San Bartolomé Gotoriekua

San BartolomekoGotorlekua

Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroa

Proyecto1:Maquetación 1 29/3/11 18:07 Página 1



Libro Fortin_EUS 11.03.11 29/3/11 17:25 Página 1



San Bartolomeko Gotorlekua




San BartolomekoGotorlekua



San Bartolomeko Gotorlekua


Argitaratzailea: Iruñeko Udala. Proiektu Estrategikoen ArloaEgileak: José Vicente Valdenebro García, José Ignacio Alfonso Pezonaga,

Marta Monreal Vidal, Miguel Monreal Vidal, Juan José Martinena Ruiz (Iruñeko harresi barrutia)

Koordinatzailea: José Vicente Valdenebro GarcíaItxurapena: Formas de ProyectarItzulpena: Matías Múgica Franco de Medinaceli (Architrad)Argazkiak: Berta Buzunáriz, Luis Prieto, Archivo General de Simancas (AGS),

Iruñeko Udal Artxiboa (IUA), Instituto de Historia y Cultura Militar (IHCM) eta Servicio Geográfico del Ejército (SGE)

Moldiztegia: Litografía Ipar

ISBN: 978-84-95930-48-4L.G.: NA–829/2011

© Edizio honena Iruñeko Udala© Testuena eta argazkiena haien egileak

Iruña, 2011ko martxoa

www.pamplona.eswww.murallasdepamplona.com

TCF papelean inprimatua (azido eta dioxinarik gabekoa, biodegradagarria eta erreziklagarria).


Aurkibidea

Aurkibidea 9

Iruñeko harresi barrutia 11

San Bartolomeko gotorlekuaren bilakaera historikoa 29

Gotorlekua Iruñeko Harresien 49Interpretazio Zentrotzat erabiltzeko zaharberritze lanak

Iruñeko Harresietan barnako ibilaldia. 87Irudizko gida

Glosarioa 125

Ibilbidearen planoa kontrazalaren barrenean



9

Aurkezpena

San Bartolome gotorleku txikiak –egun, gure hiriaren erdialdean kokatua– XVIII. mendean dujatorria; hain zuzen ere, Iruñeko barruti harresituari hobekuntza ugari eta nabarmenak eginzitzaizkion gizaldian. Denboraren joanean, egitura hura hiri finkatuaren defentsa-bastioia etalehen defentsa izatera iritsi zen.

Egun, ia 300 urte joan diren honetan, XXI. mendeko Iruñeak azalez eta mamiz bizi berria emandio gotorlekuari, han bertan gure hiriko Gotorlekuen Interpretazio Zentroa ezarri baita; ezarri ere,barruti harresituan barnako ibilbideen abiapuntua, bai eta, jakina, harlandu multzo horrenhistoriaren inguruko museoa ere, silarri horiek, azken buruan, gure hiriaren egituraren etanortasunaren eragile baitira.

2006az geroztik, Iruñeko Udalak multzo harresitua zaharberritzen eta hobetzen dihardu. Izanere, sakon eta zabal garbitu eta zaharberritu ditu barrutiko egiturak, eta berritik eraiki, harresiarilotuta dauden azpiegitura berriak; esate baterako, Labriteko zaldaina, Descalzos kalekoigogailuak, bai eta San Bartolome gotorleku txikiko azpiegiturak ere.

Alde horretatik, luze-zabaleran 220 metro koadro hartzen dituen Iruñeko GotorlekuenInterpretazio Zentroa lanabes paregabea da Iruñeko harresiak kultura eta aisiarakoindarberritzeko, hala bisitan etortzen zaizkigun turistentzako nola iruindarrentzako beraientzako;geure aurrean baitago historiak utzi digun ondarearen zati bikain eta balios bat berraurkitzekoaukera.

Udalaren www.murallasdepamplona.com webguneak ederki jasoa duen moduan, barrutiharresitua estu-estuki lotua dago gure hiriaren garapen eta eboluzioarekin. Azpiegitura biziabaita, urteen joan-etorriek isuritako kutsua gordea daukana, eta, hara, hiria zedarritzetikhirigunearen erdigunean bertan egotera pasatu dena.

Iruñeko harresiak 1939an deklaratu zituzten Monumentu Nazional Historiko-Artistiko eta,aurrera begira, arrazoi sendoa dira berez, hiriak behar bezala zaindu eta susta ditzan.Horrenbestez, guk bezala, ondotik heldu zaizkigun belaunaldiek ondare eder-eder hori gozatzekoaukera izanen dute.

Horiek horrela, egiazki nahi nuke argitalpen hau ongietorria izatea eta, era berean, Iruñekokultur aberastasuna sustatzera bideratuta dauden ekimen guztiek harrera ona jasotzea, etairuindar guztiek haietan parte-hartzea. Ziur nago lan hau Iruñeko historia oparoa zabaltzekobide ezin hobea izanen dela.

Yolanda BarcinaIRUÑEKO ALKATEA



Iruñeko harresi barrutia / 11

Iruñeko harresi barrutia[Juan José Martinena Ruiz]

Iruñeko harresiak, gaur, Espainia osoko eta are Europa osoko defentsamultzorik interesgarrienetako bat dira, gotorleku baluartedunei bagagozkie. XVIeta XVII. mendeetan eraiki ziren, XVIII.ean osatu, eta 1920era arte osorik iraunzuten. Haien aurrealdeetako bat eraitsi zenean, Bigarren Zabalgunea egiteko,osorik gelditu zen zatia Monumentu Nazional deklaratu zen. Ez ditugu hemenahotan hartuko Erdi Aroko Iruña osatzen zuten burguetako harresiak, haietatikez baitzaigu ia esateko moduko aztarnarik iritsi. Ez eta Fernando Katolikoarenaginduz 1513an, Albako Dukearen osteek Nafarroako erreinua konkistatu etaurtebetera, eraiki zen artilleriako gaztelua ere (gaztelu haren defendarienartean, Eneko Loiolakoa zegoen eta han erori zen zauriturik 1521ean), hartatikere ez baitzaigu batere aztarnarik gelditu. Karlos V.aren erregealdian hasikodugu gure ibilaldia historian barna, garai hartakoa baita gaurko harresimultzoaren parterik zaharrena, gure hiriko ondare historikoaren osagaiezinbestekoa.

Karlos V.aren garaiko lanak. Lehenbiziko bastioiakKarlos I.a erregetu zelarik –Karlos V.a bihurtua 1520an enperadore eginzutenean– hasi ziren Erdi Aroko harresi zaharrak egokitzeko lanak, hiriakfortifikatzeko teknikan izandako aurrerapenen arabera. 1521ean frantsesek etaagramondarrek batera hiria setiatu ondoren, harresiak inguru guztian osatu etakonpondu ziren eta lehen izaten ziren dorre zaharretako batzuk eraitsi, ez baitzutenja balio defentsarako. Haien ordez, ingeniaritza militarreko arau berrien arabera


12 / San Bartolomeko Gotorlekua Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroa

atondutako baluarteak altxatu ziren. Urte hartan bertan lanak egiten ari ziren,orduan Caparrosoko bastioia deitutakoan, –gaur Labriteko baluartea- eta Tejeriakoportalean, eta 1523an Tesoreriako dorrean –gaur Redingo Baluartea– etaFrantziako atean, edo Askako atean. Erregeak kalte-ordainak pagatu behar izanzizkien desjabetu ziren etxe eta baratzeetako jabeei. San Francisco eta Mercedekokomentuak ere eraitsi eta hiri barrenera aldatu beharrean gertatu ziren, Taconeranbaitzeuden, orduko Traicioneko eta San Lorenteko ateetatik kanpo aldera,komentuok kaltegarri baitziren harresien sendotasunerako. 1530eanerregeordeak San Lorentzoko dorrea tasatzeko agindu zuen, hain garaia zelarikgotorlekurako padrastro bat baitzen, hau da, handik harresiari kalte egitekomoduko puntua. 1535. urtekoa da Guevara “kanpo-maisu”aren proiektuaCaparrosoko errotaren gainean bastioi bat altxatzeko eta beste bat Torre Redondadeitu dorrearen lekuan, Sarasate pasealekuaren eta Ziudadela kalearen artekoizkinan baitzegoen. Bi baluarteotatik, Torredondakoak berrogeita hamar urte bainogutxiago iraun zuen zutik; Caparrosokoa, ondoren aldaketa bat edo beste harturik,gaurdaino iritsi da, Labriteko baluartea izenarekin. “Kubo” bat ere eraiki zen San

Iruña 1521ean. Iparraldean, Erregeren Jauregia, beranduago erregeordearena; eta hegoal-dean Fernando Katolikoaren gaztelua (Juan Mª Cía-ren maketa).



Lorentzo aurrean, San Franciscoko komentua eraitsi eta hango materialakaprobetxatuz. Garai hartan Benedicto de Rávena poliorzeta ospetsua gertatu zenIruñetik pasatzera, eta hiriko harresien gaineko txosten bat idatzi zuen.

1542an Luis Pizaño kapitaina ere etorri zen, garai hartako ingeniaririkhoberenetako bat, harresiak albait gasturik txikienarekin egokitzeko asmoz. Pizañohonek Labriteko baluartearen eta Fernando Katolikoak eraikitako gazteluarenzenbait marrazki egin zituen, Simancasko artxiboan gordeta daudenak.

Ingeniari honek proposatu zuen San Lorentzo, San Nikolas eta San Zerningodorreak motxagotzea, eta bai orobat zenbait etxe gotor eta Katedraleko eraikinbatzuk ere. Hala ere, badirudi San Nikolasko dorrea bakarra motxagotu zela,harresitik hurbilen bera baitzegoen. Urte haietan, aurrera segitzen zuten lanekTorredondan, San Llorenteko kuboan eta kantoian Caparrosoko errotan.

Karlos V.aren garaitik, Redingo eta Labriteko baluarteez landara, Frantziakoportalea iritsi zaigu. Haren barren alderagoko ateak oraindik ikusgai dituburdinsarea jaisteko erabiltzen ziren gidak eta haren gainean armarri eder batageri da, bi buruko arranoa eta enperadorearen armak landurik dauzkana, etaazpian honela dioen inskripzio bat:

AÑO 1553 DUCE BELTRANOALBVRQVERQVE PROREGE

Inskripzio berarekin beste armarri bat egon zen Arrotxapeko portalean, gaurdesagertua, 1914an eraitsi baitzen. Hura ere 1553. urtean egina zen, don Beltranhura bera erregeorde zela. Armarri hori bere lehengo tokira ezarri zen 1960an,apaingarritako, Portale Berriko dorreetako batean, zeinaren arku monumentalaVíctor Eúsaren obra den, 1950ekoa.

Felipe II.a eta Ziudadelaren eraikuntzaFelipe II.aren erregealdiarekin etapa berria hasi zen harresietako lanetan. 1560anAntonelli ingeniariak bisitatu zuen gotorlekua, eta txosten bat egin zion erregeariesateko guztiz presakoa zela han gotorleku bat eraikitzea “estilo modernokoa”.Erregeak onetsi eta 1571n –Lepantoko batailaren urtean- hasi ziren Ziudadela



eraikitzeko lanak, Giacomo Palearoren (goitizenez El Fratín) proiektuaren arabera.Ingeniari honek Anberesko gotorlekua hartu zuen eredu, Paciotto di Urbinoingeniariak egina: oinplano pentagonala eta angeluetan bost baluarte zituen, SanAnton, San Felipe el Real, Santa Maria, Santiago eta Victoria izenez bataiatuak.Lehen harria uztailaren 12ra arte ez zen bedeinkatu. Lehenbiziko gaztelu-buruaHernando de Espinosa izan zen, inkisidore nagusiaren iloba, eta lehen goarnizioa,Alonso de Cosgaya kapitaina buru zuela, urriaren 18an sartu zen plazara.Vespasiano Gonzaga erregeordeak, sortzez italiarra eta oso poliorzeta ospetsua,esku handia hartu zuen gotorleku berriaren lanetan, baina bere suharrarengehiegiak nafarrekin behin eta berriz talka egitera eraman zuen. Gotorleku berriaPirineoaren ekialdea defendatzeko funtsezkoa bazen ere, urte askotan ez zenerabat bukatu. Ate Nagusiaren gainean, gaur Armadako Etorbidera ematen duenhorretan, honako inskripzio hau dakarren oroitarria ageri da:

Iruñeko Ziudadela airetik ikusia.



AÑO 1571SIENDO BISORREY Y CAPITAN GENERAL EN NAVARRAY LA PROVINCIA BESPASIA-NO GONZAGA COLONA, DV-QVE, MARQVES Y CONDE

Ziudadela eraiki zenean, 1580. urte aldera, harresi lerro berria egin beharra eresortu zen, Iruñeko harresiekin lotura egiteko. Lerro horrek bi aurrealde zituen:bat Ziudadelatik Labriteko baluarteraino, zeinean San Nikolasko baluartea, izenbereko portalearekin, eta la Reinakoa, Tejeriako portalearekin, sartzen ziren.Aurrealde hori 1918-21 urte bitartean eraitsi zen Bigarren Zabalguneko lanakerrazteko. Beste aurrealdea, oraindik aldaketa zenbaitekin zutik dirauena,Ziudadelatik Behatokiraino zihoan, eta Taconerako portalea barne hartzen zuen,zeinaren frontisa 1906an eraitsi eta 2002an berriro altxatu zen, eta izen berekoeta Gonzagako baluarteak, Portale berriaren ondoan. Harresi lerroa horrelazabaldu zelarik, Erdi Aroko harresi zaharra, gaurko Sarasate pasealakutik,Ziudadela kaletik, Aduanako zokotik, San Lorentzo, Errekoleten plaza eta O-koplazatxotik zihoana, baliorik gabe gelditu zen, Karlos V.aren garaian hor oso kostuhandiko lanak egin ziren arren. Harresi lerro berri horrek gaurko Sarasatepasealekua eta Taconerako zelaia, ordura arte harresiez landa zeudenak, barnehartzen zituen, eta horrela finkaturik gelditu zen Iruñeko hirigunearen mugapea,harik eta 1887an Lehen Zabalgunearen eraikuntza onetsi eta ondoriozharresiaren zati bat eraitsi zen arte.

Hasiera batean harresi hauek, hain luzeak izateagatik, lurrez edo betelanez eginziren, lurrean bertan oholesiak eta lubanarroak eginaz. 1581ean, García deMendozak txosten batean zioen “dena makilaz eta lurrez egina da, eta eroriandago”. Handik hiru urtera Felipe II.ak Fratín ingeniariari idazten zion premia zegoelaharresi zaharrak eraitsi eta lubanarroak betetzeko; orduan eraitsi ziren TorreRedondako eta San Lorentzoko bastioiak. Urte hauetan beretan, bestalde,Almazángo markesa erregeordeak gaurko Kale Berria trazatzeko agindu zuen,hartarako San Zernin eta San Nikolas burguak bereizten zituen lubanarroa beteeta berdinduz. Betelan horretarako, orduan alderdi horretan zeuden Erdi Arokoharresi eta dorre batzuk eraitsi ondorengo materiala erabili zen. 1585ean, Gerra



Kontseiluak erregeari azaldu zion nola beharrezkoa zen Ziudadelako lanekinaurrea segitzea, Ziudadela bukatu arte gaztelu zaharra desegin gabe. Hala ere,baliabideak urriak baitziren, Fernando Katolikoaren gaztelu zahar hura pixkanakadesegin beharrean gertatu ziren, hango materialak harresi eta baluarte berrietanaprobetxatzeko. Horregatik Fratínek denuntzia hartu zuen erregearen aurrean, etadenuntziari erantsita, marrazki ikusgarri bat aurkeztu zen, gaur Simancaskoartxiboan dagoena, non lan haien egoera eta haietan lan egiteko moduairudikatzen diren. Ingeniarien arteko etsaigoak markatu zuen XVI. mendearenbukaera. 1592an, Antonio de Herrerak memorial bat bidali zuen VespasianoGonzagaren eta Fratínen kontra. Urte hartako azaroan, Felipe II.ak bisita egin zienZiudadelako lanei, eta haren ohorez hango parapeto oraindik bukatu gabeetatikhirurogei artilleria piezak ordenantzako salbak jaurti zituzten.

Taconerako baluartearen eta San Rokeko errebellinaren irudia.



Francisco Fratín ingeniariaren txosten batek dioenez, 1608an San Nikolas etaTaconerako aurrealdeetako harresi berria oraindik “lur soilez egina eta osatuadago, eta hainbeste urte igaro baitira egin zenetik, pixkanaka eroriz joan da etatoki askotan erorian dago... eta idiak eta beste animalia batzuk handik ateradaitezke, lubanarroek ez baitiete galarazten”. Urte hartan bertan, Felipe III.akagindu zuen Ziudadela hesolazko murru batez inguratzeko, lubanarrora sartzeaezintzeko, ez baitzuen kontramalkarrik eta hiru herenetik bitan idorrik baitzegoen.Cardona erregeordea, irizpide onez, neurri honen kontra azaldu zen, zioela hobezela diru hori hargintzazko obra iraunkor bat egiteko gastatzea.

Felipe IV.aren erregealdia. Harresien bukaera Felipe IV.aren erregealdian, lanek aurrerabide handia egin zuten. Dionisio deGuzmánek 1644an helarazi digun txosten batengatik dakigu urte haietanTaconerako atean eta hura defendatzeko ilargi-erdian ari zirela. Beste lauate egiten ari ziren Ziudadelako lubanarroetan. Urte hartan bertan bukatu zenTejeriako portalea, la Reinako baluartearen saihets batean. Gaur Juan deLabrit kalea den tokian zegoen kokatua, Gayarre antzokiaren atzealdetikhurbil. Erregeren armarria zeukan frontisean eta haren albo bietan Oropesakokondearen, erregeordearenak. 1918an eraitsi ondoren, hiru armarriakZiudadelako atean ezarri ziren.

1646ko apirilean, Felipe IV.a Iruñera bisitan etorri zen, eta bere egonaldianegindakoen artean, astiro bisitatu zuen Ziudadela. Aria hartaz, Martínez delMazok, Velázquezen suhiak, koadro handi batean pintatu zuen erregesegizioaren etorrera ate nagusiaren aurrera. Urte hartan bertan, Luis deGuzmán Ponce de León jauna erregeorde zela, gotorlekuko eliza berriasagaratu zen elizkizunak egiteko. 1890era arte iraunen zuen.

1665-66 urte bitartean, San Germángo dukea erregeorde zela, Taconerakoeta la Reinako baluarteak bukatu eta hortaz bukatutzat eman zen harresiesparrua. Baluarte horietako bat oraindik osorik dago izen berekolorategietan, nahiz 1945. urte aldera, pasealekua edertu beharrez, zituenkanoi-zuloak kendu zizkioten. Bigarrena 1920 inguruan eraitsi zen. Gutxi gorabehera gaurko San Ignazio elizaren eta Telefónicaren artean zegoen. Harenfronteetako batean honela zioen inskripzio bat zegoen:



REINANDO PHELIPE IIIISIENDO BIREY CAPITAN GE-

NERAL DESTE REINO Y DE GVIPVZCOADON FRANco. TVTAVILA, DV-

QVE DE SN. GERMAN. AÑO 1665

Karlos II.aren erregealdia. Portale eta kanpoaldeko defentsa berriak1666an, Karlos II.a Sorgindua dagoeneko errege zela, eta lehen aipatu dukebera erregeorde, bukatu ziren San Nikolasko eta Taconerako portale berriak.Lehenbizikoaren frontisa, kuxindua eta Austriako errege-etxearen etaerregeordearen armarriez apaindua, 1929an Taconerako lorategietara aldatuzen, Bosquecilloaren aurkez, eta oraindik hor dago osorik. Taconerakoa, 1906andesmuntatu zuten. San Nikolaskoaren egitura ia ber-berbera zuen, bainaarkuaren saihetsetan dauden zutabeak gabe. 2002. urtean zehazkiro berreginzen eta behiala zegoen toki berean ezarri. Inskripzioa San Nikolaskoportalekoaren berdin-berdina da eta honela dio:

REINANDO CARLOS II, GO-BERNANDO LA REINA SV MA-DRE, SIENDO BIREI Y CAPITAN

JENERAL DESTE REINO Y DE GVI-PUZCOA DON FRco TVTAVILA, DVQVE

DE SAN GERMAN. AÑO 1666

XVII. mendeko azken herenean gehienbat kanpo aldeko lanak egin ziren:kontraguardiak, ilargi-erdiak eta errebellinak, harresi nagusiaren defentsaosatzeko. 1678an, Fuensalidako kondea erregeorde zela, Portale Berriaberreraiki zen, lehen Santa Engraciakoa deitua. Handik sartzen zen hiriraGasteiztik zetorren bidea. 1906an, ibilgailuen pasatzea errazteko desmuntatuzen eta 1950ean gaur duen itxuran eta egituran berreraiki zen. Garai hartanIruñean Juan de Ledesma eta Octaviano Menni ingeniari militarrak lanean ariziren. 1685ean, Simayko printzea erregeordeak erregeari proposatu zion haienordez Esteban Escudero eta Manuel Gasco izendatzea. Lehenbizikoak berehalabeste plan bat itxuratu zuen lanei aurrera eragiteko. Hartarako, hurrengo urteanerregeordeak emaitza (donativo) berria eskatu zien Nafarroako gorteei. “Iruña”–zioen- “Espainiako gotorleku-hiri nagusietako bat da”, eta hala ere ez zuen bere



muga-egoerak behar zuen bezalako defentsa sistema. Dirua biltzeko, Nafarroakohiri-herriak beren herrilurrak eta errentak hipotekatu beharrean egon ziren. Diruharekin parapetoak bukatu, lunetak eta lubanarroetako malkarrak harriz estali etailargi-erdi berriak egin ziren Taconerako, San Nikolasko eta Tejeriako portaleetan.

