T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI SELAHADDİN-İ EYYÛBÎ DEVRİNDE İLMÎ FAALİYETLER

Yüksek Lisans Tezi

BEDRETTİN BASUĞUY

İstanbul, 2006

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI SELAHADDİN-İ EYYÛBÎ DEVRİNDE İLMÎ FAALİYETLER

Yüksek Lisans Tezi

BEDRETTİN BASUĞUY

Danışman: PROF. DR. HULÛSİ YAVUZ

İstanbul, 2006

İÇİNDEKİLER

Sayfa No. ÖNSÖZ................................................................................................................... IV KISALTMALAR................................................................................................... VI GİRİŞ A. Kaynaklar ve Araştırmalar......................................................... ........... 2 B. Kuruluş Devrinde Eyyûbîler ve Salâhaddîn-i Eyyûbî................ ........... 7 C. Salâhaddîn Devrinde İlmî Hayat................................................. ........... 10

BİRİNCİ BÖLÜM SALÂHADDÎN-İ EYYÛBÎ DEVRİNDE KURULAN MEDRESELER A. Salâhaddîn Devrindeki Medreselere Umûmî Bir Bakış..........................14 B. Salâhaddîn-i Eyyûbî’yi Yeni Medreseler Kurmaya Sevk Eden Âmiller 16 C. Mısır’da Kurulan Medreseler.................................................................. 17 1. Nâsıriyye Medresesi......................................................................... 17 2. Kamhiyye Medresesi........................................................................ 18 3. Salâhiyye Medresesi......................................................................... 19 4. Âdiliyye Medresesi........................................................................... 19 5. Suyûfiyye Medresesi......................................................................... 20 6. Menâzilü’l-İzz Medresesi................................................................. 20 7. Kutbiyye Medresesi.......................................................................... 21 8. Fâdıliyye Medresesi.......................................................................... 21 D. Şam Bölgesinde Kurulan Medreseler.................................................... 22 1. Salâhiyye Medresesi......................................................................... 22 2. Asrûniyye Medresesi........................................................................ 22 3. İkbâliyye Medresesi.......................................................................... 23 4. Takâviyye Medresesi........................................................................ 24 5. Hâtûniyye Medresesi........................................................................ 25 6. Mukaddemiyye Medresesi................................................................ 25 7. Ferruhşâhiyye Medresesi.................................................................. 25 8. Esediyye Medresesi.......................................................................... 26 9. Azraviyye Medresesi........................................................................ 26 10.Salâhiyye Medresesi......................................................................... 27 11.Amriyye Medresesi.......................................................................... 27 12.Salâhiyye Medresesi......................................................................... 28 13.Efdaliyye Medresesi......................................................................... 29

I

İKİNCİ BÖLÜM SALÂHADDÎN DEVRİNDE MEDRESELERDE OKUTULAN KİTAPLAR A. Salâhaddîn Devrinde Rağbet Gören İlimler................................................... 32 B. Medreselerde Okutulan Kitablar..................................................................... 33 1. Kırâât........................................................................................................ 33 2. Tefsîr........................................................................................................ 35 3. Hadîs........................................................................................................ 38 4. Fıkıh......................................................................................................... 39 5. Dil ve Edebiyat......................................................................................... 43 6. Tasavvuf................................................................................................... 47 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DEVRİN ÖNDE GELEN ÂLİMLERİ A. Kur’ân İlimleri................................................................................................ 51 1. eş-Şâtıbî.................................................................................................... 52 2. eş-Şerîşî.................................................................................................... 54 3. es-Sehâvî.................................................................................................. 55 4. es-Safravî................................................................................................. 56 B. Hadîs İlmi........................................................................................................ 57 1. es-Silefî.................................................................................................... 59 2. İbn Asâkir................................................................................................ 60 3. Cemmâîlî.................................................................................................. 62 4. el-Cezerî................................................................................................... 64 5. İbnü’l-Müfaddal....................................................................................... 66 C. Fıkıh İlmi....................................................................................................... 68 1. Şafiî Fıkhı................................................................................................ 69 a) Şehrezûrîler...................................................................................... 70 a.1 Kemâleddîn eş-Şehrezûrî......................................................... 70 a.2 Muhyiddîn eş-Şehrezûrî........................................................... 71 a.3 Ziyâeddîn eş-Şehrezûrî.............................................................73 b) Kutbuddîn en-Nîşâbûrî..................................................................... 74 c) İbn Ebî Asrûn.................................................................................... 76 d) Necmüddîn el-Hubûşânî................................................................... 77 e) Şihâbüddîn et-Tûsî............................................................................ 79 f) Muhyiddîn el-Kuraşî......................................................................... 80 g) Bahâüddîn İbn Şeddâd...................................................................... 81 2. Hanefî Fıkhı............................................................................................. 84 a) İbnü’s-Sâbûnî.................................................................................... 84 b) Alâüddîn el-Kâsânî........................................................................... 85 c) ez-Zahîr en-Numânî.......................................................................... 87 3. Mâlikî Fıkhı.............................................................................................. 88 a) İbni ‘Avf........................................................................................... 88 b) İbni Şâs............................................................................................. 89

II

4. Hanbelî Fıkhı............................................................................................ 91 a) İbni Sürûrlar(Makdisîler)................................................................... 91 a.1 Ebû Ömer İbni Kudâme............................................................. 91 a.2 İmâdüddîn el-Makdisî................................................................ 93 a.3 Muvaffakuddîn İbni Kudâme.................................................... 95 b) İbni’n-Nüceyye.................................................................................. 97 D. Tasavvuf........................................................................................................ 99 1. Ebû Hafs el-Erdebîlî................................................................................ 100 2. İmâdeddîn Ebü’l-Feth.............................................................................. 101 3. Hayât el-Harrânî...................................................................................... 102 3.1 Hayât el-Harrânî’nin Nasihatleri..................................................... 103 3.2 Hayât el-Harrânî’nin Menkıbeleri....................................................104 E. Dil ve Edebiyat.............................................................................................. 105 1. İbn Berrî................................................................................................. 105 2. Ebü’l-Yümn el-Kindî............................................................................. 107 3. el-Mes‘ûdî.............................................................................................. 110 4. İbn Ya‘îş................................................................................................. 111 5. İbn Münkız............................................................................................... 114 6. İmâdüddîn el-İsfahânî............................................................................. 118 7. Kâdiyü’l-Fâzıl........................................................................................ 124 F. Felsefe............................................................................................................ 129 1. Şihâbüddîn es-Sühreverdî....................................................................... 129 1.1 İşrâkî Hikmet.................................................................................. 133 2. İbn Meymûn............................................................................................ 136 3. Seyfeddîn el-Âmidî................................................................................. 146 4. Abdüllatîf el-Bağdâdî.............................................................................. 150 G. Tıp, Eczâcılık ve Botanik................................................................................ 155

1.Fahruddîn el-Mardînî................................................................................ 161 2.İbn Matrân.............................................................................................. 162 3.Mühezzibüddîn ed-Dahvâr..................................................................... 163

4.İbnü’l-Baytâr.......................................................................................... 165 5.İbnü’s-Sâ‘âtî........................................................................................... 169

SONUÇ..................................................................................................................... 173 BİBLİYOGRAFYA................................................................................................. 177

III

ÖNSÖZ

Salâhaddîn-i Eyyûbî (ö.589/1193), yalnız müslümanlar nezdinde değil,

düşmanları tarafından da takdîr edilen ender şahsiyetlerden biridir. Savaş

meydanlarında Frenkler’i bozguna uğratan Sultân Salâhaddîn’in, Kudüs ve Sâhil

bölgesini fethi sırasında gösterdiği âlicenâplık Avrupalı tarihçiler tarafından takdîrle

karşılanmıştır. Batılılar, Salâhaddin (Saladin) ile Arslan Yürekli Richard’ı

karşılaştırdıkları eserlerinde, Salâhaddîn’in üstünlüğünü kabul etmekten kendilerini

alamamışlardır.

Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin hem Doğu’yu hem de Batı’yı etkileyen güçlü mîrasını

tanımak üzere yaşadığı dönemi araştırmaya karar verdik. Araştırmamız neticesinde

Salâhaddîn devrinin (567–589/1171–1193) her açıdan İslâm tarihinin en parlak

dönemlerinden biri olduğunu gördük. Biz de bizim açımızdan ehemmiyet arz eden

dönemin ilmî fa‘âliyetlerini tez konusu olarak belirledik.

Tezimiz giriş ve üç bölümden meydana gelmektedir. Giriş bölümünde tezimizi

hazırlarken istifâde ettiğimiz kaynak kitap ve araştırmalarla ilgili bilgi verdikten sonra

ana hatlarıyla kuruluş döneminde Eyyûbîler’i ve Salâhaddîn devrindeki ilmî hayatı ele

aldık.

Birinci bölümde Salâhaddîn devrinde kurulan medreseleri tesbit ettik. Sultânı

yeni medreseler kurmaya sevk eden âmiller, medreselerin vakfedildiği mezheb

müntesibleri, kuruluş tarihleri ve kurulduğu bölgeler ile medreselerde ders veren âlimler

hakkında bilgi verdik.

İkinci bölümde Salâhaddîn-i Eyyûbî devrinde medreselerde okutulan kitapları,

dönemin rağbet gören ilimlerini nazar-ı dikkâte alarak inceledik.

Üçüncü bölümde ise; devrin önde gelen âlimleri hakkında bilgi verdik. Âlimleri,

tahsîl hayatlarını, şahsiyetlerini, eserlerini ve te’sîrlerini göz önünde bulundurarak

inceledik.

IV

Tezin hazırlanması, kaleme alınması ve düzeltilmesi safhalarında kıymetli

mesâîlerini harcayan muhterem hocam Prof. Dr. Hulûsi Yavuz’a, tenkid ve tashihleriyle

tezi bitirmemi sağlayan değerli hocalarım Prof. Dr. Ziya Yılmazer ve Prof. Dr. İlhan

Kutluer’e sonsuz müteşekkirim. Tezin her safhasında görüşlerinden istifâde ettiğim,

teşvîk ve yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. İSAM

araştırma kütüphanesinden faydalanmamı sağlayan görevlilere teşekkürlerimi sunmayı

vazgeçilmez bir vazîfe telakki ediyorum.

İstanbul, 2006 Bedrettin BASUĞUY

V

KISALTMALAR

bkz. : Bakınız

b. : İbn, Bin

bs. : Baskı

c. : Cilt

çev. : Çeviren

DİA : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

h. : Hicrî

haz. : Hazırlayan

hz. : Hazreti

İA : İslâm Ansiklopedisi

İTED : İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi

krş. : Karşılaştırınız

m. : Mîlâdî

nr. : Numara

nşr. : Neşreden

ö. : Ölümü, ölüm tarihi

s. : Sayfa

thk. : Tahkîk Eden

trc. : Tercüme Eden

ts. : Tarihsiz

VI

GİRİŞ

A. Kaynaklar Ve Araştırmalar

Eyyûbî Devleti’nin 567-589/1171-1193 yıllarını kapsayan Salâhaddîn-i Eyyûbî

Devrinde İlmî Faâliyetler adlı çalışmamızda, yararlandığımız eserleri, çeşitlilik

arzetmesi sebebiyle, kaynaklar, araştırmalar ve ansiklopedi maddeleri olmak üzere üç

kategoride değerlendireceğiz.

Salâhaddîn dönemiyle ilgili yararlandığımız kaynakların başında Bahâeddîn b.

Şeddâd’ın en-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinu’l-Yûsufiyye adlı eseri gelmektedir.

İbn Şeddâd, Salâhaddîn’in hizmetine girmiş ve çocuklarının hocalığını yapmış devrinin

büyük ‘âlimlerinden biri idi1. Eseri ana hatlarıyla Salâhaddîn’in siyâsi tarihidir.

Salahaddîn’in hayatı ve şahsiyeti ile başlayan eser, vefâtıyla sona ermektedir.

Çalışmamızın birinci bölümünde Sultân Salâhaddîn devrinde kurulan

medreseleri ele alırken İzzeddîn ibni Şeddâd’ın (ö.684/1286), Makrizî’nin (ö.845/1242)

ve Nu‘aymî’nin (ö.927/1521) eserlerinden yararlandık. Şam bölgesinde kurulan

medreseleri tesbit ederken İbn-i Şeddâd’ın el-A‘lâkü’l-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm

ve’l-Cezîre’si ile Nu‘aymî’nin ed-Dâris fî Târîhi’l-Medâris adlı eserlerinden

yararlandık. İbni Şeddâd, el-A‘lâk’ta o günkü siyasi ve sosyal durumu şehirlere göre

aktarmasının yanında ele aldığı şehirler hakkında coğrafî bilgiler ve bu şehirlerde

kurulan müesseseler hakkında önemli detaylar vermiştir. el-A‘lâk, el-Cezîre ve Şam

bölgelerinin Eyyûbîler devrindeki kültür tarihi bakımından en önemli kaynaktır2.

Nu’aymî ise ed-Dârîs adlı meşhûr eserinde Dımaşk bölgesi medreseleri ve burada ders

veren müderrisleri başlangıçtan kendi zamanına kadar inceleyip bunlar hakkında bilgi

vermektedir. Nu‘aymî bu eseri yazarken İzzeddîn b. Şeddâd’ın el-A‘lâkü’l-

Hatîre’sinden Eyyûbîler devri için faydalanmıştır. Eyyûbîler devrindeki müderrislerin

hayatı hakkında daha geniş bilgiler vererek İbni Şeddâd’ın eserini zenginleştirmiştir3.

1 Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, Beyrut 1405/1985, XXII, 385. 2 Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 152 3 Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyûbiler Devleti, İstanbul 1983, s. 23.

2

Mısır’da kurulan medreseleri Makrizî’nin el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-

Âsâr adlı eserinden istifâde ederek çalıştık. Mısır’da yetişen ünlü tarihçilerden biri olan

Makrizî, el-Hıtat’ta Mısır’ın coğrafî yapısı, ekonomik durumu, sosyo-kültürel hayatı ve

çeşitli kurumlarından bahseder. Bugün Mısır kültür tarihine dâir bildiklerimizin yarısı

bu kitaba dayanır4. Eser, Salâhaddîn döneminde Mısır’da inşâ edilen medreseler için

birinci dereceden bir kaynaktır.

Tezimizde Salâhaddîn devrinin önde gelen ‘âlimleri bölümünü hazırlarken ele

aldığımız alanların farklılığı, muhtelif kaynaklardan yararlanmamıza neden oldu.

Bununla birlikte yararlandığımız kaynakların başında İmâdeddîn Kâtip el-İsbehânî

(ö.597/1201), Sıbt İbnü’l-Cevzî (ö.654/1256), Zekiyüddîn el-Münzirî (ö.656/1258), İbn

Hallikân (ö.681/1282) Zehebî (ö.748/1347) ve İbn Ebî Usaybia’nın (ö.668/1269)

eserleri gelmektedir.

‘İmâdeddîn, 563–597/1167–1200 yılları arasında Nûreddîn ve Salâhaddîn’in

dîvânü’l-inşâsında çalışmış, Kâdiü’l-Fâzıl’dan sonra kendi sahasında devrinin en yetkili

kişisi olmuştur5. Tezimizde yararlandığımız eserleri, Sultân Salâhaddîn hayatta iken

onun hayatı ve mücâdelesi hakkında kaleme aldığı 1187–1193 yıllarını kapsayan el-

Fethü’l-Kussi fi’l-Fethi’l-Kudsi adlı iki ciltlik târihi ile, Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-

‘Asr adlı şairler ve edipler antolojisidir. Bu ikinci eser Şam, Irak ve Mısır’da yaşamış

şairler ve şiirlerinden bahseden önemli bir kaynağımızı oluşturdu.

Sıbt İbnü’l-Cevzî fıkıh, tefsîr ve tarih alanında söz sâhibi önemli bir müelliftir.

Tezimizde yararlandığımız eseri Mirâtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân adlı eseri

başlangıçtan müellifin vefât ettiği 1256 yılına kadar olayların anlatıldığı mühim bir

İslâm tarihidir. Eserin kaynakları arasında İbnü’l-Kalanisî, İbn Şeddâd gibi âlimlerin

yanında dedesi İbnü’l-Cevzî’de bulunmaktadır6. Biz, eserin Haydarabad’ta 1952 yılında

neşredilen 495–1101/654–1256 yılları arasına ait nüshasından faydalandık.

4 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 209. 5 Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri, İstanbul 2000, s. 482. 6 Mustafa Kılıç, Melik Nâsır Salâhaddîn Yusuf II Devrinde Eyyûbîler Devleti, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2001, s. 6–7.

3

Devrin önde gelen ‘âlimlerini tesbit etmede faydalandığımız mühim tabakât

eserlerinden biri el-Münzirî’nin et-Tekmile li-Vefeyâti’n-Nakale adlı eseridir. Hadîs,

hadîs ricâli ve biyografi sahalarında zamanının büyük ‘âlimlerinden olan el-Münzirî et-

Tekmile’yi daha önce İbn Zeyd er-Raba‘î (ö.379/989) tarafından kaleme alınan Vefeyât

en-Nakale’ye zeyl olarak yazmıştır7. Kitapta önemli kişilerin hayatları vefat tarihlerine

göre düzenlenmiştir. Dikkatli ve güzel yazılmış bir biyografi kitabıdır.

İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-A‘yân’ı tezimizde fazlaca istifâde ettiğimiz tabakât

kitaplarından diğeri idi. Fıkıh, edebiyat, Arapça ve tarih sahalarında geniş bilgi sahibi

olan İbn Hallikân, alfabetik olarak tertiplediği bu esere İslâm dünyasında zamanına

kadar yetişen büyük devlet adamlarını, ‘âlimleri, edipleri, filozofları ve şâirleri almıştır.

Hemen her sahada yetişen önemli kişilerden bahsetmiştir. İbn Hallikân’ın Vefeyât’ı

mu‘teber tabakât kitaplarından ‘addedilmektedir8.

Salâhaddîn devrinin önde gelen ‘âlimlerini araştırırken en fazla

yararlandığımız müelliflerin başında Zehebî gelmektedir. Târih ve hadîs alanlarında

İslâm tarihinde yetişen en ünlü ‘âlimlerden biri olan Zehebî bilhassa tarih ve biyografi

sahalarında çok sayıda eser yazmıştır. Kaynaklarını dâima zikreden Zehebî, kitaplarını

kronolojik tabakalar hâlinde yazmıştır. Tezimizde en fazla yararlandığımız eserleri

Târîhü’l-İslâm ile Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ adlı eserleri oldu. Târîhü’l-İslâm 700/1300

yılına kadar gelen genel bir İslâm târihidir. Eser tabakalara, tabakalar yıllara göre

düzenlenmiştir. Biyografi ağırlıklı olan eserde her tabakanın sonunda vefeyât tafsîlatlı

olarak verilmiştir. İstifade ettiğimiz diğer mühim eseri Siyeru A‘lâm, büyük bir

biyografi kitabıdır. Son derece dikkat ve tahkikle kaleme alınan eser yirmişer yıllık

tabakalar hâlinde yazılmıştır9.

Salâhaddîn döneminde yaşamış filozof ve hekimleri tesbit ederken İbn

Ebî Usaybia’nın ‘Uyûnü’l-Enbâ’ fî Tabakâti’l-Etibbâ adlı eseri en fazla yararlandığımız

kaynakların başında geldi. Klasik tabakât kitaplarından farklı özellikler taşıyan bu eser,

tıp tarihi kadar ilim ve kültür tarihimiz açısından da önemli bilgiler içermektedir.

Özellikle çalıştığımız dönemin tıp anlayış ve eğitimini irdelemede tezimize büyük 7 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 145. 8 Bâbâ Merdûh Rûhânî, Târîh-i Meşâhîr-i Kurd, Tahran 1383/1962, I, s. 94-95. 9 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 185-186.

4

katkıları oldu. Eserin Nizar Rıza tarafından gerçekleştirilen Beyrut neşrinden

yararlandık.

Yukarıda zikrettiğimiz kaynakların dışında Bündârî’nin (ö.643/1254)

Senâ’l-Berku’ş-Şâmî’si, , İbnü’l-Esîr’in (ö.630/1233) el-Kâmil fi’t-Târîh’i, Ebû

Şâme’nin (ö.665/1258) Kitâbü’r-Ravzeteyn’i, İbn Vâsıl’ın (ö.697/1298) Müferricü’l-

Kürûb’u, Safedî’nin (ö.764/1363) Kitâbü’l-Vâfî’si, Sübkî’nin (ö.771/1370) Tabakâtü’l-

Kübrâ’sı ve İbnü’l-‘İmâd’ın (ö.1089/1679) Şezerâtü’z-Zeheb’i çalışmamızda

yararlandığımız diğer kaynaklardandı.

Tezimizi hazırlarken faydalandığımız araştırmaların başında, Türkiye’de

Eyyûbîler konusunda yapılan ilk akademik çalışmanın sahibi olan Prof. Dr. Ramazan

Şeşen’in Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri (İstanbul 2000) adlı eseri geldi. Çalıştığımız

konunun sınırlarını belirlemede ve kaynaklara ulaşmamızda faydalandığımız eser, aynı

zamanda metod bakımından da tezimize kaynaklık etti. Eser ilk baskısını Salâhaddîn

Devrinde Eyyûbîler Devleti adıyla 1983 yılında, ikinci baskısını Salâhaddîn Eyyûbî ve

Devlet adıyla 1987 yılında yapmıştır. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı

(İstanbul 1998) ve Nevâdirü’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye fî Mektebâti’t-Türkiya, müellifin

istifâde ettiğimiz diğer araştırmaları arasındadır. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya

Yazıcılığı başlangıçtan 19. yüzyılın sonlarına kadar İslâm dünyasında tarih-coğrafya

yazıcılığı ile bu alanda te’lif edilen eserleri ana hatlarıyla tanıtmaktadır. Nevâdîrü’l-

Mahtûtât ise Türkiye’deki kütüphanelerde bulunan ve daha önce Brockelman ve Fuat

Sezgin gibi müelliflerin zikretmediği nâdir yazma eserlerden bahseden önemli bir

araştırmadır. Arapça yazdığı eserinde Ramazan Şeşen Hoca, ele aldığı müelliflerin

isimlerini alfabetik sıraya göre vermektedir. Her müellifin isminin altında eseri ve

eserin konusu kısaca tanıtılmaktadır. Eserin üç cilt olarak basılmış Beyrut 1975

baskısından istifâde ettik.

Medreselerde okutulan dersler bölümünü hazırlarken temel

kaynaklarımızda açık bir işaret bulamadığımız gibi sonradan yapılan araştırmalarda bu

konunun etraflı bir şekilde ele alınmadığını gördük10. Biz de araştırmamızı Abdülcelîl

10 İslâm dünyasında belirli devirlerde belirli kitapların okutulması ve kitap seçiminin hocaların inisiyatifine bağlı olması bu duruma sebebiyet vermiş olabilir.

5

Hasan Abdülmehdî’nin El-Medâris fî Beyti’l-Makdîs fi’l-‘Asreyn; El-Eyyûbî ve’l-

Memlûkî(Ammân 1981) ve el-Hareketü’l-Fikriyye(Ammân 1980) adlı eserlerinden

yararlanarak sürdürdük. Abdülmehdî, el-Medâris adlı eserinde Eyyûbîler ve Memlükler

döneminde eğitim ve öğretimi, yöntemlerini, inşâ edilen medreseleri, medreselerde

okutulan dersleri detaylı bir şekilde ele almaktadır. Müellifin kaynakları arasında

Abdurrahman es-Sehavî, İbn Hallikân, Zehebî, Kâtip Çelebi ve Brockelman

bulunmaktadır. el-Hareketü’l-Fikriyye eserinde ise Eyyûbî ve Memluk dönemindeki

ilmî hareketleri, naklî ve aklî ilimleri tafsîlatlı bir şekilde ele almıştır. Bu eserin

kaynakları arasında ise Ebü’l-Yümn el-‘Uleymî, Zehebî, ‘Abdurrahman es-Sehavî ile

Ömer Rıza Kehhale gibi müellifler bulunmaktadır.

Abdülazîm Ramazan’ın Târîhu’l-Medâris fî Mısri’l-İslâmî adlı eseri ile

Hasan Şümeysânî’nin Medârisu Dımaşk fi’l-Asri’l-Eyyûbi adlı çalışması, medreseleri

ele alırken yararlandığımız diğer araştırmalar oldu. Ramazan’ın eserinden, Salâhaddîn

devrinde Mısır’da kurulan medreseleri, Şümeysânî’nin kitabından da Dımaşk’ta kurulan

medreseleri çalışırken yararlandık. İki araştırmada da inşâ edilen medreseler,

medreseleri yaptıranlar ve ders veren müderrisler, medreselerin kuruluş tarihlerine göre

ele alınmaktadır.

Eyyûbîler dönemindeki ilmî hayatı konu edinen el-Edeb fi’l-Asri’l-

Eyyûbî, ele aldığı konular itibariyle başvurduğumuz diğer mühim bir araştırma oldu.

Muhammed Zağlûl Selâm tarafından kaleme alınan eser, Eyyûbîler devrindeki ilim ve

kültür hayatı bakımından son derece önemli bilgiler vermektedir.

Tezimizi hazırlarken yararlandığımız ansiklopedi maddelerini

kaynakçada zikrettik. Özellikle devrin önde gelen ‘âlimlerini çalışırken DİA farklı

kaynaklara ulaşmamızda mühim bir rol oynadı. Prof. Dr. Ramazan Şeşen’in

“Eyyûbîler” maddesini de bu meyânda zikretmemiz gerekmektedir.

6

Son olarak, araştırmamızda verdiğimiz hicrî tarihlerin mîladî

karşılıklarını, Türk Târih Kurumu’nun resmî web sitesindeki tarih çevirme

kılavuzundan11 yararlanarak verdik.

B. Kuruluş Devrinde Eyyûbîler ve Salâhaddîn-i Eyyûbî

Şarkın en sevgili sultanı Salâhaddîn-i Eyyûbî’yi ve devrini, tezimizin sınırları

çerçevesinde değerlendirmek mümkün olmadığından, biz ana hatlarıyla kuruluş

döneminde Eyyûbîler ve Salâhaddîn hakkında bilgi verceğiz.

Salâhaddîn’in babası Necmeddîn Eyyûb’a nisbet edilen Eyyûbîlerin menşei ve

ilk devirleri, kendi zamanlarından itibaren tarihçilerin dikkatini çekmiş, bu konuda

çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Tarihçiler, babası ve ailesinin Duvin’li olduğu

hakkında ittifak etmişlerdir. Duvin Azerbaycan’a bağlı Arrân ve Gürcistan yakınlarında

yer alan bir beldedir. Yine tarihçilerin büyük çoğunluğuna göre Salâhaddîn aslen

Hezbâniye aşiretine bağlı Revvâdiye Kürt’lerindendir12.

Eyyûbîlerin atası olan Necmeddîn Eyyûb’un babası Şâdî, bir süre Şeddâdîlerin

hizmetinde çalıştıktan sonra oğulları Necmeddîn ve Esededdîn Şîrkuh’u alarak Tikrit’e

geldi ve Selçuklu saray ağası Bihrûz el-Hâdim tarafından Tikrit valiliğine getirildi.

525/1131 yılında Musul Atabegi İmâdeddîn Zengî, Tikrit yakınlarında Abbâsî

halîfesinin kuvvetlerine yenilince, Tikrit valisi Necmeddîn Eyyûb, Zengî’ye yardım

ederek Fırat’ı geçmesini sağladı13 ve böylece Eyyûbîler ile Zengî arasında ileride

te’sirleri fazlasıyla hissedilecek bir dostluk başladı. Nitekim çok geçmeden, Eyyûbîler

Salâhaddîn’in doğduğu yıl (532/1137–38) Tikrit’ten Musul’a giderek Zengî’nin

hizmetine girdiler14.

11 bkz. http://www.ttk.gov.tr/takvim.asp 12 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 411. 13 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 33-34. 14 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 20.

7

Sultân Salâhaddîn’in babası Eyyûb ve amcası Şîrkuh kısa sürede İmâdeddîn’in

büyük emîrleri arasına girerek haçlılarla yapılan savaşlara katıldılar15. 541/1146’da

İmâdeddîn ölünce iki kardeş, idâreye geçen Nûreddîn Mahmûd Zengî’nin hizmetine

girdiler. Bundan sonraki safha, Eyyûbî hânedanı ve Salâhaddîn için parlak bir istikbâli

netice verecek olaylarla doludur. Bu arada kabiliyetleri günden güne inkişâf eden

Salâhaddîn de Sultân Nûreddîn’in en büyük yardımcılarından ve emîrlerinden oldu.

562/1167 yılında Dımaşk’a gelen İmâdeddîn el-İsbehânî, Nûreddîn’in onu yanından

ayırmadığını söyler16.

Eyyûbîler için tarihi bir dönüm noktası olarak kabul edilen Mısır seferleriyle

birlikte(559–564/1164–1169), Salâhaddîn’in tarih sahnesinde oynayacağı rolün

imkânları da hazırlanmaktaydı. Mısır’da vezirlikten uzaklaştırılan Fâtımî vezîri,

Nûreddîn’den yardım isteyince Nûreddîn, Şîrkuh’u askeri bir birliğin başına getirerek

Mısır’a gönderdi17. Şîrkuh kendisine yardım etmesi için, biraderzâdesi Salâhaddîn’i

beraberinde götürmek arzusundaydı. Evrâk-ı Perîşân adlı eserinde Sultân Salâhaddîn’in

hal tercümesini yazan Nâmık Kemâl, Salâhaddîn’in ‘ilme ve ‘âlimlere düşkünlüğü

sebebiyle Mısır’a gitmek istemediğini, pederinin bin türlü niyâzından sonra bu görevi

kabul ettiğini belirtir18.

564/1169 yılında Mısır’da idâreyi ele geçiren Şîrkûh, Fâtımî halîfesi ‘Adîd-

Lidînillâh tarafından vezîr tâyin edildikten iki ay sonra vefât etti. Bunun üzerine ordu

kamutanları Salâhaddîn’i başkumandanlığa seçtiler. Fâtımî halîfesi de Salâhaddîn’i

amcasının yerine vezir tâyin etti19. Daha sonra güçlü bir Sünnî devlet kuracak olan

Salâhaddîn, bu münasebetle kısa bir süre de olsa Şiî bir devlette vezirlik görevini

üstlendi.

Sultân Salâhaddîn, siyasî-askerî tedbirlerle kısa zamanda Fâtımî ordusu ve

taraftarlarını idâreden uzaklaştırarak 10 Muharrem 567/13 Eylül 1171 yılında Fâtımî

hilâfetini ortadan kaldırıp Abbâsî halîfesi adına hutbe okuttu. Böylece iki buçuk asrı

15 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 34. 16 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 20. 17 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devlet, s. 42. 18 Nâmık Kemâl, Evrâk-ı Perîşân, İstanbul 1301/1883, s. 41. 19 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 20.

8

aşkın bir zaman diliminde (909–1171) hüküm süren Şi‘î-Fâtımî devletinin yerine Sünnî

bir devlet idâreye hâkim oldu. Hiç şüphesiz, iki buçuk asır devâm eden Şiî-Fâtımî

idâresine rağmen sünnî kalabilen Mısır halkının, Eyyûbîleri desteklemesi bunda mühim

rol oynadı20.

Nûreddîn Zengî’nin 569/1174 yılında Dımaşk’ta ölmesi üzerine, Dımaşk’taki

emîrleri tarafından Suriye’ye dâvet edilen Sultân Salâhaddîn, uzun uğraşlar sonucunda

Suriye’deki hâkimiyeti ele geçirdi. 12 Şevvâl 570/6 Mayıs 1175 tarihinde Abbâsî

halîfesi, Mısır, Suriye ve el-Cezîre üzerinde Salâhaddîn’in hâkimiyetini tanıdığına dâir

taklîdini(sened) gönderdikten sonra sultan, bağımsızlığını ilan edip kendi adına hutbe

okuttu21. Bu şekilde hâkimiyetini pekiştiren Salâhaddîn, bir taraftan Haçlılara karşı

cîhad ederken diğer taftan ülkesini her açıdan mamûr etmek için a‘zâmî derecede gayret

sarfetti. Vefât ettiği sırada, Mısır, Libya, Hicâz, Yemen, Filistin, Şâm ve el-Cezîre’de

adına hutbe okunuyordu22.

Sultân Salâhaddîn’in şahsiyetinin oluşmasında babası Eyyûb ve amcası

Şîrkuh’un önemli te’sîrleri vardır. Babasından sükûnnet, vakar, sağlam düşünme

yeteneği ve siyâsî basîret alan sultan, amcasından da kahramanlık, cesâret ve savaş

taktiklerini almıştır. Gençliğinin önemli bir bölümünü beraber geçirdiği Sultân

Nûreddîn’n tecrübeleri de Salâhaddîn’in hayatında önemli etkiler bırakmıştır23.

Salâhaddîn’in kazandığı şöhret sadece askerî zaferlerine bağlanmamalıdır. Her

ne kadar diğer alanlardaki gelişmeler askerî zaferlerin gölgesinde kalmışsa da bu, devrin

diğer alanlarda gelişme göstermediği anlamına gelmez. Sosyal ve iktisâdi hayattaki

gelişmeler, imar fa‘âliyetleri, açılan sosyal hizmet müesseseleri ve kurulan medreseler,

sultanın haklı olarak “Salâhü’d-dünya ve’d-dîn” lakabıyla24 anılmasını sağlamıştır.

20 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 20. 21 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 53. 22 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 91. 23 Ali Beyyûmî, Kuruluş Devrinde Eyyûbîler, çev. Abdülhadi Timurtaş, İstanbul 2005, s. 86. 24 İbni Şeddâd, en-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinu’l-Yûsufiyye, thk. Cemâleddîn Şeyyâl, 1964, s.3.

9

C. Salâhaddîn Devrinde İlmî Hayat

XII. asrın başından itibaren Şam ve el-Cezire’deki ilmî hayat, siyasî birliğin

bulunmaması ve Frenkler’in Müslümanlar’a göre askerî bakımdan üstün olmaları

sebebiyle zayıflamıştı. Âlimlerin ilmî faaliyetlerini sürdürebilecekleri cezb edici bir

mûhitin bulunmaması, İslam dünyasının diğer yerlerinden buralara gelebilecek âlimlerin

seyahatini engellemişti. Zengî hükümdarı Nûreddin’in Şam bölgesinde siyasi birliği

sağlaması ve Frenkler’e karşı büyük başarılar kazanması diğer sahalarda olduğu gibi

ilmî sahada da Şam bölgesinde büyük bir canlılık husûle getirmişti25. Bu bölgede ilmî

hayatın canlanmasının en mühim nedenlerinden biri Nûreddin’in âlimleri himâye

etmesi, ilmî hayatın devâmı için gerekli şart ve imkânları temin etmesiydi26. Sultân

Nûreddin ilmî hayatı canlandırmak, bâtıniliğe karşı sünniliği güçlendirmek için bir çok

yeni medrese açmış, bu medreselerde tedrîsat yapan hoca ve talebelerin ma‘îşetini temin

etmek için de vakıflar kurmuştur27. Onun ilme ve âlimlere verdiği değeri duyan âlimler

de İslâm âleminin muhtelif mıntıkalarından buraya akın etmeye başlamışlardır28.

Eyyûbî devletinin kurucusu Sultân Salâhaddîn de ilmî sahada selefi

Nûreddin’in yolundan gitmiş ve bu alanda büyük muvafakiyyetlere sâhip olmuştur.

Bilindiği üzere başta Salâhaddîn olmak üzere Eyyûbî hükümdarlarından bir çoğu, ilimle

meşgûl olmuş, aralarından eser te’lîf eden melikler çıkmıştır29. Sultân Salâhaddîn’in

bizzat kendisi Kur’ân’ı, Ebû Temmâm’ın el-Hamâse’sini, Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin et-

Tenbîh fi’l-Fıkh’ını ezberden biliyordu. Üsâme b. Munkız’ın dîvânını çok okuyordu.

Kutbuddîn en-Nîsâbûrî, Sultân ve çocukları için bir akîde kitabı yazmıştı30. Sultan, İbn

Şeddâd’dan Süleym er-Râzî’nin fıkha dâir muhtasarını, 1181 yılında İskenderiye’de İbn

‘Avf’tan el-Muvattâ’ı okumuştur. Yine İskenderiye’de 1177 yılında meşhur hadisçi es-

25 Ahmed Ağırakça, Salâhaddîn Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, İstanbul 1997, s. 199. 26 Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, İstanbul 1987, s. 337. 27 Muhammed Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, İskenderiye 1990. s. 89. 28 Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Hodgson, İslâm’ın Serüveni,çev. Tercüme Kurulu, İstanbul 1993, II, 288-293. 29 Ağırakça, Salâhaddîn Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, s. 200. 30 İbni Şeddâd, en-Nevâdiru’s-Sultâniyye, s. 7.

10

Sîlefî’den, Tâceddîn el-Bündehî’den, daha sonraları İbn Şeddâd’dan hadîs okumuştur31.

Sultân Salâhaddîn’in tarih ve edebiyat kültürü de çok genişti. İbni Şeddâd, Salâhaddîn

için “Başkalarından duymadığımız güzel şeyleri ondan öğrenirdik” demektedir32.

İlme ve âlimlere verdiği değerle temâyüz eden Sultân Salâhaddîn’e bu konuda,

hânedanına mensup melikler, emirler ve âlimler de destek vermişlerdir. Özellikle

Salâhaddîn devrinin önemli devlet adamlarından olan Kadiyü’l-Fâzıl ve İmâdeddîn el-

Kâtib, Salâhaddîn’in ilmî hayatla ilgili aldığı kararlarda büyük yardımlarda

bulunmuşlardır33. Tâbiri câizse bu iki vezîr, sultânın ilmî hayatla ilgili politikalarında

baş danışmanlık görevini üstlenmişlerdi.

Salâhaddîn devrinde Mısır’da ehli sünnet müntesipleri için medreseler inşâ

edilmiş, bu medreselerin ihtiyaçlarını temin etmek maksadıyla da büyük vakıflar

vakfedilmiştir. Esasında Fâtımîler devrinde de büyük bir ilim ve irfân merkezi olan

Mısır, Salâhaddîn’in Mısır’da devletini kurmasından sonra ilmî sahada daha aktif bir

hüviyete bürünmüştür. Fâtımîler döneminden Salâhaddîn’e mîras kalan en büyük servet

ise zengin kütüphâneleri olmuştur. Fatımîler’in kütüphâneleri İbn Ebû Tayy’ın

ifâdesiyle tam bir dünya harikası idi. O dönemde İslâm dünyasının hiçbir yerinde

Kahire sarayındaki kadar çok kitap yoktu. Bu kütüphane, Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin

idareyi ele geçirmesinden sonra satışa çıkarılmış ve haftanın iki günü yapılan satışlar

tam on yıl devam etmiştir34.

İlmî hayat için her türlü imkânın hazırlanmasıyla birlikte İslâm ‘âleminden

Mısır’a büyük oranda ‘âlim ve talebe gelmiştir. Bu arada Mısır’ın Avrupa ve Mağrib

İslâm dünyasıyla canlı ilişkiler içinde olması, buralarla önemli ticâri ve kültürel

alışverişlerde bulunması da Mısır’daki ilmî hayatın gelişmesinde müessir etkenlerden

biri olarak karşımıza çıkar35. Salâhaddîn devrinde müslümanlar arasında siyâsî birliğin

sağlanması, Kuzey Afrika ve Endülüs’ten gelen birçok âlimin Mısır, Dımaşk ve

Kudüs’te kalıcı olarak kalmalarına ve buralardaki ilmî faâliyetleri canlandırmalarına

31 Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, s. 90. 32 İbni Şeddâd, en-Nevâdiru’s-Sultâniyye, s. 34. 33 Mehmet Yalar, “Eyyûbîlerde İlim ve Ulemâ”, Uluslararası Selahaddîn-i Eyyûbî Sempozyumu, Diyarbakır 1996, s. 268. 34Eymen Fuâd Seyyid-A. Engin Beksaç, “Fâtımîler”, DİA, XII, 235. 35 Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, s. 85.

11

imkân tanımıştır.36 Mağrib’den gelenler arasında Yahudiler de bulunuyordu. Endülüs

ve Avrupa’da tâkibata uğrayan Yahudiler, selâmeti Mısır ve diğer islâm ülkelerine göç

etmekte bulmuşlardı. Mısır’a gelen Yahudiler arasında daha sonraları Sultân

Salâhaddîn’in tabipleri arasına girecek ve onun himâyesini görecek ünlü tabip ve filozof

Mûsâ b. Meymûn el-Kurtûbî (ö.601/1204) de vardı37. İbn Meymûn olarak meşhûr

olmuş bu zat, Salâhaddîn devrindeki önemli filozof ve tabiplerden biri olarak kabul

edilir.

Salâhaddîn devri siyasî ve askerî alanda olduğu kadar İslâmî düşünce ve kültür

hareketleri bakımından da bir ihyâ dönemi olarak dikkât çekmektedir. ‘İim ve ‘irfân

sahalarındaki canlılık, her türlü aklî ve naklî ilimlerde islâm ilim tarihinde önemli

sayıda âlim ve entellektüel ile somut bir temsiliyet kazanmıştır. Gerçekten de

Salâhaddîn devri ve ondan sonraki Eyyûbî hâkimiyet devirleri, yetişen ilim adamları

dikkâte alındığında İslâm tarihinin en parlak devirlerinden biri olarak tebârüz etmiştir38.

Nûreddîn devrinde siyasi birliğin sağlanması, her türlü ilmî çalışmaların

yapılacağı ortamın hazırlanması, Şam bölgesini ilmî hareketler bakımından önemli bir

konuma getirmişti. Salâhaddîn devri ise Şam bölgesi ile birlikte Mısır’ın da mühim bir

ilim merkezi haline gelmesini sağlamıştır. İslâm âleminin doğusundan ve batısından

gelen âlimlerin yanında, bulundukları yerde baskı ve tahakkümle karşılaşan idâreciler

de Salâhaddîn’in himâyesine sığınmışlardır. Sultanın âlimleri himâye etmesi çok yönlü

ve âlim bir şahsiyet olan Abdüllatif el-Bağdâdî’nin (ö.629/1231) de Kudüs, Dımaşk ve

Mısır’a gelmesini sağlamıştır39. Sultân Salâhadîn ve oğulları onu takdîr edip Dımaşk

camiinde ders okutmakla görevlendirmişlerdir. Abdüllâtif el-Bağdâdî, daha sonraları

Sultân Salâhaddîn’le görüşmesinden sitayişle bahsedecektir40.

36 Ağırakça, Salâhaddîn Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, s. 201. 37 el-Kıftî, İhbârü’l-‘Ulemâ bi-Ehbâri’l-Hukemâ, thk. Abdülmecîd Diyâb, Kuveyt ts. II, 426–428. 38 Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, s. 85. 39 Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, s. 303-306. 40 Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, s. 338.

12

BİRİNCİ BÖLÜM

SALÂHADDÎN-İ EYYÛBÎ DEVRİNDE KURULAN MEDRESELER

13

A. Salâhaddîn Devrindeki Medreselere ‘Umûmî Bir Bakış

Eyyûbî devlet adamları ilim ve talîme verdikleri ehemmiyetten dolayı diğer

Müslüman devlet adamları arasında özel bir konum kazanmışlardır. Bu devirde din,

siyaset ve düşünce alanında önemli etkiler bırakan değerli ilim adamları yetişmiştir.

Yapılan te’lifler sadece fıkıh, hadis ve tefsir gibi dînî alanlarla sınırlı kalmamış; hemen

her alanda çağını aşan eserler te’lif edilmiştir. Gerek bu eserlerin yazılmasında, gerekse

ilim ve irfanın geniş bölgelere yayılmasında medreselerin büyük katkısı olmuştur.

Eyyûbî Devleti’nin kuruluşuyla birlikte medrese açma fa‘âliyeti hızlanıp

yaygınlaşmaya başlamıştır. Salâhaddîn ve beraberindeki devlet adamları hem Sünnî

anlayışı hâkim kılmak hem de memleket sathında ilim ve irfanı yaymak için pek çok

medrese inşâ ederek buralardaki eğitim-öğretimi finanse etmişlerdir41.

Salâhaddîn devrinde Şam, Mısır ve el-Cezire42, medreselerin en yaygın olduğu

yerlerdir. Tarih ve tercüme-i hâl kitaplarında Salâhaddîn döneminde kurulan

medreseler, bu medreselerde okutulan dersler ve bu dersleri okutanlar hakkında önemli

ölçüde ma‘lûmât bulunmaktadır.

İzzeddîn b. Şeddâd’ın el-A‘lâkü’l-Hatîre’sinde Eyyûbîler devrinde Şam’da ve

el-Cezîre’de inşâ edilen medreseler43, Makrizî’nin el-Hıtât’ında Mısır’daki

medreseler44 hakkında tafsîlatlı bilgi bulunmaktadır. Daha sonraları en-Nu‘aymî ise

Dımaşk’taki medreseler hakkında ed-Dâris fî Târihi’l-Medârîs45 adlı eserini yazmıştır.

Salâhaddîn, siyâsi birliği sağlama ve haçlılara karşı mücadelede geniş kitlelerin

desteğini arkasına alma amacıyla Ehli Sünnet ve’l-Cemâ‘at ruhunu ve ideallerini

41 Nebi Bozkurt, “Medrese”, DİA, XXVIII, 324. 42 Şemseddîn Sâmî, Eski Yunan Coğrafyacılarının el-Cezîre’ye “beyne’n-nehreyn” ma‘nâsıyla (Mezopotamya= Mésopotamie) adını verdiklerini, günümüzde yabancı dillerde bu isimle yâd olunduğunu zikreder; bkz. Şemseddîn Sâmî, Kâmûsü’l-A‘lâm, İstanbul 1308/1890, III, 1802. Cezîretü Asûr, İklîmü Asûr da denilen el-Cezîre, Dicle’nin doğusunda kalan Meyâfârıkîn (Silvan), Erzen, Siirt, Zap Havzası ve Fırat’ın batısındaki Adıyaman bölgesini de içine alır; bkz. Ramazan Şeşen, “Cezîre”, DİA, VII, 509. 43 İzzüddin b. Şeddâd, el-A’lâkü’l-Hatîre, thk. Yahyâ Zekeriyya, Dımaşk 1991, I, II. 44 el-Makrîzî, El-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, Beyrut trs. I. 45 Nu ‘aymî, ed-Dârîs fî Târîhi’l-Medâris, thk. Cafer el-Hasanî, Dımaşk 1988, I, II.

14

canlandırmaya önemli ölçüde yeni medreseler inşâ ederek başlamıştır46. Fatımî

hilâfetinin47 himâyesinde kurulan Şî‘a eğitim müesseselerinin (dârü’l-‘ilimleri) yerine

Ehli Sünnet düşüncesinin hâkim olduğu medreseler açmaya başlamıştır48. Dört mezhep

müntesibi için de açılan bu medreseler aslında Salâhaddîn’den önce Nûreddîn Zengî

zamanında da önemli fonksiyonlar icrâ etmişlerdir. Bu bağlamda Salâhaddîn’in, halefi

Nûreddîn’den devraldığı bir mirası geliştirerek koruduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca

Salâhaddîn’in yanındaki devlet adamları da bu konuda Salâhaddîn’in gittiği yoldan

gitmişler, Mısır, Şam ve Cezîre bölgelerinde önemli medreseler açmışlardır49.

Kurulan bu medreselerin önemli özelliklerinin başında güçlü vakıflarla

desteklenmesi ve bünyelerinde bol miktarda kitap barındıran zengin kütüphanelere

sahip olmaları gelir. Salâhaddîn medreselerin ihtiyaçlarını gidermek için ticaret ve tarım

ürünlerine dayalı vakıflar kurmuş; bu vakıflar müderrislerin ve talebelerin he türlü

ihtiyacını karşılamıştır. Bununla birlikte talebenin barınma sorununu gideren yurtlar da

yapılmıştır. Bu olanaklar çevre bölgelerden çok sayıda müderris ve talebenin kurulan bu

yeni medreselere yönelmesini sağlamıştır50.

Salâhaddîn döneminde kurulan medreselerle ilgili diğer önemli bir husus da bir

çok medresenin ibadet yerleri veya mübârek mekanlara bitişik olarak inşâ edilmesidir51.

Bundan, kurulan medreselerin zikrettiğimiz yerlere yakın olmasından kaynaklanan bir

etki ve şöhret kazandıkları sonucunu çıkarıyoruz.

46 M.G.Hodgson, İslâm’ın Serüveni, II, 291. 47 909-1171 yılları arasında Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’de hüküm süren bir Şiî devleti olan Fâtımîler’in esası İsmâilîlik hareketine dayanır; bkz. Eymen Fuâd Seyyid-A. Engin Beksaç,“Fâtımîler”, DİA, XII, 228. 48 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 363. 49 Abdüllatif Hamza, El-Hareketü’l-Fikriyye fî Mısır fi’l-Asreyn:El-Eyyûbî ve’l-Memlûkî, Kâhire trs, s.159. 50 Ramazan, Târîhu’l-Medâris, s. 166. 51 Said İsmail Ali, Me‘âhidü’t-Terbiyeti’l-İslâmiyye, Kâhire 1986, s.366.

15

B. Salâhaddîn-i Eyyûbî’yi Yeni Medreseler Kurmaya Sevk Eden ‘Âmiller

Sultân Salâhaddîn 10 Muharrem 567/13 Eylül 1171 yılında Mısır’da devletini

kurduktan sonra ilk iş olarak Şî‘i akîde ve bu akîde üzerine kurulan müesseseleri

ortadan kaldırmış, bunun yerine Sünnî akideyi esas alan müesseseler kurmuştur. Fatımî

hilafeti döneminde Şî‘a mezhebine göre eğitim veren dârü’l-ilimlerin Sünnî medreselere

dönüştürülmesi, bunun açık bir örneğidir52. Böylece Salâhaddîn kurduğu bu yeni

medreseler ile devletinin siyasi ve dînî nüfuzunu güçlendirmiş, müslümanların şiddetle

ihtiyac duyduğu siyasi birliği sağlamaya yönelik önemli bir adım atmıştır.

Sultân Salâhaddîn’i Mısır’da yeni medreseler kurmaya sevk eden âmiller genel

anlamda İslâm dininin doğru bir şekilde anlaşılıp tatbik edilmesinde aranmalıdır.

Bilindiği üzere Şî‘a mezhebi iki asrı aşkın bir zamandan beri Mısır’ı kuşatmıştı.

Muta‘assıb denilecek derecede ehli sünnet taraftarı olan Sultân, bu durumdan

kaynaklanan zararları ortadan kaldırmak için Şî‘a ideolojisinin propaganda yerleri

haline getirilen dârü’l-ilimleri kapatmış, yerlerine Sünnî geleneğe uygun müfredâtın

takip edildiği medreseleri kurmuştur. Salâhaddîn, bu şekilde Fatımî hilâfeti döneminde

felsefî ve Batınî münakaşalarla sarsılan siyasi birliği tekrar sağlama hedefini

amaçlamıştır53.

Ayrıca Salâhaddîn’in örnek şahsiyetinden kaynaklanan engin dînî ve kültürel

genişliği ile ilim ve ilim adamlarına olan düşkünlüğü de yeni medreselerin açılmasında

mühim bir etken olarak karşımıza çıkıyor. Aynı zamanda ilmi bir hüviyeti de bulunan

Sultân, gençliğinde kitaplara düşkünlüğüyle temayüz etmiş, devrindeki ‘âlimlerin

meclislerine katılmış ve onların ilmî sohbetlerine bilfiil iştirak etmiştir54. Bu konuda

Salâhaddîn’in hal tercümelerinde sayısız örnekler vardır. Özellikle hadis dinlemeye

karşı özel bir ilgisi olan Sultân, Ebî Tahir b. ‘Avf ve İmam Silefî gibi devrinin ünlü

muhaddislerinden hadîs dinlemiştir. Nitekim Suyûtî Sultânın çocuklarıyla birlikte

52 Ramazan, Târîhu’l-Medâris, s. 149. 53 Şeşen, Selahaddin Eyyubi ve Devri, s.392. 54 Bahaeddîn b. Şeddâd, En-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinu’l-Yûsusfiyye, nşr. Cemaleddin Şeyyâl, Mısır 1964 s. 33.

16

İskenderiye’de ikâmet eden Silefî’den hadis dinlemek için Kâhire’den İskenderiye’ye

seyahat ettiğini bildirmektedir55.

Tüm bunların yanında bu devirdeki medrese inşâsına verilen önemin siyasi

nedenlerini zikredenler de bulunmaktadır. Buna göre Salâhaddîn dahilî otoritesini

güçlendirmek ve haçlılara karşı siyasi birliği sağlamak için medreselerin oynayacağı

rolü iyi tesbit etmiştir56. Bilindiği gibi medresler kurulduğu andan itibaren toplumsal

dinamikler üzerinde ciddi etkiler oluşturmuştur. İslam toplumu ahlâkî ve ilmî değerlerle

donatmayı maksad edinmelerinin yanında Müslümanlar’ın aynı amaçlar etrafında

birleşmesini de önemli ölçüde medreseler sağlamıştır. Haçlı istilasına karşı dağınık

halde bulunan Müslümanlar’ın bir araya gelmesinde medreselerin büyük etkileri

olmuştur.

Sultân Salâhaddîn ve devrindeki devlet adamları tarafından Mısır’da kurulan

medreseleri şu şekilde sıralayabiliriz.

C. Mısır’da Kurulan Medreseler

1. Nâsıriyye Medresesi

Sultân Salâhaddîn yukarıda zikrettiğimiz sebeplerden dolayı hedeflerini

gerçekleştirmek üzere daha Fatımî hilâfeti yıkılmadan önce Fatımî halîfesi ‘Adîd

döneminde, bu medresenin yapımına başladı. İbn Esîr medresenin kuruluşunu şu

sözleriyle ifâde etmektedir. “Mısır’da inzibat memuruna âit dârü’l-ma‘ûne adlı bir ev

vardı. İnzibat memuru hapsetmek istediğini oraya hapsederdi. Salâhaddîn orayı yıktı ve

yerine Şafi‘iler için bir medrese yaptırdı. Orada yapılan zülme son verdi”57.

Makrizî, Nasıriyye medresesinin Mısır’da kurulan ilk medrese olduğunu

belirtir. Medrese, Câmi‘u’l-‘Atîk civarında kurulmuştur. Muharrem 566/Eylül 1170

55 Ali, Me‘âhidü’t-Terbiyeti’l-İslâmiyye, s.366. 56 Abdullah Nasıh Ulvân, Kudüs Fatihi Selahaddîn-i Eyyûbî, çev. Mustafa Salih Çakmaklı, İstanbul 1992, s. 156-157. 57 İbnü’l-Esîr, El-Kâmil fi’t-Târih, Beyrut 1979, XI, 294.

17

yılında inşâ edilen bu medrese, Makrizî’nin tabiriyle Sultân Salâhaddîn’in Fatımî

devletine vurduğu en büyük darbe idi58.

Nasıriyye medresesi tarihi süreç içinde çeşitli isimlerle anılmıştır. Salâhaddîn

döneminde Salâhaddîn’in lakâbı “en-Nâsır’a” nisbetle Nâsıriyye medresesi olarak

bilinen bu medrese daha sonra Şafi‘îler’in ileri gelen imamlarından birisi olan Zeyn et-

Tüccâr’a nisbetle Zeyniyye adıyla anılmaya başlanmıştır. Zeyn et-Tüccâr nisbesiyle

bilinen Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. El-Müzeffer b. El-Huseyn ed-Dımaşkî uzun müddet bu

medresede ders vermiş ve 593/1196 senesinde vefat etmiştir59.

Eş-Şerîf el-Kâdî Şemseddîn Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. El-Huseyn’in

müderrisliği döneminde ve ondan sonra da medrese Şerîfiyye ismiyle anılmaya

başlanmıştır. 60

Nâsıriyye medresesinde ilk olarak Zeyn et-Tüccâr ders okutmuş, ondan sonra

sırasıyla İbni Kuteybe b. el-Vezzân, Kemâleddîn Ahmed b. Şeyhu’ş-Şuyûh ve eş-Şerîf

el-Kâdî Şemseddîn Ebû ‘Abdullâh medresenin müderrisliğini yapmışlarıdır.61

Endülüslü seyyah İbn Cübeyr 567/1171 yılında Mısır’a gittiği zaman

medresenin yapımı tamamlanmıştı. Rihle’sinde medreseyi tasvîr eden İbn Cübeyr,

“orayı ziyaret edenler oranın tek başına bir şehir olduğunu zanneder”62 sözleriyle

medresenin ihtişâmını anlatmaya çalışmıştır.

2. Kamhiyye Medresesi:

Sultân Salâhaddîn bu medreseyi, Câmi‘u’l-‘Atîk civârında 566/1171 senesinde

halife ‘Adid’in vefatı esnâsında yapmıştır. Bu medrese Mısır’da Mâlikî mezhebi üzerine

tedrîsât yapan en önemli medrese olarak bilinir. Fatımîler döneminde bu medresenin

58 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 363-364. 59 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 364. 60 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I,364. 61 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 364. 62 İbn Cübeyr, Tezkire bi’l-Ahbâr an İttifâkât el-Esfâr, thk. Hüseyin Nassar, Kâhire 1955, s.17-18.

18

bulunduğu yerde yün satan bir çarşı vardı. Sultân orayı yıkarak yerine Mâlikî fakihleri

için bu medreseyi inşâ etti63.

Makrîzî bu medresede dört müderrisin görev yaptığını belirterek her

müderrisin yanında belirli sayıda öğrenci bulunduğunu söyler. Sultân Salâhaddîn,

Feyyum’daki bir araziyi bu medreseye vakfetmiştir. Medresenin ismi de bu araziden

elde edilen buğdaya nisbetle verilmiştir64.

Kamhiyye medresesi, Mısır’da fa‘âliyet gösteren en meşhur Sünnî

medreselerden birisidir. Kuzey Afrika ve Mısır’da yayılan Mâlikî mezhebinin tedrîsi

için kurulan bu medresede umuma açık büyük ders halkaları oluşturulmuştur65.

3. Salâhiyye Medresesi

Sultân Salâhaddîn bu medreseyi, Fatımî hilafetinin sukûtundan sonra 572/1176

senesinde imam Şafiî türbesi civarında inşâ etmiştir. Suyûti, Salâhiyye medresesini

medreselerin tacı ve dünyanın en büyük medresesi olarak vasıflandırmıştır66.

Salâhiyye medresesi, ilk baş müderris olarak tayin edilen Necmeddin

Habûşani’den itibaren Kâhire’de Şafiî fıkhına göre eğitim veren en önemli medreseler

arasına girmiştir. Necmeddin Habûşani 589/1193 senesinde vefat edince onun yerine

Şeyhu’ş-Şuyûh Sadreddîn Ebu’l-Hasen Muhammed b. Hamavî geçmiştir67.

4. ‘Âdiliyye Medresesi

Bu Medreseyi, Salâhaddîn’in kardeşi Sultân ‘Âdil Ebubekir, Mâlikî fıkhının

tedrîsi için inşâ etmiştir. Medrese sahil boyunda yer alan Sultân ‘Âdil’in evinin

civarında kurulmuştur. ‘Âdiliye medresesinin sorumlusu da İslam fıkhının önemli

63 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365. 64 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365. 65 Ramazan, Târîhu’l-Medâris, s.153. 66 İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kurûb fî Ahbâri benî Eyyûb, Kâhire 1975, V, 169. 67 Suyûtî, Hüsnü’l-Muhadara fî Târîhi Mısır ve’l-Kâhire, Kâhire 1967, s.257.

19

imamlarından birisi olan Kâdiu’l-Kudât Takiyyüddîn Ebü’l-‘Alî el-Hüseyn b.

Şerefüddîn İbni Şaş’tır. Sonraları medrese bu zâta nisbetle İbni Şâş medresesi olarak

anılmıştır68.

5. Suyûfiyye Medresesi

Suyûfiyye medresesi, Kâhire’de Hanefî mezhebinin tedrîsi için vakfedilen ilk

medrese olarak bilinir. Bu medreseyi Sultân Salâhaddîn 572/1176 yılında Hanefîler’e

vakfetmiştir. Medrese Fatımî vezirlerinden Abbas el-‘Ubeydî’nin evinin olduğu yerde

inşâ edilmiştir. Medrese yün satıcılarına tahsîs edilen caddede bulunduğu için Suyûfiyye

olarak adlandırılmıştır69.

Medresenin ilk müderrisi Sultân Salâhaddîn’in emriyle atanan Şeyh

Mecdüddîn Muhammed b. Muhammed el-Cebetî’dir. Kendisine aylık on bir dinar

bağlanan müderrisin emrine, medresedeki Hanefî talebelerin ihtiyaçlarını gidermesi için

de bir vakfın gelirinin tamamı verilmiştir70.

6. Menâzilü’l-‘İzz Medresesi

Bu medresenin kurulduğu saraylar Fatımîler döneminde Halîfe Aziz Billâh’ın

annesi tarafından inşa edilmiş bulunmaktaydı. Sultân Salâhaddîn, yeğeni Takiyüddîn

Ömer b. Şahinşah b. Eyyûb’u buraya gönderdi. Orada bir süre kalan Takiyüddîn

566/1170 senesinde burayı satın aldı. Melik Takiyüddîn Mısır’dan Şam’a gideceği

sırada medreseyi ve çevresini Şafiî fıkhının tedrîsi için vakfetti71.

Aralarında bir hamam ve kalınacak yerlerin de bulunduğu büyük vakıfları

medreseye infâk eden Melik Takiyüddîn, Dımaşk’ta da kendi adıyla anılan bir medrese

68 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365. 69 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365-366. 70 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366 . 71 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 364.

20

daha yaptırmıştır. Daha sonraları bu medrese de melike nisbetle Takaviyye medresesi

olarak anılmıştır72.

Menâzilü’l-‘İzz medresesinde devrinin ileri gelen âlimlerinden olan Şihâbeddin

et-Tûsî (ö.596/1200) ve Kâdiü’l-Küdât İmadeddin Ebu’l-Kasım Abdurrahman ders

vermişlerdir73.

7. Kutbiyye Medresesi

Kutbiyye medresesi, Salâhaddîn döneminin ileri gelen devlet adamlarından biri

olan Kutbeddin Husrev tarafından inşâ edilmiştir. Medrese Kâhire’de inşâ edilmiştir.

Şafiî fıkhının okutulduğu merkezlerden birisi olan bu medrese Emir Kutbeddîn

tarafından 570/1174 senesinde Kâhire’de inşâ edilmiştir74.

8. Fâdıliyye Medresesi

Selahaddin’in veziri olan Kâdiu’l-Fâzıl (ö. 596/1200), Salâhaddîn döneminde

dîvanü’l-inşâ başkanlığını ve sır katipliğini yapmıştır. Kadı, kendi adına nisbetle anılan

medreseyi, 570/1174 senesinde Şafi‘î ve Mâlikî mezheblerinin birlikte tedrîsi için inşâ

etmiştir75.

Bu medrese Eyyûbiler döneminde iki mezheb fıkhının birlikte tedrîs edildiği

ilk medrese olarak bilinir. Daha önce incelediğimiz medreselerin hepsi de tek fıkhın

tedrîsini yapıyordu. Makrizî, Fâdıliyye medresenin Kâhire’de kurulan en büyük ve en

güzel medreselerden biri olduğunu zikreder76.

72 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 364-365. 73 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 364. 74 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365. 75 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366. 76 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366.

21

Kâdiü’l-Fâzıl bir ara kendisinin de ders okuttuğu medresenin müderrisliğine

Abdurrahman bin Selâmet el-İskenderâni’yi getirdi. El-İskenderânî Şafi‘î ve Mâlikî

mezheplerinin ikisinde de fakih idi77.

Bu medresede Kur’an ilimlerine tahsis edilen bir kısım bulunmaktaydı. Burada

zamanın ünlü kıraat âlimi eş-Şâtıbî (590/1193) ders vermekteydi. Şâtıbî’den sonra

öğrencisi Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Ömer el-Kurtubî ve ‘Alî b. Mûsâ ed-Dehân

ders vermişlerdir. İlk olarak Makrizî’nin ifâde ettiği, Fâdıliyye medresesinin en önemli

özelliği ise yine Kâdiü’l-Fâzıl tarafından eklenen yüz bin ciltlik kütüphanesidir78.

D. Şam Bölgesinde Kurulan Medreseler

1. Salâhiyye Medresesi

Nâsıriyye olarak da bilinen bu medrese el-Bîmâristan en-Nûrî(Nûreddîn

Hastanesi)’nin yanında inşâ edilmiştir. Medresenin yapımına Nûreddîn Zengi

(ö.569/1174) zamanında başlanıp Salâhaddîn tarafından bitirilmiştir79.

Şafi‘îler için kurulan Salâhiyye medresesindeki müderrislerin ikisi dışında

kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. İbn Şeddâd ve Nu‘aymî’nin zikrettiği bu iki

müderristen birisi Dımaşk’ın ileri gelen âlimlerinden olan Şemseddin el-Kurdî el-A‘râc

diğeri de Mecdüddin Abdullah el-Kurdî’(ö.660/1261) dir80.

2. ‘Asrûniyye Medresesi

Bu medrese, Dımaşk’ta bâbü’l-ferec ile bâbü’n-nasrın girişinde, Emevî

Camiinin batısında inşa edilmiştir. Asrûniyye medresesini Nûreddîn ve Salâhaddîn

devirlerinin mühim fakihlerinden olan Şerefüddîn Abdullah b. Asrûn inşâ etmiştir.

77 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366. 78 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366; Şeşen, Selahaddin Eyyûbî ve Devri, s. 397. 79 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 331-332. 80 İbn Şeddâd, el-A‘lâkü’l-Hatîre, I, 92; Nuaymî, ed-Dâris, I, 333.

22

585/1189 yılında vefat eden İbn ‘Asrûn kendi adıyla anılan medresenin yanına

defnedilmiştir81.

Şafi‘îler için tahsis edilen medreseye zengin vakıflar infâk edilmiştir. Bu

vakıflar arasında Dımaşk ve Ba‘lbek’te bulunan verimli arazilerden elde edilen gelirler

ile Dımaşk’taki bir bostanın gelirleri zikredilmektedir82.

Fransa’da neşredilen bir makâlede (ELISEE FF, NIKITA, Nûr, AD. Din,

İnstitut Français de Damas, tome 3, p929-930, Madrasa Asrûnîya, No 20 DAMAS:

1967.) ‘Asrûniyye medresesi ile ilgili şunlar kaydedilmiştir. “‘Asrûniyye medresesi

Sultân Nûreddîn tarafından 569 yılından önce yapılmaya başlanmış, Salâhaddîn

döneminde yapımı tamamlanmıştır. Medrese bâbü’l-ferec’in girişinde yapılmıştır.

Nûreddîn medreseyi Kâdiyü’l-Kudât Şerefüddîn b. Ebî ‘Asrûn’un ders vermesi için

inşâ etmiştir. Daha önceleri Musul ve Sancar’da müderrislik yapan İbn Ebî Asrûn

Nûreddîn’in dâveti üzerine 545/1150 yılında Haleb’e oradan da Dımaşk’a gelmiştir”83.

Buna göre medresenin yapımına Nûreddîn devrinde başlanmışsa da daha Salâhaddîn

döneminde bitirilmiş olan medrese ilk müderrisi İbn Ebî ‘Asrûn’un adıyla anılmıştır.

‘Asrûniyye medresesinde tarihi süreç içerisinde fakih ve kadılardan müteşekkil

bir cemaatin ders verdiği görülür. Bunlardan ilki medresenin bânisi olan Şerâfeddin

Abdullah bin ‘Asrun’dur. Ondan sonra sırasıyla iki oğlu Muhyiddîn ve Necmeddîn ders

vermişlerdir. Anlaşıldığı kadarıyla medresenin müderrisleri daha sonraları da

‘Asrûniyye ailesine mensup olagelmişlerdir.84

3. İkbâliyye Medresesi

Bu medreseyi, Cemâleddin İkbal (Cemâlü’d-devle) Emevî camiinin kuzeyi ile

Takaviyye medresesinin güneyinde kalan bölgede inşâ etmiştir. Ebu Şâme’nin

bildirdiğine göre Nûreddin ve Salâhaddîn devrinin önemli devlet adamlarından olan

81 İbn, Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Kâhire1932, XII, 333; Nu‘aymî, ed-Dâris , I, 399. 82 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 399. 83 Hasan Şümeysani, Medârisu Dımaşk fi’l-Asri’l-Eyyûbi, Beyrut 1983, s.67. 84 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 398; İbn Şeddâd, el-A‘lâk, I, 247.

