B.10 II2015JRMGZN

SEKSUELE opvoeding:

pedagogische handvatten voor de praktijk

Kinderen die vragen hoe een baby uit de buik komt of elkaars piemel bekijken: het hoort bij de seksuele ontwikkeling van jonge kinderen. De seksuele ontwikke-ling is een onderdeel van de bredere

algemene ontwikkeling van kinderen. Seksualiteit is een breed begrip dat ook lichamelijkheid, geslachtelijk-heid en intimiteit omvat (Bancroft, 1994). Kinderen zijn vanaf de geboorte binnen dit brede terrein veelal aan het verkennen en experimenteren. Zo leren zij seksuali-teit zinvol in hun leven te integreren, in overeenstem-ming met de waarden en normen van hun sociale omge-ving (Bancroft, 1994). Kinderen ontwikkelen hierdoor gaandeweg een seksuele identiteit. Pas vanaf de puber-teit gaan zij experimenteren met meer ‘volwassen’ seksuele gedragingen. De (seksuele) ontwikkeling van kinderen gebeurt in wisselwerking en wederzijdse beïnvloeding met de omgeving (Sameroff & MacKenzie, 2003; Bronfenbrenner & Cesi, 1995). Aan de ene kant wordt de seksuele ontwikkeling van binnenuit ‘ge-stuurd’. Anderzijds leren kinderen van hun omgeving. In dit artikel gaan we in op wat opvoeders opmerken aan gemiddeld seksueel gedrag bij kinderen en hoe zij aankijken tegen seksuele opvoeding. Vanuit deze in-valshoek bieden we concrete handvatten om ouders te ondersteunen bij de seksuele opvoeding, door te praten met kinderen en afspraken te maken over seksualiteit.

Seksueel gedrag van jonge kinderen maakt deel uit van hun seksuele

ontwikkeling. Toch verrast het veel opvoeders als een jong kind mastur-beert of ‘doktertje’ speelt. Met name ouders twijfelen of seksueel gedrag

van hun kind wel ‘normaal’ is en hoe zij dit kunnen begeleiden. Hoe ziet de

gemiddelde seksuele ontwikkeling eruit en hoe ondersteun je opvoeders

concreet bij de seksuele opvoeding?

_---------_-------_---_--------------_-------_---_---------------_-------__--------_--------_-------_---_----------_-------_---_---------

Channah Zwiep

I I2015JRMGZNB. 11

OPVOEDERS OVER SEKSUEEL GEDRAG VAN KINDERENDe seksuele ontwikkeling van jonge kinderen uit zich in seksueel gedrag en vragen over seksualiteit. Dit blijkt uit kwalitatief onderzoek hiernaar onder 100 moeders en pedagogisch medewerkers in de kinderopvang (Zwiep, 2008). Deze opvoeders zien vaak tot regelmatig seksueel getint gedrag in aller-lei variatie bij jonge kinderen en krijgen daarnaast af en toe vragen van kinderen over seksualiteit. De bevindingen bieden een breed kader voor gemid-deld oftewel ‘normaal’ seksueel gedrag van kinde-ren, dat in overeenstemming is met ander onder-zoek. Zowel de moeders als de pedagogisch medewerkers vatten de seksuele ontwikkeling op als het ontdekken en bewust worden van het li-chaam, de geslachtsdelen en de bijbehorende ge-voelens. Zo zien zij vrijwel dagelijks seksueel ge-drag waarbij nieuwsgierigheid naar en bewustwording van het lichaam een rol speelt. De opvoeders merken bijvoorbeeld op dat peuters en kleuters elkaar bekijken en aanraken en delen van het eigen lichaam of dat van de opvoeders benoe-men. Ook zien opvoeders dat kinderen nieuwsgie-rig zijn naar sekseverschillen, onder andere op momenten waarop zij ‘functioneel’ bloot zijn:

Als de kinderen gezamenlijk plassen, roepen zij regel-matig: ‘Mijn papa heeft een piemel! En ik niet!’ Ze zijn gewoon heel erg benieuwd naar de verschillen tussen vrouwen en mannen. (een pedagogisch medewerker op een peutergroep)

Een grote groep opvoeders bemerkt ook seksueel getint (fantasie-)spel bij kinderen. Kleuters spe-len ‘doktertje’ en ‘vadertje en moedertje’ en vanaf acht jaar spelen kinderen in groepjes ‘meisjes- en jongenspakkertje’. Een groot deel van de opvoe-ders merkt daarnaast op dat kinderen seksuele lustgevoelens ontdekken en hiermee experimen-teren. Opvoeders zien bijvoorbeeld allerlei vor-men van masturbatie. Zo hebben veel jongens vanaf de peuterleeftijd regelmatig als ‘vanzelf-sprekend’ de hand in de broek, bijvoorbeeld als zij televisie kijken. Een kleine groep meisjes ‘rijdt’ volgens opvoeders tegen een knuffel aan of mas turbeert op de buik en bereikt hierbij soms ook een orgasme. Deze opvoeders merken op dat als een kind dit eenmaal heeft ‘ontdekt’, zij vaak enige jaren frequent en op vaste momenten op de dag masturbeert. Zodra een kind dit begrijpt, vertellen de meeste ouders dat masturbatie niet in het ‘openbaar’ kan:

_---------_-------_---_--------------_-------_---_---------------_-------__--------_--------_-------_---_----------_-------_---_---------

B.IPASSEND ONDERWIJS

B.12 II2015JRMGZN

Mijn dochter masturbeerde als peuter al. Meestal deed ze dat als ik haar uit haar bedje haalde, maar soms gebeurde het ook gewoon op de bank in de huiskamer. Ik heb haar geleerd dat het privé is en dat het in haar eigen bed mag, maar niet in het openbaar. (moeder van een dochter van zes jaar)

Een deel van de opvoeders merkt ook regelmatig op dat kinderen boven de acht jaar verliefd zijn, verkering hebben of schaamtegevoelens ontwik-kelen rondom intimiteit en lichamelijkheid. Ook dagen zij vaker de opvoeders uit of verkennen de grenzen door een volwassene in het voorbijgaan een tik op de billen te geven, een leeftijdgenootje in het kruis te grijpen of ‘vieze’ woorden te roe-pen. Een klein deel van de opvoeders merkt op dat kinderen experimenteren met het lichaam en het uiterlijk. Zo lopen peuters graag bloot volgens de opvoeders en bekijken kinderen boven de acht jaar zichzelf kritisch in de spiegel. Ook experi-menteren oudere kinderen met hun eerste tong-

zoen, giechelen over seksualiteit, of dansen op seksueel getinte muziek. Opvoeders krijgen ook af en toe vragen van kinderen over seksualiteit. Vaak is hiervoor een duidelijke aanleiding, zoals de komst van een zusje of broertje:Tussen vier en acht jaar stellen kinderen gemiddeld de meeste vragen over seksualiteit. Peuters en kleu-ters stellen vragen over zwangerschap, terwijl oudere

kinderen meer nieuwsgierig zijn naar ‘technische’ details over seksualiteit. Vanaf een jaar of zes stellen kinderen vragen over de ontwikkeling van hun li-chaam of over seksueel gedrag van volwassenen.

SEKSUELE OPVOEDING IN DE PRAKTIJKDe seksuele ontwikkeling is onlosmakelijk verbon-den met de seksuele opvoeding (Zwiep, 2008). Zoals we hiervoor zagen, vertonen kinderen van jongs af aan een breed scala aan seksueel getint gedrag dat binnen hun seksuele ontwikkeling past. Kinderen hebben hiervoor wel een zekere ruimte en informatie over seksualiteit nodig, om zo kennis envaardigheden op te doen om seksualiteit in hun leven te integreren. Opvoeders hebben de taak kinderen hierbij te ondersteunen, bijvoorbeeld door kinderen te informeren over seksualiteit (en de grenzen ervan) en hen waar nodig bij te sturen. Seksuele opvoeding ligt in het verlengde van de algehele opvoeding. Het vraagt van opvoeders een open wijze van communiceren over seksualiteit, begeleiding bij vragen of seksueel gedrag en het stimuleren van de meningvorming over seksuali-teit (De Graaf & Rademakers, 2007; Klai, 2005; Zwiep, 2012). Ook kunnen zij hun kind een positief gevoel over lichamelijkheid en seksualiteit meege-ven. Een autoritatieve opvoedingsstijl lijkt hieraan in positieve zin bij te dragen (Klai, 2005; Byers, Sears & Weaver, 2008). Hoewel die stijl gangbaar is in Nederland, vinden de meeste opvoeders het ingewikkeld vorm te geven aan seksuele opvoeding (Zwiep, 2008). Dit komt onder andere doordat ouders moeite hebben met de inschatting van ‘ge-middeld’ seksueel gedrag en twijfelen over de wijze van begeleiden. Ook praten met hun kind over seksualiteit vinden veel ouders lastig. Opvoeders hebben dan ook vooral behoefte aan concrete handvatten om seksualiteit te begeleiden. Pedago-gische begeleiding van seksualiteit bestaat aller-eerst uit een bewustwordingsproces bij ouders, bijvoorbeeld van persoonlijke waarden en normen over seksualiteit en wat je een kind hierin wilt bieden. Daarnaast is praten over seksualiteit be-langrijk. Dat kan bijvoorbeeld door jonge kinderen stapsgewijs informatie over seksualiteit te geven. Zo kunnen ouders het lichaam benoemen en de eventuele gevoelens die zij bij hun kind bemerken. Juist voor jonge kinderen is seksualiteit nog een

Seksueel getint spel van kinderen roept vaak gemengde gevoelens op bij ouders.