Aurreko urtean -1684an-, Conflansko markesak Ziudadelaren egoerapenagarriaren gainean gutun bat egin zuelarik, harresietako lanak berdintzekoerreinuak egindako emaitza 30.000 dukatetara igo zen. Urte hartan Ziudadelakogoarnizio osoa ez zen 50 soldadutik gora joaten. Hurrengo urtean, don EnriqueBenavides erregeorde zela, beste 10.000 dukat eman ziren kanpoaldekoharresietarako: Santa Klarako eta Santa Isabeleko bi errebellinak, Gaztelugibelaldera begira zeinek bere kontraguardiak dituela. Eraikuntza hauetan ezagun daVaubanen defentsa sistema berrien eragin zerbait, orduko fortifikazio tekniketanbenetako iraultza izan baitziren. Bi errebellin hauetan, lehengo luneten ordezegindakoetan, aipatu erregeordearen armarriarekin batera, oroitarri bana daudeinskripzio honekin

REINANDO CARLOS II DECASTILLA Y V DE NAVARRAVIREY I CAPITAN GEN. DES-

TE REINO D. ENRIQVEBENAVIDES I BAZAN, DEL CON-SEJO DE ESTADO. AÑO 1685

1694ean, Hércules Torelli ingeniariak 225.000 dukateko aurrekontua kalkulatuzuen kanpoaldeko konpon-lanik beharrezkoenak egiteko. Harresi multzonagusian, lanak ari ziren Trinitarioetako aurrealdean –gaurko Taconerakobehatokia- eta Gonzagako baluartean. Historiaren Errege Akademiari 1801eanbidalitako txosten batek honela zioen: “Harresi eta gotorlekuko ate-harresietanageri diren zenbait inskripziok aditzera ematen dute harresiok Karlos II.a erregezela eraiki zirela, hasi 1666. urtean eta 1696 artean”. Baieztapen hori ez da egia,zeren arestian ikusi dugun bezala XVI. mendean garrantzizko lanak egin ziren,lehenbizi Karlos V.aren erregealdian eta batez ere Felipe II.arenean. Karlos II.arengaraian, hori bai, bukatutzat eman zen harresi multzoa. Guztiarekin ere zenbaitgauza oso eskas bukatuta zeuden. 1699an Góngorako markesa kexu zenaziendak libre ibiltzen zirela parapeto eta kanoi-lekuetan barna eta Ziudadelako



goarnizioa ez zela aski, hain zen urria, Iruñeko sei portaleak zaintzeko.

Borbón etxea. Ingeniari kidego berriaren lanaOndorengotza gerra 1714an bukatu zelarik, Felipe V.ak, Borbón etxeko lehenbizikoerregeak, arreta berezia eman zion Iruñari. 1719an, Frantziarekiko gerrarenarriskua biztu zenean, hainbat lani ekin zitzaion harresietako puntu batzuetan.

Urte batzuk lehenago, 1711n, errege horrek Armadako Ingeniari kidegoa sortuzuen, zenbait urte lehenago Frantziak Luis XIV.ak ezarri zuenaren ereduz. 1720eta 1737 urte bitartea jardun handiko denbora izan zen; garai hartako proiektugehienak gaurdaino iritsi zaizkigu: haien artean, Verboomeko markes ingeniarinagusiaren proiektu bat (bera izan zen aipatu kidegoaren lehenbiziko zuzendaria).Verboomek, dakigunez, harremanak izan zituen Vaubanekin 1702tik aurrera.

Garaitsu hartan hasi ziren Redingo eta Frantziako Portaleko defentsetanhobekuntza lanak, eta hartarako bi beheko bastioi eraiki ziren: Guadalupekoa etaPilarkoa, Erregeen errebellinarekin batera. Gotorgune multzo ikusgarri honekosorik iraun du gaur arte eta zaharberritu egin da “Vianako Printzea”erakundearen artapean. Garai ber hartan hasi ere ziren San Bartolomeko, SanRokeko eta Principeko gotorlekuak. Lehenbizikoak osorik iraun du, ezin hobekiintegraturik Media Lunako jardinetan, Zezen Plazaren atzean.

Bigarrena, gaur desagertua, Taconerako harresiaz landara zegoen, gaur militarrenigerilekuak eta Larraina kluba dauden tokitik hurbil. Hirugarrenetik, harlanduzkozolaren parte bat ageri da oraindik, zeinaren gainean 1945 aldera garai bateko“Ruiz de Alda” ikastetxe txikia eraiki zen, gaur “Printzearen harresia” gazte egoitzabihurtua. Verboomek, bestalde, Ziudadelan egin ziren beste zenbait proiektutanere esku hartu zuen, don Ignacio Salarekin eta beste ingeniari batzuekin batera.Proiektu horietako bat Socorroko ate berriarena izan zen, zeina, ordura arte, SantaMariako baluartearen saihets bat jotzen zuela zegoen. Frontisean, ordentoskanoko lau zutaberen artean, Gaztela-Leongo armarri laurdenkatuaren azpian,honako inskripzioa irakurtzen da:

HAEC PORTA AUXILII SURGIT REGNANTE PHILIPOCERTA OBSESSORUM SPES PATRIAE QUI . . . S . . .US

Horrez gain, bonbek txikitu ezineko hamahiru ganga eraiki ziren, aipatu atearen



ondoan, eta bai Arma Aretoa edo artilleriako arsenala deitzen dena ere, gauregun hitzaldietarako, kontzertuetarako eta erakusketak egiteko gelatzaterabiltzen dena.

1752an, dagoeneko Fernando VI.a errege zela, berriro hasi ziren gotortze lanakFrantziako Portalearen aurrealdean, eta handik sei urtera bukatu, baluarteberrietako angeluetan garitak eraiki zirenean. Garita horiek itxuraz eta egituraz batdatoz Cuba, Puerto Rico eta Hego Amerikako beste hainbat herritan ikustendirenekin. 1756an, Arandako kondeak don Jerónimo Amiciri txosten bat enkargatuzion Iruñeko harresiek eta Ziudadelak zuten egoeraren gainean. Ingeniari harkesan zuenez, Arrotxapeko eta Magdalenako aurrealdeak ziren gehien konpondubeharrean zeudenak, betidanik utziak egonak baitziren, Argaren gainean gailenzeudelarik, ibaiak lubanarro natural baten lana egingo zielakoan. Kontrakoa

Guadalupeko eta Pilarreko beheko baluarteak, Erregeen errebellina erdian dutela.



gertatzen zen San Nikolasko aurrealdean, hango harresiak inguruko terrenoazbeherago baitzeuden, halatan non hiriko etxeak babesik gabe uzten zituzten. Urtehartan bertan don Juan Martín Zermeño jeneralak beste txosten bat idatzi zueneta bertan proposatu Frantziako portalea kentzea, alferrekoa baitzen, etaTaconerakoa behatoki aldera tokialdatzea, Ziudadelatik urrunduz. Proposamenhorietatik ez zen bakarrik ere onartu, ez eta bonbek txikitu ezineko gangak

San Nikolasko eta Tejeriako aurrealdeak, 1918tik 1921era bitartean eraitsi zirenak, hiri balbearengainean ezarriak



egitearena, segur aski haien kostu handiak ezintzen ziolako Erregeren Ogasunariaurre egitea.

1794ean Frantzia errepublikanoko Konbentzioaren kontrako gerra zela medio,behin-behineko gotorlekuak eraiki eta lubaki lerro bat egin zen Printzearenharresitik Mendillorriraino. Agintari militarrek, Karlos V.aren errege zedula bateanoin harturik, harresitik 1.500 kana baino gutxiagora zeuden eraikin guztiakeraisteko agindu zuten. Neurri horrek zenbait monasterio eta ermitari etaArrotxapeko, Santa Engraciako, San Jorgeko, Trinitarioetako eta Donibaneko etxeasko ukitu zituen. Ukitutako mila jendek baino gehiagok Gorteari eta Udalariprotesta egin zioten, baina alferrik izan zen. Gerra honen ariaz, zeinean Iruñak ate-ateetan eduki zituen etsaiak, Heredia, Casanova, Masdeu, Jiménez Donosoingeniariek eta batez ere Hurtado teniente jeneralak, irispide handiko gotortzeproiektuak itxuratu zituzten, nahiz eta, gehienbat diru arazoak zirela medio, ezziren inoiz gauzatu.

Ziudadelari dagokionez, gaineratu behar dugu XVIII. mendean eta XIX.aren partebatean Estatuaren kartzelatzat erabili zela, Frantziako erregeek Bastilla erabiltzenzuten bezala. Hango ziegetatik preso ospetsu asko pasatu ziren, besteak besteMedinaceliko dukea Ondorengotza gerran, Floridablancako kondea 1792an,Mariano Luis de Urquijo 1801ean, Javier Mina 1811n eta Manuel José Quintanapoeta liberala 1814tik 1820ra.

Ziudadela frantsesen esku. XIX. mendeko beste blokeo batzukGauza ezaguna da nola 1808an frantsesek tiro bakarrik ere egin gabeeskuperatu zuten Iruña. Hiriak, izan ere, aliatutzat hartu zituen IndependentziarenGerra hasi baino lehen, eta haiek, Valle-Santoroko markesa erregeordearen fedeonari traizio eginaz, otsailaren 19an beren anoak hartzera joanda D’Armagnacjeneralaren soldaduak Ziudadelaz jabetu ziren elkarri elur bolak botaka jostetanibiltzeko itxura eginaz. Bost urtez Iruñak okupazio militarra jasan zuen, 1813raarte, urte hartan, 128 eguneko blokeo luze baten ondoren berriro askatu baitzenhiria. Errenditu baino lehen frantsesek lehergai-hobiak prestatu zituzten,harresiak lehertu eta txikitzeko asmoz. Espainiako kondea jeneralak asmo horrenberri jakin zuelarik, gobernadore frantsesari gaztigatu zion hala egiten bazuenharen gizon guztiak ezpatan igaroko zituztela, eta gobernadorea hortaz asmo



hartatik istitu zen. Iruña berreskuratu ondoren Palomino brigadierrak aurrekontubat aurkeztu zuen eta hartan konpon-lanik beharrezkoenen gastua 528.000errealetan kalkulatu zuen.

1823an, Frantzia eta Espainiako tropek, gehienak San Luisen ehun mila semeakdeitutakoez osatuek, Lauristón jenerala buru zutela, Iruña setiatu zuten, harengoarnizioa liberalen alde atera baitzen, Fernando VII.aren agintepera ekartzeko,errege absolututzat berrezarri berria. Sánchez Salvador brigadierrak defendatuzuen Iruña, eta blokeoak bost hilabete iraun zuen, behin baino gehiagotan hiriabonbardatuz. 24 hazbeteko zortzi bateriarekin bonbardatu zuten Ziudadela etairailaren 17an kapitulatu zuen. O’Donnell matxinaldian, 1841eko urrian,Ziudadelako artilleriak Iruña bonbardatu zuen, eta ondorioz San Lorentzoko ErdiAroko dorre zaharra kaltetu, halatan non heren batez motxagotu beharra izanzen. 1858an, Ortiz de Pinedo eta Rodríguez Arroquia ingeniari militarrek gotortzeproiektu bat itxuratu zuten, eta hartan proposatu Austriako etxeak eraikitakoharresi barruti zaharra erabat eraitsi eta haren ordez hainbat aurrealdeberdinetako segida bat ezartzea, alboetan kasamatak zituzten baluarteak erabiliz,hiru planoko gotorlekuak eta kaponerak lehengo ilargi-erdien eta errebellinenordez. Proiektuaren kostu ikaragarriak ezindu zuen gauzatzea.

Azken karlistadaren ondoren, zeinean Iruñak blokeo luzea jasan zuen, ageriangelditu zen zenbateko ahalmena eta irispidea zuen arima marraduneko artilleriamodernoak.San Kristobal menditik, karlisten balak hiriaz gainetik joaten ziren,airez aire etxeen gainetik. Hori ikusita, dudak sortu ziren harresiek benetandefentsarako balio ote zuten. Harresien lerroak, gainera, hiria zabaltzeagalarazten zuen, kortse zurruna bailitzan.San Kristobalgo fuertea eraiki zenean,hasi ziren harresiak eraisteko baimena eskuratzeko bideak egiten. Hura izanenzuten helburu lehenetsia hurrengo berrogei urteetan bata bestearen ondorenetorri ziren udal guztiek.

Ziudadela mutilatu eta portaleak eraberritu1888an Erregeren Agindu batek baimena eman zuen Ziudadelako bi bastioi partezeraitsi -San Antongoa eta Victoriakoa- eta Ziudadela hirigunetik bereizten zutenlubanarroak baliogabetzeko, Lehen Zabalgunea eta kuartel berriak eraikitzeahelburu. Kuartel horiek ere 1970ean desegin ziren eta gaur Armadaren etorbidea



pasatzen da hortik. Gaurko Auditorioa eta Kongresu jauregia eraiki bainolehenagoko hondalanetan, Santa Teresako lunetaren hondakinak atera ziren egun-argira, ate nagusia defendatzen zuena, bere lubanarro eta kontramalkarrekin.Tamalez deuseztatu ziren eta San Antongo baluarte mutilatuko horma batenpuska bat baizik ez zen gorde, dotazio kultural berriko geletako baten areto bateansartuta.

1905ean, beste Errege Agindu batek baimena eman zuen Iruñak zituen seiportaleetatik lau eraisteko, hiriko sarbideei zabalera gehiago eman ahal izateko.Urte hartan bertan Taconerakoa desmuntatu zen, Julián Arteaga arkitektoa hots-emaile, eta 1906an San Nikolaskoa; haren ordez zubi berria egin zen,San Ignazioetorbidearekin lerrokatua eta haren frontis barrokoa desmuntatuta (1929anTaconerako jardinetan berreraiki zen). Ia aldi berean Portale Berria zabaldu zuten,bertan burdinazko zaldain bat jarriz, 1950. urtera arte iraun zuena. Urte hartan,gaur dagoen ate monumentala egin zen, Víctor Eúsaren lana. 1914an ArrotxapekoPortalea ere eraberritu zen, eta haren harrizko arkua eraitsi. Hiriko beste biportaleetatik, Tejeriakoak bere-bere horretan iraun zuen 1918era arte, orduaneraitsi baitzen, eta Frantziako Portalea, Zumalakarregi portalea ere deitua, gaurarte iritsi zaigu osorik.

Harresiak eraitsi, eta ondoren Monumentu nazional deklaratuAzkenik, 1915eko urtarrilaren 7an, don Alfonso de Gaztelu alkate zela, lortu zenerrege agindu batek baimena ematea harresizko gerrikoa eraisteko, eta horriesker Bigarren Zabalgunea eraiki ahal izan zen. Lehen harria urte hartakouztailaren 25ean eraitsi zen, iruñarren alegrantzia handiarekin. Eraiste lanek1918tik 1921era iraun zuten, eta hiriko hegoaldeko aurrealdea ukitu zuten: SanNikolasko eta la Reinako baluarteak eta San Nikolas eta Tejeriako portaleakdesagertu ziren. Barreiatu beharreko harresi tartea Ziudadelatik Labritekobaluarteraino joaten zen, gutxi gora behera gaurko García Ximénez kaletik,Orreagako etorbidetik eta Labriteko jaitsieratik. Inori ez zitzaion gogoratu kaleberriak distantzia batera egin zitezkeenik, harresiak ukitu gabe eta haien inguruanberdeguneak ezarriz, handik mende erdi batera Ziudadelan eta Gaztelugibeleanegin zen bezala. 1921etik aurrera lehengo harresi multzotik hiru laurden ingurukirauten zuen zutik: Principeko eta San Bartolomeko gotorlekuak, Labritekobaluartea, Barbazán ingurabidea, Redingo baluartea, eta harekin Pilarko eta



Guadalupeko beheko baluarteak, Arrotxapeko eta Descalzosko aurrealdeak,Behatokia Taconerako baluartearekin, eta San Rokeko gotorlekua. MonumentoNazional deklaratu zuen 1939ko irailaren 25eko agindu batek. 1925. urte alderaTaconerako behatokia eraberritu zen, lehengo Gonzagako baluartea partez eraitsieta lurperatuz, jardinak zabalagotu eta Larrainako alderdiarekin lotzeko.

Ziudadela hiriaren ondare1964ko maiatzaren Estatu Buruzagitzaren dekretu baten bidez, Ziudadela, bereeraikin, lubanarro eta kanpoko eraikuntza guztiekin batera Iruñari eman zitzaionaisiazko eta kulturazko jardueretan erabiltzeko. Udalak 1966ko uztailaren 23anhartu zuen jabetza, Juan Miguel Arrieta alkate eta Ramiro Lago jeneralagobernadore militarra zirela. 1971n hasi ziren Ziudadelaren barrengo eraikinak

San Nikolasko atearen eta Erreginaren baluartearen zati desagertuen irudia. Harresiak erais-ten hasteko inaugurazio egintza. 1915eko uztailaren 25. A. Gª Deán. IUA



eraisten. Honako eraikinok bakarrik errespetatu ziren: guardia egoitza, 1760koa;labea, XVI. mende bukaerakoa; mistoen pabilioia deitzen dena, XVII. mendebukaerakoa eta XVIII.aren hasieran eraberritua, garai batean biltegia, bihitegiaeta ardandegia izaten zena; bolborategia, Hércules Torellik 1694an proiektatua,eta arma aretoa edo artilleriako arsenala, 1725ean proiektatua, denak ere osomodu egokian zaharberrituak.

1973ko otsailaren 3ko dekretuz, Ziudadela Monumentu Nazional deklaratu zen.Gaur egun Iruñeko parajerik ederrenetakoa da: harresi-baluarteak batetik etaberdegune zabalak, bestetik, elkarrekin armonia handiz ezkonduak, lehengoharresietako glazis eta lubanarroetan zehar banatuak.

Erreginaren baluarte gaur desagertuan sokagileak lanean ari. 1915ca. IUA



San Bartolomeko gotorlekuaren bilakaera historikoa / 29

San Bartolomekogotorlekuaren bilakaerahistorikoa

Ponpeiok K.a.ko 74. urtean bere kanpamentua gaurko katedralaren ondoanezarri zuenetik, Iruña gotorleku-hiri bihurtu zen. Kokaera estrategikoa du, izanere, Penintsula Iberikora mendebalde Pirineoko ateketatik sartu eta Aragoieta Errioxa aldera joaten diren bideak begiratzeko. Horri esker, Iruña“Espainiako giltza,” eta mugaz honatako aldean “Espainiarentzat baluarterikseguruena” (Madrazo, 1886) zen ororen iritziz. Horregatik, erromatarrengaraitik beretik, eta harresiak eraitsi zizkioten zenbait momentu bakanetansalbu, Iruñak beti izan ditu harresiak eta gotorleku hiria izan da XX. mendekolehen urteetaraino.

