9
शशशश शशशशशश शशश शशशशशशशश शश शशशशश शशशश.. Muralisham.H Research Scholar Rashtriya Sanskrit Vidyapeetha Tirupati शशशशशशशश शश शशशशश शशशश शशशशशशशशशशशश शशशशशशश शशश शशशशशशशशशशशशशशश शशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशश शशशशशशशशशशश शशशश श शशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशशश शशशश शशशशशश शशशशश शशशशशशशश शशशशशशशशश शशश शशशशश शशशशशशशश शशशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशश शशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशश शशशशश श शशशशश शशशशशशशश शशशशशशशश शशशशशशशशश शशश श शशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशश शशश शशशशश शशशशश शशशशशश शशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशश शशशश शशशशशशश शशश शशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशशशश शशशश शशशश शशशशशशशशश शशशशश शशश शशशशशश शशशश शशशशशशशश श शशशशशश श शशशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशश शशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशश, शशशशशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशशश शशशशश शशशशशशशशश शशशशशशशशशशशशश शशशश शशशशशशश शशश शशशशशशशशशशशशश शशशशशशशश शशशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशश शशशशशशश शशशशशशशश शशशशशशश शशशशशशशशशशश शशश शशश शशशशशश शशशशशशशश, शश शश शशशशशशशश शशशशशशशशशशशश शशशश शशशशशशशशशशशशश शशशश शशशशशशशशश , शश शशशशशशशशशशशशशशशशश शशशश? शशश शशशशशशश? शशशशशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशशशशश शशश - ययययययययय य ययय यययययययययय ययययय ययययययययय ययय ययय यययययययय ययययययययय यययययययययय यययययययययय 1 शशश शशशशशशश शशशशशशशश शशशशशशशशशशश शशशशशशश शशशश शशशश शशशशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशशश शशशशश शशशशशशशशशशशश शशश शशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशश शशशश शश शश शशशश ? शशश शशशशशश शशशशशश शशशशशशशशशश शशशश शशश शशश शशशशशशशशश शशशशशश शशशश शशशशशशशश शशशशशशशशश शशशशशशशश शशशशशशशशश शशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशशशशशशशशश शशश- शशश शशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशशश ।। 2 शशशशश शश शशशशशशशशशशशशशशशशशशशश शशशशशशशशशशशशशशशशशशशश शशशशशश 1 शशशशशशशशशशशशश 1.1.7 2 शशशशशशशशशशशशशश 2 [AUTHOR NAME] 1

scientific thoughts on sanskrit

Embed Size (px)

DESCRIPTION

here giving some examples tried to explain scientific thoughts in sanskrit

Citation preview

श्री� गणे�शा�य नमः�ब्रा�ह्मी� तु� भा�रतु� भा�षा�..

Muralisham.HResearch Scholar

Rashtriya Sanskrit Vidyapeetha Tirupatiब्रा�ह्मी� तु� भा�रतु� भा�षा� ग�र्वा��ग्र्वा�णे� सरस्र्वातु� इतितु अमःरका�र� भा�षा�य�मः� आलो चयतु।

सहस्रर्वाषा��त्मि&मःका� इतितुह�समःय� भा�षा�ऽस्मिस्मःन� ऋषाय� मः�नय� स्र्वातुपस� य गशाक्&य� ज्ञा�न- स-रक्षि/तुर्वान्तु�। तिर्वागतु� मः�स� घटन3का� घटिटतु�। स-स्का5 तु- तिर्वाज्ञा�नमः� इतितु तिर्वाषाय� बहर्वा चिचन्तुका�� पति8का�स� जनसम्पका� स�धन�षा� चच��मः� अका� र्वा�न्तु। भा�षा�य�मः� अस्य� न का� र्वालो- तिर्वाज्ञा�न- स�तिह&य- व्या�कारणेमः� अतिप च दशा�न- ओषाधिःध� स�मः�जशा�स्8- भा@ग चिलोकातिर्वाज्ञा�नमः� एर्वा- तिर्वाध�� अन�का� तिर्वाषाय�� चर्चिचCतु�� सन्तिन्तु। यस्मः�तु� एषा� खलो� जनभा�षा� आस�तु�। स�म्प्रतु- य�ग� आङ्� ग्लो- यथा� जनसञ्चरशा�धन�षा� उपय�ज्यमः�न भा�षा� भार्वातितु तुथा3र्वा स-स्का5 तुमः� आस�तु�। तुथा� भा�र्वा�न� का�लो� स-स्का5 तु- जनसञ्च�रस�धनभा�षा� भा�व्या- च। प्रबन्धे�ऽस्मिस्मःन� स-स्का5 तु� तिर्वाद्यमः�न द�शा�तिनकातुत्त्र्वा�तिन, ओषाधय� भा@गचिलोकातिर्वाज्ञा�न�टिद तिर्वाच�र�णे�मः� अ-शा�� दर्श्यय�न्तु�। अनन्तुशा�स्8- बहर्वा� तिर्वाद्य�� एर्वा- उक्&य�न�स�र- तिबन्दुशा� का� चनतिर्वाषाय�� एर्वा प्रस्तुRयन्तु�।

