Sedno życia i filozoficznego wyzwania Sokratesa

P E I T H O / E X A M I N A A N T I Q U A 1 ( 2 ) / 2 0 1 1

(PL. AP. 38 a)

Sedno ycia i filozoficznego wyzwania Sokratesa

MARIAN WESOY / Pozna /

Z wszystkich ludzi Sokrates najmdrzejszy

D.L. II 37

ycie za bez badania nie jest yciem godnym czowieka

Pl., Ap., 38 a

Sokrates wypytywa, lecz nie podawa odpowiedzi; wyznawa bowiem, e ich nie zna.

Arist. SE., 183 b 78

O Sokratesie filozofie, ktry niczego nie pisa, wiemy zbyt wiele i zbyt mao zarazem. Zbyt wiele z rnych i nie dajcych si jednolicie uj wiadectw jego zwolennikw

94 Marian Wesoy / Pozna /

i przeciwnikw. Wyrazio si w tym osobiste znami czy pitno tak rnie piszcych o nim autorw, jak Arystofanes, Platon, Ksenofont, Arystoteles, nie mwic ju o sokratykach i pniejszych filozofach. Materia rdowy z czasw antycznych jest tak zrnicowany, e trudno uzyska spjn wizj jednego historycznego Sokratesa. Z tej racji badacze nowoytni i wspczeni albo kwestionuj moliwo poznania pogldw Sokratesa, w skrajnym wypadku negujc nawet jego oryginalno, albo podejmuj prby zintegrowanej rekonstrukcji jego filozofowania, gwnie w oparciu o wczesne (sokratejskie) dialogi Platona. W tym wzgldzie zasadne jest pewne minimum, mianowicie odpowiednie uwzgldnienie Apologii Platona, na podstawie ktrej mona odtworzy autentyczn tre oskare oraz lini samoobrony Sokratesa, a take motywacje i sedno jego filozoficznego wyzwania. Najwaniejsze jest to, co rzek on w obliczu wyroku mierci, i jest najwyszym dobrem ludzkim ycie powicone dyskusyjnemu dociekaniu cnt i wartoci etycznych.

Niestety w wikszoci opracowa, nawet tych najnowszych, to najbardziej chyba prowokujce wyzwanie ze strony filozofa bywa zwykle pomijane bd niewystarczajco rozpoznane. Tymczasem stanowi to nie tylko wicy motyw w rozpoznaniu sokratejskiego wypytywania () jako testowania wiedzy rozmwcw w trybie ironii, elenchos i aporii, lecz take inspiracj dla bezporednich i porednich jego zwolennikw w dociekaniu cnt i najwyszego dobra ( ).

1. Apologia Sokratesa podstawowe wiadectwo

Prawie siedemdziesicioletni Sokrates ze strony oburzonych na politykw, poetw i retorw zosta oskarony o lekcewaenie bogw i deprawowanie modziey1. Przez swych wspczesnych Sokrates nie zosta waciwie zrozumiany i doceniony; dopiero po zaskakujcym skazaniu go na mier sta si przez to postaci heroiczn rozmaicie wspominan zarwno przez swych przeciwnikw, jak i uczniw. W nastpstwie zrodzi si nowy gatunek utworw zwanych wymownie , z ktrych przetrway jedynie dialogi Platona i Ksenofonta, a o innych posiadamy tylko nieliczne wzmianki u pisarzy pniejszych2. Bya to o niebywaym rozmachu twrczo analogiczna do dramatu ateskiego. Obliczono, e w okresie najbujniejszego jej rozkwitu, w wierwieczu miedzy rokiem 395 a 370, ogoszonych zostao ok. 300 dialogw sokratejskich, czyli jeden utwr przypada na miesic. Obraz Sokratesa zalea wic od tego, kto o nim pisa i z jakich pozycji filozoficznych, literackich czy nawet politycznych.

Wobec trudnoci, na podstawie rozbienych rde (Arystofanes, Platon, Ksenofont, Arystoteles), okrelenia pogldw historycznego Sokratesa, ktry niczego nie pisa, a tylko zwyk wypytywa i kwestionowa odpowiedzi swych rozmwcw, przyjmujemy pogld wybitnych nowszych badaczy (Giannantoni, Dring, Kahn), e pierwszoplano

1 Na temat okolicznoci procesu i skazania Sokratesa zob. Beys 2001; Brickhouse & Smith 2002. 2 Zob. pierwszorzdne studium o sokratejskim dialogu: Rossetti 2011: 2353.

95Sedno ycia i filozoficznego wyzwania Sokratesa

wym i wzgldnie wiarygodnym wiadectwem pozostaje Platoska Apologia Sokratesa3. Bya ona oparta na wydarzeniu publicznym, procesie Sokratesa, ktry faktycznie mia miejsce i w ktrym uczestniczy sam Platon oraz setki innych ateczykw. Mowa obronna Sokratesa, nawet jeli nieco przetworzona przez Platona, nie moga by zbytnim odstpstwem od autentycznie wypowiedzianej, std nieuzasadnione s sugestie nielicznych zreszt badaczy o jej literackim czy retorycznym sfingowaniu4.

Wzgldnie pewne jest to, jak na procesie odpiera Sokrates cice na nim od dawna zarzuty, jakie znaczenie miaa dla odpowied wyroczni delfickiej w sprawie ludzkiej mdroci, jak naraa si wypytujc Ateczykw o wiedz i cnoty, jak zaproponowa dla siebie kontrpropozycj kary, a wreszcie co rzek w obliczu wyroku mierci, i jest najwyszym dobrem ludzkim, jak zobaczymy, ycie filozoficzne powicone szczeglnemu dociekaniu. Uznajc tekst Apologii za najwaniejsze rdo o samym Sokratesie, naley rozpozna jej dramaturgi i przemylana kompozycj wewntrzn z pewnym punktem kulminacyjnym, ktry zwykle uchodzi uwadze badaczy, a ktry jak zobaczymy wyraa credo oskaronego i skazanego filozofa. Wypowiedziane wwczas przez Sokratesa sowa pozwalaj nam uchwyci istot jego dialogicznego filozofowania, podjt i rozwinit pniej przez najwikszego sokratyka Platona5.

2. Badacz natury i sofista?

Na wstpie Apologii Sokrates stawia siebie w opozycji do oszukaczej retoryki stosowanej przez jego oskarycieli, deklarujc wyznanie samej prawdy na swj zwyky sposb wypowiadania si. Mia on niewtpliwie na myli retoryk jako sprawianie przekonania ( ) krzewion przez Gorgiasza, przezwycienie ktrej przedoy pniej platoski Sokrates w dialogu, ktry tytu uzyska od imienia synnego sofisty. Przezwycienie to polegao gwnie na odrnieniu perswazji wiarygodnej ( ) od perswazji pouczajcej ( ), gdzie ta ostatnia dotyczy ma rozeznania tego, co prawe i nieprawe ( )6. Perswazja sowna Sokratesa na procesie nie odwoywaa si do retorycznego zwodzenia () ani dziaania na emocje suchaczy, a miaa tylko charakter icie pouczajcy i filozoficzny; nie odniosa jednak zamierzonego celu i to by gwny powd dramatu Sokratesa filozofa w konfrontacji z polityk i wpywow w niej retoryk uczc pochlebstwa i demagogii7.

