Wydzia Zarzdzania Politechnika Opolska)
Katarzyna Mazur-Kajta (Katedra Rynku Pracy i Kapitau
Ludzkiego
Wydzia Zarzdzania Politechnika Opolska)
Katarzyna Mazur-Kajta, (Katedra Rynku Pracy i Kapitau
Ludzkiego
Wydzia Zarzdzania Politechnika Opolska)
Radosaw Kossakowski (Instytut Socjologii UMK w Toruniu)
Szczodro i zasuga – rola pienidzy w ksztatowaniu wspólnoty
buddyjskiej …………………………………………………………… 105
Honorata Gorgo (Instytut Konfucjusza, Kraków) Droga budowania
sukcesu wielkich japoskich korporacji –
zaibatsu i keiretsu …………………………………………………….. 117
AZJATYCKICH
1. Etyka biznesu
W rónych krajach, w mniejszym lub wikszym stopniu, ywe i powielane
s nadal mity i stereotypy, i etyka i biznes to oksymoron, czyli
sowa, których znaczenia nie s kompatybilne. W ostatnich dwóch
dekadach nastpia jednak pewna zmiana percepcji biznesu w stron
bardziej pozytywnego jego postrzegania. W wielu prosperujcych
przedsibior- stwach, a we wszystkich z listy Fortune 500, zostay
wdroone kodeksy etyczne, a w pewnej czci sporód nich take
kompleksowe programy etyczne obejmujce m.in. profesjonalnie
skonstruowane przy wspóudziale pracowników kodeksy, stanowiska
menederów ds. etyki (Business Ethics Officer), szkolenia etyczne i
inne elementy infrastruktury etycznej sprzyja- jce realizacji
postanowie tych kodeksów.
Gosy krytyczne jednak, dochodzce m.in. ze strony anty- i alter-
globalistów, ruchów ekologicznych, mediów, ruchów konsumenckich,
próbujce dyscyplinowa sfer biznesu, pojawiaj si nadal15. Jest to
zrozumiae, gdy biznes wzbudza emocje, lki, resentymenty, rodzi
czasami te patologie. Nieetyczny lobbing i nieuczciwa konkurencja,
a take
15 Zob. np. Ogger G., Zera w garniturach, Wydawnictwo
Profesjonalnej Szkoy Biznesu, Kraków 1994; Bakan J., Korporacja.
Patologiczna pogo za zyskiem i wadz, Wydawnictwo „Lepszy wiat”,
Warszawa 2006; Klein N., Doktryna szoku, Warszawa 2008; take, No
Logo, wiat Literacki, Warszawa 2004; Chomsky N., Zysk ponad ludzi.
Neoliberalizm a ad globalny, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw
2000.
Leszek Karczewski 14
molestowanie i mobbing nie s w przedsibiorstwach rzadkoci, cho
patologie wystpuj take i gdzie indziej. W sferze biznesu jest
zapewne wiele do zrobienia, przy czym nie jest to tylko kwestia
biznesmenów, ale take szeregowych pracowników, zwizków zawodowych,
konsumentów, dziaa polityków, mediów, edukacji w tym edukacji
etycznej w ogóle, a etyki biznesu w szczególnoci16.
Jeli uznamy i utrwalimy mit o genetycznej nieetycznoci biznesu, i
mit o wiecie jako miejscu darwinistycznej walki o byt, to wtedy
znacznie trudniej bdzie dokona zmian w kierunku etycznoci
gospodarowania. Trudniej bdzie zachci zdoln, a jednoczenie o
wysokich standardach. moralnych modzie do wyboru zawodu
przedsibiorcy i menedera. Wiksze bdzie te przyzwolenie spoeczne na
brak etyki w biznesie, skoro uznamy, i genetycznie, ze swej natury
jest on nieetyczny i inny by nie moe. Doprowadzi to moe w
konsekwencji do walki ze wiatem biznesu albo do zupenej biernoci i
apatii spoecznej. Walka jest ryzykowana, cho czasami prowadzi moe
do zmian pozytywnych. Czsto jednake jej negatywne spoeczne skutki s
wiksze od uzyskanych efektów, gdy prowadzi do zmarnowania ycia i
czasu ludzi – nieodzyskiwanych zasobów. Bierno natomiast i
przyzwolenie spoeczne na nieetyczny biznes, na wolno gospodarcz bez
odpowiedzialnoci spoecznej i ekologicznej, prowadzi z kolei do
traktowania ludzi w sposób instrumentalny, do zagroe spoecznych i
ekologicznych.
1.1. Pojcie biznesu
Nie istnieje jednoznaczny sposób ujcia biznesu. Sownikowo
„business-like” oznacza dokadny, metodyczny, powany i praktyczny17.
Czy zawsze jednak biznes jest wanie taki? Z rónych wzgldów nie
zawsze. Nie jest tak jednak dlatego, e ze swej natury, genetycznie
biznes nie jest etyczny, lecz dlatego, e ludzie ze swej natury nie
s doskonali, a take dlatego, e otoczenie biznesu równie nie jest
idealne. W zalenoci od sposobu rozumienia istoty biznesu, w róny
sposób podchodzi si do wielu aspektów biznesu i etyki
biznesu.
16 W koncepcjach wspóczesnej etyki biznesu 3E – efektywno,
ekonomiczno, etyczno – podkrela si take wag edukacji, zob. The
Fourth „E” – Education for Effective, Efficient, and Ethical
Business [w]: Gasparski W., Ryan L.V. (editors), Human Action in
Business, Vol. 5, Transaction Publishers, New Brunswick (U.S.A.)
and London (U.K.) 1996, s. 437-511. 17 Zob. Stanisawski J., Bilip
K., Chociowska Z., Sownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1971, s.
92.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 15
Tomasz Bata (czyt. Batja) (1876-1932) ju na pocztku XX stulecia,
wyprzedzajc o kilkadziesit lat idee spoecznej odpowiedzialnoci
firm, sformuowa w swym moralnym testamencie filozofi
przedsibiorstwa nastpujco: „[…] Nasza organizacja nie zostaa
zbudowana jedynie z myl o zapewnieniu zysku jego zaoycielom […].
Naszym gbokim pragnieniem byo zaoferowa stale rosncej liczbie ludzi
udziau w korzyciach, jakie niesie przedsibiorstwo nam, a take
naszym pracownikom i klientom”18. Zaoy on swoj firm, a na pocztku
by to may zakad szewski, w Zlinie na Morawach pod koniec XIX w. W
cigu trzydziestu lat rozwino si ono w przedsibiorstwo zatrudniajce
kilkadziesit tysicy osób. W firmie tej system motywacyjny mia na
celu wyzwolenie kreatywnoci i odpowie- dzialnoci pracowników.
Zapewniano pracownikom mieszkania, organizo- wano sklepy
przyfabryczne i stoówki, opiek zdrowotn i szkolnictwo przyzakadowe.
Bata sdzi, e „Celem ycia jest suy jak najlepiej innym na miar
wrodzonych zdolnoci i siy. Jeeli zechcecie goni tylko za pienidzmi,
nigdy ich nie osigniecie, jeeli bdziecie suy – nie unikniecie
ich”19. Taki sposób prowadzenia i rozumienia biznesu by w
powszechnym mniemaniu jeszcze dwadziecia lat temu nazbyt ideali-
styczny. Dzisiaj nastpuje jakby powrót do takiego postrzegania
biznesu, jego funkcji i celów, i oczekuje si, e jego standardy bd
coraz wysze.
Okrelenie biznesu jest uwarunkowane kulturowo. W jednej i tej samej
kulturze moe funkcjonowa i rywalizowa ze sob kilka okrele, czsto
jedno z nich staje si okreleniem dominujcym. Takim stao si np. z
ujciem M. Friedmana, amerykaskiego noblisty z dziedziny ekonomii w
1976 r., wedug którego spoeczna odpowiedzialno biznesu ogranicza si
ma jedynie do generowania zysków dla wacicieli20. W odczuciu wielu
wiatowych teoretyków to okrelenie biznesu, które na cae
dziesiciolecia zdominowao postrzeganie roli biznesu nie tylko w
Ameryce, ale równie w innych krajach wzorujcych si na Stanach
Zjednoczonych, jest obecnie – w okresie wzrastajcej kulturotwórczej
roli biznesu, globalizacji, zagroe ekologicznych i spoecznych –
zdecydowanie niewystarczajce.
Mniej znane i mniej wpywowe, ale za to bardziej holistyczne ujcie
biznesu naley do K. Bouldinga, nestora amerykaskich ekonomistów,
wedug którego celem biznesu jest swobodna wymiana dóbr i usug, a
dziki temu rozwój spoeczestwa21. Wród trzech rodzajów instytucji
spoecznych 18 Cyt. za: Bombaa B., Zintegrowana przewaga
konkurencyjna w perspektywie personalistycznej: studium przypadku,
„Prakseologia” 140/2000, s. 101. 19 Tame, s. 101. 20 Zob. Friedman
M., Spoeczn powinnoci biznesu jest pomnaanie zysków [w]: Ryan L.V.,
Sójka J. (red.), Etyka biznesu. Z klasyki wspóczesnej myli amery-
kaskiej, „W drodze”, Pozna 1997, s. 49 - 59. 21 Zob. Boulding K.,
Ponad ekonomi, PIW, Warszawa 1988.
Leszek Karczewski 16
– wymiany, przymusu i integracji – uczony szczególn rol nadaje tym
pierwszym, które, jego zdaniem, jako jedyne s zdolne do tworzenia
dobrobytu materialnego, a dobrobyt waciwy jest jedynie spoeczestwom
biznesu, czyli tym, w których priorytetow rol odgrywaj instytucje
biznesowe. Instytucje te musz by jednak legitymizowane spoecznie, a
wic odpowiedzialne, aby mogy by wspierane przez instytucje
integracji i przymusu. Równie szerzej widzieli cele biznesu inni
amerykascy naukowcy jak np. French, Evan, czy Freeman, którzy
przekonywali, i firmy mona traktowa jako podmioty moralne22, a ich
celem jest koordynowanie ywotnych interesów wszystkich zwizanych z
ni osób – stakeholderów (interesariuszy), a adna z nich nie powinna
by wykorzystywana jako rodek do celu23.
W tym duchu, duchu zrównowaonego rozwoju, swoistej zintegro- wanej
racjonalnoci promowanej we wspóczesnej etyce biznesu pod hasem 3E24
dziaa i prowadzi swój biznes np. Tom Chappel – przedsibiorca i
prezes oraz wspózaoyciel amerykaskiej firmy Tom’s of Maine25,
nagrodzonej wieloma prestiowymi nagrodami. Okreli on misj swojego
przedsibiorstwa jako osiganie sukcesu finansowego, przy
jednoczesnym zachowaniu troski o naturalne rodowisko i poczuwaniu
si do odpo- wiedzialnoci przed spoeczestwem26. Podobnym wzorem suy
moe take brazylijska firma SEMCO z Sao Paolo, jedno z najbardziej
niezwykych przedsibiorstw na wiecie, do którego wzorców sigaj
obecnie najbardziej renomowane firmy, nawet japoskie27.
A jakie jest postrzeganie biznesu i jego roli w Azji np. w Japonii?
Jako przykad poda mona K. Matsushit, wybitnego przedsibiorc i
filantropa, zaoyciela firmy Matsushita Electric (Panasonic) w 1918
r. Wierzy on i znajdowao to pokrycie w jego dziaaniach, i, „Misja
producenta polega na pokonaniu biedy, uwalnianiu spoeczestwa
jako
22 Zob. French P.A., Spóki jako podmioty moralne, [w]: Ryan L.V.,
Sójka J. (red.), op. cit., s. 71-92. 23 Zob. Evan W.M., Freeman
E.R., Spóki i osoby ywotnie zainteresowane. Kapitalizm kantowski
[w]: (red.), Etyka biznesu, Wydawnictwo „W drodze”, Pozna 1997, s.
185-198. 24 Zob. Gacparski W., Normy etyczne a normy sprawnociowe w
zarzdzaniu [w]: Gasparski W., Strzaecka-Lewicka A., Miller D.
(red.), Etyka biznesu, gospodarki i zarzdzania, WSHE w odzi, ód
1999, s. 20. 25 Zob. www.tomsofmine.com. 26 Zob. Chappell T., Dusza
biznesu. O umiejtnoci czenia korzyci wasnej z dobrem ogólnym,
Studio Emka, Warszawa 1998, s. 70, 320. 27 Zob. Semler R., Na
przekór stereotypom, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 17
caoci od biedy i zapewnienie mu dobrobytu”28. Aby to osign,
producent powinien czyni wszystkie wyroby tak atwo dostpnymi i
tanimi jak woda. Matsushita czu si odpowiedzialny take za
zatrudnionych u siebie pracowników i nawet w okresie kryzysów nie
ucieka si, jak jest to w zwyczaju wielu firm, do derekrutacji jako
najprostszego sposobu ogra- niczania kosztów. W razie koniecznoci
przesuwa pracowników produk- cyjnych do dziau sprzeday, a gdy
upynniono zapasy, wracali oni na swoje stanowiska. Tym sposobem
zjednywa sobie ich dozgonn lojalno, zaufanie i wierno, i nie by
take zmuszony do ponoszenia kosztów rekrutacji, szkolenia i
adaptacji nowych pracowników. Jako szef dba o wysokie morale
podwadnych, czemu suyy jego osobisty przykad pracowitoci i
skromnoci, oparta na ogólnoludzkich wartociach wizja i misja firmy,
biuletyn informacyjny organizacji, imprezy sportowe i inne dziaania
integrujce pracowników, dziki którym czuli si oni wspó-
odpowiedzialni za firm. Matsushita utworzy fundacj wspierajc nau-
kowców, a take Instytut Matsushity, organizacj poytku publicznego,
której celem jest studiowanie i okrelanie kierunków rozwoju kraju
Kwit- ncej Wini w XXI wieku.