अतिर्वाद्यय� मः5&य�- तु�&र्वा�� तिर्वाद्यय� अमः5तुमःश्नु�तु� इतितु नन� भा�रतु�य चिचन्तुनमः�, अतु एर्वा भा�रतु�य3� आ&मःसम्बन्धे� तु&र्वाज्ञा�नमः� आद@ अन्तिन्र्वाष्टर्वान्तु�। एर्वामः� आ&मःतिर्वाषाय�, ज�र्वातिर्वाषाय� च तिर्वाच�रिरतुर्वान्तु�। स&य- तिकामः�? किंकाC मःRल्यमः�? इ&य�टिद। एर्वा- स5धिःष्टतिर्वाषाय� चिचन्तिन्तुतुर्वान्तु�। यथा�-

यथो�र्ण�ना�भिः सृ जते� गृ ह्णते� च।यथो� पृ थिथोव्या�म्� ओषधय सृम्भवन्ति ते। यथो� सृते पृ!रुष�ते� के� शलो�म्�निना तेथो�क्षरा�ते� सृम्भव ते)ह निवश्वम्�।।1

एर्वा- तिर्वाश्वमः� अ/र�तु� सम्भर्वान्तु�तितु तिर्वाज्ञा�य प�न� तुपस� भारतु�य�� चतु�द�शातिर्वाद्य�न� अन्तिन्र्वाष्ट��। अथा�तु धमः�जिजज्ञा�स� इतितु ज3धिःमःतिनन� धमः\ जिजज्ञा�चिसतुव्याधिःमःतितु। तु8 का र्वा� धमः�? इतितु प5च्छे� स&य�- तुद�ह य�ग�टिदर�र्वा धमः� इतितु। अतु� य�ग�द^न�- स�समःय� का5 तु� स�फल्यतु� तुधिः`धिःमःत्तं- प्र�रब्धं- शा�स्8- ज्य तितुषामः�। तुदुक्तं- लोगधप्रणे�तुर्वा�द�ङ्गज्य तितुषा� यथा�-

ज्य तितुषा�मःयन- प�ण्य- प्रर्वाक्ष्य�म्यन�पRर्वा�शा�। सम्मःतु- ब्राह्मीणे�न्द्रा�णे�- यज्ञाका�लो�था�चिसद्दय�।। 2

र्वा�द�� तिह यज्ञा�था�मःक्षिभाप्रर्वा5त्तं� का�लो�न�पRर्वा�तिर्वातिहतु�श्च यज्ञा��।तुस्मः�टिदद- का�लोतिर्वाध�नशा�स्8- य ज्य तितुषा- स र्वा�दयज्ञामः�।3

ज्ञा�न- मःन�ष्य�णे�- तिर्वाशा�षातुय� र्वातु�तु� एर्वा। ज्ञा�तिनन� स्र्वातुप बलो�न चतु�द�शातिर्वाद्य�� प्रध�नतुय� अन्तिन्र्वाष्टर्वान्तु�। ब्राह्मी�ण्डे� य�� घटन�� घट्यन्तु� तु�� सRक्ष्णेरूप�णे तिपण्डे�ण्डे�ऽतिप घट्यन्तु�। यद� ब्राह्मी�ण्डे� सRय�ग्रहणे�दय� ज�यन्तु� तुद� तिपण्डे�ण्डे�ऽतिप सRय�ग्रहणे�दय ज�यन्तु�। एर्वा- ब्राह्मी�ण्डेतिपण्डे�ण्डेय � अन्य न्यसम्बन्धे� र्वातु�तु�। स च ज�ब लो पतिनषाटिद उल्लिल्लोखिखतु�। तिपण्डे�ण्डे� का�लोतिर्वाच�र�-

ब्राह्मी�ण्डे� तिर्वाचरन्तु� ग्रह�णे�- तिपण्डे�ण्डे�न�- च अदृर्श्ययसम्बन्धे� र्वातु�तु�। का� र्वालो- तिपण्डे�ण्डे�न�- ज्ञा�न� ब्राह्मी�ण्डेस्य ज्ञा�न- सम्भर्वातितु। व्या�&क्रमः�णे�तिप ब्राह्मी�ण्डेज्ञा�न�न तिपण्डे�ण्डेज्ञा�नमःतिप सम्भर्वातितु। तिपण्डे�ण्डेर्वाशा�तु� का�लोज्ञा�नतिर्वाधिःधमः� अ8 प्रस्तुRयतु�। इडे� तिपङ्गलो� च�तितु न�डे�द्वय- शार�र� र्वाहतितु। 1 मः�ण्डेका पतिनषातु� 1.1.72 य�ज�षाज्य तितुषामः� 23 य�ज�षाज्य तितुषामः� 3