3 Fundamentalne wydanie antycznych wiadectw o Sokratesie i sokratykach: Giannantoni 1990. Ten wybitny znawca rde ujcie filozofii Sokratesa opiera gownie na Platoskiej Apologii; zob. Giannantoni 1993; Giannantoni 2005. Analogicznie czyni Dring (1988). Dalsze signicie po dialogi Platona jako wiadectwa Sokratesowego filozofowania, jak proponowa Vlastos (1991), nasuwa pewne wtpliwoci; zob. Kahn 1996.

4 Wiarygodno Platoskiej Apologii kwestionuje, naszym zdaniem, bezzasadnie Morrison (2000). 5 Odsyamy tu do pomiertnie wydanej znakomitej rozprawy: Giannantoni 2005 (rozdz. 4). Niestety nawet

w nowszych ksikach o Sokratesie ten wtek najwikszego dobra nie zosta naleycie uwzgldniony: Figal1995; G. Reale 2000; Taylor 2000. Jedynie Dorion (2004; rozdz. 4) rzecz trafnie rozpoznaje, a take ostatnio Kraut 2009.

6 Zob. Taglia 2010: 110112. 7 Zob. Wesoy 2009; Wesoy 2011.


Zobaczmy zatem, jakimi pouczajcymi argumentami oskarony Sokrates stara si trafi sdziom do przekonania, cho okazao si to bezskuteczne.

Najpierw odpowiada na dawne zarzuty, jakoby by badaczem natury i sofist, co podaje dwukrotnie w takim sformuowaniu, jakoby postpowa bezprawnie, badajc to, co pod ziemi i na niebie, oraz argument () sabszy czyni silniejszym, i naucza tego innych (Pl. Ap., 18 b; 19 b). Pomimo e oficjalny akt oskarenia brzmia zupenie inaczej (zob. poniej), odpowied na te dawne zarzuty zajmuje Sokratesowi sporo miejsca i stanowi przemylan lini obrony. Stwierdza on bowiem, e ci one nad nim nadal i s trudne do odparcia, a wywodz si z przedstawie jego osoby w komedii. Istotnie jako mdrkujcy znawca zjawisk natury i chytry sofista zosta on karykaturalnie przedstawiony w Chmurach Arystofanesa, wystawionych wier wieku wczeniej. Jednak w swej samoobronie Sokrates w ogle nie przyznaje, aby zna si na tych sprawach, wygadywa takie gupstwa i jeszcze na tym zarabia, jak owi mistrzowie wychowania (sofici).

Wszelako w opinii antycznych Sokrates mia by uczniem przyrodnikw dziaajcych w Atenach: Anaksagorasa i Archelaosa. Wraz z tym ostatnim refleksja badawcza skierowaa si take ku etyce i Sokrates mia rozwin t wanie orientacj (DK 60 A 13). W Platoskim Fedonie (Pl. Phd., 96100) wspomina Sokrates o swym modzieczym zafascynowaniu ow mdroci zwan dociekaniem o naturze ( [] ), a w zakoczeniu tego dialogu (Pl. Phd., 108113) tu przed wypiciem trucizny snuje duszy wywd o budowie Ziemi. Podaje jednak powody, dlaczego rozczarowany tamt mdroci skierowa si ku poszukiwaniu przyczynowych wyjanie w samych wywodach ( ), co moe bardziej dotyczyo ju Platona w sensie jego wymownej metafory drugiego pynicia ( ).

Diogenes Laertios (D.L. II 45) dostrzeg w Apologii pewne przeinaczenie ze strony Platona:

Wydaje mi si, e i o kwestiach fizycznych dyskutowa Sokrates; tam, gdzie o przeznaczeniu co rozwaa, jak powiada Ksenofont, chocia stwierdza, i tylko w sprawach etycznych czyni wywody. Wszak i Platon w Apologii, wzmiankujc o Anaksagorasie i innych fizykach, to, czemu Sokrates zaprzecza, on to stwierdza, cho wszystko przypisuje Sokratesowi.

3. Zamiast mdroci wyzywajca niewiedza

Sokrates zapewne w dojrzalszym okresie swego ycia odstpi od owej mdroci , co do ktrej si rozczarowa, na rzecz poszukiwania cakiem innej mdroci, a zawayo na tym niebywae zdarzenie, o ktrym wspomina w swej samoobronie. Widocznie musia on konkurowa w Atenach z tymi co uchodzili za (), skoro jeden z jego przyjaci, Chajrefont, zwrci si do wyroczni w Delfach w sprawie rozstrzygnicia, kto z ludzi jest najmdrzejszy i zaszczyt ten przypad Sokratesowi (Pl. Ap., 20 e21 a; X. Ap., 14; D.L. II 37). Odtd Sokrates stara si zrozumie taki


sens wyroczni, gdy sam wiadomy wasnej niewiedzy podj si stwierdzenia mdroci wpierw u innych, tych wanie, ktrzy rocili sobie pretensje do wiedzy, czyli u politykw, poetw i rzemielnikw, wszystkich ich kolejno wypytywa, poddawa prbie i narazi si tym czoowym osobistociom Aten. Ukazywa przy tym zasadno powinnoci nadanej mu przez bstwo, aby docieka, na czym polega ludzka mdro. Poniewa jego misja pochodzi z inspiracji boskiej, samo oskarenie go o bezbono byo pretekstem o charakterze politycznym przy niezrozumieniu ze strony wspobywateli. Nienawi wobec niego wzmaga fakt, e jego zachowanie w wypytywaniu i kwestionowaniu odpowiedzi naladowali modzi ludzie podajcy si za jego uczniw, chocia Sokrates obstaje przy tym, e sam nie gosi prawdy i niczego nie naucza, bo jego zadanie polega po prostu na uwiadomieniu ludziom ich pozornej wiedzy.

Z takiego to dociekania, mowie Atescy, wiele wobec mnie powstao nienawici i to nader srogich i cikich, tak i z nich wyniky oszczerstwa, ktrym takie nadano miano, e jestem mdrcem (). Obecni bowiem uznaj mnie kadorazowo za takiego mdrca w tym, co kogo drugiego odeprze. Tymczasem, mowie, jest chyba tak, e w istocie tylko bg jest mdrcem, i w tej wyroczni to orzeka, i mdro ludzka niewielkiej jest wartoci lub zgoa adnej. I tylko pozornie orzeka to o Sokratesie, gdy uywa mojego imienia, czynic mnie przykadem, jakby kto rzek: ten z nas, ludzie, jest najmdrzejszy, kto jak Sokrates rozpozna, e co do mdroci to tak naprawd nic nie znaczy. Tego zatem ja wci przechadzajc si szukam i badam, podug nakazu bstwa, abym kogo z obywateli czy przybyszw mg uzna, i jest mdrcem. Skoro mi si zdaje, e nie, wspierajc bstwo wykazuj, e nie ma mdrca. I przez to zajcie nie miaem sposobnoci uczyni czego znaczcego dla polis ani dla siebie samego, lecz w wielkim jestem ubstwie wskutek tej suby boej (Pl. Ap., 23 ac).