Wedug A. Mority, zaoyciela i pierwszego prezesa Sony, naj-
waniejszy cel menederów zachodnich to zyski i dochody dla akcjo-
nariuszy. Wykorzystuj oni fabryk i ludzi jako narzdzie zysku, a
rada nadzorcza reprezentujca akcjonariuszy zwalnia prezesa, który
nie potrafi im zapewni stosownych zysków. Wynagrodzenia menederów
zale ponadto od biecych wyników finansowych firmy, co jest dla
firmy szkodliwe, poniewa system ten nie zachca, zdaniem A. Mority,
do inwestowania w przyszo – inwestycje bowiem zmniejszaj zarobki i
przynosz korzyci dopiero w przyszoci (menederowie zachodni nie czuj
si zwizani z firm). Cel menederów japoskich natomiast to suenie
klientom, utrzymanie zatrudnienia i poprawa warunków ycia
pracowników – w tym celu firma musi osiga zysk, ale jego osignicie
nie jest na pierwszym planie29 [tab.1].
Japoscy przedsibiorcy i Japoczycy jako naród, z ich skromnoci i
oszczdnoci, byli wzorem do naladowania dla Kim Woo-Choonga, twórcy
firmy Daewoo (Wielki Wszechwiat)30. Przestrzega on swoich rodaków
przed modelem spoeczestwa konsumpcyjnego i podziwia prezesów
wielkich japoskich korporacji np. Toshiby za to, i s skromni, 28
Bombaa B., Zintegrowana przewaga konkurencyjna w perspektywie
aksjolo- gicznej: studium przypadku, „Prakseologia” 140/2000, s.
103. 29 Zob. Morita A., Reingold E., Shimomura M., Made in Japan.
Akio Morita i Sony, WNT, Warszawa. 1996. 30 Zob. Kim Woo-Choong
Koreaski Tygrys. Moja droga do sukcesu, KiW, Warszawa 1995, s.
212.
Leszek Karczewski 18
nie obnosz si z oznakami statusu wadzy i nie funduj sobie
luksusowych apartamentów, jak to ma miejsce w rónych krajach wiata.
W jego ujciu naley pracowa z myl o przyszych pokoleniach, dla
wspólnego dobra, gdy taka motywacja daje wewntrzn satysfakcj i
trwae zadowolenie z caoci ycia.
Tabela 1. Porównanie menederów japoskich i zachodnich
Menederowie japoscy Menederowie zachodni
Cel menederów to utrzymanie zatrudnienia i poprawa warunków pracy
zatrudnionych – w tym celu firma generuje zysk, ale nie jest on na
pierwszym planie.
Najwaniejszy ich cel – wysokie zarobki kierownictwa oraz zysk i
dochody dla akcjonariuszy. Aby to osign, wykorzystuje si wyposaenia
i ludzi jako narzdzi zysku.
Dziaania dugodystansowe, denie do wyników finansowych w duszej
perspektywie.
Brak cierpliwoci, dziaania krótkodystansowe, denie do szybkich
zysków.
Praca jest metod samodoskonalenia i ródem rozwoju duchowego.
Praca nie stanowi w zaoeniu samorealizacji duchowej.
Identyfikacja z firm. Brak trwaego zwizania z firm.
Angaowanie wszystkich pracowników w sub przedsibiorstwa.
Zarzdzanie w praktyce, wbrew nowszym teoriom, to nadal przenoszenie
pomysów z gów szefów do rk pracowników.
Konsekwencje bdów w zarzdzaniu ponosz menederowie – s te zwykle
„spaleni” na rynku menederów.
Konsekwencje ponosz szeregowi pracownicy (redukcja), menederowie
lduj bezpiecznie dziki „zotym spadochronom” i czsto znajduj lepiej
patn prac u konkurenta.
Uprawnienia decyzyjne pracowników s stosunkowo due.
Uprawnienia decyzyjne pracowników s niewielkie.
Nie rekrutuje si pracowników z innych przedsibiorstw, gdy moe to
poderwa lojalno wasnych pracowników.
„owcy gów” podkupuj dobrych pracowników i uawiaj ich transfer do
firm oferujcych wysze pace.
Nie istnieje cisa hierarchia – nie ma oddzielnej jadalni dla
kierownictwa ani rezerwowanych miejsc na parkingach.
cisa hierarchia, obnoszenie si z oznakami statusu wadzy np.
oddzielna winda dla prezesa.
ródo: oprac. na podstawie Morita A., Made in Japan, WNT, Warszawa,
1996.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 19
Waciwie naley take wykorzystywa czas, a pienidze inwestowa w
przyszo, pomaga innym (fundacje, stypendia, pomoc biednym) oraz
polepsza warunki pracy swoich pracowników – od pocztku swego
istnienia firma zapewniaa godziwe warunki pracy i budowaa dla
pracowni- ków mieszkania i stoówki31. Dziki klimatowi wzajemnego
zaufania pracownicy powinni si czu wspówacicielami
przedsibiorstwa32.
Jak wida w Japonii jako kraju „wspólnotowym” przewaaj kon- cepcje,
w których podkrela si spoeczn funkcj biznesu, jego spoeczn
odpowiedzialno. Podobnie, cho moe nie w takim stopniu jak w
Japonii, moe by postrzegana rola biznesu w innych krajach
azjatyckich o wysokim stopniu wspólnotowoci.
1.2. Geneza etyki biznesu
Wedug stanowiska skrajnie sceptycznego (np. A. Etchegoyena33) etyka
biznesu powstaa z inspiracji rodowisk biznesu po to, by zakamuflowa
nieetyczno biznesu. Sabo czy te zagroenie tego stanowiska polega na
tym, i moe ono utrwala stereotyp postrzegania rzeczywistoci jako
dungli, a biznesu jako swoistej gry czy hazardu i zniechca do
rozwoju spoecznego dialogu na temat etycznego wymiaru
gospodarowania. Drugie natomiast ujcie – ujcie pragmatyczne – w
duym stopniu zwizane jest z nowymi nurtami w teoriach zarzdzania34,
public relations, w marketingu, i tumaczy zainteresowanie firm etyk
opacalnoci dobrze postrzeganego biznesu. W innym jeszcze ujciu
etyka biznesu jest odpowiedzi na globalizacj gospodarki w sytuacji,
gdy pastwa coraz gorzej radz sobie z rozwizywaniem problemów
spoecznych, podpierajc si ideologi „im mniej pastwa w pastwie, tym
lepiej”. Etyka biznesu jest zatem prób wypenienia tej próni.
Za pocztek zainteresowania etyk gospodarcz przyjmuje si umownie
ogoszenie 1891 r. encykliki Leona XIII Rerum Novarum (Rzeczy Nowe),
powiconej kwestii robotniczej. Rozkwit etyki biznesu przypada
jednak dopiero na drug poow dwudziestego wieku. Rozwój ruchów
kontrkulturowych, konsumenckich i ekologicznych w Stanach Zjedno-
czonych i Europie Zachodniej w turbulentnych latach szedziesitych
wzmóg zainteresowanie refleksj etyczn. Nie nastpi wtedy
jednak
31 Zob. Kim Woo-Choong, op. cit., s. 153, 157, 212. 32 Tame, s.
202. 33 Zob. Filek J., Wprowadzenie do etyki biznesu, Akademia
Ekonomiczna, Kraków 2001, s. 10 - 11. 34 Zob. Griffin R., Podstawy
zarzdzania organizacjami, PWN, Warszawa 2002, s. 91- 96, 135 -
161.
Leszek Karczewski 20
gremialny odwrót od patologii w sferze polityki, biznesu i prawa, i
trendu spadkowego ogólnego spoecznego zaufania. Liczne dyskusje nad
odpo- wiedzialnoci spoeczn sfery biznesu znalazy jednak swój wyraz
m.in. w Manifecie z Davos w 1973 r., a take w licznych
konferencjach naukowych z udziaem teoretyków i praktyków ycia
gospodarczego. W latach osiemdziesitych nastpi w Stanach
Zjednoczonych bujny rozwój etyki biznesu jako dyscypliny naukowej w
ramach teorii zarzdzania, czemu sprzyjaa spoeczna debata na temat
pogorszenia si konkurencyjnoci firm. Uznano, i do osabienia kapitau
ludzkiego przyczyniaj si braki w etycznym wyksztaceniu absolwentów
zwaszcza szkó biznesu. Od tego czasu korporacje zaczy powszechnie
stosowa róne elementy etyki np. wprowadzajc kodeksy etyczne. Ich
ladem posza take pod koniec lat osiemdziesitych Europa Zachodnia, a
firmy w krajach Europy rodkowo- Wschodniej i w krajach Dalekiego
Wschodu od poowy lat dziewi- dziesitych.
1.3. Czym jest etyka biznesu?
Istnieje do powszechna zgoda co do tego, i „Etyka biznesu jest
dziedzin sytuujc si na pograniczu refleksji etycznej oraz analizy
ekonomicznej”35. Zadaniem etyki biznesu jest teoretyczna refleksja
nad wiatem gospodarki, a take denie do zmiany sposobu postrzegania
biznesu jako zjawiska pozytywnego, jako wanej dziaalnoci czowieka,
uwalniajcej od niedostatku, polepszajcego jako ycia. Celem etyki
biznesu jest take denie do zmiany postawy i sposobu dziaania osób
zaangaowanych w sferze biznesu, a wic przedsibiorców, menederów,
pracowników, a take jednostek jako konsumentów – w kierunku
odpowie- dzialnoci i denia do zrównowaonego rozwoju gospodarki i
czowieka. Etyka biznesu to równie rozwijanie, ksztatowanie
charakteru, take na poziomie studiów akademickich36.
Etyka biznesu to zatem: po pierwsze dziedzina bada na styku
przedmiotów teoretycznych takich jak: prakseologia, socjologia,
psycho- logia, i dziaalnoci menederskiej zwizanej z gospodark,
bankowoci, handlem i innymi rodzajami przedsibiorczoci37, po drugie
to przedmiot nauczania (w Stanach Zjednoczonych i w Europie
Zachodniej od okoo
35 Filek, J., Wprowadzenie do etyki biznesu, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001, s. 14. 36 Zob. Paine, L.S.,
Etyka jako ksztatowanie charakteru, [w]: Ryan L., Sójka J. (red.):
Etyka biznesu, „W drodze”, Pozna 199, s . 313. 37 Gasparski W.,
Szkice do portretu [w]: Dietl J., Gasparski W. (red.), Etyka
biznesu, PWN, Warszawa 1999, s. 32.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 21
dwudziestu piciu lat, a w Polsce czy np. w Japonii38 i w Chinach39
od lat okoo pitnastu), po trzecie postawa ludzi biznesu i
odpowiadajcy tej postawie sposób dziaania i podejmowania decyzji
(etos ludzi biznesu).
Zagadnienia w ramach tej dyscypliny rozpatrywane s na trzech
poziomach: 1. makro – systemów gospodarczych i kultur tworzenia
bogactwa, a take na poziomie globalnym, 2. mezo – na poziomie firm
(problemy spoecznej odpowiedzialnoci, kodeksy i programy etyczne
firm, etyka public relations, reklamy, marketingu, bada
marketingowych, etyka zarzdzania personelem, patologie takie jak
molestowanie czy mobbing), 3. mikro – problemy przywództwa
etycznego, etyki osobistej menedera. Paszczyzny te oczywicie
wzajemnie si przenikaj, s wzajemnie wspózalene, w zwizku z czym
istnieje konieczno systemowego, caociowego podejcia do zagadnie
gospodarki, kultury, polityki i edukacji.
Etyka biznesu, jako dziedzina bada i przedmiot nauczania, bazuje na
kilku zaoeniach i obserwacjach. Jedno z nich dotyczy wzrastajcej
kulturotwórczej roli biznesu. Drugie mona uj w taki sposób, i
biznes sam w sobie (genetycznie) nie jest nieetyczny, kolejne
natomiast dotyczy umiarkowanego optymizmu wobec czowieka (e jest
istot spoeczn, nie jest z natury zy, naley go edukowa, angaowa)
oraz moliwoci dokonania powolnych zmian w kulturach organizacyjnych
firm oraz w kierunku budowania biznesu „z ludzk twarz”. Bazuje
etyka biznesu na zaoeniu, e zdrowa konkurencja, rywalizacja dla
postpu, jest sama w sobie spoecznie podana, i konkurencja, zwaszcza
konkurencja „fair play” jest zdecydowanie lepsza od monopolu.
Dostrzega si jednoczenie moliwe negatywne konsekwencje konkurencji
pod postaci niezdrowej rywalizacji.