Erromatarren lehenbiziko finkagunetik, gaur Navarreria den alderdian, harresilerroa aldatuz eta handituz joan zen Erdi Aro guztian barna; garai hartan hiritikhurbil beste bi burgu berri eraiki ziren, bereiziak, jatorri diferenteko eta Donejakuebideko goraldiak erakarritako jendearentzat. Handik hara, hiru hiri beregainelkarren ondoan egon ziren hiri bakarra behar zukeen lekuan, zeinek bereharresiak zituztela eta lubanarroz edo “jabegabeko lurrez” bereizirik: Navarreriakohiria (1276ra arte bere baitan San Migueleko burgua zeukana), San Zerningoburgua, eta San Nikolasko herria. 1423an hiru burguak “BatasunarenPribilegioa”ren indarrez batu zirenean, Karlos III.a errege zela, defentsa horiekegokitu eta harresiaz barren aldera mugape bakarra osatu zen, hiri osoadefendatzeko, lehendik zeuden jauregiekin eta Erdi Aroko gazteluarekin lotua.



1513an, Nafarroako erreinua konkistatu ondoren, Fernando KatolikoakSantiagoko gaztelua eraikitzeko agindu eta eginahalean saiatu zen Erdi Arokohiriaren harresiak zabaldu, modernizatu eta sendotzera. Ondoren, ingeniaritzamilitarrean izandako aurrerapenak zirela medio, Felipe II.ak 1571n aginduzuen gotorleku moderno eta funtzional bat eraikitzeko, lehengo gazteluzaharraren ordez. Handik aurrera, Ziudadela, bere geometria pentagonalarekin,Penintsula Iberikoan eraikuntza mota honen lehen agerkaria izan zen.

Hartarako laguntzaile, erregeak Jacobo Palear “el Fratín” gotorleku ingeniarifamatua izan zuen, eta bai Vespasiano Gonzaga y Colonna kapitain jenerala,Trajettoko duke, Sabionedako markes eta Fondiko kondea, beranduagoNafarroako erregeorde izanen zena. Biek Italian zuten jatorria, noningeniaritza militarrak aurrera-salto izugarria egina zuen azken hamarkadetan.Anberes hiriko gotorlekua eredu hartuta, urte hartan berean hasi ziren lanakIruñekoan, bitariko helburua gogoan: hiria kanpoko erasoetatik defendatzea,eta barrengo matxinatzeak galaraztea. Lanek hurrengo mendera arte iraunzuten eta harresietan behin eta berrizko hobekuntzak eginik, XVIII. mendeanbukatu ziren.

Ziudadelaren kokaeragatik, adituek hasieran aholkatzen zuten baino hiritikurrunxeago, hirian beste bi defentsa-aurrealde berri eraiki beharra izan zen,Ziudadela eta lehengo gaztelua lotzea helburu. Hortaz, hegoaldeko etamendebaldeko aurrealdeek balioa galdu eta ia osorik desmuntatu ziren.Hartarako, hego aldetik Santiagoko gaztelu zaharra eta San Antongo bastioiaeraitsi beharra izan zen, Iruñeko harresi zati modernoenetakoak biak, bainateknika militar berrien aurrerapena zela medio zaharkituak.

Defentsa lerro berriak lau baluarte berri hartzen zituen mendebaldetik:Gonzagakoa, gaur ia antz eman ezina; Taconerakoa, gaur oraindik izen berekojardinetan ikus daitekeena; eta San Nikolaskoa eta la Reinakoa, 1920 alderaeraitsi zirenak. Lau portale berri ere urratu ziren harresietan: Ate Berrikoa,1675ean; Taconerakoa eta San Nikolaskoa, 1666an; eta Tejeriakoa, 1640ean.

Karlos I.a errege zela, 1685ean, bost errebellin eraikitzeko lanak hasi ziren,Ziudadelaren kanpoaldeko defentsaren lagungarri izateko. Santa Klara, Santa



Isabel, Santa Ana, Santa Teresa (gaur desagertua) eta Santa Luzia. Haietatikguztietatik lehenbiziko biek kontraguardia zeukaten. Garaitsu hartakoa da,halaber, San Rokeko errebellina ere, Taconerako eta Gonzagako baluarteenartean.

Ondoren, Felipe V.a errege zela, Ingeniari Kidego sortu berriak kanpoaldetiksendotze lan handiak burutu zituen. 1726. urtea mugarri aipagarria izan zenIruñeko harresien historian: Jorge Próspero de Verboom ingeniariak proiektuorokor bat aurkeztu zuen, bai Ziudadelarako eta bai hiria ingratzen zutenharresietarako. Proiektu horrek XVIII. mende osoan barna gidatuko ditugotortze lanak. Verboomek, Vauban-en ikaslea (XVII. mendeko baluartebidezko gotortze teknika bere gorenera eraman zuen frantses ingeniaria),bitariko defentsa zirkuitua diseinatzen du arrisku handieneko tarteetangotortze lan aurreratuen bidez, harresi barruti nagusitik defendatzekomodukoak eta elkarren alboetan ezarritakoak. Horrela, setiatzailearen lanakberanduarazteko asmoa zegoen. Proiektu honekin Verboomek lortzen duhiriaren garrantzi estrategikoa, erabilgai zeuden diru baliabideak etaZiudadela defendatzeko behar zen goarnizioa orekatzea.

1730 aldera Frantziako aurrealdea sendoagotzeko lanak hasi ziren, hartarakoGuadalupeko eta Pilarko beheko baluarteak eta Erregeen errebellina,Principekoa eta San Bartolomekoa eraikiz. Gaur eguneraino, azken horibakarra iritsi da egoera onean.

San Bartolomeko gotorlekuaSan Bartolomeko gotorlekuaren inguruan, edo gutxienez haren kokaleku bereandefentsa-eraikin bat ezarri beharrezko lehenbiziko lanak 1641ekoak dira. Orduan,izan ere, iritsi zen Iruñera Juan de Garay ingeniaria, hiriko harresietarako etaZiudadelarako proiektu orokor bat itxuratzeko mandatuarekin.

Proiektu honek garrantzia handia izanen zuen harresiko lanetarako ondorengohamarkadetan; ilargi-erdien sistema osoa barne hartzeaz gain, Garayk lehenbizikoaldiz proposatu zuen “hornabeque” bat egitea, ondoren San BartolomekoGotorlekua eraikiko zen toki berean, Labriteko edo Mercedeko baluarteareneskuin aldearen aurkez1 (1. irudia).



Hala ere, Iruñean destinatutako hainbat ingeniariren eta erregeorderen txostenekikustera ematen dutenez, [Amador de Lazcano (1669), Octaviano Meni (1683),Juan de Ledesma (1684), Chimayko printzea erregeordea (1685), EstebanEscudero (1686), De Tigné (1706), Bournoville erregeordea(1686), HérculesTorelli (1694), Alejandro de Rez (1720)] lanak ez ziren hasten. 1726ko maiatzaren28an Jorge Próspero Verboom ingeniariak erregeari bidali zion, hark bereonespena emateko, XVIII. mende osoan Iruñeko harresi barrutia hobetzeko lanakgidatuko zituen dokumentua.

(1) SHM. Colec. Aparici, t. XII, fols. 384v-385. “El Ornaveque designado en la planta que señala laletra I con su foso de 60 pies de ancho, y su estrada cubierta alrededor como viene siguiendola de la Ciudad con aquellas medidas que muestra que será necesario por muchas razones,que se ocupe aquella eminencia con esta fortificación…”

1. irudia. Iruña: hiriko fortifikazioen eta ziudadelaren planoa. Anonimoa. (s.g.). 1645ekoekainak 1. AGS



Verboom-en proiektuaBeste hobekuntza batzuen artean, Verboom-ek hiru gotorleku eraikitzeaproposatzen zuen, hiriko harresietatik distantzia batera aurreratuak: San Rokekoa,Taconera aldean; Principekoa, Goroabeko gorunean, hegoaldearen gainbegirale,eta San Bartolomekoa.

San Bartolomeko gotorleku honen diseinuak antz handia zuen Vaubanek egindakogotorleku edo lunetekin, eta bai Verboomek berak Bartzelonako Ziudadelarakoegindakoekin. Labriteko baluartearen eskuin aldearen aurkez zegoen, hanterrenoak malda zerbait galdu eta hego-ekialderako lurrak bistatzen baitziren.Bere golak, horma bakun baten bidez itxita, babesgarritako guardia-egoitza etadanbor bat zeuzkala, tronera ugari zituen; barrenean, berriz, biltegiak eta gangaindartuak (2. irudia).

2. irudia. San Bartolomeko Gotorlekuaren planoa, Iruñeko fortifikazioen aurrealdearen zatibat ageri dela. Jorge Próspero Verboom. 1726ko urtarrila. AGS



Urte hartako irailean Verboomi Gibraltarko setioan pate hartzeko dei egin zioten,eta beraz haren ordez Pedro Moreau ezarri zuten ingeniari buruaren lanetan.1727an Moreauk zenbait txostenetan azaltzen zuen harresi lanak zertan zeuden:San Bartolomeko gotorlekuan aurrera zihoan bide estaliaren eta zabaldegiareneraikuntza, lubanarrora ateratzeko bi irteeretan eta bide estalia hiriarekin lotzekolanetan segitzen zen. (3. irudia).

Handik urtebetera, Madrildik, Moreauk beste txosten bat bidali zuen urtean zeharegin asmo zituen lanak zerrendatzeko. San Bartolomeko gotorlekuaz, esaten zuenurte hartan ez zela han lanik eginen, oso aurreratua zegoelako2.

(2) AGS. GM. Leg. 3.453. “Respecto que en esta pieza se halla concluido su camino cubierto, laesplanada y revestimiento de su parapeto, como también la Batería baja, se podrá diferir lodemás para el año siguiente”.

3. irudia. Tejeriako Aurrealdea. Labriteko Baluartea. Tejeriako Errebellina eta San BartolomekoGotorlekua. Anonimoa. 1723-1737. IHCM



1731n Pedro Moreauren beste txosten batek xeheroago zehazten zuen (4. irudia)zer partida eta aurrekontu zeuden: San Bartolomeko gotorlekuak harri-mokor lanabehar du gotorlekuaren gorputzerako, kontramalkarrerako, parapeto, kokote etagolarako; hortaz, aurreko txostenean esaten zuenagatik ere, badirudigainestaldura ia hasi gabea zegoen. Harlanduak eta adreilua ere erabiliko zirenparapetoak estaltzeko. Beste alde batetik, oraindik zenbait hondaketa lan egin

behar ziren eta handik ateratako lurra parapetoak, banketak, kokoteak etazabaldegiak egiteko erabiliko ziren.

Profil marraztuetan ageri da nola gotorlekuak Labriteko baluartearen aurrekoterrenoa gainbegiratzen zuen, eta nola malkarraren gaineko ezker bateriak,jadaneko bukatua, ibaiaren eskualdea bistaratzen zuen (5. irudia).

4. irudia. San Bartolomeko Gotorlekuaren planoa. Pedro Moreau. 1731ko ekaina. SGE



1736an Jaime Sicre iritsi zen Iruñera Pedro Moreauren lekua hartzera, huraSalamancako eta Extremadurako lurretara destinatu baitzuten. Hilabete gutirenburuan txosten bat aurkeztu zuen Verboom proiektuari buruz, eta bertan zehaztenzuen zer egina zegoen, zer eginkizun, eta zer aurrekontu eta material behar zirenaipatutako lanak bururatzeko.

San Bartolomeko gotorlekuaz, esplikatzen du gorputz nagusia lurrez eginazeukala, eta bai haren lubetak ere, lubanarroa zulatzeko lanetatik ateratako lurrazeginak baitziren, (6. irudia). Bide estaliko harri-mokor lana ia osatua zegoen, eta

5. irudia. San Bartolomeko Gotorlekuaren profilak Iruñeko hirian. Jaime Sicre. 1736. AGS

6. irudia. Iruñeko hirian dagoen San Bartolomeko Gotorlekua deritzon baluarte aurreratuarenplanoa. Jaime Sicre. 1737ko urtarrilaren 29a. AGS



hirikoarekin lotua zegoen. Ezkerreko bateria, ibaia bistatzen zuena, bide estaliankokatua, bukatua zegoen eta hiru artilleria piezatarako ahalmena zuen.Gainestaldura gehientsuenak eta haien zimentazioak falta ziren oraindik, bainabadirudi parapetoak eta banketetako profilak dagoeneko lurrez eginda zeudela.Biltegia, kontramalkarra, ate nagusirako harlanduak, ate hori babesteko danborbat, garita bat eta hamaika zabaldegi lauzatu falta ziren, bai gotorlekuan nolabide estaliaren ezkerretarako kokotean, jada bukatua baitzegoen eta sarreranagusiak guardia egoitza baitzuen.

Lehentasunen hurrenkeran, gotorleku aurreratuak eraikitzez bukatzea azkentokian zegoen. Hala ere, Sicre-k biziki laudatzen du Verboomen proiektua,gotorleku aurreratuok oso egokiak iruditzen baitzaizkio Iruña defendatzeko3.

Antonio Hurtadoren hobekuntzakXVIII. mendeko bi proiektu garrantzitsuenak, Verboomenaren ondotik, Juan MartínZermeñorena, 1756an, eta Antonio Hurtadorena, 1796-1797 urteetan, izan ziren.

Juan Martín Zermeñok, Fernando VI.aren erregealdiko ingeniari ospetsuenetakobatek, txosten luze eta xehetua bidali zion erregeari. Hura irakurrita badirudi,Jaime Sicrek hogei urte lehenago idatzi zuenarekin duen antz handia gogoan,bitarte hartan ez zela batere hobekuntza lanik egin San Bartolomeko gotorlekuan.

Txostenaren ondorengo hiru urteak, berriz, lan eta jarduera handikoak izan ziren,agi danez, eta hortaz gotorlekua gaur kanpo aldetik daukan geometria daukalabukatu zen, hau da, Guadalupeko eta Pilarko beheko baluarteen antzekoa,garaitsu berekoak baitira hirurak, eta hiruretan ingeniari berek eta segur aski obramaisu berek esku hartu baitzuten.

(3) AGS. GM. Leg. 3.700. “… encuentro que en el terreno que están proyectadas para colocaralgunas otras Fortificaciones destacadas, son mui adequadas a la situación, del expresadoterreno: pues desde ellas descubre los barrancos principales de los muchos que circundan LaPlaza y Ciudadela y pueden servir de estorbo al enemigo que intentasse hacer sitio formal,porque antes de empezarlo tendrá que vencer algunas dificultades por hallarse precisado deatracar antes dichas obras avanzadas, lo que le ocasionaría mucha detención en susoperaciones, y con esto muchas vezes al sitiador se le suele infructuar sus designios, conmotivo de dilatar semejantes ataques,…”



Gotorlekua defentsarako ongi egokitua bazegoen ere Konbentzioaren kontrakoGerraren garaian (1793-1795) hobekuntza handiak egin ziren barrenaldean.Antonio Hurtadok 1796ko urtarrilaren 8an sinatutako plano batean ageri denarenarabera (7. irudia), zeinean legenda luze baten bidez eta oinplano eta profil batenbidez esplikatzen baitu zer lan dauden hastear, berrikuntzak puntu hauetanlaburbil daitezke:

7. irudia. Iruñeko San Bartolomeko Gotorlekuaren planoa, hiriaren hego-ekialdean Argaibaiaren inguruan kokatua. 1.2.3. lerrotik pasatzen den Profil-oinplanoaren planoa. AntonioHurtado. 1796ko urtarrilaren 8a. SGE



- Kanoi-zuloak gehitzea gotorlekuaren goialdean. Honen aurreko planoguztietan aurreikusita dauden bederatzi kanoi-zuloetatik, hogeitara pasatzenda, honela banaturik: hiru iparraldeko saihetsean (Arga ibaitik gertuena);zazpi malkarren alde bietara; eta bi ipar-mendebaldeko saihetsean (Argaibaitik urrunduena).

- Ganga indartuak gehitzea: 1727-1737ko plano anonimo batean ageri direnhiru gangetatik bostetara pasatzen da (bat ipar-ekialdeko alboan, bat erdianeta hiru ipar-mendebaldeko alboan)4. Denak elkarren tamaina bertsukoakbadira ere, “bolborategia” deitzen zaiona txikixeagoa da.

- Lubetetara igotzeko arrapalak egitea, sarbideko ferraz gainera.- Gotorleku barrenean egoten zen lehengo guardia egoitza kentzea.- Gezi-leiho (tronera) garaiak eta apalak sortzea fusil-sua egiteko golakoelkarren aurkezko bi hormetan, gotorleku sarrerako atea begiratzeko izanlitezkeen erasoetatik5.

Kaserna kopurua gehitzeko arrazoia gezi-leihoak gehitzearekin lotuta dago, horrekbarrenean artilleria elementu gehiago ezarri beharra baitzekarren, eta berazsoldadu gehiago ere bai.

Aipagarria da, halaber, kontraminen proiektuarekin Juan Ximénez Donosok eginzuen planoa, 1795ekoa (8. irudia). Bertan, izan litezkeen geometria etatraiektoriak aztertzen ziren, bai hirian eta bai gotorlekuaren alderdian. Kontraminahorietako bi azken alderdi horretan gauzatu ziren, kontramalkarrean. Haiensarbideak, edo mina-ahoak udalaren obra brigadak 1962 aldera itsutu eta estalibazituen ere, gaur berriro atera dira egun-argira, berriki bukatu diren gotorlekuazaharberritzeko lanetan.

(4) Erriparen saihetsean beste bi kaserna eraiki beharrak baziren ere, Antonio Hurtadok honelazehazten du 1796ko planoan: “no habiéndose efectuado la una por la apretura de la guerra:debiendo servir todas para que este puesto esencial en el parage que esta situado y destacadotenga los menesteres precisos a prueba de alzamientos, almacenes y demás necesario para ladefensa”.

(5) Nahiz eta zenbait planotan (bat anonimoa 1727tik 1737ra bitarte datatua; eta PedroMoreauren beste bat 1731koa) jatorriz gola bere hormetan anitz gezi-leiho garai dituelairudikatzen bada ere, Antonio Hurtadoren 1796ko planoan, azkenik, gaur ezagutzenditugunak irudikaturik ageri dira: lau garaiak eta lau behekoak, elkarren aurkezko bi hormatan.



XIX. mendetik gaurdainoSan Bartolomeko gotorlekua Iruñeko harresietan egin ziren garrantzizkolanetako azkena izan zen eta, horrez gain, bere jatorrizko geometria gaurdainohobekien gorde dituztenetako bat. Gaur arte iritsi zaigun eraikuntza AntonioHurtadok diseinatutako hobekuntzei dagokiona da. (9 irudia).

Paradoxaz, hiria XIX. mendean -1813an, independentziaren gerrarenbukaerancia, 1823an, San Luisen ehun mila semeak sartu zirenean, eta1874an hirugarren gerra karlistan- hiru aldiz setiatua edo blokeatua izan zen,noiz eta baluarte bidezko fortifikazio sistema gainbehera abiatzen zenmomentuan, hain zuzen. Ez zen horrelakorik gertatu, aldiz, XVI. mendegehienean eta XVII. eta XVIII. mende osoetan, fortifikazio sistema hori beregoreneko estimazioan zegoela. Baluarte bidezko sistemak obus eta morteroenaurrean balio eskasa zuen, bereziki 1832an Anberesko setioan ikusi ahal izan

San Bartolomeko Gotorlekuaren eboluzioa. Jorge Próspero Verboomek 1726an egindakoproiektutik (ezk.) Antonio Hurtadok 1796ko datarekin egindakora (esk.)



8. irudia. Iruñeko planoa, kontraminetarako proiektua ageri duela, bai eta dagokion Diskurt-soa ere. Juan Ximénez Donoso. 1795eko otsailaren 19a. IHCM

9. irudia. 1921. San Bartolomeko gotorlekua-Labriteko baluartea, airetiko argazkia.



zenez, eta horrek hiru mendeko historia luze bati akabera jarri zion, zeineanartilleriako aurrerapenei buru egiteko eginahal handiak egin ziren.