[Author Name] 1

र्वा�मःन�चिसका�य�- यटिद र्वा�य�� सञ्चरतितु तुर्हिहC इडे� न�डे� भार्वातितु। दक्षि/णेन�चिसका�य�मः� उच्छ्र्वा�स तिनच्छ्र्वा�स ज�यतु� तुर्हिहC तिपङ्गलो� न�डे� भार्वातितु। तुथा� तिह- “इडे�य�- चन्द्रामः� तिन&य- चर&य�र्वा मःह�मः�न�। तिपङ्गलो�य�- रतिर्वा� तुद्वतु� मःह�मः�न�।“ उत्तंर�यणे- दक्षि/णे�यनमः� अतिप अस्मः�का- शार�र� भार्वा&य�र्वा। तुद्यथा� काचिथातु-- “निपृङ्गलो�य�म्� इडा�य�/ ते! व�य� सृङ्� क्रम्र्ण/ ते! यते�। तेदुत्तरा�य�र्ण/ प्रो�क्तं/ म्!ना� व�दा� तेव�दिदाभिः। इडा�य�/ निपृङ्गलो�य�/ ते! प्रो�र्णसृङ्� क्रम्र्ण/ म्!ना�। दाभिःक्षर्णय�नामिम्त्य!�क्तं/ निपृङ्गलो�य�मिम्निते श्रु!निते।।4

42”अस्मः�का- शार�र� एर्वा प्रतितुपतु� आटिदतितुथाय� ज्ञा�तु�- शाक्यन्तु�। तुद्यथा� तिर्वार्वा5तुमः�-“इडा�निपृङ्गलोय� सृन्धिं<= यदा� प्रो�र्ण सृम्�गृते। अम्�व�स्य� तेदा� प्रो�क्तं� दा�ह� दा�ह ते�/ वरा।5“

तिर्वाषा�र्वातु� सङ्� क्रमःणे�न दक्षि/णेद�शा�षा� स-र्वा&सरगणे�न�रम्भ� तिक्रयतु�। तिर्वाषा�र्वा&सङ्� क्रमःणेमः� अस्मः�का- शार�र�ऽतिप भार्वातितु। तुद्यथा� काचिथातु--म्Aलो�ध�रा/ यदा� प्रो�र्ण प्रोनिवष्टः पृण्डिDडाते�त्तम्। तेदा�द्यं/ निवष!व/ प्रो�क्तं/ ते�पृसृF ते�पृसृ�त्तम्।। प्रो�र्णसृ/ज्ञो� म्!निनाश्रु�ष्ठ म्Aध��ना/ प्रोनिवशद्यंदा�।तेदा त्य/ निवष!वत्प्रो�क्तं/ ते�पृसृF तेत्त्वथिच तेकेF ।।निनाश्व�सृ�च्छ्व�सृना/ सृवL म्�सृ�ना�/ सृङ्� क्रम्� व�ते�। 6

ग्रह�णे�- चलोन� ग्रह�णे�टिद सम्भर्वा&य�र्वा। तुदन�मः� अस्मः�का- शार�र�ऽतिप ग्रहणेस्य प्रभा�र्वा र्वातु�तु�। तुद्यथा�-“इडा�य� के! Dडालो)स्था�ना/ यदा� प्रो�र्ण सृम्�गृते। सृ�म्ग्रहर्णमिम्त्य!क्तं/ तेदा� तेत्त्वनिवदा�/

वरा।। यदा� निपृङ्गलोय� प्रो�र्ण के! Dडालो)स्था�नाम्�गृते। तेदा� तेदा� व�त्सृAय�ग्रहर्ण/ म्!निनापृ!ङ्गव।7

47“तिपण्डे�ण्डे� द�शातिर्वाच�र�-

अस्मः�का- प�ञ्चभा@तितुका� शार�र� एर्वा तु�था�/�8�क्षिणे र्वातु�न्तु�। तु�तिन चिशारचिस श्री�पर्वा�तु- लोलो�ट� का� द�र- भ्रु�र्वा � घ्रा�णेस्य मःध्यमः� स्था�न� र्वा�र�णेस� भार्वातितु। का� चस्था�न� का� रु/�8- प्रय�ग- हृ&सरचिस भार्वातितु। हन्मःध्य� चिचदम्बर- भार्वातितु। तुदुक्तं- यथा�-

4 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु�-5 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु�6 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु�7 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु� चतु�था�खण्डे�

[Author Name] 2

श्रु)पृव�ते/ भिःशरास्था�ना� के� दा�रा/ ते! लोलो�टके� । व�रा�र्णसृ) म्ह�प्रो�ज्ञो� भ्रु!व�र्घ्रा��र्णस्य म्ध्यम्�। के! रुक्ष�त्रं/ के! चस्था�ना� प्रोय�गृ/ हृत्सृरा�रुह�।48 थिचदाम्बरा/ ते! हृ म्ध्य� आध�रा� केम्लो�लोयम्�। आत्म्ते)थोL सृम्!त्सृ ज्य बनिहस्ते)थो��निना य� व्रज�ते�। केरास्था/ म्ह�रा�त्ना/ त्यक्त्व� के�च/ निवम्�गृ�ते�।50।8

एर्वामः�रब्धंशा�स्8�ऽस्मिस्मःन� न3का�� तिर्वादुषा�� का5 तुभाRरिरपरिरश्रीधिःमःणे� स्र्वातुपस� प्रभा�र्वा�न अन�का�न� तिर्वाषाय�न� स्र्वाग्रन्थे�षा� चिलोखिखतुर्वान्तु�। स�म्प्रतुधिःमःद- शा�स्8- ति8षा� स्कान्धे�षा� तिर्वाभाक्तंमः�। ति8षा� स्कान्धे�षा� आध�तिनकातिर्वाज्ञा�नपरिरप्र�क्ष्य शा�द्धतिर्वाज्ञा�न- र्वातु�तु�। बहर्वा अ-शा�� अज्ञा�तु�� च। आद@ मःनस� एर्वा- चन्द्रास्य सम्बन्धेमः�क्तं- र्वा�द�ङ्गज्य तितुषा�-

