1

2

3

Sadržaj

Predgovor 5

O Savjetu stranih investitora u Crnoj Gori 7

Investiciona i poslovna klima 8

Pregled ekonomije 18

EU integracije i zakonski okvir 28

Zakon o stranim ulaganjima 30

Biznis barijere 33

Građevinske dozvole 44

Regulatorni okvir u bankarstvu 48

Registracija preduzeća 51

Porezi i finansiranje opština 54

Izvršni postupak 57

Biznis i obrazovanje – promjena mentaliteta 58

Članovi SSICG 59

Zahvalnost 60

Bibliografija 60

Linkovi 61

Obavještenje o autorskim pravima:

Savjet stranih investitora u Crnoj Gori daje odobrenje za korišćenje, kopiranje i distribuciju sadržaja ovog dokumenta u bilo kom obliku i bez nadoknade ili formalnog zahtjeva upućenom Savjetu stranih investitora Crne Gore, pod uslovom da se kopije ne prave ili distribuiraju radi profita kao i da je naznačeno autorsko pravo koje Savjet stranih investitora Crne Gore ima, te da je naveden izvor. Savjet stranih investitora Crne Gore ne garantuje tačnost, pouzdanost il neki drugi aspekt ovog dokumenta. Savjet stranih investitora Crne Gore ne može biti, pod bilo kojim okolnostima, odgovoran za bilo kakvu neposrednu, posrednu, posebnu, slučajnu ili posljedičnu štetu, ili za štetu bilo koje vrste koja može eventualno proisteći iz ili u vezi sa korišćenjem ovog dokumenta u skladu sa bilo kojim određenjem odgovornosti, čak i slučaju kada smo bili upozoreni na mogućnost nastanka takve štete.

4

5

Predgovor

Bijela knjiga je godišnja publikacija Sav-jeta stranih investitora u Crnoj Gori (SSICG) kojom se informišu javnost i zainteresovani subjekti o poslovnom ambijentu i prepreka-ma za poslovanje koje su iskusili strani inves-titori u Crnoj Gori, ali što je još važnije, daju preporuke za uklanjanje identifikovanih prepreka u cilju povećanja atraktivnosti i konkurentnosti crnogorske ekonomije.

Imajući na umu da je SSICG zvanično formiran početkom 2009. godine. ovo je prva Bijela knjiga koju objavljujemo. Kra-jem 2010. planiramo da napravimo reviziju

radnji preduzetih u skladu sa preporukama iz ovog izdanja Bijele knjige.

Globalna ekonomska kriza je dodatno zaoštrila utrku za privlačenjem stranih direktnih investicija (SDI) i mišljenje onih investitora koji su već posluju u Crnoj Gori može značajno pomoći zemlji da postane uspješnija u takvom okruženju.

Pristup SSICG-a eliminisanju biznis barijera je pragmatičan, utemeljen na iskustvu i veoma dobro strukturiran. Mi nudimo sveobuhvatno iskustvo iz raznih sektora ekonomije u kojima posluju naši članovi. Čvrsto vjerujemo da je veoma važno uzeti naše savjete u obzir, pogo-tovu kada se zna da su SDI jedan od glavnih pokretača ekonomskog razvoja i napretka zemlje. U cilju daljnjeg privlačenja SDI, Crna Gora treba da gradi svoju strategiju vodeći računa o tri stvari koje su veoma bitne stranim investitorima – predvidljivost, transparentnost i stabilnost, koji su neophodni za valjani proces planiranja i održivo poslovanje. I u ovom trenutku Crna Gora do određene mjere ispunjava ove uslove, ali se postavlja pitanje da li se ovi parametri primjenjuju u svim situacijama relevantim za poslovanje. Stoga smo ubijeđeni da vlasti u Crnoj Gori treba da ozbiljno uzmu u obzir ekspertizu koju SSICG može da ponudi prilikom rada na ekonomskoj politici zemlje.

Mišljenja smo da je pravo vrijeme da Vlada napravi neke neophodne, mada vrlo moguće bolne odluke, kao što su obazrivija javna potrošnja ili revidiranje načina finansiranja nekih državnih kompanija, stoga što ima skoro puni mandat na raspolaganju, te ima dovoljno vremena da takvi potezi počnu da pokazuju rezultate.

Percepcija jedne zemlje je veoma važna i u tom svijetlu priznanja za progres tokom 2009. koji su reflektovani u izvještajima Svjetske banke i Svjetskog ekonomskog foruma, sa jedne strane jasno pokazuju pozitivne trendove, dok međutim, sa druge strane, naglašavaju važnost posla koji je pred nama.

Jedan od veoma bitnih aspekata tog posla je zakonodavstvo, te želimo da nagla-sima da SSICG toplo pozdravlja sve zakone koji su usklađeni sa EU praksom. Međutim,

“SSICG će posebnu pažnju posvetiti jačanju dijaloga

između donosioca odluka u zemlji i investitora.”

Daniel Szasz, Predsjednik Skupštine SSICG

6

implementacija zakona često predstavlja izvor zabrinutosti, te mnoga podzakons-ka rješenja, ili njihov nedostatak, stvaraju biznis barijere ili značajno usporavaju po-slovanje.

Sve u svemu, značajan broj pitanja koji zahtijevaju dodatne napore ostaju i dalje otvorena – SSICG bi volio da vidi kako Vlada nastavlja sa svojim aktivnostima u cilju eliminiacije preostalih barijera identi-fikovanih u gore pomenutim izvještajima.

Stoga, nudimo partnerski odnos – jer za-jedno možemo mnogo da uradimo na još boljem pozicioniranju Crne Gore, naročito u regionu jugoistočne Evrope.

Na kraju, sigurni smo da će novi investito-ri, te vlasti na državnom i lokalnom nivou smatrati ovu publikaciju korisnom i vidjeti je kao naš doprinos sveukupnim naporima da se dodatno unaprijedi okruženje za po-slovanje u zemlji.

Daniel Szasz,Predsjednik Skupštine SSICG

Koliko su povoljni uslovi za poslovanje u Crnoj Gori?

Da bismo stekli pravu sliku o tome na koji način trenutni strani investitori percipiraju Crnu Goru, najveći dio Bijele knjige je baziran na inputima članova Savjeta stranih investitora u Crnoj Gori. Upravo to daje posebnost ovom dokumentu po kojoj se on razlikuje od ostalih koji se bave temom investicionog i biznis okruženja, te ga zato treba sa dužnom pažnjom uzeti u obzir.

7

implementacija zakona često predstavlja izvor zabrinutosti, te mnoga podzakons-ka rješenja, ili njihov nedostatak, stvaraju biznis barijere ili značajno usporavaju po-slovanje.

Sve u svemu, značajan broj pitanja koji zahtijevaju dodatne napore ostaju i dalje otvorena – SSICG bi volio da vidi kako Vlada nastavlja sa svojim aktivnostima u cilju eliminiacije preostalih barijera identi-fikovanih u gore pomenutim izvještajima.

Stoga, nudimo partnerski odnos – jer za-jedno možemo mnogo da uradimo na još boljem pozicioniranju Crne Gore, naročito u regionu jugoistočne Evrope.

Na kraju, sigurni smo da će novi investito-ri, te vlasti na državnom i lokalnom nivou smatrati ovu publikaciju korisnom i vidjeti je kao naš doprinos sveukupnim naporima da se dodatno unaprijedi okruženje za po-slovanje u zemlji.

Daniel Szasz,Predsjednik Skupštine SSICG

Ciljevi Savjeta su da:

1. unaprijedi investicionu klimu i pomogne razvoju biznisa u Crnoj Gori;

2. predstavlja i izrazi mišljenje svojih članova u cilju promo-visanja zajedničkih interesa i stimulisanja stranih direktnih investicija;

3. promoviše komunikaciju, saradnju i dijalog izmedju Savjeta i zvaničnih organa u Crnoj Gori;

4. promoviše interese međunarodne biznis zajednice u Crnoj Gori

5. sarađuje sa zvaničnim organima u Crnoj Gori u cilju prevazilaženja mogućih p roblema i prepreka sa kojima se strani investitori mogu sresti, kao i eventual-nih problema u ekonomskim odnosima sa drugim zeml-jama;

6. se poveže sa drugim stranim organizacijama investitora u regionu Jugoistočne Evrope u cilju

a) dijeljenja dobrobiti i iskustava najbolje svjetske prakse, i

b) proučavanja konkretnih sredstava u cilju olakšavanja regionalnog poslovanja, itd.

O Savjetu stranih investitora u Crnoj Gori

Savjet stranih investitora u Crnoj Gori (SSICG) je udruženje vodećih stranih investitora u zemlji koji je zvanično osnovan u januaru 2009. iako su nefor-malne aktivnosti u vezi sa formalizacijom saradnje između stranih investitora počele još u ljeto 2007. godine. Na taj način i mi smo odlučili da primjenimo već ustanovljenu praksu u drugim tranzicionim eko-noimijama jugoistočne Evrope za uspostavljanjem nacionalne formalne asocijacija stranih investitora.

SSICG je nevladina i neprofitna organizacija koju je inicijalno osnovalo pet1 stranih kompanija koje posluju u Crnoj Gori. Za samo nekoliko mjeseci broj je narastao na 15 članova koji predstavljaju razne sektore – bankarstvo i finansijske usluge, telekomu-nikacije, metalurgiju i rudarstvo, hotelijerstvo, sektor robe široke potrošnje, proizvodnju, reviziju i transport.

Naš plan je da ostvarimo naše ciljeve (v. okvir desno) putem sastanaka i dijaloga sa najvišim zvaničnicima i predstavnicima Vlade, kontakata sa lokalnim i međunarodnim institucijama i organizacijama, pružanjem relevantnih informacija medijima, obja-vljivanja Bijele knjige koja sadrži najvažnija otvorena pitanja i barijere na koje nailaze naši članovi, ali i drugi subjekti koji posluju u crnogorskom poslovnom okruženju.

SSICG će predano da radi na unapređenju di-jaloga između donosioca odluka u zemlji i investi-tora u cilju poboljšanja crnogorskog biznis okruženja putem formalnih i neformalnih događaja kao što su forumi, prezentacije, zvanični sastanci, itd. Uz to, planiramo da počnemo i sa organizacijom dobrot-vornih događaja.

Sve u svemu, naša vizija je da, kroz naše aktivnosti, učinimo Crnu Goru boljim mjestom za život i rad.

Naši ciljevi će biti ostvareni kroz puno učešće i posvećenost svih naših članova.

1 Crnogorski Telekom, Kombinat Aluminijuma Podgorica (KAP), NLB Montenegro banka, Montenegro Stars Hotel Grupa, Daido Metal Kotor.

8

Investiciona i poslovna klima

Rezime Ovo poglavlje bavi se pozicijom Crne Gore u odnosu na zemlje iz okruženja, oslanjajući se na niz makroekonomskih podataka i po-kazatelja iz više istraživanja. Pokušava se reći da, bezobzira na napredak iz prethod-nih godina, i dalje postoje izazovi kojima se treba posvetiti ukoliko se želi da ova zemlja dostigne održive nivoe rasta na srednji i dugi rok.

Tokom prošle decenije, Crna Gora je započela stvaranje ekonomije koja je prilagođena biznisu sa eurom kao lokalnom valutom, i najmanjim porezom na dobit preduzeća u regionu (9%). Takve reforme koje je Vlada Crne Gore sprovodila zasigurno

su doprinijele stabilnoj poslovnoj sredini – Standard & Poor’s su potvrdili dugoročni (BB+) i kratkoročni (B) kreditni rejting za Crnu Goru u novembru 2008. godine.

Investitori su očigledno uvidjeli ovaj potencijal:

2005 2006 2007 2008Broj stranih firmi2 1,650 3,070 4,115 4,788

Više od 85% crnogorskih kompanija je privatizovano do juna 20093. Bankarski sektor, telekomunikacije, i uvoz i distribucija nafte u Crnoj Gori su 100% u privatnom vlasništvu.

Tokom poslednje decenije Crna Gora se razvila u stabilnu demokratsku zemlju sa brzo rastućom tržišnom ekonomijom, koja je uspjela da privuče SDI per capita među najvećim u Evropi:

2005 2006 2007 2008SDI (mil Eur)4 392,8 644,33 1.007,7 832,09

SDI kao % BDP-a5 21 30 40 27

Vlada očekuje da godina 2009. bude rekordna kada su u pitanju neto SDI, potpomognute prihodima iz djelimične privatizacije nacionalne elektro-energetske kompanije EPCG.

2 Izvor: Crnogorska Agencija za promociju investicija (MIPA) 3 Kada je u pitanju kapitalizacija.4 Izvor: Centralna banka Crne Gore. 5 Isto kao gore.

9

Do sada je 107 različitih zemalja investiralo u Crnu Goru, među kojima su u poslednje vrijeme dominantne sljedeće:

Slika 1: Priliv SDI u 2008 u mil € (izvor: Centralna banka Crne Gore)

Slika 2: Priliv SDI, prvih šest mjeseci 2009, u mil € (izvor: Centralna banka Crne Gore)

Crna Gora je uvela porez na dodatu vrijednost (PDV) u aprilu 2003. godine, i uvela stope od 17 odsto i 7 odsto (za turizam) od januara 2006-te. Niža stopa PDV-a uve-dena je s ciljem podsticanja rasta u turizmu kao strateškoj grani ekonomije. Crna Gora je takođe smanjila porez na dohodak fizičkih lica uvodeći jedinstvenu stopu od 12 odsto januara 2008. Crna Gora je smanjila stopu poreza na dohodak fizičkih lica koja od januara 2010 iznosi 9%.

Kao što pokazuje istraživanje koje je sproveo Svjetski ekonomski forum (WEF), Crna Gora je konstantno poboljšavala konkurentnost tokom nekoliko poslednjih godina:

10

Grafikon 3: Indeks globalne konkurentnosti (GCI) (Izvor: Global Competitiveness Report 2009-2010; WEF.)

Uprkos očiglednom napretku, Crna Gora je i dalje predmet kritike, od strane domaćih i stranih investitora i poslovnih ljudi, za ono što oni vide kao nedostatke zakonodavnog okvira i birokratije koja ponekad predstavlja teret.

Nakon obnavljanja nezavisnosti na referendumu u maju 2006. godine, ekonomski rast u Crnoj Gori dobija na snazi, uz realni rast BDP-a od veoma jakih 6.9 odsto u 2008. godini:

2004 2005 2006 2007 2008Rast BDP-a (godišnji %)6 4.4 4.2 8.6 10.7 6.9

Uprkos tome, kako je uticaj globalne ekonomske krize bio jači tokom 2009-te i poklopio se sa lokalno ge-nerisanim faktorima koji su situaciju učinili još lošijom, Vlada očekuje negativni rast BDP-a oko 4 odsto.

Danas je pitanje konkurencije globalno pitanje, i premda se Crna Gora primarno takmiči sa konkuren-tima u regionu, imajući na umu da svijet sve više postaje “globalno selo” i konkurencija sve više postaje globalna.

6 Izvor: Monstat

11

Politički sistem Crnogorski Ustav definiše zemlju kao “građansku, demokratsku, ekološku i državu socijalne pravde, zasnovanu na vladavini prava”.

Predsjednik Crne Gore je šef države, biran na peroid od pet godina putem direktnih izbora. Vlada Crne Gore je izvršna grana vlasti u Crnoj Gori. Vladu vodi Premijer, koga bira Parlament na predlog Predsjednika.

