əsasında hazırlanmış 6-cı sinif “Azərbaycan dili”

1

AZƏRBAYCAN DİLİ. 6-cı sinif.

Bakı: Altun Kitab, 2013.

Müəlliflər:

Rafiq İsmayılov

Dilrubə Cəfərova

Sahibə Məmmədova

TQDK-nın dərslik komplektinə dair rəyinə cavab

N Yekun rəydə verilmiş qeydlər Cavablar

1. Məzmunun işlənməsi baxımından

Dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir. Dərslik 6 bölmə

üzrə 52 mövzu və 6 ümumiləşdirici təkrar materiallarını əhatə etmiş, onun əvvəlində

mündəricat, sonunda sözlük verilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi tədris planına görə, fənnin

tədrisinə həftədə 4 saat olmaqla, ümumilikdə 128 saat vaxt ayrılmışdır. Dərslikdə birinci

yarımildə 3 tədris vahidi üzrə 30 dərsin keçirilməsi planlaşdırılmışdır.

Dərslik komplektində 4 məzmun xətti üzrə əsas və alt-standartların reallaşdırılması

nəzərdə tutulmuşdur.

Mətnlərə aid tapşırıqların “Söz ehtiyatı”, “Düşün və cavab ver”, “Yazı”, “Dil qaydaları”,

“Araşdırma”, “Şifahi nitq” kimi rubrikalara bölünməsi şagird fəaliyyətinin hansı

məzmun xəttinə istiqamətləndirilməsini göstərir.

Dərslikdəki mətnlərdə dil qaydalarına aid sözlərin və tapşırıqların şərtinin rəngli,

qrammatikaya aid qaydaların ayrıca çərçivədə “Yadda saxla!” başlığı ilə verilməsi fənnin

tədrisi prosesini asanlaşdırır.

Dərslikdə şagird şəxsiyyətinin formalaşdırılması, məzmun standartlarının reallaşdırılması

üçün müxtəlif formalı tapşırıqlara üstünlük verilməsi təqdirəlayiqdir.

Bununla belə, dərslikdə müəyyən qüsurlara rast gəlinir.

Bunlar aşağıdakılardır:

1. “Fərd və cəmiyyət” adlanan

birinci bölmədə ərizə (səh. 42) və

tərcümeyi-hal (səh. 43) modelləri

verilmişdir. 3.1.4. alt-standartını

reallaşdırmaq üçün nəzərdə tutulan

ərizə və tərcümeyi-hal əməli yazı

nümunələrini öyrənmək 9-cu dərsə

aiddir.

6-cı sinif şagirdinin bu əməli

yazı nümunələri ilə ilk dəfə tanış-

lığını nəzərə alıb, həmin nümunə-

ləri eyni bir dərsdə deyil, eyni

bölmənin iki müxtəlif dərsində öy-

rətmək məqsədəuyğun hesab olunur.

“Elektron ünvanım olsaydı”

mətninin məzmunu bu əməli yazı

nümunələrinin öyrədilməsinə

zəmin yaratdığından hər iki əməli

yazı növünün bu dərsdə verilməsi

məqsəduyğun hesab edilmişdir.

Şagird mətndən çıxış edərkən hər

əməli yazı növünün işlənmə

məqamını və xüsusiyyətlərini

daha yaxşı yadda saxlayır. Hər iki

yazı növünə nümunə verildiyi

üçün tapşırığı yerinə yetirmək

şagird üçün çətinlik törətmir.

Bu dərs üçün 3 saat vaxt

ayrılmışdır: 1 saat – mətnlə iş, 1

saat – əməli yazı növlərinin (ərizə,

2

tərcümeyi-hal) mənimsədilməsi, 1

saat – dil qaydaları. Beləliklə,

əməli yazının yalnız iki növünə 1

saat ayrılır. Sonradan isə bu

standart (3.1.4.) dərsliyin digər

bölmələrində təkrar olaraq bir

neçə dəfə reallaşdırılır. 2. Səhifə 14. 14-cü tapşırıqda

soruşulan “sözün kökü və hansı

nitq hissəsindən yaranmasının

fərqli anlayış olması” haqqında dil

qaydası məzmun xəttində nəzərdə

tutulmadığından, bu tipli tapşırıq-

ların dərslikdən çıxarılması təklif

olunur.

Burada “Dil qaydaları” məzmun

xəttinə aid verilmiş tapşırıqlardan 3-

ü reallaşdırılmalı olan 4.1.2 alt-

standartına aiddir. Lakin tapşırıq 11-

də sözlərin leksik və qrammatik

mənalarını araşdırmaq tələbi qoyulsa

da, bu, 4.1.2 alt standartının

tələblərinə uyğun deyil. Çünki alt

standartda sözlərin leksik

mənalarının deyil, qrammatik

mənalarının kontekstə uyğun

izahı tələb olunur. MMV üzrə

bu alt-standarta aid verilmiş təlim

nəticəsi də (Əsas nitq hissələrinin

leksik və qrammatik mənalarını

araşdırır.) məsələni tam əhatə etmir.

Şagird V sinifdə sözün başlanğıc

forması və kök arasındakı fərq,

köklə başlanğıc formanın müxtəlif

nitq hissələrinə aid olması,

eyniköklü sözlər və sözlərin bir

neçə şəkilçi qəbul etməsi

haqqında məlumatlandırılır.

Sözün hansı nitq hissəsinə aid

olması onun qrammatik mənasıdır

və bu məna sözün leksik və

qrammatik xüsusiyyətlərinə görə

müəyyən edilir. Sözün leksik

mənasını izah etmədən qrammatik

mənanı kontekstə uyğun izah

etmək mümkün deyil. Məsələn,

şagird kontekstdə “gül” sözünün

leksik mənasını izah edə bilmirsə,

onun isim və ya fel olduğunu necə

təyin edə bilər? Eləcə də, köməkçi

nitq hissələri ilk növbədə leksik

mənası olmadığına görə müəyyən

olunur.

3 Yenə həmin səhifədəki tapşırıq

15-lə bağlı MMV-də deyilir: “15-ci

tapşırıq şagirdlərin V sinifdə əldə

etdikləri bilik və bacarıqlar

əsasında yerinə yetirilir”. Bu

tapşırıqda nənəsinə məktub yazan

Ramilin məktubda buraxdığı

orfoqrafik səhvləri düzəltmək tələb

olunur. Lakin şagirdlərə bu

məktubda müəyyən edilməli olan

düzgün yazı qaydaları hələ tam

olaraq keçilməyib və 5-ci sinifdə

MMV-də həmin tapşırıq şərh

olunarkən “Şaquli fəndaxili

inteqrasiya” sözləri yazılıb və 5-

ci, 6-cı siniflərin 4.1.4. standartına

istinad olunub (5-9-cu siniflərdə

bu standart orfoqrafik qaydaların

mənimsədilməsinə xidmət edir).

Sadəcə olaraq, bu tapşırıq

dərsliyin ilk səhifələrinə təsadüf

etdiyindən və həmin standartla

bağlı hələ heç bir nəzəri qayda

verilmədiyindən 5-ci sinif xüsusi

3

verilən biliklər bu məktubda

buraxılan səhvləri düzəltmək

bacarığı yaratmır.

vurğulanıb. Əslində 15-ci

tapşırıqda şagirdlərin bu vaxta

qədər əldə etdikləri biliklər

(məsələn –lar2 şəkilçisinin deyilişi

və yazılışı, yanaşı gələn qoşa

saitdən birinin düşməsi və s.)

nəzərdə tutulur. Bəzi qaydaların

keçilmədiyi (məs:”ilə” qoşmasının

tələffüzü ilə bağlı) söylənilə bilər.