1.4. Organizacje wspierajce rozwój odpowiedzialnoci biznesu
Na rzecz odpowiedzialnego biznesu dziaa na caym wiecie, take w
Polsce i w Azji, wiele organizacji i naley oczekiwa, i ich rola
powinna wzrasta. Mona wród nich wymieni m.in.: EBEN – Europejskie
Stowarzyszenie Etyki Biznesu40 – powstae w 1987 r. Organizuje ono
doroczne konferencje i wydaje biuletyn informacyjny – European
Business Ethics Newsletter. Analogiczne organizacje dziaaj prawie
na wszystkich 38 Zob. Iwao Taka, Business Ethics in Japan, “Journal
of Business Ethics” 16, Kluwer Academic Publishers, Netherlands,
1997, s. 1502. 39 Zob. Lu Xiaohe, Business Ethics In China,
“Journal of Business Ethics” 16, Kluwer Academic Publishers,
Netherlands, 1997, s. 1512. 40 Zob. www.eben.org. Jego odgazieniem
jest Stowarzyszenie Etyki Biznesu EBEN Polska powstae w 2000 r.
zob. eben.org.pl.
Leszek Karczewski 22
kontynentach np. BENAF – Afrykaskie Stowarzyszenie Etyki Biznesu,
ALENE – Stowarzyszenie Etyki Biznesu w Ameryce aciskiej, ABEN –
Australijskie Stowarzyszenie Etyki Biznesu. W Azji, prawdopodobnie
ze wzgldu na du kulturow rónorodno krajów tego kontynentu, nie
powstao tam jak dotd jakie panazjatyckie stowarzyszenie etyki
biznesu. Istnieje tam natomiast wiele narodowych organizacji
promujcych etyczny biznes takich jak np.: Shanghai Cultural
Association of Corporations powstae w 1994 r.41, czy dziaajce od
1993 r. Japan Society for Business Ethics Study (JABES)42.
Kolejna wana organizacja to ISBEE – Midzynarodowe Stowarzy- szenie
Biznesu, Ekonomii i Etyki43. Stowarzyszenie zorganizowao kilka
midzynarodowych konferencji na temat etyki biznesu: pierwsz wanie w
Azji, w Tokio w 1996 r., a nastpne kolejno w Sao Paolo w 2000 r., w
Sydney w 2004 r. oraz w 2008 r. Kapsztadzie w RPA. W 2012 r., w
uznaniu dla osigni polskiego biznesu i rodowiska naukowego
zajmujcego si etyk gospodarcz, kolejna konferencja odbdzie si w
Uniwersytecie Leona Komiskiego w Warszawie.
Inne organizacje dziaajce w podobnym kierunku to np. Globalne
Porozumienie (Global Compact)44 – inicjatywa byego sekretarza Gene-
ralnego ONZ Kofi Annana – pod hasem „Biznes z ludzk twarz”;
Corporate Social Responsibility Europe, European Multi-Stakeholder
Forum on CSR – platforma dialogu Komisji Europejskiej z
przedstawicielami organizacji pozarzdowych, organizacji
konsumentów, zwizków zawodo- wych i organizacji pracodawców i
inwestorów – dziaajca od 2002 r. Na wiecie powoano take wiele
centrów etyki biznesu np. Ethics Resource Centre w Stanach
Zjednoczonych, Centrum Etyki Biznesu w Jerozolimie45, czy
wspomniane ju wczeniej Hong Kong Ethics Development Centre46
utworzone w 1995 r. i Center for International Business Ethics
(CIBE)47, zaoone w 2004 r. w Pekinie przy Uniwersytecie
Midzynarodowego Biznesu i Ekonomii (UIBE).
Równie w Polsce na rzecz etyki biznesu i biznesu odpowiedzialnego
dziaa wiele organizacji. Od 1994 r. dziaa Sekcja Etyki Biznesu
Towarzystwa Naukowego Prakseologii PAN. Istotn rol w instytucjo-
nalizacji polskiej etyki biznesu odgrywa Centrum Etyki Biznesu48.
Centrum
41 Zob. Lu Xiaohe, op. cit., s. 1512. 42 Zob. Iwao Taka, op. cit.,
s. 1502. 43 Zob. www.isbee.org. 44 Zob. www.globalcompact.org,
www.globalcompact.org.pl. 45 Zob. www.besr.org. 46 Zob.
www.icac.org.hk. 47 Zob. www.cibe.org.cn. 48 Zob. cebi.pl.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 23
powstao w 2000 r. przy IFiS PAN i Wyszej Szkole Zarzdzania i
Przedsibiorczoci im. L. Komiskiego w Warszawie. Z jego inicjatywy
rokrocznie odbywaj si konferencje tematycznie zwizane z etycznymi i
prakseologicznymi aspektami biznesu, gospodarki i zarzdzania.
Dyrektor Centrum prof. W. Gasparski uczestniczy w 1999 r. w
konferencji etyki biznesu zwizanej z 25-leciem powoania Niezawisej
Komisji do Walki z Korupcj, której agend jest Centrum Rozwoju Etyki
w Hongkongu (Hong Kong Ethics Development Centre), skd przywióz
wiele interesujcych pomysów zwizanych z promocj etycznego
biznesu49.
Na rzecz odpowiedzialnego biznesu dziaa w kraju, oprócz wczeniej ju
wspomnianych, wiele innych organizacji m.in.: Forum Odpowie-
dzialnego Biznesu (www.odpowiedzialnybiznes.pl), Globalne
Porozumienie (Global Compact) w Polsce, Rada Reklamy, programy:
Promocji Kultury Przedsibiorczoci „Przedsibiorstwo Fair Play50”,
„Solidny Partner” 51, Manus Puris.
Etyka biznesu i spoeczna odpowiedzialno firm bya przedmiotem uwagi
jednej z sekcji VI Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Toruniu 1995
r. oraz podsekcji etyki biznesu VII Polskiego Zjazdu Filozoficznego
w Szczecinie w 2004 r. oraz VIII Zjazdu Filozoficznego w Warszawie
w 2008 r., gdzie sekcja etyki biznesu zostaa szczególnie dostrzeona
i wyróniona.
Nie tylko konferencje, ale równie wiele innych inicjatyw wiadczy o
ywym zainteresowaniu problematyk etyki biznesu wród firm polskich i
polskich naukowców. Mona tu wymieni wiele raportów na ten temat np.
Ogólnopolski raport z bada przeprowadzonych przez Zespó Badawczy
Etyki ycia Gospodarczego IFiS PAN i WSPiZ im. L. Komiskiego –
„Odpowiedzialno spoeczna i etyka biznesu w polskim yciu gospo-
darczym: infrastruktura na rzecz etycznoci funkcjonujcego w Polsce
biznesu” ogoszony w maju 2004 r., raport z badania na zlecenie
firmy Danone i Forum Odpowiedzialnego Biznesu52, a take Raport z
bada Spoeczna Odpowiedzialno Biznesu z 2009 wspófinansowany przez
Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego53.
49 Zob. Gasparski W., Wykady z etyki biznesu, Wysza Szkoa
Zarzdzania im. L. Komiskiego w Warszawie, Warszawa 2000, s.
193-195. 50 Zob. www. fairplay. pl 51 Zob. www.solidnyp.com.pl 52
Raport odpowiedzialny biznes w Polsce 100 dobrych przykadów 2004,
Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2005, s. 10 - 13. 53 Zob.
Plawgo B. (red.), Raport z bada Spoeczna Odpowiedzialno Biznesu,
Wysza Szkoa Administracji Publicznej im. S. Staszica, Biaystok
2009.
Leszek Karczewski 24
Z roku na rok ronie liczba inicjatyw i elementów infrastruktury
etycznej dla odpowiedzialnego biznesu54. W 2004 r. nagrodzono
pierwsze firmy w rankingu „Puls Biznesu” „Filary Polskiej
Gospodarki” (tytu zdobyo 20 firm). W Kodeksie pracy pojawiy si
1.01.2004 r. przepisy dotyczce dyskryminacji i mobbingu w miejscu
pracy. Pracownicy oczekuj odpowiedzialnego traktowania, zarówno w
firmach duych jak i w sektorze maych i rednich przedsibiorstw. Po
raz pierwszy sd administracyjny ukara pracodawc za niepacenie
pensji55 .
Etyka biznesu wykadana jest w kilkudziesiciu uczelniach w caym
kraju56. Ich absolwenci niewtpliwie bd widzie problematyk biznesu
równie w wymiarze etycznym. Od 2004 r. organizowany jest
ogólnopolski konkurs na najlepszy program nauczania etyki w
biznesie57.
1.5. Kulturowe uwarunkowania etyki w biznesie
Etyka biznesu jako dyscyplina naukowa i jako etos ludzi biznesu,
jest zwizana z okrelonym kontekstem kulturowym. Ju np. M. Albert
wskazywa na to, i kapitalizm jest niejednorodny58. Dzieli on
kapitalizm na neoamerykaski i nadreski, a obecnie mówi si równie o
kapitalizmie azjatyckim. Ten pierwszy, waciwie a do okresu kryzysu
gospodarczego w 2008 r., ubóstwo traktowa w kategoriach
nieudacznictwa, redukowa wiadczenia socjalne, ubezpieczenia
zdrowotne, zachca do ycia na kredyt, aprobowa due rónice pac
(obecnie pojawiaj si próby monitorowania tych kwestii59),
minimalizowa rol pastwa w gospodarce, podkrela zobowizania firm
gównie wobec akcjonariuszy (opisane ju wczeniej teorie M.
Friedmana), gwarantowa jedynie niski poziom pastwowego szkolnictwa.
Wartociami najbardziej preferowanymi byy wolno, aktywno, za
wyrónionymi zaletami charakteru m.in. niezaleno,
54 Zob. np. Raport odpowiedzialny biznes w Polsce za 2009 r.
www.odpowiedzialnybiznes.pl. 55 Zob. Kapcewicz B., Dla chccego nic
trudnego. O odpowiedzialnoci spoecznej maych i rednich
przedsibiorstw, [w]: Raport odpowiedzialny biznes w Polsce, op.
cit., s. 7. 56 Zob. Lewicka-Strzaecka A., Informacje o etyce
biznesu jako przedmiocie nauczania na wyszych uczelniach w Polsce,
[w]: Gasparski W., Lewicka- Strzaecka A. (red.), Etyka biznesu jako
przedmiot nauczania, Wydawnictwo Wyszej szkoy Przedsibiorczoci i
Zarzdzania im. L. Komiskiego w War- szawie, Warszawa 2001, s.
263-267. 57 www. cebi.pl 58 Zob. Albert M., Kapitalizm kontra
kapitalizm, Kraków 1994, s. 11-21. 59 Zob. np. M. Bosacki,
Kominówka po amerykasku, „Gazeta Wyborcza”, 23.10.2010, s.
33.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 25
poleganie na sobie samym, inicjatywa, ryzyko, indywidualizm, inno-
wacyjno.
Takie podejcie do spraw rzeczywistoci spoecznej i gospodarczej
wynikao z okrelonych dominujcych w spoeczestwie podstawowych zaoe
kulturowych, np. i czowiek jest wacicielem samego siebie. Teoretycy
tej koncepcji czowieka, koncepcjom wspólnotowym czy zbli- onym do
nich przypinali etykiet utopijnych, nienaturalnych, konserwa-
tywnych, czy po prostu nienowoczesnych czy te
przednowoczesnych60.
W ostatnich latach, pod wpywem upadku wielu firm np. Enron, czy
kryzysu gospodarczego, mona jednak zaobserwowa zmiany w kon-
cepcjach czowieka, organizacji i pastwa przynajmniej u czci
teoretyków ekonomii i zarzdzania, którzy coraz powaniej zaczynaj
traktowa sprawy spoecznej, a nie tylko ekonomicznej
odpowiedzialnoci firm61.
Przeciwn tendencj, o charakterze bardziej wspólnotowym, wykazy- wa
ma tzw. kapitalizm nadreski62. W wikszoci kultur europejskich
uprawia si etyk ycia gospodarczego w szerszym kontekcie spoecz-
nym63.
Kapitalizm azjatycki nie jest równie zjawiskiem jednorodnym. Rónie
wyglda on w Japonii, w Chinach czy w Indiach. W Indiach, tyglu
narodów, spoeczestwie ludzi modych (rednia wieku ok. 30 lat) i naj-
wikszej (liczebnie) demokracji wiata wida negatywne i pozytywne
wpywy 150 lat okresu kolonialnego i dominacji brytyjskiej
(szkolnictwo, system prawny, prasa). Demokracja w Indiach ma do
mocne korzenie, cho „bolczk” kraju s ssiadujce z bogactwem slumsy,
najwiksza na wiecie liczba nosicieli HIV (ok. 10 mln), niedobór
kobiet w populacji (ok. 40 mln, co moe w przyszoci sprzyja
wzrostowi przestpczoci), a take biurokracja i korupcja, które
odstraszaj inwestorów – na licie Transparency International. Indie
zajmuj obecnie 87 miejsce na 175 pastw
60 Zob. Hawkins R.B., Wprowadzenie [w]: Berger P.L. (red.): Etyka
kapitalizmu, Signum, Kraków 1994, s. 5. 61 Zob. np. Griffin R.,
Etyczny i spoeczny kontekst zarzdzania w: tene: Podstawy zarzdzania
organizacjami, PWN, Warszawa 2002, s. 134-165. 62 Zob. np.