23

Hoca İkbâl(ö. 603/1206) Dımaşk’ta kendisine âit bulunan evi biri Şafiîler’e diğeri de

Hanefîler’e âit olmak üzere iki medrese haline getirmiştir85.

Hoca İkbâl, Şafi‘î ve Hanefîler için inşâ ettiği medreselere geniş arazilerden

müteşekkil büyük vakıflar infâk etmiştir. Bu vakıfların üçte ikisini Şafiî medresesine,

geriye kalan üçte birlik kısmını ise Hanefî medresesine ayırdığı belirtilmektedir86.

İkbâliyye medresesinde görev yapan müderrisler olarak Şemseddin b.

Seniyü’d-Devle(ö.635/1237) ve Sadreddin b. Şemseddin(ö.658/1259) zikredilir ki bu iki

zat devirlerinde parlak bir ilmî nüfûza sahiptiler87.

4. Takâviyye Medresesi

Takaviyye medresesi 574/1178 senesinde Sultân Salâhaddîn’in yeğeni el-

Melik el-Muzaffer Takiyüddin Ömer b. Şahinşah b. Eyyûb(ö.587/1191) tarafından inşâ

edilmiştir. Kaynaklarda bu medresenin Dımaşk’ta kurulan en güzel medrese olduğu

zikredilir. Salâhaddîn’in sağ kolu ve Eyyûbîler’in mühim devlet adamlarından olan

Takiyüddin, Mısır’da da Menâzilü’l-‘İzz olarak bilinen medreseleri inşâ etmiştir88.

İbn Kesîr, tarihinde aynı zâtın Hama’da devasa bir medrese daha yaptırdığını

ve inşâ ettiği medreselere büyük vakıflar tahsis ettiğini söyler89.

Kaynaklarda Takâviyye medresesinde müderrislik yapan ilk zâtın Muhyiddin

Ali el-Kuraşî olduğu bildirilir. Ondan sonra Muhyiddin b. Zekiyüddin sonra da

İmadeddin el-Harastanî’nin bu görevi deruhte ettikleri rivâyet edilmiştir90.

85 Ebû Şâme, ez-Zeyl ‘ale’r-Ravzeteyn, Beyrut 1974, s.59. 86 Şümeysani, Medârisu Dımaşk, s.68. 87 Şümeysani, Medârisu Dımaşk, s.69-70. 88 Kürd Ali, Hıtatu’ş-Şâm, Dımaşk 1928, VI, 77. 89 İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 346. 90 İbn Şeddâd, el-A‘lâk, II, 235; Ebû Şâme, ez- Zeyl, s.33.

24

5. Hâtûniyye Medresesi

Dımaşk’ta kurulan bu medreseyi önce Nûreddîn Zengi ile evli olup onun

vefatından sonra Salâhaddîn ile evlenen Hatun bint Mu‘înüddîn (ö.581/1185)

yaptırmıştır. Hatun bint Mu‘înuddin ismeti ve ilme olan düşkünlüğüyle temâyüz

etmiştir. İbn Şeddâd, medresenin 573/1177 yılında tamamlandığını zikreder. Medresede

devrin ileri gelen müderrislerinden Burhaneddin Mes‘ud bin Şucca’ el-Hanefî ile

İzzeddin el-Sancari (ö.646/1248) ders vermişlerdir. İbn Şucca’ daha önceleri Nûriye

medresesinde de ders okutmuştur91.

Hatun bint Mu‘înüddin, Hanefî fukahası için yaptırdığı bu medreseyle

yetinmemiş, bunların yanında sûfî ve fakirler için hânikah ve ribatlar da yaptırmıştır92.

6. Mukaddemiyye Medresesi

Bu medreseyi, Emîr Şemseddin Muhammed bin el-Mukaddem (ö.583/1189)

Dımaşk’ta bâbü’l-ferâdis mevkiinde inşâ etmiştir. Zengî ve Eyyûbî devletinin ileri gelen

devlet adamlarından biri olan Emir Şemseddin, medreseyi 575/1179 yılında Hanefî

fukahâsı için inşâ etmiştir.93

Mukaddemiyye medresesinin müderrisleri olarak Fahreddin el-Kârî,

Necmeddin Muhammed ve Kadiü’l-Kudât Sadreddin Süleyman zikredilir.94

7. Ferruhşâhiyye Medresesi

Sultân Salâhaddîn’in kardeşi Şahinşah’ın hanımı olan Hatun bint İbrahim’in

yaptırdığı bir medresedir. 578/1182 yılında Dımaşk’ta inşâ edilen bu medrese adını bu

hanımın oğlu Ferruhşah’tan almaktadır95.

91 İbn Şeddâd, el-A‘lâk, II, 205. 92 ez-Zehebî, el-İber fî Haberi men Ğaber, thk. Ebu Hacer Muhammed Zağlul, Beyrut 1985, IV, 245. 93 İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 329. 94 İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 329.

25

Kaynaklarda Ferruhşah’ın sîreti ile ilgili önemli bilgiler bulunmaktadır.

Salâhaddîn’in önemli adamlarından olan Ferruhşâh ahlâkı ve cesareti ile ün salmıştır96.

İmâdeddin ibn el-Fahr, Tâceddin bin Sivâr ve İzzeddin ibn Ebi’l-Kerim el-

Hanefî bu medresenin bilinen müderrislerindendir97.

8. Esediyye Medresesi

Hanefî ve Şafiîler için müşterek olarak kurulan Esediyye medresesi

Dımaşk’taki yeşil meydanda kurulmuştur. Medreseyi, Salâhaddîn’in amcası Esedüddin

Şîrkuh (ö.564/1169), 564/1169 senesinde inşâ etti98.

Esediyye medresesindeki Şafiî müderrislerin başında İzzeddin el-Karaşî

(ö.615/1218) gelir. Hanefî müderrislerden zikredilenler ise Tâceddin b. Vezzân

(ö.645/1247), Taceddin b. Neccâb, Ahmed b. el-Kâsî ve Necmeddin Eyyûb’tür99.

9. ‘Azraviyye Medresesi

Şâhinşah b. Eyyub’un kızı Azra hanım tarafından 580/1184 yılında inşâ edilen

medrese Dımaşk’ta Bâbü’n-Nasr bölgesinde kurulmuştur. Sultân Salâhaddîn’in yeğeni

olan Azra (ö.593/1196), kendi adına nisbet edilen medreseyi Şafi‘î ve Hanefîler için

vakfetmiştir100.

‘Azraviyye medresesinde ders veren ilk müderris Şafiî imamı Fahreddin b.

Asâkir’dir. Ondan sonra Mecdüddin b. Ceylî ve Muhyiddin bin Zeki ders vermişlerdir.

95 Zehebi, el-İber, IV, 235. 96 İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 312. 97 İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 219. 98 Nuaymî, ed-Dâris, I, 152. 99 İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 263. 100 Kürd Ali, Hıtat, VI, 86.

26

Medresenin Hanefî müderrisleri de ‘Azîzüddin es-Sahavî, Hamîdüddin es-Semerkandî

ve Sadreddin Süleyman el-Hanefî’dir101.

10. Salâhiyye Medresesi

Salâhiyye medresesi, Şam’da Mâlikîler için kurulan ilk medresedir. Bîmâristan

en-Nûrî’nin yanında kurulan medrese Sultân Salâhaddîn tarafından Mâlikiler’e

vakfedilmiştir. Kimi kaynaklar medresenin Sultân Nûreddin zamanında yapılmaya

başlanıp, Salâhaddîn tarafından bitirildiğini belirtirler102.

Mâlikiler için tahsis edilen bu medresede devrinin ileri gelen âlimleri ders

vermişlerdir. Medresenin meşhur müderrisleri olarak Cemâleddin Osman ibni’l-

Hâcib(ö.646/1248) ve Zeyneddîn ez-Zevâvî (ö.681/1282) zikredilir103.

11. ‘Amriyye Medresesi

Filistin Nablus’ta ikâmet eden Ebû ‘Amr el-Makdîsî (ö.607/1210) Haçlılar’ın

Kudüs’ü istilâsından sonra ailesini ve mal varlığını alarak 551/1156 yılında Dımaşk’a

hicret etmiş ve Kasyûn Dağı civarında bu medreseyi inşâ etmiştir. Kâdiü’l-Kudât

Şemseddin el-Hanbelî’nin babası ve devrinin ileri gelen zâhitlerinden olan Ebû ‘Amr

Hanbelîler için inşâ ettiği bu medreseyi zengin vakıflarla desteklemiştir104.

Hanbelî fıkhının önemli merkezlerinden birisi olan ‘Amriyye medresesinde

Hanbelî imamı Takiyüddin el-Makdisî, sonra oğlu İzzeddin daha sonra da Necmeddin

el-Hatîb ders vermişlerdir105.

Yukarıda zikrettiğimiz medreseler Dımaşk’ta Sultân Salâhaddîn’in oğlu Melik

Efdal’in niyâbetinden önce, 570-582/1174-1186 tarihleri arasında kurulan

101 İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 270; Nuaymî, ed-Dâris, I, 374. 102 Şümeysani, Medârisu Dımaşk, s.96. 103 Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Kâhire, 1970, II, 81; İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 253. 104 İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 259. 105 İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 155.

27

medreselerdir. Ayrıca Melik Efdal’in niyâbeti döneminde de (582-592/1186-1196)

Şafiîler ve Hanefîler için birçok medrese inşâ edilmiştir. Bu dönemde Şafiîler için

Zahiriyye, Şâmiyye, Ekziyye, Azîziyye medreseleri, Hanefîler için de Kaymaziyye

medresesi inşâ edilmiştir.106

Sultân Salâhaddîn’in inşâ ettiği önemli ilim merkezlerinden biri de Kudüs’teki

Salâhiyye medresesidir. Medreseyi ana hatlarıyla tanıtmaya çalışacağız.

12. Salâhiyye Medresesi

Beytü’l-Makdis’te inşâ edilen bu medrese müessisi Salâhaddîn’e nisbetle

adlandırılmıştır. Medreseye Salâhiyye denildiği gibi Nâsıriyye-Salâhiyye olarak da

isimlendirilmiştir. Zamanla ilk nisbesiyle Salâhiyye olarak meşhur olmuştur.

Salâhaddîn bu medreseyi, Beytü’l-Makdis’i Haçlıların tasallutundan kurtardıktan sonra,

583/1187 senesinde inşâ etmiştir107.

Sultân Salâhaddîn Kudüs’ü haçlılardan temizledikten sonra ileri gelen ilim ve

devlet adamlarıyla bir toplantı yaptı. Bu toplantıda kuracağı medrese ve ribâtla ilgili

kararlar aldı. Buna göre, Saint Anne kilisesinin yeri satın alınacak ve medrese buraya

kurulacaktı. Ayrıca bu medreseye büyük vakıflar tahsis edilecekti108.

Medresenin vakfedildiği tarih kaynaklarda 588/1192 olarak kaydedilmiştir.

Buna göre medrese yapılmaya başlandığı tarihten beş sene sonra fa‘âliyete sokulmuştur.

Medresenin kapısına yerleştirilen vakfiye üzerinde bu durum açık bir şekilde görülür.

Vakfiyede şunlar kaydedilmiştir.

106 Melik Efdal döneminde kurulan medreselerle ilgili tafsîlat için bkz. Şümeysani, Medârisu Dımaşk, s.107-125. 107 İbn Vâsıl, Müferric, IV, 209. 108 İbn Vâsıl, Müferric, II, 230.

28

“Rahman ve Rahîm olan Allah’ın adıyla. Sizdeki her ni’met Allah’tandır. Bu

mübârek medreseyi, Mevlânâ Melik Nasır Salâhaddîn ve’d-dünya Şafi‘î fükahâsına

588 senesinde vakfetmiştir”109.

Medrese Şafiî mezhebi müntesiplerine vakfedilmekle birlikte bu, sadece Şafiî

fıkhının öğretildiği anlamına gelmemelidir. Şafiî fıkhının yanında Hanbelî ve Hanefî

fıkhı da okutulmuştur. Özellikle medresede ders veren müderrislere baktığımız zaman

diğer mezheb müntesiplerinin de az sayıda olmadığı görülür.

Salâhiyye medresesi, Beytü’l-Makdis’te Eyyûbîler devrinde kurulan ilk ve en

önemli medresedir.110 Döneminin ilmî hareketlerinde büyük bir nüfûza sahiptir.

Medrese düşünce tarihindeki yerini Osmanlı’nın son dönemlerine kadar korumuştur.

Bahâeddin İbn Şeddâd (ö.632/1234), Mecdüddin bin Cehbel (ö.597/1200), Fahreddin

bin Asâkir(ö.620/1223) ve Ebû Amr bin Salah (ö.643/1245) gibi devrinin ileri gelen

‘âlimleri bu medresede ders vermişlerdir111.

13. Efdaliyye Medresesi

Efdaliyye medresesi, müessisi Melik Efdal Nûreddîn Ebi’l-Hasan ‘Ali bin

Sultân Salâhaddîn’e nisbetle adlandırılmıştır. Melik Efdal medreseyi inşâ ettikten sonra

Beytü’l-Makdis’e gelen ve orada ikâmet etmeye başlaya mâlikî fukahâsına vakfetti.

Medreseyi 589/1193 yılında vakfetmiştir.112

Melik Efdal bu medreseyi ve Harretü’l-Meğâribe olarak bilinen yeri, Kuzey

Afrika’nın muhtelif yerlerinden gelen fakihlere ve talebelere vakfetmiştir. Medrese

109 Abdülmehdi, El-Medâris fî Beyti’l-Makdîs fi’l-Asreyn; El-Eyyûbî ve’l-Memlûkî, Ürdün 1981, s. 181. 110 El-‘Uleymî, el-Ünsü’l-Celîl bi-Târihi’l-Kudüs ve’l-Halîl, thk. Adnan Yunus Abdülmecîd, Amman 1999, II, 88. 111 Abdülmehdi, El-Medâris, s.181-211. 112 Kürd Ali, Hıtat,VI, 122.

29

gerek Eyyûbiler devrinde, gerekse Memlûkî’ler devrinde Beytü’l-Makdis’teki fikrî

hareketler içinde önemli vazîfeler icrâ etmiştir113.

Yukarıda zikrettiğimiz medreselerin tamamı kendi devirlerinde önemli

vazîfeler icrâ etmişlerdir. Sultân Salâhaddîn devrinde açılan bu medreseler ilmî

fa‘âliyetlerin merkezini teşkil etmiş, devrin sosyal ve siyasi hayatını da doğrudan

etkilemiştir. Denilebilir ki Sultân Salâhaddîn askerî ve siyasî zaferlerini ilme ve ilim

adamına verdiği değerle taçlandırmış böylece haklı olarak “Salâhüddîn ve’d-dünya”

lakabını almıştır. Salâhaddîn’in haklı olarak kazandığı şöhret sadece askerî zaferlerine

bağlanmamalıdır. Her ne kadar diğer alanlardaki gelişmeler askerî zaferlerin gölgesinde

kalmışsa da bu, devrin diğer alanlarda gelişme göstermediğinin delili olamaz. Bu

devirde yetişen ilim adamları ve açılan medreseler sâyesinde ilmî hayatta meydana

gelen büyük ilerlemeler iddiamızı ispatlar mahiyettedir.

113 Not: Efdaliyye medresesi hicri 12. asrın sonuna kadar ilmî hayat içindeki mevcûdiyetini devam ettirmiştir. Medrese el-ân Mağribli fakirlerin oturduğu bir ev mahiyetini almıştır; geniş bilgi için bkz. Abdülmehdi, El-Medâris, s. 339.

30

İKİNCİ BÖLÜM

SALÂHADDÎN DEVRİNDE

MEDRESELERDE OKUTULAN KİTAPLAR

31

A. Salâhaddîn Devrinde Rağbet Gören İlimler

Salâhaddîn devrinde medreselerde tedrîs edilen dersleri ayrıntılı bir şekilde ele

almadan önce devrin rağbet gören ilimlerini değerlendirmede fayda mülâhaza

etmekteyiz. Böylece medreselerde tedrisâtı yapılan derslerin cemiyet açısından taşıdığı

ehemmiyeti daha iyi idrâk edebiliriz.

Salâhaddîn devrinde cemiyet İslâm hukuku prensipleriyle idâre edildiği, devlet

ricâli Batınîliğe ve Frenkler’e karşı fakihlerden büyük destek sağladıkları için

medreselerde hadîs ve fıkıh en fazla rağbet gören ilimlerdi. İslâm dininin temel kaynağı

olan Kur’ân’ı okumaya ve anlamaya yönelik ilimler de medreselerde okutulan başlıca

derslerdendi. Bu dönemde tedrisâtı yapılan Kur’ân ilimleri tefsîr, nâsih-mensuh, tecvîd

ve kırâat ile ahkâm-ı Kur’ân olmak üzere beş grupta toplanılabilir. Din tarafından teşvîk

edildiği ve pratik faydalar sağladıkları için tıp ve takvîm çıkarma da birinci derece

himâye gören ilimlerdendi. Yine idâri işlerde faydalı olduğu için edebiyat, inşâ sanatı ve

matematiğin tahsîline de değer verilirdi114.

Dînî ilimlerin doğru anlaşılması ve yorumlanması fa‘âliyetleri de sağlıklı bir

dil bilgisi zarûretini ortaya koymuştur. Bu bağlamda lügat ilimlerinin, özellikle sarf ve

nahiv ilimlerinin tedrîsâtına yönelik derslerin bu devir medreselerde okutulan önemli

dersler arasında olduğunu görüyoruz. ‘Ulûm-i dînîye ile ‘ulûm-i ‘Arabiyye arasındaki

kuvetli ilşikiyi daha sonraları İbni Haldun şu sözleriyle dile getirmiştir. “Arapça

milletin(dînin) dilidir. Çünkü Kur’ân Arapça indirilmiştir”115.

Salâhaddîn’in mutasavvıflara hürmet göstermesi, Mısır, Şam ve Kudüs’te

onlar için hânkahlar yaptırması devrin büyük sûfilerinin Salâhaddîn’e yanaşmasını

sağlamıştır. Böylece tasavvuf eğitiminin yapıldığı imkânlar ve mekanlar da

hazırlanmıştır116.

114 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.416. 115 Abdülmehdî, el-Hareketü’l-Fikriyye fî Zılli’l-Mescidi’l-Aksâ fi’l-‘Asreyn: el-Eyyûbî ve’l-Memlûkî, Ürdün 1400/1980, s.143. 116 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 27.

32

Sultan, selefe uygun tarzdaki İslâmî ilimleri benimsediği için felsefî ilimleri

hoş karşılamamakla birlikte bu konuda müsamahakâr davranmış, hatta felsefeyle

uğraşan ve birçok felsefî eser te’lif eden Abdüllatif el-Bağdâdî’yi (ö.629/1231) himâye

etmiştir. Bu sırada Suhraverdî’nin (ö.587/1191) idam edilmesi bir istisna teşkil

etmektedir. Bu idamın gerçekleştirilmesinde fakihlerin büyük ısrarı olduğu

belirtilmektedir. Bununla beraber Salâhaddîn devrinde felsefî ilimlerin büyük ilerleme

kaydettiği görülür117.

B. Medreselerde Okutulan Kitaplar

1. Kırâât

“Kırâât” kelimesinin sözlük anlamı, “Karee” kökünden bir mastar olup, “bir

kitaba bakıp kelimelerini okumak” anlamına gelmektedir Istılahta ise; “Harflerin

telaffuzu, heyetlerinin söylenişi vs. gibi hususlarda kırâât İmamlarının Kur’ân’ı

okumada takip ettikleri yoldur. Kırâât İlmi ise; nakledenlere isnat ile, ayetlerdeki

kelimelerin keyfiyetlerini ve okunuş şekillerindeki ihtilafları bildiren ilimdir. Başka bir

ifade ile kırâât ilmi; okunuş şekilleri olan hazf, hareke, sükun, fasıl, vasıl, nakil, imale,

tahkik vs. gibi hususlarda Kur’ân mütehassıslarının ittifak ve ihtilaflarını bildiren

ilimdir. Kur’ân lafızları talaffuz edilirken onları hata, tağyir ve tahriften korumayı gaye

ve maksad edinen kırâât imine müslümanlar ilk devirlerdn itibaren önem vermişledir.

Semâ (öğretmenin okuyup öğrencinin dinlemesi) ve arz (talebenin okuyup hocanın

dinlemesi) usulleriyle tedrisâtı yapılan kırâât ilmi hemen her devirde medreselerde

büyük bir rağbet görmüştür118.

Salâhaddîn devri de büyük kâri’lerin yetiştiği ve kırâât ilminin fazlaca ilgi

gördüğü devirlerden biridir. Medreselerde kırâât ilminde tedrîsâtı yapılan ve âlimlerin

icâzât verdiği kitaplar farklılık arzetmekle birlikte ‘umûmiyetle şu kitapların okutulduğu

görülür.

117 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.417; Fehim Hâfız, Salâhaddîn’in Mîrası, çev. Serdar Şengül-Bilal Öztunç, İstanbul 2001, s. 51. 118 Muhammed Abdülazim Zürkani, Menahilü’l-İrfan fi Ulumi’l-Kur’ân, Mısır 1362/1943, I, 412.

33

Kıraât-ı Seb‘adan, Ebî ‘Amr Osman b. Sa‘îd ed-Dânî’nin (ö.444/1053) et-

Teysîr fi’l-Kıraâti’s-Seb‘a adlı kitabı okutulurdu. Kıraât-ı ‘Aşra’dan Necmeddîn

‘Abdullah b. ‘Abdülvâhit el-Vâsıtî’nin (ö.521/1127) el-Kenz fi’l-Kırââti’l-‘Aşr kitabı ile

Ebu’l-‘İzz Muhammed b. el-Hüseyin b. Bündâr el-Kalânisî el-Vâsıtî’nin İrşâdü’l-

Mübtedî ve Tezkiretü’l-Müntehî fi’l-Kırââti’l-‘Aşr adlı kitapları okutulurdu. Şemseddîn

Muhammed b. Muhammed el-Cezerî eş-Şafi‘î’nin kırâât-ı seb‘aya üç kırâât ekleyerek

yazdığı Tahrîrü’t-Teysîr fi’l-Kırââti’s-Seb‘a adlı kitap da medreselerde okutulan ders

kitaplarındandı. Yine Kırâât-i Erba‘a- ‘Aşra’dan Şemseddin Ebî ‘Abdullah Muhammed

b. Halîl b. Ebî Bekr el-Kabâkıbî’ el-Halebî’nin Îzâhu’r-Rumûz ve Miftâhu’l-Künûz adlı

eseri de medreselerde okutulan kırâât kitapları arasında yer alır119.

Medreselerde kırâât ilminde başvurulan kaynak eserlerin en önemlisi Ebî

Muhammed Kâsım b. Firruh eş-Şâtıbî’nin (ö.590/1193), Hırzu’l-Emânî ve Vechü’t-

Tehânî adlı yedi kırââta dâir yazdığı ve eş-Şâtıbiyye olarak meşhûr olan eseridir. Bu

manzûme eser 1173 beyitten müteşekkildir. İmâm Şâtıbî kırâât ilminde temel bir ‘umde

olarak kabul edilir. Bunların yanında yukarıda zikrettiğimiz Ebu’l-‘İzz el-Vâsıtî’nin

Kifâyetü’l-Kübrâ’sı da medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur120.

Muhammed b. Muhammed el-Cezerî’nin tecvîde dâir yazdığı el-Mukaddime

el-Cezeriyye fî ‘İlmi’t-Tecvîd adlı eseri de medreselerde okutulan kırâât kitapları

arasında yer alır121.

Yukarıda ele aldığımız kitaplardan en önemlisi şüphesiz eş-Şâtıbî’nin kitabıdır.

Kırâât ilminde imam Şâtıbî’nin mümtaz bir yeri vardır. İbni Haldun Şâtıbî’nin kırâat

ilminde bir ‘umde olduğunu belirttikten sonra eserinden bahisle vecîz ifadelerin,

mükemmel rümûzların ve latîf işaretlerin bulunduğu hârikü’l-a‘de bir manzûme

olduğunu söyler. eş-Şâtıbiyye üzerinde daha sonraları birbirinden değerli şerhler

yapılmış ve medreselerde okutulmuştur122.

119 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 13-14. 120 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 14. 121 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 14. 122 Muhammed Halid Mensûr, el-Müzhir fî Şerhi’ş-Şâtıbiyye ve’d-Dürre, Amman 2001, s. 13-15.

34

Kitâbü’t-Teysîr fi’l-Kırââti’s-Seb‘a da ehemmiyetinden dolayı kırâât

kitaplarının en sahihlerinden ‘addedilmiş ve üzerinde bir çok şerh yapılmıştır. Bu kitap

kendi sahasında, devrinde en çok başvurulan ve bilinen kitaplardandır123.

2. Tefsîr

Tefsîr lügatte “kapalı olan bir şeyi açmak, açığa çıkarmak demektir. Istılahta

ise en meşhur ve kısa tarife göre: “Beşer takati ölçüsünde, Kur’ân-ı Kerîm’in

lafızlarından Allah Teala’nın maksadını anlamaya çalışan bir ilimdir.” Buna göre Tefsîr,

Kur’ân-ı Kerim’in âyetlerini yorumlamak, özüne uygun olarak genişletmek, müşkül

yerlerini ve çok anlamlı kelimelerini dine uygun olarak açıklamak demektir. Tefsîr

kendi içinde rivayet tefsîrleri ve dirayet (akla ve görüşe dayalı) tefsîrleri olmak üzere

ikiye ayrılır124.

Salahadin devrinde de tefsîr eskiden beri devam eden bi’r-rivâye ve bi’d-dirâye

şekillerinde yazılıyordu. Birinci metotla Kur’ân-ı Kerîm’in âyetleri hadîs ve haberlerle

îzah ediliyordu. İkinci metotta ise âyetler daha çok filoloji ve mantık yönünden

karşılaştırmalı olarak izah ediliyordu125.

Araştırmalardan elde ettiğimiz bilgilere göre Salâhaddîn devri Tefsîr tedrîsâtı

bakımından son derece verimli geçmiştir. Gerek medreselerde okutulan kitaplar gerekse

bu devirde yazılan tefsîrler bu iddiamızı destekler vaziyettedir.

Bu devir Mısır, Şam ve el-Cezire medreselerinde ulemânın tedrisâtını

yaptıkları meşhûr tefsîr kitapları vardır. Bunlar arasında, İmam Muhammed İbn Cerîr

et-Taberî’nin (ö.310/922) Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli’l-Kur’ân adlı eseri, İmam Ebi’l-

Kasım Cârellâh Mahmûd ibni Ömer ez-Zemahşerî’nin (ö. 538/1143) El-Keşşâf ‘an

Hakâiki’t-Tenzîl adlı eseri, İmam Ebî Muhammed el- Hüseyn b. Mes‘ud el-Beğavî’nin

(ö. 516/1121 ) Ma‘âlimu’t-Tenzîl fi’t-Tefsîr adlı eseri ile İmam Fahreddîn Muhammed

ibni ‘Ömer er-Râzî’nin (ö.606/1209) Tefsîru’l-Kebîr olarak da bilinen Mefâtîhu’l-Ğayb

123 Kâtip Çelebi, Keşfi’z-Zünûn, I, 520. 124 Suat Yıldırım, Tefsîre Giriş, İstanbul 2001, s. 1. 125 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 420.

35

isimli eserleri medreselerde en fazla rağbet ve ‘inâyete ulaşmış ders kitapları arasında

zikredilebilir126.

Yukarıda ta‘dât ettiğimiz tefsîrler müslümanlar arasında en fazla bilinen ve

istifâde edilen tefsîrlerin başında gelmektedir. Bunlardan Taberî’nin tefsîri otuz cilt

kadar olup daha sonraları çeşitli neşirleri basılmıştır. Bu tefsîr rivayet tefsîri olmakla

birlikte çok sayıda dirayet unsurları ihtiva eden, çığır açan bir tefsîrdir. İmam tefsîrinde

lügat, nahiv, kırâât, şiirle istişhad, sebeb-i nüzûl gibi mevzulara da yer vermektedir.127

Zamehşerî’nin tefsîri Kur’ân-ı Kerîm’in belagatini ortaya koyması açısından

pek çok takdîr edilmiştir. Bu itibarla kendisinden sonra yazılan hemen bütün tefsîrlere

kaynak olmuştur. Eserin müellifi Mu‘tezile mezhebine mensup olduğu halde Keşşâf

bütün Sünnî İslam dünyasında ders kitabı olarak okutulmuş ve okutulmaktadır. Çok

beğenildiği ve veciz olduğu için, bu eseri açıklamak üzere iki yüz elli kadar haşiye

yazılmıştır. Bunlardan en çok takdîr toplayanı Şerefüddin et-Tıbi’nin (ö.743/1341)

Fütûhu’l-Ğayb fi’l-Keşf ‘an Kınai’r-Rey adlı altı ciltlik haşiyesidir128.

İbni Teymiyye’nin değerlendirmesine göre Beğavî’nin tefsîri Sa‘lebî’nin

tefsîrinden mevzu hadîsler çıkarılmak suretiyle ihtisar edilmiştir. Müfessir tefsîrinde

âyetleri kolay bir ibâre ile açıkladıktan sonra kâillerine nisbet ederek selefin görüşlerini

nakletmiştir. Tefsîrinde bir çok müfessirden farklı olarak i‘râb ve belağat bahislerine

girmekten kaçınan müfessir ilk nazarda müşkil görünen bazı hususlara temas edip

onların izahlarını yapmıştır. Bu eser cumhûr-u efâzıl yanında hüsnü kabul görmüştür129.

Fahrüddin er-Râzî’nin te’lif ettiği Tefsîru’l-Kebîr başlıca dirayet tefsîrlerinden

biri olup medreselerde en fazla okutulan kaynaklardan birisi olmuştur130.

İmam Râzî bu tefsîrinde akaid, kelam, felsefe, mezhepler tarihi ve tabii

ilimlerin yanı sıra usul, nahiv, lüğat ve belağat meselelerine de büyük yer vermiştir.

Tüm bu özelliklerinden dolayı haksız olarak bu tefsîr aleyhinde meşhur olmuş bir söz

126 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 39. 127 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s. 12-13. 128 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s. 31. 129 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s. 13. 130 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s 14-15.

36

vardır: “Onda tefsîrden başka ne ararsan var.” Bazı mu‘tedil muarızları ise; “Onda

tefsîrle beraber her şey var.” demişlerdir. Tüm bu tenkidlere rağmen bu tefsîr İslam

dünyasının hemen her yerinde okunmuş ve büyük bir i‘tibar kazanmıştır. Müellifi de

ehli sünnet inancının en kuvvetli müdafilerinden biri olarak kabul edilmiştir131.

Zikrettiğimiz bu tefsîrler Salâhaddîn devri medreselerinde okutulan tefsîrler

olmakla birlikte, bu devirde yazılmış ve büyük bir ihtimalle medreselerde tedrisâtı

yapılan başka tefsîrler de bulunmaktadır.

Bunların arasında en önemlisi Mecdüddîn b. Esir (ö.606/1210) tarafından

yazılan el-İnsâf fi’l-Cem‘i Beyne’l-Keşfi ve’l-Keşşâf adlı eserdir. İbnü’l-Esîr bu

tefsîrinde Zamehşerî’nin el-Keşşâf’ı ile Sa‘lebî’nin Keşfü’l-Beyân tefsîrinde verilen

bilgileri toplamış ve bunlara bazı ilavelerde bulunmuştur. Alâeddîn el-Kâsânî’nin

(587/1191) Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı eseri de bu devirde yazılmış önemli tefsîrlerdendir.

Bunları ‘Alemüddin es-Sehâvî’nin (ö.643/1224) Tefsîrü’l-Kur’ân’ı ile Muhammed b.

Hıdr b. Teymiyye’nin (ö.622/1225) bi’r-rivâye olarak kaleme aldığı 30 ciltlik tefsîri

takip eder. Son tefsîr Hanbelîler tarafından büyük bir alaka görmüştür. Eş-Şerîşî

(ö.629/1232) Tedrîcü ehle’l-Bidâyât, Kemaleddin b. Yunus ise Keşfü’l-Müşkilât ve

Îzâhü’l-Mu‘dilât fî Tefsîri’l-Kur’ân adlı birer eser yazmışlardır. Bu ikinci kitap Kuran

tefsîri alanında yazılmış en önemli kitaplardandır. İbn Yeîş (ö.643/1245) ise gramer

bilgilerine dayanan et-Tefsîrü’l-Müntehâ min Beyâni İ‘râbi’l-Kur’ân, İbn el-Haddus

Nihâyetü’l-Beyân Fî Tefsîri’l-Kur’ân, Nâsıhuddin b. el-Hanbelî’de el-Murûk fi’t-Tefsîr

adlı eserleri yazmışlardır132.

Fahrüddîn er-Râzî’nin Mefâtihü’l-Ğayb adlı tefsîrinin ihlâs sûresi tefsîrine

reddiye olarak kaleme alınan Abdüllatif el-Bağdâdî’nin el-Vâzıha fi’t-Tefsîri’l-Fâtiha

adlı eserini, İbn Şehrâşûb’un Müteşâbihü’l-Kur’ân ve Esbâbü’n-Nüzûl, yine Alemüddîn

es-Sehâvî’nin et-Tavdü’r-Râsih fi’l-Mansûh ve’n-Nâsih adlı kitaplarını bu konuda te’lîf

edilen eserler arasında zikretmeliyiz133.

131 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s. 15 132 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.420 133 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 421.

37

3. Hadîs

İslâm’ın evrensel yorumu sünnet ve sünnetin yazıya geçirilmiş hâli olan hadîs

Peygamber Efendimizden itibaren her devirde Müslümanların en fazla rağbet gösterdiği

alanların başında gelmiştir.Kur’ân-ı Kerîm ile birlikte Hadîs-i Şerifler Tarih, Coğrafya

ve Lügat gibi birçok Arap Edebiyatı dallarının da esas kaynağını teşkîl etmiştir. Hadîs

fıkıhtan lügate kadar uzanan ilmî ve edebî branşlara sadece malzeme olarak değil, her

şeyden önce ve inkâr edilemez biçimde usul bakımından te’sîr ve öncülük etmiştir.

Çünkü hemen her ilim isnâd sistemini kullanmayı hadîsten almış ve hadîsin kriterlerine

göre kullanmıştır. Bu yüzden “hadîsin belli bir te’sirinin bulunmadığı hiçbir İslâmi ilim

yoktur”134.

Salâhaddîn devri medreseleri hadîs tedrisâtı bakımından son derece zengin

kaynaklara sahiptir. Bu devirde Hadîs ilmi altın çağlarından birini yaşamıştır. Hadîsçiler

gerek halk; gerekse idâreciler nezdinde büyük ilgi görmüşlerdir. Hadîs dînin ve cemiyet

nizâmının temel taşlarından birisi olduğu için aktüel bir ilimdi135.

Bu devirde muhaddisler ‘umûmi ma‘nâda bütün hadîs kitaplarına başvurmakla

birlikte husûsî olarak Kutûb-i Sitte’nin tedrîsâtını yapmışlardır. Bunlar da Sahîh-i

Buhâr,î Sahîh-i Müslüm, Sünen-i Tirmizî, Sünen-i Nesâî, Sünen-i Ebî Dâvud ve Sünen-i

İbni Mâce dir. Bu kitaplar hadîs tedrisâtının esâsını oluşturmuş, bunlar üzerine sayısız

eserler te’lif edilmiş, birbirinden değerli şerhleri yapılmış, yine bu kitaplardaki

hadîslerin yeni ve tek bir nüshâ halinde birleştirilmesi sûretiyle cem‘ çalışmaları,

kitapların daha kullanışlı hâle gelmesi için mükerrer hadîslerin atılması sûretiyle de

ihtisâr çalışmaları yapılmıştır136.

Bu devirde medreselerde Buhari ile Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh adlarındaki

hadîs mecmuaları en fazla değer verilen hadis kitaplarıydı. Mâlikîler kendi imamları

134 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, 5. Basım, İstanbul 1999, s. 84-87. 135 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.423 136Abdülmehdî, el-Medâris, s. 20.

38

Mâlik b. Enes’in el-Muvatta’ına, Hanbelîler Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’ine ayrı

değer veriyorlardı137.

Bu devirde Kutûb-i Sitte dışında okutulan hadîs kitaplarının en önemlilerinden

birisi, Hüseyin İbni Mes‘ud el-Begavî eş-Şafi‘î’nin(ö. 516/1122) Mesâbîhu’s-Sünne adlı

eseridir138. Bu eser sıhâh ve hısân hadîslerinden 4484 ‘adedini cem‘ eder. ‘Ulemâ bu

esere güvenilir oluşu ve bir de günlük ihtiyaca cevap vermesi sebebiyle fazlaca alâka

göstermiş, çeşitli şerhlerini yapmıştır. Muhammed ibni ‘Abdillâh el-Hatîb et-Tebrizî(ö.

737/1336’dan sonra) eseri tehzîb ederek ilâvelerde bulunmuştur. Bu yeni eserin adı

Mişkâtü’l-Mesâbih’tir. Bu eserin de muhte’lîf şerhleri yapılmıştır. En meşhur şerhi

Aliyyü’l-Karî’nin Mirkâtü’l-Mesâbîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh’ adlı eseridir139.

4. Fıkıh

Fıkıh kelimesi sözlükte “bir şeyi bilmek, iyi ve tam anlamak, iç yüzünü ve

inceliklerini kavramak” anlamına gelir. Terim olarak ise, hicrî ilk asırlarda zihnî çaba

neticesi elde edilen dînî bilgilerin tamamını ifâde etmişken, iman ve itikad konularının

ayrı bir ilim dalı olarak teşekkül etmesine paralel olarak, ileri dönemlerde İslâm’ın fert

ve toplum hayatının muhtelîf yönleriyle ilgili şer‘i-‘ameli hükümlerini bilmenin ve bu

konuyu inceleyen bilim dalının özel adı olmuştur. Fıkhın şer‘î delillerinden elde edilen

fıkhî hükümleri sistematik tarzda ele alan dalına fürû-i fıkıh, delillerden hüküm elde

etme metodunu inceleyen dalına da usûl-i fıkıh denir140.

Eski İslâm toplumunda fıkıh ilmi hem ibâdet, hem de hukuk ilimlerini içine

alan, bu ikisinin birleşmesinden meydana gelen bir ilim mahiyetindeydi. Bu ilim hayatın

uhrevî ve dünyevî taraflarında tanzîm edici bir rol oynadığından, cemiyette fıkıh ile

uğraşanlar büyük bir itibara sahiptiler. Bu ilim hem devlet, hem de dînî işleri tanzîm

eden çok aktüel bir ilimdi. Başta Kur’ân ve Hadîs, sonra icmâ-i ümmet (ümmetin ittifak

ettiği meseleler) ve kıyâs-ı fukahâ (fakihlerin kıyas ve ictihadları) olmak üzere başlıca

137 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.423. 138 Abdülmehdî, el-Medâris, s.25. 139 İbrahim Canan, Hadîs Usûlü ve Hadîs Tarihi, Ankara 1998, s.251. 140 Ali Bardakoğlu, İlmihal, 5. Basım, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2004, I, 141.

39

dört ana kaynağa dayanıyordu. Yine fıkhın kaynaklarından biri sayılan el-ahkâmü’s-

Sültâniyye (devlet adamları tarafından çıkarılan kanunnâmeler, alınan kararlar, tatbik

edilen idarî ve siyasî teâmüller) bilhassa ‘amme hukuku bakımından önemliydi141.

Bütün bu özelliklerinden dolayı medreselerde öğretim konularının bel kemiğini

fıkıh teşkîl ediyordu. Salâhaddîn devrinde dört mezhep müntesipleri için de açılan bu

medreselerde dört Sünnî mezhebin de fıkıhları öğretilmiştir.

Bilindiği üzere Zengîler Hanefî mezhebine, Eyyûbîler Şafiî mezhebine

mensupturlar. Bununla beraber bütün Sünnî mezheplere karşı müsamahalıydılar. Diğer

Sünnî mezheplari de himâye ederlerdi. Özellikle SultânSalâhaddîn, mezhep

müntesiplerinin yaşadıkları yerleri dikkâte alarak medrese inşâ etmeye büyük önem

vermiştir.

Salâhaddîn devrinde fıkıh tedrisâtında dört mezhebin fıkhına ait zengin bir

kaynak külliyâtından bahsedilir. Bu sırada Şafi‘î fukahâ arasında imam Şafi‘î’nin

eserleriyle birlikte, İsmail b. Yahya el-Müzenî eş-Şafi‘î’nin (ö.264/877) fürû‘i’ş-

şâfi‘iye hakkında te’lîf ettiği Muhtasarü’l-Müzenî adlı eseri ve Ebî İshâk İbrahim b. ‘Ali

eş-Şîrâzî’nin (ö.476/1083) et-Tenbîh fî Fürû‘i’ş-Şâfi‘iyye adlı eserleri en fazla revaçta

olan eserlerdi. Ayrıca İmam Gazzâlî’nin (ö.505/1111) fıkıhla ilgili yazdığı eserler de bu

devir Şafi’î medreselerinde tedrisâtı yapılan eserler arasında yer alır142.

İmam Gazzâlî’nin Kitâbü’l-Vecîz adlı eseri fıkhî konulara hakimiyeti ve

gösterilen dikkat açısından daha sonraki nesiller boyu büyük etkiler bırakmıştır. el-Vecîz

adlı kitabının önemli bir bölümünü Süryâni bir piskoposun kendi fetvalar risâlesine

alması, kitabın fıkıh alanındaki önemini ve etkinliğini göstermesi açısından dikkate

şâyandır143.

Yukarıda zikrettiğimiz kitaplar Şafi‘î mezhebinde en fazla bilinen ve tedrisâtı

yapılan kaynak eserler olarak kabul edilir. Özellikle Müzenî’nin Muhtasar’ı hemen her

yerdeki Şafi‘îler arasında bilinen ve okutulan meşhur kitaplardan ‘addedilmiştir. Yine

141 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 430. 142 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 48; Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 431. 143 Hüseyin Zerrinkub, Ferar ez Medrese, Çev. Hikmet Soylu, İstanbul 2001, s. 278.

40

bu kitap Şafi‘î fıkhıyla ilgili tasnîf edilen kitapların aslı olarak kabul görmüştür. El-

Müzenî şafi‘î fıkhına hâkimiyeti noktasında İmam Şafi‘î’nin övgülerine mazhar olmuş,

Şafi‘î hazretleri Müzenî’yi mezhebinin nâsırı olarak zikretmiştir144.

Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh fî Fürû‘i’ş-Şâfi‘iyye adlı eseri de Şafi‘îler

arasında en fazla okunan beş kitaptan birisi olarak kabul edilmiştir. Eş-Şîrâzî, İmam

Gazzali’den önce Bağdat Nizamiye medresesinde müderrislik yapmış, devrinin en

büyük Şafi‘î fakihlerinden birisi olarak kabul edilmiştir. Ayrıca ilim dünyasına büyük

talebeler yetiştiren bu büyük zatın talebeleri İslâm dünyasının batısından doğusuna

kadar geniş bir alana yayılmışlardır145.

Salâhaddîn devrinde medreselerde tedrisâtı yapılan ve Hanefi fukahâ arasında

en fazla bilinen eserleri de şu şekilde sıralayabiliriz. İmam Ebî Abdullah Muhammed b.

Hasan eş-Şeybânî el-Hanefî’nin (ö.189/804) el-Câmi‘u’l-Kebîr fi’l-Fürû‘ adlı eseri,

yine İmâm Ebi’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed el-Kudûrî el-Bağdâdî’nin (ö.428/1036)

fürû‘i’l-fıkıhla ilgili Muhtasaru’l-Kudûrî isimli eseri ve Şeyhü’l-İslâm Burhaneddin

‘Ali b. Ebî Bekir el-Merğînânî’nin (ö.593/1196) fürû‘la ilgili yazdığı el-Hidâye adlı

eserleri Hanefî fıkhında en fazla tedrîs edilen eserler olarak bilinmektedir. Zikrettiğimiz

eserlerle birlikte et-Tahâvî’nin eserlerinin de medreselerde okutulan kitaplar arasında

zikredildiğini görüyoruz146.

Yukarıda ta‘dâd ettiğimiz eserler Hanefî fıkhındaki en meşhûr eserler olarak

sayılmaktadır. el-Câmi‘u’l-Kebîr gerek müşkül meseleleri halledişi tarzıyla, gerekse

fıkhî meselelere getirdiği yorumlar açısından fıkıhla ilgili te’lîf edilmiş en güzel

kitaplardan sayılmaktadır. Kitabın müellifi Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî de Hanefî

mezhebinin yayılmasında en büyük muvaffakiyet sahibi olarak kabul görür147.

İbni Hallikân’ın dediğine göre Kudûrî’nin Muhtasar’ı Hanefî fıkhında şöhret

bulmuş önemli muhtasarlardan birisidir. Bu eser usûl ile ilgili te’lîf edilmiş ve

ehemmiyetinden dolayı eserin bir çok şerhi yapılmıştır. Yine el-Merğînânî’nin el-

144Abdülmehdî, el-Medâris, s. 48-49. 145 Zerrinkub, Ferar ez Medrese, s. 42-44; Abdülmehdî, El-Medâris, s. 49. 146 Abdülmehdî, El-Medâris, s.58-59; Ramazan Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 431 147 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 59.

41

Hidâye fi’l-Fürû‘ eseri, Hanefî mezhebinin mühim kaynaklarından biridir. Eser gerek

üslûbundaki güzelliği, gerekse taşıdığı konular itibariyle takdire şâyan bir kaynaktır.

Hidâye’nin müellifi de hâfız, müfessir, edîp ve muhakkik olarak Hanefî fukahânın en

büyüklerinden kabul edilmiştir148.

Mâlikî mezhebine müntesip ulemâ arasında merkezî öneme sahip ve tedrisâtı

yapılan eserlerden biri Ebî Abdullah Abdurrahman ibni’l-Kâsım el-Mâlikî’nin

(ö.181/797 ) el-Müdevvene fi’l-Fürû‘i’l- Mâlikiyye adlı eseri, diğeri de Ebî Muhammed

Abdullah b. Ebî Zeyd el-Mâlikî el-Kayrevânî’nin er-Risâle isimli eseridir149.

. Bu iki eser, Mâlikî mezhebinde te’lîf edilmiş en güzel kitaplardan ikisi olarak

kabul edilmiştir. Özellikle el-Müdevvene Mâlikî fıkhıyla ilgili te’lîf edilen ve daha sonra

kendisinden çokça istifâde edilen değerli bir kaynaktır. Eserin müellifi yirmi sene İmâm

Mâlik’e arkadaşlık etmiş, onun görüşlerini çok iyi bilen bir fakihti. İmâm Mâlik’in

vefâtından sonra İmâmın etrafında bulunan insanlar İbni’l-Kâsım’dan istifâde etmeye

başlamışlardır. Mağrib’deki Mâlikîlerin büyük fakihlerinden olan Sahnûn lakaplı

Abdusselâm b. Saîd(ö.240/854), el-Müdevvenetü’l-Kübrâ’sını yukarıda zikrettiğimiz el-

Müdevvene adlı eserden yararlanarak te’lîf etmiştir. Sahnûn’un eseri de Mâlikîler

arasında çokça bilinen ve medreselerde okutulan kaynak bir kitap mâhiyetindedir. Bu

eser mâlikî fıkhını naslara istinâden takrîr ve tesbit etmiştir150.

Yine İbni Ebî Zeyd el-Kayravânî’nin er-Risâle’si de Mâlikî fıkhında en fazla

itimâd edilen kitaplardandır. Kitabın müellifi hicri dördüncü asırda yaşayan en meşhur

mâlikî fakîhi ünvânıyla anılır. Ehemmiyetinden dolayı kitabın bir sürü şerhi

yapılmıştır151. Bunların dışında Mâlikîler arasında İmâm Mâlîk b. Enes’in el-Muvaatta’ı

ve ibni Rüşd’ün (öl.1126) eserleri de medreselerde tedrisâtı yapılan eserler arasında

zikredilmektedir152.

Salâhaddîn devri medreselerinde Hanbelî mezhebine müntesip fukahâ arasında

tedrîs edilen ve Hanbelî ulemânın en fazla rağbet ettiği kitapları da şu şekilde

148 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 60. 149Abdülmehdî, El-Medâris, s. 65. 150 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 65-66. 151 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 66. 152 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 431.

42

sıralayabiliriz. İmâm Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i Hanbelî mezhebi için inşâ

edilmiş medreselerde en fazla tedrisâtı yapılan kaynak eserlerin başında gelir. Hanbelî

fürû‘uyla ilgili el-Harakî lakabıyla bilinen Ebi’l-Kasım ‘Amr b. el-Hüseyin el-

Hanbelî’nin te’lîf ettiği Muhtasaru’l-Harakî Hanbelî ulemânın en ziyâde başvurduğu

kaynaklardan diğeridir. Kitabın müellifi Hanbelîlerin bilinen fakihlerinden biri olup

mezhebiyle ilgili çok sayıda kitap te’lîf etmiş ve 334/945 senesinde Dımaşk’ta vefât

etmiştir. Ayrıca mezhebin ileri gelenlerinden oluşan büyük bir cemâ‘at kendisinden ders

almıştır. Harakî’nin Muhtasar’ı, döneminde Hanbelîlerin büyük bir ilgiyle iştigâl

ettikleri önemli bir kaynak olarak zikredilmektedir. Anlatıldığına göre Muhtasar’da

2300 mesele bulunmaktadır. Kitabın ehemmiyetinden dolayı bir çok şerhi yapılmıştır.

Bunlardan en fazla rağbet edileni İbni Kudâme’nin (ö.620/1223) te’lîf ettiği Kitâbü’l-

Muğnî’dir. Bu eser Hanbelî mezhebine müntesip âlimlerin en fazla yararlandığı ve bu

mezhepte yazılmış en belîğ eserlerden birisi olarak kabul görmüştür.153

Ta‘dât etiğimiz bu eserler Hanbelîler için inşâ edilen medreselerde ilim

talebelerinden meydana gelen büyük cemaatler tarafından okunmuş ve hıfzedilmiştir.

5. Dil Ve Edebiyat

Dil ve Edebiyat ilimleri sarf, nahiv, lügât, muhazarât, şiir, aruz, inşâ ve

edebiyat tenkitçiliği olmak üzere farklı kategorilere ayrılmıştır. Daha sonraları gelen

Zamehşeri (ö 538/1143 ) ma‘ânî, beyân, imlâ’ ve inşâ’ı da bu kategorilere dâhil

etmiştir.154

Dînî ilimlerin doğru anlaşılması ve yorumlanması fa‘âliyetleri sağlıklı bir dil

bilgisi zarûretini ortaya koymuştur. Bu bağlamda dil ve edeb ilimlerinin özellikle sarf

ve nahiv ilimlerinin tedrîsâtına yönelik derslerin bu devir medreselerde okutulan önemli

dersler arasında olduğunu görüyoruz. ‘Ulûm-i dînîye ile ‘ulûm-i ‘Arabiyye arasındaki

153 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 67-69; Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.431. 154 Osman Zeki, el-Edebü’l-‘Arabî, İstanbul 1993, s. 16.

43

kuvvetli ilişkiyi daha sonraları İbni Haldun “Arapça milletin(dînin) dilidir. Çünkü

Kur’ân Arapça indirilmiştir” sözleriyle dile getirmiştir155.

Esasında ilimlerin tasnifinde âlet ilmi olarak kabul edilen lügat ilimlerinin din

dilinin Arapça olması nedeniyle naklî ilimlerin tedrisâtı için merkezî bir önem taşıdığı

da bilinmekteydi. Dolayısıyla lügat ilimleri hakkında te’lif edilen eserlerin medreselerde

okutulması bir zarûret halini almıştır.

Salâhaddîn devri bu ilimler bakımından oldukça canlı geçmiş, bu alanda

meşhûr âlimler yetişmiş, bu âlimler daha sonraki nesiller üzerinde etkili olacak değerli

eserler meydana getirmişlerdir.

Salâhaddîn devri medreselerinde tedrîsatı yapılan ve Arap Dili ‘âlimlerinin

okuttukları önemli eserlerden biri eski devir müelliflerinden olan Sîbeveyh’in

(ö.180/796) el-Kitâb adlı eseridir. Yine İbni Sekît’in (ö.244/858) Islâhu’l-Mantık, Ebî

‘Alî el-Fârisî’nin (ö.377/987) Kîtâbü’l-Îzâh fi’n-Nahv, Abdülkadir el-Corcanî’nin

(ö.471/1078) Cürcâniyye fi’n-Nahv olarak da bilinen Kitâbü’l-Cümel fi’n-Nahv, el-

Harîrî’nin (ö.516/1122) Milhatü’l-A‘râb adlı eserleri bu devir medreselerde tedrisâtı

yapılan diğer eserlerdendir156.

Yukarıda zikrettiğimiz kitapların hepsi de Arap Dili’nde şöhret bulan ve

medreselerde tedrisâtı yapılan eserler olarak sayılmaktadır. Bu kitapların zamanla

şerhleri yapılmış, Arap Dili ve Edebiyatına hafife alınamayacak faydaları sağlayan bu

eserler medreselerde öğrencilerin fazlaca ilgilendikleri eserlerin başında gelmiştir.

Bu kitapların her birisi ayrı meziyetlere sahip olmakla övülmüştür. Nitekim

Câhız, Sîbeveyh’in Kitâbı’nı değerlendirirken “ İnsanlar nahivde bu kitabın mislini

yazamadılar. Bu konuda yazılan bütün kitaplar onun yanında fakîr kalır.” Demektedir.

Yine el-Kitâb’ın nahivdeki bütün meseleleri ele alan ilk kapsamlı eser olduğu da ifade

edilmiştir157.

155 Abdülmehdî, el-Hareketü’l-Fikriyye, s.143. 156 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 70-71. 157 Abdülmehdî, El-Medâris, s.72

44

İbn Hallikân, İbn Sekît’in yazdığı Islâhu’l-Mantık kitabının son derece

güvenilir ve faydalı bilgiler içeren kaynaklardan biri olduğunu zikirle bir kısım

ulemânın şu sözlerini aktarır. “ Bağdat’ta lügat alanında bundan daha güzel te’lif

edilmiş bir kitap görmedik.” Ayrıca bu kitap emsalleri arasında en güzel yazılmış

eserlerden sayılmış, kitabın müellifi de nahiv, ulûmu’l-Kur’ân, lügat ve şiir

alanlarındaki derinliğiyle tanınmıştır158.

Ebî ‘Alî el-Fârisî’nin Kîtâbü’l-Îzâh isimli eseri ise Salâhaddîn’in inşâ ettiği

medreselerde ve kendisinden önce kurulan medreselerde okutulan ve hıfzedilen, büyük

bir inâyete ulaşmış kitaplardan birisidir. Kitabın taşıdığı ehemmiyeti dile getiren ve

esere bir de şerh yazan Ebu’l-Hasan ‘Ali b. Ahmed en-Nahvî el-Îzâh’ı vecîz bir şiirle

methetmektedir. El-Îzâh’ın müellifi Ebî ‘Alî el-Fârisî de lügat ilimlerinde, özellikle de

nahivde zamanının imamı olarak kabul edilmiştir.159

Yukarıda ele aldığımız üç kitap tarihi seyir içinde medreselerde kendi

alanlarının vazgeçilmezleri olarak büyük bir itibara sahip olmuşlar, Salâhaddîn devrinde

açılan hemen her medresede ders kitapları olarak okutulmuşlardır.

Abdülkadir el-Corcanî’nin Kitâbü’l-Cümel’i de nahiv alanında yazılmış

meşhur muhtasarlardan biridir. Müellifin kendisi kitaba et-Telhîs fî Şerhi haze’l-Cümel

isimli şerhi yazmıştır. Sonraki zamanlarda kitabın başka şerhleri de yapılmıştır. Kitabın

sahibi Arap dili imamlarının büyüklerinden olup nahivde tam bir vukûfiyetle anılmıştır.

Müellifin yukarıda saydığımız eserlerinden başka kitapları da bulunmaktadır160.

El-Harîrî’nin Milhatü’l-A‘râb adlı eseri ise nahivde manzûm olarak te’lîf

edilmiş eserlerin başında gelir. Âlimler ve talebeler arasında büyük bir inâyete sahip

olan bu kitap nahiv ilminin inceliklerini beyan eden bir kasîde şeklinde yazılmıştır.

Müellifi yazdığı diğer bir kitapla da bu manzûm eserini şerh etmiştir. Milhatü’l-A‘râb

ve şerhi medreselerde önemli bir ders kitabı olmuş, müderrislerin başvurduğu temel

158 Abdülmehdî, El-Medâris, s.72-73. 159 Abdülmehdî, el-Hareketü’l-Fikriyye, s.150; Abdülmehdî, El-Medâris, s. 73. 160 Abdülmehdî, El-Medâris, s.74.

45

kaynaklar arasına girmiştir. Eserin nazmındaki belagat emsalleri arasında farklı bir

konuma sahip olmasını sağlamıştır161.

Salâhaddîn devrinde edebî eserler arasında ise en çok rağbet gösterilenler Ebû

Temmâm’ın (ö.231/845) Dîvânü’l-Hamâse’si, Ebi’t-Tayyîb el-Mütenebbî’nin Dîvan’ı,

Kitâbü’l-Eğânî, Hütabü İbni Nübâte ve Muhammed Kasım ibni Ali ibni Muhammed

ibni Osman el-Harîrî’nin (ö.516/1122) el-Makâmatü’l-Harîriyye adlı eserleri idiler162.

SultânSalâhaddîn’n Kur’ân-ı Kerimle birlikte Ebû Temmâm’ın Hamâse’sini

mükemmel bir şekilde ezberlediği rivayet edilmektedir.

Harîrî’nin Mâkâmât’ı ise dünya çapında nâm salmış, fesâhat ve belâğatıyla

kendi alanında yazılmış en güzel eserlerden biri sayılmaktadır.163 Makâmat’ın, gerek

sanat bakımından çok yüksek bir değeri taşıması, gerekse ibârelerin bazen içinden

çıkılamayacak derecede müşkül bulunması ona aynı lîsanda bir çok şerhlerin ve

hâşiyelerin (ekler) yazılmasını îcab ettirmiştir. Kâtib Çelebi Keşfü’z-Zünûn’unda

bunların isimlerini vermektedir. Şerhler içinde en mükemmeli Ebü’l-Abbas Ahmed eş-

Şerîşî’nin(ö.619/1222) yazdığı şerhtir. Şerîşî nahiv ve lügatte büyük bir üstâd olduğu

için bu vâdide salâhiyetle kalem yürütmüştür164.

Yine bu devirde lüğat ilmi sahasında değerli hadîs lüğatları ve genel lüğatlar

meydana getirilmiştir. Lüğat sahasında İsmail b. Hammad el-Farabi el-

Cevherî’nin(ö.393/1002) es-Sıhâh fi’l-Lüğa adlı eseri çok revaçtaydı.165 Farab (Ortrar)

şehrinde doğan Cevherî bir çok seyahat neticesinde Arap dili ve edebiyatı üzerinde

yaptığı geniş araştırmalardan sonra bu eserini yazmıştır. Cevherî İlahiyat ve edebiyat

konularının yanında fizik, tabii bilimler ve riyaziye ile de uğraşmıştır166.

161 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 74-75. 162 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 460. 163 Harîrî, Makâmât, çev. Sabri Sevsevil İstanbul 1952, s. 4. 164 Harîrî, Makâmât, s. 11. 165 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 460. 166 “İmam Cevheri”,Havacılık Tarihinde Türkler, 1971, http: // www.tayyareci.com/Cevheri.htm (1 Şubat 2006)

46

6. Tasavvuf

Tasavvuf İslâm’ın ruh hayatı ve İslâm peygamberinin şahsında temsil ettiği

manevi otoritenin, müesseseleşmiş ve günümüze kadar yaygınlaşarak gelmiş şeklidir.

Manevî otoriteden kastedilen; Hz. Peygamberin “Üsve-i Hasene”167 şeklinde ifâde

edilen örek şahsiyetidir. Bilindiği üzere Hz. Peygamber (s.a.v.) siyasî, ilmî ve manevî

otoritelerin hepsini şahsında cem‘ etmiş bulunuyordu. Bütün islâmî ilimler gibi

tasavvufun da kaynağı Kur’ân ve sünnettir. Tasavvuf kitabî bir ilim değildir. Yani bir

kimse tasavvufa dâir yazılmış eserleri okuyarak sûfî ve şeyh olamaz168. Bu durum

medreselerde okutulan tasavvuf kaynaklarını tesbît etmememizi zorlaştırsa da biz

araştırmamız gereği Salâhaddîn devrine kadar veya onun devrinde te’lîf edilmiş, tekke

ve zâviyelerde bulunması muhtemel kaynakları zikretmenin faydalı olacağı

kanaatindeyiz.

Bilindiği üzere tasavvuf terbiyesi daha çok hânikâh ve zâviyelerde bir mürşidin

nezâreti altında gerçekleştirilir idi. Salâhaddîn’in mutasavvıflara hürmet göstermesi,

Mısır, Şam ve Kudüs’te onlar için hânkahlar yaptırması devrin büyük sûfilerinin

Salâhaddîn’e yanaşmasını sağlamıştır169. Böylece tasavvuf eğitiminin yapıldığı

imkânlar da hazırlanmıştır.

Kur’ân ve sünnet kaynağına dayanan tasavvufî düşünce mutasavvıfların

yazdıkları eserlerle belli bir derinlik kazanmış ve sistematize edilmiştir. Kendilerinden

sonrakilere de kaynaklık eden ve Salâhaddîn devrinde ta‘lîmi yapıldığını

düşündüğümüz kaynakları şu şekilde sıralayabiliriz.

Hâris b. Esed Muhâsibî’nin (ö.243/857) te’lif ettiği er-Riâye li-Hukûkillâh adlı

eser tasavvuf klasikleri arasına girebilecek konumdadır. Bu eser Kuşeyrî ve Gazzâlî’ye

kaynaklık etmiş ve öneminden dolayı pek çok defalar basılmıştır. Muhasibi’nin er-

Riâye’si tasavvufun en saf dönemlerine ait, kendisinden sonra gelmiş Gazzali gibi

167 el-Ahzâb, 33/21 168 H. Kâmil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 2000, s. 17. 169 Abdülmehdî, , el-Hareketü’l-Fikriyye, s. 143.

47

birçok mutasavvıf-sûfiyi de etkilemiş ve asıl gayesi, Allah'ın hukukuna riayet etmenin

tek yolu olan "nefs tezkiyesinin psikolojik metodlarını tesbit ve öğretmek" olan bir

kitaptır. Müellifi, eserleri günümüze kadar ulaşabilen sûfîlerin ilklerindendir170.

Diğer bir klasik, Hakîm Tirmizî’nin (ö.320/932) te’lîf ettiği Hatmü’l-Velâye

ve’l-İlelü’ş-Şeri‘yye adlı eserdir. Bu eser İbn Arabî’ye kaynaklık etmiştir. Müellif aynı

zamanda büyük bir muhaddis olarak kabul edilmektedir171.

Ebû Nasr Serrâc’ın (öl.378/988) el-Luma adlı eseri taavvuf ilminin kaynakları

ve zuhuru hakkında bilgi veren; tasavvuf kavramlarını en geniş bir biçimde ele alan ilk

eserdir. Tasavvufa ve mutasavvıflara özeleştirileri ilgi çekicidir. Bu eser H. Kâmil

Yılmaz Hoca tarafından İslâm Tasavvufu adıyla Türkçeye de çevrilmiştir172.

Ebû Bekir Kelâbâzî (ö.380/990) et-Ta‘arruf adlı tasavvuf klasiğinde, îtikâdî

konularla birlikte tasavvufî kavramları açıklamaktadır. Eserin müellifi aynı zamanda

kelâm, fıkıh ve hadîs âlimi olarak da bilinmektedir173.

Ebû Tâlib Mekkî’nin (ö.386/996) Kûtu’l-Kulûb adlı eseri zühd, ibadet, tâat ve

‘amelî tasavvufun uygulama biçimlerini açıklar. Kendi dönemine ait (H.6.yy.) tüm fikrî

tasavvufî cereyanları anlatmaktadır. Tasavvufî meseleler Ayet ve Hadis ışığında

çözülmeye çalışılmıştır. Tasavvuf taraftarları ile şeriat taraftarları arasında bir köprü

kurmaya çalışan bu klasik 48 bölümden oluşmaktadır.Eser pek çok kez basılmış olup

Gazzâlî’ye kaynaklık etmiştir174.

Abdülkerim Kuşeyrî’nin (öl.465/1072) er-Risâle adlı Kuşeyri Risâlesi, Sünnî

tasavvufu sistemleştirmiş olması bakımından klasikler arasında mühim bir yer tutar.

Kuşeyrî risâlesinin bir çok şerh ve tercemeleri yapılmıştır175

170 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s. 53; “Tasavvuf ve Literatür Analizi”, http// www.islamisite.com/modules.php.name=News&file=1599 (17 Ocak 2006) 171 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s.53. 172 “Serrâc ve Eseri Üzerinde Yapılan Çalışmalar” http://www.tasavvufalemi.com/sayfa.php?yaziNo=336 (26 Ocak 2006) 173Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s. 54. 174Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s.54; “Tasavvuf ve Literatür Analizi”, http// www.islamisite.com/modules.php.name=News&file=1599 (17 Ocak 2006) 175 Mustafa Ergün, “Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları”, Ders Programları ve Ders Kitapları Tarihi, http://www.egitim.aku.edu.tr/moders.htm (27 Ocak 2006)

48

Muhammed Gazzâlî’nin (öl.505/1111) İhyâu ‘Ulûmi’d-Dîn adlı eseri diğer

ilimlerde olduğu gibi tasavvufta da âbide eserlerdendir. İslâmın ruh hayatına dâir

önemli bilgiler içeren eserin önem ve etkisi bazılarına “bütün İslâmî esereler ortadan

kaldırılsa ve sadece ihyâ kalsaydı muhtemelen, müslümanları yok olmaktan kurtarırdı”

dedirtecek kadar ileri safhalara vardı.176 İslâm dünyasının en yaygın eserlerinden biri

olan İhyâ’nın pek çok baskıları ve muhtelîf dillere tercümeleri vardır177.

Bağdat’ta Şeyhu’ş-Şuyûh olan Ebû Hafs Ömer Sühreverdî’nin (öl. 632/1234)

tarikat dönemi tasavvufunun kaynaklarından olan ‘Avârifu’l-Ma‘ârif adlı eseri de bu

alanda te’lîf edilmiş önemli eserlerdendir. Öncekilerden farklı olarak ‘Avârif’te tekke

hayatı ve halvet adabı gibi konulara da yer verilmiştir178.

176 Zerrinkub, Ferar ez Medrese, s.212. 177 Zerrinkub, Ferar ez Medrese, s.279. 178 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s. 55.

49

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DEVRİN ÖNDE GELEN ÂLİMLERİ

50

A. Kur’ân İlimleri

Kur’ân ilimleri kırâât, tefsîr, nasih-mensuh ve tecvîd olmak üzere başlıca dört

kısma ayrılabilir.

Kaynaklardan ve araştırmalardan elde ettiğimiz bilgilere göre Salâhaddîn devri

tefsîr tedrîsâtı bakımından son derece verimli geçmiştir. Gerek medreselerde okutulan

kitaplar gerekse bu devirde yazılan tefsîrler bu iddiamızı destekler vaziyettedir.

Salâhaddîn devrinde de tefsîr eskiden beri devam eden bi’r-rivâye ve bi’d-dirâye

şekillerinde yazılıyordu. Birinci metotla Kur’ân-ı Kerîm’in âyetleri hadîs ve haberlerle

îzah ediliyordu. İkinci metotta ise âyetler daha çok filoloji ve mantık yönünden

karşılaştırmalı olarak izah ediliyordu179.