Lakin nəzərə almaq lazımdır ki,

şagirdlər kitab oxumağa

başladıqları andan müəllimlər

onlara sözləri düzgün yazmağı və

tələffüz etməyi öyrədirlər.

Orfoqrafik normalara uyğun yazı

bacarığı yalnız dil qaydaları

əsasında deyil, həm də empirik

yolla öyrədilir.

Nəhayət, şagirdlər qaydanı

bilmədiklərinə görə tapşırıqdakı

hər hansı səhvi düzəldə bilmə-

sələr, müəllim onlara yardımçı ola

bilər. 4 Səhifə 18. Dərslikdəki nəzəri

məlumat ikinci dərsin 6, 7, 8 və 9-cu

tapşırıqlarını yerinə yetirməyə

çətinlik yaradır. Tapşırıqlarda dil

qaydasında izah edilməyən, 6-cı

sinif şagirdinin yaş və bilik

səviyyəsi baxımından çətinlik

yaradan aşağıdakı biliklərin

yoxlanması tələb olunur:

1) İsim düzəldən aşağıdakı

şəkilçilər: -ıntı4

, - ıcı4

, -iyyət, -dar, -

ın4

, -ıq4

, -acaq2

, -lı4

, -aq2

, -qı4

, -

kı4;

2) İsim düzəldən -kı4

və -qı4

şəkilçilərin fərqli tələffüz olunma

məqamları;

3) Adlardan və fellərdən isim

düzəldən şəkilçilərin

fərqləndirilməsi.

Nəzərə alsaq ki, şagirdlər

Azərbaycan dilinin daşıyıcılarıdır,

onlar üçün bu cür tapşırıqları

yerinə yetirmək üçün əlavə nəzəri

məlumat verməyə gərək yoxdur.

Bundan əlavə, məqsəd şagirdlərdə

isim düzəldən şəkilçiləri əzbər-

lətmək deyil. Burada şagirdlərdən

V sinifdə söz yaradıcılığından

əldə etdikləri biliklər sayəsində

düzəltmə isimləri müəyyənləşdir-

mək tələb edilir.

Tapşırıqlar yerinə yetirildikdən

sonra şagirdlər qrammatik bilik-

lərini sistemləşdirə bilərlər. 6-cı

və 7-ci tapşırıqların icrası heç bir

çətinlik yaratmır. 8-ci tapşırıq isə

4.1.2 standartını reallaşdırır. 9-cu

tapşırıqda (ulduz işarəsindən də

göründüyü kimi, bu, çətinlik də-

rəcəsi yüksək olan tapşırıqdır)

4

müəllim fasilitator rolunda şagir-

din diqqətini söz kökünün son

samitinə yönəltməklə problemi

həll etdirə bilər. Təcrübə göstərir

ki, praktikadan nəzəriyyəyə gəlmə

tədris prosesində çox effektli

üsuldur. 5 Səhifə 18. Tapşırıq 7-də on bir

düzəltmə ismi (döşəkçə, çəkməçi,

saflıq, igidlik, təmizlik, tikinti,

dinləyici, üzümlük, fəaliyyət,

hesabdar, bağlayıcı) aşağıdakı

qayda üzrə dəftərə köçürmək tələb

olunur:

A) İsimdən düzələn isimlər: B)

Feldən düzələn isimlər: C) Sifətdən

düzələn isimlər:

Tapşırıqdakı bəzi sözlərdə

(döşəkçə, bağlayıcı) iki leksik

şəkilçi vardır. Bu da həmin sözlərin

kökü və hansı nitq hissəsindən

yaranması məsələsini fərqləndirir.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bu

biliyin öyrədilməsi dil qaydaları

məzmun xəttində nəzərdə tutulmur.

Həmçinin, dərslikdə bu tipli

nümunələrin öyrədilməsi və təhlili

ilə bağlı məlumat verilməmişdir.

Bir daha bildiririk ki, V sinifdə

4.1.2. “Sözün səs tərkibini...,

yaranma üsullarını ....... izah edir”

alt-standartı verildiyindən bu tipli

tapşırıqların dərslikdə öz əksini

tapması normaldır. V sinifdə bu

haqda kifayət qədər məlumat

verilmişdir. Həmçinin təcrübədə

sübut edilmişdir ki, şagirdlərə

nəzəri məlumatı hazır şəkildə

təqdim etməkdənsə onların bu

qaydalara müxtəlif praktik

tapşırıqlarla gəlməsi daha yaxşı

nəticələr əldə etməyə kömək edir.

MMV-də də deyilir ki, bu

tapşırıqlar 4.1.2. və 4.1.4.

standartlarının inteqrasiyasına

xidmət edir. Belə ki şagirdlər

əvvəlcə düzəltmə isimlər

haqqında informasiya alır (4.1.2.),

sonra isə müxtəlif leksik şəkilçilər

qoşularkən sözün deyilişi və

yazılışı arasındakı fərqi (məs.:

saflıq, təmizlik və s.) izləyirlər. 6 Bu dərsdəki dil qaydalarına aid

tapşırıqlar 4.1.2. (Sözün qrammatik

mənasını kontekstə uyğun izah

edir) və 4.1.4. (Əsas nitq

hissələrinin yazılışı ilə bağlı

qaydalara əməl edir.) alt

standartlarına aid təlim nəticələrini

reallaşdırmalıdır. Yalnız 8 və 9-cu

tapşırıqlar həmin alt-standartlara aid

edilmiş təlim nəticələrinə (4.1.2.-yə:

“Kontekstə görə isim düzəldən

leksik şəkilçiləri (dayanacaq, səpin,

gəlir) qrammatik şəkilçilərdən

Nəzərə almaq lazımdır ki, hər

bir alt-standart dərs ilinin sonu

üçün əldə olunan bacarığı nəzərdə

tutur. Təlim nəticəsi isə bu

standartın reallaşmasına aparan

yolda bir addım və ya vasitədir.

Əgər standarta uyğun olaraq

düzəltmə isimlərin yazılışı və ya

kontekstə görə fərqləndirilməsi

məqsəd kimi qoyulursa, əvvəlcə

şagirdə düzəltmə ismin nə

olduğunu başa salmaq lazımdır.

Müvafiq qrammatik kateqoriyanı

5

fərqləndirir”, 4.1.4.-ə: “Düzəltmə

isimlərin yazılışı ilə bağlı qaydalara

əməl edir”.) aiddir.

dərk etmədən, terminə yiyələn-

mədən həmin kateqoriyaya aid dil

qaydaları ilə bağlı nitq bacarıq-

larına necə yiyələnmək olar?

MMV-də açıq şəkildə yazıl-

mışdır ki, 6-8-ci tapşırıqlar sözün

qrammatik mənasını müəyyən et-

məyə, 9-cu tapşırıq düzəltmə

isimlərin yazılışı ilə bağlı

qaydaları mənimsəməyə ( 4.1.4.),

10-cu tapşırıq isə kontekstə görə

düzəltmə isimləri digər nitq

hissələrindən fərqləndirməyə

(4.1.2.) xidmət edir. Bəli, 9-cu və

10-cu tapşırıqlar (rəydə, görünür,

səhvən 8-ci və 9-cu qeyd olunub)

birbaşa kurikulumdakı alt-

standartların reallaşdırılmasına

yönəlib. Lakin 6-8-ci tapşırıqlar

olmadan buna nail olmaq

mümkün deyil.