Pomimo caego powicenia ze strony Sokratesa w tak doniosej sprawie, napotka on na wrogo i oszczerstwa, wynike niewtpliwie z tego, e osobistoci przeze wypytywane poczuy si uraone czy nawet publicznie ponione. W konsekwencji zosta on w przemylny sposb oskarony, sama za tre oskarenia bya lapidarna i brzmiaa nastpujco:

Takie oto wnis oskarenie pod przysig Meletos, syn Meletosa, z gminy Pitteus, przeciwko Sokratesowi, synowi Sofroniskosa, z gminy Alopeke: Sokrates narusza prawo: bogw uznawanych przez polis nie uznaje, nowe jakie bstwa wprowadzajc. Narusza take prawo, deprawujc modzie. Zasuguje na kar mierci (D.L. II 41; Pl. Ap., 24 b).

Odparcie oskarenia o psucie modziey i bezbono wydaje si Sokratesowi atwe i czyni to wymownie w bezporedniej rozmowie z Meletosem. Dokonuje niejako jego przesuchania, co owocuje fragmentem dialogicznym przerywajcym monolog oskaronego filozofa. Nie to jednak dla nas jest tutaj znaczce ani te fakt, e Sokratesowi nie udowodniono zarzucanych przestpstw. Najwaniejsze jest bowiem samo zrozumienie konsekwentnej i wytrwaej postawy Sokratesa w uzasadnieniu racji jego sposobu ycia i dialogicznego filozofowania.


4. Naley y filozofujc

Wobec moliwoci uniknicia kary, o ile zaprzestanie wypytywania, w dwch miejscach swej samoobrony Sokrates potwierdza nieodwoalno powierzonej mu przez bstwo misji dociekania mdroci ludzkiej, wykazujc przy tym odwag i dobroczynny wpyw na wspobywateli. Najpierw po odparciu zarzutw, w czci stanowicej znaczc dygresj na temat sposobu ycia przeze obranego, stwierdzajc, e i groba mierci nie przeszkodzi mu tak wyzywajco filozofowa. Albowiem i wczeniej, wypeniajc rozkazy na wojnie naraa si na niebezpieczestwo (pod Pontidaj, Amfipolis i Delion), a obecnie

speniajc polecenie boskie, przynajmniej tak jak je zdoaem zrozumie i poj, e naley y filozofujc, czyli badajc siebie samego i innych, std miabym, obawiajc si mierci czy innej rzeczy, opuci szyk (Pl. Ap., 29 a). Oto wymowne sowa oskaronego filozofa:

Sokratesie, my Anytosa teraz nie posuchamy, tylko ci uwolnimy, ale pod tym warunkiem, aby ju wicej takim badaniem si nie zajmowa i nie filozofowa; jeli za zostaniesz przyapany na tym, i nadal to czynisz, umrzesz. Gdybycie mnie, jak rzekem, pod tym warunkiem uwolnili, to bym wam powiedzia, e ja was, mowie Atescy, szanuj i miuj, ale posucham raczej bstwo anieli was, i pki oddycham i podoam, nie zaprzestan filozofowa, zachcajc was i tumaczc to kademu, kogo tylko spotkam. Ot powiem, jak zwykem: ty, czcigodny mu, bdc Ateczykiem, obywatelem polis tak wielkiej, sawnej z mdroci i potgi, nie wstydzisz si zabiega o pienidze, aby mia ich jak najwicej, a o saw i cze, o rozsdek i prawd, i o dusz, eby bya jak najlepsza, ty nie dbasz ani si nie troszczysz? I gdyby kto z was zaprzecza i mwi, e dba o to, ja go zaraz nie puszcz i nie odejd, ale go bd wypytywa, bada i sprawdza, a jeli mi si wyda, e on nie ma cnoty, a tylko tak mwi, to bd go aja, e o najwysze wartoci najmniej zabiega, a rzeczy lichsze stawia wyej. I tak postpi z modym i starym, i kogo tylko spotkam, i z obcym, i swoim, a tym bardziej ze swoim, bocie mi rodem blisi. Tak bowiem nakazuje mi bg, dobrze to wiedzcie, a ja sdz, e wam w polis wiksze dobrodziejstwo nie przypada nad t moj sub bo. Albowiem ja nic innego nie czyni, jeno chodz i nakaniam modych wrd was i starych, abycie si wpierw ani o ciaa, ani o bogactwa nie troszczyli tak bardzo jak o dusz, by bya jak najlepsza: i powiadam, e nie z bogactw cnota powstaje, ale z cnoty bogactwa oraz wszelkie inne dobra ludzkie zarwno prywatne jak i publiczne (Pl. Ap., 29 c30 b).

Sokrates nie przedstawia siebie jako nauczyciela czy mistrza, a jedynie jako testujcego wiedz innych na mocy boskiego polecenia ( ) i w trosce o dobro duszy. Nagabuje przy tym, zachca do wyznania i napomina swych rozmwcw do zdania sprawy z tego, czy yj i postpuj podug owych wartoci etycznych. Sam nie podaje, czym jest cnota (), ale zachca do rozwaenia z przekonaniem, e troska o wasn dusz oznacza trosk o cnot. Dla niego cnota i rozum s podstawowymi wartociami czowieka, waniejszymi od dbr cielesnych. Stara si uwolni swych rozmwcw od bdnego przekonania na ten temat oraz zachca ich do troszczenia si o rozum, prawd i wasn


dusz. Stanowio to niebywae wyzwanie moralne oraz zerwanie z tradycj, gdy o wartociach nie miay ju decydowa dobre urodzenie, majtek, zaszczyty i wadza polityczna. Zanim przytoczymy tu drug kardynaln wypowied filozofa w obliczu wyroku mierci, poruszymy jeszcze jeden wtek z jego apologii, opatrzony przez nas nagwkiem:

5. Nikt prawy w polityce si nie ostanie

Sokrates poprzez swe kopotliwe indagowanie sta si wyzywajcy i nienony, zwaszcza dla politykw zachowujcych zwykle pozory kompetencji i prawoci. Kierowa si motywacj filozoficzn i etyczn, a spotka si z reakcj prawno polityczn. Sokrates jako filozof sta si ofiar nieprawej polityki i to w ustroju demokratycznym, szczyccym si ideami wolnoci i tolerancji. atwo jednak w tym wypadku popa w anachronizmy i kontaminacje; naley rzecz pojmowa we waciwym kontekcie historycznym i problemowym. Groba mierci nie moga by dla przeszkod w filozofowaniu, dlatego bezzasadne s sugestie niektrych badaczy, i mgby si broni lepiej i unikn tragicznego losu8.