Parlament Crne Gore je jednodoman i ima ulogu zakonodavnog tijela.

TrendoviIntegracija Crne Gore u EU i NATO ostaju ključni strateški ciljevi nove vlade čiji je mandat potvrđen juna 2009.

Nakon sticanja nezavisnosti, Crna Gora je napredovala na putu pridruživanja EU. Pot-pisala je Ugovor o stabilizaciji i pridruživanju koji predstavlja okvir za bliži nadzor inte-gracije sa EU i definiše obaveze u vezi sa političkim, ekonomskim, trgovinskim i refor-mama iz oblasti ljudskih prava i donosi određene pogodnosti kao što su pristup nekim ili svim EU tržištima bez tarifnih ograničenja, kao i finansijsku ili tehničku pomoć.

U decembru 2008, Crna Gora je i formalno predstavila svoju aplikaciju za kandidata za EU. U aprilu 2009, Savjet ministara EU odlučio je da pokrene proceduru za davanje Crnoj Gori statusa zemlje kandidata. Na preporuku Evropske Komisije (EK), Evropski Parlament podržao je ukidanje viza za Crnu Goru, Srbiju i BJR Makedoniju. Ovu odluku potvrdio je i učinio konačnom Savjet ministara pravde i unutrašnjih pitanja, a odluka je stupila na snagu 19. decembra 2009.

Kao dio pred-pristupnog procesa, Crna gora dobija određenu finansijsku pomoć radi izgradnje javnih institucija i poboljšanja prekogranične saradnje u okviru EU meha-nizma za finansiranje IPA – Instrument za pred-pristupnu pomoć.7

7 Za više informacija molimo posjetite sledeće sajtove:

http://www.fco.gov.uk/en/travel-and-living-abroad/travel-advice-by-country/country-profile/europe/montenegro/;

http://ec.europa.eu/enlargement/potential-candidates/montenegro/index_en.htm;

http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/5033274.stm.

Slika 4: Crnogorska nacionalna zastava

12

Makroekonomski pregled Iako je crnogorska ekonomija snažno rasla tokom poslednjih nekoliko godina, to je bilo uglavnom zahvaljujući snažnoj domaćoj tražnji koja je zasnovana na velikom prilivu SDI i ubrzanog kreditnog rasta. Pored toga, usluge – a naročito one iz oblasti finansi-ja i turizma – doprijnijele su u velikoj mjeri takvom rastu.

Situacija se drastično promijenila u četvrtom kvartalu 2008, kada je uticaj fi-nansijske i ekonomske krize počeo da se osjeća u većoj mjeri. Kreditni rast značajno je usporen na 3 procenta u poređenju sa rastom od 95 odsto iz 2008, dok je indus-trijska proizvodnja smanjena za više od 20 odsto u prvoj polovini 2009 u poređenju sa prethodnom godinom.

Od oktobra 2009. godine, kratkoročne prognoze za ekonomiju ostaju slabe a rizik od pada značajan, naročito ukoliko tu-rizam i priliv SDI bude smanjen više nego što se očekuje. Iako do toga nije došlo, očekuje se realni pad BDP-a u iznosu oko pet odsto u 2009 , koji će biti odraz manjih pimitaka od SDI, negativnog rasta kredi-

Tako dinamičan rast uticao je na produbljivanje spoljno-trgovinskog deficita, koji je finansiran u najvećoj mjeri prilivom SDI, i to 33.7 odsto BDP-a tokom 2008. dok je ukupan spoljni dug bio 59.4 odsto, uglavnom iz privatnog sektora. Državni budžet zabilježio je suficit u iznosu od 1.5 odsto BDP-a 2008. koji je rezultat većih prihoda nego što je to planirano. Sve do četvrtog kvartala 2008. godine, bilo je malo naznaka da će globalna kriza pogoditi crnogorsku ekonomiju.

ta i slabe eksterne potražnje. Istovremeno, međutim, popuštanje pritisaka izazvanih pojačanom tražnjom dovešće do očekivanog pada inflacije na ispod 2 procenta.

Slika 5: Rast BDP-a i inflacije na godišnjem nivou u procentima (izvor: Monstat)

Izgledi za crnogorsku ekonomiju na srednji rok, međutim, ostaju u određenoj mjeri po- zitivni. U svakom slučaju, postojeće eksterne i lokalne manjkavosti moraće se rješavati.

8 Prema MMF-u, ovaj pad iznosiće čak 7.3 odsto.9 Na osnovu poslednjih podataka Centralne banke, 9.3 na kraju oktobra 2009 u poređenju sa istim periodom prošle godine.

13

Napredak u tranzicijiOdlučan zaokret ka reformama okrenutim tržištu desio se krajem 1990-tih godina, kada je Crna Gora započela proces distanciranja od Srbije, proces koji je kulminirao formalnom nezavisnošću 2006. godine. Međutim, zaostavština 1990-tih osjeća se i danas. Dok je sa jedne strane Crna Gora napravila značajne pomake u reformama kao što su liberalizacija trgovine i privatizacija, postoje oblasti u kojima su potrebne dublje insti-tucionalne reforme kao što su korporativno up-ravljanje, politika konkurencije, finansijske insti-tucije i infrastrukturne usluge.

Neke od ovih nedostataka otkriva i poređenje rezul-tata koje je Crna Gora ostvarila na skali indikatora tranzicije Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj (EBRD) u poređenju sa onima koje su ostvarile zem-lje iz regiona. Slika 6 pokazuje da je prosječan rezul-tat Crne Gore ispod svih ostalih zemalja jugoistočne Evrope izuzev Bosne i Hercegovine, reflektujući loše rezultate u većem broju oblasti.10

Kada globalna ekonomska kriza prođe, očekuje se da se crnogorska ekonomija vrati značajnijim stopama rasta, koje reflektuju potencijal za rast u sektoru turizma, očekivanjima daljeg upliva SDI i planovi za prijem u EU u budućnosti.

10 EBRD skala se kreće od 1 (malo ili nimalo reformi) do 4.33 (standard napredne tržišne ekonomije).

Slika 6: EBRD Rezultati tranzicije 2009 – jugoistočna Evropa

14

Poslovno okruženje

Crna Gora je imala uspjeha u kreiranju povoljne biznis klime i privlačenju ugled-nih stranih investitora. Sa poodmaklim pro-cesom privatizacije i intervencijama vlade u ekonomiju ograničenim na privremene operacije „spašavanja“ u sektorima koji se generalno smatraju strateškim, kao što su metalurgija i bankarstvo, Crna Gora zaista ima funkcionalnu tržišnu ekonomiju.

Tokom prve polovine 2009-te, uprkos uti-caju globalne ekonomske krize, registraci-ja novih firmi nastavljena je stopom koja je samo nešto niža u odnosu na 2008. godinu. Crna Gora je napravila pozitivan pomak kada je pitanju procedura prib-avljanja građevinskih dozvola, u najvećoj mjeri zahvaljujući novom zakonu o izgrad-nji koji predviđa smanjenje broja proce-dura i uvodi nekoliko novih mehanizama za kontrolu procesa izgradnje. Pored toga,

Savjet za uklanjanje biznis barijera, osnovan sredi-nom 2008. godine, usvojio je nekoliko mjera kako bi pojednostavio određene procedure. One uključuju pojednostavljenje pro-cedura za dobijanje građevinskih dozvola, poboljšavajući transpar-entnost objavljivanjem rel-evantne dokumentacije online. Podružnicama nije-su više potrebne opštinske dozvole, već jednostavna registarcija. Preostali ko-raci uključuju, između ostalih, omogućavanje kompanijama online reg-istraciju kod privrednog suda, kao i online prijavu poreza i doprinosa. Takve mjere još nisu operativne.

zakoni koji uređuju tržište rada u velikoj su mjeri usklađeni sa zakonodavstvom EU (Acquis Communautaire), dok je započinjanje biznisa značajno pojed-nostavljeno. Na kraju, porez na dobit preduzeća je smanjen za skoro 50 odsto na devet odsto, dok je porez na prihod fizičkih lica smanjen na 12 odsto za 2009. i devet za 2010. godinu.

Ovaj napredak vidljiv je i u indeksu „Lakoća poslovanja“ iz izvještaja Svjetske Banke „Doing Business 2010“, u kojem je Crna Gora zauzela 71. mjesto. Ovo pred-stavlja određeni napredak u poređenju sa prethodnom godinom, kada je bila na 77. mjestu. Bez obzira na reforme koje se tre-nutno sprovode, slika 7 dolje ilustruje potre-bu za daljim poboljšanjima poslovne klime kako bi se sustigle ekonomije iz regiona.

Crna Gora još nije članica Svjetske trgovinske

organizacije (STO), iako, kao što se kaže u Izvještaju EK o

napretku Crne Gore za 2009: “crnogorsko zakonodavstvo

ispunjava kriterijume STO. Crna Gora je zaključila sve

bilateralne pregovore sa članovima komisije za prijem

tokom 2008. godine kada su dogovoreni uslovi za pri-jem. Međutim, crnogorsko

članstvo u STO i dalje blokira Ukrajina sa zahtjevima za ra-dikalna smanjenja tarifa kao i davanjem širokih garancija

za pristup tržištima usluga, uključujući i mnoge osjetljive sektore, a koji su postavljeni

tek u decembru 2008.”

15

Slika 7: Istraživanje Svjetske Banke “Lakoća poslovanja“ 2010 – jugoistočna Evropa (ekonomije su rangirane od 1 do 183, gdje je 1 najbolji rang)

Uprkos pozitivnom razvoju događaja kada je u pitanju pribavljanje građevinskih doz-vola, ovu oblast investitori i poslovni ljudi smatraju značajnom preprekom u poslovan-ju, i ona predstavlja oblast koja ipak zahtijeva dalje reforme. Pored toga, plaćanje poreza, sprovođenje ugovora i registracija imovine predstavljaju glavne poteškoće u poslovanju u Crnoj Gori, kao što to ilustruje grafikon 8.

Slika 8: Istraživanje Svjetske Banke “Doing Business 2010” – Crna Gora po kategorijama

16

Podaci iz poslednjeg istraživanja koje je sprovela EBRD „Business Environment andEnterprise Performance Survey“, dalje naglašavaju pojedine prepreke koje utiču na funkcionisanje poslovnih subjekata u zemlji. Prema tom istraživanju u vrhu su se našli nedostatak električne energije, pristup finansiranju kao i izdavanje licenci i dozvola, kao što se vidi na slici 10 dolje.

Slika 9:BEEPS IV – Najozbiljnije prepreke koje utiču na poslovanje u Crnoj Gori (%)

Sve u svemu, korupcija nastavlja da negativno utiče na poslovni ambijent u Crnoj Gori i ostaje ozbiljan izazov poslovanju. Prema Indeksu percepcije korupcije Transparency International-a (TI) iz 200911, Crna gora je dobila ocjenu 3.9 i poziciju 69 od 180 zemalja, dok je u regionu druga, odmah iza Hrvatske. Ovaj rezultat predstavlja napredak, iako ne velliki, u poređenju sa prethodnom godinom kada je Crna Gora dobila ocjenu 3.4. U svakom slučaju i cijeli region je na relativno niskom nivou, sa Hrvatskom na prvom mje-stu na poziciji 66.

11 Indeks percepcije korupcije TI kreće se od 1 do 10, gdje 1 predstavlja najveći mogući nivo percepcije korupcije.

17

Izazovi Jasno je da su potrebna dalja poboljšanja poslovne sredine ukoliko se želi nastaviti sa impresivnim rezultatima iz prethodnih go-dina u privlačenju SDI. Više mjera bilo je uvedeno tokom prethodnih godina da bi se riješili problemi koji opterećuju poslovni ambijent, ali, kao što istraživanja navede-na gore pokazuju, korupcija i birokratija, naročito kada su u pitanju licence i doz-vole, kao i dostupnost infrastrukture i dalje se percipiraju kao glavne prepreke u po-slovanju.Jedna od oblasti u kojoj ostaje mnogo toga što treba uraditi je razvoj infrastruk-ture. Crna Gora je tokom 90-tih prošlog vi-jeka pretrpjela deceniju ograničenih inves-ticija i zapostavljanja vitalne infrastrukture kao što su putevi, željeznica ili snabdijevan-je električnom energijom. Ovi problemi se sada rješavaju, ali biće potrebno vremena

prije nego što standardi dostignu one koji preovlađuju u zemljama članicama EU. Restrukturiranje energetskog sektora je prioritet u poboljšanju snabdijevanja i podršci ekonomskoj aktivnosti. Stoga je dobro što će djelimična privatizaci-ja državne kompanije za proizvodnju električne energije EPCG, uz partner-stvo sa međunarodnim strateškim inves-titorom, nadajmo se, doprinijeti prijeko potrebnom restrukturiranju kompanije. Na kraju, jedan aspekt investicione klime koji ostaje ključan za buduće prilike je makroekonomska stabilnost. Za raz-liku od nekih drugih zemalja u regionu, Crna Gora još nije dogovorila program sa Međunarodnim monetarnim fondom (MMF) iako su pregovori u toku. Pored

Crna Gora je učinila značajan napredak tokom poslednjih nekoliko godina, zašta zaslužuje čestitke. Međutim, izazovi ostaju, i što mnogi zaboravljaju da podvuku je da i konkurencija, isto kao i Crna Gora, postaje sve bolja i bolja, na taj način stalno pomjerajući standarde na više za sve.

toga, činjenica da je Euro legalna valuta eliminiše u velikoj mjeri potrebu za podrškom platnom bilansu, jer ne postoji domaća valuta koju bi trebalo braniti. Nadalje, rast kredita je dramatično usporen usljed početka globalne ekonomske krize i smanjenog potencijala banka za preuzimanje dodatnog rizika. Održavanje neophodnog nivoa kredita privatnom sektoru, naročito malim i srednjim preduzećima, nastaviće da utiče na kvalitet odgovora na krizu.Svi ovi izazovi, uključujući i barijere pomenute u ovom dokumetu, obično karakterišu početne faze tranzicione ekonomije. Upravo je zato od ključne važnosti njihovo uklan-janje u procesu prelaska na kasnije faze u kojima je moguće kompletirati započeto restrukturiranje cijele ekonomije. Tek tada će Crna Gora imati u potpunosti funkciona-lnu tržišnu ekonomiju, koja će pomoći Crnoj Gori i njenim kompanijama da se takmiče u sve više globalnoj sredini.

18

Pregled ekonomije Prema podacima Monstata za godinu 2009. sledeći sektori imaju najveću udio bruto dodate vrijednosti u BDP-u u konstantnim cijenama izraženo u procentima:

Usluge 54.6 Industrija 10.8 Poljoprivreda, lov, šumarstvo 7.5Gradnja 6.2Hoteli i restorani 4.2

Telekomunikacije i ICT sektor Telekomunikacije i informacione i ko-munikacione tehnologije (ICT) su za samo nekoliko decenija promjenile svi-jet brzinom kojom se vjerovatno nije mi-jenjao u proteklih nekoliko stotina godi-na. Promjenio se način poslovanja zbog toga što je razmjena informacija posti-gla takve brzine o kojima se do prije nekoliko godina moglo samo sanjati. U današnjem globalnom okruženju, ICT se smatraju jednim od glavnih pokretača daljnjeg razvoja ekonomije – budući da su esencijalni infrastrukturni element za bilo koju vrstu biznisa, te je ovo pravilo koje važi kako za Crnu Goru tako i za bilo koju drugu zemlju u svijetu.

