Il-vara ta' Santa Marija – Gudja

Da]la L-Assunta tal-Gudja hija l-ewwel vara f’ Malta u G]awdex.

“Xi r]ula kellhom statwa titulari. Imma ma kienetx artistika u ma baqg]etx tog][obhom, i\jed. Fi

\mien meta l-pur`issjonijiet kienu ta’ sikwit, [ieli xi statwa tal-Madonna kienet tin]are[ kemm-il-

darba matul is-sena, ikun x’ikun it-titlu li jkun qed ji[i mfakkar. Dawk li kellhom statwa titulari

artistika bdew jinku lil ta’ parro``i o]ra u kultant iwaqqg]uhom g]a`-`ajt min]abba l-istatwa

tag]hom. Dan [ara fost l-o]rajn, fi ftu] is-seklu dsatax fl-

Imqabba, meta dawn bdew jirrealizzaw li ma setg]ux

jibg]u ji``elebraw i\jed il-festa ta’ Santa Marija bl-

istatwa li kellhom. Bdiet ti[ihom g]ira, mhux biss g]as-

Si[[iewi u }al Qormi, imma wkoll g]all-Gudja u }al

G]axaq li bdew i]ossu ru]hom imkabbrin bl-istatwi ta’

Santa Marija li kienu ]admulhom fl-injam Vincenzo

Dimech (1807) u Mariano Gerada (1808).’’

Minn Pre\entazzjoni “Festi Titulari u Sekondarji fi Bliet

u R]ula ta’ Malta u G]awdex’’ ta’ Patri Alexander

Bonnici OFM Conv.

Meta wie]ed jag]ti ]arsa lejn il-knejjes parrokkjali li

g]andhom b]ala festa titulari lil Santa Marija insibu dan it-tag]rif fil-qosor dwar il-vara tag]hom.

Rabat (G]awdex)

Ori[inarjament din il-vara li hija kompo\izzjoni ta’ kartapesta u [ibs, kienet ordnata mill-kumitat

tas-So`jeta’ Filarmonika Leone. Hija waslet f’G]awdex fl-a]]ar ta’ Lulju 1897 mill-Fabbrica di

Statue Religiose Francesco Rosa ta’ Ruma. Kien fis-sena 1956 meta din is-So`jeta’ irregalat din

il-vara lill-Isqof {u\eppi Pace ta’ G]awdex g]all-Katidral. Fl-1962, din il-vara tpo[[iet fuq

pedistall tal-fidda, b’disinn ta’ Samuel Bugeja u ma]duma f’Ruma mid-ditta La Rosa.

|ebbu[ (G]awdex)

}a\-|ebbu[ nsibu li l-vara xog]ol fil-kartapest saret fl-1863 g]and id-ditta Gallard et Fils ta’

Marsilja fi Franza. Din il-vara ta’ l-Assunta kienet l-ewwel wa]da ta’ l-Assunzjoni [ewwa

G]awdex.

H’Attard

Din il-vara li hija tal-kina n]admet f’Pari[i fl-1874 mill-iskultur Raffl Ignaz. Fl-1925 in]admu l-

pedistall u l-bankun fuq disinn ta’ Karmnu Debono. Il-bankun huwa xog]ol ta’ Manwel Buhagiar.

Fl-1925 id-ditta Coleiro tal-belt Valletta g]amlet l-induratura ta’ din il-vara.

Dingli

Il-vara li nsibu fil-parro``a ta’ }ad-Dingli hija xog]ol l-iskultur Rabti Anton Busuttil, meg]jun

minn ibnu Francis. Hija saret fl-1861, filwaqt li fl-1934 kienet [iet indurata u kien sar tibdil fl-

an[li li nsibu ]dejn il-Madonna. Hija kienet re[g]et [iet indurata fis-sena 1978 minn Lorenzo

Gatt fil-Birgu. Il-bradella, il-bankun u l-pedistall huma xog]ol ta’ Manwel Buhagiar.

