisinhmộtngườiđểcứunămngười.Bạncólàmkhông?Đasốmọingườitrảlờicó.Trongtìnhhuốngthứhai,thayvìgặpchiếcghitàu,bạnđangđứng trênmột cầuvượt đường sắt cạnhmột người đànông cao lớn.Chiếcxevẫnđang laonhanh trênđường ray, chuẩnbị đâm sầmvàonămngườicôngnhân,bạnchỉcòncáchđẩyngườiđànôngnàyxuốngđườngray,ôngtasẽchếtvàchiếcxesẽdừnglại.Hisinhmộtngườiđểcứunămngười.Bạncó làmkhông?Đasốmọingười trả lờikhông.Haiphéptínhđạođứcnàychokếtquảnhưnhau,vềmặt logic lẽ rakhôngcógìđángphânvân.Songvềmặtcảmxúcthìcó.Tạisaovậy?

Vì thanh ghi tàu và con người được phân loại thành những đối tượngkhácnhauvàthuyếttiếnhóasẽgiảithíchtạisao.Trongquátrìnhtiếnhóa,chúngtacoitrọngconngườihơnvậtvôtri,ngườithânhơnngườingoài,bạnbèhơnngườixalạ,ngườicùngphehơnngườikhácphevàhànhđộngtrựctiếphơnhànhđộnggiántiếpbởinhữngkhácbiệtnàyảnhhưởngđếnsựtồntạivàsinh trưởng.Cùngvới trựcgiácđạođức,nhữngkhácbiệtcảmnhậnđượcbằng trựcgiácnàyphảnảnhmộtphép tínhhợp lýdiễnra trongsuốtquátrìnhtiếnhóavôtận.Nhữnggìđượcxemlàbấthợplýhômnaycóthểđãtừnghếtsứchợplývàothờiđồđá.Nếukhôngnhìntừgócđộtiếnhóa,cácgiảđịnhvề“conngườikinhtế”vớinhữngđặcđiểmíchkỷ,duylývàtựdosẽkhôngcònýnghĩa.Lýdonằmởquátrìnhtiếnhóacủacáccảmxúcđạođức.

***Năm2000,mẹtôikhôngmaybịngãđậpđầuvàogóctủđặtvôtuyến,và

rơivàotrạngtháihônmêsâu..Khibàsắpquađờivìkhốiumàngnãokhôngphẫuthuậtđược–saucảchụcnămđosọnão,trịliệubằngbứcxạtiagammavàhóa trị liệu– trong thờigianvài tuần,cha tôivà tôiquyếtđịnhrútốngxông thựcquản,để chiếcđồnghồcủa tử thầnbắtđầuchạy,vànó lịm tắtmườingàysau.Luônởbênbà trongkhoảngthờigiannày, tôicó thểnhìn

thấyvàcảmnhậnđượcnỗibứcbốibàphải trảiqua.Mườingàykhôngcóchấtdinhdưỡngvàongườiquảlàhếtsứckhókhăn.Miệngmẹtôikhôđivàcứmộtlúctôilạithấmchútnướcvàomôiđểbàdịuđicơnkhát.Côytátắmchomẹtôibằngbọtbiểnđểbàcócảmgiácsạchsẽ.Bácsỹtiêmthuốcgiảmđauchobàđểđềphòngnhữngcơnđausâukínbên trong–aibiếtđiềugìđangdiễnrabêntrongmộtbộnãohônmê?Chắcchắnmẹtôikhôngcòntỉnhtáonữanhưngtôivẫncóthểgiaotiếpvớibàbằngcáchcầmtayvàhỏihan;đôi khi tôi nhận được những cái siết tay rất mơ hồ đáp lại. Có lẽ bà đãchuyểnsangmộttrạngtháiýthứckhác,vìthếtôiluônthìthầmvớibà:“Mẹ,conyêumẹ!Mẹlàngườimẹtuyệtvờivàcanđảmnhất.Mẹđãsốngcuộcđờithậtđẹp,bằngcảtrítuệvàtâmhồn.Giờđâymẹvàconđãcóthểnóilờitạmbiệt.”

Dườngnhưmẹtôivẫnhiệndiệnquanhđây,quanỗiđaukhổlộrõtrêngươngmặtbà,dùnóchỉthoángquatrongtâmtrí.Tôichợtnghĩ,mangcáichết đến với bà sớm có phải nhân đạo hơn không.Nhưng bằng cách nàođây?Tiêmthuốcđộchoặcdùngmộtkỹthuậttrợtửnàođó?Làmthếlàphạmpháp.Haydùngchiếcgốilàmbàchếtngạt?Cáchnàysẽkhôngđểlạibằngchứngphạmtội.Ôi,nhữngýnghĩđó thậtghê tởm.Khókhăn lắmtôimớidámviếtranhữngdòngnày.Tạisaolạicósựkhácbiệtvềtrựcgiácphilýtrígiữaviệcđểmộtngườichếtvàmangcáichếtđếnchongườiđó,hoặcgiữaviệctrựctiếpvàgiántiếphỗtrợngườibệnhrađinhẹnhàngthanhthản.

Những cảmxúc về đúng-sai, có đạo đức-vô đạo đức, thiện-ác nói chochúngtabiếtđiềuquantrọngtrongcáchcưxử,chodùnhữngphéptínhđạođứcbềngoàicóvẻbấthợplý.TrongcuốnsáchKhoahọcvềThiệnvàÁc,tôiđãlậpluậnrằngconngườicócảmthứcđạođức,đóchínhlàcáccảmxúc,cảmgiácđạođứctôiđangđềcập.Thídụ,nhữngcảmxúctíchcựcnhưngaythẳng,tựtrọngđượcchúngtatrảinghiệmnhưcảmgiáctâmlývềcái“tốt”.Chúnghìnhthànhtừnhữnghànhviđượccoi làtốtchocánhânhoặccộngđồng.Nhữngcảmxúctiêucựcnhưtộilỗi,xấuhổđượcchúngtatrảinghiệmnhưcảmgiáctâmlývềcái“xấu”.Chúngcóthểhìnhthànhtừnhữnghànhviđược coi là xấu đối với cá nhân hoặc cộng đồng.Cảm xúc đạo đức có ýnghĩasâusắchơnmộtcảmxúccụthểvềmộthànhvicụthể.Trongkhicácnềnvănhóacóthểcócáchquanniệmkhácnhauvềhànhvi tốt,xấu;cảmxúcđạođứcvềsựtốt,xấucủahànhviXbấtkỳlàmộtcảmxúctiếnhóaphổquátchotấtcảmọingười.

Điềutôimuốnđềcậpkhôngphảilàlýdomộtngườicảmthấytộilỗivềmộthànhvixâmphạmchuẩnmựcxãhộicụthểnhưdốitráhaytrộmcắpmàlàlýdoconngườinóichungcảmthấytộilỗivềnhữnghànhvinóichung.Cảmgiáctộilỗicónhữngmụcđíchxahơncácviphạmchuẩnmựcvănhóatức thời.Cảmxúc nào cũng cần năng lượng của bộ não và bộ não khôngthừanăng lượngđểhoangphí.Vì thế,việc tạohóa tạo ranhữngcảmxúc

mạnhphảicólýdoriêng.Hãylấyhaicảmgiáccơbảncủachúngtalàmthídụ:đóikhátvàhammuốntìnhdục.

Khicơthểcầnnănglượng,chúngtakhôngchủýtínhtoántỷlệđầuvào/đầu ra của lượng ca-lo; đơngiản chúng ta cảm thấyđói, và cảmgiácnàythúcđẩyhànhviăn.Khicónhucầusinhsản,chúng tacũngkhôngchủýtínhtoáncácchỉsốsứckhỏeditruyềncủabạntình,chúngtachỉđơngiảnbịaiđóhấpdẫn.Chẳnghạn,nhữngngườicóthânhìnhvàgươngmặtcânđốigiữahaibênphải,tráithườnghấpdẫnchúngta.Phụnữthíchnhữngngườiđànôngcóthânhìnhkimtựthápngược(eonhỏ,vairộng),cònđànôngsẽbịnhữngngườiphụnữcótỷlệvòngeovàvòngmôngxấpxỉ0,7:1quyếnrũ.Nhữngđặcđiểmnày–cùngvớiđôimôimọng,gòmákhỏekhoắn,tócdàimượt, thânhìnhgiốngchiếcđồnghồcátởphụnữ;chiềucao,máitóc,đôihàmkhỏemạnhởđànôngvànướcdasángởcảhaigiới–chínhlànhữngchỉ sốcủa sứckhỏedi truyền tốt.Ngàynay,khôngaibướcvàophòngvàtínhtoánsựcânđốicùngtỷlệvòngeo-vòngmông.Quátrìnhtiếnhóađãgiúpchúngtathựchiệnphéptínhnày,vàtạoranhữngcảmxúcthaythếchosựtínhtoán.Nóicáchkhác,chúngtađóikhátvàhammuốnvìxétđếncùng,sựtồntạicủacácloàiphụthuộcvàothứcănvàtìnhdục,dođónhữngcáthểcảmnhậnđượcsựhấpdẫncủathứcănvàsựhânhoancủatìnhdụcsẽcókhảnăng duy trì nòi giống tốt hơn. Các cảm xúc định hướng cho hành vi lànhữnggìchúngtađượcthừakếtừtổtiên.

Kinhtếhọcvềcảmxúctínhdụccócơsởtiếnhóasâuxa,điềunàyđãđượccácnghiêncứunhưChươngtrìnhkếtđôitoàncầukhẳngđịnh.Chươngtrìnhnàynghiêncứu37nềnvănhóakhácnhauđếntừsáuvùngtronglụcđịavà nămquần đảo, trong đó những người thamgia được yêu cầu đánh giángườikhácgiớidựatrên18đặcđiểmgâyhammuốnkếtđôi.Đànôngtrêntoànthếgiớithíchnhữngngườiphụnữhấpdẫn,trẻtrung,thuộcđộtuổisinhsảnvàcónhữngđặcđiểmhình thểnhưđãnóiở trên.Ngược lại,ở36/37mẫunghiêncứu,phụnữ lạiđặt “triểnvọng tài chính tốt”củađànông lêntrên “ngoại hình đẹp.” Hơn nữa, nghiên cứu này cho thấy phụ nữ có xuhướng lấychồngnhiều tuổivàgiàucóhơnmình,nhữngphụnữcànghấpdẫncànglấychồngcóđịavịnghềnghiệpcao,vànhữngngườichọnbạnđờitheo cáchnày thường sinhnhiều conhơnnhữngngười chọnbạnđời theocáchkhác.

Mộtnghiêncứuđavănhóakhácvềcácđặctínhphổquátcủaconngườicũnggópphầnkhẳngđịnhsự tiếnhóacủacảmxúcđạođức.Cácđặc tínhnàybaogồmcácđặcđiểmtưduy,hànhvi,ngônngữ,quanhệxãhộivàvănhóachungnhấttrongmọixãhộiloàingườitừquákhứđếnhiệntại.Thídụ,tínhphổquátthểhiệnởcôngcụlaođộng,cácthầnthoại,truyềnthuyết,vaitròcủahaigiới trong tìnhdục,cácnhómxãhội,sựhungbạo,cửchỉ,ngữphápvàcảmxúc.NhànhânchủnghọcDonaldBrownđãtổnghợpđượcmột

danhsáchgồm373đặctínhphổquátcủaconngười,trongđótôiđếmđược202đặctính(chiếm54%)liênquantrựctiếpđếncảmxúcvàtôngiáo.Danhsáchnàykhẳngđịnhnhữnggìchúngtalàmđềuliênquanởmứcđộnàođótớivaitròcủamộtloàisinhvậtxãhộitrongmốitươngtácvớiđồngloại.

Trong sốcáccảmxúcđạođứcphổquát, có thểkểđếnbày tỏvàcảmnhậntìnhyêuthương(cầnthiếtcholòngvịthavàhợptác),gắnkết(cầnthiếttrongcácmốiquanhệ,tìnhbạnvàsựtươnghỗ),bẽnlẽn(tronggiaiđoạntántỉnh,hoặcđểđiềuchỉnhđạođức),khóc(thểhiệnnỗiđauđớnhoặcnỗiđauvềđạođức), thấucảm (cần thiết chocảmxúcđạođức),ghen tỵ (mộtđặcđiểm đạo đức), sợ hãi (nguồn gốc của tội lỗi), ngưỡngmộ lòng hào hiệp(phầnthưởngchosựhợptáchoặcvịtha),cấmkỵloạnluân(sựngăncấmvềđạođứcvớingụýdi truyền), đánhgiángườikhác (nguồngốc của sự tánthành/khôngtánthànhvềđạođức),buồnrầu(thểhiệnnỗiđau),ghentỵvềtìnhdục(nguồngốccủahànhvibảovệbạntình),tựchủ(mộthànhviđạođức),tựtrọngvàxấuhổ(mộtcảmxúcđạođức).

Mộtsốhànhviđạođứcphổquátbaogồmđịavịtheotuổitác(thứbậcxãhội,ưuthếvàsựngưỡngmộdànhchongườigià),hợptác(dẫnđếnsựhìnhthànhđạođứcnhómvàđạođứcxãhội),chàohỏi(gópphầnngănchặnvàđiềuhòamâuthuẫn),thốnglĩnh/phụctùng(hìnhthànhnênthứbậcxãhội),nghithứcxãgiao(thúcđẩycácquanhệxãhội),giađình(đơnvịxãhộivàđạođứccơbảnnhất),chiasẻthứcăn(mộthìnhthứchợptácvàvịtha),tặngquà(phầnthưởngchosựhợptácvàvịtha),chínhquyền(đạidiệnchođạođứcxãhội),sốngtheonhóm(thểhiệnđạođứcxãhội),cácnhómcónềntảngngoàigiađình(thểhiệnsựcần thiếtnângcaonhận thứcvềđạođứcvàsựtươnghỗgiántiếp),cácquytắcthừakế(nhằmlàmgiảmxungđộtgiađìnhvàcộngđồng),cácđịnhchế(đểthựcthicácluậtlệ),cácnhómcùnghuyếtthống(hìnhthànhsựlựachọn/vịthatheohuyếtthốngvàcácnhómxãhộicơbản), luậtpháp (nền tảngcủahòahợpxãhội), traođổi tươnghỗ (thểhiệntínhvịthatươnghỗ),uốnnắnhànhvisaitrái(điềuhòamâuthuẫnđạođức),hìnhphạt,hìnhphạtdànhchotộiácchốnglạitậpthểvàhìnhphạtdànhchosựlykhaikhỏiđơnvịxãhội(đểkiểmsoátđạođứcxãhội.)

Cuốicùng,có thể liệtkêmộtsốcảmxúcvàhànhvikinh tếphổquát,dựa trênnhữngnguyên tắc tươnghỗcơbản,được thểhiện rộng rãi thànhquytắcvàng“anhgiúptôi,tôigiúpanh”:hợptáclaođộng(kếthợpsựvịthatheohuyếtthống,vịthatươnghỗvàvịthakhôngtrựctiếp),côngbằng(bìnhđẳng),chiasẻthứcăn(mộthìnhthứcvịthavàhợptác),ngưỡngmộsựhàophóng(phầnthưởngchohànhvihợptácvàvịtha),sựhiếukhách(thúcđẩycác mối quan hệ xã hội), đánh giá người khác (nền tảng của sự đồngthuận/khôngđồngthuậnvềđạođức), lênkếhoạchchotươnglai(nềntảngcủasựđánhgiávềđạođức),tựtrọng(mộtcảmxúcđạođức),lờihứa(mộtquanhệđạođức), đối kháng (hànhvi trả thù, trả đũa, làmgiảm sựvị tha

tươnghỗ),hỗtrợ(thúcđẩysựvịthatươnghỗ),uốnnắnhànhvisaitrái(điềuhòamâuthuẫnđạođức),xấuhổ(cảmthứcđạođức)vàphânvaitrò(tránhxungđột).

Cácđặctínhphổquátnàychothấychúngtalàmộtloàilinhtrưởngxãhội,đạođứcvàkinhtế.Vìthếnhữngđặcđiểmnàythuộcvềcảloàivàvượtlêntrêngiớihạncủatừngthànhviênriênglẻtrongloàichúngta.

***Từnhữngcảmgiáccơbảnnhưđóikhát,hammuốn,chọnbạntìnhcho

đếntậpquánxãhộimộtvợmộtchồngvàcơsởkinhtếcủahônnhân,chúngtađiquamộtcâycầubắctừtâmlýhọctiếnhóasangkinhtếhọctiếnhóa.Chúng ta đã phát triển nhưmột loài linh trưởng sống thành đôi. Các nhànhânchủnghọcxếpgần80%xãhộiloàingườivàochếđộđathê(cónhiềuhơnmộtvợ),songvìtỷlệgiớitínhluônởvàokhoảng50:50nênvềthựctếchỉmộtsố ítđànôngcónhiềuhơnmộtvợ, trongkhiđạiđasố loàingườithựchiệnchếđộmộtvợmộtchồng.

Tuynhiên, trongsựsắpxếpnàychúngtavẫn thấycósựkhácbiệt lớngiữa chiến lược duy trì nòi giống của hai giới. Đúng như nhân vật BillyCrystaltrongbộphimhàinổitiếngCitySlickersđãmátmẻ:“Đànbàcầnlídođểlàmtình,cònđànôngchỉcầnchỗđểlàmtình.”NhưtôiđãviếttrongcuốnTạisaoDarwincólý,nhậnxétnàyđượcnghiêncứucủahainhàtâmlýhọcRusellClarkvàElaineHatfieldlàmsángtỏ.Họnhờmộtsốsinhviêncóbềngoàikhácuốnhúttiếpcậnvớicácsinhviênkhácgiớichưaquenbiếtvàđặtbacâuhỏisauđây:

1. Tốinaybạnđichơivớitôiđượckhông?2. Tốinaybạnvềnhàtôiđượckhông?3. Bạnquađêmvớitôiđượckhông?

Kếtquảsẽkhiếnbạnmỉmcườidùkhôngcógìngạcnhiên:Vớicâuhỏiđầutiên,mộtnửasốnữsinhvàmộtnửasốnamsinhtrảlờicó;tuynhiênởcâuhỏithứhai,tới69%sinhviênthuộcmộtgiớivàchỉ6%sinhviênthuộcgiớikiađồngývềnhàbạnmình;vàđếncâuhỏithứba,trongkhi75%sinhviênthuộcmộtgiớiđồngýquanhệtìnhdục,0%–khôngmộtsinhviênnàothuộcgiớikia–đồngý làmchuyệnnàyvớinhững“người tìnhmộtđêm”nhưchúngtavẫngọi.Tôikhôngcầnphảinóirõđólàgiớinào.Hẳnbạnđãbiếtcâutrảlời.

Hãy thửphân tíchsự tiếnhóabằngngônngữkinh tế.Cuộcsốngcũnggiốngnhưnềnkinhtế,đềuliênquanđếnsựphânbổhiệuquảcácnguồnlựcgiớihạncókhảnăngthaythế.Tinhtrùngnhỏvàcónhiềuđếnmứcgầnnhưvôtận,trongkhiđótrứnglạilớn,khanhiếmvàcựckỳgiớihạn;vìthếphụnữphảiquan tâmđếnsựphânbổhiệuquảhơnnhiềusovớiđànông.Kết

quảlàđànôngphảicạnhtranhđểđượctiếpcậnphụnữ,trongkhiphụnữcóquyềnlựachọn.Darwingọiđâylàchọnlọcgiới tính,mộtquyluậtcósứcchiphốilớntrongquátrìnhtiếnhóa.

Theotôi,vìconngườicóthểnhậnthứcthôngquacáccảmgiácnhưđóikháthoặchammuốn,chúngtakhôngcầntínhtoángiátrịkinhtếcủaviệclựachọnbạnđờimàhãyđểcảmxúcdẫnđường.Mộtcảmxúcnhưtìnhyêucó thểchobạnbiếtngườibạnsắpkếthôncókhỏemạnh, trung thực, thủychung,đángtincậy,kiênđịnhkhông;vàanhtahoặccôtacótrởthànhmộtngườicha,ngườimẹtốtcủacácconbạnkhông.Ngượclại,mộtcảmxúctiêucựcnhưghentuônglàdấuhiệucủasựtínhtoántrongquátrìnhtiếnhóa–thậtphihiệuquảkhiđầu tưvàomộtngười luônmuốnphânbổnguồn lựckhanhiếmchocácđốitáckhác–haychúngtavẫngọilà“cắmsừng”.

Hãyxemchếđộmộtvợmộtchồng,hànhvingoạitìnhvàghentuôngcóvaitròrasaotrongphântíchtiếnhóa.Nếuchếđộmộtvợmộtchồngkhôngcólợiíchgì,khiđóchúngtasẽkhôngthựchiệnnó.Việcchúngtađềuđangthựchiệnnóchứngtỏnócónguyênnhântiếnhóasâuxa.Thídụ:

•Vớiphụnữ,thựchiệnchếđộmộtchồnglàchiếnlượcduytrìnòigiốnghiệuquảnhấtvìsốlượngtrứngcóhạn.Hơnnữa,việcmangthaivànuôidạyconcáitừtấmbéđếntuổitrưởngthànhcầnmộtsựđầutưlớn,vìthếphụnữcóxuhướnglựachọnbạnđờirấtkỹlưỡngvàcốgắngduytrìlâudàimốiràngbuộcvợchồng.•Hầuhếtđànôngthựchiệnchếđộmộtvợmộtchồngvìtỷlệgiớitínhxấpxỉmức50:50vàkểcảtrongcácxãhộiđathê,chỉmộtsốítđànôngcónhiềuvợ.•Dùchếđộđathêvàquầnhônchođànôngsốlượngcơhộiduytrìnòigiốngnhiềuhơn(nóicáchkhác,cóđượcnhiềuphụnữhơn),cácnhàsinhhọctiếnhóachỉrõchiếnlượckếtđôicólợinhấtchođànônglàđảmbảochấtlượngcủamộtsốítconcáibằngcáchđầutưnhiềuchomộtngườibạnđờithayvìnhậnlấynguycơnuôiconcủangườiđànôngkhácdoquầnhônvàrủirokhiđầutưchoquánhiềuđứacon.•Chếđộmộtvợmộtchồnggiúpconngườitránhcácbệnhlâynhiễmquađườngtìnhdục,vốnphổbiếntrongđờisốngquầnhônthờikỳđồđá.•Conriêngcónhiềunguycơbịchamẹkế,nhấtlàchadượng,lạmdụngvềthểxácvàtâmlýhơnsovớiconchung.•Conriêngcóxuhướngrờigiađìnhsớmhơnconchung.•Tỷlệgặpcácvấnđềvềthểchất,cảmxúcvàtâmlýcủaconriêngcaohơnsovớiconchung.•Congáiriêngdễbịchadượngquấyrốitìnhdụchơnsovới

trườnghợpcongáiruộtvàcharuột.Sựcấmkỵloạnluâncókhảnăngkiềmchếhammuốntìnhdụcgiữanhữngngườithânthuộc,nhưnglạitỏrakémhiệuquảtrongviệcngănchặnnhữngngườichadượngnếuhọgặpcongáiriêngcủavợsaukhigiaiđoạngiúpxâydựngýthứcvềsựcấmkỵloạnluânđãqua.•Nhữngngườiđànôngtrẻđộcthândễcóhànhđộngliềulĩnh,bonchenvàthậmchíthôbạotrongquátrìnhkhẳngđịnhvịtrí,chinhphụcphụnữvàcạnhtranhvớinhữngngườiđànôngkhác.Cácsốliệuvănhóachéochothấytỷlệtộiphạmởcácxãhộiđathêcaohơnởcácxãhộithựchiệnchếđộmộtvợmộtchồng,vàxácsuấtđànôngbịngườicùnggiớisáthạicaogấphaimươilầnxácxuấtphụnữbịngườicùnggiớisáthại.ThậmchíngaytạinướcMỹthờihiệnđại,mộtnghiêncứutiếnhànhnăm1985chothấy:41%tộiphạmnamgiớiởtuổitrưởngthànhđềulànhữngngườithấtnghiệp,73%sốđóchưalậpgiađình,vàsốliệucũngchothấy93%cácvụcướp,94%cácvụtrộmvà91%cácvụđánhcắpxehơiđềudonamgiớigâyra.ĐúngnhưnhàtâmlýhọctiếnhóaStevenPinkerđãnói:độngcơđầutiêncủatộiáclàtínhnam.Vớinhữngngườiđànôngchưalậpgiađình,điềunàycòntồitệhơn.Họtranhgiànhđịavị,củacảiđểhấpdẫnphụnữ.Khiđãổnđịnhgiathất,sựbộclộcáchànhvinhưvậysẽgiảmđirõrệt.

Tươngtự,nếuhànhvingoạitìnhkhôngcóíchlợigì,chúngtasẽkhôngthựchiệnnó.Nhưngthựctếcónhiềungườitrongchúngtangoạitình,vìthếhẳnnóphảicónguyênnhântiếnhóasâuxa.Vớiđànông,ngoạitìnhchohọnhiều cơ hội để phân bổ nguồn gene dường như vô tận cho nhiều đối táckhácnhau.Vớiphụnữ,ngoạitìnhlàcơhộitìmđượcngườicónguồngeneưuviệthơn,nhiềucủacảihơnvàcóđịavịxãhộicaohơn.Làmsaođểhàihòa chế độmột vợmột chồng với hành vi ngoại tình? Hãy thực hiện sựchung thủy tuần tự.Hầuhếtmọingười,ởmọinơi,mọi lúcđều thựchiệnmộtvợmộtchồng.Chỉmộtsốngườiởmộtsốnơi,vàomộtsốthờiđiểmcóhành vi ngoại tình. Cán cân nghiêng về phía chế độ một vợ một chồng,nhưng không phải tuyệt đối bởi cả việc sống chung thủy và không chungthủyđềucónhữngrủirotươngđối.Nếuchỉcóduynhấtmộtngườibạnđời,có nguy cơ bạn đã lựa chọn sai lầm: vợ hoặc chồng bạn có thể không cónguồngene tốt,vôsinh,không trung thực,không thủychung,khôngđángtintưởng,khôngkiênđịnh,vàdođókhôngthểtrởthànhngườicha,ngườimẹtốtcủacácconbạn.Nhưngnếubạncónhữngmốiquanhệngoàiluồng,rủirocòncaohơn.Khimộtngườiđànôngngoạitìnhvớivợngườikhác,sựtrảthùcủachồngcôtacóthểkhiếnanhtabỏmạng;vàdùkhôngchếtvìsựghentuôngcủavợ,anhtasẽphảichịunhữngđòntrừngphạtriêngcủaphụ

nữ:khôngchotiếpxúcvớiconcái,thâutómhếttàichính,tránhmặtchồngngoàixãhội,thậmchítrảđũabằngtìnhdục–điềunàykhiếnanhtacónguycơphảinuôiconngườikhácnếukhônglyhôn.Đốivớiphụnữ,bịchồngbắtgặpkhingoạitìnhcóthểdẫnđếnsựhànhhạnghiêmtrọngvềthểxác,thậmchícảcáichết–cácnghiêncứuchothấyđasốcácvụvợchồnggiếtnhauđềubắtnguồntừghentuôngtìnhái.

Cuốicùng,vớinhữngđứatrẻ,cácnghiêncứuvềsựbỏmặcvàlạmdụngtrẻemchothấyviệcsốngcùngchamẹkếlàmộttrongnhữngyếutốrủirovànguyhiểmnhất.MartinDalyvàMargoWilsonnhậnthấynhữngđứatrẻsốngvớimộthoặcnhiềuchamẹkếcónguycơchếtvìbịlạmdụngcaogấp100 lầnnhữngđứa trẻđượcchamẹđẻnuôinấng. (Đúngnhưcâucadao:“Mấyđờibánhđúccóxương/Mấyđờimẹghẻbiếtthươngconchồng.”)Cólẽđiềunàylýgiảitạisaotrongmộtnghiêncứuvềphảnứngcủacácthànhviêngiađìnhvềsựgiốngchamẹcủanhữngđứatrẻmớisinh,nhữngđứaconriêng–nhấtlàconriêngcủangườimẹ–cóxuhướngchorằngđứatrẻtrônggiốngbố.Điềunàyrấtcóýnghĩanếuđặttrongmộtnghiêncứukhácvềtưcáchlàmchasinhhọccủađànông,theođóởbấtcứphòngsinhnàocũngcótừ5%đến30%ngườichađangbếnhữngđứatrẻsơsinhkhôngcóquanhệsinhhọcvớimình.KhôngcógìngạcnhiênkhiShakespeareviếtnhữngcâuthơsautrongvởOthello:

XinhãycẩntrọngthưangàiThóighentuôngnhưmộtconquỷmắtxanhVờnconmồitrướckhinuốtchửngConquỷmắtxanhnàyđượcsinhratronghoàncảnhtiếnhóa–thóighen

tuônglàmộtcảmxúcthểhiệnsựtínhtoánlợihạicủaviệckhôngchungthủyvề tình dục.Điều này làmnảy sinh những cảmxúc căng thẳng chođa sốchúng ta–vừamuốnđadạnghóa tìnhdục,vừa losợhậuquảkhibịphátgiác.Mộtlầnnữachúngtanhìnthấyvaitròcủanhữngcảmxúctiếnhóanhưănnănhaytựhàovềnhữnghànhviđúng,saitrongsựtácđộngqualạicủacáccảmxúctiếnhóayêuthươngvàghentỵ.Chínhởđây,đạođứcđãpháthuyvaitròvìnógiúpchúngtaquyếtđịnhhànhđộngtheocảmxúchaykiềmchếđểxemxét.Tôiđãtừngnói,chúngtađềucóýchítựdo,dođócóthểthựcsựđưaranhữnglựachọnđạođức;vàvìcáclựachọnnàygâyhệquảkinhtế,chúngchínhlàmộtthídụthựctếvềkinhtếhọcđạođức–đạođứctrongtrườnghợpnàylàsựchungthủy,xéttrongmộtthểchếkinhtếmangtênhônnhân.

***Vào các buổi sáng, tôi tập đạp xe vớimột nhóm vận động viên vùng

NamCalifornia.Tôicóthóiquenđạpxetừvănphòngtớiđiểmxuấtphátđểthêmđượcvàidặm.TôithườngđiquanhữngphốxáđôngđúcởGelendalehướng sang những con đường rộngmở gầnCông viênGriffith.Một buổi

sáng, tôi thấymộtchiếcTownCarmàuđenđỗsátbênđường, láixengồiyênsauvô-lăng,đểmặcngườicóvẻlàhànhkháchmớixuốngxe–mộtcụbàgiàyếu–đangngồisụpbênđườngvàcốgắngđứngdậy.Khôngkịpsuynghĩ,tôiđạpphanh,tạtvàolềđường,nhảyrakhỏixe,cúixuốngbêncạnhvàđỡbàđứnglên.Khiđãlấylạithăngbằngvàcóthểbướcđi,bàcảmơntôivàchúngtôiđườngainấyđi.

Đasốcáctàiliệutâmlýhọcdànhđểnghiêncứutạisaoconngườihungdữ,tànnhẫn,độcácvàkeokiệt.Chỉmộtsốnhỏtậptrungnghiêncứutạisaoconngườinhãnhặn,lịchthiệp,tốtbụngvàbiếtcảmthông.Cứmỗihànhvixấuxađượctờbáobuổitốiđưatin,lạicóhàngchụcnghìnhànhvitốtđẹpkhông được ai biết đến, và chúng thường hòa lẫn vào nền âm thanh ồn ãnhữngđạođứcchungcủaconngười.Giốngnhưloàicákhôngnhậnrachúngđang sống trongmôi trường nước, đạo đức của con người cũng trở thànhđiềubìnhdịđếnmứcchúng takhôngngờmìnhđanghạnhphúcbơi trongdòngnướcđạođứcvôhình.Vớiquanđiểm“genevịkỷ”,cạnhtranhvàthamlamlànhữnghànhvikhôngcầnlýgiảivìchúngđãquárõràng–tôisẽlàmbấtcứđiềugìđểtruyềnlạigenecủatôichothếhệsau,kểcảviệcchàđạplênnhữngconngười thấpcổbéhọng tôigặp trênđường.Nhưngnếuviệcgiúpđỡngườikhácbằng lòngvị thavàdẹpbỏ lòng íchkỷ làmgiảmkhảnăngtruyềnlạigenecủatôichothếhệsau,liệutôicólàmkhông?Câutrảlời thậtngắngọn:Ýnghĩchorằnglòngíchkỷchiphốisựtiếnhóalàmộtđiềuhoangđường;thựctếcáichiphốinólàsựthíchnghi,vàvớimộtloàilinh trưởng xã hội như chúng ta, trong hầu hết các hoàn cảnh, cách thíchnghitốtnhấtđểtồntạivàduytrìnòigiốnglàhợptácvàvịtha.

***Suốthàngtriệunăm,cáccảmxúcđạođứccủachúngtađãtiếnhóa,chủ

yếudưới sựkiểmsoát sinhhọc.Trongnhữnggiaiđoạnđầucủaquá trìnhtiếnhóa,cánhân,giađìnhhạtnhân,giađìnhmởrộngvàcácnhómnhỏđượchìnhthànhnhờchọnlọctựnhiên.Nhucầutồntạivàduytrìnòigiốngcủacánhânđượcđảmbảonhờgiađìnhhạtnhân,giađìnhmởrộngvànhữngnhómnhỏlâncận.

Nhưngtrongkhoảng35ngànnămtrởlạiđây,cómộtsựchuyểngiaođãdiễnra,cácnhântốvănhóangàycànggiữvaitròchủđạotrongviệchìnhthànhhànhviđạođứccủaconngười.Ởcácgiaiđoạnsau,cộngđồngvàxãhộiđượchìnhthànhchủyếuthôngquachọnlọcvănhóa.Cácnhucầuxãhộivàtâmlýcơbản–anninh,ràngbuộc,hòanhậpxãhội,đượcchấpnhậnvàyêuthương–đãtiếnhóađểhỗtrợ,củngcốsựhợptácvàlòngvịtha;vàtấtcảđềutạođiềukiệntruyềnlạigenequaconcái.Sựvịthatheohuyếtthốngnhưvậydiễnrakhôngtrựctiếp:cácanhchịemruột,anhchịemkế,cháu,chắt, anh chị họ gần xa, cháu trai, cháu gái đềumangmột phầngene củachúngta.Họbaogồmtấtcảnhữngaicóquanhệhuyếtthốngvớichúngta.

Trongcáccộngđồngvàxãhộilớnhơn,nơicáccánhânhầunhưkhôngcóquanhệhuyếtthốngvớinhau,vịthatươnghỗ(anhgiúptôi,tôigiúpanh)vàvịthamùquáng(anhgiúptôibâygiờ,tôisẽgiúpanhsau)cóvaitròbổsungchovịthatheohuyếtthống.Khimộtcảmxúcđạođứccàngvượtrakhỏibảnthânbạn,nócàngcókhảnănghướngđếnđểgiúpđỡnhữngngườixahuyếtthốnghơnvàcàngítchịusựchiphốicủacáccơchếtiếnhóanộitạihơn.

Tronghoàn cảnhxãhội này, sự côngbằngđã tiếnhóanhưmột chiếnlượcổnđịnh tiếnhóanhằmduy trì sựhàihòaxãhội trongcácnhómnhỏthời tổ tiênchúngta,nơisựhợptácđượccủngcốvàtrởthànhluật lệcònnhữngkẻănbámsẽbịtrừngphạtvàloạitrừ.Thídụ,trongcácnghiêncứukinhtế,ngườitatiếnhànhmộttròchơitraođổi,trongđónhữngngườichơicóthểlựachọncácchiếnlượchợptáchoặcphảnbội,nhưngsựthắngbạilạiphụthuộcvàohànhvicủađốiphương.Chiếnlượcthànhcôngnhất–vàvìthếđượcsửdụngnhiềunhất–đượcgọilà“ănmiếngtrảmiếng”:bạnbắtđầubằngcáchhợptácvàsẽtiếptụchợptácnếuđốiphươngcóthiệnchí,nhưngmộtkhiđốiphươngphảnbội, bạn sẽ trảđũa.Kếtquảnày cho thấychiếnlượcổnđịnhtiếnhóasẽđượclựachọnvìnólàmtăngkhảnăngsinhtồncủanhữngngườisửdụng,vàdođónósẽđượctruyềntớithếhệsau.

Ngườinguyênthủythựchiệnchếđộbìnhquânchủnghĩakhôngphảivìhọcólòngvịthabẩmsinhvàkhôngcóthóibonchen,hámlợimàvìsựthamlamvàvịkỷquámứcluônbịcácthànhviêntrongcộngđồngkiểmsoát.Tấtcảnhữngkẻmuốn tích trữ riêng thức ăn, công cụhay cácvật phẩmkháchoặccướpchồng/vợcủangườikhácđềubịcácthànhviêncònlạitrongcộngđồngxalánhhoặctrừngphạt.Trừphiđólàngườicóđịavịcaotrongcộngđồng, có nhiều người ủng hộ trung thànhvì được người này thưởng côngtươngxứngvớisựphụctùngcủahọ,sựvịkỷquámứcsẽbịkiểmsoátbởisứcmạnhchungcủacảcộngđồng.Bịtrụcxuấtkhỏimộtnhómsănbắt-háilượmnhỏthờiđồđákhôngkhácgìbịkếtántửhình,trừphingườiđócóthểhòanhậptốtvớinhómkhác.Vàmộtkhimangtiếngíchkỷvàkhôngđángtincậy,anhtasẽphảiđirấtxamớicóthểgặpnhữngngườikhôngbiếtđếntiếngxấucủamình.

Nhiềunghiêncứunhânchủnghọcđưarabằngchứngvềsựcủngcốchủnghĩabìnhquânthôngquaviệcchiasẻthứcăntrongnhiềucộngđồngsănbắt-háilượmhiệnđạitrênthếgiới.Vớisựthậntrọngnhấtđịnh,chúngtacóthể xemcác cộngđồngnhỏnàynhưhìnhmẫu của cha ông chúng ta thờinguyên thủy – những người theo chủ nghĩa bình quân rõ rệt. Bằng cáchmangtheocânchínhxáclượngthịtmỗigiađìnhtrongbộtộcnhậnđượcsaumộtchuyếnđi săn thànhcông,cácnhànghiêncứunhận thấycácgiađìnhliênquantrựctiếpđếnnhữngngườisănđượcconthúkhônghềnhậnđượcnhiềuthứcănhơncácgiađìnhkhác,dùđólàthànhquảcủamộtchuyếnđisănkéodàihàngtuần.Nhữngngườisănbắt-hái lượmtheochủnghĩabình

quânvìnhucầu tổnghợpcủacác thànhviên trongnhómsẽ trunghòacáchànhviíchkỷ.NhànhânchủnghọcChrisBoehmđãkhámphárarằngnhiềucộngđồngsănbắt-háilượmsửdụngtinđồnđểnhạobáng,xalánhvàthậmchítẩychaycáccánhâncóđộngcơcạnhtranhvàvịkỷđingượclạilợiíchchungcủacộngđồng.Nóicáchkhác,chúngtađềucótínhbonchenvàíchkỷnhưngđồng thời cũngcó lòngvị thavàhợp tác–đâychính là cácxuhướngđượchìnhthànhvàđượccủngcốbởicácnhómtrongđócánhânsinhsống.Theocáchnày,mộtnhómngườisẽtrởthànhmộtnhómđạođức,trongđóhànhvi“đúng”và“sai”tươngứnggắnvớilợiíchchungcủanhómvàlợiíchriêngcủacánhân.

Mộtsốhànhvihợptáccóthểđượclýgiảibằngsựvịthatươnghỗhaysựphùhợpbaohàm.Nhưngnếudiễngiảisâuhơn,đóchínhlàcảmthứcvềcáchànhvi“đúng”và“sai”trongcuộcsốngconngườitạicáccộngđồngsănbắt-hái lượmđã tiếnhóanhờ truyền lại cácgenemangcácđặcđiểmnày,cũnggiốngnhư sự lan tỏa của văn hóa nhờbắt chướcvà học tập.Bộ tộcChewongsốngtrongcáckhurừngnhiệtđớiởMalaysialàmộtthídụnhânchủnghọcvềcáchthứcquátrìnhnàydiễnra.Giốngnhưnhiềubộtộcsănbắt-hái lượm khác, người Chewong (vốn rất hạn chế về sản xuất nôngnghiệp)cũngthựchiệnphânphốibìnhquânvàlốisốngcủahọchịusựchiphốicủamộthệthốngmêtíngọilàpunen.TheonhànhânchủnghọcSigneHowell,ngườiđãdànhthờigiannghiêncứuvềbộtộcChewong,punencóthểđượcđịnhnghĩa là “một taiươnghaynỗibấthạnhdokhôngđápứngmộtnhucầucấpbách.”TrongthếgiớicủangườiChewong,nhữngnhucầuquantrọngnhấtđềuliênquanđếnthứcănvàcácchuẩnmựcvềchiasẻthứcăngắnliềnvớitruyềnthuyếtvề“YinlugenBud,”vịthầnđãnângđỡbộtộctừmộtcuộcsốnghoangdãhơn.Truyền thuyếtnàycho rằngănuốngmộtmìnhlàhànhvikhôngtốtcủaconngười.Nhữnghuyềnthoại,thầnlinh,tôngiáovàđạođứcđượchoàtrộntrongvănhóacủangườiChewongquakháiniệmpunen,vàđềuliênquantớivấnđềthựctếnhấtđốivớisựtồntạicủamỗicánhânvàcảcộngđồng–ănvàchiasẻ thứcăn.Dođó,Howellnói,ngườiChewongbằngmọigiá tìmcáchkhôngchọcgiậnpunen.Nếukiếmđượcthứcănởxangôilàng,nósẽnhanhchóngđượcmangvề,bàychomọingườicùngthấyvàđượcchiađềuchocácgiađìnhvàcácthànhviêntrongmỗigiađình.Để tránhbịpunen trừngphạt,một thànhviên tronggiađìnhngườithợsănsẽchạmvàoconvậtvàsauđóchạmvàotấtcảnhữngngườicómặt,miệngliêntụcnóipunen.Tronghệthốngnày,niềmtintôngiáomêtínvàcácvịthầnlinhsẽgiámsátquátrìnhphânphối,làmlantỏatrongmỗicánhânmộtcảmthứcchungvềhànhviđúng,saicóliênquanđếnsựsốngcòncủacảcộngđồng.

Quathídụnày,tôimuốnnóichúngtakhôngcầnlàmcácphéptínhđạođứcvàxãhộivềnhữnghànhviđúng,sai.Quátrìnhtiếnhóađãtínhtoánhộ

chúngtavàcảmxúcsẽchỉđườngchohànhvi.Đólàlýdotạisaoviệcbịgiađình,xãhộixa lánh lạiđángsợđếnvậy.Đồng thờinócũngcho thấysứcmạnhcủacảmxúcđãđịnhhướngchocác lựachọnxãhộicủaconngười,chẳnghạnnhưviệcthựchiệncácgiaodịchkinhtếmộtcáchcôngbằng.

***Lựachọntheohuyếtthống,phùhợpbaohàmvàvịthatươnghỗcóthể

giảithíchhầuhếtcáchànhviđượccoilàcóđạođứcđốivớingườikhác–cảngườithânvàngườilạ.Nhưngcónhữnghànhvikhôngđemlạilợiíchrõrệtchongườithựchiện,vàcũngsẽkhôngđượcngườitiếpnhậnđáptrả,thídụgiúpđỡngườiănxin,đónggópchocáctổchứctừthiệnphilợinhuận,hiếnmáu,nhận“connuôi”ởmộtquốcgiakhácdùcóthểsẽkhôngbaogiờgặpmặt…HainhàsinhhọctiếnhóangườiIsrael,AmotzvàAvishagZahavi,đãđưaramộtcơchếgọilàLýthuyếtpháttínhiệutốnkém(CostlySignalingTheory–CST)đểgiảithíchcáchànhvivịthanhưthế.TrongmôhìnhCST,đôikhiconngườilàmnhữngviệckhôngphảiđểgiúpnhữngngườicóquanhệhuyếtthốnghoặcđểđượcđáptrảlúcnàyhaylúckhácmànhằmtruyềnđimộttínhiệu,mộtthôngđiệpvềcơbảnnóirằng:“Cácviệclàmtừthiệnvàvịthacủatôichứngtỏtôilàmộtngườitrungthựcvàđángtintưởngtrongcộngđồng;tôithànhcôngđếnmứccóthểgiúpđỡngườikhácvàcốnghiếnchocộngđồng.”Sựvịthanàylàmộtdạngthôngtinmangtínhiệucủalòngtinvàđịavịtớingườixungquanh–lòngtinrằngngườikháccóthểdựavàotôikhihọcần,vàvìthếtôimongmọingườicũngđốixửvớitôinhưvậy;địavịchothấytôicóđủsứckhỏe,trítuệvànguồnlựcđểcóthểhànhxửtốtbụngvàhàohiệp.Xinđượcnhắclạimộtluậnđiểmcủatôi:đónggiảlàmngườicóđạođứcchưađủ(vìcuốicùngngườikhácsẽnhậnra);bạncầnphảithựcsựlà(hoặctinrằngmìnhlà)mộtngườicóđạođức.

Mộtbằngchứngkhácchứngminhcáccảmxúcđạođứccủaconngườiđãtrảiquaquátrìnhtiếnhóa.Cáccuộcđiệnnãochothấychúngtađãpháttriểncáccơchếthầnkinhmạnhmẽnhằmthúcđẩysựhợptácvàcáchànhvicótínhxãhội;sauđóthôngquatraođổixãhộiđểhìnhthànhvàcủngcốmốiquan hệ với những người không thân thuộc. Nhà thần kinh học KevinMacCabe đã tiến hành quét não của những người tham gia trò chơi “tintưởngvàtươnghỗ”,chothấyvùngnãotrướctrán(cóvaitròđẩymạnhkiểmsoát và trì hoãn việc thưởng côngngay lập tức) của nhữngngười hợp táchoạtđộngtíchcựchơnnhữngngườiphảnbội.Điềunàychứngtỏviệchợptácđòihỏi“sựchútâmtới thànhquảchungvàngănchặnsự thưởngcôngtứcthờinhằmtạođiềukiệnchocácquyếtđịnhhợptác.”NghiêncứucủanhàthầnkinhhọcKaterinaSemendeferithựchiệntrêncảngườivàdãnhânchothấy,khuvực10trênvùngthùytráncóliênquanđếncácchứcnăngnhậnthức cao cấpnhư tiếpnhận sángkiếnvà lênkếhoạch cho cáchànhđộngtrongtươnglai–khuvựcnàypháttriểnmạnhởloàidãnhânsovớicácloài

khỉkhác,vàđặcbiệtpháttriểnởloàingười–cómốiquanhệvớicácvùngnãocóchứcnăngcaohơn.Bàkếtluậnrằng“nềntảngthầnkinhhỗtrợchứcnăngnhậnthứccóliênquanđếnvùngnãobộnàyđãphát triểnvà trởnênchuyênmônhóatrongquátrìnhtiếnhóacủaconngười.”

Lýdogiảithíchchosựpháttriểncủavùngnãonàylàconngườiđãtiếnhóathànhmộtloàilinhtrưởngxãhộiưuviệtcóđạođức.NhàthầnkinhhọcJorgeMollđếntừHọcviệnYtếQuốcgiaMỹcùngcácđồngnghiệpđãpháthiệncáccảmxúcđạođứckíchthíchsựhoạtđộngcủahạchhạnhnhân(liênquanđếncảmxúc),vùngvỏnãotrunggiantrướctránvàvùngvỏnãoổmắt(liênquanđếnnhậnthức).Điềunàychứngtỏcáchànhviđạođứcvừathểhiệnchứcnăngcủacảmxúcđạođức,vừathểhiệnchứcnăngcủatưduyđạođức.Trongmộtnghiêncứuvềviệcđónggóp từ thiện,Mollnhận thấykhicácchủ thể cócơhộiđónggópchocác tổ chức từ thiệnxãhội, hệ thốngthưởngcôngtạivùngtrungnãohồiviềnsẽđượckíchthíchbởihànhviđónggópgiốngnhưkhicácchủthểnàyđượcthưởngtiềnsaukhihoànthànhmộtnhiệmvụnàođó.Nóicáchkhác,cảmgiácđạođứcdoviệclàmtừthiệnđemlạicómốitươngđồngtrựctiếpvớicảmgiáckhiđượctrảcôngchomộthànhvikhác.

Vìđạođứccóliênquanchặtchẽđếnphảnứngcủachúngtavớingườikhác trongcác tìnhhuốngxãhội,chúng takhông thể táchbiệtđạođứcrakhỏixãhội.Đểtrởthànhmộtngườicóđạođức,bạnvừaphảitựýthứcđượcbản thânvừaphảihiểurằngngườikháccũngcóý thứcnhưvậy,haichứcnăngnàythuộchaivùngnãobộkhácnhau.Quátrìnhtựnhậnthức,ítnhấtlàmột phần nào đó, được điều hành bởi vùng vỏ não trung gian trước trán,trongkhiviệcphảnánhcáchànhvivàýđịnhcủangườikháctậptrungtạivùngvỏnãotháidương.Thậmchídườngnhưcòncócáctếbàothầnkinhđặcbiệttrongbộnãođãtiếnhóadànhchocáccảmxúcđạođứcvàxãhội.

***Vìconngườilàmộtloài linhtrưởngxãhội,chúngtaphỏngđoánrằng

các loài linh trưởngxãhội khác cũngphát triển các tế bàođặcbiệt nhằmgiaotiếpvớiđồngloạitrongmốiquanhệxãhội.Năm1925,nhàgiảiphẫuthầnkinhConstantinvonEconomolầnđầutiênpháthiệnmộtloạitếbàođặcbiệtnhưvậy,vềsaunóđượcgọi là tếbàohình thoi,hay tếbào thầnkinhVonEcononmo.Cóhìnhđiếuxì-gàvuốtnhọnhaiđầu,các tếbàonàychỉđượcphânbổtạihaikhuvựccủavùngthùytrán:(1)vùngđaiphíatrước–mộtkhuvựcnãobộcổđạiđãtiếnhóaởtấtcảcácloàiđộngvậtcóvú,nằmdướiđườngtrungtuyếncủavỏnãovà(2)vỏnãothùyđảotrước,nằmngayđằngsaumắt.Tếbàohìnhthoichỉcóởconngườivàcácloàilinhtrưởng:tinhtinh,tinhtinhlùn,khỉđột,đườiươi.Chúngkhôngcóởcácloàikhỉvàđộngvậtcóvúkhác.TheonhàlinhtrưởnghọcCaltechvàchuyêngiathầnkinhJohnAllman,cáctếbàohìnhthoidườngnhưlàđặctínhriêngcótrong

quátrìnhtiếnhóacủachúngta;vàtrongsốcácloàikhỉhìnhngười,càngxaconngười,sốtếbàohìnhthoicàngít.Loàiđườiươicóítnhất,loàingườicónhiềunhấtvàởgiữalầnlượtlàtinhtinh,tinhtinhlùnvàkhỉđột.

Vaitròcủatếbàohìnhthoiđốivớicáccảmxúcxãhộiđượcsuyratừsựphânbổcủachúng.Cácnghiêncứuvềnãobộchothấyvùngđaiphíatrướccónhiệmvụđịnhhướngýđịnh,cảmnhậnnỗiđauvàlỗilầm,tácđộngđếnhệthốngtựkiểmsoátcủacơthểvànhìnchungđóngvaitrònhưđiểmtrunggiangiữasuynghĩvàcảmxúc.Vỏnãothùyđảotrướcđặcbiệtnăngđộngkhiphảnứnglạingườikháctrongcáctìnhhuốngxãhội,thídụkhingườimẹnghethấyconnhỏkhóc,khichúngtathấynhữngngườithânyêuchịuđựngnỗiđau,vàcảkhichúngtabịlừadối.“Tấtcảnhữngphảnứngnàyđềucóđiểmchung,”Allmangiải thích.“Chúngđềuđạidiệnchocácđánhgiávềgiátrịtrongmộtngữcảnhxãhội.Tôinghĩcáctếbàohìnhthoilàtrungkhucủacáccảmxúcxãhộiphứctạp.”Kíchthướccủacáctếbàohìnhthoilàyếutốrấtquantrọng,đặcbiệtlàsợitrụccủachúng.Cácsợitrụcthầnkinhgiúpchuyểntínhiệuđếncáctếbàothầnkinhkhác;sợi trụccànglớn,quátrìnhdiễnracàngnhanh.Vàtốcđộlàmấuchốtcủasựnhậnthứctứcthờitrongcáctìnhhuốngxãhội.

Nói cách khác, các cảm xúc định hướng cho quyết định của chúng tatrong thờigianchớpmắt–“cảmgiácđiềunàyđúng”,“cảmgiácđiềunàysai”. Điều này phù hợp với mô hình của tôi về cảm xúc đạo đức. NhưAllmanlưuý,“Nhiệmvụchínhcủacáctếbàohìnhthoilàđiềuchỉnhhànhvicủabạntrongkhoảngthờigiantươngtácngắnngủiởmôitrườngxãhộiphứctạp.Nóđơngiảnđếnmứctôinghĩhoàntoànhợplýkhichorằnghoạtđộngnàycóthểđượcthựchiệnbởikhoảngmộttriệutếbàothầnkinh.”Cáctế bàohình thoi còn cónhiệmvụ tiếpnhận các chất truyềndẫn thầnkinhserotonin, dopamine và vasopressin, cómối quan hệ với sự thỏamãn, sựchungthủyvàtìnhyêu.Vìthế,Allmanchorằngcáctếbàohìnhthoiđãtiếnhóatrongvòngkhoảngmườitriệunămtrởlạiđây,trướckhiconngườitáchrakhỏicácloàikhỉgiốngngườicáchđâysáu,bảytriệunăm.

Bướccuốicùngnhằm thiết lậpcơsở tiếnhóasâuxachocáccảmxúcđạođứclànhậndạngcấutrúcthầnkinhbêntrong,nơiphátracáchànhvivàcảmxúcliênquanđếnviệchànhxửcóđạođức.Chúngtađãbiếtmộtcơsởnhưvậydướidạngcáctếbàothầnkinhphảnchiếu,cáctếbàođặcbiệtcónhiệmvụ“phảnchiếu”lạihànhđộngcủangườikhácvàvìthếcóliênquantrực tiếpđếnviệcbắt chước, dựđoánvà thông cảm– cácyếu tố chủyếutrongquátrìnhtiếnhóacủacáccảmxúcđạođức.

Cuốinhữngnăm1980,đầunhữngnăm1990,nhà thầnkinhhọcngườiItaliaGiacomoRizzolaticùngcácđồngnghiệptạiĐạihọcParmađãtìnhcờkhámpháracáctếbàothầnkinhphảnchiếukhihọđangghilạihoạtđộngcủa các tế bào thần kinh đơn lẻ tại vùng vỏ não tiền vận động của khỉ

Macaque.Bằngcáchcấycácđiệncựcsiêunhỏvàonãobộchúng,cácnhàkhoahọccóthểquansátđượctốcđộvàcáchthứcvậnđộngcủatừngtếbào,vàtrongtrườnghợpnày,hoạtđộngcủacáctếbàothầnkinhF5ởkhỉbịkíchthíchbấtcứkhinàochúngvớitớicáchạtđậuphộngđặtphíatrướcthiếtbịthínghiệm.Sựmaymắnđãđếnkhimộttrongsốnhữngngườitiếnhànhthínghiệmđãcướphạtđậuphộngcủaconkhỉ,vàchínhcáctếbàothầnkinhđólậptứcbịkíchthích.Phảnứngkhinónhìnthấycũnggiốnghệtnhưkhinóhànhđộng.Các tếbào thầnkinhvậnđộngđang“phảnchiếu” lạiđộng táccủangườikhác–vìthếchúngđượcgọilàtếbàothầnkinhphảnchiếuhaytếbào thần kinh gương.Rizzolalati nhớ lại, “Chúng tôi hết sứcmaymắn vìkhôngcócáchnàobiếtđượccáctếbàođótồntại.Chúngtôiđãởđúngvịtríđểnhậnrachúng.”

Trong suốt thậpkỷ1990, cácnhà thầnkinhhọcđãnỗ lựcnghiên cứuthêmvềtếbàothầnkinhphảnchiếuvàtìmthấychúngởcácphầnkháccủabộnão,thídụvùngthùytrándướivàthùyđỉnhdưới,khôngchỉởloàikhỉmàcảởloàingười.Vìcácủybanđạođứckhôngtánthànhviệctiếnhànhnghiêncứunãongười,cáctếbàothầnkinhphảnchiếuởngườichưađượcchụp lại. Song bằngmột công nghệ tối ưu khác – phương pháp chụp ảnhcộnghưởng từ chứcnăng (fMRI)–nhà thầnkinhhọcMarco Iacoboni tạiViệnđạihọcCalifornia–LosAngelescùngcácđồngnghiệpđãghilạihìnhảnhnãobộcủacácđốitượngthínghiệmtrongkhihọquansátngườikháclàmcácđộng tác với ngón tayvà sauđóbắt chước cácđộng tác đó.Ôngnhậnthấyvùngthùytrándướivàthùyđỉnhdướitrongcảhaitìnhhuốngnàyđềuhoạtđộngtíchcực.

Nhiệmvụcủacáctếbàophảnchiếuvànguyênnhânchúngtiếnhóalàmộtchủđềgâytranhcãi.LuậnđiểmđầutiêncủaRizzolatti–chorằngcáctếbàothầnkinhphảnchiếuchỉlàcáctếbàothầnkinhvậnđộngcóchứcnăngphảnứng lạicảcửđộngvàhìnhảnh–đượcchấpnhậnrộngrãivàhợp lýnhất.Khibạnnhìnthấymộtcửđộng,nósẽđượcghilạitrongvùnghìnhảnhtrênvỏnão,nhưngđểhiểusâuhơnýnghĩacủahànhđộngvàcáchệquảtiếptheocủanó,quansátcầnđượcchuyểntớihệthốngđiềuchỉnhvậnđộngcủabộ não nhằm tiến hànhmột cuộc kiểm tra bên trong đối với thế giới bênngoài. Các chức năng cao hơn, chẳng hạn như bắt chước, sẽ xếp lớp lênmạnglưới thầnkinhcơbảnnày.Đểbắtchướchànhđộngcủangườikhác,bạncầncảtrínhớhìnhảnh(hànhđộngđótrôngnhưthếnào)vàtrínhớvậnđộng(hànhđộngđemlạicảmgiácnhưthếnàokhinódiễnra),vàhiệnnàyđãcócácnghiêncứuquantrọngvềmốiquanhệgiữamạnglướithầnkinhphảnchiếuvàsựbắtchước.

Tuynhiên,khảnăngbắtchướccóýnghĩasâuxahơnnhiềusovớiviệclặplạiđơnthuầnhànhđộngcủangườikhác.CáchànhviluônmangtheoýđịnhvàvìthếcáctếbàothầnkinhphảnánhcũngliênquanđếnLýthuyết

tâmhồn(TheoryofMind–ToM),haychínhlàkhảnăngthấuhiểusuynghĩ,mongmuốnvàýđịnh củangười khác.ToMởmứcđộ caogiúp chúng tanhậnthứcđượcýđịnhcủangườikháccóthểgiốnghoặckhácvớicủamình.Điềunàyđôikhiđượcgọilà“đọctâmtrí”,đóchínhlàquátrìnhsuyluậnýđịnhcủangườikhácbằngcáchđặtmìnhvàovị trícủahọvà tưởng tượngxemmình sẽ cảmnhận ra sao.MứcđộToMcaohơnnữađồngnghĩavớiviệc bạn hiểu người khác cũng có lý thuyết tâm hồn. Ở đây, có thể thấychúngtađangởtrongmộtvòngtrònýđịnh,giốngnhưcâunóicủaJackievớiArtCarneytrongloạtphimtruyềnhìnhTheHoneymoonersnhữngnăm1950:“Anhbiếtrằngembiếtrằnganhbiếtrằngembiếtrằng…”VậyviệcđọctâmtríToMthựcsựdiễnranhưthếnàotrongnãobộ?