Međutim, u cilju daljeg napretka, ICT zahtijevaju odgovarajuću infrastrukturu koja nije svuda prisutna u Crnoj Gori, te ova činjenica može predstavljati ozbiljnu prepreku za poslovanje.

Nedostatak ICT infrastrukture je posebno karakterističan za pojedina područja u zem-lji, kao što je na primjer sjever. Ukoliko Vlada želi da ubrza progres ovog područja kako bi to bilo područje koje ima svijetlu budućnost, potrebni su dodatni napori u razvoju ICT sektora jer prema “i2010 – evropskoj informatičkoj strategiji za rast i zapošljavanje”, iako ICT čine samo 5% BDP-a, podstiču 25% ukupnog rasta te 40% rasta produktivnosti rada.12

Generalno, razvoj ICT se bazira na nekoliko stubova: telefonija – mobilan i fiksna, radio i TV difuzija, upotreba računara i Internet penetracija, te sadržaji koji su dostupni na lokalnom jeziku.

Sektor telekomunikacija u Crnoj Gori se ubrzano liberalizuje u skladu sa zakonodavst-vom koje sadrži regulatorni okvir Evropske Unije, a u cilju podsticanja konkurencije, te istovremeno obezbjeđivanja univerzalnog servisa.

12 U SAD-u, čak 60% rasta produktivnosti je bilo podstankuto ICT sektorom.

19

Što se tiče mobilne telefonije, penetracija dostiže nivo koji je među najvećim u svijetu – na kraju 2009. iznosila je preko 200%, dok je konkurencija veoma oštra sa tri operatora na tržištu.

Konkurencija je žestoka i u sektoru difuzije televizijskih programa. Postoje tri velike kom-panije Crnogorski Telekom, Total TV and BBM na tom tržištu, te nekoliko regionalnih kablovskih operatora. Što se samih tehnologija za pružanje ove usluge tiče, koristi se više njih (IPTV, MMDS, KDS, DTH), dok je strategija prelaska sa analognog na digitalni TV signal usvojena i treba da se u potpunosti implementira do kraja 2010. godine. Rast penetracije ovog servisa je konstantan i na kraju prve polovine 2009. godine je iznosila 15.3%.

Polje fiksne telefonije ima iste karaktersitike kao u ono visoko razvijenim zemljama, tj. broj korisnika se smanjuje uglavnom zbog veće upotrebe mobilnih servisa.

Broj korisnika širokopojasnog (broadband) pristupa Internetu predstavlja sve veći dio ukupnih korisnika Interneta, gdje će penetracija u dogledno vrijeme i dalje ras-ti uglavnom zbog prelaska sadašnjih dial-up korsinika na ovaj napredniji pristup. Računarska pismenost i broadband penetracija su na niskom nivou u poređenju sa zemljama Evropske Unije, dok je Crna Gora na približno istom nivou u poređenju sa zemljama okruženja.

Slika 11: Broadband penetracija (%)

Evidentno je da u Crnoj Gori ima dosta prostora za daljnji rast, ali je nedostatak odgovarajuće infrastrukture glavna prepreka tom rastu, pogotovu u ruralnim i prigradskim područjima. Imajući na umu preostale izazove sa kojima se zemlja susreće a tiču se unapređenja stanja po pitanju razvoja infrastrukture, aktivnije uključenje Vlade putem privatno-javnog partnerstva je krucijalno.

20

Telekomunikacioni operatori jednostavno ne mogu samostalno razvijati infrastruk-turu na ekonomski održivoj osnovi, te je to glavni razlog za veću involviranost Vlade u ovom pitanju. U tom kontekstu, dugotra-jni procesi za dobijanje dozvola i licenci, pogotovo na opštinskom nivou, predstav-ljaju branu razvoja Crne Gore.

Preporuke Savjeta za dalji razvoj

- Ubrzavanje razvoja infrastrukture u Crnoj Gori putem privatno-javnog part-nerstva.

- Jednostavniji propisi.

- Uvođenje koncepta elektronske Vlade.

- Kooperativne centralne i opštinske vlas-ti u vezi sa izdavanjem dozvola i licenci za telekomunikacione mreže i mrežne elemente.

Pozitivni pomaci u prethodnom periodu:Besplatan ADSL osnovnim i srednjim školama, što je omogućilo velikom broju učenika da ima pristup Internetu i računarima;Kursevi računarske pismenosti za penzionere.Uz to, PDV na računare je smanjen. Zakon o elektronskim komunikaci-jama, usklađen sa EU praksom, usvojen je 2008.

Glavni crnogorski strateški dokument iz ove oblasti, Strategija razvoja informacionog društva 2009-2013:“U nastojanju da bude dio jedinstvenog informacionog pro-stora jugoistočne Evrope, Crna Gora mora uvoditi inovacije i ulagati u obrazovanje i istraživanja u oblasti informaciono komunikacionih tehnologija. Na putu društva znanja dalje je potrebno smanjiti digitalni jaz, proširiti skup servisa i uvesti centralni sistem i portal elektronske uprave...prepoznata su tri ključna prioriteta: jedinstveni informacioni prostor, inovacije i ulaganja u ICT istraživanje i obrazovanje i inkluzivno informa-ciono društvo.”

Korisni linkovi: http://www.gov.me/files/1235731125.pdf http://www.gov.me/files/1238591504.pdf

21

Realni sektor

Tokom poslednjih 50 godina, industrija je bila glavni pokretač crnogorske ekonomi-je. Industrijski kapaciteti bili su prilagođeni potrebama bivše Jugoslavije tako da je 90% crnogorske proizvodnje prodavano van Crne Gore, što je izazvalo velike prob-leme za njenu ekonomiju nakon raspa-da Jugoslavije početkom devedesetih. Danas je crnogorska ekonomija uslužno orijentisana tranziciona ekonomija.

Godine izolacije Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) zbog UN sankcija, kao i rat koji je bjesnio u njenom okruženju, ostavile su duboke ožiljke na ovom sektoru. Ali uz adekvatne investicije i modernizaciju proizvodnje, sektor bi mogao ponovo postati konkurentan u relativno kratkom vremenskom periodu.

Crna Gora posjeduje značajne prirodne resurse, prije svega boksit, adekvatne izvore vode, kao i klimu koja pogoduje razvoju poljoprivrede i turizma. Industrija boksita i aluminijuma, ustanovljena nakon Drugog svjeskog rata, ostala je jedna od bazičnih industrija.

Najvažniji subjekt u ovoj industriji u Crnoj Gori je fabrika aluminijuma „Kombinat Alumi-nijuma Podgorica (KAP)“ i sa njim povezane industrije, koje su proizvodile značajnih 40 odsto crnogorskog izvoza.

Decenijama nije ulagano u KAP na odgovarajućem nivou, ostavljajući KAP sa prevaziđenom tehnologijom i stoga osjetljivim na eksterne šokove. Nakon privati-zacije od strane Centralno-evropske aluminijumske komapnije (CEAK), investicije u tehnologiju i opremu dostigle su više od 40 miliona eura.13 Investicije su namijenjene povećanju produktivnosi i konkurentnosti KAP-a.

Kao rezultat uticaja istorijskog pada cijena metala, KAP se trenutno suočava sa

Slika 16: Modernizacija KAP-a

Slika 17: Nove mašine u rudniku boksita

teškom finansijskom situacijom. Globalni pad ekonomije ulsovio je usporavanje realizacije investicija u prijeko potrebnu modernizaciju proizvodnih pogona.

Trenutno KAP upošljava samo oko pola kapaciteta od onoga što je zacrtano u planovima za restrukturiranje do 2011. godine.

Za Rudnike boksita, takođe vlasništvo CEAK-a, planirana je proizvodnja od pola miliona tona nakon kompletiranja neophodnog procesa restrukturiranja. Rad rudnika ima značajan efekat na povezane industrije kao što je transport, dok istovremeno utiče i neposredno na crnogorski budžet putem naplaćenih koncesija, a i na finansiranje lokalnih samou-prava kroz plaćanje prireza.

13 Prema proračunu KAP-a.

22

Izazovi Slijedi spisak izazova koji su trenutno specifični za ovaj dio crnogorske ekonomije kako bi ih istakli, dok se detalji mogu naći u onim djelovima ovog dokumenta koji se bave pojedinačnim problemima.

Dobijanje dozvola i administrativne procedure: Neefikasne opštinske službe u izda-vanju dozvola, komplikovane procedure, nedostatak transparentnosti u primjeni regulativa i taksi, multiplikacija određenih opštinskih taksi i naknada, kao i drugi problemi.

Vladavina prava: Neophodna je adekvatnija primjena zakona o radu i štrajku. Nakon što je KAP privatizovan u novembru 2005. godine, sindikat je organizovao tri nelegalna štrajka i četiri obustave rada, gdje su nepravilnosti bile od proceduralnih pitanja, sve do ugrožavanja samog procesa proizvodnje koji je prijetio opstanku proizvodnih pogona, uz multimilionske štete kompaniji.

Tržište rada: Pitanja iz oblasti tehnoloških viškova koja se moraju rješavati u saradnji sa Vladom, jer predstavljaju i socijalno pitanje. Na primjer, KAP i sa njim povezane industrije zapošljavaju preko 3900 radnika, dok je za konkurentnu i efikasnu proizvodnju potrebna samo polovina od ovog broja.

Infrastruktura: Nedovoljno razvijena putna i željeznička infrastruktura ograničava kompanije iz ovog sektora da iskoriste sve svoje kapacitete. Nedostatak energetskih izvora je još jedan problem koji ograničava efikasno poslovanje.

Likvidnost: Trenutni problemi sa likvidnošću predstavljaju opasnu prijetnju započetom procesu restrukturiranja koji ne može biti završen bez pomoći banaka.

23

Bankarstvo Pokrenuta snažnim rastom turizma i velikim prilivom SDI, crnogorska ekonomija je značajno rasla tokom prethodnih godina, ali je taj rast usporen kada je finansijska kriza uzela maha. Istovremeno, tada rastući sektor nekretnina izgubio je na snazi i cijene nekretnina počele su brzo da padaju. U ovakvoj sredini, crnogorski bankarski sektor bio je suočen sa značajno smanjenim nivoom likvidnost već od početka 2008. godine.

Opis / period 2007 XII 2008 XII

Nekvalitetni krediti (C, D, E) / ukupni krediti 3,16 7,20

Krediti koji kasne sa naplatom / ukupni krediti 3,71 11,50

Rezeravcije za kreditne gubitke / ukupni krediti 2,33 -4,0

Tabela 1: Osnovni indikatori kreditne aktivnosti banaka, % (Izvor: Centralna banka Crne Gore)

Na početku četvrtog kvartala, teška situacija je još više pogoršana efektima globalne finansijske krize. Međutim, ovakav razvoj situacije već je započet godinu dana ranije kada je po prvi put Centralna banka Crne Gore usvojila regulatorne mjere koje su se ticale uvećanja kreditnih portfolia banaka. Zbog posljedica teških ekonomskih uslova iz 2008. godine, i tržište lizinga, koje je imalo konstantan rast tokom prethodnih godina, bilo je takođe pogođeno. Skoro sve lizing kuće značajno su reducirale svoje aktivnosti. Istovremeno, strane direktne investicije počele su da se smanjuju.14

14 Za više detalja, molimo pogledajte poglavlje Regulatorni okvir u bankarstvu.

24

2007

2006

2008

2007

Finansijske institucije 37,3 87,8

Privreda 106,7 -13,1

Stanovništvo 104,1 -16,0

Opšta vlada (Vlada, opštine, fondovi) 81,6 -6,5

Ostalo 48,2 165,4

Ukupno 94,4 -4,8

Tabela 2: Rast depozita, % (Izvor: Centralna banka Crne Gore)

Kao što pokazuje gornja tabela, najveći pad tokom 2008. godine desio se u sektoru stanovništva, iako je i ukupan pad bio takođe značajan. Bankarski sektor dobro je reagovao na mjere koje je preduzela Vlada sa ciljem prevencije panike, dok je u isto vrijeme i sam bankarski sektor pokazao svoju snagu, uspješno čuvajući stabilnost.

Među najveće izazove u ovom trenutku, o kojima se detaljnije govori u nastavku ovog dokumenta, spada i pronalaženje odgovarajućeg balansa između mogućnosti preuzimanja rizika i potrebe očuvanja teško zarađene stabilnosti.

25

Turizam

Turizam je široko prihvaćen kao strateški sek-tor za ekonomski razvoj zemlje, koji se oslan-ja na jedinstvene kontraste koje je priroda sačinila na relativno malom prostoru Crne Gore. Kvalitet i različitost svojih prirodnih i antropoloških vrijednosti čini Crnu Goru jed-nim od najatraktivnijih regiona na Mediter-anu, spajajući mogućnost ljetnjeg odmora na moru i skijanja sa alternativnim vrstama turizma.

Inicijalni rast turizma započet je tokom 60-tih godina prošlog vijeka, u velikoj mjeri privlačeći goste iz istočne Evrope. Rat i sankcije iz ranih 90-ih teško su pogodili Crnu Goru. Ali tokom nekoliko poslednjih godina, započet je brzi oporavak.

U godinama nakon nezavisnosti postignut je značajan rast turizma i investicija u tur-izmu, naročito duž jadranske obale. Nezavisna organizacija Svjetski savjet za putovan-ja i turizam - „World Travel and Tourism Council (WTTC)“, nekoliko puta je uzastopno rangirao Crnu Goru kao najbrže rastuću turističku destinaciju na svijetu.

Realni rast putovanja i turizma (godišnje izuzev za 2019 = 10 god.)15

Lična putovanja i turizamPoslovna putovanja i turizam

2004

0.2

-9.2

2005

16.1

17.4

2006

19.9

57.4

2007

15.3

1.8

2009F

12.1

7.1

2008E

0.3

0.7

2019F

4.9

5.0

Prema podacima WTTC-a objavljenim u izvještaju “Ekonomski uticaj putovanja i tur-izma16” , procijenjuje se da će ovaj sektor činiti skoro 20% crnogorskog BDP-a iz pre-thodne godine, stvarajući skoro 30,000 radnih mjesta. WTTC nadalje očekuje da će doprinos putovanja i turizma porasti na preko 25% BDP-a, dok će šira ekonomija pove-zana sa putovanjima i turizmom porasti na nivo na kome će moći da obezbijedi više od 40,000 radnih mjesta tokom sledeće decenije. Kratkoročni rast biće nošen velikim investicionim projektima koji su već započeti, iako će možda neki od najavljenih biti odloženi u svjetlu trenutne ekonomske klime.

15 Izvor: Putovanja i turizam: uticaj na ekonomiju; World Travel and Tourism Council 16 http://www.wttc.org/bin/pdf/original_pdf_file/mon_economic_impac_low_res.pdf

26

Slika 18: Broj posjetilaca (u hiljadama) (izvor: Monstat)

Dok je veliki dio turističke industrije trpio zbog posljedica globalne krize, rezultati iz se-zone 2009 u Crnoj Gori su ostali približno na nivou onih iz 2008. Štaviše, eksperti kažu da će broj noćenja dostići skoro 19 miliona do 2020 .17

Slika 19: Indeks globalne konkurentnosi u turizmu (izvor: “The Travel & Tourism Competitiveness Report 2009”, Svjetski ekonomski forum)

17 Broj noćenja prema podacima Monstat-a bio je blizu 8 miliona u 2009. godini.

27

Izazovi

Da bi održali rast kakav je viđen u crnogorskom turizmu tokom poslednjih nekoliko go-dina, dodatni napor mora biti uložen kako bi se kreirala sredina sa dovoljno dodatnih podrstreka investitorima, naročito u vremenu ekonomskih teškoća. To se može postići samo formiranjem partnerstva između investitora i vlade.

