232 233

narodową. Obraz Pisarz Tory to w kolekcji wrocławskiego muzeum jeden z nielicz-nych przykładów prac o tematyce żydow-skiej. Tora to hebrajska nazwa biblijnego Pięcioksięgu. Pisarz, czyli sofer, zajmował się wykonywaniem rękopiśmiennych zwojów Tory – rodału. Cieszył się dużym

uznaniem w gminie żydowskiej, ale jego funkcja, choć zaszczytna, była źle opła-cana. Uważano bowiem, że powodzenie materialne może przyczynić się do obni-żenia jakości pracy pisarza, a zwłaszcza jej dokładności. Przed przystąpieniem do pi-sania sofer zobowiązany był do poddania się rytualnej kąpieli, odbycia medytacji i założenia stroju do modlitwy. Bohater obrazu Gotlieba – ubrany w atłasowy chałat i kapelusz z szerokim futrzanym rondem – przy świetle świecy odtwarza tekst starotestamentowego prawa reli-gijnego. Prezentowana scena rodzajowa utrzymana jest w charakterystycznym dla artysty nastroju smutku i romantycznej, melancholijnej zadumy.

Marceli Guyski (ur. w Krzywoszyńcach na Ukrainie, zm. w Krakowie)Śpiewaczka, ok. Marmur biały kararyjski, × × Zakupiona w Nr inw. XII-

Marceli Guyski należał do wybitnych rzeźbiarzy polskich . poł. XIX wieku. Studiował we Florencji i Bolonii, od przebywał w Rzymie. Był częstym gościem w posiadłości Branickich w Montresor we Francji, gdzie zachowały się jego szczegól-nie wartościowe popiersia rzeźbiarskie. Portret śpiewaczki wykonany w ulubionym przez akademickich rzeźbiarzy marmurze kararyjskim to realistyczny wizerunek nieznanej artystki operowej. Gładka, wy-polerowana powierzchnia marmuru oraz pewna idealizacja przedstawienia świadczą o neoklasycznym rodowodzie dzieła. Frag-ment zapisu nutowego – zarys zminiatu-ryzowanej liry w dolnej partii popiersia

– dookreśla portretowaną osobę. Marceli Guyski brał dwukrotnie udział w Salonie Paryskim oraz w wielu innych wystawach w Monachium, Warszawie i Krakowie. Oprócz portretów tworzył rzeźby o cha-rakterze religijnym, a także dekoracje architektoniczne, pomniki i nagrobki. MARCELI GUYSKI, Śpiewaczka, ok.

MAURYCY GOTTLIEB, Pisarz Tory, ok.

Sala VIII

W tej sali oraz w części korytarza i anek-sie kontynuowana jest prezentacja dzieł należących do nurtu realistycznego. Woj-ciech Gerson uprawiał malarstwo histo-ryczne i pejzażowe. Prace Józefa Brandta, a także Wojciecha Kossaka poświęcone są scenom batalistycznym. Tematyka rodza-jowa obecna jest w dziełach Józefa Cheł-mońskiego i Alfreda Wierusza-Kowal-skiego. Natomiast motywy z życia polskiej wsi jeszcze raz ukazane zostały na dwóch skromnych rozmiarów obrazach rodzajo-wych – W polu Apoloniusza Kędzierskie-go () oraz We mgle () Alfreda Wierusza-Kowalskiego.

Wojciech Gerson(ur. w Warszawie, zm. tamże)Łokietek na wygnaniu wśród ludu, -Olej, płótno; , × ,; sygnatura: Wojc. Gerson / - Przekazany z Muzeum Sztuki Zachodniej w KijowieNr inw. VIII-

Wojciech Gerson po ukończeniu war-szawskiej Szkoły Sztuk Pięknych i peters-burskiej Akademii, rywalizując z Janem Matejką, znaczną część swojej twórczości poświęcił narodowym losom. Malarstwo historyczne cenił najbardziej, ponieważ wierzył w posłannictwo dziejowe artysty i sztuki. Po klęsce powstania styczniowe-go () oraz pod wpływem kontaktów z polską emigracją (podczas swoich wielokrotnych pobytów w Paryżu) stwo-rzył własny program sztuki narodowej. Zgodnie z nim namalował obraz Łokie-tek na wygnaniu wśród ludu. Władysław Łokietek (-), książę krakowski walczący o tron polski z Wacławem II Czeskim, w latach - przebywał na wygnaniu, ukrywając się w grotach Ojcowa. Temat wygnania Łokietka ma-