Jak w odpowiedzi na dawne oskarenia Sokrates poda powierzenie mu misji apolliskiej, tak na zarzut bezbonoci powouje si na swe bstwo opiekucze (Daimonion), ktre powstrzymywao go od bezporedniego udziau w polityce:

Ot odradzao mi ono zajmowa si polityk i bardzo pikne wydaje mi si to odradzanie. Winnicie bowiem wiedzie, mowie Atescy, e ja, gdybym dawniej zaj si sprawami politycznymi, ju bym dawniej zgin i na nic bybym wam i sobie samemu przydatny. I nie miejcie mi za ze, e mwi prawd. Nie ma bowiem takiego czowieka, ktry by ocala, przeciwstawiajc si wam czy jakiej wikszoci i przeciwdziaa zaiste powstawaniu w polis wielu niesprawiedliwoci i nieprawoci, lecz konieczne jest, by ten, kto istotnie walczy w obronie prawoci, jeli ma cho na krtko ocale, dziaa prywatnie, a nie publicznie (Pl. Ap., 31 de).

Sokrates kierowa si niezalenoci i niechci wobec sofistycznej retoryki, uczcej demagogii i pochlebstwa, ktra bywaa na usugach nieprawej polityki. Platon zainscenizuje potem w dialogu Gorgiasz rozpraw z tak , gdzie Sokrates nie bez pewnej sytuacyjnej ironii twierdzi najpierw, e nie naley do politykw (Pl. Grg., 473 e), a pniej powie wyzywajco: Sdz, e wraz z nielicznymi Ateczykami, by nie powiedzie jedyny, rozprawiam si tak naprawd ze sztuk polityczn i sam teraz zajmuj si polityk ( ) (Pl. Grg., 521 d)9.

8 Pogld o nieprawym umierceniu Sokratesa stara si zdemaskowa dziennikarz amerykaski Stone (1988). Sokrates jako wrg demokracji i nauczyciel tyranw sam sobie zasuy na stracenie. Ostatnio podobnie wywodzi Waterfield (2009).

9 Ironiczny sens tego zdania uszed uwadze tumaczy. Czasownik uyty z datiwem (celownikiem) oznacza rozprawienie si z czym (std epicheiremat wnioskowanie obalajce). Z jednej wic strony Sokra


Dalej w dialogu tym nastpuje wymylna aluzja ex post do procesu Sokratesa na podobiestwo tego, jakby kucharz oskara lekarza w dziecicym trybunale za rzekome szkodzenie. Oskarenia w obu przypadkach, przykrego lekarza i dociekliwego filozofa, to przewidywalne reakcje ze strony wszechwadnej i bezrefleksyjnej polityki. Dialog Gorgiasz stanowi niejako drug apologi Sokratesa rozprawiajc si z polityczn retoryk jako niegodziwym schlebianiem i demagogi.

6.

Pomijajc jeszcze inne wtki w Apologii przechodzimy do momentu decydujcego procesu Sokratesa, gdy po uznaniu go winnym niewielk przewag gosw, wobec sdziw majcych zagosowa teraz nad wyznaczeniem kary, filozof w swej drugiej mowie owiadczy, e nie poczuwa si do winy oraz wnosi, by uznano go za dobroczyc i doradc, a wic raczej zasuguje na publiczne utrzymanie w Prytanejonie ni owi zwycizcy w Olimpiadach:

C wic przypada czowiekowi biednemu i dobroczycy, ktremu naley si czas wolny dla doradzania wam? Czy nic bardziej stosownego, mowie atescy, by raczej takiego czowieka utrzymywa w Prytanejonie, i to o wiele bardziej, niby ktry z was zwycia konno na Olimpiadach, w zaprzgu czy kwadrydze (Pl. Ap., 36 d).

Te wanie sowa Sokratesa uznali sdziowie za aroganckie i okazay si dla zgubne. Tak samo arogancka moga wydawa si Sokratesa propozycja poniesienia niewielkiej kary pieninej. I wanie w tej sytuacji dramatycznego napicia, wobec moliwoci ocalenia ycia, gdyby Sokrates obieca, e zaprzestanie swego dociekania, uda si na wygnanie, niczego takiego filozof nie proponuje. Nie wpywa litociwie na sdziw, a tylko potwierdza sw powinno filozofowania, uznajc j za najwysze dobro, bez ktrego ycie ludzkie nie ma wartoci. Oto w dosownym przekadzie te wyzywajce sowa Sokratesa wypowiedziane w obliczu wyroku mierci:

Zapewne kto by tak rzek: A milcze i siedzie cicho ty nie potrafisz, Sokratesie, by y sobie z dala od nas?. O tym wanie najtrudniej przekona () niektrych z was. Bo jeli powiadam, e to jest zawierzenie bogu ( ) i dlatego niemoliwe, bym zamilkn, to mi nie wierzycie ( ), jakbym ironizowa ( ). Jeeli powiadam, e najwiksze takie dobro przypada czowiekowi ( ): kadego dnia prowadzi rozmowy na temat cnoty i innych wartoci, o ktrych wysuchujecie mnie dyskutujcego, badajcego samego siebie i innych (

tes platoski kwestionuje ow sofistyczn sztuk polityczn, a z drugiej wyznaje skorygowane uprawianie polityki (sic!). Zob. dokadniej Wesoy 2009; Wesoy 2011.


) ycie za bez badania nie jest yciem godnym czowieka ( ) to tym mniej wierzycie mnie (), ktry to mwi. Jest wanie tak, jak powiadam, mowie, tylko e przekona () o tym nie atwo. Ja jednak nie zwykem uwaa siebie za zasugujcego na co zego (Pl. Ap., 38 a).

Podane w nawiasach wyraenia greckie pozwalaj nam bliej wnikn w sens tych nader istotnych sw Sokratesa, ktry jasno i wymownie potwierdza, czym jest dla niego sedno ycia i badania, cho wiadomy by trudnoci przekonania o tym niektrych (kilkakrotne uycie tego samego czasownika w znaczeniu przekona, zawierzy). Moe by w tym zawarta aluzja do mocy perswazyjnej mowy z retoryki Gorgiasza (Pl. Grg., 453d455 a). W jego Apologii Palamedesa (21) czytamy, e ycie wyzbyte zaufania nie jest do ycia ( ). Jednake dla Sokratesa najwyszym dobrem w yciu nie jest samo ludzkie zaufanie (), lecz filozoficzna troska o dusz i cnoty. wiadcz o tym uyte przeze wyraenia , , , , , , . W powyszym tekcie chodzi o co znacznie waniejszego, o najwysze dobro ( ), ktre polega na cigym dialogicznym w formie pyta i odpowiedzi dociekaniu, badaniu siebie i innych, czym s cnoty i inne wartoci etyczne. Owo sokratejskie badanie (, ) nie jest zwyczajnym rozwaaniem czy rozprawianiem, a swoistym egzaminowaniem czy testowaniem siebie i innych. To jedyne w swoim rodzaju i najbardziej chyba prowokujce wyzwanie ze strony filozofa: ycie bez badania () nie jest godne czowieka10. Nie chodzi tu przecie o namys czy rozmylanie w pojedynk, ani o weryfikowanie samych zda czy pogldw, a tylko o testowanie konkretnych osb w ywej rozmowie11.