Khi xem xét các nghiên cứu chụp quét não cho thấy sự phân bổ củaToM,cácnhàthầnkinhhọcGallaghervàChristopherFrithđếntừĐạihọcGlasgowđãkết luậncóbavùngnãobộ luônđượckích thíchkhi cầnđếnToM:vùngđaiphíatrước,rãnhtháidươngtrênvàthùytháidươngởcảhaibên.Haikhuvựcnãobộđầutiêncóliênquanđếnviệcxửlýcácthôngtinvềhànhvitườngminh,nhưnhậnthứcvềcáchànhvicóchủýcủacácsinhvậtkhác–thídụ,“Consóiđịnhănthịttôi.”Haithùytháidươngcóvaitròkhôiphụclạitừkíứccáctrảinghiệmcánhân,thídụ:“Lầncuốicùnggặpchósói,nó suýt ăn thịt tôi.”Cảbavùngnàyđều cần thiết choToM.GallaghervàFrithkhẳngđịnhvùngđaiphíatrướcnằmngaysautránlàtrungkhucủahệthốngToM.Thựcchất,đó làmộthệ thống tựđộngcao, thamgiavàocáchoạtđộngcụthểliênquanđếnngườikhác,nhấtlàtrongcáchoàncảnhxãhội.Cóthểnóđãtiếnhóatừmộtsốhệthốngthầnkinhtồntạitừtrướcdànhchocáchoạtđộngcó liênquan, thídụnhưkhảnăngphânbiệt các sựvậtđộngvàbất động,nắmbắtýđịnh củangườikhácqua ánhmắt, phânbiệthànhđộngcủabảnthânvàngườikhácvàphảnánhcáchànhđộngcómụcđích.Tấtcảcácchứcnăngnàyđềulànềntảngđốivớisựtồntạicủacácloàiđộngvậtxãhội,dođóLý thuyết tâmhồncónhiềunét tươngđồngvớisựthíchnghitừtrước–mộtđặcđiểmđượclựachọnvìmộtmụcđíchkhácvớimụcđíchtiếnhóađầutiên.

Mộtsốnghiêncứuvềnãobộcụ thểđãcủngcốquanđiểmnày.TrongmộtthínghiệmquétfMRInăm1998,nhữngngườithamgiađượcquansáthaicửđộngtaykhácnhau,mộtcửđộngkhôngcóngữcảnhcònmộtcửđộngđượcđặt trongngữcảnh làmnổibậtýđịnhcủachủ thể.Hìnhảnh sauđãkíchthíchhệthốngthầnkinhphảnchiếucủangườixem,chothấynơiToMđược phân bổ trên bộ não.Năm 2005,một thí nghiệm rất thôngminh đãđượctiếnhành,ngườitachonhữngconkhỉquansátmộtngườicầmmộtvậtbỏ vào cốc hoặc cầmmột quả táo đưa lênmiệng – cùngmột hành độngnhưngvớiýđịnhkhácnhau.Khighi lại41 tếbào thầnkinh tại thùyđỉnhdướicủabộnãokhỉ,ngườitanhậnthấyđộngtác“cầmlênăn”đãkíchthích

15tếbàothầnkinhphảnchiếu,songcáctếbàonàyhoàntoànimlặngkhiquansáthànhđộng“cầmbỏvàocốc”.Trongtrườnghợpkia,chỉcóbốntếbàothầnkinhphảnchiếuhoạtđộng.Điềuthúvịlàcácnhàthầnkinhhọckếtluậncáctếbàothầnkinhphảnchiếutrongphầnnãobộnàyđã“mãhóacùngmộthànhđộng(cầmnắm)theocáchkhácnhautùytheoýđịnhcủachủthểgắnliềnvớihànhđộngđó.”Nóicáchkhác,cónhữngtếbàothầnkinhđặcbiệtcókhảnăngphânbiệtgiữahaiýđịnh:cầmlênđểđặtvàochỗkhácvàcầmlênđểăn.Tổngquáthơn,điềunàychothấyvaitròcủacáctếbàothầnkinhphảnchiếutrongviệcphánđoánhànhvicủangườikháccũngnhưsuyđoánýđịnhcủahọ.

Từbắtchướcchođếnýđịnhvàcảmxúc,cácnghiêncứufRMIkhácđãchỉ rõmối liên hệ củamạng lưới thần kinh phản chiếu với sự đồng cảm.Trongmộtnghiêncứu,ChristianKeysersvàđồngnghiệpcủaông,nhàthầnkinhhọcBrunoWicker,đãquétnãobộcủamườihaingườitrongkhihọgặphaitìnhhuốngkhácnhau:(1)ngửimộtmùivịghêtởm(a-xítbutyric,cómùibơthối)và(2)xemcácđoạnphimngắnchiếucảnhnhữngngườithểhiệnsựghêtởmbằngnétmặt.WickervàKeysersnhậnthấycảmnhậnsựghêtởmvàxemngườikhácbàytỏsựghêtởmđềukíchthíchcùngmộthệthốngtếbào thần kinh tại vùng thùy đảo trước liên quan đến việc xử lý cảm xúc.Dường như vùng này không thể phân biệt được sự khác nhau giữa trảinghiệmsựghêtởmvànhìnthấysựghêtởm.Trongmộtthínghiệmkhác,họđãkiểmtra“sựđồngcảmxúcgiác”vànhậnthấyviệcchạmnhẹvàochânmộtngườisẽkíchthíchvùngvỏnãocảmgiáctươngtựnhưkhingườinàyxemcácbứcảnhchụpmộtngườikhácbịchạmvàocùngđiểmđó.MộtthínghiệmfRMIcóliênquanđãchứngminhđiềunàyvớinhiềucảmxúcchunghơn, khẳng định mối quan hệ giữa việc quan sát và bắt chước biểu hiệnkhuônmặtvới thùyđảo trước–nhìn thấygươngmặtbiểucảmcủangườikhácsẽkíchthíchkhuvựcnàygiốngnhưkhichínhbạnthểhiệncảmxúcđó.

Đểphânbiệtrõviệcbắtchướcmộtcửđộngvàsựthấuhiểucủacảmxúc,Marco Iacoboniđã cùngcácđồngnghiệp tiếnhànhquétnão củabamươingười trongkhi họđangxemcácđoạnphimquay cảnhmột bàn taynhấcmộtcốctràlên.Trongđoạnphimthứnhất,bàntayvớitớimộtchiếccốcđặtngayngắntrênbàn,ngụýnhấcnólênđểuốngtrà.Trongđoạnphimthứhai,chiếcbàn lộnxộn,nhữngmẩubánhquynằmngổnngang,vớingụýnhấcchiếc cốc lên để dọn dẹp.Đoạn phim thứ ba chiếu hình ảnh bàn tay cầmchiếccốc lênmộtcáchđơn thuần,khôngkèmtheongữcảnhnào.Kếtquảchothấysựkhácbiệtlớngiữahaiđoạnphimđầutiênvàđoạnphimthứba,với sựhoạtđộngmạnhmẽcủahệ thống thầnkinhphảnchiếucủavỏnãotiềnvậnđộngvìsựtươngphảngiữacáchìnhảnhcóýđịnhvàkhôngcóýđịnh.Sựhoạtđộngcủakhuvựcnày trong trườnghợpuống tràmạnhhơntrongtrườnghợpdọndẹp.Iacobonikếtluận:“Sựhoạtđộngmạnhhơncủa

thùy trándướikhinhận thứcýđịnh“uống”sovớiýđịnh“dọndẹp”hoàntoàn thốngnhấtvớicách lýgiải củachúng tôi rằngmộtchuỗi tếbào thầnkinhnhấtđịnhđãmãhóahệquảcóthểxảyracủacácvậnđộnglàmcơsởchoviệcmãhóaýđịnh.

Giốngnhưcácđặctínhkháccủaconngười,khảnăngthấucảmcủatừngngườikhônggiốngnhau.Cácnghiêncứuvềtếbàothầnkinhphảnchiếuđãcungcấpchứngcứkhoahọcchonhậnđịnhtrựcgiácnày.Nhữngngườiđạtđiểm cao trong các bảng câu hỏi yêu cầu trình bày về bản thân nhằm đolườngkhảnăngthấucảmđồngthờicùngthểhiệnsựvậnđộngmạnhhơncủamạnglướithầnkinhphảnchiếu,liênquanđếnvậnđộngvàcảmxúc.Tươngtự,phụnữcóđiệnnãođồthểhiệnhoạtđộngcủatếbàothầnkinhphảnchiếumạnh hơn namgiới, đây chính là bằng chứng khoa học làm sáng tỏ nhậnđịnh trựcgiác cho rằngkhảnăng thấucảmcủaphụnữcaohơnnamgiới.Đúng như nghĩa thực của từ thấu cảm, các nghiên cứu cho thấy khi mộtngười trải qua nỗi đau hoặc chứngkiến nỗi đau, nhất là của nhữngngườithânyêu, nãobộcủangườinày sẽphảnứng theo cùngmộtkiểu.Sự thấucảmcócơchế thầnkinh riêng.HẳnAdamSmithkhônghềngạcnhiênvềđiềunày.

Một sốbằngchứngcho thấyhệ thống thầnkinhphảnchiếu loạn chứcnăngcóthểdẫnđếnchứngbệnhtựkỷ,vìnhữngđứatrẻmắcbệnhnàygặpkhókhănkhigiaotiếpvớingườikháctrongcáctìnhhuốngxãhội.Khiđượcchoxemmộtđoạnphimngắnvềcácđộngtácnắmtayvàyêucầubắtchước,nhữngđứatrẻmắcbệnhtựkỷchokếtquảđiệnnãokhácxacáctrẻembìnhthường.Nếubạnkhông thểđọcđượcýđịnh củangười khác, nhữnghànhđộngcủangườiđósẽtrởnênngẫunhiênvàvônghĩa;nãobộsẽthấykhôngcần thiếtphảiphảnhồi,hoặcphảnhồimộtcáchngẫunhiênvàkhôngphùhợp.Điềunàycóvẻgiốngvớiviệccốgắngđọcýđịnhcủangườikháctrênthịtrườngchứngkhoánvậy!

Nghiêncứuvềtếbàothầnkinhphảnchiếuvàtrẻemtựkỷđượcnhàthầnkinh họcV.S. Ramachandran tạiĐại họcCalifornia, SanDiego tiến hànhmộtcáchrấtthúvịvàkhéoléo.Ôngđãsửdụngnhữngkếtquảcủanghiêncứu thần kinh và đưa nó tới tầm cao của lý thuyết tiến hóa.Ông gọi cáckhámphá về tế bào thần kinh phản chiếu là “câu chuyệnquan trọng nhấtchưađượckể(hayítnhấtchưađượcnhiềungườibiếtđến)trongthậpkỷ.”Ôngchorằngsựpháttriểnhệthốngthầnkinhphảnchiếulàmộttrongnhữngbướcquantrọngnhấttáchconngườirakhỏicácloàiđộngvậtkhác.Vớikhảnăngbắtchước,chúngtacóthểkiểmsoátđượcchọnlọctựnhiên.Sauđó,chúngtacóthểthayđổimôitrườngchứkhôngđểmôitrườngthayđổichúngta.Thídụ, trongKỷbănghà,chọn lọc tựnhiênsẽchọnnhững loàivậtcókhả năngđiều hòa thân nhiệt tốt, chẳnghạn những loài có lôngmaodày.Nhưngđểcóđượcđặcđiểmnày,loàingườiphảimấthàngtrăm,hàngngàn

thếhệtiếnhóa;trongkhiđó,mộtloàilinhtrưởngcóbộnãopháttriểnvớihệthốngthầnkinhphảnchiếunhanhnhạycóthểquansátmộtloàiđộngvậtcóvúvớibộlôngdàyấmáptrongnháymắtvàlậptứcnảyraýtưởnggiếtconthú để lấy bộ lông, thay vì ngồi chờ lôngmao trên ngườimình tiến hóa.Nhữngngườikháccũngnhìnthấyvàlàmtheocáchnày.Nhờcóngônngữ,nhữngchiếcáo lông thú trởnênphổbiến trongsuốt thờiđạiCro-Magnongiốngnhưcôngcụbằngđá,lửa,cungtênvànghệthuật,âmnhạc,tôngiáo.Đây chỉ làmột phần câu chuyện, nhưng nó đủ để cho chúng ta thấy sứcmạnhcủasựbắtchước,ýđịnhvàsựthấucảmtrongcấutrúcthầnkinhconngười.

Từkhíacạnhthầnkinhcủasựthấucảm,chúngtacóthểhiểumộtnềntảngsinhhọckháccủakinhtế.“Hiểuđượcýđịnhcủangườikháckhiquansáthànhđộngcủahọ làmộtphầncơbảncủahànhvixãhội,”Marconói.“Lầnđầutiêncáckếtquảnghiêncứuđãchỉrõýđịnhđằngsaucáchànhvicủangườikháccóthểđượcnhậnthứcbằnghệthốngthầnkinhvậnđộngquacơchếphảnchiếucủabộnão.Khuvựcnãobộchịutráchnhiệmhiểuhànhviđồngthờicũngcókhảnăngtiênđoánhànhvi.”Nóicáchkhác,chúngtacócácbằngchứngkinhnghiệmchứngtỏsuyluậncủaAdamSmithtrongcuốnLýthuyếtvềcáctìnhcảmluânlý:“Mộtngườidùíchkỷđếnđâuchắcchắnvẫncónhữngnguyên tắcnhấtđịnh trongbảnnăngkhiếnanh taquan tâmđến lợi ích của người khác, thấy niềmvui của người khác quan trọng vớimình,dùanhtachẳngđượcgìngoàisựthưtháikhingắmnhìnnó.Lòngtrắcẩncũngvậy,đâylàcảmxúccủachúngtatrướcnỗiđaucủangườikháckhichúngtachứngkiếnhoặcthấuhiểuđượcnó.”

***Đểgiảiquyếtcácvấnđềnhưbảovệcânbằngsinhtháivàđadạngsinh

học,giatăngtìnhhữunghịtrongnộibộcácnhómngườivàhạnchếsựthùđịchgiữacácnhómngườiđòihỏicáchànhđộngchínhtrịvàxãhội.Khôngmay, cácmục tiêu cao cả đó quá xa vời và khung thời gian gắn liền vớichúngquádàisovớinhữnggìchúngtađượctựnhiênlậptrình.Vàothờiđồđá,mốiquantâmtớimôitrườngvàđadạngsinhhọcchỉgiớihạntrongvàichụccâysố,vàitrămloàisinhvậtvàthờigianvàithậpkỷ.Sốngườitổtiênchúng tagặpgỡ trongđờicó thểchỉ tínhbằnghàng trăm,vì thếquá trìnhtiếnhóakhônghìnhthànhnguyêntắckhoandunggiữacácthànhviênđasắctộcthuộccácnhómngườisốngxacáchnhau.

Đólàlýdotạisaoquanngạicủacácnhàkhoahọcvàhoạtđộngxãhộivềbiếnđổikhíhậuvàcácmốiđedọatớimôitrườngtrongdàihạnlạikhóthuhútsựchúýcủanhiềungười,chưanóiđếnviệckhiếnhọquantâmtìmragiảipháp.Khicáccảmxúcđạođứccủachúngtachỉgiớihạntrongvàichụcngười,vàichụcdặm,vàichụcnăm,liệuaisẽquantâmđếncácvấnđềsẽxảyravớicácnhómngườisốngcáchxahàngngàndặmtrongtươnglai

xahàngngànnăm.Đểgiải quyết vấnđềnày, cầnphải giới hạn lại vấnđề trongbối cảnh

ngắnhạnvàgầngũihơn.Hãyxemcáchthứccáctổchứcphilợinhuậnquantâmđến hoàn cảnh của trẻ emnghèo đói tại thế giới thứ ba bằng việc sửdụngchiếndịch“nhậnconnuôi”đểkhơidậylòngtrắcẩntựnhiêncủacácnhàhảotâmtạicácnướcpháttriểnnhưthếnào.HiệuquảcủachiếndịchnàyđượctrìnhbàyhếtsứcdễthươngtrongbộphimAboutSchmidtcôngbốnăm2002,trongđónhânvậtdoJackNicholsonthủvaiđãnhậnnuôimộtđứabéTanzaniatênlàNdugu.TừđóSchmidtgiữmốiliênlạcmộtchiềuvớicậubéquanhững lá thư,nơiôngkể lại câuchuyện tìmýnghĩa sốngnhữngnămcuốiđời.Saukhiviếtvôsố lá thưkểvềmình,vớinhữngchuyệnvụnvặtkhôngđángcó,đếncảnhcuốicùngcủabộphim,Schmidtmớibiếtđứatrẻông tài trợkhôngbiếtđọcbiếtviết.Nhưngnhững lá thưhồiđáp từbà sơchịutráchnhiệmchămsócđứatrẻđãgiúpôngtìmlạisựthanhthản;cùngvớibứctranhnguệchngoạctrongđóNduguvẽhìnhmộtngườilớnnắmchặttaymộtđứa trẻđứngdướibầu trờixanhcóvầngmặt trời tỏasángrựcrỡ.Cảnhphimnàytrôiquatrongsựgiảndịđầyxúccảmđãkhiếnbaongườirơinướcmắtcảmthông.Cảmnhậnđượcmộtđứatrẻnơiphươngtrờixaxôi–với cái tên, gươngmặt và lòngbiết ơndành cho lòng tốt nhỏnhoi nhưngđángtrântrọngcủaông–Schmidtđãtìmlạiđượcýnghĩasống.HãygọiđâylàhiệuứngNdugu.

Chúngtathườngquantâmtớimộtđứatrẻvớicáitênvàgươngmặtxácđịnhhơnlàhàngngànđứatrẻkhôngbiếtmặt,biếttêntrêntoàncầu.Trongthếgiớihiệnđại,đây làmộtphép tínhđạođứckhônghợp lý–conngườikinhtếduylýsẽthíchnhiềuhơnít.Nhưngphéptoánhiểnnhiênbấthợplýnàylạilàlựachọnhợplývềmặtđạođứctrongthếgiớicổđạicủabộnão,trong đó chúng ta quan tâm đếnmột người hơn nhiều người, nhất là khingườiđóđạidiệnchonhữngngườichúngtayêuthương–giađìnhhạtnhân,giađìnhmởrộng,bạnbè,cộngđồngvàcácthànhviêncùngnhóm.Hiệuứngliênquanđếncảmxúcnàyrấtsâusắcvàhiệuquả.Thậtvậy,saukhixemlạicảnhcuốicùngtrongbộphimAboutSchmidt,tôiđãlênmạngvàthôngquatổ chức World Vision tài trợ cho bé gái 11 tuổi Suada Isaku ở Tirana,Albania.CôbésốngtạivùngnôngthônElbasanvớichamẹvàchịgái,luônphải cốgắngkiếmbánhmì, rau, đậuvàngũcốcđể sống.TổchứcWorldVision chobiết, với sự tài trợnhỏbéhàng tháng của tôi, “Suadavà cộngđồngcóđiềukiệndùngnướcsạchvàđượcchămsócsứckhỏetốthơn.Sựhỗtrợnàycũnggiúpphụhuynhcóđiềukiệnchiasẻvớinhàtrườngnhằmnângcaođiềukiệnhọctậpchocácem.Cácdiễnđànkinhtếsẽgiúpcộngđồngnàylênkếhoạchpháttriển.”MộtbứcảnhvớivàithôngtinvềSuada–côbéthíchđọcsách,giúpđỡchamẹlàmviệcnhà,chơibóngvàluônmạnhkhỏe–giúptôicảmthấygắnbóvớicôbéđượctôi tài trợ.Chỉcần tìmkiếmtrên

GoogleEarth,tôicóthểngaylậptứcnhìnthấyngôilàngcủaSuada,khiếnnhữngcảmxúcsâuthẳmtrongtôiđượcthổibùnglên,đốtcháyxuhướngchỉmuốngiaotiếpvớinhữngngườigầngũicủaMiềnLưngchừng.Mộtngườixalạđãtrởthànhthànhviêndanhdựcủagiađìnhtôinhờsứcmạnhcủathịtrường,tâmhồnvàđạođức.

T

8

Vìsaotiềnkhôngmuađượchạnhphúc?

rong bộ phim nổi tiếng năm 1979BreakingAway –một tác phẩmđiệnảnhdànhchotuổivịthànhniên,lấychủđềchínhlànhữngcuộcđuaxeđạp–cậuhọcsinhtrunghọcmớitốtnghiệpDaveStoller(do

Dennis Christopher thủ vai), sống tại thành phố Bloomington, tiểu bangIndiana đã cạo nhẵn đôi chân và tập luyện bằng cách dùng chiếc xe đạpColnagođuổitheonhữngchiếcxetảimườitámbánh,mơmộtngàyđượcthiđấuvớinhữngtayđuaItaliachuyênnghiệp.Mongướccủacậucuốicùngđãtrở thành sự thật khi đội Cinzano mà cậu thần tượng đi qua thành phố.Nhưngrồimọichuyệnvỡlở:nhữngngườihùngkiađãchiếnthắngcậunhờgianlận–mộtthànhviêntrongđộiđãngángchiếcbơmvàophuộcxecủaDave,làmcậubịhấttunglênvỉahè.Khilàmviệctạixưởngxecũcủacha,cậuluôncốgắnghànhxửtheolýtưởngcủatuổitrẻ, tinrằngthếgiớiluônđầyắp sựcầnmẫnvàchân thật.Một lần,khikháchhàng tỏ rakhônghàilòng,cậuđãtrảlạitiềnchohọ.Việcnàykhiếnchacậu–mộtnhàbuônsànhsỏi–bấttỉnhvìlêncơnđautim.Khitỉnhlạivàđượchỏicóvuivìcònsốngkhông,ôngStoller(doPaulDooleythủvai)trảlờiđầymỉamai:“Không,tôichẳngthấyvuivìtôicònsốngmàthấyvuivìtôichưachết!Khácnhauđấychứ!”

Vềmặtlýtrí,“sống”và“khôngchết”khôngcógìkhácbiệt;songvềmặtcảmxúcthìcó–vàkhoahọcngàynayđãchỉrõsựkhácbiệtđólàgì.Cáchnhìnnhậnchủquanvềmộtvấnđề,nhấtlàcáchhìnhthànhnhữnglựachọn(maymắnvìcònsốnghaymaymắnvìkhôngchết)thựctếcóảnhhưởngđếnthếgiớiquancủachúngta,vàđặcbiệtlàcáchchúngtaquanniệmvềhạnhphúc.

Hạnhphúclàmộttrạngtháianvuichủquancủaconngười,phụthuộcvàonhữnghệquychiếucótínhchấttươngđối.Trêncơsởtâmlýhọctiếnhóa,hạnhphúclàtìmthấyniềmvuitrongnhữngđiềugiảndịchungquanhvàtìmthấymụcđíchsốngchoriêngmình.

Địnhnghĩađơngiảnnàygiúpchúngtacó thêmcáinhìn thấusuốtvàonghịchlýlớnnhấtcủathờiđại:kinhtếhọctruyềnthống,xâydựngtrêngiảthuyếtvềsựlựachọnhợplý,xemconngườinhưnhữngcánhâníchkỷchỉ

biếttốiđahóalợiích,nêncànggiàucóthìconngườicànghạnhphúc.Giờđây,chúngtacóđủsốliệuđểkiểmchứnggiảthuyếtđó,vàkếtquảhếtsứcrõràng–nóhoàntoànsailầm!Conngườingàynaykhônghạnhphúchơnnhữngnăm1950chodù,bấtkểdùngthướcđovậtchấtnào,cuộcsốnghômnaycũngtốthơnthờiđónhiềulần.

Cóthểnói,việckhámpháragiàucóvàhạnhphúckhôngcómốitươngquanlàđiềuđángngạcnhiênnhấttronglịchsửkinhtếhọc.KểtừthờiđạicủaJeremyBentham,cùngvớisựphát triểncủachủnghĩa thựcdụng,cácnhàkinhtế,chínhtrịvàhoạchđịnhchínhsáchđãtintưởngsâusắcrằngviệcgiatăngíchlợisẽđemđếnsựgiatăngtổngthểniềmhạnhphúcquốcgia–“Consốlớnnhấtđồngnghĩavớihạnhphúclớnnhất.”Benthamthậmchícònsángtạora“thướcđohedonic(khoáilạc)”đểđolườnghạnhphúc.Ôngđưara “bảyđiều kiện” theo đó “giá trị của hạnhphúc hay khổđauđược xemxét”:thuầnnhất(khôngbịsựchiphốicủanhữngcảmxúctráingược);cườngđộ(sứcmạnh,nộilựccủaniềmvui);khoảngcách(sựgầngũivềthờigian,địađiểmcủaniềmvui);chắcchắn(sựvữngvàngcủaniềmvui);phongphú(cósựhỗ trợcủanhữngcảmxúccùng loại);phạmvi (“sốngườimàniềmvuiđótácđộngđến”);trườngđộ(khoảngthờigianmàniềmvuikéodài).

Ápdụngvàotoànbộxãhội,Benthamhướngdẫnchúngta“xemxétsốngườicósởthíchtươngđồng;rồilặplạiquátrìnhđóđốivớimỗicánhân.Tínhtổngsốlượnghànhvithểhiệnxuhướngtíchcựcởcácmứcđộkhácnhau;lặplạitươngtựvớitừngcánhâncóxuhướngtíchcựclàchủđạovàtừngcánhânthểhiệnxuhướngtiêucựclàchủđạo.Đánhgiádựatrênmứctrung bình, nếu kết quả nghiêng vềmặt hạnh phúc, nó sẽ cho ta thấy xuhướngtíchcựccủahànhvi,xéttrêntoànthểnhómngườiđượcxemxét;nếukếtquảnghiêngvềmặtđaukhổ,nósẽchothấyxuhướngtiêucựccủahànhvi,cũngxéttrênnhómngườiđó.”

Vậythì,hãyxemliệuchúngtacóthểthiếtlậpchínhsáchkinhtế,chínhtrị,xãhộichobatrămtriệungườiMỹbằngcáchtiếnhànhmộtcuộcđiềutratoànquốcvàsauđódùngphéptínhhedonic?Bêncạnhtínhbấtkhảthivềmặt logiccủacuộcđiềutranày,cácnghiêncứuvềhạnhphúc–nhưtrongkinhtếhọchànhvi–chothấycảmxúccủaconngườivềcuộcsống,dùtíchcực hay tiêu cực, thường bị ảnh hưởng bởi trạng thái tâm lý chủ quan vàtươngquansosánhvớingườikhác;dođó,khôngthểnàotạoranhữngchuẩnmựckháchquanvềhạnhphúcdựatrênmộtvàithướcđoíchlợikinhtế.Lờigiải thích ngắn gọn cho việc không cómối quan hệ giữa kinh tế và hạnhphúccóthểđượcdiễngiảitrongchươngnàybằngcáchxemxétnhữnglýlẽđượcphát triểnsâusắchơn;nhằmtrả lời tạisaotiềnbạckhôngmuađượchạnhphúcnhưnggiađình,bạnbè,vàmụcđíchsốnglạicóthể.

Trong vòng nămmươi nămqua,mức sống của ngườiMỹ đã tăng lênngoạnmục.Năm1950,tổngsảnphẩmquốcnộibìnhquânđầungườithựctế

là1.996đô-la,tươngđươngvới11.087đô-lavàothờiđiểmnăm2000.Nămmươinămsau,consốnàyđãlênđến34.365đô-la.Mứctăngtrưởng300%trongvòngchỉnửathếkỷquảlàấntượng!Cũngtrongnăm2000,mộtphầntưdânsốMỹcó thunhập trên75.000đô-lamỗinăm,đưahọ lên tầng lớptrunglưucaocấp;trongkhiđóvàonăm1890,sốngườikiếmđượcmứcthunhậpquyđổitươngđươngchỉchiếm1%.Sốngườithuộctầnglớptrunglưucaocấpđãtănglênđến25lần,khiếnngườitaphảixácđịnhlạiranhgiớithunhập giữa các tầng lớp và định nghĩa lại mức thu nhập trung bình. Cònnhững người giàu có thì sao?So với năm1980, số người kiếmđược trên100.000đô-lamỗinămngàynayđã tănggấpđôi.Đồng thời, sốhànghóachúngtacóthểmuađượcbằngsốtiềntrêncũngtănglênrõrệt.MộtchiếcburgerphomátcủaMacDonald’scógiábằngtiềncôngnửagiờlaođộngvàonhữngnăm1950,cònngàynayconsốđórútxuốngchỉcònbaphút–mộtsựchênhlệchquálớn!Sovớinăm1982,sốngườiMỹmuabảohiểmthânthểđãtănglên50%vàonăm2002.

Chúngtacũngmaymắnđượcdùngnhiềuchủngloạihànghóahơn, từnhữngchiếcxehơithểthao,đĩaDVD,máytính,tivichođếnquầnáothờitrang,đồnghồ,trangsứchànghiệu,cùngvớivôsốcácloạidụngcụgiađìnhvàthiếtbịđiệntửkhác.Ngôinhànơichúngtacấttrữcácloạihànghóađócũngđượccơinớiragấpđôisaunửathếkỷ,từkhoảng100métvuôngvàonhữngnăm1950lênhơn200métvuôngngàynay.95%sốnhàởcủachúngtacóhệthốngsưởiấmtrungtâmvà78%cólắpđiềuhòanhiệtđộ,trongkhivàothếkỷtrướcchỉcó15%giađìnhMỹđượcsốngtrongnhữngngôinhàấmáp,cònđiềuhòanhiệtđộlàthứôngbàchúngtachưatừngmơtới.TheosốliệucủaTổngcụcThốngkêHoaKỳ,giátrịtrungbìnhcủamỗitổấmnơichúngtavàorahàngngàylà119.600đô-la,caohơn18%sovớinhữngnăm1990vàgấptrênhailầnsovớinhữngnăm1950–vàothờiđómộtngôinhàtrung bình chỉ có giá 2.000 đô-la, tương đương với khoảng 44.600 đô-langàynay.

Đóchưaphảilàtấtcả.Cuộcsốngcủachúngtacũngantoànhơn,vìtộiácđangnhườngchỗchocáctròvuichơigiảitrí.Tỷlệphạmtộiởhầuhếtmọinơiđềugiảmxuốngtrongthờikỳbùngnổnhữngnăm1990.Tộiphạmgiết người giảmmột nửahoặcbaphần tư tại các thànhphố lớnnhưNewYork,LosAngeles,Boston,Baltimore,vàSanDiego.Bạohànhgiađìnhđốivớiphụnữcũnggiảm21%,vàtỷlệtộiphạmởtuổivịthànhniêncũngđãgiảmhơn66%.

Tuầnlàmviệcngàynaycũngngắnhơnthờichamẹchúngta,tổngthờigiantrongđờichúngtadànhchocôngviệcđãgiảmdầnsuốt15thậpkỷgầnđây.Nếunhưmộtngười sốngvàogiữa thếkỷXIXphảidànhmộtnửa sốthờigiananhtathứcđểlàmviệc,thìngàynaychúngtachỉmấtcómộtphầnnăm.Ítphảilàmviệchơncũngđồngnghĩavớiviệcchúngtacóthêmthời

giangiảitrí.Nếunhưvàonăm1880,mộtngườiMỹchỉcótrungbình11giờđồnghồthưgiãnmỗituầnthìnaychúngtacóđến40giờ.Chưakểđếnmôitrườnglàmviệcngàynaycũngsạchsẽ,antoànvàthúvịhơn.

Nhữngthôngtintốtlànhdườngnhưbấttận.Ônhiễmmôitrườngđãvàđangđượccảithiệnởnhiềuthànhphố,chẳnghạnnhưởLosAngelesnơitôiđang sống.Khi tôi luyện tậpđuaxeđạpvàonăm1979, khôngkhí tệ đếnmứcnhữngbuổitậpmùahèbuộcphảikếtthúctrướcbữatrưađểtránhphảihítđầyphổinhữnghạtlitiđủloại:bụibẩn,phấnhoa,khói,khíthải…Ngàynay tôicó thểđạpxegầnnhưquanhnămsuốt thángmàkhônghềhấngì.Quansátcánhâncủatôiđượccủngcốbởisốliệuchothấy,vàonhữngnăm1980,trungbìnhmộtnămLosAngelescó150ngày“tưvấnsứckhỏe”và50bảntin“cấpđộmột”cảnhbáovềtầngozone(chúngtôithườngxuyêntheodõitintứcvàobuổitốiđểlênkếhoạchchoviệcluyệntậpngàyhômsau).NhờcóđạoluậtvềLàmsạchkhôngkhívàcáctiếnbộtrongsảnxuấtđộngcơvàsửdụngnănglượngnênvàonăm2000,mỗinămchỉcóhaimươingày“tư vấn sức khỏe” và không còn bản tin ”cấp độ một” nào. Những điềutươngtựnhưvậycóthểghinhậnđượcởbấtkỳđâutrênđấtnướcHoaKỳtrongsuốtmộtphầntư thếkỷqua.Dùsốô tôđã tănggầnnhưgấpđôivàtổngquãngđườngchạyxeđãtănglêngấprưỡi,lượngkhóisươngđãgiảmmộtphầnba,mưaaxitgiảmhaiphầnba,bụichìtrongkhôngkhígiảm97%vàkhíCFCthìhoàntoànkhôngcònnữa.Tấtcảnhữngtiếnbộtrên,cùngvớinhữngcải thiệnđángkểcủanềny tế,nhất lày tếcộngđồng,đãgiúpchotuổithọtrungbìnhtănggấpđôi,từ41tuổivàođầuthếkỷXXlêntrêndưới80tuổiởcácnướcphươngTâyngàynay.

Dựavàonhữngđiềutrên,cùngvớinhiềubiệnphápđịnhlượngkhác,quảlàkhônngoankhi từchối leo lêncỗmáythờigianđểquayvềbấtcứ thờiđiểmnàotrongquákhứnếuchúngtaphảiởlạiđómãimãi,bởitheoThomasHobbes,sovớingàynayđólàmộtcuộcsốngbẩnthỉu,môngmuộivàngắnngủi.Songnếuđảongượcchiềucỗmáythờigianvàđưamộtngườisốngởthời TrungCổ, thời CậnĐại, hay thậm chí ở đầu cuộcCáchmạngCôngnghiệpđếnthếgiớicủachúngtangàynay,hẳnđósẽlàmộtcảnhtượngmàkhôngmột thướcđosự thịnhvượngnàocó thểvẽnênđược– thếgiớiđãthayđổiquánhiềusovớithờinóchỉđượcthắpsángbằngánhlửa.Vàothờiđó,chỉmộtphần rấtnhỏ loàingườiđượchưởngđiềukiệnsống tươngđốitiệnnghi, trongkhiđạiđasốcònlạiphảivật lộntrongdơdáy,nghèođói,sinhranhữngđứaconchếtyểutrướctuổithànhniên,vàchínhhọcũngsẽtừgiãcõiđờiởtuổibốnmươi.Nhiềungườitrongsốhọchưabaogiờrờikhỏiquê hương, và nếu có thì cũng chỉ bằng cách đi bộ hay cưỡi ngựa – thờiNapoleonquânđộihànhquâncũngkhôngnhanhhơnsovớithờiCeasarhayAlexander.Khôngmộtai–kểcảgiớiquýtộc,đếvương,tănglữgiàucóvàquyền uy nhất cũng không có diễm phúc được hưởng tiện ích của những

côngnghệthôngdụngvàhệthốngytếcôngcộngmàngàynaychúngtathấyquáđỗibìnhthường.Nhữngngườithờiđósẽhìnhdungrasaovềviệcmộtngườibìnhthườngngàynaycóthểlaovunvúttrongkhôngtrungvớitốcđộ600km/giờtrongmộtchiếcốngkimloại,vừabayxuyênlụcđịavừathưởngthứcmộtbảngiaohưởngcủaMozarthaymộtvởkịchcủaShakespearevớiâmthanhsắcnétkhôngkémgìphònghòanhạcphátra từnhữngchiếc tainghebéxíu,trongkhivẫncóthểgõchữtrênnhữngchiếcmáytínhxáchtaydùngpin sạcnhiều lầnvànói chuyệnvới aiđóquamột chiếcmáybỏ túimỏngnhưmiếngbánhtừđộcao11kmsovớimặtđất!Quảlàmộtcúsốctươnglaikhinhìntừquákhứ!

Song, dùđượchưởng cuộc sốnggiàu sangvà tiệnnghi đếnđâu, bằngmọibiệnphápđánhgiámứcđộanvuichủquan(SubjectiveWell-Being–SWB), con người ngày nay cũng không hạnh phúc hơn nửa thế kỷ trước.ĐiềunàythườngđượcgọilàNghịchlýMỹ,Nghịchlýcủasựpháttriển,hayNghịchlýcủalựachọn.Riêngtôigọinólàsựbấttươngliêncủahạnhphúc.Nhưngdùgọitênnórasao,hiệntượngnàylàcóthậtvàcầnđượcgiảithíchbằngnhữngnghiêncứucặnkẽhơnvềhạnhphúc.

Cáchdễdàngnhấtđểbiếtmộtngườicóhạnhphúckhônglàđặtcâuhỏichongườiđó.Chẳnghạn,EdDienerđãđưa ramộtThangđomứcđộhàilòngvớicuộcsốnggồmnămnhậnđịnh,ngườiđượchỏisẽxemxétmứcđộphùhợpcủamỗinhậnđịnhđốivớibảnthânđể“chấmđiểm”nhậnđịnhđó.Bạncóthểthửngaysauđây:

1=hoàntoànsai2=sai3=tươngđốisai4=khôngrõđúnghaysai5=tươngđốiđúng6=đúng7=hoàntoànđúngNhìnchung,cuộcsốngcủabạncóthểcoilàlýtưởng.Điềukiệnsốngcủabạnrấttuyệtvời.Bạnhàilòngvớicuộcsống.Chođếnnay, bạnđãđạt đượcnhữngđiềubạnmongmuốnnhất trong

cuộcsống.Nếucóthểsốnglạicuộcđờinày,bạnkhôngcóđiềugìcầnphảithayđổ.iĐâylàkếtquảđểbạntựxếploạibảnthân:5-9:cựckỳkhônghàilòng;

10-14: hài lòng; 15-19: tương đối không hài lòng; 20: trung hòa; 21-25:tươngđốihàilòng;26-30:hàilòng;31-35:cựckỳhàilòng.

Kếtquảcủabạnthếnào?Nếubạnkhôngthíchthangđonày,tôisẽgiớithiệuvớibạnmộtsốloạikhác.Thídụ:“Nếuchobạnnhậnxétchungvềcuộcđờimình,bạn thấybạn làngười rất hạnhphúc, kháhạnhphúchaykhông

hạnhphúclắm?”KhicâuhỏinàyđượcđưarachongườidânMỹvàonăm1999,38%sốngườiđượchỏichorằnghọrấthạnhphúc,53%chorằnghọkháhạnhphúc,và9%cònlạitựthấymìnhkhônghạnhphúclắm.CáctỷlệtươngtựcũngđượcghinhậnkhitiếnhànhnghiêncứutạiAnh,chodùcâuhỏiđượcđặtratrựctiếphaybằngvănbản.Cáctỷlệnàyhếtsứctươngđồngvớiđánhgiácủabạnbèvàđồngnghiệpvềnhữngngườiđượchỏicũngnhưvớicác“chuẩnđolường”hạnhphúckhác.

Cáckếtquảnàycũngkháthốngnhấtkhisosánhgiữacácquốcgia.Thídụ,trongmộtnghiêncứutoàndiệntạiMỹvàmườihainướcChâuÂuđượctiếnhànhhàngnămtừ1975đến1992,25.000ngườiđãđượchỏi:“Xétvềmọimặt,bạnthấycuộcsốnghiệnnayrasao,bạnrấthàilòng,tươngđốihàilòng,khônghàilònglắmhaykhônghàilòngchútnàovớicuộcsốngnày?”Kết quả rất khớp với nghiên cứu ở trên, hơn 27%người được hỏi rất hàilòng, 54% tương đối hài lòng, 14%không hài lòng lắmvà 5%không hàilòngchútnào.(Việcđưathêmmộtphươngánlựachọnlàmgiảmtỷlệcủacácphươngánkhác).Đúngnhưdựđoán, thunhậpcủanhữngngườichọnphươngántươngđốihài lòngvàkhônghài lònglắmkhôngcóchênhlệchđángkể,nhưngởhaiphươngáncận trênvàcậndướicósựkhácbiệtkhálớn:33%ngườithuộcnhómcóthunhậpcaonhấttrảlờihọcựckỳhàilòng(chỉ3%khônghàilòngchútnào),trongkhi23%ngườithuộcnhómcóthunhậpthấpnhấttrảlờihọrấthàilòng(chỉ8%khônghàilòngchútnào).ĐúngnhưcâunóiđầyẩnýcủaWoodyAlle:“Giàuchỉtốthơnnghèoxétvềmặttàichính.”

Điều tôimuốnđề cậpở đây là các tỷ lệ này không thay đổi theo thờigian,dùnềnkinh tếChâuÂuđã trảiquabướcphát triểnvượtbậc.SựbấttươngquannàycũngdiễnratạiMỹ.CuộcđiềutradoHiệphộinghiêncứuPrincetontiếnhànhnăm1994làmộttronghàngtrămnghiêncứuchothấygầnmộtnửangườidânMỹcảmthấyhọchưađủtiềnđểsốngthoảimáivàkhi được hỏi, họ đềumuốn có nhiều tiền hơn. Tất nhiên, ai khôngmuốnchứ?Nhưng nếu so sánh vớimột thế kỷ trước, chúng ta đang hưởngmộtcuộcsốngthoảimáivàgiàucóhơnnhiềuvềmọimặt.

Đángchúý,nghiêncứutạiChâuÂucũngchothấyhaitổnthấtlớnnhấttrongcuộcsống–thấtnghiệpvàlyhôn–cóảnhhưởngđángkểtớisựtuộtdốccủahạnhphúc.Chỉ16%nhữngngườithấtnghiệprấthàilòngvớicuộcsống,sovới39%khônghàilònglắmhoặckhônghàilòngchútnào.Tươngtự,sovới29%ngườicógiađình trả lời rấthài lòng,chỉ19%ngườiđã lyhônchọnphươngánnày.Trongkhiđó,tạicậndướicủacáccácphươngán,17%ngườicógiađìnhchorằnghọhoặckhônghàilònglắmhoặckhônghàilòngchútnào,tỷlệnàyởnhữngngườilyhônlà29%.

CóthểnóinghiêncứusâurộngnhấtvềhạnhphúclàCuộcđiềutracácgiá trị của thế giới, gồm 250 câu hỏi, nâng số biến lượng từ 400 lên 800

đượctiếnhànhsuốtbamươinămqua.Cuộcđiềutranàychothấydùngườidân ởmột số vùng trên thế giới tăng hoặc giảmmức hạnh phúc,mức độhạnhphúctrungbìnhvềcơbảnkhôngthayđổi.Khithunhậpbìnhquânđãvượtquá20.000đô-lamỗinămtheothờigiáhiệnnay,đủđểbạncómộtmáinhàvớibabữaănhàngngày,dùcó thêmnhiều tiềnbạncũngkhônghạnhphúchơn.

Có hai nguyên nhân lý giải sự bất tương quan giữa tiền bạc và hạnhphúc:ditruyềnvàgiátrịtươngđối.Cácgenetiềnđịnhmộtnửaviệcchúngtahạnhphúchaykhônghạnhphúc.Tínhkhícủachúngtalàsảnphẩmcủasựtươngtácgiữacácgeneditruyềnvàđiềukiệnmôitrường(baogồmmôitrườngnơichúngtalớnlênvànơichúngtachọnđểsinhsống).Trongmộtnghiêncứulớnvềcáccặpsongsinh,cácnhàkhoahọcđãsửdụngmộtphiênbảncủathangWilson-Pattersonđểđocáckiểutínhkhíkhácnhaucủa3.810cặpsongsinhngườiAustraliavàtổchứcmộtcuộcthuthậpýkiếntrên825cặpsongsinhngườiAnh.Ởcảhaimẫunày,đốitượngđiềutragồmcáccặpsong sinh cùng trứng và khác trứng, cho phép đánh giá tác động của ditruyềnthôngquahệsốtươngquanởtừnghạngmục.Đốivớiđasốđặcđiểmtâmlýghinhậnđược,kếtquảchothấy40%sựkhácbiệttrongphảnứngcủacácđốitượngđiềutracóthểgiảithíchbằngyếutốditruyền,30%sựkhácbiệtcóthểgiảithíchbằngviệcsốngchungmôitrườnggiađình,30%cònlạilàdokhácbiệtmôitrườngsốngvàsaisốthốngkê.

TrongmộtchươngtrìnhnghiêncứucáccặpsongsinhtươngtựtạibangMinnesota,hainhàkhoahọcNielsWaller,ThomasBouchardvàcáccộngsựđãlượnghóanhiềubiếntừlâuvẫnđượcchorằngchịusựchiphốicủamôitrường,baogồmtínhkhí,tínhcách,quanđiểmchínhtrịvàtôngiáo.Nghiêncứu53cặpsongsinhcùngtrứngvà31cặpsongsinhkháctrứngđượcnuôiriêngbiệtchothấytươngquangiữacáccặpsongsinhcùngtrứngởhầuhếtcácđặcđiểmcaogầngấpđôicáccặpsongsinhkháctrứng.Pháthiệnnàychothấyyếutốditruyềncóthểgiảithíchgầnmộtnửacáckhácbiệtquansátđượctrongquátrìnhnghiêncứu.

Hầuhếtcácđặcđiểmtínhcáchđềucó tínhdi truyềncaođếnvậy,cònhạnhphúcthìsao?ChocáccặpsongsinhcùngtrứngvàkháctrứngtrảlờiBảngcâuhỏiTellegenvềđaphươngdiệnnhâncáchnhằmđomứcđộanvuichủquancủahọ,WallervàBouchardnhậnthấyhệsốtươngquanvềhạnhphúc là0,44đốivớicáccặpsongsinhcùng trứngvà0,08đốivớicáccặpsong sinh khác trứng, và không có sự khác biệt đáng kể vềmức độ hạnhphúcgiữacáccặpsongsinhcùngtrứngđượcnuôicùngnhauvànuôitáchbiệt.Điềunàylàmsángtỏnhậnđịnhchorằngsựtươngđồngvềgenechứkhông phải môi trường sống là yếu tố tạo nên mức độ hạnh phúc tươngđương.

Các kết quả này phù hợp với trực giác của chúng ta: có những người

luônvô tư, yêuđời dùhọđã trải quanhữngđắng cay có thểkhiếnngườikhác nản lòng, có những người luôn đau khổ, buồn bực dù họ được sốngtrongnhunglụa.Chúngtangạcnhiêntrướcsựngoancườngcủaloạingườithứnhấtvàbănkhoăntrướctínhcáchcủaloạingườithứhai.Tuynhiên,vớinhữnghiểubiếtvềgene,chúngtanênthayđổithóiquenđổmọitộilỗichomôitrườngsốngvànhậnthứcđượcsựtácđộngcủayếutốditruyền,chodùnókhôngchiphốitấtcả.

Nguyênnhân khiến chúng ta hạnh phúc hoặc khônghạnh phúc dườngnhưcóliênquantớinhữngthứngườikháccóvàkhôngdựahoàntoànvàomộttiêuchínào.Điềunàyrấtcóýnghĩakhinhìntừgócđộkinhtếhọctiếnhóa.Vàothờiđồđá,chúngta tiếnhóatừnhữngcộngđồngkinhtếnhỏvàtươngđốibìnhđẳng,nơihạnhphúckhôngthểcóđượcthôngquatíchlũytàisản.Lýdo làcóquá ít tài sảnđể tích lũyvàcónhữngáp lựcxãhộibuộcphânphốilạicáctàisảndồnvềphíamộtcánhânhoặcmộtgiađình.TrongMiềnLưngchừngcủakinhtếhọctrựcgiác,cácgiácquanvànhậnthứccủachúngtađượccàiđặtđểđưaracácđánhgiángắnhạn,sosánhtrựctiếpvàxếphạngxãhộitươngđối.Ítaiquantâmcácthếhệtrướcđãsốngrasao,vàtổtiênthờiđồđácủachúngtalạicàngkhôngbiếtgìvềđiềunày.Cáichúngtaquantâmlàtạiđây,vàothờiđiểmnàynhữngngườichungquanhcóthứgìsovớichúngta.

Gạtvấnđềditruyềnquamộtbên,chúngtahãykhámpháThuyếttươngđốicủahạnhphúc.

***Bạnmuốncó50.000đô-lamỗinămtrongkhingườikhácchỉcó25.000

đô-lahaymuốncó100.000đô-latrongkhingườikháccó250.000đô-la,giảđịnhgiácảcáchànghóa,dịchvụkhôngthayđổi?Nóicáchkhác,nếumọiyếutốđềutươngđương,liệubạnmuốncónhiềutiềngấpđôingườikháchaymuốnthunhậpcủabạntănglêngấpđôidùchưabằngmộtnửathunhậpcủangườikhác?Ngạcnhiênđếnmứcchoángváng,cácnghiêncứuchothấyđasốnhữngngườiđượchỏi lựachọnphươngánđầu tiên:họmuốncónhiềutiềngấpđôingườikhácdùđiềunàyđồngnghĩavớiviệcthunhậpthựctếcủahọ giảm đimột nửa. Lựa chọn này thật phi logic!Nhưng đúng nhưH.L.Mencken từng nói: “Một người đàn ông giàu có khimỗi năm kiếm đượcnhiềuhơnanhemđồnghaocủamình100đô-la.”

Nghiên cứu này được hai nhà kinh tế học Sara Solnick và DavidHemenway tiến hành thông qua cuộc điều tra trên 257 sinh viên, cán bộ,nhân viên TrườngY tế Cộng đồng, Đại họcHarvard. Họ phát hiện thêmbằngchứngvềbảnchấtchủquanvàtươngđốicủahạnhphúc.Thídụ,khiđượchỏihọ thích làngườiđẹpnhất trongmộtcộngđồngkhôngcóaiđặcbiệthấpdẫnhaythíchlàmộttrongsốhàngchụcngườicựckỳ“nóngbỏng”ởmộtcộngđồngkhác,nhữngngườithamgiacuộcđiềutratrảlờihọthích

cóthứhạngcaotươngđốidùđiềuđóđồngnghĩavớiviệcbảnthânhọkémhấpdẫnhơn.Tươngtự,đasốmọingườilựachọngiátrịtươngđốikhiđượchỏihọmuốncótrìnhđộhọcvấntuyệtđốiởmứccaohaythíchcóhọcvấnthấp hơn nhưng vẫn cao hơn người khác; họmuốn conmình thôngminhtuyệtđỉnhtrongmộtbiểntrẻemthôngminh,haychỉcầnsángdạvừaphảibêncạnhmộtđámbạnbè tốidạ.Khixemxétmộtmẫu lớnvàcó tínhđạidiệnhơngồm700ngườiđượclựachọnngẫunhiênthuộcđộtuổitừ18đến60,cácnhànghiêncứu tạiĐạihọcGöteborg,ThụyĐiểnnhận thấygiá trịcủa thunhậpvàxehơiđốivớimỗingườiphụ thuộcvàođịavịcủahọvànhữngthứngườikháctrongxãhộicó,trongkhiđóthờigiangiảitrívàantoàngiaothônglànhữngtiêuchícótínhtuyệtđốihơnvàítphụthuộcvàođịavịhơn.

Sựgiàucóthậmchícònphụthuộctươngđốivàobảnthânbạnvànhữnggìbạnđangcó.Trongmộtnghiêncứukhác,nhữngngườithamgiađượchỏi“Mứcthunhậpsauthuếcủagiađìnhbạnbằngbaonhiêulàrấtít,ít,chưađủ,đủ,nhiềuvàrấtnhiều?”Kếtquảchothấymốitươngquangiữathunhậpvàmứcthunhậpđượccholàcầnthiết–nhữngngườigiàunhấtchorằnghọcầnnhiềutiềnhơnngườinghèo,nênmuốnmức40xutrênmộtđô-la.Nghĩalàthunhậpthựctếcứtănglênmộtđô-la,“thunhậpcầnthiết”sẽtănglên40xu.Vì thế,dùviệcđược tăng lươngnămnaykhiếnbạnvuimừng tức thì,nhưngđếnnămsaubạnsẽcómộttiêuchuẩnthunhậpmớicaohơnhiệntại40% nhằm đạt đượcmức độ thỏa dụng như hiện tại.Điều này thật khiếnchúngtanảnlòng!Cácnhàkinhtếhọcgọihiệuứngnàylàcốixayhedonic,cuộcrượtđuổimộtmụctiêukhôngbaogiờđạtđến.

Cácnghiêncứunàycũngnhưnhiềunghiêncứukhácchothấykhixéttớitiềnbạc, cả lợi íchvà logicđềukhôngcònýnghĩa.Cómột cáchkhácđểbiểuđạtviệcconngườisẵnsàngchọncáckhoảnthunhậptuyệtđốithấphơnnhưngtươngđốicaohơn:chúngtasẵnsàngtrảgiáchođịavịhoặcthứhạngtươngđối,nhữngthứđượcgiaodịchdướimộtdạngkháccủatiềntệ–vốnxãhội.NhàkinhtếhọcRichardThalerđãpháthiệnmộtsựbấthợplýgọilàtrạngtháighéthốitiếcvàđãkiểmtranóbằngcáchchomọingườichọnôngAhoặcôngBtrongtìnhhuốngsau:

ÔngAđangxếphàngởrạpchiếuphim.Khiđếncửabánvé,ôngđượcbiếtmìnhlàkhángiảthứ100.000củarạpvàđượcthưởng100đô-la.

ÔngBđangxếphàngởmộtrạpchiếuphimkhác.Ngườiđứngtrướcôngđượcthưởng1.000đô-lavìlàkhángiảthứmộttriệucủarạpcònôngđượcthưởng150đô-la.

Thậtđángngạcnhiên,đasốmọingườitrảlờihọthíchlàôngAhơn.Họsẵnsàngmất50đô-lachoviệckhôngphảitiếcnuốivìđểvuộtmất1.000đô-la.Nghĩalà,họsẵnsàngtrả50đô-lađểkhỏiphảihốihận.

Mộtgiảiphápchosựbấttươngquangiữahạnhphúcvàgiàucólàngừng

theo đuổi tiền bạc nhưmột phương tiện để đạt được hạnh phúc.Một giảipháp khác là định hình lại hoàn toàn câu hỏi về hạnh phúc.Cách thứ haiđượcnhàtâmthầnhọcGregoryBernskhuyêndùng.

Hạnhphúcthườngđượcđobằngniềmvui,vàkhiđitìmniềmvuichúngtalạichạytheochiếccốixayhedonic.Bởilẽcảmthứcvềhạnhphúccủaconngườicóxuhướngdựatrêncácthứhạngtươngđốivàchủquankhisosánhvớingườikhác,chúngtalaovàocuộctìmkiếmmộtgiátrịtuyệtđốivàtinrằngnósẽđemlạihạnhphúc,nhưngkhiđãđạtđượcnó,thậttrớtrêu,chúngtavẫnkhổđauvìmụctiêucủachúngtakhôngngừngdichuyển.Đểthoátkhỏichiếccốixayhedonic,Bernschorằngchúng tanênđịnhhình lạicâuhỏiliênquanđếnsựthỏamãnthayvìhạnhphúc.“Thỏamãnlàcảmxúcchiphốinhucầuriêngcóởconngười:tìmýnghĩatrongnhữngviệcmìnhlàm,”Bernsnói.“Trongkhibạncóthểtìmthấyniềmvuiởnhữngtìnhhuốngngẫunhiênnhưtrúngxổsố,sởhữunguồngenevuivẻhaymaymắnkhôngphảisống trongnghèo túng, sự thỏamãncó thểđơngiảnchỉđến từmộtquyếtđịnhtỉnhtáokhilàmviệcgìđó.Điềunàytạorasựkhácbiệttrênthếgiới,vìđó là hành vi của chính bạn và bạn phải chịu trách nhiệm cũng như tintưởng.”

Nhà tâm lýhọcDanielGilbert đưa ramộtgiải phápkhác: thayvì chủđộngtìmkiếmhạnhphúc,hãyđểnótìnhcờđến.TheoGilbert,conngườilàloàiđộngvậtduynhấtbiếtsuynghĩvề tương laixa,vì thếhạnhphúccủachúng ta phụ thuộc vào việc hoạch định những thứ sẽ làm chúng ta hạnhphúc(thayvìnhữngthứthựcsựđanghiệnhữu).Khôngmay,ởđâychúngtalạigặpmộtbấthợplýkhác.Quanhiềuthínghiệmthôngminh,Gilbertnhậnthấyconngườikhônggiỏi tiênđoánvềnhữngthứsẽ làmmìnhhạnhphúchoặckhônghạnhphúc.Ônggọiđâylàdựbáocảmxúc.Thídụ, trongmộtnghiêncứutoàndiệngồmsáuthínghiệmkhácnhau,Gilbertvàcáccộngsựđãyêucầunhữngngườithamgiatưởngtượngxemhọsẽcảmthấythếnàotrongcáctìnhhuốngkhácnhauvớikỳvọnghợplýrằngcáctìnhhuốngnàysẽlàmnảysinhcảmxúctiêucực:mốitìnhlãngmạntanvỡ,mấtviệc,thấtbại trongcuộctranhcử,nhậnđượcphảnhồi tiêucựcvềtínhcách,concáiquađờivàbịmộtcôngtycótriểnvọngtừchối.“HãytưởngtượngmộtbuổisángchuôngđiệnthoạicủabạnreovangvàngườiởđầudâybênkialàQuốcvươngThụyĐiển;ngàithôngbáovớibạnbằngtiếngAnhrấtchuẩnrằngbạnsẽđượctraogiảiNobelnămnay,”Gilbertgợiý.“Bạnsẽcảmthấythếnàovà cảm xúc này sẽ kéo dài bao lâu?”Anh không đùa chứ?Tôi sẽ rất vuisướngvàsẽvuisướngrấtlâuđấy!Nhưnghãyđợiđã,Gilbertnói.“Bâygiờ,hãy tưởng tượngcuộcgọi làcủaôngHiệu trưởng trườngđạihọc,ông lấylàmtiếcphảithôngbáo(bằngtiếngAnhrấtchuẩn)rằngBangiámhiệuđãgiải tán khoa của bạn, hủy các cuộc gặp gỡ và đóng gói sách vở của bạntrongmộthộpbìacứngnhỏbênngoàihànhlang.Bạnsẽcảmthấythếnào,

vàcảmxúcnàysẽkéodàibaolâu?”Ôi,tôisẽcựckỳđaukhổ,đaukhổlâulắmđấy!

