SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’DE İLMİ VE KÜLTÜREL … · Moğolların Anadolu’yu istilâsından sonra halk, büyük oranda derin bir buhranın ve ümitsizliğin içinde

TC SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI

ORTA ÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’DE İLMİ VE KÜLTÜREL FAALİYETLER

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN PROF. DR. MİKAİL BAYRAM

HAZIRLAYAN DİLBER İLİMLİ USUL

KONYA 2007

ii

I. SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’DE

İLMİ VE KÜLTÜREL FAALİYETLER

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER............................................................................................... ii

ÖNSÖZ............................................................................................................viii

KISALTMALAR............................................................................................xi

GİRİŞ ..............................................................................................................1

ÇALIŞMANIN KAYNAKLARI ..................................................................6

BİRİNCİ BÖLÜM

I. I. SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’NİN SİYASİ VE

SOSYO-EKONOMİK YAPISI ...........................................................18

I. I. I. KAYSERİ’NİN FETHİ .................................................................18

I. I. II. KAYSERİ’DE SİYASİ ORTAM ..................................................22

I. I. II. I. KAYSERİ NÜFUSU .........................................................28

I. I. III. KAYSERİ’DE İKTİSADİ ORTAM ............................................32

I. I. III. I. SELÇUKLULAR DÖNEMİ’NDE KAYSERİ’NİN

ÇARŞI VE PAZARLARI.................................................................35

I. I. III. II. SELÇUKLULAR DÖNEMİ’NDE KAYSERİ

VE CİVARINDAKİ KERVANSARAYLAR VE HANLAR..........39

I. I. III. III. SELÇUKLU SİKKELERİ .............................................41

I. I. III. IV. TARIM ..........................................................................43

I. I. III. V. HAYVANCILIK.............................................................45

iii

I. I. IV. KAYSERİ’DE SOSYAL ORTAM ...............................................46

I. I. IV. I. KALE ...............................................................................48

I. I. IV. II. MAHALLELER .............................................................51

I. I. IV. III. ZANAAT VE TİCARET YERLERİ ............................52

İKİNCİ BÖLÜM

I. II. SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’DE

BİLİMSEL VE KÜLTÜREL ORTAM .......................................................53

I.II. I. KAYSERİ’DE DİNİ, TASAVVUFİ VE İLMİ YAPILANMA .....53

I.II. I. I. DİNİ YAPILANMA ...........................................................56

I.II. I. I. A. BATTAL MESCİDİ ..........................................58

I.II. I. II. TASAVVUFİ YAPILANMA ...........................................59

I.II. I. II. A. YESEVİYYE ....................................................61

I.II. I. II. B. KÜBREVİYYE ................................................62

I.II. I. II. C. SUHREVERDİYYE ........................................63

I.II. I. II. Ç. EKBERİYYE...................................................63

I.II. I. II. D. CAVLAKİYYE ................................................64

I.II. I. II. E. MEVLEYİYYE ................................................64

I.II. I. II. F. BEKTAŞİYYE .................................................66

I.II. I. III. İLMİ YAPILANMA ........................................................67

I.II. I.III. A. ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ EĞİTİM .70

I.II. I.III. B. KAYSERİ’DE KÜTÜPHANELER..................73

I.II. II. KÜLTÜREL YOLLAR.................................................................74

I. II. III. KAYSERİ’DE KÜLTÜREL ŞAHSİYETLER..........................77

iv

I. II. III. I. KADILAR VE DEVLET ADAMLARI .........................77

I. II. III. I. A. Yakub Kabakulak .........................................78

I. II. III. I. B. Seyfü’d-din Ebu Bekir ..................................79

I. II. III. I. C. Celalü’d-din Karatay...................................79

I. II. III. I. Ç. Kemalü’d-din Kamyar .................................80

I. II. III. I. D. Saadü’d-din Köpek ......................................81

I. II. III. I. E. Mecdü’d-din İsmail......................................81

I. II. III. I. F. Şemsü’d-din el-İsfehani ...............................81

I. II. III. I. G. Şemsü’d-din Hasoğuz ..................................82

I. II. III. I. H. Şemsü’d-din Yavtaş .....................................82

I. II. III. I. I. Fahrü’d-din Ayaz ..........................................83

I. II. III. I.İ. Hüsamü’d-din Kaymeri..................................83

I. II. III. I.J. Hüsamü’d-din Kayırhan................................83

I. II. III. I. K. Celalü’d-din Kayser ....................................84

I. II. III. I. L. Fahrü’d-din Ali ............................................84

I. II. III. I. M. Samsamü’d-din Kaymaz..............................85

I. II. III. I. N İzzü’d-din Muhammed Şah-ı Razi. ...............85

I. II. III. I. O. Sinanü’d-din Kaymaz ..................................86

I. II. III. I. Ö. Seyfü’d-din Türkeri .....................................86

I. II. III. I. P. Şeyh Zahirü’d-din Yusuf

bin Ebi’l-Mecd el-Kayseri .................................................86

I. II. III. I. R. Celalü’d-din Habib ......................................87

I.II. III. II. TABİAT BİLİMCİLERİ.................................................87

I.II. III. II. A. İbnü’l-Kemal İlyas bin Ahmed.....................87

I.II. III. II. B. Danişmendli Emir Mehmed Gazi ................88

v

I.II. III. II. C. Hubeyş bin İbrahim et-Tiflisi ......................89

I.II. III. II. Ç. Ebu Ali bin Ebi’l Hasan el-Sufi...................89

I.II. III. II. D. Ahi Evren ....................................................90

I.II. III. II. E. Kutbu’d-din Şirazi .......................................91

I.II. III. II. F. Muzaffer el-Kureyşi .....................................93

I.II. III. II. G. Rıdvan bin Ali..............................................93

I.II. III. III. TASAVVUF ÖNDERLERİ VE TARİKATLARI........93

I.II. III. III. A. Evhadü’d-din Kirmani ...............................94

I.II. III. III. B. Seyyid Burhanü’d-din ................................94

I.II. III. III. C. Necmü’d-din Daye .....................................95

I.II. III. III. Ç. Kamil-i Tebrizi

(Şems-i Tebrizi/Kamil-i Tebrizi)........................................97

I.II. III. III. D. Hacı Bektaş-ı Veli ......................................97

I.II. III. III. E. Taptuk Emre ...............................................99

I.II. III. III. F. İbrahim Hacılı ............................................99

I.II. III. III. G. Yunus Emre ................................................99

I.II. III. IV. DİN ÂLİMLERİ............................................................100

I.II. III. IV. A. Ömer bin Muhammed bin Ali es-Savi.........100

I.II. III. IV. B. Abdülmecid Herevi .....................................100

I.II. III. IV. C. Mueyyedü’d-din el-Cendi...........................101

I.II. III. IV. Ç. Şeyh Safiyü’d-din

Muhammed bin Abdurrahim.............................................101

I.II. III. IV. D. Ahmed Serafsad bin Ahmed .......................101

vi

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

I. III. SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’DE

BİLİMSEL VE KÜLTÜREL KURUM VE KURULUŞLAR ....................102

I. III. I. GEVHER NESİBE DARÜ’Ş-ŞİFASI VE MEDRESESİ.........102

I. III. I. I. SELÇUKLU HASTANELERİNDE

TIP İLMİ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR ...........................................105

I. III. II. AHİLİK VE BACI TEŞKİLATI ...............................................108

I. III. II. I. AHİLİK .........................................................................108

I. III. II. II. BACI TEŞKİLATI ........................................................112

I. III. III. EVHADİYYE HAREKETİ......................................................113

I. III. IV. KAYSERİ’DEKİ DİĞER MEDRESELER.............................117

I.III. IV. I. MELİK GAZİ MEDRESESİ ..........................................121

I.III. IV. I.A. ULU CAMİİ ..................................................122

I.III. IV. II. KÜLÜK (GÜLÜK) MEDRESESİ ................................123

I.III. IV. III. HOCA HASAN MEDRESESİ ....................................124

I.III. IV. IV. HUNAD (HUAND) HATUN MEDRESESİ...............126

I.III. IV. V. ZİYAİYE MEDRESESİ ...............................................127

I.III. IV. VI. SİRACÜ’D-DİN MEDRESESİ ...................................127

I.III. IV. VII. HACIKILIÇ MEDRESESİ ........................................128

I.III. IV. VIII. SAHİBİYE MEDRESESİ .........................................129

I.III. IV. IX. LALA VEYA ATABEG MEDRESESİ ......................131

I.III. IV. X. PERVANEBEY MEDRESESİ ....................................131

I.III. IV. XI. AVGUNLU MEDRESESİ ..........................................132

I.III. IV. XII. KÖŞK MEDRESESİ ..................................................133

vii

SONUÇ............................................................................................................134

BİBLİYOGRAFYA........................................................................................137

Arşiv Vesikaları ...............................................................................137

Ana Kaynaklar.................................................................................137

Araştırmalar .....................................................................................141

Ekler ................................................................................................152

viii

ÖNSÖZ

Büyük Türk boylarının çok çeşitli sebeplerle Asya’da yerleştikleri toprakları terk

ederek, kendilerini nelerin beklediğini bilmeden ve bir şeyler umarak Anadolu’ya

geldikleri görülmektedir. Sebep ne olursa olsun Türkler, çok kısa zamanda Dandanakan

Zaferi(M.1040)’nin hemen ardından Roma (Rum) hudutlarına dayanmışlardı ve bu uzun

bir süre devam etmişti.

Anadolu’yu Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın sayesinde bir Türk yurdu haline

getirmek meşakkatli bir hal alacaktı. Roma İmparatorluğu’nun Doğu sınırlarını guruplar

halinde zorlayan savaşçı Türk boyları, önü alınamaz bir şekilde Anadolu içlerine doğru

yürüyüşlerine devam ettiler. Alparslan ölümünden bir müddet önce, fetih ve istila için

emirlerini belli yerlere tayin etmişti. Danişmendli Ahmed Gazi’ye de; Tokat, Amasya,

Sivas, Malatya, Kayseri ve çevresi düşmüştü.

Bu dönemde Anadolu’da kurulan beyliklerin en önemlisi Danişmendlilerdi.

Başlangıçta Danişmend ili olarak bilinen bu bölge, ilmin ve irfanın merkezi olarak Roma

ile tam sınırda yer alıyordu. XII. yy.da Anadolu’nun büyük merkezlerinde İslam

kültürünün güçlendiği, medreseler açıldığı, hükümdarlar adına Arapça ve Farsça eserlerin

yazıldığı, bu ürünlerin XIII. yy.da altın devrine ulaştığı bilinmektedir. Hatta Danişmend

Gazi destanında dahi kullanılan Arapça ve Farsça unsurların yanında Yunanca bazı isim ve

terimlerin mevcudiyeti bize çok kültürlü bir toplumun varlığını işaret etmektedir.

O dönemde, daha çok astrolojiye dayanan ilmin pek revaçta olduğu Danişmend

Gazi Destanında şu şekilde ifade edilir: “…felek ve yıldız ilminde pek becerikliydi.

Usturlap getirdi. Felek ve dakayıktan, yirmi sekiz duraktan, on iki burçtan, yedi yıldızdan

hesap yapardı. Gördü ki bunların kısmeti pek kuvvetlidir.” Tabii bu mirasa sonra Anadolu

Selçuklu Devleti’nin sultanları sahip çıkacaklar; ilimleri bir adım daha ileri götürmek için

var güçleri ile çalışacaklardı.