7 Səhifə 21. Mənsubiyyət şəkil-

çilərini müəyyənləşdirməyə xidmət

edən 7-ci tapşırıq dil qaydasına aid

məlumatların mənimsənilməsini ay-

dınlaşdırmaq baxımından ciddi əhə-

miyyət daşımır. Belə ki, təqdim

olunan nümunələrdə üç birləşmənin

asılı tərəfindən başqa bütün

sözlərdə yalnız üçüncü şəxsə

aid mənsubiyyət şəkilçisini müəy-

yənləşdirmək lazımdır ki, bu da

mövzunu tam əhatə etmir. Bu söz

birləşmələrinin asılı tərəflərinin

mənsubiyyətə görə dəyişməsinin

mənimsədilməsi 6-cı sinif şagirdinin

yaş və bilik səviyyəsinə uyğun deyil.

Dilimizdə I və II şəxs

mənsubiyyət şəkilçilərinin təyin

olunması elə də çətinlik törətmir,

çünki bu cür söz birləşmələrinin

birinci tərəfi, adətən, şəxs əvəzliyi

ilə ifadə olunur (bizim kəndimiz).

Məhz buna görə də tapşırıqda 1-ci

tərəfi I və II şəxs mənsubiyyət

şəkilçisi qəbul etmiş bir neçə söz

birləşməsi verilmişdir (kəndimizin

yolları və s.). Bu da olmasa,

tapşırıq çox bəsit alınardı.

Tapşırıqda təqdim olunan 9

birləşmədən üçündə mənsubiyyət

şəkilçilərini müəyyən etmək

çətinlik törədə bilər. Bu da

normaldır, hətta vacibdir, çünki

tapşırığı yerinə yetirən şagirdləri

səviyyələrinə görə fərqləndirməyə

imkan verir.

8 “Elektron ünvanım olsaydı...”

mətni ilə tədris olunan

Bir çox kitablarda, o cümlədən

TQDK-nın abituriyentlərin qəbul

6

doqquzuncu dərsdə ərizə və

tərcümeyi-hal əməli yazıları

öyrədilməlidir. Tərcümeyi-hal

qənaətbəxş hesab olunsa da, 42-ci

səhifədə “ərizə”nin təqdimi

qüsurludur. Təqdim olunmuş ərizə

formasında iki qüsur vardır: 1)

başlıq hissədə “tərəfindən” sözü

artıqdır. 2) “ərizə” sözü kiçik

hərflə yazılmalıdır. (Bax: Ş.

Balakişiyev, İ. Namazov, Əməli

yazı nümunələri, Azərbaycan

Respublikası Təhsil Problemləri

İnstitutu, Bakı-2006, Səhifə 8, 9).

imtahanına hazırlığı üçün nəzərdə

tutulmuş vəsaitdə də “ərizə” sözü

böyük hərflə yazılmışdır.

Dərslikdə isə “Ərizə” sözünün

birinci hərfi deyil, hamısı böyük

hərflə yazılmışdır. Adil Babayevin

Üslubiyyat (ali məktəblər üçün

dərslik) kitabında isə “tərəfindən”

sözü işlənmişdir.

Ümumiyyətlə, bütün bunlar hə-

min sənəd növünün formal xüsu-

siyyətləridir və onların müxtəlif

variantları ola bilər. Əsas məsələ

sənədin məzmun xüsusiyyətləri,

strukturu, məqsədi, yazılma məqa-

mıdır ki, bütün bunlar dərslikdə

təfərrüatı ilə açıqlanıb.

9 Bu dərsdə “Düzəltmə sifətlər”

başlığı altında dil qaydaları (səh.

43) verilmişdir. Məlumat MMV-də

4.1.2 alt standartına (Sözün qram-

matik mənasını kontekstə uyğun izah

edir) aid edilsə də, qaydanın

məzmununda onun əslində 4.1.3.

alt-standartına (Əsas nitq hissələrinin

yazılışı ilə bağlı qaydalara əməl edir)

aid olduğu ortaya çıxır. Dil

qaydalarına aid 8-ci tapşırıq da

4.1.3 alt-standartının reallaşdırıl-

ması üçün nəzərdə tutulub. 9-cu

tapşırıq isə standartlarda nəzərdə

tutulmayan məsələdir. Dərsdə 4.1.2.

alt-standartına aid edilmiş təlim

nəticəsinə aid (Düzəltmə sifətləri

eyni şəkilçili düzəltmə isimlərdən

fərqləndirir) tapşırıq yoxdur.

MMV-də də dərslə bağlı verilmiş

tapşırıq tövsiyə xarakterlidir.

Unutmaq olmaz ki, dərslik və

MMV tədris prosesində bir-birini

tamamlayan vahid komplektdir və

bəzi standartlar yalnız MMV-də

reallaşa bilər.

Düzəltmə sifətlərlə bağlı dərs-

likdə verilmiş tapşırıqlar bu

qrammatik kateqoriyanın şagirdlər

tərəfindən mənimsənilməsinə xid-

mət edir. 8-ci tapşırıq 4.1.4.

standartına aid olsa da, bu məq-

sədə xidmət edən yeganə tapşırıq

olduğundan təlim nəticəsi kimi

qabardılmır. MMV-də verilmiş

“Dördündən biri fərqlidir” tipli

tapşırıq isə məhz 4.1.2. alt-

standartına aid olan təlim

nəticəsini (Düzəltmə sifətləri eyni

şəkilçili düzəltmə isimlərdən

fərqləndirir) reallaşdırmaq məqsə-

dini güdür. Belə ki, şagirdlərdən

şəkilçilərin omonimliyi üzərində

iş aparmaq, eyni şəkilçili

düzəltmə isimləri və sifətləri

fərqləndirmək tələb olunur.

Bundan əlavə MMV-də sifətin

substantivləşməsi və ismin atribu-

7

tivləşməsi haqqında məlumatlar

müəllim üçün tövsiyələr də verilir

ki, bütün bunlar 4.1.2. alt-

standartına uyğun gəlir.

10 Səhifə 44. “Ümumiləşdirici

təkrar” keçilən mətn və dil

qaydalarının təkrarı, eləcə də kiçik

summativ qiymətləndirməyə hazırlıq

baxımından materialı tam əhatə

etmir. Şagird tərəfindən çətin

mənimsənilən və çətinliklə

fərqləndirilən qeyri- müəyyən

yiyəlik və qeyri-müəyyən təsirlik

hala dair tapşırıq verilməmişdir.

MMV-də təqdim olunan (səh. 47-

48) “Birinci bölmə üzrə KSQ”

nümunəsi keçilən material və ona

dair tapşırıqlar, ümumilikdə, qarşıya

qoyulan məqsəd və tələblər

müqabilində çox bəsit xarakter

daşıyır. KSQ-də 3-cü məzmun

xəttinə (Yazı) dair heç bir tapşırıq

təqdim olunmur və şagirdin yazı

vərdişlərinə yiyələnməsi səviyyəsi

müəyyənləşdirilməyərək (st. 3.1.1.;

3.1.2.; 3.1.3.; 3.1.4.),

qiymətləndirilməmiş qalır.