“चन्द्रा� शातुग�णे� प्र क्तंस्तुमःस्मः�तु� चन्द्राबलो�बलोमः�। समः�क्ष्य चन्द्रास्य बलो�बलो�तिन ग्रह�� प्रयच्छेन्तिन्तु शा�भा�शा�भा�तिन।मःन� समः�तु�तिन यथा�न्द्राय�क्षिणे कामः�ण्यथा� य�न्तिन्तु न का� र्वालो�तिन।।”9

जन्मःसमःय� चन्द्रास्य बलो�बलो- र्वा�क्ष्यफलोकाथा�न�टिदका- प्र क्तंव्यामः�। मःन बलो&र्वा� एर्वा का�य�स�फल्य�टिदका- जनयतितु। अतिप च तिर्वार्वा�हटिदषा� र�चिशाकाR ट-तु�र�काR ट�टिदकामः� अस्य सम्बन्धे एर्वा र्वातु�तु�। लोगधस्य नन्तुर� आय�भाट्टः� स्र्वा�य� आय�भाट^य� प5चिथाव्या�� गतितुतिर्वाच�रमःब्रार्वा�तु�। यथा�-“प्र�णे3न�तितु कालो�- भाR�“। तुदनन्तुरका�लो�न� र्वार�हधिःमःतिहर�च�य�� प5चिथाव्या� आकाषा�णेशाचिक्तंतिर्वाच�रमःतिप अब्रार्वा�तु�।

यथा�-“पञ्चमःह�भाRतुमःयस्तु�र�गणेपञ्जर� मःह�ग लो�।। ख�ऽयस्का�न्तुस्था लो ह इर्वाऽर्वा ल्लिस्थातु र्वा5त्तं�।।”

8 ज�ब�लोदशा�न पतिनषातु� चतु�था�खण्डे�9 आथार्वा�ज्य�तितुषामः�92।

[Author Name] 3

अतिप च तु�न3र्वा स्र्वाब5ह&स-तिहतु�न�मःकाग्रन्थे� चन्द्रा� सचिलोलोमःय�तितु अचिलोखतु�। सRय�प्रका�शास्य प्रतितुफलोन�न एर्वा चन्द्रास्य प्रका�शा� र्वातु�तु�। चन्द्रा� सRय�रर्श्यमः�न� एर्वा प्रतितुफलोतितु इतितु। यथा� मःजिन्दरस्य�न्तु� तिर्वाद्यमः�न दप�णे� सRय�रर्श्यमःय� प्रतितुफलोन्तिन्तु तुथा3र्वा चन्द्रा ऽतिप प्रतितुफलोतितु इतितु अर्वादतु�। तुदुक्तं- यथा�-

“सचिलोलोमःय� शाचिशातिन ख�द�धिःधतुय मःRर्चि�Cतु�स्तुमःय न3शामः�। पर्श्ययन्तिन्तु दप�णे दरतिनतिहतु� इर्वा मःजिन्दरस्यन्तु�।।”

तुदनन्तुरका�लो�न� भा�स्कार�चय�� स्र्वा�यग्रन्थे� प5चिथाव्या� आकाषा�णेशाचिक्तंस्पष्टमःकार तु�।"आका5 ष्टशाचिक्तंश्च मःह� तुय� यतु� खस्था- ग�रुस्र्वा�क्षिभामः�ख� स्र्वाशाक्&य�।आका5 ष्ट्यतु� तु&पतुतु�र्वा भा�तितु समः�समः�न्तु�न� क्र्वा पतुन्ति&र्वाय- ख�॥"  

ग्रह�� द�र्वातु�-शाका� इतितु पर�शारर्वाचनमः�। पRर्वा�जन्मःन� कामः�फलोमःतिप ज्य तितुरूपग्रहर्वाशा�तु� तिर्वाचिचन्&यतु�। शा�स्8�ऽस्मिस्मःन� स5धिःष्टतिर्वाज्ञा�नमः�रभ्य ज�र्वानकालो� पय�न्तु- र्वार्णिणेCतुमःस्मिस्तु। तु8�द@ आप� तिर्वाच�र� प्रस्तुRयतु�।जलोतिर्वाच�र�-

“जलो/ निह प्रो�भिःर्णना प्रो�र्ण� जलो/ सृस्यस्य ज)वनाम्�। ना जलो�ना निवना� लो�के� सृस्यब)ज/ प्रोज�यते�।“ सRय� एर्वा तु� र्वा5ष्ट�न�- स्8ष्ट� समः�प�टिदर्श्ययतु�।10