Moğolların Anadolu’yu istilâsından sonra halk, büyük oranda derin bir buhranın

ve ümitsizliğin içinde Anadolu’ya akın etti. Bu sırada meydana gelen Haçlı seferleri,

ardından gelen I.Alâü’d-din Keykubad’ın ölümü ve bunun sonucunda çıkan siyasi

istikrarsızlık ve iktisadi yapının halkların aleyhine değişmesi, insanların manevi bir

tatminle bu gailelerin üstesinden gelebilmeleri için tasavvufi öğretiler, zemin bularak

kuvvetli bir tasavvufi yapı oluştu. Tasavvuf ehli, insanlara belki de huzurlu bir yaşam

sunuyorlardı. Sultanlar dahi, tarikatlara intisap edip, tekkeler, zaviyeler ve hanikâhlar

ix

yaptırarak vakıf yoluyla destek oluyorlardı. Bütün bu olumsuzlukların sonucunda Anadolu

tarikatlar ve şeyhler diyarı haline gelirken güzel şeyler de olmuyor değildi. Anadolu’ya

gelen Muhyü’d-din İbnü’l-Arabî, Evhadü’d-din Kirmani, Şeyh Nasırü’d-din Mahmud el-

Hoyi yani Ahi Evren, hadis âlimi Ebu’l Hasan el-İskenderani, Şeyh Hasan Onar,

Cemalü’d-din Vasıti Anadolu’ya gelen âlimlerdi. Sadece âlimlerin kendisi gelmemiş

onların kütüphaneleri de yanlarında getirilmiş; bunun yanında diğer âlimlerin kitapları da

getirtilerek, ilim adamlarının istifadesine sunulmuştur.

Anadolu toprakları bu kez Türklerin elinde ilmi, ahlaki, dini, tasavvufi, iktisadi ve

kültürel olarak bir kez daha yeşeriyordu. “Bolluk ve bereket Şam diyarında, sevgi ve

merhamet ise Rum’da” diyen İbni Battuta tam olarak da bunu ifade etmekteydi. Kayseri’de

bu durumdan nasibini alan iller arasında bulunmaktaydı.

Selçuklular Zamanında Anadolu’nun çeşitli yerlerinde bilimsel çalışmalar ve

kültürel yapılanmalar dikkat çekmektedir. O dönemde Kayseri’de bir başkent aynı

zamanda önemli bir kültürel ve bilimsel merkez konumundadır. Türklerin Anadolu’yu

fethetmelerinden kısa bir süre sonra Anadolu’nun birçok yerinde olduğu gibi, Kayseri’de

de eserler telif edilerek; kültürel bir yapılanmaya gidildiği görülmektedir. Burada

Danişmendoğulları’nın önemli rolü bulunmaktadır. Bu çalışmada Kayseri ve yöresindeki

bilimsel ve kültürel faaliyetler müstakil olarak ele alınıp; bilim adamları, kültürel kimliği

ile tanıdığımız şahsiyetler, eserleri ile birlikte tanıtılıp; o dönem hakkında detaylı bilgi

verilmesi amaç edinilmiştir.

Türkiye Selçukluları Dönemi, Anadolu’da Türk-İslâm Medeniyeti’nin

temellerinin atıldığı ve kültürel mayanın çalındığı bir dönemdir. Bu kültürel yapılanma

içinde Kayseri’deki bilimsel faaliyetler önemli bir yer tutmaktadır. Bu düşünce ile Kayseri

ve yöresindeki bilimsel ve kültürel faaliyetleri müstakil olarak ele almamız gerekmektedir.

Bu çalışmaları gerçekleştiren bilim adamları ve kültürel kimliği ile tanıdığımız Kayseri’de

yaşamış şahsiyetler ve eserleri tanıtılmış olacaktır. Yine bu çalışma ile o dönem

Anadolu’sunu kültürel derinliğiyle tanıma imkânı sağlanacaktır.

Selçuklular zamanından başlayarak Kayseri ve yakın çevresindeki bilimsel ve

kültürel faaliyetleri anlatan eserler tespit edilerek, konumuzla ilgili olan bilgiler

devşirilmek suretiyle çalışmamıza açıklık getirilmeye gayret gösterilecektir. Ayrıca

Selçuklular zamanında Kayseri’de telif edilmiş olan eserlerin bilimsel değerlendirilmesi,

tezin konumuna açılım verilmesi gayesiyle izlenecek yöntemdir.

x

Tezin projesi 3 bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Selçuklular Zamanında

Kayseri’nin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Yapısı başlığı altında Kayseri’nin Danişmendliler

tarafından fethi, daha sonra Danişmendliler ve Selçuklular dönemlerindeki siyasi, ticari,

sosyal ortam açıklanacaktır.

Selçuklular Zamanında Kayseri’de Bilimsel ve Kültürel Ortam başlıklı ikinci

bölümde Kayseri’de Dini, Tasavvufi ve İlmi Yapılanma, Kültürel Yollar ve Kültürel

Şahsiyetler tanıtılacaktır.

Selçuklular Zamanında Kayseri’de Bilimsel ve Kültürel Kurum ve Kuruluşların

anlatıldığı üçüncü bölümde ise Gevher Nesibe Darü’ş-şifası ve Medresesi, Ahilik ve Bacı

Teşkilâtı, Evhadiyye Hareketi ve son olarak da diğer medreseler hakkında bilgi

verilecektir.

Kayseri, geçmişten günümüze kadar büyük dönüşümler geçirmiştir. Özellikle XX.

yy.ın başlarında modernizmin etkisi ile şehir kendi yaptığının doğru olduğunu düşünen ve

tarih şuuru olmayan ehliyetsiz yöneticilerin elinde bir hayli zarar görmüştür. Ama bu

yapılanlara rağmen şehir tarihi, kültürel, iktisadi ve ilmi olarak her dem varlığını koruyan

ender şehirlerden biridir.

Bu çalışmamızda Kayseri’nin Selçuklu devrinin mirasına konmuş bir şehir

olduğunun idrakine varmış olmanın mutluluğunu bir kez daha yaşadık. Yararlandığım tüm

kaynaklar ve fikrini aldığım şahıslar, konuya olan hâkimiyetimi artırdılar. Böyle bir konu

üzerinde bana çalışma imkânı vererek; beni yönlendiren, değerli bilgileri ile aydınlatan ve

desteğini esirgemeyen değerli ve mümtaz hocam sayın Prof. Dr. Mikail BAYRAM

Beyefendi’ye en derin saygılarımla teşekkürü bir borç bilirim.

Ayrıca çalışmam süresince benden maddi ve manevi desteğini esirgemeyen eşim

Zafer USUL beyefendiye, aileme ve özellikle de kızlarım Benan USUL ve Efran USUL’a

göstermiş oldukları sonsuz sabır ve sevgiden dolayı teşekkür ederim.

Dilber İLİMLİ USUL

KASIM 2007, KAYSERİ

xi

KISALTMALAR:

age. Adı geçen eser

agm. Adı geçen makale

agt. Adı geçen tez

Ansk. Ansiklopedi

AÜDTCF Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi

A.Ü.İ.F. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Bkz. Bakınız

B.O.A. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri

çev. Çeviren

Der. Dergisi

der. Derleyen

DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

dn. Dipnot

DT Doktora Tezi

Ens. Enstitü

EÜ Erciyes Üniversitesi

haz. Hazırlayan

İA İslam Ansiklopedisi

İ.Ü.İ.F. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

KKT Kamil Kepeci Tasnifi

km. kilometre

ktp. Kütüphane

LT Lisans Tezi

m. metre

xii

nşr. Neşreden

nr. numara

ö. ölümü

s. sayfa

S. Sayı

sad. sadeleştiren

SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü

STAD Selçuk Üni. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat

Araştırmaları Dergisi

TAD Tarih Araştırmaları Dergisi

TD Tahrir Defterleri

TDAD Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi

TDAV Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı

TDTD Türk Dünyası Tarih Dergisi

TED Türk Etnografya Dergisi

TK Türk Kültürü

TM Türkiyat Mecmuası

trc. Tercüme

TTK. Türk Tarih Kurumu

TY Türk Yurdu

Üni. Üniversitesi

v varak

vd. ve diğerleri

VD Vakıflar Dergisi

y. yazımı

xiii

yay. Yayınevi

YLT Yüksek Lisans Tezi

yp. yaprak

yy. yüzyıl

a. El yazma eserlerde yaprağın ilk sayfası

b. El yazma eserlerde yaprağın ikinci sayfası

1

GİRİŞ

“Bir şehir, farklı tür insanlardan oluşur; benzer insanlar bir şehri meydana

getiremezler” diyordu, Politika adlı eserinde Aristotales.1 Geçmişten günümüze kadar

birçok uygarlığın merkezinde yer alan Kayseri, şehir olma vasfını farklı tür insanlara

borçlu olsa gerektir. Selçuklu’ların şehrin dokusuna yerleştirmiş olduğu eserler, birer

nakış gibi bugün de olanca haşmetiyle durmaktadır. Kayseri, mevcut kimliği ve ağırlığı

ile Selçuklu’yu yansıtır.

Anadolu’nun fethi, Türkleşmesi ve İslamlaşması dünya tarihinin en önemli

olaylarından birisidir.2 Yurt bulmak ve sürüleri beslemek zorunda kalan Türkmen

boyları, Anadolu’nun fethini gerçekleştirmiş ve bu sayede Anadolu’nun Türkleşmesine

zemin hazırlamışlardır.3 M.1071 Malazgirt Zaferi’ne kadar ve sonrasında Anadolu’ya

yerleşen bu Türkmenler, şehirleri şenlendiriyorlar; öncelikle savaşlardan elde edilen

ganimet4 daha sonra da yerleşik hale geçince ticaret, tarım ve hayvancılık sayesinde

zenginleşiyorlardı. Zenginlik, ilim erbabının ve din adamlarının akın akın Anadolu’ya

göç etmesini sağlamış; buna bağlı olarak da medeni ve kültürel bir ortam oluşmuştur.

Kayseri’nin mamur ve görkemli hale getirilmesinde bir Selçuklu olan

Danişmendli Melik Ahmed Gazi(ö.M.1105)’nin çok büyük bir hissesi vardır. Süryani

Mihail, “1085 yılında Tanuşman adlı bir Türk emiri Kapadokya’ya taaruz edip Sivas’a,

Kayseri’ye ve diğer şimal mıntıkalarına hâkim oldu. Beni Tanuşman ailesinin nüfuz ve

kuvveti böyle başlamıştır”5 der. Osman Turan da bu kaydın “Onun Anadolu’ya geliş

yılını değil, artık buraları idaresine geçirip devlet kurduğunun ifadesi olduğunu” yazar.6

Anadolu’ya Avrupalılar bu tarihten itibaren “Turquie” demeye başlamışlardı.7 Tabii

bunu sağlayan Melik Ahmed Gazi idi.

1 Aristotales, Politika, çev. Mete Tuncay, İstanbul 2000, s.35 2 Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi, II, İstanbul 1994, s.162 3 Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul 1971, s.281 4 Carl Brokelmann, İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Ankara 1992, s.213 5 Süryani Mikhail, Khronik, nşr ve trc. J.-BChabot, Chronique de Michel le Syrien, Patriarche Jacobite d’Antioche (1166–1199), III, Paris, 1905; trc. H.D.Andreasyan, Süryani Keşiş Mihail’in Vekayi-namesi, II, TTK Ktp.’nde 44–2 no’lu basılmamış nüsha, s.30 6 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971, s.113 7 Gregory Bar Habreus, Chronicun Syriacum, nşr. P.Bedyan, Paris, 1980; (Abu’l-Farac Tarihi, E.A.W.Budge tarafından İngilizce tercümesinden çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara I, 1987, s.410)

2

Danişmendliler, öncelikle askeri ve siyasi fetihlerle bulundukları topraklarda

iskânı güvenceye almış, ardından yaptırmış oldukları tekke, zaviye, camii ve imaretlerle

Horasan erenlerinin de Anadolu’ya gelmesiyle Anadolu’nun İslamlaşmasında önemli

bir hizmet ifa etmişlerdir. Anadolu’da İslamiyetin yayılması için olağanüstü bir gayret

sarfeden Danişmendlilerin8 kurucusu Danişmend Gazi’nin bilimsel düşünceye önem

vererek bilim adamlarına destek olması ve onları himaye etmesi sayesinde

Anadolu’daki ilk ilmi faaliyetler Danişmend İli’nde başlamış ve ilk ilmi eser bu bölgede

yazılmıştır.9 Ayrıca ilk medreselerin de Danişmendliler tarafından kurulması,10 onların

ilme ne kadar değer verdiğini göstermektedir. Öyle ki oluşturmuş oldukları düşünce

sistemi ve bu düşünceyi sistemli hale getirmek için inşa ettikleri medreseler, tam bir

ilim yuvasıydılar.