Ümumiləşdirici təkrara aid

tapşırıqları həll etmək üçün

aşağıdakı məlumatların bölmənin

müvafiq dərslərində əlavə izahına

ehtiyac yaranır:

1) -keş, -q, -ma2

, -ış4

, -kar isim

düzəldən şəkilçilər (2 və 3-cü

tapşırıqlar);

2) -keş, -ı4

, -aq2

, -kar, -qan,

-kən sifət düzəldən şəkilçilər (2

və 3-cü tapşırıqlar).

3) -ıcı4

, -ma2

, -lı4, -kar, -keş

şəkilçilərinin omonim səciyyə

daşıması.

Əvvəla, qeyri-müəyyənlik bildi-

rən yiyəlik halla bağlı MMV-də

verilmiş KSQ-də tapşırıq var.

İkincisi, müəyyənlik və qeyri-

müəyyənlik bildirən yiyəlik halı

fərqləndirmək dil daşıyıcısı olan

şagird üçün yalnız hər hansı bir

qrammatik qaydanı yerinə yetir-

məkdən başqa heç bir funksiya

daşımır. Bir qrammatik kateqoriya

kimi, bu anlayışları mənimsətmək

məqsəd deyil, hansısa nitq baca-

rıqlarına yiyələnmək üçün vasitə-

dir. Ona görə də bu tip tapşırıqlara

çox yer verilməsinə ehtiyac

yoxdur.

Yazı məzmun xəttinə dair tövsiyə

və tapşırığın verilməməsi təbiidir.

Çünki hər müəllim öz sinfinin

səviyyəsini və KSQ-yə qədər yazı

məzmun xətti üzrə reallaşdırılmış

standartları necə (hansı yolla)

yoxlayacağını özü daha yaxşı

bilir. Dərslik müəlliflərinin

məqsədi oxu və dil qaydaları

məzmun xətləri üzrə

qiymətləndirmə materialları təq-

dim etməkdir. Bu gün müəllim-

lərin qiymətləndirmə zamanı ən

çox çətinlik çəkdikləri məqamlar

məhz bunlardır. Bölmənin möv-

zusuna uyğun esse, inşa, hekayə

mövzusu müəyyən etmək

müəllimlər üçün çətinlik törətmir.

Ümumiyyətlə, KSQ və BSQ

zamanı özünüifadə bacarıqlarının

(danışma, yazı) qiymətləndiril-

məsi hələ ki mübahisə predmeti

olaraq qalır.

8

Şəkilçilərin verilməməsinin səbə-

bi haqqında izahat verilmişdir. Bir

daha qeyd edirik ki, məqsəd

şəkilçiləri əzbərlətmək deyil, 5-ci

sinifdə formalaşdırılmış söz

yaradıcılığı və nitq hissəsini

müəyyənetmə bacarığını inkişaf

etdirməkdir. 11 Səhifə 45-78. İkinci bölmə

“İxtiralar və kəşflər” adlanır.

Bölmə 6 həftə, 24 saata tədrisi

nəzərdə tutulmuş 11 dərsdən

ibarətdir. Buradakı materiallar 10

elmi-kütləvi mətnlə təqdim olunur.

Bu mətnlərdən 2-si dərslik

müəlliflərinə, 8-i isə digər şəxslərə

aiddir.

Dərslərdə “Söz ehtiyatı” ilə bağlı

tapşırıqlarda dərslər üzrə çətinliyin

paylanmasında eynilik gözlənilmə-

mişdir. 12-ci dərsdə 8, 13-cü dərsdə

5, 16-cı dərsdə 2, 17-ci dərsdə 1, 18-

ci dərsdə 4, 19-cu dərsdə 6, 20-ci

dərsdə 4 sözün mənasını araşdırmaq

tələb olunur. Həmin dərslərdə digər

tapşırıqların çəkisi təxminən eyni

olduğuna görə indiki halda “Söz

ehtiyatı” başlıqlı tapşırıqların

çətinlik səviyyəsi fərqlidir.

İstənilən dil dərsliyinin əsas

məqsədlərindən biri də şagirdlərin

söz ehtiyatının artırılmasıdır. Söz

ehtiyatı “Oxu” məzmun xəttinin

iki əsas standartından biridir.

Çünki şagirdin söz ehtiyatı nə

qədər zəngindirsə, onun intellekti

və mətni qavramaq bacarığı bir o

qədər yüksəkdir.

“Söz ehtiyatı”nda sözlərin

miqdarı mətnə görə müəyyənləşir.

Bədii mətnlə elmi-kütləvi mətndə,

klassik yazıçının əsəri ilə müasir

yazıçının əsərində şagird üçün

yeni sözlərin miqdarı eyni ola

bilməz. Əgər hər hansı mətndə

“Söz ehtiyatı” rubrikasında

verilən sözlərin miqdarı çoxdursa,

deməli, bununla bağlı müvafiq

standart və təlim nəticəsi

qabardılır və həmin standarta daha

çox vaxt ayırmaq lazım gəlir. Bu

işi asanlaşdırmaq və vaxta qənaət

etmək üçün müəlliflər dərsliyin

sonunda həmin sözlərin qısa izahlı

lüğətini də vermişlər.

12 İkinci bölmə üzrə təqdim olunmuş

mətnlərin məlumat yükü, onlarda

əks olunan tarixlər, coğrafi və şəxs

adları “dinləyib-anlama”, “danış-

ma”, “oxu” və “yazı” məzmun

xətlərinin reallaşmasına mane

olur. “Riyaziyyatçıların şahı”

mətnində 1777-ci il, Karl Fridrix

Qauss, 5050, “Rozetta daşının

Bu qeydlə bağlı bir neçə məqama

diqqət yetirmək lazım gəlir:

1. Rəyçilər dilin tədrisində

intellekti inkişaf etdirən elmi-

kütləvi mətnlərin rolunu və əhə-

miyyətini düzgün qiymətləndir-

mirlər.