Defentsarako funtziorik gabe gelditu zelarik, gotorlekua abandonatu zen, etaondorioz degradazio prozesu bizian abiatu. 1932. urtean, agi danez, lur irristabat gertatu zen erriparen alderdian, ibaitik hurbil, eta horrek horma atal bat etaparapetoa partez barreiatzea ekarri zuen. Gaur egun gotorlekuko kanpokohormetan barreiatze horren arrastorik batere gelditzen ez bada ere, badirudigotorleku barrenean aurkitu diren zenbait gaitzek konfirmatzen dutela gertaerahori.

1932an erripari eusteko horma, gaur egun dagoena, burutu zen, eta 1939anMedialunako parkea sortzeko lanak hasi ziren, Victor Eusak diseinatua. 1940eta 1942 urte bitartean gotorlekuaren lehenbiziko zaharberritzea egin zen etaorduan ezpondako lur irristak erasandako osagaiak berregin ziren. Logika zerbaitizanen ere luke pentsatzeak 1932an erripari eusteko egin zen hormak berak erehelburu hori zuela: ezponda egonkortzea, eta berriro mugitzea ezintzea.

Gotorlekuko beheko bateria zaharberritzeko lanek, aurten gotorlekua berazaharberritzeko lanekin batera egin direnek, argi erakutsi dute ezponda horrek

San Bartolomeko gotorlekua. A. Gª Deán. 1910ca. I.U.A



egonkortasun problemak zituela, haren zimentazioa erabat desegina azaldubaita. Horrek, antza, teoria hau sendotzen du, eta barreiamenduakgotorlekuaren kontrako eraso betetik etorri ote ziren dioten teoriak ahultzen.

Gotorlekura golatik sartzen da, edo defentsaren atzealdetik alegia, erasofrontetik babestuta dagoen tokitik. Gola hori harri-mokorrez egina da. Alboetanhorma mehar bana dauzka babesgarritzat, eta gezi-leiho edo tronera garaiakzein apalak fusilarientzat. Goialdeko gezi-leiho edo tronera horiek harlanduzeginak badira ere, (horiek hormaren goialdeko errematea ere osatzen dute)behekoak adreiluzkoak dira. Sarrerako ateak, jatorriz zurezkoa eta itsua, hainbataldaketa izan ditu urteak joan ahala. Horrela, adibidez, hasiera batean premiamilitar soiletarako pentsatuta zegoena “edertu” egiten da, orrialde bakoitzeko7 x 4 karratuko koadrikula bat irekiz, beheko zati itsua errespetatuz, halere.

Defentsara sartu ondoren, deigarria da erdiko ferra, haren alde bietanlubetetara igotzeko arrapala banaz hornitua (gotorlekuaren goialdea). Ferrahorietako horma zuzenean ate bat ageri da. Bertatik kaserna batera sartzen da(defentsaren barrenean eraikitako egoitza, bonbek txikitu ezineko kanoigangaduna; jendea gerizatu eta bizigaiak edo materialak biltegiratzeko baliozuena). Gargola bana era baditu atearen eskuin eta ezker. Ezker aldean,

San Bartolomeko gotorlekua. 1900ca. I.U.A



erripatik hurbil, kaserna bat dago eta eskuin aldean hiru. Eremu horien zoruaharlauza handiz egina da.

Bost kaserna hauetatik 4 berdintsuak dira luze-laburrez (5 x 10 m); azkena,berriz, sarbidetik urrunduena, franko txikiagoa (2,5 x 8 m). Arauek agintzenzuten airebideak ireki behar zirela, egurasteko, eta zorua jarri behar zela“bolbora hezetasunetik begiratzeko”, ateaz eta leihoez gain. Ate-leiho horiekjatorriz burdin xaflaz estalita behar zuten “suteen kontrako ahalik eta aurreneurrigehien hatzeko”. Zorutzat, “oholtza bat, lurretik oinbete goratua” erabili ohizen, baina gotorlekuaren kasuan tamaina handiko harlauzak erabili ziren.

Goialdeetan, kanoi-zulo bakoitzari dagozkion artilleria piezak asentatzekozelaiguneak harlauza handiez eginda daude. Erripatik hurbileneko malkarrean,

San Bartolomeko gotorlekua. J. Cía. 1944. I.U.A



lubeta maldan egina delarik, harlauzok irudi trapezoidala osatzen dute kanoi-zulo bakoitzaren aurrean. Kanoi-zulook pixkanaka mailaz aldatzen baitira, etakanoiek erabat horizontalki jarrita behar baitzuten, altuera diferentzia horiekpiezak ezartzeko zelaiguneek bereganatzen dute, haien artean eskala eginaz.Ibai ondoko erripatik urrutien dagoen malkarrean harlauza horiek plataformajarraitua osatzen dute.

Zelaigune horiek ere zertxobait maldatuak dira parapeto aldera eta haien arteanbehatokiak jarrita daude. Toki horien gainean kanoi-buruzagia igotzen zen eginbeharreko tiroaren norabide zuzena agindu ahal izateko.

Zail da, ordea, haien eraikuntzak duen logikari antz ematen: barrengoparapetoetan, harri-mokorrak eta adreiluak nahaste erabili dira materialtzat,inolako eraikuntza eskemarik jarraitu gabe, antza, non ez den adreiluzko

San Bartolomeko gotorlekua. R. Bozano. 1950 ca. I.U.A



zutabeak errepikatzea, kanoizulen ahokadura osatzen duten harlanduzko piezaberezi batzuez errematatuak, eta zehar-saiheska jarritako adreiluak erabiltzeahaien arteko hormatxoa egiteko. Kanoi-zuloetako alboak ere adreiluzkoak diraeta ez dute antz emateko moduko aparejurik ageri, irregularki nahasten baitiraluzeka eta zeharka, nahiz eta ordurako ugari ziren “Kisuskiletzan ikastekoarteak”, adreiluzko fabrika bat nola altxatu behar zen azaltzen zutenak, kasuankasuko aparejurik egokiena zehaztuz. Kanoi-zuloetako alboetan htsik gabeagertzen diren osagai bakarrak erremateko piezak dira: zehar-saiheska jarritakoadreiluak. Zilegi da pentsatzea kokaera irregular honen arrazoia gotorlekuaaldatzeko lanak presa handiz egitea izan zela, eta bai oso garai txarrean ere(Konbentzioko Gerra ari zela).

Gaur egun San Bartolomeko gotorlekuaren ingurua gogora ekarri etabegietaratzen zaigun irudiak zerikusi gutxi du jatorrian zuenarekin. Hiria garatuz

San Bartolomeko gotorlekua. J. Cía. 1954. I.U.A



joan zelarik, gotorlekua Media Lunako parkean integraturik gelditu zen (izenaere eman zion parkeari) eta urteak, joan urteak etorri, eraikinez inguraturik erebai. Haren glazisa arboldegi bihurtu zen, eta arbola horiek direla medio Iruñekobizilagun askorentzat eraikuntza hau oharkabean joan da urte asko etaaskotan.

Joan ziren, joan, gotorlekua hiriko lorezaintza zerbitzuetako biltegitzat erabiltzenzeneko garaiak, hiriaren muga-mugan. Labriteko aldapak hirian egiten duen“artesia” zela medio, San Bartolomeko gotorlekuaren kokalekua erdi ezkutatuaeta sarbide txarrekoa zen. Aspaldi honetako aldi berean egindako hainbatekintzak (Bigarren Zabalgunea Parte Zaharrarekin komunikatzeko zaldaina, ibaiondoko pasealekua hirira hurbiltzen duen hiri igogailua, SanferminetakoMuseoa edo gotorlekuan egonen den Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroa)ahalbidetzen dute Iruñeko kultura, turismo eta aisiarako funtsezkoa izanen deneremu berria sortzea. Bertan Iruñeko hiriak duen arkitektura ondarearen,ondare inmaterialaren eta natur ondarearen agerkari hoberenak ikusiko dira:harresi barrutia, Sanferminetako jaiak eta ibai parkea.



Gotorlekua Iruñeko Harresien Interpretazio Zentrotzat erabiltzeko zaharberritze lanak / 49

Gotorlekua IruñekoHarresien Interpretazio Zentrotzat erabiltzeko zaharberritze lanak

2005ean Iruñeko Udala Harresiak Kontserbatu eta Sustatzeko Plan anbiziotsubat hasi zen bultzatzen, hiru ardatz nagusiren gainean oinarritua: harresibarrutia kontserbatu eta zaharberritzea, inguruan hobekuntza funtzionalakegitea (etxebizitza, dotazioak, eremu publikoak, mugigarritasun etairisgarritasuneko hobekuntzak bezalako parametroetan) eta harresi barrutiabera dinamizatu eta sustatzea bere balio historiko eta arkitektonikoakzabaltzeko. San Bartolomeko gotorlekua Iruñeko Harresien InterpretazioZentrotarako zaharberritzeko proiektuak ahalbidetu du hiru ardatz horietan aldiberean lan egitea monumentuaren eremu bat berean eta horrela, bide batez,Iruñeko harresietan barna ibilaldia egiteko elkargune eta abiapuntu bihurtu da.

2009. urtearen bukaeran gotorlekua abandonatua eta landaretzak hartuazegoen. Gaitz asko zituen, nahiz eta ez oso larriak eta horrek lehenbailehengoesku-hartze bat gomendatzen zuen. Zaharberritze lanetan erabili den irizpideamonumentua bera albait eta gehien errespetatzea izan da, gotorlekukobilakaeraren irakurketa historikoa ahal zen guztian mantenduz, bereaparejuetan, materialetan eta eraikuntza-era desberdinetan ikusten denmoduan.

Paramentuen garbiketa ez da sakoneraino sartu, oso kontu handiz egin da,eskuila eta ura erabiliz, metatutako zikinkeria kendu bai baina denborarenpatina, harriaren herdoildurak eraikinari ematen diona, bere horretan utziz.



Ez da egin material ordezkatze masiborik, eta funtzionaltasuna galdua zutenosagaiak besterik ez da ordezkatu, hala nola gargola apurtu bat edo beste,edo oso txikituta eta gaizkituta egoteagatik ezin lehengoratu ziren adreiluaketa harriak. Gainerako kasuetan bere horretan eutsi zaio lehengo materialari,zituen haustura eta narrio guztiekin.

Asmotan ziren erabilera berriak zirela medio, kasernak egokitu beharrean egondira, erakusketa eremu bihurtzeko. Hala ere, erabilera berriok lehendik zeudeneremuen arabera moldatu dira, erakusketa guztiak altxari beregain moduandiseinatu baitira, inguruan dituzten hormekin loturarik gabe. Argikuntza lauso,izkutatu eta zeharkakoak areto gangadunen izaera sendotzen du, haiengeometria indartsuari balio emanez.

Elementu berri bakarra sartu da, mugigarritasuna erraztu beharrez: bitarikoharrizko eskalinata. Izan ere, lehendik zeuden lubeten malda gehiegizkoa zeneta ezintzen zuen gotorlekuaren goialdera errazki iristea. Eskailera eroso etaxinplea itxuratu da, eraikinarekin mimetizatu egiten dena, harri mota bat beraerabili baita, eta gainera haren trazadura inguruan dituen hormen makurduraramoldatu baita.

San Bartolomeko Gotorlekua zaharberritzeko lanak

HARRESIKO HORMA ATALAKGotorlekuaren kanpoko geometria osatzen zuten harmokorrezko etaharlanduzko horma guztiek egiturazko egoera ona zuten. Hala ere, punturenbatean materiala zerbait mugitu zen, arbolen bulkoa zela medio, toki askotanerantsiuneetako betelana galduta landare txikiak hazi ziren, eta harriabelztua zegoen eguratseko kutsaduraren, terrenoan iragazitako uraren etaazaleran hazitako goroldio eta likenen eragina zela medio.

Esku-hartzea bakuna izan zen: horma atal guztiak garbitu eta azal guztianbetelana berrezarri; tokiz mugitu ziren materialak desmuntatu eta ondorenlehengo tokian ezarri.



Azaleran zikinkeria asko metatua zen eta erantsiuneetako betelana galdu ondoren tamainatxikiko landareak hazi ziren tarteetan.



BARRENGO HORMAKSan Bartolomeko gotorlekuaren jatorrian zegoen muinoa sarri asko gotorlekukohormen artean atzituta gelditu zen. Haren eraikuntzaren bilakaera historikoakgaur egun ezagutzen ditugun eremuak sortu ditu, behin eta berriz euste hormaketa gangak eraiki eta lubeta lan handiak egitearen ondorioz itxura hartudutenak. Euste horma horiek egoera onean zeuden, baina zikinkeria etalandaretza ugari metatu zitzaien gainean, eta batez ere kareztadura asko agerizituzten, erantsiuneetan barrena iragazitako urak zekarren karea geldirojaulkitzearen ondorioz.

Esku-hartzean paramentuak garbitu eta erantsiuneetan betegarria emanzitzaien, neurri handi batean kareztadurak ukitu gabe, horietan ezagun baita,nahi gabe ere, gotorlekua eraiki zenez geroz iragandako denbora.





Kasu askotan hondamen egoeran eta barreiatua zegoen, sabaiak erorian eta materialaendekatua.



KANOI-ZULOAK Kanoi-zuloak oro har aski egoera kaskartuan zeuden eta hainbat gaitz agerizituzten: tamaina handiko landaretza ugari hazteak, kasu askotan behar bezalakozimentazioa falta izateak eta eguraldi txarraren erasoak adreiluzko hormagehienak erorian utzi zituzten.

Asentamendu handiak sortu ere ziren eta zeramikazko piezak endekatuta zeuden,batez ere koroetako zehar-saiheskako aparejuetan. Ikusirik zer nolako hondamenegoeran zeuden, adreiluzko hormak kasu askotan desmuntatu beharra egon zen.

Ondoren, egoera onean zegoen materiala berreskuratu, garbitu eta biltegiratuzen, ondoren berrerabiltzeko. Lanak aurrera zihoazen ahala, argi azaldu zen nolazaharberritu beharreko horma asko lehendik ere berreraikiak izan ziren, aurrekoak



desmuntatuta eta haien oinarriaren gainean. Aurkitu eta dokumentatu ere zenkanoi-zuloek kasernen gainean zuten zimentazioa, deskargako arkuen bidez egina.

KONTRAMALKARRA ETA KONTRAMINAK Kontramalkarraren kasuan, berreskuratutako elementuetan berezitasunhandiena zutenak kontraminak ziren, terrenoan zulatutako defentsa tunelak,alegia, gero jarraipena emateko prest uzten zirenak, horrela etsaiaren minakatzeman eta leherrarazi ahal izateko (minak ziren etsaiak lubanarrora iritsi

Kanoizuloakaskotan hondatuakzeuden, eroriak etabarreiatuak, etahaien materiala ereoso endekatuazegoen.



beharrez egiten zituen tunelak). Kontramina hauek ixten zituzten hormak bota,eta haien egoera aztertu ahal izan zen. Lehenbizikoa, kontramalkarrarenangeluan zegoena, oro har oso egoera onean azaldu zen, bere-bere hartanatxikitzen baitzuen hasierako luze-laburra, adreiluzko atorra eta drainatzesistema. Bigarren kasuan, ordea, kontramina urez mukuru zegoen eta puntubatzuetan hondatua. Hondamen egoera horregatik, hondoa hormaz itxita zeukaneta ezin zitzaion bere luzera osoari antzik eman. Azal-azaleko esku-hartzea eginzitzaion: kontraminetako barrenaldea garbitu eta saneatu besterik ez eta, horrez



gain, bai sarrerako hutsunearen atalgaina berrosatu ere, mina-ahoak hormaz itxizirenean desagertu baitzen. Berregite lan horretan, aurkitutako aztarnak hartuziren erakusburu, argiro azaltzen baitzuten jatorrizko hutsuneak zer itxurazeukan.

KASERNAKKasernak ziren Ziudadelako goarnizioak geriza hartzen zueneko eta bonbektxikitu ezineko egoitzak. Bertan bolbora, tirogaiak eta bizigaiak ere gordetzenziren. Denek egurasteko airebide bat izaten zuten eta atearen gainean leihotxikia ere bai. Zoladura, harlauzazkoa izaten zuten eta estaldura kare morterozegina. Egiturazko egoera ona zuten baina gainestaldurak oso endekatuta zireneta hezetasunak nonahi nabari zituzten. Zenbait kasernatan zoladura ere oso

Kontramalkarraberreskuratzean,kontraminetarakosarbidea ereberreskuratu zen,gotorlekuko defentsaelementuetako batbaitziren.



Kasernek, bonbek txikitu ezineko gangadun aretoek alegia, hezetasun mantxak, zikinkeria etakedar arrastoak ageri zituzten, bai lurrean eta bai hormetan ere.



hondatua zegoen eta beste batzuetan, han eta hemen desegina. Zaharberritzelanak gehienbat kasernak inpermeabilizatzea izan zuen helburu eta karezkogainestaldurak lehengoratzea. Bi kasernatan, errespetatu egin ziren jatorrizkozoladurak, baina gainerakoetan berriak jarri beharra izan zen. Hartarako,lehengoaren antzeko zatiketa zuen harria erabili zen, eremuen izaera ezaldatzeko gehiegi.

ZOLADURAK Gotorlekuaren barrenaldea zolatu gabe zegoen, goialdean izan ezik, kanoiakezartzeko eremuan, han bai, harlauzak jarri -baitziren, batzuk 25 cm lodi zirenak.Zoladura hori neurri handi batean ikustezin zegoen, lurra eta goroldioa gaineanmetatu zitzaizkiolako, eta zenbait puntutan arbola sustraien bulkada zela medioaltxatuta zegoen, edo betelaneko lurra asentatzearen ondorioz hondatua. Tokihorietako zoladura kanoi-zuloetarantz maldatua diseinatzen zen, grabitateakkanoien bultzadari kontra egiten lagundu zezan. Horrek, ordea, ezintzen zuen urabehar bezala hustea, eta beheeneko alderdietan istil egiten zuen. Zaharberritzea

gehienbat honela egin zen: zoladura garbitu eta piezen arteko betegarria eman,tokiz aterako piezak lehengo tokiratu, eta drainazulo bat egin zen ura beharbezala husteko. Altxatu behar izan ziren harlauza guztiak aurrez zenbakitu etaondoren bere lehengo tokian ezarri ziren.

Gotorlekuaren gainerako azalak ez zuen inoiz zoladurarik izan. Horregatik,zaharberritze lanek iraun artean ageriko uharriz egindako zoru bat botatzeaerabaki zen, kasernetara errazki iristea ahalbidetzeko, mantentzeko erraza, etajatorrizko lur zoladuraren interpretazio berria emateko asmoz. Arrapalek



gehiegizko malda baitzuten eta goialdeari irisgarritasun hobea emateko, harrizkoeskailera bat egin zen, biribil itxuran, bere ateragunean egoitzazko plataforma batdaukana, handik gotorlekuari puntu bakar batetik osorik antz emateko aukeraematen duena, zeinak haren ulermen espazialerako lagungarri baita. Gainerakoazalerak, arrapalei eta goialdeari zegozkienak, jardinez jantzi eta ureztatzesistema jarri zitzaien.

Barrenaldean zegoen zoladura bakarra kaserna barrenetakoa eta kanoiak ezarrita zeudeneremuari zegokiona zen.



Jakingai interesgarriak

Obrak burutzen ari zirela, berezitasun handiko zenbait elementu azaleratu ziren,hala nola graffitiak, ura husteko sistemak, eraikuntza metodoak eta abar.

GRAFFITIAKKaserna barrenetan anitz “marra” eta “arraia” aurkitu ziren6. Gaitz zen marrazkieibegi hutsez antz ematen, gaizki kontserbatuta zeudelako, baina zeharkako argiaeta iragazki digitalak aplikatuz, argiro ulertu ahal izan zen haietako batzuk zerziren.

Bi teknika desberdinekin egindako graffitiak aurkitu ziren: kolore beltzekopinturaz, batzuk, eta zarpeaduran artesiak eginaz, besteak.