II. İzzü’d-din Kılıçarslan(M.1156–1192) tarafından Danişmendliler’in Kayseri

Kolu’nun M.1169 yılında ortadan kaldırılmasına rağmen bu mirasa sahip çıkan Anadolu

Selçuklu Sultanları, onlardan geri kalmayarak Anadolu’yu bilhassa da Kayseri’yi daha

da mamur hale getirip, kültürel ve medeniyet olarak da geliştirdiler.

Danişmendli hükümdarlar, Danişmend Ahmet Gazi, oğlu Emir Melik

Gazi(M.1105–1134) ve onun da oğlu Mehmed Melik Gazi(M.1134–1143); Anadolu

Selçuklu Sultanları’ndan I.Alaü’d-din Keykubad(M.1219–1236)’a kadar olanlar yüksek

İslam ve Türk terbiyesi ile yetişmiş, hoşgörülü, münevver insanlardı. Mesela Sultan II.

İzzü’d-din Kılıçarslan’ın huzurunda çeşitli dinlere mensup ilim adamları, serbest fikri

tartışmalar yapabiliyordu.11 Sultanlardan bazıları Arapça, çoğu ise Farsça bilip, bu dilde

şiirler yazabiliyorlardı.12

I. Alâü’d-din Keykubad dönemi her açıdan çok önemlidir. Sultan I. Alâü’d-din

Keykubad’ın Selçuklu tahtına geçtikten sonra Sivas’tan başkent Konya’ya gelirken,

Kayseri şehrinin bütün ordu komutanları ve itibarlı kişileri, kendisini “süslü arabalar ve

seyyar köşkler, musiki mehter (nevbetiyan) takımları, şarkıcılar, meddahlar (kavval) ve

8 Stanley Lane Poole, Düvel-i İslamiyye, trc. Halil Edhem, İstanbul 1927, s.221 9 İbnü’l-Kemal İlyas bin Ahmed, Keşf ü’l Akabe, Fatih (Süleymaniye) Ktp. nr.5426, vr.244b-261a (nşr. Mikail Bayram, Konya 1981, s.14) 10Mikail Bayram, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Bazı Yöreler Arasındaki Farklı Kültürel Yapılanma ve Siyasi Boyutları”, TAD, I, Konya 1994, s.79–92 11 Turan, İslamiyet, s.32 12 Aydın Taneri, Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hükümranlık Kurumunun Gelişmesi, Ankara 1978, s.25–26

3

dolu arabalarla”13 karşılamaları şehrin sosyal hayatının oldukça hareketli olduğunu

göstermektedir.

I.Alâü’d-din Keykubad’ın, bilgili ve kültürlü bir sultan olduğu gibi aynı

zamanda mimarlık, marangozluk, oymacılık, saraçlık ve ressamlık sanatlarında da son

derece maharetli olduğunu İbn-i Bibi eserinde belirtmektedir.14 Sultanların ince bir zevk

ve estetik anlayışı ile yetiştirilmiş olması, bütün kültürleri kendi bünyesinde barındırıyor

olması devletin bekası, halkın saadeti için önemli bir unsurdu. Dinin emirlerine bağlılık

ve ilmin gerektirdiği düşünce haraketlerine son derece hoşgörü ile bakan sultanlar,

yaşadıkları yerleri birer ilim merkezi haline getiriyorlardı. Ünlü patrik Suriyeli Mihail;

“Türklerin kutsal törenler hakkında herhangi bir fikirleri yoktur... Rezil ve sapkın bir

halk olan Rumların aksine kişilerin inançlarını sorgulama adetleri olmadığı gibi, bu

sebeple de kimseyi cezalandırmazlar”15 diyordu.

Selçuklular, etrafında var olan ve ilişki kurdukları tüm kültürlerden hem

etkileniyorlar hem de etkiliyorlardı. Selçuklular ile Bizanslılar arasında yapılan

ziyaretler ve elçilikler, iki kültürü bir araya getiriyordu. Hatta Bizans İmparatorluğu’nun

simgesi olan çift başlı kartal, Selçuklular tarafından da kullanılan bir imparatorluk

simgesi idi.16 Belki de bu şekilde benzer simgeler kullanılıyordu. Başka bir yenilik de

Selçukluların İran üzerinden getirmiş olduğu mimari anlayışın ve süsleme sanatlarının

İstanbul’da, Bizans saraylarında bulunuyor olmasıydı. İki saray arasında gidip gelen

karşılıklı kültürel zevk ve etkileşimler, bu şekilde kendini gösteriyordu. İlginç olan şu ki

Sultan I.Mesud(M.1116–1156)’un oğlu II. İzzü’d-din Kılıçarslan’ın Roma/Bizans

unvanı Caesar ile Pers/Türk unvanı şah17’tan oluşan bir toplama ad kullanarak 11

oğlundan birine Kayserşah adını vermiş olmasıdır. Bu oğlunun adı Muizzü’d-din

Kayserşah idi.

Anadolu Selçuklu Sultanları ve devlet adamlarının destek ve himayesini gören

bu topraklarda kıymetli ilim adamları, edip ve şairler yetişmiş, çok güzel eserler

meydana getirmişlerdir. “Selçuklular zamanında (Anadolu’da) teşekkül eden Türk- 13 İbni Bibi, el-Evamirü’l-Alai’ye fi’l-Umuri’l-Alai’ye, çev. Mürsel Öztürk, I, Ankara 1996, s.230 (Bu çeviri tez boyunca kullanılacaktır. Diğerleri kullanılırsa trc. eden şeklinde verilecektir.) 14 İbn-i Bibi, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, trc. M. Nuri Gençosman, Ankara 1941, s.91 15 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Mütercimler, İstanbul 2000, s.171 16 Bkz. Gönül Öney, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar”, Malazgirt Armağanı, Ankara 1972, s.157–165 17 Cahen, age, s.211

4

İslam medeniyeti’nin ilk bir buçuk asrında felsefe ve pozitif ilimlere büyük bir ilgi

duyulduğu dikkati çekmektedir. Bunun da en önemli sebebi, Anadolu’da kurulan ilk

Türk Devletleri yöneticilerinin ilim ve fikir adamlarını bu alan yönlendirmeleri ve

müspet ilimlerle mücehhez ilim adamlarını himaye edip, onların çalışmalarına imkân

vermeleridir”18

Selçuklular döneminde genelde dil olarak sarayda Farsça, medrese çevresinde

Arapça, sarayda ve Türkmenler arasında Türkçe konuşulmuş ve yazılmıştır. İlk Türkçe

eser, Danişmendliler döneminde Hekim Bereket tarafından Arapça Lubabü’n-Nuhab

adıyla kaleme alınmış; daha sonra da Farsça Tuhfe-i Mübarizi19 adıyla Emir

Mübarizü’d-din Halifet Gazi’ye sunulmuştur. Emirin tıp ilmine dair bu eserin20 Türkçe

yazılması halinde daha değerli olacağını söylemesiyle ilk Türkçe eser ortaya çıkmıştır.

Her fırkadan insana ve topluma eşit seviyede durmaya gayret gösteren

sultanlar, ilmi hayatın ve ilim adamlarının koruyucuları idiler. Kayseri, Danişmendliler

döneminde ilim, eğitim ve ticaret merkezi olarak başşehirlik yapmıştır. Selçuklular

döneminde ise Konya gibi ilim, eğitim ve ticaret merkezi olmasının yanında önemli

siyasi ve dini merkez idi. “Dördüncü asırda Başpiskoposun bölgesi o kadar büyüktü ki

kendine yardım etmek için elli yardımcı piskoposu vardı”21 demektedir Ramsay.

John of Salisbury M.1159’da “Devlet bir bedendir” diyerek; tüccarları

toplumun midesi, askerleri elleri, köylüleri ve kol işçilerini de ayakları olarak

nitelendirir.22 Tabii herhalde bizde olsaydı aynı tanımlamalara ek olarak beyni

hükümdar, kalbi de tarikat şeyhi olurdu. Tarikat şeyhi denilince akla gelen ilk isim

Evhadü’d-din Hamid El-Kirmani (ö.M.1235) olmalıdır. Özellikle Kayseri’de temelini

attığı Evhadiyye hareketi Anadolu’nun bilhassa da Kayseri’nin ilim ve tasavvuf

hayatında çok önemli bir yer işgal eder. O’nun ve müridlerinin Kayseri merkezli ve

ardından Anadolu’da gerçekleştirmiş olduğu yapısal dönüşüm Türkmenler arasında

18 Mikail Bayram, “Anadolu Selçukluları Zamanında Bilimsel Zihniyet ve Bilimin İşe (Üretime) Dönüştürülmesi Anlayışı ve Uygulaması”, Ahilik Kültürü Haftası 1995 Yılı İstanbul Paneli Bildirileri, İstanbul 1996, s.14–15 19 Hekim Bereket, Tuhfe-i Mübarizi, Konya İzzet Koyunoğlu Ktp. nr.12049, vr.1b-61a Şehabeddin Tekindağ “İzzet Koyunoğlu Kütüphanesi’nde Bulunan Türkçe Yazmalar Üzerine Çalışmalar I”, TM, XVI, İstanbul 1971, s.133–139 20 Mikail Bayram, “Anadolu’da İlk Telif Edilen Türkçe Eser Meselesi”, V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Bildirileri, Konya 1996, s.95–100 21 W.M. Ramsay, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, çev. M.Pektaş, İstanbul 1960, s.311 22 Richard Sennett, Ten ve Taş, İstanbul 2002, s.18–19

5

güçlü bir sosyal, iktisadi, askeri, siyasi ve kültürel birlik Anadolu insanının temel

yapısını teşkil etmiştir.

Özellikle I.Alâü’d-din Keykubad, döneminde zirveye çıkan Anadolu Selçuklu

Devleti’nde, hükümdar bunu tek başına gerçekleştirmemişti. Evhadü’d-din Kirmani’nin

kurmuş olduğu Evhadiyye hareketinin ve ahilerin sultana çok büyük desteği oldu.

Ahilerin ve Türkmenlerin tamamen bu hareketin içinde olmaları, sosyal, siyasi ve askeri

mücadelelerin temelini büyük ölçüde etkilemiştir.

Ayrıca günümüze ulaşmamış veya ulaşsa dahi kadri bilinmemiş olan Şeyh

Nasırü’d-din Hoyi’nin bir diğer bilinen adı ile Ahi Evren’in etkisi ve önemi inkâr

edilemez. Fütüvvet düşüncesini sistemli hale getirerek bir ekol kurmuş olan Ahi

Evren’in Kayseri’de kurmuş olduğu Ahilik Teşkilatı, en önemli eseriydi. Şehirde tam

20 yıl ikamet etmiş; bu esnada ilmi, kültürel ve iktisadi olarak etrafına ve bağlılarına

çok fazla yararlılıkları olmuştur.

Selçuklular zamanında Anadolu’da şu an Pınarbaşı ilçesi yakınlarında olan ve

bugün bile Pazarören diye anılan bölgede “Yabanlu Pazarı” kurulurdu. XIII. yy.’ın

birçok yerli ve yabancı yazarları öneminden ve ününden dolayı bu pazaryeri hakkında

eserlerinde bilgi vermişlerdir. Bugün dahi İran’da çok geniş ve çeşitli olan

Pazaryerlerine “Kayseriyye” denmektedir.23 Yaz aylarında kurulan bu pazara Anadolu

içinden ve çevre ülkelerden ticaret yapmak amacıyla tacirler geliyordu.