Salâhaddîn devrinde ondan fazla tefsîrin yazıldığı rivâyet edilmektedir.

Bunların arasında en önemlisi Mecdüddin b. Esîr tarafından yazılan el-İnsâf fi’l-Cem’i

Beyne’l-Keşfi ve’l-Keşşâf adlı eserdir. İbnü’l-Esîr bu tefsîrinde Zamehşerî’nin el-

Keşşâf’ı ile Sa‘lebî’nin Keşfü’l-Beyân tefsîrinde verilen bilgileri toplamış ve bunlara

bazı ilâvelerde bulunmuştur. Alâeddîn el Kâsânî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı eseri de bu

devirde yazılmış önemli tefsîrlerdendir. Bunları Alemüddin es-Sehâvî’nin Tefsîrü’l-

Kur’ân’ı ile Muhammed b. Hıdr b. Teymiyye’nin bi’r-rivâye olarak kaleme aldığı 30

ciltlik tefsîri takip eder. Son tefsîr Hanbelîler tarafından büyük bir alaka görmüştür. eş-

Şerîşî Tedrîcü ehle’l-Bidâyât, Kemaleddin b. Yunus ise Keşfü’l-Müşkilât ve Îzâhü’l-

Mu’dilât fî Tefsîri’l-Kur’ân adlı birer eser yazmışlardır. Bu ikinci kitap Kur’ân tefsîri

alanında yazılmış en önemli kitaplardandır. İbn Yeîş, gramer bilgilerine dayanan et-

Tefsîrü’l-Müntehâ min Beyâni İ‘râbi’l-Kur’ân, İbn el-Haddus Nihâyet el-Beyân Fî

Tefsîri’l-Kur’ân, Nâsıhuddin b. el-Hanbelî de el-Murûk fi’t-Tefsîr adlı eserleri

yazmışlardır180.

Kur’ân lafızları talaffuz edilirken onları hata, tağyir ve tahriften korumayı gaye

ve maksad edinen kırâât imine müslümanlar ilk devirlerden itibaren önem vermişledir.

179 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 420. 180 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.420

51

Semâ (hocanın okuyup talebenin dinlemesi) ve arz (talebenin okuyup hocanın

dinlemesi) usulleriyle tedrisâtı yapılan kırâât ilmi hemen her devirde medreselerde

büyük bir rağbet görmüştür181.

Salâhaddîn devri de büyük kârilerin yetiştiği ve kırâât ilminin fazlaca ilgi

gördüğü devirlerden biridir. Kırâât ve Tecvîd sahalarında Şam’da Irak mektebinin

temsilcisi eş-Şâtıbî ile eş-Şerîşî gibi ünlü âlimler ders vermişlerdir. Bu devirde yetişen

ve daha sonraları büyük şöhrete kavuşan Alemüddîn es-Sahâvî ise hem el-Kindî’den

hem de eş-Şatıbî’den ders almış, Irak ve Endülüs mekteplerini şahsında birleştirmiştir.

Salâhaddîn devrinde medreselerde kırâât ilminde en çok başvurulan kaynak eser Ebî

Muhammed Kâsım b. Firruh eş-Şâtıbî’nin (ö.590/1193), Hırzu’l-Emânî ve Vechü’t-

Tehânî adlı yedi kırââta dâir yazdığı ve eş-Şâtıbiyye olarak meşhûr olan eseridir. Bu

manzûme eser 1137 beyitten müteşekkildir. İmâm Şâtıbî kırâât ilminde temel bir ‘umde

olarak kabul edilir182.

1. eş-Şâtıbî (590/1193)

Kâsım b. Firrûh b. Halef b. Ahmed er-Ruaynî eş-Şâtıbî el-Endulusî 538/1144

yılının sonlarına doğru Balensiye (Valensiya) şehrine elli altı kilometre mesafedeki

Şâtıba şehrinde doğdu. Doğduğu şehre nisbetle eş-Şâtıbî olarak tanındı183.

Küçük yaşlarda kırâât ilmine ilgi gösteren Şâtıbî ilk tahsilini doğduğu şehir

olan Şâtıba’da yaptıktan sonra Balensiye’ye geçti ve orada Ebî ‘Abdulâh Muhammed b.

Hamîd el-Balensî’den kırâât kitaplarının en sahihlerinden ‘addedilen yedi kırââta dâir

yazılmış Kitâbü’t-Teysîr’i okudu. Şâtıba ve Balensiye’de ileri gelen ‘âlimlerden hadîs,

fıkıh, dil ve edebiyatla ilgili dersler alan imam, Şâtıbiyye nâmıyla meşhûr Hırzu’l-

Emânî ve Vechü’t-Tehânî adlı eserini memleketi Şâtıba’da te’lif etmeye başladı,

572/1176 senesinde gittiği Mısır’da tamamladı. Bu tarihten sonra Mısır’a yerleşen

müellif, ‘Amr b. ‘As câmisinde sekiz seneye yakın ders verdi. Daha sonraları Kâdıü’l-

181 Zürkani, Menahilü’l-İrfan fi ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır 1362, I, 412. 182 İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘yân, thk. İhsân Abbâs, Beyrut ts. IV, 71; Taşköprîzâde, Miftâhü’s-Sa‘âde, I, 387. 183 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 71-73.

52

Fâzıl’ın himâyesini gördü ve onun tarafından inşâ edilen Fâdıliyye medresesine kırâât

müderrisi olarak tâyin edildi. Vefâtına kadar bu medresede ders veren Şâtıbî, Sultân

Salâhaddîn’i, Beytü’l-Makdis’i fethinden sonra ziyâret etmiş ve Sultânın iltifatlarına

mazhâr olmuştur. 28 Cemâziyelâhir 590/ 20 Haziran 1193 Pazar günü Kâhire’de vefat

etti. Vefat ettiği zaman 52 yaşındaydı184.

Çok yönlü bir ‘âlim olan İmâm Şâtıbî keskin zekası, kırâât ilmindeki derinliği,

hadîs, fıkıh, Arap Dili ve Edebiyatındaki vukûfiyetiyle devrinin önde gelen

‘âlimlerinden biri olarak kabul edilir. Kırâât ilminde temel bir ‘umde olarak kabul

edilen Şâtıbi için İbn Salâh; “Mısır, devrinde onun gibi çok yönlü ve alanında

mütebahhîr birini görmemiştir” demektedir185.

En meşhûr eseri, Hırzu’l-Emânî ve Vechü’t-Tehânî adlı yedi kırââta dâir

yazdığı ve eş-Şâtıbiyye olarak meşhûr olan manzûm eseridir. İbni Haldun Şâtıbî’nin

kırâât ilminde bir ‘umde olduğunu belirttikten sonra eserinden bahisle vecîz ifadelerin,

mükemmel rümûzların ve latîf işaretlerin bulunduğu hârikü’l-a‘de bir manzume

olduğunu söyler. Bu manzûme eser 1173 beyitten müteşekkildir. Bunun dışında ed-

Dânî’nin Kitâbü’l-Muknî’sinin nazmı olan ‘Akîletü Etrâbü’l-Kasâid adlı mushafların

imlâsından bahseden bir kasîdesi daha vardır. Bu iki eser zamanınımıza kadar gelmiş,

medreselerde kırâât ilminde en çok başvurulan kaynak eserlerden olmuş, pek çok

şerhleri yapılmıştır. Müellif hadîs alanında da İbni ‘Abddilberr’in Muvatta’ya şerh

olarak yazdığı Kitâbü’t-Temhîd adlı eserini manzûm bir eser hâlinde hülâsa etmiştir186.

Eş-Şâtıbî’nin kendisinden sonraki nesiller üzerinde etkisi kuvvetlidir.

Şihâbeddîn el-Kastallânî onun hayatı ve eseri hakkında müstakil bir kitap kaleme

almıştır. Bu kitabın bir nüshası Kılıç Ali Paşa, nr. 1092, yap. 115a-115a’da

bulunmaktadır187.

184 El-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl, Kâhire 1986, IV, 154-156. 185 Mensûr, el-Müzhir, s. 13-15. 186 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, I, 520; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 71-73. 187 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.421.

53

2. eş-Şerîşî (629/1232)

Muvaffakuddîn Ebü’l-Kâsım Îsâ b. Abdülazîz b. Îsâ b. Abdülvâhid b.

Süleymân el-Lahmî el-Endülüsî eş-Şerîşî el-İskenderânî 4 Ramazan 550/1 Kasım 1155

yılında Endülüs Şerîş’te doğdu188, Cemâziyelâhir 629/Mart 1232 senesinde

İskenderiye’de vefât etti189. eş-Şerîşî nisbesini, doğup büyüdüğü Şerîş’e nisbetle, el-

İskenderânî nisbesini de 570/1174 yılından sonra gelip yerleştiği İskenderiye’ye nisbetle

almıştır.

Kırâât, hadîs, lügat ve nahivde büyük bir ‘âlim olan Şerîşî, daha çok kırâât ve

dil alanlarında yoğunlaşıp bu alanlarda azımsanamayacak miktarda eser te’lîf etti190. Bir

müddet, memleketinde kırâât dersleri verdi. Bu arada Şeyh Zeynüddîn Abdüsselâm ez-

Zevâvî, Reşîdüddîn Ebû Bekir b. Ebi’d-Dürr ve Takiyy Ya‘kûb b. Bedrân el-Cerâidî

kendisinden kırâât ve nahiv dersleri aldılar191. el-Kemâl ed-Darîr, el-Hâfız ibni’n-

Neccâr, el-Hâfız Abdülazîm ve Şeyh Hasan el-Mâlikî ise ondan hadîs dersleri alan

âlimler arasında zikredilmektedir192.

Kırâât-ı Seb‘ayı Ebî Tayyib Yahyâ b. el-Hulûf el-Ğırnâtî’nin yanında okuyan

eş-Şerîşî, Salâhaddîn devrinin mühim ‘âlimlerinden olan es-Silefî’den hadîs dersleri

aldı193. Hadîste sikâ olmadığı belirtilen Şerîşî’nin, Silefî’den rivâyet ettiği hadîslerin

sahîh olduğu, bunun dışındaki rivâyetlerin ise zayıf olduğu belirtilmektedir194.

Kırâât sahasıdaki en önemli eseri 7000 rivâyeti senedleriyle birlikte topladığı

el-Câmi‘u’l-Ekber ve’l-Bahri’l-Ezher adlı kitabıdır. Bu eser Receb 614/Ekim 1217’de

kendisine okunarak tashîh edilmiştir195. Kırââtla ilgili diğer önemli eserleri el-Muhtasar

188 Suyûtî, Buğyetü’l-Vü‘ât fî Tabakâti’l-Lüğaviyyîn ve’n-Nuhât, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl, Beyrut 1979, II, 235. 189 Münzirî, et-Tekmile li Vefeyâti’n-Nakale, thk. Beşşar Avvâd Ma‘rûf, Beyrut 1401/1981, III, 312. 190 Ömer Rıza Kehhâle, Mu‘cemü’l-Müellifîn: Terâcimü Musannafi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Beyrut 1957, VIII, 27. 191 Zehebî, Târîhü’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A‘lâm, thk. Abdusselam Tedmûrî, Beyrut 1996 621-630 Olayları, s. 338. 192 Zehebî, Ma‘rifeti’l-Kurrâi’l-Kibâr, thk. Tayyâr Altıkulaç, İstanbul 1995, III, 1207. 193 Zehebî, Ma‘rife, III, 1206. 194 İbn Hacer el-‘Askalânî, Lisânü’l-Mîzân, thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 2002, VI, 401. 195 İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, 402.

54

fi’l-Kirââti’l-‘Aşr, en-Nukâtü’l-Mühezzibe li’r-Rivâyeti’l-Müntehibe min Cemî‘i’l-

Kırâât ve Sahîhi’r-Rivâyât, el-Hilâf fî mâ fî Hatti’l-Mesâhifi mine’l-İhtilâf ve Câmi‘ü’l-

Huffâz fî İhtilâfi’l-Kurrâ fi’l-Elfâz adlı eserleridir196.

Dil ve edebiyata dâir eserleri arasında Ğâyetü’l-Emniyye fî ‘İlmi’l-‘Arabiyye,

el-Lemhetü’l-Ma‘niyye ve’l-Lema‘tü’l-Müğniyye fi’n-Nahiv, er-Risâletü’l-Bâri‘a fi’l-

Ef‘âli’l-Müdâri‘a, el-Ezhâr fi’l-Mühtâri mine’l-Eş‘âr, es-Süreyyâ el-Müdiyye min

Kelâmi Seyyidi’l-Beriyye ve Dîvânü’ş-Şi‘r’i bulunmaktadır197.

Brockelmann, kırâât ve dil sahalarında velûd bir müellif olan eş-Şerîşî’nin

müellefâtından zamanımıza her hangi bir eserin ulaşmadığını belirtmektedir198.

3. es-Sehâvî (643/1245)

‘Alî b. Muhammed b. ‘Abdussamed el-İmâm ‘Alemüddîn Ebu’l-Hasan es-

Sehâvî, en-Nahvî, el-Mukrî eş-Şâfi‘î 558/1163 yılında Mısır’ın Sehâ şehrinde doğdu. 12

Cemâziyelâhir 643/, 4 Kasım 1245 yılı Pazar günü Dımaşk’ta vefât etti199.

Es-Sehâvî, Salâhaddîn devrinde yetişmiş ve kendisinden sonraki devirlere de

te’sîr etmiş büyük kurrâlardan biridir. Eş-Şâtıbî ve Tâceddîn Ebü’l-Yumn el-Kindî’den

ders almış, aynı zamanda hocası Şâtıbî’nin eserlerine şerhler yazmıştır. Uzun bir

müddet Şâtıbî’nin yanında kalarak ondan kırâât ve nahivle ilgili bilgiler alan Sehâvî,

Mısır’dan çıkarak Dımaşk’a gitmiş ve vefâtına kadar orada ikâmet etmiştir. Dımaşk’taki

camilerde kırâât ve hadîs dersleri veren Sehâvî halkın teveccühünü kazanmış ve

hayatının sonuna kadar ilim ve zühdle meşgul olmuştur200.

Es-Sehâvî kırââtla birlikte Arap Dili ve Edebiyatı, fıkıh, tefsîr ve hadîs

alanlarında da ‘âlim bir şahsiyetti. Zehebî müellifin ilminden ve fazîletlerinden bahisle

196 Suyûtî, Buğye, II, 235-236; Kehhâle, Mu‘cem, VIII, 27. 197 Suyûtî, Buğye, II, 235-236; Kehhâle, Mu‘cem, VIII, 27. 198 Carl Brockelmann, Târîhü’l-Edebi’l-‘Arabî, çev. Ya‘kûb Bekr-Ramazan Abdüttevâb, Kâhire 1993, III, 306. 199 Suyûtî, Buğye, II, 192. 200 El-Kıftî, İnbâh, II, 311-312.

55

ilim ve neşriyattan başka bir işle uğraşmadığını, husn-u ahlâk sahibi olduğunu

belirtir201.

Kırâât sahasında bir çok talebe yetiştiren Sehâvî’nin kırââta dâir yazdığı en

önemli eserler Hocası Şâtıbî’nin eserlerine yaptığı şerhlerdir. El-Fethü’l-Vasîd fî

Şerhi’l-Kasîd ve el-Vesîle ilâ Keşfi’l-‘Âkîle adlı bu iki şerh zamanımıza kadar

gelmiştir.Bu iki şerhle birlikte tecvîde dâir yazdığı Nûniyye kasîdesi de Şemseddîn

Ahmed b. Mahmûd el-Edîb tarafından şerhedilmiştir202.

Ayrıca Zamehşerî’nin nahivle ilgili kaleme aldığı Ehâcî adlı esere yazdığı şerh

alanındaki en güzel şerhlerden biri olarak kabul edilmektedir203.

Kaynaklar ‘Alemüddîn es-Sehâvî’nin şahsiyetinden uzun uzadıya bahsetmişler,

müellifin şahsiyetiyle ve ilmiyle zamanını etkilediğini belirtmişleridir. Ebu Şâme,

Sehâvî’nin vefatına dâir Zeylü’l-Ravzateyn’ de şunları kaydetmiştir:

“643 yılı Cemaziyelâhir’in on ikisinde zamanın ‘allamesi, değerli büyüğümüz

‘Alemüddîn vefat etti. Cenâzesinde büyük bir kalabalık ve üzüntü hakimdi. Ondan

geriye kırâât, tefsîr, Arap Dili ve Edebiyatında istifâde edilecek bilgiler kaldı204.

4. es-Safravî (636/ 1238)

‘Abdurrahman b. ‘Abdülmecîd b. İsmâîl b. Osman b. Yûsuf b. Huseyn b. Hafs

Ebü’l-Kâsım es-Safravî 544/1149 yılında İskenderiye’de doğdu, 636/1238 yılında

İskenderi’yede vefât etti. İskenderiye’de doğduğu halde Hicaz’da bulunan Safrâ

vâdisine nisbetle anılmıştır205.

Aynı zamanda Mâlikî fukahâsından olan es-Safravî, kırââtla birlikte tarihle de

uğraşmış ve bu alanda da eserler te’lîf etmiştir. İbnü’l-Cezerî, es-Safravî’nin vefâtıyla

birlikte memleketindeki ilmî riyâsetin de sona erdiğini belirtmetedir. Es-Safravî’nin 201 Ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, Beyrut 1985, XXIII, 123. 202 İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân, Haydarabad 1952, VIII, 758. 203 Suyûtî, Buğye, II, 192. 204 Zehebî, Siyer, XXIII, 124. 205 İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, Beyrut 1982, I, 373.

56

ders aldığı hocaları arasında Ahmed b. Ca‘fer el-Gâfikî, Abdurrahman b. Halefellâh ve

Ebî Tayyîb ‘Abdülmün‘îm b. Yahya el-Gırnâtî zikredilmektedir. Ondan kırâât dersleri

alan talebeleri ise daha sonraları Dımaşk’a kadar giden ve vefatları h. 700’den sonrayı

bulan Alî b. Mûsâ b. Dehhân, Ebu Bekir b. Ebi’d-Durr ve’l-Mekîn, Abdullâh b. Mansûr

el-Esmer ve Abdurrahman b. ‘Abdulhalîm Sahnûn olarak zikredilir206.

Kırââtla ilgili te’lîf ettiği en meşhûr eseri, el-İ‘lân adlı kitaptır. Bunun dışında

târihle ilgili kaleme aldığı Zührü’r-Riyâd ve Kur’ân ilimleriyle alakalı yazdığı et-Takrîb

ve’l-Beyân fî Ma‘rifeti Şüvâzi’l-Kur’ân, müellifin te’lîf ettiği diğer eserler olarak

bilinmektedir207.

Bunlardan başka İbni ez-Zekkâk, İbn Yeîş, Ebü’l-Fazl Ca’fer b. Münîr,

Salâhaddîn devrinde kırâât ilmi sahasında eser yazan müellifler olarak bilinmektedir208.

B. Hadîs İlmi

İslâm’ın evrensel yorumu sünnet ve sünnetin yazıya geçirilmiş hâli olan hadîs,

Peygamber Efendimizden itibaren her devirde Müslümanların en fazla rağbet gösterdiği

alanların başında gelmiştir. Kur’ân-ı Kerîm ile birlikte Hadîs-i Şerifler, Tarih, Coğrafya

ve Lügat gibi birçok Arap Edebiyatı dallarının da esas kaynağını teşkîl etmiştir. Hadîs

fıkıhtan lügate kadar uzanan ilmî ve edebî branşlara sadece malzeme olarak değil, her

şeyden önce ve inkâr edilemez biçimde usul bakımından te’sir ve öncülük etmiştir.

Çünkü hemen her ilim isnâd sistemini kullanmayı hadîsten almış ve hadîsin kriterlerine

göre kullanmıştır. Bu yüzden “hadîsin belli bir te’sirinin bulunmadığı hiçbir İslâmi ilim

yoktur”209.

Salâhaddîn devri medreseleri hadîs tedrisâtı bakımından son derece zengin

kaynaklara sahiptir. Bu devirde hadîs ilmi altın çağlarından birini yaşamıştır. Hadîsçiler

206 El-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, I, 373. 207 Ziriklî, el-A‘lâm, IV, 87. 208 Salâhaddîn devrinde kırâât ilmiyle ilgili eser yazan melliflerin hayatı ve yazdığı eserler için bakınız. El-Cezerî, Tabakât, C. I, II; ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ; ez-Ziriklî, el-A‘lâm: Kâmûsu terâcimi li-eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ. 209 Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, s. 84-87.

57

gerek halk; gerekse idâreciler nezdinde büyük ilgi görmüşlerdir. Hadîs dînin ve cemiyet

nizâmının temel taşlarından birisi olduğu için aktüel bir ilimdi210.

Bu devirde muhaddisler ‘umûmi ma’nâda bütün hadîs kitaplarına başvurmakla

birlikte husûsî olarak Kutûb-u Sitte’nin tedrîsâtını yapmışlardır. Bunlar da Sahîh-i

Buhârî, Sahîh-i Müslim, Sünen-i Tirmizî, Sünen-i Nesâî, Sünen-i Ebî Dâvud, ve Sünen-i

İbni Mâce’dir. Bu kitaplar hadîs tedrisâtının esâsını oluşturmuş, bunlar üzerine sayısız

eserler te’lif edilmiş, birbirinden değerli şerhleri yapılmış, yine bu kitaplardaki

hadîslerin yeni ve tek bir nüshâ halinde birleştirilmesi sûretiyle cem‘ çalışmaları,

kitapların daha kullanışlı hâle gelmesi için mükerrer hadîslerin atılması sûretiyle de

ihtisâr çalışmaları yapılmıştır211.

Bu devirde medreselerde Buhari ile Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh adlarındaki

hadîs mecmuaları en fazla değer verilen hadis kitaplarıydı. Mâlikîler kendi imamları

Mâlik b. Enes’in el-Muvatta’ına Hanbelîler Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’ine ayrı

değer veriyorlardı212.

Bu devirde Kutûb-u Sitte dışında okutulan hadîs kitaplarının en önemlilerinden

birisi, Hüseyin İbni Mes‘ud el-Begavî eş-Şafi‘î’nin(öl. 516/1122) Mesâbîhu’s-Sünne

adlı eseridir. Bu eser sıhâh ve hısân hadîslerinden 4484 ‘adedini cem‘ eder. ‘Ulemâ bu

esere güvenilir oluşu ve bir de günlük ihtiyaca cevap vermesi sebebiyle fazlaca alâka

göstermiş, çeşitli şerhlerini yapmıştır. En meşhur şerhi Aliyyü’l-Karî’nin Mirkâtü’l-

Mesâbîh Şerhu Mirkâti’l-Mesâbîh adlı eseridir213.

Salâhaddîn devrinde yetişen mühaddîslerden İbn ‘Asâkir, es-Silefî, Hâfız

‘Abdülğânî ve Mecdüddîn b. Esîr devirlerinin en mühim hadîs ‘âlimlerinden

‘addedilmektedir. Bunlarla birlikte Tâceddîn Ebü’l-Yümn el-Kindî, el-Huşûî, İbnü’l-

Harastâî ve İbnü’l-Cümmeyzî gibi büyük mühaddîs ve râviler de Salâhaddîn devrindeki

önemli hadîs ‘alimleri arasında zikredilebilir214.

210 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.423 211 İbrahim Canan, Hadîs Usûlu ve Tarihi, Ankara 1998, s. 250-258. 212 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 423. 213 Canan, Hadîs Usûlu ve Tarihi, s.251. 214 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 423.

58

1. es-Silefî (576/1180)

El-Hâfız Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. İbrahim

es-Silefî el-İsbehânî eş-Şafiî215 472/1080 yılında İsbehân’da doğdu, 5 Rebiülâhir 576/

30 Ağustos 1180 Cuma günü İskenderiye’de vefât etti. Silefî nisbesini dedesi İbrâhim

Silefe’ye nisbetle almıştır216.

Hadîs alanında devrinin en mu‘teber âlimi olan Silefî, ilk tahsiline doğduğu yer

olan İsbehân’daki âlimlerden ders alarak başladı. İsbehân’da ders aldığı hocaları

hakkında Mu‘cemü’l-Esbehâniyyîn adlı eserini yazdı. es-Sefînetü’l Esbehâniyye olarak

da bilinen bu eserde müellif altı yüzü aşkın şeyhinden bahseder. Daha sonra 493 yılının

Ramazan ayında Bağdâd’a gitti, oradaki birçok hocadan ders aldıktan sonra onlar

hakkında da Meşîhetü’l-Bağdâdiyye adlı eserini yazdı. Bu eserin yüz cüzden fazla

olduğu belirtilir. Daha sonra sırasıyla Mekke, Medine, Bağdat , Basra, Bezencan,

Hemedan, Rey, Dinever, Kazvîn, Nihâvend, Azerbaycan, Amed ve Dımaşk’a yolculuk

yapan Silefî, gittiği yelerdeki hadîs şehylerinden hadîs dinlemiş ve devrin önde gelen

hocalarından ders almıştır. Dımaşk’tan Sûr şehrine oradan da deniz yoluyla

İskenderiye’ye geçen Silefî, vefâtına kadar orada kalmış ve ilmî faaliyetlerini

İskenderiye’de sürdürmüştür217.

Fâtımî halifesi ‘Adil ibni Sallâr İskenderiye’ye yerleşen Silefî’nin ders

okutması için bir medrese yaptı. Denildiğine göre bu medrese Mısır bölgesinde inşâ

edilen ilk medresedir218. İmam Silefî Fâtımi hanedanıyla aynı mezhebe müntesip

olmadığı halde büyük bir hürmet gördü. İslâm aleminin her tarafından gelen talebeler

ondan ders aldılar. Silefî’den hadîs dinleyenlerden birisi de Sutan Salâhaddîn’dir.

Salâhaddîn kardeşlerini yanına alarak onu ziyaret eder ve hadîs dinlerdi219.

215 Zehebî, Siyer, XXI, 5-40. 216 İbn Hallikân, Vefeyât, I, 106-107. 217 Zehebî, Târîh, 571-580 Olayları, s. 197. 218 Makrizî, Mısır’da kurulan ilk medresenin Nâsıriye medresesi olduğunu zikreder. bkz. Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 363-364. Anlaşıldığı kadarıyla bu medrese Salâhaddîn devrinden önce kurulan ilk medresedir. 219 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 361-362.

59

Silefî kitap toplamaya çok düşkündü. Kendisi de sayısız hadîs kitabı istinsâh

etmiş, hadîse dâir çeşitli kitaplar yazmıştır. Yukarıda zikrettiğimiz iki eserinin dışında

et-Tuyûriyyât, es-Suâlât, es-Selmâsiyyât, Kitâbü’l-Erbeîn, Mu’cemü’s-Sefer müellifin

te’lîf ettiği diğer eserler arasında yer alır. Çeşitli kaynaklarda Sîlefî’nin te’lif ettiği

otuzdan ziyâde eserden bahsedilmektedir220.

Zehebî, Silefî’nin ilmî şahsiyetinden bahisle devrinin emsali görülmemiş bir

mühaddisi olduğunu, İslâm âleminin her tarafından ondan ders almak içi talebelerin

geldiğini ve halk arasında büyük bir i‘tibâra sahip olduğunu söyler. Kendisine gelen

talebelere ders vermekle kalmamış, aynı zamanda ma‘rûfa teşvîk edip, münkerden

sakındırmıştır 221.

Yüz küsür senelik bereketli bir hayat yaşayan Silefî’nin Sultân Salâhaddîn

nazarında büyük bir değere sahip olduğu bilinmektedir.

2. İbn ‘Asâkir (571/1176)

Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. ‘Abdullah b. Hüseyin ed-Dımaşkî

eş-Şafiî, el-Hâfız 491/1105 senesinin Muharrem (Eylül) ayında Dımaşk’ta doğdu,

571/1176 yılının Receb (Şubat) ayında doğduğu şehir olan Dımaşk’ta vefât etti222.

Nûreddîn ve Salâhaddîn devirlerinde yetişmiş mühim bir muhaddîs olan İbn

‘Asâkir, ilimle uğraşan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Ailesinden Dımaşk’ta

kadı, muhaddîs ve fakîh olarak birçok şahsiyet yetişen İbn ‘Asâkir’in ilim hayatına

başlamasında ailesinin etkisi olduğu bilinmektedir223. İlk tahsilini Dımaşk’ta sâlih bir

şahsiyet olarak bilinen babasının nezâreti altında yaptı. Zamanın önemli ilimlerini

Dımaşk’ta tedrîs eden müellif, ilim tahsîli için seyahatlere başlamış bu amaçla Şam,

Bağdat, İsfehân, Nîsabur, Merv, Tebrîz, Damğan, Rey, Hemedân, Hilvân ve Ercîş gibi

önemli ilim merkezlerine uğramış ve buralardaki şeyh ve muhaddîslerden hadîs almıştır. 220 Es-Silefî, Suâlâtü’l-Hâfız es-Silefî, thk. Mata‘ et-Tarabîşî, Dımaşk 1976, s. 14-20. 221 Zehebî, Târîh, s. 199. 222 ‘İmâdüddîn el-İsfahânî, Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-‘Asr: Kısmu Şuarâi Bilâdi’ş-Şâm, thk. ve şerh: Şükrî Faysal, Dımaşk 1955, I, 274. 223 Zehebî, Siyer, XXI, 405.

60

Azerbaycan üzerinden Horasan’a gitmiş, 1141 senesinde Dımaşk’a avdet eden İbn

Asâkir vefâtına kadar burada kalmış ve ilmî faaliyetlerini sürdürmüştür224.

İbn ‘Asâkir zamanında hadîs ehlinin imâmı olarak temâyüz etmiş, hadîs

ilminde itkân sâhibi ve sikâ olarak kabul edilir. Dînî ilimlerin hemen tamamına ilgi

duymakla birlikte hadîs ve tarih sahasındaki te’lîfleriyle meşhur olmuştur. Hadîsleri

anlama, ezberleme, rivâyetlerdeki illetleri ortaya çıkarma, sahih, garîb, ferd ve münker

rivâyetleri bilme konusunda devrinin önde gelen hadîs hâfızlarından biri olarak kabul

edilmektedir. İslâm dünyasının pek çok yerinden hadîsçiler, ondan hadîs almak için

Dımaşk’a gelmişlerdir. Yaptığı yolculuklar sırasında başkalarının toplayamadığı

rivâyetleri toplayıp bir araya getiren İbn ‘Asâkir’in, 1300 şeyh ve 80 kadın hocadan

ders aldığı belirtilmektedir225.

İbn ‘Asâkir İslâm dünyasında tasnîf ve te’lîfinin çokluğuyla temâyüz etmiş bir

şahsiyettir. Babasının hayatı ve eserleri hakkında bir kitap kaleme alan oğlu Kâsım,

babasının altmış âdet kitap yazdığını kaydederken Yâkût bunların sayısını yüz otuz dört

olarak vermektedir. Salâhaddîn Müneccid eserlerinin geniş bir listesini vermektedir226.

Hadîs, fıkıh, kelam ve tarih konularında eserler yazan İbn ‘Asâkir’in en meşhûr

eseri 80 cilt tutan ve 800 fasikülden meydana gelen Târihu Medîneti Dımaşk adlı

eseridir. Müellifin en hacimli eseri olan bu kitap Dımaşk’a dâir yazılmış en geniş

kaynaktır. Dımaşk ve etrafının târihinden, bu bölgede yaşamış veya geçici olarak bu

bölgeye gelmiş büyük kişilerin ve âlimlerin hayatından bahseden bu büyük eser, pek az

kısmı dışında, zamanımıza gelmiş Dımaşk ve Beyrut’ta basılmıştır227. 1300 kadın ve

erkek hocasından bahseden Mu‘cemü’ş-Şüyûh adlı eseri 1980 yılında Dımaşk’ta

basılmıştır. Kütüb-i Sitte ve diğer önemli hadis kitaplarındaki rivâyetlerden ve

224 İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, drs. ve thk. Muhibbuddîn Ebî Saîd el-Amrevî, Dımaşk 1982, I, 11-20. 225Salâhaddîn Müneccid, Mu'cemü'l-Müerrihîne'd-Dımaşkiyyîn ve Âsâruhumu’l-Mahtûta ve’l-Matbûa, Beyrut 1978. s. 38. 226 Müneccid, Mu'cem, s. 38-52. 227 Şeşen, Müslümanlarda Tarih Coğrafya Yazıcılığı, s. 117.

61

senedlerden bahseden el-İşrâf ilâ Ma‘rifeti’l-Etrâf adlı eseri ise hadîs ilmi hakkında

yazılan önemli eserlerindendir228.

Ağırbaşlı ve mütevâzi kişiliğiyle tanınan İbn Asâkir’in, ailesinin zenginliği

sabebiyle maddî sıkıntı çekmediği ve ömrü boyunca ilim dışında bir işle meşgûl

olmadığı bilinmektedir. Nûreddin ve Salâhaddîn meclislerinde baş köşeye oturan İbn

Asâkir’in gerektiği zaman onları tenkit etmekten kaçınmadığı belirtilmektedir229.

3. Cemmâ‘îlî (600/1203)

Ebû Muhammed Abdülğanî b. Abdilvâhîd b. ‘Alî b. Surûr b. Râfi‘ b. Hasan b.

Ca‘fer el-Makkdisî el-Cemmâîlî ed-Dımaşkî, Rebîülevvel 541/Ağustos 1146 yılında

Nablus yakınlarındaki Cemmâ‘îl köyünde doğdu, 23 Rebbiülevvel 600’de (30 Kasım

1203) Mısır’da vefât etti. Dımaşkî ve Salihî nisbeleriyle de anılır230.

Ebû Muhammed, Filistin’in haçlılar tarafından işgal edilmesi üzerine

akrabalarıyla birlikte Cemmâîl’den Dımaşk’a göç etti. Hanbelî mezhebine müntesip

olmaları hasebiyle şehrin dışında bulunan Kâsiyûn dağı eteklerine yerleştirildiler. Aynı

aileye mensup Ebû ‘Amr el-Makdîsî, Filistin’deki zengin mal varlığıyla bu dağın

eteklerinde Hanbelîler için bir medrese de inşâ etmiştir. Daha sonraları Sâlihiyye adıyla

anılan bir mahalle kurarak oraya yerleştiler231.

Cemmâ‘îlî, ilk derslerini Dımaşk’taki âlimlerden aldıktan sonra akrabasından

İbni Kudâme ile birlikte ilmî seyahatlerine başladı. Musul’da Ebi’l-Fazl ‘Abdullâh b.

Ahmed et-Tûsî’den(İbnü’l-Haşşâb) hadîs dersleri aldıktan sonra Bağdat’a giti ve

‘Abdülkâdir-i Cîlî’nin (Abdülkâdir-i Geylânî) medresesine yerleşerek ondan fıkıh ve

hadîs derslerini okudu. Dört yıl boyunca Bağdat’ta muhtelîf ilimler tahsil edn

Cemmâ‘îlî sırasıyla Dımaşk, Kâhire ve İskenderiye’ye gitti. Üç yıl kaldığı

İskenderiye’de Ebû Tâhir es-Silefî’den 1000 cüze yakın hadîs yazdığı rivâyet 228 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devri, s. 424. 229 İbn Asâkir’in hayatı ve eserleriyle ilgili olarak bkz; Mustafa S. Küçükaçcı - Ceniz Tomar, “İbn Asâkir”, DİA, XIX, 321-324. 230 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısır ve’l-Kâhire, Kâhire 1929, VI, 185. 231 İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 259.

62

edilmektedir. Bu bölgelerdeki âlimlerden yararlandıktan sonra tekrar Dımaşk’a ve

Bağdat’a döndü. İsfehan’a geçip buradaki âlimlerden çok yararlandı232.

Cemmâîlî hadîs alanında devrinin en büyük imamlarından biri kabul edilir.

Aynı zamanda Selefiyye mezhebini benimseyen bir aksiyon adamı olarak da tebârüz

etmiştir. Gittiği yerlerde derslerinin büyük rağbet görmesi diğer mezheplere mensup

fakih ve kadıların kendisine tavır almasına neden olmuştur233.

Dımaşk’taki nufûzundan rahatsız olan ve Salâhaddîn’in takdirine de mazhar

olmuş kadı İbnü’z-Zeki tarafından Dımaşk valisine şikâyet edildi. Allah’ın sıfatları

hususunda selef yanlısı olduğu iddia edildi. Dımaşk’ı terketmesi istenen Cemmâ‘îlî

önce Ba‘lbek’e, akâbinde Mısır’a gitti. Mısır’daki Şafiî fakihler tarafından Mücessime

taraftarı olduğu ve halkın inancına zarar verdiği gerekçesiyle Mağrib’e sürgün edilmesi

kararı verildi; fakat bu emir kendisine tebliğ edilmeden vefât etti234.

Cemmâ‘îlî, kendisine sorulan hemen her hadîsin ne kadar sağlam ve ravîlerinin

ne derece güvenilir olduğunu ayrıntılarıyla bilirdi. Doğruluğuna inandığı bir şeyi

çekinmeden söyleyen müşârün ileyh haksızlığa dayanamaz, güçlü ve heybetli yapısıyla

haksızlıkları bi’l-fiil engellemeye çalışırdı. İsfehan’da ve Mısır’da bulunduğu sıralarda

halkın teveccühü yüzünden rahatça yürüyemediği rivâyet edilmektedir. Zehebî

Cemmâîlî’yi takdirle anmış ve fikirlerinden dolayı kendisine muaraza edenleri mezheb

taassubuyla tenkît etmiştir235.

Çeşitli kaynaklarda Cemmâ‘îlî’nin te’lif ettiği eserlerin listesi verilmektedir.

Bunlar arasında Kutûb-i Sitte’nin râvilerinden bahseden el-Kemâl fî Ma‘rifeti’r-Ricâl,

ed-Durretü’l-Muziyye hadîs ricâline ve sîrete dâirdir. Hadîse dâir Nihâyetü’l-Murâd min

Kelâmi Hayri’l- İ‘bâd, Müşkilü Elfâzü’l-Hadîs ve hadîs fıkhına dâir ‘Umdetü’l-Ahkâm

adlı kitapları önemlidir. ‘Umdetü’l-Ahkâm, el-Mihne ‘an İmâmi Ehli’s- Sünne ve

232 Münzirî, et-Tekmile, II, 18. 233 Kehhâle, Mu‘cem, V, 275; Münzirî, et-Tekmile, II, 19. 234 Ebû Şâme, Terâcimu Ricâli'l-Karneyni’s-Sâdis ve’s-Sâbi’ = ez-Zeyl ale’r-Ravzateyn, Beyrut 1974, s. 46-47. 235 Zehebî, Siyer, XXI, 471.

63

kâidihim ile’l-Cenne, en-Nasîha fî ed‘iyyeti’s-Sahîha müellifin yayımlanmış

eserleridir236.

4. el-Cezerî (606/1210)

Ebu’s-Se‘âdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed

b. ‘Abdülkerîm b. ‘Abdülvâhid eş-Şeybânî el-Cezerî, İbnü’l-Esîr kardeşlerin en büyüğü

olup Rebîülevvel 544’te (Temmuz-Ağustos 1149) Cizre’de237 doğdu, Zilhicce 606’da

(Haziran 1210) Musul’da vefat etti238.

Zengin ve faziletli bir muhaddis olan İbnü’l-Esîr, hayatının büyük bölümü

Musul’da geçtiği için Mevsılî, dedelerinin mensup olduğu Şeybân kabilesine nisbetle de

Şeybânî nisbeleriyle anılmıştır. Dedeleri Esîrüddîn lakabı ile anıldığından İbnü’l-Esîr

künyesiyle meşhur oldu. Kardeşleri İzzeddîn İbnü’l-Esîr (ö.630/1233) el-Kâmil fi’t-

Târîh ve Üsdü’l-Ğâbe fî Ma‘rifeti’s-Sahâbe adlı eserleriyle tanınan büyük bir tarihçidir.

Diğer kardeşi Ziyâeddîn İbnü’l-Esîr (ö.637/1239) ise el-Meselü’s-Sâ’ir fî Edebi’l-Kâtib

ve’ş-Şâ‘ir eseriyle şöhret bulan belâgat âlimi, münekkit ve vezirdir239.

İlk tahsilini kardeşleriyle birlikte Cizre’de yapan İbnü’l-Esîr, 565/1169 yılında

ailesiyle beraber Musul’a hicret edip vefâtına kadar burada yaşadı. Musul’da bölgenin

önemli âlimlerinden nahiv, edebiyat, hadîs, tefsîr ve fıkıh derslerini aldı240.

Edebiyat ve nahiv derslerini İbnü’l-Mübarek b. Ali b. Dehhân ve Ebi’l-Haram

Mekkî b. Reyyân’dan aldı. Hadîs derslerini Ebî Bekir Yahya b. Sa‘dûn el-Kurtubî ve

Ebu’l-Fazl Abdullâh b. Ahmed et-Tûsî’den alan İbnü’l-Esîr daha sonra Bağdat’a gitti.

Bağdat’ta Ebi’l-Kâsım Sâhib İbnü’l-Hall ve Ebi’l-Ferec ‘Abdülmün‘im b.

236 Eserlerinin geniş bir listesi için bakınız. M. Yaşar Kandemir, Cemmâîlî, DİA, VII, 339-340. 237 Günümüzde Şırnak iline bağlı bir ilçe olan Cizre, Dicle nehrinin sağ (batı) kıyısında deniz seviyesinden 400 metre kadar yüksekte kurulmuştur. Başlangıçta Cezîre adıyla anılan şehir daha sonra Cezîre-i İbni Ömer adını almıştır. Cizre Hz. Ömer zamanında İyaz b. Ganem tarafından fethedilmiştir; bkz. Metin Tuncel-Abdülkerim Özaydın, Cizre, DİA, VIII, 37–39. Ayrıca bkz. Sâmî, Kâmûsu’l-A‘lâm, III, 1806. 238 Zehebî, Siyer, XXI, 489–491; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 141. 239 Şerafeddîn Yaltkaya, İbn Esîrler ve Meşâhîr-i ‘Ulemâ, İstanbul 1904, s. 13, 40, 95. 240 Yâkût el-Hamevî, Mu‘cemü’l-Üdebâ’, Beyrut ts. XVII, 71.

64

‘Abdülvehhâb el-Harrânî’den hadîs dinledi. Eserlerinin rivâyet iznini alan talebeleri,

Abdülvehhâb b. Sükeyne es-Sûfî eş-Şâfiî, Şihâb et-Tûsî, Fahreddîn b. el-Buhârî, İbnü’l-

Kıftî ve kaynaklarda adı belirtilmeyen oğludur241.

Kaynaklarda ilmi, ahlâkı ve zühdü ile tanınan İbnü’l-Esîrden övgü ile söz

edilmiş, Arap Dili Edebiyatı, Kur’ân ilimleri, nahiv, lügat, hadîs ve fıkıh alanında

faziletli bir âlim olduğu belirtilmiştir. İbnü’l-Esîr ilmî şahsiyetiyle birlikte idarî vazifeler

de üstlenmiş, istekli olmadığı halde Selçuklu Atabegleri döneminde divan, inşâ ve sır

katipliği yapmış ve vezîrliğe kadar yükselmiştir. Fakat ilim ve zühd hayatına engel

olduğu gerekçesiyle vezîrlik görevini erken terk etmiştir242.

Bir çok eser te’lif eden Mecdüddîn İbnü’l-Esîr’in kitaplarının çoğunu hayatının

sonlarında talebelerine imlâ ederek yazdırdığı söylenir. Câmi‘ü’l-Usûl li-Ehâdîsi’r-

Resûl ve en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser müellifin en fazla tanınmış eserleridir243.

Bunlardan Câmi‘ü’l-Usûl Buhâri, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizi, Nesâî ve İmam

Malik’in eserlerinden derlenip mevzûlarına göre alfabetik olarak sıralanan hadîslerden

meydana gelmiş ve muhtelîf âlimler tarafından şerhleri yapılmıştır. Câmi‘ü’l-Usûl 1983

yılında Dımaşk’ta neşredilmiştir. En-Nihâye ise hadislerdeki nâdir kelimeleri alfabetik

sırayla açıklayan, garîbü’l-hadîs konusunun önemli kaynaklarından biridir. Bu eser de

Kâhire’de 1963 yılında neşredilmiştir244.

Bunların dışında Kitâbü’l-Bedî‘ fî ‘İlmi’l-‘Arabiyye, Kitâbü’l-Muhtâr min

Menâkıbi’l-Ahyâr, Prof. Dr. Ramazan Şeşen’in İstanbul Kütüphânelerinde tesbit ettiği

müellifin nâdir mahtûtatlarındandır245.

241 İbnü’l-Esîr, en-Nihâyefî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî, Kâhire 1963, s. 14-15. 242 Yâkût, Mu‘cem, XVII, 72-73; Zehebî, Siyer, XXI, 489. 243 Zehebî, Siyer, XXI, 489. 244 Eserlerinin geniş bir listesi için bkz. Ali Osman Koçkuzu, “İbnü’l-Esîr Mecdüddîn”, DİA, XXI, 28-29. 246 Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye fî Mektebâti’t-Türkiyâ, Beyrut 1982, I, 30-31.

65

5. İbnü’l-Mufaddal (611/1214)

Ebü’l-Hasen Şerefüddîn Ali ibnü’l-Müfaddâl b. Ali b. Müferric el-Makdisî el-

İskenderânî el-Mâlikî, 24 Zilkade 544 yılında (25 Mart 1150) doğdu,246 Şaban 611’de

(Aralık 1214) Kâhire’de vefât etti247.

558 yılında (1163) Ebû ‘Ubeyd Ni‘me b. Ziyâdetullah el-Gıfârî’den Sahîh-i

Buharî’nin son kısmı dışında tamamını okuyan İbnü’l-Müfaddal, otuz yaşına kadar

İskenderiye bölgesinde kalarak hadîs ve Mâlikî fıkhını tahsil etti248.

İbnü’l-Müfaddal, fıkıh tahsilini devrin ileri gelen fakîhlerinden Sâlih ibn bint

Mu‘âfî, Ebî Tâhir b. ‘Avf, Abdusselam b. Atîk es-Sefâkusî ve Ebî Tâlib el-Lahmî’nin

yanında yaptı. 574 yılında (1178-79) Mısır’a geçen müşârün ileyh, İbn Dirbâs nisbesiyle

meşhur, Kadı Ebü’l-Kâsım Abdü’l-Melik b. Îsâ el-Mârânî’den hadîs ilmini tahsîl etti.

İbnü’l-Müfaddal, tahsîl ve hac niyetiyle Mekke’ye gitti. Hadîs ilminde en çok

faydalandığı hocası Ebî Tâhir es-Silefî olup ondan çok miktarda hadîs rivâyet etmiştir.

Bunların dışında Ebî Muhammed Abdullah, Ebî Tâhir İsmâîl, Ebi’l-Hasen Ali b.

Abdussamed el-Kâmilî, Ebî Muhammed Abdullah b. Berrâ en-Nahvî’den de hadis

dinlemiştir. Mağribli hadîs âlimi Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Huneyn’den icâzet

aldı. Kendisinden hadîs rivâyet eden talebeleri arasında Münzirî, Ebi’l-‘Âlâ Hasan b.

Ahmed el-Hemedâni, Ebî Muhammed el-Buhârî, Muhammed b. Hamîd el-Medînî’nin

isimleri kaynaklarda zikredilir249.

Haremeyn, İskenderiye ve Mısır’da bulunduğu zaman zarfında hadîs okutan el-

Makdîsî’nin, İskenderiye ve çevresinde ileri gelen muhaddis ve fakihlerden biri olduğu

rivâyet edilmektedir. İskenderiye’de aynı adla anılan medresede ve Kâhire’de Sâhibiyye

246 El-Makdisî ve İbnü’l-Enceb nisbeleriyle de anılan İbnü’l-Müfaddal’ın nerede doğduğuna dâir kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. 247 Ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, Beyrut 1956, IV, 1391. 248 İbnü ‘Abdülhâdî, Tabakâtü Ulemâi’l-Hadîs, Beyrut 1989, IV, 170. 249 Münzirî, et-Tekmile, II, 306; İbnü ‘Abdülhâdî, Tabakât, IV, 171.

66

medreselerinde ders okutarak vefatına kadar Sahibiyye medresesi müderrisliğini

yaptı250.

Dînî ilimlerin, hadîsin muhtelîf sahalarında söz sahibi bir mühaddîs olan

İbnü’l-Mufaddal, aynı zamanda fıkıhta, özellikle Mâlikî fıkhında dirâyetli bir âlim

olarak zikredilir. Münzirî onun faziletlerinden bahisle vefâtı hengamında insanların

“Üzerimizdeki sıkıntıları kaldırdın” dediğini nakletmektedir. Burada müellifin

ilimlerdeki câmi‘iyyetine dikkat çekilmektedir. Ebü’t-Tâhir Muhammed ve Ebü’l-

Hüseyin Ahmed adında iki oğlu olduğu bilinmekte, yakın dostları ve talebeleri onun

yüksek ahlâkından övgüyle bahsetmektedir251.

Bir çok eser te’lîf ettiği rivâyet edilen İbn Mufaddal’ın, Kitâbü’l-Erba‘în fî

Fazli’d-Du‘â’ ve’d-Dâ‘în adlı eseri müslümanların günlük hayatta yaptığı duâların

faziletine dâir yazılmıştır. Müellifin diğer bir önemli eseri de Erbe‘ûne Hadîsen ‘an

Erba‘îne Şeyhen fî Erba‘îne Bâben li Erba‘îne Sahâbiyyen adlı eseridir. Eserde her

bölümün başında önce sahabinin hayatı hakkında bilgi verilmiş, daha sonra hadîs

zikredilerek onunla ilgili açıklama yapılmıştır. Hz. Ebubekir’in rivâyetiyle başlayan

eserin nüshaları Berlin Staatsbibliotek’te ve British Museum’da bulunmaktadır.

Erba‘ûne Hadîs Müselsele, Erba‘ûn fî Tabakâti’l-Huffâz, Vefeyâtü’n-Nakâle252

müellifin te’lîf ettiği diğer eserlerindendir253.

Yukarıda ta‘dât ettiğimiz mühaddisler, Salâhaddîn devrinin ileri gelen

‘âlimlerindendi. Bunların dışında el-Hasan b. Hibbetullah (İbn Sasrî) (ö. 586/1190),

Cemâleddin Abdussamed b. Muhammed (ö. 1218), Abdülkâdir b. Abdullah er-

Ruhâvî(ö. 1215), Ömer bin Said el-Mevsılî(ö. 622/1225) ve Şemseddîn Ebü’l-Haccâc

250 Zehebî, Tezkire, IV, 1391. 251 Münzirî, et-Tekmile, II, 307; es-Safedî, Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag 1993, XXII, 217. 252 Bu eser, daha önce İbn Zeyd er-Raba‘î(ö. 379/989)’nin te’lîf ettiği Vefeyât en-Nakale adlı kitap üzerine yazılmış bir zeyldir. Kitap genel olarak hadîsçilerin biyografilerinden bahseder; bkz. Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 145. 253 Kehhâle, Mu‘cem, VII, 244; Kettânî, er-Risâletü’l-Müstetrefe, Dımaşk 1946, s. 212-213; Salih Karacabey, “İbn Mufaddal”, DİA, XXI, 129.

67

Yusuf b. Halîl ed-Dımaşkî (ö. 648/1250) devrin tanınmış muhaddisleri olarak

zikredilmektedir254.

C. Fıkıh İlmi

Fıkıh kelimesi sözlükte “bir şeyi bilmek, iyi ve tam anlamak, iç yüzünü ve

inceliklerini kavramak” anlamına gelir.255 Terim olarak ise, hicrî ilk asırlarda zihnî çaba

neticesi elde edilen dînî bilgilerin tamamını ifâde etmişken, iman ve itikad konularının

ayrı bir ilim dalı olarak teşekkül etmesine paralel olarak, ileri dönemlerde İslâm’ın fert

ve toplum hayatının muhtelîf yönleriyle ilgili şer‘i-‘ameli hükümlerini bilmenin ve bu

konuyu inceleyen bilim dalının özel adı olmuştur. Fıkhın şer‘î delillerinden elde edilen

fıkhî hükümleri sistematik tarzda ele alan dalına fürû‘i-fıkıh, delillerden hüküm elde

etme metodunu inceleyen dalına da usûli-fıkıh denir256.

Bu bağlamda eski İslâm toplumunda fıkıh ilmi hem ibâdet, hem de hukuk

ilimlerini içine alan, bu ikisinin birleşmesinden meydana gelen bir ilim mahiyetindeydi.

Bu ilim, hayatın uhrevî ve dünyevî taraflarında tanzîm edici bir rol oynadığından,

cemiyette fıkıh ile uğraşanlar büyük bir i‘tibara sahiptiler. Fıkıh ilmi hem devlet, hem

de dînî işleri tanzîm eden çok aktüel bir ilimdi. Başta Kur’ân ve Hadîs, sonra icmâ‘ı-

ümmet (ümmetin ittifak ettiği meseleler) ve kıyâsı-fukahâ (fakihlerin kıyas ve

ictihadları) olmak üzere başlıca dört ana kaynağa dayanıyordu. Yine fıkhın

kaynaklarından biri sayılan el-ahkâmü’s-Sültâniyye (devlet adamları tarafından

çıkarılan kanunnâmeler, kararlar, tatbik edilen idarî ve siyasî teâmüller) bilhassa ‘amme

hukuku bakımından önemliydi257.

Bütün bu özelliklerinden dolayı medreselerde öğretim konularının bel kemiğini

fıkıh teşkîl ediyordu. Salâhaddîn devrinde dört mezhep müntesipleri için de açılan bu

medreselerde dört sünnî mezhebin de fıkıhları öğretilmiştir.

254 Zehebî, Târih, XIV, XVII, XVIII; Siyer, XXI, XXII, Tezkire, IV; İbn Hallikân, Vefeyât, II. 255 Attar, Fıkıh Usûlü, s. 2. 256 Bardakoğlu, İlmihal, I, 141. 257 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 430.

68

Bilindiği üzere Zengîler Hanefî mezhebine, Eyyûbîler Şafiî mezhebine

mensupturlar. Bununla beraber bütün sünnî mezheplere karşı müsamahalıydılar. Diğer

sünnî mezheplari de himâye ederlerdi. Özellikle Salâhaddîn, mezhep müntesiplerinin

yaşadıkları yerleri dikkâte alarak medrese inşâ etmeye büyük önem vermiştir258.

1. Şafiî Fıkhı

Sultân Salâhaddîn ve Eyyûbiler devrinde Şafiî fıkhı en parlak devirlerinden

birini yaşamıştır. Eyyûbilerin Şafiî mezhebine müntesip olmaları Şafiî mezhebine

mensup ‘ulemânın imkânlarını arttırmıştır259. Bu devirde yaşayan Şafiî fakihler ilmiye

sınıfının en önemli kişilerini oluşturmuş, değerli eserler yazmışlardır. Salâhaddîn’in

etrafındaki ileri gelen devlet adamları ve baş kâtipler bu mezhebe mensupturlar.

Özellikle Mısır’da sünnîliğin şiî-batıni görüşlere karşı kuvvet kazanmasında Şafiî

mezhebine müntesip âlimlerin büyük katkısı olmuştur260.

Salâhaddîn devrinde yetişen meşhûr Şafiî fakihleri arasında Şehrezûrîler, İbn

Ebî Asrûnlar, Kutbuddîn en-Nîsâbûrî, Şihâbeddîn et-Tûsî ve Bahâeddîn ibni Şeddâd

bulunmaktadır. Şimdi devrin meşhûr Şafiî fakihlerini ele alaım.

258 Ramazan, Târîhu’l-Medâris, s. 150. 259 Sultân Salâhaddîn Şafiî mezhebine müntesip olduğu halde bütün sünnî mezheplere karşı müsamahakâr davranmış ve sünnî mezheplere müntesip ulemâyı himâye etmiştir. Salâhaddîn’in mezhep müntesiplerinin yaşadıkları yerleri dikkâte alarak medreseler inşâ etmesi bu iddiamızı destekler mâhiyettedir. Konuyla ilgili geniş bilgi için “Salâhaddîn Devrinde Kurulan Medreseler” bölümüne bakınız. 260 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 315.

69

a) Şehrezûrîler

a.1 Kemâleddîn eş-Şehrezûrî (572/1176)

Kâdiyü’l-Kudât Kemâleddîn Ebu’l-Fazl Muhammed b. Ebî Muhammed

Abdullah b. Ebî Ahmed el-Kâsım eş-Şehrezûrî, 492/1099261 yılında Musul’da doğdu, 6

Muharrem 572 (16 Temmuz 1176) Perşembe günü Dımaşk’ta vefât etti262.

Kemâleddîn, ilimle uğraşan Şehrezûrî ailesinin çocuğu olarak, ilk tahsilini

ailesinin nezâreti altında yaptı. Kaynaklarda Kemâleddîn’in babası ve dedesinin de

devirlerinin önde gelen ilim adamlarından olduğu zikredilmektedir263.

Fıkıh tahsilini Bağdat’ta Ese‘dü’l-Müheynî’nin yanında tamamlayarak Musul’a

geçti, orada Ebi’l-Berekât Muhammed b. Muhammed b. Hamîs el-Mevsılî’den hadîs

dersleri aldı. Musul’da İmâdeddîn Zengî’nin baş kadısı olarak görev yaptı. Bu görevi

deruhte ettiği sırada Musul’da Şafiîler için bir medrese inşâ etti. İmâdeddîn onu 1138

senesinde Bağdat Abbâsi halîfesine elçi olarak gönderdi. İmâdeddîn’in Ca‘ber kalesinde

öldürülmesi üzerine ortaya çıkan kısa süreli bir kargaşadan sonra Dımaşk’ta

hâkimiyetini pekiştiren Nûreddîn Mahmûd’un hizmetine girdi264.

Sultân Mahmûd Hicrî 555 senesinde Dımaşk’a gelen Kemâleddîn’e büyük

ta‘zîm ile onu Şam baş kadısı tâyin etti. Bu andan sonra kendisi ve ailesi için talihli bir

devrin başladığı görülmektedir. Oğlunu ve yeğenlerini Şam bölgesinin muhtelîf

yerlerinde kadılık görevine getirdi. Kısa bir süre sonra vezâret derecesine yükseltilen

Kemâleddîn Şehrezûrî, İmâdeddîn’in deyimiyle “Nûreddîn yaşadığı sürece Dımaşk’ın

mutlak hâkimi” olarak çalışmıştır265.

261 Zehebi ve İsfahânî Şehrezûrî’nin doğumu olarak h. 491 yılını kabul ederler. Ayrıca nerede doğduğu hakkında bilgi vermemişlerdir. Bkz. İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 323; Zehebî, Siyer, XXI, 58. 262 İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘yân, IV, 244. 263 Kemâleddîn eş-Şehrezûrî’nin babası ve dedesi hakkında geniş bilgi için bkz. İbn Hallikân, Vefeyât, II, 327, IV, 68. 264 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 241–242. 265 el-Bündârî, Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Ramazan Şeşen, Beyrut 1970, I, 222.

70

Nûreddîn’in vefât etmesinden sonra Dımaşk’ı alan Salâhaddîn onu bulunduğu

makamda (baş kadılıkta) bıraktı. Zehebî, Sultân Salâhaddîn’in 570’de Dımaşk’ı aldıktan

sonra Kemâleddîn’i makâmında ziyâret ettiğini Kemâleddîn’in de kendisini güler yüzle

karşıladığını ve Sultân’ı güzel sözlerle taltîf ettiğini bildirmektedir. Kemâleddîn’in

vefâtı üzerine vasiyetine uyarak yerine yeğeni Ziyâeddîn el-Kâsım b. Yahyâ’yı tâyin

etmiştir266.

Kaynaklar Kemâleddîn’in ahlâkından övgüyle bahsetmişlerdir. İmâdeddîn

İsbehânî, şiirlerinden alıntılarla onu takdîr etmiş ve bir çok fazîlete sâhip olduğunu

beyân etmiştir267. İbn Hallikân ise müşârün ileyhten bahisle şunları zikreder.

“Kemâleddîn fakîh, edîp, şâ‘ir, kâtip ve hoş sohbet bir zat idi. Hilâf ve usûl ilimlerinde

iknâ edici ve güzel söz söylerdi. Cesâretli ve cömert idi. Musul, Nusaybin ve Dımaşk’ta

bir çok vakıf vakfetmişti. Liderlik vasıfları güçlü ve siyâset ilminden haberdâr idi.

Şehrezûrîler ailesi arasında onun kadar meşhûr bir kimse yoktur”268.

Kemâleddîn’in Musul’da bir, Nusaybin’de iki medrese, Medîne’de de bir ribât

inşâ ettiği bildirilmektedir269. Kaynaklarda herhangi bir kitabı olup olmadığı hakkında

bilgi verilmemiştir.

a.2 Muhyiddîn eş-Şehrezûrî (586/11190)

Kâdiyü’l-Kudât Muhyiddîn Ebû Hâmid Muhammed b. Kemâleddîn

Muhammed b. Abdullâh eş-Şehrezûrî, 519/1125270 yılında doğdu, 15 Receb 599 (30

Mart 1203) Çarşamba günü Musul’da vefât etti271.

266 Zehebî, Siyer, XXI, 60. 267 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 324-325. 268 İbn Hallikân, Vefeyât, II, 242. 269 İbn Hallikân, Vefeyât, II, 241. 270 İbn Hallikân, doğum tarihi olarak 510 yılını gösterse de Salâhaddîn devrinin önemli tarihçisi İmâdeddîn el-İsbehânî, 519 yılını vermektedir. Muhyiddîn ile İmâdeddîn’in medrese arkadaşı oldukları düşünüldüğünde İmâdeddîn’ın verdiği bilgi daha doğru görünmektedir. bkz; İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 329. 271 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 329–330.

71

Devrinin büyük kadısı Kemâleddîn’in oğlu olan Muhyiddîn, tahsili için gittiği

Bağdat Nizâmiyye medresesinde Ebî Mansûr b. Rezzâz’dan (ö.539/1145)272 fıkıh

derslerini aldı. İmâdeddîn İsbehânî, Muhyiddîn ile 536/1142 yılında Bağdat Nizâmiyye

medresesinde arkadaşlık yaptığını ve onunla birlikte fıkıh dersleri aldığını

zikretmektedir.273

Bağdat’ta tahsilini tamamladıktan sonra Şam’a yönelen Ebû Hâmid, babasının

Şam baş kadısı tâyin edilmesinden sonra Dımaşk’ta onun nâibi olarak görev yaptı. Daha

sonra Haleb’e intikâl ederek 555/1160 senesinde babasına niyâbetle oranın hâkimi

oldu.274 Halep’teki idarecilerle arası açıldığı için burayı terk ile Musul’a gitti.275

Musul baş kadılığına tâyin olunan Ebû Hâmid, hayatının sonuna kadar bu

vazîfeyi deruhte etmiştir. Musul’da babasının inşâ ettiği medresede ve Nizâmiyye

medresesinde ders okuttu. Musul sâhibi İzzeddîn Mes‘ûd b. Kutbeddîn yanına yerleşen

Ebû Hâmid, yönetimle ilgili hemen her işinde ona yardımcı olmuştur.276

İmâdeddîn el-İsbehânî, medrese arkadaşının ahlâkını ve fazîletini uzun uzadıya

anlatmıştır. Buna göre Ebû Hâmid’in en önemli özelliği cömertliğidir. Denildiğine göre

bir defasında Bağdat’ta oturan fakih, edip, şair ve muhtaçlar için on bin emîriyye dinarı

göndermiştir. Öyle ki Musul’da kadılığı süresince birkaç dînârdan başka bir malı

olmamıştır. İlmindeki derinliğinin yanında siyaset bilgisiyle de temâyüz etmiştir. Siyasî

basîretini babası Kemâleddîn eş-Şehrezûrî’den aldığını söyleyebiliriz. Çünkü yukarıda

ele aldığımız kadarıyla babası da liderlik vasfı güçlü, siyâset ilminden haberdâr bir zât

272 Muhyiddîn, Bağdat’a gittiği zaman Ebî Mansûr, Bağdat Nizâmiyye medresesinin baş müderrisi olarak görev yapmaktaydı. İmâm Gazzali ve Kiyâe’l-Herâsî gibi devrinin büyük fakihlerinden ders almış ve önemli talebeler yetiştirmiştir. 273 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 330. 274 İbni Hallikân Muhyiddîn’in babasının vefâtından sonra Haleb’te Melik Sâlih İsmail b. Nureddîn’in yanına yerleştiğini, Haleb’in idâresinde ona yardım ettiğini, kendisini çekemeyenlerin kışkırtmasından dolayı Haleb’i terk ederek Musul’a gittiğini rivâyet etmektedir. Bkz. İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘lâm, II, 246. 275 Zehebî, Târîh, 581–590 Olayları, s. 251. 276 İbnü’l-Esîr, İzzeddîn’in bir keresinde Muhyiddîn’i Sultân Salâhaddîn’e elçi olarak gönderdiğini; fakat Salâhaddîn’in, elçinin el-Cezîre ve Erbil’in kendilerine teslim edilmesi önerisini reddettiğini bildirmektedir. Bkz. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, 579 yılı olayları.

72

idi. Hüsn’ü- ahlâk sahibi olan müellifimiz, aynı zamanda edebiyat ve şiire de vâkıf idi.

İmâdeddîn önemli miktarda şiirini nakletmektedir277.

Müderrislik yaptığı halde kaynaklarda herhangi bir eserinden bahsedilmemiştir.

a.3 Ziyâeddîn eş-Şehrezûrî (599/1203)

Kâdiyü’l-Kudât Ziyâeddîn el-Kâsım b. Tâceddîn Yahyâ b. Abdullâh b. el-

Kâsım eş-Şehrezûrî, 534/1140 yılında doğdu, 15 Receb 599 (30 Mart 1203) tarihinde

Hama’da vefât etti278.

Şam bölgesinin baş kadısı Kemâleddîn’in yiğeni olan Ziyâeddîn, Şehrezûrî

ailesinin meşhûr efrâdından biridir. Kaynaklarda tahsîliyle ilgili bilgi verilmemekle

birlikte Sübkî tahsîl için gittiği Bağdat’ta279 Yûsuf ed-Dımaşkî’den fıkıh dersleri

aldığını belirtir280.

Bağdat’ta tahsîlini tamamladıktan sonra Şam’a gelir ve Sultân Salâhaddîn’in

hizmetine girer. Salâhaddîn de amcası Kemâleddîn’in vasiyetine uyarak onu Şam Baş

Kadısı tâyin eder. Sultânın ibni Ebî Asrûn’a meylettiğini öğrenen Ziyâeddîn,

görevinden istifâ eder. Sultân Salâhaddîn daha sonra Ziyâeddîn’i kendi elçisi olarak

tâyin eder ve Bağdat’ta oturan halîfeye elçi olarak gönderir281.

Sultân Salâhaddîn özel elçisi olarak tâyin ettiği Ziyâeddîn’i, beytü’l-mâlın

vekâleti görevine de getirmiştir. 593 yılına kadar bu vazîfede kalan el-Kâsım, Melik

Âdil tarafından azledilmiş ve halîfenin talebi üzerine Bağdat’a gitmiştir. Şark ve

Garb’ın Baş Kadısı tâyin edilen Ziyâeddîn, Bağdat’taki medreselerin müderrisliğine,

Şafi‘î-Hanefî vakıflarının nâzırlığı görevine getirilmiştir. Medînetü Selâm Câmiinde

277 Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s. 251; İsfahânî, Harîde: Ksmu’ş-Şâm, II, 329-339; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 247. 278 Es-Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, Kâhire 1964, VII, 273. 279 Zehebî, Ziyâeddîn’in Bağdat Nizâmiyye medresesinde tahsilini tamamladığını ve oradan Musul’a geçtiğini rivâyet etmektedir. Bkz. Târîh, 591–600 Olayları, s. 407. 280 Sübkî, Tabakât, VII, 273. 281 Bündârî, Senâ’l-Berk, I, 222–223.