Ədəbiyyat fənnindən fərqli

olaraq dil dərsliyində oxu bacarığı

9

sirri” mətnində 1799-cu il, Misir,

İsgəndəriyyə, Rəşid şəhəri,

Napoleon Bonapart, heroqlif, 114

sm, 72 sm, 27 sm, 760 kq, Rozetta

daşı, 1801-ci il, 1802-ci il,

müyəssər, 1822-ci il, Paris, papirus,

perqament, 32 yaşlı, tarixçi-

şərqşünas, linqvist, Jan Fransua

Şampolyon, 16 yaş, 19 yaş,

professor, funksiya, Misir fironu

Ptolomey, Kleopatra, misirşünaslıq,

“Əfsanəvi dəniz səyyahı” mətnində

Avropa, Genuya şəhəri, Xristofor

Kolumb, Amerika, ədviyyat,

Hindistan, 1485-ci il, 34 yaşlı, geniş

coğrafi bilik, Atlantik okeanı,

ekspedisiya, Genuya tacirləri,

Portuqaliya kralı, İspaniya kraliçası

İzabella, riskli, 1492-ci il avqust

ayının 3-də, Passat küləyi, kayut,

matroslar, üç gün, iki gün, 70 gün,

San Salvador, Quanaxani adası,

Kuba, Haiti adası, hindu,

müstəmləkə, “Manuel Vasko da

Qama” mətnində Portuqaliya,

Afrika, Hindistan, 1497-ci il,

Lissabon, ekspedisiya, 4 gəmi 170

nəfərlik heyət, 28 yaşlı, zadəgan,

dörd ay, Ümid burnu, Hind okeanı,

3 ay, 1498-ci il, mayın 20-də,

ərəb tacirləri, müsəlman tacirləri,

darçın, mixək, 1499-cu il, sentyabr,

ədviyyat, 1502-ci ildə, 20 gəmi,

Ərəbistan yarımadası, Hindistan

yarımadası, 1524-cü il, vitse-kral,

“Yusif Məmmədəliyev” mətnində

1942-ci il, dekabr ayının 31-i, 37

yaş, Yakovlev, Mikulin, Ali Baş

Komandan Stalin, SSRİ, Lenin

ordeni, 12 il sonra, 1954-cü ilin

noyabr ayının 19-da, 1957-ci il

oktyabr ayının 27-də, sovet süni

peyki, çəkisizlik şəraiti, Nobel

mükafatı, 1957-ci il dekabrın 29-da,

daha çox elmi-kütləvi mətnlər

vasitəsilə reallaşdırılır. Bu mətn-

lərdə verilmiş informasiyanı qav-

ramaq, bir neçə informasiyadan

istifadə edərək sillogizm yolu ilə

yeni informasiya yaratmaq oxu

üzrə standartları reallaşdırmaq

üçün əsas vasitələrdir. Bütün

bunları həyata keçirmək üçün isə

mətndə kifayət qədər informasiya

olmalıdır.

Dərslik müəllifləri mətni

seçərkən və adaptasiya edərkən

müxtəlif fənn kurikulumları və

dərslikləri ilə tanış olur, bundan

çıxış edərək müvafiq yaş

qrupunun bilik dairəsi və

intellektual səviyyəsi haqqında

təsəvvür əldə edirlər.

2. Şagirdlərə bu cür mətnləri

oxudarkən məqsəd və metodika

düzgün müəyyənləşdirilməlidir.

Dil dərsliyində verilmiş mətnlə

tarix və ya biologiya dərsliklə-

rində verilmiş mətnlərin mənimsə-

dilməsində tamamilə fərqli ya-

naşma olmalıdır. “Azərbaycan

dili” dərsliyində mətnlər oradakı

informasiyanı əzbərləmək, yadda

saxlamaq üçün verilmir. Bu

informasiya gələcəkdə Azərbay-

can dili üzrə qiymətləndirmə

obyekti olmayacaq. Bu dərsliyin

və fənnin məqsədi mətni qavrama

texnikasını, diqqətli oxu, istiqa-

mətləndirilmiş oxu bacarıqlarını

inkişaf etdirməkdir. Digər

fənlərdə isə, əksinə, öyrənmə

obyekti mətnlərdəki informasiya-

dır. Buna nail olmaq üçün isə

şagirdlər Azərbaycan dili fənnində

əldə etdikləri bacarıqlardan

istifadə edirlər. Məhz buna görə

10

Nobel Komitəsi, Sovet Ordusunun

marşalı Baqramyan, Tank qoşunları

komandanı general Babacanyan,

ticarət naziri Mikoyan, üç yüksək

vəzifəli erməni, 1945-ci il, SSRİ

Elmlər Akademiyasının prezidenti

B.L. Komarov, 1961-ci il, 1998- ci

il, Elmlər Akademiyasının Rəyasət

Heyəti, “Qədim saatlar” mətnində

perpendikulyar, Qədim Çin,

Babilistan, Yunanıstan, 2500 il,

Budapeşt, 8 metr, dekabrın 31-də,

siferblat, saniyənin milyonda biri,

“İlk dünya səyahəti” mətnində

1519-cu il, Kolumbun coğrafi

kəşfləri, Atlantik okean, Ameriqo

Vespuççi, Hindistan, Afrika, 39 yaş,

Fernando Magellan, İspaniya kralı,

1519-cu ilin sentyabrı, 5 gəmi, 265

nəfərlik heyət, 1520-ci ilin martı,

“Santyaqo” gəmisi, oktyabrın ikinci

yarısı, iki gəmi, dörd gün, flaqman,

coğrafi boğaz, 600 km, üç ay iyirmi

gün, Sakit okean, “San Antonio”

gəmisi, Filippin adaları, iki gəmi,

1522-ci ilin sentyabrı, “Viktoriya”

gəmisi, 265 ekspedisiya üzvü, 18

nəfər, XVI əsr, “Qaliley” mətnində

Klavdi Ptolomey, Polyak alimi

Kopernik, Günəş sistemi, 70 yaş,

italyan alimi Cordano Bruno, 1600-

cü il, təlqin, teleskop, Süd Yolu,

krater, Yupiter planeti, “Ulduz

müjdəçisi” kitabı, inkvizisiya, 69

yaş, 33 il əvvəl, astronom, 9 il, 350

il, “Orxon-Yenisey abidələri” mət-

nində Avropa düzənlikləri, Sibir

çölləri, 1893-cü il, XIII əsr,

Alaəddin Cüveyni, Monqolustan,

1692-ci il, Niderland, Nikolay

Vidzen, Filip Stralenberq, İsveç

zabiti, 13 il, 1730-cu il, Orxon-

Yenisey çayları, rus türkoloq

alimləri, kitabə, kurqan, “Kültigin”,

də Azərbaycan dili metafənn

adlanır. Kurikulumun fəlsəfəsi də

ondan ibarətdir ki, əgər 1-ci

sinifdə şagirdləri hərflərlə tanış

edib oxumağı öyrədiriksə və

bunun hesabına şagirdlər digər

dərsliklərdəki mətnləri oxuyub

informasiya alırlarsa, bununla iş

bitməməlidir, ildən-ilə daha

mürəkkəb mətnlər verməklə oxu

texnikası müxtəlif üsullarla

inkişaf etdirilməlidir. İnformasiya

yükü az olan nağılvarı mətnlərlə

bunu etmək mümkün deyil.

Əgər mətndə Rozetta daşının eni,

uzunu, hündürlüyü rəqəmlərlə

verilibsə (114 sm, 72 sm, 27 sm),

bu, şagirdin həmin rəqəmləri

əzbərləməsi üçün deyil, daşın

ölçüləri haqqında aydın təsəvvür

yaratmaq üçündür. (Yeri

gəlmişkən, Rozetta daşı tarix və

dilçilik elminin inkişafında

çevriliş etmiş mühüm arxeoloji

abidələrdən biridir və şagirdin bu

abidə haqqında aydın təsəvvürü

olmalıdır.)

3. Rəyçilər şagirdlərin intellek-

tual səviyyəsini düzgün qiymət-

ləndirmirlər.

Rəydə uzunluğu ilə seçilən bu

qeyddə on mətndən yüzlərlə söz,

ifadə, rəqəm gətirilir. Məsələn,

“Riyaziyyatçıların şahı” mət-

nində: 1777-ci il, Karl Fridrix

Qauss, 5050 və ya “Qədim saat-

lar” mətnində: perpendikulyar,

Qədim Çin, Babilistan, Yuna-

nıstan, 2500 il, Budapeşt, 8 metr,

dekabrın 31-də, siferblat, sani-

yənin milyonda biri. Doğrudanmı

rəyçilər elə hesab edirlər ki, bu ad

və rəqəmlərin yer aldığı mətni 6-

11

235 santimetr, Çin heroqlifləri,

Danimarka alimi Vilhelm Tomsen,

1893-cü ilin noyabrı, Danimarka

Kral Akademiyası, 1894-cü il, rus

alimi Vasili Radlov, spesifik,

qədim Göytürk dövləti, Bilgə

xaqan, Tonyukuk, VI- VIII əsrlərdə,

731-ci il, türk törəsi, İltəris,

Kapağan, məzar poeziyası,

“İşarələrin tarixi” mətnində pauza,

xəttat, analoji yol, emosional kimi

söz və ifadələr, rəqəm və ədədlər

diqqətin yayınmasına gətirib

çıxarır, məzmun xətləri üzrə

standartların reallaşmasına ciddi

şəkildə mane olur.

cı sinif şagirdi mənimsəyə bilməz.