Partneri bi zajedno morali da rade na izazovima koji su specifični za turističku industriju, pored onih koji se pominju kroz druge djelove ovog dokumenta, a koji utiču na eko-nomiju kao cjelinu.

Ti izazovi uključuju i obezbjeđivanje povoljnog i fleksibilnog finansiranja koje može da se prilagodi specifičnim potrebama industrije koja za uzvrat može biti veoma profit-abilna. Ova vrsta finansiranja trenutno nije dostupna zbog strožijih pravila kreditiranja.

Pitanja zaštite životne sredine, kao što je kvalitet vode u vezi sa ispuštanjem otpad-nih voda u more,koja i pored toga što su označena kao prioritet, ostaju neriješena. Zagađenje i neselektivno odlaganje otpada i dalje predstavljaju ozbiljan izazov za imidž koji Crna Gora ima. Problem koji se uporno ponavlja tokom posledenje deceni-je, pa i duže, je problem buke u oblastima u kojima se nalaze hoteli i drugi tipovi smještaja.

Došlo je i do problema u implementaiciji PDV-a. Prema zakonu, hoteli su obavezni da izdaju fiskalni račun i donesu ga za sto istovremeno sa posluživanjem pića ili hrane. Ukoliko se račun ne nalazi na stolu, vlasnik može biti kažnjen u skladu sa zakonom. Uobičajena praksa, koja se smatra ljubaznom, zahtijeva od restorana i barova da ponude račun tek nakon što gosti budu usluženi. Ako gost želi da plati na neki drugi način sem gotovim novcem, fiskalni račun se mora poništiti, zašta se opet plaća ka-zna (10 eura po računu).

Stopa od 7% PDV-a trebalo bi da važi za cijeli paket koji hoteli nude, jer hoteli ne pro-daju samo smještaj. Takva politika predstavlja problem za formiranje All-Inclusive pak-eta, dok hoteli i turističke agencije imaju podstrek samo da lažno predstavljaju sastav konačne cijene takvih paketa.

28

EU integracije i zakonski okvirPregled

Poslovna zajednica, kao i velika većina crnogorske populacije, kako se poka-zalo u istraživanjima javnog mjenja, smatra da će Crna Gora ostvariti bene-finte od EU integracije. Očekuje se da će ti benefiti proizaći iz rasta unutrašnjeg tržišta, postepenog povećanja domaće tražnje, slobodnog kretanja radne snage, roba, usluga i kapitala. Pored tih, činjenica da će vlada, a donekle i poslovni subjekti takođe, imati pristup EU fondovima, jeste takođe značajna.

Ali možda najvažniji faktor ima veze sa pravilima – vladavina prava. Pravila koja će se morati implementirati na putu ka EU će, sa jedne strane, obezbijediti transparentnost oporezivanja i računovodstvenih pravila za poslovanje, dok će s druge strane donijeti ukidanje carinskih i kvantitativnih ograničenja unutar EU, kao i pojednostavljene procedure za izvoz u zemlje EU. Važno je istaći da će sve navedeno donijeti benefite ne samo poslovnim subjektima, već cijeloj Crnoj Gori, kroz različite neposredne i posredne efekte.

Makroekonomski efekti biće vidljivi kroz očekivano povećanje priliva SDI zbog povećanog povjerenja u poslovni ambijent, poboljšanu infrastrukturu i boljih iz-gleda za dalji razvoj, jaču konkurenciju i podsticaje za inovacijama, kao i zbog pristupa finansijskim institucijama i fondovima unutar uvećane Evropske Unije. Rezultat članstva u Euro zoni biće manja stopa inflacije, kao i smanjenje dugoročnih kamatnih stopa, što takođe može da doprinese povećanju inves-ticija, koje će posljedično uticati na jačanje produktivnosti i poboljšati jediničnu cijenu / konkurentnost radne snage.

Kroz odgovarajuće prilagođavanje neophodno radi implementacije EU stan-darda u rješenjima institucionalnog i zakonskog okvira, neke od postojećih biznis barijera biće uklonjene. To se može postići povećanjem efikasnosti vladavine zakona i implementacijom transparentne regulacije koja pogoduje razvoju bi-znisa, jačanja imovinskih prava i stvaranja atraktivnog poslovnog ambijenta. U ovom procesu ljudski resursi će imati važnu, ako ne i centralnu ulogu. Do sada je u Crnoj Gori proces restrukturiranja stavio fokus na pitanja efikasnosti i produktivnosti. Fleksibilno radno zakonodavstvo i tržište rada koje funkicioniše na bolji način u kombinaciji sa programima prekvalifikacija i stalne edukacije trebalo bi da čine dio odgovora.

U skladu sa EU legislativom, tržište električne energije biće liberalizovano, što će otvoriti nove perspektive za zemlju. Energetski sektor nije samo preduslov za razvoj drugih ekonomskih potencijala već je takođe, sam po sebi, šansa za stvaranje novog bogatstva, privlačenje novih investicija i zapošljavanja. Up-ravo iz ovih razloga nehopdno je postojeću infrastrukturu unaprijediti i izgra-diti novu kako bi se obezbijedio nastavak dinamičnog i održivog ekonomskog rasta. U ovom smislu, modernizacija putne, željezničke, lučke i infrastrukture za vazdušni saobraćaj je obavezan preduslov.

29

Povećanje crnogorske konkurentnosti na putu ka EU

Veliki trgovinski deficit može se smatrati indikatorom nedovoljne konkurentnosti eko-nomije, koja je tipična za inicijalne faze tranzicione ekonomije. Kako bi ublažili deficit povećanjem izvoza, Crna Gora mora da izgradi sopstvene konkurentne ekonomske strukture. Kada postane članica EU, Crna Gora neće samo dobiti pristup cijelom tržištu Evrope već je važno zapamtiti da će se istovremeno takmičiti sa svim evropskim kom-panijama na tom tržištu. Nepripremljen ulazak u tako žestoku konkurenciju može biti opasan za ekonomiju zemlje.

Poslovna sredina koja bi omogućila uspješno restrukturiranje ključnih industrijskih preduzeća iz realnog sektora mogla bi, u velikoj mjeri da doprinese stabilizaciji mak-roekonomskih pokazatelja. Mogla bi i da pozitivno utiče na neravnotežu u spoljnoj trgovini, nivou BDP-a kao i da obezbjedi multiplikativne efekte doprinoseći razvoju malih i srednjih preduzeća.

Pored toga što bi se restrukturiranjem došlo do značajnih poboljšanja u efikasnosti i poslovnih standarda, eksterni efekti bi takođe uključili veći kreditni rejting za Crnu Goru kao i povećano povjerenje stranih investitora.

Važno je istaći da će sve navedeno donijeti benefite ne samo poslovnim subjektima, već cijeloj Crnoj Gori, kroz različite neposredne i posredne efekte.

30

Zakon o stranim ulaganjima18

Preporuke Iako je crnogorski Zakon o stranim ulaganjima inkorporisao neke od najvažnijih međunarodnih standarda, koji su uvijek visoko na listi prioriteta stranih investitora, pojedina pitanja ipak ostaju neriješena.

Definicija stranog ulaganja

Član 1 definiše strana ulaganja. Investicije mogu biti u obliku pokretne i nepokretne imovine, kao i drugih imovinskih prava (hipoteka, obaveza, garancija, itd.), finansijska imovina, novčana potraživanja, intelektualna imovina, licence i dozvole.

Sledeće bi trebalo bi dodati kao stav 2: Privredno društvo stiče status stranog ulagača danom registracije ulaganja kod nadležnog organa.

Definicija stranog ulagača

Član 2 Zakona definiše pojam stranog ulagača. Prema zakonu, strani investitor je pravno lice sa sjedištem van zemlje, strano fizičko lice ili crnogorski građanin sa stalnim ili privremenim bo-ravkom u inostranstvu dužem od godinu dana, kompanija osnovana u Crnoj Gori od stranog državljanina, ili kompanija koja ima više od 25 odsto učešća stranog kapitala.

Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) preporučuje da se privredna društva sa minimum 10% stranog kapitala smatraju stranim investitorima. Stoga sma-tramo da bi trebalo smanjiti učešće stranog kapitala sa postojećih 25 % na 10% kao

Prema indeksu ekonomske slobode Heritage fondacije za 2010. godinu Crna Gora se nalazi na 68. mjestu od ukupno 183 zemlje, što je 26 mjesta bolje nego u 2009. godini. Sloboda investiranja dobila je 55 (na skali od 0 do 100), što prestavlja poboljšanje od 15 poena u odnosu na prethodnu godinu: “Strani i domaći kapital ima jednak tretman. Crnogorski Zakon o stranim ula-ganjima omogućava repatrijaciju profita i pruža garancije protiv eksproprijacije. Međutim, poslovni, pravni i regulatorni ambijent su i dalje u tranziciji, dok birokratija može da bude netranspa-rentna, da predstavlja teret, kao i da bude podložna korupciji. Implementacija i sprovođenje regulative i zakona može da bude problematična. Rezidenti i nerezidenti mogu da posjeduju devizne račune, dok su plaćanja, kapitalne transakcije, i transferi podložni ne velikom broju restrikcija. Strani investitori mogu, na bazi reciprociteta, posjedovati nekretnine.”

18 http://www.gov.me/biblioteka/1070622771.doc

31

što je definisano u tački 4, kako bi se omogućio povoljniji tretman većeg broja stranih investitora.

Pored toga, smatramo da bi i strane nevladine organizacije trebalo tretirati kao stra-nog ulagača.

Nacionalni tretman

Strani ulagač može osnovati firmu i investirati u crnogorsku kompaniju pod istim us-lovima koji važe za domaće investitore, izuzimajući proizvodnju i trgovinu oružjem i vojnom opremom. Strani investitor ne može da osnuje kompaniju u oblasti koja se vodi kao zaštićena, kao što su na primjer granične oblasti, nacionalni parkovi, itd.

Nacionalni tretman reguliše se članom 6 i predstavlja jedan od osnovnih pravnih princi-pa kada su u pitanju SDI i tretman stranih investitora. Nacionalni tretman spriječava diskriminaciju investitora u poređenju sa lokalnim kompanijama. Međutim, treba na-pomenuti da strani investitori nisu u potpunosti izjednačeni sa nacionalnim pravnim i fizičkim licima kada su u pitanju imovinska prava. Konkretno, postoje određena ograničenja kada je u pitanju sticanje vlasničkih prava nad nekretninama (član 415 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima19). Zato predlažemo da Zakon o stranim ulaga-njima uključi i odredbu u kojoj se kaže da se nacionalni tretman primjenjuje ako drugi zakoni ne ograničavaju prava stranih državljana.

Ograničenja za strane državljane

Kada je riječ o ograničenjima, Zakon je prilično liberalan. Ograničenje navedeno u članu 7 (u vezi sa proizvodnjom oružja i vojne opreme) u skladu je sa međunarodnim standardima.

Zakon o svojinsko-pravnim odnosima uvodi jednak tretman stranih državljana u odno-su na domaće kada je pitanju sticanje pokretne i nepokretne imovine, iako postoje neka ograničenja za poljoprivredno zemljište, uz omogućavanje dugoročnog zakupa kao alternative.

Ograničenja se uvode za sticanje vlasništva nad, inter alia, šumama i šumskom zemljištu, poljoprivrednom zemljištu, kulturnim spomenicima od posebnog značaja, nekretninama udaljenim manje od jednog kilometra od granice, kao i ostrvima. Imajući to u vidu smatramo da strano vlasništvo nad zemljom nije adekvatno regu-lisano ovim Zakonom, te da su potrebni podzakonski akti kojim bi se regulisalo da li se “šuma” i “poljoprivredno zemljište” odnose na kategorizaciju zemlje u imovinskom kartonu ili na stvarnu upotrebu takve zemlje kao šumskog/poljoprivrednog zemljlišta.

Prava i obaveze stranih investitora

Poglavlje III, koje definiše prava i obaveze stranih ulagača, sadrži važne koncepte zaštite stranih ulagača.

Član 29 definiše kompenzaciju u slučaju eksproprijacije imovine stranog ulagača. Do eksproprijacije može doći isključivo ukoliko je zakonom ili na osnovu zakona utvrđen javni interes, s tim što investitor mora dobiti naknadu u iznosu ne manjem od tržišne vrijednosti imovine, uz kamatu obračunatu po jednogodišnjoj LIBOR stopi za period od eksproprijacije do isplate nadoknade. Zakon, međutim, ne predviđa rok za plaćanje

32

naknade. Preporučuje se da Vlada usvoji odgovarajuće podzakonske akte kojima bi se detaljnije odredili osnov, način, pro-cedura i rokovi za isplatu naknade. Ovaj rok za isplatu naknade štete ne bi trebao biti duži od šest mjeseci od dana ekspro-prijacije, ili dana kada je strani ulagač prestao sa radom. Pored toga, iznos kom-penzacije u slučaju eksproprijacije treba-lo bi odrediti uzimajući u obzir vrijednost imovine koja je predmet eksproprijacije u trenutku kada se donosi odluka o ekspro-prijaciji. Prema međunarodnim standard-ima, naknada mora biti brza, efikasna i

Imovinu koju strani investi-tor koristi kao investiciju u postojeću kompaniju ili osnivački kapital kada osniva novu kompaniju, trebalo bi izuzeti od plaćanja carinskih i poreskih dažbina.

adekvatna.

Zakon o stranim ulaganjima takođe nudi zaštitu u slučaju izmjena ili dopuna, u kojem slučaju bi se primjenjivale one odredbe Zakona koje su bile na snazi kada je zaključen ugovor ili donešena odluka o investiranju, ukoliko je to povoljnije za investitora.

Imovinu koju strani investitor koristi kao investiciju u postojeću kompaniju ili osnivački kapital kada osniva novu kompaniju, trebalo bi izuzeti od plaćanja carinskih i poreskih dažbina (izuzev roba namijenjenih prodaji). Za takvu investiciju Carinska služba bi tre-balo da odloži plaćanje dažbina za 30 dana. Nakon što investitor priloži odgovarajuće dokaze (Izjavu iz Privrednog suda i Poreske uprave) je imovina, odnosno kapital iskorišćen kao investicija u kompaniju, investitor treba da bude oslobođen od plaćanja carinskih dužnosti.

Registracija i promocija stranih ulaganja

Poglavlje V kojim se definiše registarcija i promocija stranih investicija, trebalo bi da sadrži i odredbu kojom se kaže da one in-vesticije koje nisu registrovane na način predviđen Zakonom neće biti predmet zaštite.

Takođe se preporučuje dodavanje odred-be u Poglavlju VII kojom se određuje da us-lovi iz međunarodnih Ugovora čiji je Crna Gora potpisnik imaju prvenstvo u primjeni u odnosu na nacionalno zakonodavstvo ukoliko su povoljniji za strane investitore. Iako je ovaj princip regulisan Ustavom, smatramo da bi trebalo da bude i dio Za-kona o stranim ulaganjima.