Gilbertchorằngởcảhaitrườnghợp,bạnsẽkhônghoanhỉhayrầurĩquálâu.Viêcbạnnghĩnhưvậyđượcgọilàxuhướngkéodài,chúngtađềucóxuhướngnàyvàthựcsựnókhônghềđúng.“Cácnghiêncứuchothấy,dùnhậnđượccuộcgọinào,mứcđộhạnhphúccủanhữngngườithamgiathínghiệmđềunhanhchóngtrởlạibìnhthường,”Gilbertgiảithích.“Cácsựkiệnthôngthườngvàbấtthườngđềuảnhhưởngđếnmứcđộanvuichủquancủaconngườitrongthờigianíthơnvàitháng–dùđólànỗiđaumấtcontrongmộttainạnôtô,bịchẩnđoánmắcbệnhungthư,bịbạiliệthaybịgửitớitrạitậptrung–cácsựkiệnnàyảnhhưởngtớihạnhphúccủaconngườivềlâudàiíthơnchúngtatưởng.”Trongcáctìnhhuốngnhưvậy,dườngnhưchúngtađãquênlãnghệmiễndịch,nghĩalàchúngtakhôngtínhđếnsứcmạnhcủahệthốngmiễndịchtâmlýbảovệconngườitrướcnỗiđaukhibịxúcphạm,thấtbại,ânhậnvàmấtmát.Trongsáu thínghiệmtrên,Gilbertvàcáccộngsựnhậnthấy“cácsinhviên,giáosư,cửtri,độcgiả, thísinhvàứngviênđềuđánhgiáquámứckhoảngthờigiancảmxúccủahọphảnứngtrướcnỗithấtvọng,khókhăntrongnghềnghiệp,thấtbạitrênchínhtrường,nhữngtintứcđaulòngvàsựcựtuyệtcánhân.”Lýdolàxuhướngkéodàikhiếnchúngtakhôngnhậnrasứcmạnhcủahệthốngmiễndịchtâmlý.

Ởmặttíchcựccủathangđohạnhphúc,đasốchúngtanghĩrằngsựđadạngsẽthêmhươngvịchocuộcsống.Trongmộtthínghiệm,cácđốitượngthamgiadựtínhhọsẽthíchnhiềuloạibánhsnack,nhưngsauhàngtuầnănsnackliêntiếp,nhữngngườithuộcnhómkhôngđadạnghóachobiếthọhàilònghơnnhữngngười thuộcnhómđadạnghóa.“Nhữngđiều tuyệtvờisẽtuyệtvờinhấtkhichúngxuấthiệnlầnđầu,”Gilbertgiảithích,“songmứcđộtuyệtvờicủachúngsẽgiảmdầnnếulặpđilặplại.”Liênhệtâmlýhọcvớikinhtếhọcvàcuộcsống,Gilbertviếtđầyhàihước:“Cácnhàtâmlýhọcgọiđâylàthóiquen,cácnhàkinhtếhọcgọiđâylàlợiíchcậnbiêngiảmdần,sốcònlạigọiđâylàhônnhân.”

Hãylưuýđiểmcuốicùng,nếubạnnghĩrằngnhiềubạntìnhsẽđemlạihươngvị cho cuộc hônnhân, có thể bạn đã nhầm.Trongmột nghiên cứutoàndiệnđăngtrênchuyênsancủaTổchứcxãhộivềtìnhdục,nhữngngườiđã lập gia đình quan hệ tình dục nhiều hơn những người độc thân và đạtkhoáicảmcaohơn:40%cáccặphônnhânmộtvợmộtchồngquanhệtìnhdụchai lầnmột tuần, sovới25%ởnhữngngườiđộc thân;và các cặpvợchồngcókhảnăngđạtkhoáicảmthườngxuyênhơntrongchuyệngốichăn.Trong hầu hết các trường hợp, đàn ông cómột bạn tình sẽ thường xuyênquan hệ tình dục hơn đàn ông có nhiều bạn tình. Nhà lịch sử khoa họcJenniferMichaelHechtđãnhấnmạnhđiềunàytrongcuốnsáchHuyềnthoạivềHạnhphúc.Vớiquanđiểmlịchsử,bàđãchứngtỏhạnhphúcphụthuộc

vào thờigianvàvănhóa.Bàviết:“Cácgiảđịnhcơbảnngàynayvềcáchthứcđạtđượchạnhphúcđềuvônghĩa.”Hãylấytìnhdụclàmthídụ.“Nếubạnlàmộttrongsốnhữngngười,vàothờiđiểmnàođótrongđời,cảmthấybấtthườngvềtìnhdục,nênnhớmộtthếkỷtrước,cáccặpvợchồngvớiquanđiểmcổhủ,dùquanhệchăngốiđềuđặnbalầnmỗituầncóthểvẫnthấyxấuhổvà loâuvềhànhvinày.”Ngược lại,“vào thếkỷ trước,mộtngườiđànôngkhônglàmtìnhtrongvòngbanămsẽcảmthấytựhàovềsựlànhmạnhvàkhảnăngnhẫnnhịncủamình,cònmộtngườiphụnữhẳnsẽ tựcangợisứckhỏevàhạnhphúccủabảnthânsaumườinămtiếtchế.”

Cácchuẩnmựctrongxãhộihiệnđạiđãlàmméomónhậnthứccủaconngườivềnhữngthứthựcsựđemlạisựthỏamãnvìchúngtatiếnhóatừmộtmôitrườnghoàntoànkhácthếgiớingàynay.Hãylấynơicưtrúlàmthídụ.Ngườitathườngnghĩnơisinhsốngđóngvaitròđángkểđốivớihạnhphúc.Thídụ,ngườidânCaliforniasẽhạnhphúchơnngườidânOhio.Thựctế,mộtnghiên cứu đã chỉ rõ người dân California và Ohio đều tin rằng sống ởCaliforniasẽhạnhphúchơn,nhưngkhisosánhcácsốliệuvềmứcđộanvuichủquangiữahaivùngnày,bạnsẽkhônghềthấysựkhácbiệt.NgườidânCaliforniavàOhiođềuhạnhphúcnhưnhau.Trongmộtnghiêncứucóliênquan,các sinhviênmớinhập trườngđượchỏivềcảmxúccủahọkhi sắpnhậnphòngtrongkítúcxá.Kếtquảnghiêncứuchothấycácsinhviênđánhgiáquácaoảnhhưởngcủaviệcsắpxếpchỗởtớihạnhphúccủahọ.“Nơicưtrú”làmộtđiềuhoangđườngkhixemxéttácđộngcủanótớimứcđộanvuichủquancủaconngười.

Cácchuẩnmựctươngđốimàconngườirấtnhạycảmchínhlàlýdogầnnhấtgiải thíchchocác tácđộngtrên.Cácchuẩnmựcnàykhiếnconngườikhôngchúýtớinhữngthứthựcsựsẽkhiếnhọthỏamãnvàhạnhphúc.Lýdomấuchốtcủacáctácđộngnàylàmôitrườngtiếnhóacủaconngười,nơitìnhbạn,tìnhyêu,concái,laođộngvìgiađình,cộngđồngvàthamgiacáchoạtđộngxãhộivớibạnbèlàconđườngchủyếugiúpđạtđếnsựthỏamãnvề tâmlý.Chúngtanênkết thúcchươngnàybằngviệcxemxétcác lýdogầnnhất(liênquanđếnkhoahọcthầnkinh)vàcáclýdomấuchốt(liênquanđếntiếnhóa)giảithíchchohạnhphúc.

***Tạisaomộthệthốngcảmxúcnhưhạnhphúcvàbấthạnhlạitiếnhóavà

những cảmxúc này nảy sinh từ khu vực nào trongnão bộ?Các phép ghiđiệnnão(EEG)nãobộcủacácchủthểthamgiathínghiệmthểhiệncáccảmxúctíchcựchoặcxemmộtđoạnphimvuichothấysựgiatănghoạtđộngtạithùytrántrái,trongkhicáccảmxúctiêucựcvàcácđoạnphimbuồnsẽkíchhoạtthùytránphải.Phươngphápchụpcắtlớptánxạpositron(PET)vàtạoảnhcộnghưởngtừchứcnăng(fMRI)trêncácđốitượngđangquansátbứcảnhcủamộtđứatrẻxinhđẹpcũngchothấysựgiatănghoạtđộngcủathùy

trán trái, trongkhiviệcxembứcảnhcủamộtđứa trẻdị tậtxấuxí sẽkíchhoạtthùytránphải.Thậmchíbạncóthểđảongượcquátrìnhbằngcáchtácđộnglênthùytrántráimộttừtrườngnamchâmđủmạnhđểsinhracảmxúctíchcựcvàtácđộnglênthùytránphảiđểsinhracảmxúctiêucực.

Một nghiên cứu năm 2007 của nhà khoa học thần kinh GiorgioVallortigaravàcộngsựcủaông,cácbácsỹthúytạiĐạihọcBari,vềhànhvivẫyđuôicủaloàichóđãchỉramốiliênhệtiếnhóanày.Theoquansátcủacácnhàkhoahọc, loàichócóxuhướngvẫyđuôisangphảinhiềuhơnkhivuivẻvàvẫyđuôisangtráinhiềuhơnkhibuồnbực.Trongthínghiệmtiếnhànhtrên30conchóthuộccácloàikhácnhau,mỗiconđượcđặttronglồngcógắnmáyquayđểghi lại xuhướng lệch trái hoặcphải củahànhvi vẫyđuôikhichúngtiếpxúcvớibốnkíchthích:chủnhân,mộtngườilạ,mộtconmèovàmộtconchólạtoxác.Sựxuấthiệncủachủkhiếnlũchóvẫyđuôilệchphảirấtrõrệt,trongkhisựxuấthiệncủangườilạvàconmèogâyraxuhướng lệch phải không rõ rệt. Ngược lại, khi gặp một con chó lạ to xác(giống chó chăn cừuMalinois củaBỉ), lũ chó liên tục vẫy đuôi sang trái.Nhưvậy,cáccơbênphảiđuôiphảnứngvớicáccảmxúctíchcựccòncáccơbêntráiđuôiphảnứngvớicảmxúctiêucực.Vìsaovậy?Nhưchúngtathấyởngười,nãotráiliênhệvớicảmxúctíchcựcnhưyêuthương,quyếnluyến,gắnbóvàantoàn;cácnghiêncứutươngtựtrêncácloàiđộngvậtkhácnhưcá,chimvàếchcũngchothấysựkhácbiệtgiữanãotráivànãophảitrongcáchànhvitiếpcận-lảngtránh,trongđónãotráiliênquantớicáccảmgiáctiếpcậntíchcựcvànãophảiliênquantớicáccảmgiáclảngtránhtiêucực.Vìnãotráiđiềukhiểnnửathânbênphải,nãophảiđiềukhiểnnửathânbêntráivàcáctínhiệuthầnkinhchạydọctheosốnglưngnêntrongthínghiệmnày,lũchósẽvẫyđuôisangphảinhiềuhơnkhinãotráitrảinghiệmcảmxúctíchcực.Mốiquanhệtiếnhóacuốicùngcóthểquansátthấyởnãobộloàitinh tinh,vốncũngcóxuhướnglệchnhưnãongười.Khi trảinghiệmcảmxúctiêucực,chúngcóxuhướnggãiphíathântráinhiềuhơn,vànhữngcontinhtinhthuậntaytráithườngbiểulộnỗisợhãitrướccáckíchthíchmớilạhơncácđồngloạithuậntayphải.

Phùhợpvớicácpháthiệnvềsựditruyềnhànhvichothấykhoảngmộtnửacáckhácbiệtvề tínhkhígiữaconngườicó thểgiải thíchbằngyếu tốgene,khicùngxemmộtđoạnphimhài,nhữngngườivuivẻbẩmsinhsẽthấyhạnhphúchơnnhữngngườiítvuivẻbẩmsinhvànhữngngườisẵncóthùytrántráihoạtđộngmạnhhơnthùytránphảisẽphảnứngrõrệthơntrướccáchình ảnh tích cực. Nhà tâm lý học và di truyền học hành vi DavidLykkenthậmchícònchorằngconngườicó“điểmcàiđặthạnhphúc”,vốnđượccácgenemặcđịnhtừtrướcvàsaunàyđượcmôitrườngcảibiến,thayđổi.Điềunàylýgiảitạisaonhữngngườitrúngxổsốvànhữngphạmnhânbịbỏtùđềuquaytrởlạiđiểmcàiđặthạnhphúcbanđầucủahọsaumộtnăm

xảyrasựkiệncótínhbướcngoặttrongđời.Sựtồntạicủacácmạnglướithầnkinhvàmô-đunnãođặcbiệtliênquan

tới cảm xúc chắc hẳn phải có lý do riêng.Chúng phải cómột chức năngthíchnghinàođó.Mụcđíchcủacảmxúclàgì?Cảmxúctươngtácvớiquátrìnhnhậnthứcđểđịnhhướnghànhvicủaconngườihướngtớimụctiêutồntạivàduytrìnòigiống.Ởmứcđộkíchthíchthấp,cảmxúcđóngvaitròtưvấn,đưathêmthôngtinvàoquátrìnhraquyếtđịnhcùngvớicácdữliệuđầuvàođếntừcácvùngnãobộcóchứcnăngchỉhuycaohơn.Ởmứcđộkíchthíchtrungbình,xungđộtcóthểnảysinhgiữacáctrungkhusuylýcấpcaovàcáctrungkhucảmxúccấpthấp.Ởmứcđộkíchthíchcao,cảmxúccấpthấpthậmchícóthểchiphốiquátrìnhnhậnthứccấpcaođếnmứcconngườikhôngcònkhảnăngsuy lýđểraquyếtđịnhvàcảmthấy“khôngthểkiềmchế”hoặc“hànhđộngchốnglạilợiíchcủabảnthân.”

Sợhãilàmộtcảmxúccómụcđíchthíchnghirõrệt.BjörnGrinde,nhànhânchủnghọcngườiNaUy,nhậnthấymộttìnhhuốngnguyhiểmcóthểlập tức biến cảm xúc tích cực (sự hồi hộp khi sắp hành độngmạo hiểm)thành cảmxúc tiêu cực (nỗi sợ chết). Làmột người thích leo núi,Grindehiểuđiềugìsẽxảyrakhivậnđộngviênmấtđiểmtựa.“Nỗisợhãisẽđượccholàthúvịnếubạncònlàmchủđượctìnhhuống,nhưngsẽtrởnêntồitệnếutìnhhuốngvượtrangoàitầmkiểmsoát,vìhaicáchtrảinghiệmnỗisợhãinàynhằmphụcvụhaimụcđíchsinhhọckhácnhau:Bộnãođượcthiếtkếđểxuikhiếnconngườithửmạohiểm,nếukhôngchúngtasẽkhôngbaogiờhạgụcđượcmộtconmồikhổnglồhaykhámpháracácvùngđấtmới;đồngthờinócũngđượcthiếtkểđểngănconngười làmhạibảnthânbằngcáchtránhnguyhiểm.Sựtăngvọtcủaadrenalinekhileonúihoặclướtsóngcóthểđemlạicảmxúcthúvịvìviệctìmcơhộisốngsótkhitìnhnguyệnđốiđầuvớinguyhiểmsẽđemlạitâmtrạngtíchcựcvàlòngtựtrọngcao.Vàothờiđiểmmộtngườimấtđiểmtựakhileonúi,cáccảmgiáckhôngdễchịuliênquanđếnviệctránhhiểmnguysẽbịkíchthích.”

Tương tự,một chút cảm giác đói có thể dễ chịu vì nó kích thích conngườitìmkiếmthứcăn,từđóchuyểnnhucầuthànhmongmuốn.Tuynhiên,cảmgiác quá đói sẽ không dễ chịu nếu nó không được thỏamãn.Ở đây,chúngtathấycảmxúcđóngvaitrònhưmộtcơchếphảnhồiđểbáohiệuchobộnãokhicơthểmấtcânbằnghoặcchệchkhỏicânbằngnội tại.Hãycoiquátrìnhnàynhưmộtchiếcnhiệtkếcảmxúc.Khicơthểthiếunănglượng,chúngtacảmthấyđóivàcảmgiácnàyđượcnhânlênnhờrấtnhiềutínhiệuphảnhồibêntrongvàbênngoài,thídụnhưsựcothắtdạdày,sựtănghoặcgiảmlượngđườngtrongmáuvàhìnhảnh,mùivịcủathứcăn.Tươngtự,khithân nhiệt chúng ta lên trên hoặc xuống dưới mức ổn định 37oC, các hệthốngsẽtácđộngđểđiềuchỉnhsựmấtcânbằng–đổmồhôiđểlàmmátcơthểhoặcrunđểlàmấmcơthể.Chệchkhỏiđiểmổnđịnhcủamộthệthống

cânbằngnộitạisẽđemlạicảmgiáctiêucực,vàcảmgiácnàythúcđẩycácloàiđộngvậthànhđộngđểđiềuchỉnhsựmấtcânbằng.Chuyểntừtrạngtháimấtcânbằngvềđiểmcânbằngnộitạisẽđemlạicảmxúctíchcựcvàcáchànhviđemlạicảmxúc tíchcựccóxuhướngđược lặpđi lặp lại.Vì thế,trongnhucầuduytrìsựcânbằngnộitại,cáccảmxúcđịnhhướngchochúngtatránhnỗiđauvàtìmkiếmniềmvui,hoặctừbỏnỗibấthạnhđểtìmkiếmhạnhphúc.

Thậmchícáccảmxúcmạnhnhưsuysụpcũngmangýnghĩamớitrongngữcảnhtiếnhóa.Cácdấuhiệucủasựsuysụp–mấtngủ,dễxúcđộng,kémăn,ngủchậpchờn,mấttậptrungvàmấtđộnglựcsống–cóthểkhôngphảilàdấuhiệubệnhtật;đúnghơn,chúngcóthểlàphảnứngthíchnghiđểkíchthích bạn làmmột điều khác biệt trong đời. Hai nhà tâm lý học tiến hóaPeggyLaCerravàRogerBinghamđãđềcậpđếnđiềunàytrongcuốnsáchNguồngốccủaTưduy.“Vìhànhvicựckỳtiêutốnnănglượng,điềutốtnhấtmộtngườinên làmtrong tìnhhuốngnày làngừngnhữnggìđang làm,sắpxếplạicuộcsốngvàcốgắngtạoraconđườngkhảthihơnchotươnglai.”Áplựctiếnhóanàocóthểdẫnđếnsựphảnứngbằnghànhvinhưvậy?“Nếubạn làmộtngười tiềnsửbịcánhânhoặcmộtnhómcánhânkhácbóc lột,việcđóngsậphoàntoàncánhcửahànhvicóthểngaylậptứcthúcđẩycuộcdànxếpmớivềmộtmốiquanhệbấtcông.”Thậmchítrongthếgiớihiệnđại,sựsuysụp“đóngvaitrònhưmộttiếnggọithứctỉnh,thôithúcconngườitừbỏnhữngcôngviệcvàmốiquanhệđầyhiểmhọa.”Hẳnlànhưvậyvìmộtnghiên cứu tương tự nhằm làm sáng tỏ nguyên nhân dẫn đến sự gia tănghạnhphúccũngchothấyđiềugìđemđếnnỗibấthạnh:lyhôn,thấtnghiệp,nghèođói,mấtđịavịvàsuysụp.Hạnhphúcvàbấthạnhlànhữngcảmxúcvàchúngtabiếtcáccảmxúccótácđộngmạnhmẽđếnnhậnthứcvàhànhvicủaconngười.Mộtlầnnữa,sựcânbằnglàchìakhóa–cáigìquánhiềucũngkhôngtốt,vànỗibấthạnhcũngvậy.Thídụ,cácnghiêncứuchothấynhữngngườibuồnbãquámứccóxuhướngnhớlạinhữngkỷniệmbuồn,điềunàycàngkhiếnhọbuồnthêmvàtiếptụcnhớlạinhữngkỷniệmbuồn,tạothànhmột vòng xoáy tiêu cực.Những người buồn bã có xu hướng cảm thấy bịngườikhácvàhoàncảnhđedọa,trongkhicảmxúctứcgiậnkhiếnconngườidễchấpnhậnrủirohơn.

Trongmộtthịtrườngcótưduy,môhìnhcânbằngnộitạicủacảmxúcgiúplýgiảitạisaonhiềugiátrịkinhtếlạicótínhtươngđối,chủquanvàphụthuộcvào tươngquansosánhvớicácgiá trịkhác.Cáchệ thốngcânbằngnộitạithíchnghitốtvớicácthayđổitươngđốicủakíchthíchhơnlàmứcđộtuyệt đối của chúng.Nhàkinh tế học hànhviColinCamerer đã nhắc đếnđiềunàykhinhậnxét“thayvìxemniềmvui làmộtmụcđíchcủahànhviconngười,nênnhìnnhậnthựctếhơnbằngcáchcoiniềmvuilàtínhiệucủasựcânbằngnộitại–mộttínhiệucótínhchất thôngtin.”Thídụ,ôngcho

rằng:“Sựnhạycảmcủahệthầnkinhvớisựthayđổicóthểcóýnghĩaquantrọngtrongviệclýgiảitạisaoviệcđánhgiácáccuộcchơirủirolạidựavàomộtđiểmquychiếuchothấykếtquảlàthuahaythắng;tạisaocáccảmgiáctựthânnhưhạnhphúc(vàcácchỉbáobằnghànhvinhưtựsát)lạiphụthuộcvàosựthayđổicủathunhậpvàtàisản,thayvìmứctuyệtđốicủachúng;tạisaosựtanvỡcủakỳvọnglạilàmnảysinhcácphảnứngcảmxúcmạnhmẽ.”Điềunàycũnggópphần lýgiải tạisaođôikhisuynghĩquánhiềuvàcảmnhậnquáítlạidẫnđếncácquyếtđịnhtồi.Cácthínghiệmchothấy,khicácđốitượngđượclựachọngiữamộtsốđồvật,nhữngngườiđượchỏitạisaohọlạichọnnhưvậysẽcảmthấykémhạnhphúchơnvìlựachọncủamìnhsovớinhữngngườichỉđơngiảnđượcyêucầuchọntheonhữnggìhọthích.

Tấtnhiêncâuchuyệnkhôngchỉđơngiảnlàlàmtheonhữnggì“cảmxúccholàđúng.”NhưBenthamđãchỉrõ,triếtlýcủathuyếtvịlợikhitheođuổihạnhphúc lớnnhấtchonhiềungườinhấtkhôngchỉđơngiản là theođuổitheoniềmlạc thú thuần túy theokiểu:“Thấy thếnào tốt thìcứ làm!”Quaphântíchbảybiếnsố,thôngthườngchúngtanêntừbỏnhữngniềmvuivềthểxáctrướcmắtđểcóđượcnhữngniềmvuilâudàivàbềnvữnghơnchotâmhồnvàđạođức.HệthốngcủaBenthamvềsựcânbằngcủaniềmvuicóliên quan tới hệ thần kinh như thế nào? Nhà khoa học thần kinh KenBerridgeđãphânbiệtrấtchínhxáccáchệthốngthầnkinhchịutráchnhiệmvềniềmvuivànỗiđau(hệthốngưathích)vàhệthốngthầnkinhchịutráchnhiệmvềđộnglực(hệthốngmongmuốn).Chúngtamuốnthứchỉđemlạimột lượngnhỏniềmvui thuầnkhiếthơn là thích thứhứahẹnđemlạimộtlượnglớnniềmvuikhôngthuầnkhiết.Thídụ,Berridgechỉrõchúngtacóthể thayđổimứcđộ sẵn sàng làmviệcđể có thức ăn của loài chuộtbằngcáchđơngiảnthayđổiđiềukiệnmôitrườngnhưngkhôngthayđổiniềmvuimàthứcănđemlạichochúng.

Berridgenhậnthấynhữngngườinghiệnmatúythậmchícònbịthôithúcbởimongmuốndùngthuốcdùhọkhôngthựcsựthíchdùngnó.Cóthểcácchấtgâynghiệnkhôngđemlạicảmgiáctốt,làmgiảmkhaokhátmuốndùngthêm;nghĩalà,chúngđangtăngcườngbằngcáchphủđịnh,hoặcloạibỏmộtkíchthíchngược.Trongthídụnày,việctừbỏmongmuốnchínhlàthứđangthôithúc.Điềutươngtựcũngxảyravớihộichứngrốiloạnámảnh-cưỡngchế (OCD)–cáchànhvi cưỡngchế sẽ làmgiảmkhaokháthình thành từnhữngsuynghĩámảnh.ChứngOCDcó lẽ thuộcvềhệ thốngmongmuốnhơnlàưathích.RussellPoldrackđãlậpluậntươngtựvềcácthínghiệmtôinhắctớiởchươngtrước.Trongcácthínghiệmnày,lũchuộtnhấncácthanhđểgửitínhiệuđiệntớicácnhânkếcậnởvùngvânbụng,từlâucácnhàkhoahọcđãchorằngđiềunàyđemlại“cảmgiácthíchthú”vìchúnglàmvậychođếnkhigụcchết.Vìviệckíchthíchcácnhânkếcậndẫntớisựgiatăngchấtdopamine, tôi tựhỏidopaminecóphảimộtchấtgâynghiệnđem lại “cảm

giácthíchthú”chobộnão?Poldracktrảlời:“Cósựphânbiệtrạchròigiữa‘ưathích’và‘mongmuốn’,vàsựtựkíchthíchvùngvânbụngcólẽ thuộcloạisaunhiềuhơn.Chắcchắnchấtdopamineliênquantớimongmuốnnhiềuhơnưathích.”

Nhưvậy,cáccảmxúcđãpháttriểnhệthốngđốingẫuưathíchvàmongmuốn liên quan tới việc tìm kiếm phần thưởng và tránh hình phạt, giúpchúngtalựachọnnhằmmụctiêusátsườnlàduytrìsựcânđốivàcânbằngnộitại,vàmụctiêutốithượnglàtồntạivàduytrìnòigiống.

***Hạnhphúclàmộttrạngtháianvuichủquancủaconngười,phụthuộc

vàonhữnghệquychiếucótínhchấttươngđối.Trêncơsởtâmlýhọctiếnhóa,hạnhphúclàtìmthấyniềmvuitrongnhữngđiềugiảndịchungquanhvàtìmthấymụcđíchsốngchoriêngmình.Đithẳngvàovấnđề,nghiêncứutoàndiệnkéodàihaithậpkỷtrêntoànthếgiớivềmứcđộanvuichủquanđãhélộnhữngthứkhiếnconngườihạnhphúcnhất:gắnkếtxãhội(hônnhân,bạnbè,nhómxãhội), lòng tinvàoconngười (bạnbè,giađình,người lạ),lòng tinvàoxãhội (nềnkinh tế, công lý,nhànước), tôngiáovà tâm linh(cầunguyện,thiềnđịnh,hướngthiện)vàcáchànhvithiênxãhội(giúpđỡngười khác, hỗ trợ người khốnkhó, thamgia công tác tình nguyện).Tiềnkhôngmuađượchạnhphúcnhưnggiađình,bạnbèvàmụcđíchsốnglạicóthểvìchúng tácđộngđếnmôi trường thíchnghi tiếnhóacủaconngười–MiềnLưngchừngcủaquákhứthờiđồđá–nơicácmốiràngbuộcxãhội,lòngtinvàsựtươngtrợgiữacácthànhviêntrongcộngđồngcóvaitròcựckỳquantrọngđốivớisựtồntạicủamộtloàilinhtrưởngxãhộinhỏbéluônphảichốnglạicácloàilinhtrưởngkhác,kẻthùvàmôitrườngkhắcnghiệt.

Trong chương trước, tôi đã tranh luận rằng quá trình tiến hóa tạo chochúngtathóiquenđánhgiángườithânhơnngườingoài,bạnbèhơnngườilạ,trongnhómhơnngoàinhóm.Khácbiệttrongcảmnhậncủachúngtavềnhữngloạingườikhácnhauphảnánhsựtínhtoánhợplýdiễnratrongsuốtchiềudàicủalịchsửtiếnhóa.Cáccảmxúclàdấuhiệugiúpchúngtahànhxửđểđảmbảoduytrìnòigiốngthànhcông.Cũnggiốngnhưviệcchúngtakhôngcần tính lượngcủaca-lo trong thứcăn,khôngcần tính sứckhỏeditruyềncủabạntìnhhaygiátrịđạođứccủangườikhác,cáccảmxúctíchcựcnhưgắnbóvàyêuthươngsẽđịnhhướngchochúngtagiữgìnmốiquanhệmộtvợmộtchồngđểđảmbảoditruyềnnguồngenetớithếhệsau;cáccảmxúctiêucựcnhưghentuônglàdấuhiệugiúpchúngtatránhđượcrủirođầutưvàodònggiốngcủangườikhác.Khôngaicầnphảilàmcácphéptínhnàyvìquátrìnhtiếnhóađãlàmthaychúngtavàchúngtachỉcầnđitheođịnhhướngcủacảmxúc.

Ngượclại,cáccảmxúctiêucựcgiúpchúngtathíchnghivớicácmốiđedọamàtổtiênthờiđồđáphảiđốimặt.Giậndữkhiếnchúngtahànhđộng,

chốngtrảvàtựvệtrướcnguyhiểm.Sợhãikhiếnchúngtathumìnhlại,rútluivàtrốnchạykhỏinguyhiểm.Ghêtởmkhiếnchúngtatránhxanhữngthứkhôngtốtchobảnthân.Việctínhtoánxácsuấtcủahiểmnguytrongcáctìnhhuống sẽ mất rất nhiều thời gian. Chúng ta cần phản ứng nhanh chóng.Trongkhiđó,cáccảmxúctíchcựclạicólợiíchlâudàivềmặttiếnhóa.NhàtâmlýhọcBarbaraFredrickson,ngườiđứngđầuPhòngthínghiệmTâmsinhlýhọcvàCảmxúctíchcựccủaĐạihọcMichiganchorằngcáccảmxúctíchcựcgiúpconngườixâydựngcácnguồnlựccánhânlâubền,baogồmnguồnlựctrítuệ(kỹnănggiảiquyếtvấnđề,tiếpthuthôngtinmới),nguồnlựcthểchất(hợptác,sứcmạnh,sứckhỏe),nguồnlựctâmlý(kiênđịnh,lạcquan,tựtrọng)vàđặcbiệtlànguồnlựcxãhội(củngcốcácmốiquanhệcũ,tạodựngcácmốiquanhệmới).Fredricksonchorằng,cáccảmxúctíchcực“cóthểkhiếnmộtngườitrởnêntốthơn,lạcquanhơn,kiênđịnhhơnvàgắnkếtvớixã hội hơn. Thực chất, cách nhìn nhận này có thể vén tấmmàn tiến hóahuyềnbícủacáccảmxúctíchcực:đơngiảnbằngcáchtrảinghiệmcảmxúctíchcực,tổtiênloàingườiđãtíchlũyđượcnhiềunguồnlựccánhânhơn.Vềsau,khiphảiđốimặtvớicáchiểmnguysốngcòn,cácnguồnlựclớnhơntrởthànhkhảnăngsinhtồnlớnhơnvàkhảnăngsốnglâuhơnđểtiếptụcduytrìnòigiống.”

Vui chơi làmột trongnhững thí dụ tuyệt vờivề cảmxúc tích cựcvớimụcđíchthíchnghi.NhàtâmlýhọcvàsinhhọctiếnhóaGordonBurghardt,trongcuốnsáchNguồngốcsựvuiđùaởđộngvật,chorằngvuichơitạoracảmgiáchânhoanvìnódẫnđếnrấtnhiềuđặcđiểmthíchnghicầnthiếtđểtồntại,nhưhợptác,sứcmạnhvàkhảnăngchịuđựngcủahệtimmạch,sựgiao thoacủacácgiácquanvàhệ thầnkinh, rènkhảnăngphảnứng thíchhợpvớingườikhácvàquyếtđịnhđịavịxãhộicũngnhưvai trògiới.Vuichơicũngliênquanđếnviệctậpsănmồi,tậplàmchamẹ,họcvềhànhđộngcủacácđốitượngvàhànhvicủacácloàiđộngvậtkhác,đemlạinguồnphảnứngbằnghànhvimớiđốivớimôitrường,rènluyệnkhảnănggiảiquyếtvấnđề, tăngcường tínhkiênđịnhvề tâmlývànhất làphát triểncácmối ràngbuộcxãhộivớiđồngloại.Vuichơi,nóitheocáchcủaBurghardt,có“vaitròquantrọngđốivớisựpháttriểntâmlý,nhậnthức,cảmxúc,xãhộivàhànhvitrongcuộcsốngcủanhiềuloạiđộngvật,trongđócóconngười.”

Điều tôimuốnđềcậpởđây làhạnhphúcvềmặtnguyên tắckhônghềkháccáccảmxúckhác–chúngđều tiếnhóađểđịnhhướngchochúng tatrongcáchcưxửvớiđồngloại.Quátrìnhtiếnhóakhiếnchúngtaquantâmnhiềunhấtvàcảmthấyhạnhphúcnhấtkhiđápứngđượccácnhucầucơbảncủabảnthân:sinhsảnvàtìnhdục;gầngũi,gắnbóvớivợ,chồng,concái;hòađồngvàyêuthươngcácthànhviêncủagiađìnhmởrộngvàquantâm,thôngcảmvớibạnbètrongcộngđồnggầngũi.Đểmởrộngđịnhnghĩabanđầu của tôi, hạnhphúc làmột cảmxúc tiến hóa giúp chúng ta tìm thấy ý

nghĩatrongnhữngniềmvuixãhộigiảnđơnkhigiaotiếpvớigiađình,bạnbè,cộngđồngvàtìmthấyýnghĩacủacuộcsốngthôngquaviệcgiúpđỡbảnthân,giađình,bạnbèvàcộngđồng.

Rấtnhiềunghiêncứuvềcănnguyêncủahạnhphúcđãcủngcốcholờigiảithíchliênquanđếntiếnhóanày.Thídụ,hônnhânlàmộttrongcácbiếnđộclậpcủahạnhphúc.TrongcácsốliệuđượcTrungtâmnghiêncứuýkiếnquốcgiatạiĐạihọcChicagothuthập,nhữngngườiđãkếthônthườnghạnhphúchơnnhữngngười sốngđộc thânhoặcđã lyhôn.Vìhônnhân làmộttrongnhữngmốiràngbuộcxãhộisâusắcnhấtmàhaingườibấtkỳcóthểtạodựng,điềunàyrấtcóýnghĩakhiđặttrongngữcảnhcủasựtiếnhóavềmặtcảmxúcvì sự thamgiavàoxãhộivàđượcxãhộiủnghộcóýnghĩasốngcònđốivớisựtồntạivàanvuicủaconngười.Điềunàycũnggiảithíchtạisaoviệclyhônvàmấtđivợ,chồnghoặcbạnthânlạilàmộttổnthấtlớnlaođếnthế.

Bằngviệcmở rộngnhómxãhội,hãyxemxétkếtquảcủamộtnghiêncứu toàndiện tiếnhành trên1.000côngnhân tạiTexas.Nhữngngườinàyđượcyêucầuchiangàyhômtrướcrathành15đoạnthờigian,nhớlạimìnhđãlàmgì,cùngaivàcảmnhậnrasaotrongtừngđoạndựatrênmườihaitiêuchíkhácnhauvề sau sẽđượchợpnhất thànhmộtcon sốbiểu thịmứcđộthỏamãn.Đasốnhữngngườithamgialiệtkêrachuyệnchăngối,thamgiacáchoạtđộngxãhội,thưgiãn,ănuống,tậpthểdụcvàchobiếthọlàmcácviệcnàycùngbạnbè,ngườithân,vợchồng,concáivàđồngnghiệp.Điềunàychothấyhầuhếtchúngtathíchlàmviệccùngngườikhác,nhấtlànhữngngườigắnbóthânthiết(bạnbèvàbạnđời)hoặcnhữngngườicómối liênquangầngũi(giađình).

Đồng thời chúng ta cũng nên xemxét nghiên cứu của nhà tâm lý họcDavidMyersvàEdDienervềbốnđặcđiểmtínhcáchcótươngquancaovớihạnhphúc:

1. 1.Tínhtựtrọngcao.Nhữngngườihạnhphúcthườngyêubảnthânmìnhvàtinrằngmìnhkhỏemạnh,thôngminh,cóđạođức,ítthiênkiếnvàdễhòađồngvớingườikhác

2. 2.Quyếtđoán.Nhữngngườihạnhphúccóquyềntựdođịnhđoạtcuộcsốngcủahọ.Nhữngaithiếuđiquyềntựdonàythườngcómứchạnhphúc,ýchívàsứckhỏekémhơn.

3. 3.Lạcquan.Nhữngngườihạnhphúcnhìnthếgiớiquanhãnquantíchcựchơnvàcóxuhướngnhậnthấyđiểmtíchcựctrongconngười,sựviệc.

4. 4.Hướngngoại.Nhữngngườihạnhphúccóbảntínhdễgầnvàthíchkếtgiao.Họthíchgầngũingườikhácvàđiềunàylạigiúphọgiaotiếpvớixãhộinhiềuhơnvàcóthêmmốiquanhệ.

Tấtnhiên,khôngrõmũitênnguyênnhânchỉvềđâu.Hạnhphúclàmbạnhướngngoại, lạcquan,quyếtđoánvà tự tinhơnhaynhững tính cáchnàylàmbạnhạnhphúchơn?Dườngnhưcó sựkếthợpcủacácđặcđiểm tínhcáchvà trạng thái cảmxúc, tương tác với nhau trongmột vòng trònphảnhồi.Nhữngngườihướngngoạicóxuhướnghòanhãvàthíchgặpgỡnhiềungười,điềunàykhiếnhọtựtrọng,lạcquanvàtrởnênquyếtđoánhơn.Cáctrạngtháinàylạilàmhọhạnhphúcvàhòanhãhơn,vàcứthếmộtvòngtrònphảnhồiđượchìnhthành.

Bất kể các đặc tính và trạng thái này tương tác với nhau ra sao, quanđiểmcủatôiởđâylàđặctínhxãhộicóliênquantớimọigócđộcủacuộcsống,trongđócósựanvuichủquan.Thậmchíviệccácnghiêncứuchothấynhữngngười theomột tôngiáobấtkỳ thườnghạnhphúchơncó thểcũngliênquantớibảnchấtxãhộicủaconngười.TrongmộtnghiêncứucủaViệnGallup,cácnhànghiêncứuđãnhậnthấynhữngngườitựchorằngmìnhmộđạođồngthờicũngcóxuhướngsốnghạnhphúcgấpđôisovớinhữngngườiít ràng buộc về tôn giáo.Một nghiên cứu quốc tế tiến hành trên 166.000ngườitại16quốcgiađãchothấymốitươngquanchặtchẽgiữahạnhphúc,mãnnguyệnvớisứcmạnhcủaniềmtintôngiáovàviệcđilễnhàthờ.MyersvàDienerchorằng“Thamgiacáchoạtđộngtôngiáođemlạisựhỗtrợxãhộivàniềmtin,hivọng.”Vậytạisaotôngiáolạikhiếnconngườihạnhphúchơn?

Đólàdobảnchấtđạođứcvàxãhộitiếnhóacủaconngườivàdoítcóthểchếxãhộinàogắnkếtchặtchẽnhưtôngiáo.TrongcuốnVìsaochúngtatin,khitrìnhbàylýthuyếtvềtôngiáotôicóđềcậptớisứcmạnhcủathànhtốxãhội.Tôngiáolàmộtthểchếxãhộitiếnhóađóngvaitròmộtcơchếtíchhợpcủavănhóanhânloạinhằmthúcđẩylòngvịtha,vịthatươnghỗvàvịthakhôngtrựctiếpvàthểhiệnsựcamkếthợptácvàtươngtrợgiữacácthànhviêntrongcộngđồng.Nghĩalà,tôngiáotiếnhóanhưmộtcấutrúcxãhội,củngcốcácquyluậttươngtácxãhộitrướckhicónhữngthểchếnhưnhànướcvàcáckháiniệmnhư luậtphápvàquyền lợi.Chúng tanênnhớlịchsửcủanhànướchiệnđạivớicácquyềnhiếnđịnhbảovệsựtựdocơbảncủaconngườicóthểchỉđượctínhbằngthếkỷ,trongkhiconngườiđãtiếnhóanhưmộtloàilinhtrưởngxãhộiquahàngtriệunămvàbảnthânvănhóanhân loạiđãcóniênđạihàng trămngànnăm.Cáccấu trúcxãhội cơbảnhiện hữu tạo điều kiện cho sự hợp tác và thiện chí chính làmột dạng tôngiáo.Tôngiáolàmộtthểchếcótổchứcvớicácluậtlệvàđiềurăn,vớicáctôntitrậttựcầnthiếtchomộtloàilinhtrưởngxãhộivàvớiniềmtinvàomộtquyền năng cao hơn để thực thi luật lệ và trừng phạt những kẻ phạm tội.Điềunàygiải thích sựhiệndiện rộngkhắpcủa tôngiáo.TheoBáchkhoatoànthưThiênchúagiáothếgiớiOxford,năm2001,có5,1tỷtrêntổngsố6,1 tỷngười trên toàn thếgiới, chiếm84%, theo/thuộcmột tôngiáo có tổ

chứcnàođó.Chúngtacótrên10.000tôngiáokhácnhau,vàmỗitôngiáolạicócácnhánhvàphânnhánhnhỏhơn.RiêngThiênchúagiáođãcókhôngdưới 33.820giáophái.Nếu tôngiáokhôngquan trọngvới cuộc sống conngười,chắcchắnbạnsẽkhônggặpconsố lớnnhưvậy.Conngườikhôngthamdựcácnghilễtôngiáochỉđểnghegiảngvềsựrađờicủavũtrụvàýnghĩacủacáchọc thuyết tôngiáo.Dùvìbất cứ lýdonàokháckhiếnconngười thamgia vào các nỗ lực tôn giáo, khía cạnh xã hội có liên quan làkhônghềnhỏ.Vàchínhyếutốxãhộiđãkhiếnconngườihạnhphúc.

***Yếutốcuốicùngcủahạnhphúclàtìmthấyýnghĩavàmụcđíchsống.

Thídụ,nhàtâmlýhọcngườiHungaryMihalyCsikszentmihalyi(bạnbèthânmậtgọiông là“Mike”)đãđưa rakháiniệmvềsựdâng trào,haysựchìmđắmhoàntoàncủamộtngườivàonhữngcôngviệccóýnghĩa.Ôngđãtrảlờitôitrongcuộcphỏngvấnnhưsau:“Sựdângtràolàtrạngtháitâmtríhoàntoànbị lôi cuốnkhibạn cónhữngmục tiêu rõ ràngvới cácphảnhồi trựctiếp; khi bạnmất đi cảm thức về thời gian và cái tôi xã hội như thể bạnkhôngcònedèvàkhôngcònsợbốirối;khibạntìmthấysựcânbằnggiữaviệcbịtháchthứcđủđểpháttriểnvàtháchthứckhôngquálớnđếnmứcthấtbại là tất yếu; khi bạn cảm thấy hành động củamình đã nhận được phầnthưởngnộitạivàkhôngcầnđếncácphầnthưởngbênngoài.”

Tôigọiđâylàphépthửxổsố.Cuộcđờibạnsẽthayđổirasaonếubạntrúngsố?Nhiềungườinóihọ sẽbỏcôngviệcvà thayđổihoàn toàncuộcsống.Điều này cho thấy họ không được sống như họmongmuốn, khôngđượclàmnhữngđiềuhọthíchvàđangsốngthiếusựdângtrào.Cóbaonhiêungườitừngtrảinghiệmsựdângtràotrongcuộcsống?TheoMike,sựdângtrào tuân theoquy luậtphânphốichuẩn,“10-12%chúng tachưa từng trảinghiệmsựdângtrào,10-12%trảinghiệmnóhàngngày,sốcònlạiởgiữahaimứcnày.”LàmộtngườicóvócdángtrungbìnhnhưngkhávạmvỡvớicácnétđầyđặntrêngươngmặtthểhiệndòngmáuChâuÂu,giọngnóitrầmvàđôichânmàyrộngcủaMikekhiếnngườitanhớtớimộtthiêntàikháccũngsinhratừđấtnướcông,EdwardTeller.ThờithơấucủaMikelànhữngnămthángđấtnướcHungarybịPhátxítĐứcchiếmđóngtrongsuốtThếchiếnII,sauchiếntranh,ônglạilớnlêndướimộtchếđộđộctài;vìthếcóthểhiểucáckháiniệmhạnhphúcvàsựdângtràoquantrọngvớiôngtớimứcnào.“Tôiđauđớnkhithếhệchúngtôilớnlênmàkhôngbiếtchuyệngìđangdiễnra,vàcũngkhôngthểnàothoátrakhỏimớbòngbongchúngtôiđãtạonên,”ônggiảithích.”Tôiđãtìmracáchsốngtốtđẹphơn,tôikhámphátâmlýhọcthôngquacáctácphẩmcủaCarlC.Jungvànghĩrằngcólẽđâylàcáchtốtnhấtđểhiểuđượchànhvivàlịchsử.”Sáuthậpkỷsau,ôngvẫnđangnghiêncứu.Tấtcảchúngtavẫnđangnghiêncứu.Nhữngđiềutôisắptrìnhbàysauđâyhoàn toànmang tínhchủquanvàcánhân,dùdựa trênnền tảngkhoa

học,cũnggiốngnhưchínhbảnthânhạnhphúcvậy.Tạisaovàbằngcáchnàoquátrìnhtiếnhóađãtạoratrongchúngtacảm

thứcvềmụcđíchmạnhmẽtớimứcchúngtatìmthấyniềmhạnhphúckhitheođuổinó?Phùhợpvớiluậnđiểmcủatôichorằngcảmxúcđạođứcvàhạnhphúclànhữngcảmxúctiếnhóacóchứcnăngthíchnghi,chúngtacóthểxemmụcđích làmộtcảmxúc tiếnhóa– tâmlýmongmuốnđạtđượcmụctiêu–hìnhthànhtừcáchànhviđượclựachọnvìchúngcóíchchocánhânhoặccộngđồng.Mongmuốncưxửcómụcđíchlàmộtđặcđiểmtiếnhóadùcácnềnvănhóacóthểquanniệmkhácnhauvềcáchànhvicómụcđích.Mụcđíchlàmộtphầncủabảnnăng.Quátrìnhtiếnhóađãchochúngtamộtcuộcsốngcómụcđích.Cáchchúngtanhậnđịnhvềmụcđíchsốngcủabảnthâncóthểmangtínhcánhân,nhưngcảmthứcsâuxavềmongmuốnsốngcómụcđíchlạilàmộtđặcđiểmtiếnhóa.Cóthểlýgiảiđiềunàynhưthếnào?

Cuộcsốngbắtđầuvớicácmụcđíchcơbảnnhất: tồntạivàduytrìnòigiống.Từ3,5tỷnămtrước,cácthểsốngđãtồntạivàsinhtrưởngtrựchệtừthờikỳTiềnCambritớinay,mộtsựtiếpnốikhônggiánđoạntừcácloàivikhuẩnđếncácbộnãolớn,trảiquavôsốcuộctấncôngđếntừtrongvàngoàisinhquyểnvàítnhấtsáucuộcđạituyệtchủng–tạibấtcứthờiđiểmnàotrênhànhtrình,sựsốngtrêntráiđấtcũngcóthểdễdàngbịdậptắtvàkhôngbaogiờcóthểhồisinh.Vìthếmụcđíchtốithượngcủacuộcsốnglàtồntạivàduytrìnòigiốngđểgiữchosợidâykhôngđứtđoạn.NhưCharlesDarwinđãviếttrongnhữngdòngápchótcủacuốnsáchkiệttácnăm1859,Nguồngốccácloài:“KhikhôngxemcácsinhvậtnhưcáctạovậtđặcbiệtcủaThượngđếmàlànhữnghậuduệtrựchệcủamộtvàisinhvậttrướckhilớpđầutiêncủakỷSilualắngxuống,tôithấychúngcaoquýhơnnhiều.”

“Thấycaoquýhơn”làmộtcảmxúctuyệtvờihìnhthànhtừcảmthứcsâusắcnhấtvềmụcđíchsống.Dùconngườicóthểthựchiệnvôsốhànhđộngđểthỏamãnnhucầusâukínnày,cácnghiêncứuchỉrõcóítnhấtbốncáchđểvươntớihạnhphúcthôngquacáchànhvicómụcđích.Chúngbaogồm:

1. 1.Tìnhyêuvàsựgắnbósâusắcvớigiađình:Sựgầngũivàgắnkếtvớingườikhácsẽmởrộngvòngtròncảmxúcvàcảmthứcmụcđíchtươngứngkhiếnchúngtabiếtquantâmtớingườikhácbằnghoặcnhiềuhơnbảnthân.

2. 2.Côngviệcvàsựnghiệpcóýnghĩa:Cảmthứcmụcđíchhìnhthànhtừviệckhámphániềmđammêlàmviệcsẽđịnhhướngchochúngtatớinhữngmụcđíchcaohơnnhucầucủabảnthânvànângchúngtalênmộttầmcaomới,dùtrựctiếpthôngquachínhcôngviệchaygiántiếpthôngquacảmhứngvàhìnhmẫu.

3. 3.Thamgiavàocáchoạtđộngxãhội,chínhtrị:Làmộtloàilinh

trưởngxãhội,chúngtacónghĩavụvớicộngđồngvàxãhộitrongviệcthamgiavàoquátrìnhquyếtđịnhcáchchungsốngtốtnhất.

4. 4.Tínhsiêunghiệmvàtâmlinh:Đâylàkhảnăngriêngcóởconngười,baogồmviệcthưởngthứcthẩmmỹ,phảnánhtâmlinhvàchiêmngưỡngsựsiêuviệtthôngquanhiềucáchthểhiệnkhácnhaunhưhộihọa,âmnhạc,vũđạo,thờcúng,tọathiền,cầunguyện,chiêmnghiệmâmthầmvàquántưởngtôngiáo.Nhữngđiềunàysẽliênkếtconngườivớinhữngthứbênngoàibảnthểởmứcđộcaonhất.

Đểkếtluận,tôixinđưarabanguyêntắcliênkếtcáckhámphávềhạnhphúc,tựdovàmụcđíchvớinhau:

1. 1.NguyêntắcHạnhphúc:Làmộtnguyêntắcđạođứccaocấp,đòihòihỏichúngtaphảiluôntìmkiếmhạnhphúccủabảnthântrongkhikhôngngừngtâmniệmvềhạnhphúccủangườikhác,khôngbaogiờvìhạnhphúccủabảnthânmàđembấthạnhđếnchongườikhác.

2. 2.NguyêntắcTựdo:Làmộtnguyêntắcđạođứccaocấp,đòihòihỏichúngtaphảiluôntìmkiếmtựdocủabảnthântrongkhikhôngngừngtâmniệmvềtựdocủangườikhác,khôngbaogiờvìtựdochobảnthânmàkhiếnngườikhácmấttựdo.

3. 3.NguyêntắcMụcđích:Làmộtnguyêntắcđạođứccaocấp,đòihỏichúngtatheođuổimụcđíchsốngtrongkhikhôngngừngtâmniệmvềmụcđíchsốngcủangườikhác,khôngbaogiờđượctìmkiếmmụcđíchsốngchobảnthânmàkhiếnngườikhácmấtđimụcđíchsống.

Quá trình tình tiếnhóa tạo ra trongchúng tađộng lựccơbảncủamụcđíchvàcũnggiúpchúngtahọcđượccácmụcđíchđạođứccaohơn.Đểđạttớicấpđộcaonhấtcủamụcđíchđạođức,biếtquantâmđếncộngđồng,cácloàivàcảsinhquyển–đặcbiệtlànhữngngườikhôngcóquanhệvớichúngtavàkhôngthuộcnhómxãhộicủachúngta,hoặcthuộccáccộngđồngkháctrêncácchâulụckhác–đòihỏicáchànhđộngđầyýchívàlươngtâmxãhội.Chươngnày–thựcchất,toànbộcuốnsáchnày–khôngchỉnhằmmiêutảcáchthứcvậnhànhcủathếgiớimàcònvẽnêncáchthứcthếgiớinênvậnhành.Nólàbàitậpnhằmnângýthứccủachúngtalêncáccấpđộkinhtế,chínhtrịvàđạođứccaohơn.Mộttrongnhữngngườiđónggópnhiềunhấtvào sứ mệnh nâng cao nhận thức của nhân loại trong thế kỷ XX, HelenKellerđãviếttrongmộtbàibáođăngtrênTạpchíGiađìnhnăm1933cótựađề“Cáchđơngiảnnhấtđểsốnghạnhphúc”:

Tôikhôngbiếtcónghiêncứunàođưabạnđếngầnhạnhphúchơnnghiêncứuvềtựnhiên–vàtôiđềcậptrongnghiêncứuvềtựnhiênkhôngchỉcáctạovậtvàsứcmạnhcủachúng,màcảconngườivàcáchsốngcủahọ,nhữngkhuôn thướccủacảmxúcvàmơướchướng tớimộtmongmuốn tha thiếtkhôngphảichỉđểcóhạnhphúcmàcònđểtạorahạnhphúc.Điềuđơngiảnnhấtđểsốnghạnhphúclàhãylàmviệctốt.

B

9

Lòngtinvàminhxácđộtincậyộphimkinhđiểnnăm1962củaJohnFord,KẻbắnLibertyValance(TheManWhoShotLibertyValance),kểvềcuộcxungđộtđạođứcdiễnratạithịtrấnbiêngiớiWildWest,Shinbone,bangArizona.Nơi

đó,trênnhữngconđườngbụibặmvànhữngtòanhàđổnát,haiquytắcđạođứcđộclậpvànhấtquánnộitạiđãnảysinhmâuthuẫn.Mộtbênlàđạođứccao bồi, trong đó niềm tin được xây dựng bằng lòng dũng cảm, sự trungthành, tận tụyvớibạnbèvàgiađình; tranhchấpđượcdànxếpvàcônglýđượcthựcthigiữacáccánhânnắmquyềnlựctrongtay.Mộtbênlàđạođứcphápluật,trongđóniềmtinđượcxâydựngtrêncơsởcácluậtlệminhbạchvà thỏa thuận; tranhchấpđượcdànxếpvàcông lýđược thực thigiữacácthànhviên trongxãhội–nhữngngườiđượcngầmđịnhphải tuân thủ luậtphápnơihọsống.Chỉmộttronghaiquytắcnàycóthểthắngthế.

Trongbộphimnày,chúngtagặptìnhhuốnghưcấutươngtựvớicácvấnđề sẽ được xem xét trong chương này và chương sau: thứ nhất, niềm tinđược thiết lậpnhư thếnàogiữanhữngngườixa lạ tạimộtngưỡng tâmlý,thôngquacáctiếpxúcvàgiaodịchcólợiíchqualại,khiếnhọtrởthànhbèbạn;thứhai,niềmtinđượcthiếtlậpnhưthếnàotạimộtngưỡngxãhộithôngquacáccơchếkhuyếnkhíchhànhvihợptác, thiênxãhộivàcủngcốluậtphápnhằmđảmbảosựcôngbằng,bìnhđẳngchocáctiếpxúcvàgiaodịch.Sốngtrongxãhộihiệnđạirộnglớn,chúngtacầncảniềmtintâmlývàcáccôngcụxãhộiđểcủngcốniềm tin.Có thểhiểuđượcđiềunày thôngquanghiêncứucáchthứcvậnhànhcủatâmhồnvàcácthểchếxãhội.Suốthàngngànnămqua,khinhữngngườisănbắt-háilượmtrởthànhngườitiêudùng-thươngnhân,hẳnđãcósựxungđộtgiữacáchệthốngnày,thídụ,đạođứccaobồiphảinhườngđườngchođạođứcphápluật,khôngthểnàokhácđược.

TrongbộphimKẻbắnLibertyValance,đạođứccaobồiđượcthểhiệnquahainhânvật,mộttốt,mộtxấu.NhânvậtTomDoniphondotàitửJohnWaynethủvailàmộttaysúngtrungthànhvàtrungthựctuyệtđối,buộclòngphảidùngđếncônglýtheocáchhiểucủamìnhquasứcmạnhcủacâysúnggiắtbênhông.NhânvậtchínhLibertyValancedodiễnviênLeeMarvinthủvailàmộttênđạotặclỗmãng,dơdáyvớinhữnghànhvibấttrị,luônthíchkhiêuchiếnvớidânđịaphươngkhiếnaicũngsợhãivàkhinhbỉ.Đạođứcpháp luật được thể hiện qua nhân vật huyền thoại Ransom Stoddard do

JimmyStewart thủvai.Làmột luật sư,ông luônmongđượcnhìn thấy thịtrấnShinboneyêudấuchuyểntừlãnhđịacủacônglýcaobồithànhvùngđấtthượngtônphápluật.JohnFordmởđầubộphimtừcuốicâuchuyện:đámtang của Doniphon với sự tham dự của ông già Stoddard, giờ đã là mộtthượngnghịsỹnổitiếng,bịcácphóngviênbáochívâyquanhvớicâuhỏitạisaoônglạitrởvềthịtrấnquêhươngđểdựđámtangcủamộttaysúnghếtthời.

Khihọlớnlêntrênvùngđấtnằmngoàitầmkiểmsoátcủaphápluậtnày,StoddardvàDoniphoncósuynghĩkhácbiệtvềcáchthựcthicônglý,mỗingười đều tin rằng kế hoạch của người kia hoặc lỗi thời (khẩu súng củaDoniphon)hoặcngâythơ(phápluậtcủaStoddard).Dùkhácnhau,hoặccóthểlàvìchínhsựkhácnhaunày,họtrởthànhđôibạntrungthành,cảhaiđềutincuốicùngcônglýsẽchiếnthắng.KhiValancetớithịtrấn,hắnchỉtỏratôn trọngDoniphonvìhaingườicùngquanđiểmvềđạođứccaobồi, chorằngđànôngcóthểtựgiảiquyếtmọitranhchấp.Doniphonbahoa,“LibertyValance làgãđànôngmạnhmẽnhấtvùngNamPicketwire–chỉsau tôi.”Song,sựcoithườngcủaValanceđốivớinhữngkẻyếunhưStoddardvàsuynghĩngâythơcủahắnvềsứcmạnhcủaluậtphápđãđiquágiớihạn.Cólần,khibắtgặpStoddardđangdùngbữa tối trongmộtquánăn,Valancemắngmỏ,chếgiễuStoddardvàcuốicùngngángchânngườiphụcvụ,khiếnđồăncủaStoddardrơihếtxuốngsàn.KhiStaddordcốtránhphảiđốiđầuvớihắn,Doniphon bước vào, nhìn chằm chằm vào Valance khiến hắn nổi khùng:“Màymuốnkiếmchuyệnà,Doniphon?”Doniphonvặclạibằnggiọnglènhèkhông thể bắt chước được của John Wayne, “Mày đang giúp tao kiếmchuyện đúng không?” Valance nhượng bộ trước sự thách thức củaDoniphon,vộivàng rờikhỏiquán.“Giờ thìcácanhcho rằng thứgìkhiếnhắnphảibỏđi?”Doniphonđặtcâuhỏitutừ.Câutrảlờiđầymỉamaicủamộtkháchhàngchothấythứđạođứcvẫnđangthốngtrị:“Thứgìư?Đólàbóngmacủaluậtphápvàtrậttựmọclêntừnướcthịtvàkhoaitâynghiền.”

Dù không ngớt bị Valance châm chọc, Stoddard vẫn tin sẽ không cócônglýchừngnàohắnchưabịbắtquảtangđanglàmchuyệnphipháp.KhiDoniphon khuyên, “Anh nên mang theo súng,” Stoddard phản đối, “Tôikhông muốn giết hắn. Tôi chỉ muốn tống hắn vào tù.” Song cuối cùng,Stoddardkhôngthểchịuđựngsựnhạobángđượcnữa,anhquyếtđịnhnghetheolờikhuyêncủaDoniphon,“đâylàviệcriêngcủađànông,”vàtheoanhtahọcbắnsúng.KhiValancetháchthứcStoddardđọsúngtayđôi,kẻngâythơquátựtinđãchấpnhậnmộtcuộcquyếtđấulúcđêmmuộn.Trênmộtconđườngtốiom,haigãđànôngchuẩnbịchiếnđấu.StoddardrunlênvìsợhãitrongkhiValancetỏrakhinhbỉvàchếgiễu.Ạnhbắnphátđầuquácaovàphátsauquáthấp.KhiValancengắmbắn,Stoddardvừarútvũkhívừarunrồibắnbừa,vàValancegụcngã.Hạđượcmộttrongnhữngtaysúngmạnh

nhấtmiềnTây,Stoddardtrởthànhngườihùngcủathịtrấn,mangtheohìnhảnhđótớikinhđôchínhtrịvàtừmộtchínhkháchđịaphươngtrởthànhmộttêntuổilẫylừngtạiThượngviệnHoaKỳ.