larz podejmował w różnych ujęciach aż czterokrotnie. Obraz wrocławski ukazuje znużonego księcia, któremu z nabożną czcią przyglądają się zgromadzeni wo-kół włościanie „poprzebierani” w stroje stylizowane na kostiumy średniowieczne. Kompozycja dzieła tworzonego według akademickich zasad jest statyczna i te-atralna. Wprawdzie perfekcyjna pod względem rysunku i opracowania detalu, lecz zupełnie pozbawiona dramatyzmu z powodu sztywnego upozowania po-staci i nadmiernej teatralizacji ich gestów. Obraz ma charakter dydaktyczny, realizu-je wartości ideowe dziewiętnastowiecznej sztuki polskiej: historyzm, patriotyzm i ludowość.

Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski (II), Olej, płótno; × ; sygnatura: r. / ? / w Warszawie / Woj-ciech GersonPrzekazany z MKiS w Nr inw. VIII-

Kazimierz Odnowiciel (-) po śmierci ojca Mieszka II przebywał na wy-gnaniu na dworze swego wuja Hermana, arcybiskupa Kolonii. Do kraju powrócił ok. r. i po stłumieniu buntu Miecława i odzyskaniu Śląska (), opanowanego wcześniej przez księcia czeskiego Brzety-sława, skonsolidował państwo ze stolicą w Krakowie. Wcześniejszy, poświęcony

WOJCIECH GERSON, Łokietek na wygnaniu wśród ludu, ok. -

234 235

temu tematowi obraz, na którym obok księcia przedstawiona była jego drużyna

– zaginął. W części środkowej wrocław-skiego płótna ukazano siedzącego na koniu władcę, któremu towarzyszy jeden woj, w głębi, po lewej stronie – ledwie zauważalną grupę książęcych rycerzy. Kazimierz Odnowiciel po powrocie do kraju zastał ruinę i zgliszcza. Wymow-nym symbolem upadku jest namalowa-na na pierwszym planie postać zabitego księdza przywalona złamanym krzyżem, obok której widzimy mszał i sprofano-

wany kielich liturgiczny. W górnej części płótna artysta ukazał wrony fruwające na tle pochmurnego nieba, podkreślając w ten sposób ponury, złowieszczy nastrój dzieła. Według Gersonowskiej koncepcji narodowych dziejów Kazimierz Odno-wiciel nie tylko odbudował piastowskie struktury władzy państwowej zachwiane powstaniem ludowym i obcymi najazda-mi, ale jako wróg pogaństwa był obrońcą i orędownikiem chrześcijaństwa. Obraz Gersona jest kolejnym dowodem na to, że kostium historyczny służył do prze-kazywania współczesnych treści – „po-krzepiał serca” i kształtował świadomość narodową Polaków.

Widok okolic Morskiego Oka, ok. Olej, płótno; × ,; sygnatura: WGZakupiony w Nr inw. VIII-

Mimo że Gerson uprawiał i cenił przede wszystkim malarstwo historyczne, ma-lował również pejzaże. Zainteresowany sztuką ludową, archeologią, zabytkami i ich konserwacją, a w szczególności

WOJCIECH GERSON, Widok okolic Morskiego Oka, ok.

WOJCIECH GERSON, Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski (II), ok.

rodzimym krajobrazem, odbywał piesze wycieczki po kraju. Najpierw podczas tych – jak sam je określał – „wędrówek piechotnych” bacznie obserwował naturę: kształty, barwy drzew i skał, potem rysował je w szkicowniku, by w końcu, już w pra-cowni malarskiej, tworzyć większe obrazy. Najwspanialsze są pejzaże górskie, powsta-łe w ostatnich latach jego życia. Widok Okolic Morskiego Oka – obraz malowany jeszcze według wzorców akademickich

– przedstawia fragment ukochanej przez artystę przyrody tatrzańskiej. W aneksie omawianej Galerii Malarstwa Polskiego znajduje się inne dzieło Gersona – Deszcz w Pieninach z roku. Jest to niewielkich rozmiarów studium pejzażowe na tekturze. Na tym obrazie odnajdziemy najlepsze cechy malarstwa tego artysty: świeżość i bezpretensjonalność ujęcia, umiejętność uchwycenia zmienności przyrody oraz gry światła i koloru.Wojciech Gerson był współzałożycielem Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, a przede wszystkim długoletnim na-uczycielem jedynej w popowstaniowej Warszawie szkoły artystycznej, tzw. Klasy Rysunkowej, w której kształcili się wybit-ni malarze następnego pokolenia, tacy jak bracia Aleksander i Maksymilian Gierym-scy czy Józef Chełmoński.