G]axaq

Ma]duma fl-1808 hija l-vara li nsibu fil-knisja ta’ }al G]axaq, xog]ol l-iskutur Bormli\ Mariano

Gerada (1766 – 1823). L-a]]ar li kienet indurata mill-[did kien fis-sena 2006 minn Horace

Farrugia ta’ l-Imdina.

M[arr

Il-vara ta’ l-Im[arr [iet ordnata fi Franza, u kien f’April tal-1922 li l-vara waslet f’din il-parro``a

minn Marsilja. Din il-vara kienet [iet indurata fl-1946.

Mosta

Il-vara titulari xog]ol fl-injam minn Salvatore Dimech (1805 -1887) saret fis-sena 1868. Fl-1948

~ensu Apap kien g]amel xi modifikazzjonijiet fuqha. Fl-1985 [it indurata mill-[did minn

Manwel Darmanin mill-belt Valletta.

Mqabba

Fil-parro``a ta’ l-Imqabba il-vara ta’ Santa Marija li hija xog]ol fl-injam saret fis-sena 1836 minn

Xandru Farrugia li kien mi\-|ejtun. Kemm il-bradella kif ukoll il-pedistall tal-fidda huma disinn

ta’ Abram Gatt minn Bormla. Ix-xog]ol tal-bradella sar min Manwel Buhagiar filwaqt id-ditta

Antonio Ghezzi e Figli ta’ Milan ]admet il-peristal. Dawn i\-\ew[ opri \\an\nu fis-sena 1928. Qrendi

Ma]duma minn Antonio Chircop hija l-vara ta’ Santa Marija fis-sena 1840. Fl-1945 din il-vara

[iet indurata mid-ditta Coleiro tal-belt Valletta.

Gudja

Il-Vara ta’ Santa Marija li nsibu fir-ra]al tal-Gudja hija xog]ol fl-injam ta’ Vincenzo Dimech

(1768-1831) u n]admet fis-sena 1807. Sa llum ma nstab l-ebda rikors fil-Kurja Ar`iveskovili jew

xi dokumentazzjoni fl-arkivju Parrokkjali tal-Gudja fuq din il-vara.

L-unika dokumenti li jiverrifikaw dan huma – Descrizione storica delle chiese di Malta e Gozo

scitta da Achille Ferres 1866 u Lis-Storia ta’ Malta bil-Gzejjer ta]ha – Pietro Paolo Castagna 1888. Vincenzo Dimech

Dan l-iskultur twieled il-Belt Valletta fid-29 ta’ {unju 1768, u tg]ammed fit-30 ta’ {unju fil-

knisja ta’ San Duminku Valletta minn

Patri Vincenzo Sinatra (Dumnikan). L-

ismijiet li ng]ata kienu Vincentius,

Bartholomeus, Fabritius, Petrus, Paulus.

Il-[enituri tieg]u kienu Francesco u

Siniforosa. Francesco jing]ad li kien

ja]dem ukoll ta’ skultur u g]alhekk

Vincenzo beda l-ewwel ta]ri[ fl-arti ta]t

it-tmexxija tieg]u, u mbag]ad jing]ad li

ssokta l-istudji f’Napli, fejn t]arre[ l-

aktar fil-mudell.

Vincenzo Dimech miet fil-belt Valletta

fit-2 ta’ Frar 1831 u ndifen fi`-`imiterju

tal-knisja ta’ Santa Tere\a, Bormla. Id-

dokument tal-mewt li jinsab fil-parro``a

ta’ San Duminku, Valletta, barra li

jsemmi lil martu Saverja u jg]id ukoll li

kien membru ta’ dik il-komunita’

parrokkjali u li kien miet fi ]dan il-

knisja.

Kienu ]afna ix-xog]lijiet li dan l-iskultur wettaq kemm dawk nazzjonali kif ukoll privati. Fost

dawn insibu barra dik ta’Santa Marija tal-Gudja, il-monument ta’ Sir Alexander Ball fil-Barrakka

t’isfel l-Belt, l-istatwa tal-[ebel f’Marsaxlokk ta’ Sant Andrija, vara fl-injam ta’ San {u\epp

kemm fil-knisja ta\-|urrieq kif ukoll f’dik ta’ Santa Liena B’kara u o]rajn.