Kayseri, doğudan ve güneyden gelen kervan yollarının merkezinde yer alarak;

Akdeniz ve Karadeniz limanlarına bağlanmaktadır. Anadolu’daki yoğun ticari

faaliyetlerin emniyetli şekilde yürütülmesi için kervansaraylar inşa edilmiştir. Zekeriya

Kazvini, “Diyar- Rum’un (Anadolu) ağır kış şartlarına rağmen kış mevsimlerinde de bu

kervan yolları çalışmaktadır. Bu kervansarayları çoğunlukla sultanların hanımları ve

kızları inşa etmektedir”24 diyor. Bugün dahi mevcudiyetini sürdüren Kayseri’deki

eserlerde kadın isimlerine rastlamaktayız. Ahi Evren’in Kayseri’de kurdurmuş olduğu

Bacı Teşkilatı, gözönüne alındığında kadınların sosyal hayatta aktif rol aldıklarını

rahatlıkla söyleyebiliriz. Bacı teşkilatı, sanat ve meslekte intisab, örgücülük ve

23 Mikail Bayram, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Konya 2003, s.51 24 Zekeriya Kazvini, Asaru’l-Bilad Ahbaru’l-İbad, Beyrut 1389/1956, s.531–532

6

dokumacılık, dini ve tasavvufi faaliyetler, askeri faaliyetler, misafir ağırlama yanında,

ticaretinde içinde önemli bir yer alıyorlardı.

ÇALIŞMANIN KAYNAKLARI

Şehir tarihleriyle ilgili çalışmalarda başvurulmak durumunda bulunan

kaynakların çeşitlilik arz etmesi tabiîdir. Bu çalışmamızın da kaynakları çok detaylı ve

çeşitlidir. Fakat burada bu kaynaklar, tasnif edilerek ve konumuz bakımından önemi

yönüyle üzerinde durulacaktır. Kaynaklar Ramazan Şeşen tarafından bir arada toplu bir

şekilde daha önce kısaca özetlenmiştir.25 Başvurduğumuz belli-başlı ana kaynaklar ise

şunlardır:

A) SELÇUKLU DEVRİNİN YERLİ KAYNAKLARI

1. İBNİ BİBİ (ö.H.680 / M.1282) EL EVAMİRÜ’L-ALAİ’YE Fİ’L-UMURİ’L-

ALAİ’YE

İbni Bibi olarak bilinen şahsın künyesi El-Hüseyin bin Muhammed bin Ali el-

Cafer er-Rugadi’dir. Annesi Bibi Hatun Nişabur Şafiilerinden Kamalü’d-din

Simnani’nin kızı, babası Necmü’d-din Muhammed Tercüman ise İran’da bulunan

Curcan’dandır. İbni Bibi, annesi ve babasıyla beraber, M.1231 yılında Konya’ya

gelmiştir. Babası, M.1236’da II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev(M.1236–1246) tarafından

tercümanlık görevine getirilmiş ve M.1272 yılında ölümüne kadar bu görevde

bulunmuştur.

El Evamirü’l-Alai’ye fi’l-Umuri’l-Alai’ye adlı eser İbni Bibi tarafından Farsça

olarak kaleme alınmıştır. I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev(ilki M.1192–1196/ ikincisi

M.1204–1210) döneminden başlayan eserde bu dönem hakkında detaylı bir bilgi

olmamasına rağmen I.Alâü’d-din Keykubad dönemi ayrıntılı olarak ele alınmıştır. İbni

Bibi eseri, III. Gıyasü’din Keyhüsrev (M.1264–1283) döneminde yaklaşık M.1279

yılında bitirmiştir. İbni Bibi, M.1282 yılında vefat etmiştir. Eser, M.1192–1281 yılları

arasındaki Anadolu Selçuklu Devlet Tarihi’nden; özellikle de Kayseri şehrinde geçen

25 Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998

7

olaylardan bol bol bahsetmesi dolayısıyla tezimizde en çok yararlanılan kaynaklardan

biri olmuştur.

Osmanlı Devleti padişahı II. Murad zamanında Yazıcızade tarafından muhtasar

olarak Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Yurtdışında ise ilk defa Houtsma tarafından

M.1902 yılında Leiden’de yayınlanmıştır.26 Türkiye’de A.Sadık Erzi, Selçuklu

döneminin en önemli yerli kaynağı olarak belirttiği bu eseri, M.1956 yılında TTK

yayınları arasında faksimile olarak yayınlamıştır.27 Eserin Türkçe’ye tam tercümesi ise

Mürsel Öztürk tarafından M.1996 yılında Ankara’da yayınlanmıştır.28

El Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Alai’ye adlı eser, Selçuklu Sultanı III.

Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in (M.1266–1283) hazinesi için H.679 / M.1280 yılında

İbrahim b. İsmail b. Ebi Bekr el-Kayseri tarafından istinsah edilmiştir. Esas metin

Ayasofya Kütüphanesinde 2985 numarada kayıtlıdır.29

2. KERİMÜ’D-DİN MAHMUD AKSARAYİ (ö. M.1323) MUSÂMERETÜ’L

AHBÂR VE MÜSAYERETÜ’L AHYAR

Anadolu Selçuklu Tarihinin ikinci en önemli kaynağıdır. İbni Bibi’nin eserinin

sona erdiği M.1280’den Selçuklu Devleti’nin yıkılışına kadar olan zaman dilimi için tek

vekayi-namedir. M.1256’dan başlayarak M.1323 yılına kadarki zamanı içine alan eser

Emir Çoban’ın oğlu ve İlhanlılar’ın Anadolu valisi Timurtaş Noyan’a ithafen

yazılmıştır. Dört kısımdan oluşan eser günümüze kadar gelmiştir.

Eserin III. Bölümünde Büyük Selçuklular’ın kuruluşundan yıkılışına kadar ki

olaylardan, II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev zamanına kadar olan Anadolu Selçuklu

tarihinden bahsedilir. IV. Bölümde ise H.VII. / M.XIII. yy.’ın ikinci yarısıyla H.VIII /

M.XIV yy.’ın ikinci yarısındaki Anadolu Selçukluları tarihiyle ilgili bilgiler anlatılır.

Bu eserin yazarının Aksaraylı olması cihetiyle Kayseri’yi de yakınen

bilmektedir. Selçuklular zamanında Kayseri’de görevli bulunan kişileri ve olayları yeri

geldikçe vermektedir.

26 İbni Bibi, Histoire des Seldjoucides D’asie Mineure yay. M.Th. Houtsma, Leiden 1902 27 İbni Bibi, el-Evamirü’l-Alai’ye Fi’l Umuri’l-Alai’ye, yay. A.Sadık Erzi, Ankara 1956 28 İbni Bibi, el-Evamirü’l-Alai’ye fi’l-Umuri’l-Alai’ye, çev. Mürsel Öztürk, I-II, Ankara 1996 29 İbni Bibi, el-Evamirü’l-Alai’ye, I, s.9

8

Eserin bilinen ilk nüshası Ayasofya Ktp. nr.3143 ve Yeni Camii Ktp. D.827

numaralarda kayıtlı olup Osman Turan eser tenkidli neşrini yapmıştır. Türkçe’ye

çevirisini ise Mürsel Öztürk yapmıştır.30

3. NİĞDELİ KADI AHMED (ö. M.1334?) EL-VELEDÜ’Ş-ŞEFİK VE

HAFİDÜ’L HALİK

Bu eserin yazarı da Niğde kadısı Ahmed (ö.H.735/M.1334?)’dir. Hayatı

hakkında fazla bir bilgi olmamasına rağmen M.1332’de İlhanlı hükümdarı Ebu Said

Bahadır Han adına yazmış olduğu eserinden bu tarihlerde yaşamış olduğunu anlıyoruz.

Anadolu Selçukluları hakkında önemli bilgiler içeren Niğdeli Kadı Ahmed tarafından

H.733/M.1333 yılında telif edilen el-Veledü'ş-Şefik ve'l-Hâfidü'l-Halîk isimli eserin

bugün bilinen tek ve neşredilmeyen nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Bölümü

No: 4518 (eski kayıtlarda 4519)'de bulunmaktadır. Eser 298 varaktan ibarettir. El-

Veledü'ş-Şefikle ilgili M. Fuad Köprülü ve M. Altay Köymen'in makaleleri vardır.

Bunlardan daha detaylı bilgilere ulaşılabilir.31

Eserin mukaddemesinden anlaşıldığı kadarıyla İlhanlı sultanı Ebu Sa'id

Bahadır Han'a ve veziri Gıyasüddin'e takdim edilen bu eser, genel olarak muhtasar bir

İslâm tarihi hüviyetindedir.

Müellif eserini beş bölüme ayırmıştır. Birinci bölüm, Hz. Âdem’den Hz.

Muhammed'e kadarki peygamberler tarihine ve Yunan filozofları, islâm arif ve

hekimleri ile Acem şahlarına ayrılmıştır. İkinci bölümde ise Hz. Muhammed'in

hicretinden itibaren yıl yıl meydana gelen önemli hadiseler zikredilmiş, Raşid halifeler

ile Emevî ve Abbasî halifelerinden bahsedilmiştir. Abbasî halifeleri zikredilirken ayrı

bir bahis açılarak Büveyhîler, Hamdanîler, Ihşidîler, Fatımîler ve Mirdasîlere de

değinilmiştir. Abbasî halifeleri hilafet sırasına göre tek tek sayıldıktan sonra, Cengiz

sülalesi, Samanîler, Gaznelîler, Büyük Selçuklular ve Anadolu Selçukluları’na da özet

olarak yer verilmiştir. Fizikî ve felekî coğrafyaya dair bir bahisle başlayan üçüncü

bölümün ortalarında ise konu birden bire değişerek ölüm ve kabir hayatına 30 Kerimü’d-din Mahmud Aksarayi, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2000 31 Mehmed Fuad Köprülü, "Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları", Belleten, VII/1, s.25–27, Ankara 1943, s. 391–392; M.Altay Köymen “Türkiye Selçukluları Tarihine Dair Bir Kaynak: el- Veledü’ş-Şefik” TTK Belgeler, XV/29, 1993, s.1–23

9

gelmekte, kıyametin kopması ve ahiret hayatı ile de devam etmektedir. Dördüncü bölüm

ise Hz. Muhammed'in hayatı, fizikî ve ahlakî vasıfları ile ilgilidir. Beşinci bölüm de

itikadî bahislerin ele alındığı Kelam konularıyla alakalıdır.32

Bu zat Niğde’nin Kayseri’ye yakınlığı dolayısıyla Kayseri’yi iyi bilmektedir.

Kayseri’den birçok ilim ve fikir adamlarını eserinde tanıtmakta; onlar, hakkında bilgiler

vermektedir. Bu itibarla da çalışmamız için mühim bir kaynaktır.

4. ANONİM SELÇUK-NAME (M.1363)

Yazarı bilinmeyen bu eser, H.765 M.1363 yılında Eretnalılar zamanında

Selçuklu şehzadelerinden biri adına kaleme alınmıştır. Büyük Selçuklular’dan Anadolu

Selçukluları sonuna kadar olan bilgileri içine alan Farsça 47 varaktan ibaret küçük

eserin bilinen tek nüshası Paris’te Bibliotheque Nationale yazmaları arasında (Collect.

Schefer, 1553)’de kayıtlı bulunmaktadır. Devrin siyasi olaylarına yer verilen eserde

Kayseri’de cereyan eden bazı olaylara da değinilmiştir.

Eser hakkında ilk bilgileri T.Houtsma verirken F.Nafiz Uzluk da M.1952

yılında Ankara’da Türkçe tercümesi ile birlikte yayınlamıştır.33

5. AZİZ B. ERDEŞİR-İ ESTERABADİ (ö. 1398?) BEZM Ü REZM

Aziz b. Erdeşir-i Esterabadi, Sivas Sultanı, şair ve âlim olan Seyyid Kadı

Burhanü’d-din Devleti’(M.1344–1398)nin özel tarihçisidir. M.XIV yy’ın son yarısında

Anadolu'da meydana gelen siyasi ve askeri olaylar hakkında çok önemli bilgiler verdiği

gibi, o devirdeki Anadolu'nun tarihi haritası, medeni tarihi ve etnolojisi hakkında da bir

yığın malzeme ihtiva etmektedir. Bu itibarla Kayseri şehir tarihi için önemli bir

kaynaktır.