>> Geef positieve informatie (informeer niet alleen over gevaren)

>> Wees open en eerlijk (kinderen komen niet uit de boerenkool)

>> Benoem het lichaam en sla de geslachtsdelen niet over

>> Geef ook informatie als kinderen géén vragen stellen

>> Bespreek wensen en grenzen met kinderen (respectvol omgaan

met jezelf en de ander)

>> Maak gebruik van een prentenboek over seksualiteit --_---------------_-------__--------_

--_---------------_-------__--------_

Tips voor praten over seksualiteit:

_---------_-------_---_--------------_-------_---_---------------_-------__--------_--------_-------_---_----------_-------_---_---------

I I2015JRMGZNB. 13

‘vanzelfsprekend’ onderwerp. Dit maakt het ook vaak voor ouders makkelijker erover te beginnen. Het voorlezen van een prentenboek (Zwiep, 2011) kan hierbij goed helpen. Seksueel getint spel van kinderen roept vaak gemengde gevoelens op bij ouders. Ze zijn bijvoorbeeld verrast dat hun kind hiermee ‘al’ bezig is, denken dat hun kind ‘afwijkt’, of zijn bang dat hun kind seksueel misbruikt is. Veel seksueel gedrag past echter gewoon bij de ontwikkeling. Dit betekent dat ouders seksualiteit juist moeten begeleiden. Het is bijvoorbeeld be-langrijk om seksueel gedrag van kinderen gewoon met kinderen te bespreken. Opvoeders kunnen begrip tonen voor seksuele gevoelens van hun kind, maar tegelijkertijd aangeven dat er grenzen zijn. Ook kunnen zij – liefst in overleg met het kind – af-spraken maken, zodat seksueel spel bijvoorbeeld respectvol en veilig gebeurt. Hiervan leren kinde-ren dat seksualiteit bespreekbaar is en er ‘mag’ zijn en zich aan te passen aan wensen van de sociale omgeving. We illustreren dit aan de hand van het volgende voorbeeld:

Joris en pieter (allebei 4 jaar) spelen in de zandbak in de tuin. Omdat het warm is, hebben zij alleen hun korte broek aan. Opeens doet Joris zijn broek naar beneden en strooit Pieter een handje zand over zijn piemel. De piemel van Joris wordt er een beetje stijf van.

Eigenlijk zouden alle opvoeders moeten anticiperen op een soortgelijke situatie en op de pedagogische begeleiding hiervan. Om te reageren zonder seksueel gedrag volledig af te keuren, kunnen ouders gebruik maken van een stappenplan om te reageren op de kinderen. De stappen zijn allereerst bedoeld om kinderen bewust te maken van hun seksuele gevoe-lens en dit open te bespreken met hen. Daarnaast geeft het opvoeders de kans afspraken te maken die de veiligheid en vrijwilligheid waarborgen. Ten slotte kunnen ouders hun kind corrigeren, bijvoorbeeld als seksueel gedrag volgens de norm niet passend is, of als kinderen zich niet aan een afspraak hou-den. Door seksuele opvoeding kunnen opvoeders kinderen een veilig opvoedingsklimaat bieden en hen ondersteunen bij het opdoen van kennis en vaardigheden. Kinderen krijgen zo ruimte om op hun manier te experimenteren met seksualiteit en leren daarnaast waar de persoonlijke en maat-schappelijke grenzen hiervan liggen.

Channah Zwiep is deskundige op het gebied

van seksuele ontwikkeling en opvoeding van jonge

kinderen. Zij is onderzoeker, adviseert ouders en

verzorgt trainingen en ouderavonden in de kinderop-

vang en in het basisonderwijs. www.kind-enzo.nl

Seksueel getint spel van kinderen roept vaak gemengde gevoelens op bij ouders.

>> Ieder kind is de baas over zijn eigen lijf

>> Dwang en manipulatie zijn uit den boze

>> Doe jezelf en/of de ander geen pijn

>> Je mag geen gevaarlijke dingen doen

>> ‘Klikken’ mag (en hulp van een volwassene inroepen ook)

>> ‘Nare’ geheimpjes zijn niet fijn --_---------------_-------__--------_

--_---------------_-------__--------_

--_---------------_-------__--------_

Afspraken over seksualiteit:

_---------_-------_---_--------------_-------_---_---------------_-------__--------_--------_-------_---_----------_-------_---_---------

>>

Seksuele ontwikkeling Methodiek voor pedagogische begeleiding in de

kinderopvang en in het basisonderwijs

Dit boek is een leidraad voor de ontwikkeling van pedagogisch beleid over seksualiteit. Het bevat een theoretische visie op seksualiteit, een kader voor gemiddeld seksueel gedrag van jonge kinde-ren (0-13 jaar) en handvatten om de seksuele ontwikkeling als professionele opvoeder positief te begeleiden.

Methodiek voor pedagogische begeleiding in

de kinderopvang en in het basisonderwijs

Channah Zwiep

ISBN 9789088502620 - 136 pagina’s - € 16,50

www.seksueleontwikkeling.swpbook.com

B.IPASSEND ONDERWIJS