Szulczewski G., Etyka kapitalizmu. Formy jej nauczania [w]:
Gasparski W., Lewicka-Strzaecka A., Miller D. (red.), Etyka
biznesu, gospodarki i zarz- dzania, WSHE, ód 1999, s. 151 – 157. 63
Zob. np. Koslowski P., Ethics of Capitalism, [w]: Zsolnai L.,
Gasparski W. (editors), Ethics and the future of capitalism, Vol.
9, Transaction Publishers, New Brunswick (U.S.A. and London (U.K.)
2002, s. 43- 67; tene, Principles of Ethical Economy, Kluwer
Academic Pulishers, 2001.
Leszek Karczewski 26
(dla porównania Hong Kong 13, Japonia 17, Taiwan 33, Korea
Poudniowa 39, Polska 41, Chiny 7864).
Na biznes w Japonii z kolei niewtpliwy wpyw wywary posta- nowienia
powojenne, które naday ksztat konstytucji Japonii z 1952 r. Zawiera
ona m.in. zakaz utrzymywania si zbrojnych, dziki czemu Japonia moga
wszystkie rodki przeznaczy na rozwój gospodarczy
Japonia boryka si obecnie z problemami nieznanego tam wczeniej
bezrobocia (ok. 5%), dugu publicznego (ok. 170% PKB), uzalenienia
gospodarki od eksportu, starzejcego si spoeczestwa, relatywnie
niskiego wzrostu gospodarczego (cho jest nadal trzeci gospodark
wiata), problemem izolowania si modych ludzi (hikikomori65).
Równie niezwykle turbulentna historia dwudziestowiecznych Chin nie
pozostaa obojtna na rozwój gospodarczy tego kraju, który obecnie,
pomimo wczeniejszych zaoe niektórych zachodnich teoretyków,
dotyczcych niemoliwoci przeprowadzania zmian gospodarczych bez
uprzedniej demokratyzacji, rozwija si w „dwucyfrowym” tempie.
Chiny, oprócz sukcesów gospodarczych, maj take swoje problemy
zwizane z tworzeniem pastwa prawa, z mniejszociami narodowymi,
niskim poziomem higieny i ycia ludnoci poza aglomeracjami
miejskimi, z owiat i ochron zdrowia (rozpad sieci wiadcze
socjalnych) i rodowiska naturalnego, migracjami wewntrznymi
obejmujcymi okoo 100 milionów osób. Pojawiaj si take kwestie
zwizane z coraz bardziej wyranym rozwarstwieniem spoeczestwa
(wspóczynnik Gini wynosi tam ok. 0,49 i przekroczy stan uznawany za
„krytyczny”, tj. 0,40), coraz powszech- niejszymi postawami
hedonistycznymi, ze starzeniem si spoeczestwa (rednia wieku ponad
40 lat) i powanym niedomiar kobiet w caej populacji (ok. 40
milionów), który moe pogbi istniejce ju problemy demo-
graficzne.
W dalszej czci opracowania, ze wzgldu na jego okrelony zakres i
objto, omówione zostan przede wszystkim niektóre kulturowe (gównie
religijne), uwarunkowania tworzenia bogactwa w tych krajach.
64 Zob.
www.transparecy.org./policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results,
z dnia 29.10.2010. 65 W ostatnich kilkunastu latach etos pracy w
Japonii w jakim stopniu si zmniejszy. Zmniejszya si take odporno
jednostek na stres cywilizacyjny. Wród modych ludzi pojawia si
akceptowana spoecznie, cho wstydliwa dla ich rodzin, „choroba”
zwana hikikomori – rodzaj depresji, który wynika moe z wielu
przyczyn np. z braku umiejtnoci radzenia sobie z wysokimi
wymaganiami edukacyjnymi, z presj wysokich osigni zawodowych.
Pozostajc na utrzymaniu rodziców, nie chc wychodzi oni z domu i
podejmowa si pracy zarobkowej. Problem nie jest marginalny –
dotyczy setek tysicy modych ludzi.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 27
2. Religie a tworzenie bogactwa w Japonii, Chinach i Indiach
Religie, które wywary i wywieraj nadal najwikszy wpyw na mentalno
Azjatów to przede wszystkim buddyzm, taoizm, konfucjanizm, shinto i
hinduizm. Kad religi mona uj w pewn struktur. Obejmuje ona: doktryn
(mit), kult religijny, organizacj, przeycie religijne oraz przemian
wiadomoci (jakoci ycia) pod wpywem praktyk religijnych. Kady z tych
elementów strukturalnych wywiera pewien wpyw na biznes i tworzenie
bogactwa. Poniej omówiono zarys wskazanych wyej religii w kontekcie
zagadnie, które mog mie bezporedni lub poredni zwizek z
biznesem.
2.1. Buddyzm
Buddyzm pojawi si w Indiach w V w. p.n.e. w okresie rozkwitu
gospodarczego wielkich ksistw Kosala i Magadha. Twórc tej religii
by Budda Siakjamuni, zwany równie Siddharth – tym który osign cel,
czyli „przebudzenie” – std sowo „budda” majce ten sam rdze co
polskie „budzi”. Wskaza on ludziom drog do uwolnienia si ju za ycia
od saboci i rónych negatywnych stanów umysu takich jak: ualanie si
nad sob, zo, agresja, nienawi, przywizanie do rzeczy lub idei,
znie- chcenie i zwtpienie.
Zaleca Budda omiostopniow szlachetn ciek obejmujc: 1 – naleyt wiar
– znajomo czterech szlachetnych prawd66; 2 – naleyte mylenie (wolne
od nieyczliwoci, zachannoci i gwatownoci); 3 – nale- yt mow
(powstrzymywanie si od kamstwa, obmowy, szorstkiej i opryskliwej
mowy itp.); 4 – naleyte postpowanie, tj. zaniechanie zabijania,
kradziey, nieczystoci; 5 – naleyte ycie, tj. utrzymywanie si dziki
zawodowi nie wymagajcemu zabijania lub krzywdzenia innych istot; 6
– naleyte denie, tj. do samopoznania; 7 – naleyte przemylanie spraw
dotyczcych ciaa, uczu i myli; 8 – naleyt medytacj, tj. zdolno do
dugotrwaej koncentracji uwagi 67.
Idee Buddy ju za jego ycia i niedugo po mierci znalazy w Indiach
zwolenników, zwaszcza wród warstwy kupców, którzy nie byli w stanie
uczestniczy w skomplikowanych braministycznych obrzdach i musieli
66 Cztery szlachetne prawdy: 1. O istnieniu cierpienia (negatywne
stany umysu); 2. O jego pochodzeniu (zachanno, przywizanie do
rónych idei i rzeczy); 3. O moliwoci usunicia cierpienia
(uwolnienia si od nacisku pragnie, od przywizania do natrtnych
idei); 4. O usuniciu cierpienia (poprzez samopoznanie, dyscyplin
ciaa, mowy, emocji i myli). 67 Zob. np. Guchowski G., Buddyzm,
„Przegld Religioznawczy”1986, nr 3-4, s. 132.
Leszek Karczewski 28
wchodzi w kontakt z ludmi niszych kast. Buddyzm dawa im wic nadziej
na rozwój duchowy w ramach wykonywanych zawodów68.
Najwaniejsze zasady etyczne buddyzmu skierowane do ludzi wieckich
wyraay si picioma ogólnoludzkimi wskazaniami: nie zabijaj i nie ra
w jakikolwiek sposób (czynem, sowem czy nawet myl) adnej czujcej
istoty (zasada naczelna – ahimsa) i czy dobro, pomagaj; nie bierz
tego, co nie zostao ci dane; powstrzymuj si odmówienia nieprawdy
(równie mowy oszczerczej i opryskliwej); zachowaj czysto;
powstrzymuj si od spoywania uywek69.
Nauka buddyjska znalaza zwolenników gównie wród warstw
niebramiskich i staa si podstaw skonstruowania koncepcji idealnego
wadcy – czakrawartina – prowadzcego pokojow polityk. Idea ten stara
si wcieli w ycie w III w. p.n.e. cesarz Aioka, który doprowadzi do
rozkwitu buddyzmu i rozwoju gospodarki i pastwowoci
indyjskiej.
Pokojowo nastawiony i nieskomplikowany doktrynalnie buddyzm
docierajc za porednictwem mnichów-misjonarzy i kupców do innych
pastw Azji, znajdowa tam zwolenników, którzy czyli swe tradycyjne
wierzenia ze wskazaniami Siddharthy; w Tybecie po zaadaptowaniu
elementów rodzimej religii bon, powstaa odmiana buddyzmu zwan
wadrajan, czyli „diamentow drog”, w Chinach buddyzm wzbogaci swoj
tradycj o niektóre wskazania taoizmu – tak powstaa ga zwana cz’an
(od sanskryckiego sowa dhjana – medytacja), która pod nazw zen lub
dzen znalaza nastpnie swych entuzjastów w Korei i w Japonii.
Róne odmiany buddyzmu byy i s nadal w zasadzie traktowane jako
równoprawne, nie istnieje wic pojcie ortodoksji ani sekt. Z
wyjtkiem Tybetu nie powstaa scentralizowana hierarchia buddyjska.
Naczelna idea ahimsy przywiecaa przez wieki dziaaniom wyznawców
buddyzmu.
Odamy buddyzmu
W powszechnej opinii buddyzm jest religi raczej pesymistycznie
nastawion do wiata doczesnego, postaw negujc wartoci materialne,
religi indywidualistyczn oraz monastyczn – przeznaczon dla mnichów.
Jej celem ma by nirwana – zganicie, roztopienie si w nieosobowym
absolucie. Sdzi si, e buddyzm sprowadza czowieka do postaci
wegetatywnej, do biernoci i ucieczki od wiata. Tak pojmowa buddyzm
nawet synny religioznawca niemiecki Max Weber, tak te go rozumieli
przedstawiciele Modej Polski np. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, dajc
temu
68 J. de Jong, Podoe wczesnego buddyzmu, „Przegld Religioznawczy”
1964, nr 2, s. 12. 69 Zob. Vardy P., Grosch P., Etyka. Pogldy i
problemy, Pozna 1995, s. 119.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 29
wyraz w swym intrygujcym wierszu: „I jedno mi ju tylko zostao
pragnienie – nirwany, w której istno pogra si caa w bezwadnoci, w
upieniu sennym, tajemniczym i nie czujc przechodzi z wolna w
nieistnienie”70.
Opisany powyej pogld nie jest jednak w peni uzasadniony. Trzeba
zwróci bowiem uwag na niejednorodno buddyzmu pod wzgldem doktryny,
celów i metod, niejednorodno wystpujc równie w wielu innych
wielkich, uniwersalnych religiach wiata jak choby w chrzeci-
jastwie czy w islamie. Trzeba wzi równie pod uwag ewolucj samego
buddyzmu w XX i XXI wieku, ewolucje w kierunku jego coraz wikszego
spoecznego zaangaowania.
W obrbie buddyzmu nastpi stosunkowo wczenie podzia na dwa gówne
odamy – hinajan oraz mahajan. Hinajana oznacza may, „jednoosobowy”
wóz, pojazd, wehiku, wsk ciek, drog. May wóz, poniewa intencj
owiecenie byo wasne wyzwolenie z cierpienia i przeznaczona byo ona
w zasadzie dla mnichów. Nurt hinajany przewaa dotd w krajach takich
jak: Sri Lanka, Taljandia i Wietnam, i dlatego czsto nazywany jest
buddyzmem poudniowym.
W wikszoci krajów buddyjskich przewaa mahajana – cieka wielkiego
wozu „wiozcego” do owiecenia. Podejcie do wiata doczes- nego
diametralnie róni si w mahajanie od hinajany. wiat uznawany jest tu
za szczególne miejsce we wszechwiecie, w którym mona osign
owiecenie. ycie i wiadomo nie s traktowane jako cierpienie, lecz
jako wielkie szczciem. Naley si odradza na Ziemi lub na innych
paszczyznach egzystencji wiele razy, aby pomóc jak najwikszej
liczbie istot. Intencj i celem tej cieki71 jest pomoc nieskoczonej
liczbie istot w wyzwolenia z cierpienia zarówno fizycznego jak i
mentalnego. Ideaem jest tu wic kierujcy si gbokim wspóczuciem
bodhisattwa. Moe to by czowiek wiecki, biznesmen, posiadajcy
rodzin, zaangaowany spoe- cznie, borykajcy si z wieloma
trudnociami, które wrcz pomagaj w owieceniu, gdy mobilizuj do
samodoskonalenia i nieskazitelnego postpowania. Idea bodhisattwy
mona zrealizowa w ramach wikszoci zawodów72, a przedsibiorczo
cieszy si powaaniem, gdy dostatek materialny przynosi ma spokój
umysu, bezpieczestwo ekonomiczne i umoliwia dziaalno dobroczynn.