Dườngnhưnhưđạođứcphápluậtđãchiếnthắng,theocảnghĩađenvànghĩa bóng, chỉ saumột phát súng. Cuộc xung đột đạo đức đã được giảiquyết.

Nhưngdiễn biến tiếp theo của bộ phimmới thật thú vị. Sau cuộc đấusúng, Stoddard phát hiện ra anh không phải là người đã bắn phát đạn chímạng. Người hạ được Liberty Valance là Tom Doniphon. Biết Stoddardkhôngphải là đối thủ củaValance,Doniphonnấp trong bóng tối, bóp cò,giếtchếtValancevàokhoảnhkhắcquyếtđịnhkhihaingườirútvũkhí.Vớiniềmtinvàođạođứccaobồi,vàolòngtrungthànhvàtìnhbạn,Doniphonđãmangtheobímậtxuốngmồ.Cuốicùng,khiStoddardchomộtnhàbáobiếtsự thật về người đã giết Valance, tờ báo đó quyết định không đăng câuchuyệnvìlýdo,saunàyđãtrởthànhtuyênngônđángnhớnhấttronglịchsửđiệnảnh:“Khihuyềnthoạitrởthànhsựthật,hãynóivềhuyềnthoại.”

TriếtgiaPatrickGrim,ngườikhiếntôichúýtớibộphimnàydướigócđộmộtcâuchuyệnvềxungđộtđạođức,nhậnđịnhcảStoddardvàDoniphonđềuviphạmquytắccủahọ,nhưnghọlàmvậybởiđólàcáchduynhấtđểmộtchuẩnmựcđạođứccóthểthaythếchuẩnmựcđạođứckia.BằngviệcđồngýđọsúngvớiValance,Stoddardchấpnhậnmộtcáchgiảiquyếtxungđộtmàtrướcđâyanhcholàphiphápvàtráiluânlý,khipháthiệnrasựthậtvềngườibắnValance,anhchọnsựimlặngdốitrávàsauđólợidụngdanhtiếngvề lòngdũngcảmkhôngphảidoanhgâydựng.VềphầnDoniphon,anhviphạmchuẩnmựcđạođứccủamìnhvìđãbắnlénValancethayvìmặtđốimặtvớihắn,sauđóanhcòngiấuđisựthậtvềnhữnggìđãthựcsựxảyra,ngầmtánthànhviệcStoddarddùngđạođứccaobồiđểgiúpđạođứcphápluậtthắngthế.Thựcra,cảhaiđềuviphạmcácquytắcđạođứccủachínhhọ,và thật trớ trêu, kẻ duy nhất đúng là LibertyValance thô bỉ. Nhưng cuốicùng,khiShinbonengàycàngphát triển,sựchuyểnđổi từchuẩnmựcđạođứcnàysangchuẩnmựcđạođứckialàtấtyếu,vàtrongbàithuyếtgiảngđạolýnày,tìnhbạnvàlòngtrungthànhđãtạonênsựthayđổi.Chínhtriếtlývềniềmtingiữacáccánhânsẽkhiếnniềmtincủacảxãhộiđơmhoakếttrái.

ThịtrấnShinbonetrongphimtượngtrưngchobấtkìcộngđồngnhỏnàođangquáđộ từcác luật lệphichính thứcsangchính thứcvàxâydựnghệthốngtưpháp.Khicộngđồngcòncódânsốnhỏ,cưdâncóquanhệhọhànghoặcquenbiếtnhauquagiaotiếphàngngày,“luậtlệcaobồi”vẫncòntácdụnggìngiữsựyênbình,đảmbảolòngtinvàổnđịnhxãhội.Nhưngkhicáccộngđồngmởrộngvàdânsốtănglên,sựviphạmcácluậtlệphichínhthứccũngsẽtăngtheocấpsốnhânvàvượtrakhỏitầmkiểmsoát,từđóđặtrayêucầuhình thànhcáccôngcụxãhộinhư luậtpháp, tòaánvàhiếnpháp.Sự

chuyểnđổitừcácluậtlệphichínhthứccủahệthốngcônglýtựpháttrongcácxãhộitiềnhiệnđạisangcácluậtlệchínhthứcphổbiếnởcácquốcgiadânchủhiệnđạilàkếtquảcủasựhìnhthànhvôsốcôngcụxãhộivàthểchếkinhtế.

Sựpháttriểnlòngtingiữacáccánhânvàcáccộngđồnglàsảnphẩmcủacáccảmxúcđạođứctiếnhóavàsựgiaotiếpgiữachúngtavớingườikhác,đặcbiệtbaogồmcáchình thức tươnghỗ, traođổivà thươngmại.Tôixinđưarababằngchứngkếtnốisựtiếnhóavàkinhtếhọcthôngqualòngtinvàthươngmại:đờisốngchínhtrịcủacácloàilinhtrưởng,sựhợptáccủaconngườivàsựgiaothoavănhóa.

***Nềnchínhtrịcủacácloàilinhtrưởng,cảconngườivàkhôngphảicon

người,đềukhônghềxalạđốivớiFransdeWaal.LàGiáosưtâmlýhọctạiĐạihọcEmoryvàGiámđốcTrungtâmKếtnốisốngnghiêncứucaocấpvềsựtiếnhóacủadãnhânvàconngười,DeWaalkhôngchỉgiảngdạytâmlýchínhtrịhọclinhtrưởngmàcònquansátnótừkhuôncửasổlớnchoángầnhếtbứctườngvănphòng,đặtbêntrênmộtchuồngtinhtinhlớn;ôngcũngquansátnóquacáccộngsựngànhlinhtrưởnghọc.Khitôiđếnthămphòngthínghiệmcủaông,DeWaalđangnghiêncứucáchthứccácloàilinhtrưỏnggiảiquyếtxungđột,trừngphạtkẻviphạmvàtậphợptácvớinhau.

DeWaalđangnghiêncứumột trongnhững lĩnhvựckhoahọcgaigócnhất.Yếutốditruyềnquyếtđịnhhànhviconngườitớimứcnàosovớimôitrường;tầmquantrọngcủanótrongviệcđịnhhìnhhànhvicủachúngta;vàởchừngmựcnàocácgeneđượclựachọnvìmụcđíchthíchnghihoặcđượclựachọnsauđóvìmụcđíchkhác(thíchnghihaythíchnghitừtrước)?DeWaalnói,ôngnghetheolờikhuyênđúngđắncủanhàsinhhọctiếnhóalừngdanhGeorgeC.Williams–“tiếnhóalàmộtkháiniệmđặcbiệtvànặngnềchỉnêndùngkhithựcsựcầnthiết.”DeWaalluôncốgắnggiữcânbằnggiữabảnnăngvàtrithứctrongquátrìnhnghiêncứu,nênkhichúngtôingồitrongphòngquan sát baoquanhbằngkính củaông, tôi đãhỏiông tại saoquanđiểmvềtiếnhóacủaônglạikháccácnhàsinhhọctiếnhóakhácđếnvậy.“Đôikhitôinghĩtôiyêuthíchnghiêncứutínhhunghăngcủacácloàilinhtrưởngvìtôilàconthứtưtronggiađìnhcósáuanhemtrai.Tronghầuhếtcác tài liệu, tínhhunghăngđượcxemxétnhưmộtvấnđề cầngiải quyết,trongkhitheokinhnghiệmcủatôi,mộtchúthunghănglàđiềubìnhthườngtronggiaotiếpgiữaconngườivớinhau.”VìDeWaallàngườiHàLan,mộtnước khá đông dân xét theo tiêu chuẩnMỹ, tôi đã hỏi ông về thí nghiệm“vũnglầyhànhvi”nổitiếngkhẳngđịnhmốiquanhệgiữamậtđộdânsốvàtínhhunghăngdonhàphong tụchọcJohnB.Galhoun tiếnhànhvàocuốinhữngnăm1950. “Tôikhông tin các thí nghiệmcủaGalhounngay từ lầnđầutiênđọcchúngvìHàLanlàmộtnướckháđôngdân,vậymàbạnkhông

hềgặpcáchànhvi nhưGalhoun trìnhbày trongnghiên cứucủaông.Khixemxétlạicáctàiliệunhằmphụcvụmộtnghiêncứutoàndiệnvềmậtđộdânsốvà tỷ lệ tộiphạmgiếtngườicủanhiềunước,chúngtôikhôngnhậnthấybất cứmối tươngquannào.Sauđó, chúng tôinhìnvàocác tiểumụcphânloạiquốcgiakhácvàpháthiệnmộtmốiquanhệ–tạikhốiĐôngÂu,tỷlệ tộiphạmgiếtngườiởmứccaonhất trongkhimậtđộdânsố thấpnhất!NướcNgalàmộtthídụ.”

Nhưngmốiliênhệgiữamậtđộdânsốvàtínhhunghăngdườngnhưvẫnđúng vềmặt trực giác, nếu không phải vềmặt khoa học.DeWaal khôngđồngtìnhvớiđiềunày.“Tôisẽchỉrõmối tươngquantrựcgiáchoàntoànngượclại,”ôngnói.“Khisốnggầngũiquanhiềuthếhệ,conngườisẽhìnhthànhcácquytắccưxửđểtránhtínhhunghăngvàbạolựcquámức.Thídụ,ởNhậtBản,HàLan,BangladeshvàmộtsốvùngcủaAnh,dùmậtđộdânsốcao,tỷlệtộiphạmgiếtngườilạikháthấpsovớicácnướccómậtđộdânsốthấpnhưMỹ.Cóthểlậpluậnrằngtạicácnướccómậtđộdânsốthấp,ngườidân được tự do đi lại bất cứ đâu, họ khôngmuốn chính phủ can thiệp vàkhôngthíchquánhiềuluậtlệvàhạnchếvềhànhvi,chonênhọđượcmangsúngvà tựdosửdụngchúnghơn.”Dođó, tạicácnướccómậtđộdânsốthấphoặctrongcácgiađìnhnhỏ,conngườiđồngthờicũngkhôngphảihọccáchgiảiquyếtxungđột.“ĐólàlờibìnhluậncủatôitrongcuốnNềnchínhtrịcủaloàitinhtinh,”DeWaaltiếptục.“Nếubạnsốngtrongmộtcộngđồngnơibạncó thểrađikhixảyraxungđột,bạnsẽkhônghọcđượccáchgiảiquyếtxungđột.Nhưngtạicácvùngđôngdân,nếurađi,bạnsẽlạigặpmộtnhómkháckhôngưabạn.Chonêntạicácvùngnàybạncầnhọccáchthíchnghi.”

QuanđiểmcủaDeWaalcónhiềunéttươngđồngvớinhàvănNgaPyotrKropotkin.TrongcuốnTươnghỗ,điềunàyđãđượcbànđếnởChươngIIvớinộidungtạisaoconngườiđồngnhấttiếnhóavớihànhvihunghăngvàcạnhtranhtànkhốc.Xinnhắclại,DarwinvàHuxley,sinhratạinướcAnhcựckỳbonchen,đãnhấnmạnhsựcạnhtranh,trongkhiKropotkin,sinhratạinướcNga bình quân chủ nghĩa, lại nhấnmạnhmặt hợp tác trong tự nhiên. DeWaal tingiữa chúngcómối liênhệnhấtđịnh. “NgườiHàLan rất có tinhthầnđoànkết.Vì sốngởđịahình thấpdướimựcnướcbiển, họ luônphảichiếnđấuvớitựnhiên.Nếuchúngtasốngtrongcùngmộtthịtrấn,bạnthuộctầnglớpthượnglưucòntôichỉlàmộtngườinôngdânnghèo.Nhưngkhiconđậpvỡbạncũngkhôngthểyênvịtronglâuđàicủamình.Bạnphảixuốngđểcùngtôisửanó.Điềuđótạoramộtxãhộibìnhđẳnghơn.”Liệucáccảmxúcđạođứctiếnhóacủachúngtacóthểbịmôitrườngsốnglàmbiếndạng?“DễthấyđiềunàynếubạnsosánhhệthốngchínhtrịcủaHàLanvớiAnh,”DeWaalnhấnmạnh,“chếđộquânchủởAnhrấtcáchbiệtvớinhândân,nênngườiAnhluôncótháiđộrấtkhácvềtôntitrậttự.Điềuđólàkhôngthểtại

HàLan,nơichínhNữhoàngđôikhicũngmuốnthểhiệnmìnhbìnhthườngnhưmọingười–bằngcáchđạpxechẳnghạn.”

Mộtảotưởngphổbiếnkhácchorằngsựtiếnhóadựatrên“cácgeneíchkỷ”,mộthìnhảnhẩndụđượcRichardDawkinsdùngtrongcuốnsáchcùngtêncủaông.Nhiềungườihiểuđiềunàytheonghĩaquátrìnhtiếnhóathựcsự“vấymáunơichânrăngvàmóngvuốt.”(ChúngtasẽthấytrongChương11,cuốnsáchcủaDawkinslàtácphẩmyêuthíchcủaJeffreySkilling,CEOcủatậpđoànEnron.)Một lầnnữa,DeWaal làngườixé toangbứcmànhoangđườngphủlênsựtiếnhóa.“Tấtnhiên,mộtgenekhôngthể‘íchkỷ’nênđâychỉlàhìnhảnhẩndụ,”ôngbắtđầu.“Bộgeneditruyềncủaconngườiđãtạoramộttâmlýhếtsứcphứctạpgồmlòngtrungthành,sựđoànkết,hợptác,sựvịthathuầntúy–tấtcảđềuthểhiệnởconngười,tinhtinhvàcácđộngvậtxãhộikhác.”Nhưngcácgenekhôngmãhóahànhvimàphụcvụsựsinhtồnvàduytrìnòigiốngcủachủthể.Dođó,dườngnhưquátrìnhtiếnhóađãtạo ra tâm lý íchkỷ.DeWaal thừanhậnđiểmnày,nhưngông lưuý“bêncạnhđó,còncómột tâm lýkhông íchkỷmàvề lâudài sẽcó íchchoconngườivàcác loài linh trưởngxãhộikhácvìchúngtasốngthànhnhómvàtồntạiđượcnhờsựtươngtrợvàhợptác.”

NghiêncứucủaDeWaalđãxácđịnhđượcmôhìnhtiếnhóachonguồngốccủađạođức,vậyconngườicóphải làmộtloàiđộngvậtđạođức?Vàtinhtinhthìsao?“Tôisẽkhônggọitinhtinhlàloàiđộngvậtđạođức.Nhưngtôinghĩchúngcórấtnhiềuyếutốcủacáchànhviđạođức.Cáchgiảithíchcủa tôi là: cáchệ thốngđạođứccủachúng ta sửdụngmột tâm lýcũhơnnhiều.Mộtvàinhàtâmlýhọcđạođứcchorằngchúngtasángtạorađạođứcconngười,nhưngđiềuđókhôngcònđúngnữa.Đạođứcconngườiđượcxâydựngtrênđỉnhmộttâmlýcóthểthấyởcácloàilinhtrưởngkhác.”

Kinhtếhọccủaconngườicũngđượcxâydựngtrênđỉnhmộttâmlýcóthểthấyởcácloàilinhtrưởngkhác.Thídụ,trongcuốnsáchviếtnăm1982,Nềnchínhtrịcủaloàitinhtinh,DeWaalđãmiêutảhànhvicủalũtinhtinhdoôngchămsócnhư“sựtrảcôngtrựctiếpchonhiệmvụđãhoànthành,”vàrút ra kết luận từ tậphợp cácquan sát: “Cuộc sốngbầyđàn của tinh tinhgiốngnhưmột thị trườngcủasứcmạnh, tìnhdục, tìnhyêuthương,sựủnghộ,sựkhôngdungthứvàtháiđộthùđịch.Haiquytắccơbảncủanólà‘ởhiềngặplành’và‘hònbấcnémđi,hònchìnémlại’.”Trongcuốnsáchtiếptheo, Sự hòa giải giữa các loài linh trưởng,DeWaal đã đưa ra các bằngchứngxácthựcchothấytinhtinhvàcácloàilinhtrưởngkhácđềuthểhiệnsựthôngcảmvàđồngcảm–chúnganủinhausaumỗitrậnchiến,đángchúýnhấtlàkiểuômchặthaychoàngtayquavaihếtsứcthânmật.

Giai thoạivề loàidãnhâncũngđượcnhắcđếnnhiều trongcácnghiêncứucủaDeWaal,đángchúýnhấtlàsựviệctìnhcờxảyrangày16tháng8năm1996 tạivườn thúBrookfield,Chicago:mộtcậubéba tuổingã từđộ

caogần6métvàobãiquâykhỉđột.Cúngãlàmcậubébấttỉnh.MộtconkhỉđộtcáitámtuổitênlàBintiJualậptứcbếcậubélên,ẵmcậutronglòngvàvỗvềvàolưngđểcậubìnhtâmtrởlại.“Hànhvinàyđơngiảnchỉlàsựmởrộngcủanhữnggìchúngsẽlàmtrongnộibộloài,”DeWaalkếtluậnvàlưuýôngvẫnthườngquansátđượccáchànhvianủitươngtựtrongphòngthínghiệm.“Chúngtôiđánhgiásựanủibằngcáchđợimộtcuộcchiếntựphátxảyragiữalũtinhtinh,sauđóquansátxemnhữngconngoàicuộccótiếnđếnbênnạnnhânkhông.Nhữngconđứngngoàiquansátthườngsẽđếnômsiếtvàvuốtvebên thuacuộc.Mộtconnonngãnhàokhiđang leo trèovàkêuthétlênlàđiềuhếtsứcbìnhthường.Nósẽlậptứcđượcđồngloạivâyquanh,ômấpvàvỗvề.”

GiảiquyếtxungđộtlàchìakhóachocácmốiquanhệxãhộivàDeWaaltinchắcsaumộtcuộcchiến,loàitinhtinhlùnthườngthựchiệnmộthànhviưathíchcủaconngười–làmtìnhđểgiảnghòa.Thựcra,nhữnghànhvihòagiảinhưvậyrấtphổbiếnđốivớiđasốcácđộngvậtxãhội.Thídụ,cáheovàvoithểhiệnsựthôngcảmvàđồngcảmvớibạnbè.“Voibiếtsửdụngvòivàngà để nâng những đồng loại yếu sức hoặc bị ngã. Chúng cũng phát ranhữngâmthanhđểtrấnannhữngconvoinhỏđanglosợ.Cáheonổitiếngvớiviệccứubạnđồnghànhbằngcáchcắnđứtsợidâylao,kéobạnrakhỏilướikhisabẫy,vàđưanhữngngườibạnốmyếulênmặtnướcđểchúngkhỏichếtngạt.”Cómộtngoại lệđángchúýmàtấtcảnhữngngườiyêuchósẽđánhgiácao:“Mèonhàlànhữngtaythợsănđộclậpnênchúngkhôngcầngiữquanhệtốtvớicácđối thủtiềmnăng.Chúngkhôngsốngtrongxãhộicho-và-nhậncủacácloàilinhtrưởnghoặccácloàimèoxãhộinhưsưtử.”

Cácmốiquanhệcótầmquantrọngđốivớimộtloàiđộngvậtxãhộitớimức động vật có vú, đặc biệt bao gồm con người và các loài linh trưởngkhác,sẽhọccáchkiềmchếtínhhunghăng,giảiquyếtxungđộtvàgiữhòakhíđểbảotoàntìnhbạn.Đóchínhlànềntảngcủalòngtinvàthươngmạitrongmộtnềnkinhtếtraođổi.Thídụ,trongcácnghiêncứuvớitinhtinhvàkhỉmũ,DeWaal cùng các cộng sựnhận thấykhi hai con cùng thựchiệnnhiệmvụnhưngchỉmộtconđượcthưởngmónđồănưathích,nếuconđượcthưởngkhôngchiasẻđồănvớibạnmình,conkiasẽtừchốithamgialàmnhiệmvụ trong tương laivà thểhiệncảmxúc rõ rệtđểbày tỏ tháiđộbấtbình trướcsựbấtcông.Trong thínghiệmkhác,haiconkhỉmũđượchuấnluyệnđểtraođổimỗiviênđágranitelấymộtlátdưachuột,chúngthựchiệnviệctraođổi trong95%thờigian.Nhưngnếumộtconnhậnđượcmộtquảnho–loạihoaquảmàkhỉmũthíchhơndưachuộtnhiều(cũngnhưchúngtacũngvậy)–concònlạisẽchỉhợptáctrong60%thờigian,thậmchíđôikhichúngcòncùngnhau từchối látdưachuột.Trong tìnhhuống thứba,mộtconkhỉnhậnđượcquảnhomàkhôngcầnphảiđổiđá,conkiasẽchỉhợptáctrong20%thờigianvàcólúccòngiậndữtrướckếtquảbấtcôngtớimứcnó

némlátdưachuộtvàongườilàmthínghiệm.HainhànghiêncứulinhtrưởnghọcMarinaGordsvàSylvieThurnheercủaĐạihọcZurich,đãtiếnhànhmộtthínghiệmtươngtựvớikhỉmacaqueđuôidàivànhậnthấykhihaiconkhỉđượchọccáchhợptácvớinhautrongmộtnhiệmvụcầnnỗlựccủacảhaiđểđượcthưởngthứcăn,chúngsẽdễdànglàmlànhsaukhicãivãhơnnhữngconkhôngđượchọccáchhợptáctrongmộtnhiệmvụphốihợp.

Ởđâychúngtathấyđượccơsởcủagiaodịchkinhtếtrongcácloàilinhtrưởnganhem.Nghiêncứu“bảnsao”củaconngườivàquákhứtiếnhóacóthểtiếtlộnhiềuđiềuvềnhữnggìchúngtakỳvọngtrongcáctìnhhuốngxãhội,đặcbiệtbaogồmcácgiaodịchkinhtế.Hànhvicủacácloàilinhtrưởnglàmộtmảnh“hóathạch”đểkhighéplạivớinhau,chúngtahiểuđượccuộcsống từng ra sao trongmôi trường tiếnhóa,vàphảnứng trướccácáp lựctrongquákhứthểhiệnnhưthếnàotronghànhvicủachúngtahômnay.Conngườitiếnhóađểquantâmtớikếtquảtraođổi,nhấtlàsựcôngbằng.SarahBrosnan, cộng sự củaDeWaal tại Đại học Emory, đã nghiên cứu sự bấtcôngtrongcácloàilinhtrưởngkhôngphảingườivớimụcđíchlàmsángtỏsựtiếnhóacủaphảnứngtiêucựcvớicáckếtquảxãhộibấtcông.“Sựghétbấtcôngcóthểthúcđẩycácmốiquanhệhợptáccólợivìnhữngaithấyhọđangnhậnđượcíthơnmộtđồngnghiệpcóthểtìmđồngnghiệpkhácđểhợptáctốthơn,”Brosnannhậnđịnh.Điềunàysẽdẫntớihànhvithiênxãhộivàhợptáctrongnhómmộtcáchtựnhiên–cơsởcủagiaodịchkinhkế–vàsựbàingoạivàtrungthànhcụcbộgiữacácnhóm.Đólàlýdotạisaochúngtathườngtừchối thamgiacáccuộcchơibấtcông–chúngtasẵnsàngtừbỏmối lợi có thể đạt được để tránh phải nhậnmột phần thưởng không côngbằng.Nghĩa là,chúng ta sẵnsàng trảgiáđể trừngphạtnhữngkẻviphạmthươngmạicôngbằng.

Thựcchất,nếuchúngtamởrộngkháiniệm“nềnkinhtế”vàýnghĩacủathươngmại,tấtcảcácloàilinhtrưởngđềutiếnhànhhoạtđộngthươngmạitrongnềnkinhtếxãhộicủachúngvàsửdụngcácloạitiềntệnhưthứcăn,sănsóc,hòagiải,hỗtrợ,tìnhbạn,vàliênminh.Trongquátrìnhnghiêncứu,DeWaalnhận thấy tinh tinh thườngchia sẻ thứcănvớimộtcon tinh tinhkhácchúngtừngsănsócvàkhỉmũcóxuhướngchiasẻthứcăn,sănsócvàhòagiảivớicácđồngloại từngtraođổicácloại“tiền”đóvớichúngtrướcđây.Tương tự, nhà phong tục họcNicolaKoyamavà các cộng sự đã tìmthấymốiliênhệgiữaviệcsănsócqualạivàviệctrởthànhđồngminhxãhộivềsauởloàitinhtinh.Thôngthường,nếucontinhtinhAsănsóccontinhtinhB,vềsauBsẽủnghộAkhiAgiaochiếnvớiđốithủ.Cácnhàkhoahọcđãgiải thích rằng tinh tinhđãvậnđộng sựủnghộvề chính trị thôngquathươngmạivớidựđoánvềcácnhucầutrongtươnglai.Đâythựcchấtlànềnchínhtrịcủaloàilinhtrưởng.

Dođó,chúngtatiếnhóađểtrởthànhcácđộngvậtđạođứcthựcsựchứ

khôngchỉcóđạođứcbềngoài.Chỉgiảvờ làngười tốtchưađủ,bạnphảithựcsựlàngườitốt.Sựtiếnhóađãgiảithíchtạisaovànghiêncứucácloàilinhtrưởngsốnggầnvớiconngườinhấtlàmộtcáchgiúpchúngtahiểuđiềuđóđãxảyranhưthếnào.DùDeWaalthừanhận“chắcchắnlòngvịthacủaconngườivàđộngvậtsinhrakhigiúpđỡcácthànhviêntronggiađìnhvànhữngngườicóthểgiúplạimình,”ôngcũngchỉrõ“việcchorằngtinhtinhhaybấtkỳloàiđộngvậtnàokhácgiúpđồngloạivìmụcđíchđượcđềnđáptrongtươnglaidựatrêngiảđịnhvềkhảnănglênkếhoạchcủachúng,trongkhichưacóbằngchứngvềđiềunày.Cóthểkhẳngđịnhđasốđộngvậtthểhiệnlòngvịthamàkhôngmongđượcđáplại.Theocáchlýgiảinày,sựvịthacủađộngvậtchânthànhhơnphầnlớnsựvịthacủaconngười,vìchúngtaquáhiểunhữnglợiíchcóthểđượcđềnđáp,dođósẽnảysinhcácđộngcơphứctạptínhđếnlợiíchcánhân.”

Mộtlầnnữa,nhưtôiđãlậpluậntừđầucuốnsách,cáccảmxúcđạođứcđạidiệnchophéptínhtoánđượcthựchiệntrongquátrìnhtiếnhóacủacácđặctínhvốnđượcchọnvìchúngtốtchocánhânhoặcchocộngđồng.Cácđộngcơvàmụcđíchđạođứcmàchúngtaquykếtchohànhvivịthacủaconngườichỉ là thứyếuvàpháisinh.Dùngmộtẩndụkhác,chúng tacó“thếchủtâm”(nhưtriếtgiaDanielDennettnói),trongđóchúngtachorằngcáctácnhânkháccómụcđích,vàmụcđíchcủahọcó thể tốthoặcxấu, thiệnhoặcác.Điềunàylạigợiramộtkháiniệmtiếnhóaxahơnvềcănnguyêncủahànhviđạođứcmàcáccảmxúcđạođứctiếnhóađạidiện,ởđóchúngtakhôngchỉgiảđịnhcácthànhviênkháctrongnhómthựcsựcóhoặckhôngcóđạođứcmà chính chúng ta cũng có hoặc không có đạo đức.Nói cáchkhác,sựtiếnhóacủacáchànhviđạođứchoặcvôđạođứccótrướctiên,sựquykếtcủagiátrịđạođứcđếnsau.Chúngtathựcsựlàloàilinhtrưởngđạođức.

***“TụcngữAnhcócâuTintấtcảhayhoàinghitấtcảđềusailầm,”Paul

Zak,GiáosưkinhtếtạiĐạihọcClaremont,bắtđầucâuchuyện.Ôngđangchianhỏnghềnghiệpcủamìnhthànhcácphântửđểnghiêncứucơchếhóahọcthầnkinhcủaniềmtinmàôngchorằngbắtnguồntừchấtoxytocin-mộthoáchấtcótrongcơthểđượcmệnhdanhlà“hocmoncủatìnhyêu”.“Chúngta đều biết niềm tin là yếu tố quan trọng đối với sự thịnh vượng củamỗiquốcgia,nhưngtôimuốnbiếtđiềugìkhiếnhaingườitintưởnglẫnnhau,”Zak giải thích khi chúng tôi tới thămTrung tâmNghiên cứuKinh tế họcThần kinh của ông, nằm nép mình trong khu chung cư Claremont, bangCalifornia.

Zakthựcsựlàconngườicủaoxytocin.Điềuđóhiệnngaytrênbiểnsốxecủaông.Caoráo,đẹp trai,đôivaivuôngvức,vócdángcủangười thườngxuyênrènluyệnthểthao,cơbắprắnchắcvànụcườiấmápcủaZaktoátlên

vẻtincậy.Đượcđàotạovềkinhtếhọctruyềnthống,giữanhữngnăm1990,cácnghiêncứuđãdẫnôngtớimốiquanhệgiữalòngtinvàtăngtrưởngkinhtế.Thídụ,trongmộtnghiêncứuvềlòngtinnăm1996tại42quốcgia,nhữngngườithamgiađãđượchỏibằngtiếngbảnngữ,“Nhìnchung,bạnsẽnóiđasốmọingườiđềuđáng tinhaybạnkhôngquá cẩn trọngkhigiao tiếpvớingườikhác?”Kếtquảthuđượcthậtđadạngvàấntượng.Ởphầnthấpcủathangxếphạng,chỉ3%ngườiBrazilvà5%ngườiPeruđượchỏichorằngcưdânnướchọđángtincậy,sovớitỷlệ65%tạiNaUyvà60%tạiThụyĐiển.ỞgiữathangnàylàHoaKỳvới36%vàAnhvới44%.Cácthứbậcđóvềcơbảnkhông thayđổikhi chúngđượcxếp theo thunhập; lòng tin caoởcácnướcvùngScandianavivàĐôngÁ,thấpởcácnướcNamMỹ,châuPhivàđặcbiệtlàkhốicácnướcxãhộichủnghĩacũ.“Tươngquanđơngiảngiữatỷlệđầutưquốcgia(tổngđầutưtrênGDP)vàlòngtinlàthuậnchiều,”Zakgiải thích, vì thế “khi lòng tin thấp, đầu tư sẽ chậm lại.Mối tương quandươngtươngtựcũngtồntạigiữatăngtrưởngGDPvàlòngtin.”

Các cơ học kinh tế quyết địnhmối quan hệ giữa lòng tin và sự thịnhvượng.Zakgiảithíchnhưsau:

Lòngtintạođiềukiệnthuậnlợichocácgiaodịchbằngcáchgiảmsốyếutốngẫunhiênphảixemxétkhi“tiếnhànhthươngvụ.”Mộtthươngvụđượccộpdấubằngcáibắttaygiữanhữngngườiđứngđầuchỉcóthểxảyrakhicólòngtincaođộ.“Chúngtahợptáctrongthươngvụnày,giờhãyđểcácluậtsưsoạnthảocácđiềukhoảncụthể!”Ngượclại,khilòngtinthấp,đàmphánbịkéodàivàdođósẽtốnkémhơn.Khichiphígiaodịchtăng,sốlượnggiaodịchsẽgiảmkhiếntỷlệđầutưvàtăngtrưởngkinhtếđềugiảm.Lòngtinlàmộttrongnhữngchấtkíchthíchmạnhnhấtđốivớiđầutưvàtăngtrưởngmàcácnhàkinhtếhọcđãkhámphára.Đểtìmhiểutạisaomộtsốnướcnghèotrongkhicácnướckhácgiàucó,điềucốtyếu làphảihiểuđượccơsởcủalòngtingiữacáccánhân.

Cólẽđâylàlýdotạisaocácnướccómứcđộtincậytổngquátcaohơnsẽcóthunhậptrênthịtrườngchứngkhoáncaohơn.Từnghiêncứunàyvànhiềunghiêncứukhác,Zakkết luậnđểmộtquốcgia thịnhvượng, tấtyếuphảitốiđahóasốtươngtácxãhộitíchcựcgiữacácthànhviênnhằmthúcđẩysựtintưởnglẫnnhau.

DanhsáchcáctươngtácxãhộitíchcựcđượcxácđịnhtrongnghiêncứucủaZaksẽkhôngkhiếnnhữngngười,đangsốngdướithểchếdânchủvớithịtrường tươngđối tựdo,phảingạcnhiênchútnào:bảovệcácquyền tựdocôngdân, tựdobáochí, tựdohộihọp, tựdođi lại (đườngsávàcơsởhạtầngantoàn),tựdoliênlạc(hệthốngđiệnthoạiđảmbảo),hệthốnggiáodụcđạichúng,hệthốngngânhàngđángtincậy,đồngtiềnổnđịnh,vàđặcbiệtlàtựdothươngmại.Thậmchíôngđãtìmramốiquanhệgiữamôitrườngsạchvàlòngtin,theođóngườidânsốngtạicácnướcbịônhiễmmôitrườngsẽcó

mứctácnhânđốikhángestrogencao,làmgiảmoxytocin,dođócảmgiáctintưởngcủahọcũngsẽgiảmtheo.Zakcònướctínhđượcmứcđộảnhhưởngcủalòngtintớisựkhácbiệtvềmứcsống,kếtquảchothấy“tỷlệngườidântrongmộtquốcgiacảmthấyngườixungquanhđángtintưởngtănglên15%sẽlàmthunhậpbìnhquânđầungườitănglên1%mỗinămsauđó.”Thídụ,mứctănglòngtinởMỹtừ36%lên51%sẽlàmtăngthunhậpbìnhquâncủamỗingườiđànông,phụnữvàtrẻemtrongnướclên400đô-lamộtnăm,hay30.000đô-lasuốtđời.Quảthật,lòngtincóíchlợitàichính.

MốiquanhệgiữatươngtácxãhộivàlòngtincũngcóthểquansátđượctrongphòngthínghiệmquatròchơiTìnhthếlưỡngnancủangườitù.Theokịchbản,haingườichơisẽgiả làmtùnhânbịbắtvìphạmtội.Mỗingườinhậnđượccácđềnghịđộclậpvàcảhaiđềuchorằngngườikiacũngđượcđốixửtươngtự.Giảsửbạnthamgiatròchơi,đâylàcáclựachọn:(1)Nếubạnvàđồngbọnhợp tác,mỗingười sẽ lĩnhmộtnăm tù; (2)Nếubạn thúnhậncảhaiphạmtội,bạnđược thacònđồngbọn lĩnhbanămtù; (3)Nếuđồngbọnthútộivàbạnimlặng,bạnsẽlĩnhbanămtùcònanhtađượctha;(4)Nếucảhaicùngthútội,mỗingườisẽlĩnhhainămtù.Nếuphảnbộiđồngbọnvànhậntội,cóthểbạnsẽđượcthahoặclĩnhhainămtù,tùythuộccâutrảlờicủaanhta.Nếuhợptácvàgiữimlặng,bạnsẽnhậnmộthoặcbanămtù,cũngtùythuộcphảnứngcủađồngbọn.Dođó,lựachọnlogicsẽlàphảnbội.Tấtnhiên,anhtadễcótínhtoángiốngbạn,nghĩalàcũngsẽphảnbội,vìthếchắcchắnbạnsẽlĩnhítnhấthainămtù.Tuynhiên,cũngcóthểanhtacóchiếnthuậtgiốngbạnvànhậnrahaingườinênhợptác.Nhưngtheocáchlýluậncủaanhta,cóthểanhtasẽphảnbộivớihivọngbạnhợptácvìchorằnganhtacũngsẽhợptác,giúpanhtathoáttrongkhibạnlĩnhbanămtù.Đâylàlýdotạisaonóđượcgọilàtìnhthếlưỡngnan.

Khitròchơichỉdiễnratrongmộthiệp,thôngthườngcảhaisẽcùngphảnbội.Ngaycảkhitròchơidiễnravớisốhiệpcốđịnh,lựachọnphảnbộivẫnphổbiếnbởimỗingườiđềunhậnthấyngườikiacóthểsẽphảnbộiởhiệpcuốicùng,điềunày thôi thúchọphảnbộiởhiệpápchót,khiếnngườikiaphải phảnbội sớmhơnmột hiệp và cứ thế chođếnkhi cả hai quyết địnhphảnbội ngay từhiệpđầu tiên.Tuynhiên, khi trò chơi được tổ chứcgầngiốngthựctếvớisốhiệpkhôngxácđịnh–giốngnhưtrongquátrìnhđàmphán,sốvòngthườngkhôngđượcbiếttrước–cảhaingườichơisẽtheodõiđộngtháicủangườikiahếthiệpnàysanghiệpkhácvàsựhợptácsẽthắngthế.Lặp lại thí nghiệmnày nhiều lần cho thấy chiến thuật tốt nhất là “ănmiếngtrảmiếng”vàkhôngphảnbộitừđầu.Cáchcólợinhấtchobảnthânvề lâudài làbắtđầubằngsự tin tưởngvàhợp tác; sauđó làm theo tất cảnhữnggìbạncùngchơi làm.TrongcáccuộcchơiTình thế lưỡngnancủangười tù,chiến thuậtchiến thắngđượcgọi là“chắcănnhưngcôngbằng”:hợptácvớinhữngngườithiệnchí,hợptácsaukhicùngphảnbội,khônghợp

tácvớinhữngngười luônphảnbộivàphảnbộinhữngngười luônhợp tác(haynhữnggãkhờ).Tìnhthếlưỡngnancủanhiềungườilàmôphỏnggầnthựctếhơncủatròchơinày,trongđómộtngườichơisẽtươngtácvớimộtsốngườichơikhácvàcóđiềukiệnchiasẻcáctrảinghiệmvớinhau,từđócócơ hội thiết lập lòng tin. Cuối cùng, nguyên tắc Tình thế lưỡng nan củangườitùđãđượcápdụngvàothựctếtrongcáccuộcđàmphánkinhdoanh,tranhchấphônnhânvàcácchiến lược trongchiến tranh lạnh.Dườngnhưtrong cả thế giớimôphỏng củamáy tính và thế giới thực, hợp tác vẫn làchiếnlượcchủyếu.

Trongmộtthínghiệmvềsựhợptáccóliênquan,cácnhàkhoahọctraochochínngườichơimỗingười5đô-la.Nếucótừnămngườitrởlênhợptácbằngcáchbỏ5đô-la củahọvàomột chiếchộp, cảnhómsẽđược thưởngmỗingười10đô-la.Dùhợptácđemlạilợiích(bạnsẽcó10đô-lathayvì5đô-la)songphảnbộicòncólợihơn(bạnsẽcó15đô-lathayvì5đô-la),miễnlàvẫncóítnhấtnămngườikhácđồngýgóptiền.Kếtquảthuđược rất lẫn lộn, nhiều nhóm không đạt tối thiểu năm người đóng góp vìkhôngaimuốnhợptác.Sauđó,cácnhàkhoahọcthêmvàothínghiệmmộtbước:thànhviêncủamộtsốnhómcócơhộithảoluậnchiếnthuậttrướckhichơi.Vớicácnhómcótươngtáctrướckhichơi,trungbìnhcótớitámngườiđồngýgóptiềnvà100%cácnhómnàynhậnđượcphầnthưởngchosựhợptác.Trongkhiđó,chỉ60%cácnhómkhôngtươngtáctrướckhichơinhậnđượcphầnthưởngnày.Trongmộtthínghiệmtươngtựvềcáctìnhthếlưỡngnanxãhội,nhàtâmlýhọcRobynDawesnhậnthấycácnhómcócơhộigiaotiếptrựcdiệnsẽdễhợptáchơn.“Ngườithắngthếkhôngphảilàcácnhómđã thành côngmà chính là các cá nhân có xu hướng hình thành nên cácnhómđó,”Daweskếtluận.

Các tình thế lưỡng nan này được giải quyết tại vùng não bộ nào? SửdụngTìnhthếlưỡngnancủangười tù trongkhi tiếnhànhquétnãocủa36đốitượngbằngmáyfMRI,JamesRillingvàcáccộngsựtạiĐạihọcEmorynhậnthấyởnhữngngườihợptác,cácvùngnãosánglêncũnglàcácvùnghoạthóatrướccáckíchthíchnhưmóntrángmiệng,tiền,cocaine,vàkhuônmặtđẹp.Đặcbiệt, các tếbào thầnkinhphảnứngmạnhnhất làcác tếbàogiàudopamineởvùngvânbụngtrướcthuộcnãogiữa–trungkhucủaniềmvui thích.Đángchúý,nhữngngườihợptáccócảmgiáctin tưởngvàthânthiếtvớinhữngngườicùngchínhkiến.

Cácpháthiệnnàycóýnghĩatrongmôhìnhtiếnhóanơicácquytắccưxửkhôngchínhthứcvàbấtthànhvănđượcpháttriểngiữanhữngbầyngườisăn bắt-hái lượmnhỏvì quen biết tất cả nhữngngười chơi khác trong tròchơisẽdẫnđếnsựtiếnhóacủahợptác.Sựthúcđẩytâmlýđểhìnhthànhcácmốiquanhệvàkhốiliênminhcònsâusắchơnvìnónằmdướitìnhcảmđạođứcvềlòngtin;vàthươngmạilàmộttrunggianhiệuquảgiúptạoracác

mốiquanhệ tin tưởngvàhình thànhsựgắnkếtvớinhữngngườiđáng tincậykhác.Mộtlầnnữatôinhắclạiđểcủngcốluậnđiểmnày:giảlàmngườihợptácchưađủvìquathờigianvàvớikinhnghiệm,nhữngkẻdốitrásẽlộtẩy.Bạnthựcsựphải tinrằngbạnlàngườihợptác,vàkhôngcócáchnàogiúpbạntinchắchơnlàthựcsựtrởthànhngườihợptác.Hãytinvànghiêmtúc với nó.NhưYogiBerra từng nói: “Luôn đến dự đám tang của ngườikhác;nếukhôngsẽchẳngaiđếndựđámtangcủabạn.”

Từhànhviđếnbộnãovàdòngmáu,cơsởphântửcủalòngtinbắtđầutừmức cơbản nhất của quanhệ conngười.Trong cuốnTại sao chúng tayêu, nhà nhân loại họcHelenFisher đã phân biệt giữa hammuốn và tìnhyêu.Theobà,hammuốnđượctăngcườngnhờdopamine,loạihormonethầnkinhdovùngdướiđồinãosinhra,cóliênhệtrựctiếpvớisựthưởngcôngvàniềm vui thích. Fisher chỉ rõ dopamine cũng kích thích sự giải phóngtestosterone,loạihormoneđiềukhiểnhammuốntìnhdục,liênquantớimộtyếu tố tối cần thiết trong cácmối quan hệ của con người – sự khao khátngười khác.Ngược lại, tìnhyêu là cảmxúcgắnbóđượcoxytocinhỗ trợ.Hormonenàyđược tổnghợp tạivùngdướiđồinãovàđược tuyếnyên tiếtvàomáu.Ởphụnữ,oxytocinkíchthíchtửcungcothắtkhisinhnở,giúptiếtsữavàtạonêntìnhmẫutửgắnkết.Ởcảnamvànữ,oxytocingiatăngkhigiaohợpvà tăngvọt tại thờiđiểmcựckhoái, vì thếnóđóngvai tròquantrọngđốivớisựkếtđôi,mộtsựthíchnghitiếnhóanhằmđảmbảohaingườisẽởbênnhaulâudàiđểchămsócđứatrẻsơsinh.Thídụ,cácloàisốngmộtvợmộtchồngsẽtiếtnhiềuoxytocinkhigiaohợphơncácloàiquầnhôn.

Bâygiờchúngtahãytrởlạixemxétmốiquanhệgiữalòngtin,thươngmạivàoxytocin,cùngvớigiảthuyếtcủaPaulZakchorằnggiữachúngcómốiliênquantrựctiếp.“Oxytocinvàtestosteronelàhainhánhcủahệthốngtin tưởng-nghi ngờ; trong suốt cuộc đời, chúng ta luôn cân bằng giữa cácmứcđộcủalòngtinvàsựhoàinghi,”Zakgiảithíchkhithuậtlạimộtsốthínghiệmôngvà cả nhómđã tiến hành tại trung tâm.Thí dụ, trongmột thínghiệm,Zaknhậnthấyoxytocingiatăng“khimộtngườiquansátthấyaiđótintưởnghọ.”Thựcchất,ngoài2%dânsốmắcbệnhxãhội,thìmộtngườibấtkỳkhicóniềmtintưởng,bộnãochắcchắnsẽgiảiphóngoxytocin.Dùđiềunàyxảyraởcảhaigiới,Zakpháthiện,“khilượngoxytocinởphụnữgiatăng,họcóxuhướngtươnghỗnhiềuhơnnamgiới.Namgiớinhạycảmvớisựviphạmchuẩnmựcxãhộihơn,khicácchuẩnmựcbịphávỡlượngtestosteroneởnamgiớisẽgiatăngkhôngtươngxứng.Phụnữkhôngthíchbịnghingờnhưnghọkhôngcămghétvàphảnứngdữdộinhưnamgiới,điềunàyliênquanđếntestosterone.”

Oxytocinliênquanchặtchẽtớisựgắnkết,trongkhitestosteronecómốiquanhệmậtthiếtvớisựcủngcốcácchuẩnmựcxãhội(điềunàylýgiảitạisaonhiềunamgiớichọnnghềnghiệpthuộclĩnhvựcquânsựhoặcthựcthi

phápluật).Trongcáctròchơitraođổi,ngườichơicànghànhđộngđángtincậy,sốtiềnđượcgiaodịchcànglớnvàlượngoxytocinbộnãogiảiphóngracàngnhiều.KhiZakhỏinhữngngườichơi tại saohọđónggópnhiều tiềnđếnvậy,họtrảlời“chỉvìcảmthấynhưthếlàđúng.”Cáccảmxúcđạođứcchiphốihànhviconngười,ngaycảkhisựtínhtoánđạođứcẩndướicảmxúclàvôhình.

Nhữngngười hoài nghi có thể đặtmột câu hỏi rất hợp lý: oxytocin lànguyên nhân hay kết quả của lòng tin? “Để trả lời câu hỏi đó,” Zak nói,“chúngtôitạoramộttìnhhuốngthínghiệm.Thayvìđểcácđốitượngtùyýtintưởngvàomộtngườibấtkỳ,chúngtôiyêucầuhọrútngẫunhiênmộttráibóngbàntừmộtchiếchộpđểxácđịnhsốtiềnhọđượcchohayđượcnhận.Trongcáctrườnghợpnày,mứcoxytocinkhôngthayđổiđángkể.”Đểhiểusựhợptácvàtintưởnggiảiphóngoxytocinhaysựgiatăngoxytocindẫntớisựhợptácvàtintưởng,Zaktruyềnoxytocinvàonãocủacácđốitượngquamộtloạithuốcxịtmũinhanhchóngđượccơthểhấpthu,ôngnhậnthấynókhiếnhọhànhđộnghợptáchơn.

Zak đã dẫn thêm rất nhiều bằng chứng để củng cố cho luận điểm củamình.Lòngtinvàhạnhphúc:Nhữngngườibiếttinvàđángtinthườngsốnghạnhphúchơn.Lòngtinvàxúcgiác:Chúngtađềubiếtcảmgiácdễchịukhiđượcngườikhácchạmvàocơthể,vì thếZakđãtiếnhànhmộtthínghiệmtrongđónhữngngườithamgiađượcmộtnhàtrịliệumát-xachuyênnghiệpxoabóp.Kếtquảchothấynhữngngườiđượcxoabópcótínhiệutintưởngcaogấp2,5lầnsovớinhữngngườicònlại.Lòngtinvàkhứugiác:Oxytocincũngcóthểđượcmùivịđiềuchỉnh,Zakgợimởvàlưuýsựtồntạicủacáccơquanthụcảmoxytocintrênhànhkhứugiác.Ôngdẫnmộtthínghiệmchothấymùicủađứatrẻsơsinhkíchthíchsựgiảiphóngoxytocinvàcảmgiácgắnkếtmạnhmẽởngườimẹ.Lòngtinvàsựthờơ:Nhữngconvậtbịlạmdụnghoặcbịbỏrơingaysaukhisinhsẽgặpvấnđềvớicácvùngnãocócơquanthụcảmoxytocinkhiếnchúngtrởnênlãnhđạm,kémhòađồngvàủrũ.KếtquảtừnghiêncứucủaZakcóýnghĩarấtsâusắc.“Oxytocinlàchấtkeodínhcủaxãhội.Nógiữchúngtagầnnhauđểhìnhthànhnềnvănminh.Nếukhôngcóthứgìtrongđầuchỉrõchúngtanênvàkhôngnêntinngườinào,sẽkhôngbaogiờcónềnvănminh.Conngườilàmộtloàiđộngvậtxãhộivàcầncóbộcảmbiếnlòngtintrongđầu.”

CácpháthiệnmớicủaZakvềoxytocinđãđirấtsâuvàocănnguyêntiếnhóacủađạođức:vaitròcủakẻáctrongxãhội.Trongcuốnsáchtrước,KhoahọcvềThiệnvàÁc,tôiđãkếtluậncáiácsinhratừbảntínhđượcsắpđặtđốingẫu của con người – ngoài tin tưởng, hợp tác, vị tha, chúng ta còn hoàinghi,bonchen,íchkỷ.Độnglựctiếnhóagiúpchúngtahòanhãvớibạnbètrongnhómđồngthờicũnglàmnảysinhtínhcụcbộvàbàingoạikhiđốixửvớinhữngngười lạngoàinhóm.Zakcònđưamôhình tiếnhóađixahơn,

khôngchỉnhìnthấysựtiềmẩncủacáiáctrongmỗichúngta,ôngcònnhìnthấysựdịthườngcủacáiácẩnnáutrong2%dânsốmắcbệnhxãhội.Trongkhicácnghiêncứuchothấysốngườimắccácbệnhxãhộichiếmtừ3-4%ởnamgiớivàíthơn1%ởnữgiới,ngườitachorằnghọchiếmtới20%sốtùnhânMỹvàkhoảng33-80%sốtộiphạmthườngxuyên.Nóichung,nhữngngườinàycóthểchiếmtớimộtnửasốtộiphạmởMỹ.

Trongcác thínghiệmtròchơixãhội,Zak thường thấykhoảng2%đốitượngkhôngphảnứngvớioxytocinhaycác tínhiệuxãhộikhuyếnkhíchlòngtinvàhợptáckhác.“Nhữngngườinàymắcchứngloạnchứcnănggiảiphóngoxytocinvàgặpkhókhăntrongviệcgắnkếtvớingườikhác.”Thayvìcoiđâyđơnthuầnlàmộtsựcốsinhhọccủamạnglướinãobộ,Zaknghĩtớinhữnglýdothíchnghitiếnhóaẩnsauđó.“Từgócđộtiếnhóa,loạingườinàyhết sứccần thiếtvìhọđiềuchỉnhsựcânbằngsinh lý tốiưugiữacácmứctintưởngvàhoàinghi.Khôngcónhữngngườicựckỳíchkỷnày,conngườicólẽđãtiếnhóathànhmộtloàicólòngtintuyệtđối.Khiđó,chúngtasẽdễbịtổnthươngtrướcsựxâmphạmcủanhữngkẻlợidụngbảntínhcảtinnày.”Biết tôiquantâmtới loàicựđàvàthườngxuyêntớiGalápagos,Zaknhắctớiloàivậtnàyvàmộtsốloàikhácđãtiếnhóamàkhôngtiếpxúcvớitổtiênconngườihaybấtkìloàinàokhác,dođóchúnghoàntoànkhôngsợngười. Thí dụ, bạn có thể tiến thẳng tới trướcmặt chúng để chụp ảnh từkhoảngcáchvàibướcchân,vàtrongcácthếkỷtrướckhivấnđềmôitrườngchưabứcthiết,cácthủythủdễdàngkiếmthứcăntươisốngmiễnphí.“2%nhữngkẻsănbắtđồngloạivôđiềukiệnkhiếncácsinhvậtcònlạiphảicảnhgiác,cảvớitưcáchcánhânvàgiốngloài,”ôngkếtluận.

Đểchứngminhđiềunày,Zakdẫnratrườnghợpmộtphụnữmắcchứngrốiloạngenehiếmgặpgâyvôihóavàliệthạchhạnhnhân.Ônglưuý,“hạchhạnhnhânlàmụctiêuđầutiêncủaoxytocintrongnãobộ,cóchứcnăngduytrìsựcânbằnggiữatintưởngvàhoàinghi.Ngườiphụnữnàygặpkhókhăntrongviệcđọcđộ tincậy trênkhuônmặtngườikhác,hấp tấpkhi raquyếtđịnh,vàrấtkémvềmặttiềnbạc.CôcóchỉsốIQbìnhthườngnhưngluôntrởthànhmụctiêucủanhữngkẻcơhộivôliêmsỉbiếtđượctínhcảtintuyệtđốicủacôvàlừatiềncô.”RalphAdolpstạiHọcviệncôngnghệCaliforniađãkiểmtracáckhiếmkhuyếtkháccủangườiphụnữnàyvàpháthiệncôkhôngthểnhậnranỗisợhãitrênkhuônmặtngườikhác.TheonhàtâmlýhọcPaulEkman,khibạnnhìnvàokhuônmặtmộtngười,đôimắtsẽnhanhchóngquétquanhđểthuthậptínhiệuvàdữliệuvềnhữngbiểuhiệncảmxúcvốnđãtiếnhóađểtrởnênphổbiếnvàcóthểnhậnbiếtđược.Ngượclại,ngườiphụnữbịliệt hạch hạnh nhân nhìn chằm chằm vào khuôn mặt người khác nhưngkhôngquétchitiếtnênkhôngthểđánhgiáđượccảmxúc.Trongcáctươngtác xã hội, hầu hết chúng ta đều duy trì sự cân bằng giữa niềm tin (dooxytocinđiềuchỉnh)vànỗisợhãi(doepinephrine,norepinephrinevàmộtsố

hormonegâycăngthẳngkhácđiềuchỉnh),nhanhchóngthíchnghimộtcáchvôthứcvớimôitrườngvàconngườixungquanh.Nhưngkhicânbằngđóbịphávỡ,bộcảmbiếnniềmtincủachúngtacũngvỡtheo.

Zakbổsungvàothídụnàymộtnghiêncứutoàndiệnvềphảnứngcảmxúccủaconngườitrướcsựviphạmcácchuẩnmựcxãhộivềhợptác.“Nếubịngườikhácxửtệ,chúngtarấtdễcóhànhvikíchđộng,”ôngnhắctớiviệcchúngtathườngrượttheochiếcxeđãlàmmìnhdừnggấpgiữađườngchỉđểthểhiệnnỗibựctứcbằngmộtdấutay.“Tạisaophảiphíthờigianlàmđiềuđó?Vìkẻngớngẩnấycầnbiếtkhôngđượcđốixửvớingườikhácnhưthế!”Zak cười lớn khi tôi nhận xét đàn ông thường làmvậy hơn. “Nghiên cứutrongphòngthínghiệmchothấyvềmặtsinhlý,namgiớinhạycảmvớisựviphạmcácchuẩnmựcxãhộihơnphụnữ.Trongcácthínghiệmchúngtôiđãtiếnhành,mộtngườiđànôngcàngbịnghingờ(trongtròchơivềlòngtin)sẽtiếtracàngnhiềudyhidrotestosterone(mộtđồngvịoctanecủatestosterone).“Tấtnhiên,phụnữcũngkhôngưasựviphạmcácchuẩnmựcxãhộinhưnghọkhôngcămghétvàphảnứngbằngbạolựcnhưnamgiới,nhấtlàcácnamthanhniêncótestosteronecao.Đànôngthậmchícóthểvỡòavìsungsướng– hoặc ít nhất khu vực liên quan tới sự thưởng công của họ cũng bị kíchthích–khihọtrừngphạtđượcmộtkẻviphạmchuẩnmực,vìhìnhảnhquétnãochothấysựhoạtđộngmạnhmẽcủatrungkhuthưởngcôngNAccđượcbơmđầydopamine(tôiđãđềcậptớivùngnãobộnàytrongChương6).

***MôhìnhcủaZakphùhợpvớimôhìnhcủatôi:chúngtađãtiếnhóacảm

giácbẩmsinhvềcáiđúngvàcáisaithểhiệnthôngquacáccảmxúctiếnhóa,vàthươngmạitựdolàmộtyếutốkhôngthểthiếuđểphávỡnhữngràocảncụcbộhạnchếlòngtin.Thậtvậy,cácgiaodịchkinhtếcóthểxảyravớisựcanthiệptốithiểutừtrênxuống.Bóngđencưỡngchế–gợiracáchìnhphạttiềmtàngdànhchosựviphạmcácchuẩnmựcxãhội–làtấtcảnhữnggìcầnthiếtchođasốmọingườitrongđasốtìnhhuốngđểbôitrơnbánhxethươngmại.Thídụ,hìnhảnhcủacơquanthựcthiphápluậtđượcđặthaibênđườngcao tốcđãđóng tốtvai tròcủamộtbóngđencưỡngchế,khiếncác tay láiphảigiảmtốcđộkhôngphảivìhọnghĩđólàmộtcơquanthậtmàvìnónhắcnhởhọvềluậtpháp.

Thươngmạikhiếnconngườicảtinvàđángtinhơn,điềunàykhiếnhọsẵnsàngtraođổihơn,nhờđólòngtinlạiđượccủngcố…Tấtcảtạothànhmộtvòngtròntựvậnđộnggiữalòngtin,thươngmại,tựdovàthịnhvượng.Mỗinăm,QuỹDisảnxuấttrìnhmộtbáocáovềtìnhhìnhtựdokinhtếtrênkhắp thế giới và thật đáng lưu tâmkhi quan sátmối tươngquangiữa cácmứcđộcủanóvớicácsốliệucủaZakvềlòngtinquốcgia:

1. 1.Hệsốtươngquangiữatựdokinhtếvàlòngtin=0,31

2. 2.HệsốtươngquangiữatựdokinhtếvàGDPbìnhquânđầungười=0,74

3. 3.HệsốtươngquangiữalòngtinvàGDPbìnhquânđầungười=0,46

Nhữngconsốnàychothấytươngquangiữaniềmtinvàtựdokinhtếlàrấtchặtchẽ,nhưngđãẩnđikhiGDPbìnhquânđầungườiđượcthêmvàonhưmộtbiếnđiềuchỉnh,dođónhữngmôitrườngtạoraniềmtincaocũngsẽcótựdokinhtếcao.Đồngthời,cầnghinhớsựgiatăngtrongGDPbìnhquânđầungườisẽcủngcốniềmtin,vàsựgiatăngcủaniềmtinsẽnângcaoGDPtrênđầungười,nênmộtlầnnữachúngtanhậnthấyvòngphảnhồitíchcựcchiphốicảhệthống.

Mộtmốiliênhệtiếnhóakhácgiữalòngtinvàthươngmạicóthểquansát được trongmột thí nghiệm hai phần về hợp tác và dối trá được DanChiappevàcáccộngsựtạiĐạihọcbangCalifornia,LongBeachtiếnhành.Trong thínghiệm thứnhất,nhữngngười thamgiađượcyêucầuphân loạimộtsốđốitượngthànhdốitrá,hợptáchoặckhôngthuộccảhailoạinàydựatrênbảnmiêutảcáchhọứngxửtrongmộtcuộctraođổi,thídụvaymượnvàtrảhoặckhôngtrảlạitiền.Saukhiđọcbảnmiêutả,nhữngngườithamgiasẽđánh giámức độ quan trọng của việc ghi nhớ từng đối tượng theo thangđiểmbảy.Trongthínghiệmthứhai,nhữngngười thamgiacũngphânloạitheo thang điểm bảy nhưng lần này họ được nhìn ảnh chân dung các đốitượngvàthựchiệnmộtbàikiểmtranhậnmặt.Thínghiệmđầutiênchothấynhữngkẻdốitráđượcđánhgiácầnphảighinhớhơnnhữngngườihợptác–nhấtlàkhiliênquanđếnnhiềutiềnbạchơn–vànhữngngườihợptácquantrọng hơn những người trung lập. Thí nghiệm thứ hai chỉ rõ chân dungnhữngkẻdốitráđượcnhìnvàghinhớlâuhơn.