Prema međunarodnim standardima, naknada za imovinu koja je predmet eksproprijacije mora biti brza, efikasna i adekvatna.

33

Biznis barijere

Pregled

U međunarodnom okruženju u kojem su bankarski krediti skoro presahnuli a investitori postaju sve oprezniji, čak iako Crna Gora očigledno ima potencijala za rast, bez rješavanja nekih od preostalih pitanja koja mogu ugroziti konkurentnost, ovaj potencijal možda nikada ne bude u potpunosti iskorišćen.

U polednjem izvještaju Svjetskog ekonomskog foruma (WEF) „Global Competiveness Re-port 2009-2010“, Crna Gora je klasifikovana kao “Efficiency Driven” sa ocjenom 2 na skali od 1 do 3:

WEF je takođe uradio istraživanje među direktorima firmi o onim faktorima koje oni vide kao najveće probleme za vođenje posla20:

Slika 20: Faktori koji predstavljaju najveće probleme za biznis prema WEF-ovom istaživanju “Executive Opinion”

Ovo istraživanje pokazalo je da direktori firmi u cijelom regionu takođe obično rangirau neefikasnu državnu administraciju visoko. Međutim, suprotno ostalim zemljama u regionu, Crna Gora se naročito ističe, u pozitivnom smislu, sa jednim rejtingom: politička nestabilnost – obično viđena na mnogo većem nivou od onog u Crnoj Gori.

20 Ovi podaci su iz izvještaja “Global Competitiveness 2009” koji je radio Svjetski ekonomski forum. Sa spiska od 15 faktora, ispitanici su birali pet onih koji predstavljaju najveći problem i rangirali ih sa 1 (za najproblematičnije) do 5. Na grafikonu su prikazane vrijednosti dobijene na osnovu odgovora ponderisanih prema rangu koji su im dodijelili ispitanici.

34

U svakom slučaju, ostali indikatori koji su rangirani daju sličnu sliku prepreka za obavljanje po-sla u ovoj zemlji kao što to čine i mnoga druga istraživanja. Iako redosled može biti drugačiji negdje drugo, komplikovane i skupe administrativne procedure, problemi sa infrastrukturom i finansiranje su generalno među prvima.

U ovom poglavlju detaljnije ćemo se baviti barijerama koje najviše pogađaju investitore, navodeći primjere i dajući sugestije za njihovo uklanjanje. Na primjer, u neformalnom istraživanju koje smo sproveli među našim članovima, nedostatak transparentnosti u pro-cedurama za dobijanje različitih dozvola i licenci bila je vjerovatno najčešće pominjana barijera, zbog čega će to pitanje, iako već pomenuto, biti prezentirano i u ovom dijelu Bijele knjige uz više detalja.

Međutim, počećemo sa davanjem pregleda regulacije i regulatorne prakse, fokusirajući se na ona pitanja koja najviše utiču na naše članove.

Jedan od primjera loše prakse koja predstavlja razlog za zabrinutost je da, i u posljednje vrijeme, imamo pokušaje smišljenog i ciljanog nametanja novih dažbina pojednim uspješnim privatnim kompanijama od strane firmi koje su u većinskom državnom vlasništvu – konkretan primjer je pokušaj propisivanja nerealne takse Crnogorskom Telekomu od strane Željezničke Infrastrukture Crne Gore A.D. Podgorica (ŽICG) za kablove položene u pružnom pojasu, odnosno zemljištu koje pripada ŽICG. Ovakve i slične stvari strani investitori u bilo kojoj zemlji, pa i u Crnoj Gori, vide kao pokušaj naplate novih pore-za, te su zato one u direktnoj suprotnosti sa nastojanjima Vlade Crne Gore da državu prikaže kao veoma povoljnu investicionu destinaciju sa niskim porezima i stabilnim pravnim okvirom.

35

Regulativa Pitanja koja pominjemo, očigledno nisu karakteristična samo za Crnu Goru – upravo je suprotno jer je Crna Gora regionalni lider u nekima od tih oblasti, kao što pokazuje i sledeći grafikon:

Slika 21: Vrijeme koje viši menadžment provodi baveći se zahtjevima vezanim za državnu regulaciju (%) (Izvor: Enterprisesurveys.org)

Iako predstavlja dobar primjer progresa postignutog u skorije vrijeme, ovi podaci sami za sebe ne nude kompletnu sliku. Postojeći nedostaci u regulaciji predmet su ozbiljne zabrinutosti za članove SSICG.

Zakon o radu Iako je regulatorni okvir značajno poboljšan usvajanjem novog Zakona o radu, i dalje neka pitanja zahtijevaju pojašnjenje ili poboljšanje.

Ovaj zakon ne reguliše u potpunosti pojedine situacije u vezi sa radnim odnosom, na primjer: član 144 /ot-kazni rok/ glasi: „Ako je zaposleni postao privremeno nesposoban za rad u toku vremena za koje je dužan da ostane na radu, na njegov zahtjev, tok vremena iz stava 1 ovog člana se zaustavlja i nastavlja da teče po prestanku privremene nesposobnosti za rad.“

Ne pominje se ekplicitno da je u ovom slučaju poslo-davac dužan da plaća naknadu za period trajanja privremene nesposobnosti za rad.

Zakonu o radu, iako pojednostavljuje procedure za privremeno i stalno zapo-slenje, i povećava prava poslodavca za raskid radnog odnosa zbog disciplin-

36

skih prekršaja, sa druge strane i dalje su potrebna poboljšanja da bi ispoštovao EU standarde iz ove oblasti.

Pored toga, sudeći po iskustvu nekih od članova SSICG, kao i ostalih kompanija u Crnoj Gori, potrebno je adekvatnije sprovođenje Zakona o radu i štrajku (vidjeti okvir desno).

Još jedno povezano pitanje jeste zloupotreba bolovanja. Da bi ilustrovali ovaj prob-lem, koristićemo podatke koje smo dobili od KAP-a. Kako veliki broj njihovih zaposlenih živi u poljoprivrednim oblastima, početak poljoprivredne sezone se u KAP-u poklapa sa „sezonom“ bolovanja. Ovaj trend je vidljiv u donjoj tabeli, i to u vidu povećanja broja bolovanja koje počinje u maju a završava se u septembru.

Slika 22: Sezonske varijacije u korišćenju bolovanja

Tokom poslednjih pet godina KAP je potrošio 9.2 miliona eura za plaćanje bolovanja svojim zaposlenima. Samo u poslednjih šest mjeseci prošle godine, broj bolovanja koje su radnici KAP-a uzeli čini 41 odsto ukupnih bolovanja svih zaposlenih u Crnoj Gori!

Nakon privatizacije KAP-a u novembru 2005. do danas, sindi-kat je organizovao tri nezakonita štrajka i četiri obustave rada. Svi ovi slučajevi predstavljali su kršenje zakona o radu i štrajku, počev od proceduralnih pitanja, do ugrožavanj proizvod-nog procesa. Svi oni predstavljali su prijetnju samom opstanku proizvodnih pogona. Prema sopstvenim proračunima, KAP je pretrpio multi-milionske štete zbog navedenih štrajkova. Samo jedan od njih, organizovan 2006. godine, nanio je štetu u iznosu od 1.2 miliona Eura, i završen je tužbom protiv Predsjednika Sin-dikata. Pored toga, zbog specifičnog tehnološkog postupka, postojao je i ogroman rizik po životnu sredinu.

37

Tako visoka stopa bolovanja stavlja ozbiljne izazove pred kompaniju kada je u pi-tanju njena profitabilnost. Pored troškova nadoknade 70 odsto zarade, poslovanje se opterećuje troškovima privremeno zaposlenih, visokom fluktuacijom radne snage i padom produktivnosti.

Slika 23: Troškovi bolovanja u KAP-u eurima, ukupno za 2005-2009.

Tokom poslednjih pet godina, KAP je izgubio 4.2 miliona eura zbog bolovanja do 60 dana, koje plaća kompanija.

Ovakve pojave izazivaju ozbiljne sumnje, jer je očigledno da se bolovanje zloupotre-bljava. Izražavajuću zabrinutost, nadamo se da će relevantne institucije pokrenuti ak-tivnosti i uložiti dodatne napore kako bi se ovo pitanje počelo rješavati.

Predlozi:

Regulisanje pomenutih i sličnih situacija kroz Opšti kolektivni ugovor ili Granski kolektivni ugovor.

Strožija implementacija regulative iz oblasti bolovanja, dok za konkretna rješenja mogu poslužiti već implementirani modeli iz regiona.

Privremeni boravak i radne dozvole

Trenutna situacija:

Pošto se rezidenti sa juga Crne Gore rijetko prijavljuju za sezonske poslove, dok su većina onih koji to čine raseljena lica, strani državljani, to predstavlja izazov za veliki broj kompanija, naročito onih iz oblasti turizma, i to zbog komplikovanih i skupih pro-cedura.

Veoma komplikovana procedura za dobijanje dokumenata potrebnih za zapošljavanje raseljenih lica iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, te drugih, koji su sada strani državljani, stvara nepotrebno administrativno opterećenje, koje izaziva značajne troškove – i to kako u smislu novca tako i u smislu vremena.

38

Prije svega, postavlja se pitanje da li je uopšte neophodno da raseljena lica imaju posebne dozvole nakon što im se već izda identifikacija raseljenog lica kojom im se odobrava privremeni boravak, i za koju je procedura dobijanja sama po sebi kom-plikovana.

Privremeno rješenje za zapošljavanje ra-seljenih lica tokom 2009.21 godine bilo je sledeće: da bi se osoba iz neke od pome-nutih zemalja zaposlila, ona prvo mora da pribavi dozvolu za sezonski rad za najviše osam mjeseci trajanja (osobe sa ovim sta-tusom ne mogu da dobiju radne dozvole), dok se za ostalih četiri mjeseca u godini ne

“…postavlja se pitanje da li je uopšte neophodno da raseljena lica imaju posebne dozvole nakon što im se već izda identifi-kacija raseljenog lica ko-jom im se odobrava privre-meni boravak, i za koju je procedura dobijanja sama po sebi komplikovana.“

može dobiti dozvola bilo kakve vrste. Nakon dobijanja dozvole za sezonski rad koju izdaje crnogorski Zavod za zapošljavanje i koja se naplaćuje 90 eura, predaje se zahtjev Ministarstvu unutrašnjih poslova za odobrenje privremenog boravka. Pored takse od 5 eura koja se naplaćuje kada se sva dokumenta predaju, pomenuto Ministarstvo naplaćuje dodatnu taksu od 60 do 80 eura, u zavisnosti od perioda angažovanja i vrste radne dozvole.

Zakon o azilu, donijet 11. jula 2006. godine, sa čijom se primjenom počelo šest mjeseci nakon što je stupio na snagu, pored ostalih pitanja, reguliše i način dobijanja statusa izbjeglice, kao i razloge za prestanak i ukidanje statusa izbjeglice. U članu 2 ovog za-kona kaže se da se status izbjeglice priznaje strancu ako se, po njegovom zahtjevu za dobijanje azila utvrdi da je opravdan strah od progona zbog njegove rase, vjere, nacionalnosti, pripadnosti određenoj društvenoj grupi ili političkih mišljenja u državi porijekla i zbog toga ne može ili ne želi da koristi zaštitu države porijekla.

Prema ovom zakonu, pravo na rad lice kome je priznat status izbjeglice ostvaruje pod istim uslovima koji su propisani za strance sa odobrenim stalnim boravkom, što pruža mogućnost zaključenja Ugovora o radu na neodređeno vrijeme, dok pravo na invalidsko osiguranje, zdravstvenu zaštitu, penzijsko osiguranje i druga prava iz radnog odnosa ostvaruje kao crnogorski državljanin.

Međutim, do sada je samo jedna osoba dobila status izbeglice na teritoriji Crne Gore.

Raseljena lica bi trebalo da dobiju poseban tretman u Crnoj Gori od ove godine, a to bi podrazumijevalo dobijanje sledećeg:

- status stranca sa stalnim nastanjenjem u Crnoj Gori,

- ličnu kartu stranca i

- ličnu dozvolu na osnovu koje bi mogli lakše zasnovati radni odnos.

21 Na osnovu iskustva članova SSICG.

39

Problemi

Prošlogodišnje povećanje troškova vezanih za dobijanje radnih dozvola za ne-rezi-dente natjeralo je poslodavce da smanje broj osoblja, čime se smanjuje i kvalitet usluge u odnosu na 2008. godinu. Promjene Zakona o radu i radu nerezidenata uslovile su povećanje ukpunih izdataka za oko 20 odsto (pogledajte tekstualni okvir na desnoj strani).

Dozvole se izdaju i naplaćuju za period od osam mjeseci dok je prosječni period nagažovanja nerezidenata, naročito u turizmu, ne veći od 3 mjeseca. Ova obaveza donosi nepotrebne troškove.

Preporuke

Preispitati iznos troškova u vezi sa dobijanjem radne dozvole za nerezidente, koristeći ukupnu cijenu kao polaznu osnovu.

Omogućiti izdavanje radnih dozvola ze periode manje od osam mjeseci.

Usvojiti neophodnu podzakonsku regulativu kojom be se olakšao cjelokupan postupak.

Organizovati više sajmova za zapošljavanje ili sajmova sezonskih poslova kao što je bio Summer Job 2009, u koje bi se uključilio i Ministarstvo rada i socijalnog staranja.

U 2008. godini ukupni troškovi za platu od 300 eura za nerezidenta su 39 odsto na navedeni iznos. Zbog izmjena zakona, ovaj procenat porastao je na 61 u 2009.godini. Pored ovih troškova, postje i troškovi vezani za radnu dozvolu u iznosu od 21.87 eura mjesečno.