Zail da marrazkien garaia zehazki finkatzen baina, inskripzio batzuen idazkeraikusita, badirudi XVIII. mende bukaeraren eta XIX.aren hasieraren artekoak direla.Harrigarria bada ere, graffitietan ez da data bakarrik ere ageri.

Argi dago nor ziren egileak7. Barrutian egoten ziren langileak militarrak ziren etakasernetan eman behar izaten zituzten ordu luzeek asperdura ekartzen zietensoldaduei. Zenbait hormatan ehunka agertu ziren borobil itxurako markak,badirudi fusilen kanoia paretaren kontra estutuz eginak direla. Haietako askozer alturatan eginak diren ikusita, badirudi soldadu asko lurrean eserita zeudela,segur aski kontrako paretan bermatuta. Antzeko zerbait gertatzen da marrazkiaskorekin ere, lurretik oso altuera gutxian baitaude eta beraz, antza, eseritakonorbaitek eginak baitira. Kasu honetan ezin pentsa daiteke haur batek eginakdirenik sinadura batzuk oso ederki eginak eta oso korapilatuak direlako. Bestezenbait kasutan trazadurak gorago ageri dira, lurretik metro batera eta metroeta hirurogeira bitarte.

(6) Interpretaziorako, graffitietako espezialista bat izan genuen laguntzaile: Pablo Oscariz Gilhistorian doktoratua.

(7) Zenbait marrazkiren gaiak, Suld(ado) Ynf(antería) hitzekin bukatzen den sinadura batek eta“Solda(do)” hitza dakarren inskripzio batek konfirmatzen dute barrutiko militarrak izan zirelaegileak.



Graffiti guztien artean aipatzekoak dira zenbait errubrika edo sinadura, osokorapilatuak eta landuak, irakurtzeko zailak (1. irudia)8, gurpilen gaineko kanoi battiro egiten ari (eszena korapilatuago eta interpretatzeko zailago baten barreneankokatua), hegazti-, zezen- edo idi-irudi batzuk (2-3. irudia), lorez betetako txarroi

(1. irudia)

(8) Hobekien kontserbatu direnetako batek “Jose Antonio” izena darama. Inskripzioen artean“Jabier y [---]” izenari antz ematen zaio, beste batean arestian aipatu “[---]erte Suld(ado)Ynf(antería)” eta “W Solda(do)”.



baten marrazkia edo zirriborro arkitektoniko bat, segur aski kasernetako batensarrerako arku batena, itxura bera eta arku-arri kopuru bera baitauka.

Hiru urkabe eszena ere gogoangarriak dira (4. irudia), urka-beharra eta borreroaageri baitira. Azkenik zenbait marrazki apaingarri daude, kontuak, gurutze bat,zenbaki eta letra solteak.

UREN HUSTUBIDEAGotorlekuak komun bat bazeukan, XX. mendean egina, ipar muturreko gezi-leihoen eremuan kokatua. Desegin zenean, mineta bat agertu zen, harresikohorma zulatu eta magalean behera malda handiarekin zihoana.

Haren kokalekuak bat egiten du gotorlekuaren beheeneko puntuarekin, etabertatik ateratzen den kanalizazio bakarra da. Zaharberritze lanak egitean harenkokaera estrategikoa aprobetxatu zen puntu hartatik barruti barreneko euri urakhusteko.

(2. irudia)

(3. irudia) (4. irudia)



KASERNEN AIREBIDEAKaserna guztiek eguraste sistema bat zuten, hainbat tartetako tximinien bidezegina. Erdiko kasernan ez beste guztietan, lehenbiziko tartea bertikala da,gangaren lodiera pasatu arte, bigarrena gorako maldan doa kanoi-zuloetakoparapetoen barrendik, eta azken tartea beherako maldan, parapetokobarrenaldean azaleratu arte.

Ez ziren, antza sobera ongi ibiltzen, beste tximinia batzuk aurkitu baitira, horienosagarri edo ordezgarri. Erdiko kasernan, itxuraz tximinia bertikal bat zenaren

hasiera moztua aurkituzen, nahiz eta, kasuhorretan ere, lehentartea bertikala zen etabigarrena maldatua,baina bigarren hori osoluzera gutxikoa.

HARRESIKOHORMETAKOKONTRAHORMAKKaserna hauetakohirutan harri-mokorrezkoizkina sendoak ikustendira hondoan.Gotorlekuko harresiko



hormaren kontrahormak dira, kasernak egin zirenean barrenaldean azalduzirenak.

ZIMENTAZIO IKUSGARRIAKArrazoiren batengatik zimentatzeko oztopoak zeudenean, ohiko soluzioa izatenzen hormen oina bermatzeko arkuak eraikitzea, horrela ez baitziren bizimentazio puntu baizik behar, arkuaren bermatze puntuetakoak hain zuzen.



Horrela, gotorlekuko iparraldeko eremuan, kasernako zorua industu ondorenarku bat azaldu zen, kontrahormatik kontrahormara zihoana, zeinaren gaineanmalkarreko horma bermatua zen; eta kasernen gaineko eremuan, kanoi-zuloenalboetako hormek arkuen gainean kargatzen dute beren pisua. Azken kasuhorretan, segur aski, soluzio hori hautatzeko arrazoia ura hormen azpian istilduzedin eragotzi nahia izan zen, eta teilatuko hustubideetaraino oztoporik gabejoan zedin erraztea.

KAREZKO ZORUAKNahiz endekatuak zeuden eta puntu askotan hondatuak, kanoi-zulo guztietankarezko zoruak azaldu ziren, batzuk oso lodiak, eta oso axola gutxirekin eginak.



San Bartolomeko Gotorlekua, Iruñeko Harresien Interpretazio Zentro

San Bartolomeko gotorlekua, erabat zaharberriturik, aldebatera biziberritzen daIruñeko Harresien Interpretazio Zentro bihurtzen delarik. Eraikin historiko batierabilera berria ematen zaion bakoitzean, oreka zail bat gorde beharra sortzen da

lehendik zegoenaren eta eransten denaren artean. Gotorleku honen kasuan,saiatu gara erantsitakoaren eragina ahalik eta txikiena izan zedin, idorpe berriakedo barruti berriak egin gabe, ahal zela, eta okupazioa kasernetako eremumurritzera mugatuz.

Interpretazio Zentro berriaren izpirituan dago kokaleku hartzen duen eremuekindialogo bat sortu nahi izatea, eta bisitariari hainbat eduki helaraztea gotorlekuareneta Iruñeko harresi barrutiaren osotarako ulermena errazten diotenak. Eta ezsoilik ikuspuntu arkitektoniko eta historikotik, baizik eta ikuspuntu inmaterialetikere bai. Harresiek Iruñaren bizitza baldintzatu eta markatu zuten, eta ezinkenduzko izaera eman zieten hango kale eta bizilagunei. Eta gaur ere hala da,nahiz gaur egun beste ikuspegi erabat desberdin batetik. Haien izaera militarraaienatuz joan da, pixkanaka, harik eta gaur egungo jostaleku, aisialeku etaharreman leku bihurtu diren arte.

Ahalean, bisitari bakoitzaren profilari egoki zaizkion edukiak hautatu dira, zein ereadin nahiz jatorrikoak diren eta zein ere diren haien interesak. Hartarako,askotariko erakusketa osagaiak nahasi dira, hala nola irakurgai panelak, ikus-entzunezkoak eta osagai interaktiboak, gaira hurbildu eta bertan sakontzeko mailadesberdin asko ahalbidetzen dituztenak, pertsona bakoitzak duen interesarenarabera. Erakusketa eremuak gaika banatzen dira, eremuko gai bat dutela:



IRUÑEKO HARRESIEN BILAKAERA Kaserna nagusiko sarreraren aurrean kokatua. Hauxe da bisitaren abiapuntua.Bertan Iruñeko harresi barrutiaren bilakaera historikoa errepasatzen da,erromatar jatorritik eta XIV-XV. mendeko harresietatik hasita, harik eta gaurdainoiraun duten baluarte bidezko harresietara iritsi arte.

Harresi barrutia ordenagailu bidez berregina. XV. mendea

Harresi barrutia ordenagailu bidez berregina. XVI. mendea



Horrela, hiriaren garapenak eta haren harresien bilakaerak izan dutenparalelismoa bistaratzen da.

Harresi barrutia ordenagailu bidez berregina. XVII. mendea

Harresi barrutia ordenagailu bidez berregina. XVIII. mendea



GOTORLEKUEN ETA ARMEN BILAKAERA Armak etengabe bilakatzen baitziren, eta gero eta kalibre eta zehaztasun gehiagohartzen, gotorlekuak ere aldi berean beren defentsak berregokitu beharrean

Iruñeko Santa Maria katedrala ordenagailu bidez berregina (jatorri erromanikokoa)

San Zerningo eliza ordenagailu bidez berregina (XV. mendea)



gertatu ziren, bai ikuspuntu geometrikotik nola eraikuntza teknikarenikuspuntutik. Eremu honetako ibilbidean konparatu egiten dira garaian garaianerabilgai egoten zen armamentua eta hari kontra egiteko diseinatu zirendefentsak. Iruñeko kasua ere esplikatzen da, eta xehero aztertzen harenharresiek zer bilakaera izan zuten XV. mendetik gaur egun bisita ditzakegunharresi baluartedunetara iritsi arte.

Ziudadelako eta haren defentsa egituretako atal baten berregintza.



HARRESIEN GIZA ALDERDIAHiri harresituek ehunka pertsonaren bizitza eduki eta mugatzen zituzten. Mendeakjoan, mendeak etorri, pertsona horietako asko harresi horiek babestuta sentitubeharrean, zapalduta sentitu ziren haien barrenean, baliorik gabe gelditu baitziren. Iruñak ikuspuntu militar eta estrategikotik zuen garrantziak, gotorleku-hiria izateak,eragin nabarmena izan zuen bere bizilagunen izaeran, haien ofizio, ohitura etabizimoduetan.



XIX. mendeko emakume “atalzain” baten irudia. Hau da “Harresien giza alderdia” deitu kaser-nan ageri diren bost pertsonaietako bat.



Hiriaren hirigintza bilakaerarako ere faktore erabakigarria izan zen; hori beste hiriaskori gertatu zitzaien baina Iruñaren kasuan bereziki berandura arte, 1915eraarte hain zuzen, urte hartan hasi baitziren harresiak eraisten.

Kaserna honetan ibilbide bat egiten da mende bakoitza markatu zuten gizarteerrealitate nagusietan barrena, garaiko bost pertsonaiaren esku-hartzeantzerkiratua erabiliz: Toulouseko poeta Guillaume d´ Annelier, XIII. mendeko hiriburguen arteko gerraren lekuko eta kontatzailea; XVII. mendeko infanteriakosoldadu bat, Espainiako inperioaren gainbehera sufritu zuena; XIX. mendekoemakume ataltzain bat, ordurako defentsarako bainoago zerga kobratzeko baliozuten ate batzuen zaindaria; Alfonso de Gaztelu y Maritorena jauna, 1913tik1916raino alkatea, harresiak eraisten hasi zireneko garaiaren lekuko pribilegiatua;eta gaurko pertsonaia anonimoa, Iruñeko hiritarrak bere harresi zaharrekin gauregin duen adiskidetzearen eta harreman berrituaren erakustailea.

IRUÑA ETA MUNDUAGotorleku baten garrantzia bidezki juzgatu ahal izateko, bere garaikotestuinguruan aztertu behar da eta antzeko beste batzuekin konparatu. Iruñalehen mailako gotorleku baluarteduna izatera iritsi zen. Haren Ziudadelapentagonala Espainiakoetan zaharrena da. Horrek esan nahi du eraiki zengaraian, Felipe II.a errege zela, orduan zeuden defentsa harresietan modernoenaeta aurreratuena zela.

Hiriko defentsak eraiki eta hobetzeko lanen ardura hartzera Iruñera etorri zirenakEuropako garai hartako ingeniaririk eta eraikitzailerik hoberenak ziren. Beste aldebatetik, Iruñean egin zen eraikuntza lanean, Europako hiru poliorzetika-eskolenezagutza teorikoak eta praktikoak arrago batean bezala nahastu ziren:flamenkoa, italiarra eta frantsesa.

Iruñeko harresi barrutia, ingeniaritza militarreko teknikak Erdi Aroko sistemetatikBerpizkundeko modernitatera nola pasatu ziren ikusteko dugun agerkaririk edereta egokiena da.





















BibliografiaECHARRI, V., Las murallas y la ciudadela de Pamplona. Pamplona, 2000. Gobierno de Navarra.MADRAZO, P., España. Sus monumentos y arte. Su naturaleza e historia. Navarra y Logroño, tomos I y II.

Barcelona, 1986. Cortezo.MARTINENA, J.J., Historias del viejo Pamplona. Pamplona, 2003. Ayuntamiento de Pamplona.QUINTANILLA, V y TORRES, J., Plan de actuación Fortificaciones de Pamplona. Pamplona, 2006.

Ayuntamiento de Pamplona.ZAPATERO, J.M., El Real Felipe del Callao, Primer castillo de la “Mar del Sur”. Madrid, 1983.

Erabilitako iturriakArchivo General de Simancas (AGS).Iruñeko Udal Artxiboa (IUA).Instituto de Historia y Cultura Militar (IHCM).Servicio Geográfico del Ejército (SGE).

Fitxa teknikoa

Sustatzailea: Iruñeko UdalaProiektuaren zuzendaritza: José Vicente Valdenebro García, José Ignacio Alfonso Pezonaga,

Marta Monreal Vidal eta Miguel Monreal Vidal

Zaharberritze proiektua: José Ignacio Alfonso Pezonaga, Marta Monreal Vidaleta Miguel Monreal Vidal

Segurtasuna eta osasuna: Lidia Martínez ZancajoInstalazioak: Proyectos y Promoción de Ingeniería S.L.

Eraikuntza eta edukien garapena: Construcciones Aranguren, Construcciones Leache eta Construcciones Zubillaga [UTE Fortín de San Bartolomé ALZ]

Edukien zuzendaria: Víctor Echarri IribarrenEduki historikoen koordinatzailea: Juan José Martinena RuizAhokulari historikoak: Luis Eduardo Oslé GuerendiainEdukien garapena: Código Alfa Soluciones S.L.

José Luis Los Arcos Sanz, Javier Olmedo Cruz, Alberto Guinea BelIsabel Elizalde Arretxea, Ignacio Olivera Martínez,Idoia Poza Undiano, Eduardo Sáiz MúgicaPatricia Martiartu Fernández, Raquel Domench VidalPedro Gurpegui Nausia, María Lusarreta BaztánLidia Gómez Sada

Laguntzaileak: Fernando Hualde Gállego, Luis Esquíroz Medina

Inbertsioa: 1.925.000 €Dirulaguntza: Gobierno de España – FEILES

Koordinazioa eta jarraipena: José Javier López Rodríguez, José Vicente Valdenebro García, Enrique Maya Miranda, Silvia Azpilicueta Rodríguez Valdés,Teresa Lasheras Balduz



Iruñeko Harresietan barnako ibilaldia. Irudizko gida 87

Iruñeko Harresietan barnakoibilaldia.

Irudizko gida


88 Iruñeko Harresietan barnako ibilaldia. Irudizko gida

San Bartolomeko gotorlekua Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroa

Iruñaren erdi-erdian dagoen gotorleku hau, 2010. urtean zaharberritu zen eta,gaur, Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroaren kokalekua da. Bertan, halaber,Iruñeko fortifikazioetan barnako ibilbide oso eta interesgarri baten abiapuntuadago, Iruña, izan ere, gotorleku-hiria baita aspaldidanik.

Gotorleku hau XVIII. mendean eraiki zen, eginaldi bat baino gehiagotan,eta alditikaldira proiektuan hobekuntzak sartuz. Hasieran harresi barruti nagusiarengehigarri eta lagungarri izateko asmatu zen. Izan ere, gotorleku hau muino batengainean dago eta muino hori, hain zuzen, etsaiak Iruñari eraso egiteko punturik

1



ahulena zen: muinoak, izan ere, etsaia hurbiltzen ikustea ezindu eta harresinagusien oin-oineraino iristea errazten zion. Gotorleku honek muinoaren tontorrahartzen zuen eta beraz ahulune hori kendu, kanpoaldeko defentsa sendotu, eta etsaia ezkuta zitekeen alor-landen gaineko ikuspegi zabala ematen zuen.

San Bartolomeko gotorlekua, Printzearen gotorlekua eta San Rokekoa ziren hirikoharresietatik distantzia batera egon behar zuten hiru gotorlekuak, bere 1726koproiektuan Verboomeko markesak orduko fortifikazioak hobetzeko proposatzenzuenaren arabera. Eta San Bartolomekoa da, hain zuzen, hiruetatik gaurdainoosorik iritsi zaigun bakarra.

Bera izan zen, gainera, Iruñean azken bukatu zen defentsa lana.



Media Luna Parkeko eta Argaren Ibai Parkekoigogailua

Igogailu-dorre hau 2010. urteanburutu zen. Hura ezartzekoaukeratu den tokiari esker,hiritarrak aukera du, SanBartolomeko gotorlekuarekin duenlotura dela medio, inon ez bezalakoikuspegi zoragarriez gozatzeko.

Egintza honi esker, bestalde,erraztu da Parte Zaharra etaBigarren Zabalgunea, gotorlekuareninguruan, bat egin daitezen Argarenibai parkearekin eta kanpoaldekobeste auzo batzuekin (Txantrea etaMagdalena).

Desnibela hain handia delarik(20,90 metro) eta horizontalki erehain distantzia zabala dagoelarikigogailuko abiapuntutik ateragunera,bereiz jarritako dorrea eraikitzeaerabaki da, eta, sarbidearekinlotzeko, harresiaren gainetikpasatzen den zaldain bat egitea.

2



Labriteko zaldaina

Iruñeko Udalak 2010. urtearen bukaera aldera burututako hirigintza egintzenbarnean, oinezkoentzako zaldain hau jarri zen martxan, Iruñeko Parte Zaharra etaBigarren Zabalgunearen arteko lotura errazteko pentsatua. Iruñeko harresiengaineko pasealekuaren jarraitasuna ere errazten du, zeren San Bartolomekogotorlekua eta harresietako ingurabideko pasealekua lotzen baititu, Labritekoaldapa den hiri-sarbide handiak egindakopitzadura gaitza pasaturik.

“Y” itxurako Corten altzairuzko egitura sinpleada, nolabaiteko eskultura-eitea duena, etaburutik burura 70 metro baino gehiagokodistantzia pasatzen du. Egintza honi eta bestezenbaiti esker, gaur egun harresien perimetrokoia bost kilometroak (Ingurabideko pasealekua)errazki iristeko moduan daude.

3



Labriteko baluartea edo bastioia

1540. urte aldera eraiki zen. Hasieran, Caparrosoren Errotako kuboa edoCaparrosoren bastioia deitu zitzaion; aurrerago, Mercedeko edo Labritekobaluartea; eta 1669tik aurrera, eskuarki, Labriteko baluartearen izenaz ezagunada. Harresietatik gaurdaino iritsi zaigun elementurik zaharrenetako bat da. Harensaihetsetako batetik Tejeriako aurrealdea sortzen zen, gaur desagertua. Harresizati horren hasiera, motzagotua, Jito-Alai pilotalekuaren ondoan aurkitzen da.Oinarrian inguru guztian zeukan plataformatik zati bat baizik ez da gelditzen,zeren 1960. urte aldera, Txantreako errepidea zabaltzeko lanak egin zirenean,haren aldeetako bat desagertu baitzen.

4



Barbazan apezpikuareningurabidea [Magdalenako aurrealdea]

Labriteko eta Redingo baluarteen arteankokatua, harresi tarte honek eta harekinlerro doan ingurabideak Iruñeko alderdiriksakratuena babesten du: Artzapezpikuarenjauregia, Barbazanen kapera eta SantaMariaren Katedralaren burualdea. Pasealekuhonek Barbazan apezpikuaren ohorezhartzen du izena. Tarte honetan, harresikoaurrealde honek ez dauka kanoi-zulorik etabertan garita pare bat badaude oraindik,XVIII. mendean egin ohi ziren estilokoak. Ezdu, gainera, lubanarrorik, beharrik ere ezbaitzeukan, terrenoa bera malkarra baitzenoso eta Arga ibaia ere aldean baitzeukan.1960an ireki zen jendeak bisitatzeko.Gaurko itxura berriki egindako zaharberritzebatek eman dio. Hari esker alderdi honetanpaseoan ibiltzea erraztu da, Iruñekoalderdirik ederrenetako bat baita eta inguruguztiko bistarik hoberenak baititu.