73

ders verdiği de zikredilmektedir282. Muhtelîf sebeplerden dolayı Bağdat’ta fazla

kalamayarak Şam’a avdet eden Ziyâeddîn, Hama Baş Kadılığı’na tâyin edilir. Vefâtına

kadar Hama’da baş kadılık görevine devâm eder283.

Ziyâeddîn fıkıhtaki derinliğinin yanı sıra adâlet ve fazîlet sâhibi müttakî bir

âlim idi. Ebî Tâhir es-Silefî’den hadîs dinlediği, ondan hadîs rivâyet ettiği284, mansûr ve

manzûm eserleri olduğu rivâyet edilir; fakat kaynaklarda herhangi bir kitabından

bahsedilmez. İmâdeddîn el-İsbehânî Harîdetü’l-Kasr adlı şiir ontolojisinde birkaç şiirini

zikretmiştir285.

b) Kutbuddîn en-Nîsâbûrî(578/1183)

Ebü’l-Me‘âlî Kutbuddîn Mes‘ûd b. Muhammed b. Mes‘ûd et-Türeysîsî en-

Nîsâbûrî 505/1111 senesinin Receb ayında Nîsâbûr’a bağlı Tureysîs’te286 doğdu,

578/1183 yılının Ramazan ayında Dımaşk’ta vefât etti287.

Çok yönlü bir ‘âlim olan Kutbuddîn, ilk tahsîline babasının yanında Kur’ân-ı

Kerîm ve Edebiyât derslerini alarak başladı. Muhammed b. Yahyâ en-Nîsâbûrî, Ömer

es-Sultân İbrâhim el-Merverrûzî’den fıkıh dersleri alan Kutbuddîn, Hibbetillâh es-Seydî

ve Abdulcebbâr el-Beyhâkî’den de hadîs dersleri aldı. Ayrıca Ebâ Nasr b. el-Üstâz

Ebi’l-Kâsım el-Kuşeyrî de Kutbuddîn’in hocaları arasında bulunmaktadır.288 Ebü’l-

Mevâhib b. Sasray, Ebü’l-Kâsım b. Sasray ve Tâceddîn Abdullâh ibni Hammûveyh ise

Kutbuddîn’in talebeleri arasında zikredilmektedir289.

Nîsâbûr’daki Nizâmiyye medresesinde ders veren Ebü’l-Ma‘âlî, 538/1143

yılında Bağdat’a gelip müderrislik ve vaizlik yapar. 540/1145 yılında Dımaşk’a gelir.

282 Halîfe Nâsır lî-Dînillâh nezdinde büyük bir i‘tibâra sâhip olan Ziyâeddîn’in neden Bağtan’tan ayrıldığı zikredilmemiştir. bkz. Târîh, 591–600 Olayları, s. 408. 283 Safedî, el-Vâfî, XXIV, 171. 284 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 408. 285 El- İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, XII, 343-344. 286 Tureysîs, Nîsâbûr’a bağlı büyük nâhiyelerden birisi olup burada büyük kurrâlar yetişmiştir. Farsça’da Terşîz olarak bilinir; bkz. Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 571–581 Olayları, s. 271. 287 Sübkî, Tabakât, VII, 297; İlmî Hay’et, Mevsû‘atu Tabakâti’l-Fukahâ, Kum 1997, VI, 332–333. 288 Sübkî, Tabakât, VII, 297; Zehebî, Siyer, XXI, 107. 289 İbnü’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Beyrut ts. IV, 263; Zehebî, Siyer, XXI, 107.

74

İlmî derinliğini ve çok yönlülüğünü çabuk fark eden Dımaşk halkı tarafından hüsn-ü

kabul görür. Dımaşk’ta çok yönlü bir ‘âlim olan Ebâ Nasr el-Kuşeyrî ile görüşen ve

ondan istifâde eden Kutbuddîn, Gazzâlî zâviyesinde ve Mücâhidiyye medresesinde ders

verir. Daha sonra Dımaşk’tan ayrılarak Haleb’e gelir ve burada Nûreddîn Zengi ve

Esedüddîn Şîrkuh’un inşâ ettiği medreselerde müderrislik yapar290. Daha sonraları

Bağdat’a ve Hemedan’a ilmî seyahatler yapar. Hemedan’da bir süre ders verdikten

sonra Dımaşk’a geri döner. Bir ara Bağdat’a hilâfet dîvanına elçi olarak gönderilen

Kutbuddîn, vefâtına kadar Dımaşk’ta kalmış, Gazzâlîye ve Cârûhiyye medreselerinde

baş müderris olarak görev yapmıştır291.

Devrinin ileri gelen fakihlerinden birisi olmanın yanında hilâf, usûl, tefsîr,

va‘az, edebiyat ve münazarâ alanlarında büyük bir ‘âlim olarak meşhûr olmuştur.

Küçük yaşlarda imâmet derecesini yakalayan Kutbuddîn, Sultân Nûreddîn ve

Salâhaddîn tarafından büyük i‘tibâr görmüştür. Anlatıldığına göre Sultân Mahmûd onun

heybetinden ve kendisine seslenmesinden çok etkilenirdi. Sultân Salâhaddîn de ona çok

değer vermiştir. Kendisi ve çocukları için bir akîde kitabı yazmasını ricâ etmiş o da bu

kitabı yazarak Salâhaddîn’e hediye etmiştir292.

İbn Hallikân, Ebü’l-Ma‘âlî’nin ulvî şahsiyetinden ve ilminden bahisle herhangi

bir meselede getirdiği fetvanın isâbetine değinmiştir293.

Kutbuddîn en-Nîsâbûrî’nin el-Hâdî fi’l-Fıkıh adlı muhtasarı meşhûrdur.

Müellif eserinde fetvâya dayanak olan meselelerden bahsetmiştir. Yukarıda

zikrettiğimiz gibi Sultân Salâhaddîn’e ithâfen yazdığı el-Akîde adlı bir eseri daha

vardır294.

290 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 263. 291 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, tsh. Hafız Abdülhalim Han, Beyrut 1987, II, 20–21; 292 İbn Kâdî Şühbe, Tabakât, II, 21; İlmî Heyet, Mevsû‘at, VI, 333. 293 İbn Hallikân, Vefeyât, V, 196–197. 294 Sübkî, Tabakât, VII, 298; Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri, s. 437.

75

c) İbn Ebî ‘Asrûn(585/1189)

Şerefüddîn Ebû Sa‘d Abdullâh b. Muhammed b. Hibetillâh b. ‘Alî b. el-

Mütahhir bin Ebî ‘Asrûn ibni Ebi’s-Seriyyi, 493/1100 yılının Rebîulevvel (Ocak)

ayında Musul’da doğdu, 585/1189 senesinin Ramazan (Ekim) ayında Dımaşk’ta vefât

etti295.

Fıkıh tahsilini evvelâ Kâdiyü’l-Mürtazâ ibni Şehrezûrî’nin yanında yaptı.

Ondan sonra Ebî ‘Abdullâh el-Hüseyn b. Hamîs el-Mavsilî ve el-Muslim es-Surûcî’den

fıkıh dersleri aldı.Bağdat’ta Ebî ‘Abdullâh el-Hüseyn b. Muhammed el-Bâri‘den kırâât-ı

seb‘a, Ebî Bekir el-Mezrekî, Da‘vân b. ‘Alî ve Sibt el-Hayyât’tan kırâât-ı ‘aşra

derslerini aldı.Bağdat’tan Vâsıt’a yönelerek burada bir müddet fıkıh tahsîli yaptı.

Vâsıt’ta el-Kâdî Ebî ‘Alî el-Fârıkî’den fıkıh dersleri alan Şerefüddîn, tekrar Bağdat’a

dönerek tahsiline devam etti. Bağdat’ta Ese‘d el-Mîhenî ile tanıştı. Ebi’l-Feth b.

Burhân’dan usûl dersleri aldı.Bu arada Ebi’l-Kâsım b. Huseyn, Ebi’l-Berekât ibni’l-

Buhârî, İsmâ‘îl b. Ebî Sâlih el-Müezzin’den hadîs dersleri aldı. Son olarak 580/1184

yılında Ebi’l-Hasan b. Tavk’tan hadîs dinleyen Şerefüddîn, böylece ilimlerin tahsîlini

bitirmiş oluyordu296.

Kaynaklarda İbn Ebî ‘Asrûn’dan rivâyette bulunan talebeleri arasında Ebu’l-

Kâsım b. Sasrâ, Ebû Nasr ibni’ş-Şîrâzî, Müvaffikuddîn ibni Kudâme, ‘Abdullatîf ibni

Sîmâ, ‘Alî bin Karkîn, Sıddîk b. Ramazân, ‘Abdullâh b. Nuhhâs ve ibnü’l-

Cümmeyzî’nin isimleri zikredilir297.

Tahsîlini bitirdikten sonra donanımlı bir ‘âlim olarak Bağdat’tan memleketi

Musul’a dönen Şerefüddîn, 523/1128 yılında Musul’da ders vermeye başladı. Bir

müddet Sincar’da ikâmet ettikten sonra 545/1150 senesinde Haleb’e girdi ve Halep

sâhibi Melik Nûreddîn eş-Şehîd tarafından hüsn-ü kabûl gördü. 549/1154 yılında Melik

Nûreddîn ile birlikte Dımaşk’a gelerek Gazzâliyye medresesinde ders okutmaya başladı.

295 İsfahânî, el-Fethü’l-Kussi fi’l-Fethi’l-Kudsi, thk. Muhammed Mahmud Subh, ts. s. 355; Sübkî, Tabakât, VII, 132. 296 Sübkî, Tabakât, VII, 132-133; Zehebî, Siyer, XXI, 125-126. 297 Sübkî, Tabakât, VII, 133; Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s. 219.

76

Nûreddîn Dımaşk’taki vakıfların sorumluluğunu ona tevdî etti. Daha sonra Haleb’e

giderek oradaki medreselerde ders okutmaya başladı. Belirli aralıklarla Sincar, Harrân

ve Diyâr-ı Rabî‘a’da kadılık ve müderrislik yapan Şerefüddîn, 570/1174 senesinde

Dımaşk’a ‘avdet etti. 573 yılında Şam baş kadısı tâyin edildikten sonra riyâseti yükseldi

ve nüfûzu arttı. Eserlerinin büyük kısmını başkadılığı döneminde te’lîf eden İbn Ebî

‘Asrûn kırâât ve fıkıh dersleri vrmeye başladı. Vefâtına kadar bu makamda kaldı. Son

senelerinde gözlerini kaybettiği için Sultân Salâhaddîn’in taklîdiyle Muhyiddîn

Muhammed ibni Zekî ve Evheduddîn Dâvud ona vekâlet ettiler298.

Ümmetin ileri gelen ‘âlimlerinden birisi olan Şerefüddîn, fıkıh, usûl ve hilâf

ilimlerinde mütebahhir bir âlimdi. Dinine bağlı ve mütevâzi idi. Namaza çok düşkündü.

Nûreddîn, İbn Ebî ‘Asrûn’un ders vermesi için Halep, Hama, Hımıs ve Ba‘lbek’te birer

medrese yaptırmış, kendisi de birisi Dımaşk diğeri Halep’te olmak üzere iki medrese

yaptırmıştır299.

İbn Ebî ‘Asrûn, değerli eserler te’lîf etmiştir. Eserleri arasında yedi ciltlik

Safveti’l-Mezheb ‘alâ Nihâyeti’l-Matlab, dört ciltlik el-İntisâr, iki ciltlik el-Mürşid, ez-

Zerî‘a fî Ma‘rifeti’ş-Şerî‘a adlı kitaplar ile hilâf ilmiyle ilgili yazdığı dört ciltlik et-

Teysîr adlı kitap bulunmaktadır. Bunların dışında Me’hazu’n-Nazar, Ferâiz ve el-İrşâd

adlı eserleri de kaynaklarda zikredilen diğer kitaplarıdır300.

d) Necmüddîn el-Hubûşânî(587/1191)

Ebu’l-Berekât Necmüddîn Muhammed b. el-Muvaffak b. Sa‘îd b. ‘Alî b. el-

Hasan b. ‘Abdullâh el-Hubûşânî, 13 Receb 510 yılında Nîsâbûr’un Hubûşân beldesinde

doğdu, 12 Zîlka‘de 587 (1 Aralık 1191) Çarşamba günü Fustat’ta vefât etti.301

Mısır’daki Şafi‘îler’in önde gelen fakîhlerinden olan Necmüddîn el-Hubûşânî,

Nîsâbûr’da İmam Gazzâlî’nin talebelerinden birisi olan Muhammed ibni Yahya’dan 298 Zehebî, Siyer , XXI, 126-127; Sübkî, Tabakât, VII, 133. 299 Sübkî, Tabakât, VII, 133. 300 Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s. 219; Siyer, XXI, 127; Sübkî, Tabakât, VII, 133-134. 301 İbnü’l-Furât, Târîhu İbnü’l-Furât, thk. Necla İzzeddîn-Konstantin Züreyk, Basra 1969, IV/II, 50; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 240.

77

fıkıh dersleri okudu. Onun el-Muhît fî Şerhi’l-Vasît adlı eserini on altı ciltte şerh etti. Bu

şerhe de Tahkîkü’l-Muhît adını verdi302.

565/1169 yılında Mısır’a gelerek İmam Şafi‘î’nin türbesine yerleşti. Türbenin

ve türbenin bitişiğinde bulunan Şafi‘î medresesinin işleriyle uğraştı. Uzun bir müddet

zikrettiğimiz medresede ders verdi. Kâhire’de iken Ebi’l-Es‘ed Hibbetirrahmân b. el-

Kuşeyrî’den hadîs dersleri aldı303.

Sultân Salâhaddîn Mısır’da bağımsızlığını îlan ettikten sonra Ebu’l-Berekât’ı

kendisine yakın tuttu ve ona ikramlarda bulundu. Nitekim Sultân, Şafi‘î türbesinin

yanındaki Şafi‘î Medrese’sinin mütevelliliğine ve müderrisliğine onu tâyin etmiştir. İbn

Hallikân, Sultânın onun ilmine ve dindeki samimiyetine güvendiğini zikretmektedir304.

Anlaşıldığı kadarıyla Ebu’l-Berekât da Salâhaddîn’in Mısır’da sünî ‘akîdeyi

yerleştirme gayretlerinde önemli vazîfeler icrâ etmiştir. Fatımî halîfesi ‘Âdîd’in

ölümünden sonra el-Hubûşânî cesur bir şekilde minberin önünde durmuş ve Abbâsi

Hilâfeti adına hutbe okunmasında önemli bir rol oynamıştır305.

El-Hubûşânî, Sultânlara karşı sözünü esirgemeyen, ateşli bir ehli sünnet

taraftarıydı. Muta‘asıb bir şafi‘î fakîhi olduğu, zımmîlere karşı sert tavırlar aldığı da

rivayet edilmektedir. Bir keresinde İbni Şû‘a adlı bir zımmînin ata bindiğini görünce

onu öldürmeye kasdetmişti306.

Aynı zamanda zâhid bir sûfî olan Necmüddîn el-Hubûşânî, Dımaşk’taki

Sümeysâtî Hânkâhında da kalmış, burada iken Salâhaddîn’in babası ve amcasıyla da

tanışmıştır307.

Dünya işleriyle pek fazla ilgilenmeyen Ebu’l-Berekât iyiliği emretmiş,

hakikâte ısrarla yapışmış, garîp ahvalli, samimi bir dindar idi308. Daha sonraları

arkadaşları fazîletlerinden ve dindarlığından tafsîlatlı bir şekilde bahsetmişlerdir.

302 Sübkî, Tabakât, VII, 14; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 239. 303 Sübkî, Tabakât, VII, 14-15; 304 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 240. 305 Zehebî, Siyer, XXI, 205. 306 Zehebî, Siyer, XXI, 206. 307 Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s.279.

78

e) Şihâbuddîn et-Tûsî(587/1191)

Ebu’l-Feth Şihâbuddîn Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed et-Tûsî

522/1116 yılında Tûs’ta doğdu, 21 Zilka‘de 596/ 1 Eylül 1200 tarihinde Mısır’da vefât

etti309.

Şihâbuddîn Ebu’l-Feth, Gazzâlî’nin talebelerinden Muhammed b. Yahyâ en-

Nîsâbûrî’den fıkıh dersleri aldı. Ebi’l-Vakt’den hadîs dersleri aldı. Behâuddîn b. el-

Cümmeyzî, Şihâbuddîn el-Kûsay ise kendisinden rivâyette bulunan talebeleri arasında

yer alır310.

569/1173 yılında Bağdat’ta va‘az ederken ibni Mülcem’in Hz. Ali’yi(r.a.)

öldürmekle kafir olmadığını söylemesi üzerine câmide bulunan Şi‘îler onu recmetmek

istediler ve minberini yaktılar. Öldürülmekten câmide bulunan ‘âlimlerin yardımıyla

kurtuldu ve daha sonra Mısır’a gitti311.

Bağdat’tan ayrıldıktan sonra Mekke’ye giden Ebu’l-Feth 579/1183 senesinde

Mısır’a geldi ve bir müddet Sa‘îdu’s-Su‘adâ Hânkâh’ında kaldı. Daha sonra Ömer b.

Şahinşah tarafından yaptırılan Menâzilu’l-‘İzz medresesinin baş müderrisliğine

getirildi312.

Mısır’daki şafi‘îlerin şeyhi olan Şihâbuddîn, Eş‘arî olduğu için Mısır’da

bulunan Hanbelî’lerle münazaralara girişir, onların şeyhi olan Zeynüddîn b. Neciyye ile

mühim münakaşalarda bulunurdu313.

Melik ‘Âdil ve veziri ibni Şükr ile Şihâbuddîn arasında ilginç bir olay cereyân

etmiştir. Melik ‘Âdil veziriyle, medreselerin vakıflarına el atmak isteyince onları

engellemiş, vakıflara dokunmalarını men‘ etmiştir314.

308 Sübkî, Tabakât, VII, 14-15; İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘yân, IV, 240. 309 İbni’s-Salâh, Tabakâtü’l-Fukahâi’ş-Şâfi‘iyye, thk. Muhyiddîn Ali Necib, Beyrut 1992, I, 267; Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 269. 310 İbni’s-Salâh, Tabakât, I, 267; Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 268. 311 El-Yâfi‘î, Mir’âtu’l-Cinân ve ‘İbretü’l-Yakzân, Beyrut 1970, III, 389. 312 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 328. 313 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 268.

79

Aynı zamanda ihtişamlı bir hayat yaşayan Ebu’l-Feth, Bağdat ve Kâhire’de

sancağıyla birlikte ğâşiyesi (at eğerininin örtüsü ki ekseriya sırmalı ve şeritli olur.),

katırlarının boynunda tavk(halka, gerdanlık) olduğu halde alayla gezerdi. Bir bayram

günü Sultânın bulunduğu meydana gelen Şihâbuddîn’in yanındaki münâdî, onun

‘âlimlerin meliki olduğunu yüksek sesle söylemişti. Sultân da bu durumu hoş görmüş ve

kabul etmişti315.

İbni’s-Salâh Ebu’l-Feth’in meziyetlerinden bahisle şunları zikretmektedir.

“Fakihlerin şeyhi, asrındaki ‘âlimlerin reisi idi. Ebu’l-Feth’in Mısır’a gelmesiyle orada

ilim yayıldı. Büyük bir cemâ‘at kendisinden ders aldı. İnsanlar ondan çok yararlandı.

Şafi‘î mezhebinde fetvâ mercii idi. Bir çok ilme vâkıf idi316.

Emri bi’l-ma‘rûf nehyi ‘ani’l-münkeri tatbik etmeye büyük önem gösteren317

Ebu’l-Feth’in herhangi bir eseri olduğundan bahsedilmemiştir.

f) Muhyiddîn el-Kuraşî ed-Dımaşkî(598/1202)

Muhyiddîn Ebu’l-Ma‘âlî Muhammed b. ‘Alî b. Muhammed b. Yahyâ b. ‘Alî b.

‘Abdül‘azîz b. ‘Alî, 505/1202 yılında Dımaşk’ta doğdu, 7 Şa‘ban 598/2 Mayıs 1202

senesinde Dımaşk’ta vefât etti318.

Dımaşklı asîl bir aileden olan Muhyiddîn’in ailesinden önemli şahsiyetler

yetişmiştir. Bunlar arasında fıkıh, edebiyat, hitâbet ve şiirde meşhûr ‘âlimler

bulunmaktadır. Babası Zekiyüddîn, dedesi Mecdüddîn ve büyük dedesi ez-Zekî

dönemlerinde kadılık görevinde bulunmuş mühim şahsiyetlerdir319.

Babası Zekiyüddîn, Abdurrahman b. Ebi’l-Hasan ed-Dârânî, Sa‘îd b. Sehl el-

Felekî, es-Sâin Hibetillâh b. ‘Asâkir ve Ebi’l-Mekârim ‘Abdülvâhid b. Hilâl, hadîs

314 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s.269. 315 Sübkî, Tabakât, VI, 397; Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s.269. 316 İbni’s-Salâh, Tabakât, I, 267. 317 Sübkî, Tabakât, VI, 397. 318 Zehebî, Siyer, XXI, 360; Sübkî, Tabakât, VI, 157; İbni Vâsıl, Müferric, III, 133. 319 Zehebî, Siyer, XXI, 360; İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 337.

80

dersleri aldığı hocaları arasında yer alır. Eş-Şihâb el-Kûsiy ve el-Mecd b. ‘Asâkir

kendisinden hadîs rivâyet etmiş, Ahmed b. Ebi’l-Hayr ise icâzet almıştır320.

Fıkıh, edebiyat, inşâ ve belagat gibi bir çok ilimde mütehassıs olan Muhyiddîn,

Sultân Salâhaddîn’in yanında büyük bir mevkiye sahipti. Salâhaddîn’le birlikte Beytü’l-

Makdis’in fethine şâhid olmuş, fetihten sonra Mescid-i Aksâ’da kılınan ilk Cuma

namazında hutbeyi okutmakla görevlendirilmiştir. Okuduğu hutbede ele aldığı konular

önemine binâen kaynaklarda zikredilmiştir321.

572/1177 yılında Dımaşk baş kadısı nâibliğine, 578/1183 yılında Haleb baş

kadılığına getirilen Muhyiddîn, İbni Ebî ‘Asrûn’un azledilmesiyle birlikte, Sultân

Salâhaddîn’in taklîdiyle Şam başkadısı tâyin edildi. Ömrünün sonlarına doğru bu

görevden istifâ edip evine çekildi322.

Devrinin önemli fakihlerinden biri olan Muhyiddîn, insanları mantık ve cedel

ilimleriyle uğraşmaktan men ederdi. Bulunduğu yerlerde bu ilimlerle ilgili kitapları

gördüğü zaman yırtardı323.

48 yaşında vefât eden Muhyiddîn’in eser yazdığına dâir kaynaklarda bir bilgi

bulunmamaktadır.

g) Bahâüddîn İbni Şeddâd (632/1234)

Ebu’l-Mehâsin Bahâuddîn Yûsuf b. Râfi‘ b. Temîm b. ‘Utbe b. Muhammed b.

‘Uttâb el-Esedî el-Halebî, 10 Ramazan 539/6 Mart 1145 yılında Musul’da doğdu, 14

Safer 632 / 9 Kasım 1234 Çarşamba günü Haleb’te vefât etti324.

İbni Şeddâd nisbesiyle ma‘rûf Bahâuddîn, küçük yaşlarda babasını kaybetti.

Benî Şeddâd adıyla bilinen dayılarının yanında yetişti. İbni Şeddâd nisbesini anne

320 Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 591-600 Olayları, s. 368. 321 Sübkî, Tabakât, VI, 158; Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 368-369. 322 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s.369; Subkî, Tabakât, VI, 158-159. 323 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 369. 324 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 84-86; el-Esnevî, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, thk. ‘Abdullâh el-Cubûrî, Riyad 1981, II, 115- 117.

81

tarafından dedesi olan Şeddâd’a nisbetle aldı. Önceleri Eba’l-‘İzz künyesiyle anılsa da

daha sonraları Eba’l-Mehâsin künyesiyle anılmıştır325.

Küçük yaşlarda Kur’ân-ı Kerîm’i hıfzetti. Musul’a gelen Ebû Bekir Yahyâ b.

Sa‘dûn el-Kurtubî’den kırâât dersleri aldı. On bir yıl el-Kurtubî’nin yanında kalan İbni

Şeddâd, ondan kırââtla birlikte hadîs, tefsîr ve nahiv dersleri de aldı. Hafedetü’l-‘Attârî,

İbni Yâsir el-Ceyyânî, ‘Abdurrahmân ibni Ahmed et-Tûsî ve kardeşi Musul hatîbi Ebî

‘Abdullâh ile Sa’îd b. ‘Abdullâh b. Şehruzûrî ve Yahyâ es-Sekafî’den hadîs dersleri

aldı. Ebi’l-Berekât ‘Abdullâh ibni Şîrecî’den fıkıh dersleri aldı. Bir müddet hilâf ilmiyle

meşgul oldu. İmam Gazzâlî’nin talebesi Muhammed bin Yahyâ en-Nîsâbûrî’den hilâf

dersleri aldı. Musul’daki tahsilini bitirerek Bağdat’a gitti326.

Bağdat’ta meşhûr ‘âlimlerden muhte’lîf ‘ilimleri okuduktan sonra 565/1170

yılında Bağdat Nizâmiyye medresesine mu‘îd (asistan) oldu. Yaklaşık dört sene bu

görevi yaptıktan sonra 569/1173 yılında Musul’a döndü. Musul’da Kemâleddîn Ebu’l-

Fazl İbni Şehruzûrî’nin medresesinde ders vermeye başladı. Uzun bir müddet

Kemâliyye medresesinde müderrislik yaptıktan sonra 583/1187 senesinde hacca gitti327.

Hac dönüşünde Dımaşk’a uğrayan İbni Şeddâd’ı, Sultân Salâhaddîn huzuruna

kabul ederek ona ikramda bulundu. 584/1188 yılının Cemâdiyelûlâ ayında Sultân

Salâhaddîn’in hizmetine giren İbni Şeddâd, çocuklarının hocalığını ve Sultânın

kazaskerliğini yaptı328.

Salâhaddîn’in vefâtı üzerine Haleb’e yönelerek Salâhaddîn’in kardeşleri ve

çocukları arasında arabuluculuk yapmaya çalıştı. 591/1195 senesinde Melik ez-Zâhir’in

hizmetine girdi. Melik ez-Zâhir, İbni Şeddâd’ı Haleb kadılığına tâyin ederek Haleb’teki

vakıfların sorumluluğuna getirdi. Bu arada ez-Zâhir’in vezirliğini ve müşâvirliğini

yaptı329.

325 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 84. 326 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 84; Zehebî, Siyer, XXII, 384. 327 Esnevî, Tabakât, II, 116; Zehebî, Siyer, XXII, 385. 328 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 87–88. 329 İbn Hallikân, Vefeyât VII, 88–89; Esnevî, Tabakât, II, 116.

82

Haleb’te ilmî hayatın canlanmasında büyük emeği olan İbni Şeddâd işe yeni

medreseler inşâ ederek başladı. Onun döneminde birçok medrese yapıldı. 601/1204

yılında Haleb’in bâbu’l-‘Irak semtinde bir medrese inşâ etti. Hemen civârında dâru’l-

hadîs ve ribât yaptı. Bu şekilde Haleb muhtelîf bölgelerden gelen fakihlerin ilim ve

irfanla uğraştığı önemli bir ilim merkezi oldu330.

Çok yönlü bir ‘âlim olan İbni Şeddâd’ın talebeleri arasında Ebû ‘Abdullâh el-

Fâsî, ez-Zekî el-Munzurî, el-Kemâl el-‘Akîlî, el-Cemâl ibni’s-Sâbûnî, eş-Şihâb el-Kûsî

ve Sungur el-Kadâî yer alır. Takiyüddîn Süleymân el-Hanbelî ve Ebû Nasr b. eş-Şîrâzî

kendisinden rivâyet izni alan talebeleri arasında zikredilmektedir.331

Sultân Salâhaddîn ve oğlu Melik ez-Zâhir’in mühim adamlarından biri olan

İbni Şeddâd, ‘ulvî bir şahsiyete sahipti. Güvenilir bir sikâ, umûr-u dîniyede ‘ârif ve

yüksek fazîletleri hâiz idi. ‘İbâdet ehli idi. Zamanının kadısı olarak devlet işlerinde

tedbîr sâhibiydi. İnsanlardan hürmet görmüş, âlim bir şahıstı332.

İbni Şeddâd’ın en meşhûr eseri Sultân Salâhaddîn’in sîretini yazdığı en-

Nevâdirü’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinü’l-Yûsufiyye adlı eseri olup birçok kez basılmıştır.

Bunun dışında Delâilü’l-Ahkâm min Ehâdîsi’n-Nebî, Melce’ ül-Hukkâm ‘inde İltibâsi’l-

Ahkâm, Mûcezü’l-Bâhir fi’l-Fıkh müellifin diğer eserleridir. Cihâdın fazîletlerinden

bahseden bir eseri daha olduğu ve bu eserini Sultân Salâhâddîn’e ithâf ettiği de rivâyet

edilmektedir333.

330 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 89–90. 331 Zehebî, Ma‘rife, III, 1217. 332 Zehebî, Siyer, XXII, 385. 333 Ziriklî, el-A‘lâm, IX, 306; İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 87-89; El-Esnevî, Tabakât, II, 116.

83

2. Hanefî Fıkhı

Salâhaddîn devrinde Eyyûbîler devletinin sınırları içinde yaşayan önemli

Hanefî fukahâsı şunlardır.

a) İbnu’s-Sâbûnî (581/1185)

Cemâleddîn Ebu’l-Feth Ebu’s-Senâ Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b.

‘Alî b. Ahmed b. ‘Alî b. Ahmed b. el-Mahmûdî, 500/1106 yılında Bağdat’ta doğdu,

Şaban 581/Ekim 1185 yılında Mısır’da vefât etti334.

El-Mahmûdî335 nisbesiyle tanınan İbnü’s-Sâbûnî Ebi’l-‘İzz el-Kalânisî’den

rivayet dersleri aldı. Hibetillâh b. el-Hüseyn’den hadîs dersleri aldı. Hammâd ed-

Debbâs ve ‘Alî b. Mehdî el-Basrî’nin sohbetlerinde bulundu. Oğlu ‘İlmüddîn ve İbnü’l-

Mufaddal el-Hâfız kendisinden rivâyette bulunan talebeleri arasında yer alır336.

Melîk Nûreddîn devrinde Dımaşk’a gelen İbnu’s-Sâbûnî, Sultânın Dımaşk’ta

kalma isteğini İmâm Şafi‘î türbesini ziyâret edeceği gerekçesiyle kabul etmedi.

Necmeddîn Eyyûb ile birlikte Mısır’a gitti. Sultân Salâhaddîn, babasının çok sevdiği ve

değer verdiği İbnü’s-Sâbûnî’ye hürmet gösterirdi. Sultân Şam’a döneceği sırada Mısır

diyârındaki bir vakfı ona vakfetti. Şafi‘î fakih el-Hubûşânî ile arasında husûmet boy

gösterince Salâhaddîn, maslahat için vakıf üzerindeki tasarrufâtın İbnü’s-Sâbûnî’de

kalmasını sağladı337.

334 Ebû Şâme, Ravzateyn, II, 68. 335 İbnü’s-Sâbûnî el-Mahmûdî nisbesini dedesinin Selçuklu Sultânı Mahmûd b. Muhammed b. Melikşâh ile olan arkadaşlığına binâen almıştır; ez-Zehebî, el-Muhtasaru’l-Muhtâcu İleyhi min Târihi İbni’d-Dübeysî, thk. Mustafâ Cevvâd, Irak 1977, III, 181.) 336 Zehebî, Siyer, XXI, 163. 337 Ebû Şâme, Ravzateyn, II, 68; Zehebî, Siyer, XXI, 164.

84

Ebû Şâme, Salâhaddîn’in babası Necmüddîn ile ibnü’s-Sâbûnî arasında son

derece güçlü bir dostluğun olduğunu belirtir. Öyle ki Necmüddîn, kısa bir süre için de

olsa ondan ayrılmaz, sürekli birlikte bulunmaya gayret ederdi338.

Kaynaklarda herhangi bir kitabı olup olmadığından bahsedilmez339.

b) Alâüddîn el-Kâsânî (587/1191)

Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî, Orta Asya’da Fergana

bölgesinde, Seyhun nehrinin kuzeyinde yer alan Kâsân’da doğdu340, 10 Receb 587/3

Ağustos 1191 yılında Haleb’te vefât etti341.

Melikü’l-‘Ulemâ lakâbıyla anılan Kâsânî, Buhârâ’da ‘Alâüddîn Muhammed b.

Ebî Ahmed es-Semerkandî’den tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl ve furû’ dersleri aldı. Talebeleri

arasında ise oğlu Mahmûd ve Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî gibi ‘âlimler yer

almaktadır342.

Hocası ‘Alâeddîn es-Semerkandî’nin Tuhfetü’l-Fukahâ isimli kitabına

Bedâi‘u’s-Sanâ’i‘ adlı bir şerh yazan Kâsânî, bundan çok memnûn kalan hocasının

kızıyla evlenir. Anlatıldığına göre es-Semerkandî’nin Fâtıma isminde çok güzel bir kızı

vardı. Rûm diyârından birçok melik istediği halde kızını vermemişti. Talebesi Kâsânî,

zikrettiğimiz şerhi yazıp kendisine arz edince bundan ziyâdesiyle memnûn kalan

338 Ebû Şâme, Ravzateyn, II, 68; Zehebî, el-Muhtasar, III, 181. 339 Prof. Dr. Ramazan Şeşen , el-Kifâye fi’l-Hidâye adlı eserinden ve bu esere yaptığı el-Bidâye mine’l-Kifâye fî Usûli’d-Dîn adlı ihtisârından bahsetmektedir; bkz. Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri, s.432. Yaptığımız araştırma sonucu bu eserlerin Ebû Muhammed Nûreddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekir (öl. 581) es-Sâbûnî’ye âit olduğunu gördük. El-Kifâye fi’l-Hidâye üzerine Muhammed Ârûçî’nin bir doktora tezi bulunmaktadır. Bu tezde Nûreddîn’in hayatı ve eserleri hakkında detaylı bilgi bulabilirsiniz; bkz. Muhammed Ârûçî, Nûreddîn es-Sâbûnî ve Ârâuhü’l-Kelâmiyye min Kitâbihi’l-Kifâye fi’l-Hidâye, Câmi‘atü’l-Kâhire, Kâhire 1986, I, 1- 49. Ayrıca krş. Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-Mahtûtât, II, 147; el-Karaşî, el-Cevâhirü’l-Mudiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed, Kâhire 1978, I, 251–252; et-Temîmî, et-Tabakâtü’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed, Riyad 1983, II, 102. 340 Ferhat Koca, “Kâsânî”, DİA, XXIV, 531. 341 İbnü’l-‘Adîm, Buğyetü’t-Taleb fî Târîh-i Haleb, thk. Süheyl Zekkâr , Beyrut X, 4353. 342 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4347; Karaşî, el-Cevâhir, IV, 25-26; İbni Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, thk. İbrahim Sâlih, Dımaşk 1992, s.294.

85

Semerkandî, onu kızıyla evlendirdi ve mehir olarak da bu eseri kabul etti. Bundan

dolayı asrındaki fakihler şunu demişlerdir. “Tuhfe’sini şerhetti, kızıyla evlendi343.

Eşiyle birlikte bilâd-ı rûma gelerek Selçuklu Sultânının sarayında kaldı. Bir

fakihle yaptığı münzara sonucu rakîbinin görüşünün mu‘tezileye âit olduğun söyleyerek

onu kırbaçlamaya çalıştı. Bunun üzerine Sultân, oradan uzaklaştırılmasını istemişse de

araya giren vezîr, Kâsânî’nin muhterem bir ‘âlim olduğundan bahisle Haleb’te bulunan

Nûreddîn Mahmûd’a elçi olarak gönderilmesini sağladı344.

Elçilik vazîfesini îfâ ettikten sonra Haleb’e dönen Kâsânî, Sultân Nûreddîn’in

ikramlarına mazhâr oldu. Sultân tarafından Halâviyye medresesinin müderrisliğine tâyin

edildi. ‘Aynı zamanda medresenin bitişiğindeki zâviyede hadîs dersleri de verdi.

Hayatının sonuna kadar Halâviyye medresesinde ders verdi345.

Kâsânî vefât ettikten sonra yetim kalan küçük oğlunun terbiyesini Melik ez-

Zâhir üstlendi346.

Haleb’teki ilmî muhitte büyük itibar gören Kâsânî, ‘ilim ve ta‘lîme son derece

düşkündü. İ‘tikâdı sahîh bir fakîh idi. Mu‘tezileyi ve ehl-i bida‘yı çok eleştirirdi.

Derslerinde açık bir şekilde onları lanetlerdi. Rivâyete göre vefât ettiği zaman “Allah

iman edenleri hem dünyada hem ahirette o sabit söz üzerinde sağlam bir şekilde

tutar”347 âyetindeki (ve fi’l-âhireti) kelimesini telaffuz ederken rûhunu teslim

etmiştir348.

Kâsânî’nin bilinen en önemli eseri Bedâi‘u’s-Sanâ’i‘ fî Tertîbi’ş-Şerâi‘ adlı

eseridir. Bu eser ‘Alâeddîn es-Semerkandî’nin Tuhfetü’l-Fukahâ adlı eserinin şerhi

olarak kaleme alınmıştır. Es-Sultânu’l-Mübîn fî Usûli’d-Dîn adlı bir kitabından daha

bahsedilmektedir349.

343 Karaşî, el-Cevâhirü’l-Mudiyye, IV, 26; İbni Kutluboğa, Tâc, s. 294. 344 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4348; Karaşî, el-Cevâhir, IV, 26–27. 345 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4348. 346 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4353. 347 İbrahim,14/27. 348 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4353. 349 Karaşî, el-Cevâhir, IV, 27; Kâsânî’nin eserleri hakkında bkz. Ferhat Koca, “Kâsânî”, DİA, XXIV, 531.

86

c) ez-Zahîr en-Nu‘mânî (598/1202)

Ebû ‘Alî ez-Zahîr el-Hasan b. el-Hatîr b. Ebî Huseyn en-Nu‘mânî el-Fârısî,

547/1152 yılında Bağdat ile Vâsıt arasında yer alan Nu‘mâniyye köyünde doğdu,

Zilka‘de 598/Temmuz 1202 yılında Kâhire’de vefât etti. Nu‘mânî nisbesini dedesi

Nu‘mân b. Münzir ve doğduğu köy Nu‘mâniyye’ye nisbetle350, Fârısî nisbesini ise fıkıh

dersleri aldığı Şîrâz’a nisbetle aldı351.

Yaşadığı devirde Hanefî mezhebinin mühim fakihlerinden biri olan en-

Nu‘mânî, kaynaklarda çok yönlü bir ‘âlim olarak tanıtılmaktadır. Kırâât-ı ‘Aşra’yı iyi

bilen bir kâri’, tefsîr, nâsih ve mensûh, fıkıh, hilâf, kelâm, mantık, hisâb, hey’et ve tıb

ilimlerinde ‘âlim olan en-Nu‘mânî, aynı zamanda lüğat, nahiv, ‘arûz, kâfiye ve şiir

alanlarında da ‘âlim bir şahsiyet idi. Yine, Arab ve Acem Sultânları hakkında bilgi

sâhibi olan ez-Zahîr, İbrânî dilini Yahûdi’lerle münâzara edecek derecede iyi

biliyordu352.

Zikrettiğimiz ‘ilimlerin her birinden bir kitap ezberleyen en-Nu‘mânî, tefsîrde

Tâcü’l-Kurrâ’nin Lübâbü’t-Tefsîr adlı kitabını, fıkıhta Gazzâlî’nin Kitâbü’l-Vecîz’ini ve

Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Câmi‘u‘s-Sağîr’ini, kelâmda Şehrestânî’nin

Nihâyetü’l-İkdâm’ını, lügat ilminde ibni Dureyd’in Kitâbü’l-Cemhere’sini, nahivde Ebî

‘Alî’nin Kitâbü’l-Îzâh’ını, tıp ilminde ise İbni Sînâ’nın Urcûze’sini ezberlemişti. İbni

Sînâ’nın Kânûn fi’t-Tıb adlı eserini bildiği de rivâyet edilmektedir353.

Bir müddet Kudüs’te ikâmet eden ez-Zahîr, orada Melikü’l-‘Azîz Osman b.

Salâhaddîn ile karşılaşır. Melik ‘ilimdeki seviyesini görünce ona ikramda bulunur ve

beraberinde Mısır’a getirir. Mısır’da iken Melikü’l ‘Azîz’in isteği üzerine Şihâbeddîn

350Prof. Dr. Ramazan Şeşen, en-Nu‘mânî’nin Kâhire’de doğduğunu, Nu‘mânî nisbesini Ebû Hanîfe mezhebinde olduğu için aldığını belirtse de kaynaklarda bu yönde bir bilgiye rastlamadık; bkz. Şeşen, Salâhaddîni Eyyûbi ve Devri, s. 433. 351 Yâkût, Mu‘cem, IV, 100; Suyûtî, Buğyetü’l-Vuâ‘t, I, 502. 352 Yâkût, Mu‘cem, IV, 100–101; Safedî, el-Vâfî, XI, 428. 353 Yâkût, Mu‘cem, IV, 101–102; Temîmî, Tabakât, III, 56.

87

et-Tûsî ile münâzarada bulunur. Daha sonra Emîr Terkûn el-Esedî’nin inşâ ettiği

medresenin müderrisi olan en-Nu‘mânî vefâtına kadar burada ders verdi354.

Te’lîf ettiği eserleri arasında, Bakara sûresinin 253. âyetine kadar ulaştığı ve

yaklaşık yüz varak civârındaki Tefsîr’i bulunur ki Bakara sûresini tamamlayamadan

vefât etmiştir. Hümeydî’nin el-Cem‘ beyne’s-Sahîheyn adlı eserine şerh olarak yazdığı

ve el-Hücce olarak adlandırdığı bir kitabı daha vardır. Nu‘mânî bu kitabını Vezîr Yahyâ

b. Hubeyre’nin Kitâbü’l-İfsâh fî Tefsîri’s-Sıhhâh’ını ihtisâren yazmıştır. Bunların

dışında Kitâb fî İhtilâfi’s-Sahâbe ve’Tâbi‘în ve fukahâi’l-Ensâr355 adlı bir kitabı ile

Hutab adlı bir eseri daha vardır356. Suyûti, Tenbîhü’l-Bâri‘în ‘ale’l-Menhût min

Kelâmi’l-‘Arab adlı bir eserini daha zikretmektedir357.

3. Mâlikî Fıkhı

Salâhaddîn devrinde yaşayan mühim Mâlikî fakihleri arasında Ebû Tâhir İbni

‘Avf, İbni Şâş ve İbn ‘Atîk er-Raba ‘î zikredilebilir.

a) İbn ‘Avf (581/1185)

Ebû Tâhir b. ‘Avf İsmâ‘îl b. Mekkî ibni İsmâ‘îl b. ‘Îsâ b. ‘Avf b. Ya‘kûb b.

Muhammed b. ‘Îsâ b. ‘Abdülmelik ibni Hümeyd ibni Sâhibü’n-Nebî el-Kuraşî ez-Zührî

el-‘Avfî el-İskenderî el-Mâlikî, 485/1092 senesinde doğdu, 25 Şa‘bân 581/21 Kasım

1185 yılında 96 yaşında, İskenderiye’de vefât etti. İbni ‘Avf ‘Abdurrahman b. ‘Avf’ın

(r.a.) zürriyetindendir358.

354 Yâkût, Mu‘cem, IV, 105-107. 355 Yâkût eserin ismini yukarıda zikrettiğimiz şekilde vermesine karşın Safedî, ...fukahâi’l-Ensâr yerine ...fukahâi’l-Emsâr kelimesini kullanmaktadır; krş. Yâkût, Mu‘cem, IV, 108; Safedî, el-Vâfî, XI, 429. 356 Yâkût, Mu‘cem, IV, 107–108; Safedî, el-Vâfî, XI, 429. 357 Suyûtî, Buğye, I, 503. 358 Zehebî, Siyer, XXI, 122; İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 268; Zehebî, el-‘İber, III, 81.

88

Mısır’daki Mâlikîler’in şeyhi olan ibni ‘Avf, üstâd Ebî Bekir et-Turtûşî’den

fıkıh okudu. Fıkıh ilminde zirveye yükselerek akrânlarına üstünlük sağladı. Et-Turtûşî

ve Ebî ‘Abdüllâh er-Râzî’den İmam Mâlik’in el-Muvattâ’ını rivâyet etti359.

Kendisinden hadîs rivâyet eden talebeleri arasında, el-Hâfız ‘Abdülğani el-

Makdisî, ‘Abdülkâdir er-Ruhâvî, ‘Alî b. el-Mufaddal’ın adı zikredilmektedir. Aynı

zamanda bir fakîh olan oğlu ‘Abdülvehhâb’ın çocukları el-Hasan, ‘Abdullâh ve

‘Abdül‘azîz de kendisinden defalarca el-Muvattâ’ı rivâyet etmişlerdir360.

Sultân Salâhaddîn’in de Kâhire’den İskenderiye’ye giderek kendisinden el-

Muvattâ’ı dinlediği Ebû Tâhir ibni ‘Avf, İskenderiye medresinin müderrisliğini de

yapmıştır361.

İbnü’l-Cümmeyzî (öl.639/1241), Meşîhat’ında ibni ‘Avf’ı, ‘asrının imamı,

fıkıhta devrinin ferîdi, fetvâ kaynağı, zühd ve ‘ibâdete çok düşkün bir ‘âlim olarak

tanıtmaktadır362.

Devrinin büyük bir fakîhi ve muhaddîsi olan ibn ‘Avf hakkında kaynaklarda

fazla bilgi bulunmaz. Herhangi bir eserinden de bahsedilmemiştir.

b) İbni Şâs(616/1219)

Ebû Muhammed Celâleddîn ‘Abdullâh b. Necm b. Şâs b. Nezâr b. ‘Aşâir b. Şâs

es-Sa‘dî el-Mısrî, Receb 616/Eylül 1219 yılında Dimyat’ta vefât etti363.

Mâlikîler’in büyük imamlarından biri olan İbni Şâs, Mâlikî fıkhını Mısır’da

Ebî Yûsuf Ya‘kûb b. Yûsuf el-Mâlikî ve diğerlerinden okudu. ‘Allâme Ebî Muhammed

359 Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s.102. 360 Zehebî, Siyer, XXI, 122; İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 268-269; 361 el-İsfahânî, el-Bustânu’l-Câmi‘, thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî, Beyrut 2002, s. 422; Bündârî, Senâ el-Berk, thk. Fethiye Nebrâvî, Kâhire 1979, s.188. 362 Zehebî, Siyer, XXI, 122-123. 363 Münzirî, et-Tekmile, II, 468; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, I, 454.

89

‘Abdullâh b. Berrâ en-Nahvî’den hadîs dersleri aldı. Kâdiyü’l-Kudât Ebî’l-Kâsım

‘Abdullâh b. ‘Îsâ el-Mârânî’nin sohbetlerinde bulundu. İbni Şâs’tan rivâyet eden

‘âlimler arasında el-Münzirî bulunur.364

Tahsîlini bitirdikten sonra Fustat’ta Câmi‘ü’l-‘Atîk yanında bulunan Mâlikîyye

Medresesinde müderrislik yapan İbni Şâs, sünnet-i seniyyeye olan bağlılığı ve

takvâsıyla bilinir. Fıkıh ve hadîs ‘ilimlerinde mütebahhir bir ‘âlim olan İbni Şâs, ihlâs

ve cihâda çok önem verirdi365.

Hacc’dan döndükten sonra fetvâ vermemiş, 1219 yılı Eylül ayında Dimyat’ta

Frenk’lerle savaşırken vefât etmiştir366.

İbni Şâs’ın en meşhûr eseri Gazzâlî’nin el-Vecîz’i tarzında yazdığı el-

Cevâhirü’s-Semîne fî Mezhebi ‘Âlimi’l-Medîne367 adlı eseridir. Bu kitab büyük bir

‘inâyete nâil olmuş ve kendisinden çok istifâde edilmiştir368.

Bunların dışında Şerefüddîn Ebu’l-Hasan ‘Alî bin el-Enceb (öl. 611/1214),

babası el-Kâdiyü’l-Enceb el-Mufaddal(öl.583/1187)369, Ebû ‘Alî el-Hasan b. ‘Atîk er-

Rebi‘î(öl.632/1234), Ebu’l-Mekârim Hibetillâh b. el-Huseyn el-Mısrî(öl.636/1238) ve

Ebû Muhammed ‘Abdül’azîz b. ‘Abdülvehhâb b. Ebî Tâhir İsmâ‘îl b. Mekkî

(öl.647/1249) Salâhaddîn devrinde yaşamış mühim Mâlikî fukahâsındandır370.

364 Münzirî, et-Tekmile, II, 469; Zehebî, Siyer, XXII, 98-99. 365 Zehebî, Siyer, XXII, 98; Muhammed Mahlûf, Şeceretü’n-Nûri’z-Zekiyye, Beyrut 1941, s. 165. 366 Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, I, 454; İbni Ferhûn el-Mâlikî, ed-Dîbâcü’l-Müzheb, thk. Muhammed el-Ahmedî Ebu’n-Nûr, Kâhire 1972, I, 443. 367 Zehebî kitabın ismini Cevâhirü’s-Semîne fî Fıkhi ehli’l-Medîne olarak vermektedir. Bkz. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, XXII, 98. 368 Münzirî, et-Tekmile, II, 469; İbni Ferhûn, ed-Dîbâc, I, 443. 369 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 290-292. 370 Mahlûf, Şecere, s. 165-168.

90

4. Hanbelî Fıkhı

Salâhaddîn devrinde şafi‘î fıkhıyla birlikte Hanbelî fıkhı Eyyûbî Devleti

sınırları dâhilinde parlak bir dönem yaşamıştır. Bu devirde yaşayan önemli Hanbelî

fukahâsı olarak İbnü’n-Nüceyye, Makdisîler ve Nâsihüddîn ibnü’l-Hanbelî

zikredilebilir.

a) İbni Sürûrlar (Makdisîler)

Makdisî ailesi bir çok muhaddîs ve fakîh yetiştirmiş, Salâhaddîn devrinin

mühim şahsiyetlerini barından önemli bir ailedir. Bunlardan Cemmâilî’den (Abdülğanî

el-Makdisî) hadisçiler arasında bahsedildi.

a.1 Ebû Ömer İbni Kudâme(607/1210)

Şeyhü’l-İslâm Ebû Ömer Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme b.

Mikdâm b. Nasr el-Makdisî el-Cemmâ‘îlî el-Hanbelî, 528/1133 yılında Nâblus

yakınlarındaki Cemmâ‘îl köyünde doğdu, 18 Rebi‘ülevvel 607/9 Eylül 1210 Salı günü,

80 yaşında Dımaşk’ta vefât etti371.

Babası Ebu’l-‘Abbâs Ahmed (öl. 558/1162), kardeşi Muvaffak (öl. 620/1223)

ve ailesiyle birlikte Filistin’in haçlılar tarafından işgal edilmesi üzerine 551/1156

yılında Dımaşk’a hicret ettiler. Yaklaşık iki sene Ebî Sâlih mescidinde ikâmet ettikten

sonra şehrin dışında bulunan Kasyon Dağı’nın eteklerine yerleştiler372.

Ebû Ömer el-Makdisî, Kur’ân-Kerîm’i hıfzettikten sonra hadîs dersleri almaya

başladı. Babası Ahmed b. Muhammed, Ebî’l-Mekârim b. Hilâl (öl. 565), Ebî Nasr

371 Zehebî, Siyer, XXII, 5-9; İbni Müflih, el-Maksadü’l-Erşed fi Zikri Ashâbi İmâm Ahmed, thk. Abdurrahman b. Süleyman, Riyad 1990, II, 346-350. 372 el-‘Uleymî, el-Menhecü’l-Ahmed fî Terâcimi’l-Ashâbi’l-İmâm Ahmed, thk. ‘Abdülkâdir Arnâût, Beyrut 1997, IV, 83-91; Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, XXII, 5-6.

91

‘Abdurrahîm ibni ‘Abdülhâlık (öl. 574), Ebî Temîm Selmân ibni’r-Recebî’den hadîs

dersleri alan Ebû Ömer, Mısır’a giderek tahsîlini sürdürdü. Mısır’da Sa‘îd b. Hasan el-

Me’mûnî, İsmâ‘îl b. Kâsım ez-Zeyyât ve Ebî Muhammed b. Berrâ en-Nahvî’den hadîs

dinledi. Mısır’da tahsîlini bitirdikten sonra fazîletli ve büyük bir ‘âlim olarak Dımaşk’a

‘avdet etti373.

Ebû Ömer’in talebeleri arasında kardeşi Muvaffakuddîn, çocukları ‘Abdullâh

(öl. 643/1245) ve ‘Abdurrahman (öl.672/1273) ile Zekiyüddîn el-Münzirî (öl. 656/1258)

ve ibnu ‘Abduddâim(öl. 668/1269 ) bulunmaktadır374.

Devrinin büyük bir fakîhi olmakla beraber Ebû Ömer’in mühim bir husûsiyeti

de zâhit ve ‘âbid bir sûfî olmasıydı. Öyle anlaşılıyor ki diğer fakihlerden farklı bir portre

çizmektedir. Kaynaklarda ibâdet ve zühd hayatı hakkında tafsilatlı ma‘lûmat bulunan

Ebû ‘Ömer, ‘aynı zamanda kalblere nufûz eden bir hatîb idi. el-Muzafferiyye câmiinde

hitâb ettiği zaman insanlar göz yaşlarına hâkim olamazlardı375.

Kardeşi Muvaffak, ağabeyini anlatırken şunları zikreder: “Bizi o yetiştirdi,

tahsîlimizi onun sâyesinde tamamladık, bize çok düşkündü, etrafında bulunanları bir

baba gibi gözetip kolluyordu, bizimle Dımaşk’a hicret etti, Bağdat’a geldi,

döndüğümüzde de evlendirip ev bark sâhibi yapan, yine oydu”376.

İbni Kudâme iyi ve hızlı bir müstensih idi. Kardeşi Muvaffak’ın el-Muğnî fi’l-

Fıkh adlı eserini, Me‘âlimu’t-Tenzîl’i, Muhtasaru’l-Hırakî’yi ve daha bir çok eseri güzel

hattıyla yazıp insanların faydasına sunmuştu. Muhtasar’ı ezberinden yazmıştı. Bu

eserleri ücretsiz istinsâh ediyordu377.

Namaza çok düşkün olan Ebû Ömer, gençliğinde gece namazını terk etmemişti.

Her Cuma gecesi tesbîh namazını kılar, her gün 72 rekat nâfile namazı kılardı. Bir gün

Kudüs’te arkadaşlarıyla beraber bir çadırda iken Melik ‘Âdil, kendisini ziyârete geldi.

Onu bulamadı çünkü namaz kılıyordu. Melik, Ebû Ömer’i yaklaşık bir saat bekledi. 373 et-Tarîkî, Mu‘cemü Musannefâti’l-Hanâbile, Riyad 2001, III, 14; Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 601-610 Olayları, s.247; İbni Müflih, el-Maksad, II, 347. 374 Tarîkî, Mu‘cem, III, 15. 375 ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 85; Zehebî, Siyer, XXII, 8. 376 Zehebî, Siyer, XXII, 7. 377 ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 84.

92

Arkasından iki kez adam gönderdikleri halde namazı bitmemişti. Melik çaresiz önüne

getirilen birşeyi yedi, ve kalktı378.

Ebû Ömer’in sîreti hakkında bir cüz yazan yeğeni el-Hâfız ez-Ziyâ (öl.

643/1245) eserinde dayısının tasavvûfî yönünden bahisle birçok kerametinden bahseder.

Ebû Ömer’in hayatının sonuna doğru tasavvûfî bir makam olan kutbiyet makamına

ulaştığı da rivâyet edilmektedir379.

İbni Kudâme, Kasyon Dağı’nın eteklerinde Kur’ân ve Fıkıh tedrisâtına

vakfettiği bir medrese de inşâ etmişti. Münzirî’nin zikrettiğine göre hâfız ‘Abdülğanî

onun rivâyetlerinden müteşekkil Erbe‘ûne Hadîsen (kırk hadîs) toplamıştır. Münzirî

Kasyon Dağı’nın yamacında bu hadîsleri dinlediğini de rivâyet etmektedir380.

a.2 ‘İmâdüddîn el-Makdisî(614/1218)

‘İmâdüddîn Ebû İshâk İbrâhim b. ‘Abdülvâhid b. ‘Alî b. Sürûr el-Makdisî el-

Cemmâ‘îlî ed-Dımaşkî, 543/1148 yılında Cemmâ‘îl’de doğdu, 16 Zilkade 614/14 Şubat

1218 yılında Dımaşk’ta vefât etti381.

Makdisî ailesinin diğer mühim bir şahsiyeti olan ‘İmâd, hadisçiler arasında

zikrettiğimiz Hâfız ‘Abdülğanî’nin kardeşi, meşhûr Hanbelî fakîhi Muvaffakuddîn ibni

Kudâme’nin ise yeğeni idi. 551/1156 yılında Cemmâ‘îl’in Frenklar tarafından işgâl

edilmesi üzerine ailesiyle birlikte Dımaşk’a hicret etmek zorunda kalmıştır382.

Küçük yaşlarda tahsîline başlayan ‘İmâd, bu uğurda iki kez Bağdat’a yolculuk

yaptı. İlk seferini Muvafakkuddîn ile birlikte 569/1173 yılında yaptı. İkinci yolculuğunu

da yeğeni ‘İzzeddîn ile birlikte 581/1185 senesinde yaptı. Kur’ân’ı Ebî’l-Hasan el-

378 Zehebî, Siyer, XXII, 8; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 86. 379 Zehebî, Siyer, XXII, 8-9; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 85-87. 380 Münzirî, et-Tekmile, II, 203; Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 601-610 Olayları, s. 259; İbni Tûlûn, el-Kalâidü’l-Cevheriyye fî’t-Târîhi’s-Sâlihiyye, thk. Muhammed Ahmed Dehman, Dımaşk 1980, s. 249. 381 Münzirî doğum tarihi olarak 544 yılını gösterse de diğer bütün kaynaklar 543 yılını verirler; krş. Münzirî, et-Tekmile, II, 413-414; Zehebî, Siyer, XXII, 47,51; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 119,125; İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, V, 57. 382 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 586; Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 611-620 Olayları, s. 173; İbni Müflih, el-Maksad, I, 227-228

93

Betâihî’nin( öl. 572/1176) yanında okuduktan sonra hadîs eğitimine başladı. Ebâ

Muhammed b. el-Haşşâb( öl. 568/1172), Şuhde binti Ahmed (ö. 574/1178) ve

‘Abdülmüğîs el-Harabî’den (öl. 583/1187) hadîs dinleyen ‘İmâdüddîn, Musul’a geçerek

hadîs dersleri almaya devâm etti. Bağdat’ta Ebî’l-Feth ibnü’l-Mennî’den (öl. 583/1187)

fıkıh dersleri alarak Hanbelî Mezhebinde mühim bir fakîh oldu383.

‘İmâdeddîn’den rivâyet edenler arasında, Muhammed b. Yûsuf el-Birzâlî (öl.

636/1238), Muhammed b. ‘Abdülvâhid (öl. 643/1245) , el-Münzirî (öl. 656/1258), İbnü

Halîl, el-Kûsî ve ibnü ‘Abdüddâim bulunmaktadır384.

Bir müddet Harran’da ikâmet eden, Kur’ân, Nahiv, Hadîs ve Ferâiz’de ‘âlim

bir şahsiyet olan ‘İmâdüddîn, Dımaşk’a döndükten sonra bütün vaktini insanlara ilim

öğretme ve Kur’ân ta‘limîne ayırdı. Emsallerine göre daha fedakâr ve cömert bir ‘âlim

olan ‘İmâd, fakir öğrencileri himâye etmiş, onların ihtiyaçlarını tedârik etmiş ve mezheb

ta‘âssubundan uzak durmuştur. Bundan dolayı diğer mezheblere müntesip ‘âlimlerin ve

talebelerin hürmetini kazanmıştır. Kürt, ‘Arab ve ‘Acem asıllı birçok talebe

yetiştirmiştir385.

Asrının cevheri olarak adlandırılan ‘İmâdüddîn, mütevâzî ve zâhid bir kişiliğe

sâhipti. Dünyevî meşgalelerle uğraşmamış, vaktinin çoğunu Dımaşk Câmiinde, ibâdet

ve ilimle uğraşarak geçirmiştir. Du‘â ve namaza çok düşkün idi. Tam bir takvâyla

Cenâb-ı Hak’kka bağlanan ‘İmâdeddîn, tasavvûfî meziyetleri üst derecede olan bir

zâhid idi. Kaynaklarda kerâmetlerinden bahisle büyük bir evliyâ olduğu

bildirilmektedir386.

Dünyevî hiç bir makama tâlip olmadığı gibi, Sultânlardan ve vâlilerden uzak

durmuş, hakkı söylemekten çekinmemiştir. Salâhaddîn’e karşı muhabbet beslediği,

383 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 587; Tarîkî, Mu‘cem, III, 33; Zehebî, Siyer, XXII, 47; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 120. 384 Tarîkî, Mu‘cem, III, 34; Zehebî, Siyer, XXII, 47-48. 385Zehebî, Târîh, 611-620 Olayları, s. 174-180; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 120-121. 386İbni Müflih, el-Maksad, I, 228-229.

94

onun hakkında “Kudüs’ü fethetti, İslâm’ın ‘azâmetini ortaya çıkardı” dediği de rivayet

edilöektedir387.

İlim, ta‘lîm ve ibâdetle uğraşmaktan kitab yazmaya vakit bulamamıştır. Fıkhî

meselelerle ilgili el-Furûk fî’l-Mesâili’l-Fıkhiyye adlı bir eseri vardır. Ahkâmla ilgili

tamamlayamadığı bir eseri daha vardır388.

a.3 Muvaffakuddîn İbni Kudâme(620/1223)

Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed ibni Kudâme b. Mikdâm

b. Nasr b. ‘Abdullâh el-Makdisî el-Cemmâ‘îlî ed-Dımaşkî, Şa‘bân 541/Ocak 1147

yılında Nablûs yakınlarındaki Cemmâ‘îl’de doğdu, 620/1223 yılının Ramazan

bayramında Dımaşk’ta vefât etti389.

Makdisî ailesinin en meşhûr üyesi olan ibni Kudâme’nin hayatının tamamı

cihâd ‘ilim, sabır ve zorluklarla geçmiştir. 10 yaşında iken babası ile birlikte, 551/1156

yılında Cemmâ‘îl’den Dımaşk’a hicret etti ve yaklaşık iki sene Ebî Sâlih mescidinde

ikâmet ettikten sonra Kasyon Dağı’nın yamacına yerleşti. Ailesi yerleştikten sonra

Kur’ân’ı Kerîm’i okudu ve Muhtasaru’l-Harakî’yi hıfzetti. Dımaşk’ta babası Ahmed ve

Ebî’l-Mekârim b. Hilâl’den hadîs dersleri aldıktan sonra 561/1165 senesinde teyzesinin

oğlu Hâfız ‘Abdülğanî’yle birlikte Bağdat’a rihlet etti, bir müddet Şeyh ‘Abdülkâdir’i

Geylânî’nin(ö.561/1165) medresesinde ikâmet eden ibni Kudâme, Şeyhin vefâtından

sonra Bağdat’taki diğer ileri gelen ‘âlimlerden ders aldı ki bunların en önemlisi Ebû’l-

Feth ibnü’l-Mennî’dir. Bağdat’ta dört sene kalan ibni Kudâme Musul’a geçti, Musul

hatîbi Ebî’l-Fazl’dan ders aldıktan sonra Dımaşk’a döndü. 574/1178 senesinde hacca

giderek Mekke’deki Hanbelî’lerin şeyhi Muhammed el-Hâfız el-Bağdâdî’den

(ö.575/1179) ders aldıktan sonra Bağdat’a geldi ve ikinci kez ibnü’l-Mennî’den ders

387İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 587; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 121. 388 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 587; Zehebî, Siyer, XXII, 48. 389 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 627,629; Münzirî, et-Tekmile, III, 107.

95

aldı. Yaklaşık bir sene Bağdat’ta kalarak sayılı ‘âlimlerden ders aldıktan sonra ‘ilim ve

te’lîfle uğraşmak üzere Dımaşk’a döndü390.

Tefsîr, fıkıh, hadîs, hilâf ve daha birçok ilimde mütebahhir bir ‘âlim olan ibni

Kudâme’nin ilminden büyük bir cemaat faydalanmıştır. Onun talebeleri arasında yeğeni

‘Abdurrahman b. Muhammed (öl.682), ibnü’d-Dübeysî(öl. 637) ve Ziyâeddîn

Muhammed b. ‘Abdülvâhid el-Makdisî(öl. 643) gibi ‘âlimler bulunmaktadır391.

Dımaşk’a yerleştikten sonra hayatını ‘ilim ‘amel, cihâd, emr-i bi’l-ma‘rûf ve

nehyi ‘ani’l-münkere adayan ibni Kudâme, sadece kalemi ve diliyle değil aynı zamanda

kılıcıyla da cihâd etmiş, kardeşi Ebû ‘Ömer’le birlikte haçlılara karşı çetin savaşlara

girmiştir. Savaş meydanlarında Salâhaddîn’in ona ve kardeşine müstakil bir çadır

ayırdığı rivâyt edilmektedir392.

İbni Kudâme’nin eserlerine ve sîretine bakıldığı zaman, güçlü bir şahsiyete

sâhip olduğu hemen anlaşılır. Değerli bir mütefekkir, bağımsız düşünebilen ileri görüşlü

bir ‘âlim olmasının yanı sıra sağlam bir ‘akîdeye bağlı, sünnet-i seniyyeye harfiyyen

uymaya çalışan bir ‘âbîd olduğu da belirtilmektedir. Aynı zamanda bir aksiyon adamı

olan ibni Kudâme, haçlı ğâilesine karşı kılıcıyla savaşmış bir mücâhid olarak da

temâyüz etmiştir. Mihrâbda tam bir ‘âbid, minberde dinleyenlerin ruhlarına nüfûz eden,

iyiliği ve takvâyı emreden bir hatîb, ders halkalarında müşkilâtı halleden bir ‘âlim,

münâzara meclislerinde şüpheleri izâle eden, hüccet ve bürhân ile konuşan bir va‘îz

olan ibn Kudâme, savaş meydanlarında amansız bir mücâhid olarak karşımıza

çıkmaktadır393.

Çok yönlü bir ‘âlim olan ibni Kudâme, Kur’ân, Tefsîr, Hadîs, Fıkıh, Hilâf,

Ferâiz, Nahiv ve Hesab ilimlerinde gerçek anlamda bir imam idi. Özellikle fıkıh ve

ferâizde zamanının en büyük ‘âlimi olarak nitelendirilmiştir. Öyleki mezhebinde ictihâd

derecesine yükseldiği rivâyet edilmektedir. İbni Kudâme’nin mühim bir özelliği, her

390 Abdülazîz b. Abdurrahman Saîd, İbnu Kudâme ve Âsâruhü’l-Usûliyye, Riyad 1987, I, 82-84; Zehebî, Siyer, XXII, 165-173. 391 Tarîkî, Mu‘cem, III, 70. 392 Saîd, İbnu Kudâme, I, 84. 393 Saîd, İbnu Kudâme, I, 84–85.

96

konuda Hanbelî mezhebiyle aynı görüşleri paylaşmaması, bazı konularda farklı

ictihadlarda bulunmasıdır394.

Velûd bir müellif olan İbni Kudâme, arkasında ‘ilmî bir servet olarak

adlandırılacak miktarda bol eser bırakmıştır. İbni Receb, Muvaffak ibni Kudâmenin

fürû‘, usûl, hadîs, lüğat, zühd ve usûlu’d-dîn ile ilgili bir sürü eser te’lif ettiğinden

bahisle eserlerini Ahmed b. Hanbel’in tarzında yazdığını dile getirir395. Gerçekten de

ibni Kudâme, gerek eserlerinde, gerekse hayâtında Ahmed b. Hanbel’in büyük tâkipçisi

idi. İbni Kudâme’nin eserleri kendisinden sonra İbni Teymiyye ve Vehhâbiler üzerinde

büyük etkiler bırakmıştır396.