32 Ali Ertuğrul, “el-Veledü’ş-Şefik: Eseri Erzişmend ez Evâhir-i Deverân-ı Selçûkiyyân-ı Anatolî (Telif 733 Kamerî)”, Farsça’ya tercüme eden: Nasrullah Sâlihî, Kitâb-ı Mâh Târîh ve Coğrafya, VIII/6–7 (S.90–91), Tahran, 1384 / 2005, s. 19–25. 33 Anonim Selçuk-name, nşr. F.Nafiz Uzluk, Ankara 1952

10

Bu eserin metni Kilisli Rıfat tarafından M.1928 yılında istinsah edilmiş; Fuat

Köprülü’de eseri neşretmiştir. Eser Kültür Bakanlığı’nın desteğiyle M.1990 yılında

Mürsel Öztürk tarafından da günümüz Türkçe’siyle çevrilerek yayınlanmıştır.34

6. URFALI MATEOS GREGORY VEKAYİ-NAMESİ (M.952–1136)

Urfa’da doğduğu ve eserini Urfa’da kaleme aldığı için bu isimle anılmaktadır.

Hayatı hakkında bilgi olmamasına rağmen eserinden manastır başrahibi olarak görev

aldığı anlaşılmaktadır. Yazdığı vekayi-name M.952’den M.1136 yılına kadar gelen

olayları içerir. Eser, müellifin talebesi olduğu sanılan Grigor adlı bir papaz tarafından

M.1137 yılından M.1163 yılına kadar devam ettirilmiştir. Sekiz bölümden oluşan

eserinde dördüncü bölümden itibaren Selçulular hakkında bilgiler vermektedir.

Eserin, Ermenice metni üç yazma üzerinden M.1869’da Kudüs’te basılmıştır.

Türkçe’ye çevirisi Hrant D.Andreasyan tarafından yayınlanmıştır.35

7. SÜRYANİ MİHAİL VEKAYİ-NAMESİ (M.1126–1199)

Malatya’da M.1126 yılında doğan Mihail, M.1166–1199 yılları arasında

Antakya Yakubi Patrikliği36 yaptı. Süryani kilisesi tarihi etrafında bir dünya tarihi

yazmış; bu eserinde M.1196 yılına kadarki olaylara yer vermiştir. Özellikle

Selçuklular’ın Anadolu, Suriye ve Kilikya(Çukurova)’daki yapmış oldukları

faaliyetlerinin aydınlatılmasının yanında Haçlı ve İslam tarihi açısından oldukça

önemlidir. Eser M.1248 yılında Ermenice’ye çevrilmiştir.37

Danişmendoğulları Devri’nin siyasi, sosyal ve özellikle de ilmi yapılanmasını

ortaya koymak için bu eserden yararlanılmıştır. Bu eser sadece Danişmendli tarihi için

değil Anadolu Türk Tarihini bilme açısından da oldukça önemlidir. Eser, Süryanice

aslından J.B.Chabot tarafından Fransızca’ya tercüme edilerek M.1905 yılında

34 Aziz bin Erdeşir-i Esterabadi, Bezm ü Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 1990 35Urfalı Mateos Vekayi-name, nşr. ve trc E.Dulaurer, Choronique de Matthieu d’edesse, Paris 1858; Urfalı Mateos Vekayi-namesi (952–1136) ve Keşiş Grigor Zeyli (1136–1162), trc. H.D.Andreasyan, notlar Edouard Dulaurer-M.Halil Yınanç, Ankara 1987 36 Hanna Dolabani, Antakya Süryani Kadim(Ortodoks) Kilisesi Patriklerinin Özgeçmişi, çev. Gabriel Akyüz, İstanbul 2006, s.79–89 37 Süryani Mihail, age., s.303

11

neşredilmiş; Türkçe çevirisini ise H.D.Andreasyan, İstanbul, M.1944’de yapmış ancak

basılmamıştır.38

8. ABU’L FARAC TARİHİ (BAR HEBREAUS-İBNÜ’L İBRİ) (M.1225/6–

1286)

Süryani tarihçi İbnü’l İbri Abu’l Farac Gregorius bin Erhun Bar Hebreaus,

M.1225 yılında Malatya’da doğmuştur. Süryani’ce olarak “Tarih-i Muhtasarü’d-Düvel

ve Tarih el-Düvel el-Kebir” adlı genel bir tarih yazmıştır.39 Üç kısımdan oluşan eserin

birinci kısmı, M.1284 yılına kadar olan siyasi tarihi içerir. Eser, İslam kaynaklarını

kullandığı için güvenilir bir kaynaktır.

Türklerden ve özel olarak Selçuklulardan 9. ve 10. Devletler bölümünde

bahseden eser, özellikle Selçuklular devri olaylarıyla ilgili bilgiler vermesinin yanında

Moğol istilası döneminde Kayseri’de meydana gelen olaylar hakkında da detaylı bilgiler

vermektedir.

Abu’l Farac Tarihinin E.A.W.Budge tarafından yapılan İngilizce’ye

tercümesini Türkçe’ye çeviren Ömer Rıza Doğrul, TTK, 1945–1950, Ankara’da iki cilt

halinde yayınlamıştır.

B) MENAKIB-NAMELER

1.MENAKIB-I EVHADÜ’D-DİN KİRMANİ

Anadolu Selçuklu topraklarına (H.601/M.1204) yılında yanında arkadaşlarıyla

ayak basan Evhadü’d-din el-Kirmani, yaşamının uzun bir süresini Kayseri’de geçirmiş

olması sebebiyle çalışmamız için en önemli kaynak hüviyetindedir. Bu menakıb-nameyi

kaleme alan Muhammed es-Sivasî, hayatının bir bölümünü Kayseri’de geçirmiştir. Bu

bakımdan Kayseri hakkında orijinal bilgiler vermiştir. Ayrıca mensub olduğu Şeyh

Evhadü’d-din Hamid el-Kirmanî, Kayseri’de bulunması cihetiyle Muhammed es-Sivasî,

38 Süryani Mihail, age. 39 Abu’l-Farac age.,

12

Evhadü’d-din’den bahsederken onun çevresindeki kişiler hakkında da orijinal bilgiler

sunmaktadır. Bu bakımdan çalışmamızın en önemli kaynağı olmuştur.

Bu eser ilk defa İran’lı Bediü’z-zaman Fruzanfer tarafından M.1969’da

Tahran’da basılmıştır.40 Bu basımda bazı eksiklikler bulunmaktadır. Prof.Dr. Mikail

Bayram, menakıb-namenin neşrindeki eksiklikleri de tamamlayarak; Türkçe’ye tercüme

etmiştir.41

2. MENAKIB-I HACI BEKTAŞ-İ VELİ (VİLAYET-NAME)

Aslen Horasan’ın Nişabur şehrinden olan Hacı Bektaş M.XIII. yy.

Anadolu’sunda yaşamıştır. Anadolu’nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında temel

taşlardan biri olarak kabul edilir.

Hacı Bektaş’ın menakıb-namesi, Anadolu Yeseviyyeliği hakkında kültür

tarihimiz için en önemli bir kaynaktır. Eserde özellikle Baba İshak ayaklanması ve

devrin Moğol baskısı altındaki siyasi ve sosyal yapısı hakkında da bilgiler bulmak

mümkündür. Hacı Bektaş, yaşadığı dönemde çeşitli vesilelerle Kayseri ile de ilgisi

bulunmuştur. Bazı tanınmış müridleri Kayseri ve çevresinde yaşamışlardır.

Bu eserin orijinal metni Hacı Bektaş İlçe Halk Ktp. 190 numarada kayıtlıdır.

Adı bilinmeyen bir zat, bu eseri özetleyerek ve polemik sürnaturel unsurlar da ekleyerek

yeniden telif etmiştir. Abdülbaki Gölpınarlı, bu eseri bugünkü Türkçe’ye aktararak

yayınlamıştır.42

3. MENAKIB-I SİPEH-SALAR

Bu eserin yazarı Ahmed Feridun Sipeh-salar, Mevlana’nın yakınlarındandır.

Eserini yazarken Mevlana’nın oğlu Sultan Veled43’in anlatımlarını ve onun eserlerini

kullanmıştır. Sipehsalar’ın yaptığı nakillerin büyük bir kısmını Eflâki Dede eserine

almıştır. Bu bakımdan çalışmamız için önemli bir kaynak oluşturmuştur.

40 Bediü’z-Zaman Fruzanfer, Menakıb-i Şeyh Evhadü’d-din Kirmani, Tahran 1969 41 Mikail Bayram, Şeyh Evhadü’d-din Hamid el-Kirmani ve Menakıb-namesi, Konya 2005 42 Vilayetnâme (Menakıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli), haz. Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul 1958 43 Feridun bin Ahmed-i Sipeh-salar, Mevlana ve Etrafındakiler, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1977, önsöz

13

Risale, önce Hindistan’da, Cawnpore’da H.1319 M. 1901 yılında, sonra Sa’id

Nefisi tarfından H.1325 M. 1947’de Tahran’da basılmıştır. Ancak her iki baskı da ilmi

baskı olmaktan uzaktır. Eser Türkiye’de ilki Ahmed Avni Konuk tarafından “Menakıb-ı

Hazret-i Mevlana Celalü’d-din-i Rumi” adıyla H.1331 M.1912, diğeri Midhat Buhari

Hüsami tarafından “Tercime-i Sipehsalar be Menakıb-ı Hüdevendigar” adıyla Osmanlı

Türkçesi’nde yayınlanmıştır. Ancak her iki çeviri de, eserin sağlam el yazmalarına

dayanmamaktadır. Tahsin Yazıcı da bu eseri Konya’da bulunan güvenilir eski bir

nüshası ile karşılaştırıp, matbu hataları düzeltmek suretiyle yayınlamıştır.44

4. MENAKİBÜ’L ARİFİN

Mevlevi yazar Eflâki’nin bu eseri Türkiye Selçukluları devri için önemli bir

kaynak olduğu gibi Mevlana’nın hocası Seyyid Burhanü’d-din’in45 Kayseri’de

bulunmasından dolayı sık sık bu şeyhden bahsetmek ihtiyacı duymuştur. Bu vesileyle

Seyyid Burhanü’d-din ve onun çevresi hakkında da bilgiler vermektedir.

Menakibü’l-Arifin devrin sosyal, siyasi, kültürel ve iktisadi birçok hadisesine

ışık tutmaktadır. Özellikle Pervane Bey Medresesi’nde geçen olaylardan o günkü durum

hakkında çıkarımlarda bulunmak mümkündür. Anadolu Selçukluları hakkında önemli

bilgiler içeren bu eser Tahsin Yazıcı tarafından M.1953 ve sonrasında TTK yayınları

arasında M.1959–1961 yılında neşretmiş; aynı zat bu eseri Türkçe’ye de M.1964–1966

tercüme etmiştir.46

5. MENÂKİBU’L KUDSİYYE Fİ MENÂSIBİ’L-ÜNSİYYE

Aşıkpaşa’nın oğlu Elvan Çelebi’nin yarı menkıbevi yarı biyografik tarzda

yazdığı bu eser, bir bakıma Elvan Çelebi’nin dedeleri olan şeyhlerin maceralarını ihtiva

etmektedir. Bu eser Selçuklular zamanında Babaîler denilen Türkmen isyanlarını ve

hareketin kahramanlarını anlatması bakımından çalışmamız için çok yararlı olmuştur.

44 Feridun bin Ahmed-i Sipeh-salar, age 45 Seyyid Burhanü’d-din Muhakkak-ı Tirmizi, Maarif, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara Tarihsiz 46 Ahmed Eflaki, Menakibü’l Arifin, haz. Tahsin Yazıcı, İstanbul 2006

14

Menakıbü’l-Kudsiyye’nin bilinen tek nüshası Konya Mevlana Müzesi Ktp.’nde

bulunmaktadır.47 Ahmet Yaşar Ocak ile İsmail Erünsal eseri yayınlamışlardır.

C) SEYAHATNAMELER

1. EBU’L HASAN ALİ BİN EBİ BEKR EL-HEREVİ

Anadolu’ya Selçuklu Döneminde gelen seyyahların ilki Ebu’l Hasan Ali bin

Ebi Bekr el-Herevi’dir (Ö.H.611 M.1215). Yazmış olduğu Kitab el-İşarat ila Marifat

ez-Ziyarat48 adlı eserde Anadolu’dan bahsetmiş ve M.1173–1192 tarihlerinde Filistin,

Mısır, Sicilya ve Anadolu’da bulunmuştur. Kayseri’ye ne zaman geldiği ve ne kadar

kaldığı bilinmemekle birlikte eski şehirden, surlardan, Battal Mescidi’nden ve

hamamlardan bahsetmiştir.