Józef Chełmoński(ur. w Boczkach k. Łowicza, zm. w Kuklówce k. Grodziska Mazowieckiego)Wyjazd na polowanie, Olej, płótno; , × ,; sygnatura: Joseph Chelmonski / ParisDawniej w Galerii Narodowej m. LwowaNr inw. VIII-

Józef Chełmoński, mimo studiów odbytych w Akademii Monachijskiej (-) i późniejszych wieloletnich pobytów w Paryżu, za swojego mistrza uznawał niezmiennie Wojciecha Gersona, któremu

– jak twierdził – zawdzięcza wszystko. Ma-lując sceny rodzajowe z życia wsi, konie

i krajobrazy, chciał pokazać prawdę natu-ry. Jak pisał Stanisław Witkiewicz, artysta, krytyk sztuki i przyjaciel Chełmońskiego:

„dążność do wyrażania ruchu, zmienno-ści i nagłości zjawisk życia, drgających w koniu, w trawie, w wodzie, słońcu czy dziewczynie, jest istotną treścią jego ma-larskiego temperamentu”. Tak opisane cechy twórczości artysty odnajdziemy na obrazie Wyjazd na polowanie. Chełmoń-ski już na początku lat siedemdziesiątych XIX w. zaczął odwiedzać Ukrainę, Litwę i Polesie. Szczególnie pejzaże ukraińskie, tak różne od sielskich krajobrazów mazo-wieckich, które znał z dzieciństwa, odpo-wiadały jego osobowości. Pod wpływem ukraińskich inspiracji jego malarstwo stało się bardziej namiętne i ekspresyjne. Podczas pobytu w Paryżu (-) artysta malował końskie Trójki i Czwórki bardzo popularne z powodu swojej eg-zotyki wśród marszandów i publiczności paryskiej. Namalowany także w Paryżu, na podstawie wcześniejszych szkiców, Wyjazd na polowanie to przedsięwzięcie komercyjne (w r. jedna z Czwórek została zakupiona za pokaźną sumę przez amerykańskiego milionera), a jednocze-śnie wyraz tęsknoty za krajem. Mimo że obraz jest tylko kolejną wersją wielokrot-nie podejmowanego przez artystę tematu, to jednak zachował świeżość świadczącą o sile talentu jego twórcy. Chełmoński w sposób mistrzowski ukazał rozpę-dzone konie w stepowym kraj-obrazie zimowym, łącząc w harmonijną całość realistyczną precyzję rysunku z delikatną materią malarską.

JÓZEF CHEŁMOŃSKI, Wyjazd na polowanie,

236 237

zu. Motyw ten podejmował wiele razy w różnych wariantach. Jedną z wersji jest dzieło prezentowane we Wrocławiu. Charakteryzuje się naturalistycznym i dynamicznym ujęciem tematu, a także wiernie odzwierciedlonymi wizerun-kami zwierząt. Malarzowi udało się trafnie oddać emocje i sugestywnie wy-razić nastrój zimowego pejzażu. W roku artysta otrzymał prestiżowy tytuł profesora honorowego monachijskiej Akademii i znalazł się wśród tamtejszej elity kulturalnej. W Wierusz-Ko-walski zwiedził północną Afrykę, czego artystycznym dowodem jest pokazywany w aneksie galerii obraz Z rozkazem wo-jennym w Maroko.

Józef Brandt(ur. w Szczebrzeszynie, zm. w Monachium)Bogurodzica, Olej, płótno; × ; sygnatura: Józef Brandt/ z WarszawyDawniej w Galerii Narodowej m. LwowaNr inw. VIII-

Józef Brandt podobnie jak Jan Matejko specjalizował się w malarstwie histo-rycznym. Jego obrazy bardzo podobały się publiczności zarówno polskiej, jak

Alfred Wierusz-Kowalski(ur. w Suwałkach, zm. w Monachium)Napad wilków, ok.Olej, płótno; × ,; sygnatura: A. Wierusz-KowalskiDawniej w zbiorach Bolesława Orzechowicza we LwowieNr inw. VIII-