Bəzi Azərbaycan dili müəllimləri

üçün “Yupiter planeti”, “Atlantik

okeanı”, “Hind okeanı”,

“teleskop”, “ekspedisiya” və s.

söz və ifadələr çətin görünə bilər,

çünki onlar uzun müddət yalnız

dilçilik üzrə mətnlərlə işləyiblər.

Lakin riyaziyyat, fizika, tarix və s.

fənləri keçən şagirdlər üçün bu

sözlər tamamilə aydın və anla-

şıqlıdır.

Bundan başqa, unutmaq olmaz

ki, informasiya yüklü mətnlərin

oxudulması zamanı çox zaman

mətn qruplar arasında bölüşdü-

rülür. Hər qrup öz hissəsini

oxuduqdan sonra onu digər

qruplara təqdim edir və beləliklə

nitq bacarıqlarının (oxu, danışma,

dinləmə) inteqrasiyası yaranır.

Qeydin sonunda rəyçilərin

çıxardığı nəticə isə tamamilə

absurd və məntiqsizdir.

13 Səhifə 63. Tapşırıq 12-də

“Respublika Günü” rəsmi gün

olduğu üçün ikinci sözün ilk hərfi

böyük yazılmalıdır.

İrad qəbul edilir.

14 Dərsliyin üçüncü bölməsində də

“Söz ehtiyatı” başlığı altında

verilmiş araşdırılmalı olan sözlərin

sayı dərslər üzrə fərqlənir. 22-ci

dərsdə 5, 23-də 2, 24-də 1, 26-da 2,

27-də 13, 28-də 4, 29-da 3 sözün

mənasının araşdırılması tələb olunur.

Dərs yükü baxımından 13 sözün

mənasının aydınlaşdırılması tələb

olunan 27-ci dərslə (3 saata nəzərdə

tutulub, 13 əlavə tapşırıq var), 1

sözün araşdırılması tələb olunan 25-

ci dərs (2 saata nəzərdə tutulub, 4

əlavə tapşırıq var) arasında ciddi fərq

yaranır.

Bax: 11-ci qeydə cavab.

12

2. Dil və yazı üslubu baxımından Materialların dil və üslubu, mətnlərdəki fikirlər və onların ifadə

tərzi şagirdlərin yaş səviyyəsinə əsasən, uyğundur. Lakin müəyyən

qüsurlara da rast gəlinir. Bunlar aşağıdakılardır:

15 Səhifə 10. “Sadəcə olaraq, dərsə

gələndə o, qayğılarını qapının

ağzında qoyub sinfə daxil olur”.

Bu cümlədə “olaraq” sözü artıqdır.

Cümlənin “Sadəcə, o, dərsə gələndə

qayğılarını qapının ağzında qoyub

sinfə daxil olur” kimi verilməsi

daha düzgün olar.

Ədəbi dil norması pozulmayıb.

İrad qəbul edilmir.

16 Səhifə 10. “Oğlanlara dedi ki,

onlar bu yay ərzində əməlli-başlı

böyüyüblər” cümləsində “ərzində”

sözü artıqdır.



17 Səhifə 11. “Mənim nə çox zəif

cəhətim varmış!” ifadəsinin

“Mənim zəif cəhətim nə çoxmuş!”

kimi verilməsi daha yaxşı olar.



18 Səhifə 23. “Onun dabanı

yırtılmaq üzrədir” ifadəsinin

“Onun dabanı qopmaq üzrədir”

yazılması daha məqsədəuyğundur.



19 Səhifə 29. “Bəli, mən böyük

kişiyəm artıq” ifadəsinin “Bəli, mən

artıq böyük kişiyəm” kimi verilməsi

daha doğru olar.

Məntiqi vurğu məqsədi ilə

cümlədə söz sırası pozula bilər.


20 Səhifə 38. “Doktor qeyri-

müəyyən tərzdə başını tərpətdi”

cümləsinin “Həkim narahat

baxışlarla başını tərpətdi” kimi

verilməsi daha doğru olar.

Təklif olunan cümlə tamam

başqa mənanı verir. İrad qəbul

edilmir

21 Səhifə 46. “Müxtəlif

hesablamaları fikrində yerinə

yetirirdi” cümləsinin “Müxtəlif

hesablamaları beynində aparırdı”



13

kimi verilməsi təklif olunur.

22 Səhifə 58. “Onlar şəhərlərin

əhalisini qırır, vəhşicəsinə çapıb

talayırdılar” cümləsindəki “çapıb-

talayırdılar” sözü defislə

yazılmalıdır.

İrad qəbul edilir.

23 Səhifə 59. “1942-ci il dekabr

ayının 31-i idi. Həmin gün hamı

37 yaşı tamam olmuş gənc alim

Yusif Məmmədəliyevi təbrik

edirdi. Təkcə doğum günü

münasibəti ilə deyil, eyni

zamanda yeni kəşfinə görə”

cümləsinin “Həmin gün hamı 37

yaşı tamam olmuş gənc alim Yusif

Məmmədəliyevi təkcə doğum günü

münasibəti ilə deyil, eyni zamanda

yeni kəşfinə görə təbrik edirdi”

kimi verilməsi daha doğru olar.

Bədii-publisistik mətnlərdə

tamamilə qəbul olunan üslubdur.


24 Səhifə 101. “Daş mozaika

yaradılmışdı” ifadəsinin “Daş

şəbəkə yaradılmışdı” kimi verilməsi

daha düzgündür.

“Mozaika” sözü dilimizdə

işləndiyindən qüsur sayıla bilməz.

“Şəbəkə” həmin mənanı vermir.

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından

25 Dərsliyin cildinin tərtibatı ideya

baxımından xoşagələn olsa da, fon

üçün seçilmiş rəng və xüsusilə də,

fonun bir hissəsində verilmiş butalar,

mətnlər üçün seçilmiş şrift ölçüsü və

mətnlərin yerləşdirilmə tərzi, rəngi o

qədər də uğurlu deyil.

Subyektiv fikirdir. İrad qəbul

edilmir.

26 Nəşrin tituluna verilən tərtibat

cildinə nisbətən çox sadədir, adı

üçün seçilmiş şriftin daha uğurlu

şriftlə dəyişdirilməsi və titulun daha

baxımlı olması, nəşrin ümumi

kompozisiyasına uyğunlaşdırılması

məsləhətdir.


14

27 Dərsliyin içərisindəki rəsmlərdə

uşaqların (səh. 26), eləcə də,

böyüklərin üz quruluşunun (səh.