2. WİLLİAM RUBRUCK

William Rubruck Orta Asya’dan ülkesine dönerken M.1255 yılında Kayseri’ye

uğramıştır. Şehirde Moğolların işgali sırasında tahrip ettiği kiliselerden bahsetmiş ve

tahminen bir hafta kalarak Konya’ya uğramıştır.49 Konya’da Franklar ve Cenevizliler ile

karşılaşmış olması oldukça önemlidir.

3. KADI İBN-İ ABDÜ’Z-ZAHİR

Kadı İbnü Abdüzzahir, Mısır’da hüküm süren Memluk Sultanı Baybars’ın

Anadolu’ya getirmiş olduğu coğrafyacı, tarihçi bir ilim adamıdır. Kayseri’de bulunmuş

47 Elvan Çelebi, Menakibü’l- Kudsiyye Fi Menasibi’l-Ünsiyye, Konya Müzesi Ktp. nr.4937 (haz. İsmail. E.Erünsal, Ahmet Yaşar Ocak, Ankara 1995) 48 Kâtip Çelebi, Keşf el-Zünun an-Esami el-Kutup ve el-Fünun, Yeni Camii no.359 nşr. Kilisli Muallim Rıfat-Şerafettin Yaltkaya, I, İstanbul 1941, s.103 49 William Rubruck, The Journey of William Rubruck the Eastern Part of the World 1253–1255 İngilizce çev. W.Rockhill, London, 1900(Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253–1255, çev. Ergin Ayan, İstanbul 2001); İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları İlhanlı İlişkileri (1258–1308), Ankara 1995, (Basılmamış DT) s.XIX; Tuncer Baykara, Selçuklular Döneminde Konya, Ankara 1985

15

olduğu M.1277 yılı bilgilerinden şehrin genel durumu hakkında bilgileri günlük olarak

tuttuğu kitabında belirtmiştir.50

Baybars’ın Anadolu seferine katılan ve bu seferin seyrini vakanüvist gibi fakat

oldukça edebi tarzda kaleme alan Kadı Muhyü’d-din b. Abdü’z-Zahir, Kayseri’nin o

günkü sosyal ve dini hayatı hakkında kıymetli bilgiler verirken, şehrin mimari sanatı

hakkında da önemli tespitler aktarmıştır.

Hem gidişte hem de dönüşte konakladıkları Karatay Han’ı hakkında özetle

şunları anlatır: Bina genişlik ve boy olarak mevcut binaların en geniş ve büyük olanıdır.

Şekil bakımından en güzelidir. Bina kırmızı, düzeltilerek adeta cilalanmış, yontulmuş

taşlardan yapılmıştır. Surlarının ve sütunlarının dışı, benzeri kalemle yapılması mümkün

olmayan nakışlarla süslenmiştir. Tac kapısı, sanki kale burçları gibidir. İçinde birçok

dükkân vardır. Kapı kanatları rahatça kullanılabilecek şekilde demirden yapılmıştır.

İçinde yazlık eyvanları, kışlık mekânları, tasvir edilemeyecek güzellikte bu suretlerin

üzerinde ahırları; yine içinde hamamı, bimaristanı, ilaçları, yatakları, kapları ve gücü

nispetinde her kapıyı çalana ziyafet çekebilecek imkânları vardır.51

Kayseri’de gördüğü medreselerin, dükkânların ve ribatların ihtişamı karşısında

hayrete düşmekten de kendini alamaz. Özellikle söz konusu medreselerde dini ve

dünyevi ilimlere verilen önemi de hayranlıkla ifade eder. Mezkûr medreselerin sağlam

yapılı ve nakışlı, yontulmuş (cilalı) taşlardan yapılmış olduğunu, eyvan ve sınıflarının

çok tertipli ve düzenli, aynı zamanda da Gürcü halılarıyla teşrif edildiğini anlata anlata

bitiremez.

Netice olarak (H.VII./M. XIII. yy.) Kayseri, Selçuklu Devleti’nin başkentliğini

Moğol istilası ve hegemonyası altında sürdürse de ilmi, dini, ticari ve siyasi canlılığını

devam ettirmiştir. Medreseleri ilim ve siyaset adamı yetiştirmeye, bedestenleri bölge

halkının ihtiyacını gidermeye, padişah ve sultanların iştahlarını kabartmaya devam

etmektedir.52 Bu yüzden Kayseri, birçok Memluk kaynaklarında da yer almıştır.

50 Muhyü’d-din İbni Abdü’z-zahir, Risale, Kalkaşandi’nin Subhu’l-Aşâ’sında, Kahire 1338(1919), XIV, s.139–165; İsimli eserden alınan kısımlar Faruk Sümer tarafından Yabanlu Pazarı eseri ile dilimize çevrilmiştir. Bkz.Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı, İstanbul 1985, s.56–95 51 İbn-i Şeddad, el-Ravz el-Zahir fi siret el-Melik el-Zahir, II, Selimiye Ktp. No.134, Baybars Tarihi çev. M.Ş. Yaltkaya Ankara 1941, s.92 52 Talat Sakallı, Memluk Sultanı Baybars’ın Üç Günlük Kayseri Hâkimiyeti, XIII. ve XIV. yüzyılarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, Kayseri 1996, s.65–73

16

4. İBNİ BATTUTA

Asıl adı Ebu Abdullah Muhammed bin Abdullah bin Muhammed bin İbrahim

Levati Tanci’dir. İbn Battuta olarak bilinen seyyah Fas’ın Tanca şehrinde doğmuştur.

Yazmış olduğu Tuhfetü’n-Nuzzar fi Garâibi’l-Emsar ve Acâibi’l-Esfar adlı eser birçok

defa Türkçe’ye çevrilerek yayınlanmıştır.53 İbni Battuta, Türklerin siyaset, bilim, ticaret

ve şehircilikle ilgili üstünlüklerini anlatır; Anadolu’nun o günki durumu hakkında

zengin bilgiler verir.

İbni Battuta, M.1330–1340 yıllar arasında Anadolu’yu dolaşmış; M.1332–1333

yılları arasında Kayseri’ye yolu düşmüştür. Anadolu’daki Türkmenleri, Hanefi

yapılanmayı ve Eretna Devleti’nin refahını anlatarak; Ahilik hakkında birinci elden

bilgiler verir. Onun Anadolu’da olduğu dönemde Kayseri ve civarında Selçuklu

geleneğini devam ettiren Eretna Beyliği hüküm sürmekte idi. İbni Battuta, Ahilik

geleneğinin güçlü bir siyasi yapı oluşturduğunu eserinde anlatmaktadır. Karşılaşmış

olduğu ahiler onu ağırlamış ve gereken ihtimamı göstermişlerdir.54

D) ARAP TARİHÇİLERİNİN ESERLERİ

Selçuklular döneminde Anadolu’da meydana gelen kültür medeniyet olayları

hakkında arap tarihçileri, bol miktarda bilgiler sunmuşlardır. İbnü’l Esir55, Ebu’l Fida56,

İbnü’l Kesir57, Kalkaşandi58, ez-Zehebi59 ve daha birçok tarihçilerin eserleri, birinci

elden kaynak durumundadır. Çalışmamız süresince bu eserlerin bulabildiğimiz

kadarıyla tercümelerinden yararlanılarak; çalışmamıza referansda bulunulmuştur.

53 Ebu Abdullah Muhammed İbni Battuta Tanci, İbni Battuta Seyahatnamesi, Çeviri, İnceleme ve Notlar. A.Said Aykut, İstanbul 2004, s.XLVI-XLVII, LII-LIII 54 İbni Battuta, age, I, s.414–416, 451; (I, 32. Bölüm Anadolu’ya Açılış başlığı ile 400- 461 sayfalar arası Anadolu’dan bahsetmektedir.) 55 İbnü’l-Esir, el-Kamil Fi’t-Tarih, I-X, Beyrut 1386/1966 (çev. Ahmet Ağırakça, Abdülkerim Özaydın, I-XII, İstanbul 1986) 56 Ebu’l- Fida, Min kitabi’l- Muhtasar fi Ahbari’l-beşer, I-IV, Mısır 1323–1325; Ebu’l- Fida, Takvimü’l Buldan, nşr. M.Reinaud-Baron Mac Guckin, Paris 1840 57 İbni Kesir, el-Bidaye ve’n-Nihaye, X-XII, Beyrut 1932 (çev. Prof. Dr. Bekir Karlığa/ Bedrettin Çetiner, 1–16, İstanbul 1995) 58 Kalkaşandi, Subhu’l-A’şa, I-XIV, Kahire 1913–1919 59 Şemsü’d-din Muhammed et-Türkmâni ez-Zehebi, Siyer-i A’lâmi’n-Nübelâ, I-XXVIII, Beyrut, 1993; Düvelü’l-İslâm, nşr. H.İsmail Merve, I-II, Beyrut 1999

17

E) YENİ ÇALIŞMALAR

Kayseri’nin kültür tarihi hakkında yakın dönemlerde de pek çok çalışmalar

yapılmıştır. Bu eserleri ve makaleleri tek tek zikretmek imkânsızdır. Ancak çalışmamız

süresince bu çalışmalardan ve konuyla ilgili yayınlanmış olan makalelerden çokça

yararlanılmıştır. Bibliyografyamızda atıfta bulunduğumuz çalışmalar zikredilmiştir.

Bunlar arasında Amasyalı Hüseyin Hüsameddin Bey’in Amasya Tarihi, en çok

kullandığımız eserler arasında yer almıştır. Hüseyin Hüsameddin Bey, eserinde

Amasya’dan bahsederken Selçuklu döneminde Kayseri ile Amasya arasındaki siyasi

ilişkileri de dillendirmektedir. Bu bakımdan bizim için önemli bir kaynak olmuştur.

Kayseri’de son yıllarda büyük bir değişim sözkonusudur. Bu değişimi

anlamlandırabilmek adına son zamanlarda çeşitli fakültelerde Kayseri’nin siyasi, sosyal,

kültürel, ilmi ve iktisadi tarihi hakkında Yüksek Lisans ve Doktora seviyesinde

çalışmalar yapılmıştır.60

Bu çalışmamızda, Selçuklular Zamanında Kayseri’de İlmi ve Kültürel

Faaliyetler ele alınmaktadır. Bu bakımdan diğer çalışmalardan farklılık arz etmektedir.

Selçukluklar zamanında Kayseri’de kadılar ve devlet adamları, tabiat bilimcileri,

tasavvuf önderleri ve tarikatları, din âlimleri ve bunların telif ettikleri eserler,

çalışmamızın ağırlık noktasını teşkil etmektedir. Ayrıca telif eserler, Kayseri şehrinin

kültürel kimliğini teşhis etmede ve ortaya çıkarmada önemli katkılarda bulunmuştur.

60 Ahmet Akşit, Türkiye Selçukluları Devrinde Kayseri Erciyes Üniversitesi, SBE Basılmamış DT, Kayseri 1996; Yasemin Demircan, Tahrir ve Evkaf Defterlerine Göre Kayseri Vakıfları, Kayseri 1992; Osman Eravşar, Ortaçağ’da Kayseri Kent Dokusunun Gelişimi, Selçuk Üniversitesi, SBE Basılmamış DT, Konya 1998; H.Özer, E.Davarcı, Kayseri Vakfiyeleri, Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü LT, Kayseri 1995; Zübeyde Peşter, Vakfiyelere Göre Kayseri Vakıfları H.905–1115 / M.1500–1700, Gazi Üniversitesi, SBE Basılmamış YLT, Ankara 2001

18

BİRİNCİ BÖLÜM

I. I. SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’NİN SİYASİ VE

SOSYO-EKONOMİK YAPISI

I. I. I. KAYSERİ’NİN FETHİ

Kayseri, Eski Anadolu Tarihi içinde, Kalkolitik Çağdan başlayarak; Erken Hitit

Devri, Asur Ticaret Koloni Çağı, Eski Hitit Krallığı, Hitit İmparatorluğu, Geç Hitit

Demir Devri geçirmiş, Mazaka ve Eusebia adları ile anılmış Hititler, Frigler, Medler,

Persler, Büyük İskender, Ermeniler, Sasaniler, Romalılar sonra da Bizanslılar tarafından

idare olunmuştur.