Alfred Wierusz-Kowalski po studiach w kraju (m.in. w Klasie Rysunkowej W. Gersona), tak jak wielu innych ów-czesnych polskich adeptów sztuk pięk-nych, wyjeżdża do Monachium, by po ukończeniu w Akademii pozostać tam na stałe. Obrazy Wierusza-Kowal-skiego cieszyły się dużym zaintereso-waniem na monachijskim rynku sztuki. Zasłynął szczególnie jako malarz wilków w scenerii nocnego, zimowego krajobra-

JÓZEF BRANDT, Bogurodzica,

ALFRED WIERUSZKOWALSKI, Napad wilków, ok.

i zagranicznej. Malując z rozmachem i brawurową dynamicznością, stosując iluzjonistyczne środki wyrazu, stworzył w swoich dziełach wizję świata bardzo pociągającą dla ówczesnego widza. Tego typu pracą jest prezentowany obraz Bo-gurodzica. Przedstawia chwilę przed bitwą husarii polskiej pod dowódz-twem hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza (w głębi pośrodku) z Turkami. Tytuł pochodzi od nazwy staropolskiego hymnu. Wy-daje się, że obraz ten należeć miał do serii kompozycji osnutych na motywach poematu Wojna Chocimska Wacława Potockiego – poety, który był apologetą sarmackiej Polski. Serię zapoczątkował zaginiony obraz Powitanie stepu na-malowany przez artystę na początku lat siedemdziesiątych. Bogurodzica ma wszelkie cechy dziewiętnastowiecznego malarstwa polskiego: jest nawiązaniem do literatury, kreacją idealizowanej przeszłości sarmackiej, wyrazem zami-łowania autora do scen batalistycznych. Malarz przedstawił fragment bitwy tak, jakby moment ruchu zatrzymany był w czasie, co współczesnemu widzowi może kojarzyć się z kadrem filmowym. Precyzyjnie, z dużym wyczuciem zróż-nicował sylwetki koni, mniej uwagi poświęcając przedstawieniu postaci ludzkich. Żołnierze są do siebie bardzo podobni. Czy było to wynikiem nonsza-lancji autora, czy też efektem jego prze-myśleń? Być może Brandt chciał pokazać, że wojsko to masa zuniformizowanych postaci? A może przyczyna jest bardziej prozaiczna – artysta malujący „z modela” zapłacił tylko jednej osobie. Brandt był niekwestionowanym au-torytetem w środowisku „polskich monachijczyków”, prowadził w Mona-chium własną pracownię (kształcił się u niego m.in. Alfred Wierusz-Kowalski), był członkiem i honorowym profesorem berlińskiej, monachijskiej i praskiej Aka-demii.

Wojciech Kossak(ur. w Paryżu, zm. w Krakowie)Atak rotmistrza Brochockiego pod Savoną, Olej, płótno; , × ,; sygnatura: Wojciech Kossak, Dawniej w zbiorach Bolesława Orzechowicza we LwowieNr inw. VIII-

Wojciech Kossak, podobnie jak jego ojciec, zyskał uznanie i popularność jako autor obrazów batalistycznych, w tym przede wszystkim mistrzowskich wizerunków koni. Atak rotmistrza Brochockiego pod Savoną przedstawia starcie piechoty francuskiej pod dowództwem kapitana Antoniego Brochockiego (zm. ) z . pułkiem uła-nów austriackich na wybrzeżu koło Savo-ny (miasta w płd.-zach. Włoszech) w roku . Temat ten malarz podejmował jesz-cze trzykrotnie, mając nadzieję, że ostatnia z wersji zostanie zakupiona przez cesarza Franciszka Józefa. Tak się jednak nie stało. Kossak zawiódł się w swoich komercyjnych rachubach. Co było tego powodem, trudno teraz dociec: czy nietrafny wybór tematu, czy niezbyt wyraźne ukazanie zwycięstwa żołnierzy austriackich? Ponowna próba sprzedania obrazu, tym razem w Saksonii w Chemnitz (wojska pruskie były w koalicji z austriackimi przeciw rewolucyjnej Fran-cji), również skończyła się fiaskiem.Więcej szczęścia miał Wojciech Kossak u publiczności polskiej, niezmiennie zafascy-nowanej jego obrazami ze scenami ułański-mi. Największą sławę i pamięć potomnych zyskał jako współtwórca (obok Jana Styki) Panoramy Racławickiej.

WOJCIECH KOSSAK, Atak rotmistrza Brochockiego pod Savoną,