Uzyskane indywidualne dochody maj 70 Zob. Makowiecki A., Literatura
Modej Polski, Warszawa 1995, s. 130. 71 Zob. Hosaka S., Nagayasu
Y., Buddyzm a japoska etyka gospodarcza, [w]: Minus P. (red.),
Etyka w biznesie, Warszawa 1995, s. 101-103. 72 Prawy sposób
zarobkowania oznacza, w ujciu wspóczesnego zaangaowanego spoecznie
buddyzmu, i nie bdzie on zwizany z odbieraniem ycia innym istotom,
nierzdem, z produkcj czy handlem narkotykami, alkoholem, broni,
produkcj rzeczy niebezpiecznych dla ycia, zdrowia i rodowiska
naturalnego.
Leszek Karczewski 30
by racjonalnie wykorzystywane: po jednej czwartej powinno si prze-
znacza na „czarn godzin” i na biece wydatki, a pozostaa poow na
inwestycje. Koncepcja ta, podobnie jak idee wczesnego
protestantyzmu, sprzyja moe akumulacji kapitau. Celem firm ma by
wygenerowanie zasuonych zysków, lecz zysk nie powinien by na
pierwszym planie.
Synkretyzm religijny buddyzmu, konfucjanizmu, taoizmu i szinto-
izmu wywar istotny wpyw na ycie gospodarcze np. w Japonii. Znaczcy
jest tu przykad takich firm jak Matsushita Electric, Sony, Honda,
czy Canon. 30% firm japoskich oddelegowuje swych pracowników na
szko- lenia do medytacyjnych orodków zen73, a take prowadzi wasne
witynie korporacyjne i miejsca memorialne74. Koncepcja kyosei75
bazujca na buddyzmie staa si, obok zachodniej koncepcji godnoci
ludzkiej, jedn z centralnych idei obrad midzynarodowego biznesu w
Caux w Szwajcarii w 1994 r.
Doktryna religijna
Najwaniejsz czci doktryny Siakjamuniego jest soteriologia – teoria
wyzwolenia czowieka z cierpie. Cierpienia, w ujciu buddyzmu,
wynikaj w duym stopniu z braku umiejtnoci samokontroli i zwizane s
z negatywnymi stanami naszego umysu. Wyzwolenie – owiecenie (w
sanskrycie „nirwana”, w jzyku japoskim „satori”) nastpuje dziki
samoopanowaniu – waciwemu wykorzystaniu i ukierunkowaniu energii
yciowej w dziaaniu, mowie i myleniu. Nastpowa ma wtedy unie-
zalenienie jednostki od zmysów, emocji i myli, i dotarcie do
wewntrznej „milczcej wiedzy”, intuicji, której towarzyszy ma gboki
spokój i odczucie wewntrznej wolnoci.
Kult religijny w buddyzmie
Kult suy ma osigniciu omawianej wyej wiedzy i wyzwoleniu z cierpie.
Dotyczy on czynnoci zewntrznych (waciwe dziaanie, mowa) jak i
wewntrznych (przemylanie, róne techniki medytacyjne). Dziaania
zewntrzne to np. oddawanie czci wizerunkom Buddy, ceremonialne
obchodzenie tzw. stup – architektonicznych obiektów kultu,
recytacje lub
73 Zob. Konecki K., W japoskiej fabryce, ód 1992, s. 64-65. 74 Zob.
Murayma M.K., Motofusa Murayama, Corporation and Religion, „Reitaku
University Forum” 7, 1996, s. 33-38. 75 Zob. Gasparski W., Wykady z
etyki biznesu. Nowa edycja uzupeniona, WSPiZ, Warszawa 2007, s.
163.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 31
piewanie sutr (witych ksig), studiowanie zbioru nauk Buddy,
zbieranie zasug duchowych poprzez waciwy sposób zarobkowania i
postpowania.
Kult wewntrzny to praca z wasnymi emocjami i mylami przy pomocy
rónorodnych technik medytacyjnych dopasowanych do osobo- woci
adepta76.
Przeycie religijne
Wyrónia si dwa pojcia zwizane z przeyciem wewntrznym w buddyzmie –
kensio i satori. Kensio (jap.) to pytkie owiecenie, to chwilowe
wejrzenie w natur wasnej wiadomoci. Satori (jap.) natomiast – to
stan trway, to gbokie owiecenie, samopoznanie, samoopanowanie i
wypywajce z niego: intuicja, naddatek energii, odczucie wewntrznej
wolnoci i jednoci ze wiatem, stao umysu, mio, wspóczucie i yczliwo
dla wszystkich istot, a take gotowo niesienia im wsparcia77.
Wpyw buddyzmu na kultury Dalekiego Wschodu
Buddyzm odegra szczególn rol w kulturze Kraju Wschodzcego Soca.
Spotykamy go w Japonii pod rónymi postaciami: herbatyzmu (sa-do),
sztuki ukadania kwiatów (ka-do), sztuk walki78 i innych sztuk
piknych np. architektury, czy malarstwa.
76 O pozytywnej roli medytacji w yciu czowieka tak pisa polski
psycholog: „Stan medytacji – to moment oceny wasnego postpowania,
to zapadniajce przebywanie w wiecie wartoci wyszego rzdu, które
nasycaj nas now energi yciow. Medytacja jest wyrazem czenia ycia
czynnego z samotnoci. Zdolno do medytacji u osoby rozwijajcej si
wszechstronnie nie tylko nie upoledza zdolnoci do aktywnej pracy w
spoeczestwie, ale j uszlachetnia, oczyszcza z elementów
powierzchownych, ze skonnoci impulsywnych. Pozwala na krytyczn ocen
siebie, uatwia wgld we wasn osobowo i pozwala na wyran projekcj
drogi do wyszego poziomu indywidualnego”. Dbrowski K., Trud
istnienia, Warszawa 1986, s. 95-97. 77 Satori lub kensio ma by
stanem najwyszej integracji i zdrowia psychicznego. „Ciekawe jest
to, e sowo kensio oznacza po japosku „rado z penego zdrowia” –
Pasek T.: Ogólnoregeneracyjne i ogólnousprawniajce wiczenia
relaksowo- koncentrujce wzorowane na zen, [w]: Grochmal S. (red.):
Teoria i metodyka wicze relaksowo-koncentrujcych, Warszawa 1986, s.
249-251. Relacja z wasnych przeycia satori i kensio opisane zostay
np. przez biznesmena, dyrektora japoskiej firmy zob. Kapleau P.,
Trzy filary zen, Wydawnictwo „Pusty Obok”, Warszawa 1988, s.
194-199. 78 Walka jest tu traktowana przede wszystkim jako zmaganie
si ze sob samym. Zob te.: Herrigel E., Zen w sztuce ucznictwa,
„Pusty Obok”, Warszawa 1987, s. 85 - 95.
Leszek Karczewski 32
Kultur japosk trudno jest poj bez zrozumienia istoty buddyzmu
zen79. Wemy dla przykadu herbatyzm, bdcy kwintesencj buddyzmu i
taoizmu. Odzwierciedla on japosk sztuk ycia i uprawiany jest w
Japonii przez ludzi rónych warstw równie podczas transakcji
kupieckich od kilkuset lat. Wyraa, podobnie jak medytacja, drce
ludzi pragnienie przekroczenia choby na moment problemów dnia
codziennego i dotknicia wiecznoci. Wdraa ma równie do poczucia
czystoci i harmonii, wzajemnej yczliwoci i adu spoecznego80.
Z ducha buddyzmu wyrosa w Japonii zasada mottainai. Mottainai to
jedno z najwaniejszych poj w sferze wartoci japoskich. Dosownie
oznacza ono „bezbonie”. W gbszym znaczeniu wie si ze wito-
kradztwem wobec niebios. Wyraenie to sugeruje, e wszystko na wiecie
jest darem Stwórcy, e powinnimy by za wszystko wdziczni i nigdy
niczego nie marnowa. Marnowanie czegokolwiek – wody, papieru,
swoich lub cudzych zdolnoci, swojego wysiku lub czyjej pracy, jest
uwaane za witokradztwo, za co co przynosi ma wstyd.
Nie musi dziwi zatem fakt, e jedna trzecia japoskich firm wysya
swych pracowników na przeszkolenia do orodków zen w celu nabycia
takich cech jak: cierpliwo, wytrwao, silna wola, spokój wewntrzny,
samodyscyplina i uwano. 2.2. Konfucjanizm
Konfucjusz – Kung-Fu-Cy (Wielki Mistrz Kung) urodzi si w 551 r.
p.n.e. w ksistwie Lu. W modoci piastowa stanowisko urzdnika, a gdy
zosta pozbawiony urzdu, przez kilkanacie lat wdrowa w poszukiwaniu
wadcy, który zechciaby zrealizowa jego koncepcje organizacji ycia
spoecznego. Ostatecznie, nie znalazszy takiego wadcy, osiad w
Szantungu, gdzie dziaa jako nauczyciel. Pogldy jego spisane przez
uczniów (gównie Mencjusza) stay si podstaw systemu filozoficzno-
etycznego, który z czasem przybra posta religii81. Kolejne chiskie
dynastie zaczy go otacza kultem mdrca, który ucielenia ludzkie
ideay. Konfucjanizm by oficjaln ideologi cesarstwa chiskiego od
poowy II w. p.n.e. a do jego upadku w pocztkach dwudziestego wieku.
Gówne dziea Konfucjusza to m.in.: Ksiga Przemian (I–cing), Ksiga
Pieni (Szy-cing), Wiosny i Jesienie. Myl Konfucjusza najdokadniej
poznajemy na podstawie „Dialogów konfucjaskich” – zapisków uczniów
z ich rozmów z mistrzem.
79 D. Suzuki – wprowadzenie [w]: Herrigel E., dz. cyt., s. 5-6. 80
Okakuro Kakuzo, Ksiga herbaty, Warszawa 1986, s. 11, 13, 20, 24,
33, 34, 46. 81 Zob. Kunstler M., Konfucjusz i konfucjanizm,
„Przegld Religioznawczy” 1986, nr 3-4, s. 86 - 87.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 33
Chocia Mistrz Kung dziaa w bardzo odlegym od nas miejscu i czasie,
to jednak niewaciwym byoby zignorowanie jego docieka, podobnie jak
naiwnoci byoby, nie zwaajc na aktualn sytuacj spoeczno-gospodarcz,
bezrefleksyjne ich zastosowanie. Konfucjanizm jest rodzajem
postawy, zgodnie z któr powinno si w sposób rozumny doskonali ycie
spoeczne. Jest to wiara w ludzki rozum, w moliwo zapanowania nad
przyrod, wiatem spoecznym i samym sob. Moe jest to wiara nadmierna
i nie do koca uzasadniona, jednak intencja Konfucjusza naprawy
spoeczestwa poprzez waciw edukacj bya zapewne suszna. W kocu wiele
wynalazków spoecznych, dziki którym spoeczestwa osigny swój obecny
poziom materialny i duchowy, cho daleki jeszcze od oczekiwa,
zawdziczamy wanie takim ludziom jak Konfucjusz.
Konfucjanizm w jego gównym nurcie i w pewnym z koniecznoci
uproszczeniu, streci mona uywajc nastpujcych poj i koncepcji: 1.
Ren, 2. Yi, 3. Li82, 4. T’ien, 5. Tao (waciwie Dao83), 6. Xiao
(czyt. Hiao), 7. Wychowanie w rodzinie, 8. Pastwo – rodzina rodzin,
9. Nastawienie na ycie doczesne, 10. Organiczna wizja czowieka,
organizacji i wiata, 11. Optymizm pedagogiczny dotyczcy
czowieka.
Ren (wymowa midzy „r” i „”, pisownia „en” wystpuje te w niektórych
pozycjach polskiej literatury przedmiotu) to humanitarno, poczenie
wszystkich zalet moralnych, zawierajca w sobie „zot regu” – postpuj
wzgldem innych tak, jak chciaby, aby inni postpowali wzgldem
ciebie84. Istot ren jest równie waciwe zachowanie w stosunku do
rodziców, starszych i przeoonych85. Yi to imperatyw, bezwzgldny
nakaz prawoci, postpowania zgodnie z przypisan nam rol, funkcj
spoeczn, sytuacj yciow, etykiet. Li korzyci osobiste, profity w
biznesie, które nie powinny przewaa nad Yi86. T’ien w ujciu
omawianej filozofii oznacza bezosobow si etyczn, tkwic w samej
naturze wszechwiata, któr naley rozpozna w sobie i na zewntrz, i
dziaa zgodnie z jej prawami. Najcenniejsz nagrod za postpowanie
zgodne z
82 W jzyku chiskim wyrónia si dwa pojcia „li”, maj one rón pisowni;
jedno z nich oznacza etykiet, drugie profity. 83 Dla uproszczenia w
dalszej czci tekstu przyjto pisowni „Tao”. 84 Zob. Feng Youlan,
Krótka historia filozofii chiskiej, PWN, Warszawa 2001, s. 48, 49.
85 Zob. Kunstler M., op. cit., s. 90; „Obraz graficzny ren skada si
z dwóch czci: elementu „czowieka „ i „dwójki”. To poczenie […]
interpretuje si wanie jako pewnego typu humanitarno, tj. sposób w
jaki jeden czowiek powinien odnosi si do drugiego” – bikowski T.,
Konfucjusz, [w]: Od Mojesza do Mahometa, Warszawa 1975, s. 138. 86
Zob. Lu Xiaohe, Business Ethics In China, „Journal of Business
Ethics 16, Kluwer Academic Publishers, Netherlands 1997, s.