Fıkha dâir eserleri arasında el-Muğnî Şerhu Mesâili’l-Harakî 10 cilt olup,

günümüze kadar ulaşmış ve birçok baskısı yapılmıştır. Bu eser Hanbelîler arasında

büyük bir ‘inâyete mazhâr olmuş, fıkıh ilmi için bir kâmûs mâhiyetindedir. Müellifin

günümüze kadar ulaşmış, matbu‘ eserleri arasında el-İstibsâr fî Nesebi’l-Ensâr, el-

Burhân fî Mesâili’l-Kur’ân, Kitâbu’t-Tevvâbîn, el-Kâfî fî’l-Fıkhi’l-İmâmi’l-Mübeccel

Ahmed b. Hanbel, er-Ravza fî Usûli’l-Fıkh, el-‘Umde fî Fıkhi’l-Hanbelî ve el-Mikne‘

adlı eserleri zikredilebilir. Bunun dışında Vasiyye ve el-Fevâid gibi mahtût eserleri ve

daha birçok eseri bulunmaktadır397.

b. İbnü’n-Nüceyye (599/1203)

Zeynüddîn Ebu’l-Hasan ‘Alî b. İbrâhim b. Neccâ b. Ğenâim el-Ensârî ed-

Dımaşkî el-Hanbelî, 508/1114 yılında Dımaşk’ta doğdu, 7 Ramazan 599/20 Mayıs 1203

yılında Kâhire’de vefât etti398.

Bağdat, Dımaşk, Mısır ve İskenderiye’de ilmî seyahatler yapan Zeynüddîn

ibnü’n-Nüceyye, Dımaşk’ta ‘Alî b. Ahmed b. Kubeys el-Mâlikî, ‘Abdülvehhâb el-

394 Saîd, İbnu Kudâme, I, 85-92. 395 Tarîkî, Mu‘cem, III, 70; 396 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devri, s. 448. 397 Tarîkî, Mu‘cem, III, 71-89; İbni Kudâme, el-Kâfî fi’l-Fııh, thk. Züheyr Şâvîş, Beyrut 1982, I, Mukaddime Kısmı; Zehebî, Siyer, XXII, 168. 398 Münzirî, et-Tekmile, I, 463; İbnu’n-Nukta, et-Takyîd, thk. Kemal Yusuf, Beyrut 1988, s. 402.

97

Hanbelî’den ders aldıktan sonra Bağdat’ta Ahmed b. ‘Alî el-Eşkar, Ebî Sa‘îd Ahmed b.

Muhammed el-Bağdâdî, ibni Nâsır ve Mevhûb b. el-Cevâlîkî gibi hocalardan hadîs

dersleri aldı. ‘Abdissabûr b. ‘Abdisselâm el-Herevî’den Câmi‘u Ebî ‘Îsâ’yı okudu. Yine

Bağdat’ta iken Hâfız ‘Abdilhâlık el-Yûsufî ve Sa‘di’l-Hayr el-Ensârî’den ders aldı399.

Kendisinden rivâyette bulunan talebeleri arasında ibnu Halîl, eş-Şeyh ez-Ziyâ’,

Muhammed ibnu’l-Behâ, Ebû Süleyman ibnü’l-Hâfız, Zekiyyüddîn el-Münzirî,

‘Abdülğaniy b. Büneyn ve Hâfız ‘Abdülğanî zikredilmektedir. Ahmed b. Ebi’l-Hayr ise

ondan icâzet almıştır. Ebû Tâhir es-Silefî, Mu‘cemu Şuyûhi Bağdat’ta üstün

meziyetleriyle beraber Zeynüddîn’den yazdığı bir hikâyeyi de nakletmektedir400.

Bağdat’ta hocası Sa‘di’l-Hayr el-Ensârî’nin kızı Fatma’yla (öl. 600/1204)401

evlenen İbnü’n-Nüceyye eşiyle birlikte Mısır’a geldi. Kâhire’deki Karâfe Câmii’nde

uzun müddet va‘izlik yaptı. Salâhaddîn’in yakın adamları arasına girdi402. 569/1174

yılında Salâhaddîn’in kurduğu devleti yıkmak isteyen ‘Umâret el-Yemenî ve

adamlarının arasına casus olarak girdi. ‘Umâre ve adamlarının kurduğu komployu

Salâhaddîn’e haber vererek büyük bir tehlikeyi önledi403.

Salâhaddîn’in meclîsinde hazır bulundurduğu İbnü’n-Nüceyye, Mısır’da büyük

bir i‘tibâra sahipti. Özellikle Hanbelîler nezdinde mühim bir otorite idi. Büyük bir fakîh

olmasının yanı sıra iyi bir vâ‘îz idi. Salâhaddîn’in vefâtından sonra oğlu Melikü’l-

‘Azîz’in döneminde de i‘tibârını korudu. Zengi hükümdârı Nûreddîn nezdinde de

hürmet gören İbnü’n-Nüceyye, 564/1168 senesinde Nûreddîn’in elçisi olarak Bağdat’a

gitmişti404.

399 Zehebî, Siyer, XXI, 394; İbnu’s-Sâbûnî, Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl, Beyrut 1986, s. 329. 400 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 399-400. 401 İlmi şahsiyeti ve fazîletleriyle tanınan Fatma bintu Sa‘di’l-Hayr’ın hayatı hakkında tafsilâtlı bilgi için bkz. Zehebî, Siyer, XXI, 412–413. 402 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 399; İbnu’s-Sâbûnî, Tekmile, s. 329. 403 ‘Umâret el-Yemenî şi‘î bir fakih olup Salâhaddîn’in devletini yıkmak ve Fâtımî hilâfetini yeniden ikâme etmek istemiş, fakat başarılı olamamıştır. Konunun tafsîlâtı için bkz. İbni Vâsıl, Müferric, I, 242-251. 404 Zehebî, Siyer, XXI, 395.

98

İbnü’n-Nüceyye’nin çok zengin olduğu, sultânlara yaraşır bir hayat yaşadığı;

fakat cömertliğinden dolayı vefât ettiği zaman kefeninin arkadaşları tarafından tedârik

edildiği rivâyet edilmektedir. Kaynaklarda herhangi bir eserine rastlanmaz405.

Zehebî, İbnü’n-Nüceyye’nin, Eş‘arî fakîh Şihâb et-Tûsî ile anlaşamadığı ve

aralarında ilginç olayların yaşandığını zikreder. Bir gün ibnü’n-Nüceyye cemâ‘atiyle

birlikte Karâfe câmi‘inde otururken câminin tavanı üzerlerine çökmüş, bunun üzerine

Şihâb et-Tûsî “Üstlerindeki tavan üzerlerine çöktü”406. âyetini okumuştur. Diğer bir gün

İbnü’n-Nüceyye’nin meclisine bir köpeğin girmesi üzerine, ibnü’n-Nüceyye et-Tûsî’nin

bulunduğu yeri işâret ederek “bu köpek oradan geliyor” demiştir407.

D. Tasavvuf

Salâhaddîn’in mutasavvıflara hürmet göstermesi, Mısır, Şam ve Kudüs’te

onlar için hânikahlar yaptırması devrin büyük sûfilerinin Salâhaddîn’e yanaşmasını

sağlamıştır408. Salâhaddîn devrinde yaşayan mühim sûfîler arasında Ebû Hafs el-

Erdebîlî, Lisâneddîn el-Belhî, İmâdeddîn Ebu’l-Feth Muhammed b. Ali b. Hammûye el-

Cüveynî, Sadreddîn Muhammed b. Muhammed b. Hammûye, Tâceddîn Abdullâh b.

Hammûye, Abdullâh b. Osman el-Yûnînî, Şeyh Hayat el-Harrânî ve İsmail b. Sûdkîn b.

Abdullah el-Nûrî el-Hanefî’nin isimleri zikredilebilir409.

405 Zehebî, Siyer, XXI, 396. 406 Nahl Sûresi, 26. âyet. 407 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 400; İbnu’s-Sâbûnî, Tekmile, s. 329. 408 Abdülmehdi, , el-Medâris, 110-113. 409 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 455-459.

99

1. Ebû Hafs el-Erdebîlî (570/1174)

Mu‘inuddîn Ömer b. Muhammed b. Hızır el-Erbîlî ed-Dımaşkî es-Sûfî, 570/

1174 yılında Dımaşk’ta vefât etti410.

Kaynaklarda doğumu hakkında bilgi verilmemekle birlikte Musul’dan gelerek

Dımaşk’a yerleştiği rivâyet edilmektedir. Ömer el-Mullâ ismiyle de anılan Ebû Hafs,

sâlih şeylerden olup ‘ârif bir zât idi. Musul’da iken büyük bir i‘tibâra sâhip idi. ‘Âlim,

fakîh ve devlet adamları onu zâviyesinde ziyâret ederek himmetinden istifâde etmeye

çalışırlardı. Her sene Resûlullâhın vilâdeti günlerinde bir da‘vet verirdi. Musul sâhibi ve

şairlerin hazır bulunduğu bu da‘vette Nebî sallallâhu ‘aleyhi ve âlihi ve sellem’i

metheden şiirler inşâd ediliyordu411.

Sultân Nûreddîn, Ebû Hafs’ın ihlâsını ziyâdesiyle sever, ona değer verir ve

kendisiyle istişâre ederdi. Musul’un ortasında büyük bir harâbe vardı, şeyh bunu imâr

etmeye çalışmış, fakat ömrü buna kifâyet etmemişti. Şeyhin vasiyeti üzerine Nûreddîn,

burayı imâr ederek bir câmi yaptırmış ve bu câmiye büyük mallar vakfetmişti412.

Ahkâm-ı Kur ‘ân ve Ehâdîs-i Nebevîye’de ma‘rifet sâhibi olan Ebû Hafs,

zâhidâne bir hayat yaşardı, tandır yaparak geçimini temin etmeye çalışırdı, eline birşey

geçtiği zaman onu mürîdlerine hediye ederdi413. Eserleri arasında Vesîletü’l-

Müte‘abbidîn fî Sîreti Seyyidi’l-Mürselîn ve Sîretü Emîre’l-Mü’minîn Ömer b.

‘Abdülazîz b. Mervân b. el-Hakem bulunmaktadır. İkinci eserin bir nüshası Reîsülküttâb

Kütüphânesi, nr. 714, yaprak 162a-312b’de bulunmktadır414.

410 Babanzâde, Îzâhü’l-Meknûn, II, 708. 411 Bündârî, Sena’l-Berk, s. 98. 412 Ebû Şâme, Ravzateyn, I, 189. 413 Ebû Şâme, Ravzateyn, I, 189. 414Babanzâde, Îzâhü’l-Meknûn, II, 708; el-Müneccid, Mu‘cem, s. 37; Şeşen, Nevâdir, II, 255.

100

2. ‘İmâdeddîn Ebu’l-Feth(577/1181)

Şeyhe’ş-Şuyûh Ebu’l-Feth Ömer b. Alî b. ez-Zâhid Muhammed b. Alî b.

Hammuveyh el-Cüveynî es-Sûfî, Cemâdiyelevvel 513/Ağustos 1119 yılında Beyhak

sınırındaki Cüveyn’de doğdu, Receb 577/Kasım 1181 yılında Dımaşk’ta vefât etti415.

Ebî ‘Abdullâh el-Fürâvî, Ebi’l-Kâsım eş-Şehâmî, Ebi’l-Fütûh ‘Abdülvehhâb

eş-Şâzyâhî, ‘Abdülcebbâr el-Huvârî, ‘Abdülvâhid el-Fârmezî ve dedesinden ders alan

Ebu’l-Feth bir müddet Sümeysât yakınlarında ikâmet etti. Burada hadîs dersleri verdi ve

tasavvufta kemâle ulaştı. Kendisinden rivâyette bulunanlar arasında Hâfız Ebu’l-

Mevâhib, kardeşi Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn, Bahâ ‘Abdurrahmân ve el-Hâfız ez-Ziyâ

bulunmaktadır416.

1167 yılında Şam’a gelen Ebu’l-Feth, Nûreddîn tarafından saygıyla

karşılanarak Şam bölgesinin şeyhe’ş-şuyûhluğuna getirildi. Sultân Nûreddîn, Dımaşk,

Hımıs, Hama ve Haleb’teki ribât, zâviye ve vakıfların emîrliğine Ebu’l-Feth’i atadı.

Şeyhe’ş-Şuyûhluk menşûru ‘İmâdeddîn el-Kâtip tarafından kaleme alındı. Bu menşûra

göre Sümeysâtiye ve Tâhûne ribâtlarıyla Tavâvîs Kubbesi ve bunların dışında Dımaşk

ve Ba‘albek’te sûfîler için yapılan ribâtlar Ebu’l-Feth’in nezâretine verilmiştir417.

Sultân Salâhaddîn nezdinde büyük bir makama sâhip olan Ebu’l- Feth’in

vefâtından sonra, meşîhat makamına oğlu Sadreddîn Muhammed getirilmiştir.

Sadreddîn Muhammed, Salâhaddîn tarafından şeyhe’ş-şuyûh, Cârûhiye medresesi ve

Gazzâlî zâviyesi müderrisi olarak tâyin edildi418.

415 Zehebî, Târîh, 571-580 Olayları, s. 243-244. 416 Nuaymî, ed-Dâris , II, 154; Zehebî, Târîh, 571-580 Olayları, s. 243. 417 Bündârî, Sena’l-Berk, s. 135; Nuaymî, ed-Dâris, II, 154. 418 Nuaymî, ed-Dâris, II, 154–155; el-Ğasânî, el-‘Ascedü’l-Mesbûk, thk. Şâkir Mahmûd, Beyrut 1975; s. 186.

101

64 yaşında vefât eden Ebu’l-Feth Dımaşk’taki Sûfî kabristanına defnedilmiştir.

‘İmâdeddîn, Ebu’l-Feth’in büyük bir makama sâhip olduğundan bahisle tarîkat ve

hakîkat ilimlerinde eşsiz olduğunu kaydeder419.

3. Hayât El-Harrânî(581/1185)

Eş-Şeyhu’l-Kudve Hayât b. Kays ibni Reccâl b. Sultân el-Ensârî el-Harrânî,

Cemâziyelûlâ 581/Ağustos 1181 yılında Harrân’da 80 yaşındayken vefât etti420.

Kaynaklarda ne zaman doğduğu belirtilmemekle birlikte 581 senesinde 80 yaşlarında

vefât etmiş olmasına bakılarak hicri VI. (miladî XII.) yüzyılların başında doğduğunu

tahmin edebiliriz.

Hayât b. Kays’ın tahsîlini nerede yaptığı ve kimlerden ders aldığı hakkında

kesin bir bilgi yoktur. Urfa’nın Suruç kazasında yaşayan büyük veli Ebu Ni‘me

Mesleme es-Surucî’nin (ö.466/1073) talebelerinden olduğunu söyleyenler mevcuttur.

Fakat vefât tarihlerine bakılırsa, Hayât el-Harrânî’nin ondan ders almış olması mümkün

gözükmemektedir.421 Zehebî, onun Şeyh Hüseyn el-Bevârî ile görüştüğünü ve elli sene

boyunca Harrân’daki zâviyesine gidip geldiğini belirtmiştir422.

Şeyh Ebu’l-Hasan-ı Kuşeyrî, Hayât el-Harrânî’nin vefatından sonra da

tasarrufatta bulunan dört büyük evliyâdan birisi olduğunu zikreder. Kuşeyrî’nin

isimlerini zikrettiği diğer üç evliya Ma‘rûf -i Kerhî, Şeyh Abdülkâdir-i Gîlânî ve Şeyh

‘Akîl Menbîcî’dir423.

Büyük bir evliya olduğu anlaşılan Hayat el-Harrânî ile ilgili kaynaklarda şu

tasvîrler kullanılmaktadır. Eş-şeyhü’l-kudve(en büyük şeyh), kudvetü’z-

419 Zehebî, Târîh, 571-580 Olayları, s. 244; Bündârî, Sena’l-Berk, s. 135. 420 Zehebî, Siyer, XXI, 181-182; Yâfî‘î, Mir’ât, III, 419. 421 İsmail Şerifoğlu, Hayat el-Harrânî, İzmir 2005, s. 26. 422 Zehebî, Târîh, 581–590 Olayları, s. 104; Siyer, XXI, 182. 423 ‘Abdurrahmân Câmî, Nefehâtü’l-Üns, trc. ve şerh: Lami‘î Çelebî, İstanbul 1980, s. 612.

102

zühhâd(zâhidlerin önderi), eş-şeyhü’l-‘ârif, eş-şeyhü’l-kebîr, el-vliyyü’ş-şehîr, sâhibü’l-

kerâmâti’l-hârika ve’l- makâmati’l-‘âliye olarak tanıtılmaktadır424.

Meliklerin ve ileri gelen kişilerin ziyâret ettiği şeyhi, Sultân Nûreddîn ve

Salâhaddîn de ziyâret etmiş ve duâsını almışlardır. Sultân Nûreddîn’i Frenklerle

savaşmaya teşvîk etmiş ve ona duâcı olmuştur. Sultân Salâhaddîn de şeyhe yetişmiş,

Harrân’a gelerek ziyâret etmiş ve duasını almıştır. Salâhaddîn Musul sâhibiyle

savaşmaya karar verince Şeyh Hayâtı ziyâret etmiş ve ondan dua taleb etmiştir. Şeyh,

Salâhaddîn’in Musul üzerine yürümesini hoş karşılamadığı halde Salâhaddîn Musul’a

yürümüş, fakat başarısız olmuştur425.

Güler yüzlü, yumuşak huylu, merhametli, cömert, gece ibâdetlerine düşkün,

mühibben lillâh olan Hayat b. Kays’ın vefâtından sonra Harrân’a onun misli bir

evliyânın gelmediği belirtilmektedir426. Şeyhin türbesi Harran’ın batısında ve târihî

Harran şehri harabelerini çevreleyen yıkık surların dışında, câminin kuzeyinde

kendisine ayrılan bölümde bulunmaktadır. Oğlu Ömer’in 592/1196 yılında yaptırdığı

türbe427 bazı değişikliklerle zamanımıza kadar gelmiştir. Türbe hâlen ziyârete açıktır.

3.1 Hayât el-Harrânî’nin Nasîhatleri:

Şa‘rânî, (öl. 973/1565) Tabakâtü’l-Kübrâ adlı eserinde, Şeyh Hayât’ın hikmetli

sözlerinden ve yüksek hakîkatleri dile getiren vecîzelerinde bir demet sunmuştur. Buna

göre bize kadar ulaşan, Şeyh’in hikmetli sözlerinden bir kaç tanesini zikredelim.

“Fert, irfân nûru, takvâ nûruna baskın gelmedikçe istikrâr bulmuş olanlardan

sayılmaz.”

“Kalbinde Allâh korkusunu görmek isteyen ve Allah’ın sâdık dostlarının

hallerinden kendinde de bulunmasını murâd eden kişi, helalden başka yemesin; yalnız

farz ve sünnetlerle ‘amel etsin. Allâh’a vâsıl olamayanlar ve eşyânın iç yüzünü 424 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 269; Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s. 104; Siyer, XXI, 181. 425 Zehebî, Siyer, XXI, 182. 426 Zehebî, Siyer, XXI, 182. 427 Ramazan Şeşen, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 43.

103

müşâhede etmekten mahrûm kalanlar, çirkin şeylere özlem duymaktan ve mahlukâta

eziyet etmekten dolayı bunlardan mahrûm kalmışlardır.”

“Zühd hayâtını tâkip et. Zinhar bu hayatı, dünyalık için bir zanaât

yapmayasın.”

“Vefâ, gaflet uykularından uyanmaktır, cümle gâyelerin, bütün kâinat

arzularından fâriğ olmasıdır”428.

3. 2 Hayât el-Harrânî’nin Menkıbeleri:

Şeyh Sâlih Ğânim bin Ya‘lâ et-Tikrîtî anlatıyor:

Yemen’den deniz yolu ile gitmek üzere gemiye bindim. Hint denizinin

ortasına geldiğimizde şiddetli bir rüzgar çıktı, her taraftan dalgalar gemimizi sardı ve

gemi parçalandı. Ben bir tahta parçasına yapışarak boş bir adaya çıkmayı başardım.

Adayı gezdim, birçok harabeden başka kimseyi göremedim. Ansızın bir mescit gördüm

ve içeri girdim. Mecitte dört kişi vardı. Onlara selam verdim, onlar da selamıma karşılık

verdiler ve hâlimi sordular, başıma geleni anlattım. Onların, Allâh’a teveccühlerinden

ve hüsn-ü ikbâllerinden büyük şeyler müşâhede eyledim. Yatsı vakti gelince içeriye

Şeyh Hayât el-Harrânî girdi, onlar şeyhi hürmetle karşıladılar. Şeyh Hayât öne geçerek

onlara yatsı namazını kıldırdı. Fecrin doğuşuna kadar namazda kaldılar429.

Şeyh Hayât’ın münacata başladığını işittim. Münacatın sonunda şöyle diyordu:

“Ey tövbe edenlerin habîbi! Ey ‘âriflerin neşesi! Ey ‘âbidlerin göz bebeği! Ey yalnız

kalanların enîs ve yoldaşı! Ey kendisine sığınanların melce’i! Ey kırılıp dökülenlerin yâr

ve yardımcısı! Ey sıddîklerin kalplerinin özlemi! Ey sevenlerin kalplerinin kendisiyle

ünsiyet bulduğu ve takvâ sâhiplerinin himmetlerinin kendisinde tutuklu kaldığı zât!”430.

428 Şa‘rânî, Tabakâtü’l-Kübrâ, çev. Abdülkâdir Akçiçek, İstanbul 1969, s. 682; Şerifoğlu, Hayat el-Harrânî, s. 29–31. 429 En-Nebhânî, Câmi‘u Kerâmâti’l-Evliyâ, thk. İbrahim ‘Atve, Beyrut 1989, II, 55–56. 430 Şerifoğlu, Hayat el-Harrânî, s. 34–35.

104

Duâyı bitirdikten sonra şiddetle ağlamaya başladı. Bir de gördüm ki ortalığa

nurlar saçılıyordu. Bulunduğumuz yer, gece dolunayın aydınlığı gibi nûra gark oldu.

Sonra Şeyh Hayât, mesciten çıktı. Oradaki cemaât bana dediler ki: “Ardından sen de

git.” Ben de ona tâbi oldum. Gördüm ki kara ve deniz, dağ ve obalar ayağımızın altında

dürülüyordu. Şeyh her adım attığında: “Yâ Rabbi! Hayât’a hayat ver!” diyordu.

Harrân’a ulaştığımızda oradakiler henüz sabah namazını kılıyorlardı431.

E. Dil Ve Edebiyat

Sarf, nahiv, lügât, muhâzarât, şiir, aruz, inşâ ve edebiyat tenkitçiliği bu gruba

giren ilimlerdendir. Salâhaddîn devri bu ilimler bakımından oldukça canlı geçmiş, bu

ilimlerde meşhûr âlimler yetişmiş, bu âlimler daha sonraki nesiller üzerinde etkili

olacak değerli eserler meydana getirmişlerdir. Bu sahadaki âlimler arasından İbn Berrî,

Tâceddîn Ebü’l-Yümn el-Kindî, el-Mes‘ûdî, İbn Yaîş, İbn Münkız, İmâdüddîn el-

İsfahânî ve Kâdiyü’l-Fâzıl’ın hayatları ve eserleri üzerinde duracağız. Devrin önemli

dilcilerinden biri olan eş-Şerîşî’nin hayatını ise daha önce ele almıştık.

1. İbn Berrî (582/1187)

Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Berrî b. ‘Abdülcebbâr b. Berrî el-Makdisî el-

Mısrî en-Nahvî el-Lüğavî 5 Receb 499/13 Mart 1106 tarihinde Kâhire’de doğdu, 27

Şevvâl 582/10 Ocak 1187 yılında Kâhire’de vefât etti432.

Kudüs asıllı olduğu için el-Makdisî, Mısır’da yaşadığı için el-Mısrî nisbeleriyle

anılan İbnü’l-Berrî, temâyüz ettiği ilimler olması hasebiyle en-Nahvî, el-Lügavî

nisbeleriyle de anılmaktadır433.

431 Câmî, Nefehâtü’l-Üns, s. 612-613. 432 Zehebî, Siyer, XXI, 136-137; Mustafa Derviş, İbn Berrî ve Cühûdühû fi’n-Nahv ve’l-Lüğa ve’t-Tasrîf, Kâhire 1985. s. 16, 24. 433Derviş, İbn Berri, s. 13-14.

105

Kaynaklarda İbnü’l-Berrî’nin hayatının on beş yılından öncesi için herhangi bir

bilgi yoktur. 15 yaşında iken babası gördüğü rüyanın gerçekleşmesi için onu nahiv

ilmine yönlendirmiştir434 Fakat nahiv ilminden önce, Kur’ân-Kerîm, Hadîs ve Fıkıh

ilimlerinde bir dereceye kadar tahsîl yapması kuvvetle muhtemeldir435.

İbn Berrî ilim ve ma‘rifet kazanma adına başladığı tahsîline Mısır ve Şam

‘âlimleri ile Endülüs’ten Mısır’a gelip yerleşen ‘âlimlerden başta lügat ve nahiv olmak

üzere edebiyat, şiir, ahbâr, hadîs, tefsîr ve fıkıh ‘ilimlerini okuyarak devâm etti. Böylece

Fâtımî Devleti’nde Dîvân-ı İnşâ436 başkanlığı yapacak seviyeye kavuştu437.

Devrinin ileri gelen ‘âlimlerine talebelik yapan İbnü’l-Berrî’nin hocaları

arasında ‘Abdülcebbâr b. Muhammed el-Mağribî, ‘Alî b. Ca‘fer es-Sıkıllî, Muhammed

b. Berekât en-Nahvî ve Endülüs’ten Mısır’a gelip yerleşen ünlü dil bilimci eş-

Şenterînî(ö. 520) bulunmaktadır438.

Mühtelîf beldelerden, İbnü’l-Berrî’nin ders halkasına katılıp onun ‘ilminden

istifâde etmek için bir çok talebe, Kâhire’ye yönelmiştir. İbnü’l-Berrî, öğrencilerine

Kur’ân ve Hadîs derslerini vermekle birlikte es-Sıhâhü’l-Cevherî, Cümelü’z-Zücâcî ve

Kitâbü Sîbeveyh’i okuturdu. İbnü’l-Berrî’nin talebeleri arasında daha sonra meşhûr

olmuş önemli ‘âlimler bulunmaktadır. Bunlardan İsmâ‘îl b. Zâfir b. ‘Ubeydüllâh el-

‘Ukaylî (ö. 623) devrinde Mısır’ın ileri gelen ‘âlimlerinden biri kabul edilmektedir.

Yine yukarda hayatını ve eserlerini incelediğimiz Hâfız ‘Abdülğanî de İbnü’l-Berrî’nin

ders halkasına katılmış mühim ‘âlimlerdendir. Diğer mühim bir talebesi de el-Kânûn

(el-Mukaddimetü’l-Cezûliyye) adlı eserin sâhibi olan ‘Îsâ b. ‘Abdül’azîz el-Cezûlî’dir.

Nahiv ‘ilminde şöhret bulan bu eserini İbnü’l-Berrî’nin derslerinde tuttuğu notlardan

meydana getirmiştir. İbn Kudâme ailesinin mühim şahsiyetlerinden birisi olan Ebû

Ömer de müşârün ileyhten Kur’ân dersleri almıştır. Bunların yanında Âli Eyyûbî’den

434 Safedî, el-Vâfî, XVII, 82-83. 435 Derviş, İbn Berrî, s. 18. 436 Eyyûbîlerde Dîvânü’l-İnşâ, devlet idâresinde bürokrasinin merkezi idi. Her türlü iç ve dış yazışmalar, tayin, azil, nakil kararları buradan çıkardı; bkz. Ramazan Şeşen, “Eyyûbilerde Dîvan”, DİA, IX, 381. 437 Kıftî, İnbâh, II, 110-111. 438 İbn Berrî, Cevâbü’l-Mesâili’l-‘Aşr, nşr. M. Ahmed ed-Dâlî, Dımaşk 1997, neşredenin girişi, s. 24–25; Zehebî, Siyer, XXI, 136

106

Salâhaddîn, Melik Kâmil ve Melik ‘Azîz gibi devlet adamları da seçkin talebeleri

arasında bulunmaktadır439.

Dil bilimlerinde otorite kabul edilen ve keskin bir zekâya sâhip olan İbnü’l-

Berrî, Fâtımîlerin son döneminde ve Salâhaddîn-i Eyyûbî devrinde Dîvânü’l-İnşâ’da

kaleme alınan her türlü resmî evrakı kontrol ve bunlardaki hataları tashîh etmekle

görevlendirilmişti440.

İbn Berrî özellikle lügat ve nahiv sahalarında, hataların tesbit ve tashîhinde

yoğunlaşan eleştiri ağırlıklı hâşiye ta‘lik ve şerhler kaleme almıştır.

Eserleri arasında Cevherî’nin es-Sıhah’ı üzerine yazılmış en mükemmel hâşiye

ve eleştiri sayılan et-Tenbîh ve’l-Îzâh ‘ammâ Vaka‘a fi’s-Sıhah, Fevâ‘id Mültekata

Muhtâre min Kitâbi Havâsi’s-Sıhâh, Hâşiye ‘alâ Dürreti’l-Gavvâş, Hâşiye ‘ale’l-

Mu‘arreb li’bni’l-Cevâlîkî, Hâşiye ‘ala Tekm^letü’l-Cevâlîkî, el-Lübâb fi’r-Red ‘alâ

İbni’l-Haşşâb bulunmaktadır441.

2. Ebü’l-Yümn el-Kindî (613/1217)

Tâcüddîn Ebü’l-Yümn Zeyd b. el-Hasan b. Zeyd b. el-Hüseyin b. Sa‘îd el-

Kindî el-Bağdâdî ed-Dımaşkî, 20 Şaban 520/ 10 Eylül 1126’da Bağdat’ta doğdu, 6

Şevval 613/16 Ocak 1217 tarihinde Dımaşk’ta vefât etti442.

Küçük yaşlarda Sıbtü’l-Hayyât’ın yanında tahsîline başlayan Ebü’l-Yümn, yedi

yaşında Kur’ân’ı ezberledi. On yaşında kırâat-i ‘aşereyi tamamladı. Sıbtü’l-Hayyât’tan

kırâatle ilgili dersler almasının yanında ondan, Hüzelî’nin el-Kâmil’ini, Ebû Alî el-

Ahvâzî’nin el-İttizâh, el-Îzâh, el-Vecîz ve el-İknâ‘ adlı eserlerini okudu443. Ebü’l-Yümn

439 İbn Berrî, Erba‘atü Kütub fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân içinde) thk. Hatim Sâlih, Beyrut 1998, s. 4-5; Derviş, İbn Berrî, s. 39-43. 440 Safedî, el-Vâfî, XVII, 81. 441Derviş, İbn Berrî, s. 47-71. İbn Berrî’nin eserleri hakkında tafsilatlı bilgi için bakınız. İsmail Durmuş, “İbn Berî”, DİA, XIX, 372-374. 442 el-Kıftî, İnbâh, II, 12; İbn Hallikân, vilâdet tarihini 25 Şaban olarak zikretmektedir; bkz. İbn Hallikân, Vefeyât, II, 342. 443 İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, I, 297.

107

daha sonra Hibbetillâh b. Ahmed b. Taber’den Sıbtü’l-Hayyât’ın el-Kifâye fi’l-

Kırâati’s-Sit adlı kitabını okudu. İbn Hayrûn’dan el-Miftâh’ı okuduktan sonra,

Muhammed b. İbrâhim ve Ebi’l-Fazl b. el-Mühtedî’den kırâat-ı seb‘a dersleri aldı444.

Ebu’s-Sa‘âdât ibnü’ş-Şecerî ve Ebî Muhammed ‘Abdullâh b. el-Haşşâb’dan nahiv

dersleri aldı. Ebû Mansûr b. el-Cevâlîkî’den lügat, Hibbetullâh b. Ahmed, Ebü’l-Hasan

b. Tevbe, Talhâ b. ‘Abdüsselâm, Ebû Mansûr el-Kazzâz gibi devrinin mühim

âlimlerinden de hadîs dersleri aldı445. 543/148 yılında Hemedan’a giden Kindî, Sultân

Tuğrul Medresesi’nde Sa‘d er-Râzî’den Hanefî fıkhı okudu. 544/1150 yılında babasının

Hac dönüşü vefât etmesi üzerine Bağdat’a döndü446.

563/1168 senesinde Bağdat’tan ayrılarak Haleb’e gitti. Bir müddet Haleb’te

ikâmet eden el-Kindî, burada Bedreddîn Hasan b. ed-Dâye en-Nevevî’yle tanıştı.

Haleb’ten Bilâd-ı Rûm’a yaptığı seyahatlerde eski elbise alım satımıyla uğraştı447. Bir

süre ticâretle uğraşan Ebü’l-Yümn, Haleb’e avdet ettikten sonra Dımaşk’a gitti.

Dımaşk’ta Sultân Salâhaddîn’in yiğeni Emîr İzzeddîn Ferruhşâh ile dostluk kurarak

onun yanına yerleşti. Onunla birlikte Mısır’a seyahat etti, Mısır’da Fâtımîler’e âit

kütüphânelerden satışa çkarılan nefis kitaplar satın alarak bunları Dımaşk’a getirdi448.

Başta Ferruhşâh olmak üzere Eyyûbî meliklerinden birçoğu el-Kindî’den ders

okudu449. Bir taraftan meliklere yakınlığıyla servet ve makam sâhibi olan Ebü’l-Yümn,

diğer yandan ilmî nüfûzuyla kısa sürede tanınarak çevresinde pek çok talebe topladı.

Ders halkasına katılan talebeleri arasında, Ali b. Muhammed es-Sehavî, İbrâhim Ahmed

b. Fâris, Abdülazîz el-Hamevî gibi ünlü âlimler bulunmaktadır450. Hâfız Abdülğanî,

Hâfız Abdülkâdir, Şeyh Muvaffak, İbnü’n-Nokta, el-Birzâlî ve el-Münzirî gibi tanınmış

âlimler de ondan rivâyette bulunanlar arasında zikredilmektedir451.

Dil ve edebiyât sahâsında döneminin ileri gelen âlimlerinden biri olan Ebü’l-

Yümn’ün yedi yaşında Kur’ân’ı hıfzetmesi önemli bir başarı olarak değerlendirilmiş, on 444 Zehebî, Siyer, XXII, 34-35. 445 el-Kıftî, İnbâh, II, 10; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 340. 446 Zehebî, Siyer, XXII, 36. 447 el-Kıftî, İnbâh, II, 11. 448 el-Kıftî, İnbâh, II, 11. 449 Yâkût, Mu‘cem, XI, 174. 450İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, I, 297-298. 451Zehebî, Siyer, XXII, 35.

108

yaşında kırâat-ı ‘aşereyi bitirmesi ise o güne kadar benzerine rastlanmayan harika bir

olay olarak kaydedilmiştir452.

Ebü’l-Yümn el-Kindî’nin ilmî şahsiyeti ve karakteri hakkında farklı görüşler

ileri sürülmüştür. el-Kıftî, onun kendini beğinmiş, hatâlarının dile getirilmesine

tahammül edemeyen, gayrı sahîh bir akîdeye sâhip olduğunu zikretmektedir453. Hanbelî

fukahâsından Muvaffak ibni Kudâme ise, el-Kindî’nin kırâat ve Arap dilindeki

rüchâniyetini kabul etmekle birlikte, dünya menfaatleri uğruna mezheb değiştirdiğini454

ileri sürmektedir.455

Bu iddialara karşılık İbn Nukta, el-Kindî’nin garibanlara yardım eden, güzel

ahlâk sâhibi, hadîste ve kırâatte sikâ, güvenilir bir âlim olduğunu belirtmektedir. Zehebî,

hakkındaki farklı görüşlerin bir kısmını verdikten sonra, Ebü’l-Yümn’ün Allâh ve

Resûlü’nü seven bir âlim olduğunu belirtmektedir.456

Anlaşıldığı kadarıyla el-Kindî, dil ve edebiyat sahâlarında mühim bir şahsiyet

olduğu halde devlet adamlarına yakın durması, mal ve makâma düşkün olması ciddî

eleştiriler almasına neden olmuştur. Bu durum onun ilimdeki rüchâniyetine engel

değildir. Nitekim Salâhaddîn döneminde yaşayan âlimlerin büyük kısmı devlet

adamlarının himâyesini görerek ilmî faaliyetlerini sürdürmüşlerdir.

Ebü’l-Yümn el-Kindî’nin ulaştığı şöhrete göre az sayıda eser te’lîf ettiği

söylenebilir. Eserleri arasında Nâbiga el-Ca‘dî’nin Hz. Peygamber’e (s.a.v.) söylediği

şiirlerini senedleriyle birlikte derlediği bir risâle olan İnşâdü’n-Nâbiga emâme’n-Nebî,

Arap grameriyle ilgili bazı meselelerin ele alındığı Mesâ‘il, Abdülkâhir b. Abdullah el-

452 İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, I, 297. 453 el-Kıftî, İnbâh, II, 12. 454 Ebü’l-Yümn el-Kindî Hanbelî mezhebine mensup iken, Hanefî mezhebine geçmiştir. el-Kindî’nin bu değişikliği ne zaman ve hangi gerekçe ile yaptığı kaynaklarda zikredilmemektedir. Gençlik yıllarında Hemedan’da Hanefî fıkhı tahsîl etmiş olmasının bu kararı üzerinde etkisi olabilir. Bir ara ticâretle uğraşmış olmasının da Hanefî mezhebini tercih etmesinde etkisi olabilir. 455 Zehebî, Siyer, XXII, 38. 456 Zehebî, Siyer, XXII, 37-39.

109

Halebî’nin (ö. 551/1156) Dîvânü’l-Mütenebbî’ye yazdığı şerhin hâşiyesi olan Hâşiye

‘alâ Şerhi Dîvâni’l-Mütenebbî, zikredilmektedir457.

3. el-Mes‘ûdî (584/1188)

Tâceddîn Ebû Sa‘îd Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Mes‘ûd b.

Ahmed b. el-Hüseyn b. Muhammed el-Mes‘ûdî el-Merverûzî el-Bündehî458, 1

Rebî‘ülâher 522/4 Nisan 1128 yılında doğdu459, 29 Rebî‘ülevvel 584/28 Mayıs 1188

tarihinde Dımaşk’ta vefât etti460.

Büyük bir edîb olan Mes‘ûdî, aynı zamanda sûfî, muhaddîs ve fakîh olarak

bilinmektedir.461 Hadîs öğrenmek için Merv, Herât, Sicistân, Belh, Serahs, Bağdat,

Dımaşk ve Mısır’a seyahatler yaparak devrin büyük hadîsçilerinden hadîs dinledi462.

Abdusselâm b. Ahmed, Mesûd b. Muhammed, Ebü’n-Nadr el-Fâmî, Ebü’l-Vakt

Abdülevvel, İbni Rifâ‘a es-Sa‘dî, Mesûd es-Sekafî, Abdussabûr b. Abdusselâm ve Hâfız

es-Silefî, ders okuduğu hocaları arasında zikredilmektedir463. Kendisinden rivâyette

bulunanlar arasında el-Hâfız Ebü’l-Kâsım b. ‘Asâkir, el-Hâfız Ebû Ahmed Mu‘ammer

b. et-Tâcir, Ebû Ahmed ibni Sekîne ve oğlu Muhammed gibi âlimler bulunmaktadır464.

Dımaşk’a gelip Sümeysâtiyye Hânkâh’ına yerleşen Mes‘ûdî, Sultân Salâhaddîn

nezdinde büyük bir i‘tibâr gördü. Salâhaddîn’in oğlu el-Melikü’l-Efdal’in hocalığını da

yapan Mes‘ûdî bu vesîleyle bir müddet Mısır’da ikâmet etti465. 1177–1181 senesinde

Mısır’da Sultân Salâhaddîn ve İmâdeddîn Kâtip ondan hadîs okudular466.

457 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devri, s. 466–467; Ayrıca bkz. Tayyar Altıkulaç, “Ebü’l-Yümn el-Kindî”, DİA, X, 352. 458 Bündeh kelimesinin aslı Farsça olup, Pencdîh’ in Arapça’daki karşılığıdır. Pencdîh beş köy anlamına gelir. Merverûz’a bağlı bir nâhiye olan Pencdîh’ten mühim ‘âlimler yetişmiştir; bkz. İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 391. 459 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 391. 460 el-Kıftî, İnbâh, III, 167. 461 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 390. 462 İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, VI, 291-292. 463 Zehebî, Siyer, XXI, 174. 464 İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, VI, 292 465 Yâkût, Mu‘cem, XVIII, 215. 466 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devri, s. 462.

110

Ebü’l-Berekât el-Haşimî el-Halebî’nin naklettiğine göre Sultân Salâhaddîn,

577/1182’de Haleb’e girdiği zaman, sultânın izniyle Mes‘ûdî, Halep Camii

kütüphânesine giderek oradan istediği kitapları aldı467. Aldığı kitapların lügat ve

edebiyatla ilgili değerli eserler olduğu zikredilmektedir. Bu kitaplar arasında İbni

Seydeh el-Endülûsî’nin kaleme aldığı el-Mühkem fi’l-Lüğa adlı kitap ta

bulunmaktaydı468.

Vefâtından önce Halep Camii’nden aldığı kitapları Sümeysâtiyye Hânkâh’ına

vakfeden Mes‘ûdî’nin469 en mühim eseri, Harîrî’nin Makâmât’ına şerh olarak te’lîf

ettiği beş ciltlik Meğâni’l-Mukâmât fî Me‘âni’l-Makâmât adlı kitaptır. Makâmâtın bu

çapta bir şerhinin yapılmadığı, son derce güzel bir şerh olduğu rivâyet edilmektedir470.

Makâmât’ın şerhinden başka kitaplar te’lîf ettiği söylense de bu kitapların günümüzde

mevcut olduğuna dâir herhangi bir bigiye rastlamadık.

4. İbn Ya‘îş(643/1245)

Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Ya‘îş b. Alî b. Ya‘îş b. Ebî Serâyâ b. Muhammed

el-Esedî el-Halebî 3 Ramazan 553/28 Eylül 1158 tarihinde Haleb’te doğdu471, 25

Cemâziyelevvel 643/18 Ekîm 1245 yılında Haleb’te vefât etti. Aslen Musullu olan

Ebü’l-Bekâ, dedesi Ya‘îş’e nisbeten İbn Ya‘îş olarak anılmaktadır472.

Haleb’te tahsîline başlayan İbn Ya‘îş, Ebü’s-Sehâ Fityân el-Halebî (ö.560/) ve

Ebü’l-Abbâs el-Mağribî el-Fîrûzî’den (590/) nahiv dersleri aldı. Haleb’teki tahsîlini

bitirdikten sonra, 577/1181 yılında Bağdat’ta ikâmet eden Kemâleddîn el-Enbârî’nin

derslerine devam etmek için Bağdat’a gitmek üzere yola koyuldu. Ancak Musul’a

vardığında Enbârî’nin vefât ettiğini öğrendi. Bir müddet Musul’da kalarak Musul’un

ileri gelen âlimlerinden Ebü’l-Fazl Abdullah b. Ahmed el-Hatîb et-Tûsî (ö. 578/) ve Ebû

467 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 390. 468 el-Kıftî, İnbâh, III, 166-167. 469 Yâkût, Mu‘cem, XVIII, 215. 470 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 390. 471 el-Kıftî, İnbâh, IV, 44. 472 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 53.

111

Muhammed Abdullâh b. ‘Amrû b. Sevîd et-Tikrîtî’den (ö. 584/) hadîs dersleri aldı473.

578/1182 civârında Musul’dan Haleb’e avdet eden İbn Ya‘îş, ilimde derinlik kazanmak

üzere Dımaşk’a yöneldi. Dımaşk’ta Salâhaddîn devrinin mühim âlimlerinden olan

Ebü’l-Yümn el-Kindî ve İbn Ebî ‘Asrûn gibi âlimlerden ders aldı474. Kısa zamanda

Ebü’l-Yümn el-Kindî’nin en has talebeleri arasına girdi. Ayrıca Ebü’l-Yümn’le birlikte

Harîrî’nin Makâmât’ını müzâkere etti. Kindî’den hem Arap dili ve edebiyatında, hem

dînî ilimlerde ders verebileceğine dâir icâzetnâme aldıktan sonra Haleb’ döndü475.

Haleb’e yerleştikten sonra İbn Ya‘îş’in tedrîs faâliyetlerine başladığını

görüyoruz. Haleb Câmii’nde ikindi namazından sonra ilim halkası kuran İbn Ya‘îş,

Revvâhiye Medresesinde de iki namaz arasında, ders halkası kurarak öğrenci

yetiştirdi476.

Dil ilimlerindeki şöhreti kısa zamanda yayılan İbn Ya‘îş’in kurduğu ders

halkalarında, azımsanamayacak sayıda öğrencinin toplandığı rivâyet edilmektedir. İbn

Hallikân, örencilerinin seçkin bir cemâatten meydana geldiğini, bu öğrencilerin daha

sonra büyük âlimler olarak temâyüz ettiğini bildirir477. Talebeleri arasında İbn ‘Amrûn,

İbn Mâlik, İbn Hallikân478, Bahâüddîn İbnü’n-Nühhâs el-Halebî, Cemâleddîn Ebû Bekir

eş-Şerîşî, el-Kıftî, Yâkût el-Hamavî, Ebû Bekir ed-Deştî gibi daha sonraları meşhûr

olmuş önemli âlimler bulunmaktadır479. Kemâleddîn İbnü’l-‘Adîm, oğlu Mecdüddîn,

İbn Hâmil, Ebü’l-‘Abbas İbnü’z-Zâhirî, Abdülmelik b. ‘Uneyyikâ gibi birçok kişi de

ondan hadîs rivâyet etmiştir480.

İbn Hallikân, Ebü’l-Bekâ’nın ahlâk ve sıfatlarından bahsederek anlayışlı,

hoşsohbet, sâkin ve vakûr bir insan olduğunu belirtmektedir481. Zemahşerî’nin el-

Mufassal adlı gramer kitabına yazdığı geniş şerhiyle tanınan İbn Ya‘îş, gramer 473 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 47; 474 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 47-48. 475 el-Kıftî, İnbâh, IV, 44. 476 Abdüllatîf Muhammed el-Hatîb, İbn Ya‘îş v Şerhü’l-Mufassal, Kuveyt 1999, s. 29. 477 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 48. 478 İbn Hallikân, ilimle iştiğâl etmek üzere, 626 Zilkâde ayında Haleb’e ulaştığını, Haleb’in âlimlerin yoğun olarak yaşadığı mühim bir şehir olduğunu belirtir. İbn Hallikân, burada ikamet eden İbn Ya‘îş’ten bahisle emsâli görülmemiş bir edebiyatçı olduğunu, kendisinden kırâât dersleri aldığını da zikretmektedir. bkz. İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 48. 479 el-Hatîb, İbn Ya‘îş, s. 33-37 480 Zehebî, Siyer, XXIII, 145. 481 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 48.

112

konularında Sîbeveyhi’nin doktriniyle Basra mektebinin sıkı bir takipçisidir. Eserlerinde

Kûfe mektebinin Basra’dan ayrılan görüşlerine de geniş yer vermiştir482.

İbn Ya‘îş’in hayatını yazan Suyûtî ve İbn Hallikân gibi târihçilerin hepsi

iki mühim eserinden bahsetmektedirler. Bunlardan Şerhü’l-Müfassal, Zemahşerî’nin

Mufassal483 adlı ünlü eserine yazılan geniş bir şerh olup, el-Mufassal’a yazılan

şerhlerden hiçbiri onun seviyesine ulaşamamıştır484. Müellif bu şerhinde Sîbeveyhî,

Ahfeş el-Evsât, Ebû ‘Alî el-Fârısî, Ebû Ömer el-Cermî, Ebû Osman el-Mâzinî ve İbn

Cinnî gibi âlimlerin görüşlerini sık sık zikretmiş, Zemahşerî’nin görüşlerine de yer yer

itirazlarda bulunmuştur. Bir nahiv ansiklopedisi niteliğini taşıyan eser, ilk defa G. Janh

tarafından neşredilmiş. (Leipzig 1882–1886)485, daha sonra Ezher meşîhatından Ahmed

es-Seyyîd Ahmed ve İsmâîl Abdülcevvâd Abdülğaniyy’in tashîh ve ta‘lîkleriyle iki cilt

hâlinde yayımlanmıştır (Kâhire ts.). ‘Âsım Behcet el-Baytar, Şerhü’l-Müfassal’ın

konularına göre çeşiti fihristlerini çıkararak Fehârisü Şerhü’l-Mufassal li’bni Ya‘îş

adıyla neşretmiştir(Dımaşk, 1411/1990). İkinci eseri olan Şerhu’t-Tasrîfi’l-Mülûkî , İbn

Cinnî’nin sarfa dâir kalem aldığı Tasrîf adlı eserin şerhidir. Bu kitabı da Fahreddîn

Kabâve neşretmiştir (Halep 1393/1973; Beyrut, 1987)486.

482 Mustafa Çuhadur, “İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ”, DİA, XX, 446. 483 Arap dili gramerine dair bu eseri Zemahşerî, 1119-1121 yılları arasında yazmıştır. Eser dört bölümden oluşur. Bölümler sırasıyla isim, fiil, harf (edatlar) ve müşterek lafızlara tahsis edilmiştir. Eserde anlatılan konular Kur'ân, Hadis, Arap şiir ve nesrinden çok sayıda örnekle örneklendirilmiştir. Zemahşerî'nin bu eseri dilciler tarafından büyük itibar görmüş, bir çok şerh ve hâşiyesi yapılmıştır. İbn Ya‘îş’in şerhinden başka, İ'râbu'l-Kur'ân adlı eserin müellifi el-Ukberî (ö. 616/1219)'nin ve İbnu'l-Hâcib (ö. 646/1248)'in de birer şerhleri vardır. 484 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 52-53; Suyûtî, Buğye, II, 352. 485 Çuhadur, “İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ”, XX, 446. 486el-Hatîb, İbn Ya‘îş, s. 49-50.

113

5. İbn Münkız (584/1188)

Ebü’l-Hâris Müeyyidüddevle Mecdüddîn Üsâme b. Mürşid b. ‘Alî b. Mukalled

b. Nasr b. Münkız eş-Şeyzerî el-Kinânî el-Kelbî 27 Cemâziyelâhir 488/4 Temmuz 1095

yılında, Hama’nın yakınlarında bulunan Şeyzer’de doğdu487, 23 Ramazan 584/15

Kasım 1188 tarihinde Dımaşk’ta vefât etti488.

İbn Münkız’ın mensup olduğu aileden önemli şahsiyetler yetişmiştir. Bunlar

arasında önemli sayıda âlimler ve emîrler bulunmaktadır. Babası Mürşid’in emirlikten

feragat etmesi sebebiyle amcası Ebü’l-Asâkir Sultân tarafından yetiştirilen Üsâme,

amcasının erkek çocuğu olmadığı için ileride emirlik makamına geçeceği düşüncesiyle

iyi bir asker, idareci ve edîp olarak yetiştirilmiştir489. İbn Münkız, Ebü’l-Hasan Alî b.

Sâlim es-Sünbüsî’den hadîs dersleri, Ebû Abdüllâh Muhammed b. Yûsuf’tan (İbnü’l-

Münîre) edeb dersleri ve Trablüs Dârülilmi’nin başkanı Ebû Abdüllâh et-Tüleytîlî’nin

yanında yaklaşık on sene kalarak nahiv dersleri aldı490.

İbn Münkız, doğumundan dört yıl sonra Kudüs’ün Haçlı istilâsına uğraması

üzerine, çocuk yaşlardan itibaren Haçlılarla yapılan savaşları yakından tâkib etmiş ve

onları tanıma fırsatı bulmuştur.491 Bu durum daha sonraları dünya çapında meşhûr

olmasını sağlayacak Kitâbü’l-İ‘tibâr adlı eserindeki anılarına fazlasıyla yansıyacaktır.

Amcası Ebü’l-Asâkir Sultân, bir oğlu olması üzerine, yeğeninin üstün dirâyet

ve zekâsına dayanan yeteneklerinden nefret etmeye başladı. Üsâme, mühtemelen

amcasının baskısıyla 1138 yılında Şeyzer’i terkedip Dımaşk’a yerleşti492. Bu arada

Haçlılarla yapılan bir sürü savaşa katılan İbn Münkız, cesâreti ve kahramanlığıyla takdîr

topladı. Dımaşk’ta Emîr Üner’in hizmetine girdi493. Emîr Üner’in Zengîler aleyhine

Haçlılarla işbirliği yapması üzerine, 539/1144 târihinde Fâtımî’lerin başşehri Kâhire’ye

487 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm,I, 499. 488 İbn Hallikân, Vefeyât, I, 199. 489 İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, çev. Y. Ziya Cömert, İstanbul 1992, çevirenin girişi, s. 14. 490 İbn Münkız, el-Bedi‘u fi’l-Bedi‘ , thk. A. Alî Mihennâ, Beyrut 1987, neşredin mukaddimesi, s. 5. 491 Ali Sevim, “İbn Münkız”, DİA, XX, 221. 492 Şemseddîn Günaltay, İslâm’da Târih ve Müverrihler, haz. Yüksel Kanar, İstanbul 1991, s. 140. 493 İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, s. 14.

114

gitti ve burada hem Fâtımî halîfesi hem de vezirler nezdinde büyük i‘tibâr gördü494.

Yapısı gereği faâl olan İbn Münkız, Fâtımîler arasında dönen siyâsî entrikalara isteyerek

veya istemeyerek taraf oldu.

Mısır’da on yıl kalan İbn Münkız, Fâtımîler arasındaki siyâsî mücâdeleler ve

saray entrikalarından bıkmış olacak ki tekrar Dımaşk’a dönüp Nûreddîn Mahmûd

Zengî’nin hizmetine girdi.495 Dımaşk’a gelirken Mısır’dan getirdiği değerli kitapları,

yolda Frenk istilâsına mâruz kalmaları nedeniyle zâyi oldu496. Bir müddet sonra

Nûreddîn’le ihtilâfa düşen İbn Münkız, 552/1157 yılında Dımaşk’tan ayrılarak

HısnıKeyfâ (Hasankeyf) Artuklu Emîri Fahreddîn Karaarslan’ın yanına yerleşti497.

Burada 570/1174 tarihine kadar kaln İbn Münkız, Hasankeyf’te kaldığı süreyi iyi

değerlendirerek, edebiyat ve târihe dâir bazı eserlerini yazma fırsatı buldu498.

Bu sıralarda büyük ve şanlı mücâhid Salâhaddîn, Nûreddîn’in vefâtı üzerine

Dımaşk’a gelmişti. Sultân Salâhaddîn, İbni Münkız’ı Dımaşk’a davet etti. İbn Münkız,

sultânın bu davetine icâbetle Dımaşk’a gitti. İb Münkız’a büyük saygı gösteren Sultân

Salâhaddîn, kendisine maaş bağladığı gibi ev ve arazi de verdi499.

Üsâme b. Münkız çok maceralı ve verimli geçen uzun yıllardan sonra,

Kudüs’ün geri alındığını görme mutluluğuna eriştikten sonra, h. 584 yılı Ramazan’ının

yirmi üçüncü günü vefât etti ve Dımaşk’taki Cebelikâsyûn mezarlığına defnedildi500.

Usâme b. Münkız, çok hareketli siyâsi ve akerî hayatının yanında, son derece

verimli bir ilmî hayat da yaşamış, daha sonraki dönemlerde önemli etkileri olan değerli

bir devlet adamı, edebiyatçı ve tarihçidir. Kâdıü’l-Fâzıl bir mektubunda “ o gençliğinde,

emîrlerin edîbi idi, zamanımızda ise, edîplerin emîridir” demektedir501. Sultân

Salâhaddîn, Üsâme’nin haçlılarla ilgili tecrübe ve uzmanlığından yararlanmıştır. Askerî

ve siyasî meselelerde ona dâima danışan sultân, seferdeyken bile Üsâme’ye mektup

494 Günaltay, İslâm’da Târih ve Müverrihler, s. 141. 495 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 119. 496 Sevim, “İbn Münkız”, DİA, XX, 221. 497 İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, s. 15. 498 Günaltay, İslâm’da Târih ve Müverrihler, s. 142. 499 Yâkût, Mü‘cemü’l-Üdebâ, V, 244. 500 İbn Hallikân, Vefeyât, I, 199. 501 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, 326.

115

yazıp, problemlerine cevap aramıştır. Bu bağlamda Üsâme’nin sultânın önemli

danışmanlarından biri olduğunu söyleyebiliriz502.

Üsâme’nin hayatını ve mücadelesini kaleme alan târihçilerin hepsi ondan

övgüyle bahsetmişlerdir. Yâkut, Benî Münkız’lardan çok sayıda emîr ve şâir yetiştiğini;

fakat Üsâme’nin hepsinden daha şâir ve meşhûr olduğunu kaydetmektedir503.

İmâdeddîn Kâtip, Üsâme’nin meziyetlerinden bahsederken nesirde ve nazımda emsâli

bulunmadığını dile getirmektedir504. Gerçekten de Üsâme, gerek üslûbuyla gerekse

te’lîf ettiği eserlerleriyle büyük bir müellif olduğunu herkese göstermiştir. Özellikle

Kitâbü’l-İ‘tibâr adlı eseriyle Arap edebiyatında yeni bir çığır açmıştır.

Üsâme b. Münkız’ın günümüze ulaşan en ünlü eseri yukarıda zkrettiğimiz

Kitâbü’l-İ‘tibâr’dır. İbn Münkız’a kadar İslâm âleminde yaşayan ediplerin kendi

biyografilerini (sîretlerini) yazma geleneği mevcut değildi. Edebî nesrin en güzel

örneklerinden biri olan Kitâbü’l-İ‘tibâr, müellifin gençlik ve olgunluk dönemindeki

Mısır, Şam ve Mezopotomya anılarını ihtivâ eder505. Eser, İbn Münkız’ın yaşadığı

dönemdeki kültürel, siyasî, ictimaî ve iktisâdî hayatı yansıtması bakımından önemli

bilgiler içerdiği gibi; İslâm dünyasının başına müsallat olmuş Frenklerin ahlâkı, âdetleri,

Frenklerle yapılan savaşlar ve bu savaşlarda kullanılan araç-gereçler hakkındaki gözlem

ve tecrübeler açısından da değerli bilgiler taşımaktadır. Müellifin hayatının son

dönemlerinde yazdığı Kitâbü’l-İ‘tibâr, Haçlı seferlerinin kültürel ve sosyal vechesini bir

müslüman gözüyle yansıtması bakımından paha biçilmez bir belge niteliğindedir.

Eserden anlaşıldığı kadarıyla Üsâme, Frenklerde askerî beceriler dışında hiç bir fazîlet

görememişti. Kudüs’ü istilâ eden Frenkler tarihe yalnızca barbar istilacılar olarak

geçmeye mahkûmdular. Medenî davranışlar sergilemeyi becerecilen bazı Frenkler ise

müslümanlarla kurdukları temas neticesinde barbarca karakterlerinden birazcık olsun

kurtulmuşlardı506. Üsâme, vefâtından önce yazdığı kitabı kronolojik olarak, tarih

sırasına göre yazmamıştır. Kitapta baştan sona bir sohbet havası vardır. Söz sözü açar,

kitap çağrışımlarla gelişir ve devam eder. Bu yönüyle kitap, aynı zamanda bir roman

502 İlhan Kutluer, Erdemli Toplum ve Düşmanları, İstanbul 1996, s. 202. 503 İbn Münkız, el-Bedî‘ fi’l-Bedî‘ , s. 6. 504 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm,I, 498. 505 Günaltay, İslâm’da Târih ve Müverrihler, s. 143. 506 Kutluer, Erdemli Toplum ve Düşmanları, s. 197-199.

116

lezzetini de verir. Kitâbü’l-İ‘tibâr’ın neşirleri Hartwing Derenbourg (Paris 1886-1893;

Frankfurt 1994), Philip Khuri Hitti (Princeton 1930; Bağdad 1965; Kâhire trs.; Beyrut

1981), Abdülkerîm el-Eşkar (Dımaşk 1980) ve Kâsım es-Sâmerrâî (Riyad 1407/1987)

tarafından yapılmıştır. Rubin Mass, eserden seçtiği bazı kısımları Muntahabât min

Kitâbi’l-İ‘tibâr li-Usâme ibni Munkız adı altında İbrânice çevirisiyle birlikte

yayımlamıştır. (Jerusalem 1943)507. Kitabın bu neşirlerinin yanında İngilizce, Fransızca,

Almanca, Rusça508 ve Türkçe tercümeleri de yapılmıştır. Kitab, Yusuf Ziya Cömert

tarafından İbretler Kitabı adıyla (İstanbul 1992) Türkçe’ye tercüme edilmiştir.

Müellifin diğer önemli bir eseri, beş bâbtan (gazel, evsâf, medîh, edeb, merâsî)

müteşekkil Dîvânü’ş-Şi‘r (Dîvânü Üsâme b. Münkız) adlı eseridir. Şiirleri gerçek

hayatla yakından ilişkili, vasıfları ve teşbihleri güçlüdür. Eser, Hartwig Derenbourg

(Ousama b. Münkidh, I. La vie d’Ousama, Paris 1889–1893) ve Ahmed Ahmed Bedevî-

Hâmid Abdülmecîd (Kâhire 1953; Beyrut 1403/1983) tarafından neşredilmiştir. Sultân

Salâhaddîn’in, Dîvânü’ş-Şi‘r’i çok beğendiği ve zevkle okuduğu belirtilmektedir509.

Müellifin neşredilmiş diğer eserleri şunlardır: Başta Mûsâ (a.s.)’ın asâsı olmak

üzere meşhûr şahsiyetlerin asâlarına dâir şiir ve hikâyeleri ihtivâ eden Kitâbü’l-‘Asâ

(nşr. M. le Marquis, Paris 1893; nşr. Hasan Abbas, İskenderiye 1978), edebî sanatlar

hakkında kalema aldığı Kitâbü’l-Bedî‘ (nşr. ‘Abd A. Alî Mihennâ, Beyrut 1987),

Şeyzer ve diğer bazı şehirlerde meydana gelen depremler ve müllefini çeşitli gözlemleri

hakkında bilgi veren Kitâbü’l-Menâzil ve’d-Diyâr (nşr. Şuayb el-Arnaût, Dımaşk 1965;

Mustafa Hicâzî, Kâhire 1968), siyâset, cömertlik, cesaret, edebiyat, belağat, hikmet,

gençlik ve ihtiyarlık gibi bir çok konuyu ele alan Kitâbü Lübâbi’l-Âdâb (nşr. Ahmed

Muhammed Şâkir, Kâhire 1935) ve İbnü’l-Cevzî’nin Hz. Ömer ve Ömer b. Abdülazîz

hakkında kaleme aldığı Menâkibü Ömer b. el-Hattâb ve Sîretü ve Menâkibü Ömer b.

Abdülazîz adlı iki eserinin muhtasarı olan Telhîsü Menâkıbi’l-Ömereyn li’bni’l-Cevzî

507 Sevim, “İbn Münkız”, DİA, XX, 221. 508 İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, s. 17. 509 Üsâme b. Münkız, Dîvân, thk. Ahmed Ahmed Bedevî-Hâmid Abdülmecîd, 2. bs. Beyrut 1983, s. 10.

117

(nşr. Zeyneb İbrâhim Kârût, Beyrut, 1987; nşr. Naîm Zerzûr, Beyrut 1984)510 müellifin

zamanımıza kadar ulaşan eserleridir.

İbn Münkız’ın kaynaklarda adı geçen ve bize kadar gelemeyen eserlerinin

sayısı ise yirmiden fazladır. Bunların en önemlisi ise Mısır’da iken kaleme aldığı yirmi

ciltlik Mekârimü’l-Ahlâk adlı eseridir511.

6. İmâdüddîn el-İsfahânî(597/1201)

Ebû Abdüllâh İmâdüddîn Muhammed b. Safiyyüddîn Muhammed b. Hâmid el-

Kâtib el-İsfahânî, 2 Cemâziyelâhir 519/6 Temmuz 1125 yılında İsfahan’da doğdu,512 1

Ramazan 597/5 Haziren 1201 tarihinde Dımaşk’ta vefât etti513.

Kendisini Fars kökenli olarak tanıtan İmâdüddîn, İsfahan’ın tanınmış

ailelerinden birine mensuptur514. Selçuklu hâkimiyetine denk gelen hicrî 5. ve 6.

asırlarda idarî ve ilmî sahalarda önemli vazîfeler üstlenen ailesinden çok sayıda devlet

adamı ve âlim yetişmiştir. Amcası Azîzüddîn el-Müstevfî vezîrlik, babası Safiyüddîn

Muhammed ise kâtiplik yapmışlardır515. Ailesinden yetişmiş âlimlerin Arapça ve

Farsça’yı iki dilde de edebî eserler te’lîf edecek derecede iyi bilmeleri, idâreciler

nezdinde himâye görmelerini ve emsallerine nisbeten üstünlük kazanmalarını

sağlamıştır. Daha sonraları Kâdiü’l-Fâzıl’la birlikte Salâhaddîn devrinin en büyük

münşî ve kâtibi olan İmâdüddîn de Farsça’yı Arapça kadar rahat ve güzel

kullanmasından dolayı Kâdiü’l-Fâzıl’a üstünlük sağlamış ve müellifler tarafında “zü’l-

belâğateyn” olarak vasıflandırılmıştır516.

İmâdüddîn’in tahsîl hayatını iki safhada inceleyebiliriz. Birinci safha,

çocukluk-gençlik dönemlerini kapsayan ve İsfahan’da Fars dili ve kültürü çevresinde

510 Müneccîd, Mü‘cem, s. 53-54; İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, s. 16; Sevim, “İbn Münkız”, DİA, XX, 221-222. 511 Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri, s. 478. 512 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, neşredenin girişi, s. 14. 513 İsfahânî, el-Berku’ş-Şâmî, nşr. Ramazan Şeşen, İstanbul 1979, V, neşredenin girişi, s. XI. 514 Bündârî, Sene’l-Berk, I, neşredenin girişi, I, 7. 515 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 10. 516 Bündârî, Sene’l-Berk, I, neşredenin girişi, I, 14.

118

yoğunlaşan eğitim safhası, ikinci safha ise Irak, Şam ve Mısır üçgeninde cereyân eden

ve yetişkinlikle olgunluk dönemlerini kapsayan ilmî hayat safhası olmak üzere iki

dönem hâlinde ele alınabilir.

İmâdüddîn’in zekâsının neşvünemâ bulduğu ve kabiliyetlerinin inkişâf etmeye

başladığı yer, hiç şüphesiz tahsîl hayatına başladığı İsfahan olmuştur. İsfahan öteden

beri büyük âlimlerin yetiştiği ve verimli bir ilmî muhîtin bulunduğu önemli bir şehir idi.

Küçük yaşlarda Kur’ân ve Hadîs eğitimine başlaya İmâd, Ebû Abdüllâh el-Ferâvî en-

Nîsâbûrî ve Ebü’l-Kâsım İbnü’l-Hüseyn’den hadîs dersleri ve icâzet aldı517. Arapça’yı

Bağdat’tan İsfahan’a gelen İbnü’l-Ühüvve eş-Şeybânî’den öğrenen İmâd, böylece ilmî

seyahatlere başlayacak derecede Arapça öğrendikten sonra babasıyla birlikte 534/1139

yılında Bağdat’a gitti518.

Bağdat seferiyle birlikte ilmî ve kültürel hayatının ikinci safhasına başlayan

İmâdüddîn, bu vesîleyle ileride ulaşacağı şöhrete giden yolları da kat etmeye başladı.