Tạisaolạinhưvậy?Nhìntừgócđộkinhtếhọctiếnhóanhữngkẻdốitrá– giống như 2%dân số thường phá vỡ các quy tắc xã hội – khiến nhữngngườihợp tácphải luôncảnhgiác,nênkhảnăngphânbiệtgiữadối trávàhợp táccóýnghĩa sốngcòn.NhưChiappeđãgiải thích, “Nếucácyếu tốngangbằngnhau,việcbiếtmộtngườiđãhợptáccóthểkhôngnóilênnhiềuđiềuvềtínhcáchcủangườiđó.Biếtngườiđóđãdốitrácóthểxácđánghơnvìkẻdốitráphảitỏrađángtinvàvìthếcóthểsẽphảihợptácnhiềuhơn.”Thựcchất,đasốmọingườitạiđasốthờiđiểmvàtrongđasốhoàncảnhđềucótínhhợptác,nênviệctậptrungghinhớcácchitiếtnhưkhuônmặthọsẽrấttốnbộnhớthầnkinh.Ngượclại,nhữngkẻdốitráchỉlàmộtnhómnhỏ,sựviphạmcácchuẩnmựcxãhộicủahọnổilênnhưnhữnghiệntượngngoạilệvàcầnđượcnhắcnhởchocácgiaodịchtươnglai.Cácnghiêncứuvềtrínhớđãchứngtỏchúngtacóxuhướngnhớnhữngsựkiệnbất thườnghơnnhững sựkiệnbình thường.Phát hiệnnày cũng cho thấy chúng ta sẽ nhớ

nhữngngườihợptáchơnnhữngngườitrunglập.Điềunàycũngcóýnghĩanềunhìnnhậntầmquantrọngcủacácgiaokếtxãhộitừgócđộtiếnhóa,vìđộdốccủakýứcvềnhữngloạingườitừlừadốiđếnhợptácvàtrunglậpsẽthíchnghi trongsựđiềuchỉnhcácmốiquanhệxãhội thuộcmọihìnhtháigiaodịchgiữaconngười,nhấtlàgiaodịchkinhtế.

Nếulờigiảithíchnàyđúng,hẳnphảicónhữngmạnglướithầnkinhliênquan tới sự hợp tác trongmột nhiệmvụ trao đổi.Quả đúngnhưvậy, nhàkinh tếhọc thầnkinhKevinMcCabe tạiĐạihọcGeorgeMasoncùngcáccộngsựđãtiếnhànhmộtnghiêncứuquétnãobằngmáyfMRItrêncácđốitượng thamgia trò chơi “tin tưởngvà tươnghỗ”vớingườikháchoặcvớimáy tính.Nhómnghiêncứunhận thấyởnhữngngườichơi thểhiệnsự tintưởngvàhợptác,khuvựcBrodmann10,liênquantớiviệcđọcýđịnhcủangườikhácvàhệviền,liênquantớiviệcxửlýcảmxúcsẽhoạtđộngtíchcựchơn.Đángchúý,sựhoạthóanàykhôngdiễnraởnãobộcủanhữngngườichơivớimáytínhhoặcchơinhữngtròchơikhôngcótínhhợptác.Điềunàyđặcbiệtcóýnghĩađốivớimộtloàilinhtrưởngđãtiếnhóacáccảmxúcđạođứcđểđiềuchỉnhcáchànhvithiênxãhội.

***Kinhtếhọctiếnhóachorằng,thayvìnghĩnềnvănhóanhânloạibịcác

thểchếkinhtếvàgiátrịcánhânkhácbiệtchiacắt,chúngtanênnghĩvềnónhưbảnchấttiếnhóacủaconngười–chínhbảnchấtnàyđãtạoramộtloạtthểchếvàgiátrịcốtlõi,vớimộtsốchitiếtdịbiệtởcácnềnvănhóakhácnhau.Theocáchhiểunày, conngườikinh tếvẫn tồn tại, nhưngdướimộthìnhtháiđãbiếnđổi:conngườikinhtếtiếnhóa.

Đểkiểmtracáchlýgiảinày,suốtmộtphầntưthếkỷqua,hàngtrămthínghiệmkinhtếhọchànhviđãđượctiếnhànhtạihàngchụcquốcgiatrênthếgiới,baogồmcả15bộtộcbảnxứítngười.LấyTròchơiTốihậuthưlàmthídụ,trongtròchơinày,mộtngườisẽđềxuấtcáchchiamộtsốtiềnvàngườikiacó thểchấpnhậnhoặc từchốiđềxuấtnày.TrongkhingườiMỹ trongmộtđấtnướccódâncưkháthuầnnhấtvềtàichính,thườngđềnghịvàchấpnhậntỷlệphânchiakhoảng70-30;tỷlệtrungbìnhởcácbộtộcítngườidaođộngmộtcáchcóhệ thống từmức thấpnhất26%ởbộ tộcMachiguenga,Peru tớimức cao nhất 58% ở bộ tộc Lamelara, Indonesia. Nhưng sự daođộngnàycóliênquantớitìnhtrạngkinhtếhiệntạicủangườidân,theođóngười dân sống tại các nước có nền kinh tế phát triển và hội nhập có xuhướngđềxuấtcaohơnngườidântạicácnướccómứcsốngvàhộinhậphạnchế.

Khinghiêncứutoàndiệncơsởdữliệutíchlũyquantrọngvềcáchthứcconngườithuộcnhiềunềnvănhóakhácnhautrêntoànthếgiớihànhxửtheođộngcơkinhtế,nhàkinhtếhọchànhviColinCamerervàcáccộngsựkếtluậntấtcảmọingườiđềucómộtbộsởthíchxãhộinhấtquán.Nhữngngười

nàygồm“cácđốitượngquantâmđếnsựcôngbằngvàtươnghỗ,sẵnsàngthayđổisựphânbổkếtquảvậtchấtgiữamọingườidùcánhânhọphảichịuchi phí, thưởng cho những người hành động thiên xã hội và phạt nhữngngườikhônglàmvậy,ngaycảkhiphảitrảgiáđắtchohànhđộngđó”Hơnnữa,dùvănhóanhânloạicókhoảngbiếnthiênrấtrộngvớicáchìnhtháihếtsứckhácbiệtvềtổchứcvàthểchếxãhội,cácmốiquanhệhọhàngvàđiềukiệnmôitrường,vẫntồntạimộttậphợpcácđặctínhcốtlõicủabảntínhconngườikinhtếcócơsởtiếnhóarõràng.Từdữliệuchéogiữanhiềunềnvănhóa,cáctácgiảcủanghiêncứutổnghợpđãrútranămkếtluậnchung:

1. 1.Khôngcộngđồngnàoủnghộsựíchkỷ.2. 2.Hànhvigiữacácnhómbiếnthiênnhiềuhơnkếtluậncủacác

nghiêncứutrướcđó.3. 3.Khácbiệtởcấpđộnhómvềtổchứckinhtếvàmứcđộhộinhập

thịtrườnggiảithíchmộtphầnquantrọngsựbiếnthiêncủahànhvigiữacáccộngđồng:mứcđộhộinhậpthịtrườngvàkếtquảcủasựhợptáccàngcao,tínhthiênxãhộicàngđượccủngcố.

4. 4.Cácbiếnkinhtếvànhânkhẩuhọcởcấpđộcánhânkhônggiảithíchđượchànhvitrongvàgiữacácnhóm.

5. 5.Hànhvitrongcácthínghiệmkhánhấtquánvớikiểuđờisốngkinhtếhàngngàytạicáccộngđồngnày.

Khiphảnđốikháiniệmconngườikinhtế,Camerervàcáccộngsựcũngtừchốicácthuậtngữthaythếnhưconngườivịthahayconngườitươnghỗvì chúngđềuquáđơngiản. “Sựđadạngcủahànhviquan sátđượckhiếnchúngtôinghingờsựsángsuốtcủacáchtiếpcận.”Tuynhiên,thuậtngữconngườikinhtếtiếnhóatôiđềxuấtđãhợpnhấtbảnchấtđượcsắpđặtđốingẫucủaconngườikhicôngnhậnchúngtakhôngchỉíchkỷmàcònvịtha,đồngthờicũngthừanhậnbảnchấttiếnhóanàyrấtnhạycảmvớisựbiếnđổicủavănhóavàthểchế.

***Bấtkìhọcthuyếtkinhtếnàocũngphảibắtđầubằngmộtgiảthuyếtđúng

đắnvềbảnchấtconngười.Kinhtếhọctiếnhóaxácđịnhlạigiớihạncủabảnchấtconngười,chỉrõcácchươngtrìnhcổxưa,đượcthiếtkếchomộtthờiđiểmkhácvàmộtkhônggiankhác,chiphốichúngtarasao.Nhưngsựđiềuchỉnhkhảnăngthíchnghicũngtiếnhóaquathờigian,nhờđóchúngtahiểuđượclýdovàcáchthứcconngườihànhxửtrongcácthểchếxãhộinhưthịtrường.Lýdochúngtahợptáccũnggiốngnhưkhigiaohợp–vìcảmthấyđiềuđócó lợi.Ởmứctiếnhóasâuhơn, lýdokhiếnchúngtacảmthấysựhợptáccólợilànóhữuíchđốivớimỗicánhâncũngnhưcảloài.Lòngtinvàsựhợptáckhiếnthịtrườngtựdotrởnênkhảthi,vàthịtrườngtựdolại

thúcđẩysựtintưởngvàhợptác–mộtmôhìnhhệthốngthíchnghiphứctạpkhôngngừnghoànthiệntrongquátrìnhpháttriển.

Sausáutriệunămtiếnhóacủaloàilinhtrưởng,kíchthướcbộnãongườiđãlớnlên,đặcbiệtlàvùngthùytrán,chúngtađãcókhảnăngkiểmsoátcáccảmxúcbốcđồngvàkiềmchếsựthưởngcôngtốthơncũngnhưhìnhthànhnêncácliênminhxãhộiphứctạp.Sựcạnhtranhgiữacácnhómgiànhlấynguồnlựckhanhiếmdẫntớisựchọnlọccácđặc tínhbonchenvà íchkỷ,đồng thời cũngdẫn tới sựhợp tácvàvị tha trongnộibộnhóm,giúp tăngcườngmứcđộphùhợpcủatừngthànhviêncũngnhưcảnhóm.Cáchlýgiảibằngtiếnhóanàybáohiệunhữngđiềutốtđẹpcholoàingười.Dùgầnđâylịchsửkhôngmấysángsủanhưngxuhướngdàihạntrongnửathiênniênkỷqua là hướng tới đại chúng nhiều hơn và đem nhiều tự do đến với nhiềungườitạinhiềunơihơn.

N

10

Khoahọcvềnhữngquytắctốtăm1982,tôicùnghaingườibạnlậpraGiảiđuaxeđạpxuyênMỹ(RAAM)trênchặngđườngxấpxỉ5000kmtừLosAngelestớiNewYork, được hãng Budweiser tài trợ và đài ABC tường thuật trên

kênhWideWorldofSports.Luậtthirấtđơngiản:cáctayđuacùngđạpxetrênmộtđườngđua;cóphươngtiệnvàđoànhỗtrợtheosaucungcấpđồăn,thứcuống,dụngcụ;khôngđượcphépbámđuổi,chénép.XuấtpháttừthànhphốSantaMonica,bangCalifornia,tayđuanàotớiTòanhàEmpireStatetạithành phố NewYork đầu tiên sẽ thắng cuộc. Đó là toàn bộ luật chơi vàchúngtôicũngkhôngcầnviếtthànhvăn.

Khikếtthúccuộcđua,tôinghĩsựkiệnnàysẽchỉdiễnramộtlần.NhưngviệcđàiABCgiànhđượcgiảiEmmychohạngmụcchương trình thể thaonhờ tường thuật cuộc đua này đã thu hút sự quan tâm của các tay đua vànhiều vận động viên thuộc các môn thể thao sức bền khác. Các sự kiệnmarathonmở rộngđượcđôngđảongườidânưa chuộngvàhàngchục tayđuamuốn thamdựcuộc thinăm tới.Vì thếchúng tôiđịnhngàychocuộcđuasau,tổchứcsáthạchvàthảoramộtsốluậtlệ.

Thídụ,trongcuộcđuađầutiên,chúngtôikhôngquyđịnhrõcácvấnđềcóthểxảyrakhimột tayđuađichệchđường–anhtacóđượcphépdùngphươngtiệnhỗtrợđểtrởlạiđườngđuatạiđiểmbắtđầuđichệch?(Có.)Anhtacóđượcđặccáchmộtđoạnđườngbằngđoạnđichệch?(Không.)Dùhànhvi bám đuổi là phạm quy nhưng khi qua vùng đồng bằng, gió sẽ thổi rấtmạnhvànếucơngió thổi tạt từbên trái trongkhixehỗ trợđangđếnbêncạnhđểtiếpnước,bạnsẽđạthiệuứngbámđuổiđángkể.Ngoàira,thờigianmườingàyđạpxelàrấtdàinênbạnsẽcólợi thếtâmlýnếucóđộihỗtrợcùngnóichuyệntrênđoạnđườngđua.Vìthếchúngtôiphảithảoracácquytắcquyđịnhthờilượngmỗilầntiếptế(mộtphút)vàsốlầntiếptếtrongmộtgiờ(bốnlần).Tấtnhiêncũngcóngoạilệvớiquyđịnhnày:khinhiệtđộmôitrườnglênquá38oC,sốlầntiếptếkhôngbịgiớihạn.

Mộtkhibạnbắtđầuviếtranhữngđiềuaiđóđượcvàkhôngđượclàm,danhsáchnàysẽkéodàitheocấpsốnhân.Quanhiềunăm,sốtayđuathamgiatănglênkhiếntậpquytắccứdàythêm.Năm1984,phụnữlầnđầutiênthamdựsựkiệnnày,vì thếchúngtôiphải thêmquyđịnhvềgiới.Cáctayđua trên50và60 tuổicũngmuốn thamgiacuộcđuanêncácquyđịnhvề

tuổitáclạiđượcbổsung.Năm1989,cácđộiđuatiếpsứcbốnngườirađời,đòihỏicácquyđịnhriêngchohọvàvềsaukéotheocácquytắcdànhchocácđộitiếpsứchaingười,namnữ,giàtrẻvàthậmchítậpthể.Mỗinămlạixảy ramột sự việc làmnảy sinh nhiều quy tắcmới.Trong cuộc đua năm1989,mộttayđuađangchầmchậmleodốctạivùngOakCreekCanyo, từSedonatớiFlagstaff,bangArizonavớihaixetảivàomộtxenhàlưuđộngtheo sau,khiến cácphương tiệngiao thôngkhông thểquađườngan toàn.Việcnàykéodàihàngdặmchotớikhicóaiđógọicảnhsát;nhưngkhicảnhsát tới,họchỉgặptayđuađi liềnsau.Họyêucầuanhtadừngxeđểthẩmvấn, làmmất thời gian và gián đoạn cuộc đua. Sau đó, chúng tôi đã phảigiảmtrừkhoảngthờigiannàykhỏitổngthờigianđuacủaanhta.Mộtnămkhác,cũngtạiArizona,chúngtôigặpvấnđềtươngtựtrênmộtđoạnđườngđôngđúcthuộcđườngcaotốc89.CóngườiđãgọitớiSởGiaothôngbangArizonađểphànnàn.Saucuộcđua,SởGiao thông raquyếtđịnh:RAAMchỉđượcquaArizonakhikhôngcóphươngtiệnhỗtrợvàchỉđượcquavàobanngày.Vìquyđịnhnàyrõrànglàmmấttínhliêntụccủacuộcđua,tôiđãphải thươnglượngvớiSởGiaothôngvềđiềukhoản:“Cácphươngtiệnhỗtrợkhôngđượccảntrởgiaothôngquámộtphútvàphảidừnglạiđểcácxekhácquađườngkhicótừnămphươngtiệntrởlênđangchờ,bấtkểthờigiannào.Banngày,cáctayđuaphảiđạpxemộtmìnhvàcácphươngtiệnhỗtrợchỉ được tiếp cận tay đua khi giao thông thông suốt.Buổi tối, cả tay đuacũngphảidừnglại.”

Vàomộtnămcựckỳnóngbức,mộttayđuatìnhcờnhìnthấybểbơicủamột khách sạn khi đi quamột thị trấn nhỏmiềnTây.Anh ta dừng xe rồinhảyxuốngbểtrongkhivẫnmặcnguyênquầnáođua,găngtay,giàyvàmũbảohiểm.Ngườitagọicảnhsát,vàmộtlầnnữa,khihọđến,anhchàngxâmphạmbểbơiđãcaochạyxabay,mộttayđuakháctheosaubịyêucầudừngxeđểthẩmvấn.Điềunàydẫntớimộtquytắckhác,nghiêmcấmcáctayđuabơitrongcácbểcôngcộngnếukhôngcósựđồngýcủachủnhân.Hầuhếtcáctayđuathíchnghenhạcbằngtainghehoặctừnhữngchiếcloatrênnócđoànxehỗtrợ,điềunàylàmnảysinhhaivấnđề.Thứnhất,tiếngnhạctưngbừngtừchiếctainghekhiếnhọkhôngthểchúýâmthanhcủacácphươngtiệnhoặcxecứuthươngđangtới.Thứhai,khiđiquanhữngthịtrấnnhỏlúcnửađêm,tiếngnhạcrock‘n’rollphátratừnhữngchiếcloathùngtrênnócxe sẽđánh thứcngườidânđịaphương.Vì thế,haiquyđịnhmớiđượcbổsung:các tayđuachỉđượcđeo tainghemộtbênvàhạnchếbậtnhạcvàobuổitối.

Tấtnhiên,cácquytắcnàyphảiđikèmvớicácmứcphạtviphạmthíchđángmàchúngtôiquyrathờigian.Nhưngmộttayđuamệtmỏibịcảnhsátyêucầudừngxegiữađườngthựcchấtlạiđượclợitừthờigianđềnbùnênchúngtôiphảiquyđịnhthêmsẽtínhthờigianthưởng,phạtkhinàovàởđâu;

tất cảphải hoàn thànhkhi cuộcđua cònmườidặmcuối.Thêmnhiềuquyđịnhvàhìnhphạtđồngnghĩavớiviệccầnthêmnhiềuviênchứcđểgiámsátvànguycơđánhgiáchủquansailầmcàngcao(nhấtlàkhihọluônthiếungủvàkiệtsức).Vìthếchúngtôiphảiđưaramộtsốquyđịnhchophépcáctayđuaphảnbiệnđánhgiácủacácgiámsátviênvàmộtbộhướngdẫngiúpvịchủkhảođưa rakết luậncuốicùng trướckhicuộcđuakết thúcnếucósựphảnbiệnnhưvậy.Cácvậnđộngviêncũngđượcphépkhángnghịsaucuộcđuanếuhọchorằngcácgiámsátviênvàchủkhảođềuphánquyếtsai.Cuốicùng,chúngtôilậpramộtcơquanquảnlýphilợinhuận–Hiệphộiđuaxeđạpmarathonmởrộng(UMCA)–cónhiệmvụgiámsáttoànbộcuộcthivànhấtlàpháttriểncũngnhưchỉnhsửacácquytắc.

Cơchếvàsựpháttriểncủasựkiệnthểthaonàycùngcácquyđịnhđiềuchỉnhnó–dùlàmộtthídụrấtthôngthường–chínhlàhìnhảnhthunhỏcủaxãhội.Trongsựđơngiảnhóa,thểthaocóthểminhhọachocácthểchếxãhộiphứctạphơn:quyđịnhchặtchẽsẽtạorathísinhtốt,bứctườngcaosẽtạo ra hàng xóm tốt, luật pháp nghiêmminh sẽ tạo ra công dân tốt. Conngườithườngmuốnđiềutốtnhấtchobảnthânvàđasốmọingườiđềuyêuchuộngsựcôngbằng.Nếuthiếucơchếthiếtlậpvàthựcthicácluậtlệchặtchẽcôngbằng,conngườisẽtrởnêníchkỷ,khôngbiếtnghĩchongườikhác;vànếuđiquáxa,xãhộisẽtrởthành“cuộcchiếncủatấtcảchốnglạitấtcả.”

***Nếucơquangiámsátđịnh raquy tắcchocácsựkiện thể thao,vậyai

định ra quy tắc cho xã hội?Chính là các thể chế. Các thể chế tạo ra cácchuẩnmựcphichínhthứcvàcácquyđịnhphápluậtchínhthứcnhằmđiềuchỉnhhànhvicánhânvàsựtươngtácgiữacáccánhântrongcáctìnhhuốngxãhội.NhàkinhtếhọcDouglassNorthtạiĐạihọcWashington,ngườiđượctraogiảiNobelnhờcácnghiêncứutiênphongvềmốiquanhệgiữathểchếvàkinhtế(ngàynaylĩnhvựcnàyđượcgọilàkinhtếhọcthểchế),đãliệtkêrahailoạithểchếchính.Cácthểchếphichínhthức,baogồmcáccấutrúcvănhoá,tậpquánvàgiátrị.Đâylàcáccấutrúccótínhtựtổchức,hướngtừdướilên,tiếnhóarấtchậmvàthayđổikhicósựtácđộngcủacáctràolưuvănhóahoặcsựdịchchuyểntruyềnthống.Cácthểchếchínhthứclàcácluậtlệvàquytắcđượctạoramộtcáchduyýchítừtrênxuốngnhưhiếnphápvàphápluật.Vớiloạithểchếnày,sựthayđổichỉxảyramộtcáchđộtngộtkhiluậtmớiđượcbanhànhhoặckhicáccôngcụphápluậttrởnênvôhiệu,thídụ trongchiến tranhhoặccáchmạng.Trongbàiphátbiểu tại lễnhậngiảiNobel,Northgiải thích:“Thểchế làcácràngbuộcdoconngười tạoravàcấu thành các tương tác của con người”. “Chúng bao gồm các ràng buộcchính thức (quy định, đạo luật, hiến pháp) và phi chính thức (chuẩnmựchànhvi,truyềnthống,quytắcxửsựcánhân)cùngvớicácđặcđiểmcưỡngchế.Chúngcùngnhauhìnhthànhcơchếthúcđẩysựphát triểncủaxãhội

màcụthểlàkinhtế.”Tươngtựtrườnghợpthểthao,“nếucácthểchếlàquyđịnhcủamộtcuộcchơi,cáctổchứcvàngườiđiềuhànhcủachúngchínhlàngườichơi.”Cáctổchứcbịmộtmụctiêuchunggiớihạn,baogồm“tổchứcchínhtrị(cácđảngphái,nghịviện,hộiđồngthànhphố,cơquanđiềuhành);tổ chứckinh tế (cáchãng,nghiệpđoàn,nông trạigiađình, tổhợp tác); tổchứcxãhội(nhàthờ,câulạcbộ,hiệphộithểthao)vàtổchứcgiáodục(cáctrườngphổthông,đạihọcvàtrungtâmhướngnghiệp).”

TheoGiáosưLuậthọcErinAnnO’HaratạiĐạihọcVanderbilt,cácthểchếchínhthứcvàkhôngchínhthứccóthểcùngpháthuytácdụng.Thídụ,bàchỉ rahai thểchếgiúpđảmbảo tínhkhả thicủa thươngmại:các trunggianphichính thứcđóngvai tròmôigiớigiữanhữngngười lạ,cảhaibênthậmchíkhôngbiếtnhaumàchỉbiếtvà tin tưởngngườimôigiới.Nhữngngườibánlẻquanhkhuvựcbạnsốngchínhlàtrunggiangiữanhàsảnxuất(cóthểởbênkiabáncầu)vàchínhbạn;eBaylàmộttrunggiantrênmạng,cócơchếthuthậpýkiếnđánhgiácủangườimuavàngườibánnhằmgiámsátailàngườiđángtinhoặckhôngđángtin.Vìthế,tiếngtămcủacáctrunggiancóýnghĩaquyếtđịnhđốivớicảhaibên.Songhànhvớinó,phápluậtvề hợp đồng chính thức sẽ thực thi các thỏa thuận giữa những người lạkhôngthểtựphânxửkhixảyratranhchấp.O’Haralưuýphápluậtvềhợpđồngsẽ tạoracảmgiác tincậy theobacách:(1)Nếucảhaibênbiết rằnghợpđồngcủahọsẽđượcthựcthi thôngquathẩmquyềncủatòaán,họcóthể tin tưởngmộtgiaodịchvớingười lạdùkhôngcó trunggian; (2)Tínhlinhhoạtcủahợpđồngchophépcácbênđiềuchỉnhthỏathuậncủahọchophùhợpvớimongmuốncụthể;(3)Cácquyđịnhvềgiảithíchhợpđồngvàcáchhànhxửcủacácbên sẽđặt tiền lệ chocáchợpđồng trong tương laicũngnhưchotòaán,nơicónhiệmvụgiảithíchchúngkhithụlýcácvụkiệnviphạmhợpđồng.“Cácđiềukhoảnhợpđồngcó tácdụngngănngừacácbênlợidụngđối tác,đồngthờichohọsựlinhhoạtcaođộtrongviệcđịnhhìnhcácgiaodịchvàmốiquanhệnhằmđápứngsựquantâmriêngvềlòngtin,”O’Haragiảithích.

Lịchsửkinhtếcòncóvôsốtrườnghợpchothấysựquáđộtừcácthểchếphichínhthứcsangchínhthứckhicácgiaodịchcánhânquáđộsangphicánhân;nghĩalàtừcáchoạtđộngtraođổigiữagiađìnhvàbạnbètrongmộtcộngđồngnhỏ trở thànhcáchoạtđộng thươngmạivớingười lạvàngườingoàitrongcáccộngđồnglớn.TrướckhicánhtaycủaphápluậtcóthểvươntừthủđôWashington,D.CtớivùngbiêngiớiMiềnTâyhoangdãnướcMỹ,các quyền về tài sản được thiết lập và thực thi thông qua các thể chế phichínhthứcnhưcáccâulạcbộchủđất,khumỏvàhộichăngiasúc.Nhữngngườisởhữuđấtđai tinrằngquyềntàisảnchiếm90%nộidungphápluậtnênđãlậpracáccâulạcbộchủđấtđểxácđịnhranhgiớicáckhuđấtvàxáclậpquyềnsởhữuvớicáckhuđấtmớitrướckhichínhphủcóđộngtháichính

thứcthôngquaLuậtNhàđất.Nhữngngườikhaimỏcũnglàmđiềutươngtựbằngcáchlậpracáckhumỏvàcáchộiđểđiềuhànhchúng,đặtracácluậtlệsau này sẽ phát triển thành pháp luật về khai khoáng công cộng. Nhữngngười chăn gia súc đã đóng dấu vào nửa thân sau lũ bê con để xác địnhquyềnsởhữu,quytắcnàyđượcthựcthigiữacáchiệphộichănnuôigiasúcphichínhthứcchấpnhậntuyểnmộcáctaysúngbắnthuê,mởđầuchoviệcthôngquacácđạoluậttoàndiệnquyđịnhchínhthứcđiềunày.

Mộtthídụgầngũihơnvềsựquáđộtừcácthểchếphichínhthứcsangchính thức là sự chuyển các quy định “mở” về chăn thả gia súc ở quậnShasta, bangCalifornia thành các quy định “ đóng” tại các tiểu vùng củaquậntừnăm1945.Tronghệthốngluậtmở,nhữngngườinuôigiasúckhôngphảibồi thườngnếugiasúccủahọđi lạcvàovùngđấtkhôngcóràochắnthuộcsởhữucủangườikhác.Năm1945,mộtluậtmớicủabangđãtrởthànhcăncứchocácquyđịnhđóng,buộcnhữngngườichănnuôichịutráchnhiệmvềthiệthạimàđàngiasúccủahọgâyrachocácnôngdânkhác.Tuynhiên,nghiêncứucủanhàkinh tếhọcRobertElliksoncho thấy trướckhicóquyđịnhnày,nhữngngườichănnuôigiasúcởquậnluôntựnguyệntrìnhbáovàbồithườngthiệthạibấtchấpnhữnggìmàlýthuyếtkinhtếvàluậtphápdựbáo.Dựatrêncácthểchếphichínhthứcđượcnhữngngườichănnuôixâydựngdướimộthệthốngmở,“lánggiềngcóxuhướnghợptácchặtchẽvàhọđạtkếtquảhợptáckhôngphảithôngquacácquyềnphápđịnhnhưngườitavẫntưởng.Sựpháttriểnvàthựcthicácchuẩnmựcvềtìnhlánggiềngcótínhthíchnghicaođãthắngsựdànxếpbằngpháplýchínhthức.”Giốngnhưhầuhếtcáchệthốngtựtổchứctừdướilên,cácquytắcvềchănthảgiasúcphichính thức đã thắng các quy định pháp luật chính thức được người ngoàithiếtlập,giúpđạtđược“sựhợptácvìlợiíchchungkhôngcầnsựđiềutiếtcủanhànước.”Thểchếphichính thức trong trườnghợpnàypháthuy tácdụngtíchcựchơnthểchếchínhthứcvìnhữngngườichănnuôicóhiểubiếtsâusắcvềgiasúc,đấtđaivàcôngviệccủahọ,trongkhicácvịthẩmphán,luậtsưvàhãngbảohiểmthìkhông.Dướihệthốngphichínhthức,cácquytắc giữa những người láng giềng sẽ khiến họ thông báo cho nhau khi vậtnuôiđilạcvànếucótổnthấtxảyra,họsẽdànxếpthôngquatraođổivàhỗtrợ;nhữngkẻviphạmhệthốngphichínhthứcsẽbịlênánbằngnhữnglờiđàmtiếuvàbịtẩychay.

Mộtnghiên cứu tương tự củanhàkinh tế họcRonaldCoase cũng chothấychínhphủkhôngcầnthiếtphảiđưaracácquyđịnhphápluậtchínhthứcvề “hànghóa công cộng”nhằmgiải quyết vấnđềkẻ ănkhông (nhữngkẻkhôngphảitrảtiềnnhưnglạiđượchưởnglợiíchtừcácdịchvụvàgâythiệthạichonhữngngườiphảitrảtiền).Trongtrườnghợpnhữngngọnhảiđăngdo tư nhânvậnhành, việc đưa ra các quyđịnh về hànghóa công cộng làkhôngtưởng.Coasechỉrõ,chủcủanhữngngọnhảiđăngsẽthươngthuyết

vớicảngvụđểthuphícáctàuđếnkhuvựccảngtrướckhibốchoặcdỡhàng,vìthếsẽgiảiquyếtvấnđềkẻănkhôngtốthơncácquyđịnhphápluậttừtrênxuống.

Khókhănnằmởyêucầucânbằnggiữacácquy tắcphichính thứcvàchínhthức.Loạithứnhấtcótínhlỏnglẻo,linhhoạtvàdễthayđổi;cònloạisauthìkhông.Mộtkhicácthểchếchínhthứcđượcthiếtlậpsẽrấtkhódỡbỏ.Chúngsẽdínhchặt, tạothànhđàquayvàduytrìsựtồntại lâudài.Nhữngđồng tiềnđược tùyý sửdụngđểxâydựngcác thểchếchính thức sẽnằmchếtdídướihònđángânsách.Côngănviệclàmvàkếsinhnhaicủangườidânsẽbịđedọa.Nhữngthứtừnglàthừathãigiờtrởnênkhôngthểthiếu.Rõràng chúng ta cần một số thể chế chính thức, nhưng phải thận trọng khiquyếtđịnhđịađiểm,thờigianvàmứcđộthườngxuyênchuyểnđổicácquytắcphichínhthứcthànhcácluậtlệchínhthức.

***Tôiđãtrăntrởvềnhữngvấnđềấyvàomộtngàykhiđếnđóncongáisau

giờ học và chúng tôi quyết định đặt bữa tối tại một quán đồ ăn Thái ởPsadena.Khitớiquán,tôi traođổimộtvàitờgiấybạcđểmangbữatốivềnhà,rồithưởngthứcnómàkhôngcầnsuytính.

Suynghĩvềnhữngcơchếẩnsaumộthànhvibìnhthườngnhưthếsẽchothấymộtmạnglướiphứctạpcủalòngtinmàchúngtakhôngđểýđến.Mộtngàyvàobuổichiềumuộn, tôi rakhỏinhàđểđiđóncongáivà tin tưởngrằngcảnhsátđịaphươngsẽbảovệngôinhàcủatôitránhbọntrộmcắp,xâmnhập tráiphépvàcưỡngđoạtđấtđai; lực lượngphòngcháychữacháy sẽkhôngđểnó trở thànhmồicho thần lửa;công ty tôiđangvay thếchấpsẽkhôngthuhồinómàkhôngtiếnhànhcácthủtụccầnthiết;cònquânđộisẽbảovệnótrướcgiặcgiãngoạixâm.Bắtđầuphóngxerađường,tôitinchắchãngsảnxuấtchiếcxehơicủatôiđãđápứnghàngloạtchuẩnmựcantoànvàkiểmđịnhchấtlượng–cácbánhxesẽkhôngxìhơi,hộpsốsẽkhôngbịkẹt,hệ thốngphanhsẽ luônsẵnsàng lập tứcgiảmtốcđểdừnghẳnkhi tôinhấnphanhvàchiếcdâyantoànbachốtsẽgiữchặttôivàoghếđồngthờitúikhímởbungkhixảyravachạm.Conđườngtôiláixehômđóchắchẳnđãtrảiquamộtcuộckiểmđịnhchấtlượngvàchuẩnmựcantoànkhác,đảmbảosẽkhôngcónhữngổgàđộtngộtxuấthiện,cácđèntínhiệusẽhoạtđộngtốtđểtránhtainạntạicácđiểmgiaocắt,chiềurộngcủalànđườngsẽđủđểxechạythoảimái,dùnhiệtđộcaohaythấpcũngkhônglàmhìnhdạngđườngthay đổi, nướcmưa đã được lau khô trên vỉa hè và đội bảo trì sẽ thườngxuyênsửachữanhữngvếtlồilõmtrênđường,vẽlạivạchphânlànvànângcaotiêuchuẩnchấtlượngngaycảtrongđiềukiệnthờitiếtkhắcnghiệtnhất.

Khitớitrườngcủacongái,tôithậmchícònkhôngchúýcácbiệnphápphòngngừanhằmđảmbảosựantoànvàsứckhỏecholũtrẻ–hàngràocaovàcánhcổngkhóakín,mộtviênbảovệđiđilạilại,mộtmànhìnhquansát

tạicổngravàocùngmộtbảngnộiquychitiếtvềviệcđóntiễnsaochoquátrìnhdiễnraantoànvàhiệuquả.Ngoàira,cònhàngloạtđiềukiệnphứctạpkháctrongmộtngàycontôiởtrườngmàtôikhôngbiếthoặcchưatừngnghĩtới–ngôitrườngđãđượccấpphép,chươngtrìnhhọcđãđượcủybangiáodục của bang thẩm định, nhà vệ sinh thường xuyên được lau dọn và khửtrùng,đồăntạicăngtinđảmbảoantoàn,sâncỏđượccắttỉa,dọndẹpvàcáctòanhàđượcsửasangkhicầnthiết.Thựctế,cácbậcphụhuynhchỉchúýtớinhữngđiềunàykhicóvấnđềnàođónảysinh,vàvìchuyệnđórấthiếmhoinênkhithựcsựxảyra,nósẽgâyxônxaodưluận.

Trênđườngtớinhàhàng,chúngtôigọiđiệnđểđặtđồăn,làmnảysinhmộtmạnglướicácđiềukiệnxãhộivàcôngnghệkhácgiúpcuộcgọicủatôitớiđượctổngđàivàsauđóđượcchuyểntớinhàhàng,nơingườiphụcvụsẽnhậnđơnđặthàngvàhỏitên,sốđiệnthoạicủatôinhằmđảmbảotôisẽtớinhậnđồănvàtrảtiền.Khiđếnnhàhàng,tôitinhọsẽchấpnhậnnhữngtờgiấybạctôiđưarađểtraođổiđồănvìthôngquavôsốkinhnghiệm,chúngtađãbiếtđồngtiềncủanướcMỹrấtmạnhvàcógiátrịổnđịnh.Khinóitớitiềnbạc,mộtmạnglướilòngtingiữacáccánhân,doanhnghiệp,ngânhàng,ngườichovaylãivàvôsốđịnhchếtàichínhkhác–đặcbiệtgồmcảchínhphủ–bệnkếtvàonhautớimứcđasốchúngtachỉcóýniệmmơhồvềcáchthứcnóhình thành.Nhưngđó là vẻđẹp của tấm lưới lòng tin – chúng takhôngcầnphảibiếtnóhoạtđộngrasao,miễnlànóhoạtđộngtốt.Chúngtachỉchúýtớinókhinóđổvỡ.

Khichúngtôiđợiđồăn,tôichúýthấychủnhânmớicủanhàhàngđãbỏtrầnnhàcũẩmthấpđểtạothêmkhônggiandọc;cácthanhxà,ốngthônghơivàốngluồndâyđiệnđượcsơncùngmộtmàuđen.Tôikhôngbiếtkếtcấungôinhàrasaonhưngtôichắcnókhôngthấmnước,kiếntrúcbềnchắc,vàvìđâylàNamCalifornianênnóphảicókhảnăngchịuđộngđấttươngđốitốt.Nữ nhân viên phục vụmang ra hai ly nước lạnh, chúng tôi nhấpmộtngụmmàkhôngphảibănkhoănxemnócóan toànkhôngvì tin rằngnhàcungcấpnướcuốngchothànhphốPasadenađãđápứngđượccáctiêuchuẩncủabangvềnướcsạch.Khinhậnđồăn,tôikhôngmấtvàiphútsuytínhxemcónênđemnórathửđộckhôngvìtintưởngcácnhàchứctráchvềvệsinhantoànthựcphẩmđịaphươngkhôngnhậnhốilộcủachủnhàhàngkhixếphạng“A”chocơsởkinhdoanhnày,đồngthờitintưởnghệthốngtiêuchuẩnđãđượccácchuyêngiavệsinhdịchtễđưaravàđượccácgiámsátviênthựcthi.Dựavàokinhnghiệmtrongquákhứ,tôicũngtintưởngthứhạngZagatchothấynhàhàngnàyphụcvụloạiđồănTháitốtnhấtởLosAngeles.

Cácmạnglướicủalòngtinvàthểchếxãhộithựcthichúnggắnchặtvàovănhóavàtâmlýconngườitớimứcchúngdườngnhưvôhình.Giốngnhưloàichimkhônghềbiếtchúngđangbaytrongkhôngkhí, loàicákhônghềbiếtchúngđangbơitrongnước;mạnglướilòngtinnơichúngtađangsống

hoànhảovàgắnchặtvàotừnghoạtđộngtớimứcchúngtasẽchỉnhậnranókhicóđiềugìđókhôngổn.Ngaycảkhimộtmạnglướibịphávỡ,cáclớpvỏbênngoàicủa lòng tinvẫncònđó.Nếucảnhsátvà lực lượngphòngcháychữa cháykhôngbảo vệ đượcngôi nhà của tôi, tôi tin tưởng công ty bảohiểmtôiđãkýhợpđồngsẽchấpnhậnđềnbùthiệthại.Rấtnhiềucấpđộanninhtàichínhđảmbảongânhàngnơitôigửitiềnkhôngphásản,đồngtiềnsẽ tươngđốiổnđịnh, lạmphátsẽđượcduytrì trongtầmkiểmsoátvàcáckhoảnđầutưdàihạncủatôisẽđemlạikếtquảrõrànghơncácconsốnhịphântrênmànhìnhmáytính.Hệthốngluậtphápmạnhmẽsẽgiúptôiuốnnắnhãngsảnxuấtxehơinếuhọcósaisóttrongthiếtkế,uốnnắnnhàhàngnếu họ không cung cấp đồ ăn an toàn, uốn nắn chính quyền bang nếu họkhôngđảmbảonướcsạchchongườidân,vàthậmchíuốnnắncảchínhphủnếuhọkhôngthựcthicácchuẩnmựcđãđặtrahoặcđặtranhữngchuẩnmựckhôngphùhợpngaytừđầu.

Mạnglướicủalòngtinbaotrùmlêntấtcảnhữnggìchúngtalàm,vànếukhôngcónóchúngtasẽtrởthànhnhữngkẻxalạtrênmảnhđấthoang.

***Bảnchấtcủaconngườidẫnđườngchocácquytắcxãhội.Theomệnh

lệnhcủatiếnhóa,đasốmọingườitạiđasốthờiđiểmvàtrongđasốhoàncảnh đều trung thực, công bằng và hợp tác,mongmuốn làm điều tốt chocộngđồngvàxãhội.Nhưnghầuhếtchúngtacũngcótínhbonchen,hunghăng, ích kỷ vàmuốn làm điều có lợi cho bản thân và gia đình.Khuynhhướngtiếnhóanàytạonênhaivùngxungđộttiềmẩn:trongbảnthânmỗingười,hammuốníchkỷvìlợiíchcánhânxungđộtvớihammuốnvịthavìlợiíchxãhội;vàhammuốnbonchengiànhlấyvịtrítốttrongcuộcsốngcủangườinàyđôikhisẽxungđộtvớihammuốntươngtựcủangườikhác.

Sựtiềmẩncácnguồnxungđộtđồngnghĩavớiviệcxãhộicầnđượcxâydựng trênnền tảngpháp luậtvàcác thểchếchính thức.Một trongcác thểchếxãhộiđầutiênlàhệthốngquyềntưhữu,vàtấtnhiênnócócơsởtiếnhóanằm trongkhuynhhướng tựnhiêncủacác loàiđộngvật.Chúngđánhdấulãnhthổvàbảovệlãnhthổtrướccáccửchỉđedọavàgâyhấn.Lãnhthổcủađộngvật là sự tuyênbốquyền sởhữu cánhânvới những thứ từng làhàng hóa công cộng.Không phải tất cả các loài vật đều làm điều này vànhữngloàilàmđiềunàycũngkhônghềbiếtđánhdấulãnhthổchínhlàtuyênbốquyềnsởhữu.Chúngtacũngcóthểxemthídụnàynhưbằngchứngcủamộtmệnhlệnhtiềnđạođứcvềquyềntàngtrữvàchiếmhữu,khônghềkháccáccảmxúcđạođứctiếnhóanhưthấucảm,thùhằnvàtộilỗiởcácloàitinhtinh,khỉmũvàcácloàilinhtrưởngkhôngphảingườikhác.

Thựcchất,khimộtconvậttuyênbốvùnglãnhthổ,nhữngkẻxâmphạmtiềm ẩn sẽ tốn nhiều sức lực hơn và gặp rủi ro thương vong khi cố gắngchiếmđoạtnóthànhtàisảnriêng.Đâychínhlàhiệuứngthoáilui, theođó

chúngtathườngcốgắngchiếnđấubảovệnhữngthứthuộcvềmìnhhơnlàcốgắngchiếmđoạtnhữngthứthuộcvềngườikhác.Thídụ,mộtconchósẽrasứcbảovệkhúcxươngcủanókhỏikẻăntranhhơnlàbỏtrốnvớikhúcxươngcủaconchókhác.Hiệuứngthoáiluivớiquyềnsởhữutàisảncómốiquanhệtrựctiếpvàrõràngvớitínhngạitổnthất,vìđộnglựctránhtổnthấtcủachúngtacaogấpđôiđộnglựctìmkiếmniềmvuigiànhđượctàisản.Sựtiếnhóađãbuộcchúngtaquantâmđếnnhữngthứđãcónhiềuhơnnhữngthứcóthểcó,vàcảmxúcđạođứcnàycủngcốchokháiniệmquyềntưhữu.

Trong lịch sử nhân loại, khi những người săn bắt-hái lượm trở thànhngườitiêudùng-thươngnhân,cácmốiràngbuộccánhânbằngtìnhbạncầnđượcthaythếbằngcácmạnglướilòngtinchínhthứchơnthôngquacácthểchếxãhộicóchứcnăngpháttriểnvàthựcthiluậtpháp.

Vấnđềtrởnênrõràngkhibạnsuynghĩvềsựquáđộnày:khidânsốcủacáccộngđồng tăng lên,cácquy tắcđảmbảochocác thànhviênsốnghòahợpsẽkhôngđơnthuầntănglêntheomộtđườngthẳng,theosátsựgiatăngdânsố.Haingườitrongtươngtácsẽtạonênmốiquanhệhaibên,bangườisẽtạonênmốiquanhệbabên–sựmởrộngtừhaibênthànhbabênkhôngchỉcầnthêmmộtquytắcmàrấtnhiềuquytắcmới.Khi thêmmộtbiếnsốvàophươngtrìnhxãhội,sốquytắccầnthiếtđểđảmbảosựđồngthuậnxãhộivàgiảiquyếtxungđộtsẽtăngtheocấpsốnhân.Sựgiatăngtheocấpsốnhânvềnguycơmẫuthuẫncóthểsuyratừviệccóthêmnhiềungườithựchiệnnhữngcôngviệccónguycơxungđộtvớinhucầuvàướcmuốncủangườikhác.Từcácnghiêncứuvềđờisốngsănbắt-háilượmtạiPapuaNewGuinea,nhàsinhhọctiếnhóaJaredDiamondthuộcViệnĐạihọcCalifornia-LosAngelesđãchỉrõđiềugìxảyrakhidânsốcủamộtnhómsăn-bắtháilượmnhỏtănglên.Trongmộtnhómgồm20ngườisẽcó190mốiquanhệsongphương,haychínhlàsốtươngtácgiữahaingười(20x19:2).Nhưngkhivàinhómhợpthànhmộtbộtộcgồm2.000người,sẽcó1.999.900mốiquanhệsongphương(2000x1999:2).Sốnhângiữa20và2.000chỉlà100,trongkhisốnhângiữacácmốiquanhệsongphươngởhaiquymôdânsốnàythậtđángkinhngạc:10.521.Hãytưởngtượngmộtphép tính tươngtựkhixemxétsựgiatăngtươngứngcủacácmốiquanhệbabên.Dođó,sựquá độ từ các bầy đàn lên thành thị tộc có dân số hàng trăm, hàng nghìnngườivàsauđótrởthànhcácbộlạc,thànhbangcódânsốhàngtrămnghìn,hàng triệu người cho thấymột bướcnhảy vọt vềmặt xã hội, tớimức cầnphảicócáccôngcụxãhộihoàntoànmớiđểđảmbảoliênlạc,traođổi,raquyếtđịnhvàgiảiquyếtxungđột.“Dướimức‘hàngtrăm’mọingườiđềucóthểquenbiếtnhaunhưngkhichúngtađãbướcquangưỡngđó,sốquanhệsongphươngsẽtrởthànhsốcặpngườixalạ,”Diamondgiảithích.“Vìthế,một cộng đồng lớn hơn, nếu vẫn tiếp tục để các thành viên tự giải quyếtxungđột,chắcchắnsẽđổvỡ.Riêngyếutốnàyđủđểgiảithíchtạisaocác

cộngđồng từhàngnghìnngười trở lênchỉcó thể tồn tạinếuhọxâydựngmột trungươngquyền lựcnhằmđộcquyềnhóavũ lựcvàgiảiquyếtxungđột.”

Thựcchấtviệctậptrungquyềnlựclàbiệnphápđasốcácxãhộitronglịchsửđãsửdụngđểgiảiquyếtcácvấnđềnảysinhcùngvớisựgiatăngdânsố.TrongMiềnLưngchừngcủaquákhứthờiđồđá,sựtiếnhóacủađứctínhvịthatươnghỗ,khôngtrựctiếpđãhìnhthànhnêncácchuẩnmựcvềhỗtrợvàtáiphânphốithứcăncùngcáchànghóakhácgiữacácthànhviêntrongnhóm.Cácchươngtrìnhphânphốilạinhưvậyđảmbảonhữngaisănbắt,háilượmthànhcônghômnaysẽkhôngphảinhịnđóikhingàymaihọtrởvềtaytrắng.Diamondápdụngphép tínhmốiquanhệ songphươngcủaôngvàocácnềnkinhtếthựchiệntáiphânphốivànhậnthấy“Nguyêntắctoánhọcchứngminhtínhphihiệuquảcủaviệcgiảiquyếtxungđộttheocặptrongcáccộngđồnglớncũngđúngkhixemxéttínhphihiệuquảcủaviệcchuyểngiaothunhậptheocặp.Cáccộngđồnglớncóthểđạthiệuquảkinhtếnếuhọxâydựngmộtnềnkinhtếtáiphânphốibêncạnhmộtnềnkinhtếtươnghỗ.Hànghóavượtquánhucầucủamộtcánhânphảiđượcchuyểngiaothôngquacơquan quyền lực trungương, để từ đó tái phân phối cho các cá nhân thiếuhụt.”

Kếtluậnnàycóýnghĩatừgócđộtrựcgiáckinhtế,nơichúngtachỉđơngiảnnângcấpcấutrúcxãhộisănbắt-háilượmlênthànhtiêudùng-thươngnhân.Thựcchất,cácxãhộichỉthựchiệnduynhấtđiềunàytrongsuốttiếntrìnhlịchsử.Dùđasốcộngđồngsửdụngnhữnggiảipháptừtrênxuốngnhưthủlĩnh,vươngquyền,thầnquyền,độctài…;suốtnửathiênniênkỷqua,cácthểchếkinhtếxãhộiđãtrởlạivớicácgiảipháptừdướilên.Chúngtacũngkhôngchỉđơnthuầngiatăngkíchthước,sốlượngcủacácthểchế,quytắcsănbắt-háilượmmàcònsángtạothêmcácmôhìnhthểchếhoàntoànmới,đồngthờinảysinhnhucầuvềcácquytắcchưatừngcó.

Đặcbiệt,chủnghĩatưbảndânchủđãtạoramộtgiảipháptừdưới lêndựatrênviệcđảmbảoquyềntưhữuvàbầucửphổthôngcũngnhưthươngmạicôngbằng,tựdogiữacáccôngdântrongmộtquốcgiavớicôngdâncủaquốcgiakhác.Vớivaitròmộtthểchếchínhthức,nóđãgiảiquyếtxungđộtmộtcáchtươngđốihòabìnhsovớicácthểchếtrướcđónhưnhànướcthànhbang và phong kiến dù dân số lên tới hàng trăm triệu.Việc bổ sung kháiniệmtươngđốimớivềcácquyềntàisản–traoquyềnsởhữuvàsửdụngmộthànghóachomộtngườivớicácquytắchànhxửxácđịnh,đượcxãhộichấpnhậnvàràngbuộctấtcảcácthànhviêntrongcộngđồngbấtchấpkhảnăngđedọabằngsứcmạnhvàlờilẽcủachủsởhữu–làđiềuphitrựcquanđốivớicácgiácquantiếnhóacủachúngtavàđòihỏisựthậntrọngcaođộ.Cácchínhphủđạidiệnchophépngườidânthamgiaxâydựngcácquytắcràngbuộcvàcácthểchếxãhộinhằmgiámsátvàsựthựcthichúng,nhưngđiều

nàykhôngdiễnramộtcáchtựnhiênmàthôngquanỗlựcchungcủacácnhàcảicáchxãhộichốnglạicáckhuynhhướngđãănsâutheothờigian.TổngthốngAbrahamLincoln đã đúng khi phát biểu trong diễn văn nhậm chứctháng3năm1861trướckhicuộcchiếnquyếtđịnhnhất,gâychiarẽsâusắcnhấttronglịchsửnướcMỹnổra,“Hợpâmhuyềnbícủakýức,trảidàitừmỗichiếntrường,mỗihuyệtmộnghĩasỹđếntừngtráitimngườiđangsống,từngviênđálátlòsưởitrênkhắpmảnhđấtbaolanàysẽvẫnngânvangkhúchátcủasựthốngnhấtkhicảhaiphíalạitrởvềbênnhau,vàchắcchắnsẽtrởvềbênnhau,nhờnhữngthiênthầntốtbụngẩntrongmỗichúngta.”

T

11

Khônglàmđiềuxấuhứnămngày29tháng4năm2004,cảnướcMỹbừngtỉnhtrướccúsốc lớnnhấtkể từsaungày11 tháng9năm2001địnhmệnh–bảnbáocáokèmtheohìnhảnhminhhọanhữngcuộclàmdụngtùnhân

tại nhà tùAbuGhraib, ngoạiô thủđôBaghdad, cho thấymặtđen tối củacuộcchiếnnướcMỹgâyratạiIraq.MộtnữquânnhânMỹtócngắnvẻmệtmỏi,cùngmộtđồngđộimặcáophôngkéolêmộttùbinhIraqbằngsợixích.Một kim tự tháp dựngbằngnhững thân hình trần truồng, cúi đầu vì nhụcnhã,đằngsaulàhailínhMỹcườinhănnhởvìchiếnthắnghọcholàchínhnghĩa.Mộtnhómkháccũngtrầntruồng,đi lạikhókhăntrongbuồnggiamchậthẹp,đầutrùmtúivảiđen,đôitayyếuớtchevùngkín.Cócảhìnhảnhhai người lính Iraq bị buộc kích thích cơ quan sinh dục của nhau bằngmiệng.Mộtngười tùbinhhoảngsợvìconchóchăncừugốcBỉkhôngdọmõm đang chực xông tới đớp trong khi những người línhMỹ lực lưỡngdườngnhưchẳngbuồnngăncản.Vàbứcảnhgiờđãtrởthànhbiểutượng–cây thậpácbằngxungđiện–một tùbinh trùmmũkínđầuđứng trênmộtchiếcbục,haitaygiangrộng,nhữngsợidâyđiệnquấnquanhcổ,lòngthòngởhaitayvàmấthútphíatrên,nơiaicũngbiếtlànguồnđiện.

ChúngtađềubiếtNgườikháctànbạo,nhẫntâmvàđộcác–rốtcuộc,kẻáclàkẻthùchúngtađangchốnglại.VậymànhữngthanhniênMỹmộđạo,khỏemạnh,sángsủa,tuấntú,yêugiađình,giỏithểthaolạilàkẻác!Vìsaođiềuđólạixảyra?Aiphảichịutráchnhiệmtrướcnhữngchuyệnnày?Chẳngphải nướcMỹ có nền dân chủ tiên tiến thượng tôn pháp luật, bảo vệ cácquyềncôngdânvàquyềnbìnhđẳnggiữangườivớingười?Cácchàngtraicủachúng tađâuphải làđaophủ thời trungcổ.Tất cảđãdiễn ranhư thếnào?

CómộtngườiMỹkhôngbịsốc.Ôngđãbiết tấtcảtừ35nămtrướctạitầnghầmtòanhàKhoaTâmlýhọc,ĐạihọcStanford,nơiôngtiếnhànhthínghiệmvềsựchiphốicủamôitrườngbiếnnhữngngườiđánglẽlàngườitốttrởthànhkẻxấu.Vàomộtbuổitối,khiđọcbảntinđóvàxemnhữngbứcảnhchụpnhàtùAbuGhraib,nhấtlàcảnhhaitùbinhtrầntruồngthựchiệnhànhvitìnhdụcnguyênthủy,TiếnsỹTâmlýxãhộihọcPhilipZimbardonhớlạithínghiệmôngtiếnhànhvàotuầnthứhaitháng8năm1971,trongđóôngngẫunhiênxếpmộtnhómsinhviêntìnhnguyệnthànhcaingụcvàtùnhân

trongmôitrườngmôphỏngnhàtù.Lẽra,cuộcthínghiệmkéodàihaituầnnhưngZimbardobuộcphảikếtthúcnósausáungàykhinhữngchàngtraitrẻhiềnlành,thôngminh,cóhọcthứctrởthànhnhữngtêncaingụctànbạohaynhững tù nhân với tâm hồn vụn vỡ. Zimbardo tự hỏi, chẳng lẽ chúng takhônghọcđượcgìsaubathậpkỷnghiêncứutâmlýxãhộicáiác.Khiôngchứngkiếncácnhàlãnhđạoquânđội,chínhtrịgiavàbìnhluậnxãhộicorúmmình trongkhiếpđảmvà tuyênbốđâychỉ làkết cụccủavài trái táothối,Zimbardobiếtôngphảilàmgì.Liênhệnghiêncứutrongquákhứvớinhữngsựkiệnđangdiễnra,ônggọiđâylàHiệuứngLucifer(cũngchínhlànhanđềcuốnsáchcủaông),haysựchuyểnhóanhâncáchbiếnnhữngngườitốtbìnhthườngthànhnhữngkẻxấukhácthường.

TheoZimbardo,thayvìquykếtcáixấuchomộtvàitráitáothối,chúngtanênquantâmtớicácthùngchứanhiềuhơn.Sựtiếnhóatạoratrongmỗichúngtacáixấutiềmtàngnhưngnóchỉbộclộtrongmộtsốmôitrườngnhấtđịnh. Vềmặt kinh tế, nếu phương châm “Tham lam là tốt” của tập đoànEnronvàGordonGekkolàquytắcchứkhôngphảingoạilệ,cólẽthịtrườngtưbảnchủnghĩađãsụpđổtừlâu.Ngượclại,đạođứckinhdoanh“Khônglàmđiềuxấu”củaGooglemờilàquytắc.

Đểthịtrườngcóđạođứccầncóhaiđiềukiện:(1)lòngtinnộibộđượccủngcốbởicácmốiquanhệcánhân;(2)cácquytắcbênngoàiđượccủngcốbởi các thể chếxãhội.Tronghai chương trước, chúng tađãhiểu cáchthứclòngtinđượcthiếtlậpthôngquacáctươngtáccánhântrựctiếp,đồngthờiđượctăngcường,củngcốthôngquacácthểchếxãhội.Trongchươngnày,chúngtasẽxemđiềugìxảyrakhinhữngdâycươngthểchếđứtgãy?

Thuyếtkhuynhhướngxấucho rằngcái ác làkết quả của các tínhxấutrongconngười,trongkhithuyếtcảnhhuốngxấuchorằngcáiáclàkếtquảcủahoàncảnhxấu.Khuynhhướngxấulàmộttrongnhữnglýthuyếtđượcsửdụng nhiều nhất trong tôn giáo (tội tổ tông truyền), y học (bệnh tật bêntrong), tâm thần học (bệnh tinh thần) và luật học (trách nhiệm cá nhân),trongkhithuyếtcảnhhuốngxấuđượccácnhàxãhộihọc,tâmlýxãhộihọcvà nhân chủng học – những người rất nhạy cảm với sức mạnh của môitrườngtrongviệcđịnhhìnhhànhviconngười–ủnghộ.Nhưngcóthểcảhaithuyết này cùng đúng và có tính tương tác. Trong con người tiềm ẩn cảkhuynhhướngtốtvàxấu,sựbộclộkhuynhhướngnàophụthuộcvàohoàncảnhvàlựachọnhànhvicủamỗingười.Vớiócquansátsắcbén,AleksandrSolzhenitsynđãnhậnthứcđượcmộtsốđiềuvềcáiáctiềmtàngtrongmỗichúngtavàviếtnênkiệttácQuầnđảoGulag(TheGulagArchipelago):

Nếucónhữngkẻxấuẩnbêntrongchúngtavàlàmđiềuác,chỉcầntáchchúngkhỏiphầncònlạivàtiêudiệtchúng.Nhưngranhgiớigiữathiệnvàácchạyquatráitimmỗiconngười.Đâucóaisẵnsàngpháhủymộtphầntráitimmình?