40

Lakoća posLovanja Prema istraživanju „Doing Business 201022“, u regionalnom poređenju, Crna Gora za-uzima središnju poziciju, iako samo BJR Makedonija ima bolji rezultat od zemalja bivše Jugoslavije:

Slika 24: Regionalno poređenje prema “Lakoći poslovanja”. Ukupno su rangirane 183 ekonomije.

dozvole i licence U ovom polju, istraživanja pokazuju da je Crna Gora takođe ispred regiona:

Slika 25: Broj dana potreban za pribavljanje dvije vrste dozvola (Izvor: Enterprisesurveys.org)

22 Zajednička publikacija Svjetske banke i Međunarodne finansijske korporacije.

41

Međutim, brojni primjeri iz prakse poka-zuju da prostora za poboljšanja i dalje ima, naročito kada se radi o efikasnos-ti i fleksibilnosti – veoma duge i kom-pikovane procedure mogu da naprave nepopravljivu štetu kako investitoru tako i zemlji domaćinu. Izuzev za registrac-iju preduzeća, princip da „ćutanje je odobravanje“ nije primjenjen na dru-ge sfere javne administracije. Snažno podržavamo vladu da razmotri prih-vatanje ovog principa i njegovu imple-mentaciju na veći broj pitanja.Evo šta su nam rekli neki od članova SSICG:

“Ono što je trebalo da bude jednostavna administra-tivna procedura pretvorilo se u pet mjeseci dug i skup proces. Bio nam je potre-ban dokument iz Opštine u kojem su zavedene dvije hipoteke – prvog i drugog reda. Ispostavilo se das u hipoteke zavedene obrnu-tim redom – ona prvog reda bila je registrovana kao ona drugog reda i obrnuto. Pod-nijeli smo zahtjev za izmjenu tih podataka koji su u suštini bili greška lokalne adminis-tracije. Zahtjev je odbijen. Bilo nam je potrebno više od pet mjeseci da dobijemo dokument, ali tek kada smo iskoristili lična poznastva. Ovo se desilo jer ne postoji definisana procedura za ovu vrstu problema, kao što je slučaj i sa mnogim dru-gim.”Toth Gabor, Sun Resort, Hunguest Hoteli

“Dozvole za manje biznise kao što su kafići, objekti brze hrane i restorani, noćni klubovi i drugi, ponekad se izdaju bez odgovarajućeg promišljanja i neselektivno, bez obraćanja dovoljno pažnje na eksternalije kao što su buka, estetika i drugi kriterijumi koji su apsolutno od suštinske važnosti za kreiranje pozitivnog imidža ove zemlje. Upravo zbog ovakvih problema i dobi-jamo najviše žalbi od naših gostiju.”Žarko Radulović, Montenegro Stars groupa

“Prema novom zakonodavstvu, uvoz iz Srbije sada mora prola-ziti sanitarnu analizu. Zbog činjenice da za širi region Podgorice postoje samo dva inspektora, isporuke naše robe značajno kasne jer su prioritet kamioni koji prevoze hranu, voće i povrće. Analiza uzoraka može da traje i po mjesec dana, što zanči da imamo dodatne troškove skladištenja dok ne dobijemo konačne rezul-tate analize. Finansijska i vremenska šteta izazvana na taj način je velika i nepopravljiva.“Dragana Kadović, Heineken Import Montenegro

42

Naši članovi takođe su istakli i neefikasnu organizaciju opštinskih službi u izdavanju dozvola, komplikovane procedure, dodatne takse, ponekad nejasnu regulativu kao i nedostatak transparentnosti. Sve ovo dodatno povećavaja troškove jer zahtijeva angažovanje eksperata iz različitih oblasti za tumačenje i naknadnu implementaciju takve regulacije, što donošenjem značajnih novih troškova povećava cijenu krajnjeg proizvoda i u krajnjem ugrožava kompetitivnost crnogorske ekonomije.

Neke opštinske takse koje se multipliciraju, naročito u oblasti izgradnje23, prevaziđena regulativa koja nije u skladu sa EU standardima, kao i druga pitanja i dalje opterećuju dnevno poslovanje čineći ga težim nego što je to potrebno.

Infrastruktura

Neadekvatna struktura nalazi se na drugom mjestu u istraživanju koje je sproveo Sv-jetski ekonomski forum, identifikujući faktore viđene kao najveći problem za poslovan-je. Ovo predstavlja samo još jedno svjedočanstvo za opšte poznati problem. U tom smislu, SSICG pozdravlja Vladinu odluku da inicira izgradnju autoputa Bar-Boljare.

Radi se o tome što nedostatak infrastrukture očigledno ima ozbiljan i neposredan neg-ativan uticaj na poslovne aktivnosti što ograničava dalji razvoj. Jedan od faktora koji ograničavaju moguće poslovne operacije je i slabo razvijena željeznička infrastruk-tura.

Kašnjenje sa rekonstrukcijom pruge24, predstavlja problem za adekvatno rješenje za prevoz 650.000 tona rude boksita potrebnog za proizvodnju alumijuma u najvećem crnogorskom izvozniku KAP-u, i sprječava kompaniju da poveća proizvodnju. Kapac-itet željeznice, koju koriste i drugi partneri Željeznica Crne Gore, za prevoz 800.000 tona robe, nedovoljan je za njen obim prevoza.

23 Za više detalja molimo pogledajte poglavlje o građevinskim dozvolama dolje. 24 Uska pruga izgrađena je 1948, a šira 1968.

43

Pored toga, istraživanja pokazuju da je energetska efikasnost u Crnoj Gori na nižem od optimalnog nivoa25. Istovremeno, i pored velikog rasta populacije tokom posled-nje tri decenije26, kao i povećane potražnje kao posljedice ekonomskog razvoja, u Crnoj Gori nisu građeni novi izvori energije. Pored toga, uz izuzetak hidroenergije, po-tencijal obovljivih izvora energije nije iskorišćen na pravi način.

Sa druge strane, ovaj nedostatak energije primorava Crnu Goru da uvozi trećinu en-ergije uz velike troškove. Ovo je čini podložnom promjenama cijene i izaziva dodatne troškove, na taj način kreirajući nepovoljan ambijent za dalji razvoj industrijskog sekto-ra. Pored zavisnosti od uvoza, neefikasna upotreba energije ugrožava konkurentnost i razvoj industrije.

Pored toga, sektor energije nije liberalizovan, i dok su cijene energije donekle niske, postoji snažan trend rasta. Snabdijevač električnom energijom nije u poziciji da kom-penzuje rastuću tražnju i neefikasnu potrošnju energije povećanjem kapaciteta za proizvodnju.

“…nedostatak infrastrukture očigledno ima ozbiljan negativan uticaj na poslovne aktinosti, ograničavajući dalji rast.”

25 Skorija studija njemačke organizacije Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit (GTZ) pokazala je, na primjer, da 50 odsto ukupne potoršnje energije u crnogorskom javnom sektoru se rasipa zbog neefikasne upotrebe energije.26 Broj domaćinstava se povećao za približno jednu trećinu prema zvaničnim podacima iz popisa sprovedenih 1981. i 2003. godine.

44

Građevinske dozvoleVladini napori da se izbori sa izazovima koje ovaj proces donosi investitorima materi-jalizovni su tokom 2008. godine u vidu novog Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata. Novi Zakon unio je mnoga poboljšanja u proces, okupljena oko najvažnijeg pitanja – dužine trajanja procedure koja je sada značajno skraćena u odnosu na raniji period. Pored toga, drugo veliko pitanje – kompleksnost procesa je takođe poboljšana uvođenjem rješenja koja zahtijevaju manje koraka za kompletiranje, is-tovremeno održavajući kvalitet procesa na na željenom nivou.

Uprkos očiglednom napretku, kao što i mnoge druge administrativne procedure mogu često postati duge, komplikovane i skupe zbog neefikasne implementacije dobrih za-kona i regulacije, to je slučaj i sa građevinskim dozvolama koje se često pominju kao jedna od prepreka postizanju punog investicionog potencijala koji Crna Gora ima. Ovo pitanje prepoznato je i u izvještaju Svjetske banke „Doing Business 2010“:

Slika 26: Poređenje dužine procedure za dobijanje građevinske dozvole (Izvor: Doing Business 2010, Crna Gora; Svjetska banka)

Iako se Crna Gora uklapa u regionalni prosjek, i po već pomenutom godišnjem izvještaju „Doing Business“ popravila je poziciju u odnosu na izvještaj iz za 2009 za šest mjesta, i sada se nalazi na 160. mjestu27, mnogi primjeri pokazuju da mjesta za poboljšanja i dalje ima.

Naši članovi sa iskustvom u ovom procesu pohvalili su napredak postignut uvođenjem novog zakona, ali su podvukli da se on ne primjenjuje u potpunosti u praksi, zbog nedostatka volje da se investitor uputi u proces koji je i dalje komplikovan. Ponekad su problemi izazvani i nedostatkom odgovarajuće obuke u primjeni procedura.

27 Od ukupno 183 zemlje.

45

Problemi

Implementacija je i dalje jedan od ključnih izazova za efikasan i pojednostavljen proces izdavanja građevinskih dozvola. Između ostalog, Zakon predviđa i posto-janje web sajta koji bi trebalo da sadrži urbanističko-tehničke uslove, koji sadrže sve što je definisano uslovima, i što još nije implementirano. Za sada nema naznaka kada bi se to moglo desiti. (Vidjeti tekstu-alni okvir)

Pored toga, postoji problem nejednakih uslova za izdavanje građevinskih dozvola u različitim opštinama kada je u pitanju obaveza plaćanja opštinskih taksi i poreza. Neke opštine zahtijevaju od investitora da praktično unapried plate, prije nego što dobiju dozvolu, dok druge to ne praktikuju. Zakon o prostornom planiranju i izgradnji objekata ne propisuje takve zahtjeve.

Pitanje koje ima svoje specifičnosti se tiče izdavanja građevinskih dozvola za teleko-munikacione objekte, a koje se takođe reguliše Zakonom o prostornom planiranju i izgradnji objekata. Sa ovako brzim i kon-stantnim promjenama u tehnologiji, prom-jene koje se tiču opreme moraju da prate takav tempo. To zahtijeva i brzu proceduru za dobijanje građevinskih dozvola. Poka-zalo se da je to težak zadatak po novom Zakonu, zbog čega održavanje koraka sa tehnološkim promjenama predstavlja iza-zov za industriju telekomunikacija.

Nakon usvajanja novog Zakona, došlo je do problema u tumačenja nadležnosti nad telekomunikacionim objektima. Nije jasno da li ovo pitanje spada u nadležnost Mini-starstva za prostorno planiranje i životnu sredinu ili pak opština.

Pošto telekomunikacioni objekti nisu bili unešeni u plansku dokumentaciju lokal-nih samouprava (što se prije svega odnosi na bazne stanice), a Ministarstvo više ne izdaje dozvole, neke od opština ne prih-

Preostala pitanja uključuju i sledeće probleme:Katastarski planovi nisu usklađeni sa Detaljnim urbanističkim planovima (DUP), iako to novi Zakon propisuje.Uprkos tome što su po Zakonu nadležni organi u obavezi da izrade sepa-rat urbanističko-tehničke dokumentacije za izradu tehničke dokumentacije, urbanističko-tehnički uslovi koji se izdaju na-kon stupanja na snagu novog Zakona ne sadrže detaljne podatke nave-dene u članu 62, tačka19. Ovo uzrokuje nepotrebne troškove i kašnjenja.Možda i najveći izazov predstavlja pitanje resti-tucije. Procedure sa bivšim vlasnicima traju isuviše dugo iz perspektive potencijalnog investitora. Katastarski planovi se ne ažuriraju.Ne postoje zakonski instru-menti za rješavanje pitanja kupovine zemlje neo-phodne za kompletiranje zemljišne parcele kako je definisana Prostornim pla-nom kada vlasnik odbija da proda.

vataju nadležnost, dok je za mnoge vođenje postupka problematično te bazne stan-ice dobijaju status privremenih objekata. Sve ovo pogoršava situaciju stvarajući inves-titorima dodatne probleme usporavanjem cjelokupne procedure.

.

46

Ekološka saglasnost

Ova saglasnost neophodna je za proceduru dobijanja građevinske dozvole. U teoriji potrebno je 173 dana za dobijanje dozvole, međutim u praksi, prema iskustvu naših članova, ovaj period je duži za najmanje 4528 dana. Sama procedura sastoji se od tri faze.

Prema Zakonu o procjeni uticaja na životnu sredinu, bazne stanice pripadaju Listi II, koja uključuje prvu fazu – odlučivanje o potrebi procjene uticaja na životnu sredinu. Ova faza zahtijeva namjanje 27 dana da bi se kompletirala. Potpuno je jasno da je ovaj ko-rak suvišan, jer je procjenu uticaja na životnu sredinu uvijek potrebno uraditi.

Ilustracije:

Primjeri iz prakse ukazuju na zaključak da je ovo pitanje i dalje prepreka, ponekad i suviše velika za prevazilaženje. Jedan od najvećih projekata u Crnoj Gori, Porto Mon-tenegro29 – nakon četiri godine još ne posjeduje građevinsku dozvolu. Royal Monte-negro Grand Resort30 takođe nema građevinsku dozvolu, dok je Kempinski nije dobio.

KAP i dalje ima problema sa dobijanjem građevinskih dozvola za investicije koje je trebalo da budu realizovane u skladu sa ugovorom, na taj način dovodeći do situacije u kojoj se mora odlučivati između kršenja zakona ili kršenja ugov-ora. Izgradnja dijela kapaciteta inicirana je krajem 2006. i početkom 2007. u koje je uloženo preko 26 miliona eura, dok su procedure za dobijanje građevinskih dozvola, koje su pokrenute u isto vri-jeme, tek u početnim fazama dobijanja saglasnos-ti od relevantnih institucija.

Sve procedure su pokrenute u skladu sa starim Zakonom o izgradnji objekata (Službeni list Crne Gore br. 55/00). Nakon dvije godine implementacije novog Zakona, KAP nemože od resornog Ministarstva da dobije informacije o tome da li je moguće uskla-diti procedure koje su već kompletirane sa onima koje propisuje novi Zakon.

Još drastičniji primjer je procedura za dobijanje dozvole za izgradnju sistema za prečišćavanje gasova, koja je u toku od 2001. godine. Osnovni projekat je i dalje u proceduri tehničke inspekcije kod Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, a ona predstavlja ključnu tačku za nastavak aktivnosti za dobijanje svih građevinskih dozvola. Za prijekat izgradnje Vertikalne peći, KAP je dobio privremenu dozvolu za pe-riod od jedne godine – tokom koje nije bilo moguće kompletirati svih 17 zahtijevanih procedura.

Sa druge strane stoje veliki projekti razvoja nekretnina kojima je dozvoljen početak izgradnje bez prethodnog kompletiranja procedure dobijanja dozvole. Kada se doz-vola konačno izda, investitor krši uslove dozvole, što je znak slabih kontrolnih meha-nizama i manjka resursa.

28 Kalkulacija SSICG.29 http://www.portomontenegro.com/30 http://www.royal-montenegro.com/

Slika 27: Sistem za prečišćavanje gasova,KAP

47

“… drastičan primjer je procedura za dobijanje dozvole za izgradn-ju sistema za prečišćavanje gasova u KAP-u, koja je u toku od 2001. godine.”

Preporuke

- Postojeće i planirane telekomunikacijske objekte treba unijeti u plansku doku-mentaciju, dok je pitanje jurisdikcije potrebno definitivno riješiti. Imajući u vidu specifičnosti telekomunikacija u smislu njihovog brzog razvoja, neophodno je pojednostaviti proceduru za dobijanje građevinskih dozvola za telekomunika-cione objekte, prije svega za zamjenu opreme i proširenje kapaciteta.

- Prva faza procedure za dobijanje ekološke saglasnosti treba da bude eliminisa-na jer je jasno da je procjenu uvijek potrebno raditi. Na ovaj način bi se ukupno trajanje procedure smanjilo za najmanje 27 dana.

- Omogućiti registraciju građevinskog zemljišta u roku od maksimalnih 15 dana umjesto postojećih 60 dana.

- Dok planovi nove generacije ne budu izrađeni, postojeća urbanističko planska dokumentacija bi trebala biti definisana potpunim, a ne uopštenim, projektnim uslovima za vodovod, kanalizaciju električne instalacije, itd.

- Opštinsku podzakonsku regulativu bi trebalo uskladiti sa Zakonom, kako bi se izbjegle situacije u kojima investitor koji posluje u više crnogorskih opština inve-stira pod različitim uslovima.

- Neophodno je ubrzati pokrenute procedure za restituciju promjenama norma-tivne, organizacione i kadrovske prirode.