T szczeglnie donios deklaracj Sokratesa na procesie oraz samo przesanie filozofowania (), ktre w swej oryginalnej nazwie bierze si ze wiadomoci niewiedzy, uznajemy za autentyczne, a ich podstaw jest badanie () siebie i innych we wspomnianym zakresie. Takie wsplne badanie nie jest dane raz na zawsze, nie moe by zdobyciem wiedzy pewnej, moliwej do przyswojenia i przekazania (nauczania), lecz stanowi cige dociekanie w formie dialogicznej i testujcej. Takie ycie filozoficzne nie jest zwykym teoretyzowaniem, lecz cigym poddawaniem prbie siebie i innych (Pl. Ap., 28 e; 29 cd). Sokrates prawie wszystko kwestionuje, lecz co do jednego nie ma wtpliwoci, wanie co do tak pojtego najwyszego ludzkiego dobra. Nie mona by pewnym swych wasnych przekona, jeli si ich nie skonfrontuje z pogldami innych. Dobro takie nie ley w raz osignitej prawdzie, lecz we wsplnym dialogowaniu (), ktre prowadzi przynajmniej do oczyszczenia z mylnych pogldw. Sokrates samodzielnie, bez odpowiedzi rozmwcw nie moe pozna i ustali niczego

10 Ostatnio trafnie stwierdzi R. Kraut (2009: 233): The dictum that no one should lead an unexamined life belongs to the philosophy of the historical Socrates, not that of Plato [] Socratic works can be read as illustrations of what goes wrong when one does not examine ones life with sufficient care and intelligence.

11 Niestety w polskim przekadzie W. Witwickiego (a bezmylnym yciem y czowiekowi nie warto) i R.Legutki (a dla czowieka ycie bez namysu nad nim niewarte jest przeywania), ta nader istotna deklaracja Sokratesa nie zostaa trafnie oddana.


wicego ani dla siebie, ani dla innych. Nie gosi on adnych prawd, niczego nie pisa i nie uwaa si za nauczyciela. Wypytywa tylko i wciga okazjonalnie rne osoby do intrygujcych rozmw na temat cnt i mdroci praktycznej. Wedle sw wyroczni delfickiej okaza si mdrzejszy od innych w tym sensie, e by wiadomy swej niewiedzy, podczas gdy inni tylko chepili si wiedz pozorn.

Co wicej, ju po wydanym wyroku Sokrates wyobraa sobie jako co wspaniaego spdzanie czasu () w Hadesie na rozmowach ze synnymi herosami, na wypytywaniu i badaniu ich mdroci.

Najwaniejsze ( ) jednak, e tam badajc i wykrywajc, jak i tutaj spdzaem czas, ktry z nich jest mdry (), a ktry takim si zdaje, cho nim nie jest. [] tam z nimi rozmawianie i przebywanie i badanie ( ) byoby ogromnym szczciem (Pl. Ap., 41 b).

Nasuwa si tu jeszcze inna znamienna wypowied Sokratesa z Kritona w sytuacji analogicznej, gdy odmawiajc ucieczki z wizienia i moliwoci ocalenia ycia odwoa si do swego uzasadnionego przekonania: Ot ja nie tylko teraz, ale zawsze jestem takim, eby w mych sprawach niczym innym nie da si przekona, jak tylko argumentem ( ), ktry mnie rozumujcemu wydaje si najlepszy (Pl. Cri., 46 b). Te sowa uwiecznione zostay na antycznej hermie Sokratesa (wystawianej w Muzeum Archeologicznym Neapolu). W tym si te wyraa sedno racjonalnej i perswazyjnej postawy Sokratesa,

Take w Menonie Platoski Sokrates da wyraz swemu staemu przekonaniu o wartoci ycia badawczego:

Poniewa sdzc, e naley szuka () to, czego si nie wie, lepsi bdziemy i mniejsi, oraz mniej leniwi, ni gdybymy sdzili, e czego nie wiemy, tego ani nie mona odkry (), ani nie naley szuka; o to bym cakiem walczy, gdybym mg zarwno sowem, jak i czynem (Pl. Men., 86 bc).

Nie jest to jednak wzorzec ycia czysto teoretycznego bez gbszych uzasadnie. Troska o dusz jest bowiem podstaw we wszystkim; nie naley jej szkodzi bdnymi pogldami; jest ona cenniejsza od ciaa, gdy od niej zaley prawo i dobre postpowanie (Pl. Prt., 313 ab; Grg., 512 a). Z tym wi si takie na pozr paradoksalne zaoenia Sokratesa, e kada cnota () jest wiedz (), a wystpek to skutek ignorancji, dlatego nikt nie czyni za rozmylnie (zob. Dorion 2004; rozdz. 4).

7.

Odnotujmy tu istotny, cho zapomniany bd nie zawsze uwiadamiany fakt rodowodu pojcia filozofia. Przed i wspczenie z Sokratesem dziaao wielu rnych uczonych


badaczy natury, mdrcw czy mdrkw, goszcych mniej lub bardziej zdecydowanie swe wasne wywody () czy pogldy (). Mdroci czy wiedzy szerzonej na temat wiata czowieka i , wyraanej dotd w i , Sokrates przeciwstawi nie jaki inny , lecz swoj prowokujc niewiedz.

Sam fakt dezawuowania przez Sokratesa wasnej sprawi, przynajmniej tak jak go pojmowa Platon, nadanie mu miana nie mdrca (), tylko mionika mdroci ( ), w wymownym odrnieniu zarwno od sofistw, jak i badaczy natury (). Taka postawa Sokratesa wytworzya oryginalny w swym rodowodzie sens uprawiania filo zofii, czyli waciwie umiowania mdroci, przy wiadomoci jej nie posiadania. Tym samym przeciwstawienie i byo niebywaym wyzwaniem; prawdziwa bowiem mdro przysuguje bstwu, natomiast ludziom przypada jej poszukiwa, odpiera jej pozory, gdy jest ona znikoma lub adna. Taka bya motywacja i efekt Sokratesowego dociekania wiedzy u innych, ktre stao si sensem czy misj jego ycia z konsekwencjami jego utraty. Naley podkreli, e wyonienie si postaci filozofa oraz nazwy filozofia nastpio wanie za spraw Sokratesa i to w myli attyckiej, a nie

jak zwyko si sdzi za spraw Pitagorasa, ktry take niczego nie pisa i pozostaje jeszcze bardziej enigmatyczn postaci.