Bảnchấtkhuynhhướngđốingẫugiữacáitốtvàcáixấuhìnhthànhtrongquátrìnhtiếnhóacủachúngtanhưmộtloàilinhtrưởngxãhộivớitínhhợptáctrongnhómvàthùđịchgiữacácnhóm.Đểtồntạiđượcnhưcáccáthể,chúngtaphảihòahợpvớicác thànhviên trongnhóm,điềunàydẫn tớisựtiến hóa của các cảmxúc đạo đức như thấu cảm, hợp tác và vị tha – cáckhuynhhướng thiên xã hội, hay khuynhhướng tốt.Đồng thời, các áp lựctiếnhóagắnkếtcácthànhviêntrongnhómcũngtạonêntínhthùđịchvàbàingoạivớingườilạngoàinhóm,điềunàydẫntớisựtiếnhóacủacáccảmxúcphiđạođứcnhưthôbạo,bonchenvàíchkỷ–cácxuhướngphảnxãhội,haykhuynhhướngxấu.

Mộtbiểuhiệncủakhuynhhướngtựnhiênmangtínhkinhnghiệmchiathếgiớithànhhainửachúngtavàhọthểhiệnrấtrõtrongmộtthínghiệmdonhà tâm lý xã hội họcCharles Perdue tiến hành năm 1990.Những ngườithamgiađượcchobiếthọđang làmmộtbàikiểm trakhảnăngngônngữ,trongđóhọphảihọccácâmtiếtvônghĩanhưxeh,yof,laj,wuh.Mộtnhómhọccácâmtiếtnàycùngcáctừ“trongnhóm”(chúngta,củachúngta),mộtnhóm sẽ học chúng cùng các từ “ngoài nhóm” (họ, của họ), và nhómđốichiếusẽhọcchúngcùngcáctừtrunglập(anhấy,côấy,củabạn).Sauđó,cácđối tượngđượcyêucầuđánhgiásựthúvịhaynhàmcháncủacácâmtiếtvônghĩa.Đángchúý(hoặccóthểkhôngcóýnghĩagì,tùythuộcquanđiểmcủabạnvềbảntínhconngười),cácđốitượngghépcácâmtiếtnàyvớicác từ “trong nhóm” đánh giámức độ thú vị của chúng cao hơn hẳn hainhómghépchúngvớicáctừ“ngoàinhóm”hoặctrunglập.

Chúng ta đều có phần thiện và phần ác.Đa sốmọi người trong đa sốhoàncảnhđềutốtbụng,cóđạođứcvàhànhxửđúngđắn,nhưngtrongmộtsố hoàn cảnh nhất định, bản năng của những hành vi xấu xa, vô đạo đứcđượcneogiữtrongphầntốicủatâmhồnlạitrỗidậy.

***Cuối thậpniên1970khi tôi tốtnghiệpđạihọc,PhilipZimbardođã trở

thànhhuyền thoại trong lĩnhvực tâm lýhọc,và từđó tớinay tên tuổicủaôngngàymộtlớnhơn.SinhratạiNamBronxvàlớnlêntrongnghèotúng,chamẹđềuthấthọc,Zimbardotrựctiếpchứngkiếnđiềugìcóthểxảyrakhiconngườisốngtrongnhữngmôitrườngnơiluậtphápkhôngđượcthựcthivà thiếuvắng lòng tin.Khi trở thànhmộtgiáosư trẻ tạiĐạihọcStanford,ôngđãtiếnhànhthínghiệmquansátnhữngchiếcxehơivôchủ,mộtchiếcđặttạimiềnquêđầyámảnhthờithơấucủaôngvàmộtchiếcđặttạikhuphốcao cấpPaloAlto, bangCalifornia.TạiBronx, người ta bắt đầu dòmngóchiếcxe trướckhinhómnghiêncứukịp lắpđặtcácmáyquaybímật.Chỉtrongmộtngày,32vụpháhoạiđãxảyra,tấtcảđềudiễnravàobanngàydonhữngngườitrưởngthànhđiquahoặcláixequa.Ngượclại,tạiPaloAlto,chiếcxekhôngbịđụngchạmđếnchotớikhiZimbardongừngthínghiệmvà

láixevềtrường,cùnglúcđócóbangườihàngxómgọiđiệnbáocảnhsátvềviệcchiếcxebịmấtcắp.Sựkhácbiệt rõ rệtnàykhông thể làkếtquảcủatính nết khác biệt giữa các cư dânNewYork vàCalifornia.Rõ ràng, cáckhácbiệtvềđiềukiệnsốnggiữaBronxvàPaloAltođãgâynêntấtcả.Vậycáckhácbiệtđólàgì?

Đây chính là câu hỏi ông đặt ra để trả lời trong thí nghiệm Nhà tùStanford.Ngàynay,nóđãtrởthànhmộttrongnhữngthínghiệmcóýnghĩaquantrọngnhấttronglịchsửkhoahọc,xếpnganghàngvớichiếctrườngkỷcủaSigmundFreud,chiếchộpcủaB.F.SkinnervàsựphụctùngquyềnuycủaStanleyMilgram.Nếuđãhọcquamộtkhóanhậpmôntâmlýhọc,chắcchắnbạnphảibiếtđếntêntuổiPhilipZimbardo.

ChitiếtthínghiệmNhàtùStanfordđãtrởnênhếtsứcnổitiếng.TạitầnghầmtòanhàKhoaTâmlý,mộtnhàtùmôphỏngđãđượcdựnglên,cácvănphòng biến thành các buồng giam.Một số sinh viên được lựa chọn ngẫunhiênlàmtùnhânsẽbịPhòngCảnhsátStanfordbắtgiữ tạinhà,áp tảivềtrạigiambằngxetuầntra,phunthuốcchốngchấyrậnvàphảiởtrầntruồngsuốtquátrìnhthẩmvấn.Sauđómỗingườiđượcphátmộtbộquầnáotùmàunâuvànhétvàonhữngxàlimbềngangsáufoot,bềdàichínfoot.Vềphíacác cai ngục, họ được trang bị dùi cui, còi, chìa khóa các buồng giamvànhững cặp kính râm phản chiếu (“tôi lấy ý tưởng từ bộ phimCoolHandLuke”,Zimbardochúthíchtrongphụlục).Chỉquahaingày,cácsinhviênMỹcótâmlýrấttốtđãtrởthànhnhữngtêncaingụcuyquyền,tànbạohaynhữngkẻ tùnhân thụđộng,nhụtchí.Lẽra thínghiệmsẽkéodàihai tuầnnhưngkhibạngáiZimbardo(giờđãtrởthànhngườibạnđờicủaôngsuốt30nămqua)nhìnthấycảnhđámcaingụchànhhạcáctùnhânbịtrùmtúikínđầu,chânđeoxiềngxíchtrongphiênđivệsinhlúcđêmkhuya,cômộtmựcmuốnZimbardodừnglại trướckhicóaiđótổnthươngnghiêmtrọng.Vàophútđó,ôngnhậnramìnhđãtrởthànhmộtphầncủathínghiệmtrongvaitròngườiquảngiáo. “Tôidừng thínghiệmkhôngphảivìnhữngcảnhghêrợndiễnratrongnhàtù,”ônggiảithíchtrongbảnphântíchthínghiệm,“màvìnỗisợhãikhinhậnrachínhtôicũngcóthểtrởthànhtêncaingụctànácnhấthoặckẻtùnhânyếuớtnhất,tớimứckhôngthểănuốnghayđivệsinhnếukhôngđượcphépcủangườigiámsát.”

TôihỏiZimbardo,saubathậpkỷôngsuynghĩgìkhinhìnlạithínghiệmnày. “Thôngđiệp của thí nghiệmNhà tùStanford là hoàn cảnh có thể tácđộngtớihànhvicủaconngườinhiềuhơnnhữnggìchúngtanhậnthứcvàđánhgiá,”ôngnói.“Cácnhàtâmlýxãhộihọcnhưtôiluôncốgắngtìmcáchuốnnắnniềmtincủanhiềungườichorằngcáiácchỉhìnhthànhtừkhuynhhướngcủacáccánhân–từtronggene,nãobộvàbảntínhcủamỗingười–và rằng có những trái táo lành và những trái táo thối.”Nhưng thực sự cónhữngtráitáothối?Tấtnhiênlàcó,Zimbardothừanhận,nhưngđạiđasốtội

ác trên thế giới không thể chỉ do vài trái táo thối đó gây ra; thay vào đó,nhữngngườibìnhthườngsẽcóhànhvibấtthườngtrongmộtsốhoàncảnhnhấtđịnh.Zimbardo luônđánhgiá rấtcông tâm:“Trướckhi lênáncáccánhân,điềucầnlàmđầutiên là tìmhiểuxemhoàncảnhnàođãđưađẩyhọđếnvớinhữnghànhvixấuxa.Tạisaokhôngcoihọlànhữngtráitáolànhđựngtrongthùngxấuthayvìcoihọlànhữngtráitáothốiđựngtrongthùngtốt?”

Làmsaođểphânbiệttáolànhvàotáothối,thùngtốtvàthùngxấu?“KhitiếnhànhthínghiệmtạiStanford,tôibiếtcácsinhviênđềulànhữngtráitáolànhvìhọđãtrảiquahàngloạtbàikiểmtra–trắcnghiệmtínhcách,phỏngvấnlâmsàng,thẩmđịnhlýlịch…Tấtcảđềurấtbìnhthường.Sauđó,chúngtôingẫunhiênxếphọvàonhómcaingụchoặctùnhân.Vìthế, trongngàyđầutiêntấtcảđềulànhữngtráitáolành.Nhưngquavàingày,nhữngsinhviênđượcchọnlàmcaingụcbiếnthànhnhữngtênđồtểtànbạo,trongkhitùnhâncủahọvụnvỡmọicảmxúc.”ChínhchiếcthùngxấucủaZimbardođãlàmhỏngnhữngtráitáolành.

KhicâuchuyệnđauđớnvềnhàtùAbuGhraibvỡlở,lậptứcZimbardocũng như giới truyền thông liên hệ sự kiện này với thí nghiệm Nhà tùStanford. Sau khi xuất hiện trongmột số buổi phỏngvấn,Zimbardo nhậnđược cuộc gọi của một vị luật sư đại diện cho Thượng sỹ Ivan “Chip”Frederick,viênsỹquanquânđộitrựcđêmtạidãybuồnggiam1Avà1B,nhàtùAbuGhraib–khuxàlimđốixửvớitùnhântồitệnhấttạinhàtùtànbạonhất Iraq.Khôngphủnhậnsai lầmcủaFrederick (vìchínhanh tacũngđãnhận tội),Zimbardobiếtvị luật sưmuốnkhai thácsâuhơnmôi trườngđãgâyranỗiđauđớn,hànhhạvànhụcmạtùnhân.TheoZimbardo,trướckhiFredericktớiIraq,anhtalàmộtngườiyêunướcthuầntúykiểuMỹ,“hàngtuầnđilễnhàthờ,kéocờtổquốctạinhàmỗibuổisáng,xúcđộngđếnrơinướcmắtkhinghequốcca, tinvàocácgiá trịdânchủ, tựdovàgianhậpquânđộiđểbảovệcácgiá trị đó.”KhiFrederickbịbuộc tội lạmdụng tùnhân,Zimbardođãsắpxếpmộtchuyêngiatâmlýhọcquânylâmsàngtiếnhànhđánhgiáanhtathôngquamộtloạtbàikiểmtra.Kếtquảkiểmtratâmlýchothấy,xétvềmọiphươngdiện,Fredericklàmộtngườihoàntoànbìnhthường,cótrítuệvànhâncáchởmứctrungbình,“khôngcóxuhướngbệnhhoạnhaybạolực.”VớiZimbardo,kếtquảnày“chứngtỏmộtcáchchắcchắnviệccácnhàbiệnhộcủachínhquyềnvàquânđộiđổmọitộilỗicủaanhtalênkhuynhhướng‘tráitáothối’hoàntoànkhôngcócơsởthựctế.”

Khái quát từ thí nghiệm Nhà tù Stanford và sự kiện Abu Ghraib,Zimbardokhẳngđịnhmốiquanhệbabêngiữacácyếutốconngười,hoàncảnhvàhệthốngcùngsựtươngtácgiữachúngchínhlànguyênnhânkhiếnmộtngườitốtgâyracáchànhvixấu.Ởđây,chúngtanhậnthấysựkếthợpthuyếtkhuynhhướngxấu(conngười), thuyếtcảnhhuốngxấu(hoàncảnh)

vàmộtyếutốthứbaZimbardobổsungsausựkiệnAbuGhraib–bốicảnhrộnghơntrongđóconngườivàhoàncảnhcùngtồntại(hệthống).“KhiđọccácbáocáovềAbuGhraib,tôimuốnbiếtaiđãtạoracáchoàncảnhtạođiềukiệnchocáiác,”ôngnhớlại.“Hệthốnglàchiếcthùnglớnhơn,gồmcácthếlựcchínhtrị,lịchsử,kinhtế,luậtphápđãhợppháphóacáctìnhhuốngnày.Vàmọihệthốngđềucókhiênchắn,khiếnchochúngkhônghềminhbạch.”

***Khôngaigianhậpmộttổchứccuồngtín.Ngườitagianhậpmộtnhómvì

tinvàomụcđíchcủanó,nhưngdầndầnvàhầunhưbấtkhảtrigiác,nhómđótrởnênxấuxa.Tương tự,khôngai làmviệcchomộtcông ty lớnvànghĩrằngmộtngàyhọsẽ làmcôngtyđóphásản,khiếncáccổđôngmất trắngvốnđầutư.SựsụpđổcủacáctậpđoànlớnnhưEnronhayWorldCombắtđầutừnhữngngườilàmnhữngviệchọtinlàtốt,nhưngdầndần,từngbước,trởthànhtộilỗi.Nếubạnđặtmộtngườibênchiếccôngtắcvàyêucầuanhtasậpnóxuốngđểchíchđiệnmộtngườivô tộivớihiệuđiện thếchếtngười450volt,hầunhưsẽkhôngailàm.Nhưngnếubạndựnglênmộttìnhhuống,trongđócácđốitượngthamgiađóngvaitròmộtgiáoviênđangtiếnhànhthínghiệmvềtrínhớđểkiểmtraxemhìnhphạthỗtrợhaycảntrởviệctiếpthucủahọcsinh,họsẽdễdànggâyranhữngcúchíchđiệntừmức15voltvôhại,mức30voltcóthểcảmnhậnrấtmơhồvàcứthếtăngdầntớimức450voltchếtngười.

Tôi đang đề cập tới thí nghiệm nổi tiếng do nhà tâm lý xã hội họcStanleyMilgram,ĐạihọcYale tiếnhànhvào thậpniên1960.Thínghiệmnàynghiêncứusựphụctùngquyềnuyvàkếtquảcủanótrựctiếpcủngcốcho luậnđiểmtôiđưara:cáckhuynhhướngđốingẫu tốtvàxấucó thểbịbópméobằngcáchnàyhaycáchkháctùythuộcvàohoàncảnhvàhệthống.Đểphảnánhsátthếgiớithựchơn,thayvìsửdụngsinhviênđạihọc,cácđốitượngthamgiathínghiệmcủaMilgrambaogồm1000thịdânđịaphươngsống tạiNewHeaven vàBridgeport, bangConnecticut.Như đăng tải trênbáochíđịaphương,ôngcần“cáccôngnhânnhàmáy,nhânviêncôngsở,thợphụ,thợcắttóc,thươnggia,thưký,côngnhânxâydựng,nhânviênbánhàng, công nhân viễn thông” tham gia vào “một nghiên cứu về trí nhớ.”Theo lệnhcủaMilgram,cácđối tượngphảiđọcmộtdanhsáchcáccặp từchohọcviên(mộttaycòmồilàmviệcchoMilgram),sauđóđọclạimộttừtrongmỗicặpvàyêucầuhọcviênnhớratừthứhai.Nếunhớsaihọcviênsẽbịgiáoviênchíchđiện.(Khôngaithựcsựbịđiệngiật,taycòmồichỉgiảvờđểkhiếncácnhữngngườithamgiatưởngthật).Cácgiáoviênsẽtựtaychíchđiệnbằngcáchbấmvàocácnútcông tắc trênmộtchiếchộpghicácmứcGiậtnhẹ,Giậtvừaphải,Giậtmạnh,Giậtrấtmạnh,Giậtdữdội,Giậtcựckỳdữdội,NGUYHIỂM:Giậtkhủngkhiếp,vàXXXX(Zimbardogọimứcđiệnthếcaonhấtlêntới450voltlà“sựkhiêudâmcủasứcmạnh.”)

Trướckhitiếnhànhthínghiệm,Milgramđãthămdòýkiếncủa40nhàtâmthầnhọcvàyêucầuhọdựđoántỷlệcácđốitượngsẽdùngtớinút450volt.Câu trả lờinhấtquáncủacácchuyêngiaquansáthànhviconngườinàylà1%–chỉnhữngkẻtànbạomớithựchiệnnhữnghànhvidãmannhưthế.Hoàntoànsai!Cáchđánhgiábảntínhconngườinàynhưvậychỉdựatrên thuyếtkhuynhhướngxấu truyền thốngcho rằng tất cả tội ác củaconngườiđềunằmtrongđầunhữngkẻbệnhhoạnmàchưatínhđếnsựthúcbáchcủa hoàn cảnh lên các chủ thể.Kết quả của thí nghiệm là 65%đối tượngthamgiasửdụngnútcaonhấtXXXXđểtạoranhữngcúchíchđiệncóđiệnthế450voltkhidạydỗhọcviên.Nếuconsốnàychưađủkinhhoàng,bạncần biếtmức điện thế thấp nhất các đối tượng sử dụng cuối cùng làGiậtmạnh,tươngđương135volt.Sứcmạnhcủahoàncảnhlớntớimứcnócóthểkhiếnnhữngconngườilươngthiệnthựchiệnnhữnghànhviđộcác.

CáckếtquảbanđầugâyxáotrộntớimứcMilgramphảitiếnhànhcácthínghiệmbổsung,thayđổiđiềukiệnđểkiểmsoátcácbiếnnhiễucóthểlàmsai lệchkết quảbanđầu.Cácnghiên cứubổ sungnàyđềukhẳngđịnhvàhoànthiệncáckếtluậnbanđầuvềcáixấu.Thídụ,sựgầngũivớinạnnhâncũngảnhhưởngtớimứcđiệnthếngườigiáoviênsẽsửdụngđểchíchhọcviên–họcàngởgầnnhaukhitiếnhànhthínghiệm,cáccúgiậtcàngnhẹvàngượclại.Khôngcógìngạcnhiên,áplựccủanhómcũnglàmộtnhântốtácđộng.Milgramlậpmộthộiđồngnhằmkhuyếnkhíchgiáoviênsửdụngmứcđiện thếcaohơn,nhưngkhihộiđồngnày từchối làmtheomệnhlệnhcủaMilgramvàmuốnngừngthínghiệm,cácgiáoviêncũngcóxuhướngkhôngphụctùngmệnhlệnhbanđầu.Nóicáchkhác,Milgramđãnhậnthấycáitốtvàcáixấuphụthuộcvàohoàncảnhnhiềuhơnkhuynhhướng.Cácpháthiệnnàycủngcốmôhìnhtiếnhóacủatôivềcáixấu,theođócácáplựcxãhộitừcácthànhviêntrongnhómcótácđộngđặcbiệttớisựđịnhhìnhhànhvi.

Dùcáckếtquảnàykhiếndưluậnbốirốinhưngxéttừnhiềugócđộ,kếtquảthínghiệmcủaZimbardocòntồitệhơn.TrongthínghiệmcủaMilgram,cómộtnhânvậtđầyquyềnuyđứngtrêncácđốitượngyêucầuhọtiếptụcthí nghiệm và nhắc nhở họ về nghĩa vụ của người tham gia nghiên cứu.Trong khi đó, Zimbardo nhận thấy các sinh viên trở nên xấu xa chỉ đơnthuầndohoàncảnhvàkhôngcầnthêmbấtcứsựkhuyếnkhíchnàokhiđãđượcphânvai thànhcaingụchoặctùnhân.ĐâychínhlàýnghĩacủakháiniệmsựtầmthườngcủacáiácdonhàlýthuyếtchínhtrịngườiĐứcHannalArendtđưara.

Vìchúngtatiếnhóađểtrởthànhnhữngconngườixãhộinênsẽcựckỳnhạycảmvớisuynghĩcủangườikhácvềmìnhvàluônmuốnthỏahiệpvớichuẩnmựccủacộngđồng.NghiêncứucủaSolomonAschvềsựthỏahiệpchothấysuynghĩtậpthểquantrọngtớimứcnếubạnthuộcmộtnhómtámngườiđượcyêucầuướclượngđộdàicủamộtđoạnthẳngbằngcáchsokhớp

nóvớibađoạnthẳngcóđộdàikhácnhau;ngaycảkhiđoạnthẳngphùhợplồ lộ trướcmắt, nếu bảy người còn lại trong nhóm chọnmột đoạn thẳngkhác, trong70%trườnghợpbạnsẽđồngtìnhvớihọ.Quymônhómquyếtđịnhmứcđộcủasựthỏahiệp.Nếuchỉcóhaingườiướclượngđộdàicủacácđoạnthẳng,sựthỏahiệpvớilựachọnsaihầunhưkhôngxảyra.Trongmộtnhómbốnngười,nếubangườichọnsai,tỷlệthỏahiệpcủangườicònlại là32%.Nhưngbấtkểquymônhómrasao,chỉcầncómộtngườikhácđồngtìnhvớibạn,mứcđộthỏahiệpsẽlậptứchạxuống.

Khôngcógìngạcnhiên,mộtnghiên cứu fMRI thậmchí cònxácđịnhđượcphầnnãobộnàosánglênkhibạnthỏahiệphoặckhôngthỏahiệp.NhàkhoahọcthầnkinhGregoryBernstạiĐạihọcEmoryđãtiếnhànhmộtthínghiệmtrongđócácđốitượngthamgiađượcyêucầusokhớpcáchìnhảnhcủacácvậtthểbachiềuđangxoayvớimộtvậtthểđốichiếu.Đầutiêncácđốitượngđượcbímậtchiathànhtừngnhómbốnngười,trongđóbangườisẽvềphevớinhau chọnmột câu trả lời sai hiểnnhiên.Trungbình, trong41%thờigian,cácđốitượngsẽthỏahiệpvớicâutrảlờisainày.Khihọlàmvậy,vùngnãoliênquantớinhậnthứchìnhảnhvàkhônggiansẽđượckíchhoạt.Nhưngkhihọphávỡtínhđồngđội,vùnghạchhạnhnhânbênphảivànhânđuôibênphảisẽsánglên.Nóicáchkhác,khôngthỏahiệplàmộttrảinghiệmtâmlýkhôngdễchịu,đólàlýdotạisaođasốchúngtakhôngmuốntáchmìnhrakhỏicácchuẩnmựcchungcủacộngđồng.

Đasốchúngtađềunghĩmìnhmiễnnhiễmvớiáplựccủasựdòmngóvàcăng thẳng xã hội, nhưng kết luận rút ra từ nghiên cứu củaMilgram chothấy,vớivaitròmộtloàilinhtrưởngxãhội,chúngtacựckỳnhạycảmvớiýmuốn của người khác, nhất là những người có sứcmạnh và địa vị. “Thậtngạcnhiênkhicáccánhânbìnhthườnglạithỏahiệpvớichỉdẫncủangườitiến hành thí nghiệmđếnvậy,”Milgramnhớ lại. “Người ta sẽ dễ quên đitráchnhiệmkhihọchỉlàmộtmắtxíchtrongmộtchuỗihànhvixấuvàcáchxahậuquảcuốicùngcủahànhvi.”Sựkếthợpgiữalốiđihìnhbậcthangvàmệnhlệnhtừbêntrênkhiếnbạntiếndầntừngbậcchínhlànguyênnhânlàmchocáctộiácdạngnàyhếtsứcâmỉ.Milgramchiaquátrìnhnàythànhhaigiaiđoạn:“Trướchết,cómộtsốnhântốràngbuộcgắnchặtngườithamgiavàotìnhhuống.Chúnggồmcácnhântốnhưsựlễđộcủabảnthânđốitượng,mongmuốngiữlờihứavớingườitiếnhànhthínghiệmvàsựkhóxửkhirútlui.Thứhai,sẽxuấthiệnmộtsốđiềuchỉnhtrongsuynghĩcủacácđốitượnglàmnhụtýđịnhngừngcộngtácvớingườitiếnhànhthínghiệmcủahọ.Sựđiềuchỉnhnàysẽgiúpđốitượngduytrìmốiquanhệvớingườitiếnhànhthínghiệm,trongkhicùnglúclàmdịusựcăngthẳngdomốixungđộttrongthínghiệmgâyra.”

Khitrậttựđổvỡ,cácluậtlệtrởnênvôhiệuvànhữngdâycươngthểchếchuẩnmựcngăngiữcáiácđứttung,nósẽcócơhộihoànhhànhthôngqua

sựkíchđộngdễlâylancủahànhvinhómvàđàtiếnkhôngthểkiểmsoátcủacácbướcchântộilỗinhỏhơntrướcđó,cuốicùngcảhệthốngsẽchấpnhậnsự tồn tại của cái ác.Đây là điềuxảy ra vàongày18 tháng11năm1978trongkhurừngrậmtạiGuyanakhiJimJones,kẻcầmđầutổchứccuồngtínPeople’sTemple –một tổ chức đã chuyểnhoạt độngkhỏi các vùngminhbạchvàthượngtônphápluậtnhưSanFranciscovaLosAngeles–yêucầucác tín đồ tự sát tập thể bằng cách uống thứ nước có pha chất kịch độcxyanua.Dùmộtsố thànhviên tìmcáchchạy trốn (vàbịbắnchết),mộtsốkhácbịépuốngthuốcđộc,đasốnhữngngườicònlạitựnguyệnuốngthuốctronggiâyphútmêmuộingậptràn.

***Tấtnhiên,cuốicùngconngườisẽchọncáitốthoặccáixấu.Chúngtacó

thểthayđổivàlàmsuyyếucáixấutiềmẩnbằngcáchhiểunótrướctiên,sauđóhànhđộngđểthayđổinó.EdmundBurke,chínhtrịgiangườiAnhthếkỷXIX, từngcảnhbáo: “Nguyênnhânduynhấtkhiếncáixấuchiến thằng làngười tốt không làm gì.”Nhưng thật đáng tiếc, “không làm gì” lại là lựachọnmặcđịnhtrongcáctìnhhuốngnhưthế.Quátrìnhtiếnhóađãlậptrìnhđểchúngtabảovệgiốngloàivàkhôngliềumạngchốnglạicáixấu.Đểlàmvậykhôngchỉđòihỏicáchoàncảnhanhhùngmàcòncầnmộtthiênhướnganhhùng.Chỉcóanhhùngmớidámđứnglênchốnglạicáixấu.Ngườithổicòi tại nhà tùAbuGhraib, JoeDarby, làmột anh hùng.SherronWatkins,PhóchủtịchtậpđoànEnron,cũnglàmộtanhhùngvìbàđãsớmcảnhbáosựsụpđổnhãntiềncủacôngty.NhânviênkiểmtoánnộibộCynthiaCoopercủaWorldComcũnglàmộtanhhùngkhicôthổicòicácgianlậnkếtoánđãđặtkhoảnlỗ3,8tỷđôlarangoàisổsách.

Môitrườngcôngtytạođiềukiệnchocáixấunhưthếnào?Tôiđãđặtcâuhỏi này choZimbardo. “Các công ty làmột chuỗi tình huống, nhất là khichúng thựcsự lớnmạnh.Tìnhhuốngởbanđiềuhành,ởphòngkế toán,ởphòngquanhệcôngchúng…Trongmỗitìnhhuốngnhưvậy,cócácchuẩnmựchướngdẫnnhânviênhànhxửđểtrởthànhngườichơitrongđội.Điềunày tạo ra tình thế trong nhóm/ngoài nhóm.Nếu bạnmuốn được thưởng,tănglươnghaythăngchức,bạnphảilàngườichơitrongđộivàtuânthủcácchuẩnmực trong các tình huống.”Đúng vậy, nhưng ai đưa ra chính sáchtănglươnghaythăngchức?Vàchẳnglẽkhôngcómộttriếtlývềcáixấuvàcái tốthình thành từ trênxuống?“Tấtnhiên làcó,vànếungườiđứngđầucủađội,nhóm,côngtycótưtưởngnhấtđịnh,bạnsẽphảituântheonónếumuốnthăngtiến.Cóthểtưtưởngđókhônghoàntoàngiốngvớisuynghĩcủabạn,nhưngthôngthườngsựkhácbiệtkhôngđángkể,vàkhibạnđãcốgắngtrở thành thànhviên củađội, sẽ rất khónếukhông làmquenvớinó.Thậtmâuthuẫnnếubạntừbỏtấtcảnhữnggìđãlàmchỉvìkhôngchịudấnthêmmộtbướcnhỏnữatrênconđườngsựnghiệp.”

Trongphần trướccủacuốnsáchchúng tađã thảo luậnvề lốimònphụthuộc,theođóthịtrườngsẽphụthuộcvàocácconđườngsẵncóvàgắnchặtvớicáckênhđangvậnhành.Ởđây,chúngtagặpmộtlốimònphụthuộcvềđạođức, theođócáchệ thốngđạođứcvàhànhvisẽbịkhóachặtvàocáckhuônmẫuđạođứcdongườikháchoặcmôitrườngtạora.Vìthế,đạođứccủangườilãnhđạovàtriếtlýdoanhnghiệpcóthểsẽtạođiềukiệnthúcđẩykhuynhhướngtốtcủanhânviênhoặckhiếncáixấutrỗidậy.Hãyxemxéthaihệthốngdoanhnghiệp,mộttốtmộtxấu,vàxemmôitrườngtươngứngvớichúngtạorakếtquảkhácbiệttớimứcnào.

TrongbộphimPhốWallnổi tiếngnăm1987,nhânvậtGordonGekko,mộtchuyêngiasápnhậpcôngtygiàucódoMichaelDouglasthủvai,đãgiảithíchvớichàngtraitrẻngâyngôCharlieSheen:“Anhbạnạ,chínhchúngtạoraquytắc.Tintức,chiếntranh,hòabình,nạnđói,bạođộnghaygiácảcủamột chiếc kẹp giấy.Chúng ta làm tất cả nhữngđiều kỳ diệu đó trong khingườichungquanhkhôngthểhiểutạisao.Giờchắccậukhôngngâythơtớimứcnghĩ chúng tađang sống trongmộtnềndânchủ,phảikhôngBuddy?Đâylàthịtrườngtựdovàcậulàmộtphầncủanó.”Nhắclạiniềmtinhoangđườngcủanhiềungười rằng thiênnhiên“vấymáunơichănrăngvàmóngvuốt”(cụmtừđángnhớcủaTennyson)vàsự tiếnhóachính là“sự tồn tạicủa cái phù hợp nhất” (mô tả đáng tiếc củaHerbert Spencer),Gekko giảithíchtạisaonướcMỹđánhmấtvịtríđứngđầutrongthếgiớicôngnghiệp:“QuyluậttiếnhóamớitrongcáccôngtyMỹdườngnhưlàsựtồntạicủacáiítphùhợpnhất.Theoquanđiểmcủatôi,hoặccậuphảilàmđúnghoặccậusẽbịđàothải.’

ĐâylàcáchnhìnphổbiếncủađasốmọingườivềđasốcôngtyMỹvàthịtrườngtưbảnchủnghĩa;từgócđộnày,nhữngngườinhưGordonGekkokhôngchỉlàbiểutượngcủamộtvàitráitáoCEOthốimàchothấycảmộtthùngcáccôngtybịhỏnghoàntoàn.TrongđoạntríchtừbàiphátbiểunổitiếngcủaGekkovềsựthamlam,chúngtabắtgặptoànbộnhữngđiềuhoangđườngđãbịbóctrầntrongcuốnsáchnày:chủnghĩatưbảndựatrênvàphụthuộc vào sự cạnh tranh khốc liệt; các thương gia phải biết ích kỷ và coimìnhlàtrênhếtđểthànhđạt;sựtiếnhóacũngíchkỷkhôngkém,chỉsànglọcchứkhôngsángtạothêmvà,tấtnhiên,thamlamlàtốt:

Thưacácquýôngquýbà,tôimuốnnóithamlam–vìkhôngcótừnàophùhợphơn–làtốt.Thamlamlàđúng.Thamlamlàhiệuquả.Thamlamlàmrõ,xuyênthấuvànắmbắtđượcbảnchấtcủatinhthầntiếnhóa.Thamlamdướimọihìnhthức–thamsống, thamtiền, thamtình, thamtri thức–đềugiúpchonhânloạipháttriển.Xincácbạnghinhớ,thamlamkhôngchỉcứuđượchãngTeldarPapermàcòncứuđượcmột công tyđanggặp trụctrặckhácmangtênHoaKỳ.

Liệungườitacóthựcsựtinđoạnvănnàymôtảđúngbảnchấtthếgiới

củacácdoanhnghiệp?Câutrảlờilàcó.Mộtgócđạidiệnchoniềmtincủanhiều người được thể hiện trong bộ phim tài liệu mang tên Công ty củaCanada năm 2003 với dòng phụ đề tiết lộ tất cả bímật: Sự theo đuổi lợinhuậnvàquyềnlựcđầybệnhhoạn.NoamChomsky,HowardZinn,JeremyRifkin,MichaelMoorevàcáctríthứccôngluậnđãvícáccôngtynhưlũkềnkền,quáivậtGodzilla,conquỷFrankensteinvànhiềusinhvậtghêtởmkhác,“luônhauháukiếmcàngnhiều lợinhuậncàng tốt,bấtkểaiphải trảgiá.”Chomskyđồngnghĩacôngtyvớisựnôlệ,ngụýbảnthânkháiniệm“côngty”đãvihiến.NhàtâmlýhọcRobertHareápdụngPhươngphápThốngkêvàChẩnđoán(DSM-IV)củaHiệphộiTâmthầnhọcHoaKỳđểchẩnđoánbệnhlýtâmlýlâmsàngcủacáccôngty,ngụýchúngđềubệnhhoạnvàcầnđượcthểchếhóađểchữatrịcănbệnhtinhthầnnày.Thậmchínhiềungườitrongcáccôngtycũngtinvàođiềuhoangđườngrằngthịtrườngtưbảnchủnghĩađượchình thànhvàduy trì nhờ thói tham lam, íchkỷ, tànbạo,mọingười vì một người. Thí dụ, chuyên gia sáp nhập công ty Ivan Boesky,nguyênmẫucủanhânvậtGordonGekkođãphátbiểutronglễtraobằngtốtnghiệptạiViệnĐạihọcCalifornia-Berkeleynăm1985:“Nhânđâytôimuốnnóivớicácbạnrằngthamlamlàtốt.Tôinghĩthamlamlàlànhmạnh.Bạncóthểthamlamvàtôivẫnnghĩtốtvềbạn.”

Nhưngnếusựtiếnhóasinhhọctrongtựnhiênthựcsựdựatrênvàđượcduytrìbằnglốisuynghĩthamlam“ngườichiếnthắngsẽcótấtcả”,sựsốngtrêntráiđấthẳnđãlụitắttừhàngtriệunămtrước;nếuthịtrườngtưbảnchủnghĩa cũng tuân theo nguyên tắc đó, nó đã sụp đổ từ nhiều thế kỷ trước.Thực tế, đây là lý do tại sao các thảm họa nhưWorldCom và Enron vẫnkhiếnbáochítốnnhiềugiấymực.Nếucácthảmhọatrênthươngtrườngdosailầmtrầmtrọngvềđạođứckinhdoanhtrởnênquenthuộctớimứckhôngđángđềcập trongbản tin tối,hẳn thị trường tưbảnchủnghĩađãquayvềthờiđồđá.

Tôikhôngphủnhậnsailầmcáccôngtygâyratrongsuốthaithếkỷquahayvẽnênmộtbứcchândungmàuhồngxarờithựctếvềchúng.Theotôi,cácsailầmđóchỉlàngoạilệ,khôngphảiquyluật;chúnglàsảnphẩmcủavănhóacôngtyxấuhơnlàhậuquảcủalãnhđạocôngtytồi.SựtươngphảngiữaEnronvàGooglesẽlàmsángtỏsứcmạnhcủahoàncảnhđốivớiviệckhơidậyphầnthiênthầnhayácquỷtrongbảntínhconngười.

***CâuchuyệnvềsựsụpđổcủaEnronđãđượcthuậtlạichitiếttrongnhiều

cuốnsáchnổitiếng,nhiềubàibáocủacáchọcgiảvàmộtbộphimtàiliệu.Hầuhếtmọingườichorằngtậpđoànnàysụpđổdoviphạmnguyêntắckếtoánvàsựthốinátởcáccấplãnhđạocaonhất.CũngnhưnhữnggìôngđãnóikhisựkiệnAbuGhraibxảyra,TổngthốngGeorgeW.Bushkếttộimộtvài“trái táothối”đãkhiếntậpđoànnàysụpđổ.Tuynhiên, lý thuyết“trái

táo thối”khônggiải thíchđượcđiềugìđãxảyra tạiEnronvàcũngkhônggiúpchúngtanhìnsâuhơnvàobảnchấtcáixấutạitậpđoànnày.Trongmộtnghiêncứu toàndiệnvềsựphát triểnvănhóadoanhnghiệp tạiEnron,hainhà quản trị họcClinton Free vàNormanMacintosh đến từTrườngKinhdoanh Đại học Queen đã nhận thấy sự khác biệt giữa nhiệm kỳ RichardKindergiữchứcvụchủtịch(1986-1996),khiEnronhoạtđộngdướimộthệthống điều hành hiệu quả, nhấn mạnh sự minh bạch trong điều hành vànhiệmkỳcủaJeffSkilling(1996-2001),khicácđốitrọngbịtrunglậphóa.Điềugìđãthựcsựxảyra?

LịchsửcủaEnronbắtđầunăm1985khiKennethLaydànxếpcuộcsápnhậpgiữaCôngtyKhíđốtHoustonvớiLiêndoanhInternorthvàtrởthànhtổng giám đốc của tập đoàn năng lượngmới. Sau đó, Lay giao việc điềuhànhchoRichardKinderđểtậptrungmôigiớicácthươngvụvàvậnđộngsựủnghộchínhtrịtừWashington.“KinderđiềuhànhcôngtytrongkhiLaychỉđiphátbiểuvàchụphình,”mộtngườitrongcuộcđãmiêutảnhưvậy.Từnăm1990tới1996,lợinhuậnbáocáocủaEnrontăngtừ202triệulên584triệuđô-la,trongkhidoanhthutăngvọttừ5,3tỷlên13,4tỷđô-la.

ĐiểmthenchốttrongphongcáchlãnhđạocủaKinderlàsựminhbạch,tráchnhiệmvà toàn tâmvới từngcôngviệc của tậpđoàn.Trongcácbuổihọpthườnglệvớicácvịgiámđốcvàtrưởngbộphận,Kindermuốnhọchuẩnbịchitiếttớitừngphươngdiệncủacôngviệc;vàvớitrínhớsiêuphàm,ôngkhôngdễbịlừa.Mộtgiámđốchồitưởng,“Bạncóthểđưachoôngấymộtsốliệutàichínhvàgiảithíchnóđếntừđâu,ôngấysẽnói,‘Đâykhôngphảiđiềunămngoáianhnóivớitôi.’Sauđó,ônglậptứcđitớibànlàmviệcvàlôi số liệu tài chính năm trước ra để chứng tỏ bạn đã sai. Thật đáng kinhngạc.”Mộttrưởngbộphậnkhácchobiết“nóinhảmnhívớiKinderlàđiềubấtkhảthi,”nếucácgiámđốc“giandốivềsốliệu,ôngấysẽxơitáihọtrongbữatrưa.”

Tộiác thườngnảynởởnhữngnơimờámnhưcănhầm tòanhàKhoaTâm lý,Đại họcStanford, hay nhữnghốc xà limhunhút của nhà tùAbuGhraib.Vì thế, phòng tuyếnđầu tiên ngăn chặn cái ác chính là tínhminhbạch, thông tin mở và giám sát chặt chẽ từng ngóc ngách của hệ thống.Trongcáccuộchọpmặtthườnglệvớicácgiámđốc,vớibiệtdanh“BácsĩNguyên tắc” tạiEnron,Kinder luônyêucầuhọ trìnhcácbáocáocậpnhậtđếntừngphútđểôngbiếtaiđanglàmgì,ởđâu.MộtgiámđốclàmviệcchoEnronsuốthaimươinămnhớlại:“Kinderngồitrongphònglàmviệcvớitậpgiấynhớmàuvàngvàbiếtmọiđiềutốtxấuxảyratrongcôngty.”FreevàMacintoshnhậnđịnh,phongcáchquảnlýnàytheosátmôhìnhdoGiáosưQuản trị họcRobert Simons tạiTrườngKinh doanhHarvard đưa ra trongcuốnsáchcótầmảnhhưởnglớnĐònbẩycủađiềuhành,trongđóôngnhậndạngbahệthốngđiềuhànhchophéptạorasựthayđổivềđạođứcvàchiến

lược:(1)hệthốngniềmtinkếtnốicácgiátrịcốtlõi,tạoracảmhứngvàđịnhhướng;(2)hệthốnggiớihạngiúpkhoanhvùngchiếnlượcvàxácđịnhphạmvi tựdo; (3)hệ thống tương tác tạo rasự linhhoạtkhi thíchnghivớimôitrươngcạnhtranhvàkhuyếnkhíchhọchỏicáckỹnăngvềtổchức.Kinderápdụnghệthốngquảnlýnàybằngcáchtheosátbáocáocủacácgiámđốc,sauđóphảnbiệnvàtranhluậnvớihọtạicácbuổihọptrựctiếpđượclênlịchđềuđặn.Đếnlượthọ,Kinderchophépcácgiámđốclàmđiềutươngtựvớicácnhânviêndướiquyền,vì thế cáccấpởEnronđềuminhbạchvà ít cónguycơmắcsailầmvềquảnlýhaythamnhũng.Hơnthếnữa,KindercòntạorakhôngkhígiađìnhtạiEnron.Ôngluônbàytỏsựquantâm,chămsóctớiđờisốngriêngcủanhânviên(thídụtrảchiphíđilạichomộtgiámđốcvềquêdự tang lễngười thân tronggiađình),điềunàysẽ làmnảysinhsựkínhtrọngvàlòngtrungthành.

Tuynhiên,tấtcảthayđổikhiJeffSkillingđảmnhiệmchứcvụChủtịchthayRichardKindervàonăm1997.TốtnghiệpTrườngKinhdoanhHarvardvàcựckỳhâmmộcuốnsáchnổi tiếngGene íchkỷcủaRichardDawkins,ôngđãmắcsailầmvềmặtlýthuyếtkhichorằngquátrìnhtiếnhóachịusựchiphốicủasựcạnhtranhkhốcliệtvàsựíchkỷđộctônbảnthân.Ôngcũngthíchquanniệm“sựtồntạicủacáiphùhợpnhất”nênđãchothihànhchínhsáchBanđánhgiáchéo(PeerReviewCommittee–PRC)tạiEnron,cònđượccácnhânviêngọi là “XếphạngvàGiậtmạnh”.Chính sáchPRCdựa trênnhậnđịnhsailầmchorằngđộnglựccơbảncủaconngườilàthamlamvàsợhãi,đượcSkillingtiếnhànhbằngcáchxếphạngcácnhânviêntừ1đến5,những người nhận điểm5 sẽ bị sa thải.Điều này dẫn tới việc 10-20% sốnhânviênbịsathảisáuthángmộtlần,vànhữngngườiởlạiluôntrongtìnhtrạngloâuvìcôngviệckhôngđượcbảođảm.Kếtquảđánhgiáchínhthứcđượcđănglêntrangwebcủacôngtycànggâyxúcphạmcánhân.Cácnhânviênnhậnđiểm5trongmộthệthốngđánhgiátươngđối–dùkhảnănglàmviệcthựcsựcủahọtốtđếnđâucũngsẽbị“đàyđiSiberia”–cóhaituầnđểtìmmộtvịtríkháctạiEnron,nếukhôngsauđósẽbịsathảithựcsự.

KennethLaynhậnđịnh:“Vănhóacủachúngtôicứngnhắctớimứchungdữ.”CharlesWickman,mộtgiaodịchviênnănglượngcủaEnronmôtảvănhóacôngtydướithờiSkillingnhưsau:“Khitôiđangđếngặpsếpđểtranhluậnvềtiềnbồithường,nếutrênđườngđiviệctấncôngngườinàogiúptăngsốtiềnđólêngấpđôi,chắcchắntôisẽtấncônganhta.Tấtcảchúngtôiđềunhưthế.”KhisảnxuấtbộphimtàiliệuvềEnronnăm2005,đạodiễnAlexGibneypháthiệnmộtbăngghiâmlưutrữtạimộtcôngtynănglượngbênBờĐông,trongđóôngnghethấygiaodịchviêncủaEnronđềnghịkỹsưtạicáctrạmtiếpnănglượngtạmngừnghoạtđộngcủatrạmnhằmgiảmlượngcungtheomộtcơchếnhấtđịnh,đẩygiánănglượnglêncaovàđemlạilợinhuậntrựctiếpchoEnron.Năm2000,sựgianlậnnàykhiếntìnhtrạngthiếu

hụt năng lượng ở California trở nên trầm trọng, trong khi hóa đơn nănglượngtăngvùnvụt;vàtấtnhiên,giácổphiếuEnroncũngvậy.Khimùakhôập tới California, hoạt động của các trạm năng lượng càng bị gián đoạn,khiếngiácảcàngleothang,ngườitacóthểnghethấygiọngđầyhàohứngcủamộtgiaodịchviên:“Cháy,cứcháynữađi!”

Cáchđánhgiá củaSkilling và hệ thống tiền thưởngdẫn đến rất nhiềuhànhvilénlútgiữacáctrưởngbộphậnvàcácgiámđốc,họtraođổiđiểmđánhgiánhưtrongcáccuộccáđuangựa.Đâylàcâuchuyệnđiểnhìnhđượcmột giám đốc kể lại: “‘Tôi không biết cô có thể cho tôi vài phút để nóichuyện về PRC không?’ Cô ta đáp, ‘Sao thế – anhmuốn thỏa thuận à?’‘Đúngvậy,’tôinói,vàthếlàchúngtôithỏathuậnvớinhau.”Mộtgiámđốcmô tảhệ thốngPRCđã tạo ra “môi trườngkhiếnnhânviênngạibày tỏýkiếnvàkhôngdámđặtcâuhỏivềcôngviệckinhdoanhphiđạođứcvàcóthểphipháp.Hệthốngnàyvừatùyývừachủquannênnódễtrởthànhcôngcụđượccácnhàquảnlýsửdụngđểthưởngcholòngtrungthànhmùquángvàdậptắtsựbấtđồngtừtrongtrứngnước.”Vìnóbuộccácnhânviênđấuđávớinhaunhau,hệ thốngnàytạoramộtmôi trườngnuôinấngnhữngnhânviênEnrontồitệnhất:íchkỷ,bonchenvàthamlam.

Bêncạnhniềm tinvàohọc thuyếtxãhội của chủnghĩaDarwinđã lỗithờivàthiếuvữngchắc,Skillingcònlàmộtngườiưamạohiểm–dothiếudopamine,chúngtacóthểphỏngđoán–khiếnôngchấpnhậncácrủirolớnđốivớibảnthânvàcôngty.Nhữngchuyếndãngoạimạohiểmtổchứcchocảcôngtynhưđithámhiểmbằngxemô-tôxuốngvùngBajaCaliforniacóđịahìnhgồghề,cànglàmtăngtínhcạnhtranhtrongmôitrườngEnron.HệthốngtiềnthưởngcủaSkillingdựatrênthứhạngPRC,cácnhânviênđượcsắpxếptrênmộtđườnghìnhchuông,làmxóimònchúttinhthầnđồngđộicònlại.Vìtiềnthưởngdaođộngtừ10-26%mứclươngthựclĩnh,cácnhânviêncóđộngcơđiềuchỉnhthứhạngđểtăngcấpbậccũngnhưđểđánhlénnhau và phá hoại thoả thuận giữa các nhân viên và phòng ban khác.Mộtgiám đốc điều hành cho rằng hệ thống tiền thưởng này “cómột nút thắtDarwinrấtchặt”tạora“sựkhácbiệtrấtlớnởEnronvìnótruyềntínhbonchenđếntừngnhânviên.”Mộtngườikhácnhậnxét:“ĐólàmộtthứthuộcvềJeffSkilling,làsảnphẩmôngtatạorađểkhiếnchúngtôiluôncảnhgiácvàluônởbênbờvựcthẳm.”Một trưởngbộphậnkháclưuýcáchthứchệthốngnàydẫn tớisựmờámvàhoàinghingaytrongcôngty,dungdưỡngthóidốitrávềtìnhtrạngsứckhỏetàichínhthựcsựcủacôngtykhigặprắcrối:“Mỗibộphậnvàđơnvịkinhdoanhgiốngnhưsốngtrongmộtngôithápriêng,táchbiệtvớiphầncònlạicủacôngty.Cáchquảnlýrấtphitậptrungvàkhôngnhấnmạnhtinhthầntậpthểvìcácbộphậnluônphảicạnhtranhvớinhauđểkiểmsoátcácnguồnlực.Nhưngvìhầuhếtmọingườichỉthấyphầnviệccủamình,họtưởngnóhoàntoànđộclập.Bạnhiểumộtphầncông

việckinhdoanhvàcóthểngườibêncạnhcũnghiểunhưngrấtítngườithấyđượcbứctranhtoàncảnh.”Trênhết,nguyênnhânkhiếntậpđoànnàysụpđổlàmôitrườngxấudonhữngngườisánglập,điềuhành,giámđốcvàquảnlýtạonên–tómlạiđóchínhlàtâmlýxãhộidoanhnghiệp.Môitrườngnàyđãtạoracác tìnhhuốngkhiếnphầnđen tốicủa trái timnhânviênđậpnhanhhơn.

***TráingượcvớilýthuyếtkinhtếcủaGordonGekko,thứlýthuyếtđãbiến

môitrườngdoanhnghiệpthànhchiếcthùngxấuvàbiếnnhữngtráitáolànhthànhtráitáothối,lýthuyếtkinhtếcủacácchàngtraiGoogleđãbiếnmôitrườngdoanhnghiệpthànhchiếc thùngtốtnhằmhoànthiệnnhữngtrái táolành–chínhlàcácnhânviênvàkháchhàngcủahọ.

TôigặpSergeyBrinvàLaryPagelầnđầutiêntrongmộtbuổigiaolưucuốituầnvớicáchọcsinhtàinăngbậcphổthôngcóchủđềChuyếnphiêulưucủatrítuệ.Trongbangày,cácemđượcgặpvàtròchuyệnthânmậtvớimộtnhàkhoahọcđoạtgiảiNobel,mộtnhàbáođoạtgiảiPulitzer,‘thiêntài’MacAuthorvàtácgiảcủacôngcụtìmkiếmđồsộnhất–họđến,dànhthờigianđểtruyềnnhiệthuyếtchothếhệtrẻđầykhátvọng.BrinvàPagetốttớimức tưởng như không có thật. Với đôimắtmở rộng đầy ngạc nhiên củanhữngsinhviênmớitốtnghiệpbắttayvàosứmệnhthayđổithếgiới,họnóivềviệcchiếm lĩnhkhônggianvàphân loại toànbộ thông tincủa thếgiớicũnggiảndịnhưkhingườikhácnóivềchuyếnláixeđinghỉhaycuốnsáchmớiđọc.Saukhichậmrãibướcrasânkhấu,Brinkểlạicâuchuyệngiờđâyđãtrởnênnổitiếng.AnhvàPagenuôiýtưởngvềcôngcụtìmkiếmnàytừkhicònlàsinhviênĐạihọcStanford,haingườiđã tháophầncứngnhữngchiếcmáytínhkhôngaisửdụngtrongkýtúcxá,xếpchồngtrêncácgiácao,mặcchosứcnóng tỏa ra từquánhiềumáy tínhhoạtđộngcùng lúccó thểgâycháynổ.KhiĐạihọcStanfordtừchốimuahệthốngtìmkiếmnày,haianhđãbỏdởchươngtrìnhnghiêncứusinhtiếnsỹđểtheođuổikếhoạchxâydựngcôngcụtìmkiếm.Mộtnhàđầutưđồngýcấp100.000đô-lađểhọmởvănphòng.Nhưngkhôngthểkýquỹnếuchưacótàikhoảncôngtyvàkhôngthểlậptàikhoảnkhicôngtychưacótên.TrongtiếngAnh,googoldùngđểchỉ số10100 (100 chữ số0 theo sau số1).Đâyquả làmột số lớn, tượngtrưngcholượngthôngtinkhổnglồtrênthếgiớiđượccôngcụtìmkiếmcủahọphân loại.VìPage rấtđammê toánhọc,haingườiđãchọnnó làm têncôngty.Nhưng,nhưBrinnóiđùa,vìhọđãviếtramộtthuậttoánkiểmtralỗichínhtả,GoogolđãtrởthànhGoogle.Vậylà,mộttrongnhữngcôngtypháttriểnnhanhnhấtvàcótầmảnhhưởngmạnhnhấtđãbắtđầulịchsửbằngmộtlỗichínhtả.

Vớitínhcáchtinhngịch,BrinvàPageđãđặttênchođạibảndoanhcủacôngtytạiMountainView,CalifornialàGoogleplex.Nếunhưgoogolgồm

số1và100chữsố0,googolplexgồmsố1vàmộtgoogolchữsố0;haynóitheocáchcủacậubéchíntuổiMiltonSirotta,“viếtsố1sauđóviếtcácsố0chođếnkhimỏitay.”ConsốnàydườngnhưcũngphùhợpkhitôitớithămGoogleplex.Nơiđây,mọithứtrôngthậtkỳvĩ.Bướcvàohànhlang,bạnsẽbắt gặp những chiếc đèn lava,một cây piano,một hình chiếu trái đất lớnđang quay, trên đó số truy vấn tìm kiếm được thể hiện bằng các tia sángnhiềumàusắc rọivàokhônggian.Một tấmbảng trắngghi“HệđiềuhànhGoogle”chichítnhữngdòngviếtbằngbútmàuđánhdấuExpo.Đóchínhlàcácmục tiêucủacông ty thểhiệndướidạngbiểuđồ, thídụPhát triểnAI,Kiểmsoáttưduyquỹđạo,GiảibóngđáGoogle(GFL),XâydựngtrangBuyNewZealand,Tạovòngtrònbíẩntrênnhữngcánhđồng,Khutổhợpchămsóc trẻ em, vàmộtmục tiêu rất thích hợp – loại bỏ cái xấu.Môi trườngdoanhnghiệpcủaGoogleđượcxâydựngđểhướngtớimụctiêucuốicùngnày,bắtđầubằngkhẩuhiệu:“Khônglàmđiềuxấu”.

Khimiêutảmôitrườngnày,tôimuốnđốilậpnóvớimôitrườngxấuxađãkhiếnconngườiđivàoconđườngsaitrái.Cácmôitrườnggồmcảphầnvậtchấtvàtâmlý.HànhlangcủaGooglelàđiểmkhởiđầucủanhữnggìchờđợibạnsaucánhcửakính.Nóitớinhữngcánhcửa,ởđâycửakínhvàtườngbaođềutrongsuốt,vàsựminhbạchlàmộttrongnhữngnềntảngcủalòngtin.Sựminhbạchthểhiệnởcảnộidungtìmkiếmcủahàngtriệungườitrênthếgiới,cáctruyvấnliêntụcđượccậpnhậttrênmộtbảngđiệntử(truyvấnliênquantớitìnhdụccólẽđãđượclọctrướckhihiểnthị).Ởtiềnsảnh,tôithấy rất nhiều xe đạp và bóng cao su cỡ lớn.Nhân viênGoogle làm việctrong các nhómnhỏ, chia sẻ không gian với những chiếc trường kỷ và lũchó.Họlàmviệcchămchỉvìđượcvuichơi thoảimái.KhunghỉngơicủaGooglecónhiềuphòng tập thểhình, tròchơivideo,phòngchơibanhbàn,bida, bóng bàn, bóng chuyền và nhiều tiện nghi giải trí khác. Nếu tất cảnhữngthứnàychưađủđểcácnhânviênsuynghĩhaimươibảylầntrướckhiđịnhtrômchỉabút,giấynhớ,biểnthủsécvàdoanhthuquảngcáo,còncónhữngnhàhàngmiễnphíngaytạicôngty,rấtnhiềuquầybarnhỏliêntụcphụcvụđồănnhẹgiữacácbữachính.Thứcănngonvàbổdưỡngdocácđầubếpchuyênnghiệpchếbiếnđược9/10nhânviênGooglexemnhưphầnhaynhấtcủacôngviệc.TrangwebcủaGooglenhắctớiđiềunàytrongmườilýdonênlàmviệcchocôngty:“Cónhiềuđiềuthúvịnhưbữatrưamiễnphísau giờ làmviệc.Thực tế, chúng tôi thưởng thức nhữngbữa trưa như thếhàngngày:sạchsẽ,thơmngonvàđượcchếbiếnbằngtìnhyêu.”

Tấtnhiên,cácnhàkinhtếđềubiếtkhôngbaogiờcóbữatrưamiễnphí.Môhìnhkinhdoanhlýgiảichoviệcnuôiănhàngnghìnnhânviênhếtsứcrõràng và logic: nuôi ăn nhân viên đồng nghĩa với việc họ sẽ không rờiGoogleplexđểđiăntrưahayăntốivàsẽdànhnhiềuthờigiantạinhiệmsởhơn,giảmbớt thờigian láixe,đậuxe,ănuốngởbênngoài.Ngaycảviệc

giặt là, cắt tóc, rửa xe hay mát-xa cũng được thực hiện ngay trongGoogleplex.GooglethậmchícònthuêxebuýtcógắnwifiđểcácnhânviêntrênđườngtừSanFranciscotớitrụsởcôngtycóthểlàmviệchiệuquảhơn.Đâylàmộtmôitrườngthúcđẩycảtinhthầnđồngđộivàtínhđộclập.“Mọingườinóichuyệnsuốtbữatrưavềnhữngthứhọđanglàmnhưthểhọchínhlà CEOmột công ty nhỏ do họ làm chủ vậy,”một kỹ sư phầnmềm củaGooglechobiết.

CómộtlýdokhácđểGooglecungcấpthứcănmiễnphívàmôitrườngtiệnnghichonhânviên:tínhtươnghỗ.Nguyêntắccơbảncủatínhtươnghỗđãtiếnhóatừcácdạngthứccơbảnnhấtnhưviệcchiasẻthứcănởloàilinhtrưởng,trởthànhcácmạnglướitraođổiphứctạpđượctấtcảmọingườitừthươnggiađếnnhânviênmarketingsửdụng:nếutôichobạnmộtthứmiễnphí,bạnsẽcảmthấycónghĩavụđáplại.Cácnhómsănbắt-háilượmtíchlũyuy tínvềmặt tinh thầnvớicácnhómkhácbằngcách tổchứccácbữa tiệc(thídụtiệcpotlatchcủathổdânChâuMỹ).Nhữngngườiđượcmờitớidựsẽphảiđáplạibằngsựhòahiếuđểduytrìquanhệchínhtrị,xâydựngniềmtinkinh tế và thúcđẩy thiện chí xãhội.Nhữngngười tiêudùng-thươngnhânngàynaycũngtổchứccáctiệcpotlatchnhưvậyđểduytrìsựcânbằngvềchínhtrị,kinhtế,xãhội.Bằngcáchtặngnhữngmónquàmiễnphíchocáckháchhàngtiềmnăng,bạncóthểbiếnhọthànhkháchhàngthựcthụ.BạnđọcbằnghoặchơntuổitôihẳncònnhớcáctínđồthuộctổchứcNhânchứngJehovah thường tặng hoa hành khách tại sân bay để dụ dỗ họ quyên góp(điềunàyhiệnnayđãbị cấm).Mớiđây,giớimarketingđại chúngcòncóchiếndịchtặngkèmnhữngmónquànhỏ,thídụmiếngdánngoàiphongbìcóđềtênvàđịachỉcủakháchhàng,vớimongmuốnhọsẽsửdụngvàcảmthấycầnđáplạibằngviệcmuahàng.Mộtcáchkhơidậytínhtươnghỗkémtinhtếnhấttôitừngbiếtlàcáchnhữngngườithuthậpkýkiếnđínhkèmmộtđồngđô-lamớitinhvàobảnđiềutravớihivọngngườinhậnsẽhoànthiệncáccâuhỏi.