Bağdat’ta ilk karşılaştığı iki mühim şahsiyet, İbnü’d-Dehhân ve İbnü Eflih’ten nahiv

dersleri aldı. İbnü Eflih’in şiirlerini okudu519. Bağdat Nizâmiye Medrese’sindeki ders

halkaların katılan İmâdüddîn520, âlimler arasındaki münazara ve cedelleri tâkip ederek

ilmî seviyesini yükseltti. Daha sonra yazdığı Harîde adlı eserinde Ebi’l-Vefâ Alî b. Akîl

el-Hanbelî ile Nizâmiyye medresesinin müderrislerinden ve İmâm Gazzâlî’nin

arkadaşlarından Kiyâe’l-Herâsî arasında yapılan münazaraların kendisini çok

etkilediğini ve bu münazaralardan büyük faydalar elde ettiğini belirtmektedir521.

Bağdat’ta halîfenin gölgesi altında kurulan ilim meclislerine katıldı. Bu meyanda

meşhûr vaîz Kutbeddîn Ebî Mansûr el-Müzeffer’in sohbetlerine katıldı522. Uzun bir

müddet tahsîlini devam ettirdikten sonra babasıyla birlikte 543/1149 yılında memleketi

İsfahân’a döndü523. İsfahan’da el-Hacendî ve el-Vergânî’den fıkıh okuduktan sonra 548

517 Zehebî, Siyer, XXI, 346. 518 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 16. 519 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 17. 520 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 132. 521 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 18. 522 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, 508. 523 İsfahânî, el-Berku’ş-Şâmî,V, IX.

119

yılında Hac’a gitti. Tekrar İsfahan’a dönen İmâdüddîn, 551 tarihinde daimî ikâmet

maksadıyla ikinci kez Bağdat’a gitti524.

İkinci Bağdat seferi İmâdüddîn’in ilmî ve idarî faaliyetlerde aktif olarak rol

alacağı imkanları hazırlaması bakımından önemlidir. İlmî ve edebî bir şahsiyet olarak

tanınmasını sağlayacak şiir ve nesir sahalarındaki çalışmalarına hız verdi. Harîrî’nin

Makâmât’ını, İbni Fâris’in Kitâbü’l-Mücmel fi’l-Lüga’sını okudu525. 552/1157’de

Abbasî Vezîri Ebü’l-Müzaffer İbni Hübeyre tarafından Vâsıt şehri nâibliğine tâyin

edilen İmâdüddîn, 556/1161’de Basra nâibi oldu526. 558–560/1163–1165 yılları arasında

Bağdat’ta Dîvânü’l-Hilâfe’de görev yaptı527.

13 Cemâziyelevvel 560/28 Mart 1165’te Ebü’l-Müzaffer İbni Hübeyre’nin

öldürülmesi üzerine tâkibâta uğrayıp hapse atıldı. Bir ay sonra hapisten serbest bırakılan

İmâd, Nûreddîn Mahmûd Zengî’nin âlimlere değer verdiğini öğrenince Dımaşk’a

yöneldi528. Burada Kâdiyü’l-Kudât Kemâleddîn eş-Şehrezûrî ile tanışıp onun

yardımıyla Nûriyye Medresesinde ders vermeye başladı. Nûriyye Medresesinde ders

verdiği sıralarada Salâhaddîn-i Eyyûbî, amcası Şîrkuh ve babası Eyyûb ile tanıştı529.

Kemâleddîn eş-Şehrezûrî’nin aracılığıyla Sultân Nûreddîn ile tanıştı ve dîvânında

önemli bir göreve getirildi. Sultânın elçisi olarak 564/1169 yılında Ahlât sâhibi Şâh

Armen’e, 566/1170 yılında Abbâsî Halîfesi Müstencid Billâh’a gönderildi. Dımaşk’a

döndüğünde Nûriyye Medresesinin baş müderrisliğine getirildiği gibi medrese de onun

ismiyle (İmâdiyye Medresesi) anıldı530.

568/1172 yılında Zengîlerin dîvân müşrifliğine (müfettişlik) tâyin edilen

İmâdüddîn, Nûreddîn’in vefât etmesi üzerine Mısır’dan Şam’a gelen Sultân

Salâhaddîn’in hizmetine girdi531. Bir müddet Salâhaddîn’in ordugahında bulınduktan

sonra, Vezîr ve Dîvân-ı İnşâ başkanı Kâdiü’l-Fâzıl’ın isteğiyle Dîvân-ı İnşâ başkan

yardımcılığına getirildi ve Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin sır kâtibi oldu. 573/1177 yılındaki 524 İsfahânî, el-Fethü’l-Kussî, neşredenin girişi, s. 23. 525 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 19. 526 İsfahânî, el-Berku’ş-Şâmî,V, IX. 527 Şeşen, “İmâdüddîn el-İsfehânî”, DİA, XXII, 174. 528 İsfahânî, el-Fethü’l-Kussî, s. 24. 529 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 133. 530 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 133; Zehebî, Siyer, XXI, 346. 531 Zehebî, Siyer, XXI, 346.

120

Remle seferi ve hastalığından dolayı katılamadığı Kudüs’ün fethi hâriç bütün

seferlerinde Sultân Salâhaddîn’in yanında bulundu 532.

Salâhaddîn’in vefâtı üzerine idârî görevinden ayrılan İmâdüddîn, bir müddet

Dımaşk’ta kalarak medresesinde ders verdi. 596/1200 yılında Mısır nâiblğine tâyin

edilen el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in yanına gitti. Mısır’da vebâ salgını ve büyük bir

kıtlık olduğundan ertesi yıl Dımaşk’a geri döndü533. 1 Ramazan 597’de Dımaşk’ta vefât

eden İmâddüdîn el-İsfahânî, Bâbünnâsır dışındaki Sûfiye Mezarlığı’na denedildi.534

İmâdüddîn el-İsfahânî, Nûreddîn Zengî ve Salâhaddîn Eyyûbî döneminin

mühim şahsiyetlerinden biridir. Kâdiü’l-Fâzıl’dan sonra zamanının en büyük münşî ve

kâtibi olarak tanınmıştır. Sultân Salâhaddîn’in en fazla güvendiği adamlarından biri olan

İmâdüddîn, Salâhaddîn’in sır kâtipliğini de yapmıştır. Birçok Arapça, Farsça münşeât

(resmî evrak) yazmış, bunların bir kısmını eserlerine de almış, edebî münşeâtını bir

dîvânda toplamıştır.

Aynı zamanda ünlü bir şâir, edip, münşî ve tarihçi olan İmâdüddîn, ilk bakışta

sıradan bir kişi olarak göründüğü için, Kâdiü’l-Fâzıl’ın “İmâd çakmak gibidir; dışı

soğuk görünür, içinde ise ateş vardır.” dediği rivâyet edilmektdir535. Edebî sanatlara

düşkün olması, eserlerine de yansımış, eserlerinde anlaşılması güç bir dil kullanmasına

neden olmuştur. Hayatı boyunca ilmî faaliyetlerini idârî işlerle birlikte yürüten

İmâdüddîn, edebiyat ve tarih sahalarında kendisinden sonraki müellifleri etkileyen

önemli kitaplar yazmıştı.

Edebî sahadaki eserlerinin en önemlileri, müellifin 573/1177 yılı başlarında on

cilt hâlinde tertîb ettiği Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-‘Asr ile bu esere yazdığı Zeylü’l-

Harîde ve Seylü’l-Cerîde adlı üç ciltlik zeylidir. Harîdetü’l-Kasr, V.ve VI./XI.ve XII.

asırlarda İslâm dünyasında yetişmiş önemli şâir ve edîplerin biyografilerini ve

eserlerinden örnekler içeren bir antolojidir. Eserde ele aldığı şâirlerin hayatını

özetledikten sonra önemli şiirlerinden bazı alıntılar yapmaktadır. İmâdüddîn bu eserini

532 Bündârî, Sene’l-Berk, I, 11. 533 Bündârî, Sene’l-Berk, I, 11-12. 534 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 133. 535 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 139.

121

Ebû Mansûr es-Seâlibî’ en-Nîsâbûrî’nin (ö.429/1038) Yetîmetü’d-Dehr fî Mehâsini

ehli’l-‘Asr adlı eseri ile bu esere zeyil olarak yazılan Bâharzî’nin (ö.467/1075)

Dümyetü’l-Kasr ve ‘Usretü Ehli’l-‘Asr adlı eserine zeyil olarak kaleme almıştır.536

Kitabın birinci kısmı Irak ve çevresinde, ikinci kısmı bilâd-ı acemde(İran, İsfehan,

Herat ve Horosan), üçüncü kısmı Şam bölgesinde, dördüncü kısmı Mısır’da, beşinci

kısmı Kuzey Afrika, Endülüs ve Sicilya bölgelerinde yetişen şâir ve edîplere ayrılmıştır.

Başta İbn Hallikân olmak üzere, Yâkût el-Hamavî, İbnü’ş-Şâkir, es-Safedî, İbnü’s-

Sübkî, Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebû Şâme el-Makdisî ve Suyûtî gibi bir çok müellif

İmâdüddîn’in eserinden faydalanmış ve alıntılar yapmışlardır537. Eserin birinci kısmı

Muhammed Behçet el-Eserî ve Cemîl Saîd (I-VI, Bağdat 1955), ikinci kısmı Adnan

Muhammed Âl-i Tu‘me (VII-IX, Tahran 1999), üçüncü kısmı Şükrü Faysal (X-XIII,

Dımaşk 1955–1968), dördüncü kısmı Ahmed Emîn, Şevki Dayf, İhsân Abbâs ( XIV,-

XV, Kâhire 1951–1952), beşinci kısmı ise Muhammed el-Merzûkî, Muhammed el-

‘Arûsî, Cîlânî b. Hâc Yahya (XVI-XVII, Tunus 1966–1971) tarafından neşredilmiştir.

Müellifin edebiyatla ilgili diğer önemli eserleri Dîvânü’ş-Şi‘r, Dîvânü’Resâil

ve Dîvânü Dü Beyt adlı eserleridir. Bu eserlerin ilk ikisi zamanımıza ulaşmamış, diğer

eseri rubâî tarzının en eski örneklerini ihtiva etmekte olup Charles Pellat tarafından

yayımlanmştır. (Havliyyâtü’l-Câmi‘ati’t-Tûnisiyye, Tunus 1975)538.

İmâdüddîn el-İsfehânî sadece edebî eserler te’lîf etmemiş, târihe dâir önemli

eserler de yazmıştır. Bunların başında, 562-1167/589-1193 yıllarını kapsayan Zengî ve

Eyyûbî devletleri tarihinden ve kendi hatıralarından bahseden el-Berku’ş-Şâmî adlı

eseridir. Kitap gözlemlere ve belgelere dayanan son derece sağlam târihî bir kaynaktır.

Müellif Nûreddîn ve Salâhaddîn’in yanında geçen günlerini parlayıp sönen bir şimşeğe

benzettiği için kitabına bu adı (Şam Şimşeği) vermiştir539. Sanatkârâne bir üslüpla

kaleme alınan ve yedi ciltten meydana gelen eserin sadece 573–575/1177–1180 yılları

arasındaki olaylardan bahseden III. cildi ile, 578–579/1182–1184 yılları olaylarını içine

alan V. cildi zamanımıza kadar gelmiştir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde

üzerinde Ramazan Şeşen tarafından doktora çalışması yapılan eserin V. cildi, Fâlih 536 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 97. 537 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 93. 538 Şeşen, “İmâdüddîn el-İsfehânî”, DİA, XXII, 175. 539 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 77.

122

Sâlih Hüseyin (Amman 1987) tarafından, III. cildi ise Mustafa el-Hayyânî (Amman

1987) tarafından neşredilmiştir. Bündârî, el-Berku’ş-Şâmî’nin II. cildine Sene’l-Berkı’ş-

Şâmî adıyla bir ihtisâr çalışması yapmış, bu muhtasarın 583/1187 yılı sonuna kadarki

kısmı günümüze ulaşmıştır. Muhtasarın 1180’e kadar gelen kısmı Ramazan Şeşen

(Beyrut 1971), tamamı Fethiye en-Nebrâvî (Kâhire, 1979, 1982) tarafından

neşredilmiştir540. İmâdüddîn’in tarihe dâir ikinci önemli eseri, el-Fethu’l-Kussî fî

Fethi’l-Kudsî adlı kitabıdır. Eserde Kudüs ve sâhil bölgelerinin fethi, Sultân

Salâhaddîn’in haçlılarla mücâdelesi, Arslan Yürekli Richard’la yaptığı barış,

Salâhaddîn’in vefâtı ve son günleri detaylı bir şekilde incelenmiştir. Eser, Haçlı seferleri

ve Salâhaddîn-i Eyyûbî târihiyle uğraşanların başlıca kaynaklarındandır. Eserin tenkitli

neşri, Muhammed Mahmûd Subh (Kâhire 1962,1965) tarafından gerçekleştirilmiştir.

Farsça’ya son derece hâkim olan İmâdüddîn’in, Farsça’dan Arapça’ya

çevirdiği iki önemli eserden daha bahsedilmektedir. Bunların ilki, Irak Selçukluları

vezîri Enûşirvân b. Hâlid’in Futûru Zamâni’s-Sudûr ve Sudûru Zamâni’l-Fütûr adlı

Nizâmülmülk döneminin ortalarından Tuğrûl b. Muhammed b. Melikşâh’ın döneminin

sonlarına kadarki Selçuklu târihidir. İmâdüddîn daha sonra tercüme ettiği bu eserin baş

tarafına daha önceki Selçuklu târihini, sonuna da kendi zamanındaki İran-Irak

Selçuklularıyla ilgili olayları ekleyerek Nusretü’l-Fetre ve ‘Usretü’l-Katre adlı eseri

yazmıştır. 579/1183 yılında tamamlanan ve dört ciltten meydana gelen eserin tek

nüshası Paris’te Biblithéque Nationale’dedir541. İmâdüddîn el-İsfahânî’ninFarsça’dan

Arapça’ya tercüme ettiği diğer eser ise İmâm Gazzâlî’nin Kimyâ-ı Sa‘âdet adlı meşhûr

eseridir. İmâdüddîn bu kitâbı Kâdiyü’l-Fâzıl’ın isteği üzerine 576 senesinde

çevirmiştir542.

Görüldüğü gibi son derce velûd olan İmâdüddîn’in yazdığı eserler, gerek

Zengîler dönemi gerekse Eyyûbîler devri için başvurulması gereken temel kaynaklar

arasında bulunmaktadır. Eserleri, özellikle Eyyûbîlerin siyasî tarihi için tafsîlatlı bilgiler

içermektedir. ‘İmâdüddîn’in Sultân Salâhaddîn’in en yakın adamları arasında olduğu

düşünülürse eserlerinde verdiği bilgilerin Salâhaddîn devri için önemi daha iyi

540 Şeşen, “İmâdüddîn el-İsfehânî”, DİA, XXII, 175-176. 541 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 71. 542 İsfahânî, el-Berku’ş-Şâmî,V, XIV.

123

anlaşılacaktır. Eserlerinden istifâde etmeyi zorlaştıran tek husus, edebî sanatları bolca

kullanması, tarihi olayları bile sanatkârane bir üslupla anlatmasıdır. Bu bakımdan

eserlerinden yeteri kadar istifâde etmek için Arapça’ya kâfi miktarda hâkim olmak

gerekmektedir.

7. Kâdiyü’l-Fâzıl (596/1200)

Ebû Alî el-Kâdiü’l-Fâzıl Mühyiddîn (Mücîrüddîn) Abdürrahîm b. Alî b. el-

Hasan el-Beysânî el-Askalânî 15 Cemâziyelâhir 529/2 Nisan 1135 yılında Askalan’da

doğdu543, 7 Rebîülâhir 596/26 Ocak 1200 tarihinde Kâhire’de vefât etti544. Doğduğu

yere nisbetle anıldığı gibi, babasının kadılık yaptığı Filistin’deki Beysân şehrine nisbetle

el-Beysânî nisbesyle de anılmıştır545.

İlk tahsîlini babasının kadısı olduğu Beysân şehrinde yapan Kâdiyü’l-Fâzıl’ın

gençliğinde kimlerden ders aldığı konusunda kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır.

Muhtemelen Mısır’a gittikten sonra, Ebî Tâhir es-Silefî, Ebî Muhammed el-‘Usmânî

Ebi’l-Kâsım b. ‘Asâkir, Ebî Tâhir b. ‘Avf ve Osman b. Ferec el-‘Abderî’den hadîs

dersleri aldığı rivâyet edilmektedir546.

Edebiyât ve dînî ilimler üzerinde yoğunlaşan Kâdı, edebiyat bilgisini ve

üslûbunu geliştirmek üzere takrîben 15 yaşında iken, babası tarafından Kâhire’ye

gönerildi. Fâtımî halîfesi el-Hâfız li-Dînillâh döneminde Kâhire’ye gelen Kâdiyü’l-

Fâzıl, Fâtımî Devleti’nin Dîvânü’l-İnşâ başkanlığını yapan el-Müvaffâk Yûsuf b. el-

Hallâl ile İbni Kâdûs ve Reşîd b. Zübeyir gibi dönemin ileri gelen inşâ kâtiplerinin

yanında mesleğini geliştirdi547. 549/1154 senesinde İskenderiye’ye gitti. Burada

Dîvânü’l-İnşâ’da İbni Hadîd’in yanında inşâ ve edebiyat eğitimini sürdürdü.548 Bu

arada inşâ sanatındaki kabiliyeti günden güne yükselen Kâdiyü’l-Fâzıl’ın yazdığı

evrakların Kâhire’de beğenilmesi üzerine Fâtımî Vezîri ‘Âdil ibni’s-Sâlih b. Rüzzîk 543 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi- Mısır, XIV, 35. 544 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 162. 545 Zehebî, Siyer, XXI, 339. 546 Zehebî, Siyer, XXI, 339. 547 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, thk. Ahmed Ahmed Bedevi, Kâhire 1961, neşredenin girişi, I, 1. 548 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1.

124

tatarafından 557/1162 tarihinde Kâhire’ye çağrıldı549. ‘Umâre el-Yemenî, en-Nüketü’l-

‘Asriyye fî Ahbâri’l-Vüzarâi’l-Mısriyye adlı kitabında vezîr İbni’r-Rüzzîk’in vezirliği

döneminde yaptığı en güzel şeyin, Kâdiyü’l-Fâzıl’ı İskenderiye’den Kâhire’ye getirtip

Dîvân’da çalıştırması olduğunu zikreder550.

558/1163 yılında Dîvân-ı İnşâ başkanı Yûsuf b. el-Hallâl’ın yaşlılığından

dolayı emekli olması üzerine, İbni’r-Rüzzîk’in yerine geçen vezîr Şâver b. Mücîr

tarafından Dîvân-ı İnşâ başkanlığına getirildi551. Fâtımî komutanı Dirğam’ın idâreyi ele

geçirmesi üzerine bir ara görevinden azledilip hapse atıldıysa da 559/1164 yılında

Şâver’in tekrar vezîrliği ele geçirmesiyle birlikte Dîvân-ı İnşâ başkanlığına geri

getirildi552. O günden sonra hayatının son yıllarına kadar Fâtımîler ve Eyyûbîlerin

Dîvân-ı İnşâ başkanlığını yaptı.

564/1169 yılında Mısır’da idâreyi ele geçiren Esedüddîn Şîrkûh, Fâtımî halîfesi

‘Adîd-Lidînillâh tarafından vezîr tâyin edildikten hemen sonra Kâdiyü’l-Fâzıl’ın

kâtipliğini takdîr ederek onu görevinde bıraktı553. Şîrkûh’un vezîr tâyin edildikten iki ay

sonra vefât etmesi üzerine amcası yerine vezîr olan Salâhaddîn’in vezîrliği ve daha

sonraki bağımsızlığı döneminde Sultân Salâhaddîn’in en yakın adamı oldu.

Dîvân-ı İnşâ başkanı Kâdiyü’l-Fâzıl’ın Sultân Salâhaddîn nezdinde büyük bir

yeri vardı. Öyleki Salâhaddîn, sultân olunca kendisine vezîr olarak da onu seçmiştir. Bir

taftan vezîrlik yapan, diğen yandan Dîvânü’l-İnşâ başkanlığını deruhte eden Kâdiyü’l-

Fâzıl döneminde Dîvânü’l-İnşâ’nın diğer dîvânlar üzerinde kontrol yetkisi vardı ki bu

tamamen Kâdiyü’l-Fâzıl’ın Sultân Salâhaddîn nezdindeki karizmasının bir sonucudur.

Diğer dîvânların başına getirilecek kişilerin Kâdiyü’l-Fâzıl’ın fikri alınarak tâyin

edilmesi554 bunun somut bir kanıtıdır. Salâhaddîn’in Kâdiyü’l-Fâzıl hakkında söylediği

rivâyet edilen şu söz, kadının sultân nezdindeki değerini ve hizmetlerini göstermesi

açısından dikkâte şâyândır. “ Ben memleketleri askerlerin kılıcıyla fethetmedim. Onları

549 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 162. 550 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 90. 551 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 90. 552 Şeşen, “Kâdî el-Fâzıl”, DİA, XXIV, 114. 553 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 325. 554 Şeşen, “Eyyûbîlerde Dîvân”, DİA, IX, 381.

125

ancak Fâzıl’ın sözleriyle (kalemiyle) fethettim”555. Sultân, bu sözüyle iki şeyi kasdetmiş

olabilir. Birincisi Kâdiyü’l-Fâzıl’ın sultânın vezîri olması hasebiyle devlet işlerinde

gördüğü hizmetler. İkincisi ise her türlü iç ve dış yazışmaların, tayin, azil ve nakil

işlemlerinin karara bağlandığı ve devlet idâresinde bürokrasinin merkezi olarak iş gören

Dîvânü’l-İnşâ başkanlığını yürütmesi ve buna bağlı olarak yaptığı hizmetler. Bu

bağlamda Kâdiyü’l-Fâzıl’ın, Salâhaddîn’in melik, emîr ve halîfelere seslenen (konuşan)

dili olduğunu556 söylemek mübalağa sayılmamalıdır.

‘İmâdüddîn el-İsfehânî, Kâdiyü’l-Fâzıl’ın inşâ sanatındaki mahâretlerini

arzederken kendi dönemine kadar kadar gelmiş geçmiş en iyi kâtip olduğundan bahisle

Şerî‘at-ı Muhammediye’nin kendisinden önceki şerî‘atleri neshetmesi gibi, onun

sanatının da önceki ülupları hükümsüz kıldığını belirtmektedir557. Eserlerinde

sözlerinden alıntılar yapan İbn Hallikân, İbn Fazlullâh el-Ömerî, İbni Ebî Usaybi‘a gibi

bir çok şahsiyet, Kâdı’nın Arap inşâ sanatının en büyük üstatlarından biri olduğunu

zikretmektedirler.

Vezîr, Dîvân-ı İnşâ başkanı ve âlim olan Kâdiyü’l-Fâzıl’ın ilmî şahsiyetini

incelediğimiz zaman iki önemli husûsiyetiyle karşılaştık. Birincisi, Mısır’da kendi

adıyla anılan ve iki mezheb fıkhının birlikte okutulduğu Fâzıliyye Medresesi’ni

kurarken, medreseye eklediği yüzbin ciltlik kitap558 ki bu kitapların çoğu Fâtımî

hilâfetinden Sultân Salâhaddîn’e mîras kalmıştır. Diğer husûsiyeti ise, bazı âlimler

tarafından eleştirilmesine rağmen ünlü filozof ve tabîp Mûsâ b. Meymûn’u

(Maimonides) himâye etmesidir. Endülüs’ten Mısır’a gelerek yerleşen Yahudi asıllı İbni

Meymûn’un, Endülüs’te iken müslüman olduğu, daha sonra tekrar Mûsevîliğe döndüğü

iddiaları karşısında Kâdiyü’l-Fâzıl onun baskı altında müslüman olmak zorunda

kaldığını belirterek mürted sayılamayacağını söylemiş ve himâyesi altına almıştır559. Bu

durum, Kâdiyü’l-Fâzıl’ın hüküm verirken olaylara bütüncül ve âdil bir yaklaşımla

yaklaştığını gösterdiği gibi Sultân Salâhaddîn ve oğlu Melikü’l-Efdal’in tabipliğini de

yapan İbni Meymûn’un değerini idrâk etmedeki ileri görüşlülüğünü de îzah etmektedir.

555 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 227; Alî Necm İsa, Resâilü’l-Kâdiye’l-Fâzıl, Beyrut 1426/2005, s. 3. 556 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1. 557 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi- Mısır, XIV, 35-36. 558 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366. 559 Şeşen, “Kâdî el-Fâzıl”, DİA, XXIV, 115.

126

Sultân Salâhaddîn’in Dımaşk’ta vefât etmesi üzerine yerine geçen oğlu

Melikü’l-Efdal’in vezîri Ziyâeddîn İbnü’l-Esîr ile anlaşamayan Kâdiyü’l-Fâzıl,

Kâhire’ye giderek Salâhaddîn’in diğer oğlu Melikü’l-Azîz’in Dîvân-ı İnşâ’sında

çalışmaya başladı. 7 Rebîülâhir 596/26 Ocak 1200 tarihinde vefât eden Kâdiyü’l-Fâzıl

Mukattam dağı eteklerindeki Karâfetüssüğrâ’da defnedildi560.

Kâdiyü’l-Fâzıl eserlerinde teşhis ve iktibas sanatlarını ustaca kullanır, seci

yapmada zorlanmaz, edebî sanatlarda tekellüfe başvurmazdı561. Bu bağlamda Kâdiyü’l-

Fâzıl’ın çağdaşı İmâdüddîn’den daha anlaşılır bir dil kullandığını söyleyebiliriz.

İmâdüddîn eserlerinde edebî sanatları fazlasıyla tekellüflü kulanmasına karşın,

Kâdiyü’l-Fâzıl daha sade bir dil kullanmıştır.

Kâdiyü’l-Fâzıl, şiir ve nesirden mütteşekkil çok sayıda edebî eser yazmıştır.

Bunlardan devletin iç ve dış işleriyle ilgili kaleme alınan dîvâniyyâtt mektupları ile

şükür, şevk, cezâ ve taziye gibi özel konularda kaleme alınan ihvâniyyât mektupları562

Kâdı’nın inşâ sanatındaki kuvvetini göstermesi açısından önemli örnekler içermektedir.

Bu mektuplardan bir kısmı İmâdüddîn el-İsfahânî’nin el-Berku’ş-Şâmî, Ebû Şâme’nin

er-Ravzateyn ve İbni Vâsıl el-Hamavî’nin Müferricü’l-Kürûb adlı eserlerinde aynen

nakledilmiştir. Yazdığı resmî (dîvâniyyât) ve özel (ihvâniyyât) mektupların 100 ciltten

az olmadığı rivâyet edilmektedir563. Bunlardan elli cilt kadarının mühtelif kişiler

tarafından toplanıp düzenlendiği kaydedilmektedir. Teressül mecmuaları denilen bu

derlemelerin büyük bir kısmı kaybolmuş, ancak birkaç cildi zamanımız kadar gelmiştir.

Muvaffakuddîn İbnü’d-Dîbâcî’nin teressül mecmualarından yaptığı seçmeler

Muhammed Nağş tarafından Resâil ‘ani’l-Harb ve’s-Selâm min Teressüli’l-Kâdi el-

Fâzıl adıyla neşredilmiştir. (Kâhire1978, 1984) Sultân Salâhaddîn dönemiyle ilgili

çalışmalarıyla bilinen Prof. Dr. Ramazan Şeşen de bu mecmualar üzerinde

çalışmıştır564. Mecmualardaki mektup ve belgelerin büyük çoğunluğu Salâhaddîn-i

Eyyûbî ve diğer hükümdarlar adına kaleme alınarak halîfelere, hükümdâr ve idârecilere

560 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 162. 561 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1. 562 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1. 563 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 158-159. 564 bkz. Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 4 -7.

127

gönderilen mektuplar ile görevlilere verilen menşûrlardan ve kendisi tarafından Sultâna

bildirilen mütalaalarından oluşmaktadır565.

Kâdiyü’l-Fâzıl’ın resmî ve özel mektuplarından oluşan mühim bir derleme de

Resâilü’l-Kâdiyü’l-Fâzıl adıyla Dr. Alî Necm Îsâ tarafından neşredilmiştir. (Beyrut

1426/2005) Musul Evkâf Kütüphâne’sinde bulunan mahtût mektupları bir araya getirip

tahkîk eden Necm Îsâ, bu derlemede Sultân Salâhaddîn’in başta Nûreddîn Zengî olmak

üzere hükümdâr ve emîrlere gönderdiği mektuplar, fetihlerle ilgili mektuplar, âlimlerle

yazışmaları ve önemli sayıda taziye mektupları ile Kâdiyü’l-Fâzıl’ın özel konulara dâir

görüşlerini dile getirdiği mektupları ele almıştır566. Bu eser, Sultân Salâhaddîn’in ilk

yıllarıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.

Kâdiyü’l-Fâzıl’ın nesirdeki başarısı şiirdeki şöhretini gölgelemişse de şiirleri,

asrında bilinen tüm şiir sanatlarını ihtivâ etmektedir567. Şiirleri, Ahmed Ahmed Bedevî

ve İbrahim el-Ebyârî tarafından Dîvânü’l-Kâdiyü’l-Fâzıl adıyla neşredilmiştir. (Kâhire

1961). Ahmed Bedevî eserin mukaddimesinde Kâdiyü’l-Fâzıl’ın şiirlerinin de nesirleri

gibi mümtâz olduğunu, şiirlerinde edebî sanatları ustalıkla kullandığını ve yeri geldiği

zaman bu sanatlardan mükemmel bir şekilde istifâde ettiğini bildirmektedir568. Eserde

toplam 4885 beyit bulunmaktadır. Kâdiyü’l-Fâzıl’ın şiirlerinde yaşadığı asrın tesirleri

fazlasıyla hissedilmektedir. Bu bağlamda şiirleri Salâhaddîn ve vezîri el-Fâzıl’ın

yaşadığı dönem hakkında değerli bilgiler vermektedir.

565 Şeşen, “Kâdî el-Fâzıl”, DİA, XXIV, 115. 566 Tafsilatlı bilgi için bkz. Resâilü’l-Kâdiyü’l-Fâzıl, thk. Alî Necm Îsâ, Beyrut 1426/2005. 567 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1-2. 568 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 2.

128

F. Felsefe

“Bizde felsefe öteden beri dînî düşünce bağlamında ele alınmış; bazan dînî

akîdelerin mahremiyyetine el atmış bir nâmahrem olarak görülmüş ve kapı dışarı

edilmek istenmiş, bazan de din adına yardıma çağrılan bir bilge kişi gibi hürmet

görmüştür.”569 Müslümanlar nezdinde felsefeye ve felsefî düşüncelere yaklaşımı dile

getiren bu özlü ifâde, aslında Salâhaddîn dönemindeki felsefî hayat için de geçerli bir

durumu yansıtmaktadır. Sultân Salâhaddîn döneminde de felsefeye ve filozoflara karşı

alınan tavırlar farklılıklar arzetmektedir. Kimileri için felsefe hayatı anlamlandıran ve

kesinlikle istifâde edilmesi gereken bir ilim iken, kimilerine göre dînî akîdelerin

saffiyetini bozan ve kesinlikle uzak durulması gereken bir uğursuzluk olarak kabul

görmüştür. Herşeye rağmen Salâhaddîn döneminde eserleriyle ve fikirleriyle geleceği

etkileyen değerli filozoflar yetişmiştir ki bunların başında Şihâbüddîn es-Sühreverdî el-

Maktûl gelmektedir. İbni Meymûn, Kemâleddîn b. Yûnus, Abdüllatîf el-Bağdâdî ve

Seyfeddîn el-Âmidî bu devirde yaşamış diğer ünlü felsefecilerdir.

1. Şihâbüddîn es-Sühreverdî el-Maktûl (587/1191)

Şeyhü’l-İşrâk Şihâbüddîn Ebü’l-Fütûh Yahyâ b. Habeş b. Emîrek es-

Sühreverdî el-Maktûl 549/1153 yılında, Kuzey İran’daki Zencan şehrinin yakınlarında

bulunan Sühreverd kasabasında570 doğdu, 587/1191 yılında Haleb’te vefât etti571.

Ailesi, çocukluğu ve ilk tahsîl yılları hakkında kaynaklarda fazla bilgi

bulunmayan Sühreverdî küçük yaşlarda kendisini yetiştirmek amacıyla Azerbaycan’a

569 İlhan Kutluer, Bilimsellik Üzerine, İstanbul 1983, s. 33. 570 Zencân vilâyetine bağlı küçük bir kasaba olan Sühreverd’den h. V. ve VI. asırlarda üç büyük mütasavvıf/filozof yetişmiştir. Bunlardan biri, hicretin 490 senesinde doğan ve 563 yılında vefât eden Ziyâeddîn Ebû Necîb es-Sühreverdî, ikincisi bu zâtın yiğeni olan, h. 539 yılıda doğmuş ve 632’de vefât etmiş Şihâbüddîn Ebû Hafs Ömer es-Sühreverdî, üçüncüsü ise üzerinde çalıştığımız Şihâbüddîn es-Sühreverdî el-Maktûl’dur; bkz. Sühreverdî, Nûr Heykelleri, çev. Saffet Yetkin, İstanbul 1986, çevirenin önsözü, s. I. 571 Şemseddîn eş-Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh ve Ravdetü’l-Efrâh, thk. Abdülkerîm Ebû Şüveyrib, 1988, s. 381; İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etibbâ, thk. Nizâr Rızâ Beyrut ts. s. 642.

129

bağlı Merâğa şehrine gitti, burada Mecdüddîn el-Cîlî’den hikmet ve usûl-ü fıkıh dersleri

aldı572. Bu iki ilimde çok yüksek bir mertebeye ulaşan Sühreverdî, Merâğa’dan

İsfahan’a geçti. İsfahan’da Zahîr el-Fârısî’in yanında İbni Sehlân es-Sâvî’nin Basâir

adlı eserini okudu573.

Temel dînî ilimlerdeki eğitimini tamamladıktan sonra seyahatlere başlayan

Sühreverdî, bu münâsebetle birçok yere gitti. Gittiği yerlerdeki sûfîlerle sohbet ederek

fikrî istiklâliyete dâir melekeleri kazanmada onlardan istifâde etti. Bu arada tasavvûfî

bilgilerini geliştiren Şihâbüddîn es-Sühreverdî, makâmât-ı hükemânın ğâyelerine ve

mükâşefât-ı evliyânın sınırlarına vâsıl oluncaya kadar nefsini ve fikirlerini riyâziyâta

tâbi tuttu574.

Seyahatlerinden birinde meşhûr filozof ve tabîp Fahrüddîn el-Mardînî’nin

yanına gelen Sühreverdî, zekâsı ve fesâhatiyle el-Mardînî’yi çok etkilemiş, fakat

düşüncelerini dile getirmedeki cesâreti ve tedbirsizliğinin başını tehlikeye sokacağı

endişesi el-Mardînî’yi korkutmuştu575. Daha sonraları Fahreddîn el-Mardînî’nin

korkusu gerçekleşmiş ve Şihâbüddîn es-Sühreverdî katledilmişti.

579 yılında Haleb’e gelen Sühreverdî, buradaki Hallâviyye medresesine indi.

Hallâviyye medresesindeki fakihlerle sohbeti esnâsında Hanefîlerin reîsi ve medresenin

müderrisi İftihârüddîn’in dikkatini çekti. Fazîletli bir insân olduğunu anlamada

gecikmeyen İftihârüddîn’in himâyesini gördü576. Şöhreti kısa sürede yayıldı. O sırada

Haleb şehrinin hâkimi Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin oğlu el-Melik ez-Zâhir idi. Sûfîlere ve

bilginlere karşı özel bir sevgi besleyen el-Melik ez-Zâhir bu genç bilgeye kapılarak, onu

Halep’teki sarayına kalmak üzere dâvet etmişti. Bu yörelere karşı özel bir sevgi duyan

Sühraverdî de bu daveti memnuniyetle kabul ederek saraya yerleşmişti577.

el-Melik ez-Zâhir’in yanında büyük i‘tibâr kazanan Şeyhü’l-İşrâk,

düşüncelerini açık bir şekilde belirtmekten çekinmez, âlimlerin önünde bâtınî fikirlerini

572 İbn Hallikân, Vefeyât, VI, 269. 573 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 378. 574 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 378. 575 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, 642. 576 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, 643. 577 Seyyid Hüseyin Nasr, Üç Müslüman Bilge, çev. Ali Ünal, İstanbul 1985, s. 70.

130

ifşâ etmekten çekinmezdi. Felsefeye ve tasavvufa dâir her türlü düşüncesini cesurca dile

getiren Sühreverdî’nin cesâreti, her türlü dinleyici önünde bâtınî doktrinleri açıklamada

gösterdiği tedbirsizlik, tartışmalarda tüm karşıtlarını alt etmesini sağlayan keskin zekâsı

ve hem mantıksal felsefeye hem de tasavvufa olan hâkimiyeti ulemâ arasında pek çok

düşman kazanmasına ve nihâyet idamına neden oldu578. Bu, idamının görünen sebebini

teşkil etmektedir. Ama aslında fakihlerle arasındaki tartışmalardan da anlayabileceğimiz

gibi şeyhin idamına fetvâ verenlerin asıl problemleri, Şeyhü’l-İşrâk ile aynı iklimi

paylaşacak seviyede olmamalarıydı. Dünyâ ve âhiretten tecerrüd etmeyen, zevke dayalı

mânevî tecrübeleri yaşamayanların Şeyh Sühreverdî hakkında ileri geri konuşup onun

idamına fetvâ vermelerini başka nasıl yorumlayabiliriz ki.

Bu şekilde Sühreverdî’nin düşüncelerine karşı çıkan ve onu nübüvvet iddia

ettiği gerekçesiyle küfürle ittiham eden fakihler (hakîkatte ise Sühreverdî, fakihlerin

ittihâm ettiği şeylerden uzak idi.) onun öldürülmesini istediler, fakat el-Melik ez-Zâhir

bunu reddetti579. Bunun üzerine fakihler Sultân Salâhaddîn’e Sühreverdî’nin dîni fesâda

verdiğine ve öldürülmesi gerektiğine dâir bir fetvâ (mazhar) gönderdiler580. Haçlı

istilâsına karşı siyâsî birliği sağlamada sıkıntı yaşayan ve bu meyanda alimlerin

desteğine şiddetle ihtiyâcı olan Salâhaddîn, çaresiz fakihlerin bu isteğine boyun eğdi581.

Öyle ki Sultân, oğlundan Sühreverdi’yi idam etmesini aksi takdirde Haleb’i elinden

alcağını bildiren bir emir gödermek zorunda kaldı. Bunun üzerine el-Melik ez-Zâhir çok

sevdiği ve i‘tibâr ettiği Sühreverdî’yi hapse atmak zorunda kâldı. Sühreverdî el-

Maktûl’un hem mürîdi hem de şârihi olan Şemsüddîn eş-Şehrezûrî (ö. 687?/1288?)

insanların, Sühreverdî’nin katli hakkında farklı şeyler söylediğini dile getirir. Buna göre

kimilerine göre hapiste aç bırakılmak kaydıyla öldürülmüş, kimilerine göre ise kılıçla

öldürülmüştür582. Ve böylece 38 yaş gibi çok genç bir çağda vefât eden İşrakîlerin

Şeyhi, kendisine son derece tutkun olduğu ve sözlerine eserlerinde sık sık yer verdiği

ünlü sûfî öncüsü Hallâc-ı Mansûr’un kaderini paylaşmış oldu583.

578 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 70. 579 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 379. 580 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 380; İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, 642. 581 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 70. 582 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 380. 583 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 70.

131

Sühreverdî el-Maktûl, dünyevî zevklere iltifât etmezdi, giyimine, yiyeceğine ve

halkın kendisi hakkındaki düşüncelerine iltifât etmez, şan ve şöhreti sevmezdi, mühtelif

dînî ve felsefî konular hakkında düşünmeyi, konuşmaya tercîh ederdi. Semâ’ı ve

mûsıkînin nağmelerini seven Sühreverdî, çok zekî idi. Simya ilmini bilir, fıkıh hadîs ve

üsûl ilimlerinde âlim idi. Mezheb bakımından Şafi‘î idi584.

Kısa ve çalkantılı hayatının aksine Sühreverdî’nin eserleri çok fazladır.

Bulardan bazıları kaybolmuş, bir kısmı basılmış, geri kalanları da el yazmaları hâlinde

İran, Hindistan ve Türkiye’deki kütüphânelerde bulunmaktadır. Sühreverdî’nin

eserlerinden yaklaşık elli tanesi çeşitli tarih ve biyografi kitaplarında bize ulaşmıştır.

Bunlar şu şekilde, beş sınıfa ayrılabilirler.

1.Dört büyük doktrinel inceleme: İlk üçü belirli değişikliklerle Aristo

felsefesiyle ilgili (meşşâî), sonuncusu ise işrâkî hikmet hakkındadır. Hepsi Arapça olan

bu eserler, Telvihât, Mukavvemât, Mutârahât ve Hikmetü’l-İşrâk’dır585.

2.Yukarıdaki dörtlünün konularını daha basit dilde ve kısaca ele alan

Heyâkilü’n-Nûr, el-Elvâhü’l-İmâdiyye, Pertevnâme, Fî İ‘tikâdü’l-Hükemâ, el-Lemehât,

Yezdân Şinâht, ve Bustânü’l-Külûb gibi doktrinel risâleler586. Kısmen Arapça kısmen de

Farsça olan bu eserler daha geniş risâlelerin özel konularını açıklarlar587.

3. Ruhun nihâî kurtuluşu ve aydınlanmasına doğru kozmostaki seyahatini tasvîr

eden seyr ü sülûk hikâyeleri. Tamamı Farsça yazılmış olan bu kısa eserler, Akl-i Surh,

Âvâz-ı Per-i Cebrâil, el-Gurbetü’l-Garbiyye(Arapçası da vardır.), Lügat-i Mûrân,

Risâle fi’l-Mi‘râc, Risâle fî Hâlat et-Tufûliyye, Rûzî ba Cemaat-i Sûfiyan ve Safir-i

Simurg’dan ibârettir588.

4. Daha önceki felsefî ve kutsal-dînî eserlerin yorumu ve çevirileri. İbn

Sinâ’nın Risâletü’t-Tayr’ının Farsça’ya tercümesi. İbn Sinâ’nın İşârât ve Tenbihât’ının 584 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s. 378-381. 585 Seyyid Hüseyin Nasr, “Şihâbeddîn Sühreverdî Maktûl”, (İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M. M. Şerîf içinde), İstanbul 1990, I, 413. 586 Yezdân Şinâht isimli risâle genellikle Aynü’l-Küdât Hemedâni’ye maledilse de müellifinin kim olduğu tam olarak bilinmiyor. Bustânü’l-Kulûb da Ravdatü’l-Kulûb adıyla da ortaya çıkmış ve bazan de Seyyid Şerif Cürcânî’ye maledilir; İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 587 İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 588 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 71-72.

132

Farsça şerhi gibi filozofların eserlerinin insiyatik metinleriyle kutsal metinlerin şerhleri

ve transkripsiyonları. Ayrıca İbn Sinâ’nın Risâletü’l-Işk isimli eserine ve Kur’ân ve

Hadîs üzerine yorumlarına dayanan Risâle fî Hakîkati’l-Işk adlı eser de bu gruba589

dâhildir590.

5. Şehrezûrî’nin el-Vâridât ve’-Takdisât diye adlandırdığı dua ve zikirler591.

Sühreverdî’nin te’lîf ettiği bu eserler ve çok sayıdaki şerhi, son yediyüzyıl

boyunca İşrâk geleneğinin özünü teşkil etmiştir. Ayrıca Sûfî hikmetiyle, Hermetisizm,

Pisagor, Platon, Aristo ve Zerdüşt felsefelerini diğer bazı unsurlarla birleştiren bu

eserler bir geleneksel doktrinler hazinesi olarak adlandırılabilir592. Kuşkusuz Sühreverdî

çoğu fikirlerinin teşekkülü için müslüman filozoflara, özellikle de İbn Sinâ’ya çok şey

borçludur. Daha da ötesinde sûfî olduğu kadar filozof da olan ya da daha yerinde bir

ifadeyle ‘hakîm-i müte’ellih (teosophist) olan Sühreverdî hem mânevî ilhâm hem de

doktrinleri için kendisinden önceki sûfî üstadlar silsilesine çok şey borçludur. Özellikle

de sık sık bahsettiği Hallac’dan ve nûrun imam ile ilşkisi doktrininde büyük rol oynayan

Mişkâtü’l-Envâr’ın müellifi Gazzâlî’den çok şey almıştır593.

1.1 İşrâkî Hikmet

“Hikmetü’l-İşrâk, bu adı oluşturan ‘hikmet’ ve ‘işrâk’ kelimelerine çok teknik

anlamlar yükleyen bir eseri olduğu kadar, bu eserin atıfta bulunduğu kadîm bir felsefe

geleneğine de işâret etmektedir”594. “Gençlik dönemini “Meşşâîlik” adını verdiği ve

Yeni-Eflatuncu renklerine rağmen ısrarla İslâm Aristoculuğu biçiminde kavradığı

felsefî sistem üzerine kitaplar yazmakla geçiren Sühreverdî’nin, ânî bir aydınlanmayla

gerçek bir metafiziğin “meşşâî” kalınrak ortaya konamayacağını anlaması üzerine

farkına vardığı başka bir felsefe anlayışının ifadesi olan Hikmetü’l-İşrâk, bizzat bu

589 Şu anda kendisinden hiçbir iz olmamakla birlikte Fârâbî’nin Fusûs’u üzerine yapılmış bir şerh de Sühreverdî’ye maledilmektedir; İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 590 İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 591 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 72. 592 İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 593 İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413; Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 72-75. 594 İlhan Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İstanbul 1996, s. 105.

133

terimi teklif eden düşünürün başlatma iddiası taşımadığı, yine onun beyanlarıyla kökleri

eski Mısır ve İran bilgeliğine kadar uzanan, Grek felsefesinin Aristo’ya kadar ki belli

sîmâlarını ve belli İslâm sûfîlerini de kapsayan kadîm bir hikmet geleneğidir”595.

İslâm düşünce tarihinde işrak felsefesinin en önemli temsilcisi kabul edilen

Şihâbüddin es-Sühreverdî, görüşlerini temellendirdiği Hikmetü’l-İşrâk adlı eserinin giriş

kısmında İşrâkî hikmetin mâhiyetini ve önceki felsefî doktrinlerle olan ilişkisini açık bir

şekilde belirtir. Ona göre kadîm hikmet biri kanıtlamaya (istidlâl) dayalı araştırma ve

inclemeyi (el-hikmetü’l-bahsiyye), diğeri mistik tecrübe ve sezgiyi (el-hikmetü’l-

zevkiyye) temel alan iki farklı metot kullanıyordu. Bunlardan ilkinin önderi Aristo,

ikincisinin ki Eflâtun’dur. Fakat burada Eflâtun, nurla sembolize edilen kadîm Zerdüştî

felsefenin bir devâmı ve temsilcisi olarak sunulmaktadır596. Eflâtun’dan önce de

“Filozofların babası” (Vâlidü’l-Hükemâ) Hermes ile “Hikmetin Sütunları” (Esâtinü’l-

Hikme) olan Empedokles ve Pisagor gibi büyük filozoflar da aynı geleneğe bağlıydılar.

Onların sembolik ifâdelerle ortaya koyduğu öğreti, aynı metotla Câmasb, Ferşâvuşter

(Avesta’daki Fraşaoştra) ve Buzurgmihr gibi Fars bilgelerinin Nur-Zülmet

metafiziğinde de ifade edilmişti. Fakat Doğu ilkesine (kâidetü’ş-Şark) uygun tarzda

ortaya konan bu kadîm İran hikmetinin, Mecûsîlerin küfrü ve Mani’nin ilhâdının

dayandığı inkâr ve sapıklık kâidesiyle (kâidetü kefereti’l-Mecûs ve ilhâd-ı Mânî) hiçbir

ilgisi yoktur597.

Felsefî tasavvuf veya tasavvufî felsefe diyebileceğimiz Hikmetü’l-İşrâk

öğretisi kadîm bir hikmet geleneğine ısrarla atıfta bulunmaktadır. Gelenek sarih br

halidî hikmet (philosophia perennis) tasavvuruna dayanmaktadır. Bu gelenekte Hz. İdris

(Hermes) figürü hikmetin nebevî menşeine işâret etmektedir598. Daha sonra Mısır ve

Fars istikâmetinde iki kola ayrılan hikmet geleneği Mısır’da Grekler’e, Grek-Fars

kaynağından da İslâm dünyasına intikâl etmiştir. Bu hikmetin Grek dünyasındaki son

temsilcisi Eflatun, İslâm dünyasındaki ilk temsilcileri ise büyük sûfîlerdir. Sühreverdî

595 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 105. 596 Mahmut Kaya, “İşrâkiyye”, DİA, XXIII, 435. 597 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 108. 598 Kutluer, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, İstanbul 2001 s. 164.

134

kendini geleneğin özellikle Grek ve Fars kollarına İslâm düşünce dünyasında buluştuğu

kimse olarak görmektedir599.

İşrâkî hikmetin en önemli hususlarından biri öngürdüğü entellektüel tipoloji

çerçevesinde hakikati arayanların kategorilere ayrılmasıdır. Bu kategoriler de hakikate

ulaşmanın birbirini tamamlayan iki yolu olan “bahs” ve “teellüh” kavramları çevresinde

teşekkül etmektedir. Bahs nazârî araştırma ve tefekkürü ifâde ederken teellüh de kulluk,

çile çekme ve ahlâkî arınmada en yüksek düzeyi ifâde etmektedir600. Fakat

Sühreverdî’nin öngördüğü entellektüel tipolojideki ilmî otorite (riyâset) sıralaması

entellektüellerin “teellüh” (teosofi) yoluna nisbeti bakımından yapılmış olmaktadır601.

Buna göre sıralama (1) Teellüh ile bahsi birleştirenler; (2) Teellühte üstad, bahste orta

seviyede olanlar; (3) Bahs ile ilgisiz müteellih olanlar şeklindedir602. Teellüh ile bahsi

birleştirebilenler müteellih hakîm veya ilahî hakîm olarak adlandırılmakta, sadece

teellühü esas alanlar müteellih, tefekkür ve bahsi önemseyip teellühü ihmâl edenler de

hakîm olarak adlandırılmaktadır. Sühreverdî peygamberlerle sûfîlerin çoğunu teellühü

esas alıp bahse önem vermeyenler kategorisinde, Aristo ile onu izleyen Fârâbî ve İbni

Sînâ’yı tefekkür ve bahsi önemseyip teellühü ihmâl edenler kategorisinde gösterir.

Kendisinin de dâhil olduğu üçüncü gruptakilerin (teellüh ile bahsi birleştirebilenler)

sayısının çok az olduğunu ileri sürer603.

Sühreverdî el-Maktûl’un temsilcisi olduğu İşrâkî Hikmet tasavvuru salt keşif

ve ilhâma dayanan tasavvufî gelenekten farklılık arzettiği gibi gerçekliğin asıl

tecrübesinden mahrum felsefî anlayışlardan da öte bir anlam taşımaktadır. Nitekim

Şeyhü’l-İşrâk’ın, hikmet geleneğine ait öğretiye bizzat kendi manevî tecrübeleriyle

vâkıf olmakla kalmayıp onu çağının felsefî araştırma yöntemlerine uygun tarzda

yorumladığı iddiası da bunu destekler mâhiyettedir. Böylece Sühreverdî kendi şahsında

sûfînin tecrübî idrâkî ile filozofun teorik dilini birleştirmiş olmaktadır604. Kanaatimizce

599 Kutluer, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, s. 164. 600 Kaya, “İşrâkiyye”, DİA, XXIII, 435. 601 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 110. 602 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 110. 603 Kaya, “İşrâkiyye”, DİA, XXIII, 435. 604 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 106.

135

İşrâkî Hikmet’i güçlü kılan ve daha sonraki nesiller üzerinde ciddi etkiler bırakan

özelliği de bu orjinal sisteminde aranmalıdır.

İşrâkî gelenek Sünnî dünyada da bir takım yorumcu ve izleyiciler bulduysa da,

daha büyük bir hızla Şiî çevrelerde yayılmıştır. Sühreverdî’nin yazıları İşrâkî okulun

ana doktrinel külliyat ve kaynağını oluşturmuş ve sonradan gelen pek çok bilge bu

yazılara yorumlar ve açıklamalar ekleyerek geleneği sürdürmüştür. Hikmetü’l-İşrâk

üzerine yazılan en önemli yorumlar Sühreverdî’nin öğrencisi ve yakın arkadaşı

Şehrezûrî’ninki ile hem Hace Nâsırüddîn et-Tûsî hem de Doğu’da İbn Arabî’nin

doktrinlerinin en önemli açıklayıcısı olan Sadrüddîn el-Konevî’nin ünlü öğrencisi

Kutbuddîn eş-Şîrazî’ninkilerdir605.

İşrâkiyye hareketi Sühreverdî’den sonraki dönemlerde ilgi odağı olmuş, bu

harekete hikmeti müteâl (transendental felsefe), hikmet-i hâlide, ezelî-ebedî hikmet,

felsefî tasavvuf (teosofik mistisizm) ve ilm-i iahî gibi isimler verilmiştir606. Ayrıca bu

teosofik felsefe İbnü’l-Arabî’nin beslendiği temel kaynaklardan biri olarak

zikredilmektedir607. Hâlâ canlı bir düşünce akımı olarak varlığını sürdüren İşrâkî hikmet

günümüz İran düşüncesinde ise İrfâniyye olarak bilinmekte ve etkisini

sürdürmektedir608.

2. İbn Meymûn (601/1204)

Ebû ‘İmrân Mûsâ b. Meymûn b. ‘Ubeydüllâh el-Kurtubî el-Endülüsî el-İsrâîlî

30 Mart 1135 tarihinde Endülüs Kurtuba’da (Cordoba) doğdu609, 13 Aralık 1204 yılında

Kâhire’de vefât etti610. Yahudi’ler nezdinde Hz. Musa’nın İsrailoğullarıyla birlikte

605 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 92. 606 Süleyman Uludağ, “Tasavvuf”, DİA, XXIII, 438. 607 Kaya, “İşrâkiyye”, DİA, XXIII, 437. 608 Uludağ, “Tasavvuf”, DİA, XXIII, 438. 609 İsrail Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, Beyrut 2006, s. 1. 610 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, nşr. Hüseyin Atay, Ankara 1974, neşredenin önsözü, s. VII.

136

Mısır’dan çıkışı adına kutlanan Fısh bayramının arafesinde doğduğu için Musa adını

aldığı belirtilmektedir611.

Mûsevî ilahiyat tarihi ile fesefe tarihinde meşhûr bir filozof, tabîp, astronom ve

ilahiyatçı olan Musa b. Meymûn’un İbranice’deki ismi Rabbi Moşeh ben Meymon’dur.

Yahudi literatüründe çoğu zaman bu ismin baş harflerinden meydana gelen Rambam

adıyla yâd edilmektedir612. Müslümanlar nezdinde Mısır’da kaldığı süre zarfında

Yahudi cemaatinin liderliğini yapığından dolayı “er-Reîs” olarak da adlandırılan İbn

Meymûn613, Batılı kaynaklarda ise Maimonides olarak zikredilmekedir614.

İbn Meymûn’un doğduğu yer olan Kurtuba müslümanların kültür ve medeniyet

merkezi olduğu gibi Yahudi’lerin de ilim merkezi idi. Kurtuba’da ikâmet eden

Yahudi’ler daha çok müslümanlara ait eğitim merkezlerinde tahsil görüp onların ilmî

faaliyetlerinden istifâde ediyorlardı615. Bu etkileşim sayesindedir ki buradaki yahudiler

müslümanların meydana getirdikleri ilmî gelişmenin tesiriyle kendi dillerinde ve

kültürlerinde benzer gelişmeyi gösteriyorlardı. Yahudi dinine mensup olmasına rağmen

Musa da bu ortamı teneffüs etmiş ve iyi bir eğitim almıştır. İlk tahsîline Kurtuba’daki

Yahudi şeriat mahkemesine hâkimlik yapan, hem Yahudi din âlimi hem de tabiî ve

felsefî ilimler alanında birikim sahibi bir şahsiyet olan babasının yanında başlayan İbn

Meymûn’un yetişmesinde babasının önemli katkısı olduğu belirtilmektedir616.

Kurtuba’da bir yandan Yahudi âlimlerden ders alan İbn Meymûn’un diğer yandan

müslüman âlimlerden etkilendiği, İbn Rüşd, İbn Sînâ ve Fârâbî gibi müslüman

filozofların eserlerini okuyarak formasyon kazandığı belirtilmektedir617. İbn Meymûn,

Delâletü’l-Hâirîn adlı eserinde İbni Eflâh el-İşbilî’nin oğlu ile bir araya geldiğini, ünlü

filozof Ebubekir b. Sâiğ’in (İbn Bâcce) talebelerinden birinden ders aldığını bizzat ifâde

etmektedir618. Çağdaşı ve aynı şehirde yaşamakta olan İbn Rüşd’den ders aldığı, bazı

müellifler tarafından ifâde edilmişse de onun bu hususa işaret eden herhangi bir ifadesi

611 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 2. 612 E. Mıttwoch, “İbn Meymûn”, İA, V, 772. 613 İbn Ebî Usyabi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 582. 614 Mustafa Çağrıcı, “İbn Meymûn, DİA, XX, 194. 615 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. V. 616 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 3. 617 Çağrıcı, “İbn Meymûn, DİA, XX, 194. 618 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. 297.

137

bulunamamıştır. 1191 yılında talebesi Yusuf b. Yehuda’ya yazdığı mektupta:

“Bugünlerde İbn Rüşd’ün, Aristo’nun kitapları hakkındaki el-Hiss ve’l-Mahsus adlı

eseri hariç bütün eserlerini elde ettim. Gerçeği bulmakta başarıya ulaştığını gördüm.

Ancak henüz eserlerini incelemek için geniş bir vakit bulamadım.” demektedir619. İbn

Rüşd’den ders almamış olsa da onun eserlerinden istifâde ettiği ve onun te’sîrinde

kaldığı genellikle kabul görmektedir.

Genellike Ortaçağ’ın hatta bazılarına göre bütün dönemlerin en büyük Yahudi

filozofu olarak bilinen İbn Meymûn, 13 yaşında iken ailesiyle birlikte Endülüs’ün

güneyindeki Meriye’ye (Almeria) gitti. 1160 yılında Meriye Muvahhidler’in eline

geçince oradan Fas’a göç etmek zorunda kalmıştır620. İbnü’l-Kıftî, İbn Meymûn

ailesinin Mağrib’e göç etme nedeni olarak daha önceleri geniş bir hoşgörünün

bulunduğu ülkenin Muvahhidler’in eline geçmesinden sonra Hristiyan ve Yahudi’ler’e

karşı başlatılan dînî baskıyı zikretmektedir621. Muvahhidîler, Hristiyanlar ile

Yahudi’ler’in ihtidâ etmeleri şartıyla kalmalarına izin veriyorlar, aksi takdirde onları

hicret etmeye zorluyorlardı. Bu baskıdan dolayı İbn Meymûn’un aslında Mûsevî olduğu

halde zâhiren müslüman gibi görünmek zorunda kaldığı da rivâyet edilmektedir. Daha

sonraları Endülüs’ten gelen İbni Ma‘îşe adlı bir fakih, İbn Meymûn’u İslâm’ı terk

ederek Mûsevîliğe ‘avdet etmekle suçlamış, fakat İbn Meymûn’u himâyesine alan

Kâdiyü’l-Fâzıl, baskı altında islâmı kabul etmek durumunda bırakılan bir kişinin

islâmının sahîh ‘addedilemeyeceğini söyleyerek İbn Meymûn’u korumuştur622. İbn

Meymûn’un hayatı ve eserleri üzerine çalışan bazı müellifler, İbn Meymûn’un daha

önce müslümanlığı kabul etmediğini belirtmektedirler623. Bunlar, İbn Meymûn’un

cesaretini, İslâm’a karşı özel bir kin beslememesini ve eserlerindeki üslûbunu nazar-ı

dikkâte alarak bu sonuca varmaktadırlar. Kanaatimizce bu olay üzerinde fazla durmanın

bir anlamı yoktur. İbn Meymûn ister müslüman olsun, ister olmasın, İslâm entellektüel

geleneğinin ciddi anlamda etkisinde kalmış ve bu etkiyi eserlerinde hiç çekinmeden

yansıtmıştır.

619 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. VIII. 620 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 4. 621 el-Kıftî, İhbâr, II, 427. 622 el-Kıftî, İhbâr, II, 428. 623 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. VII-VIII.

138

Fas’tan da göç etmek zorunda kalan İbn Meymûn’un ailesi 1165 yılında o

dönemde Haçlıların elinde bulunan Akka’ya deniz yoluyla ulaşmış, oradan da Kudüs’e

gitmiştir. Ancak Haçlılar buradaki müslümanlara ve Yahudi’lere çeşitli eziyetlerde

bulunuyorlardı. Bu yüzden 6 ay sonra üç kardeş Yahudi’lerin iyi muaemele gördüğü, o

sıralarda Fâtımî hilâfetinin hüküm sürdüğü Mısır’a göç etti, babaları ise Kudüs’te

kaldı624. İbn Meymûn Fustat’a giderek burada bulunan zengin Yahudi’lerin ikâmet

ettiği Massîsa mahallesine yerleşti625. Burada bulunan Yahudi’ler her türlü dînî

baskıdan âzâde oldukları gibi, dînî ve ictimaî hayatlarını devam ettirecek önemli

müesseseler de kurmuşlardı. Bunların başında da ibadetlerini yaptıkları mâbedler ve

Yahudi reislerinin ikâmet ettiği başkanlık sarayı gelmektedir626.

Bölece İbn Meymûn için hayatının daha istikrarlı ve verimli olacağı yeni bir

dönem başlamış oldu. Kudüs’te kalan babasını 1166 yılında kaybeden Mûsa, kardeşi

Dâvud ile birlikte mücevher ticaretine başladı. Dâvûd ticari seyahatlerde bulunurken

Mûsa da Mısır’da kalarak ticarî ve ilmî faaliyetlerini sürdürüyordu. Fakat bir seyahat

sırasında kardeşi Davud’un Hint Denizinde batan gemisiyle bilikte boğulması, İbn

Meymûn’u maddî ve manevî olarak çok etkiledi627. Kardeşinin ölümünden sonra

geçimini de temin etmek üzere tabiblik yapmaya başadı. Kısa sürede şöhreti yayılan İbn

Meymûn’un etrafında din ilimleri, astronomi ve felsefe ile uğraşan geniş bir öğrenci

kitlesi oluşmaya başladı628. Bu öğrencilerin büyük çoğunluğu Endülüs ve Mağrib’den

hicret edenlerden meydana geliyordu. Öğrencileri arasında fazlaca alaka gösterdiği ve

Delâletü’l-Hâirîn’i kendisine hitâben yazdığı Yusuf b. Aknîn (İbn Sem‘ûn)629 de

Mağrib’den Mısır’a hicret edenler arasında bulunmaktaydı. Yahudi dindaşları gibi baskı

altında kaldığından dolayı dinini gizlemek zorunda kalan Yusuf, Mısır’a geldikten sonra

buradaki Yahudi’lerin reisliğini yapan İbn Meymûn’un yanına yerleşti ve ondan başta

624 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 8–9. 625 el-Kıftî, İhbâr, II, 427. 626 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 9–10. 627 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 10. 628 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 11. 629 Yusuf b. Aknîn’in biyografisini yazan İbnü’l-Kıftî’nin bildirdiğine göre Mağrib Fâs asıllı olan Yusuf, önemli bir tabip idi. Mısır’dan Şâm’a giden Yusuf, bir ara ticâretle uğraşmış, Melik Zâhir döneminde Haleb’in önde gelen tabipleri arasına girmiştir. Aynı zamanda İbnü’l-Kıftî’nin yakın arkadaşı olan Yusuf 623 yılında Haleb’te vefât etmiştir; el-Kıftî, İhbâr, II, 521.

139

tıp ve felsefe olmak üzere hemen her ilimde istifâde etti630. İbnü’l-Kıftî’nin bildirdiğine

göre İbn Meymûn, son derece zeki olan bu öğrencisinin talebi üzerine İbni Eflah el-

Endülusî’nin Hey’et (Astronomi) ile ilgili tesbitlerini düzeltmeye çalıştı631. Mûsâ b.

Meymûn’un öğrencileri, üstadlarının ismini Mısır, Şam, Mağrib, Endülüs ve Güney

Fransa gibi geniş bir coğrafyada bulunan Yahudi’lerin arasında yaydılar. Böylece İbn

Meymûn, Yahudi’ler arasında dînî, ilmî ve felsefî konularda nâm salmış bir otorite

olarak kabul gördü632.

Mısır Fâtımî devletinin sonlarına doğru Askalan’daki Haçlı melikinin

Mısır’dan bir tabîp istemesi üzerine bu görev için İbn Meymûn seçildi fakat İbn

Meymûn, Haçlıların hizmetinde çalışmayı reddederek bu görevi kabul etmedi633. Fâtımî

hilâfetinin yıkılmasıyla birlikte İbn Meymûn, Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin vezîri Kâdiyü’l-

Fâzıl’ın desteğini arkasına alarak daha rahat imkânlara kavuştu. Kâdiyü’l-Fâzıl, İbn

Meymûn’un tıptaki mahâretini takdîr ederek kendisine maaş bağladı634. İbn Meymûn

daha sonraları Salâhaddîn-i Eyyûbî ve oğlu el-Melikü’l-Efdal Ali’nin özel doktorluğunu

yaptı. Eyyûbî Hanedan’ı üyeleriyle iyi diyaloglar geliştiren İbn Meymûn, el-Melikü’l-

Efdâl Ali’nin annesinin kâtibi olan Yahudi Ebü’l-Ma‘âlî’nin kızkardeşiyle evlendi, onu

da kızkardeşiyle evlendirdi635.

Mûsa b. Meymûn 1187 yılında Yahudi tâifesinin başkanı seçilinceye kadar

Fustat’taki Yahudi Şer‘î Mahkemesi’nin bir üyesi olarak çalıştı636. Başkanlığa

seçildikten sonra ahlâkî, ilmî ve dînî anlamda Yahudi’lerin seviyesini yükseltmek adına

bir takım yenilikler getirdi. Esâsında dînî taassuba karşı olan İbn Meymûn, Yahudi’ler

arasında yaygın olan bazı âdetleri kaldırmaya çalıştı. Bunlar arasında yaygın bir gelenek

olan müskacılığı ve gelinin gülünç elbiselerle toplumun önünde dans etmesini

yasaklaması zikredilmektedir637. Anlaşıldığı kadarıyla İbn Meymûn Yahudi’ler arasında

yaygın olan hurafelerle mücâdeleye bir hayli önem vermiş, bu uğurda mütaassıb din

630 el-Kıftî, İhbâr, II, 521. 631 el-Kıftî, İhbâr, II, 521. 632 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 14. 633 el-Kıftî, İhbâr, II, 427. 634 el-Kıftî, İhbâr, II, 427. 635 el-Kıftî, İhbâr, II, 427-428. 636 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 19. 637 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. VI.

140

adamlarının eleştirilerine göğüs germiş ve Yahudi teolojisine önemli katkılarda

bulunmuştur.

İbn Meymûn, 18 Rebiülâhir 601/13 Aralık 1204 tarihinde Kâhire’de vefât etti.

Vasiyeti üzerine cesedi Filistin’e Taberiye’ye nakledilerek bir kısım Benî İsrâil

büyüklerinin kabirlerinin bulunduğu mezarlığa defnedildi638. Yahudi’ler arasında

“Moşeh haz-Zeman” (zamanın Musa’sı) olarak adlandırılan İbn Meymûn’un vefâtı

sadece Yahudi’ler arasında değil, müslümanlar arasında da derin üzüntüye yol açmış,

hakkında mersiye yazan şairler çıkmıştır. Yahudi’ler ise ona atfettikleri önemi Hz.