48

Regulatorni okvir u bankarstvu

Pregled, izazovi i preporuke

Kao što je u tekstu ranije pomenuto, brzi ekonomski rast nakon nezavisnosti u velikoj mjeri je stimulisan eksternim prilivom kapitala. Pored primitaka iz turizma i inostranih akvizicija, više od jedne trećine ovog priliva dolazilo je od prodaje nekretnina stranim državljanima (20 odsto BDP-a u 2007. godini) i eksternom zaduživanju nacionalnog bankarskog sektora (14 odsto BDP-a u 2007. godini).31

Sličan trend je nastavljen tokom prvih tri kvartala 2008. godine. Kreditne aktivnosti ko-mercijalnih banaka su porasle za 24.6% u 2008. godini u odnosu na prethodnu godinu, u poređenju sa rastom od 165% od godinu ranije (vidjeti donju tabelu). Usporavanje je u početku bilo posljedica mjera koje je preduzela Centralna banka Crne Gore. Kreditni portfolio dostigao je 83 procenata BDP-a u 2008. godini, sa 80 odsto godinu dana ranije, dok su se depoziti smanjili za 6.7 procenata u poređenju sa prethodnom godinom. Tokom prve polovine 2009. godine kontrakcija depozita dostigla je 11.7 odsto, dok je rast kredita smanjen za 5.9 procenata od početka godine. U izvještaju Evropske Komisije o napretku Crne Gore iz 200932“…likvidnost bankarskog sistema bila je opterećena problemima u drugoj po veličini banci kao i efektima globalne finan-sijske krize ”.

Ekspanzija kredita, %33

2007

2006

2008

2007

Finansijske institucije 174,7

189,5

155,2

-21,9

134,3

165,1

35,2

19,3

30,7

-9,8

35,7

24,6

Pravna lica

Fizička lica

Opšta vlada (Vlada, opštine, fondovi)

Drugo

Ukupno

Crnogorski bankarski sektor prevazišao je ove izazove u velikoj mjeri, pokazujući vital-nost. Koordinisane aktivnosti koje su preduzele vlade, uključujući i crnogorsku, te ma-

31 Publikacija Svjetske banke: “MONTENEGRO Beyond the Peak: Growth Policies and Fiscal Constraints Public Expendi-ture and Institutional Review”, Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and Central Asia Region.32 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2009/mn_rapport_2009_en.pdf 33 Centralna banka Crne Gore

49

jke banke takođe su se pokazale suštinski značajnim za održavanje stabilnosti. Mjere za neutralisanje efekata krize koje je uvela Vlada kada je u pitanju garantovanje de-pozita, zasigurno je doprinijela stabilizaciji.

Izazovi, uprkos tome, i dalje postoje. Naši članovi su istakli neke od njih.

Izazovi i preporuke

Regulatorni okvir za bankarstvo nije u skladu sa međunarodnim standardima u toj oblas-ti. Međunarodni računovodstveni standard (IAS) 39 se ne primjenjuje u Crnoj Gori, što uzrokuje dvostruki problem: sa jedne strane, pošto je većina banka u Crnoj Gori u stranom vlasništvu, njihove majke banke posluju po drugačijem standardu, što negativno utiče na poslovne politike. Sa druge strane, Stan-dard 39 bi uveo realističnije nivoe rezervi i na taj način doprinio rješavanju sve izraženijeg problema likvidnosti u crnogorskoj ekonomiji. Ovaj standard se već primjenjuje u BJR Make-doniji, Srbiji, Hrvatskoj i drugim zemljama.

Zakonske procedure za aktivaciju kolaterala su veoma spore. Posljedica je usporavanje novih kreditnih aktivnosti. Prema članovima SSICG, prosječni period za aktivaciju hipteke je dvije godine. Više pažnje moralo bi biti posvećeno pojednostavljenju procedure, kako bi se učinila kako efikasnijom, tako i efektnijom. Kada je pitanju dužina, smatramo da je potrebno ustanoviti rokove za završetak zakonske procedure kako bi se poboljšala zaštita kreditora, i na taj način smanjili rizik a samim tim i cijenu finansiranja.

Postojeće pravne praznine dovele su do zloupotreba od strane hiptekarnih dužnika i njihovih predstavnika kako bi odložili otplatu svojih obaveza. Hipotekarni povjerilac je, sa druge strane u situaciji u kojoj ima pravo samo na van-sudsku prodaju nekretnine u vlasništvu hipotekarnog dužnika, što znači da hipotek-arni povjerilac koji nema pravo svojine, nije u mogućnosti da pokaže ili preda imovinu pod hipotekom potencijalnim ku-pcima, sem uko-liko dužnik to ne dozvoli.

Crnogorska bankarska regulativa je konzer-vativna u poređenju sa Međunarodnim stan-dardima finansijskog izvještavanja (IFRS) – naši

Poboljšanje regulative iz oblasti hipoteka

Uzimajući u obzir trenutnu praksu u vezi sa registracijom, aktivaci-jom i realizacijom hipoteka, sma-tramo da bi regulativa trebalo da uključi sledeća poboljšanja: – Ugovor o hipoteci treba da pos-jeduje snagu izvršne isprave, kako ne se ni bi morao voditi parnični postupak i samim tim bi ubrzali postupak realizacije; – Odredbe Zakona koji reguliše ugovor o hipoteci kao izvršnoj ispravi, bi trebalo da sadrže prava i obaveze hipotekarnog dužnika i povjerioca; – Kako bi skratili proceduru od početka namirenja do sprovođenja vansudske prodaje, potrebno je ukinuti obavezu upisa obavještenja o početku namiren-ja kod Uprave za nekretnine, čime bi se rok za prodaju nepokretnosti skratio za trajanje cijelog up-ravnog postupka; – Rokove za postupanje ili donošenje odluke organa uprave po zahtjevima banke, kad je u pitanju hipoteka, potrebno je sk-ratiti, npr. rok za hitno postupanje od 30 dana na 15; – Izjednačiti stavove nadležnih katastara vezano za promjene u katastarskom operatu; – Drugostepeno rješenje nadležnog organa učiniti konačnim i izvršnim, bez mogućnosti tužbi ili pravnog lijeka; – Omogućiti učešće nadležnog organa unutrašnjih poslova u pružanju neophodne pomoći za sprovođenje postupka nami-renja, na osnovu rješenja o upisu obavještenja o prodaji ili ugovora o prodaji hipotekovane nepokre-tnosti; – Definisati cijenu po kojoj se može vansudski prodavati hipo-tekovana nepokretnost preciznije; – Definisati pravo hipotekarnog povjerioca na sticanje prava svo-jine na hipotekovanoj neopkret-nosti detaljnije i preciznije.

50

članovi smatraju preporučljivim implementaciju IFRS-a umjesto lokalnih računovodstvenih pravila.

Ljudski resursi su ograničeni. Neophodno je raditi zajedno sa obrazovnim institucijama kako bi se obezbijedile stipendije za studente i obezbijedila podrška natprosječnim studentima koji su blizu završetka studija kako bi lakše našli zaposlenje.

wTrenutni problemi sa likvidnošću u crnogorskoj ekonomiji stvaraju probleme za tekući proces prestrukturiranja. U situaciji u kojoj ekonomija nema potrebnu podršku banaka, to može predstavljati ozbiljnu prijetnju stabilnosti u Crnoj Gori tokom 2010. godine. Zato je veoma važno prepoznati, u partnerskom dijalogu, zajednički interes koji realni sek-tor, finansijski sektor i Vlada imaju u uspješnom prevazilaženju ovog potencijalno veo-ma opasnog problema za cijelu zemlju, dodatno pogoršanog uticajem ekonomske krize. U ovom smislu, pozdravljamo nedavne aktivnosti preduzete od strane Vlade, is-tovremeno izražavajući spremnost SSICG za davanjem doprinosa daljem poboljšanju postojeće situacije.

Zaključak

Kako bi poboljšali stabilnost i predvidljivost u bankarstvu, kategorije koje imaju poseban značaj za ovaj sektor, SSICG preporučuje davanje prednosti Međunarodnim standard-ima u odnosu na druga rješenja. Kako bi osnažili napredak postignut na polju dostizan-ja odgovarajućih standarda, jednaka pravila moraju biti na jednak način primjenjivana na sve. Održavanje finansiranja dostupnim po prihvatljivim cjenovnim uslovima je skoro jednako važno za ekonomiju koliko i sama stabilnost bankarskog sektora –uspostavljanje odgovarajućeg balansa između ova dva faktora trebalo bi da bude ključna smjernica za kreatore politike u ovoj oblasti.

Tokom početnih faza finansijske krize, bili smo svjedoci događaja koji su doveli u pita-nje sam osnov funkcionisanja cijelog bankarskog sistema – pojedini nalozi za plaćanje nisu bili izvršavani u sistemu u skladu sa instrukcijama klijenata. Ovakvi događaji moraju ostati izo-lovani incidenti i kao takvi biti sankcionisani na odgovarajući način.

51

Registracija preduzeća

Iako je prema OECD-ovom izvještaju „En-terprise Performance Policy Assessment“, Crna Gora označena kao prva u regionu kada je u pitanju trajanje procesa regis-tracije preduzeća, samom procesu i dalje su potrebna poboljšanja. Ovo pitanje pre-poznato je u vladinoj Strategiji podsticanja stranih direktnih investicija iz 2006. godine34: “...administativne barijere na nivou lokalne administracije (različite upotrebne dozvole, lokalne takse), gdje je potrebno preispitati broj neophodnih dozvola i saglasnosti za početak obavljanja djelatnosti, kao i broj i visinu različitih lokalnih taksi.”

Kako bi sagledali cijelu sliku u evaluaciji trajanja procesa, ne treba uzimati u obzir isključivo period od četiri dana koliko je potrebno za registraciju preduzeća u Cen-tralnom registru Privrednog suda, već i os-tatak potrebne procedure.

Na primjer, dobijanje različitih opštinskih dozvola u vezi sa registracijom poslovnih

Vladina Strategija pod-sticanja stranih direktnih investicija iz 2006. godine: “...administativne barijere na nivou lokalne adminis-tracije (različite upotrebne dozvole, lokalne takse), gdje je potrebno pre-ispitati broj neophodnih dozvola i saglasnosti za početak obavljanja djelatnosti, kao i broj i vi-sinu različitih lokalnih taksi. “

prostorija i dalje zahtijeva puno vremena i komplikovano je.

Zakon o privrednim društvima (Službeni list Republike Crne Gore br. 06/02, Službeni list Crne Gore br.17/07, 80/08), kao primarni pravni instrument regulisanja pitanja regis-tracije biznisa nudi neka prilično dobra rješenja, ali istovremeno i nedostatke:

I. Registracija nije dovoljno jasno definisana;

II. Dokumentacija neophodna za registraciju nije jasno navedena;

III. Registracija poslovnica.

I Registracija preduzeća u Crnoj Gori

Registracija biznisa satoji se od nekoliko koraka:

1. Ovjera osnivačkih dokumenata preduzeća u sudu;

2. Registracija u Centralnom registru Privrednog suda;

3. Izrada pečata preduzeća;

4. Registracija u Zavodu za statistiku;

5. Otvaranje bankovnog računa;

6. Registracija kod Poreske uprave;

7. Registracija izvršnog direktora preduzeća kod fonda za zdravstvo i penzijsko osiguranje.

34 http://www.gov.me/files/1154430977.pdf

52

Gore navedene procedure nisu objedinjene u jednom pravnom dokumentu već se nalaze u različitim zakonima i podzakonskim aktima.

II Izmjena statusa preduzeća

Pored registracije preduzeća, Zakon o privrednim društvima ne definiše spisak dokumenata neophodnih za registrovanje statusnih promjena preduzeća. Stoga, ukoliko dođe do prom-jene u članstvu borda direktora ili do promjene osnivača, nije jasno kakva dokumentacija je potrebna koja bi reflektovala takve promjene.

III Poslovnice

Zakon o privrednim društvima prepoznaje sledeće oblike poslovnih aktivnosti:

1. Preduzetnik,

2. Komanditno društvo,

3. Ortačko društvo,

4. Društvo sa ograničenom odgovornošću,

5. Akcionarsko društvo,

6. Dio stranog preduzeća.

Kao što se može primjetiti, poslovnica nije prepoznata kao oblik poslovanja. Međutim, neko-liko drugih zakona koji regulišu pojedine djelatnosti kao što je farmakologija prepoznaju po-slovnice.

Predlog rješenja

Iz svega navdenog može se primijetiti da glavni problem sa registracijom preduzeća u Crnoj Gori nije trajanje same procedure ili troškovi koje ona iziskuje, već nedovoljno reguslisana pojedina pitanja, odnosno dokumentacija neophodna za svaki od koraka u registraciji.

Susjedne zemlje, npr. Srbija i Bosna i Hercegovina, imaju posebne zakone o registraciji preduzeća. Crna Gora bi mogla da razmisli o donošenju takvog zakona, koji bi unio jednostavnost i sigurnost u proces registracije.

Zakon o registraciji preduzeća bi trebalo da sadrži sledeće:

1. Predmet registracije, npr. osnivanje ili gašenje preduzeća, osnivanje ili gašenje dijela stranog preduzeća, statusne promjene, itd.

2. Jasan opis ukupnog procesa registracije, uključujući i registraciju u Centralnom registru Privrednog suda, registraciju kod Poreske uprave, Zavoda za statistiku, otvaranja računa u banci, itd.

3. Dokumenta koja je potrebno priložiti svakom od relevantnih organa nadležnim za registraciju različitih vrsta preduzeća ili promjena statusa, definišući koja je dokumenta potrebno ovjeriti u sudu, i nabrajajući eventualne razlike u slučaju stranih državljana ili pravnih lica koji podnose odgovarajuće prijave.

53

4. Troškove i trajanje svake od procedura u svim nadležnim organima, za slučajeve registracije preduzeća kao i za promjene statusa.

5. Donijeti relevantan zakon/podzakonski akt u kojem bi bila navedena sva doku-menta potrebna za odgovarajuće izmjene u poslovnoj strukturi ili aktivnostima (prmjena članova Odbora Direktora, promjena vlasništva, itd.).

Web sajtovi kao što su www.hitro.hr, i www.apr.gov.rs mogli bi poslužiti kao primjeri kako postići veću transparentnost cijelog procesa i omogućiti efikasniji proces registracije preduzeća.

54

Porezi i finansiranje opština

Na nacionalnom niovu crnogorski poreski sistem postao je veoma konkurentan. Uz 9 odsto poreza na dobit preduzeća, kompanije koje posluju u Crnoj Gori u mogućnosti su da maksimiziraju svoj operativni profit.35

POREZ

PDV

Porez na dobit preduzeća

Porez na prihod

Prosječna carinska stopa

Nema dvostrukog oporezivanja

STOPA POREZA

Standardna stopa – 17% Niža stopa – 7% (turizam)

Jedinstvena stopa – 9 %

Jedinstvena stopa – 12%

Približno 6%

Međutim, izgleda da je gore navedeno samo jedna strana priče. Niski porezi na na-cionalnom niovu, donijeti kao pokušaj da se Crna Gora učini privlačnijom za biznis, izgleda da imaju svojih negativnih strana – reflektovanih na lokalnom nivou. Lokalna administracija, kao i ona na nacionalnom niovu, veoma je skupa u poređenju sa uku-pnim crnogorskim autputom, što se vidi iz prilično visokog učešća javne potrošnje u BDP. Posljedično, opštine ponekad posegnu za ishitrenim rješenjima, pokušavajući da privremeno pojačaju prihode.