1511.
Leszek Karczewski 34
Tao – bezinteresown etyk – mia by spokój umysu, cho nie obiecywa
Konfucjusz, e kultywowanie prawego postpowania zawsze i automa-
tycznie skutkuje zdobyciem sukcesu materialnego. Umiejtno takiego
bezinteresownego dziaania, na któr zwraca uwag Konfucjusz, moe
sprzyja sprawnoci dziaania, a wic jego skutecznoci i korzystnoci.
Nie chodzi jednak o to, aby zawsze dziaa bezinteresownie, nie
zawsze jest to moliwe, ale by umie w taki sposób dziaa, gdy samo
dziaanie ma du warto poznawcz.
Tao to równie Droga, sposób dziaania, zasada powszechna, któr
zarówno jednostki, jak i organizacje i pastwa powinny si kierowa87.
By moe Konfucjusz nie do koca wskazywa ciek samopoznania i zwraca
raczej uwag na przyzwyczajenie do prawego postpowania, na podpo-
rzdkowanie zewntrznej etykiecie. Trudno jednak uzna to za jaki
powany bd w jego koncepcji, gdy, jak sdz, przecitny czowiek w jego
czasach nie by zdolny do subtelnej autopsychoanalizy, do jakiej
zachca np. Lao-Tsy czy Budda. Teorie tych ostatnich mylicieli s
komplementarne z filozofi Konfucjusza i razem mog stanowi podstaw
jakiej szerszej zintegrowanej racjonalnoci, zrównowaonego rozwoju
jednostki i spoe- czestwa.
Konfucjaska wizja wiata wspópracujcego wyraa przekonanie, e
rozpatrywane na najgbszym, a nie jedynie powierzchownym poziomie,
interesy ludzi, nie s ze sob skrajnie sprzeczne, lecz wzajemnie si
uzupeniaj. Uywajc poj T. Kotarbiskiego, zachodzi midzy ludmi
konieczno kooperacji zarówno negatywnej jak i pozytywnej.
Centralne miejsce w systemie konfucjaskim zajmowao pojcie xiao
oznaczajce mio synowsk, relacj, przywizanie. Wedug niego czo- wiek
powinien przestrzega piciu relacji, wyraajcych si w stosunkach:
wadcy i poddanego, ojca i syna, ma i ony, starszego i modszego
brata, starszego i modszego przyjaciela. Te zasady uznaje si za
podstaw porzdku spoecznego.
Du rol przykada konfucjanizm do rodziny i wychowania w rodzinie.
Uwaa, i rodzina jest waniejsza ni spoeczestwo. Nie oznacza to
jednak, cho mogo tak by zinterpretowane, e Konfucjusz nakania do
jakiego partykularyzmu, stawiania spraw rodzinnych ponad potrzeby
szerszej spoecznoci, kosztem tej spoecznoci. Stawia on rodzin przed
spoeczestwem, gdy stanowi ona jego podstawow komórk spoeczn. To w
rodzinie jednostki musz si nauczy wspópracy, bez której nie mona
osign osobistego szczcia, zadowolenia z caoci ycia oraz dobra
szerszej wspólnoty. Podporzdkowanie si wspomnianym wyej relacjom,
nie oznaczao, i idealna rodzina konfucjaska miaa nosi cile
87 Zob. bikowski T., op. cit., s. 132.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 35
monarchistyczny charakter, wrcz przeciwnie. Kady czonek rodziny mia
mie okrelone prawa i obowizki wynikajce z tych relacji, czu si
potrzebny i wnosi swój wkad w ogólny ad i harmoni.
Konfucjusz dy do stworzenia spoecznoci, która jest podpo- rzdkowana
i rzdzona wedug zasad rodzinnych88. Konfucjanizm zakada, i
sprzeczno pomidzy interesami rodziny i pastwa s do pogodzenia.
Organizacja czy pastwo jest swoist rodzin rodzin, zatem przywódcy,
liderzy powinny promowa tak kultur, która sprzyja zadowoleniu
ludzi, wzajemnemu zaufaniu, integracji m.in. poprzez edukacj
(szkolenia) umo- liwiajc wyposaenie jednostki nie w zatomizowan,
lecz w organiczn wizj organizacji, pastwa i wiata, gdzie wszyscy
stanowi wane i niezbdne ogniwo caoci.
Wedug Konfucjusza „naley rzdzi w ten sposób, by ci, którzy s
blisko, byli zadowoleni, a ci, co s daleko, przybywali (na wie o
dobrym sprawowaniu rzdów)”89. W konfucjanizmie pastwo jest jedn
wielk rodzin, w której ludzie wzajemnie powinni si wspiera i
wspomaga. Gdy naród ma wszystkiego pod dostatkiem, przywódca
uczestniczy w tym dostatku, „gdy sto rodzin nie ma na tyle by
zaspokoi swe potrzeby, ksi nie powinien oczekiwa, by sam otrzymywa
wszystkiego w bród”90. Podkrela si wic rol przywództwa etycznego.
Wadca nie ma by autokrat, lecz pierwszym sug narodu, w przeciwnym
wypadku lud ma prawo i obowizek pozbawi go wadzy. Konfucjusz zwraca
uwag na to, by lud równie studiowa Tao, gdy wtedy moe skutecznie
wspódziaa, podczas gdy ludzie ciemni mog jedynie lepo sucha
rozkazów91. Dziaa zgodnie ze wskazówkami Tao, to umie w peni
uczestniczy w wielkiej wspópracujcej wspólnocie.
Charakterystyczn cech konfucjanizmu byo nastawienie na ycie
doczesne, a wic zwrócenie uwagi czowieka w kierunku wertykalno-
horyzontalnym, Nieba i Ziemi. Mona doszuka si tu pewnych analogii z
zachodni tradycj personalistyczn. Czowiek wedug Konfucjusza jest
istot wewntrznie woln i w duym stopniu moe kreowa swój los. Jest
równie istot dobr. W dzisiejszych czasach rozwijajcej si koncepcji
zrównowaonego rozwoju, potrzebujemy wanie takiego umiarkowanego,
realistycznego optymizmu pedagogicznego we wszystkich sferach
ycia.
Konfucjanizm podkrela, i jednostka nie jest czym odrbnym od wiata,
lecz jest jedn z jego niezbdnych czci, a zgodne ycie jest si
88 Zob. Kunstler M., Konfucjusz i konfucjanizm, „Przegld
Religioznawczy”, 1986, nr 3-4, s. 87. 89 „Dialogi Konfucjaskie”
cyt. za: bikowski T., op. cit., s. 136. 90 „Dialogi Konfucjaskie”,
cyt. za: bikowski T., op. cit., s. 137. 91 Zob. bikowski T., op.
cit., s. 137.
Leszek Karczewski 36
czc spoeczestwo (organiczna wizja wiata). Mona by zatem uzna, i
konfucjanizm jest przykadem etyki holistycznej92, cho zawiera w
sobie zalki etyki systemicznej, etyki próbujcej czy indywidualizm
ze wspólnotowoci, agodzcej ich skrajne przejawy.
Etyka konfucjaska stanowia w Japonii podbudow Bushido – kodeksu
etycznego samurajów, którzy stali si podstaw japoskiego menedmentu,
a w jakiej konsekwencji sukcesu gospodarczego Japonii w nastpnych
dekadach XX wieku. Kodeks wymaga poczucia honoru i obowizku, a take
bezwzgldnej wiernoci i lojalnoci wobec przeo- onych. Echa
konfucjanizmu dostrzegalne s obecnie pod postaci pater- nalizmu i
systemu senioralnego w zarzdzaniu we wspóczesnych organi- zacjach
„Tygrysów Dalekiego Wschodu” takich jak: Korea Poudniowa Tajwan,
Chiny, Singapur, Hongkong.
Trudno oczywicie jednoznacznie oceni wpyw konfucjanizmu na
gospodark. Niemiecki socjolog i religioznawca M. Weber93 sdzi, i
konfucjaski familizm, ograniczajcy zaufanie do krgu najbliszej
rodziny, utrudnia ma rozwój kultury politycznej opartej na prawach
jednostki. Zdanie to podziela równie F. Fukuyama94, wedug którego
familizm wpywa negatywnie na tworzenie duych korporacji
przemysowych. W kwestiach gospodarczych w odniesieniu np. do Chin
badacz, jak si wydaje, pomyli si, jeli nie w diagnozie, to na pewno
w prognozie, powstao bowiem w ostatnim dziesicioleciu sporo
rodzimych duych konkurencyjnych korporacji chiskich. W marcu 2010
r. jedna z nich wesza np. w posiadanie marki Volvo. Na 100
najwikszych korporacji trans- narodowych (KNT) w 2009 r. 21
pochodzio ze Stanów Zjednoczonych, 15 z Niemiec, 10 z Japonii, 7 z
Indii, 5 z Chin, a na 500 najwikszych korporacji 140 ze Stanów
Zjednoczonych, 68 z Japonii, 37 z Chin, 39 z Niemiec95. Obraz ten
znacznie zmieni si w porównaniu do sytuacji sprzed dekady, gdy na
100 najwikszych KNT wikszo pochodzio tylko z trzech krajów: 30 z
Japonii, 25 ze Stanów Zjednoczonych, a 12 z Niemiec96.
92 Cyt. za Gasparski W., Wykady z etyki biznesu. Nowa edycja
uzupeniona, WSPiZ, Warszawa 2007, s. 82-90. 93 Zob. Weber M., Etyka
gospodarcza religii wiatowych, Nomos, Kraków 2000, t. 1, s. 231-
241. 94 Zob. Fukuyama, Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do
dobrobytu, Warszawa – Wrocaw 1997. 95 Zob.
www.money.cnn.com/magazine/fortune/global500 z dnia 12.02.2010. 96
Zob.„Fortune” 1997, ss. F2-3, cyt. [za]: Zorska A., Ku
globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w
gospodarce wiatowe, PWN, Warszawa 2000, s. 51-55.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 37
Na pozytywn rol etyki konfucjaskiej w dynamicznym rozwoju
gospodarek Azji Wschodniej po 1955 r. wskazywa natomiast m.in. G.
Hofstede97. Wpyw ten nazwa „dynamizmem konfucjaskim” lub orien-
tacj dugoterminow, pod któr okrela takie wartoci konfucjaskie jak:
oszczdno rodków, wytrwao, zachowanie twarzy (wywizywanie si ze
zobowiza), poszukiwanie prawoci (w odrónieniu od poszukiwania
prawdy w religiach zachodu). To swoiste „zaprogramowanie umysu”
stanowio, wedug Hofstedego, genez rozwoju gospodarek omawianego
regionu, gdy nie miay one innych znaczcych zasobów
naturalnych.
Do etyki konfucjaskiej odwouje si znany wspóczesny teoretyk i
„guru” zarzdzania, wypowiadajcy si na temat etyki biznesu, P.
Drucker98. W jego ujciu etyka konfucjaska jest etyk sytuacyjn i
etyk uniwersaln. Waciwe postpowanie -– konfucjaska „szczero”, to
postpowanie dostosowane do relacji wspózalenoci. Takie postpowanie
sprzyja ma harmonii, budowa wzajemne zaufanie stron, a w
konsekwencji przynosi im obopólne korzyci, co zmniejsza konieczno
stosowania rozwiza czysto prawnych.
Relacja wspózalenoci, zdaniem P. Druckera, dotyczy moe jednostek i
grup ludzkich, przeoonego i podwadnego, producenta i klienta itd.
Jest ona uniwersalna, gdy moe by wykorzystana w organizacjach
wszelkiego typu, nie tylko nastawionych na zysk. Relacje
wspózalenoci wymagaj równoci zobowiza, maj charakter dwustronny
„[...] np. podwadny winny jest przeoonemu szacunek, lojalno,
ofiarno, posu- szestwo, zaufanie. Z drugiej strony szef zobowizany
jest wobec swego podwadnego równie traktowa go z szacunkiem, z
zaufaniem, lojalnoci. Etyka oznacza tu wic, e obie strony maj
zobowizania i prawa, s wic w jakim sensie równe. Etyka ta dy do
równowagi, jeeli zostaa ona naruszona w stosunkach wspózalenoci.
Wymaga wic tego, aby nie przeciwstawia praw jednych osób prawom
innych jednostek, lecz dy do zrównania obustronnych powinnoci”99.
Zdaniem P. Druckera100 w obecnych czasach, gdy rozwój i awans
materialny i intelektualny jednostek i caych spoeczestw moliwy jest
jedynie w ramach rónego rodzaju organizacji, konfucjaska, czy te
zbliona do niej etyka wspózalenoci, moe odegra znaczc rol.
W kontekcie edukacji menederskiej o etyce konfucjaskiej wypo- wiada
si take m.in. L.S. Paine. Autor ten omawiajc cele edukacji
97 Zob. Hofstede G., Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000, s.
250 - 259. 98 Zob. Drucker P., Kopoty z etyk biznesu [w]: Ryan L.,
Sójka J. (red.) Etyka biznesu, Wydawnictwo „W drodze”, Pozna 1997,
s. 290 - 294. 99 Tame, s. 293, 294. 100 Tame, s. 296.