W kadym razie antyczni, mimo zrnicowanego stosunku do Sokratesa, uznawali go za filozofa par excellence, cho jak podaje Plutarch za Dikajarchem:

Wielu za filozofw uwaa tych, co przemawiaj z katedry i wykady przenosz do ksig. Pomijaj t cig i codzienn dziaalno, na rwni polityczn i filozoficzn, widoczn w czynach i dziaaniach. [] A przecie Sokrates nie stawa na piedestale ani nie zasiada w fotelu, ani te nie przestrzega okrelonej pory na dysput czy przechadzk ze swymi znajomymi, lecz filozofowa artujc, jak przypado, wesp popijajc, zmagajc si z niektrymi i chodzc po agorze, czy w kocu uwiziony wypijajc trucizn. On pierwszy dowid, e ycie w kadym czasie i miejscu, w doznaniach i dziaaniach, po prostu we wszystkim przejte jest filozofi (Plu. An seni resp. ger. 26).

W nowszych studiach wydobywa si ten sokratejski aspekt filozofowania jako szczeglnego sposobu ycia (Hadot 1995; Horn 1998; Cooper 2007). W tej perspektywie dziwne jest dzi takie stawienie kwestii, jakoby nie byo Sokratesa filozofa, gdy nie moemy odtworzy z jak doz pewnoci jego pogldw czy doktryny. Nowsze studia wydobywaj te specyfik dialogu sokratejskiego, oryginalnej i szczeglnej formy filozofowania (Rossetti 2011).

8. sofistw Sokratesa

Rodowd dialogicznego filozofowania Sokratesa wraz z jego ironi, elenktyk i aporetyk staje si zrozumiay w kontekcie konfrontacji z sofistycznym zwodzeniem (), erystyk i sztuk orzekania sprzecznoci ( ). Te w istocie zrnicowane


sposoby wywodw mogy podwczas wydawa si zudnie podobne, dlatego Sokratesa traktowano jako przebiegego sofist. wiadczy o tym cicy wci na nim zarzut zwodniczego czynienia argumentu sabszego silniejszym, o czym wspomnia na procesie, cho nie ustosunkowa si wprost do takiego przypisywania mu oszukaczej sztuki sofistw (Arist. Rh., 1402 b 24; D.L. IX 52).

Istniay jednak zasadnicze rnice pomidzy popisami () retorycznymi sofistw a wypytywaniem badawczym () Sokratesa. Popularny take w Atenach retor i sofista Gorgiasz z Leontynw zwraca si mia w teatrze do publicznoci z prob, by zadawano mu pytania i kwestie do rozwaenia, na ktre mia zrcznie odpowiada i prawi wyborne oracje (DK 82 A 1). Sokrates zupenie inaczej zjednywa sobie publiczno, ironizujc i parodiujc niejako retoryczne popisy Gorgiasza, nie poprzez improwizowane, pene wdziku i uczonoci odpowiedzi, ale poprzez okazywanie niewiedzy i wypytywanie tych, ktrzy uwaaj siebie za znawcw w rnych dziedzinach, od polityki po rzemiosa i sztuki. Sokrates bowiem, jak podaje Cyceron, poprzez badanie i wypytywanie zwyk wydobywa (ujawnia, elicere) pogldy tych, z ktrymi dyskutowa, aby to, co zdoali mu odpowiedzie, jeli takim si okazao, sam mg orzec (Cic. De fin., II2; Brutus, 8. 3031).

Tak wic sokratejska forma wypytywania i drenia odpowiedzi, ktra dla Platona staa si zaczynem dialogu i dialektyki, bya rywalizujcym przeciwiestwem sofistycznych i retorycznych popisw () jako duszych dyskursw ( ), ktrych sam Sokrates nie znosi, jako e nie angauj one wprost rozmwcw, nie s ywym starciem i testowaniem przekadanych racji ani wnoszeniem nasuwajcych si w trakcie pyta, zarzutw i wtpliwoci. Z tej racji Sokrates niczego nie pisa, gdy nie mia od siebie do przekazania adnych gotowych nauk czy prawd; te bowiem stara si docieka wraz z innymi rozmwcami jedynie w ustnej dyskusji, ktra nie nadaje si wprost do pisemnego zwerbalizowania czy utrwalenia, nie moe wic mie wartoci poznawczej rwnej odbywanym rozmowom. Takich ogranicze pisma wiadomy by take Platon, ktry cho tworzy wiele sokratejskich dialogw, to jednak rzeczy cenniejsze pozostawia dialektyce ustnej.

9. , ,

W zwizku z dialogiem sokratejskim naley jeszcze wspomnie o tym, co nioso z sob owo dialektyczne wypytywanie i kwestionowanie odpowiedzi, rne wszak od sofistycznych refutacji (Pl. Grg., 457 c458 d, 461 ab, 471 d472 c; Euthd., 272 ab). W odrnieniu od wzitych sofistw Sokrates nie chepi si wiedz, lecz ironicznie nadawa sobie pozory niewiedzy. Jest to obraz Sokratesa z wczesnych dialogw Platona, w ktrych na sposb ironiczny kwestionowa odpowiedzi swych rozmwcw. Take Ksenofont (X. Mem., IV 4, 910) wzmiankuje o ironicznym wypytywaniu Sokratesa. Sokratejska (ac. dissimulatio) to swoiste udawanie, zatajanie wasnego i przyjmowanie zdania rozmwcy celem ukazania jego bdnoci. Nie byo


to namiewanie si, ale pedagogiczny chwyt, ktry pozwala odkry w rozmwcy wiadomo niewiedzy12.

Platon przedstawia Sokratesa indagujcego rne osoby, w rnych sceneriach i sytuacjach problemowych. W wielu wczesnych jego dialogach Sokrates uznaje siebie samego, bez wsparcia innych, za niezdolnego do rozstrzygania stawianych kwestii (Pl. Ap., 21bd; Euthphr., 5 ac; 15 c16 a; Chrm., 165 bd; La., 186 be, 200 e; Ly., 212 a, 223 b; Grg., 509 a; Men., 71 ab, 80 d; Hp.Ma., 286 ce; 304 de; Smp., 216 d).

Z tym wie si odparcie (, ac. refutatio), czyli testowanie i kwestionowanie zdania rozmwcy na podstawie jego wasnych odpowiedzi. To swoiste ukazanie sprzecznoci w odpowiedziach, czyli zawstydzenie czy te konfundowanie rozmwcy, nie tyle w sensie logicznym jako sprzeciw, odpieranie, co raczej etycznym jako poddawanie prbie, sprawdzanie deklarowanych przez ludzi kompetencji (Pl. Ap., 29 e; 39 c). Sokrates platoski uwaa za wielkie dobrodziejstwo bycie odpartym, czyli demaskowanie mylnych pogldw (Pl. Ap., 36 cd; Grg. 458 ab; 461 a, 470 c, 506 bc; Euthd., 295 a; Men., 84 ac; Prt., 333 c). Oto dwa najbardziej wymowne miejsca z dialogw Platona:

Nie zdajesz mi si nie wiedzie, e kto si najbliej znajdzie Sokratesa i podejdzie w rozmowie, ten ju z koniecznoci choby i o czym innym wczeniej zacz mwi nie przestaje by przeze drony w rozmowie, zanim nie zda sprawy o sobie samym, w jaki sposb teraz yje i jak minione ycie przey. A skoro to mu przypado, nie prdzej go Sokrates puci, a to wszystko ze piknie i dobrze nie wybada. Ja ju przywykem do tego i wiem, e trzeba to ode znosi, i wiem dobrze, e i ja sam to znosi bd [] Dla mnie wic to nic niezwykego ani niemiego zosta przez Sokratesa przebadanym (Pl. La., 187 e188 a).