150), geyiminin (səh. 10, 12), saç

düzümünün (səh. 146) onların

yaşına, təsvirlərin reallığa uyğun

olmadığı hallar vardır. Təsvirlərin

həqiqətə uyğunluğu, personajların

saç düzümü və geyimlərinin

məktəbliyə, eləcə də, obrazların

üzlərindəki ifadələrin yaşlarına

uyğun olması rəsmlərin

inandırıcılığını, şagird auditoriyası

tərəfindən asanlıqla qavranılmasını

təmin edərdi. Ümumiyyətlə,

dərslikdə hər bir element həm rəng,

həm də mahiyyət etibarilə digərini

tamamlamalı, şagirdin hər gün

ətrafında gördükləri ilə ziddiyyət

yaradıb onu çaşdırmamalıdır.

Rəsmlərdə obrazlar ümumilikdə

ifadəli, baxımlı alınsalar da, bu

kimi, düzəldilməsi mümkün olan bir

sıra çatışmazlıqlara da diqqət

edilməsi nəşrin dəyərini daha da

artırardı.


28 Rəsmlərlə mətn eyni səhifələrdə

yerləşdirilərkən səhifələnmənin

modul sisteminə əməl olunsaydı,

səhifələrdə başlıqlar, onlara aid olan

mətndən hər dəfə müxtəlif

məsafələrdə (səh. 144, 158, 184

və s.) yerləşməz, ayrı-ayrılıqda

uğurlu sayıla biləcək illüstrasiyalar

səhifələrdə bu qədər baxımsız (səh.

144, 164 və s.) görünməzdi.

İrad anlaşılmır. “Səhifələnmənin

modul sistemi” dedikdə nə nə-

zərdə tutulur? Təhsil Nazirliyinin

dizayna qoyduğu tələblərdən

başqa, bütün məsələlərdə

sərbəstlik verilir. İllüstrasiyalar və

dizaynın estetik tərəfi təsviri

incəsənət üzrə ekspert, mətnə

uyğunluğu isə fənn ekspertləri

tərəfindən qiymətləndirilir.

29 Eyni qüsurları digər səhifələrin

tərtibatında da izləmək

mümkündür. Səhifələrdə seçim

məqsədilə istifadə edilmiş rənglərə,

şrift ölçülərinə, yığım tərzinə,

sətirlərarası məsafələrə və səhifələrin

ümumi kompozisiyasına diqqət

İrad subyektiv fikirlərdən

ibarətdir.

15

etmək lazımdır. İllüstrasiyaların tək

və cüt saylı səhifələrdə eyni

qaydada, yəni sağda yerləşdirilməsi

də, açıq kitabda ağırlıq mərkəzinin

sağa çəkilməsinə səbəb olur.

Əslində, onları həm tək, həm də cüt

saylı səhifələrdə kitabın kötüyünə

yaxın deyil, qoşa səhifələrin açılan

tərəflərinə yaxın yerləşdirmək

lazımdır ki, ağırlıq bərabər

paylansın.

30 Dərslikdə hər bölmə fərqli rəngdə

verilmiş şmustitulla başlayır. Hər

bölmənin başlanğıcında yerləş-

dirilmiş şmustitulların tərtibatı

bütövlükdə nəşrə aid olan titulun

tərtibatından daha sadə olub az

yüklənməsi ilə seçilsə, daha yaxşı

olar.

Düzgün fikir deyil. Dərsliyin

titulu rəsmi xarakter daşıyır.

Burada bədii tərtibat imkanları

məhduddur. Şmustitul isə şəkillər

vasitəsilə bölmənin məzmunu

haqqında informasiya verə bilər.

31 Titul kimi şmustitulların tərtibatı

və onlarda fon kimi istifadə olunmuş

rəng çalarları, şrift dəstləri və

literlərin ölçüsü də nə şmustitulların

təyinatlarına, nə də nəşrin ümumi

tərtibatına uyğun gəlir.

Hər bir şmustitulda istifadə olu-

nan rəng çaları həmin bölmə üçün

seçilmiş ümumi rəngə uyğundur.

Dərslikdəki mətnlərin şrifti Təh-

sil Nazirliyi tərəfindən müəyyən

edilir.

32 Ümumiyyətlə, dərslikdə ümumi

kompozisiya pozulub, cildin tərtibatı

nəşrin içinə verilmiş tərtibata uyğun

gəlmir, seçim üsulları mətnin

əhəmiyyət dərəcəsini, başlıqlar üçün

seçilmiş şrift, onların pillələrini

göstərmir. Rəssam işi qənaətbəxş

olsa da, bədii-texniki tərtibat

qənaətbəxş aparılmayıb, rənglər

bir-birinə və ümumi tərtibata

uyğun gəlmir.

Bu qeyd rəyin əvvəlində verilmiş

qeydlə ziddiyyət təşkil edir.

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Dərslikdə məzmun xətlərinə dair əsas və alt standartların reallaşdırılmasını

nəzərdə tutan çoxlu sayda müxtəlif tapşırıqlar (çalışma) verilmişdir.

Tapşırıqlar əsas etibarı ilə şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğundur. Burada

əldə edilmiş biliklərin tətbiqinə yönəlmiş, bir qədər düşüncə və təhlil tələb

16

edən tapşırıqlara üstünlük verilməsi müsbət haldır.

Dərslikdə sual və tapşırıqların əksəriyyəti elmi-metodiki baxımdan verilən

mövzuya uyğundur. Bəzi hallarda isə qoyulan məqsədlə üst-üstə düşməyən

məqamlara da rast gəlinir. 33 MMV-nin 6-cı səhifəsində yazılır:

“...mətnlərdə dil qaydalarına

xidmət edən sözlər göy rənglə

verilir...”. Dərsliyin 10-cu

səhifəsində “Mənə dedi ki, əsl

Hollivud aktrisaları kimi

qaralmısan” cümləsi göy rənglə

verilir. Bu cümlə, ümumiyyətlə,

dərsliklərin qiymətləndirilməsi

meyarının 1.1.4 (Materiallarda milli

ənənələrə ... və s. prinsiplərinə əməl

olunması) bəndinə uyğun gəlmir.

Digər tərəfdən burada heç bir dil

qaydası yoxdur və 6-cı sinif

şagirdinə “Əsl Hollivud aktrisaları

kimi qaralmısan” şəklində müraciət

doğru deyil.

Verilmiş mətndə göy hərflərlə

verilmiş cümlə dil qaydalarına

keçid üçün nəzərdə tutulmuş

motivasiya xarakterli tapşırığın

əsas hissəsidir. Verilmiş cümlədə

bütün sözlərin leksik və

qrammatik mənası üzərində iş

aparmaq tələb edilir ki, bu da

bilavasitə dərsin mövzusu ilə

bağlıdır.

Müəllimin öz şagirdinə “Əsl

Hollivud aktrisaları kimi

qaralmısan” şəklində müraciət

etməsində heç bir qüsur yoxdur.

Ümumiyyətlə, bu cümləni qeyd

edilmiş “... dərsliklərin qiymət-

ləndirilməsi meyarının 1.1.4

(Materiallarda milli ənənələrə ...

və s. prinsiplərinə əməl olunması)

bəndinə görə qiymətləndirmək

tamamilə qərəzli xarakter daşıyır.

34 Bir sıra tapşırıqlarda standartlarda

nəzərdə tutulmayan məsələlər öz

əksini tapmışdır. Məsələn, səh. 14-

də tapşırıq 14, 15; səh. 18-də tapşırıq

7; səh. 36-da tapşırıq 8-9; səh. 43-də

9 və s.