5



Santa Mariaren Errege katedrala

XIV. eta XV. mendeetan eraiki zen, lehenago eliza erromaniko bat eta, areaurrerago, Pompaelo erromatar hiria egon zen orube berean. Erdi ArokoNavarreria deitu hiriaren punturik garrantzitsuena ere izan zen. Haren aurrealdeneoklasikoaren atzean, eliza gotiko soila ezkutatua dago. Mundu osoko katedralmultzorik osoenetako bat da, kalonjeek XIX. mendera arte bertan izan baitzutenbizileku. Egoitza eta gela gehientsuenak (sukaldea, logelak, jangela, liburutegiaeta abar) beren-beren hartan gorde baitira, aukera ona ematen dute Erdi Arokoeliza baten jardunbidea ulertzeko.

Presbiterioaren aurrean, Karlos III.aren hilobia aurkitzen da, 1423an Iruñekoauzo guztiak udal bakarbatean batarazi zituenerregea. Hilobi berean harenemazte Leonor de Trastámaraere ehortzita dago. Nafarroakoeskultura-talderikhoberenetakotzat jotzen da.28 irudik (nobleek eta elizagintariek) lagun egiten dieteerrege-erreginen irudi etzanei.Hilobiaren azpian sarrerarikgabeko kripta dago, nonhainbat errege eta printzerengorpuzkiak ehortzita dauden.Barbazanen kaperak, izenhorretako apezpikuari (1319-

1355) eskainiak, Kontsolamenduaren Amabirjina du buru: harri polikromatuzkoharmolde hagitz baliosa. Klaustroa Katedraleko zatirik preziagarriena da, etamundu osoko estilo gotikoaren agerkari gailenetakoa.

1286 eta 1472 bitartean eraiki zen eta klaustro gutxi daude Europa guztianharen mailara iristen direnak.

6



Redingo baluartea

1540. urte aldera eraiki zen eta, Labritekoarekin batera, harresi-multzo osokozaharrena da.

Erdi Aroan Tesoreriako dorrea deitu zenaren orube bertsuan eraiki zen.Horregatik hasieran Tesoreriako kuboa deitu zitzaion, gero Monedako dorreaeta gero Magdalenako bastioia. XVIII. mendetik aurrera Redin beste izenik ezdu eraman.

Berriki zaharberritu da, eta harresi-lerro guztiaren punturik garaiena da. Horriesker, hiri-gotorleku honek Arga ibaiaren gainean duen behatoki hoberena da.

7



Guadalupeko Amabirjinaren baluartea

Berriki zaharberritua, XVIII. mendearen erdi aldera eraiki zen, orduan bestebaluarte bat erantsi baitzitzaion Redingo baluarteari, haren defentsa ahalmenahandiagotzeko: Guadalupeko Amabirjinaren baluartea. Defentsa berri hau Vaubaningeniari ospetsuak gotorlekuak eraso eta defendatzeko asmatu teknika berrienarabera egin bazen ere (poliorzetika ere deitzen zaio teknika horri), bi baluarteokelkarren harmonia handian daude, bata eta bestea bi mendeko tartearekin eraikiziren arren. Hemen XVI. mendea eta XVIII. mendea batzen zaizkigu, baluartebidezko fortifikazioaren bitartez eta ingeniaritza militarrean izandako aurrerapenteknikoei esker.

8



Erregeen errebellina

Berriki zaharberritua, Erregeen errebelina XVIII. mendean eraiki zen, orduan ikusibaitzen beharrezkoa zela Frantzia aldeko aurrealdearen defentsak hobetzea,hartarako Vauban Ingeniari ospetsuak garatutako teknika militar berriak erabiliz. Redingo eta Askako baluarteetako defentsen lagungarri izateko sortu zen.

Hartarako, garai berean eraikitzen ari ziren bi baluarte behekoen artean kokatuzen (Pilarkoa eta Guadalupeko Amabirjinarena). Horregatik haien eraikuntza-tipologia berean egina da.

9



Frantziako Portalea edo Zumalakarregirena

1553an eraiki zuten, Alburquenqueko dukea erregeordea zela. Carmen kalearenbukaeran dago, Erromesen Karrika zaharrean. Harri heraldiko eder bat dauka,Errenazimentukoa, Karlos V.aren armarri inperiala zizelkatua daukana, bai etaegilea nor izan zen gogoratzen duen inskripzio bat ere. Gida-ildoek ongi iraundute; gida-ildo haietatik, lehenago, burdinazko arrastelua mugitzen zen, ateaetxeratze-aginduaren ondotik ixteko. 1937an, ateari, ofizialki, beste izen bateman zitzaion: Zumalakarregiren Portalea, Gipuzkoako jeneral ausartarenoroitzapenetan, zeina Carmen kaleko auzokidea izanik, 1833ko goiz batez,portale honetatik atera baitzen, armada karlistaren burua izateko. Harenagindupean, karlistek garaipen garrantzitsuak lortu zituzten. Kanpoaldekoportalea 1753koa da eta, frontisean, Espainiako armarri sinplifikatua dago; hauda, armarriak Gaztela eta Leongo armak bakarrik daramatza, eta horrekin batera,erdiko armarri txikia, Borboien lis-loreez hornituta; ez du ageri, beraz, Nafarroakoeta Aragoiko erresumen armarririk. Antzeko konposaketa heraldikoa ageri daZiudadelako Socorroko Atean. Portalean, gainera, gaur arte iritsi dafuntzionatzeko moduan dagoen hiriko zubi altxagarri bakarra, hartan egin berridiren eraberritze lanen ondorioz. 2008az geroztik, eta, jendetza handiakinguratuta, Eguberrietan zubia igo eta jaitsi egiten da, Errege Magoen kabalkadahirian sar dadin. Harresi barrutian zeuden sei portaleetatik, hauxe da bere osoaniraun duen bakarra.

10



Pilarko beheko baluartea

XVIII. mendearen erdi aldera eraikia eta berriki zaharberritua. Pilarko behekobaluartea oso antzekoa da, bai itxuraz eta bai ezaugarriz, GuadalupekoAmabirjinaren beheko baluartearekin. Oraingo honek, ordea, Askako baluarteainguratzen du (XVI. mendekoa). Haren helburua, aurreko kasuan bezala,inguratzen zuen baluartearen defentsarako ahalmena handitzea zen.

Defentsa berri hau Vauban ingeniari ospetsuak gotorlekuak eraso etadefendatzeko asmatu teknikaberrien arabera egin bazen ere(poliorzetika ere deitzen zaioteknika horri), bi baluarteokelkarren harmonia handiandaude, bata eta bestea bimendeko tartearekin eraiki zirenarren. Hemen XVI. mendea etaXVIII. mendea batzen zaizkigu,baluarte itxurako fortifikazioarenbitartez eta ingeniaritzamilitarrean izandako aurrerapenteknikoei esker.

11



Askako baluartea

Frantziako atariaren ondoan Askako baluartetxoa kokaturik dago, XVI. mendeaneraiki zena. Berriki zahaberritu da. Bertara sartzeko Frantziako Atariaren ondo-ondoko eskailerak hartu behar dira.

Nafarroako Agiritegi Nagusia [lehenago Errege Jauregia]

Kapitaniako eraikin zaharberritua garai bateko jauregia da. XII. mendean eraikiomen zen jatorrizko eraikina, eta 2003az geroztik Nafarroako Agiritegi Nagusiarenegoitza da.

Bere historia luzean hainbat erabilera izan ditu, garaian garaiko premien arabera.Horrela, Erdi Aroan Iruñeko apezpikuen egoitza izan zen eta Erreinu berri harenerrege-erregina propioena ere bai. 1530. urte aldera, erregeordeek hartu zutenhan bizileku, eta 1841etik aurrera, kapitain jeneralek. Ondoren, Gobernumilitarraren egoitza kokatu zen haren geletan.

Zaharberritze proiektua Rafael Moneo nafar arkitektoaren eskutik egin zen etabi parte ongi berezi ditu. Alde batetik, Erdi Aroko eraikin zaharra berreskuratu etalehengoratzeko proiektua, non kontsultarako eta publikoa hartzeko eremuadagoen; eta bestetik, oinplano berriko eraikin berria, zabala eta kabiera handikoaaltxatzeko proiektua, zeinean agiri-gordetegia kokaturik dagoen. Eraikin hau behardiren tresna teknologiko guztiez hornituta dago Nafarroako agiri-ondarea sailkatu,

12

13



kontsultatu eta altxatu ahal izateko. Haren kabiera 44.000 metro linealekoapalategi baten betekoa da eta horrez gain kontsulta eta irakurketa aretoak,Nafarroako agiritegi publiko zein pribatu guztien premiak asetzeko amodukoeraberritze-lantegi handia, agiriak fotografiatu eta mikrofilmatzeko laboratorioak,egintza aretoa, liburutegi espezializatua eta bulegoak ditu.

Jauregiak jatorrizko eraikingotikoaren zenbait osagaigorde ditu. Erpinetakobatean, hamabi solairukodorre bat erantsi zaio, solairuhaietako hiru lurraren mailazbeheragokoak.



Udala

Udala edo Herriko Etxea udal gobernuaren egoitza da eta San Fermin jaienhasieraren ikonoa. Ez dago kasualitatez Parte Zaharraren erdi-erdian kokatua.1423. urtera arte Iruñak hiru auzo zituen, elkarretarik beregainak eta bereziak:Navarreria, San Zernin eta San Nikolas. Orduan Karlos III.a erregeak erabakizuen hirurak hiri bakar batean bataraztea, udal bakarra zutela. Hiru burguenmugek bat egiten zuten tokian, lehenbiziko Herriko Etxea eraikitzea erabaki zen,haien arteko batasunaren eta bakearen adierazpide.

Hiriko gobernuaren eta ordezkaritzaren egoitza ez zen handik aurrera tokizaldatuko, baina bai, ordea, itxuraz. Lehenbiziko Udaletxe hura, izan ere, 1752anlurreratu eta desegin zen, haren hondamen deklarazioa egin ondoren. Handikzortzi urtera, toki berean, udaletxe berria inauguratu zen. Bigarren eraikinhorretatik, aurrealdea besterik ez da gelditzen, 1951n gainerako guztia deseginbaitzen gaurko egoitzak eraikitzeko.

14



Parmako baluartea

Frantziako aurrealdea eta Arrotxapeko aurrealdea egituratzen diren puntua da.

Hasieran, Navarreriaren eta San Zernin burguaren artean sakan handi batzegoen. Gero, errege Karlos III.ak, 1423an emandako Batasunaren Pribilegioarenbidez, Burguak batu egin zituen, eta sakan hura lurrez bete eta harresi bat eginzuten. Eremu horretan, Santo Domingoko Baratzeak jarri ziren eta, gaur egun,inguruz inguru, Nafarroako Agiritegi Nagusia (lehenago, Errege Jauregia

izandakoa) Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentua (lehenago, OspitaleMilitarra izandakoa) eta Nafarroako Museoa daude.

Hemendik gutxira, eremu hori egokitzen eta antolatzen hasiko dira; horrela,Parmako Baluartea bera zaharberritzeaz gain, eraikin bat ere eginen da, erdialurperatua eta, traza zaharrari eutsita, hartan lurpeko aparkaleku bat eta kiroldegibat kokatuko dira. Era berean, kanpoaldeko bi igogailu jarriko dira: bata,museoaren plaza ondoan, eta, bestea, berriz, artxiboaren plaza ondoan. Biakere dotazio berriei zerbitzua emateko igogailuak izanen dira, baina era berean,edonork erabiltzeko modukoak, eremu publiko berriaren azalerara igotzeko.

15



Ingurabideko pasealekua [Frantziako aurrealdea]

Berriki zaharberritua. Arrotxapeko portaletik Portale Berrirainoko harresi tarteaeta haren gaineko pasealekua hartzen ditu.

Ingurabide zaharra 1960ko hamarkadan ireki zen pasealeku publiko izateko,salbu eta Nafarroako Museoaren atzealdeko tartean, hori askoz berrikiagoprestatu baitzen, eta orduan bai ibilbidea bere luzera osoan egin ahal izan zen.Hormaren zimentuetan beretan hondatze arrisku bizia zegoelarik, udalak,1977an, garrantzi handi xamarreko sendotze lanak burutu zituen.

Haren kokalekuak bat egiten du Erdi Aroko San Zernin burguko harresidesagertuarekin, eta ez litzateke harritzeko barrenean lehengo harresi horrenhondakinak edukitzea.

16



Descalzosko igogailua

2008an inauguratua, “Descalzosko igogailua” deitu eraikinak lotu egiten duharresien ondoko Iruña zaharra, Ingurabideko Pasealekuan, eta Curtidoresaldapa, Arrotxapeko auzoan, bien artean dagoen 50 mko desnibela pasaturik. Eraikinak bi igogailu dauzka barrenean, 15-20na pertsona eramateko modukoak(1500 kg gehienez). Igogailuok bi sestra horien arteko lotura egiten dute, etahorrez gain, Ingurabideko Pasealekuaren zatian, ezkaratza eta ateraguneadauzkate, bi altuerako eremu batean; erakusketa eremu bat, bigarren solairuan;eta jatetxe-taberna bat hirugarrenean. Arrotxapeko sarreran, hormigoi armatuzkomarkesina handi batek egiten dio abegi erabiltzaileari.

Behin igogailua bukaturik, lanek ukitutako harresi zatia berrosatu egin zen etaigogailuaren garapena, maldatua, landarezko ezponda baten azpian ostendurikgelditu zen.

17



Portale Berria

2009an zaharberritu zen. Portale Berriaren jatorria 1675era joaten da, urtehartan, Fuensalidako kondea erregeorde zela, Portale Zaharra eraiki baitzen tokihartan bertan. 1823an absolutistek Portale Zahar hori bonbardatu, eta ondorenberriz altxatu zen baina oso modu eskasean: Iruñak zituen sei portaleetatik berazen zakarrena, poterna baten itxura gehiago baitzuen portale batena baino.

1906an eraitsi zen Portale Zaharra Gipuzkoako errepidearen sarrerari zabaleragehiago emateko, eta haren ordez burdinazko zaldain bat ezarri zen gainetik,zentinelek Arrotxapeko aurrealdean eta Gonzagako baluartean errazago errondaegin ahal izateko beste helbururik gabe. Zaldain horrek 1949ra arte iraun zuen

erabileran.

1950ean Víctor Eúsak PortaleBerria proiektatu eta eraiki zuengaur duen itxura eta egituraemanda, hau da, ondokoharresiekin arkitekturazkoharreman edo antzik batere ezduela.

18



Gonzagako baluartea

Ziudadela eraiki zenean lau baluarte berri egin ziren, Italiako modura itxuratuak,hiriko harresiekin lotura egin eta defentsa lerro berria osatzeko (Gonzagakoa etaTaconerakoa, gaurdaino iritsi direnak; eta San Nikolaskoa eta Erreginarena, 1915eta 1920 bitartean Iruñeko Bigarren Zabalgunea egiteko lanak hasi zireneaneraitsiak). Gonzagako baluartea gaur Arga ibaiaren eta Iruñeko zein Iruñerriko

iparraldearen gaineko behatoki aparta da. Haren egitura aski arrotza eta korapilatuadudarik gabe XVII. eta XVIII. mendeetan egindako hainbat eraberritzeren ondoriozkoemaitza da. 1925ean errotik itxuraberritu zen, Behatokiko lorategi aldea zabalagotueta Taconeraren eta Larrainako alderdiaren komunikazioa errazteko asmoz:

lubanarroa bete eta harresiakpartez eraitsi ziren, kanpokoaldean pixka bat garaiagotuz.Hasiera batean harresiaperpendikularki lotzen zitzaiongarai bateko behatokiari. Berrikizaharberritu zenean, haren osagaidiren harresi tarteak berenmomenturik hobereneralehengoratzeko aukera izan da.

19



San Rokeko errebellina

T“Gonzagako ilargi-erdia” ere deitu izan zaio. 1675 eta 1700 urte bitartean eraikizen, Karlos I.a errege zela, eta Ziudadelarako kanpo defentsa izateko proiektatuzen. Taconerako lorategietan dago, eta haren aurrealdeetako batean Pignatellierregeordearen, San Vicenteko markesa zenaren armarria ageri da, (1699anizendatu zen erregeorde). Baina gaurko izena, egiaz, 1730 urte aldera eraikitakofuerte bati dagokio, aski bizitza laburrekoa, zeinaren kokalekuak gaurko militarigerilekuarekin, Larrainakoaren parte batekin eta ingurubideko errepidearekin

bat egiten duen. 2009an zaharberritua, gaur egun gauean oreinak bildu etagerizatzeko erabiltzen da, haren gainaldera igotzen baitira atseden hartzera etaTaconera lubanarroetako zoo txikiko beste animalietatik bereiz egotera.

20



San Nikolasko Portalea

Ziudadela eraiki ondorengo defentsa lerro berriak lau baluarte berri hartzenzituen, laurak ere Italiako modura eginak: Gonzagakoa, Taconerakoa; eta SanNikolas eta Reinakoa, azken bi horiek 1920 aldera eraitsiak, Iruñeko BigarrenZabalgunea handitzeko lanak egin zirenean. Baluarte berriak eraikitzerakoan,lau portale berri ere egin ziren: besteak beste, San Nikolaskoa, 1666aneraikitakoa. Harresi barrutian zeuden sei portaleetako bat zen. Hasieran, SanIgnazio elizaren ondoan eraikia bazegoen ere (egun, Carlos III zinema-tokiak

kokatuta dauden tokian, zehazki), arkua 1907an eraitsi eta atea Taconerakolorategietara eraman zuten, 1929an. Gaur egun, San Nikolasko portalearenfatxada barrokoa Taconerako lorategietarako sarbidea da, Bosquecillo aldetik. Portale honetan, Austriako errege-etxeko armarriaren azpian, harlauza bat dagohonako inskripzio honekin:

REINANDO CARLOS II, GOBERNANDO LA REINA SV MA

DRE, SIENDO BIRREY Y CAPITANGENERAL DESTE REINO Y DE

GVIPUZCOADON FRco TVTAVILA, DVQUE DE

SAN GERMAN. AÑO 1666

21



Taconerako baluartea

Baluarte hau lau baluarte berrietako bat zen (Gonzagakoa eta Taconerakoa,batetik, eta San Nikolas eta Reinakoak, bestetik, azken bi horiek 1920 alderaeraitsiak Iruñeko Bigarren Zabalgunea egiteko lanak egin zirenean). Lau baluarteokItaliako modura egin ziren, Ziudadela eraiki ondoren defentsa lerro berria osatzeko.Bai Taconerako baluarteak nola Reinakoak oinplano eta egitura bat bera zuten. Agidanez, lehenbizikoaren harrizko gainestaldura 1665erako bukatu zen. XX. mendekohasiera aldera, baluarte honi kendu zitzaion garai batean zuen kanoizulo-koroa.Haren ordez harrizko karel berria eraiki zen, egokiagoa baitzen harresien gainekoingurabideak garai hartan hartu zuen pasealeku publikoaren erabilerarako. Berrikizaharberritu da eta lan horrek aukera eman du osagai dituen harresi atalak beremomenturik hoberenera lehengoratzeko.

22



Taconerako portalea

Ziudadela eraiki ondorengodefentsa lerro berriak laubaluarte berri hartzen zituen,Italiako modura eginak:Gonzagakoa, Taconerakoa; etaSan Nikolas eta Reinakoa,azken bi horiek 1920 alderaeraitsiak Iruñeko BigarrenZabalgunea egiteko lanak eginzirenean. Baluarte berrihoriekin batera, lau portale

berri ere egin ziren, haietako bat Taconerakoa, 1666an eraikia. Harresietakolerroak zeuzkan sei portaleetako bat zen eta hirira sarrera ematen zion Lizarrakobideari, gaur Navas de Tolosa eta Bosquecillo kaleak egoten diren tokitik.