मः�घतिनमः��णेस्य प्र�का5 तितुका� प्रतिक्रय� स@रमःण्डेलो� ध्रु�र्वा- का� न्द्रा^का5 &य भार्वातितु। सRय�� सर्वा�भाRतु�न�- शार�र�षा� ल्लिस्थातु� आप� ध्रु�र्वा�द� ग5ह�&र्वा� आक्षिश्वजमः�सतु� र्वा@शा�खपय�न्तुमः�ष्ट@ मः�स�न� गभा�र्वाद� दध�तितु सRय�स-सग�णे जङ्गमःस्था�र्वार�षा� दह्यमः�न- जलो- धRमःभाRतु- तिनष्क्र�म्यतु� तु3न3र्वा मः�घ- भार्वातितु। ध्रु�र्वा�णे अधिःधधिः�तु� च�प� सRय� र्वा3ग5ह्य तितु�तितु। तुथा� तिह- “सृव�Aतेशरा)रा�ष! त्व�पृ� ह्यना!भिःश्रुते� निह य�। दाह्यम्�ना�ष! ते�ष्व�व जङ्गम्स्था�वरा�ष! च।

धAम्Aते�स्ते! ते� ह्य�पृ� निनाष्क्रम् ते)हसृव�ज्ञो�। ते�ना च�भ्रु�भिःर्ण ज�य ते� स्था�म्नाभ्रु�म्य/ स्म् तेम्�। 11”वष�म्�पृनाय त्रंम्�-

शा�द्धजलोमःRलो- र्वा5धिःष्ट� एर्वा। तुस्य मः�पनतिर्वाध�न- प्र�च�नभा�रतु�य3� ज�नन्तिन्तु स्मः। तुतिद्वध�न- काचिथातुञ्च-“हस्तुतिर्वाशा�लो- का� ण्डेकामःधिःधका5 &य�म्ब�प्रमः�णेतिनद�शा�। पञ्च�शातु�- फलोभा�मः� आढका� न धिःमःन�य�ज्जलो- पतितुतुमः�।12” षा डेशाद्रा णे ज�ङ्गलो�न�- र्वाषा�प्रमः�णे- मःध्यध�मःनRप�न�मः�। द�शार्वा�पमः�मःध�8य दर्श्यमःका�न- 8य किंर्वाCशातितु� अर्वान�न�मः� अपरिरधिःमःतु�पर�न्तु�न�- ह3मःन्य�न�- च का� ल्य�र्वा�य�न�- च का�लोतु�।ब�लोरा�गृ�-

10 मः&स्यप�र�णेमः�124.2711 मः.प� 128-28-3112 ब5.स- प्र-2

[Author Name] 4

“ब�लोग्रहप�डे�” शाब्द� आय�र्वा�दशा�स्8�, ज्य तितुषाशा�स्8� च प्रचिसद्ध र्वातु�तु�। ब�लो�न�- र ग�न�- चिचतिका&स�य�- ग्रहचिचतिका&स� अथार्वा� भाRतुतिर्वाद्य� तिर्वाच�र� अतिप दृर्श्ययन्तु�। प्र�य� ग्रन्थेकातु��� का�लो� ग्रहचिचतिका&स� अतु�र्वाप्रचिसद्ध� स्य�तु�। भा�रतु�यन�- ज्य तितुषाग्रन्थे�षा� ब�लोग्रह�णे�- तिर्वाच�र� न तिर्वाशादतुय� तिर्वार्वा5तु�। परन्तु� द3र्वाज्ञाका�मःध�न�ग्रन्थे� समःग्रतुय� तिर्वाशाटिदतु� स च ग्रन्थे� श्री�लोङ्� का�प्रद�शातु� इ&यस्मः�द� तुस्मिस्मःन� द�शा� ग्रहचिचतिका&स� प्रचिसद्ध� आस�तु� इ&य8 न तिर्वाप्रतितुपक्षित्तं�। चरकास-तिहतु�य�- का�र्श्ययपस-तिहतु�य�- च ब�लोर ग�न�- तिर्वाच�र�� तिर्वार्वा5तु�� र्वातु�न्तु�। प्र&य�कामःतिप ज�र्वा- तिर्वाक्षिभा`तुय� ग्रह�� प्रभा�र्वायन्तिन्तु। सर्वा�षा�- समः�नरूप�णे प्रभा�र्वा� न ज�यतु�। ग्रहतिर्वाज्ञा�न�ध�र�णे स�श्री�तु� र्वा�ग्भाट� हर�तु� च अष्ट�ङ्ग�षा� भाRतुतिर्वाद्य�मः� अथार्वा� ग्रहचिचतिका&स�- च र्वार्णिणेCतुर्वान्तु�।

कास्य�तिप ज�र्वास्य मःरणे�न्तु� तुस्य कामः��न�रूप- द�ह�न्तुरप्र�न्ति�तु� भार्वातु�तितु भा�रतु�य तिहन्दूशा�स्8स्य मः�न्यतु� र्वातु�तु�। यस्य शा�भाका5 &य�तिन न भार्वान्तिन्तु स ज�र्वा� मःरणे�न्तुर- तिकाल्लिञ्चतु� का�लोपय�न्तु- भाRतुय न@ प्रतिर्वाशातु�तितु मः�न्यतु� सर्वा�षा� शा�स्8�षा� दर�दृर्श्ययतु�। अदृर्श्ययरूपगतु� स भाRतु ब�लो�न� प�डेयतु�तितु मःन्यन्तु�। अतु एर्वा भाRतुतिर्वाद्य�य�� तुस्य प्रभा�र्वास्य लो/णे�तिन अन्य�च्च तिर्वार्वा�चन तिक्रयतु� तिर्वातिर्वाधप�र�णे�षा� स्मः5तितुषा� च।ग्रह� ग्रह� च