Dərsliyin məzmunu ilə bağlı

qeydlərə cavablarda bu iradın

əsassız olduğu göstərilir.

35 Tapşırıqların şagirdin məntiqi,

tənqidi və yaradıcı təfəkkürünün

formalaşması və inkişafında mühüm

rol oynamasını nəzərə alaraq,

verilmiş qaydalarla bağlı nümunələri

mətndən seçmək, sözləri cümlələrdə

işlətmək və s. yaradıcı işləri özündə

əks etdirən sual və tapşırıqlardan

geniş istifadə etmək təklif olunur.

Dərslikdə kifayət qədər araşdır-

ma aparmaq, mətn qurmaq tələb

edilən müxtəlif tipli tapşırıqlar

vardır ki, bunlar şagirdin yaradıcı

təfəkkürünün inkişafına yönəl-

mişdir. Bundan əlavə, dərslikdə

məntiqi və tənqidi təfəkkürün

inkişafına yönəlmiş tapşırıqlar da

yer almışdır.

Hər bir dərsdə dil qaydasına

keçid üçün mətnlə bağlı

17

motivasiya xarakterli tapşırıq

qoyulur. Unutmaq olmaz ki mətn

oxu, dinləmə, danışma, yazı

bacarıqlarının inkişafı üçün

verilir. Dil qaydaları üzrə

fəaliyyəti mətn üzərində qurmaq

düzgün deyil.

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi

baxımından MMV-də metodik vəsaitin quruluşu, dərslik komplektinin hazırlanması

prinsipləri, məzmun standartları və təlim nəticələri, məzmun standartlarının

reallaşdırılmasına dair şərhlər, təlim texnologiyaları və təlim nəticələri arasında

əlaqə, dərslərin strukturu, qiymətləndirmə, müxtəlif yazı tipləri haqqında

məlumat verilmiş, hər mövzuya aid dərslərin planı qurulmuş, dərsin

icmalı müəllimə təqdim olunmuşdur. Verilmiş sxemlər, dərsin aparılması

barədə təklif olunan üsullar həm metodiki, həm də elmi cəhətdən yaxşı

işlənmişdir. Dərslikdə olmayan, lakin dərslikdəki materiallarla yaxından

səsləşən bir sıra yardımçı mətnlərin metodik vəsaitə daxil edilməsi

(“Axsaq küçük”, səh. 31-32; “Yaxşılıq”, səh. 38-39; “Beş manatlıq

həqiqət”, səh. 47; “Qələmin ucu ilə ulduz kəşf edən alim”, səh. 51; “Durğu

işarələri”, səh. 76; “Zarafatın sonu”, səh. 78; “Məstan”, səh. 83-84; “Əqrəb və

Tısbağa”, səh. 88; “Əjdaha Komodo”, səh. 98; “Uzunömürlülər muzeyi”, səh.

107), kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə üçün təqdim edilən test

tapşırıqları (səh. 47-48; 78-79; 107-108), inşa yazılarına aid müxtəlif

nümunələrin, dərslərin hansı üsullarla keçirilməsinə dair tövsiyələrin verilməsi

müsbət haldır.

36 Bununla belə, MMV-də hər dərs

üçün təklif olunan üsulların heç də

hamısını 45 dəqiqə ərzində

reallaşdırmaq mümkün deyil.

Nümunə kimi 5-ci dərsdə “Son sözü

mənə saxla” və qruplarla iş (D, səh.

26; MMV, səh. 34-35), 8-ci dərsdə

konfrans (D, səh. 37, MMV, səh. 43)

və s. göstərmək olar.

MMV-nin “Giriş” hissəsində 5-ci

səhifədə qeyd edilmişdir: “MMV-

də hər bir dərsin strukturu və necə

keçirilməsi haqqında tövsiyələr

verilmişdir. ...Lakin bu o demək

deyildir ki, müəllim bütün dərsi

mütləq MMV-də verilmiş şəkildə

keçməlidir. Müəllim işinə yaradıcı

yanaşmalı, sinfin səviyyə və

tələbini nəzərə almalıdır”.

Müəllimlərə öz işlərini qurmaqda

sərbəstlik tam təmin edilmişdir.

Dərslik müəlliflərinin vəzifəsi

standartları reallaşdırmaq üçün

müəllimi kifayət qədər

materiallarla təmin etmək, ona bu

işdə üsul və texnikalar tövsiyə

18

etməkdir. Yetər ki, bütün bunlar

qüsurlu olmasın, kurikulumda

təsbit olunmuş son nəticəyə doğru

aparsın. 37 Mətn üzrə məzmun xətlərinin

paralel işlənməsində müəyyən

qüsurlar vardır.

Belə ki, bir mətn dörd

məzmun xəttinin reallaşdırılması

üçün mənbə-material olmalıdır.

MMV-nin 5-ci səhifəsindəki “Dil

qaydalarına keçid də mətndəki

müəyyən nitq situasiyası ilə

bağlıdır” qeydi uğurlu deyil. Şagird

dil qaydalarını nitq bacarığına

çevirmək üçün sistemli şəkildə

təqdim olunmuş qaydaları həm

tapşırıqlarla, həm də mətnin

daxilində verilmiş nümunələrlə

paralel işlətməlidir. Şagird

qaydaların əhəmiyyətini, işlənmə

hallarını təcrübi olaraq müşahidə

etməli, danışma, oxu və yazı

bacarıqlarını reallaşdırarkən müvafiq

dil qaydalarından səmərəli və

düzgün şəkildə istifadə etməyi

bacarmalıdır. Lakin dərsliyin

tərtibatı buna tam olaraq şərait

yaratmır. Belə ki, dil qaydaları bəzən

əlahiddə xarakter daşıyaraq, kiçik

qeydlər şəklində mətnlə

əlaqələndirilir.

Düzgün yanaşma deyil. Mətn ya

dörd nitq bacarığının inkişafı üçün

(bizim kurikulumda bu bacarıqlar

üç məzmun xəttində birləşdirilib,

yəni dinləmə və danışma bir

məzmun xəttinə aid edilib, bir çox

ölkələrdə isə hər bacarıq bir

məzmun xəttini təşkil edir, dil

qaydaları isə onların içində

“əridilir”), ya da hər hansı dil

qaydasının mənimsədilməsi üçün

verilir. Əlbəttə, elə mətn qurmaq

olar ki, orada dil qaydaları üzrə

hər hansı alt-standartı reallaş-

dırmaq üçün kifayət qədər

material olsun (dil qaydalarına aid

olan hissələrdə bəzən belə kiçik

mətnlər verilir). Lakin bu

məqsədlə yazılmış süni mətn nitq

bacarıqlarının inkişafı üçün zəmin

yaratmayacaq. Dünya təcrübəsi də

bunu sübut edir.

Müəlliflər mətndə verilmiş hər

hansı nitq materialından dil

qaydalarına keçid üçün

motivasiya məqsədi ilə istifadə

edirlər, çünki mətn üzərində

kifayət qədər işlədikdən sonra

buradakı nitq materialı şagird

üçün “doğmalaşır” və təqdim

olunan dil qaydası şagird

tərəfindən mücərrəd deyil, real

nitqlə bağlı olan bir qayda kimi

qəbul edilir.

Müəlliflər adından:

Documents

əsasında hazırlanmış 6-cı sinif “Azərbaycan dili”