Môi trường củaGoogle thúc đẩy tinh thần hợp tác và hạn chế sự bonchenbằngcáchtốithiểuhóatínhthứbậctrongcôngtyvàtốiđahóasựkếthợpgiữanhânviêncácbộphận.“Vìmọingườibiếthọđềuquantrọngnhưnhau đối với sự thành công củaGoogle, không ai ngần ngại đánhmột cúnguyhiểmkhichơihockeycùngcấptrên,”đâylàmộtcâutrongcuốnvănhóacôngtycácnhânviênđượckhuyếnkhíchđọc.Googlecònmongmuốnnhânviêndành20%thờigiantìmtòiýtưởngvàdựánmới,khôngcầnsựgiámsátcủacấp trên.Cấu trúccông ty theochiềungang tạorakhôngkhíbìnhđẳngvàphithứbậc,vốnđãănsâuvàotrựcgiáckinhtếcủachúngta.KhôngkhínàykhôngchỉbaophủGoogleplexmàcònhiệndiện trênkhắpthếgiới.MộttàiliệukhácvềtriếtlýkinhdoanhcủaGooglechobiết“MụctiêucủaGooglelàcungcấpmộtmứcđộphụcvụtốthơnchotấtcảnhữngai

tìmkiếmthôngtin,dùhọđangngồitạilàmviệcởBoston,đangláixequaBonnhayđangđidạoởBangkok”.

HãysuynghĩvềdựánThưviệnsáchGoogle,theođó,hàngtriệucuốnsách trong thư viện các trường đại học như Stanford, Harvard, Oxford,Michigan,ThưviệncộngđồngNewYorkvànhiềunơikhácsẽđượcquétchụpvàđưalênmạngmiễnphí,giúpmọingườiởbấtcứđâutrênthếgiớicóthểđọcđược.Tấtnhiên,nhữngvấnđềvềbảnquyền trongdựánnàycầnđược giải quyết, nhưng theo tôi, các dự án như thế này sẽ củng cố môitrườngcủalòngtinvàđóngvaitròbướcđiquantrọngtronghànhtrìnhdàihàngthiênniênkỷhướngtớisựtựdovàthịnhvượngrộngrãihơndànhchonhiềungườiởnhiềunơihơn.BrinvàPageviếttrongmộttàiliệurađờicùngđợt IPOđầu tiêncủaGoogle:“Chúng tôi tin rằngmộtxãhộivậnhành tốtphảichophépngườidântiếpcậnnhữngnguồnthôngtinchấtlượngcaodễdàng,miễnphívàkhôngthiênkiến.VìthếGooglecótráchnhiệmvớicảthếgiới.”Nắmđượcthôngtinsẽnắmđượcthếgiới,dođónếutấtcảngườidânđềuđượctiếpcậnthôngtin,sẽkhôngaicóthểthâutómđượcthếgiới.Sựminhbạchthôngtinsẽchiếnthắngthóibáquyềnchínhtrị.

Từgócđộngườisửdụng,môitrườngdoanhnghiệpkhôngphảilàđiềuchúngtaquantâm.Chúngtachỉcầnmộtcỗmáytìmkiếmđemlạithôngtinnhưmongmuốn. Google thành côngmột phần nhờ họ thực sự tôn trọngphươngchâm“kháchhànglàthượngđế”.Nếubạnlàmđượcđiềunày,kháchhàngsẽđếnvớibạnrấtđôngvàchủyếuchỉnhờtruyềnmiệng(Googlehầunhưkhôngtiếnhànhquảngbáthươnghiệu.)Tạisaovậy?Vìngườisửdụngkhôngcócảmgiáccôngtyđặtlợinhuậnlêntrênhết.DùGooglecóthểbánthứtựxuấthiệnkếtquảtìmkiếmnhưnghọkhônglàmthếđểgiữgìnmốiquanhệtintưởngvớingườisửdụng,nhữngngườiluôntinrằngkếtquảxuấthiệntrênmànhìnhlàsảnphẩmcủathuậttoántìmkiếmdựatrêncácnguyêntắc dân chủ nhất: chương trìnhGoogle PageRank quyết định những trangwebnàocungcấpthôngtinđầyđủnhấttrongsốhàngtriệutrangcùngloạitrongthếgiớiảohếtsứcdânchủ.“NgườisửdụngcủachúngtôitintưởngsựkháchquancủaGooglevàkhôngkhoảnlợitrướcmắtnàocóthểbiệnminhchoviệcphávỡlòngtinđó.”Khônggiốnghầuhếtcáctrangwebluôntìmcáchchiếmdụngthờigiancủangườisửdụng,mụctiêucủaGooglelà“giúpngườisửdụngcóthểrờikhỏitrangwebcủahọnhanhnhất.”

Thậmchímộtsốítquảngcáotrêntrangtìmkiếm(khôngphảitrangchủvìtrangnàyluônởtrạngtháitinhgọnnhất)cũngchínhlàmộtnguồnthôngtinkhác.Mởrộngkhẩuhiệucủacôngty,chiếnlượcmarketingthôngquasốlầnnhấp chuột củaGoogleđồngnghĩa với việc “bạn có thểkiếm tiềnmàkhônglàmđiềuxấu.”QuảngcáotrênGooglecũngdânchủnhưthuật toántìmkiếmvìbấtcứaicũngcóthểthamgia,dùlớnhaynhỏ.Đâucầnmộtđạilýquảngcáobỏrahàngtriệuđô-langhiêncứunhómmụctiêuvàthửnghiệm

nhãnhiệutrongkhibạncóthểtựtiếnvớichiphítìnhbằngxulẻ?ĐiểmmấuchốttrongquytắcđạođứccủaGooglelàcâukhẩuhiệuhiện

nayđãtrởnênquenthuộc:“Khônglàmđiềuxấu.”Nhưngcụmtừsáomònnàythựcsựcóýnghĩagì?“Nóđảmbảocácgiátrịcốtlõicủacôngtysẽchỉdẫnchocáchhànhxửcủachúngtôi trongmọikhíacạnhcuộcsốngvới tưcáchnhânviênGoogle.”Cácgiátrịcốtlõiđólàgì?CâutrảlờicủaBrinvàPagecóthểcoilàphátngônchuẩnmựcvềđạođứccủathịtrườngkhiđượcxâydựngdựatrênnềntảnglòngtin:“LàmộtnhânviênGoogleđồngnghĩavớiviệcbạnluônphảihướngtớichuẩnmựcđạođứckinhdoanhcaonhấtcóthể.Đâylàvấnđềđạođứcđồngthờicũnglàvấnđềthựctế;chúngtôicầnnhữngngườigiỏigianglàmviệcchămchỉđểlàmranhữngsảnphẩmtuyệtvời,nhưngtàisảnquantrọngnhấtcủachúngtôilàdanhtiếngcủacôngty,đảmbảochúngtôiluôngiànhđượcsựtrungthànhvàlòngtincủangườisửdụng.Lòngtinlànềntảngchosựthànhcôngvàthịnhvượngcủachúngtôinêncầnđượcbồiđắptừngngày,bằngtừngviệclàmcụthểcủatừngnhânviên.”

Chuẩnmựcđạođứcnàyđượccụthểhóatrongnhiềutranggiấydiễngiảichitiếtcáchànhvixấucầntránh,thídụviệcsửdụngthôngtincánhâncủađốithủ.Ởđây,chúngtabắtgặpmộtquytắcvàng:“Đạođứckinhdoanhmàchúngtahướngtớiđòihỏichúngtađốixửvớithôngtincủađốithủgiốngnhư thông tin của chínhmình,vàđốixửvớihọ theo cách chúng tamongđượcđốixửlại.Chúngta tôntrọngcácđối thủcạnhtranh,vàtrênhết, tinvàosựcôngbằngtrongmọitìnhhuống;chúngtakhôngsửdụngthôngtinmật của đối thủ để phục vụ lợi ích cá nhân vìmongmuốn thông tin củachúng tađượcđốixử tương tự.Dođó,dùviệc thu thậpcác thông tinphổbiếnrộngrãivềđốithủcạnhtranhlàmộtphầntấtyếuvàhợpphápcủacôngviệckinhdoanh,bạnkhôngnêntìmkiếmcácthôngtinmậtcủahọhoặcsửdụngthôngtinđónếunórơivàotaybạn.Nếucócơhộilợidụngthôngtinmật của đối thủ, hãy nhớ: không làm điều xấu. Chung ta cạnh tranh chứkhônggiandối.”

Tấtnhiêntôicũngcũngbiếtrõcáctranhcãinảysinhxungquanhsựtăngtrưởng của Google, như gian lận về số lần nhấp chuột, sử dụng từ khóathươnghiệu của đối thủ trong các quảng cáoGoogleAdwords, lồng ghépcácnộidungđángngờvềđạođức trongmụcGoogleGroups (nhất là cácthôngtinkhiêudâmvàcácphátbiểuphânbiệtchủngtộc),cácvấnđềbảnquyềnliênquantớiviệcGooglemualạiYouTubevàvụviệcđìnhđámcủaGoogle tạiTrungQuốc,nơi tậpđoànnàybịépbuộcphảinhượngbộviệckiểmsoátcácthôngtinnhạycảmvềchínhtrịđểđượcphéptriểnkhaihoạtđộng.CáctranhcãithuộcloạinàylàđiềukhôngthểtránhkhỏiđốivớimộtcôngtypháttriểnnhanhnhưGoogle;dùtriếtlýkinhdoanhcủamộtcôngtycócaothượngđênđâu,sựhoànmỹlàmộtcáiđíchkhôngbaogiờđạttới.

“Khônglàmđiềuxấu”làmộtchuẩnmựcđạođứcđểhướngtới,khôngphảilàsựthánhthiệncóthật,vìsựbấtkhảthicủanóđồngnghĩavớiviệcquytắcnàykhôngnênđượccổsúy.Mụctiêucủacácchuẩnmựcđạođức,dùchúngtalànhữngngườisănbắt-háilượmhaytiêudùng-thươngnhân,làxâydựngmộtmôitrườnglòngtinnhằmkhuyếnkhíchsựbộclộcáchànhviđạođức.

T

12

Tựdolựachọnrongmột quan sát sắc sảo về điều kiện sống của con người, TổngthốngMỹThomasJeffersonđãviết:“Tựdolàquyềnđượclựachọnvà tạo racácphươngán thay thếchobản thân.Nếu thiếukhảnăng

lựachọnvàthựchànhsángtạo,conngườikhôngcònlàconngườimàchỉlàmộtbộphận,mộtcôngcụ,mộtvật thểmà thôi.”Với tấtcảsốhành trangsinhhọc,tâmlýhọcvàtiếnhóachúngtamangvàothịtrường,liệuchúngtacóthựcsựđượctựdolựachọn?

Khoahọcđãbiếncâuhỏiđầu tiên thànhviệcraquyếtđịnhvàhànhvilựachọn trong lĩnhvựcmớimang tên thầnkinhhọc tính toán,vớisự tiênphongcủanhàkhoahọcthầnkinhReadMontague,đượctrìnhbàytrongtácphẩmhuyềnthoạiTạisaochọncuốnsáchnày?.Thầnkinhhọctínhtoántậptrungnghiêncứuquátrìnhxửlýthôngtindiễnratrongnãobộconngười.Montaguelýluận,nãobộpháttriểncácchươngtrìnhtínhtoánđểđánhgiágiá trịvàhiệuquảcủacácphươngán theomục tiêuconngườihướng tới.Giá trị đặt chomỗi lựa chọnmột con số tính toán.Hiệu quả sẽ xác địnhphươngánđócóđánglựachọnkhông.Cácsinhvậttínhtoánđúngđắnchiphívàlợiíchdàihạncủacácphươngánchứngtỏnănglựclớnhơncácsinhvậtkhônglàmđược,dođóchúngdễdàngtồntạivàtruyềnlạigenebiếtlựachọnđúngđắn.Chúngtachínhlàhậuduệcủacácsinhvậtnày.

NhàkinhtếhọcThomasSowelldiễngiải:cuộcsống,cũngnhưnềnkinhtế,liênquantớisựphânbổhiệuquảcácnguồnlựckhanhiếmcókhảnăngsửdụngthaythế.Tựuchunglại,tấtcảđềulàviệcxácđịnhgiátrịvàchiphícủacácphươngánsẵncótheohiệuquảnănglượng.Montaguenói,vớiđộngvật ăn thịt, conmồi lànhữnggóinăng lượngđược tiêu thụđểxạc lại pinmáytính.“Họcthuyếtnàychophéptiếnhóakhámpháracáchệthốngtínhtoánhiệuquảbiếtcáchnắmbắt,xửlý,lưutrữvàtáisửdụngmộtcáchhợplý,”Montaguegợimở.Cácsinhvậtlàmđượcnhưvậysẽtruyềnlạibộgenecókhảnăngxửlýphéptínhthầnkinhhiệuquảđểlựachọnđúngđắnchothếhệsau.Trảiquahàngtriệunăm,bộnãocủaconngườiđãtiếnhóavàtrởnênhiệuquảtớimứcnóchỉtiêuhao1/5nănglượngcủamộtbóngđènsợiđốtthôngthường,tốnkhoảng1nickel(5xu)mỗingày.Thậtlàrẻvàtuyệtvời!Thửnghĩxemmáytínhcủabạnnóngthếnàongaycảkhinóchạykhôngtải.Nếubộnãocủabạnđượcthiếtkếnhưmáytính,chắcbạnkhôngthểchạm

vàođầumìnhvìnóquánóng.TheoLýthuyếttưduytínhtoán(CToM),trítuệchỉlàmộtchươngtrình

tínhtoánchạytrongchiếcmáybộnãođặcbiệt.“Quátrìnhxửlýthôngtinbộnãothựchiệnchínhlàtưduycủachúngta,khôngphảilàbảnthâncácphầnriênglẻ,”Montaguegiảithích.Cácchươngtrìnhtínhtoáncủabộnãocóthểxácđịnhgiátrịcủamộtlựachọnvìchúngtađãtiếnhóakhảnăngquantâm,chínhxáchơnlàquantâmtớimột lựachọnnhiềuhơnmột lựachọnkhác.Máy tính có thể chạy các chương trình tính toán nhưng chúng không làmđượcnhữnggìcácchươngtrìnhtínhtoáncủabộnãongườilàmđược,nhưquantâmtớicáclựachọnđượcđưara.

Quátrìnhtiếnhóathiếtkếcácchươngtrìnhtínhtoánđểgiảiquyếtcácnhiệmvụnhấtđịnhvàxãhộisẽcảitiếncácchươngtrìnhcổđạiđótheocácưutiênvănhóađặctrưng.Thídụ,chuộtthừakếcácchươngtrìnhrấthữuíchchoviệclàmquenvớicácmêcungvànhấncácthanhvìtrongquátrìnhtiếnhóachúngphảisụcsạotrongbóngtốivàcáckhônggianmôitrườngphứctạp.Conngườithừakếcácchươngtrìnhđặcbiệthữuíchchocácnhiệmvụcầnthịgiácnhạybénvàkhảnăngđịnhhướngcáctìnhhuốngxãhộivìtrongquátrìnhtiếnhóachúngtaphảisụcsạotrongrừngcâyvàdànxếpcácmôitrườngxãhộiphứctạp.Khôngphiếnđánàotrốngchochuộtvàngười.Cácloài có cácmục tiêu khác nhau songmục đích sâu xa ẩn sau hành vi tìmkiếmmục tiêu là giống nhau. “Dùkhác nhau,”Montague tiếp tục, “tất cảmụctiêuđềucóđiểmchung.Chúngđềuđượcbộnãosửdụngđểđịnhhướngquyếtđịnhđẫntớisựhàilòngvớimụctiêu.”

Khôngmay,cácchươngtrìnhtínhtoántiếnhóanàycóthểbịtấncông.Thídụ,cácchấtgâynghiệnlàmđảongượchệthốngdopaminecủabộnão–thôngthườngcónhiệmvụthưởngcôngchocáclựachọntốtđốivớicơthểnhư thức ăn, gia đình, bạn bè – để thưởng công cho một điểm cao hơn.Chúngtatừngkinhngạctrướcsựdạidộtcủacácvậnđộngviên,diễnviên,họasỹgiàucó,thànhđạtđãvứtbỏsựnghiệp,mấthếtbạnbèvàcuốicùngrờibỏcảgiađìnhchỉđểdùng thêmmột liềudopamine.Kếtcụccủahọ lànghèotùng,tùđàyhaycáichết.Làmsaođiềuđócóthểxảyra?Cáchóachấtthầnkinhthựcsựmạnhđếnthế?Vâng,đúnglànhưvậy.

Đây là cách hệ thốnghoạt độngvà khônghoạt động.Cuốngnão,mộtvùngtiếnhóacổxưanhấtcủabộnãocóởtấtcảcácloàiđộngvậtcóxươngsống,gồmnhữngtúivới15.000tới25.000tếbàodopamineởmỗiphíamọcranhiềusợi trụcdàikếtnốivớicácphầnkháccủabộnão.Cáctếbàonàykích thích sự giải phóngdopamine khi nhận định phần thưởngnhận đượcnhiềuhơnmongđợi vàkhuyếnkhích chủ thể lặp lại hànhvi.Dođó, giảiphóngdopaminelàmộtdạngthôngtin,mộtthôngđiệp“Làmlại.”(Nênnhớdopamine làhệ thốngmongmuốnnhiềuhơnhệ thốngưa thích.)Chấtgâynghiệnđóngvaitròtínhiệuphầnthưởngđitớicáctếbàodopamine.Ýnghĩ

saymêcũngvậy,nhấtlàcácýnghĩsaymêxấu,thídụýnghĩđượccácgiáopháicuồngtíntruyềnbádẫntớitựtửtậpthể(trườnghợpJonestownvàCánhcổngthiênđường)hoặccácýnghĩđượctôngiáotuyêntruyềndẫntớicácvụđánhbomliềuchếtgâychếtngườihàngloạt(trườnghợpcácchiếnbinhHồigiáocựcđoan).

Trongcuốnsáchnày,tôiđãchứngminhchúngtatiếnhóacáccảmxúcđạođứccónguyêntắchoạtđộnggiốngcáccảmxúckhácnhưđóivàhammuốntìnhdục.Việccoicáccảmxúcnàylàđạidiệncủacácchươngtrìnhtínhtoánhiệuquảcaosẽđàosâuhiểubiếtcủachúngtavềquátrìnhnày.Khicầnnăng lượng,chúng takhông tính toán lượngca-lo tươngđối trongcácphươngánthứcănmàchỉthấythèmmộtsốloạithứcăncụthể,ănchúng,vàthưởngthứccảmgiácthỏamãn.Tươngtự,khichọnbạntình,bộnãochạymộtchươngtrìnhtínhtoánkhiếnchúngtabịnhữngngườicógenetốthấpdẫn,thểhiệnbằngsựcânđốitrênkhuônmặtvàcơthể,vẻngoàisángsủa,vócdánghìnhđồnghồcátởphụnữvàkimtựthápngượcởnamgiới.Cũngnhưvậy,khiđưaracáclựachọnđạođứcíchkỷhayvịtha,chúngtachỉtrảinghiệmcảmxúctộilỗihoặctựhàovìđãlàmđiềusaihoặcđúng,cònphéptínhđạođứcvềđiều tốtnhấtchocánhânvàcộngđồngxãhộiđãđượctổtiênchúngtathựchiện.Cáccảmxúcnhưđói,hammuốnvàtựhàothaythếcácphéptínhnày.BlaisePascalđãkếtluậnbằngcâuthơnổitiếng:“Tráitimcónhữnglýdoriêngmàlýtríkhôngsaohiểunổi.”Hoặcítlãngmạnhơn,nhàkinhtếhọcđoạtgiảiNobelFreidrichHayeknhậnđịnh:“Nếungừnglàmnhững việc không hiểu rõ nguyên nhân hoặc không đủ lỹ lẽ bào chữa…chúngtasẽsớmdiệtvong.”

Làmsaocóthểtậndụnghiểubiếtvềlựachọnđểlàmlợichobảnthân?Hãybắtđầuvớicáclựachọntrênthị trường.Montaguevàcáccộngsựđãquétnãocủa67đốitượngbằngmáyfMRIBaylor.MộtsốngườiđượcuốngmộtngụmCokehoặcPepsitừmộtốnghút,mộtsốkhácđượcnhìnhìnhảnhmột londánnhãnCokehoặcPepsihoặckhôngcónhãnhiệunào.Cácđốitượngkhôngthểhiệnsựưathíchđốivớilonnướcngọtkhôngdánnhãn(nóicách khác, họ đã trượt “cuộc thi nếm” cổ điển) trong khi đa số đều thíchnhững lon nướcđi kèmnhãn hiệuCoke.Khi phân tích các hình ảnh quétnão,MontaguepháthiệnthấynhãnhiệuCokecómột“hươngvị”tạivỏnãotrướctránphầnbụnggiữa,mộtvùngthiếtyếuđốivớiviệcđưaraquyếtđịnh.NhãnhiệuPepsikhônghềkíchthíchnãobộphảnứngnhưthế.

Điềunàycónghĩacácnhãnhiệunhấtđịnhlàmthayđổiquátrìnhbơmdopaminetớicácvùngnãobộkhácnhau.Montaguekếtluận:“ThínghiệmnàychỉrõmộtthôngđiệpvănhóanhưhìnhảnhthươnghiệucủaPepsihayCokesẽđượcphảnánhkhácnhaulêncáchệthốngthầnkinhvànhậnthứcthươnghiệucó thểbộc lộqua thínghiệmfMRI,nơiảnhhưởngcủanó tớilựachọncũngcóthểđođược.”(Đâycũnglàvùngbịhủyhoạitrongnãobộ

củaPhineasGage-ngườicôngnhânxelửanổitiếngthếkỷXIX,ôngbịmộtqueđầmbằngsắtbấtngờđâmquahộpsọ.Maymắnthoátchếtnhưngôngmấtkhảnăngxãhộivà thểhiệncảmxúcsuốtđời,bất lựckhiphảiđưaraquyếtđịnhvềcácnhucầuthôngthườngnhất.)Cácnhãnhiệuthểhiệnsứcmạnhcủachúngvớibộnãotheocơchếngắnhạnquaviệcbơmdopaminevàtheocơchếdàihạnquaviệcbốtrílạicáctếbàothầnkinh.Quátrìnhnàyxảyrahàngngày–ngườitaướctínhconngườithựchiện40.000giaodịchmỗinăm.Khimới18thángtuổi,trẻemđãcóthểnhậnbiếtlogosảnphẩm.Khimười tuổi, chúng có thể nhớ từ 300 tới 400 nhãn hiệu. Đến tuổi trưởngthành,sốlượngnhãnhiệuchúngnhậnbiếtđượccóthểlêntớihàngnghìn.“ChúngtôicóthểchỉrõýnghĩvềCokekíchhoạtcáccấutrúcởnãogiữa,nơiđiềukhiểncáchànhvicủabạn,”Montaguegiảithích.“Đólàcáchýnghĩcóthểkiểmsoátđượcbảnnăng.”

GiốngnhưCokeđạidiệnchohươngvị,đóikhátđạidiệnchonhucầunăng lượng,dụcvọngđạidiệnchonhucầuduy trìnòigiống, tội lỗivà tựhàođạidiệnchohànhviđạođứcvàvôđạođức;chúngtacũngcóthểtungrathị trườngcácnhãnhiệuđạođứcđểthưởngcôngvàmắcnối lạibộnãonhằmđịnhgiávàlựachọncácýtưởngtốt.Đólàtấtcảnhữnggìliênquantớiviệcnângcaoýthức,giờđâychúngtacóthểhiểuđượcsựmắcnốithầnkinh ẩn sau nó. Do đó, để vinh danh nhà kinh tế học quá cố MiltonFriedman,tácgiảcuốnsáchmộtthờitừngbịcoilàcựcđoangiờđãtrởthànhchính thốngTự do lựa chọn, tác phẩmđãmắc nối lại hệ thống dopaminetrongnãobộcủatôikhitôipháttriểnnhữngýtưởngkinhtếđầutiên,khiếntôiưa thích thươnghiệucủasự lựachọn tựdo trên thị trường; tôiđềnghịchúngtabắtđầunângcaoýthứcvềxãhộitựdobằngcáchquảngbáthươnghiệuNguyêntắcTựdo:Tấtcảmọingườiđượctựdotintưởng,suynghĩvàhànhđộngtheocáchhọmuốn,miễnsaokhôngxâmphạmquyềntựdobìnhđẳngcủangườikhác.

***Để đáp lại Nguyên tắc Tự do, hai thử thách cần được san bằng: Chủ

nghĩađộcđoán(khoahọcđãkhámphácácnguyênnhânkhiếnnóíttạođiềukiện cho tựdo thật sựvà tựdo lựa chọn);Chủnghĩa gia trưởng (cácphêphánthịtrườngtựdovàthịtrườngtưbảnchủnghĩalýluậnrằngconngườiquábấtduylývàđộcđoánnênkhôngthểcưxửkhônngoanvìlợiíchcủabảnthânvàxãhội;dođócácchínhkháchvàcácnhàlàmluậtcầnphảihạnchếtựdochínhtrị,kinhtếvàđưaralựachọngiúpngườidân.)Tôisẽbácbỏcảhai thử tháchnày tứckhắc.SaukhixuấtbảncuốnSinhhọcxãhộivàocuốithậpkỷ1970,EdwardO.Wilsonđãbịcôngkíchkịchliệt.Khitâmlýhọctiếnhóacóbướctiếnđầutiênvàothậpkỷ1990,giớinghiêncứutronglĩnhvựcnàycũngbịcôngkíchkhôngkhoannhượng.Cănnguyêncủacáccuộccôngkíchnàylànỗilosợkhoahọcsẽtướcđitựdovàphẩmgiácủa

conngười.Sựthậtkhôngđẩycáigìraxahơn.Thựctế,nghiêncứugầnđâynhấtchỉrõkhoảng50%đặctínhcủaconngườiđượcquyếtđịnhtheocơchếditruyềnhoặcsinhhọc.

Hãy nghiên cứu genemã hóa quá trình sản xuất chất truyền dẫn thầnkinhdopamine.CótêngọiD4DR,nónằmởnhánhngắnthuộcnhiễmsắcthểsố11.Khicáctếbàothầnkinhnhấtđịnhgiảiphóngdopaminetrongnão,nóđượccáctếbàothầnkinhkhácnhậnlấy–cáctếbàothầnkinhdễtiếpnhậncấutrúchóahọccủanóvàthiếtlậpcácđườngdẫndopamineđểkíchthíchcơthểtrởnênhoạtbáthơnvàthưởngchocáchànhđộngnhấtđịnhvềsausẽđược lặp lại. Thí dụ, rút cạn dopamine từ não bộ chuột hay người khiếnchúng/họrốiloạn.Kíchthíchquáliềudopaminegâyrasựđiênloạnởchuộtvàchứngtâmthầnphânliệtởconngười.ChúngtabiếttớigeneD4DRnhờpháthiệncủanhàditruyềnhọcDeanHamervềmốiquanhệcủanóvớihànhvichấpnhận rủi ro.Đasốmọingườicó4-7bảnsaocủageneD4DRtrênnhiễmsắcthểsố11.Tuynhiên,mộtvàingườicó2-3bảnsaodàitrongkhimộtsốkháccó8-11bảnsaongắn.Càngdàivà ít,cácbảnsaocủaD4DRcàngkémnhạycảmvớidopamine,khiếnconngườicóxuhướngtìmkiếmrủi ro lớnhơnđể tựđiềuchỉnh lượngdopamine.Nhảy từ lầucao,cộtăngten,cầuhaymặtđấtlàmộtcáchđểlàmđiềuđó,mặcdùnhữngtròcờbạcđầyrủiroởLasVegashayPhốWallcũngcótácdụngtươngtự.Trongmộtthửnghiệmvềgiả thuyếtnày,Hamer trước tiênđểcácđối tượng làmmộtkhảosátđohammuốntìmkiếmsựmớimẻvàhồihộp,(cácvậnđộngviênnhảydùđứngđầutrongcuộckhảosátnày).Sauđó,ônglấymẫuDNAcủahọtừnhiễmsắcthểsố11vàkhámphárarằngnhữngngườiđạtđiểmsốcaotrongcuộckhảosátvềkhảnăngchấpnhậnrủirocóítbảnsaogeneD4DRhơnbìnhthường.

Điềunàycóvẻ rấtquảquyếtvớidòng tít“Cácnhàkhoahọcđãkhámphá gene liên quan tới khả năng chấp nhận rủi ro” nhưng thực tế,Hamertuyênbốpháthiệnnàychỉgiúpgiảithích4%hànhvitìmkiếmnhữngđiềumới mẻ và chấp nhận rủi ro nếu chỉ dựa trên chuỗi gene D4DR. Trongchươngtrước,chúngtađãthảoluậnvềhệsốtươngquanvàýnghĩacủaviệcbìnhphươngrđểtínhraphầntrămsựsailệchcủamộtđặctínhbấtkỳcóthểgiảithíchđượcbằngbiếnquansát.Cânnặngvàchiềucaochor=0,70hayr2=0,49;dođóchúngtacóthểnói49%cânnặngcủamộtngườiđượcgiảithíchbởichiềucaocủangườiđó,nghĩalàmộtnửacânnặngcủabạnbịcácđiềukiệnmôi trườngnhưchếđộ ănkiêngvà luyện tập thể thao chiphối.HãyđặtpháthiệnnàytrongngữcảnhChủnghĩađộcđoán.Bạnsẽkhôngthểtìmramộtđặcđiểmđượcsinhhọcvàdi truyềnquyếtđịnhnhiềuhơnmốiquanhệgiữachiềucaovàcânnặngvàngaycảtrongtrườnghợpnàybạnvẫncóthểtạoramộtnửasựkhácbiệtbằngcáchđiềuchỉnhmôitrườngvàcáchsống.

Vìthế,khicácnhàthầnkinhhọctuyênbốđãkhámpháramộtmô-đunnãohoặcmộtmạng tếbào thầnkinh liênquan tớihànhviX,dùcácpháthiệnđóquantrọngtớiđâu,nókhônghàmchứaýnghĩatấtđịnh.Dopaminelàthídụhoànhảocholậpluậncủatôivìnólàmộttrongsốcáckhámpháthúvịvàcótiềmnănghữuíchnhấtcủacácnhàthầnkinhhọc.Nhưngnếucấutrúcgenequyếtđịnhsựgiảiphóngdopaminetrongnãochỉgiảithích4%sựkhácbiệtvềmộtsốđặctínhgiữaconngườinhưhànhvichấpnhậnrủiro,làmsaocóthểkếtluậnchúngtabịđặctínhsinhhọccủabộnãochiphối?

Tấtnhiên,bạncóthểphảnbiệnđâychỉlàmộttrongrấtnhiềuhóachấtthầnkinhđượcphatrộnnhưlyrượucocktailkhiếnchúngtasaymềmvàlàmnhữngviệclẽrađãkhônglàm.Nhiềupháthiệntrongkinhtếhọchànhvivàkinhtếhọcthầnkinhđãchứngminhcáclựachọncủaconngườivôthứcvàbấthợplýtớimứcnào,dođócólẽsẽhợplýkhithắcmắcchúngtacóbaonhiêutựdokhiđượcthoảimáilựachọn.HãyxemxétnghiêncứuxuấtsắcnhấtvềcơchếkhoahọcthầnkinhcủatínhtựnguyệndoBenjaminLibettiếnhànhnăm1985vànổitiếngtừkhiđượcnhiềuphòngthínghiệmchứngthực.Libetđọccácbảnđiệnnãoghilạihoạtđộngcủabộnãođểxácđịnhchínhxácthờiđiểmconngườiýthứcđượcýđịnhthựchiệnmộthànhvi,thídụgiơngón tay lên.Nhữngngười thamgiangồi trướcmộtmànhình, trênđó cómộtđiểmchuyểnđộngxungquanhmộtvòngtròngiốngnhưkimgiâycủađồnghồ.Họđượcyêucầulàmhaiviệc:(1)chúývị trícủađiểmnàytrênmànhìnhkhi“lầnđầutiênýthứcđượcmongmuốnhoặcsựthôithúchànhđộng,”và(2)bấmnútđểghilạivịtrícủađiểmnàytrênmànhình.Sựcáchbiệtgiữa(1)và(2)chỉlà200mi-li-giây.Nghĩalà,khoảngcáchvềthờigiangiữaviệcnghĩvềviệcbấmnútvàthựcsựbấmnútchỉlà2/10của1giây.

Nhưngđâychưaphảiđiềuphiềntoáinhất.Cáckếtquảđiệnnãolặpđilặplạinhiềulầnchothấy,hoạtđộngthầnkinhliênquantớisựbắtđầumộthànhvichủyếutậptrungtạivỏnãovậnđộngthứcấp.Vùngnàyđượckíchhoạt300mi-li-giâytrướckhichủthể“báocáo”nhậnthứcđầutiênvềquyếtđịnhhànhđộng.Nghĩa là,ý thứcvềýđịnh thựchiệnhànhvi sẽkéo theoxunghoạtđộngthầnkinhđầutiênliênquantớihànhviđótrongkhoảng300mi-li-giây (ngôn ngữ chuyên môn gọi là “sự sẵn sàng tiềm năng”) haykhoảngcáchgiữathờiđiểmbộnãoraquyếtđịnhvàthờiđiểmnónhậnthứcđượcquyếtđịnhlà3/10củamộtgiây.Cộngvào3/10giâynàykhoảngthờigian2/10giâyđểchủthểhànhđộngtheo lựachọn,nhưvậytrònnửagiâytrôiquatừkhibộnãocóýđịnhthựchiệnhànhvitớikhinónhậnthứcđượcviệcthựcsựthựchiệnhànhviđó.Vìlýtríkhôngnắmbắtđượchoạtđộngthầnkinhdiễnratrướcýđịnhhànhđộng,chúngtatrảinghiệmmộtcảmgiácvềsựtựnguyện.Nhưngđóchỉlàảogiácsinhradochúngtakhôngxácđịnhđượcnguyênnhâncủanhận thứcvềýđịnhhànhđộng.Hànhvi theongaysauýđịnhnênchúngtacảmthấyđượctựdolựachọn;trongkhithựctếcả

nhậnthứcvềýđịnhvàhànhđộngchínhthứcđáplạiýđịnhđềudocácsựkiệnthầnkinhtrướcđóchúngtakhônghềhaybiếtgâyra.

Cáckhámphánàyngụý lựachọn tựdocủaconngườikhôngkhácgìviệcmộtảothuậtgiamờimộtngườitìnhnguyệntrongsốkhángiảlên“rútbấtkỳquânbàinào,”dùchúngtathừabiếtôngtasửdụngmột“sứcmạnh”nàođókhiến lựa chọn củavị khángiả khônghề tựdo.Đây là vấnđề rấtnghiêmtrọngvớicácnhàkinhtếhọc,chínhtrịgiavàlýluậnxãhội,vìmuốncómộtxãhộidânsựchúngtacầnđểconngườichịutráchnhiệmvềhànhvicủahọ,nghĩalàphảigiảđịnhhọđượctựdolựachọn.Nếunhưconngườibịgenevàmôitrườngchiphối,làmsaochúngtacóthểphánxétvàtrừngphạtmộtngườivìmộthànhvibấthợppháphayvôđạođức?Sauđâylàmộtvàigiảiđápchocâuhỏihócbúanàymàtôitinlàsẽtoànvẹncảvềmặtkhoahọcvàxãhội:

Tựnguyệnlàmộtảotưởnghữuích.Tôicảmthấy“nhưthể”mìnhđượctựdoýchíngaycảkhibiếtchúngtasốngtrongmộtthếgiớibịchiphối.Hẳnbạncũngnhưvậy.Vìkhôngaigiảiquyếtthỏađángvấnđềtựnguyệnvàchiphối trong suốt4000năm tư tưởng triếthọcvà500nămnghiêncứukhoahọc, có lẽ vấn đề này không thể giải quyết được (thực ra, không thể giảiquyếtcóthểđơngiảnchỉdohạnchếcủangônngữ.Vớicáchđịnhnghĩahaitừ“tựnguyện”và“chiphối”,dườngnhưkhôngthểtìmragiảipháp.)Vậytạisaobạnkhônghànhđộngnhưthểthựcsựđượctựdoýchí,từđócóđượcsựthưởngcôngbằngcảmxúcchoảotưởnghữuíchnàyvàtíchtụlợiíchchoxãhộibằngcáchđểconngườitựchịutráchnhiệmvềhànhvicủahọ?

Tựnguyệnlàmộtphầnrấtnhỏcủachiphối.Thayvìcoicáckháiniệmnhư“tựnguyện”và“chiphối”nhưcácsựvậtđượccụthểhóa–mộtdạngthức thuần khiết tồn tại như các thực thể không thay đổi – hãy xem xétchúngbằngngônngữlogicmơhồ,trongđóchúngtagắnxácsuấtchotừngsựvậthiệntượng.Giốngnhưxácsuấtbầutrờixanhlúcbìnhminhlà0,1vàxanhvàogiữangàylà0,9;hànhvicũngcóthểđượcgắnmộtxácsuấtmơhồ.Thídụ,hànhvicủamộtngườicóxácsuấtxấuxaởgiữakhoảng0,1và0,9.Xácsuấthànhvixấuhìnhthànhdotựdolựachọnhaydocácthếlựckháccũngởgiữakhoảngnày.Luậtphápđãphânbiệtchitiếttộigiếtngười,từxácsuấtbắnnhầm0,1,xácsuấtbắntựvệ0,5chotớixácsuấtbắncóchủđích0,9.Mộthànhvichịusựchiphốicủanguyênnhântừ0,1 tới0,9vẫnkhôngphải là số tuyệtđối0hay1vì thế tội lỗiđạođứcvẫnđượcduy trìthôngquamứctựnguyệnrấtnhỏcònlại.Ngaycảkhisựtựnguyệnbịthuhẹp,nócũngkhôngbịtriệttiêu.

Tự nguyện sinh ra khi con người không chắc chắn về nguyên nhân.Trongkhoahọc, thuyếtmạng lướinguyênnhânchiphốicho rằnghànhvicủaconngườicókhông ítnguyênnhânhơncáchiện tượngvật lývàsinhhọc khác, nhưng nó khó nắm bắt và dự đoán hơn vì có quá nhiều yếu tố

trongmạnglướibaoquanhhànhvicủachúngta.Thếgiớiconngườivàxãhộichúng tađangsốngvôcùngphức tạp, tương tácqua lạivàđầynhữngvòngphảnhồitựxúctáckhiếncáchệthốngrơivàotìnhtrạngrốiloạnhànhvi.Vìkhôngcómộthaymột sốnguyênnhânnàocó thểcoi làyếu tốchiphốihoàntoànhànhviconngười,vềmặtthựctế,chúngtachỉcóthểxemchúngnhưcácnguyênnhânđiềukiện,khôngphảicácnguyênnhânchiphối.Dùgene,môitrườngvàlốimònlịchsửquyếtđịnhhànhvicủachúngtaởmộtmứcđộnàođó,bộgenecủamỗingườilàduynhất,sựsắpđặtcủamôitrườngvớimỗingườilàriêngbiệtvàconđườnglịchsửmộtngườichọnchỉthuộcvềngườiấy.Theonghĩanày,mỗicánhânlàduynhấtvàkhácvớimọicánhânkhác.Mỗichúngtalàsảnphẩmcủagene,môitrườngvàconđườnglịchsửkhônggiốngnhau,chúngphứctạpvàhòaquyệnchặttớimứckhôngaibiếtđượccácbiếnchiphốichínhhọhaybấtkìaikhác.Sựtựnguyệnnảysinhkhichúngtakhôngbiếtđượcnguyênnhân.

Tựnguyệnlàmộtphụphẩmcủatiếnhóa.Nhờcóbộnãolớnđộcnhấtvônhịvàthùytránrộngkhácthường,conngườicókhảnăngtựnhậnthứcđồngthờinhậnthứcđượcsựtựnhậnthứccủangườikhác.ChúngtacóLýthuyếtTâm hồn cho phép đặtmình vào tâm trí của người khác và chúng ta biếtngườikháccũngcókhảnăngnày.Chúngtacóthểdiễngiảingônngữbiểutượngđểgiaotiếpvàtranhluậnvớingườikhác.Conngườilàmộtloàiđộngvậtđạođứcđãtiếnhóaýthứcvềđúng,saivàcóxuhướngtựnhiênvềcảhợptácvàcạnhtranh,vịthavàíchkỷ,tốtvàxấu.Sựtựnguyệnhìnhthànhvìchúngtacóthểđánhgiáhậuquảcủarấtnhiềuquátrìnhhànhvisẵncó,từđó đưa ra lựa chọn và hành động, và cũng vì chúng ta ý thức được việcchúngta(vàngườikhác)đưaracáclựachọnnhưvậy.Từcáckhảnăngtiếnhóanày,chúngtacóthểvàthựcsựtựchịutráchnhiệmvềhànhvicủamìnhcũngnhưđểngườikhácchịutráchnhiệmvềhànhvicủahọ.

Tựnguyệnlàmộtđặctínhnổibậtcủabộnão.Tâmtrílàđặctínhnổibậtcủahàngtriệutếbàothầnkinhriênglẻ,mỗitếbàolạikếtnốivớihàngnghìntếbàokhácđểcùngsinh rahàng tỷ tỷ trạng thái thầnkinh tiềm tàng.Khimỗicánhân lớn lênvà trưởng thành,cácmối tương liêncũng tăng lênvàpháttriểncùngkinhnghiệmsốngcủamỗingười.Dùchúngtacóchungtổtiêntiếnhóatạonêncấutrúcthầnkinhchung,bộnãođãđiềuchỉnhchophùhợp vớimôi trường.Điều này tạo ramột vòng phản hồi tự xúc tác khác,trongđócáctrảinghiệmmớikíchthíchcáctếbàothầnkinhkhiếncácmốiliênkết tiếphợpcũnggiatăng.Cácliênkếtmớinàykhônggiốngnhauvàphản ứng với môi trường theo cách thức riêng tùy theo ý thức của mỗingười, làmnảysinhhàngloạtphảnứngkhôngtrùnghợpvớibấtkỳai.Vìđườngđờimỗingườikhônggiốngnhau,hàngtỷ tỷhoánvị tiềmnăngcủacácliênkếtthầnkinhtrongmỗibộnãođồngnghĩavớiviệcýthứccủamỗingườilàduynhất.Vớiđặctínhnổibậtcaocấpcủasựduynhấtnày,kếthợp

vớicácnhântốtựdotrướcđây,sựtựnguyệnsẽnảysinh.Tựnguyệnlàsảnphẩmcủasựtínhtoánthầnkinh.Trongcuốnsáchnày,

tôiđãlậpluậnrằngcáctrạngtháicủatâmhồn,thídụnhưcảmxúc,đạidiệnhiệuquảchocácphéptínhđượcquátrìnhtiếnhóathựchiệntừthờiđồđá,giúpchúngtakhôngcầnphảitựtínhtoán.Theoýnghĩanày,sựtựnguyệncóthểđạidiệnchophéptínhlựachọn.Đưaralựachọnlàmộtquátrìnhthầnkinhthựcsựnhằmchọnracáchànhvicóíchchosựsinhtồnnhưtránhđộngvậtănthịt,dựtrữthứcăn,chọnbạntình,thắtchặttìnhbạn,tìmkiếmđịavịxãhội…Dođó,việclựachọncáchànhviảnhhưởngtrựctiếptớisựsinhtồnvàduytrìnòigiốngtronglịchsửtiếnhóacủachúngtacóthểđãmởđườngchosựtiếnhóacủacấutrúcbộnão,đemlạicảmthứctựnguyện,cảmgiáctựdo,cảmxúcmongmuốn.Sốngtrongmộtthếgiớivớiquánhiềuphươngánlựachọn,bằngsựphứctạpvàtinhvi,bộnãođãxâydựngbêntrongnómộtmô-đunđưaralựachọn,khiếnchúngtaluônthấytựdo,dùđượctựdothậtsựhaybịcácyếutốkhácchiphối.

***Vấnđểchủnghĩagiatrưởngnảysinhtrựctiếptừcácnghiêncứuvềmức

độanvuichủquanvàhạnhphúc.Nếumụctiêucủaxãhội là tạoranhiềuhạnhphúcnhấtchonhiềungườinhất,cácthểchếcôngvàtưnênhoạchđịnhchính sách tới mức nào để giảm thiểu tội ác và nâng cao đạo đức? Cácnghiêncứuchỉrõtiềnkhôngkhiếnconngườihạnhphúchơntrừphihọsốngdướimức nghèo đói, điều này có biệnminh chomột dạng phúc lợi hạnhphúcđểđảmbảomọingườitốithiểuthoátkhỏinghèođói?Tươngtự,khoahọcchothấythôngthường,nhữngngườicógiađìnhhạnhphúchơnnhữngngườilidịhayđộcthân,vậychínhphủcónêntăngcườngápdụngmộtloạithuế li hôn để khuyến khích người dân tham gia vào thể chế xã hội này?Nhữngngườicócôngviệcthúvịcóxuhướnghạnhphúchơnnhữngngườithấtnghiệp,điềunàycóchứngtỏchínhphủnênđưaracácchươngtrìnhtạoviệclàm?Nhữngngườitheotôngiáohạnhphúchơnnhữngngườingoạiđạo,vậynhànướccónênđềrachínhsáchthuếđểkhuyếnkhíchtôngiáo?

Theonhà kinh tế họcRichardLayard tạiTrườngKinh tếLondon, cácchính sách gia trưởng đó được biệnminh bằng nghiên cứu khoa học. Sửdụngcáckhámphátrongkinhtếhọchànhvi,kinhtếhọcthầnkinhvàcácngànhkhoahọccóliênquanchobiếtđiềugìkhiếnconngườihạnhphúcvàtạisao,Layardkếtluậnchínhphủnêncanthiệpsâuhơnvàoviệcđiềuchỉnhcuộcsốngcánhâncủacáccôngdân.Vìhútthuốcvàuốngrượukhôngtốtchosứckhỏe,chínhphủnêntăngthuếvàocáchànhviđóbằngcáchthôngquanhiềuhơncác sắc“thuế tội lỗi.”Vì sựchênh lệch lớnvề tài sảngiữangườigiàuvàngườinghèokhiếnnhữngngườicóthunhậpthấpcảmthấyhọkhôngbaogiờxóabỏđượckhoảngcách,điềunàybiệnminhchosựgiatăngmức thuếđánhvàongườigiàuđểphânphối lạicủacảivàhạnchế tâm lý

tranhgiành.Cácnghiêncứuchỉrõchúngtacảmthấythỏamãnkhigiúpđỡngườinghèovàyếukémvềmặttrítuệ,vìthếchínhphủnênđưaracácbiệnpháp khuyến khích nhiều người làm từ thiện hơn. Thất nghiệp làm giảmhạnhphúc đángkể nên chính phủ cần hànhđộngđể giảm thiểu tỷ lệ thấtnghiệpngaycảkhiđiềuđóđòihỏi thiết lậpmộtchương trìnhnghịsựcủachínhphủchỉvìmụcđíchnày.Cácnhàtâmlýhọcđãchứngtỏcácquảngcáothươngmạiquáđàsẽkhiếntrẻemmongmuốnnhữngthứvậtchấtthựcsựkhôngcầnthiếtchomộttuổithơtrọnvẹn,dođócáchoạtđộngquảngcáonhưvậynênbịcấm.Hơnnữa,Layardchorằngchínhphủnênkhuyếnkhíchthểhiện tinh thầngiađình-bạnbè trongcôngviệc, trợgiúpcáchoạtđộngthúcđẩytinhthầnxãhộivàđưavàochươngtrìnhgiảngdạytạicáctrườngcôngkhóahọcđạođứcthườngniênK-12đểgiáodụccácquytắcđạođức,thựchànhtínhcảmthông,tầmquantrọngcủaviệcgiúpđỡngườikhác,cáckiểuvaitrò,kiểmsoátcảmxúc,làmchamẹ,bệnhlýtinhthầnvàcáchtrởthànhcôngdântốt.“Điềunàycónghĩachúngtanênđánhgiáchínhsáchxãhội theo cách thức nó làm tăng hạnh phúc và giảm sự đau khổ của conngười,”Layardđềxuất.Ôngtríchdẫnmộtnghiêncứuchỉrõ“thunhậpcậnbiênlàmtănghạnhphúccànglúccàngíthơnkhingườitatrởnêngiàucó.”Từđó,ôngkếtluận:“Đâylàlậpluậntruyềnthốngchoviệcđánhthuếphânphốilại,đãđượccácnghiêncứuhạnhphúchiệnđạikhẳngđịnh.”Mộtthếgiớimớitươiđẹp!

Kếtluậncủachủnghĩagiatrưởngkhôngsai.Hạnhphúc.Tựdo.Chínhphủ.Hãychọnhaitrongsốchúng.Nếubạnmuốncóhạnhphúcnhờmệnhlệnh của chính phủ, bạn sẽmất tự do. Các chính sách có tính cưỡng chếkhuyếnkhíchhạnhphúchẳnsẽdẫntớisựgiảmsútcủatựdo.Điềunàyđúngvềmặt chữnghĩa – cưỡng chếnghĩa là épbuộc; đồngnghĩa với việcbạnkhôngcònlựachọnnào.Nếumuốncóhạnhphúcvàtựdo,cầngiảmthiểusựcanthiệpcủachínhphủ.NhưJeffersonđãcảnhbáo:“Mộtchínhphủđủlớnđểchobạnbấtkỳthứgìbạnmuốncũngđủmạnhđểtướcđimọithứbạncó.”

Nhàkinh tếhọcngườiÁoLugwigvonMises,vịmụcsư tinh thầncủakinhtếhọcthịtrườngtựdo,giảithíchtạisaosựkếthợpsailầmgiữachínhphủvàtựdodẫntớichuyênchếvàbấthạnh.Ônghọcđượcđiềunàylầnđầutiêntừcuộcsốngriêng.Misessinhnăm1881khiđếquốcÁo-Hungđanghếtsứchùngmạnh.ÔnghọcluậtvàkinhtếhọctạitrườngĐạihọcViennadướisựhướngdẫncủaFriedrichvonWieservàEugenvonBohm-Bawerk,cảhaiđềulàmônđồcủaCarlMenger,ngườisánglậpTrườngKinhtếÁo.SaukhirờiquânđộivớivaitròsỹquanpháobinhtrênmặttrậnNgatrongThếchiếnthứnhất,Mises được cả thế giới biết đến với cuốn sách lớn đầu tay,Chủnghĩaxãhội, trongđóônggiải thích tại saocácnềnkinh tếkếhoạchhóakhôngthểhoạtđộngnếuthiếumộthệthốngđịnhgiáthịtrườngtựdo.Ông

tiếptụcnghiêncứucácvấnđềđặcthùvềlýthuyếtkinhtếchotớikhicuộcđời bị gián đoạn vào tháng 3 năm 1938 khi Hitler tiến quân vào thànhViennavàMisesphảichạysangMỹ.Tạiđây,ôngbắtđầucuộcđấutranhlâudàivàđơnđộcphảnđốisựchuyênchếkinhtếvàchínhtrị,trởthànhngườibiệnhộđơnđộcchotựdokinhtếtrongmộtxãhộingàycàngthiênxãhộichủnghĩa.Mises lập luận khi ôngmở rộng lý thuyết củamình không chỉnhằmhoànthiệnkhốicầukinhtếmàcảchínhtrị:sựcanthiệpcủachínhphủvàomột lĩnhvựcsẽdẫn tớisựcan thiệpvàocác lĩnhvựckhác.Trong tácphẩmvĩđạinăm1949,Hànhviconngười,Misesđãđặtravấnđềnày:Bạnchophépchínhphủcanthiệpmộtcáchgiatrưởngđểbảovệngườidânkhỏimatúynguyhiểm,còncácýtưởngnguyhiểmthìsao?

Thuốc phiện và morphine hiển nhiên là những chất gây nghiện nguyhiểm.Nhưngkhiđãthừanhậnquytắcchorằngbổnphậncủachínhphủlàbảovệngườidântránhkhỏisựdạidộtcủabảnthân,aicóthểchốngđốinếuchínhphủxâmphạmsâuhơn?Thídụđiểnhình làviệcủnghộchínhsáchcấmrượuvà thuốc lá.Và tạisao lạichỉgiớihạnsự loxađầynhân từcủachính phủ trong việc bảo vệ thể xác người dân?Chẳng lẽ sự tổn hạimộtngườicóthểgâyrachotrítuệvàtâmhồnanhtakhôngtaihạibằngtộilỗivềthể xác? Tại sao không ngăn chặn anh ta đọc những cuốn sách xấu, xemnhữngvởkịchxấu,ngắmnhữngbứctranhhaybứctượngxấuvànghenhữngbảnnhạcxấu?

Mihaly Csikszentmihalyi, nhà tâm lý học khám phá ra sự dâng trào(nghiêncứucủaôngđãđượcthảoluậntrongChương8),chotôi thídụvềtínhgiatrưởngquámứccủanhànướcđốivớicuộcsốngcánhâncủangườidân,điềuđãbịápđặtlênđấtnướcquêhươngôngtrongthờigianHungarynằmdướisựkiểmsoátcủaphecộngsản:“Thờiđó,chínhphủquyđịnhcácsảnphẩmđượcưachuộngnhưbảnthucủaTheBeatlessẽbịđánhthuếthêmvàophầnthuếthôngthường.Họgọiđâylàthuếrácrưởi,bởichínhphủcoicácsảnphẩmđólàđồrácrưởi.Sauđó,họdùngtiềnthuếđểlậpramộtngânquỹ tài trợ cho các dự án đượcđánhgiá có giá trị văn hóa hơnnhưnhạcthínhphòng,múabalet…Rấtgiatrưởng,vàtấtnhiênhọchorằnghọmuốnbảovệvănhóavàtruyềnthống.Nhưngnókhônghiệuquả.”

Cácnghiêncứuchothấyviệcsốngcạnhnhữngngườihàngxómgiàucósẽđặtbạnvàomộtchiếccốixayhedonickhiếnbạnkhôngbaogiờthỏamãn,vìthếnếucácchínhsáchđưarabuộchàngxómcủabạnphânphốilạimộtphầntàisảnchobạnvànhữngngườikémmaymắnhơn,điềunàysẽkhônglàmbạnhạnhphúchơnvìđâykhôngphảiphầnthưởngbạntựkiếmđược;hàngxómcủabạncũngkhônghạnhphúchơnvìhọkhôngtựnguyệnđónggóptàisảnvìmộtmụcđíchhọcholàtốt.Nghiêncứukhoahọcchỉrõtựchủvềkinhtếkhiếnconngườihạnhphúchơnkhilệthuộcvềkinhtế.Conngườicũnghạnhphúchơn, lànhmạnhhơnvàhàohiệphơnkhiđược tựnguyện

đónggóptiềnvìnhữngmụcđíchhọcholàxứngđángthayvìtiềncủahọbịtịch thuvàdùngvàonhữngmụcđíchlẽrahọkhôngbaogiờhỗtrợ.Bằngchứngcủanhậnđịnhnày thểhiện tronghaibộdữ liệusau: (1)cácnghiêncứuvềviệclàmtừthiệnquốcgia,(2)cácnghiêncứuvềhạnhphúcvàtựdoquốctế.

Việclàmtừthiệnquốcgia.Nghiêncứuvềsựkhácbiệtgiữaviệcbịépbuộcvàtìnhnguyệnđónggóphélộmộtpháthiệnphitrựcgiácvềsựkhácbiệtgiữacánhtảvàcánhhữutrongchínhtrị.Nếuchínhsáchchínhtrịcầnđượcxâydựngdựa trêncácdữ liệukhoahọc,chúng tasẽphải làmgìvớinghiêncứuđượcGiáosưngànhHànhchínhcôngArthurC.BrookstạiĐạihọcSyracusetrìnhbàytrongcuốnsáchmớimẻAithựcsựquantâm?Nóitớitừ thiện và tình nguyện, nhiều nghiên cứu định lượng đã vạch trần điềuhoangđường“nhữngngườicấptiếncótráitimnhạycảm”và“nhữngngườibảo thủ vô tâm”. Thực chất, điều ngược lại dường như đúng hơn.Nhữngngườibảothủđónggópnhiềuhơn30%sovớinhữngngườicấptiến(ngaycảkhibịkiểmsoátthunhập),hiếnnhiềumáuhơnvàlàmtìnhnguyệnnhiềuhơn.Vàkhôngphảivìthunhậpkhảdụngcaokhiếnphebảothủhàophónghơn.Nhữngngười laođộngnghèođềuđặnđónggópnhiềuphần trăm thunhậpchocông tác từ thiệnhơnbấtkỳnhómngườinào,gấpba lầnnhữngngườiđượchưởngtrợcấpxãhộicóthunhậptươngđương.Nóicáchkhác,nghèođóikhôngphảilàràocảnđốivớiviệclàmtừthiệnnhưngphúclợithìcó.Mộtcáchlýgiảichocácpháthiệnnày:nhữngngườihoàinghichínhphủđóng góp nhiều hơn những người tin chính phủ nên chăm lo cho ngườinghèo. “Đối với rất nhiều người,” Brooks giải thích, “mong muốn ngườikhácđónggóptiềnđãthếchỗchoviệcđemtiềncủachínhhọđiđónggóp.”

Về phương diện này, chúng ta không cần khoa học dạy lại những gìchúngtađãbiết.NhàkinhtếhọcngườiPhápFrédéricBastiat,ngườitôiđãvàilầndẫnlời,vàođầuthếkỷXIXđãviết:“Chínhphủlàmộtảotưởnglớn,thôngqua đómọi người tìm cách sốngdựa trên phí tổn của người khác.”Cuối thếkỷnày,GeorgeBernardShawđãmỉamai:“MộtchínhphủcướpcủaPeterđểtrảchoPaulcóthểluôndựavàosựủnghộcủaPaul.”HoặcnhưG.GordonLiddyđã thẳng thừng tuyênbố: “Ngườicấp tiến làngười luônmangmónnợlớnvớiđồngchícủamình…vàanhtađềnghịtrảmónnợđóbằngtiềncủabạn.”Cuốicùng,nhàchâmbiếmchínhtrịP.J.O’Rourkeđãquansát:“Traotiềnvàquyềnlựcvàotaychínhphủcũnggiốngnhưviệcđưarượuwhiskeyvàchìakhóaxechomấycậubémớilớn.”