र्वा�द�षा� ग्रह�णे�- अतितुमः�न�षा&र्वा�न तिर्वार्वा5तु�। तु� ग्रह�� मःन�ज�न� प�डेयन्तिन्तु। तु� ग्रह�� भा@तितुकास्र्वारूपतिर्वाद्यमः�न रव्या�दय� ग्रह�णे�मः� अप�/य� क्षिभा`�� सन्तिन्तु। ब5हद�रण्यका पतिनषाटिद अष्टग्रह�� अष्ट अतितुग्रह�� र्वार्णिणेCतु�। परन्तु� एतु� र गह3तु�काधिःमःतितु न काचिथातु�। अथार्वा�र्वा�द� ग्रह) शाब्द� तिर्वार्वा5तु�। स�य�णे�च�य�� अस्य र�/स� इतितु अथा�मः� उल्लिल्लोखतितु। ऋग्र्वा�द� ग्रह�तु� मः�क्तिंक्तंC प्र��तु�- प्र�था�न�� र्वातु�न्तु�।प�र�णे�षा� ग्रह��-

प�र�णे�षा� इतितुह�स�षा� भा�गर्वातु�टिदषा� च ग्रह�� ग्रह�णे�- च र्वाणे�न- र्वातु�तु�। ब�लो�षा� ग्रह�णे�- प�डे� च प�र�णे�षा� दृर्श्ययन्तु�। स्कान्दस्य जन्मःसमःय� सर्वा�ग्रह�� ब�लोस्य स-र/णेर्वाणे�न- मःह�भा�रतु� र्वानपर्वा�क्षिणे र्वार्णिणेCतुमः� अस्मिस्तु। ग्रह�णे�- ति8द षा�षा� प्रभा�र्वा� ब5ह&स-तिहतु�य�- तिर्वार्वा5तुमः� अस्मिस्तु। ति8द षा�षा� ज�यमः�न र्वा3पर�&य�न शार�र� ज�यतु� व्या�धिःध� इतितु सर्वा�� तिर्वाटिदतुतिर्वाषाय�।आय�र्वा�दशा�स्8�-

आच�य�चरका� णे ग्रह�णे�- तिर्वाच�र� न र्वार्णिणेCतु�। परन्तु� र/स�� तिपशा�च�टिदब�ध�तिर्वाच�र� चर्चिचCतु�। स�श्री�तु� नर्वाब�लोग्रह�णे�- तिर्वाच�रिरतु�। स्र्वा�य� ग्रन्थे� अगक्षिणेतु ग्रह�णे�- तिर्वाच�र� अतिप अर्वाणे�यतु। र्वा�ग्भाट� स्र्वाग्रह�, तिपतु5ग्रह�, शा�ष्कार�र्वातु� एर्वा- द्व�दशाग्रह�णे�- न�मः�तिन अर्वा�द^तु�।

का�र्श्ययपस-तिहतु�य�- ब�लोग्रह�णे�मः� अपरिरपRणे�� एर्वामः� अन�कातिर्वाच�र�� तिर्वार्वा5तु दृर्श्ययतु�। इजिन्द्रायस्था�न� अरिरष्टलो/णे�षा� न3का�� ग्रह�� तिर्वाशाटिदतु��। स्कान्धे�, स्कान्द�, अपस्मः�र�, र�र्वातु�,

[Author Name] 5

शा�ष्कार�र्वातु�, शाका� तिन इ&य�दय� तु�षा� प्रमः�ख�� र्वातु�न्तु�। चिचतिका&स�स्था�न� र�र्वातु� न�मःकाग्रह� किंर्वाCशातितुतिर्वाक्षिभा`र ग�न�- जनयतितु इ&यतिप काचिथातु�।

आद@ दशाटिदन�तिन पक्षि�न�ग्रह�-भा�षाणे�ग्रह�-घण्ट�लो�ग्रह�-का�का लो�ग्रह�-फट�का�रिरग्रह�-मः�क्तंका� शा� ग्र�ह�-ति8दण्डे�ग्रह�-मःह�मःह�स�ग्रह�-र टिदन�ग्रह�-एर्वा- क्रमःशा� ग्रह�नर्वाध� भार्वान्तिन्तु। आद@ द्व�दशामः�स�� क्रमःशा� पRतुन�ग्रह�-मःका� ट�ग्रह�-ग मः�ख�ग्रह�- तिपङ्गलो�ग्रह�-लोलोन�ग्रह�-पङ्� काज�ग्रह�-शा�तुलो�ग्रह�-यमः�न�-का� म्भकाणे�ग्रह�-तु�पस�ग्रह�-र�/स�ग्रह�-चपलो�ग्रह�- एर्वा- न�म्न� ग्रह�द्व�दशाध� ग्रह�णे�- प�डे� ज�यतु�। तिद्वतु�यर्वा&सर�तु� आरभ्य य�तुन�ग्रह�-रा�दाना)ग्रह�-चटका�ग्रह�-चञ्चलो�ग्रह�-ध�र्वातु�ग्रह�-यमः�न�ग्रह�-ज�तुर्वा�द�-का�चिलोन�ग्रह�-कालोह-स@ग्रह�-द�र्वादूतु�ग्रह�-ब�चिलोका�ग्रह�-र्वा�यस�-यक्षि/णे�ग्रह�-मः�ल्लिण्डेका�ग्रह�-र्वा�नर�ग्रह�-प�गन्धे�ग्रह�-का� मः�र�ग्रह�-एर्वामः� अष्ट�दशार्वाषा��क्षिणे ग्रह�णे�- प�डे� भार्वातितु। आह&य अष्टकिं8Cशातु� तिर्वाध� ग्रह� भार्वान्तिन्तु। एषा� ब�लोर ग�षा� उद�हरणेमः�-एका- प्रस्तु�तु�तिक्रयतु�।आध�तिनकातिर्वाज्ञा�न� नर्वाध� ब�लोर ग�� काचिथातु��।