A c takiego mylisz [], e jeli najbardziej ciebie zbijam, to czy z jakiego innego powodu zbi mam, a nie przez to, bym i sam siebie przebada, co twierdz obawiajc si, e mylnie co wiem, czego nie wiem. Wic teraz ja powiadam, e wanie to czyni rozpatruj wywd () przede wszystkim ze wzgldu na siebie samego, a moe te i na innych znajomych. Czy nie uwaasz, e to jest wsplne dobro prawie dla wszystkich ludzi, gdy stanie si jasna kada z rzeczy, jak si ma waciwie? [] Odwagi wic, [] odpowiadaj na pytania, jak ci si zdaje, a niewane, czy to Krytiasz czy Sokrates jest tym, ktry zbija, lecz bacz myl na sam wywd (), jaki wtedy wyjdzie zbijany (Pl. Chrm., 166 ce).

Taki rni si od sofistycznej sztuki zwyciania w sporach i orzekania sprzecznoci. Sokrates sam nie narzuca swego zdania, lecz sondowa wypowiedzi innych i jak si okazywao byway one sprzeczne wewntrznie i niekonsekwentne. Arystoteles wprost podaje, e Sokrates wypytywa, lecz nie podawa odpowiedzi;

12 Jego ironia polega na udawaniu, e to wanie od rozmwcy chce si on czego nauczy. A jej celem jest doprowadzenie rozmwcy do odkrycia, e na temat dziedziny, w ktrej uwaa si on za uczonego, nie wie nic (Hadot 2000: 54).


wyznaje bowiem, e ich nie zna (Arist. SE, 183 b 78). Tak form dialektyki nazywa Arystoteles pejrastyk, czyli poddawaniem prbie w pytaniach, swoistym egzaminowaniem kogo kto mwi, e dysponuje wiedz (Arist. SE, 165 b 46).

We wczesnych dialogach Platona sokratejskie dialogowanie () to sztuka zwizych pyta i odpowiedzi dla uzyskiwania definicji dociekanej . Dialog sokratejski zaczyna si prostym pytaniem czym co jest? ( ), a odpowiedzi rozmwcw nie okazyway si rozstrzygajce, pozostaway bez wyjcia, czy aporiami, trudnociami i wtpliwociami. Przykadem aporetycznoci jest dyskusja nad pobonoci w Eutyfronie, nad mstwem czy odwag w Lachesie, nad przyjani w Lysisie, nad opanowaniem w Charmidesie, czy te nad piknem w Hippiaszu Wikszym. Nawet w pniejszych dialogach Platona aporetyczno powraca, jak w Menonie w odniesieniu do nauczalnoci cnoty oraz w Teajtecie w odniesieniu do definicji wiedzy. W tym ostatnim dialogu pojawia si platoski Sokrates z jeszcze inn metod wypytywania, zwan maieutyk (analogiczn do sztuki pooniczej), jednak nie wydaje si, aby odnosia si ona do postaci historycznego Sokratesa. Tak samo nie odnosio do do wszystko to, co przydzieli mu Platon w dialogach rednich i pnych, cznie z teori anamnezy, idei form, natury duszy i rozbudowan dyskusj politologiczn.

i w trybie testowania nie mogy Sokratesowi zjednywa przyjaznych rozmwcw. atwiej jest bowiem pyta ni odpowiada. Trazymach zarzuca to Sokratesowi (Pl. R., 336 c; 337 de), a inni tym odpieraniem si irytowali, nie dawali si przekona, a nawet si odgraali (Pl. Grg., 506 bc; R. 337 a, 341 a; Tht., 151 cd, 161 a, 168 a). Czy Sokrates faktycznie wypytywa innych wiadomy swej niewiedzy, czy tylko ironicznie nadawa sobie takie pozory, aby w pytaniach krzyowych zbija odpowiedzi? Tak czy inaczej jednych rozmwcw irytowa, a innych inspirowa do gbszego namysu nad stawianymi kwestiami. Takie to byo Sokratesowe przesanie w dociekaniu mdroci ludzkiej i prowokujca nono jego indagowania. Filozofowanie Sokratesa penio rol testujc i odpierajc, czym ma by uwalnianie od bdnych przekona, a konstruktywne i inspirujce byo w sensie wsplnego dociekania, badania, jak naley y mdrze i godziwie, co zaleca take Demokryt.

10. Platon sokratyk

Najwikszym z sokratykw by oczywicie Platon, twrca Akademii, ktry uczyni z Sokratesa gwnego protagonist swych dialogw, a nawet rzecznika wasnej nauki o ideach. W konfrontacji z innymi osobami dialogw, najczciej z sofistami, Sokrates to cay czas posta ironiczna, nagabujca, dociekliwa, fascynujca, ale i nieodgadniona w swej literackiej i filozoficznej kreacji. Tak wic Platon przej i niebywale rozwin sam form dialogiczn i metod dialektyczn, inspirowany ustnymi dyskusjami Sokratesa, jego pasj wypytywania innych, kwestionowania odpowiedzi i ca strategi sytuacyjnych konwersacji. Sokrates historyczny niczego nie pisa, a jedynie elenktycznie docieka istoty cnt i mdroci praktycznej. Platon za wprawdzie wiele pisa, lecz


wzorem swego mistrza przede wszystkim dyskutowa; dlatego nie tworzy monologicznych rozpraw, lecz dialogi stanowice (naladowanie) ywych dyskusji sokratejskich. Mia przy tym wiadomo ograniczonoci, nieodpowiednioci i nieadekwatnoci wykadni pisanej, o czym sam donosi w Fajdrosie oraz w Licie VII.

Zreszt Platon zawdzicza Sokratesowi nie tylko dialog i dialektyk, lecz take podstawow dziedzin docieka: czym s poszczeglne cnoty () oraz najwyszy przedmiot poznania i nauczania ( ), czyli idea Dobra. W niebyway sposb rozwin on sokratejsk dialektyk, od sztuki pyta i kwestionowania odpowiedzi (), poprzez wywody prbne na podstawie zaoe ( ), do wiedzy () o istocie rzeczy operujcej czeniem i dzieleniem (, ) idei

poj. I wanie dialektyk uzna za najwysz z nauk i mdroci, ktra ma w dugiej drodze zmierza do wykrycia najwyszego przedmiotu poznania, czyli idei Dobra. I tak w Politei (VIVII) Sokrates najpierw wstrzyma si przed przedwczesnym jej okreleniem, a nastpnie stawiajc wymogi edukacji matematycznej, aby przej do wyszego poziomu docieka dialektycznych, naprowadza na sposb okrelenia owej idei Dobra w trybie typowo elenktycznym, czyli odrywajc j od wszystkich innych rzeczy; i tak jak w boju przechodzc przez wszystkie odparcia, pragnc nie podug mniemania, lecz podug istoty odpiera, w tym wszystkim trwaym wywodem rozstrzyga (Pl. R., 534 b).