Kayseri’ye M.S. 17 yılına doğru bir Roma eyaleti haline koyan İmparator

Tiberius (M.S.14–37) tarafından, manevi babası Augustus’un hatırasına izafeten,

Caesarea ismi verilmiştir. Bu isim daha sonra Arap kaynaklarında Kayseriye ve Kayseri

tarzında yazılmıştır.61 Caesarea, bilinmiş olduğu üzere Roma hükümdarlarına verilen bir

unvandı.

Kayseri, kısa bir dönem Emeviler (M.647–726 yılları arası aralıklarla)62

aracılığı ile İslam ile tanışmışsa da bu uzun ömürlü olmamıştır.63 Abbasiler, (M.750–

1258) ile Çinliler arasında M.752 yılında yapılan Talas Savaşında Karluk Türkleri,

Abbasilere yardım etmiş; Abbasiler savaşı kazanmıştır. Bunun üzerine; Orta Asya'da

yaşayan Türklerden bir kısmı, guruplar halinde Müslüman olmaya, Abbasilere

katılmaya ve bugünkü Suriye, Irak sınırları içerisindeki topraklara yerleşmeye

başlamıştır. Başkenti daha önce Şam sonra Bağdat olan Abbasi Devletinde; Harun

Reşid'in oğullarından, annesi Türk olan Mu’tasım,(M. 833–842) babasının politikalarını

sürdürmüştür. Türklerden özel bir askeri güç kurmuştur, Abbasîler döneminde başlayan

Arap-Türk münasebetleri sonucu, Türkler, Abbasîlerin “Hassa Ordusu”nu

oluşturmuştur. Abbasiler, ayrıca Türk komutanlarını yönetimde önemli görevlere de

getirmiştir. M. 838 yılında Bizans üzerine bir sefer düzenleyen Mu’tasım, sınırları İznik

kentinin yakınlarına kadar ilerletmiştir. Bilhassa Mu’tasım’dan sonra Irak’taki Türklerin

sayısı oldukça artmıştır. 61 Besim Darkot, “Kayseri”, İA, VI, İstanbul 1955, s.484 -491 62 Rıza Savaş, “Emeviler Devrinde Saife Seferleri ve Kayseri”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2000, s.445–458 63 Halil Edhem, Kayseri Şehri, haz. Kemal Göde, Ankara 1982, s.26

19

Anadolu’nun savunmasız halde Selçuklu akınlarına açık olması fetihlerin

gerçekleşmesini sağlamıştır. Türkler, Anadolu’ya geldiklerinde güçlü bir direnişle

karşılaşmamışlar ve fetih hareketlerini kolaylıkla yürütmüşlerdir.64 Selçuklu fetihlerinin

zemini Abbasiler döneminde atılmış olmalıdır.65

İslâm’ı kabul edip cihad aşkına bürünen Mâverâunnehir ve Horasan

yöresindeki Türkler, batıya doğru akınlar yaparak, Anadolu içlerine kadar ulaşmayı

amaçlamışlardır. XI. yüzyıldan itibaren Anadolu toprakları, siyasî açıdan önemli

değişikliklere sahne olmaya başlamış, bölgeye yerleşen Türkler, sürekli olarak Horasan

ve Orta Asya’dan gelen yeni kafilelerle desteklenmişlerdir. Önceleri bağımsız Türkmen

grupların başlattığı akınlar, sonraları Selçuklular tarafından düzenli bir hale getirilmiştir.

Türkler bu seferlerle Anadolu'ya Suriye ve Irak üzerinden girmişlerdir.

Alpaslan'ın M.1071 Malazgirt savaşıyla Anadolu kapılarını açtığında,

Anadolu'da birçok Türkmen boyları bulunmaktaydı.66 M.1048 yılında Peçenek

Türklerinin Bizansın yanında67 Kayseri ve civarında meskûn olan Türk boyları ile

savaşmak üzere kullanılması akla iki önemli bilgiyi getirmektedir.68 İlki demek ki

Türkler çok daha önce bu topraklarda bulunmaktaydılar. İkincisi ise savaşçı bir millet

olan Türklerin hem geldiğini hem de getirildiğini göstermektedir. XVI. yy.’a ait

mahkeme sicillerinden Karakeçili boyuna mensup Hıristiyan Türklerin Bizans

zamanında Anadolu’ya getirilen ve burada iskân edilen Peçeneklerin uzantısı69

olduğunu söylemek doğru olur. Bizans yönetimi tarafından “Bulgar, Hazar, Peçenek,

Uz ve Kuman” Türkleri Anadolu’ya yerleştirilmişti ve büyük şehirlerde ve çoğunluk

Hristiyan Rumlardan oluşuyordu.70 Bu Türklerin, Ortodoks ve Ermeni kiliselerine

geçerek Rum ve Ermeni isimlerini aldığını ve günümüze kadar geldiğini tarihçi

64 Turan, Mefkûresi s.138–170; Osman Çetin, Anadolu’da İslamiyetin Yayılışı, İstanbul 1990, s.57–137; Mehmet Şeker, Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Ankara 1991, s.17–18; Âdem Süslü, Sultan I.Süleyman Şah ve Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasında Rol Oynayan Unsurlar (Selçuk Üniversitesi SBE Yayınlanmamış YLT,), Konya 1993, s.88–102 65 Mükremin Halil Yınanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstanbul 1944, s.29; Turan, Mefkûresi, I, s.146; Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1988, s. 17; Şeker, Fetihlerle, s.17 66 Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, çev. Y.Yücel, B.Yediyıldız, Ankara 1992 67 Mehmet Altay Köymen, Alparslan ve Zamanı, İstanbul 1972, s.64 68 Çetin, age., s.29–32 69 Oğuz Ünal, Horasan’dan Anadolu’ya, Ankara 1980, s.197 70 Faruk Sümer, “Yunus Emre Devrinde Türkiye’nin Sosyal Durumu”, TDTD, 1991, S.51, s.1–8

20

Mükrimin Halil Yınanç belirtmektedir.71 Anadolu’nun fethinin uzun ve 3 safhada

gerçekleşmiş olduğunu tarihçi Mehmet Altay Köymen şu şekilde açıklar:

Oğuz-Türkmen akınları safhası,

Muntazam imparatorluk ordularının yaptıkları fetihler safhası,

Anadolu’da kurulan mahalli vassal (yerel, bağımlı) devletlerin giriştikleri

fetihler safhası.72

Oğuz-Türkmen akınları safhasında, Anadolu’ya en etkili akınları, iki Selçuklu

kumandanı Gümüştekin ve Afşin gerçekleştirmişti. İki komutanın arasında şahsi

rekabet, aralarının açılmasına ve Afşin’inin Gümüştekin’i öldürmesine sebep oldu.

Afşin de Alparslan’ın gazabından korkarak batıya doğru kaçtı. Fırat’ı geçerek Suriye’ye

vardı. Antep Dülük, Antakya’yı tahrip ettikten sonra Malatya’da bulunan Bizans

ordusunu mağlup eden Afşin, Tohma vadisi* üzerinden Kayseri’ye ulaştı.73 Bu sebeple

bazı tarihçiler, Kayseri’yi Orta Anadolu’ya yayılan Türklerin fethettiğini söyleyerek,

Türk kumandanı Afşin’e maletmektedirler.74 Halil Edhem Bey ise Texier gibi Avrupalı

yazarların Kayseri’nin ilk fethinin Tuğrul Bey (M.1040–1063) zamanında Alparslan

(M.1063–1072) tarafından yapıldığını belirtir.75 Türklerin bu bölgedeki kesin

hâkimiyetinin M.1077 tarihinden sonra olduğunu da yazan Arap kaynakları mevcuttur.

Kayseri’nin M.1069 yılına kadar bir iktidar alanı olduğunu ve Bizans ordusunun

Kayseri’ye kadar gelerek Selçuklu akıncılarını geri çekilmeye zorlaması, bu tarihlerde

Selçukluların bu topraklarda olduğunu göstermektedir. Alparslan, ölümünden bir

müddet önce, fetih ve istila için emirlerini, belli yerlere tayin ederek; Anadolu’ya

göndermişti.

71 Mükrimin Halil Yınanç, Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944, s.167–176 72 Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1982, s.239 * Tohma Vadisi: Sivas topraklarından iki kol halinde ayrılır ve Fırat vadisine doğru geniş bir oluk oluşturur. Darende yanından bu kollar genişlemeye başlar. İlçenin doğusunda birleşir. Vadilerin birleşme yerinde geniş bir düzlük oluşur. Mığdı düzü adıyla anılan bu yüksek ovadan sonra vadi, biraz daralarak doğu yönünde uzanır. Sonra güneyden gelen Sultansuyu vadisi ile birleşerek birden genişler ve Fırat vadisine açılır. Genişleyen vadi tabanında, ilin en önemli düzlüklerinden Malatya ve Doğanşehir ovaları ile Erhaç düzü ve Yazıhan düzü sıralanmaktadır. 73 Cahen, Türklerin, s.19 74 Osman Turan, Selçuklu Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul 1969, s.119; Ünal, age.,. s.102 75 Edhem, Kayseri, s.26,318

21

Mengücek’e; Erzincan, Kemah, Divriği ve çevresini,

Saltuk’a; Erzurum ve civarını,

Artuk’a; Mardin, Diyarbakır, Malatya ve Elazığ’ı,

Çavuldur’a; Maraş ve civarını,

Danişmendli Ahmed Gazi’ye de; Tokat, Amasya, Sivas, Malatya, Kayseri ve

çevresini fethetmesini isteyerek ikta olarak vermişti.76 Daha sonra her biri kendi ismiyle

anılacak olan bu beyliklerin haricinde küçük olarak nitelendirebileceğimiz beylikler de

kurulmuştu. Ama bu beyliklerin en önemlisi Kayseri için tabiî ki Danişmendlilerdi.

Büyük Selçuklu Sultanı Alpaslan’ın vefatından sonra oğlu Melikşah(M.1072–

1092) başa geçti. Bizans’ın Malazgirt savaşını kaybetmesinden sonra, M.1074 yılında

Süleyman Şah’ın dayısı ve aynı zamanda Melikşah’ın kızkardeşinin yeğeni olan

Danişmendli Melik Ahmed Gazi bilgili ve şöhretli bir kumandan idi. Niğdeli Kadı

Ahmed’e göre onun ünü etrafa yayılmaya başlayınca Sultan Melikşah ondan kurtulmak

için öldürülmesinin uygun olacağını düşünür. Fakat vezir Nizamü’l-mülk onu ikna

ederek Kutalmışoğulları gibi Anadolu’ya gönderilmesini tavsiye ederek Danişmendli

Melik Ahmed Gazi’yi H.466 M.1072 tarihinde Darü’l-Cihad olan Sivas, Tokat,

Amasya, Çorum bölgelerini içine alan bugünkü Orta Anadolu’ya gönderir. O’da

Kızılırmak ve Yeşilırmak havzalarının fethini tamamlayarak Sivas, Amasya, Niksar,

Tokat, Çorum ve Kayseri77 yörelerinde hâkimiyet kurmayı başarır.78

Danişmend Melik Ahmed’in oğlu İsmail’den önce Ebu’l Kasım’ın kardeşi

Ebu’l Gazi ünvanı ile tanınan Hasan Beyi (Tursan veya Turasan) Danişmendli Melik

Ahmed, bu bölgeye vali tayin etmiştir. Kayseri’nin ilk Türk valisi olan Hasan Bey,

H.475/M.1082 tarihinden ölümüne kadar valilik yapmıştır. Hüseyin Hüsameddin

“Amasya Tarihi” adlı eserinde Kayseri’nin bu zat tarafından fetholunduğunu ve şehadeti

üzerine yerine Gümüştekin Ahmed Gazi’nin M.1094 yılında yerine geçtiğini

kaydeder.79 Tarihi kaynaklarda Kayseri fatihi Turasan olarak bilinen Hasan Bey,

76 Zahirü’d-din Nişaburi, Selçuk-name, nşr. Ürec Afşar, Tahran 1332,s.25; Reşidü’d-din Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih, nşr. Ahmet Ateş, Ankara 1960, s.38–39; Aksarayi, age., s.17; Kadı Ahmed, el-Veledü’ş-şefik ve Hafidü’l-Halik, Fatih (Süleymaniye) Ktp. nr.4518, vr.291a 77 Süryani Mihail, age.,30, 33 (Burada sadece Kayseri şehri için kaynak gösterilme gereği hissedilmiştir.) 78 Sevim, Anadolu’nun, s. 101 79 Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, çev. Ali Yılmaz, Ankara 1989, s.294

22

Danişmend Ahmed Gazi’nin dayısıdır.80 Bu bölgede H.477 M.1084 yılında Danişmend

Ahmed Gazi’nin oğlu İsmail adında bir emir hüküm sürdüğünün81 belirtilmesi

M.1085’de Danişmedlilerin bu bölgede Türk-İslam hâkimiyeti kurması82 ile bölgenin

Türklerin eline geçtiğini yazan83 Urfalı Mateos’un verdiği tarihten önce buraya

Türklerin hâkim olduğunu göstermektedir.