Phecấptiếnnghĩhọđãđónggópchongườinghèothôngquahệthốngthuế, trongkhiphebảo thủ tinviệcgiúpđỡnhữngngườigặpkhókhăn làtráchnhiệmcủahọ,khôngphảicủachínhphủ.Hãyxemxétcácpháthiệnnày trongphạmvikinh tếhọc tiếnhóa.Toànbộ lịch sử tiếnhóa của conngườidiễnratrongcácnhómxãhộinhỏcótìnhcảmgiađìnhthânmậtvà

nhữngmốiquanhệ ràngbuộcchặtchẽ,nơisựgiúpđỡ lẫnnhauvàhỗ trợhợptáclàtấtyếuđểđảmbảosựsốngcòncủacácthànhviênnhómvàbảnthânnhóm.Chúngtađãbiếttôngiáođạidiệnchosựgắnkếtxãhộichặtchẽgiữacácthànhviêncủamộtcộngđồngtớimứcnàonênsẽkhôngngạcnhiênkhi biết những người theo đạo hào phóng hơn gấp bốn lần những ngườingoạiđạokhiđónggópchocáctổchứctừthiện,10%hàohiệphơncáctìnhnguyệnviênngoạiđạovà57%thườngxuyêngiúpđỡnhữngngườivôgiacưhơn người ngoại đạo. Những người được nuôi nấng trong một gia đìnhnguyênvẹnvà theo tôngiáo thườngxuyên làm từ thiệnhơnnhữngngườikhác.Vàlợiíchthíchnghisinhtồntrongviệclàmtừthiệnlàcóthật:xétvềsứckhỏexãhội,nhữngngười làmtừ thiện thườngnóihọ“rấthạnhphúc”43%nhiềuhơnnhữngngườikhônglàmtừthiệnvànóisứckhỏecủahọrất“tuyệtvời”hoặc“rấttốt”nhiềuhơn25%.

Nhưvậy,theocáchlýluậncủachủnghĩagiatrưởngvàtheocácdữliệunày, khi đề ra chính sách công, chính phủ nên trợ thuế cho phe bảo thủ,ngườigiàu,ngườilaođộngnghèovàngườitheođạođểthưởngchohànhvithiênxãhộicủahọvàkhuyếnkhíchhọđónggópnhiềuhơn.Tấtcảnhữngngườicấptiếnthíchthuthuế-và-chitiêuủnghộchínhsáchnàysẽđượcmờitớinhàtôiuốngbiavàănbánhkẹp.

Cácnghiêncứuvềhạnhphúcvàtựdoquốctếchothấysựgiatăngvềquyềntựtrịvàtựchủcánhânsẽđemlạihạnhphúcnhiềuhơnvàconngườicóxuhướnghạnhphúchơnkhisốngtrongcácxãhộivớimứctựtrịvàtựdocánhâncaohơnsovớinhữngngườisốngdướicácchếđộchuyênchếvàtậpthể.Thídụ,nhàkhoahọcxãhộiRuutVeenhoventhuộcĐạihọcErasmus,Rotterdam đã tiến hànhmột cuộc điều tra toàn diện, coi hạnh phúc trongcuộcsốnglàmộthàmsốcủabađiềukiệnxãhội:chủnghĩacánhân,cơhộilựachọn,vàkhảnănglựachọn.“Dữliệuchothấymốiquanhệxácthựcrõràng,”Veenhovenkếtluận,“quốcgiacàngcánhânhóa,côngdâncàngyêucuộcsốnghơn.”Hơnnữa,ôngkhônggặp“kiểuhiệusuấtgiảmdần,”nghĩalà“sựcánhânhóachưavượtquađiểmtốiưu.”Nóicáchkhác,tựdovàtựtrịcánhâncaohơncóthểdẫntớimứchạnhphúccaohơnnữa.

Điềukhókhănlàtìmrađúngđiểmcânbằnggiữasựtựdo,tựtrịcánhânvàcôngbằng,cônglýtậpthể.Trongcácbầyđànnhỏcủatổtiênchúngtathờiđồđá, ràngbuộcxãhộivềquanhệdi truyềnvàchấtkeodínhxãhộihìnhthànhtừcáctraođổitươnghỗcókhảnăngcốkếtconngườivớinhaumàkhôngcầnnhiềuràngbuộcbênngoàivề tựdovà tự trị.Nhưngvớisựxuấthiệncủacácthànhbangvànhànước,cácthểchếnhântạotrởnêncầnthiếtđểthựcthicácquytắchợptácvàgiảiquyếtxungđột.Songchúngtacầnsựđiềuhànhtừbênngoàinhiềutớimứcnào?

***Làmsaocó thểkhuyếnkhíchmộtcáchgia trưởngcáchànhviđemlại

sứckhỏevàhạnhphúcvềtinhthầntốthơnmàkhôngcùnglúclàmgiảmtựdovàquyềnlựachọnđểkhônglàmmấtđimụcđíchbanđầucủachínhsáchgiatrưởng?Bạncóthểtìmthấycâutrảlờitrongcácchínhsáchchophéptựdo lựachọnnhiềunhấtđồng thờikhuyếnkhíchcácphươngánkhiếncuộcsốnglànhmạnhvàhạnhphúchơn.Chủnghĩagiatrưởngtựdolàthídụvềmột chính sách như vậy. Lý thuyết này được hai nhà kinh tế học CassSunsteinvàRichardThalertạiĐạihọcChiacagopháttriển.Haiôngkhẳngđịnhthuậtngữnàykhôngphảimộtphépnghịchhợp.Đôikhinócònđượcgọi là “chủ nghĩa gia trưởngmềm” để đối lập với “chủ nghĩa gia trưởngcứng”,chỉsựcanthiệpsâucủachínhphủ.Chủnghĩagiatrưởngtựdobảovệquyềntựdolựachọnđồngthờibổsungnhữngthứchúngtađãhọcđượctừkinhtếhọchànhvivàkinhtếhọcthầnkinhvềcácnhucầu,mongmuốnvàsựbấtduylýcủaconngười.SusteinvàThalerđềxuấtchínhphủnênđềracácchínhsáchvàthểchếthúcđẩyngườidânhướngtớinhữngthứtốtchohọ(thídụcungcấpthôngtinkhoahọc)vàchophépngườidântựdolựatrêncơsởđồngý tựnguyện.Dùngngônngữcủakinh tếhọchànhvi,các tácgiảviết:

Cácưutiêncủaconngườithườngbịđịnhhìnhsaivàcáclựachọncủahọtấtyếusẽchịuảnhhưởngcủacácquyluậtmặcđịnh,hiệuứngdậpkhuôn,vàđiểmkhởiđầu.Trongcáchoàncảnhnày,mộtkiểuchủnghĩagiatrưởnglàkhông tránh khỏi. Được trang bị kiến thức về các khám phá hành vi liênquantớisựduylýgiớihạnvàtínhtựchủgiớihạn,cácnhàgiatrưởngtựdonêncốgắngláilựachọncủaconngườitheohướngtăngcườngphúclợixãhộimàkhônglàmgiảmtựdolựachọn

Thídụ,chúngtađãbiếtkhiconngườiđánhgiámộtphápđồđiềutrịcótínhrủirođángkể,cáchtrìnhbàycácphươngánảnhhưởngrasaotớilựachọncuốicùng–khiđượcchobiết“90%nhữngngườiđiềutrịtheophápđồnàycònsốngsau5năm”ngườibệnhsẽdễchấpnhậnmộtphápđồrủirohơnkhiđượcthôngbáo“10%nhữngngườiđiềutrịtheophápđồnàychếtsau5năm.”Dođócósựkhácbiệtgiữacảmthấy“maymắnvìcònsống”và“maymắnvìchưachết”.Sựkhácbiệtđóđượcphảnánhtrongcáchđặtcâuhỏi.Vìcâuhỏiphảiđượcdiễnđạtbằnglờitheomộtkiểucâunàođó,cáchdiễnđạtnênhỗtrợthôngtinbởikhoahọcởmứctốtnhất.

Mộthạnchếkháccủalựachọnlàbảnchấtvànguồngốccủacácphươngán.Mộtthídụđơngiản,giảsửbạnlàchủmộtnhàhàngvàphảithiếtkếthựcđơnnhằmhấpdẫnkháchhàng.Làngườisắpxếpcácmónăntrongthựcđơn,bạnkhôngthểviếtgìvàođóngoài thôngtinmónănnàytốtchosứckhỏenhưnghươngvị nhạt nhẽo,món ănkia không tốt cho sứckhỏenhưng rấtngon,hoặctrộnlẫncảhailoạiđó.Dùsắpxếpthếnào,bạncũngđãgiớihạnlựa chọn của khách hàng. Giả sử ngoàimongmuốn kiếm chút lợi nhuậnkhiêm tốn để duy trì kinh doanh, bạn cũng có lương tâmxã hội vàmuốn

giúpíchchoxãhộibằngcáchkhuyếnkhíchkháchhàngsửdụngkhẩuphầnăntốtchosứckhỏehơn,bạncóthểchỉđưaracácphươngáncólợichosứckhỏemộtcáchgiatrưởng.Lýtưởnghơncả,cácmónănđócũngphảingonmộtchútđểđápứngnhucầuđầutiêncủabạnlàduytrìkinhdoanh.Nhưngkhinhucầuđóđãđượcđápứng,bạncóthểtiếnlênđẳngcấpđạođứccaohơnbằngcáchhướngkháchhàngtớithóiquenănuốngtốthơn.

Thựctế,vàotháng3năm2007,chuỗinhàhàngT.G.IFriday’sđãthựchiệnmộtđiềutươngtựvớithựcđơnmớicótêngọiKhẩuphầnhợplý,Giácả phải chăng, trong đó họ cung cấp cho khách hàng các bữa ăn có khẩuphần nhỏ hơn vớimức giá thấp hơn. CEORichard Snead đưa ra lời giảithíchgiúpđiềuhòahoànhảomốibấthòagiữa lợinhuậndoanhnghiệpvàlươngtâmxãhội:“Đâylàvấnđềthuộcvềphânloạibắtnguồntừnhucầucủangườitiêudùng.Phânloạicầndựatrênsựlắngnghe.ĐâylàmộtphầnquantrọngtrongmụctiêutổngthểcủaFridaynhằmcáthểhóavàtùybiếntrảinghiệmcủakháchhàng.Dù lựachọn lối sống rasao,bạncũngkhôngphảihisinhkhẩuvị.Khẩuphầnnhỏhơnvớimứcgiáthấphơnđápứngtấtcảmọilốisống.”

Khiphảiđưaramộtlựachọnnhịnguyên,chiếnlượchiệuquảlàchuyểnđổiphươngánmặcđịnhtừlựachọnthamgia(lựachọnvào)thànhchọnlựakhông thamgia (lựachọnra).Vìchúng taphảichọnmột tronghaicách–hoặcthamgiavàomộtkếhoạchhoặckhông–tạisaokhôngcấutrúclạicáchlựachọnđểđemlạiđiềutốtnhấtchoxãhội?SunsteinvàThalergọiđâylàlòngnhântừtựdo,mộthệquảcủachủnghĩagiatrưởngtựdo.Thídụ,ởMỹcó chính sách lựa chọnvàođối với việc hiến tạng, trong đó bạn phải chủđộngkhoanmộtlỗnhỏtrênbằngláixeđểthểhiệnsựđồngýhiếnmộtsốbộphậncơthểsaukhichết.Tạicácquốcgianơiviệchiếntạngdựatrênchínhsách lựa chọn ra như Áo, Bỉ, Đan Mạch, Phần Lan, Pháp, Italia,Luxembourg,NaUy,Singapore,SloveniavàTâyBanNha,cácbộphậncơthểbạnsẽđượcthulạisaukhichếttrừkhibạnchủđộngtừchốiđiềuđó.Tạicác nước dùng chính sách lựa chọn vào, tỷ lệ thamgia hiến tạng đạt hơn90%,sovớimứcdưới20%tạicácnướcdùngchínhsáchlựachọnra.Bằngcách này chúng ta vẫn giữ sự tự do lựa chọn nhưng nhờ thay thế các lựachọnmặcđịnh,chúngtađãtạorasựkhácbiệtđángkểtrongkếtquảxãhội.

Cáccôngtycóthểsửdụngmộthệthốnglựachọnratươngtự.Thídụ,bướctiếptheochoT.G.IFriday’slàtựđộngđưachokháchhàngthựcđơnKhẩuphầnhợplý,Giácảphảichăng;nếukháchhàngyêucầuthựcđơncókhẩuphẩnlớn,họsẽphảitrảgiácaohơn.Đâylàmộthệthốngđãđượckiểmchứngquathờigiantạicáccôngty,khihọtựđộngghitêncôngnhânvàokếhoạchhưutrí.Thídụ,thayvìhỏingườilaođộngcómuốnthamgiakếhoạch401(k)củacôngtykhông,côngtychỉcầnghitênnhữngngườichủđộnglựachọnkhông thamgia.Tại các công ty thựchiện chính sáchnày, sốngười

thamgiakếhoạchhưutrílêntănglêntới40%.Trongmộtthínghiệmcóliênquan, tiềnđược tựđộngrút từséc lươngcủangười laođộng,sauđóđượctraolạichohọcùngvớiquyềnlựachọnmộtvàicôngcụtàichínhđểđầutưsố tiền đó.Đây làmột chính sách tự do vì nhân viên vẫn được lựa chọnnhưng lại có tính gia trưởngvì các nghiên cứumở rộng chỉ rõ đa sốmọingườiđềumùmờkhiphảitựđầutư,trongkhicáccôngtyítnhấtcòncóthểthamkhảoýkiếncủacácchuyêngiađầutưsaochocáclựachọnhọđưarachonhânviênđềulànhữngphươngánhợplývàđángtincậy.Vìthếđasốnhânviênsẽđầutưtheocácphươngánđượccôngtyđềxuất.

Chủnghĩagiatrưởngtựdođưaranhậnđịnhsâuxahơnvềbảnchấtconngười:trongcốtlõicủamình,chúngtalàcácsinhvậtđạođứccóýthứcsâusắcvàtrựcgiácvềcáiđúngvàcáisai.Tạiđasốthờiđiểm,trongđasốhoàncảnh,đasốmọingườiđềulựachọnlàmđiềuđúng.Dướinguyêntắcđó,cácphươngánmặcđịnhnêntraochongườidânquyềntựdotốiđađồngthờisửdụngtrithứckhoahọchiệnđạinhấtđểsoiđườngchocácchínhsáchnhằmquyđịnhsựhạnchế tối thiểuđốivớiquyền tựdocủangườidân.Hãy lựachọnphươngánđemlạinhiềutựdonhấtvàchỉ thêmvàocáchạnchếđốivớitựdochỉkhithựcsựcầnthiếtvàbấtđắcdĩ.

T

Lờikết

MỞCỬATHẾGIỚIrong tác phẩm vĩ đại về sứcmạnh của trí tuệ và thị trường tự do,Hành vi con người, nhà kinh tế học người Áo Ludwig vonMisesnhậnđịnh:“Chủnghĩatưbảnkhôngchỉgiatăngdânsốmàcònnâng

caomứcsốngcủaconngườitheomộtcáchthứcchưacótiềnlệ.Khôngmộttư tưởngkinh tếhaykinhnghiệmlịchsửnàocho thấycóhệ thốngxãhộinàođemlạilợiíchchoquảngđạiquầnchúngnhiềuhơnchủnghĩatưbản.Cáckếtquảtựnóilêntấtcả.Nềnkinhtếthịtrườngkhôngcầnngườibiệnhộhay tuyên truyền.Nó tự tuân theo những lời trên biamộNgàiChistopherWrentạiNhàthờThánhPaul:“Simonumentumrequires,circumspice.”Nếumuốntìmlăngmộcủaông,hãynhìnxungquanh.

Chủnghĩa tưbảnkhôngcầnngườibiệnhộhay tuyên truyềnnhưngnócầnmộtnềntảngkhoahọcdựatrêncơsởtâmlývàtiếnhóanhưtôiđãtrìnhbàytrongcuốnsáchnày.Giờđâytôimuốnhướngvềtươnglai.

Nhiềunămnay,tôithamgiamộttổchứccótrụsởtạiSeattlemangtênNềnmóngchoTương laidodoanhnhânhảo tâmWalterKistler sáng lập.Mộtnhómkhoahọcgiavàhọcgiảgặpgỡhàngnămđểthảoluậnvềcuộcsốngnăm3000bêncạnhnhiềuđềtàilớnlaokhác.Đâyquảlàmộtcáchthưgiãncuốituầnthúvịnhưngtôichưatừngnghĩcóaitrongsốchúngtôibiếtmìnhđangnóigìkhi suyngẫmvềcuộcsống1000nămsau.Nếunhưvàonhữngnăm1980,đasốcácchuyêngiavềLiênXôkhôngngờrằngliênbangnàysẽsụpđổngaycuốithậpniênvàđasốcácchuyêngiavềmáytínhkhiđócũngkhônghềbiếtMạngToànCầusẽrađời,làmsaocóthểlườngđượcnhữngthayđổisẽdiễnrasaumộtthiênniênkỷnữa?

Chúngtakhóhìnhdungnhữngthayđổidàihạnvềkinhtế,chínhtrịvìđãbịcâuthúctrongcácthểchếchínhtrịvớinềnkinhtếđượcchỉhuytừtrênxuốngtrongsuốthàngnghìnnăm,dođóviệcmườngtượngcácmốiquanhệgiữangườivớingườisẽpháttriểnhòabìnhtrongmộthệthốngxãhộikhácvới hệ thống chúng ta đã biết gần nhưbất khả thi.Dokhuynhhướnggiữnguyênhiện trạng, tạohóađãkhiếnconngườigiữchặtnhữnggì thuộcvềmìnhvàlựachọnbấtcứthứgìquenthuộc.Song,chiếcđồnghồlịchsửvàquátrìnhtiếnhóalâudàicũngchochúngtacơhộilùilạiđểngắmnhìnbứctranhrộnghơnthểhiệnýnghĩacủaviệcnghiêncứuvềthịtrường,tâmhồnvàđạođứcđốivớisựnghiệpgiảiphóngloàingười.

***Chúngtabắtđầucuốnsáchnàybằngvấnđềthựcsựkhókhăn:giảithích

bướcnhảyvọtcủanềnkinhtếtừsănbắt-háilượmthànhtiêudùng-thươngmại.Nhờcáccôngcụvàsốliệukhoahọccủalýthuyếtphứchợp,sinhhọctiếnhóa,tâmlýhọchànhvivàthầnkinhhọc,chúngtathấynềnkinhtếlàmộthệthốngthíchnghiphứctạpluônthayđổivàđiềuchỉnhchophùhợpvớihoàncảnhtrongquátrìnhtiếnhóatừhệthốnggiảnđơnhơn;vàviệcconngườisống90.000nămđầulịchsửnhưnhữngngườisănbắt-háilượmđãtạotamộttâmlýkhiếnchúngtahànhxửbấthợplýtrong10.000nămsau,khixảyrabướcnhảyvọt.

NgườikhuyếnkhíchtôitìmhiểusâuhơnvềcácđộnglựcdẫntớisựthayđổikinhtếnàylàJaredDiamond,họcgiảđangànhthúvịnhấttôitừngbiết.Vớidángngườinhỏnhắn,giọngnamtrungâmvangvàphongtháitrìnhbàylưuloátkhiếnngườinghephảitiênđoánvềvấnđềtiếptheo,ẩnsaubềngoàivàcửchỉgiảndịấylàchiềusâucủatưduyvàchiềurộngcủatrithức,nhữngthứcầnthiếtđểgiảiđápmộttrongnhữngbíẩnlớnnhấtcủalịchsửcóliênquantớimụcđíchchungcủacuốnsáchnày:lýgiảicáchthứcnhữngngườisănbắt-háilượmtrởthànhnhữngngườitiêudùng-thươngnhân.Bíẩnđólàđây:

Trongkhoảng13.000-35.000nămtrởlạiđây,cáccôngcụlaođộngcủaconngười trởnênphức tạpvàđadạnghơn trướcđó rấtnhiều.Độtnhiên,việcmayvárađờiđểtạoravảivócphủlênnhữngthânthểgầnnhưtrầntrụi,khôngcònlônglágiốngnhưngàynay.Nhữngngôinhàđầutiênđượcxâybằngxương,gỗvàdathúgiúpchúngtacónơitrúẩnkhikhíhậuthayđổi.Nghệthuậtthểhiệnphứctạprađờitrongcáchangsâuvàsựgiaotiếpbằngbiểutượngđãdẫntớisựrađờicácngônngữnóiphứctạp.Cácthayđổinàyvàcùngvớinhiều thayđổikháckhiến loàingườihiệnđạibắtđầu laovàocôngnghệđểvĩnhviễnthayđổisựchọnlọctựnhiênvàtạorasựtiếnhóabằngđôitaymình.Ngườitiềnsửnhanhchóngtỏađihầukhắpcácvùngtrênđịacầu,mỗingườiởmỗinơicóđiềukiệnsănbắt,đánhcá,háilượmkhácnhau.Khicácbầyđàntrởthànhcácbộlạclớnhơn,tàisảntrởnêncógiátrị,cácquytắccưxửtrởnênphứctạphơnvàdânsốngàycànggiatăng.

CuốiKỷBănghà,khoảng13.000nămtrước,dânsốởmộtsốvùngtrêntráiđấtbắtđầubùngnổ.Sănbắt,đánhcá,háilượmkhôngcungcấpđủca-lochocáccộngđồngngàymộtlớnhơnvànhucầumưusinhtấtyếudẫntớisựrađờicủatrồngtrọtvàcuộccáchmạngđồđámới.Cómộtcuộctranhluậnđáng lưu ý giữa các nhà khảo cổ học và nhân chủng học về hình thức,nguyênnhâncủacuộccáchmạnglươngthực,thờigiancầnthiếtđểnótạorasựchuyểnđổi,liệunólàmộtthayđổiliêntục(mangtínhtiếnhóa)hayngắtquãng(mangtínhcáchmạng).Vềmụcđích,việcthuầnhóacácloàiđộngvậtlớnvàcâyngũcốcănđượcgiúptạoralượngca-locầnthiếtchosốdânngày

mộttănglên,từđódẫntớisựbổsungcáccôngcụxãhộivàvậtchấttạođiềukiện cho số dân lớn hơn nữa, và cứ thế vòng phản hồi tự vận động quenthuộcnàychiphốicáchệthốngcóđặctínhtựtổchứcnổibật.

Sauđó,mộtsốđiềukỳlạxảyra.Khoảng13.000nămtrởlạiđây,cósựkhácbiệtđángkểvềtốcđộpháttriểngiữacácnềnvănminhtrênthếgiới,mộtsốvùngtăngtốcnhanhchónghướngtớithếgiớihiệnđại,trongkhimộtsốkhácmãikẹttrongvũngbùnthờiđồđá.Cầnđặtcâuhỏitạisaotrong500nămcuốicủakhoảngthờigian13.000năm,ChâuÂulạichinhphụcvàđôhộđượcChâuMỹvàChâuÚc,thayvìcácthổdânsốngtạihailụcđịanàyđánhbạivàchiếmđóngChâuÂu?Loạitrừcáchgiảithíchlỗithờichorằngsựkhácbiệtvềchủngtộchỗtrợngườida trắngvàngăntrởngườidađen,Diamondchorằngsựchênhlệchvềtốcđộpháttriểngiữacácnềnvănminhtrênthếgiớichủyếulàhệquảcủasựkhácbiệtvềđịalýdẫntớisựsẵncócủa các loại ngũ cốc và thú vật thuần hóa, theo đó một số vùng (nhưngkhôngphảitấtcả)cóđiềukiệnpháttriểntrồngtrọtchănnuôi,giatăngdânsố,phâncônglaođộng,hìnhthànhtầnglớptríthứckhôngtrựctiếpsảnxuất,luyệnkim,vănhọc,quânđộicáccơquannhànướcvàcácyếutốquantrọngkháccủanềnvănminhhiệnđại.

Cácloạicâyngũcốcdạibảnxứcóthểtrồngcấythựctếrấthạnchếvềsốlượngvàchỉphânbốtạimộtsốvùngnhấtđịnhtrêntráiđất–cácvùngnhìnthấyánhsángvănminhsớmnhất.Thídụ,cácthổdânChâuÚckhôngthểkhoác cày lên cổhaycưỡi lên lưngnhữngconkangaroogiốngnhưngườiChâuÂulàmvớibòvàngựa.Mộtyếu tốkhác liênquantới trụcđông-tâycủalụcđịaÁ-Âu,tạođiềukiệnkhuếchtáncácloạingũcốc,giasúcthuầnhóavàtruyềnbátrithức,vìthếChâuÂuthuđượclợiíchsớmnhấttừquátrình thuần hóa cây trồng vật nuôi. Trái lại, trục nam-bắc của ChâuMỹ,ChâuPhivàhànhlangChâuÁ-Malaysia-ChâuÚcbấtlợivềgiaothôngnêncácvùngnàykhôngphùhợpvềmặtsinh-địachấtđểpháttriểnnôngnghiệp,thậm chí không thể thu lợi từ thươngmại và sự khuếch tán các loại câylương thựcvàkỹ thuậtnuôi trồng.Cuốicùng, thôngquasự tương tác liêntụcvớicácloàithúthuầnhóavàđồngloại,cưdânlụcđịaÁ-Âupháttriểnkhảnăngmiễndịchvớinhiềuloạibệnhtật,nhưngkhihọmangchúngđếnAustralia,ChâuĐạiDươngvàChâuMỹdướidạngcácloạivikhuẩn(cùngvớisúngốngvàsắtthép),cácbệnhtậtnàyđãgâynêncuộcdiệtchủnglớnnhấtvớiquymôchưatừngthấytừtrướctớinay.

***Thờiđiểmvàcáchthứccácbầyđànvàthịtộcnhỏtrởthànhcácbộlạcvà

thànhbanglớnphụthuộcmộtphầnvàosứcchứacủamôitrườngvàquymôdânsốcủacácnhómquyếtđịnhcấutrúcxãhội,hìnhthứctraođổivàcùngtồn tại với các nhóm khác. Bước nhảy vọt đồng thời của sản lượng thựcphẩmvàdânsốluônsonghànhvớisựquáđộtừcácbầyđàn,thịtộcthành

cácbộlạc,thànhbangvàsựpháttriểncủacáccôngcụvàtổchứcxãhộiphùhợp.Conngườibắtđầubánđịnhcư,sauđóđịnhcưvĩnhviễn,khiếnquyềnsởhữuđấtđaivà tài sản rađời.Thặngdưvề thứcăn,côngcụvàcácsảnphẩmkháctạonềnmóngsơkhaichonềnkinhtếtraođổi.Điềunàytấtyếudẫntớisựphâncônglaođộngtrongcảkinhtếvàxãhội–nôngdân,thợthủcông,thợinấnlàmviệctrongcấutrúcxãhộiđượccácchínhtrịgia,quanlạitổchứcvàđiềuhành.Tôngiáocótổchứcđảmnhiệmnhiềuvaitrò,trongđócóviệcbiệnhộchogiaicấpthốngtrị.Mốiquanhệgiữatôngiáovàchínhtrịhiệnhữugầnnhưởmọi thànhbangvàđếchế trên toàn thếgiới.TừvùngTrung Đông, Cận Đông, Viễn Đông tới Bắc Mỹ, NamMỹ và quần đảoPolynesiatrênTháiBìnhDương,cáclãnhchúa,pharaoh,quốcvương,hoàngđế,nữhoàng,nhữngngườiđứngđầuhaylãnhđạovớibấtkỳtướcvịnàođềutuyênbốhọcóquanhệvớiChúahoặcthầnthánh,từđótựchomìnhquyềnthếthiênhànhđạo.Quathờigian,cácquốcgiapháttriểnthànhcácnềnvănminhthựcthụ,cácvùngđấttrởthànhcáckhuvựcthếgiớivàthịtrườngtraođổitrởthànhnềnkinhtếhoànthiện.

Cùng với sự phát triển của các bộ lạc, thành bang, đế chế, chính trịkhôngcòntáchrờikinhtế.Dùđiềukiệntựnhiêncủacácbầyđànvàthịtộcsănbắt-háilượmmangtínhbìnhquânchủnghĩa,việcphânphốilạicủacảikinhtếchưatừngdiễnraởcácquymôxãhộilớnhơn.Ngoàira,nếuthiếucácthểchếxãhộiphùhợpđảmbảosựtraođổicôngbằng,tựdogiữacácnhómbạolực,chiến tranhsẽbùngnổ.Ởđây,chúngtanhậnđượcmột lờigiảithíchkháccủakinhtếhọctiếnhóa.Mộttrongsốcácnguyênnhânlàmnảysinhtínhthùđịchgiữacácnhómlàsựtranhgiànhnguồnlựckhanhiếm.Rấtítkhicóđủnguồnlựcchomọithànhviêncủacácnhóm.Thậmchí,tạimộtthờiđiểmnhấtđịnh,nếuđiềunàyxảyra,trạngtháiđócũngchỉcótínhtạmthờivìdânsốcóxuhướnggiatăngcùngsứcchứacủamôitrường.Khivượtquásứcchứanày,nhucầuvềcácnguồnlựcsẽlớnhơnkhảnăngcungứng. Đó là thực trạng diễn ra trong suốt tiến trình lịch sử của đa sốmọingườiởmọinơi.Côngthứcrấtrõràng:giatăngdânsố+khanhiếmnguồnlực=xungđột.Vì thế,mộtbiệnpháphạnchếxungđộtgiữacácnhómlàtăngcườngcungcấpcácnguồn lựcđểđápứngnhucầucủanhữngaicầnchúng.

***Tâmlýẩnsauviệcxoadịusựthùđịchgiữacácnhómcóliênquantới

việcbiếnnhữngngườixalạnguyhiểmthànhnhữngngườibạncótriểnvọnghợptác.Quátrìnhnàyđượcthựchiệnthôngquasựhìnhthànhcủacácthểchếxãhộikhuyếnkhích,tạođiềukiệnvàthúcđẩycáctươngtácxãhộitíchcựcdẫntớilòngtin.Mộttrongcácloạitươngtáccơbảnnhấtlàthươngmại.Tôimuốnnângcác tácđộngcủanó lên thànhnguyênlýdựa trênquansátcủanhàkinhtếhọcngườiPhápthếkỷXIXFrédéricBastiat:“Nơinàohàng

hóakhôngquađượcbiêngiới,quânđộisẽtrànqua.”NguyênlýBastiatkhôngchỉgiúpchúngtahiểucáchthứcnhữngngười

sănbắt-háilượmtrởthànhngườitiêudùng-thươngnhân,nócònlàmrõcácnguyênnhâncơbản củaxungđộtvàhệquả củanógiúpđưa ramộtbiệnphápcó tínhnguyên tắcđểhạnchếxungđột.Nguyên lýBastiat cho rằngNơinàohànghóakhôngquađượcbiêngiới,quânđộisẽtrànqua,điềuđóđồngnghĩavớinơinàohànghóaquađượcbiêngiới,quânđộisẽkhôngtrànqua.Đólàmộtnguyên lý,khôngphảimộtquy luậtvìvẫncócácngoại lệtronglịchsửcũngnhưhiệntại.Chúngtahãyxemxétdướigócđộxácsuấtthayvìtuyệtđối–mộtthứxácsuấtmơhồtínhbằngphânsốtráivớilogicAvàkhông-AcủaAristote–thươngmạigiữacácnhómlàmtăngxácsuấtduytrìcácmốiquanhệhòabình,ổnđịnhvàlàmgiảmxácsuấtxảyraxungđột,bấtổn.

Hãytrởlạiđầucuốnsáchvớinhữngngườisănbắt-háilượmcủabộtộcYanomamövàcách thứchọ tiếnhóa thànhnhữngngười tiêudùng-thươngnhânManhattan.Khi các hội truyền giáomới bắt đầu làmviệc với ngườiYanomamö,họnhậnthấynếudânbảnxứđượccungcấpcôngcụháilượmvàsảnxuấtthứcăncùngcácnguồnlựckhác,mứcđộxungđộtgiữacáclàngYanomamö sẽ giảm xuống rõ rệt. Nhà dân tộc học Napoleon Chagnon,ngườiđặtbiệthiệu“nhữngngườihungdữ”chodânbảnxứ,nhận thấyhọvừa là những thươngnhânkhônkhéo vừa là những chiến binh tàn bạo vìthươngmạitạoracácliênminhchínhtrị.Tinvàocâuchâmngôn“Kẻthùcủakẻthùlàbạncủachúngta,”thươngmạivàtraođổithứcăngiữacáclàngYanomamöđóngvaitròchấtkếtdínhxãhộigiúptạoracácliênminhchínhtrị.LàngAkhông thểqua làngBđể tuyênbốhọ lo sợcuộc tấncôngcủalàngCvìnhưthếsẽđểlộđiểmyếu.Thayvàođó,làngAliênminhvớilàngBthôngquathươngmạivàcácbữatiệc,kếtquảlàhọkhôngchỉthuđượcsựhậu thuẫnvềquânsựmàcòn tăngcường tìnhhòahiếugiữahai làng.Tácđộngphụcủasự traođổikinh tếvìđộngcơchính trịnàykhiếncácnhómngườiYanomamö,dùcóthểsảnxuấtđủsốSKUscầnthiếtđểtồntại,họvẫnphâncônglaođộngvàthiếtlậphệthốngthươngmại,dẫntớikếtquảngoàichủđíchlàlượngcủacảivàSKUsđềutănglên.NgườiYanomamöthamgiathươngmạikhôngphảivìhọlànhữngngườivịthabẩmsinhhaynhữngnhàtư bảnmới nổimà vìmuốn tạo ra các liênminh chính trị. Chagnon giảithích: “Nếukhông thườngxuyênquanhệvới láng liềng, các liênminh sẽkhó được thành lập và duy trì ổn định.Điều tiên quyết đểmột liênminhvữngvànglàcáccuộcthămviếngvàtiệctùngliêntục.Hệthốngthươngmạitạođiềukiệnchocáccuộcthămviếngnhưvậy.”Nơinàohànghóaquađượcbiêngiới củangườiYanomamö,quânđội củangườiYanomamösẽkhôngtrànqua.

Thídụthứhainhằmkhẳngđịnhluậnđiểmnày:khinghiêncứuhaibộlạc

thổdânChâuÚcsốngtrênsamạcmiềnTâyAustralia,bộlạcWalmadjerivàGugadja,nhànhânchủnghọcRonaldBerndtnhậnthấynềnkinhtếtrênsamạcbắtđầubằngmốiràngbuộcchặtchẽgiữanhữngngườicóhọhàngthânthích, sốngphụ thuộcvàomongmuốncủangườikhácvàmongmuốnđốivớingườikhác.“Mộtbầyhaymộtnhómkhôngchỉlàtậphợpcácđơnvịgiađìnhhạtnhân.Đólàmộtđơnvịhợptác, trongđómỗithànhviêngắnliềnvớimộtmạng lướidàyđặc tráchnhiệmvànghĩavụ,phụ thuộcvàongườikhácvàbịngườikhácphụthuộc.”VìsamạcmiềnTâyAustralialàvùngcựckỳkhôcằn,rấtnhiềunghithứctôngiáokỳbícủangườidânbảnđịangậptrànmàusắccủanhữngnhucầuvậtchấttrongcuộcsống–nhấtlànước–vàluồngthươngmạigiữacácnhómthườngnươngtheoconđườngnơicócáchànghóađó.Vớimộtnguồnlựckhanhiếmnhưvậy,khảnăngxảyraxungđộtlàrấtcao,nhưnghậuquảcủaviệcthamgiavàocácxungđộtcònnghiêmtrọnghơn.Vì thếcác thổdânChâuÚcđãphát triểnmộthệ thống thươngmạigắnvớitôngiáovàmôitrườngnhằmnângcaothiệnchígiữacácnhóm.“Khicáclễhộivànghithứclớnđượctổchức,mộtsốngườithamdựđếntừcácvùngrấtxaxôi;vì thếhọmangtheocơhội traođổi lýtưởng,”Berndtgiảithích.“Thươngmạidiễnratrongbốicảnhnghithứcvàkhôngđượcxemnhưmộtthứtáchrời.”NơinàohànghóaquađượcranhgiớigiữacácnhómthổdânChâuÚc,quânđộicủahọsẽkhôngqua.

Thídụ thứba: JaredDiamondnhận thấy sự loâuvàhoàinghi làđiềuphổbiếngiữanhữngngườilạtrongcáccộngđồngsănbắt-háilượmtạiNewGuinea,nơiôngđãsốngvànghiêncứusuốtbamươinăm.Quãngthờigiannàychoôngcơhộiquansáttrựctiếpsựphụthuộcchặtchẽcủalòngtinvàocácmốiquanhệcánhânvàxãhội.“Vìmộtbầyngườihaymộtthịtộcchỉgồmvàichụcđếnvàitrămngười,mỗingườitrongbầyhoặcthịtộcđềubiếtnhauvàbiếtmốiquanhệgiữahọ.Mộtngườimangnhiềunghĩavụvớihọhàngmáumủ,họhànghônnhân,cácthànhviêngiatộcvàbạnbèthuộccácgiatộckhác.”Thiếucácthểchếxãhộigiúpnhữngngườitiêudùng-thươngnhân giải quyết xung đột, tranh chấp giữa những người săn bắt-hái lượmđượcgiảiquyếttrựctiếpvìtrongcácbầyđànnhỏ,mỗingườiđềuquenbiếthoặccómốiquanhệvớingườikhácvàcácthànhviêncùngbầykhácbiệtvớingườingoàivềmọimặt, tạora tínhhữunghịnộibộnhómvàthùđịchngoàinhóm.Tínhcụcbộluônchiphối.“Nếubạntìnhcờgặpmộtngườilạtrong rừng,bạnphải tìmcáchgiết anh tahoặcbỏchạy thậtxa,”Diamondgiảithích.“Thóiquenhiệnđạicủachúngta–chàovàtròchuyệnthânmật–đồngnghĩavớitựsát.”Nhưngcómộtsựkiệnxảyravàonhữngnăm1960khiếncácmốiquanhệtrởnênhòabìnhhơn.Banđầuhòabìnhđãđượcápđặt lên người dânNewGuinea bản địa thông qua các sắc lệnh của chínhquyềnđôhộphươngTâykhichiếmđượcvùnglãnhthổnày;sauđócácquanchứcmuốnđảmbảohòabình lâudàibằngcáchcungcấphànghóangười

dâncầnvàcáckỹthuậtcầnthiếtđểhọcóthểtiếptụctựlàmranhiềucủacảihơn.Chưađầymộtthếhệ,nhữngngườisănbắt-háilượmNewGineatừngđánhnhauđểtranhgiànhnhữngcôngcụbằngđáđộtnhiêntrởthànhnhữngngườitiêudùng-thươngnhânNewGuineabiếtdùngmáytính,láimáybayvàđiềuhànhcácdoanhnghiệpdohọlàmchủ.NơinàohànghóaquađượcbiêngiớicủangườiNewGuinea,quânđộicủangườiNewGuineasẽkhôngqua.

Xin nhấnmạnh, dù thươngmại không phải phương thuốc tiên để giảiquyếtxungđộtgiữacácnhóm,nó làmộtyếu tốquan trọnggiúp thiết lậplòngtingiữanhữngngườixalạvàhạnchếtínhbấtổntiềmẩnvốntồntạitựnhiênkhicácnhómtiếpxúcvớinhau,đặcbiệtkhiliênquantớivấnđềphânbổcácnguồnlựckhanhiếm.Hơnnữa,vìtrongcuốnsáchnàytôiđãchứngminhmốiquanhệchặtchẽgiữathịtrườngtưbảnchủnghĩavànềndânchủtựdo,tôimuốnlưuýrằngcómốitươngquanrõrệtgiữadânchủtựdovàhòabình–mộtnướccàngủnghộnềndânchủ tựdo,nócàng ít thamgiachiếntranh,nhấtlàvớimộtnướcdânchủtựdokhác.NhàkhoahọcchínhtrịRudolfJ.Rummelđãnghiêncứumốiquanhệnàyhếtsứcthấuđáo.Thídụ,mộtnghiêncứucủaôngchothấy,trongsố371cuộcchiếntranhcótínhquốctế từnăm1816 tới 2005, làm ít nhất 1.000người chết, có205cuộc chiếngiữacácquốcgiaphidânchủ,166cuộcchiếngiữamộtquốcgiadânchủvàmột quốc gia phi dân chủ. Từ điểm này và nhiều số liệu lịch sử khác,Rummelrútranămkếtluận:“Thứnhất,cácquốcgiacónềndânchủvữngchắc thường không gây chiến tranh hoặc các xung đột nhỏ hơn với nhau.Thứhai,nếuhaiquốcgiacàngdânchủ,nguycơxảyrachiếntranhhoặccácxungđộtnhỏhơngiữachúngcàngthấp.Thứba,mộtquốcgiacàngdânchủ,cácxungđộtquốctếnóthamgianhìnchungcàngíttànkhốc.Thứtư,nhìnchungmộtquốcgia càngdân chủ, nguycơxảy rabạođộng tập thể trongnướccàngthấp.Cuốicùng,nhìnchungmộtquốcgiacàngdânchủ,nguycơxảyracáccuộcđànáp,tànsátdânchúngcàngthấp.”

Kếtluận:Vũlựcgâychếtchóc,dânchủcứurỗi.Giảipháp:Mởrộngdânchủ.Từcácsố liệuvà lý thuyếtkinh tế trìnhbày trongcuốnsáchnày, tôimuốnbổsungýsauđây.Kếtluận:Thươngmạidẫnđếnhòabìnhvàthịnhvượng.Giảipháp:Mởrộngthươngmại.

Tấtnhiên,điềunàyđãđượctôigiảnlượcrấtnhiềuvìchươngkếtkhôngphảinơithảoluậncáctàiliệuđồsộvềtínhlịchsử,chínhtrịvàkinhtếcủachiếntranh.Điềulớnhơntôimuốnnóitớiởđây:nhưtôiđãtranhluận,đạolýthểhiệndướidạngcáccảmxúcđạođứcđãtiếnhóatừrấtlâutrướckhitôngiáovàchínhtrịrađời;tôimuốnkhẳngđịnhthươngmạiđãtiếnhóatừrất lâu trướckhicácnhànướcxâydựngcác thểchếkinh tếkhuyếnkhíchthươngmại.Vìthế,cáccảmxúcđạođứcliênkếtthươngmạivàlòngtinđãhìnhthành.Mốiliênkếtnàycóliênquantrựctiếptớitìnhtrạngchiếntranh

vàhòabìnhgiữacácnhóm.Thídụ,thươngmạigiữacácnhómngườicólịchsửítnhất200.000nămvìcácnhàkhảocổhọcđãtìmthấycáccôngcụbằngxươngvànhiềuđồtạotácnhưvỏsò,đálửa,ngàvoivàchuỗihạtởcáchxanơichúngđược tạo rahàng trămdặm.Có thể lấyngườiChâuMỹbảnđịalàmthídụgầnhơn.HọlànhữngthươngnhânnăngđộngkhicácnhàthámhiểmvàthựcdânChâuÂutớiđây–nhàkhảocổhọcShepardKrechlậpluậnrằnglýdogiúpngườichâuÂunhanhchóngtraođổiđượcvớidânChâuMỹbảnxứ(thídụ,đổichuỗihạt lấy tấmda) làdongườidânnơiđâyđãquentraođổivớinhau.

Thươngmạigiúpxóabỏhậnthùgiữanhữngngườixalạvàcủngcốlòngtin.CácnghiêncứuđềcậptrongChương9đãchothấyđiềugìsẽxảyrakhithươngmạidiễnragiữanhữngngườixalạ.Dopamine(chấttruyềndẫnhammuốn,đồngthờiliênquantớicáchànhvigâynghiện)sẽđượcgiảiphóng,tạo ra các cảm xúc tích cực và khuyến khích lặp lại hành vi trao đổi.Oxytocincũngđượcgiảiphóngđểcủngcốcảmgiácgắnkếtvớiđốitáctraođổi, từđónângcao lòng tinvàbắtđầuvòngphảnhồi của thươngmạivàlòngtin.TiếnhànhquétnãocácđốitượngthamgiatròchơiTìnhthếlưỡngnancủangườitù,trongđókếtcụccủasựhợptácvàphảnbộicònphụthuộcvàochiếnlượccủanhữngngườicùngthamgia,cácnhàkhoahọcnhậnthấykhihọhợptác,cácvùngnãosánglêncũnglàcácvùnghoạthóatrướccáckíchthíchnhưmóntrángmiệng,tiền,cocainevàkhuônmặtđẹp.Cáctếbàothầnkinhphảnứngmạnhnhấtlàcáctếbàogiàudopamineởvùngvânbụngtrước thuộc não giữa, trung khu của niềm vui thích. Đáng chú ý, nhữngngười hợp tác có cảm giác tin tưởng và thân thiết với những người cùngchínhkiến.KhiquansátcácđốitượngthamgiamộtphiênbảntròchơiTốihậuthưgồmrấtnhiềutraođổi,khihaibênthamgiatraođổicamkếthợptácđầyđủvàthiếtlậpđượclòngtin,lượngoxytoxintrongmáusẽgiatăng.Bạncóthểđảongượcmốiquanhệnhânquả–xịtvàomũicácđốitượngmộtliềuoxytoxin sẽ khuyếnkhích họ hợp tác nhiều gấp hai lầnmứcbình thường.Lòngtinrấthữuíchchocôngviệckinhdoanhvàlàmộttrongcácnhântốảnhhưởngnhiềunhấttớisựtăngtrưởngkinhtếcủamộtquốcgia.

Khíacạnhtâmlýcủathươngmạiliênquannhiềutớisựhìnhthànhliênminhgiữacáccánhânvàcácnhóm;trongkhikhíacạnhkinhtếcủathươngmạihướngtớisựgiatănglượngcungcácnguồnlực.Tuynhiên,kếtquảcuốicùng của cáchoạt động traođổi sơkhai là sựphát triển của tínhhợp tác,tươngtrợvàlòngtin,hướngtớihìnhthànhmộtvòngphảnhồitíchcựccủngcốtìnhhữunghịtrongnhómvàhạnchếsựthùđịchgiữacácnhóm,đemlạihòabình,thịnhvượngchonhiềungườihơn,tạinhiềunơihơnvàlâudàihơn.

***NguyênlýBastiatkhôngchỉđúngvớinhữngngườisănbắt-háilượmmà

cònđúngvớinhữngngười tiêudùng-thươngnhân.Thídụ, trongcácquốc

giadântộccủanhữngngườitiêudùng-thươngnhânhiệnđại,trừngphạtvềkinh tế làmột trong những bước đầu tiênmột nước dùng để trả đũamộtnướckháckhicácnỗlựchòagiảixungđộtbằngconđườngngoạigiaođổvỡ.Thôngthường,cácbiệnpháptrừngphạtnhưvậyđượcápdụngthuầntúyvìlýdokinhtếnhưtrongmôhìnhcủachủnghĩatrọngthương,thídụviệcMỹápthuếnhậpkhẩulênmặthàngthépcóxuấtxứtừTrungQuốcvàNganăm2002bịTổchứcThươngmạiThếgiớithổicòivìphạmluật.Cácbiệnpháp trừngphạtkinh tếcũngđượcdùngvì lýdochính trị,chẳnghạnviệcMỹtrừngphạtNhậtsaukhinướcnàytấncôngTrungQuốcvàonhữngnăm1930 trở thành tiềnđề (cùngnhiềunhân tốkhác)khiếnNhật trảđũabằngviệcnémbomTrânChâuCảngnăm1941vàdẫntớisựthamgiacủaMỹvàomộttrongnhữngcuộcchiếntranhlớnnhấttronglịchsử.Gầnđâyhơn,MỹđãápdụngcácbiệnpháptrừngphạtkinhtếvớiNhậtvàẤnĐộsaukhicácnước này tiến hành thử hạt nhân vào năm 1998; các biện pháp này cũngđượcápdụngvớiIranvìlýdonướcnàyủnghộchủnghĩakhủngbố.Tươngtự,LiênHợpQuốccũngsửdụngbiệnpháptrừngphạtkinhtếnhưmộtcôngcụbuộcchínhphủIraqhợptácvớicácthanhsátviêncủatổchứcnàytrongviệc tìmkiếmvũkhíhủydiệthàng loạt.Cácbiệnpháp trừngphạtkinh tếđưa ra thông điệp: Nếu anh không thay đổi hành vi, chúng tôi sẽ khôngthôngthươngvớianhnữa.TheoNguyênlýBastiat,nơinàohànghóakhôngquađượcbiêngiớicủacácanh,quânđộicủachúng tôi sẽqua.Tấtnhiên,đâykhôngphảilẽtấtyếunhưngtronglịchsử,nóthườngxuyênxảyrađủđểnguyênlýnàygiữnguyêntínhchínhxác.Cácbiệnpháptrừngphạtkinhtếkhôngphảilàđiềukiệncầnhayđủcủamộtcuộcchiếntranh,nhưngchúngthườnglàtiềnđềcủacáccuộcchiến.

Trong các cuốn sách về toàn cầu hóa, phóng viên đối ngoại ThomasFriedmancủatờThờibáoNewYorkđãđềcậptớiThuyếtchiếntranhcủaMacDonald’s và Thuyết tránh xung đột của Dell. Trong thuyết thứ nhất,Friedmannhậnđịnh:“ChưatừngxảyracuộcchiếnnàogiữahainướccùngcócáccửahàngMacDonald’stừkhihãngnàyxuấthiệntạihainướcđó.”Ởthuyết thứ hai, Friedman khẳng định: “Chừng nào hai quốc gia vẫn cùngthamgiavàomộtchuỗicungứngtoàncầukhổnglồnhưDell,họsẽkhônggâychiếnvớinhau.”Đâylàmộtcôngcụmangtínhlýthuyếtgiúpcủngcốluậnđiểmvề tầmquan trọngcủa thươngmạiđốivớicácquanhệcủaconngườichứkhôngphảimộtquyluậtkhoahọcxãhộivìcóquánhiềungoạilệ:cuộcxâmlượccủaMỹvàoPanamanăm1989,cuộcdộibomcủaquânlựcNATOlênCộnghòaLiênbangYugoslavianăm1999,cuộcxungđộtkhôngngừnggiữaẤnĐộvàPakistanvànhữngcuộcđốiđầutắtngấmrồilạibùngphátgiữaLi-băngvàIsraeltrongmộtphầntưthếkỷqua.TấtcảnhữngnướcnàyđềubánđồăncủangườikhổnglồMacDonald’s.Song,điềuFriedmanthựcsựmuốnnóilànếucácquốcgiacónhữngmốiràngbuộcchungvềkinh

tế,nguycơxảyrachiếntranhgiữachúngsẽnhỏhơnvìhậuquảsẽlớnhơnthôngthường.Tôicũngmuốncoiđâylàmộtđiềukiệnmangtínhxácsuất,khôngphảimộtquyluậttuyệtđối.

Tôi cũng quan sát được điều tương tự trong chuyến điBắcKinh năm2000dựmộthội thảokhoahọc.Trong thờigiannày, tôi tới thămkhuTửCấmThànhcổkínhvàgặpmộttiệmcàphêStarbucksmớimở.Từkỷniệmnày, tôi viết bài “Starbucks trong Tử Cấm Thành” đăng trên tạp chíScientificAmerican để bàn về sứcmạnh của khoa học và kinh tế đã đemnhữngnềnvănhóacáchbiệtcủaPhươngĐôngvàPhươngTâytớigầnnhauquamộtcuộcthảoluậnkhoahọchaymộtlycàphê.TôigọiđâylàhệquảStarbucks của Nguyên lý Bastiat: nơi nào Starbucks qua được biên giới,quânđộisẽkhôngqua.Thươngmạitựdogiúpcácdântộctraođổihànghóavàtiếpcậndịchvụxuyênbiêngiớiđịalýsẽloạitrừtínhthiếtyếucủacácbiêngiớichínhtrịvàhạnchếnguycơquânđộiphảitrànquabiêngiới.TừhệquảStarbuckstôithêmvàolýthuyếthòabìnhcủaGoogle:nơinàothôngtinvàtrithứcquađượcbiêngiới,quânđộisẽkhôngqua.Sựtraođổithôngtintựdogiữacácdântộcvàcơhộitiếpcậnthôngtinmởxuyênbiêngiớiđịalýsẽ loại trừ tính thiếtyếucủacácbiêngiớichính trịvàhạnchếnguycơquânđộiphảitrànquabiêngiới.ChâuÂulàmộtthídụhếtsứcsốngđộng.TừkhiHiệpướcRomerađờivàLiênminhChâuÂuđượcthànhlập, liênkếtcácquốcgiaChâuÂuriêngbiệtvàbịchiacắtvìlýdolịchsửdướimộtchiếcdùkinh tế, các cuộcxâm lượcvà chiến tranh từngxảy ra liênmiênsuốthàngngànnămlịchsử tạichâu lụcnàygiờ làđiềukhôngtưởng.ThửtưởngtượngĐứcgâychiếnvớiPhápvàxâmchiếmnướcnàyhayhìnhdungPhápdẫnquânquađườnghầmxuyêneobiểnManche,tiếnvàoLondonvàtuyênbốđây là lãnh thổPháp.Nhữnggìmột thờiđivàovănchươngkịchnghệgiờđãtrởthànhcâuchuyệnphiếmnơiquánrượu.

Sựwikihóanềnkinh tếvà sự rađời củakháiniệmwikinomicsđãbổsunglýthuyếthòabìnhcủaGooglevàotoànbộnềnkinhtếthếgiớikhinóđượchàngtỷngườithựchiệnvàthamgia.Wikipedialàmộtmôhìnhchuẩncủahiệntượngkinhtếmớixuấthiệnnày.Làmộtbáchkhoatoànthưđượcxâydựng trênnguyên tắccộng tác,chạy trênphầnmềmwiki (cónghĩa là“maulẹ”trongngônngữcủathổdânHawaii),chophépbấtcứai,ởbấtcứđâu,tạibấtcứthờiđiểmnàochỉnhsửaliêntụcvàngaylậptứccáctàilệu.Nólàmộtnguồnmởmangđặctínhtựtổchức,từdướilên,hìnhthànhnhờhợptácquymôlớnvàtạolậpnganghàng,dohàngtriệungườicùngchungtayxâydựngmộtthưviệnAlexandriahiệnđạivớimụcđíchđemlượngkiếnthứckhổnglồcủathếgiớitớichomọingườiởmọinơi.SựsosánhnàycóthểkhậpkhiễngvìngườiHiLạpcổđạikhôngcónhiềutrithứcđểlưugiữtrongthưviệnAlexandrianhưchúngtangàynay,chúngtacònvượtlênhẳnvớisựrađờicủaMạngToànCầu.Trongdàihạn,khôngmộtkẻđộctài,mị

dân,thầytu,tổngthốnghaybấtcứkẻnúpbóngquyềnlựcnàocóthểkiểmsoát được sự Google hóa,Wiki hóa, eBay hóa,MapQuest hóa, YouTubehóa,MySpacehóathôngtin,trithức,địalý,quanhệcánhân,thịtrườngvànềnkinhtế.CácquanchứcTrungQuốccóthểdùngtườnglửađểkiểmsoátmột tỷ người sử dụng Internet tiềm năng song họ sẽ không thể ngăn cảnđượctri thức,sảnphẩmvàconngườiđếnvớinhữngngườiđangtìmkiếmchúng.Tựdoluôncólốithoát.

***Thịtrườngtựdokhôngphảilàlẽtựnhiênvàviệccácnhómngườitiến

hóahướngtớithịtrườngtựdokhôngphảiđiềutấtyếu.Hàngnghìnnămqua,cácbộlạc,thànhbangvàđếchếthựchiệnchếđộnôlệđãrasứcbiệnhộnhưvậy.Tuynhiên,kểtừthờikỳKhaisáng,đãcósựnỗlựcnhịpnhànggiữacácnhànướcnhằmloạibỏchếđộnôlệvàbanbốtựdo.Chỉsauvàithếkỷđẫmmáu,chếđộnôlệđãbiếnmấtkhỏithếgiớithứnhấtvàđangnhanhchóngbiếnmấtkhỏithếgiớithứhaivàthứbakhicácquốcgianàyđangchuyểnmìnhhướngtớitrởthànhcácquốcgiathuộcthếgiớithứnhất.

Dùkhuynhhướngtựnhiêncủaconngườilàcụcbộvàbàingoại,chúngtađãchứngkiếnsựpháttriểnđángkểcùngsựlantỏacủacácgiátrịKhaisáng,giúpđemnhiềuquyềnlợiđếnvớinhiềungườiởnhiềunơihơnvàgiúpconngườiđượcbảovệthôngquagiáodụcvàphápluật,chốnglạisựphânbiệtchủng tộc,dân tộc, tôngiáovàgiới tính.Tuyvậy,vẫncònquánhiềungườitrênkhắpthếgiớisốngtrongnềnchínhtrịchuyênchếvàkinhtếđóinghèotớimứchọthậmchíkhôngđượcđápứngcácnhucầucơbảnđểtồntại,cácnhucầugiúpconngườicóđượcmộtmứcđộhạnhphúccơbảnđểtừđódựngxâycuộcsốngcóýnghĩa.

Nhưngsẽkhôngđủnếuchỉđơnthuầnchốnglạinghèođói,chếđộnôlệ,chiếntranh,bạolực,tínhcụcbộvànhữngđiềutươngtự.Chúngtaphảiủnghộ một thứ gì đó. Ludwig vonMises từng cảnh báo những người chốngCộngsảntronggiaiđoạncaotràovàonhữngnăm1950:“Độngtháichốnglạicáigìđóchỉchothấytháiđộtiêucựcđơnthuầnvàsẽkhôngcóbấtcứkhảnăngchiếnthắngnào.Sựbàibáckịchliệtthựcchấtlạigiúpquảngcáochothứngườitađangchống.Conngườiphảiđấutranhđểđạtđượcđiềugìđóchứkhôngchỉđểloạibỏcáixấu,dùnóxấutớimứcnào.”Chúngtachiếnđấuvìđiềugì?Vìtựdo.Nhưngnhưchúngtađãthấy,tựdokhôngtựđếnmàcầnphảitrảgiá.Vậy,cáigiáphảitrảlàgì?

Tronglịchsửđấutranhcủanhânloạichốnglạicácràngbuộchạnchếtựdo, rất khó tìm đượcmột chính trị gia có tài hùng biện hơn Tổng thốngThomasJefferson,ngườihiểurõcácthiệthạiđốivớicácnhânvàcộngđồngkhicánhcửatựdođượcmở:“Cáigiácủatựdolàsựthậntrọngvĩnhviễn.”Đó làđiềukhông tránhkhỏikhi tất cảchúng taphát triển trongcùngmộtmôitrườnghòabình,thịnhvượngvàtựdo.Nênnhớkhuynhhướngđốingẫu

trongchúngtagồmcảcáithiệnvàcáiác,vàmôitrườngcókhảnăngkhơidậymột tronghaikhuynhhướngnày,chúngtacầnlựachọntựdo,sauđótạođiềukiệnchonóbộclộvàbảovệkhiđãđạtđượcnó.Vìthế,tựdobắtđầubằngmộtýnghĩvàmộtlựachọntỉnhtáogiúpđạtđượcnó.Khihướngtớimụcđíchnày,cuốnsáchbạnđangđọclàmộtbàitậpnângcaonhậnthứcvềtựdo.

Liệuchỉđơn thuầnnângcaonhận thứccủaconngườicó thể tạo rasựthayđổitrongxãhộidẫntớisựrộngmởcủatựdo?Tấtnhiênlàcóthể.Nếukhông,sẽkhôngcónhữngbiếnchuyểnvềquyềncôngdân,ngàynaychúngtavẫnđangsốngtrongchếđộnôlệvàphụnữvẫnchưađượcquyềnbầucử.Làmsaochúngtachạmđíchtừxuấtphátđiểmhiệnnay?Thôngquasựlantỏachậmnhưngchắccủanềndânchủtựdovàthịtrườngtựdotưbảnchủnghĩa,sựthiếtlậpcácmôitrườnglàmnảysinhlòngtingiữaconngườivàcácquốcgia,sựminhbạchvềchínhtrịvàkinhtế,sựhiệnhữuvàdễtiếpcậncủanguồntrithứcdànhchomọingườiởmọinơi,sựmởcửacácbiêngiớichínhtrịvàkinhtếnhằmmụcđích,giốngnhưnhữnglờitrêntấmbiểngắntạiKênhđàoSuez:

MởCửaThếGiớiChoTấtCảMọiNgười