ध�वते) न�मःका ग्रह� षा�� र्वा&सर� र्वा&स- ग5ह्णा�तितु। तुस्य�� चिचह्ना�तिन र्वा3र्वाणे\ मः�खशा षाणे- च ब�लो� कार तितु। उद्व�ग�, बहुमःR8स्र�र्वा�, शार�रस्य अङ्ग�षा� क्लो�शा� ज�यतु�। तितुलो द्गर्वा� स�र� मः&स्य पक्र्वामः�-स� दधिःध� कासर- प�यसञ्च एक्षिभा� स�तुर�किं8C य�र्वातु� बक्तिंलोC हर�तु�। पञ्चदलो3� स्न�नपय�तु�। लोशा�न� का� शा� आटिदक्षिभा� धRपय�तु� ।13( अर्श्ययतु� भा�ज्यतु� इतितु। अशा+अशा�लो�शाच उणे� 3-57 इतितु उनन� लोशा�द�शाश्च ध�तु �) 1. रस�न इतितु तु�&पय��। 2. मःह@षाधमः�, 3. ग5ञ्जन�, 4. अरिरष्ट�, 5. मःह�कान्द�, 6. रस नका� इ&यमःर�। 7. रस न� 8. लो�च्छेकान्द� 9. भाRतुघ्न� 10. उग्रगन्धे�.) अस्य ग�णे��-अलोरस�न ऊन&र्वामः�, ग�रु&र्वामः�, उष्णे&र्वामः�, काफर्वा�तुन�चिशा&र्वामः�। अशा�चिच&र्वामः�। तिक्रधिःमःहृद्रा गशा फघ्न&र्वा- रस�यन&र्वाञ्च। इतितु र�जतिनघण्ट��। एर्वा- ब�लोग्रह�णे�- तिनध�न- तु�षा�- चिचतिका&स�� तिर्वाधय� मःन्8�� तिर्वाशाटिदतु�� च।

अथा ज्य तितुषाशा�स्8� समः�जस्य शा�सन पय ग� तिर्वाषाय�� प्रस्तुRयन्तु�। सRय�� प्र&य/द�र्वातु� इतितु शा�स्8�य- र्वाचनमः�। सRय� अस्मः�न� प्रभा�र्वायतितु प�लोयतितु च। सRय�मःण्डेलोर्वाणे�र्वाशा�तु� लो का� ज�यमः�न भा�र्वा� फचिलोतु�तिन अ8 तिर्वाषाटिदतु�तिन। षाडे� ऋतु�षा� सRय�मःण्डेलोर्वाणे�र्वाशा�तु� फलो- काचिथातु�तिन। यटिद अका� � रक्तंर्वाणे�� ग्र�ष्मः� दृष्ट� तुद� लो का� भाय- कार तितु। ह�मःन्तु� कार्णिणेCका�रर्वातु� प�तुर्वाणे�न दृष्ट� र गभाय- कार तितु। र्वाषा��का�लो� चिशार�षाप�ष्पका�न्तिन्तुसदृशा न�लोप�तु इ&यथा��। सद्य र्वा5ष्टिंष्टC कार तितु। मःयRरचजिन्द्राका�का�र द्व�दशार्वाषा��क्षिणे सचिलोलो- न कार तितु अथा��तु� र्वा5धिःष्ट� न ज�यतु�।14 र्श्यय�मःर्वाणे� सRय� सस्य�न�- का5 धिःमःभा�तितु� भार्वातितु। भास्मःर्वाणे� रतिर्वा� दृष्ट परचक्र�द� अन्यन5प�द� भा�तितुमः� उशान्तिन्तु। शाचिशासदृशा� तिर्वारर्श्यमः@ चन्द्रातिनभा@ शा�तुलो� च न5पतु� र�ज्ञा र्वाध भार्वातितु।15

13 द3.का�, अ.स- -24, श्लो .स--6414 द3.का�. अ.स--2, श्लो .स--415 द3.का�. अ.स--2, श्लो .स--5