Pregled plaćanja opštini Budva i javnim preduzećima od strane Montenegro Stars Grupe

01-12 / 2008 01-10/ 2009

Obaveze za prirez 145,488 44,148

Porez na potrošnju alkoholnih i bezalkoholnih pića 54,045 42,027

Festivalska taksa 31,372 24,749

Porez na imovinu 217,058 308,535

Obaveze za boravišnu taksu TOB 80% 100,392 79,198

Turistička naknada TOB 70% 4,914 4,914

35 Za sve detalje o crnogorskom poreskom sistemu molimo pogledajete sledeći dokument http://www.mipa.co.me/userfiles/old/pdf/lowtaxguide.pdf

55

JP MEDITERAN reklame (porez na firmu i reklame) 2,850 8,559

10% od poreza na dohodak fizičkih lica 64,908 38,115

Ukupno izraženo u procentima od prihoda 3% 3.6%

Troškovi odvoz smeća (bez PDV-a) - KSJP BUDVA 174,732 94,285

Troškovi vode (bez PDV-a) - JP VODOVOD BUDVA 403,761 223,374

Ukupno izraženo u procen-tima od prihoda, uključujući i troškove otpada i vode

5.50% 5.70%

Analiza ove dvije tabele pokazuje negative aspekte i trendove u oporezivanju. I prin-cip predvidljivosti, kao i princip transparentnosti prekršeni su u ovom slučaju.

Nivo taksi i poreza može značajno da varira, kao što pokazuju i dolje navedeni prim-jeri. Prirezi koje imaju opštine Podgorica i Nikšić, a koji mogu da variraju, donose do-datne probleme za planiranje operativnih tokova novca, naročito onim industrijama koje su kapitalno intenzivne.

Međutim, primjer „naknade za korišćenje puteva“ koji je uveden telekomunikacionim kompanijama u Crnoj Gori istovremeno je veoma negativan i veoma pozitivan primjer.

sLučaj naknade za korIšćenje puteva

Kada je usvojen novi Zakon o prostornom plani-ranju i izgradnji objekata, Zakon o građevinskom zemljištu je ukinut kao i relevantne odredbe Za-kona o finansiranju lokalne samouprave. Kako su opštine uvidjele da će izgubiti značajne izvore finansiranja, pokušale su da nadoknade ono što su vidjeli kao gubitak time što će povećati takse za korišćenje putnog zemljišta pored opštinskih i nekategorisanih puteva. Tako su krajem 2008. i početkom 2009. godine opštine usvojile nove ili izmijenile postojeće Odluke o taksama za korišćenje puteva za telekomunikacionu in-frastrukturu koje imaju uticaja na posotjeću i novu telekomunikacionu infrastrukturu. U nekim slučajevima ove takse su povećane za preko stotinu puta, uprskos činjenici da su već bile

“Reakcija Vlade poka-zala je da Crna Gora razumije potrebe biz-nisa, demonstrirajući brzinu i fleksibilnost u obezbjeđivanju onoga što je najvažnije – trans-parentna i predvidljiva pravila. Sa druge strane, neke od opština pokaza-le su upravo suprotno ”.

nerealistično visoke. Na primjer, opština Kolašin zahtijevala je taksu od ukupnih 550 hiljada eura od Crnogorskog Telekoma što je značajno veći iznos od ukupnog očekivanog godišnjeg pri-hoda u toj opštini (u 2008. godini ukupni prihodi bili su 360 hiljada eura). Jednostavno je doći do zaključka da takvi iznosi taksi dovode u pitanje samu racionalnost poslovanja. Radi poređenja, ista taksa na nacionalnom nivou određena je na blizu 390 hiljada eura za 2009. godinu. Da bi sve bilo još gore, odluka je sprovedena odmah, te je dio takse (370 hiljada) prinudno naplaćen sa računa Crnogorskog Telekoma.

56

Pored svega toga, opštine su imale odriješene ruke u određivanju iznosa taksi, bez limita ili jasnih standarda. Nije neophodno posebno isticati posljedice toga po planiranje, kako kratkoročno tako i dugoročno.

Nakon što je Agencija za elektronske komunikacije preporučila Vladi da ograniči iznos taksi na razuman nivo, Vlada je predložila izmjene i dopune Zakona o putevima koje su uključile pre-poruke Agencije. Izmijenjeni Zakon usvojen je u Parlamentu jula prošle godine.

Ovaj primjer pokazao je dvije strane istog novčića. Reakcija Vlade pokazala je da Crna Gora razumije potrebe biznisa, demonstrirajući brzinu i fleksibilnost u obezbjeđivanju onoga što je najvažnije – transparentna i predvidljiva pravila. Sa druge strane, neke od opština pokazale su upravo suprotno.

57

Izvršni postupak Izvršenje je jedna od najvažnijih funkcija zakona i kao takva predstavlja izraz njegove efikasnosti, jer omogućava postojanje vladavine prava u najširem smislu. Ovaj postu-pak u Crnoj Gori regulisan je Zakonom o izvršnom postupku (Službeni list RCG br. 23/04).

Praktični problemi u implementaciji

Uručenje. Lociranje dužnika i njihove imov-ine, neadekvatan pristup informacijama o dužnicima i njihovoj imovini, prevarni prenos sredstava.

Problemi vezani za uručenje izazivaju kašnjenja i nepotrebno dugačke procese, dok istovremeno sudovi dobijaju dodatne poslove pronalaženja tačne adrese, kao i dodatne torškove jer je za uručenje potrebno nekoliko pokušaja.

Imovina izuzeta od zapljene. Značajan broj sudskih naloga se ne izvršava jer je imovina dužnika izuzeta od zapljene u skladu sa Zako-nom.

Lociranje bankovnih računa. U praksi postoje brojni problemi kada pravna lica pokušaju da sprovedu naplatu potraživanja jer Centralna banka ne daje podatke o izvršnim dužnicima.

Sudija Vrhovong suda Srbije, Slobodan Spasić, Predsjednik srpske radne grupe za izradu nacrta Za-kona o izvršnom postupku, kaže da je u Srbiji u pros-jeku potrebno oko 500 dana za izvršenje sudske presude, uz procenat uspješnosti naplate dugo-vanja od samo 5 odsto. Radna grupa je došla do podatka, na osnovu iskust-va iz drugih zemalja, da je uvođenjem profesionalnih privatnih izvršitelja pro-cenat naplate porastao na 40 odsto.

Sugestije

Uopšteno govoreći, SSICG preporučuje rješenje koje je već implementirano u regionu – procedura izvršenja može biti ustupljena privatnim izvršiteljima. Ovim bi se sudovi ras-teretili poslova kojima se nepotrebno bave, što bi poboljšalo njihovu efikasnost. Pored toga, sama procedura bi bila olakšana, i što je vjerovatno i najvažnije, podsticaji za nezakonito ponašanje bi bili uklonjeni i vladavina prava učvršćena. Kako je ova pro-cedura potuna novost, zakonodavac bi mogao da izabere opciju paralelnog sistema – privatnih i sudskih izvršitelja, kako bi postepeno uvodio novi sistem.

Kako bi se riješilo pitanje lociranja bankovnih računa, preporučujemo izmjenu Zakona u smislu uvođenja obaveze podnošenja matičnog broja umjesto broja bankovnog računa.

58

Biznis i obrazovanje – promjena mentaliteta Ekonomski rast, i još više ekonomski razvoj, mogu biti održivi samo uz investiranje u obrazovanje. Naši članovi su prepoznali ovu potrebu, ali bez šireg partnerstva koje bi uključivalo vladu i javne institucije, napredak ne može biti sistematičan. A upra-vo je takav napredak potreban da bi promjenili mentalitet na koji su uticale godine socijalističko-komunističke ideologije. Takva praksa je apsolutno neophodna ukoliko Crna Gora želi da uspostavi korak sa promjenama koje globalizacija i evropske inte-gracije neizbježno donose.

Često pominjani nedostatak administrativnih kapaciteta ne odnosi se samo na kapa-citet za nošenje sa izazovima koje integracioni procesi predstavljaju, već i na kapa-citet za uspostavljanje ambijenta u kojem je državana administracija, koja bi trebalo da služi svojim građanima, upravo to, a ne prepreka. Stoga je bitno da se nastavi sa poboljšanjima u radu državnih institucija u svim djelovima administracije. Jer ponekad pretjerano komplikovane procedure mogu da budu teret sam posebi, ali kada za-posleni u državnoj administraciji nisu obučeni da prate ove procedure, ili kada se one tumače na različit način od strane različitih administracija ili čak i samih zaposlenih, problem postaje višestruk.

Proces reformi znači uvođenje promjena. Iako postoji uopšteno slaganje da je Crna Gora na pravom putu u tom smislu, ono što se dešava nakon izmjene pravila može i dalje predstavljati ozbiljan izazov. Kako bi se zemlja razvila, ne samo u ekonomskom pogledu, očekuje se puna implementacija pravila koja moraju biti ista za sve. Bilo šta manje od toga podriva sliku koju poslovni ljudi imaju u kontaktu sa državnim org-anima, te pored toga utiče i na nivo i, što je još važnije, kvalitet SDI – a da pri tom ne pominjemo štetu koja može biti načinjena vladavini prava.

U pokušaju da se ovaj mentalitet razumije, i nađe način za njegovo prevazilaženje, neophodno je prije svega razumjeti da je Crna Gora post-komnunističko društvo. Ono što i danas utiče na nju je nasleđe takozvanog “radničkog samoupravljanja”, zasnovano na centralnom planiranju i državnom vlasništvu nad industrijom. Imajući u vidu činjenicu da je, na primjer, prosječna starosna dob u realnom sektoru u Crnoj Gori preko 50 godina, nije teško razumjeti kako je takav mentalitet toliko trajan, i kako je i dalje živ u 21. vijeku. Njegova rigidnost i percepcija koju stvara je možda i najčvršća biznis barijera od svih.

U svakom slučaju, bez promjene takvog stava koja bi reflektovala savremeniji način razmišljanja, napredak i ekonomski razvoj – a ne samo rast – biće ugroženi.

Mi vjerujemo da je neophodan izazov stvoriti razumijevanje i prihvatanje činjenice da državne službenike na kraju plaća biznis putem poreza koji se od njega naplaćuje. Što manje novca stvaraju preduzeća, sasvim je jasno da će toliko manje novca biti na raspolaganju i državi. Servisno orijentisana administracija isključivo može biti izgrađena oko ovog veoma jednostavnog principa – da je biznis partner a ne neprijatelj. Važno je shvatiti da dodatni troškovi koje stvaraju neefikasna administracija, skupe procedure, izgubljeno vrijeme i drugi elementi pomenti u ovom izvještaju, nanose štetu ne samo investitorima već i cijeloj Crnoj Gori – jer oni na kraju ulaze u konačnu cijenu, podižući nivo cijena i ugrožavajući konkurentnost. U vremenima ekonomskih problema to predstavlja luksuz koji Crna Gora sebi jednostavno ne može da priušti.

59

Članovi SSICG

Coca Cola Hellenic Bottling Company Crna Gora d.o.o.

Josipa Broza Tita 2781000 Podgorica

020 433 600

Crnogorski Telekom A.D.Moskovska 29

81000 Podgorica020 433 739

www.telekom.me

Podgoricka banka Societe Generale Group AD

Novaka Miloseva 8a81000 Podgorica

www.pgbanka.com

European Bank for Reconstruction and Development

T.C. Palada, Serdara Jola Piletica bb81000 Podgorica

020 237 173www.ebrd.com

Montenegro Stars Hotel Group d.o.o 85315 Bečići033 773 777

www.montenegrostars.com

Crnogorska komercijalna Banka a.d.

Moskovska bb81000 Podgorica

020 404 256www.ckb.me

CRNOGORSKA KOMERCIJALNA BANKA

NLB Montenegro bankaStanka Dragojevica 46

81000 Podgorica020 402 000; 020 402 001

www.montenegrobanka.com

Daido Metal A.D.Industrijska zona b.b.

85330 Kotor032 331 513

www.daidokotor.com

Heineken Import Montenegro d.o.o.Karadjordjeva 18 81000 Podgorica

020 644 957

Adriatic Marinas d.o.oSeljanovo bb85320 Tivat032 660 719

www.portomontenegro.com

PORTOÊMONTENEGROÊ

Kombinat aluminijuma PodgoricaDajbabe bb

81000 Podgorica020 644 234

www.kap.me

Lukoil MontenegroJosipa Broza Tita 67

81000 Podgorica020 658 735

www.lukoil.co.me

PricewaterhouseCoopers d.o.oPC Krusevac, Rimski trg 50

81000 Podgorica 020 234 324www.pwc.rs

Hunguest Hotels Montenegro d.o.oSveta Bubala bb

85340 Herceg Novi031 350 650

AD ZetatransCemovsko Polje b.b.

81000 Podgorica020 441 902

www.zetatrans.co.me

60

Zahvalnost

SSICG bi želio da se zahvali svim članovima koji su dali doprinos izradi prve Bijele knjige.

Bibliografija

Po abecednom redu:

Doing Business, 2009 i 2010, zajednička publikacija Svjetske banke i Međunarodne finansijske korporacije;

EBRD Transition Report 2009 (http://www.ebrd.com/pubs/econo/tr09.htm);

Enterprisesurveys.org (http://www.enterprisesurveys.org/ExploreEconomies/?economyid=210&year=2009)

i2010 – Evropska informaciona strategija za rast i zapošljavanje (http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2005:0229:FIN:EN:PDF);

Indeks ekonomskih sloboda, 2010, Heritage fondacija, (http://www.heritage.org/index/pdf/2010/countries/Montenegro.pdf);

Izvještaj „Global Competitiveness, 2009-2010“, Svjetski ekonomski forum;

Izvještaj o napretku Crne Gore, 2009, Evropska Komisija (http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2009/mn_rapport_2009_en.pdf );

MONTENEGRO Beyond the Peak: Growth Policies and Fiscal Constraints Public Expenditure and Institutional Review, Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and Central Asia Region, Svjetska Banka;

Travel & Tourism Competitiveness Report 2009, Svjetski ekonomski forum, (http://www.weforum.org/documents/TTCR09/index.html);

Travel & Tourism: Economic Impact; Svjetski savjet za putovanja i turizam, (http://www.wttc.org/bin/pdf/original_pdf_file/mon_economic_impac_low_res.pdf).

Vladina Strategija za podsticanje stranih direktnih investicija, 2006 (http://www.gov.me/files/1154430977.pdf);

Vodič kroz poreski sistem Crne Gore (http://www.mipa.co.me/userfiles/old/pdf/lowtaxguide.pdf);

Zakon o stranim investicijama (http://www.gov.me/biblioteka/1070622771.doc);

61

Linkovi

Vlada Crne Gore www.gov.me

Ministarstvo ekonomije www.gov.me/minekon

Ministarstvo finansija www.gov.me/minfin

Monstat: www.monstat.org

Crnogorska Agencija za promociju stranih investicija (MIPA) www.mipa.co.me

Centralna banka Crne Gore www.cb-cg.org

Komisija za hartije od vrijednosti http://www.scmn.me/

Institut za strateške studije i prognoze (ISSP) www.isspm.org

Montenegro biznis alijansa (MBA) www.visit-mba.org

© 2010 Savjet stranih investitora u Crnoj Gori, Podgorica, Crna Gora. Sva prava zadržana.

62