Musa ile Musa b. Meymun’u karşılaştırdıkları şu cümleyle ifâde etmişlerdi. “ Musa’dan

Musa’ya kadar, Musa gibisi gelmemiştir”639. Yahudi’ler Taberiye’deki kabrini

ziyaretgâh olarak kabul etmiş, Kâhire’de Yahudi’lerin ikâmet ettiği mahallede inşâ

edilen ve dünyanın sayılı havralarından biri olarak kabul edilen mâbed de onun ismini

taşımaktadır640. Günümüzde İsrail devleti tarafından özel bir önem atfedilen İbn

Meymûn adına uluslarası tıp ödülü verilmektedir. Ayrıca “Maimonides” adıyla açılan

hastahane ve üniversitelerin sayısı da bir hayli fazladır.

Çok yönlü bir filozof olan İbn Meymûn, bir yandan sarayın özel tabipliğini

yaparken diğer yandan kendisine başvuran her milletten hastaya sağlık hizmeti

sunmuştur641. Tabîp olarak çok arandığı hâlde çok sayıda eser yazması diğer bir

özelliğini teşkil etmektedir. Musa b. Meymûn’un eserlerini Yahudi hukukuna dâir

eserler, felsefî ve kelâmî eserler ile tıbbî eserler olmak üzere üç gruba ayırabiliriz.

Yahudi hukukuyla ilgili Kitâbü’s-Sirâc adlı eser, müellifin Mişna Tora

dışındaki diğer bütün eserleri gibi Arapça olarak kaleme aldığı bir eserdir. Bu eser 1168

yılında tamamlanıp, Mişna’nın642 müfassal bir tefsiridir. İbn Meymûn’un müslümanlar

arasında yayılacağını umduğu eser, arzuladığı ilgiyi görmemiş, daha çok Kuzey Afrika,

638 el-Kıftî, İhbâr, II, 428. 639 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 26. 640 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 26-27. 641 Mıttwoch, “İbn Meymûn”, İA, V, 773. 642 Mişna, Mukaddes kitaptan sonra yazılan en büyük eser olup Yahudi şeriatına dâir te’lîf edilen bu eser daha önceki âlimlerin rivâyetine dayanılarak Tevrat’tan alınmıştır. Mişna 165-210 milâdî yıllarında Filistin’deki Yahudi’lerin reisi olan Yahuda Hanasi tarafından toplanmıştır. Vecîz bir ifâdeyle yazıldığından şerhi olan Talmud’suz anlaşılmaz. (Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 43.)

141

İspanya ve Güney Fransa’daki Yahudi’ler arasında yayılmıştır643. Eser, bahsettiğimiz

yerlerde büyük bir rağbet görmüştür. Müellif hayatta iken İbranice tercümesine

başlanan eserin tamamı ancak 1296 yılında Berşelûne’de (Barselona) kurulan bir heyet

tarafından tercüme edilmiştir. Daha sonraları eserin tamamı, Latince (Oxford 1655) ve

Almanca’ya (Leipzig 1863) tercüme edilmiş, kısmî olarak da Fransızca (Paris 1927) ve

İngilizce’ye (Newyork 1912) tercüme edilmiştir644.

Müellifin en fazla tanınan eserlerinden biri olan Mişna Tora Yahudi’lerin dînî

hayatında ictimaî bir inkılab meydana getirmiştir. “Tevrat öğretisi” veya “Tevrat’tan

sonra gelen ikinci kitap” anlamlarına gelen bu eser, Yahudi şeriat kitabı Talmud (Mişna

Tefsiri) üzerine yapılmış sistemli ve felsefî bir şerhtir.645 İbn Meymûn 10 yıl kadar

süren bir çalışmanın ardından 1180 yılında tamamladığı bu eserini Babil ve Kudüs

Talmud’unu esas alarak yazmıştır. Müellifin İbranice yazdığı tek eser olan Mişna Tora

daha sonra yazılan Yahudi şeriat kitablarına örnek teşkil etmiş, Yahudi dünyasında

geniş ilgi uyandırmış, lehinde ve aleyhinde şiddetli tepkiler ortaya çıkmıştır646. Kitabın

ilki XV. yüzyıl sonlarında İtalya’da olmak üzere birçok neşri yapılmıştır.

(Constantinople 1509; Venedik 1524, 1550–1551; Amsterdam 1702–1703; Leipzig

1862)647.

Yahudi şeriatı hakkında yazdığı diğer bir eseri olan Kitâbü’l-Ferâiz,

çoğunluğun kolayca anlayabilmesi için Arapça olarak kaleme alınmıştır. Bu eser Mişna

Tora’nın te’lîfinden önce ona hazırlık olarak kaleme alınmıştır. Müellifin ölümünden

sonra üç Yahudi âlim tarafından İbranice’ye çevrilen eserin Arapça metni (Paris 1888)

yılında neşredilmiştir648.

Musa b. Meymûn’un dünya ölçeğinde tanınmasını sağlayan eseri, düşünce

sistemini en kapsamlı şekilde açıkladığı Delâletü’l-Hâirîn adlı eseridir. Bu eser, orta

çağda Yahudi felsefî ve dînî düşüncesinin ulaştığı en yüksek zirveyi temsil eder649.

643 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. XII. 644 Çağrıcı, “İbn Meymûn, DİA, XX, 195-196 645 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 52-53. 646 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 54. 647 Çağrıcı, “İbn Meymûn, DİA, XX, 196. 648 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s.50. 649 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 57.

142

Felsefeye büyük rağbet gösteren İbn Meymûn’un bu eseri kaynağını akılda bulan

felsefenin temel ilkelerini konu edinir. Yusuf b. Aknin adlı öğrencisine hitâben yazdığı

bu eserini “ancak felsefe okumuş olan, nefse ve bütün kuvvetlerine dâir bir şey

öğrenenler”650 için yazdığını, “halka, şeriat ilmini öğrenmemiş olana te’lif etmediğini,

dîninde, ahlâkında kâmil olana, felsefî ilimleri okuyup manalarını anlayana”651

yazdığını belirtmektedir. Eser müellif hayatta iken Samuel ibn Tibbon tarafından

İbranice’ye çevrilmiş, daha sonra yine İbranice, Latince, İtalyanca, Macarca, Almanca

ve İngilizce tercümeleri yapılmış, üzerinde birçok şerh yapılmıştır.

İbn Meymûn, hasımları tarafından Mişna Tora’da haşir hakkında (yeniden

diriliş) bilgi vermediğine dâir yapılan tenkidlere cevap olmak üzere Makâle ‘ani’l-Ba‘s

adlı eseri yazmıştır. Hüseyin Atay’a göre Yahudi’lerde pek açık olmayan ahiret inacının

mâhiyetini ortaya koyan yetkili bir Yahudi düşünürün eseri olması açısından

önemlidir652. Arapça metni ve Samuel İbn Tibbon’un İbranîce tercümesi J. Finkel

tarafından neşredilmiştir. (Proceedings of the American Academy for Jewish Research,

X 1939, s. 1–42,60–105)

Makâle fî Sınâ‘ati’l-Mantık müellifin mantığın temel kavramlarını kısaca îzâh

ettiği ve gençlik yıllarında kaleme aldığı eseridir. Bu eserde İslâm filozoflarının

özellikle de Fârâbî’nin etkisi iyice anlaşılmaktadır. Eserin iki Arapça nüshası ilk kez

Mubahat Türker tarafından bulunmuş ve neşredilmiştir. (İTED, III/2 (1959), s. 49-54)

Tıp eğitimine Endülüs’te başlayan İbn Meymûn, daha sonra hicret ettiği Fas’ta

da eğitimine devam etmiş, döneminin ünlü tabiplerinden ders almşıtır. Tıp alanındaki

tecrübelerini ortaya koyma imkânını bulduğu yer ise her açıdan rahat şartlara kavuştuğu

Mısır olmuştur. Tıp ile ilgili kaleme aldığı eserlerin hepsini Mısır’da 1167 ile 1200

yılları arasında Arapça olarak kaleme alan İbn Meymûn’un bu sahadaki eserlerinin

büyük kısmı İbranice’ye bir kısmı da Latince’ye çevirilmiştir.

Tıp sahasında İbn Meymûn’un bize kadar ulaşan en önemli eseri Fusûlü’l-

Kurtubî, Fusûlü Mûsâ olarak da bilinen Kitâbü’l-Füsûl fi’t-Tıb adlı eseridir. Hacmi ve

650 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. 174. 651 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. 9. 652 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. XV.

143

ulaştığı şöhret bakımından en büyük eseri olan Füsûl’u 1187–1190 yılları arasında

yazmıştır. İslâm tabiplerinden İbn Zühr, Nuhammed b. Ahmed et-Temîmî ile İbn

Rıdvân’dan da yararlanarak Câlînûs ve diğer Grek tabiplerinin kitaplarından alınmış

1500 tıp kânunu ile İbn Meymûn’un şahsına âit tahlil, tenkit ve hâşiyeleri ihitvâ eder653.

Kitap 25 fasıldan meydana gelmiştir. Kitapta genel olarak canlı varlıkların görevleri,

bâtınî hastalıklar, hastalıkların belirtileri ve teşhîsleri, sebepleri ve ilaçları, ilaçların

hazırlanmasına yönelik uygulama yöntemleri ile kadın hastalıkları vb. konularda detaylı

bilgiler verilmektedir654. Eserin Natan ha-Meathi tarafından 1279 yılında Roma’da

yapılan İbrânîce bir tercümesi basılmıştır. (Lemberg 1805, 1834-35; Vilna 1888).

Kitabın XIII. yüzyılda mütercimi bilinmeyen Latince bir çevirisi daha ortaya

çıkmıştır655.

Arab âlimleri Kitâbü’l-Muhtasar adlı bir eseri de İbn Meymûn’a nisbet ederler

ki bu eser hiciri II. asırda yaşamış ünlü Grek doktoru Câlînûs’un tıbba dâir görüşlerinin

bir özeti hükmündedir. Bu muhtasarın hazırlanmasında öğrencisi Yusuf b. Aknin’in

önemli katkıarı olmuştur. Arapça aslı mevcut olmayan eserin İbrânîce bir nüshası

günümüze ulaşmıştır.(Meyerhof, XI (1929), s.142)656.

İbn Meymûn’un 1198 yılında Kâdiyü’l-Fâzıl’a ithâf ettiği ve bu münasebetle

el-Makâletü’l-Fâzıliyye olarak da bilinen es-Sümûm ve’t-Teharrüz mine’l-Edviyeti’l-

Kattâle adlı eseri de tıp bilimi ile ilgili değerli bilgiler ihtiva etmektedir. Müellif bu

eserinde daha çok hekimlikteki özel tecrübeleri ile tıp bilimiyle ilgili şahsi görüşlerini

ifade etmektedir. Eserin Kâdiyü’l-Fâzıl’a nisbet edilmesi herkesin anlayabildiği

anlamına gelmemelidir. Tersine bu makâle tıbbî ıstılahların ve problemlerin bolca yer

aldığı yine bu ıstılahlardan anlayacak kişiler için kaleme alınmıştır. Eseri Arapça’dan

İbrânîce’ye Musa b. Tibbon, Latince’ye ise hristiyan âlimi Armengaud Blasisus tercüme

etmiştir. Eseri İbranice nüshasından Fransızca’ya M. Rabbinowicz (Paris 1865),

Almanca’ya Moritz Steinschneider (Berlin 1873) çevirmiştir657.

653 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 143. 654 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 143. 655 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 144. 656 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 145. 657 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn s.146.

144

Yukarıda saydığımız eserlerinin dışında Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin oğlu Melik

Efdal için yazdığı Makâle fî Tedbîri’s-Sıhhâ, Hama Sultânı Takiyüddîn Ömer’e yazdığı

fi’l-Cimâ‘, 1190 yılında soylu bir hasta için yazılan Makâle fi’r-Rebv, Risâle fi’l-

Bevâsîr, Şerhu Esmâi’l-‘Ukkâr gibi mühtelif konular hakkında yazdığı çok sayıda eseri

daha vardır.

İbn Meymûn’un tıbba dâir eserlerine bakıldığı zaman müslüman tabiplerin

görüşlerinden yararlandığı, onların tesbitlerine dayanarak yeni görüşler ortaya attığı

görülür. Risâle fi’l-Bevâsîr adlı eserini Ebû Bekir er-Râzî ve İbni Sînâ’nın tesbitlerine

dayanarak yazan İbn Meymûn658, en önemli eseri olarak bilinen Kitâbü’l-Fusûlü’nü da

İbn Zühr ve et-Temîmî gibi müslüman tabiplerin tıbba dâir tesbitlerinden faydalanarak

te’lîf etmiştir. Bu durum İbn Meymûn’un hem felsefî hem de tıbbî görüşlerinde

müslüman bilim adamlarından etkilendiğinin önemli bir göstergesidir.

Ortaçağda Yahudi felsefesi ile İslâm felsefesi arasında güçlü münasebetlerin

kurulduğu bilinmektedir. İslâm kültür ve düşüncesinin Yahudi kültürü ve düşüncesini

etkilediğini Yahudiler’in kendileri de itiraf etmektedirler. İbn Meymûn bu etkileşimin

en somut örneği olarak kabul edilmelidir. İbn Meymûn Kurtuba’da bir yandan Yahudi

ilahiyatı tahsîl ederken bir yandan da Farabi, İbni Sina, Gazzalî ve İbn Bacce gibi

müslüman filozof ve tabiplerin eserlerini okuyarak düşüncesini geliştirmiştir. Nitekim

eserlerinde bu etkiyi yansıtmaktan uzak durmamıştır. Tanrının sıfatları, ahlâk ve ahlâk

eğitimi, âlemin yaratılmışlığı ve peygamberlik gib bir çok konuda Gazzâlî, Fârâbî, İbni

Sînâ ve İbni Rüşd gibi müslüman filozoflarla müşterek düşünce tasavvuruna sâhip

olduğu gözlemlenmektedir.. Bundan dolayı Mustafa Abdurrâzık, İsrail Wilfinson’un

Mûsâ b. Meymûn adlı kitabına yazdığı mukaddimede İbn Meymûn’un İslâm

filozoflarından sayılması gerektiğini söylüyor. Abdurrâzık, Şehristânî’nin Hristiyan olan

Hüneyn b. İshâk’a İslam filozofu demesine bakılarak İbn Meymûn’un da İslâm filozofu

sayılmaması için herhangi bir engelin bulunmadığını zikrediyor659.

658 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 151. 659 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, mukaddime, s. II-III.

145

Eserleri ve görüşleriyle sonraki nesiller üzerinde geniş tesirler bırakan İbn

Meymûn, Yahudi toplumunun sâhip olduğu en etkileyici filozof ve liderlerden olup

onlar için -özellikle günümüzde- çok önemli bir şahsiyet ve gurur kaynağıdır.

3. Seyfeddîn el-Âmidî (631/1233)

Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kâsım) Seyfeddîn Alî b. Ebî Alî Muhammed b. Sâlim es-

Sa‘lebî el-Âmidî 551/1156 yılında Âmid’de (Diyarbekir) doğdu, 4 Safer 631/9 Kasım

1233 tarihinde Dımaşk’ta vefât etti660.

İlk tahsîlini doğduğu yer olan Âmed’de yapan Âmidî, burada Kur’ân- Kerîm’i

hıfzetti. Hanbelî fıkhı, kırâât ve Arapça’da belli bir mesâfe kat ettikten sonra eğitimini

tamamlamak üzere Bağdat’a gitti. Döneminin önemli ilim merkezlerinden biri olan

Bağdat’ta kırâât öğrenimini tamamladı.661 Önde gelen Hanbelî fakihi İbnü’l-Mennî’den

(ö.583) Hanbelî fıkhına dâir yazılmış en önemli kitaplardan biri olan el-Hidâye’yi

okudu. Yine kendi tâbiriyle ondan cedel ve münâzara âdâbını aldı. Büyük hadîs bilgini

İbn Şâtil’in derslerine katıldı ve ondan el-Kâsım b. Selâm’ın ğarîb-i hadîs hakkındaki

kitabını rivâyet etti662. Bağdat’taki ikâmetinden bir müddet sonra Şafiî fakîhi İbn

Fazlân’la tanıştı. İbn Fazlân’dan Şafiî fıkfı, cedel, münâzara, fıkıh usûlü, kelâm ve

mantık ilimlerinde ders aldı. İbn Fazlân’ın Seyfeddîn el-Âmidî üzerinde çok etkili

olduğu, bundan dolayı Âmidî’nin Hanbelî mezhebini terk ederek Şafiî mezhebine

geçtiği ifâde edilmektedir663. Anlaşıldığı kadarıyla çok yönlü bir âlim olan İbn

Fazlan’ın Âmidî’nin şahsiyeti ve fikirleri üzerinde önemli etkileri olmuştur.

Aklî ilimlerdeki bilgi ve kültürünü arttırmak isteyen Âmidî, bu münâsebetle

Bağdat’ta ikâmet eden Hristiyan ve Yahudi bilginlerden felsefe dersleri aldı664.

Felsefeyle ilgilenmesini hoş görmeyen Şafiî fakihleri akîdesinin bozulduğu

propagandasıyla Âmidî aleyhinde harekete başladılar. Bağdat’ta kalamayacağını

660 el-Kıftî, İhbâr, I, 325; İbn Hallikân, Vefiyât, III, 294. 661 Seyfeddîn Âmidî, Ğâyetü’l-Merâm, nşr. H. Mahmûd Abdüllatîf, Kâhire 1971, neşredenin girişi, s. 9. 662 Âmidî, Ğâyetü’l-Merâm, s. 9. 663 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 293. 664 el-Kıftî, İhbâr, I, 325.

146

anlayan Âmidî, Sultân Salâhaddîn’in hükmü altında bulunan Şam’a yöneldi. Dımaşk ve

Haleb’te felsefe öğrenimini devâm ettirdi665. Kısa bir süre sonra kelâm, felsefe ve fıkıh

üsûlünde devrinin en büyük otoritelerinden biri olan Âmidî, 592 yılı civârında el-Azîz

b. Salâhaddîn’in idaresi altındaki Mısır’a gitti666. Yaklaşık yirmi yıl Mısır’da kalarak

ilmî çalışmalarına devam eden Âmidi, Mısır’da bulunduğu süre zarfında Menâzilü’l-

‘İzz ve Nâsıriye Medreseleri’nde müderrislik yaptı. Bu arada şöhreti günden güne

yayılan Âmidî’den ders okumak için muhtelif diyarlardan birçok talebe geldi. Bu

durumu çekemeyen muhalifleri akîdesini ittiham ederek kanının helal olduğuna dâir

fetva hazırlayarak Sultâna gönderdiler. Bunun üzerine Hama’ya kaçan Seyfeddîn,

Eyyûbî hükümdârı el-Melikü’l-Müzaffer’in himâyesini gördü667. Böylece hayatında

yeni bir dönem açılan Âmidî, fikrî hayatının en mühim eserlerinden ‘addedilen

Dekâikü’l-Hakâik ve Ebkârü’l-Efkâr adlı eserlerini burada yazdı. el-Melikü’l-

Müzaffer’in tam desteğini alan Âmidî, hayatının en verimli ve istikrarlı dönemini

yaşadığı Hama’da Mansûriye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Bu arada eser te’lîfine

devam eden Âmidî, el-Mübîn fî Me‘ânî Elfâzi’l-Hükemâ ve’l-Mütekellimîn ve Keşfü

Temvîhât isimli felsefî eserlerini burada yazdı668.

el-Melikü’l-Müzaffer’in vefâtından sonra el-Melikü’l-Muaazzam’ın daveti

üzerine Dımaşk’a giden Âmidî, kısa sürede Dımaşk’ın ileri gelen hocaları arasına girdi.

Dımaşk’ın ilmî çevresinde parlak bir konum kazanan Âmidi, on yılı aşkın bir süre

‘Azîziyye Medresesi’nde müderrislik yaptı669. Uzun bir müddet Dımaşk’ta kalan ve

önemli hizmetlerde bulunan Âmidî, el-Melikü’l-Eşref tarafından ele geçirilen

Diyarbekir’in eski hükümdarı ile gizlice mektuplaştığı ileri sürülerek müderrislikten

‘azledildi670. Hayatının sonlarına doğru evine çekilip münzevî bir hayat yaşayan

Seyfeddîn el-Âmidî, 4 Safer 631/ 9 Kasım 1233 tarihinde vefat etti ve Şam’daki Cebel-i

Kâsiyûn Kabristanı’na defnedildi671.

665 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 293. 666 el-Kıftî, İhbâr, I, 325. 667 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 293-294. 668 Âmidî, Ğâyetü’l-Merâm, s. 10. 669 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 294. 670 el-Kıftî, İhbâr, I, 325. 671 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 294.

147

Kelâm, usûl-i fıkh, felsefe ve mantık sahasındaki eserleriyle meşhûr olan

Âmidî’ hemen her alanda kendini yetiştirmiş, müdakkik bir âlim ve kuvvetli bir hatip

idi. Mısır ve Şâm’ın önde gelen âlimlerinden olan el-‘İzz b. Abdusselâm, hocası

Âmidî’in ilminden bahisle şunları söylemiştir: “Ondan daha iyi ders okutanı işitmedim.

Eğer el-Vâsit’in (Gazzalî’in eseri) bir lafzını değiştirse zikrettiği lafız el-Vâsit sâhibinin

yazdığı lafızdan daha yerinde olur. Münâzara ve bahis usûlünü ondan okuduk”672. Yine

‘İzz b. Abdüsselâm’ın belirttiğine göre İslâm dini hakkındaki herhangi bir şüpheyi izâle

etmekte ondan daha ehliyetli bir kimse bulunamazdı673.

Seyfeddîn el-Âmidî, babasıyla arasındaki dostluğa binâen Rumûzü’l-Künûz

adındaki eserini bizzat İbn Ebî Usaybi‘a’ya okutmuştu674. Bu itibarla İbn Ebî Usaybi‘a’

Âmidî’yi dünyanın en zeki insanlarından biri olarak adlandırmıştır. Ayrıca onu tıp

mebâdisinde zamanının en yükseği olarak olarak kabul eden İbn Ebî Usaybi‘a,

Tabakât’ında Şam tabipleri meyanında Âmidî’yi de zikretmektedir675. Fakat Âmidî’nin

tıbba dâir herhangi bir eseri bilinmemektedir.

Usûl-i dinde büyük bir âlim olan Âmidî, usûl-i fıkıhta da önemli bir konuma

sâhiptir. Fıkıh usûlünde meseleleri fürû‘dan tecrît edip aklî istidlâl yolunu seçer ve

mezhepleri tahkîke önem verirdi676. Hilâf ilminde kendine has bir metodu bulunan

Âmidî bu sahanın en büyük isimlerinden Es‘ad b. Muhammed el-Mihenî ve Şerîf el-

Merâgî’nin eserlerini şerh ederek metotlarını takviye etmiştir677. Müteaahhir

kelamcılardan olan Âmidî, kendisinden önceki kelâm âlimlerinin fikirlerini dikkatli bir

şekilde tenkîde tâbi tutmuştur. Fahreddîn er-Râzî’nin geliştirdiği felsefe-kelâm

yakınlaşmasını daha da ileriye götürmüş, “Kemalât, ma‘kulâtı, aklî ilimleri ihata

etmekle elde edilir.” davasını ortaya atmıştır. Bu şekilde İslâm dünyasında asırlarca

hâkim olan felsefî-kelâm anlayışının öncüleri arasında yer almış, mütekaddim

kelâmcıların çeşitli konulara âit görüşlerini zayıf bularak tenkîd etmiştir. İbn Sîna’ya

672 Sübkî, Tabakât, V, 130. 673 Âmidî, Ğâyetü’l-Merâm, s. 11. 674 M. Şerefeddîn Yaltkaya, “Âmidî”, İA, I, 401. 675 İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 650; İsmail Hakkı İzmirli, “Âmidî”, İTA, İstanbul 1941, I, 384. 676 İzmirli, “Âmidî”, İTA, I, 380. 677 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 293.

148

karşı Fahr-ı Râzî’nin görüşlerini destekleyen Âmidî, Râzî gibi Meşşâî’lere bayrak

kaldırmış ve meşşâî felsefeyi tenkid etmiştir678.

Âmidî özellikle kelâm ilminde orjinal fikirler üretebilen mütefekkir bir şahsiyet

olduğunu göstermiştir. İbn Teymiyye Âmidî’nin kelâmcıların dayandıkları delilleri

tenkit edip bunları yeniden ele alışını kelâm ilminin aleyhinde bir delil olarak kabul eder

ve kelamcıların delillerine itiraz ederken bu hususu bazen malzeme olarak kullanır,

bazen de onun itirazlarını çelişik bulur679.

Âmidî’den ders alıp daha sonraları her bir kendi alanında uzmanlaşmış önemli

ilim ve devlet adamları yetişmiştir. Âmidî’nin yetiştirdiği talebeler, sadece kendi

dönemlerinde değil, günümüze kadar süregelen etkileriyle önemli şahsiyetler olarak

tebârüz etmişlerdir. Bunlar arasında ‘İzz b. Abdüsselâm, İbnü’l-Hâcib el-Mâlikî, Sıbt

İbnü’l-Cevzî, İbn Ebî Usaybi‘a, Ebû Şâme el-Makdisî, İbn Vâsıl, İbn Hallikân, el-

Meikü’l-Mansûr, Mahmûd es-Sancârî ve daha birçok ilm ve devlet adamının ismi

zikredilmektedir680.

Seyfeddîn el-Âmidî farklı sahalarda yirmiden ziyâde eser te’lîf etmiştir681. Bu

eserlerden yedisi cedel ve hilâf üzerine, sekizi felsefe ve mantık üzerine, beşi kelâm

üzerine, dördü de da fıkıh usûlü üzerine te’lîf edilmiştir. Bunlardan Ebkârü’l-Efkâr,

kelâma dâir yazdığı en mühim eseri olarak kabul edilmektedir. Hatta bu eser öneminden

dolayı kelâm ilmine dâir yazılan en güzel kitaplardan biri olarak ifâde edilmektedir682.

Ebkârü’l-Efkâr Ahmed Muhammed el-Mehdî’nin tahkîkiyle neşredilmiştir. (Kâhire

2002). Ğâyetü’l-Merâm fî İlmi’l-Kelâm, Kitâbü’l-Ebkâr’dan daha mühtasar bir kelâm

kitabı olup Hasan Mahmûd ‘Abdüllatîf’in tahkîkiyle neşredilmiştir. (Kâhire 1971). el-

İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm mütekellimîn metoduna göre yazılmış en mühim fıkıh üsûlu

kitaplarından biri olup Kâdî ‘Abdülcebbâr’ın el-‘Umed, Cüveynî’nin el-Burhân, Ebü’l-

Hüseyin el-Basrî’nin el-Mu‘temed ve Gazzâlî’nin el-Müstaşfâ adlı eserlerinin

678 İzmirli, “Âmidî”, İTA, I, 382-383. 679 Emrullah Yüksel, “Âmidî”, DİA, III, 58. 680 el-Âmidî, Ebkârü’l-Efkâr fî Usûli’d-Dîn, nşr. Ahmed Muhammed el-Mehdî, Kâhire 2002, neşredenin girişi, s. 34-35. 681 Eserleri için bkz. İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 651. 682 el-Âmidî, Ebkârü’l-Efkâr, neşredenin girişi, s. 42.

149

mükemmel bir hülâsası mahiyetindedir683. Kâhire’de (1332) ve son olarak İbrahim el-

Acûz’un eklediği hâşiyelerle birlikte dört cilt olarak Beyrut’ta yayımlanmıştır. (1985).

el-Mübîn fî Me‘ânî Elfâzi’l-Hükemâ ve’l-Mütekellimîn adlı eseri felsefe ve mantıkla

ilgili terminolojik sözlükten ibâret olup Hasan Mahmûd eş-Şâfiî’nin tahkikiye

yayınlanmıştır. (Kâhire 1983). Rumûzü’l-Künûz ise 118 varak olup konularının büyük

çoğunluğu mantık, cedel ve tabiat felsefesine ayrılmasına rağmen, sonuna sıfat,

nübüvvet, âhiret ve imâmet bahislerinden oluşan kısa bir ilahiyat kısmı eklenerek

kelâmî bir kitap hüviyetine büründürülmüştür. Nuruosmaniye kütüphânesinde bir yazma

nüshası mevcuttur. (nr. 2688)684.

4. Abdüllatif el-Bağdâdî (629/1231)

Muvaffakuddîn Abdüllatîf b. Yûsuf b. Muhammed b. Alî el-Bağdâdî 557/1162

yılında Bağdat’ta doğdu, 12 Muharrem 629/9 Kasım 1231 senesinde doğum yeri olan

Bağdat’ta vefât etti685.

Tabip-filozof ve çok yönlü bir İslâm bilgini olan Abdüllatîf el-Bağdâdî kısa

boylu, zayıf ve nahif bir bünyeye sâhip olduğundan İbn Nokta ve “Keçecizâde”

anlamına gelen İbn Lebbâd künyesiyle de anılmıştır686. Aslen Musul’un ileri gelen

ailelerinden birine mensup olan Bağdâdî’nin babası hadîs, mantık, usul ve nahivde

amcası Süleyman ise Fıkıh ilminde otorite idiler687. İbn Ebî Usaybia’nın belirttiğine

göre çok küçük yaştan itibâren Bağdad’ın büyük ilim adamlarından dersler okuyarak

ilim tahsîline başladı. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra tefsîr, hadîs, fıkıh, dil ve

edebiyatla ilgilenip temel islâmî ilimlerde icâzet aldı688. Daha sonraları bilgisini

arttırmak amacıyla ilmî seyahatlere başlayan Bağdâdî, dönemin belli başlı ilim ve kültür

683 Yüksel, “Âmidî”, DİA, III, 58. 684 Yüksel, “Âmidî”, DİA, III, 58. 685 Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1974, II, 385. 686 Zehebî, Siyer, XXII, 320. 687 Abdüllatîf el-Bağdâdî, el-İfâde ve’l-İ‘tibâr, thk. Ahmed Gassân, Dımaşk 1983, s. 141. 688 İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 683.

150

merkezlerini dolaştı689. Gittiği yerlerde ilim adamlarıyla görüştü, kurulan ilmî

sohbetlere ve münâzaralara katıldı.

Mağrib’den Bağdat’a gelen İbn Tatlî (İbn Nâilî) adlı bir bilginden aklî ve

felsefî ilimleri tahsil etti. Daha sonra Gazzâlî, İbn Sînâ ve Behmenyâr’ın eserlerini

okudu690. Bağdat’taki tahsîlini tamamladıktan sonra 585/1189 yılında Musul’a giderek

orada devrin ünlü âlimi Kemâleddîn b. Yunûs’la tanışarak ondan ders aldı. Bu sırada

İbn Yûnus’un yanında bulunan, Sühreverdî el-Maktûl’ün eserlerinden bazılarını okudu.

Sühreverdî’nin eserlerini inceledikten sonra Şeyhü’l-İşrak’ı sert bir dille tenkîd etti691.

586/1190 yılında Musul’dan Şam’a giden Bağdâdî, dil ve edebiyat sahâlarında

dönemin önde gelen âlimlerinden Tâceddîn el-Kindî ile münazaralarda bulundu ve ilmî

üstünlüğünü kısa sürede kabul ettirdi692. 1192 tarihinde Salâhaddîn-i Eyyûbî ile

görüşmek ve tanışmak üzere Kudüs’e gitti. Sultân Salâhaddîn’in meclislerine katılan

Bağdâdî, Salâhaddîn’in şahsında örnek bir Sultân gördü693. Sultân Salâhaddîn de onu

takdîr edip 100 dinar kadar aylık bağlayarak Dımaşk camiinde ders okutmakla

görevlendirdiler694. 1195 yılında el-Melikü’l-Azîz’in mâiyetiyle birlikte Mısır’a gitti.

Mısır’da bulunduğu zamanı iyi değerlendiren Bağdâdî, Ebü’l-Kâsım eş-Şâriî, Yâsin es-

Simyâî, ve meşhur yahudi filozofu İbn Meymûn gibi devrin ünlü ilim adamlarıyla

görüştü695. Özellikle Ebü’l-Kâsım eş-Şâriî’den çok etkilenen Bağdâdî, ondan Fârâbî,

İskender Afrodisî ve Themistius gibi Yeni Eflâtuncu Aristo şârihlerinin eserlerini

okudu696. Mısır’da iken Eyyûbî devlet adamlarının yakın ilgisini gördü. Sultân

Salâhaddîn yanında büyük bir i‘tibar sâhibi olan Kâdiyü’l-Fâzıl’ın desteğini gördü697.

1199–1201 yılları arasında Mısır’da meydana gelen büyük kıtlığı ve vebâ salgınını

gören Bağdâdî, Mısır halkının yaşadığı bu iktisadî ve sosyal krizi ünlü el-İfâde ve’l-

İ‘tibâr adlı eserinde ayrıntılı bir şekilde tasvîr etmiştir. 689 Ahmet Ağırakça, İslâm Tıp Tarihi, İstanbul 2004, s. 245. 690 A. Hulûsi Köker, “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf Bağdâdî, Kayseri 1992, s. 1. 691 Abdüllatîf Bağdâdî, el-Mücerred li-Lügati’l-Hadîs, thk. Fatıma Hamza er-Râzî, Amman 2004, neşredenin girişi, s. 22. 692Bağdâdî, el-Mücerred, neşredenin girişi, s. 23. 693 İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 688. 694 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devlet, s. 417. 695 İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 687. 696 Bağdâdî, el-İfâde, s. 150. 697 Bağdâdî, el-İfâde, s. 149.

151

1206 yılında Kudüs’te Mescîd-i Aksâ’da, 1207’de Şam’ın Azîziye

Medresesi’nde müderrislik yapan Bağdâdî, Bîmaristan en-Nûri’de (Nûreddîn Zengî

Hastanesi) tıp bilgilerini ilerletmiş ve burada tıp ile ilgili birçok risâle yazmıştır698.

1220–1229 yılları arasındaki sehayatleri esnâsında Erzurum, Erzincan, Kemah, Malatya

ve Besni gibi döneminin önemli merkezlerine geldiği ve bu sırada

Mengücekoğulları’ndan Alâeddîn Dâvud b. Behrâm tarafından himâye edildiği bundan

dolayı da birçok eserini bu hükümdara ithaf ettiği rivâyet edilmektedir699.

Çok verimli bir ilmî hayat yaşayan Abdüllatîf el-Bağdâdî, 1230 yılında hac

vazîfesini yerine getirmek üzere çıktığı seyâhatte doğum yer olan Bağdat’a vardıktan

kısa bir süre sonra, 12 Muharrem 629/9 Kasım 1231 burada vefât etti700.

Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin hayatı hummalı bir çalışma içinde geçmiştir. Son

derece zeki ve kuvvetli bir hâfızaya sâhip olan Bağdâdî, tıp, felsefe, mantık, kelâm,

lügat, matematik, botanik, tarih ve edebiyat ile ilgili pekçok eser yazmış, hülâsa veya

şerhtemiştir. Eser te’lîf ettiği alanların farklılığı ve çokluğu, çok yönlü bir bilim adamı

olarak incelenmesi zaruretini ortaya koymaktadır.

İslam Ansiklopedisi’nde Bağdâdî ile ilgili maddeyi yazan Mahmut Kaya, bazı

müellifler tarafından İslâm felsefesinin hiçbir ekolüne mensup olmadığı gösterilmesine

karşın Bağdâdî’yi İslâm dünyasındaki Aristocu geleneğe bağlı bir meşşâî filozofu

olarak değerlendirmektedir. “Çünkü o, Aristo’nun fizik, metafizik, psikoloji ve tabiat

ilimleri alanına giren eserleri üzerinde çalışmış, bunları bazen özetlemiş, bazen de

hâşiyeler yazarak gerekli açıklamalarda bulunmuştur. Ayrıca Fârâbî’nin mantık

külliyâtına da şerh ve hâşiyeler yazmış, bu arada İbn Sînâ’nın “Şartlı öncüller, şartlı

sonuçlar verir” teorisini ve “dördüncü şekil kıyasları” reddetmiştir. Günümüze kadar

ulaşan Fî mâ ba‘de’t-tabî‘a adlı eserini de Aristo’ya mal edilen apokrif eserlerden biri

olan ve Ortaçağ Hıristiyan âlemiyle İslâm dünyasında çokca tutulan el-Hayrü’l-Mahz’ın

etkisinde kalarak yazmıştır. Bütün bunlar Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin Yeni Eflatuncu

698 Köker, , “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf Bağdâdî,s. 3. 699 Bağdâdî, el-İfâde, s. 154. 700 Zehebî, Siyer, XXII, 323.

152

şârihlerin etkisinde kalan Fârâbî-İbn Sînâ ekolüne bağlı bir meşşâî filozofu olduğunu

göstermektedir”701.

Simya ve kimya terimleri arasında bir fark gözetmeyen Bağdâdî, bir kimyacı

ve bir filozof arasında geçen münazara tarzında yazdığı Risâle fî Mücâdeleti’l-

Hakîmeyn el-Kimyâ ve’n-Nazarî adlı eserinde insan isteğiyle herhangi bir metalin başka

bir metale dönüşmesinin imkansızlığını savunarak bu konuda İbn Sînâ ile aynı görüşleri

paylaşır702. Bağdâdî temelde bir “maddenin başka bir maddeye dönüşümü esâsına

dayalı Câbir b. Hayyân ekolünün kimyâ anlayışına katılmaz. Kükürt-civa teorisini kabul

eden ve kimyasal tepkimeleri dört element ve dört niteliği kullanarak açıklayan İbn Sînâ

gibi Bağdâdî de, batınî ve sembolik yönüyle simyâ geleneğinden çok, modern kimya

biliminin kurumları arasında sayılmaktadır703.

Aynı zamanda çok iyi bir tabîp olan Bağdâdî’nin tıp bilimiyle ilgili önemli

çalışmaları bulunmaktadır. Mısır’da iken 2000 adet iskelet üzerinde yaptığı araştırmada,

Galen’in Osteoloji’ye (kemik bilimi) ait verdiği yanlış bilgileri düzeltmiştir. Abdüllatîf

Bağdâdî, yaptığı iskelet araştırmaları ile Galen’in altçene kemiğinin iki kemikten ibâret

olduğu bulgusunu çürütmüş ve onun tek bir kemik olduğunu tesbît etmişir704.

Bağdâdî’nin tıp bilimine en büyük hizmeti şeker hastalığının karaciğerle

ilgisinin olduğunu ilk defa tesbit eden tabip olmasıdır. Bu bağlamda şeker hastalığı

üzerine yazdığı Makâle fi’d-Diyabetes ve’l-Edviyyetü Nafi‘atü Minhu adlı eserinin

dünya tıp tarihinde önemli bir çalışma olduğu kanaati yaygındır. Daha önceki

dönemlerde Çin ve Grek tabipleri tarafından bilinen şeker hastalığının Bağdâdî

tarafından karaciğerden kaynaklandığının ilk defa tesbît edilmiş olması İslâm tıp

tarihinde önemli bir buluş olarak kabul edilmektedir. Ondan önce gelen tabipler şeker

hastalığının sebebi olarak pankreasin insülini salgılamadaki eksikliğini kabul etmişler,

Bağdâdî ise hastalığın asıl sebebi olarak karaciğerin aslî fonksiyonunu yerine

getirememesi durumunu ifâde etmiştir705. Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp

701 Mahmut Kaya, “Abdüllatîf el-Bağdâdî, DİA, I, 254. 702 Seyfullah Sevim, “İslâm Dünyasında Kimya (Simya) Biliminin Gelişimi ve Badâdî’nin Görüşleri”, Abdüllatif Bağdâdî, s. 63. 703 Sevim, Abdüllatif Bağdâdî, s. 64. 704 Köker, , “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf Bağdâdî,s. 3. 705 Ağırakça, İslâm Tıp Tarihi, s. 247-248.

153

Tarihi Enstitüsü tarafından 1992 yılında kongre konusu olarak seçilen Bağdâdî’nin

Diabetes Risâlesi üzerine tebliğ sunan Doç Dr. Fahrettin Keleştimur ve Dç. Dr. Şaban

Kuzgun, Bağdâdî’nin bu eserinde yaptığı tesbitler ile günümüz tıp biliminde ulaşılan

sonuçlar arasında önemli benzerlikler bulmuşlardır706.

Kaynaklarda Bağdâdî’ye âit eserlerin geniş bir listesinden bahsedilmektedir.

Buna göre tıp, felsefe ve mantık alanları başta olmak üzere 160’tan fazla eseri

bulunmaktadır. Tefsîr-hadîs, akâid-kelâm, edebiyat-tenkid, botanik, saf-nahiv, fıkıh,

zooloji, matematik ve mineraloji gibi çok değişik ve farklı konularda eser te’lîf eden

müellifin günümüze kadar ulaşan eserlerinin sayısı ise eserlerine nisbeten azdır.

Bunların içinde onun Batı’da ve İslâm âleminde bilinen en meşhûr eseri el-İfâde ve’l-

İ‘tibâr fî Umûri’l-Müşâhedeti ve’l-Havâdisi’l-Mu‘ayeneti bi-Arzı Mısr adlı eseridir707.

Ahbâru Mısr adıyla da bilinen bu eser, Bağdâdî’nin Mısır’da bulunduğu sırada kaleme

aldığı hacmi küçük fakat muhtevâsı zengin eseridir. Eser müellifin Mısır’da gördüğü ve

yaşadığı olayların yanısıra Mısır’ın coğrafî, sosyal ve ekonomik durumu ile topografisi

hakkında önemli bilgiler vermektedir. Mısır’ın sosyo-kültürel tarihi için birinci

dereceden bir kaynak olan el-İfâde ve’l-İ‘tibâr XVIII. yüzyıl başlarından itibâren Batı

dünyâsında da tanınmış, Latince, Almanca ve Fransızca’ya tercüme edilmiştir. Eser,

1702 yılında Oxford’ta Latince çevrisiyle birlikte el-İbar ve’l-Haber ‘an ‘Acâibi Mısır

adıyla Oryantalist T. Hyde tarafından ve 1800 yılında Oxford’ta J. Hwhite tarafından iki

kez yayımlandı. Ayrıca 1810 yılında Arapça metin Fransızca çevirisiyle birlikte S. de

Sacy tarafından Relation de’l Egypte Par Abdal-Latif adıyla yayımlandı708. İslâm

dünyasında ise 1964 yılında Ali Muhsin ve 1983 yılında Ahmed Gassân tarafından

neşredildi. Müellifin beş duyuyu tp açısından inceleyen iki makalesi Makâletân fi’l-

Havâs ile şeker hastalığı hakkındaki eseri, Risâle fi’l-Maraz el-Müsemmâ Diyabitis

adıyla neşredilmiştir. (nşr. Said Abduh, Kuveyt 1972).

Abdüllatif el-Bağdâdî devrinin en velûd âlimlerinden biridir. İlmî şahsiyetine

lâyık derin bir araştırma neticesinde bütün yönleriyle tanınması ilim dünyâsı adına

önemli bir kazanım olacaktır. 706 Detayli bilgi için bkz; Fahrettin Keleştimur-Şaban Kuzgun, “Diabetes Risalesi”, Abdüllatîf Bağdâdî, s. 17-19. 707 Kaya, “Abdüllatif Bağdâdî”, DİA, I, 254. 708 Ağırakça, İslam Tıp Tarihi, s. 249.

154

G. TIP, ECZÂCILIK ve BOTANİK

İslâm dîninin yayılması sonucu müslümanların vâris olduğu topraklar kendi

zamanlarının en ileri kültür ve ilim bölgeleriydi. Müslümanlar, ilmî faaliyetlerin yoğun

olduğu böyle zengin bir kültür muhîtine sâhip olduktan kısa bir süre sonra tercüme te’lîf

yoluyla zengîn bir ilmî literatür meydana getirmiş, tıp, matematik, astronomi, felsefe,

edebiyat, kimya ve fizik konularında pek çok kitap Arapça’ya çevrilmiştir. Arapça’ya

tercüme edilen eserler arasında tıp sahasında yazılan eserler önemli bir yekün

tutmaktadır. Tıp alanında Yunanca, Sanskritçe, Farsça ve Nabatice’den eserler tercüme

edilmiştir. Bu eserler arasında özellikle Yunanca’dan tercüme edilen eserlerin İslâm Tıp

Tarihi’nde azımsanamayacak miktarda olduğunu gözlemliyoruz. Yunanca’dan tercüme

edilen eserlerin başında ise Hipokrat ve Galinos’un eserleri gelmektedir709. Bu

bağlamda İslâm dünyasındaki ilmî tıbbın gelişmesinde Hipokrat ve Galinos tıbbının çok

önemli etkileri olmuştur.

İslâm dünyasında tıp ilmine özel bir önem gösterilmiş, hemen hemen bütün

hükümdarlar tıp ilmini teşvik etmiş, çeşitli yerlerde hastahâneler te’sîs etmişlerdir.

İslâm dininin insana ve insan sağlığına verdiği önemin tıbbın gelişmesinde güçlü bir

etken olduğunu görüyoruz. Hz. Peygamber’in tıp ve tedâvi ile ilgili hadîsleri, tıp ve

eczâcılık alanındaki gelişmeleri tetikleyen muharriklerin başında gelmektedir. “İlim

ikidir; beden ilmi, din ilmi” mesajını peygamberlerinden alan müslüman âlimler, bu

hadîsteki beden ilmini tıp ilmi şeklinde yorumlamışlar, bu ilimde derinlik kazanmak

adına önemli faâliyetlerde bulunmuşlardır. Bu bağlamda Eyyûbîler devri, İslâm

târihinde tıbbın, tıbbî müeesseselerin ve tıp eğitiminin en çok revaçta olduğu

dönemlerin başında gelmektedir. Sultan Salâhaddîn, selefi Nûreddîn gibi tıp ilmine ve

tıbbî kurumlara çok ehemmiyet vermiş, Mısır, Şam ve el-Cezîre gibi önemli şehirlerde

hastaneler inşâ etmiş, bu hastaneler zamanla teorik ve uygulamalı derslerin işlendiği

birer tıp merkezi hâline gelmişlerdir710. Bu hastanelerden Dımaşk’ta Nûreddîn’in inşâ

ettiği el-Bîmâristân en-Nûri (Büyük Hastane) ile Kahire’de Salâhaddîn’in inşâ ettiği el- 709 Şeşen, “Ortaçağ İslâm Tıbbının Kaynakları ve XV. Yüzyılda Türkçe’ye Tercüme Edilen Tıp Kitapları”, Tıp Tarihi Araştırmaları, İstanbul 1993, V, 12. 710 Ahmed Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, Beyrut 1981, s. 76.

155

Bîmâristân en-Nâsırî (Salâhiyye Hastanesi) Salâhaddîn dönemindeki önemli tıp

merkezleri olarak faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Bu iki tıp merkezine İslâm dünyasının

çeşitli bölgelerinden müslüman, hristiyan ve yahudi tabipler gelmiş, teoriye ve pratiğe

dayanan kuvvetli bir tıp ekolü doğmuştur. Bu hastanelerde yapılan tıbbî araştırmalar ile

verilen tıp eğitimi sayesinde klinik tıp ortaya çıkmıştır711.

Sultân Nûreddîn’in Dımaşk’ta kurduğu hastaneler, Nûreddîn’den sonra

Salâhaddîn devrinde de önemli hizmetler görmüştür. 580 yılında Dımaşk’ı ziyâret eden

İbn Cübeyr, Dımaşk’ta kurulan hastanelerden bahisle şunları zikretmektedir. “580

senesinde Dımaşk’a girdiğimde eski ve yeni iki hastane gördüm ki bunlardan büyük

olanın günlük masrafı 15 altın civârındaydı. Bu hastanelerden birinde çalışan görevliler

ellerinde hasta adları ve hastalar için gerekli ilaç ve gıdaların isimlerinin yazıldığı

reçetelerle hastaları ziyaret ederek onların ihtiyaçlarını karşılıyorlardı. Doktorlar hergün

erkenden geliyorlardı. Hastalarını muayene ettikten sonra onlar için gerekli ilaç ve

yemeklerin hazırlanması için yardımcılarına direktif veriyorlardı. Diğer bir hastane ise

Câmi‘ü’l-Mükerrem’in batısında kurulmuş olup burada mecnûnlar tedavi ediliyordu ve

onlar için de ilaçlar hazırlanıyordu. Bu hastaneler, müslümanların iftihâr etmesi gereken

ilim ve hayır kurumlarının başında gelmektedir”712. İbn Cübeyr’in verdiği bilgilere

göre hastaların bakım ve tedavisine büyük önem verilmiş, her hastaya ayrı bir reçete

hazırlanarak tedavileri yürütülmüştür. Ayrıca o dönemde akıl hastalarının tedavisi için

müstakil bir hastanenin kurulmuş olması da önemli bir gelişmedir. Yine o sırada ruh

hastalarının ilaçla tedavi edilmiş olması da bir yenilik olarak kabul edilmelidir.

İbn Ebî Usaybi‘a’nın belirttiğine göre Melik Nûreddîn, kendi adıyla anılan

hastaneyi inşâ ettikten sonra hastanenin başhekimliğine Ebü’l-Mecd b. Ebi’l-Hakem’i

getirdi. Teorik ve pratik tıpta uzman olan Ebü’l-Mecd, hergün belirli saatlerde

hastalarını kontrol eder, onları muayene ettikten sonra emri altında çalışan görevlilerden

hastaların bakımını isterdi. Doktorun hastalar için uygun gördüğü ilaçlar tam vaktinde

hastalara veriliyordu. Herhangi bir gecikmenin olması söz konusu değildi713.

Anladığımız kadarıyla bu dönemde hastanelerde verilen hizmet anlayışı, günümüzdeki

711 Şeşen, “Eyyûbîler Devrinde Tıp Eğitimi”, İTED, İstanbul 1995, IX, 221. 712 Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 208. 713 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 628.

156

sosyal devlet anlayışını aratmayacak niteliktedir. Bu devir hastanelerinin halka ücretsiz

sağlık hizmeti sunduğunu da nazara alırsak, hastanelerin sosyal hizmet kurumları

arasındaki konumunu daha iyi anlayabiliriz.

Sultan Salâhaddîn’in Mısır’da kurduğu Salâhiyye hastanesi de Dımaşk’taki

Nûriyye hastanesi kadar önemli hizmetler yapmıştır. Fâtımî devletine son veren

Salâhaddîn, Fâtımîlerin en güzel saraylarından birini hastaneye çevirmiştir. Kâdiyü’l-

Fâzıl’ın belirttiğine göre Salâhaddîn, hasta ve düşkünler için kurduğu bu hastaneye çok

zengin vakıflar tahsis etmiş, kendi alanlarında uzman, doktor ve cerrâhlardan

müteşekkil büyük bir heyet bu hastanede çalışmıştır714. Nâsıriyye hastanesi olarak

adlandırılan bu hastanede sadece hastalar tedavi edilmemiş, aynı zamanda tıp dersleri

verilmiştir. Bu hastanenin en önemli özelliklerinden biri de kadın hastalara yönelik

hizmet veren bir bölümün eklenmesidir. Salâhaddîn’in hastaneye sunduğu imkanlar kısa

zamanda birçok ünlü hekîmin Nâsıriyye hastanesine gelmesini sağlamıştır. Sultânın

hastanede yürütülen sağlık hizmetlerini bizzat denetlediği de ifâde edilmektedir715. İbn

Cübeyr Kâhire’deki es-Salâhî Hastanesi’nden bahsederken; “Bu hastane büyük bir

saray. Sultân Salâhaddîn Allah rızası için bu sarayı hastane yapmış. Hastaneye bilgili

kişilerden birini mütevellî tâyin etmiş. Burası için eczâ deposu (Hazâinü’l-‘Akâkîr)

tahsîs etmiş. Zikredilen mütevellînin emrinde sabah-akşam hastaları kontrol eden kişiler

var. Bu görevliler hastalar için gerekli gıda ve ilaçları hazırlayarak hastalara

veriyorlardı. Buranın yanında sadece kadın hastalara ayrılmış bir bina daha var. Yine

bunlara bitişik daha geniş başka bir bina da var ki burası da delilere tahsis edilmiş.

Hergün bunların bakımı ve ihtiyaçlarıyla ilgilenen görevliler var”716 demektedir.

Sultan Salâhaddîn’in kurduğu Nâsıriyye hastanesinde kendi dönemlerinde

meşhûr tabipler görev yapmışlardır. Bunlar arasında, İbn Meymûn’un oğlu İbrâhim

(ö.635), Radiyüddîn er-Rahbî (ö. 631), İbn Ebî Usaybi‘a (ö.688), es-Sedîd Ebi’l-Beyân

714 Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 77. 715 Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 78-79. 716 İbn Cübeyr, er-Rihle, thk. Abdülhamîd Ahmed Hanefî, Kahire ts. s. 42.

157

(ö.640) ve Nefîsüddîn b. ez-Zeyd (ö.636) gibi önemli tabîplerin ismi

zikredilmektedir717.

Salâhaddîn dönemindeki hastaneler aynı zamanda tıp eğitimi sunan, tıbbî

araştırmaların yapıldığı eğitim kurumları olarak da hizmet vermişlerdir. Nitekim

hocaların yanında bulunan genç tabipler gruplar hâlinde hastanelerdeki hastaları kontrol

etmişler ve böylece ihtisas yapmışlardır. Tıp talebeleri, hastalık ve tedavi yöntemleriyle

ilgili hocalarının tecrübelerine çok önem verirlerdi. Genç tabipler hocalarının hastalara

yazdıkları reçeteleri görür, onların hangi hastalığa hangi yöntemlerle yaklaştıklarını,

bilfiil gözlemleme imkânını bulurlardı. Bu şekilde genç hekimlerin usta bir tabipten

devamlı faydalanmasına “mülâzemet etmek” denilirdi. Nitekim dönemin ünlü

doktorlarından ed-Dahvâr, gençliğinde Salâhaddîn’in reîsü’l-etibbâsı İbn Matrân’a

mülâzemet etmiş böylelikle ihtisas kazanmıştır718. İslâm medeniyeti târihinde tıbbî

gelişmeleri inceleyen Maks Mayerhof, müslüman bilim adamları ve tabiplerinin

gözlem/müşâhede bakımından son derece dikkatli olduklarını, bu bağlamda Avrupalı

emsâllerinden daha başarılı olduklarını vurgular719. Müslüman hekimler sadece

hastalığı müşâhede etmemiş aynı zamanda hastalığın tedâvisinde kullanılmak üzere

gerekli ilaçların yapılmasında kullanılan bitkileri/nebâtâtı da son derece dikkatli bir

gözlem sonucunda belirlemişlerdir.

Sultân Salâhaddîn dönemindeki önemli yeniliklerden biri de İslâm tarihinde

sadece tıp öğretimi yapan bir medresenin bu dönemde Reisü’l-Etibbâ Mühezzebüddîn

ed-Dahvâr tarafından kurulmasıdır720. ed-Dahvâr, 622/1225 yılında evini tıp medresesi

olarak vakfetmiş, sağlığında bu ev onun tarafından hem medrese, hem de ev olarak

kullanılmıştır. Vefâtından sonra, 8 Rebiülevvel 628/17 Ocak 1231 Cuma günü bu evin

tamamiyle tıp medresesi olarak açılışı yapılmıştır. ed-Dahvâr’ın vasiyeti üzerine bu

717 Hal tercümeleri için bkz. İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 583, 672, 699; Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 79-82. 718 Şeşen, “Eyyûbîler Devrinde Tıp Eğitimi”, İTED, IX, 224. 719 Geniş bilgi için bakz. Maks Meyerhof, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, çev. Ömer Rıza, İstanbul 1935. s. 49-61. 720 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 733.

158

medresede Şerefüddîn Alî b. er-Rahbî tıp dersleri vermeye başlamıştır. Mühezzibüddin

ed-Dahvâr, kütüphânesini ve ilmî âletlerini de bu medreseye vakfetmiştir721.

Salâhaddîn döneminde en çok okutulan tıp kitapları arasında Hipokrat ve

Galinos’un eserleri ile bunların şerhleri bulunmaktadır. Devrin ünlü tıp hocası

Mühezzebüddîn ed-Dahvâr, Galinos’un kitaplarına çok değer verirdi. İbn Ebî

Usyabi‘a’nın naklettiğine göre, ed-Dahvâr, Galinos’un eserlerinin hepsinden haberdâr

idi. Galinos’un eserlerinden herhangi bir hastalık ve tedâvi yöntemine dâir bir bilgi

edindiği zaman “işte tıp budur” diyerek memnûniyetini dile getirirdi722. Devrin ileri

gelen doktorlarından biri olan Ya‘kub b. Saklab da Galinos’un kitaplarının büyük

çoğunluğunu ezberlemişti. Hatta bazı kitaplarını Yunanca’sından okuduğu rivâyet

edilmektedir. İbn Ebî Usaybi‘a Ya‘kub b. Saklab’dan bahsederken döneminde

Galinos’un eserlerini en iyi bilenlerden biri olduğunu, tıbbî bir meselede kendinden

görüş istendiği zaman, “Galinos bu konuda şunları söylemektedir” diyerek cevap

verdiğini rivâyet etmektedir723. İbn Ebî Usaybi‘a, kendisinin de Ya‘kub b. Saklab’dan

tıp dersleri aldığını, İbn Saklab’ın Hipokrat’ın sözlerini çok iyi şekilde izah ettiğini

belirtmektedir724.

Huneyn b. İshâk’ın el-Mesâil fi’t-Tıbb’ı, Ebû Bekir er-Râzî’nin eserleri, el-

Mecûsî’nin Kâmil es-Sınâ‘a’sı İbn Sînâ’nın el-Kânûn’u ve bu eserlerin şerhleri de en

fazla rağbet gören tıp kitapları arasında zikredilmektdir725. İlaçlar ve bitkilerle ilgili en

çok istifâde edilen kitaplar ise Diyoskorides’in Kitâbü’l-Haşâyiş’i, Ebû Hanîfe ed-

Dînaverî’nin Kitâbü’n-Nebât’ı, el-Gâfıkî ile el-İdrisî’nin eserleri idi. Ortaçağın en

mühim eczacılık kitaplarından biri, bu devirde İbnü’l-Baytâr tarafından kaleme alınan

el-Câmi‘ li-Müfredâti’l-Edviyye ve’l-Agziyye adlı kitaptır. Basit ilaçlar konusundaki

Arapça kitapların en önemlisi ve en güveniliridir. Müellifin hayatının sonlarına doğru

yazdığı bu alfabetik eserde 2353 madde yer almaktadır. Önemine binâen birçok dünya

diline çevrilen eser üzerinde muhtelif çalışmalar yapılmıştır726.

721 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 733. 722 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 731. 723 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 697. 724 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 698. 725 Şeşen, “Eyyûbîler Devrinde Tıp Eğitimi”, İTED, IX, 226. 726 Mahmut Kaya, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, XX, 527.

159

Salâhaddîn döneminde tıp dersleri hastanelerde, medreselerde ve evlerde

verilirdi. Nûriyye Hastanesi’nde tabiplerin ders vermesi için kurulmuş geniş bir eyvân

vardı. Nûriyye Hastanesi’nin ilk başhekimi olarak çalışan Ebü’l-Mecd b. Ebi’l-Hakem,

bu eyvanda ders verirdi. “Tabîpleren ve araştırmacılardan bir grup gelip ondan ders

alırlardı, bilgilerini tazelerlerdi ve öğrendiklerini kendi aralarında tartışırlardı”727.

Radiyüddîn er-Rahbî de Mısır’daki Nâsıriyye Hastanesi’nde tıp dersleri vermiştir728.

Dımaşk’ta ed-Dahvâr, Kahire’de ise Abdüllatif el-Bağdâdî kendi evlerinde tıp dersleri

veriyorlardı. Daha sonraları Bağdâdî Dımaşk’taki Azîziyye medresesinde de ders

vermiştir. İbn Ebî Usaybi‘a, Ya‘kub b. Saklâb ile ed-Dahvâr’dan el-Melikü’l-‘Âdil’in

ordugâhında ders okumuştur. İbn Ebî Usaybi‘a hocası ed-Dahvâr’dan bahsederken

“Mühezzibüddîn Dımaşk’ta yerleşince tıp dersleri vermeye başladı. Büyük tabiplerden

ve talebelerden pekçok kişi onun etrafında toplanmaya başladı. Ondan tıp okudular. Ben

de ondan okumak için Dımaşk’ta kaldım. Daha önce, babam ve Mühezzibüddîn, büyük

sultânın hizmetinde iken ondan ordugâhta tıp dersleri almıştım”729 demektedir.

Salâhaddîn devrinde yetişmiş önemli tabipler bulunmaktadır. Bunlardan İbn

Meymûn ve Abdüllatîf el-Bağdâdî’den filozoflar arasında bahsettik. İbn Meymûn

kaynaklarda Arap tıbbındaki en ünlü yahudi doktor olarak tanıtılmaktadır. Eserlerinde

Galinos’un fikirlerini tenkîd etme kudretini gösterebilen İbn Meymûn, bir saray hekîmi

olması hasebiyle koruyucu tıbba dâir risaleler yazmış ve bu risaleler daha sonraki tıbbî

neşriyata örnek olmuştur730. “İbn Meymûn’un eserleri diyet, hijyen, ilkyardım,

zehirlenmeler ve genel tıbbî problemler üzerine çok önemli bilgiler içeriyordu. Her ne

kadar Galen’in eski dört hümör doktrini taraftarı olsa da pratik tedaviler amaçlamıştır.

İbn Sînâ’nın Kânûn’unun geniş çaplı bir çevrisini İbrânice’ye kazandırdı. İbn

Meymûn’un Latince ve İbrânice’ye çevrilen eserleri bütün Hristiyan Avrupası’nda

yaygın olarak okunmuştur”731.

Aynı zamanda büyük bir filozof olan İbn Meymûn’ün düşünceleri zamanının

mütaassıp Yahudiler’i tarafından düşmanlıkla karşılanmıştır. Yahudi entellektüellerinin

727 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 628. 728 Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 80. 729 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 731, 689. 730 Mayerhof, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, s. 42. 731 Albert S. Lyons-R. Joseph Petrucelli, Çağlar Boyu Tıp, çev. Nilgün Güdücü, İstanbul ts. s. 315.

160

İbn Meymûn’u tüm kalpleriyle benimseyip, bir tıp ve felsefe dehâsı olarak

benimsemeleri ancak ölümünden sonra olmuştur.

Salâhaddîn devrinin önde gelen tabîp ve filozoflarından biri olan Abdüllatîf el-

Bağdâdî’nin tıp bilimine en büyük hizmeti şeker hastalığının karaciğerle ilgisinin

olduğunu ilk defa tesbit eden tabip olmasıdır. Bu bağlamda şeker hastalığı üzerine

yazdığı Makâle fi’d-Diyabetes ve’l-Edviyyetü Nafi‘atü Minhu adlı eserinin dünya tıp

tarihinde önemli bir çalışma olduğu kanaati yaygındır. Daha önceki dönemlerde Çin ve

Grek tabipleri tarafından bilinen şeker hastalığının Bağdâdî tarafından karaciğerden

kaynaklandığının ilk defa tesbît edilmiş olması İslâm tıp tarihinde önemli bir buluş

olarak kabul edilmektedir. Ondan önce gelen tabipler şeker hastalığının sebebi olarak

pankreasin insülini salgılamadaki eksikliğini kabul etmişler, Bağdâdî ise hastalığın asıl

sebebi olarak karaciğerin aslî fonksiyonunu yerine getirememesi durumunu ifâde

etmiştir732. Bağdâdî’nin tıb bilimine çok önemli bir katkısı da Mısır’da iken 2000 adet

iskelet üzerinde yaptığı araştırmada, Galen’in Osteoloji’ye ait verdiği yanlış bilgileri

düzeltmesidir. Abdüllatîf Bağdâdî, yaptığı iskelet araştırmaları ile Galen’in altçene

kemiğinin iki kemikten ibâret olduğu bulgusunu çürütmüş ve onun tek bir kemik

olduğunu tesbît etmişir733.

Salâhaddîn döneminde yaşamış diğer mühim tabîpler arasında Fahruddîn el-

Mardînî, İbn Matrân, İbn Baytâr, Mühezzibüddîn ed-Dahvâr ve İbnü’s-Sâ‘âtî’nin

isimleri zikredilebilir.

1. Fahruddîn el-Mardînî(594/1198)

‘Ulûmü’l-Hikme’de ‘allâme olan Fahruddîn Mardînî, 512/1118 yılında

Mardîn’de doğdu, 594/1198 senesinde Amed’te vefât ettii734. Esâsında Artukoğulları

sınırlari dâhilinde yaşayan Fahruddîn el-Mardînî, tıp ve felsefe alanlarında iyi bir eğitim

görmüş, zamanının mühim şahsiyetleinden biridir. Mardînî, İbn Sînâ’nın tıbba dâir

732 Ağırakça, İslâm Tıp Tarihi, s. 247-248. 733 Köker, , “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf Bağdâdî,s. 3. 734 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 402-403.

161

eserlerini okumuş, 587 yılında Dımaşk’a gitmiştir. Dımaşk’ta kısa sürede tanınan

Fahrüddîn, burada kurduğu meclislerde tıbba dâir dersler vermiştir. Salâhaddîn

döneminin mühim doktorlarından biri olan ed-Dahvâr, Dımaşk’ta ona mülâzemet etmiş

ve ondan İbn Sînâ’nın el-Kânûn adlı eserini okumuştur. Fahrüddîn el-Mardînî Kânûn

kitâbına hâkimiyeti ve bu kitabı yorumlamasıyla önemli bir konuma sâhip idi735.

Mardînî, Dımaşk’tan döndükten sonra yolu üzerinde bulunan Haleb’e uğradı. Burada

Melik Zâhir’in iltifatlarına mazhar oldu736.

Şeyhü’l-İşrâk Sühreverdî el-Maktûl genç yaşlarda Mardînî ile görüşmüş, onun

öğrencileri arasına girmiş ve gerek zekâsı gerekse fikirlerini dile getirmedeki cesâretiyle

Mardînî’yi etkilemiştir. Mardînî, ondan daha zeki ve daha fasîh bir genci zamanında

bulamadığını söylemiştir. Sühreverdî’nin cesâretinin başına iş açacağını ifâde eden

Mardînî, katledildiği haberini alınca korktuğunun başına geldiğini söylemiştir737.

Vefâtından önce çok değerli eserlerden müteşekkil kütüphânesini kendisi de bir

filozof olarak tanınan Artukoğlu Hüsâmeddîn’in inşâ ettirdiği medreseye vakfetti. İbn

Sînâ’nın el-Kâsîdetü’l-‘Ayniyye’sine yazdığı şerh bilinen en önemli eserlerindendir738.

2. İbn Matrân(587/1191)

Salâhaddîn’in özel doktoru ve zamanında Şam’daki tabîplerin reîsi olan

(Reîsü’l-Etibbâ, Şeyhü’l-Etibbâ) İbn Matrân, tıp biliminde teorik ve uygulamalı dersler

aldı. Daha çok tıp metodu ile ilgili dersler alan İbn Matrân, felsefe, edebî sanatlar, sarf

ve nahiv ilimlerinde de iyi bir eğitim görmüştür739.

İbn Matrân, Salâhaddîn’in tabîbi olduğu gibi ordu baştabîbi olarak da seferlere

katılmıştır. Cömert, iyi huylu, yardım sever, lükse düşkün bir doktor olan İbn Matrân,

735 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 728. 736 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 403. 737 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 642. 738 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 642. 739 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 651.

162

fakir hastaları dolaşır, onları bedava tedâvî eder ve yardımda bulunurdu. Hattâ ilaçlarını

ve hamam paralarını da kendisi verirdi740.

Dımaşk’ta hristiyan bir aileden dünyaya gelen İbn Matrân, Salâhaddîn’le

tanıştıktan sonra müslüman oldu. Kitap toplamaya çok düşkün olduğu, 10.000 ciltten

mürekkep bir kütüphânesi olduğu rivâyet edilmektedir. Bu kitapların çoğu tıp sanatı ile

ilgili eserlerdi741.