Leszek Karczewski 38
etycznej w ramach etyki biznesu na poziomie uniwersyteckim
stwierdza, e jest to, wbrew nazbyt krytycznym malkontentom,
ksztatowanie charakteru. Powouje si przy tym m.in. na autorytet
Arystotelesa i Konfucjusza, wedug których ugruntowane cechy
charakteru umoliwiaj podejmowanie dobrych decyzji w sposób nieomal
automatyczny, bez koniecznoci rozumowego waenia rónych racji. Paine
kwestionowa statyczny, nieelastyczny i deterministyczny model
dotyczcy rozwoju charakteru zakadajcy, e zmiana uksztatowanego w
najwczeniejszym okresie ycia nie jest moliwa. Twierdzi Paine, i
jest to moliwe pod wpywem autorytetu moralnego. Wedug Paine’a
„Konfucjusz podkrela zdolno autorytetu do wpywania na innych ludzi”
101. Powoywa si te na przykady wybitnych postaci jak np. Gandhi.
Takim autorytetem etycznym powinni te by, zdaniem uczonego, wanie
menederowie. „Czowiek dobry – dy do doskonalenia godnych podziwu
cech innych ludzi, nie za tych, które s ze”102. Wielkie autorytety
moe skoni innych do waciwego postpowania i jest to kwestia kluczowa
etycznego przywództwa i przywództwa transforma- cyjnego103.
2.3. Taoizm
Taoizm pojawi si w Chinach ok. VI w. p.n.e. Lao-Tsy, twórca tej
filozofii-religii, w Tao-Te-King – traktacie o prawym postpowaniu –
Te – wiodcym do osignicia Tao – równowagi, harmonii, adu
wewntrznego w jednostce i w spoeczestwie, zawar koncepcj stworzenia
wiata, a take opisa postaw mdrca i zarzdcy – wadcy, który wprowadza
pokój, a za jego pomoc obfito w swojej organizacji czy w swoim
pastwie.
Jakie cechy wyrónia maj mdrego przywódc, wadc, a odnoszc to do
wspóczesnych firm i organizacji kierownika, menedera? Po pierwsze
powinien on dy do zrozumienia i wykorzystania twórczej, dynamicznej
zasady równowagi dwóch przeciwstawnych si kosmicznych, obecnych we
wszystkim, mianowicie Yin, symbolicznie eskiej oraz Yang,
symbolicznie mskiej. Najwaniejsze cechy tej pierwszej to: bierno,
ciemno, wilgo, zimno, ruch ku centrum, ruch w dó. Cechy siy
równowacej Yang s przeciwne. Sprawny i etyczny szef stara si we
wszystkim co czyni stosowa zasad zotego rodka – równowagi
przeciwiestw. Wychodzc z tej zasady, mdry wadca postpuje w sposób
prawy (prawe postpowanie – Te). W praktyce, w dziaaniach
operacyjnych oznacza to moe, i wan
101 Tame, s. 314. 102 Paine, L.S., Etyka jako ksztatowanie
charakteru, [w]: Ryan L., Sójka J. (red.), op. cit., s . 329. 103
Tame, s. 330.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 39
wartoci jest dla niego pokój, a wic we wszystkim co robi, z nikim
nie walczy. Wymaga to rozwoju gbokiej autorefleksji podmiotu104,
nabycia pewnej szczególnej umiejtnoci – nieprzywierania si
refleksji i inercji do rzeczy, opinii, pogldów, emocji, zdolno do
zdystansowania si od treci wasnej wiadomoci i otwarto na cudze
pogldy: „Mdrzec nie ma wasnych niezmiennych przekona. Przekonania
stu rodów czyni wasnymi przekonaniami”105. Dzisiaj powiedzielibymy,
e powinien by inteligentny emocjonalnie, a nie tylko
intelektualnie. Inne jego zalety charakteru to szczodro – oddaje
innym nadmiar tego co posiada, wyrozumiao i kredyt zaufania dla
podwadnych: „Tym, co go zaufaniem nie darz, mimo wszystko ufa”106.
Musi by równie czowiekiem sprawnym w sensie prakseologicznym co
oznacza m.in., e waciwie umie wykorzysta i zagospodarowa czas –
zasób nieodzyskiwalny107. Zmiany wprowadza w organizacji w sposób
powolny i agodny108, co zgodne jest np. z zasadami wybitnego
polskiego znawcy organizacji Karola Adamieckiego – prawem ludzkiej
przekory109. Nie powinien równie wynosi si ponad innych, lecz nosi
w sobie przekonanie o tym, e nie wie wszystkiego i moe, jeli
zechce, nauczy si jeszcze czego od innych. Gupiec nie potrafi
nauczy si od nikogo, czowiek mdry nauczy si nawet od gupca. Jego
cech jest
104 G. Allport pisze o dziedzinach ycia uwaanych przez czowieka za
szczególnie wasne, nazywajc je „proprium”. W skad „proprium”
wchodzi maj: poczucie wasnego ciaa; tosamo (pamitanie,
przypominanie sobie); mio wasna (potrzeba przetrwania, wola mocy,
duma, poczucie wasnej wanoci); rozszerzone „ja” – zabarwione
uczuciowo (szacunek dla ideaów, utosamianie si z grupami, umiowanie
wartoci moralnych); nonik racjonalnoci; obraz wasnej osoby (penione
role, aspiracje); denia osobiste (impulsy, popdy i motywy wyszego
rzdu, samorealizacja scalajce osobowo) oraz samowiedza (podmiot
poznania, substancjalny podmiot wiedzcy, samopoznanie, poznanie
wasnego „proprium", czyli obiektywne spojrzenie na siebie samego,
wgld w siebie. Pene uwiado- mienie sobie przez jednostk tego
najgbszego jej czynnika podmiotu poznania, samowiedzy jest zdaniem
Allporta oznak w peni dojrzaej osobowoci. Zob. Allport G., Jak
stajemy si osobowoci [w]: tene, Osobowo i religia, PAX, Warszawa
1988, s. 39 - 50. 105 Lao-Tsy, dz. cyt., XLIX, s. 64. 106 Zob.
Lao-Tsy, Lao-Tsy: Tao-te-king, XXXI, prze. bikowski T., [w]:
Jaworski W. (wybór tekstów): Taoizm, Kraków 1988, dz. cyt, XLIX, s.
64. 107 Tame, VIII, s. 51. 108 „Rzdzenie wielkim pastwem podobne
jest do smaenia maych ryb, których nie naley zbyt czsto porusza i
przewraca, eby si nie rozleciay, Lao-Tsy, dz. cyt, LX, s. 68. 109
Cyt. za Pszczoowski T., Zasady sprawnego dziaania. Wstp do
prakseologii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982, s. 117.
Leszek Karczewski 40
take przewodzenie ludziom bez okazywania im swojej wyszoci110 i
yczliwo wobec nich. Zaletami mdrego wadcy s równie, oprócz spokoju
i równowagi wewntrznej, miosierdzie i mstwo, umiarkowanie i hojno,
niewychodzenie przed innych ludzi111.
Mdry wadca stosuje w swym postpowaniu zasad niedziaania wu-wej;
dokonuje czynów nie dziaajc i prowadzi nauczanie nie uciekajc si do
sów112. Oznacza to, e nie jest „nadgorliwy”, nie udziela innym rad
, gdy nie jest o to proszony, nie wtrca si na kadym kroku do dziaa
swych podwadnych, jest otwarty, nie ma swoich niezmiennych pogldów,
jest równie na przemian aktywny i bierny (równowaga Yin -
Yang)113.
Naley podkreli, e taoistyczne pojcie „niedziaania” nie ma nic
wspólnego z biernoci. Jest to raczej sposób dziaania podmiotu,
który jest wolny od nadmiernego poczucia wasnej wanoci i stawiania
siebie na pierwszym planie, wolny od rutyny, schematyzmu i
konformizmu. Twórcom i kontynuatorom taoizmu chodzio o stworzenie
jednostki autonomicznej, samodzielnie mylcej i dziaajcej, jednostki
wewntrzsterownej. Suy temu miao gromadzenie energii witalnej, siy
woli (poprzez prawe post- powanie - Te) i okresowe wycofywanie si
ze wiata zewntrznego (zmysów) ku wasnemu wntrzu w celu regeneracji
si i poznania Tao (samopoznania). Mona by rzec, uywajc sownika
prakseologii, o czasowej dezaktywizacji, jako uzupenieniu
aktywnoci.
Niedziaanie miao by sztuk otwierajc przed czowiekiem nowe moliwoci
poznawcze i nowe moliwoci dziaania. Wadca (szef, kie- rownik) który
sam opanuje sztuk niedziaania, staje si wzorem dla swych
podwadnych, naucza ich bez uciekania si do nadmiaru sów, naucza
przede wszystkim swym przykadem, samoopanowaniem i otwartoci
umysu.
Inne wane pojcie taoistyczne, cile zwizane z wu-wej to P’u –
tumaczone zwykle jako „nieociosany kloc”. Dosownie P’u oznacza gsto
rosncy zagajnik, drzewo w zagajniku, drzewo jeszcze nie cite, czyli
rzecz w swym naturalnym stanie, nie podlege jeszcze obróbce.
Istotowo, chodzi o czowieka, który potrafi zrównoway w sobie wiat
natury i wiat kultury,
110 „Ten, kto potrafi kierowa ludmi, stawia siebie niej od nich”,
Lao-Tsy, dz. cyt., LXVIII, s. 71. 111 Zob. Lao-Tsy, dz. cyt.,
LXVII, s. 71. 112 Twórca i prezes firmy Sony Akio Morita stara si
nadmiernie nie poucza swych podwadnych, wola, by sami dochodzili do
waciwych wniosków. System ten, jego zdaniem, uczy ludzi
samodzielnoci, wiary we wasne siy, a strata czasu jest tylko
pozorna zob. Morita A., Reingold E., Shimomura M., Made in Japan.
Akio Morita i Sony, WNT, Warszawa. 1996, s. 252. 113 Niedziaanie
mdrca: „Stwarza rzeczy, ale ich sobie nie przywaszcza, przy- czynia
si do ich rozwoju, ale si od nich nie uzalenia, osiga sukcesy, ale
si nimi nie szczyci”, Lao-Tsy, op. cit., s. 49.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 41
nie daje si „uwie” adnemu z tych wiatów, swobodne przemieszcza si
pomidzy nimi, potrafi widzie wiat oczami dziecka (wiat niezró-
nicowania, jednoci) i dorosego (wiat sów, klasyfikacji, rozrónie,
podziaów i wieloci).
Taoizm w duym stopniu przenikn np. do chiskiej i japoskiej myli
buddyjskiej, wzbogaci, zreformowa j i uproci. Spowodowa odejcie od
nadmiernego skupianiu si na ceremoniaach i doktrynie, które z
wiekami zaczy si rozbudowywa i dominowa nad bezporednim
dowiadczeniem i prac nad wasnym umysem i charakterem. Powsta w ten
sposób buddyzm cz’an, w Japonii zwany buddyzmem zen, bdcy niezwykle
ciekawym poczeniem tych dwóch wielkich religii.
Myl taoistyczna znalaza równie swój wyraz w ekologii chiskiej114, w
sztuce ksztatowania rodowiska czowieka, rodowiska zarówno
zewntrznego jak i wewntrznego. Sztuka ta – zwana Feng Shui (czyt.
Fang Szuej, dosownie „wiatr”, „woda”), bdca rodzajem „akupunktury
przestrzeni”, znajduje obecnie zainteresowanie take w krgach
polityki i biznesu w wielu krajach wiata poza samymi Chinami115.
Zakada ona, e samorealizacja jednostki moe nastpi dziki wypenieniu
elementów skadajcych si na ycie, lecych na symbolicznym krgu Tao –
Drogi. Krg ten zawiera wic pomylno (bogactwo), karier, dobre zwizki
partnerskie, kreatywno, przyja, waciw drog yciow, samopoznanie,
waciwe kontakty z przeoonym (starszymi)116. Wszystkie te elementy s
wspózalene, wzajemnie si uzupeniaj i warunkuj, musz wic by
równomiernie rozwijane. Rozwojowi tych elementów su m.in. wstpna
samoanaliza (testy samooceny)117 i zastosowanie afirmacji
(pozytywnych autosugestii). Afirmacje poparte s ich zewntrznym
przejawem w postaci tzw. rodków zaradczych, sytuowanych w
przestrzeniach odpowiedzialnych tradycyjnie za dany aspekt Tao w
naszym domu lub w miejscu pracy118.
114 Zob. Margul T., Elementy ekologiczne w religiach chiskich,
„Przegld Religio- znawczy” 1992, nr 2, s. 55-61. 115 Sztuka ta
cieszy si zainteresowaniem nie tylko w Korei, Chinach, Hongkongu,
Singapurze i Japonii, ale równie w USA, Wielkiej Brytanii i w
innych krajach. Zob. Rossbach S., Feng Shui, Wrocaw 1996, s.
95-97,152-163 (miejsce pracy i biznes), 177-181 (biznes i ba-gua);
zob. te O’Brien J., Elementy Feng Shui, Pozna 1993, s. 12-13,
96-101 (Feng Shui a firmy); Spear W., Feng Shui, ód 1997, s.