Portale honetan, Austriako errege-etxeko armarriaren azpian, harlauza bat dagohonako inskripzio honekin:

REINANDO CARLOS II, GOBERNANDO LA REINA SV MA

DRE, SIENDO BIRREY Y CAPITANGENERAL DESTE REINO Y DE

GVIPUZCOADON FRco TVTAVILA, DVQUE DE

SAN GERMAN. AÑO 1666.

1906an desmontatu zen, Lizarrako bideak Iruña jotzen zuen tokiko sarrerazabalagotzeko. 2002. urtean berraltxatu zen bere lehengo toki berean,Bosquecillo eta Antoniutti parkeko irristalekuaren artean. Portale Zaharrekozubiaren harrizko pilareak oraindik hor daude, Bosquecillo eta Navas de Tolosakaleak eta Baiona eta Pio XII.a etorbideak lotzen dituen zubi handiaren azpikobetelanean sartuak. Antoniutti parkearen azpian, bestetik, XVII. mendeko lunetabat lurperaturik dago, Taconerako Portalearen sarrera defendatzen zuena.

23



24. Victoriako baluartea

25. Santiagoko baluartea

29. Santa Anako errebellina

30. Santa Isabelgo errebellina

33. Socorroko atea



27. Erregeren baluartea eta caballeroa

32. Santa Luziako errebellina

28. San Antongo baluartea

26. Santa Mariako baluartea

31. Santa Klarako errebellina

Ziudadela



Victoriako, Santiagoko, Santa Mariako baluarteak, Erregerenbaluarte eta caballeroa (gaindegia) eta San Antongo baluartea

Iruñeko Ziudadela gaur egun gure hiriaren lehenbiziko erreferentzia bihurtu da.Espainiako Berpizkundeko arkitektura militarraren agerkari hoberenetakotzatjotzen da, eta Europako defentsa multzorik gailenetakotzat. Haren barrenaldekoparkea eta Gaztelugibela, haren inguruko gerrikoa, Iruñeko birikak dira. Gauregun Ziudadelak bere eginkizun militar eta defentsakoak utzi eta beste batzukberetu ditu hala nola aisia, kultura eta kirola, Iruñeko hiritarrek haietaz gozatzekoeremu bat izan dezaten. Felipe II.aren garaian hasi zen eraikitzen, 1571n hainzuzen, Giacomo Palearo (goitizenez, el Fratín) ingeniari militarraren planoak oinarriharturik. Ziudadela berria orduko gerra tekniken aurrerapenak beretu zituen,ordura arte izaten ziren kanoiak baino irispide luzeagoko armen erasotikbabestuta egoteko moduan. Horregatik, izan ere, Fernando Katolikoaren garaikogaztelua zaharkiturik zegoen. Halatan, bada, Palearok, Vespasiano GonzagaNafarroako erregeordea lagun zuela, orduko Anberesko hiri modernoarenantzerako defentsa multzoa proiektatu zuen: pentagono erregular bat, angeluetanbaluarte bana zituena: San Felipe Erregerena, Santa Mariakoa, Santiagokoa,San Antongoa eta Victoriakoa. Azken bi horiek 1888an eraitsi ziren Iruñeko LehenZabalgunea eraikitzeko, nahiz eta San Antongo baluartearen hondarki batzukIruñeko Auditorioaren barrenean ageri diren oraindik.

Ziudadela 1646an eman zen bukatutzat, eta urte hartan bertan Felipe IV.akbisitatu zuen. Lanen bukaera eta erregeren bisita ospatzeko, ArmadarenEtorbide aldera zabaldu zen Ate Nagusiaren gainean, Erregearen eta Oropesakokondearen blasoiak ezarri ziren. Ziudadela barrenean benetako hiri bat eraikizen. 1966ko uztailaren 23an armadak Ziudadelaren jabetza utzi zuen. Harresibarrutian hainbat eraikin militar zeuden, herri txiki bat osatzen zutenak, ErdikoPlazan edo Armen Plazan bat egiten zuten erradio antzeko kaletxoz osatua.1969an barrenean zeuden eta “balio arkitektonikorik” ez zuten eraikinakeraisteko plan bat onetsi zen. Bere hartan zutik utzi ziren Bolborategia, ArmaAretoa, Labea eta Mistoen Pabilioia (garai bateko bizigai biltegia etaardandegia).

24. 25. 26. 27. 28



Eraikuntza moderno honek ongi frogatu zuen bere balioa, inork ez baitzuen inoizarma bidez hartu. Behin baizik ez zuten menperatu, 1808ko neguan, orduanFontainebleauko ituna zela medio Frantses tropak Ziudadelaren kanpoaldeanezarri baitziren, Vallesantoroko markesak, orduan erregeordea zenak, debekatubaitzuen Ziudadela barrenean ezartzea. Otsailaren 16an, elurte handia izanondoren, frantsesak hasi ziren, alegia jostetan, elur bolak botatzen Ziudadelazaintzen zuten soldadu nafarrei, eta haiek, jostetan sarturik eta beren egitekoazahazturik, bat-batean beren burua kanpotar soldaduek inguraturik etadesarmaturik ikusi zuten. Handik gutxira Espainiako Independentziaren Gerrahasiko zen.



Santa Anako, Santa Isabeleko, Santa Klarako eta Santa Luziako errebellinak

Oropesako kondea erregeordea zela, zenbait errebellin edo ilargi-erdi erantsiziren, izen hauetakoak: Santa Teresa, Santa Ana, Santa Isabel, Santa Klara etaSanta Luzia. XVII. mendearen erdi aldera, Ziudadelako kanpoaldeko defentsahoriek lurrezko luneta txikiak besterik ez ziren, harrizko estaldurarik gabeak etaeuriak erasanda ia deseginak. Hori horrela, Benavides erregeorde zela, landaaldetik kontraguardia berriak eraiki ziren, zein bere errebellinekin.

Haietan ezagun da Vauban ingeniari famatuak sortutako defentsa sistema militarberriak aintzat hartu zirela. Haien artean aipagarriak dira Santa Isabel eta SantaKlarako errebellinak, zeinetan bietan horma-atal batean erregeordearen armarribana ageri den, errebellina eraiki zeneko data, 1865, eta garai hartakoerregeorde zena zehazten dituzten inskripzioekin, hona hemen haien testua:

REINANDO CARLOS II DECASTILLA Y V DE NABARRAVIREY Y CAPITAN GEN. DES-

TE REINO DON ENRIQVEBENAVIDES Y BAZAN, DEL CON-SEJO DE ESTADO. AÑO 1685

29. 30. 31. 32



Santa Teresa eta Santa Luziako errebellinak partez eraitsi ziren XX. mendearenhasieran militarren kuartelak eraikitzeko tokia uzteko. Azken hori, Santa Luziakoa,2007. urtean berreskuratu zen autobus geltoki berriaren lanak egiten ari zirelaaprobetxatuz.

Gainerako errebellinak, beren kontraguardia eta bide estaliekin batera, azkenurte hauetan zaharberritzen ari dira (2010-2011) Nafarroako Gobernuarenlaguntzarekin.



Socorroko atea

Socorroko atea, egia esan, bata bestearen ondorengo hiru atez osatua dago(Santa Isabeleko errebellin eta kontraguardiakoak eta Ziudadelako hormaatalekoa, ate nagusia baita) zeinek bere zubi egonkorra eta altxagarria dutela.1720. urtean eraiki zen. Urte hartan, izan ere, jatorrizko kokalekutik, Santa Mariabaluarteko saihetsari zatxekiola, gaur dagoen tokira aldatu zen: horma atalarenerdira. Horren helburua izan zen etsaietatik begiratu ahal izatea alboetan zeuzkanbi baluarteetako saihetsetatik: Santa Mariakoa eta Santiagokoa.

Gaur egun ere, dauden hiru zubi egonkorretako luzeenean gelditu eta Ziudadelakohorma atalari begiratzen badiogu, ezagun da, harlanduen tamaina diferenteagatik,Socorroko atea non zegoen kokatua hasiera batean. Ate honek gaur egun lotuegiten du Ziudadela eta Gaztelugibela “bonbek txikitu ezineko” ganga batenbitartez. Jatorrizko kokalekuan kapera dago, non gaur egun ezkontza zibilakospatzen diren.

33



Ziudadelako Ate Nagusia

Ziudadelako Ate Nagusia, XVI. mendearen bukaera aldekoa, gaur ArmadarenEtorbidera zabaltzen den atea da. Haren gainean Vespasiano Gonzagaerregeordearen oroigarrizko inskripzioa ageri da, 1571n datatua. Garai bateanZiudadela osoa lunabarroz inguratua zegoen eta beraz ate honek ere zubi

altxagarria izaten zuen hasieran, baina 1888an, hiriaren Lehen Zabalguneaegiteko San Antongo eta Victoriako baluarteak partez eraitsi zirenean, lubanarrohori betelanez itxi zen eta zubi hura ezertarako ez baitzen, kendu.

34



Guardia-egoitza

Guardia-egoitza jatorriz beste toki batean zegoen: Armadaren etorbideko aldetikZiudadelara sartzeko tunel gangadunaren alde bietan dauden bi gela gangatutan,hain zuzen; gaur arte iritsi zaigun taxukera, ordea, 1756. urtean hasi zeneraikitzen. Bi etxetxo arkupetu hauek (plazatxoaren alboetan bana) gaur biltegibat eta udal bulegoetarako eremu bat dauzkate.

Labea

Gotorlekuko lehengo ogi labeak gaur erakusketak eta abangoardiakoinstalazioak ezartzeko tokitzat erabiltzen da. Guardia-egoitza, Arma aretoa,

Bolborategia etaMistoen pabiloiarekinbatera, labea izan zen1964an ArmadakZiudadela Udalari emanzionean errespetatu etazaharberritu ziren bosteraikinetako bat.

35

36



Mistoen pabilioia

Garai bateko bihitegi hau 1725eaneraberritu eta teilapetu egin zen,bonbek txikitu ezineko gangak eraikiz.Gaur Ziudadelako beste erakusketaeremuetako bat da. Guardia-egoitza,Arma aretoa, Bolborategia eta Labearekin batera, Mistoen pabilioia izan zen1964an Armadak Ziudadela Udalari eman zionean errespetatu eta zaharberrituziren bost eraikinetako bat.

Bolborategia

1695. urtean eraiki zuen HérculesTorrelli ingeniariak. Ziudadelabarreneko eraikinik zaharrena da. Gaurarte erakusketak ezartzeko erabiltzenda. Guardia-egoitza, Mistoen Pabilioia,Arma aretoa eta Labearekin batera, bolborategia izan zen 1964an ArmadakZiudadela Udalari eman zionean errespetatu eta zaharberritu ziren bosteraikinetako bat.

Arma aretoa

1725ean eraiki zen, Verboomospetsuak Ziudadela eta harresiakeraberritzeko egin zuen proiektuarenarabera. Lau solairu ditu etaartilleriako biltegitzat erabiltzen zen.Gaur arte eta kultura erakusketak edukitzen ditu. Guardia-egoitza, MistoenPabilioia, Bolborategia eta Labearekin batera, Arma aretoa izan zen 1964anArmadak Ziudadela Udalari eman zionean errespetatu eta zaharberritu ziren bosteraikinetako bat.

37

38

39



Autobus geltokia

Iruñeko autobus geltokiak, Yanguas y Miranda kalean, hiriko alderdizentrikoenetako bat hartzen du. Lanak bukatu zirenean (2007an), bere 40.000metro koadroek 52 autobus-kaiak ez ezik, aparkalekuak, jatetxeak dituen salgunebat, kafetegi bat eta beste hainbat zerbitzu barne hartzen ditu.

Eraikuntza honek oso modu eder eta eragingarrian lortu du monumentuarenberaren egitura formal berritua eta dotazio berria lotzea. 2005ean hasi zirenazpiegitura honetako lanak, zeina “izkutatu” egiten baita Ziudadelaren ondoan,haren glazis desagertuaren lurrazpia hartuz. Geltokiaren gainaldeak lamina berdehandi zabala osatzen du eta hura, papiroflexia ariketa bailitzan, tolestu egiten daegiturarekin batera eta horrela berregiten ditu Iruñeko Ziudadelako Santa Lucia

40



errebellineko lehengo defentsa-elementuak, urte mordo bat lehenago desagertuzirenak hiriko Lehen Zabalgunea egin eta haren garapena ahalbidetzeko. Hortaz30.000 m² baino gehiagoko berdegune bat itzuli zaio hiriari, Ziudadelako lehengoglazisa berreginaz, zeinak lehenbizi kuartel militar batzuk zeuzkan eta handikurte batzuetara (1972tik aurrera, kuartelak hiritik kanpora atera eta eraikin hauekguztiak desagertu zirenean) eremu bikeztatua izatera pasatu zen, urtean zeharautoak aparkatzeko eta San Ferminetan Barrakak ezartzeko erabilia.

Horrela, azaleko aparkaleku hark bai bistari eta bai ingurumenari egiten zioneraso latza desagertu da eta haren ordez berdegune zabala sortu, bere baitaniruñarren lur gaineko komunikazioen bihotza eta erdigunea dauzkana: autobusgeltokia.


1. Sarrerako atea2. Beheko gezi-leihoak

edo tronerak3. Goiko gezi-leihoak edo tronerak 4. Kasernak edo bonbek

txikitu ezineko gangak5. Harrizko gargolak6. Kasernetako leihoak7. Ferra

8. Igotzeko arrapalak9. Behatokiak

10. Harrizko zoladura11. Parapetoa12. Kanoizuloak13. Merloia14. Kordoia15. Malkarra16. Burualdeko angelua

17. Albotik erasotzeko angelua18. Alboa19. Gola20. Kontramalkarra21. Kontraminako ahoa22. Bide estalia 23. Glazisa24. Eskailera25. Bizkarraldea


Glosarioa / 125

Glosario

AAlbotik eraso egin

Norberaren gotorlekuaren alboakdefendatzea. Arerioaren alboei mehatxuegitea. Gaztelu, bastioi, mendi edo halakoleku batean egotea hiria edo gotorlekuamendean hartuta; hau da, artilleriarekinharaino iristeko moduan, su gurutzatuaedo zeharkakoa eginez gero.

AparejuEraikuntzako materialak fabrika bateanerabiltzeko modua (harmokor lana,harlandua, harlanduxka, adreiluak edobeste edozein elementu material). Hauekdira, besteak beste, erabiltzeko moduak:luzeka, zeharka, luzeka eta zeharka,zehar-saiheska.

ArimaArtilleriako piezetan, eta, oro har, su-armaguztietan, kanoiaren zuloa.

Arima marradunaArtilleria piezetan eta, oro har, su armaguztietan, estria helikoidalak dituen kanoizuloa, armaren irispidea handiagotzeko.

Arma jokoArtilleriako bateria baten elementuosagarriak.

Arma patioAire zabaleko eremua, harresi batenbarnealdean; tropen erreleboa edoprestakuntza egiteko erabiltzen zen. Armapatioaren beheragoko maila batean“albacara” egon ahal zen, helburu berazuena.

ArsenalaArmak eta beste gerra-errekaitu batzukbiltzeko gordetegi edo biltegi nagusia.

ArtilleriaTamaina handiko jaurtigaiakbultzagarritzat lehergai karga bat erabilizdistantzia handitara botatzeko diren gerraarmen multzoa.

AtzekargaAtzealdetik kargatzen den su-arma(mekanismoaren beheko aldean, ez su-

ahotik).

AurrealdeAlboko hormen muturretatik elkartzendiren horma-ataletako bakoitza; bategiten duten tokian bastioia ixten da, eta

bere angelua sortzen da



BBaluarte

Pentagono itxurako gotorleku-obra, bihorma-atalek bat egiten duten tokianirtena egoten dena. Honako hauekosatzen dute: angelu irtena egiten dutenbi alde, hormari atxikitzeko bi albo etasartzeko gola bat.

BanketaLur edo horma lan bat, banku korrituarenantzerakoa. Horretara arrapala batenbidez igotzen da gotorleku batenbarnealdetik, eta bertan soldaduak bilerrotan kokatzeko adinako zabalera du;horma, parapeto edo harresi batenatzean sorbaldaraino babestuta gelditzendira.

BarrutiIkus cinto.

BastioiIkus baluarte.

Bastioi aldeBastioiko angelu alboduna osatzen dutenbi planoetako bakoitza.

Bastioi angeluBastioiaren aldeak bere hegalarekinosatutakoa.

Bastioi alboGotorleku baten alde bat, edo horrenondo-ondoan dagoen alboko zona.Horma-atalarekin angelu sartua etaaurrealdearekin angelu irtena egiten duenbastioiaren atala. Bastioi bateko aldeakgotorlekuarekin lotzen dituen hormetakobakoitza.

BateriaArtilleriako pieza multzoa, tiro egitekoprest dagoena. Artilleriako tiro-unitatea,normalean kapitain bat buru zuena. Pieza

gutxi batzuek eta horien artilleroekosatzen dute.

BatirEraso egin eta eraitsi artilleria erabiliz.

BehatokiKanoi-zuloen arteko muinoa; horretaraigotzen zen piezako burua, tiroarennorabidea zehazki adierazteko (kanoiakegonez gero).

Bide estaliGotorlekuen obretan lubanarroa inguratueta defendatzen duen lubeta, bertatikibiltzeko eta zelatatzeko. Bere luzeranbanketa bat du, eta horretatik zaindariektiro egin dezakete glazisaren gainetik, horiparapeto bezala baliatuta.

BizkarraldeAngelu irtena, bastioi bateko aurrekoaldeak eta albo-aldeak osatutakoa.Bastioi batek bi bizkarralde ditu.

BolborategiBolbora edo beste lehergailu batzukgordetzeko lekua edo eraikina.

Burdin sareOholesi, burdin hesi edo burdinazko atea,gotorleku bateko atea edo beste piezazein zati batzuk defendatzen zituena.Txinparta-armen giltzek zuten altzairuzkopieza marraduna, suharriaren aurka talkaegin ondoren, cazoleta delakoari suaematen ziona.

BurguErdi Aroan, noble feudalek eraikitakogotorlekua, bere jurisdikzioko lurraldeakzaintzeko; bertan merkatariak, artisauak,eta abar bizi ziren. Burgua Erdi Aroko hiriaskoren jatorria da


Glosarioa / 127

CCamisa

Erdi Aroko gotorlekuetan, dorre nagusiabaino baxuagoa den harresia, hori estalieta babesten duena. Gotorlekumodernoetan, harmokorrezko hormpilastradunen bidez lurrezko lubetakestaltzea; azken estaldura harlanduzegiten da.

CaponeraGotorleku obra; garai bateanborrokalekua zen, hormetan gezi-leihoaketa kanoi-zuloak zituena lubanarroarensakonera berean, hori defendatzeko. Gauregun izen hori ematen zaio gotorlekuarengorputzeko hainbat lekutan kokatutakogaleria edo kasamata bati, lubanarro batedo batzuk igarotzeko.

CercaHiriko harresiaren sinonimo zaharra.

CintoHarresia, adreiluzko horma edo pareta,gotorleku bat kanpoaldetik babestekoegina. Altua izan behar du, erasotzaileakerraz igo ez daitezen bertatik, baitasendoa ere, horien eraso metodo guztieieusteko modukoa. Harresien muturrakelkartu eta ixten bada, harresi-barrutiadeitzen da.

DDanbor

Zirkulu itxurako defentsa txikia, gotorlekubateko ateen aurrean jartzen dena.

DorreEraikin sendo eta altua, bakartua edohorma-atalen artean integratua,

oinplanoan eta altxaeran forma askohartzen zituen, baina bereziki lauangeluko forma hartuta.

DorretzarEraikin handia, gaztelu baten harresiarengainetik irten dena. Bakartua egondaiteke, edo gaztelu batean sartua.

EEncamisar

Ikus camisa.

Eremu hilaGotorlekuko inongo puntutik ezin erasoegin zaion hurbilbideko eremua.

ErrebellinKanpoaldeko gotorleku obra,erdizirkularra edo bi alde dituena angeluirtenarekin; horma-atalaren aurreaneraikitzen zen, kontramalkarrak osatutakobi semigolak dituen horma atalarenaurrean, hain zuzen ere. Bastioi batekohorma-atala, sarbideak eta hegalakbabesteko aukera ematen du. Ilargi-erdiaere deitzen zaio.