Il-vara

Hija xog]ol fl-injam u fiha

naraw li l-figura tal-Madonna

g]andha linja sabi]a wieqfa fuq

is-s]ab, b'\ew[ puttini ]dejn is-

sieq il-leminija u ie]or ]dejn is-

sieq l-o]ra. Filwaqt li ]arsitha

qieg]da lejn is-sema, idejha

huma ftit merfug]a ’l fuq.

Wie]ed jista ukoll isemmi ix-

xeb] li hemm f’din il-vara mal-

Madonnina ta’ Milan li kienet

in]admet minn Giuseppe Perego

fis-sena 1774, g]all-kattidral ta’

Milan.

Il-benefattur tal-vara tal-Gudja

kien sa`erdot mill-istess ra]al

Dun Tumas Zammit iben {akbu u Tere\a Zammit (xebba Axack). Huwa twieled fil-25 ta’ Frar

1729 u miet fit-18 t’ Jannar 1810. Il-pedistall tal-vara

Il-pedistall li kellha l-vara qabel 1932 kien dak li llum insibu fil-knisja parrokkjali ta’ B’Bugia

ta]t il-vara tad-Duluri. Dak ta’ llum huwa xog]ol l-iskultur Emanuel Buhagiar u li fl-10 t’Awisu

1932 kien t]allas is-somma ta’ tlieta u

tletin lira “g]all-pedistall [did li ]adem g]all-istatwa titulari ta’ Santa Marija.’’

L-induratura tal-pedistall kienet saret fl-

1933 u l-erba’ statwetti (Debora, {ael,

{uditta u Ester) huma xog]ol l-istatwarju

G]awdxi Wistin Camilleri (1885-1979).

Ir-restawr tal-vara fl-1948

Fit-12 ta’ Settembru 1947 il-kappillan tal-

Gudja Dun Anton Rapa ippre\enta \ew[

rikorsi g]al xog]ol li kellu jsir fuq il-vara

ta’ Santa Marija. Ir-rikors kien jg]id li bejn wie]ed u ie]or sittin sena ilu l-istatwa li tinsab fil-

parro``a tal-Gudja kienet modifikata fil-mantell tag]ha “che la circonda, con notevoli difetti d’arte. Che l’ore, per secondare il vivo desiderio dei suoi parrocchiani, ed avuto il parere di varii

scultori, si e’ divisato di correggere e ridurre a gusti piu artistici il mantello cosi modificto’’.

L-iskultur Antonio Sciortino (1879-1947) ippre\enta disinji tal-korrezzjoni me]tie[a kif titlob l-

arti, u fil-personalita’ tieg]u inkariga l-alliev tieg]u Gu\eppi Galea tar-Rabat biex jag]mel ix-

xog]ol ta]t id-direzzjoni tieg]u. Ir-rikors jg]id ukoll li wara jsir ix-xog]ol me]tie[ fuq l-istess

vara, tkun indurata mill-[did mid-Ditta Coleiro tal-Belt Valletta. Dan ix-xog]ol kollu kellu

jla]]aq madwar mija u sebg]in lira, liema spi\a kellha tin[abar mill-benefatturi. Fis-17 t’Ottubru

1947 ir-rikors kien [ie approvata mill-Kurja.

Ir-ritorn lura tal-vara ta' Santa Marija wara li kienet [iet restawrata u indurata fl-1948.

Kien il-kappillan Dun Anton Rapa li beda ja]seb sabiex jifforma kumitat fejn l-g]an kien li

jorganizza il-festi ta' barrra ta' Santa Marija. F'dan il-kumitat huwa ried li jkun hemm

rappre\entanza mi\-\ew[ ka\ini tar-ra]al, rappre\entanza minn fost il-benefattturi ta' l-induratura

ta' Santa Marija u l-kappillan innifsu.