191-197 (Feng Shui w pracy); Dom i ogród. Feng Shui (brak danych
autora), Wydawnictwo Olesiejuk, Olsztyn 2008. 116 Zob. Rossbach S.,
op. cit., s. 165-170. 117 Zob. Spear W., op. cit., s. 23-35, 51-56
(test samooceny, lista najwaniejszych spraw yciowych, okrelenie i
wizualizacja celu). 118 Zob. Spear W., op. cit., s. 123-168,
173-181.
Leszek Karczewski 42
Myl taoistyczna znajduje swoje odzwierciedlenie np. w literaturze
wydawanej równie w Polsce. Jako przykad poda tu mona twórczo np.
wybitnego pisarza Hermana Hesse, który jeden z podrozdziaów swej
najpoczytniejszej powieci powici postaci mdrca zafascynowanego
kultur Chin, a zwaszcza filozofii taoizmu, bez uwzgldnienia której
nie widzia zapewne noblista penego obrazu dorobku i dowiadczenia
intelektualnego ludzkoci. Pewne inne orientalne wtki, zwizane z
religiami Dalekiego, rodkowego i Poudniowego Wschodu jak np.
buddyzmu wystpuj take w innych powieciach noblisty np. „Wilk
stepowy”119 czy „Siddhartha”120.
Inny wpywowy autor nawizujcy do taoizmu to F. Capra, którego ksika
„Tao fizyki” bya wydarzeniem intelektualnym swoich czasów. Gówna
teza ksiki zawieraa si w twierdzeniu o podobiestwie wspó- czesnej
fizyki do wiatopogldu przypominajcego pogldy mistyków wszystkich
wieków i tradycji, w tym tradycji Wschodu121. Cytowany autor pisa:
„W fizyce wspóczesnej wszechwiat postrzega si zatem jako dynamiczna
nierozerwalna cao, która zawsze w istotny sposób obejmuje
obserwatora. Takie postrzeganie wszechwiata oznacza, e tradycyjne
pojcia przestrzeni i czasu, odrbnego podmiotu, przyczyny i skutku
trac swe znaczenie”122. Wniosek taki jest zatem podobny do
spostrzee wschodnich filozofów takich jak np. Lao-tse.
Ducha taoizmu zawiera take praca „Tao Kubusia Puchatka”123
autorstwa B. Hoffa – sinologa i zachodniego taoisty, która w
przystpny sposób przyblia owego ducha taoizmu, wykorzystujc do tego
celu powie znan kademu z dziecistwa. Tao to zatem w ujciu
cytowanego autora, zachodniego taoisty „Jak zachowa rado i spokój w
kadych okolicz- nociach”124, tak jak czyni to wanie Puchatek. ycie
samo w sobie, gdy si je waciwie zrozumie, ycie w sposób naturalny
nie jest gorzkie ani cierpkie, lecz sodkie. Przyczyn utraty
spontanicznej radoci i sodyczy ycia jest naruszenie harmonii w
czowieku, harmonii midzy „niebem” i „ziemi”, któr kady czowiek moe,
jeli tego zechce, odnale w sobie samym. Im bardziej czowiek narusza
naturaln równowag, tym dalej odsuwa si od harmonii. Nie tylko
naduywanie zmysów oddala czowieka
119 Zob. Hesse H., Wilk stepowy, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 1984.
120 Zob. Hesse H., Siddhartha, PIW, Warszawa, 2000. 121 Zob. Capra
F., Tao fizyki. W poszukiwaniu podobiestw midzy fizyk wspó- czesn a
mistycyzmem Wschodu, Zakad Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1994, s. 31.
122 Tame, s. 92. 123 Zob. Hoff B., Tao Kubusia Puchatka,
Wydawnictwo ZYSK i S-KA, Pozna 1995. 124 Tame, s. 9.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 43
od tej harmonii, ale równie naduywanie umysu – sów, poj, auto-
rytetów, nadmiernie rozbudowanych konstrukcji mylowych,
klasyfikacji, uogólnie, abstrakcyjnych regu i sztucznych zasad,
ceremonii, stereotypów i uprzedze125. Trzeba odnale w sobie zatem
umys dziecka, cho „czasem moe trudno go usysze, ale niemniej jest
to wana sprawa, gdy bez niej nigdy nie odnajdziemy naszej drogi
przez Las (metafora ycia, przyp. L.K.)”126. Naley odnale w sobie
swoist transracjonalno, zdoby umiejtno zdystansowania si od
przeszkadzajcego nieraz i nie rozumie- jcego umysu, który kreuje
opaczn, zdeformowan wizj rzeczywistoci. Gdy folguje si swoim
zmysom, ale take swojemu umysowi – przyjmuje si bezrefleksyjnie, a
jeszcze gorzej, gdy narzuca si innym z zewntrz abstrakcyjne i
sztuczne reguy, walka wewntrzna w samej jednostce, a take midzy
ludmi jest nieunikniona, a ycie staje si „gorzkie” i
„skwaszone”127.
Poszukiwa zatem naley harmonii przede wszystkim we wasnym wntrzu, a
take nauczy si wspódziaa z naturalnym porzdkiem rzeczy, czyli dziaa
z zasad wu-wei128 – najmniejszego wysiku, zasad równo- wagi.
Oznacza to moe dziaanie bez obsesji na punkcie wasnego „ja”, wolno
od dziaania nadmiernie egoistycznego, które symbolizuje znak chiski
„rozczapierzona rka” i „mapa”, a wic wolno od dziaania takiego jak
bezmylne mapowanie129. Pisze B. Hoff „Efektywno wu-wei podobna jest
do zachowania wody opywajcej ska […] w przeciwiestwie do
mechanistycznego uderzania po linii prostej, co zwykle koczy si
gwatown kolizj z prawami przyrody. Jest to podejcie wychodzce od
wewntrznej wraliwoci i wczuwajce si w naturalny rytm rzeczy”130.
Zasada ta okrelana take w uproszczeniu jako niedziaanie, oznacza w
swej istocie umiejtno czenia dziaania z niedziaaniem, czyli z
namysem, refleksj, wewntrznym wyciszeniem, czenia aktywnoci z
dezaktywi- zacj, co wpisuje si w „gramatyk” dziaania, opisywan
przez zasady sprawnego dziaania prakseologii – nauki o sprawnym
dziaaniu131.
125 Tame, s. 13. 126 Tame, s. 126. 127 Tame, s. 13. 128 Tame, s.
50-60. 129 Tame, s. 59. W filozofii indyjskiej wystpuje koncepcja
niszego umysu (sanskr. manas), który okrela si mianem „mapiego
umysu”, umysu mapy, która zostaje zapana, gdy trzyma si uporczywie
jedzenia zostawionego przez kuso- wnika w dzbanie z dug wsk szyjk –
uratowaaby swoje ycie, gdyby tylko zechciaa wypuci swój up, a tak
sama staje si upem. 130 Tame, s. 59-60. 131 Zob. np. Kotarbiski T.,
Dziea wszystkie, Prakseologia cz. I i II, PWN, Warszawa
1999/2003.
Leszek Karczewski 44
Shinto132, rodzima religia Japonii, wyrosa z pierwotnych wierze
mieszkaców tego kraju i, co jest zadziwiajce, nieprzerwanie jest
pielgnowana od ponad dwóch tysicy lat. Konfucjanizm przybyy do
Japonii w IV-V w. czy pokojowo nastawiony buddyzm, który dotar tam
w VI w., nie przekrelay znaczenia tych wierze – czyy si z nimi, po
pewnym okresie rywalizacji, zazwyczaj harmonijnie, wzajemnie
dopasowyway i uzupeniay, dodatkowo je ubarwiajc. Umiejtno czenia
tradycji ze wspóczesnoci, wchaniania osigni innych kultur przy
zachowaniu wasnej, kontynuacji i negacji133 to fenomeny do rzadko
spotykane w innych kulturach. Zapewniay one cigo tradycji japoskich
i stabilno systemu aksjonormatywnego, a w konsekwencji wysoki
poziom zaufania spoecznego jaki charakteryzuje mieszkaców Kraju
Wschodz- cego Soca i Kwitncej Wini.
Stare tradycje mitologiczne zostay spisane na pocztku VIII w. n.e.
w dziele Kodziki (historia zdarze staroytnych), a w IX i X stuleciu
pojawiy si zbiory obrzdów religijnych, sporód których najwaniejszym
by zbiór Engishiki. Zawiera on m.in. teksty liturgiczne (norito)
suce jako wzory modlitw.
Shinto jest zbiorem poj, obyczajów, wierze i rozmaitych praktyk.
Wyraa cze dla przyrody, zmarych przodków oraz Kami „tego, co w
górze” – bóstw nieba i ziemi, a w póniejszym okresie swego rozwoju
koncentruje si na kulcie rodu cesarskiego. Charakterystyczn cech
shintoizmu jest brak rónicy i podziau midzy tym co boskie i tym co
ludzkie, gdy kady czowiek po mierci stawa si ma Kami – duchem,
który w jaki sposób wspiera ma yjcych nadal ludzi. Zgodnie z
koncepcjami shinto zdarzenia w wiecie odbywaj si w sposób
cykliczny, przy czym przyszo moe zosta przycignita (dziki dobrze
wykony- wanej pracy), a przeszo istnieje obok, wspópracujc z
teraniejszoci.
W shinto istnieje wity nakaz pracy porzdkujcej wasny kraj134. W
staroytnym micie o bogach nieba mówi si o wydanym przez nich
132 Shinto – wytyczona przez bogów droga, wskazania pochodzce od si
niepojtych dla rozumu, wzorowanie si na bogach, zob. Kotaski W.,
Shinto – religia Japonii, „Przegld Religioznawczy” 1986, nr 3-4, s.
71. 133 Zob. Leszczyski L., Japonia. Kontynuacje i negacje,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 1994. 134 „Jest to wany ideologicznie
wspóczynnik procesu, który wysun Japoni na jedno z czoowych miejsc
wród ekonomicznych potg wiata wspóczesnego” – W. Kotaski, op. cit.,
s. 75.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 45
nakazie oywiania bezksztatnej magmy135. Kady Japoczyk jest wanym
skadnikiem wikszej caoci, której celem jest denie do doskonalenia
wiata. Nie rozrónia si wielkich i maych ról w organizmie czy w
mechanizmie spoecznym – „kade najmniejsze kóeczko ma swe precyzyjne
przeznaczenie i bez niego mechanizm mógby szwankowa”136 . Powysze
zasady w duym stopniu wyjania mog przyczyn tego, e praca w Japonii
jest szanowana, nie istniej wielkie dysproporcje midzy pac redni, a
pac top-menedmentu, nie wystpuj tam opory w podejmowaniu si kadej
legitymizowanej spoecznie pracy i przy zmianie kwalifikacji praco-
wników.
W omawianej religii istnieje przekonanie o wrodzonej dobroci i
boskoci kadej ludzkiej istoty. W shintoizmie czyny uwaane s za
moralnie poprawne nie tylko ze wzgldu na ich motywacj, lecz w duym
stopniu ze wzgldu na ich konsekwencje137. Fundamentem shinto jest
wi z krajem i rodem, gbokie poszanowanie dla narodowych zwyczajów i
miejsc tradycyjnego kultu. Wyrónia si trzy rodzaje kultu: rodzinny
– wyraajcy si w czci dla zmarych czonków rodziny (powica si im w
kadym domu tzw. pók bogów – kamidano); miejscowy – oddawanie czci
Udzi-gami (bóstwu rodowemu) z okazji rónych uroczystoci rodzinnych;
pastwowy – kult cesarza oraz bogów wspólnych dla caej
Japonii.
W shinto bogowie czy bóstwa nie maj swoich podobizn, lecz przed-
stawia si ich „mitamasiro” (ducha zastpczego) w postaci przedmiotów
np. zwierciada dla bogini soca Amaterasu (bóstwa narodowego).
Obrzdy shintoistyczne s niezwykle ywe i barwne, obejmuj skadanie
ofiar z ryu, owoców i jedwabiu. Podczas wikszych wit wykonywane s
rytualne tace pantomimiczne – kagura, podczas których taczce
dziewczta maj doznawa wizji i dowiadcza kontaktu z bogami.
Okres od koca XIX wieku do drugiej wojny wiatowej to ciemna karta w
historii shintoizmu. W tym czasie by on wykorzystany w celu
rozbudzenia w Japoczykach poczucia ich wyjtkowoci i posannictwa.
Uznano wtedy shinto jako kult pastwowy, a warto innych tradycyjnych
religii obecnych w Japonii pomniejszano. Dla wikszoci Japoczyków to
wstydliwe karty z przeszoci ich kraju. Nie jest to chyba jednak w
historii
135 Wedug kosmologii zawartej w Kodziki najpierw powstao niebo i
bezksztatna ziemia, potem spontanicznie pojawili si bogowie, którzy
parze Izanagi i Izanami wydali nakaz stworzenia wysp japoskich i
powoania do ycia szeregu innych bóstw. Potomkiem ich miaa by bogini
soca Amaterasu, a take Dimmu – tenno (boski wojownik) – pierwszy
cesarz ludzi