Erreboteko tiroKanoien bidez tiro egiteko modua; bolboragutxiago jartzen zen tiroa oso zuzena ezizateko, eta modu horretan bide estalikodefendatzaileei eraso egin ahal izateko.Kanoi bateria bide estaliko linearekinlerrokatzen zen, eta bonbek linea horijotzen zuten lurzoruan eta parapetoanerreboteak egin eta gero. Vauban izan zensistema horren asmatzailea, XVII.mendeko azken laurdenean.

EskuilaHaga luzea, mutur batean zurdazinguratutako zilindro bat duena; tresnahorrekin su armen kanoiak garbitzen dira.



EzpondaHarresiko hormen beheko aldean dagoensendagarria, nahiko makurtua, harresiasendotzeko eta makina erasotzaileakurruntzeko. Halaber, hormen behekoaldean zulaketa lana eta lur azpikogaleriak saihesteko.

FFabrika

Edozein eraikin edo horren zatia (harresia,ganga) harriz edo adreiluz egina,kareorearekin. Adobez egindakoak erehorrela deitzen dira.

FortinaFuerte txikia.

FrontisEraikin bateko edo beste gauza batekoaurrealdea.

FuerteBarruti harresitua.

FusilSu arma, eramangarria, infanteriakosoldaduek erabiltzekoa. Arkabuza etamosketea ordezkatu zituen. Hiru zati ditu:burdinazko edo altzairuzko kanoia,normalean zortzi eta hamar dezimetroarteko luzera duena; tiro egitekomekanismo bat; eta bi horiei lotutadagoen kaxa.

GGaindegi

Defentsarako gotorleku obra,barnealdean eta gotorleku baten beste

batzuen nabarmen gainetik egiten zena.Horretatik, ingurukoak menderatu eta tiroeginez babesten ziren, etsaiakbereganatuz gero. Oro har, besteen gainetik dauden obrak,lubakien ondoan eraikitzen direnakbretxako bateriak bertan kokatzeko.

Ganga indartuEraikitzean bereziki sendotzen zen ganga,setioko gerran obusek eta morteroekbotatako jaurtigaiei eusteko modukoaizate aldera; horrela, hornidura etamunizioa babesten ziren.

GangaHarmokor lana, edo forma kurbokofabrika, bi hormen arteko aldea –edoilaran dauden pilare batzuen artekoa–estaltzeko balio duena. Zenbait motadaude, formaren araberako izenakhartzen dituztenak: kanoi-ganga (azaleraerdizilindrikoa eta erdi-puntuko arkukosekzioak dituena); ertz-ganga (hori lortzenda berdinak diren bi kanoi-ganga eraperpendikularrean gurutzatuta).

GargolaXurrutarria, teilatuetatik datorren urarenhustubidea. Batzuetan animalien figurezapaintzen dira, haietako askofantasiazkoak direla.

GaritaDorre txiki, motza eta barne-hutsa,normalean estalita eta saieterak zituena;zaindariak hor babesten eta defendatzenziren. Bastioiak zituzten gotorlekuetanagertu eta garatu zen.

GazteluHarresiz inguratutako multzoa; horrenbarnean arma-patio bat egoten da, etahorren inguruan zenbait areto, tarteangutxienez bizileku den dorre bat dagoela.Gotorleku motako eraikina da.Defentsarako beste elementu gehigarribatzuk izan ditzake, esaterako hormak,


Glosarioa / 129

dorreak, zubiak... eta bizilekua normaleanalkazaban edo dorre nagusian egotenzen. Leku estrategikoak defendatzekoeraikitzen zen berez, eta, halaber,pertsonak defendatzeko, jauntxoenboterea ezartzeko, zelatatzeko, erasoegiteko...

Gezi-leihoHorma batean dagoen irekidura luze etaestua, bertatik tiro egiteko. Normaleankanpoaldea zabalagoa zen, eta horrelazuloa txaranbeldua zen. Hitz generikoada, eta XIX. mendeko gotorlekuetakofusilarientzat ere erabili zen geroago.

GlazisGotorleku modernoen inguruan dagoenlurraldea; malda suabea zuen eta bertanez zegoen, ez oztoporik, ez landaretzarik,etsaien hurbiltze lanak zailtzeko. Bideestaliaren ertz-ertzeraino iristen zen.

GoarnizioGotorleku, gaztelu edo gerra-ontzi batzaintzen duen tropa.

GolaGotorlekutik bastioira doan sarrera, edoalboetako angeluen arteko distantzia.Defentsa obra bateko bi alboen muturraklotzen dituen lerro zuzena, irudimenezkoaparapetorik ez badu.

GortinaGotorleku moderno baten bi bastioienartean dagoen horma-atala.

GotorlekuaBarruti harresitua: gaztelu bat, ziudadela,eta abar.

GraffitiAurreragoko jendeak monumentuetaneskuz egindako idatzia edo marrazkia.

HHabe etzan

Zubi bateko galtzadaren alde estatikoa,altxatzen den zatiaren aurretik dagoena;haraino iritsita ere, ez dago aukerarikgurutzatu nahi den lubanarroa malkarretikgainditzeko.

HarlanduModu erregularrean eta leuneanlandutako harrizko bloke handiak, hormaketa harlanduzko arkuak egiteko.

HarlanduxkoHarlandua baino txikiagoa den harrizkoblokea, tamaina erregularrekoa, bainaokerrago ebakia, landua eta doitua.

Harlanduzko lanHarlandu ordenatuekin eta elkarri ongilotutako ilarekin egindako obra.

Harmokorrezko lanEraikuntzako sistema tradizionala.Horretan eskuz jartzen dira harriak,bereziki landuak egon gabe(harmokorrak); kare eta harri-koskorrezegindako mortairuaren bidez lotzenzaizkio elkarri. Sendo gelditzeko, haienartean ziri formako harri txikiak kokatzenziren (zaborrak). Horma eta paramentuasko egin dira teknika hori erabiliz. Harrihandienak hormen oinarrietan edobeheko aldean jartzen dira. Batzuetan bialdeak desberdinak dira, etakanpoaldekoa landuagoa izaten da.Gotorleku modernoetan errebellinen,kontragoardien eta halakoen golakohormak egiteko erabiltzen dira, hau da,etsaiaren erasoaren arrisku zuzena ezduten horietan.

HarresiHarresia, harrizko edo adreiluzko hormaedo pareta, gotorleku baten inguruan



kanpoaldetik babesteko egina. Altua izanbehar du, erasotzaileak erraz igo ezdaitezen bertatik, baita sendoa ere,horien eraso-metodo guztiei eustekomodukoa. Harresiko bi muturrak elkartueta harresia bere baitan ixten bada,harresi-barrutia deitzen da.

HarresituaHarresiz inguratua do babestua.

Horma-atalElkarren ondoan dauden bi dorreren edobi bastioiren artean dagoen horma zatia.

Horma-zuloHormetan ageri diren zuloak, eraikuntzakoaldamioen langa horizontalak edosolairuen zutabeak bertan bermatzekoerabilitakoak.

HornabequeKanpoaldeko gotorleku-obra, horma-atalbatek lotutako bi bastioi erdik osatua.Tenaza izeneko obren erabilera berberadu, baina sendoagoa da, alboetakoaurrealdeek eta horma-atalek elkarribabesten diotelako. Horma-atalarenaurrean errebellin bat jartzen zen.

IIlargi-erdi

Ikus errebellin.

IngurabideErdi Aroko harresien gaineko pasabidejarraitua, haien kanpoaldeko perimetroainguratzen zuena, eta zaindarien etatiratzaileen babeslekua zena.

KKalibre

Su-armen barnealdeko diametroa.

KanaNeurtzeko unitatea, 3 oin edo 836milimetroren baliokidea.

KanoiArtilleriako pieza, oso luzea berekalibrerako; balak, metraila edo motajakin bateko jaurtigai barne-hutsakbotatzeko erabiltzen zen.

Kanoi-zuloHarresi, dorre eta kubeteetan egiten zenirekidura, mugikorrak ez ziren su-armenbidez tiro egiteko (adibidez, kanoiak);haien oinarrian edo adarbe etagaindegian egiten ziren.

KasamataOso ganga sendoa, artilleria pieza batedo gehiago jartzeko egina. Bastioiarenalboan zegoen eta orejoiak babestutazegoen; horretan artilleriako hainbat piezazeuden, eta horren helburua zenlubanarroa defendatzea, erasotzaileabertatik igaro ez zedin.

KasernaBonben aurkako kanoi-ganga duenaretoa, defentsaren barnealdean egitenzena (bastioian, gotorlekuan...) etasoldaduak bertan egoteko egiten zen,baita elikagaiak, munizioa, eta metrailakere.

KokalekuGotorleku baten kokapen topografikoa.

KokoteHesi artifiziala, tiro edo kolpe batenbultzadari eusteko moduko altuera etagorputza dituena.


Glosarioa / 131

KontraguardiaKanpoaldeko gotorleku obra, angelu batosatzen duten bi aldek osatua; bastioieneta errebellinen aurrean eraikitzen zen,haien aurrealdeak babesteko.

KontramalkarMalkarraren aurrean dagoen lubanarroandagoen ezponda-horma, lautadarenaldean, estalitako bidearen ondoan.

KontraminaAurkariek lur azpian egindako galerienazpian egiten den lur azpiko bidea,lehertzeko edo lur azpian daudela haieiaurre egiteko. Gotorlekuen inguruan lurazpiko sistemen lanak egiten ziren lanhoriek aurreratuak izateko.

KordoiGotorlekuaren kanpoaldeko parametroguztietan dagoen perimetro-bozela,ezponda antzean egindako hormak etakanoi-zuloen parapetoak bereiztenzituztenak, horman gora igotzeagalarazita. Normalean harri ilaretako batzen –paramentuen gaineko aldetik hurbilzeuden horiek–.

KuboEdozein gotorleku-dorre, bereziki sekziozirkularrekoa.

KuxinaObratik kanpora ateratzen den harlanduzatia, ertzak borobilduak dauzkana.

LLehergai-hobi

Minan, zubien oinaldean eta halakoetanegiten den zuloa, bertan bolbora sartueta leherketa bat eragiteko. Bolboraz edobonbaz beteriko kaxa; lan batzuen azpianprestatzen da, eta etsaiak hori lurperatua

dagoen lurraldeen jabe egin ondoren, suaematen zaio.

LibraGarai bateko pisu-neurria Gaztelan; 16ontzatan banatzen zen, eta 460 gramorenbaliokidea zen. Aragoin, BalearUharteetan, Katalunian eta Valentzian 12ontza zituen, Euskadin 17, eta Galizian20 –gainera, ontzak ez ziren berdinakherri guztietan–.

LubakiLurrean egindako zanga, etsaiarengandikbabestuta tiro egiteko aukera ematenduena; gainera, horren bidez,gotorlekuaren aldera gerturatzen dirasoldaduak, behin betiko erasoa egiteko.

LubakituKokagune militar bat lubakien bidezgotortu.

LubanarroGotorlekuaren inguruan dauden arroilasakonak; gotorlekuari eraso egiteazailtzen dute, eta, gainera,defendatzailearen mugimenduakbabesten dituzte.

LubetaLur masa, barruti harresitu bateko hormabat betetzeko; edo, bestela, aldez aurretikaltxatzen da hori defentsa bat egiteko,gero kanpoaldetik harmokorrez estaltzeko(camisa).

LunetaBastioi txikia, normalean bakartua.Errebellinen eta bastioien angeluendefentsa babestea eta sendotzea zenbere ohiko erabilera.

Luzeka (luzeka ezarri)Eraikuntzan, adreilu edo harriaren alderikluzeena paramentuko luzeraren norabideberean jarriz egitea horma.



MMentsula

Arkitekturako zatia, zenbait moldurarekinprofilatua, oinplano bertikal batetik irtenadagoena, eta zerbait bermatzeko edoeusteko balio duena.

MalkarPlano maldatua, gotorleku bateko gorputznagusiaren harresia eratzen duena,kordoitik lubanarro etakontramalkarreraino; edo bestela planomaldatua baina alderantzizko moduan,bide estaliko lurrei eusten dien hormaosatzen duena.

MerloiKanoi-zulo baten eta beste kanoi-zulobaten artean dagoen parapeto zatibakoitza. Bi almenen arteko karelarentarte betea, adarbean edo dorreetandefendatzailea babesteko. Gezi-leihoakizaten zituen askotan, eta, batzuetan,manteleteak baskulatzeko txubilei eustenzien.

MetaAdar mehez egindako meta, ingeniarimilitarrek bereziki estaldurak egitekoerabiltzen zituztenak, baita gotorlekuenlubetetako lurra armatzeko ere. Koroagisa jartzeko, su emateko, eta besteeginkizun batzuetarako ere baziren.

MinaLur azpiko galeria, gotorlekuetanzabaltzen dena; horren bukaeran bolborazedo beste lehergailu batez beterikoerrekamara jartzen da, su eman eta gerogotorlekua suntsitzeko.

Mina-ahoArku apaldua duen atea, kontraminarakosarbidea dena.

MistoNahasketa sukoia, sua eragiteko gailu,lehergailu edo argigailuetarako erabiltzendena.

MorteroArtilleriako pieza, bonbak jaurtitzekoerabilia. Kalibre handikoa eta luzeratxikikoa da.

OObus

Artilleriako pieza, granadak jaurtitzekoa;horren luzera, arimaren diametroaridagokionez, kalibre bereko morteroarenabaino handiagoa da, eta kanoiarenabaino txikiagoa. Gurpilak dituen afustebaten gainean dago muntatuta, errazgarraiatzeko.

OholesiIkus zuresia.

PParamentu

Horma edo harresi baten aldeetakobakoitza. Halaber, harlandu baten seialdeetako bakoitza.

ParapetoLubeta laburra, nagusiaren gaineaneratua, landa aldera; soldaduenbularraldea babesten du etsaiarenkolpeetatik. Gotorleku moderno batean,bide estaliko kanpoaldean kokatutakolubeta laburra; soldaduen babesa zentiroak edo beste zeregin batzuk eginbitartean.


Glosarioa / 133

PiezaIkus kanoi.

Plaza edo gotorlekuko piezaGotorlekuaren barnealdean kokatutakokanoia

PlataformaBastioi baten goiko aldea.

PlazaHarresiak dituen hiria edo gotorlekua.

PoliorzetikaGotorleku bat mendean hartzeko edodefendatzeko teknika eta jarduerenmultzoa.

PoternaGotorleku baten bigarren mailako atea,txiki samarra, bertatik oharkabean sartueta ateratzeko, etsaia ustekabeanharrapatu edo indarrak lubanarroanbiltzeko.

RRasante

Irudimenezko lerro inklinatua, kanoi-zuloak eta glazisa eta beste gotorlekuobra batzuk elkartzen zituena; kanoi-zulohorietatik erasotzeko moduko areakmarkatzen zituen. Gotorlekuak erasotzekomoduko bateriekin gauza bera eginzitekeen.

SSalba

Su-armen bidez egindako agurra.Kanoikada sorta, jarraian eta balarikgabe, ohore edo agur egiteko eginak.

Artilleriako pieza berdin batzuen aldibereko tiroa.

TTiro

Su-armen tiroari ematen zaion norabidea.

TroneraIrekidura harresi bateko parapetoan edobateria baten babeslekuan; kanoi-zuloa,segurtasunez eta zorroztasunez tiroegiteko.

ZZabaldegi

Bide estalitik landa aldera doangainehera. Harresiaren goieneko aldea,zeinaren gainean almenak altxatzendiren. Fabrikazko zoladura edo langasendozko egitura, haren gainean bateriabateko kanoi-gurdia muntatzeko erabilia.

ZabalguneaHiri batean eraikin berriak egitekoezartzen den terrenoa. Terreno horretanegin diren eraikinen multzoa.

ZarpeaduraEtxe bateko pareta edo hormei ematenzaien igeltsu, estuko edo beste nahaskibatezko geruza, azalera leunagotzekoasmoz.

Zeharka (ezarri)Eraikuntzan: adreilu edo hariaren aldeluzeena paramentuko lerroarekiko zutezartzea.

Zehar-saiheska (ezarri)Adreiluak alboka jarriz egindako obra,bataren aldeak bestearenarekin luzeraguztian bat egiteko moduan.



ZiudadelaBarruti harresitua, eskuarki hirigunebateko harresi lerroarekin intersekzioanedo haren barrenean jarria, hirigunehorren gainbegirale eta azken gerizalekuizateko.

Zubi altxagarriZurezko pieza, oso sendoa eta zurruna,lubanarroaren gainean kokatzen zena.Etsaiek eraso eginez gero, sistemamekaniko konplexu baten bidez altxatzenzen, poleak, kateak eta kontrapisuakerabiliz. Bertikalki altxatzeanerasotzaileak sartzea galarazten zen etaatearen babesa eta defentsa-lanaerrazten. Zubi etzanen eta gotorlekuenarteko komunikabidea zubi altxagarribaten bitartez egiten zen, etsaien sarreraoztopatzeko.

Zulaketa lanErasotzaileek aurrera egitea, haiekegindako galeria edo lubakietan barrena,edo mendean hartzen dituztengotorlekuen babesean.

ZuresiZoruan bertikalki iltzatutako hesolak;batetik bestera dezimetro erdia uzten da,eta ohol horizontalen bidez bermatzendira. Bide estaliko banketaren gaineankokatzen da, lubakietan edo beste lekubatzuetan.


1. Socorroko atea2. Zubi altxagarria 3. Zubi etzana4. Lehergai hobiak5. Lubanarroa6. Malkarra7. Kordoia8. Parapetoa9. Garita

10. Errebellineko atea11. Gola12. Kontraguardiako atea

13. Garitara sartzeko pasabidea14. Trabertsa15. Kontramalkarra16. Arma plaza17. Kontraminako ahoa18. Bide estalia 19. Kortxetea20. Guardakantoia21. Glazisa22. Glazisetik Arma Plazara

sartzeko bidea23. Baluarteko aldea

24. Baluarteko angelua25. Alboa26. Goiko tronera 27. Beheko tronera 28. Kasamata29. Kasamatara iristeko tunela30. Baluarteko bizkarra31. Artilleria sartzeko arrapala32. Gortina33. Adarbea


Iruñeko Harresietan barnako ibilaldia

� Pasealekua � Desagertutako harresiaren trazadura � Donejakue bidea

6

7

89

11 1012

13

14

1617

18

15

19

20

21

22

25

23

26

24

2733

29

30

31

34

32

353637

38

28

3940

1 km

2 km

3 km

4 km

5 km

0


2

1

3

4

5

1. San Bartolomeko gotorlekua (Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroa)

2. Argako igogailua3. Labriteko zaldaina4. Labriteko baluartea5. Barbazan apezpikuaren ingurabidea

(Magdalenako aurrealdea)6. Santa Mariaren Errege katedrala7. Redingo baluartea8. Guadalupeko Amabirjinaren baluartea9. Erregeen errebellina

10. Frantziako Portalea edo Zumalakarregirena11. Pilarko beheko baluartea12. Askako baluartea13. Nafarroako Agiritegi Nagusia (lehenago Errege Jauregia)14. Udala15. Parmako baluartea16. Ingurabideko pasealekua (Frantziako aurrealdea)17. Descalzosko igogailua18. Portale Berria19. Gonzagako baluartea20. San Rokeko errebellina21. San Nikolasko Portalea22. Taconerako baluartea23. Taconerako portalea24. Victoriako baluartea25. Santiagoko baluartea26. Santa Mariako baluartea 27. Erregeren baluarte eta gaindegia (“caballero”) 28. San Antongo baluartea29. Santa Anako errebellina30. Santa Isabeleko errebellina eta kontraguardia31. Santa Klarako errebellina eta kontraguardia32. Santa Luciako errebellina 33. Socorroko atea34. Ziudadelako Ate Nagusia35. Guardia-egoitza36. Labea37. Mistoen pabilioia38. Bolborategia 39. Arma aretoa 40. Autobus geltokia0 200 m


978-84-95930-48-4

www.murallasdepamplona.es


Documents

San Bartolomé Gotoriekua