Ir-ritorn tal-vara fil-parro``a tal-Gudja kien sar

bl-akbar pompa kif kien ippjanat mill-kumitat li

kien waqqaf il-kappillan. Il-}add 8 ta' Awissu

kienet [urnata li wie]ed seta' jqisa ta' festa

ghall-poplu Gudjan, g]alkemm il-festa titulari

kienet biss tmint ijiem ’l bog]od. Mill-belt

Valleta l-istatwa kienet [iet me]udha [ewwa l-

Palazz ta' Bettina biex minn hemm tibda

dimostrazzjoni ta' fer] lejn il-knisja parrokkjali.

Il-programm ta' din l-okkazjoni beda billi fil-

g]axija l-funzjoni bdiet b'g]asar tal-Madonna

minn Dun Alwi[ Cilia. Fis-sitta ta' fil-g]axija il-

Banda La Stella, flimkien mal-kor tat-tfal bniet,

kienu ippreparati fil-portiku tal-Palazzz ta'

Bettina sabiex jie]du sehem f'din id-

dimostrazzjoni ta' fer]. Imbag]ad bil-vara merfug]a mill-benefatturi u delettanti imxew e\att

wara l-banda lejn il-knisja parrokkjali fost murtali, trikkitrakki, sfafar u gassijiet fit-triq prin`ipali

u minn fuq il-bjut. Kien g]all-]abta tas-sitta u kwart ta' fil-g]axija meta mill-knisja parrokkjali

]ar[et pur`issjoni bil-kleru u l-fratelli sabiex jiltaqg]u mal-vara ]dejn il-knisja ta' Santa Katerina.

Minn hemm, fost l-entu\ja\mu tal-poplu imxew bil-vara lejn il-knisja akkompanjati bil-banda.

Meta l-vara waslet quddiem il-knisja, il-banda La Stella daqqet l-Ave Marija u innijiet o]ra tal-

Madonna akkompanjati mill-kant tat-tfal. Minn fuq pulptu mwaqqaf fuq iz-zuntier g]al din l-

okka\joni, Monsinjur C. Bonnici D.D., bierek il-vara u g]amel diskors ta' l-okka\joni. Huwa wera

kemm il-Gudjani g]adhom i]obbu ’l-Madonna li hija ukoll il-patruna ta' dan ir-ra]al. Fit-tmiem

id-diskors tieg]u Monsinjur Bonnici qal li dik il-vara hija l-isba] wirt li huma jistg]u j]allu 'l

uliedhom. Wara din il-funzjoni il-vara [iet imdawwra mal-pjazza kollha bl-innijiet u mar`i brijuzi

li kienet qeg]da ddoqq il-banda. Il-funzjoni reli[ju\a tkompliet fil-knisja parrokkjali x']in da]let

il-vara fejn tkantat is-Salve, Litanija, Antifona u Barka Sagramentali. Fl-a]]ar il-festa [iet fit-

tmiemha bil-log]ob tan-nar ta' l-art fil-pjazza .

Restawr tal-vara fl-1987.

Min]abba li ma\-\mien l-induratura li

kienet saritilha fil-1948 bdiet ti[rilha

xi]sara, kif ukoll min]abba l-qsim li

kien hemm fl-g]onq tal-Madonna

in]ass il-b\onn li din tkun restawrata.

G]aldaqstant fis-16 ta’ Jannar 1987 il-

kappillan Dun {u\epp Sultana

ippre\enta fil-kurja rikors biex il-vara

jsirilha restawr me]tie[ anki f’dik li

jirrigwardja l-induratura. Fir-rikors

intqal ukoll li fl-ist]arri[ li kien sar l-

ispi\a kellha tkun ta’ madwar Lm600

g]ax-xog]ol fir-restawr ta’ l-induratura

tal-vara u tal-pedistall mid-ditta Colerio

tal-Belt, u g]a\-\ebg]a tal-karna[[jon

mill-pittur G]awdxi Pawlu Camilleri

Cauchi liema karma[[jon ma kienx

intmiss fir-restawar tal-1948. F’dan ir-

restawr it-tliet puttini li nsibu fil-vara u

li kellhom wi``hom indurat ing]ataw il-

karna[[jon.