Dociekane w trybie elenktycznym Dobro () to znamienny i nader wany motyw filozofii Platona, podjty take w jednym z ostatnich jego dialogw, w Filebie, gdzie powraca Sokrates jako protagonista, dochodzc do ustalenia pewnej skali ludzkich dbr. Ponadto wywody O Dobru miay by gwnym przedmiotem tzw. pogldw niepisanych ( ) Platona, jednak w aspekcie bardziej matematyzujcym (pitagoryzujcym) i systemowym, jeli wierzy Arystotelesowi i jego komentatorom (Wesoy 2008).

Wielu badaczy Platona przetwarzao jego filozofi, jakby bya wyraana w rozprawie czy traktacie fachowym. Wizao si to z pomniejszaniem czy eliminowaniem figury Sokratesa, trudnej wprawdzie do identyfikacji historycznej, ale nader istotnej w dramaturgii dialogw. Przeoczenie, czy wrcz celowe pominicie dziedzictwa sokratejskiego, oznacza zuboenie i znieksztacenie filozofii Platona przez sprowadzenie jej niekiedy do epifanii prawdy. Sokrates wypytujcy, ironista, elenktyk i aporetyk, jest filozofem dialektykiem, ktry nie dogmatyzuje, dajc wiadectwo krytycznej i otwartej sztuki filozofowania. Komponujc dialogi i rozwijajc dialektyk sokratejsk, Platon wiadomy by tego, e dociekanie prawdy jest dug intersubiektywn metod rozpoznawania i zbijania pozorw, stawiania zaoe i przebrnicia przez mylne drogi przy najwikszym skupieniu mylowym.

Sokrates musia by osobowoci irytujc, fascynujc i nieodgadnion zarazem, skoro inspirowa swych przeciwnikw i zwolennikw do podjcia wyzwa tak rnych i rywalizujcych z sob. Chocia zaprzecza temu, by czegokolwiek i kogokolwiek naucza, niebywae jest to, jak jego naladowcy przypisywali mu niedajce si uzgodni pogldy, jak rne byy dla nich inspiracje postawy badawczej mistrza jako dialogicznego testowania i dociekania cnt, mdroci i najwyszego dobra (zob. Vander Waerdt 1994). Kwestie te podejmiemy w oddzielnym artykule.


NOWSZA BIBLIOGRAFIA

Ahbel-Rappe S., Kamtekar R., 2009, (ed.), A Companion to Socrates, Blackwell. Beys, K., 2001, The Trial of Socrates, Athens (take po grecku, niemiecku, francusku i japosku).

Brickhouse, T., Smith, N., 2004, Plato and the Trial of Socrates. London.

Brisson, L., 1997, Platon, Apologie de Socrate. Criton, Paris.

Centrone, B., Taglia, A., 2010, Platone, Eutifrone, Apologia di Socrate, Critone, Torino.

Cooper, J. M., 2007, Socrates and Philosophy as a way of life, w: D. Scott (ed.), Maieusis: essays in ancient philo

sophy in honour of Myles Burnyeat, ss. 2044, Oxford.

Dorion, L.-A., 2004, Socrate, Paris (take po grecku i wosku).

Dring, K., 1998, Sokrates, die Sokratiker und die von ihnen begrndeten Traditionen, w: Flashar, K. (hrsg.),

Grundriss der Geschichte der Philosophie, Basel, ss. 141364.

Erler, M., 2007, Platon, w: Flashar K. (hrsg.), Grundriss der Geschichte der Philosophie, Basel.

Figal, G., 1995, Sokrates, Mnchen (po wosku: Bologna 2001).

Giannantoni, G., 1990, Socratis et Socraticorum Reliquiae, vol. IIV, Napoli.

Giannantoni, G., 1993, Socrate, Roma.

Giannantoni, G., 2005, Dialogo socratico e nascita della dialettica nella filosofia di Platone, B. Centrone (cur.),

Napoli.

Hadot, P., 2000, Czym jest filozofia staroytna?, przeoy P. Domaski, Warszawa.

Horn, Ch., 1998, Antike Lebenskunst. Glck und Moral von Sokrates bis zu den Neuplatonikern, Mnchen (take

po wosku).

Kahn, Ch., 1996, Plato and the Socratic dialogue, Cambridge (take po wosku).

Kraut, R., 2009, The Examined Life, w: AhbelRappe S., Kamtekar R., 2009, ss. 228242.

Legutko, R., 2003, Platon, Obrona Sokratesa, tumaczenie i komentarz, Krakw.

Morrison, D., 2000, On the Alleged Historical Reliability of Platoss Apology, AGPh 82, ss. 235265.

Morrison, D., 2011, (ed.), The Cambridge Companion to Socrates, Cambridge. Reale, G., 2000, Socrate. Alla scoperta della sapienza umana, Milano.

Reeve, C. D. C., 1989, Socrates in the Apology, Indianapolis.

Rossetti, L., 2011, Le dialogue socratique, Paris.

Taylor, C. C. W., 2000, Socrates. A Very Short Introduction, Oxford.

Vlastos, G., 1991, Socrates. Ironist and Moral Philosopher, Cambridge (take po grecku, francusku i wosku).

Vander Waerdt, P. A.,1994, The Socratic Movement, IthacaLondon.

Waterfield, R., 2009, Why Socrates Died: Dispelling the Myths, New York.

Wesoy, M., 2008, System analityczny Platona w relacji krytycznej Arystotelesa, Roczniki Filozoficzne 56,

ss.299320.

Wesoy, M., 2009, Platona Gorgiasz kompozycja, zarzewie agonu i sokratejska wymowa w: A. Pacewicz (red.),

Kolokwia Platoskie: Gorgiasz, Wrocaw, ss. 1529.

Wesoy, M., 2011, Platos Gorgias as a Dramatic Requiem upon the Vindication of Socrates Life and Death,

Diotima 39, ss. 99110.


Megiston Agathon (Pl. Ap., 38 a) The Heart of Socrates Life and

Philosophical Challenge

We suggest a certain minimal approach to the historical Socrates

on the basis of Platos Apology. This text makes it possible to recon

struct theauthentic charge and the defense line of Socrates, as well

as his motivation and the quintessence of his philosophical challenge.

Themost important thing is what the philosopher says in the face of

his death sentence: that the greatest good for a man is to live an exam

ined life focusing on virtues and ethical values. Unfortunately, the

preponderance of studies, even the most recent ones,fail to recognize

the philosophers provocative challenge, whilst it is not only a crucial

motif intheSocratic examining (), i.e. testing the interlocutors

knowledge by means of irony, elenchosand aporia, but also an inspira

tion for his direct and indirect followers in seeking virtues and the great

est good.

Socrates, Plato, the greatest good, irony, elenchus, aporia

M A R I A N W E S O Y / Pozna /

K E Y W O R D S

Documents

Sedno życia i filozoficznego wyzwania Sokratesa