Kendisi de yazmaya çok hevesli olan İbn Matrân’ın en meşhûr eseri tıpla ilgili

edebî hikâyeleri fıkraları ve nevâdiri topladığı Bustânü’l-Etibbâ ve Ravdetü’l-Elbâ’ adlı

eseridir. Bu kitabı tamalayamadan öldüğü rivâyet edilmektedir. Da‘vetü’l-Etibbâ

tarzında kaleme aldığı bu eserin iki cüzünü en meşhûr talebesi ed-Dahvâr temize çekip

neşretti742. Bu eserin dışında Sultân Salâhaddîn için kaleme aldığı el-Makâletü’n-

Nâsıriyye fî Hıfzi’l-Umûri’s-Sıhhiyye adlı eser sıhhati korumaya dâir vecîz ifâdelerden

meydana gelen diğer önemli bir eseridir. İbn Matrân, Salâhaddîn’in babası Necmeddîn

için de el-Makâletü’l-Necmiyye fi’t-Tedâbîri’s-Sıhhiyye adlı bir eser yazmıştır. Yine

bütün hastalıklardan ve ilaçlarından bahseden Kitâbü’l-Edviyetü’l-Müfrede adlı

tamamlayamadığı bir eseri daha vardır743. İbn Matrân’ın yazdığı kitapların isimlerine

baktığımız zaman koruyucu hekimliğe önem verdiğini görebiliriz. Daha çok sıhhati

korumaya yönelik eserler yazmıştır. Sultanın özel doktoru olması, yazdığı eserlerde

sağlığı korumaya yönelik tedbirlerden bahsetmesine sebep olmuştur.

3. Mühezzibüddîn ed-Dahvâr(628/1230)

Sultân Salâhaddîn vo oğlu el-Melikü’l-‘Âdil döneminin en aktif doktorlarından

olan Mühezzibüddîn ed-Dahvâr, 1170 tarihinde Dımaşk’ta doğdu, 15 Safer 628/23

Aralık 1230 Pazartesi günü aynı şehirde vefât etti744.

740 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 654. 741 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 655. 742 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 658. 743 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 659. 744 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 733-734.

163

Tâcüddîn Ebü’l-Yümn el-Kindî’den dil ve edebiyat dersleri aldı. Tıpla ilgili ilk

tahsîlini Radiyüddîn er-Rahbî’nin yanında yaptıktan sonra, 589 yılında Dımaşk’a gelen

Fahrüddîn el-Mardînî’den İbn Sînâ’nın Kânûn kitabından bazı bölümler okudu.

Önceleri babası ve kardeşi gibi göz doktorluğuyla uğraşsa da daha sonra tıbbın diğer

alanlarına da eğildi. Bu münasebetle dönemin ünlü doktoru İbn Matran’a mülâzemet

ederek ondan uygulamalı tıp dersleri aldı. Sultân Nûreddîn’in Dımaşk’ta inşâ ettiği

büyük hastanede doktorluk yapmaya başlayan ed-Dahvâr, kısa sürede tıp sanatında

üstün bir mertebeye ulaştı745.

Hükümdarlar tarafından büyük himâye gören ed-Dahvâr, Şevvâl 604 yılında el-

Âdil tarafından 30 nâsırî dînârı aylıkla ordu tabîbi tâyin edildi746. Bir ara şiddetli bir

hastalığa yakalana el-Âdil’i tedavi edince onun tarafından 7.000 dînârla ödüllendirildi.

Bu münasebetle Şam ve Mısır baştabîbi ilan edildi ve aylığı 100 dînâra çıkartıldı. 612

yılında Mısır’da meydana gelen veba salgınında hastalanan el-Âdil’in oğlu Melik el-

Kâmil’i tedavi edince el-Kâmil tarafından 12.000 dînâr ve çok sayıda değerli eşya ile

ödüllendirildi747.

Dımaşk’a döndükten sonra tıp dersleri vermeye başladı. Bu arada Reşîdüddîn

es-Sûrî ve İbn Ebî Usaybi‘a’nın babası gibi tabîpleri himâye etti. Dımaşk’ta ikâmet

ettiği sırada İbn Ebî Usaybi‘a da kendisinden tıp dersleri aldı. Galinos’un kitaplarından

haberdar olan ed-Dahvâr, onun hastalıklar ve tedâvi yöntemleri hakkındaki

düşüncelerini çok beğenirdi748.

Dönemin tıp eğitimine ışık tutması açısından hocası Mühezzebüddîn ed-

Dahvâr’ın günlük hayatını ve derslerini aktaran İbn Ebî Usaybi‘a bu meyânda önemli

bilgiler vermektdir. Buna göre “Mühezzebüddîn sabahleyin erkenden Nûriyye

hastanesine gider ve hastalarını tedavi ederdi. Hastanedeki işlerini bitirdikten sonra,

devletin ileri gelenlerinden hasta olanları ziyâret eder, onları muayene ettikten sonra

evine gelirdi. Kitapları mütalaa etmeye ve ders vermeye başlardı. Tabipler ve talebeler

gruplar hâlinde gelir ve ondan ders alırlardı. Hoca gerekli îzahatları yapar, çözülmesi

745 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 728. 746 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 729. 747 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 730-731. 748 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 731.

164

gereken müşkül meseleleri hallederdi. Dersin sıhhati için her zaman okuttuğu kitabın

nüshasını elinde bulundururdu. Ders okuttuğu nüshalar çok sağlam olup çoğu kendi

hattındandı. Derslerde ihtiyaç duyacağı önemli kaynakları elinde bulundururdu.

Cevherî’nin Sıhâh’ını, İbn Fârıs’ın el-Mücmel’ini ve Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin

Kitâbü’n-Nebât’ını yanından ayırmazdı. Ders okutmayı bitirince kendi özel işlerine

döner, bir miktar yemek yerdi. Günün geri kalan kısmını ise kitap mütalaâ etmek ve

derslerini hazırlamakla geçirirdi. Boş zamanlarında Seyfüddîn el-Âmidî ile sohbet

ederdi. Eskiden beri tanıdığı Âmidî’den felsefe dersleri okumuştu. Âmidi’nin

Dekâikü’l-Hakâik, Rümûzu’l-Kunûz, Ebkârü’l-Efkâr adlı eserlerini de okumuştu. Yine

astronomi ve astroloji ile de uğraşır, Ebü’l-Fazl el-İsrâîlî’den astronomi derslerini

okurdu. Bu ilimde ihtiyaç duyulan âlet ve kitaplardan kimsenin yanında bulunmayan

kitaplar ve âletleri edinmişti. Ondan işittiğime göre usturlâb hakkında muhtelif âlimlere

âit on altı değerli risâlesi vardı”749.

628 senesinde vefât eden Mühezzebüddîn ed-Dahvâr, vefâtından sonra evini tıp

medresesi olarak vakfetmiş, Şerefüddin Alî b. er-Rahbî’yi de medresenin müderrisi

olarak vasiyet etmişti750.

Tıbba dâir kitapları arasında Râzî’nin el-Hâvî’sine yaptığı İhtisâr, Makâle fi’l-

İstifrâğ, İhtisâru Kitâbü’l-Eğânî ve Kitâbü’l-Cenîne adlı eserleri bulunmaktadır751.

4. İbnü’l-Baytâr(646/1248)

Ebû Muhammed Ziyâüddîn Abdullâh b. Ahmed el-‘Aşşâb en-Nebâtî el-Mâlekî,

Endülüs’ün Mâleka (Malaga) şehrinde tanınmış bir âilenin çocuğu olarak doğdu, babası

veteriner olduğu için İbnü’l-Baytâr lakabını alan Ebû Muhammed’in doğum tarihi

olarak 575/1179, 585/1189 ve 593/1197 gibi farklı târihler gösterilmektedir752.

749 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 732-733. 750İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 733. 751 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 735. 752 İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, nşr. İbrâhim b. Merâd, Beyrut 1989, neşredenin girişi, s. 18.

165

İlk tahsîlini babasının yanında yapan İbnü’l-Baytâr, ondan naklî ve aklî ilimleri

okuduktan sonra İbnü’r-Rûmiyye en-Nebâtî el-İşbîlî’den ilmü’n-nebâta (botanik) dâir

dersler aldı. Botanikçi olmasında en büyük payın yirmi yaşına kadar birlikte çalıştığı bu

zâta âit olduğu zikredilmektedir. İbnü’r-Rûmiyye’ye öğrencilik yaptığı sırada Endülüs

bölgesinde yetişen tıbbî bitkileri ve bunların özelliklerini, yetiştikleri yerleri, ilmî ve

mahallî isimlerini öğrendi.753 Hocasının ilmî araştırmalar yapmak üzere Doğu’ya

gitmesi üzerine Muvahhidler’in başşehri İşbiliyye’de devrinin ünlü eczacılarından İbn

Haccâc el-İşbilî ve Abdullah b. Sâlih el-Kütâmî’nin yanında çalışmalarına devam etti.

Bu arada bir taraftan Dioskorides ve Galinos’un basit ilaçlar hakkındaki eserlerini

okuyur, diğer yandan Endülüs’ün mühtelif bölgelerindeki araştırmalarını sürdürerek

malzeme topluyordu754.

617/1220 yılında tıbbî bitkilerle ilgili araştırma ve gözlemlerde bulunmak

maksadıyla uzun bir seyahate çıktı. 620 yılının sonlarına doğru Anadolu’ya ulaşıp

Selçuklu ve Bizans hâkimiyetindeki bölgeleri gezerek tıp, eczacılık ve botanik

‘âlimleriyle karşılaştı755.

Seyahat dönüşü döneminin en büyük botanikçisi kabul edilen İbnü’l-Baytâr,

tıopladığı zengin bitki kolleksiyonuyla birlikte İskenderiye’ye gitti. Mısır Eyyûbî

Hanedanı’ndan el-Melikü’l-Kâmil, basit ilaçların hazırlanışında ona çok güvendi ve

Mısır’daki botanikçilerin başkanlığına (Reîsü’l-‘Aşşâbîn) getirdi756. el-Melikü’l-

Kâmil’in vefâtından sonra yerine geçen oğlu el-Melikü’s-Sâlih döneminde de Eyyûbî

sarayındaki yerini koruyan İbnü’l-Baytâr, bu dönemde tekrâr Doğu İslâm coğrafyasına

seyahate çıktı. Bu seyahati esnâsında Diyarbekir, Urfa, Musul, Lübnan ve Kudüs’ü

gezerek malzeme toplayan İbnü’l-Baytâr’ın Kahire ve Dımaşk’taki ikâmeti sırasında

ders verdiği önemli öğrencileri olmuştur. Bu öğrencilerin başında da Dımaşk’ta 633

yılında kendisinden Dioskorides, Galinos ve el-Ğâfıkî’nin basit ilaçlar hakkındaki

eserlerini okuyan İbn Ebî Usaybi‘a gelmektedir. İbn Ebî Usaybi‘a Dımaşk’ın girişinde

753 İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, s. 20-21. 754 Kaya, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, XX, 526. 755 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 601. 756 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 601.

166

kendisiyle birlikte bitkileri incelediğini ve kendisinden Dioskorides’in ilaçların

isimlerine dâir yazdığı kitabı okuduğunu belirtmektedir757.

İbnü’l-Baytâr devrinin en büyük botanik âlimi olarak kabul edilmektedir.

Tabâbette kullanmak üzere bitki türlerinden ve besin maddelerinden oluşan malzemeyi

bütün özellikleriyle tanıtmış, adlarını Arapça, Berberîce, Latince, Grekçe, ve Farsça

olarak yazmış karışılığa yer vermemek için harekelemiştir. İbn Ebû Usaybi‘a, İbnü’l-

Baytâr’ın tıbbî bitkileri tanıma ve kullanmada çağının en mühim şahsiyeti olduğunu

belirtmektedir758.

İbnü’l-Baytâr Dımaşk’ta 646 yılında ansızın vefât etmiştir759. İbnü’l-Baytâr’ı

dünya ölçeğinde tanıtan eseri el-Câmi‘ li-Müfredâti’l-Edviye ve’l-Ağziye adlı eseridir.

el-Müfredât olarak da bilinen bu eser basit ilaçlar konusundaki Arapça yazılmış

kitapların en önemlisi ve güvenilir olanı olarak kabul edilmektedir. Müellifin hayatının

sonuna doğru yazdığı bu alfabetik eserde 2353 madde yer alır. Dioskorides ve Galen’in

gözlemleriyle birlikte müellifin kendi müşâhedâtına da dayanan eserde İbn Sînâ, Râzî

Dînaverî ve Gâfıkî’nin isimleri sık sık zikredilmiştir. el-Müfredât İslâm hekimlerince

geniş bir şekilde incelenmiş ve kendisinden yararlanılarak birçok tedavi kitabı

hazırlanmıştır760. Biri XIV. yüzyılda Aydınoğlu Umur Bey adına (İÜ Ktp., TY, nr.

1204), diğeri 1681’de hekim Mehmed Rindânî tarafından (İstanbul Tıp Fak. Deontoloji

Anabilim Dalı Ktp., nr. 4118) olmak üzere iki kez Türkçe’ye çevrilen eser, İspanyolca,

Almanca ve Fransızca’ya da tercüme edilmiş. Eser İslâm dünyasında ilk kez Bulak’ta

basılmış (I-IV, 1291; Bağdat 1384/1964; Beyrut 1992) ve üzerinde mühtelif çalışmalar

yapılmıştır761.

Müellifin Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs adlı eseri Arapça literatürde Kitâbü’l-

Haşâ’iş ve Kitâbü Hams Makâlât adlarıyla da bilinir. Bu kitap Dioskorides’in beş

bölümlü Materia Medica’sına yapılmış bir tefsîrdir. Katalog mâhiyetindeki eserde 550

ilaç alfabetik sırayla ve kısa açıklamalarla tanıtılmış, bu arada önceki kaynaklarda

757 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 601. 758 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 601. 759 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 602. 760 Turhan Baytop, Eczacılık Tarihi, İstanbul 1985, s. 44. 761 Kaya, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, XX, 527.

167

yanlış tesbît edilen Grekçe bitki ve ilaç adları da düzeltilmiştir762. Kitabın ilmî neşrini

Hilmi Abdülvâhid Hadra (Kahire 1986) ve İbrâhim b. Merâd (Beyrut 1989)

gerçekleştirmiştir. İbn Baytar’ın diğer mühim bir eseri de el-Müğnî fi’l-Edviyeti’l-

Müfrede adlı kitabıdır. Baş, göz, kulak, ağız, göğüs, mide, bağırsak, üreme organları,

hamilelik ve eklem hastalıkları ile yara, tümör ve zehirlenmeler için kullanılan ilaçları

ve tıbbın âciz kaldığı durumlarda halkın bşvurduğu kocakarı ilaçlarını içeren yirmi

bölümden ibâret bir basit ilaçlar kataloğudur763. el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn’e ithâf

edilen kitabın Süleymâniye kütüphânesindeki nüshası (Fâtih, nr. 3633) müellifin

vefâtından sekiz yıl önce istinsâh edilmiştir. Mehmed b. İbrâhim el-Edirnevî eseri

Levâmi‘u’l-Hikme adıyla Türkçe’ye çevirmiş ve şerhini yapmıştır764. Bunların dışında

el-İbâne ve’l-İ‘lâm, Mîzânü’t-Tabîb ve el-Ef‘âlü’l-Garîbe ve’l-Havâssü’l-‘Acîbe adlı

eserleri de tıbba dâir yazdığı diğer eserleridir765.

İbnü’l-Baytâr öğrencileriyle birlikte kırlarda ve dağlarda dolaşarak bitki ve

ağaçların anatomik yapısı üzerinde incelemeler yaparak eserlerini oluşturmuştur. Bu

eserlerden en önemlisi şüphesiz tıp ilminde büyük bir inâyete nâil olmuş el-Müfredât

adlı eseridir. Bu eser müfred (basit) ilaçlarla ilgili olarak yazılan ve en çok kullanılan,

en fazla güvenilen farmakoloji (ilâç bilimi) çalışmasıdır. Eseri yüzyıllar boyu değerli

tutan özelliği ise İbnü’l-Baytâr’ın botaniğe dâir sağlam gözlem ve tecrübelerine

dayanmasıdır.

762 İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, s. 56-58. 763 İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, s. 37-38. 764 Kaya, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, XX, 527. 765 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 602.

168

5. İbnü’s-Sâ‘âtî(618/1221)

Fahrüddîn Rıdvân b. Muhammed Alî b. Rüstem el-Horasânî es-Sâ‘âtî

Dımaşk’ta doğdu. Babası Muhammed Horasanlı olup Dımaşk’a hicret etmiş ve vefâtına

kadar burada ikâmet etmiştir. Bir muvakkit olan babası aynı zamanda saat yapım ve

onarımıyla uğraştığı için İbnü’s-Sâ‘âtî nisbesiyle tanınmıştır766.

İbnü’s-Sâ‘âtî’nin babası Muhammed, zamanında astronomi ve saat ilminde

güçlü bir otorite idi. Muhammed, Sultân Nûreddîn’in hâkimiyeti döneminde yaptığı

saati Dımaşk’ta Bâbü’l-Câmi‘ bölgesine yerleştirmişti767. Vefâtından sonra geriye iki

çocuk bırakan Muhammed’in çocuklarından biri olan Bahâüddîn, büyük bir şâir olarak

tanınmaktadır. Kâhire’de vefât eden Bahâüddîn’in şiir divânı meşhûr idi. Diğer oğlu

Fahrüddîn ise babasının yolundan ilerleyerek saat ilmini ve astronomiyi öğrendi. Aynı

zaman iyi bir tabîp olan Fahrüddîn, mantık ve felsefede de âlim bir şahsiyet idi768.

Tıp tahsîline Radiyüddîn er-Rahbî’nin yanında başlayan İbnü’s-Sâ‘âtî uzun bir

müddet ona mülâzemet ederek teorik ve pratik tıp dersleri aldı. Daha sonraları Dımaşk’a

gelen Fahrüddîn el-Mardînî’den de tıp dersleri aldı. Zamanının ünlü dilbilimcisi

Tâceddîn Ebü’l-Yümn el-Kindî’den edebiyat okudu. Yâkût defalarca meclisinde

bulunduğu İbnü’s-Sâ‘âtî’nin şiire ve mûsıkîye düşkün olduğunu ve udu çok iyi çaldığını

rivâyet etmektedir769.

Eyyûbî hânedânından el-Melikü’l-Âdil’in oğlu el-Melîkü’l-Fâiz’in vezîrliğini,

diğer oğlu el-Melikü’l-Muazzam Îsâ’nın ise hem vezîrliğini hem de özel hekîmliğini

yapan İbnü’s-Sâ‘âtî, çok zeki ve ihtiras derecesinde ilme düşkün idi770. Babası gibi saat

yapım ve onarımını iyi bildiği anlaşılan İbnü’s-Sâ‘âtî’nin babası tarafından yapılarak

Dımaşk’a konulan saatin bakım ve onarımı için yazdığı ‘İlmü’s-Sâ‘ât ve’l-‘Amelü bihâ

adlı eseri günümüze ulaşmış ve Muhammed Ahmed Dehman tarafından saatlerden

766 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 661. 767 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 661. 768 Yâkût, Mu‘cemu’l-Üdebâ, XI, 141. 769 Yâkût, Mu‘cemu’l-Üdebâ, XI, 142. 770 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 662.

169

bahseden başka risâlelerle bir arada yayımlanmıştır (Dımaşk 1981). Babasının vefâtı

üzerine yaptığı âletlerin ve saatlerin bozulması üzerine bu kitabı yazdığını söyleyen

İbnü’s-Sâ‘âtî böylece babasının eserlerini unutulmaktan kurtardığını da ifâde ediyor771.

Bu eserinde saat ilminin târihi hakkında da bilgi veren İbnü’s-Sâ‘âtî, saatin parçaları ve

adları bu parçaların şekil, sûret, ölçü ve çalışma sistemleri, saatin bakımı ve onarımı

hakkında önemli bilgiler vermektedir.

Aynı zamanda iyi bir hekîm olan İbnü’s-Sâ‘âtî, İbn Sînâ’nın el-Kânûn fi’t-

Tıbb’ına bir hâşiye ve Kitâbü’l-Külenc’ine de bir tekmile yazmıştır. Ayrıca Kitâbü’l-

Muhtârât adı altında Arap şiirinden seçmeler yaptığı bir eserinden daha

bahsedilmektedir772.

Yâkût el-Hamevî’nin bildirdiğine göre 618/1221 yılında Dımaşk’ta vefât

etmiştir773.

Salâhaddîn döneminde tıp botanik ve eczacılık alanlarında gerçekten parlak bir

devir yaşanmıştır. Devlet adamlarının tabiplerin himâyesine büyük önem vermeleri

müslüman ve gayri müslim tabiplerin çok müreffeh bir hayat yaşamalarını sağlamıştır.

Tıbbî araştrmalar için her türlü imkânı bulan tabipler de teorik bilgilerin yanısıra

gözlem ve deneye dayalı araştırmalarda bulunmuşlar ve böylece tıp alanında önemli

gelişmeler yaşanmıştır. Abdüllatîf el-Bağdâdî, şeker hastalığının karaciğerden

kaynaklandığını tesbît eden ilk doktor olduğu gibi, Galinos’un altçene kemiğinin iki

kemikten ibâret olduğu bulgusunu çürütmüş ve onun tek bir kemik olduğunu tesbît

etmişir. İbn Meymûn eserlerinde Galinos’un eserlerini tenkid edebilecek salâhiyette bir

doktor idi. İbn Meymûn’un eserleri diyet, hijyen, ilkyardım, zehirlenmeler ve genel

tıbbî problemler üzerine çok önemli pratik bilgiler içeriyordu. İbnü’l-Baytâr’ın

talebeleriyle birlikte kırlarda, bahçelerde, dağlarda dolaşarak yaptığı incelemeler

neticesinde kaleme aldığı el-Müfredât adlı eseri botaniğe dâir yazılmış en önemli

eserlerden addedilmektedir. İbnü’l-Baytâr bu eserinde ele aldığı 1400 tıbbî ilacın

300’den fazlasından ilk defa kendisi bahsetmiştir ki bunların 200’den fazlası bitkisel

771 İbnü’s-Sâ‘âtî, ‘İlmü’s-Sâ‘ât ve’l-‘Amelü bihâ, thk. Ahmed Dehman, Dımaşk 1981, s. 3. 772 Yâkût, Mu‘cemu’l-Üdebâ, XI, 142. 773 Yâkût, Mu‘cemu’l-Üdebâ, XI, 142.

170

ürünlerdir. Daha sonraları İbnü’n-Nefîs’in (ö.687/1288) küçük kan dolaşımını

keşfetmesi dünya tıp tarihinde büyük bir başarı olarak kaydedilmiştir.

Müsümanlar arasında tıp ve bilimin bir hayli geliştiği bu dönemde acaba

müslümanların başına müsallat olmuş Frenkler’in tıbbî seviyesi ne idi? Bu soruya

verilecek en güzel cevâbı, Salâhaddîn’in danışmanı İbn Münkız’ın İbretler Kitabı’nda

dile getirdiği şu ibretli olayda buluyoruz.

“Bir gün Munaytıra’nın Frenk valisi, Şeyzer emîri olan amcama mektup yazıp

bazı acil hastaları tedavi etmesi için hekim göndermesini istemiş, amcam da onlara

bizim Hristiyan hekimlerimizden Sâbit adlı birini göndermişti. Sâbit gitikten birkaç gün

sonra döndü. “Ne çabuk tedavi edip döndün?” diye sorunca anlattı. “Önüme ayağında

abse (çıban) olan bir şövalye ile bedeni kuruluktan tükenmiş halde bir kadın getirdiler.

Şövalye’ye bir sargı tatbîk ettim, şişkinliğe tıbbî müdâhalede bulunup iyileştirdim.

Kadın için de mîzacını rutubetlendirecek bir perhiz hazırladım. Fakat bir Frenk hekîm

gelip “bu adam onları nasıl tedavi edeceğini bilmiyor” diyerek itiraz etti. Frenk hekîm

hasta şövalyeye dönerek: “Hangisini tercih edersin? Tek ayakla yaşamak mı, iki ayakla

ölmek mi?” Şövalye: “Tek ayakla yaşamak” dedi. Bunun üzerine “Bana iri yarı bir

şövalye ve keskin bir balta getirin” dedi. Getirdiler. Frenk hekîm adamın ayağını bir

kütüğün üstüne yerleştirdi. Ben oradayım. İri kıyım şövalyeye de “Baltayla bacağını bir

vuruşta kes!” dedi. Adam baltayı vurdu; ama bir vuruşta kesemedi, gözümün önünde

oluyor hâdise; ikinci kez vurdu, bacağın damarları fışkırdı ve adam çok geçmeden öldü.

Sonra kadını muâyene eden Frenk hekîm: “Bu kadının beynine ona aşık olan bir şeytan

girmiş, saçlarını kazıyın” dedi. Kazıdılar. Sonra kadın onların hardal ve sarımsaktan

ibâret olan perhizlerini yemeye koyuldu. Bu onun hastalığını arttırdı. Frenk hekîm:

“Şeytan girmiş beynine bunun” diye söylendi. Sonra bir ustura alıp kafasını haç

şeklinde kafatası kemiği görününceye kadar, yardı; içine de tuz bastı. Kadın oracıkta

öldü. Onlara “Bana ihtiyacınız kaldı mı? dedim. “Hayır” dediler, ben de eve döndüm,

tıp seviyeleri hakkında bilmediğim şeyleri öğrenmiş olarak”774.

Bu misal Frenkler’in tıbbî seviyelerini bâriz bir biçimde ortaya koyması

açısından yeterlidir. Şunu da belirtmek gerekir ki Frenkler’i bu ibtidâî yöntemlerinden 774 Kutluer, Erdemli Toplum ve Düşmanları, s. 200-201.

171

kurtaran yine islâm tıbbı olmuştur. Avrupalılar tıp alanında ancak müslüman tabîpler

tarafından kaleme alınan eserlerin Latince’ye ve diğer dillere tercümeleriyle gelişme

gösterebilmişlerdir. Maks Meyerhof müslüman ilim adamları tarafından vücûda

getirilen tıbbî çalışmaların Lâtince tercemelerle Avrupa’ya geçtiğini dile getirirken o

sırada Avrupa’daki tıbbî faaliyetlere dâir şunları kaydetmektedir:

“Bu sırada Avrupa’da tıbbın geçirdiği devir Şarl Singer tarafından Tıbbın

Tarihçesi adlı eserinde anlatılır ve tıbbın ancak manastırlarda yaşayan bir takım rahipler

elinde kaldığı, teşrih ve fizyolojinin büsbütün ortadan kalktığı, teşhîsin pek ibtidâî

mâhiyette bulunduğu, yalnız nebatattan ilaçlar yapıldığı, bütün tıbbî işlerde hurafelerin

hüküm sürdüğü ve bu ilmi yaşatan bütün hayatiyetin kuruyup gittiği izah edilir.

Avrupa’nın yalnız bir köşesinde, yani Napoli’ye yakın Salerno’da bir tıb medresesi

Yunan tıbbının artıklarını muhafaza ediyor ve Tunuslu maceracı Konstantin, Mont

Kasino’daki meşhur manastıra girmeden evvel birçok senelerini burada geçirmiş

bulunuyordu. Konstantin İslâm eserlerini tercüme işine burada başlamış ve ölümüne

kadar bu işe devam etmiştir. Konstantin’in Latince tercümeleri yanlış, müşevveş,

anlaşılmayan tabirlerle dolu ve birçok yerleri tamamıyla anlaşılmayacak bir haldedir.

Fakat bu tercümeler kurûn-u vustâ (ortaçağ) Avrupası’nın çorak ve kısır topraklarına ilk

ilim tohumlarını atmıştır”775.

Görüldüğü gibi müslümanlar tıb biliminde son derece modern teknik ve tedavi

yöntemlerini kullanırken; Avrupa kilisenin baskısı altında şekillenmiş ilkel yöntem ve

hurafelere dayalı bir tıb anlayışı benimsemiştir. Ortaçağ Avrupası’nın bu anlayışı,

hemen her alanda kendini hissettiren skolastik düşüncenin bir sonucudur. Buna karşın

İslâm dünyasında yetişen entellektüeller, İslâm dininin ilim ve fenni teşvik etmesinden

de cesaret alarak tıb biliminde önemli başarılar elde etmiş, bu başarılar Avrupa’nın

rönesans ve aydınlanma hareketlerini önemli ölçüde etkilemiştir776.

775 Meyerhof, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, s. 50. 776 İslâm tabâbetinin Avrupa’ya etkileri konusunda tafsîlatlı bilgi için bkz; Meyerhof, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, s. 49-61.

172

SONUÇ

Salâhaddîn-i Eyyûbî, dost ve düşmanlarının ittifâkıyla, yüksek meziyetleri

şahsında birleştirmiş, kâmil bir şahsiyete sâhip, büyük bir komutan ve devlet adamıdır.

Sultânı, emsallerinden ayıran meziyetlerinin başında adâleti, merhameti, cesâreti ve

siyâsî basîreti gelmektedir. 493/1099 yılında Kudüs’ü işgâl eden haçlılar, zincirden

boşanmış deliler gibi, Mescîd-i Aksâ meydanlarında toplanmış, korunmasız 70.000

sivili katlederken, 583/1187 yılında Kudüs’ü yeniden fetheden Sultân Salâhaddîn, 88

yıl önce yapılan katliama taban tabana zıt bir şekilde Frenkleri affetmiştir. Düşmanını

affetmekle yetinmeyen Sultân, şehri terk etmek isteyen haçlıların dul ve yetimlerine

bizzat kendi malından yol harçlıkları vermiştir. Böylece Sultân Salâhaddîn, İslâm

Dîni’nin azâmetini, şahsında temsîl ettiği mürüvvet ile bütün dünyaya ilan etmiştir.

Sultân Salâhaddîn dönemi, askerî, siyasî ve ictimaî bakımdan önemli olaylara

sahne olduğu gibi, ilmî hayattaki canlılık ve faâliyetler bakımından da son derece parlak

bir dönemi teşkîl etmektedir. Zengî ve Fâtımî Devletleri’nin ilmî mîrasını devralan

Salâhaddîn, bu mîrası iyi değerlendirmiştir. Zengî hükümdarı Nûreddîn’in siyasi birliği

sağlaması ve Frenkler’e karşı büyük başarılar kazanması Şam bölgesindeki ilmî hayatı

doğrudan etkilemiş, önemli sayıda medrese ve diğer hizmet müesseseleri inşâ edilmiştir.

Zengîler döneminden Sultân Salâhaddîn’e mîras kalan bu müesseselerden en önemlisi

Sultân Nûreddîn tarafından inşâ edilen el-Bîmâristân en-Nûrî’dir. Teorik ve uygulamalı

tıp derslerinin verildiği bu hastane Mühezzibüddîn ed-Dahvâr, İbn Ebî Usaybia ve

İbnü’n-Nefîs gibi ünlü hekimlerin yetişmesinde önemli bir konuma sâhiptir. Fâtımîler

döneminden Salâhaddîn’e mîras kalan en büyük servet ise zengin kütüphâneleri

olmuştur. Tam bir dünya harikası olarak adlandırılan Fâtımî kütüphânelerindeki

kitaplar, Salâhaddîn’in idâreyi ele geçirmesinden sonra satışa çıkarılmış ve haftanın iki

günü yapılan bu satışlar yıllarca sürmüştür. İlimle uğraşanlar tarafından satın alınan bu

kitaplar, Eyyûbî devletinin hemen her bölgesine götürülmüş, dönemin ilmî hayatını

doğrudan etkilemiştir.

Sultân Salâhaddîn, siyasî birliği sağlama ve haçlılara karşı mücadelede geniş

kitlelerin desteğini arkasına alma amacıyla Ehli Sünnet ve’l-Cemâat ruhunu ve

ideallerini canlandırmaya büyük önem vermiş, bunu da önemli ölçüde medrese inşâ

173

ederek sağlamıştır. Salâhaddîn döneminde cemiyet, İslâm hukuku prensipleriyle idâre

edildiği, devlet ricâli Batınîliğ’e ve Frenkler’e karşı fakîhlerden büyük destek

sağladıkları için medreselerde hadîs ve fıkıh en fazla rağbet gören ilimlerdi. İslâm

dininin temel kaynağı olan Kur’ân’ı okumaya ve anlamaya yönelik ilimler de

medreselerde okutulan başlıca derslerdendi. Dînî ilimlerin doğru anlaşılması ve

yorumlanması fa‘âliyetleri de sağlıklı bir dil bilgisi zarûretini ortaya koymuştur. Bu

bağlamda lügat ilimlerinin, özellikle sarf ve nahiv ilimlerinin tedrisatına yönelik

derslerin bu devir medreselerde okutulan önemli dersler arasında olduğunu görüyoruz.

Eyyûbî devletinin, İslâm Âlemi’nin doğusuyla batısının birleştiği bir noktada

kurulması, Endülüs ve Kuzey Afrika’yla birlikte Horasan ve İran’dan Mısır ve Şam

bölgelerine ilmî seyahatlerin gerçekleşmesini netice vermiş, böylece kültür birliğini

oluşturan imkânların hazırlanmasıyla birlikte ilmî çalışmalar da hız kazanmıştır. Bu

dönemde din, düşünce ve siyaset alanında önemli etkiler bırakan değerli ilim adamları

yetişmiştir. Kırââtta eş-Şâtıbî, hadîste es-Silefî ve İbn Asâkir, fıkıhta Bahâüddîn İbn

Şeddâd, İbn Kudame’ler ve Şehrezûrî’ler, tasavvufta Hayât el-Harrânî, dil ve edebiyatta

İbn Münkız, Kâdiyü’l-Fâzıl ve İmâdüddîn el-İsfahânî gibi çağını aşan şahsiyetler ile

felsefe ve tıpta Sühreverdî, İbn Meymûn, Seyfeddîn el-Âmidî, Abdüllatîf el-Bağdâdî,

İbnü’l-Baytâr ve Mühezzibüddîn ed-Dahvâr gibi büyük filozof ve tabîpler yetişmiştir.

Salâhaddîn döneminde yetişmiş ve daha sonraki nesiller üzerinde ciddî etkileri

olan filozofların başında Sühreverdî el-Maktûl gelmektedir. İslâm âleminde İşrâkî

hikmetin kurucusu olarak kabul edilen Sühreverdî’nin fikirleri, sonraki dönemlerde ilgi

odağı olmuş, işrâkî okulun kaynağını oluşturmuş, sonradan gelen pek çok bilge bu

fikirlere yorumlar ve açıklamalar ekleyerek geleneği sürdürmüştür. Hâlâ canlı bir

düşünce akımı olarak varlığını sürdüren İşrâkî hikmet, günümüz İran düşüncesinde ise

İrfâniyye olarak bilinmekte ve etkisini sürdürmektedir. İşrâkî hikmetin, günümüze kadar

süregelen gücünü orijinal sisteminde aramak gerekir. Buna göre Sühreverdî kendi

şahsında sûfînin tecrübî idrâkî ile filozofun teorik dilini birleştirmiş, temsilcisi olduğu

İşrâkî hikmet geleneği de salt keşif ve ilhâma dayanan tasavvufî gelenekten farklılık arz

ettiği gibi gerçekliğin asıl tecrübesinden mahrum felsefî anlayışlardan da öte bir anlam

taşımaktadır. Aynı zamanda Sühreverdî’nin temel eseri olan Hikmetü’l-İşrâk terîmi,

174

hâlidî hikmet tasavvuruna dayanmaktadır. Bu tasavvura göre varlığın nûrânî gerçekliği

hakkında gözlem yoluyla bilgi edinebilmek ancak “zevkî hikmetin” irfânî yöntemleriyle

mümkündür.

Ortaçağ’da yaşamış en büyük Yahudi filozofu olarak kabul edilen İbn Meymûn

da bu dönemde yaşamış ve Salâhaddîn’in özel tabipliğini yapmıştır. Fikirleri ve

eserleriyle yahudi felsefe ve teolojisine büyük katkılar sunan İbn Meymûn, Farabi, İbni

Sina, Gazzalî, İbn Rüşd ve İbn Bacce gibi müslüman filozof ve tabiplerin eserlerini

okuyarak düşüncesini geliştirmiştir. Nitekim İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirin ve diğer

eserlerinde İslâm felsefesinden etkilendiğini hiç çekinmeden göstermiştir. Bu bağlamda

İbn Meymûn’un düşüncelerini, İslâm felsefî geleneğini bilmeden anlamlandırmak

mümkün değildir.

Salâhaddîn döneminde tıp ve eczâcılığa dâir faâliyetler önemli mesafe kat

etmiştir. Sultân Salâhaddîn, selefi Nûreddîn gibi tıp ilmine ve tıbbî kurumlara çok

ehemmiyet vermiş, Mısır, Şam ve el-Cezîre gibi önemli bölgelerde hastaneler inşâ

etmiş, bu hastaneler zamanla teorik ve uygulamalı derslerin işlendiği birer tıp merkezi

hâline gelmiştir. Bu hastanelerden Dımaşk’ta Nûreddîn’in inşâ ettiği el-Bîmâristân en-

Nûri (Büyük Hastane) ile Kahire’de Salâhaddîn’in inşâ ettiği el-Bîmâristân en-Nâsırî

(Salâhiyye Hastanesi) Salâhaddîn dönemindeki önemli tıp merkezleri olarak

faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu iki tıp merkezine İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden

müslüman, hristiyan ve yahudi tabipler gelmiş, teoriye ve pratiğe dayanan kuvvetli bir

tıp ekolü doğmuştur. Bu hastanelerde yapılan tıbbî araştırmalar ile verilen tıp eğitimi

sayesinde klinik tıp ortaya çıkmıştır. Bu devirdeki önemli yeniliklerden biri de İslâm

tarihinde sadece tıp öğretimi yapan bir medresenin bu dönemde Reisü’l-Etibbâ

Mühezzebüddîn ed-Dahvâr tarafından kurulmasıdır.

Salâhaddîn devrinde yetişmiş önemli tabipler bulunmaktadır. Eserlerinde

Galen’in fikirlerini tenkîd etme kudretini gösterebilen İbn Meymûn, bir saray hekîmi

olması hasebiyle koruyucu tıbba dâir risaleler yazmış ve bu risaleler daha sonraki tıbbî

neşriyata örnek olmuştur. Yine devrin önde gelen tabîp ve filozoflarından biri olan

Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin tıp bilimine en büyük hizmeti şeker hastalığının karaciğerle

ilgisinin olduğunu ilk defa tesbit eden tabip olmasıdır. Bu bağlamda şeker hastalığı

175

üzerine yazdığı Makâle fi’d-Diyabetes ve’l-Edviyyetü Nafi‘atü Minhu adlı eserinin

dünya tıp tarihinde önemli bir çalışma olduğu kanaati yaygındır. Bağdâdî’nin tıb

bilimine çok önemli bir katkısı da Mısır’da iken 2000 adet iskelet üzerinde yaptığı

araştırmada, Galen’in Osteoloji’ye (kemik bilimi) ait verdiği yanlış bilgileri

düzeltmesidir. Abdüllatîf el-Bağdâdî, yaptığı iskelet araştırmaları ile Galen’in altçene

kemiğinin iki kemikten ibâret olduğu bulgusunu çürütmüş ve onun tek bir kemik

olduğunu tesbît etmişir. Devrinin en büyük botanik âlimi olarak kabul edilen İbnü’l-

Baytâr’ın dünya ölçeğinde bilinen eseri el-Câmi‘ li-Müfredâti’l-Edviye ve’l-Ağziye adlı

eseri müfred (basit) ilaçlarla ilgili olarak yazılan ve en çok kullanılan, en fazla

güvenilen farmakoloji (ilâç bilimi) çalışmasıdır. Eseri yüzyıllar boyu değerli tutan

özelliği ise İbnü’l-Baytâr’ın botaniğe dâir sağlam gözlem ve tecrübelerine

dayanmasıdır.

Sultân Salâhaddîn, askerî ve siyasî zaferlerini ilme ve ilim adamına verdiği

değerle taçlandırmıştır. Salâhaddîn’in ilim ve irfâna verdiği değer, her türlü aklî ve naklî

ilimde yetişmiş önemli sayıda âlim ve entellektüel ile somut bir temsiliyet kazanmıştır.

176

BİBLİYOGRAFYA

KAYNAK ESERLER

ÂMİDÎ, Seyfeddîn(ö.631/1233), Ğâyetü’l-Merâm, nşr. H. Mahmûd Abdüllatîf,

Vezâretü’l-Evkâf, Kâhire 1971.

-----------, Ebkârü’l-Efkâr fî Usûli’d-Dîn, nşr. Ahmed Muhammed el-Mehdî, Dârü’l-

Kütüb, Kâhire 2002.

el-BAĞDÂDÎ, Abdüllatîf (ö. 629/1231), el-İfâde ve’l-İ‘tibâr, thk. Ahmed Gassân, Dâru

Kuteybe, Dımaşk 1983.

----------------, el-Mücerred li-Lügati’l-Hadîs, thk. Fatıma Hamza er-Râzî, Dâru Ammar,

Amman 2004.

el-BÜNDÂRÎ (ö.643/1245), Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Ramazan Şeşen, Dârü’l-Kitâbi’l-

Cedîd, Beyrut 1970.

-------------, Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Fethiye Nebrâvî, Kahire 1979.

CÂMÎ, Abdurrahman (ö.898/1492), Nefehâtü’l-Üns, trc. ve şerh: Lami‘î Çelebî,

İstanbul 1980.

EBÜ’L-FİDÂ, İsmail b. Ali, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut

1970.

EBÛ ŞÂME, el-Makdîsî (ö.665/1268), Kitâbü’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-

Nûriyye ve’s-Salâhiyye, Dârü’l-Cîl, Beyrut 1288/1871.

----------------, ez-Zeyl ‘ale’r-Ravzateyn, tsh. Muhammed Zâhid b. Hasan, 2. bs. Dârü’l-

Cîl, Beyrut 1974.

177

el-BÜNDÂRÎ (ö.643/1245), Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Ramazan Şeşen, Dârü’l-Kitâbi’l-

Cedîd, Beyrut 1970.

-----------------, Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Fethiye Nebrâvî, Kahire 1979.

el-ESNEVÎ (ö.772/1370), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, thk. ‘Abdullâh el-Cubûrî, Dârü’l-

‘Ulûm, Riyad 1981.

el-ĞÂSÂNÎ, el-‘Ascedü’l-Mesbûk, thk. Şâkir Mahmûd, Dârü’t-Türâsi’l-İslâmî, Beyrut

1975.

HARÎRÎ, Ebû Muhammed (ö.516/1122), Makâmât, çev. Sabri Sevsevil, Milli Eğitim

Basımevi, İstanbul 1952.

İBNÜ’L-‘ADÎM (ö.660/1262), Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, thk. Süheyl Zekkâr,

Dârü’l-Fikir, Beyrut ts.

İBN ‘ASÂKİR, Hibetillâh (ö.571/1176), Târîhu Medîneti Dımaşk, thk. Muhibuddîn Ebî

Saîd el-Amrevî, Dârü’l-Fikir, Dımaşk 1982.

İBNÜ’L-BAYTÂR (ö.646/1248), Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, nşr. İbrâhim b. Merâd,

Beyrut 1989.

İBN BERRÎ (ö.582/1187), Cevâbü’l-Mesâili’l-‘Aşr, nşr. M. Ahmed ed-Dâlî, Dârü’l-

Beşâir, Dımaşk 1997.

---------------, Erba‘atü Kütub fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân içinde) thk. Hatim Sâlih, Beyrut 1998.

İBNÜ’L-CEVZÎ, Sıbt (ö.654/1256), Mirâtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân, Dâiretü

Maârifi’l-Osmâniyye, Haydarabad 1952.

İBNÜ’L-CEZERÎ (ö.833/1429), Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, nşr. Gotthelf

Bergstrasser, 3. bs. Dârü’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1982.

İBN CÜBEYR (ö.614/1217), Tezkire bi’l-Ahbâr ‘an İttifâkât el-Esfâr (er-Rihle), thk.

Hüseyin Nassâr, Kahire 1955.

178

----------------, Rihletü İbnn Cübeyr, thk. Abdülhamîd Ahmed Hanefî, Kahire ts.

İBN EBÎ USAYBİ‘A (ö.668/1269), ‘Uyûnu’l-Enbâ’ fî Tabakâti’l-Etibbâ, thk. Nizâr

Rızâ, Beyrut ts.

İBNÜ’L-ESÎR, İzzeddîn (ö.630/1233), el-Kâmil fi’t-Târih, Dâru Sadr, Beyrut

1399/1979.

İBNÜ’L- ESÎR, Mecdüddîn (ö.606/1210), en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, thk.

Tahir Ahmed ez-Zâvî, Dârü’l-İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Kahire 1963.

İBNİ FERHÛN (ö.799/1397), ed-Dîbâcü’l-Müzheb, thk. Muhammed Ebu’n-Nûr,

Dârü’t-Türâs, Kahire 1972.

İBNÜ’L-FURÂT (ö.807/1405), Târîhu İbnü’l-Furât, thk. Necla İzzedîn-Kostantin

Züreyk, Matbaatu Haddâd, Basra 1969.

İBN HACER, el-Askalânî (ö.852/1449), Lisânü’l-Mîzân, thk. Abdülfettah Ebû Gudde,

Mektebetü’l-Matbû‘âtü’l-İslâmiyye, Beyrut 1423/2002.

İBN HALLİKÂN (ö.681/1282), Vefeyâtü’l-A‘yân, thk. İhsân Abbas, Dârı Sadr, Beyrut

1398/1978.

İBNÜ’L-‘İMÂD (ö. 1089/1679), Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Dâru İhyâi’t-

Turâsi’l-Arabî, Beyrut ts.

İBN KÂDÎ ŞÜHBE (ö.851/1447), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, tsh. Hafız Abdülhalim Han,

‘Âlemü’l-Kütûb, Beyrut 1987.

İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ (ö.774/1373), el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Abdullah b.

Abdülmuhsin, Merkezi’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, Cîze 1418/1998.

İBNİ KUDÂME (ö.620/1223), el-Kâfî fi’l-Fıkh, thk. Züheyr Şâvîş, 3. Baskı, el-

Mektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut 1982.

İBNİ KUTLUBOĞA (ö.879/1474), Tâcü’t-Terâcim, thk. İbrahim Sâlih, Dârü’l-Me’mûn

li’t-Turâs, Dımaşk 1992.

179

İBN MEYMÛN (ö.601/1204), Delâletü’l-Hâirîn, nşr. Hüseyin Atay, Ankara 1974.

İBNİ MÜFLÎH (ö.884/1479), el-Maksadü’l-Erşed fî Zikri Ashâbi İmâm Ahmed, thk.

Abdurrahman b. Süleyman, Mektebetü’r- Rüşd, Riyad 1990.

İBN MÜNKIZ (ö.584/1188), Kitâbü’l-İ‘tibâr, çev. Y. Ziya Cömert, Ses Yayınları,

İstanbul 1992.

---------------, , el-Bedi‘u fi’l-Bedi‘ , thk. Abd A. Alî Mihennâ, Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye,

Beyrut 1987.

---------------, Dîvân, thk. Ahmed Ahmed Bedevî-Hâmid Abdülmecîd, 2. bs. Beyrut

1983.

İBNÜ’N-NUKTA (ö.629/1232), et-Takyîd, thk. Kemal Yusuf, Dârü’l-Kütubu’l-

İlmiyye, Beyrut 1988.

İBNÜ’S-S‘ÂTÎ (ö.618/1221) ‘İlmüs’s-Sâ‘ât ve’l-‘Amelü bihâ, thk. Muhammed

Ahmed Dehman, Dımaşk 1981.

İBNU’S-SÂBÛNÎ (ö.680/1281), Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl, ‘Alemü’l-Kütüb, Beyrut

1986.

İBNİ’S-SALÂH (ö.643/1245), Tabakâtü’l-Fukahâi’ş-Şâfi‘iyye, thk. Muhyiddîn Ali

Necib, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1992.

İBNİ ŞEDDÂD, Bahâeddîn Yûsuf (ö.632/1234), en-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-

Mehâsinu’l-Yûsufiyye, thk. Cemâleddîn Şeyyâl, 2. bs. Mektebetü’l-Hanci, Kahire 1994.

İBN ŞEDDÂD, İzzeddîn (öl.684/1285), el-A‘lâkü’l-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm ve’l-

Cezîre, thk. Yahya Zekeriyyâ, Vezâretü’s-Sekâfe, Dımaşk 1991.

İBN TAĞRÎBERDÎ (ö.874/1469), en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısır ve’l-Kâhire,

Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, Kahire 1929.

İBNİ TÛLÛN (ö.953/1546), el-Kalâidü’l-Cevheriyye fi’t-Târîhi’s-Sâlihiyye, thk.

Muhammed Ahmed Dehman, Matbuâtu Mecmâi’l-Lügâti’l- Arabiyye, Dımaşk 1980.

180

İBN VÂSIL, Cemâleddîn Muhammed (ö. 697/1298), Müferricü’l-Kurûb fî Ahbâri Beni

Eyyûb, thk. Cemâleddîn Şeyyâl-H. Muhammed Rebi‘, Kahire 1977.

el-İSBEHÂNÎ, İmâdeddîn el-Kâtib (ö. 597/1201), Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-‘Asr,

Irak kısmını (kısmü’l-‘Irakî) thk. ve şerh: Muhammed Behçet Eserî, Bağdat

1955,1964,1973,1976,1978 1981. Şam şairleri kısmını (Şu‘arâi’ş-Şâm) thk. ve şerh:

Şükri Faysal, Dımaşk 1955, 1959,1964,1968. Mısır şairleri kısmını( kısmı şu‘arâi Mısır)

thk. ve şerh: Ahmed Emîn, Şevki Dayf, İhsân ‘Abbâs, Kahire 1951, 1952.

---------------, el-Fethü’l-Kussi fi’l-Fethi’l-Kudsi, thk. Muhammed Mahmud Subh, ed-

Dârü’l- Kavmiyye, ts.

---------------, el-Bustânu’l-Câmi‘, thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî, el-Mektebetü’l-

‘Asriyye, Beyrut 2002.

KÂDİYÜ’L-FÂZIL (ö.596/1200), Dîvân, thk. Ahmed Ahmed Bedevi, Kâhire 1961.

---------------, Resâil, thk. Alî Necm Îsa, Beyrut 1426/2005.

el-KARAŞÎ (ö.775/1373), el-Cevâhirü’l-Mudiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed Hulv.,

Kahire 1978.

KÂTİB ÇELEBİ (ö.1067/1657), Keşfi’z-Zünûn ‘an Esâmi’l-Kütûb ve’l-Fünûn, el-

Matba‘atü’l-İslâmiyye, Tahran 1387/1967.

el-KIFTÎ, Ebü’l-Hasan Cemâleddîn (ö.646/1248), İhbârü’l-‘Ulemâ bi-Ehbâri’l-

Hukemâ, thk. Abdülmecîd Diyâb, Mektebetü İbni Kuteybe, Kuveyt ts.

--------------, İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ Enbâhi’n-Nuhât, thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrahim,

Dârü’l-Fikri’l-‘Arabi, Kahire 1986.

KÜTÜBÎ, Salâhüddîn Muhammed (ö.764/1363), Fevâtü’l-Vefeyât, nşr. İhsan Abbas,

Beyrut 1974.

el-MÜNZİRÎ, Zekiyüddîn (ö.656/1258), et-Tekmile li-Vefeyâti’n-Nakale, thk. Beşşâr

‘Avvâd Ma‘rûf, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1401/1981.

181

el-MAKRÎZÎ (ö.845/1442), El-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, Dâru

Sadr, Beyrut ts.

NU‘AYMÎ (ö.927/1521), ed-Dâris fî Târîhi’l-Medâris, thk. Cafer el-Hasanî,

Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dînîyye, Dımaşk 1988.

es-SAFEDÎ (ö.764/1363), Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât, 22. c. thk. Remzi Baalbekî, Franz

Steiner Verlag, Wiesbaden 1993; 24. c. thk. Muhammed Ahmed Bahît, Beyrut 1993;

11. c. thk. Şükrü Faysal, Wiesbaden 1981.

es-SİLEFÎ (ö.576/1180), Suâlâtü’l-Hâfız es-Silefî, thk. Mata‘ et-Tarabîşî, Matbuatu

Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, Dımaşk 1976.

es-SUBKÎ (ö.771/1370), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, thk. Mahmud Muhammed

Tanahî-Abdülfettah Muhammed Hulv. Kahire 1964.

SUYÛTÎ (ö.911/1505), Hüsnü’l-Muhadara fî Târîhi Mısır ve’l-Kahire, thk. Muhammed

Ebü’l-Fazl İbrahim, Dârü’l-İhyâi’l-Kütübü’l-‘Arabiyye, Kahire 1967.

-------------, Buğyetü’l-Vü‘ât fî Tabakâti’l-Lüğaviyyîn ve’n-Nuhât, 2. bs. thk.

Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1979.

SÜHREVERDÎ, Şihâbüddîn (ö. 587/1191), Nûr Heykelleri, çev. Saffet Yetkin, İstanbul

1986.

ŞA‘RÂNÎ (973/1565), Tabakâtü’l-Kübrâ, çev. Abdülkâdir Akçiçek, Toker Yayınları,

İstanbul 1970.

eş-ŞEHREZÛRÎ, Şemseddîn (ö.687/1288), Nüzhetü’l-Ervâh ve Ravdetü’l-Efrâh, thk.

Abdülkerîm Ebû Şüveyrib, 1988.

et-TEMÎMÎ (ö.1010/1601), et-Tabakâtü’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, thk.

Abdülfettâh Muhammed Hulv., Dârü’r-Rifâ‘î, Riyad 1983.

el-‘ULEYMÎ, Abdurrahman (ö.928/1522), el-Menhecü’l-Ahmed fî Terâcimi’l-Ashâbi’l-

İmâm Ahmed, thk. ‘Abdülkâdir Arnâût, Dâru Sadır, Beyrut 1997.

182

---------------, el-Ünsü’l-Celîl bi-Târihi’l-Kudüs ve’l-Halîl, thk. Adnan Yunus

Abdülmecîd, Mektebetü Dendîs, Amman 1999.

el-YÂFİ‘Î (ö.768/1366), Mir’âtu’l-Cinân ve ‘İbretü’l-Yakzân, 2. bs. Müessesetü’l-

A‘lemi li’l-Matbu‘ât, Beyrut 1390/1970.

YÂKÛT, el-Hamevî (ö.626/1229), Mu‘cemü’l-Üdebâ’, 2.bs. Dâru İhyâ-i Türâsü’l-

Arabî, Beyrut ts.

ez-ZEHEBÎ (ö.748/1348), Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb Arnaut, Müessesetü’r-

Risâle, Beyrut 1405/1985.

---------------, Târîhü’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A‘lâm, thk. Ömer Abdusselam

Tedmurî, Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut 1988–2000.

----------------, Tezkiretü’l-Huffâz, 3. bs. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1956.

----------------, Ma‘rifetü’l-Kurrâi’l-Kibâr, thk. Tayyar Altıkulaç, İSAM, İstanbul 1995.

----------------, el-Muhtasaru’l-Muhtâcu İleyhi min Târihi İbni’d-Dübeysî, thk. Mustafa

Cevvâd, Irak 1977.

---------------, el-İber fî Haberi men Ğaber, thk. Ebû Hacer Muhammed Zağlûl, Dârü’l-

Kütübü’l-‘İlmiyye, Beyrut 1985.

ARAŞTIRMALAR ve İNCELEMELER

ABDÜLMEHDİ, Abdülcelîl Hasan, El-Medâris fî Beyti’l-Makdîs fi’l-Asreyn; El-Eyyûbî

ve’l-Memlûkî, Mektebetü’l-Aksâ, Ürdün 1981.

----------------, el-Hareketü’l-Fikriyye fî Zılli’l-Mescidi’l-Aksâ fi’l-‘Asreyn: el-Eyyûbî

ve’l-Memlûkî, Mektebetü’l-Aksâ, Ürdün 1400/1980.

AĞIRAKÇA, Ahmed, Salâhaddîn Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, Beyan Yayınları,

İstanbul 1997.

183

--------------, İslâm Tıp Tarihi, İstanbul 2004.

ALİ, Said İsmail, Me‘âhidü’t-Terbiyeti’l-İslâmiyye, Dârü’l-Fikri’l-‘Arabî, Kahire 1986.

ALTIKULAÇ, Tayyar, “Ebü’l-Yümn el-Kindî”, DİA, İstanbul 1994, X, 351–352.

ARÛÇİ, Muhammed, Nûreddîn es-Sâbûnî ve Ârâuhü’l-Kelâmiyye min Kitâbihi’l-Kifâye

fi’l-Hidâye, I-II, Câmi‘atü’l-Kahire (Doktora Tezi), Kahire 1986.

ATTAR, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, 4. bs. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,

İstanbul 1998.

BABANZÂDE, İsmail Paşa, Îzâhü’l-Meknûn fi’z-Zeyl ‘alâ Keşfi’z-Zünûn ‘an Esâmi’l-

Kütûb, tsh. M. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara

1947.

BAYTOP, Turhan, Eczacılık Tarihi, İstanbul 1985.

BEYYÛMÎ, Ali, Kuruluş Devrinde Eyyûbîler, çev. Abdülhadi Timurtaş, Kent

Yayınları, İstanbul 2005.

BOZKURT, Nebi, “Medrese”, DİA, Ankara 2003, XXVIII, 323–340,

BROCKELMANN, Carl, Târîhü’l-Edebi’l-‘Arabî, çev. Ya‘kûb Bekr-Ramazan

Abdüttevâb, Dârü’l-Ma‘ârif, Kahire 1993.

CANAN, İbrahim, Hadîs Usûlü ve Hadîs Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 1998.

ÇAĞRICI, Mustafa, “İbn Meymûn”, DİA, İstanbul 1999, XX, 194-197.

ÇAKAN, İsmail L., Anahatlarıyla Hadîs, 5. bs. Ensar Neşriyat, İstanbul 1999.

ÇUHADUR, Mustafa, “İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ”, DİA, İstanbul 1999, XX, 4445–446.

DERVİŞ, Mustafa, İbn Berrî ve Cühûdühû fi’n-Nahv ve’l-Lüğa ve’t-Tasrîf, Kahire

1985.

DURMUŞ, İsmail, “İbn Berî”, DİA, İstanbul 1999, XIX, 372–374.

184

ERÜNSAL, İsmail E. “Dârülilim”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 539–541.

GÜNALTAY, Şemseddîn, İslâm’da Târih ve Müverrihler, haz. Yüksel Kanar, İstanbul

1991.

HÂFIZ, Fehim, Salâhaddin’in Mîrası, çev. Serdar Şengül-Bilal Öztunç, Avesta

Yayınları, İstanbul 2001.

HAMZA, Abdüllatif, El-Hareketü’l-Fikriyye fî Mısır fi’l-Asreyn El-Eyyûbî ve’l-

Memlûkî, Dârü’l-Fikri’l-Arabî, Kahire ts.

EL-HATÎB, Abdüllatîf Muhammed, İbn Ya‘îş v Şerhü’l-Mufassal, Câmi‘atü’l-Kuveyt,

Kuveyt 1999.

HODGSON, M.G. İslâm’ın Serüveni, çev. Tercüme Kurulu, İz Yayıncılık, İstanbul

1993.

İBNÜ ‘ABDÜLHÂDÎ, Dımaşkî, Tabakâtü ‘Ulemâi’l-Hadîs, thk. Ekrem Bûşî,

Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1989.

İLMÎ HEYET, Mevsû‘atu Tabakâti’l-Fukahâ, Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, Kum

1418–1419/1997–1998.

ÎSÂ BEG, Ahmed, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, Beyrut 1981.

İZMİRLİ, İsmail Hakkı, “Âmidî”, İTA, İstanbul 1941.

KANDEMİR, M. Yaşar “Cemmâ‘îlî”, DİA, İstanbul 1993, VII, 338–340.

KARACABEY, Salih “İbn Mufaddal”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 129.

KAYA, Mahmut “İşrâkiyye”, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 435–438.

---------, “Abdüllatif Bağdâdî”, DİA, İstanbul 1988, I, 254–255.

---------, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, İstanbul 1999, XX, 526–527.

185

KEHHÂLE, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-Müellifîn: Terâcimü Musannafi’l-Kutubi’l-

‘Arabiyye, Mektebetü’l-Müsennâ, Beyrut 1957.

KELEŞTİMUR, Fahrettin-KUZGUN Şaban, “Diabetes Risalesi”, Abdüllatîf Bağdâdî

Kongresi, EÜ, Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri 1992.

KEMÂL, Nâmık, Evrâk-ı Perîşân, Matba‘a-i Osmâniye, İstanbul 1301/1883.

KETTÂNÎ, İdris, er-Risâletü’l-Müstetrefe, 3. bs. Dârü’l-Fikir, Dımaşk 1946.

KILIÇ, Mustafa, Melik Nâsır Salâhaddîn Yusuf II Devrinde Eyyûbîler Devleti, MÜ

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2001.

KOCA, Ferhat “Kâsânî”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 531–532.

KOÇKUZU, Ali Osman, “İbnü’l-Esîr Mecdüddîn”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 28–29.

KÖKER, A. Hulûsi, “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf

Bağdâdî Kongresi, EÜ, Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri 1992.

KÜÇÜKAŞCI, Mustafa S.- TOMAR, Cengiz, “İbn Asâkir”, DİA, XIX, 321–324.

KÜRD ALİ, MUHAMMED, Hıtatu’ş-Şâm, Matbaatü’l-Müfîd, Dımaşk 1928.

KUTLUER, İlhan, Erdemli Toplum ve Düşmanları, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.

-------------, Bilimsellik Üzerine, Beyan Yayınları, İstanbul 1983.

-------------,İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.

------------, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, İz Yayıncılık, İstanbul 2001.

LYONS, Albert S.-PETRUCELLİ, R. Joseph, Çağlar Boyu Tıp, çev. Nilgün Güdücü,

İstanbul ts.

MAHLÛF, Muhammed b. Muhammed, Şeceretü’n-Nûri’z-Zekiyye, Dârü'l-Kitâbi'l-

‘Arabî, Beyrut ts.

186

MENSÛR, Muhammed Halid, el-Müzhir fî Şerhi’ş-Şâtıbiyye ve’d-Dürre, Dâru

‘Ammâr, Amman 2001.

MEYERHOF, Maks, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, çev. Ömer Rıza, İstanbul

1935.

MITTWOCH, E., “İbn Meymûn”, İA, İstanbul 1988, V, 272-274.

MÜNECCİD, Salâhaddîn, Mu'cemü'l-Müerrihîne'd-Dımaşkiyyîn ve Âsâruhumu’l-

Mahtûta ve’l-Matbûa, Darü'l-Kitâbi'l-Cedîd, Beyrut 1978.

NASR, Seyyid Hüseyin, Üç Müslüman Bilge, çev. Ali Ünal, İstanbul 1985.

------------, “Şihâbeddîn Sühreverdî Maktûl”, (İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M. M. Şerîf

içinde), İstanbul 1990.

en-NEBHÂNÎ, Yusuf, Câmi‘u Kerâmâti’l-Evliyâ, thk. İbrahim ‘Atve, Dârü’l-Fikir,

Beyrut 1989.

RAMAZAN, Abdülazîm, Târîhu’l-Medâris fî Mısri’l-İslâmî, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-

‘Amme li’l-Kitab, Kahire 1992.

RÛHÂNÎ, Bâbâ Merdûh, Târîh-i Meşâhîr-i Kurd, be-kûşiş: Muhammed Mâcid Merdûh

Rûhânî, Tahran 1383/1962.

SAÎD, Abdülazîz b. Abdurrahman, İbnu Kudâme ve Âsâruhü’l-Usûliyye, Câmi‘atü’l-

İmam Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, Riyad 1987.

SÂMÎ, Şemseddîn, Kâmûsü’l-A‘lâm, Mihrân Matba‘ası, İstanbul 1308/1890.

SEVİM, Ali, “İbn Münkız”, DİA, İstanbul 1999, XX, 221–222.

SEVİM, Seyfullah, “İslâm Dünyasında Kimya (Simya) Biliminin Gelişimi ve

Bağdâdî’nin Görüşleri”, Abdüllatif Bağdâdî Kongresi, EÜ, Gevher Nesibe Tıp Tarihi

Enstitüsü, Kayseri 1992.

187

SEYYİD, Eymen Fuâd - BEKSAÇ, A. Engin, “Fâtımîler”, DİA, İstanbul 1995, XII,

228–240.

ŞERİFOĞLU, İsmail, Hayat el-Harrânî, İzmir 2005.

ŞEŞEN, Ramazan, Selahaddîn Eyyubi ve Devri, İSAR Vakfı, İstanbul 2000.

------------, Salâhaddî Devrinde Eyyûbîler Devleti, İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları,

İstanbul 1983.

------------, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, Çağ Yayınları, İstanbul 1987.

------------, Müslümanlarda Tarih Coğrafya Yazıcılığı, İsar Vakfı, İstanbul 1998.

-------------, Nevâdirü’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye fî Mektebâti’t-Türkiyâ, Dârü’l-Kitâbi’l-

Cedîd, Beyrut 1982.

------------, Harran Tarihi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.

-------------,“Ortaçağ İslâm Tıbbının Kaynakları ve XV. Yüzyılda Türkçe’ye Tercüme

Edilen Tıp Kitapları”, Tıp Tarihi Araştırmaları, İstanbul 1993.

-----------, “Eyyûbîler Devrinde Tıp Eğitimi”, İTED, İstanbul 1995.

-----------,“Cezîre”, DİA, İstanbul 1993, VII, 509–511.

-----------, “Eyyûbîler”, DİA, İstanbul 1995, XII, 20–33.

----------, “Eyyûbilerde Dîvan”, DİA, İstabul 1994, IX, 377–387.

----------, “İmâdüddîn el-İsfehânî”, DİA, İstanbul 2000, XXII, 174-176.

----------, “Kâdî el-Fâzıl”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 114-115.

ŞÜMEYSÂNİ, Hasan, Medârisu Dımaşk fi’l-Asri’l-Eyyûbi, Dârü’l-Âfâkü’l-Cedîde,

Beyrut 1983.

et-TARÎKÎ, Abdullâh b. Muhammed, Mu‘cemü Musannefâti’l-Hanâbile, Riyad 2001.

188

TUNCEL, Metin-ÖZAYDIN, Abdülkerim “Cizre”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 37–39.

ULVÂN, Abdullah Nasıh, Kudüs Fatihi Selahaddîn-i Eyyûbî, çev. Mustafa Salih

Çakmaklı, Seçkin Yayıncılık, İstanbul 1992.

WİLFİNSON, İsrail, Mûsâ b. Meymûn, Beyrut 2006.

YALAR, Mehmet “Eyyûbîlerde İlim ve Ulemâ”, Uluslararası Selahaddîn-i Eyyûbî

Sempozyumu, Diyarbakır 1996.

YALTKAYA, Şerafeddîn, İbn Esîrler ve Meşâhîr-i ‘Ulemâ, Zafer Kütüphânesi,

İstanbul 1904.

---------------, “Âmidî”, İA, İstanbul ts. I, 400–401.

YILDIRIM, Suat, Tefsire Giriş, İstanbul 2001.

YILMAZ, H. Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensâr Neşriyat, İstanbul

2000.

YÜKSEL, Emrullah, “Âmidî”, DİA, İstanbul 1991, III, 57–58.

ZAĞLÛL Selâm, Muhammed, El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, Münşeâtü’l-Ma‘ârif,

İskenderiye 1990.

ZEKİ, Osman, el-Edebü’l-‘Arabî, Yunus Emre Yayınevi, İstanbul 1993.

ZERRİNKUB, Hüseyin, Ferar ez Medrese, çev: Hikmet Soylu, Anka Yayınları,

İstanbul 2001.

ZİRİKLÎ, Hayreddîn, el-A‘lâm: Kâmûsu terâcimi li-eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ, Matba‘âtu

Kustasus, Kahire 1954, 55, 56, 59.

ZÜRKANİ, Muhammed Abdülazim, Menâhilü’l-‘İrfan fi Ulûmi’l-Kur’an, 3. bs. Dâru

İhyâi'l-Kütübi'l-‘Arabiyye, Mısır 1362/1943.

189