Il-wasla tal-vara fil-1987

Il-wasla tal-vara mill-[did fil-knisja parrokkjali kellha issir b'manifestazzjoni simili ]afna ta' dik

li kienet saret fil-1948. Hija n[abet minn g]and l-induratur nhar l-4 t'Awissu wara nofs in-nhar

fejn ittie]det fil-palazz ta' Bettina u tqeg]det fil-kappella tieg]u. L-g]ada 5 t'Awissu 1987 kien

jum ta' festa g]ar-ritorn tag]ha lejn il-knisja parrokkjali. I\-\ew[ baned tal-Gudja "La Stella" u

“Our Lady of Consolation’’ fis-sebgha ta' fil-g]axija g]amlu programm ta' marci fin-na]a tal-

Housing Estate u na]a tal-palazz, sakemm nofs sieg]a wara bdew jikkumpanjaw il-vara minn

]dejn il-palazz. Fil-]in li kienet g]addeja din il-manifestazzjoni ta' fer], \ag]\ug] mis-Si[[iewi

Mario Aquilina ta' wie]ed u g]oxrin sena li kien qieg]ed jarma il-koppla tal-knisja parrokkjali

bil-bozoz waqa' minn g]oli ta' \ew[ sulari u [ie fuq il-bejt tan-na]a tal-kampnar ta' William

Baker. Huwa kien ittie]ed immedjatament l-isptar San Luqa b'ambulanza fejn kien jinsab li kien

fil-periklu tal-mewt, u ing]ata l-kura fit-Taqsima tat-

Terapija Intensiva. Dan l-in`ident wassal biex it-

tkomplija tal-manifestazzjoni issir ming]ajr daqq ta'

mar`i. Meta il-vara waslet fuq iz-zuntier kienet [iet

imbierka mill-kleru, intqalet talba lill-Madonna u fl-

a]]ar sar log]ob tan-nar. Din il-festa kienet [iet fit-

tmiemha b'`elebrazzjoni Ewkaristika. Il-vara llum

Wara g]oxrin sena mill-a]]ar restawr li sar, in]ass il-

b\onn li jer[a jsir intervent ta’ restawr fuqha.

G]alhekk ix-xog]ol ing]ata lis-Sur Horace Farrugia

ta’ l-Imdina, filwaqt li xog]ol fuq il-fidda ing]ata lis-

Sur Johnny Bartolo. Dan ]abat ukoll ma’ l-okka\joni

tat-tieni `entinarju tal-vara.

Martin Gravina Referenzi:

Il-Knejjes Parrokkjali ta’ Malta u G]awdex u l-festi tag]hom Vols.1-4. Publikazzjoni

Indipendenza

“Il-Furjana’’ Lulju-Settembru 1978

Arkivju Parrokkjali Libr. Bapt. Gudja 1676 -1739 Vol.2 fol. 166

Arkivju Parrokkjali Libr. Def. Gudja 1800-1855 Vol.5 fol. 40, 41

Testment 12 t’Awissu 1805 nutar Vincenzo Trionfi

Kurja ta’ l-Ar`isqof, Furjana Suppliche 1947 Vol. 3 p.498

Kurja ta’ l-Ar`isqof, Furjana Suppliche 1948 Vol 2 p.285

Arkivju Parrokkjali Gudja Libro – Cassa Sedie Chiesa Gudia- Esito 1931-1948

Arkivju Parrokkjali Gudja Libro Introito / Esito 1946 -1949

Le]en is-Sewwa 11 ta’ Awissu 1948

Socjeta’ Filarmonika La Stella Festa ta’ Marija Assunta 1993

Kurja ta’ l-Ar`isqof, Furjana Suppliche 1987

L-Orizzont 7 t’Awissu 1987

Radd il-}ajr:

Mons. Carmelo Zammit, Kan`illier, Kurja ta’ l-Ar`isqof, Furjana

Fr. Martin Cardona, Ar`ipriet tal-Gudja

Profs. Oliver Fri[[ieri