[Author Name] 6

उल्का� आका�शा� तिर्वाचरन्तिन्तु एर्वा। स@रमःण्डेलो� उल्का�य�� प्रभा�र्वा भा�र्वान�ऽतिप र्वातु�तु�। आटिद&यमः� उदय�स्तुस-ल्लिस्थातुमः� यद� उल्का� तिर्वाद्य�तु� र्वा� एतु� हन्य�तु� तुस्मिस्मःन� का�लो� नरपतु�� मःरणे- भार्वातितु। तुतु तिद्वतु�यर�ज्ञा� न5प&र्वा� प्रतितु�� भार्वातितु।16 प्रतितुटिदर्वास- परिरर्वा�षा� सRय�� अथा��तु� मःण्डेलोर्वा�न� अका� � तुद� र�ज�न- तिद्वतु�य- कार तितु। अथा��तु� र�जस्य स्था�न&य�ग�तु� तिद्वतु�य भार्वातितु। लो तिहतुर्वाणे�सदृशा� सRय�ऽतिप र�ज�नमः� अन्य- कार तितु। प्रहरणेसदृशा3 आय�ध�का5 तितुक्षिभा जलोद3 यद� सन्ध्य�द्वय� आच्छे�टिदतु भार्वातितु सRय�� तुद� रणेका�र� भार्वातितु।17 उपृसृ/ह�रा- भा�रतु�य3� तुपस� य गशाक्&य� यतु� ज्ञा�न- प्र��तु- र्वातु�तु� तुतु� ज्ञा�न- यन्8 पकारणे�न उतु पञ्चभा@तितुकाच/�षा� तिर्वामःषा�धिःयतु�- न शाक्यतु�। मः�नय� ऋषाय� समः�ज पय तिगतिर्वाषाय�न� समः�चिचनतुय� प्रतितुप�दतुर्वान्तु�। तु�षा�- प�न� अन�सन्धे�न- का5 &र्वा� आध�तिनकातिर्वाषाय3� स-य ज्य अध्य�तुव्यामः�। तुद्यथा� य8 आध�तिनकार�&य� का5 तिषा�(horticulture) ब ध्यतु� तु8 एका प8- य�र्वातु� आषा�का5 तिषाप8- स-स्का5 तुमः�ध्यमः�न अध्य�तुव्यामः�। य8 आध�तिनकार�&य� तिर्वाद्य�लोय� जलोतिर्वाच�रमः�(geology) अध्ययन- भार्वातितु तु8 एका- प8- स-स्का5 तु- प्रच�नग्रन्थे�षा� काचिथातुजलोतिर्वाच�रमः� अध्य�तुव्यामः�। यथा� प्र�च�न3� भाRग लोतिर्वाच�र� काचिथातुर्वान्तु�। आध�तिनकाभाRग लोशा�स्8�णे(geography) सह प्र�च�नमःतिप अध्ययन- कारणे�यमः�। यथा� भार्वानतिनमः��णे- प्रच�नग्रन्थे�षा� काचिथार्वान्तु� तु� तिर्वाषाय� आध�तिनका3 � अध्य�तुव्या- च। एर्वा- सतितु स-स्का5 तु�� स-र/णे- भार्वातितु। समः�लो चन�&मःका- चिचन्तुन- तिर्वाकाचिसतु- भार्वातितु।एतुदथा\ प�ठ्यप�स्तुका- प8�णे�- लो�खनमः� आय जिजतुव्यामः�। यन्8�द^न�- तिनर्मिमःCतुव्यामः�। तुधिः`धिःमःत्तं- धन�टिदव्याय�टिदका- कातु�व्यामः�। एर्वा- स�मः�जिजका� प�न� रचन� कातु�व्यामः�। य�र्वा &स�ह�न�- मःग�दशा�न- कातु�व्यामः�। एर्वा- नRतुनज्ञा�नस्य अन्र्वा�षाणे- कारणे�यमः�। तु�न शा�र�रका-मः�नचिसका�द्य�� आर्वार्श्ययकातु�� पRर्हितुC� भार्वातितु। एर्वा- भा�रतु- प�न� जगद्ग¥रु- कारर्वा�मः इतितु उक्&र्वा� तिर्वास्तुरभाय�तु� अलोधिःमःतितु तिर्वारम्यतु�। इतितु शामः�। Reference-अथार्वा�ज्य तितुषामः�-आय�भाट^यमः�-आय�भाट्टःतिर्वारचिचतुमः�-–च@खम्ब�स�रभा�रतु� प्रका�शान र्वा�रणेस�।ज�ब�लोदशा�न पतिनषाद�-द3र्वाज्ञाका�मःध�न��- श्री� अनर्वामःदशा�तिर्वारचिचतु�–The Proprietors Messrs.Braj, B.Das&co, 1906

ब5ह&स-तिहतु�-र्वार�हधिःमःतिहरतिर्वारचिचतुमः�-सम्पRणे��नन्द� स-स्का5 तुतिर्वाश्वतिर्वाद्य�लोय� र्वा�रणेस� 221010,1996

मः�ण्डेका पतिनषातु�-च@खम्ब� स�रभा�रतु� प्रका�शान, र्वा�रणेस�।य�ज�षाज्य तितुषामः�-लोगधप्रणे�तुमः�-च@खम्ब� स�रभा�रतु� प्रका�शान र्वा�रणेस�।

16 द3.का�. अ.स--2, श्लो .स--617 द3.का�. अ.स--2, श्लो .स--7

[Author Name] 7