I. I. II. KAYSERİ’DE SİYASİ ORTAM

Anadolu’nun fethi öncesinde Doğu’daki 40.000 Ermeni’yi Sivas ve Kayseri

çevresine iskân eden,84 Malazgirt Savaşı sonrası Rumları Balkanlara göçüren85 Bizans

Devleti, Rum nüfusun azalmasına sebep olmuştu. Burada Ermeniler ve Rumlar arasında

köklü bir düşmanlık vardı. Köpeğine Armen (Ermeni) ismini veren Kayseri Metropoliti

Markos, bir süre sonra şehre gelen (M.1066) Ermeni Gagik tarafından köpekle birlikte

aynı çuvala konulmak suretiyle feci bir şekilde öldürülmüştü.86 M.1091/92 yılında

Kayseri’ye gelen Katolik Barseg, Ermeniler tarafından sevinçle karşılanmıştı.87

Doğu Roma İmparatorluğu’nun (Bizans’ın) Sasaniler ve daha sonra

Müslümanlar ile asırlarca devam eden mücadelesi nüfusun azalmasına ve şehirlerin

küçülmesine sebep olmuştu.88 Şehir nüfusunun Türklerin, Anadolu’ya girişine ve

yerleşmesine kadar Hıristiyan unsurlardan teşekkül etmiş olabileceğinin kuvvetli bir

ihtimal olarak değerlendirilmesi gerekir. Ermeni ve Rumlardan oluşan şehir, zamanla

Türk hüviyetini kazanırken gayrimüslim unsurlar, sayılarının azalmasına rağmen din

değiştirmeden varlıklarını sürdürdüler.89

Malazgirt Savaşı’ndan sonra Türkler, Anadolu’ya boylar halinde gelmişlerdi.

Anadolu nüfusunun kalabalık olmaması kendileri açısından oldukça iyiydi. Bizans’ın

takip ettiği tehcir siyaseti dolayısıyla halkın, Balkanlara nakledilmesi; bu yerlere 80 Necati Demir, Danişmend Gazi Destanı, Ankara 2006, s.349 81 Abu’l-Farac, age., s.331 82 Müjgan Cumbur, “Ahmed Yesevi’nin Ahi ve Gazileriyle Anadolu’nun Türkleşmesindeki Yeri”, Milletlerarası Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri, 26–29 Mayıs 1993, Kayseri 1993, s.63–68 83 Urfalı Mateos, age., s.31–32 84 Ali Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Ankara 1983, s.9 85 Turan, Mefkûresi, s.297 86 Urfalı Mateos, age., s.121–132 87 Urfalı Mateos, age., s.177 88 Yınanç, Anadolu’nun, s.164–165 89 Z.Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s.209

23

Türklerin yerleşmesini kolaylaştırmış olmalı. Osman Turan, bir Bizans kaynağını temel

alarak “... kara ve deniz, bütün dünya, sanki kafir Türkler tarafından işgal edildi ve

ıssızlaştırıldı. Onlar şarkın bütün köylerini istila ve yağma ettiler”90 demektedir.

Kayseri’nin Türk kimliğindeki kaderi, Anadolu Selçuklu Devleti’nin

M.1075/76 yılındaki kuruluşu ile başlar. Tahmini olarak tam tarihi verilmese de

Kayseri’nin M.1080 yılları civarında Türk kimliğine Danişmendliler vasıtası ile girdiği

tahmin ediliyor.

Tarihçi Alexis Comnene veya Comnenos, M.1097 yılında düzenlenen I.Haçlı

Seferine karşı I.Kılıçarslan(M.1092–1107)’ın müttefiki olan Danişmendli Melik Ahmed

Gazi’nin kumandanı Asan (Hasan) adlı bir şahsın, bütün bu bölgeye hâkim olduğunu

yazmaktadır. Bu Hasan adlı şahıs, yukarıda adı geçen Danişmendli Ahmed Gazi’nin

dayısı olmalıdır. Türkiye’nin birçok yerinde bu adla bilinen köylere rastlanması, bu

köylerin ona bağlı aşiretler tarafından kurulduğunu göstermektedir.91 Niğde’de Hasan

Dağı’nın olması da bu iddiayı güçlendirmektedir.

Gümüştekin Melik Ahmed Gazi, dindar ve faziletli bir hükümdar olarak

Anadolu’nun İslamlaşmasında önemli bir rol oynadı. Onun bu cihat ruhunu “O yüce zatı

iltizam edenler çoğunlukla fazıl ve filozoflardır. Dünyanın her tarafından bilgin kişiler o

hazrete yöneldiler ve her biri ilmini yayması miktarınca itibar görüp, o hazretin

cömertlik denizinden kandılar”92 sözleri çok iyi açıklamaktadır. Fakat diğer taraftan

başka dinden olanlara dokunmamıştır. Bu durumdan Ermeni Tarihçi Urfalı Mateos “O

iyi bir adam, memleketi imar edici ve Hristiyanlara karşı çok merhametli bir zattı. Onun

tabiyetinde bulunan Hristiyanlar onun ölümü için büyük matem tuttular” şeklinde

övgüyle bahsetmektedir.93 Danişmendli Ahmed Gazi’nin M.1104/05 yılında vefatının

ardından yerine geçen kişi, bir Türk ismi olan Gümüştekin, bazen de bir Arap adı olan

Muhammed, bazen de savaşçı niteliklerini anımsatan Emir Gazi isimleriyle

anılmaktadır.94

90 Turan, Mefkûresi, s.297 91 İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde-Aksaray Tarihi, İstanbul 1974, s.301 92 İbnü’l-Kemal İlyas Bin Ali, Keşfü’l Akabe, s.19 93 Urfalı Mateos, age., s.225 94 Cahen, Osmanlılardan, s.13 (Cahen Gümüştekin’i Danişmend Gazi’nin oğlu sanmıştır. Osman Turan gerçeği (Türkiye, s.117, dn.23–24) görerek Danişmend Gazi’nin Türkçe adının Gümüştekin, babasının adını da Danişmend Taylu olarak İbnü’l-Esir’i doğrulamıştır. İbnü’l-Esir, el-Kamil, X, s.247–248

24

Melik Emir Gazi, Anadolu Selçukluları’nın hükümdarı I.Mesud’u kendisine

damat olarak almıştı. I.Mesud’un Anadolu Selçuklu tahtına kendisinin gayretleriyle

oturması onu Anadolu’nun en güçlü kişisi yapmıştı. Damadı, gözbebeği ve iktidarının

yasal desteği Mesud da çoğu zaman kendisiyle birlikte hareket ediyordu. M.1135

başlarında halife ve Büyük Selçuklu Sultanı ona, “Kuzey ülkesinin” resmi hükümdarlık

belgesi ile melik ünvanını ve nişanlarını gönderdiler.95 Melik Emir Gazi M.1134/35

tarihinde vefatının ardından oğlu Emir Mehmed Gazi babasının tüm unvan ve nişanların

devralarak iktidara geçti.

Emir Mehmed Gazi, Yohannis komutasındaki Bizans ordusunun saldırısına

Sultan Mesud ile birlikte karşı koydu. Bizans’ın işgal ettiği yerleri aldı ve Kayseri’yi

iktidarının merkezi yaptı.96 Kayseri, bu melikin zamanında yaptırmış olduğu cami ve

medreseler gibi eserlerle bir kültür merkezi haline geldi.

Emir Mehmed Gazi’nin M.1142 tarihinde vefatıyla topraklarının

paylaşılmasından sonra Melik Zünnun’un payına Sivas ve Kayseri düştü. Anadolu

Selçuklu hükümdarı II. İzzü’d-din Kılıçarslan’ın, İzzü’d-din Saltuk’un kızını

istemesinden sonra kızın Danişmend oğlu Yağıbasan tarafından kaçırılıp; yeğeni

Zünnun ile evlendirilmesi üzerine II. İzzü’d-din Kılıçarslan ile Yağıbasan arasında

savaş çıktı.97 Bu savaşın ardından M.1169 yılında Kayseri, Anadolu Selçuklu Sultanı II.

Kılıçarslan tarafından Danişmendliler’den alınıp Selçuklu ülkesine dâhil edilmiştir.98

Abu’l-Farac, Kayseri’nin Anadolu Selçuklu Devleti’nin hâkimiyetine hangi

tarihte girdiği kesin belli olmamakla beraber Sultan II. Kılıçarslan’ın şehri, Danişmend

Oğulları’ndan M.1169 yılında alması ile gerçekleştiğini kitabında belirtir.99 Diğer

taraftan Kayseri’nin M.1169–1173 yılları arasında Selçukluların hâkimiyetine girdiği

başka kaynakta farklı bir tarihle ifade edilir.100 Sultan II. Kılıçarslan, devletin

topraklarını, hanedanın ortak malı sayan düşünceye göre, 11 oğlu arasında taksim

etmişti. Bu taksimden; 95 Cahen, Osmanlılardan, s.24–25 96 Abu’l-Farac, age., s.367 97 İbnü’l-Esir, age., XI, s.257–258 98 Kerimüddin Mahmud Aksarayi, Müsâmeretü’l-Ahbar, trc. Nuri Gençosmanoğlu, Ankara 1943, s.126; Turan, Türkiye, s.203; Çoşkun Alptekin, “Türkiye Selçukluları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VIII, s.249; Kemal Göde, Tarih İçinde Kayseri Kayseri 1991, s.7; Halit Erkiletlioğlu, Kayseri Tarihi (En Eski Zamandan Osmanlılara Kadar), Kayseri 1993, s.78 99 Abu’l-Farac, age., s.406 100 A. Özaydın, “Danişmendliler”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s.472

25

Kutbü’d-din Melikşah, Sivas ve Aksaray’a

Rüknü’d-din Süleymanşah, Tokat ve havalisine

Nurü’d-din Sultanşah, Kayseri bölgesine

Mugisüd’d-din Tuğrulşah, Elbistan’a

Muizü’d-din Kayserşah, Malatya’ya

Muhü’d-din Me’sud, Ankara merkez olmak üzere Çankırı, Kastamonu ve

Eskişehir’e

I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev, Uluborlu ve Kütahya havalisine,

Nasrü’d-din Berkyarukşah, Niksar ve Koyulhisar’a

Nizamü’d-din Argunşah, Amasya’ya

Arslanşah, Niğde’ye

Sancarşah ise Ereğli ve güney bölgelerine melik olarak atandılar.

Kayseri, Nurü’d-din Sultanşah’a verilmiş iken, büyük oğul Kutbü’d-din

Melikşah, kardeşini hile ile öldürdü. Çok geçmeden şehir, Danişmend hanedanına

mensup Muzafferü’d-din Mahmud bin Yağıbasan yardımıyla bir diğer oğul Rüknü’d-

din Süleymanşah’ın eline geçti.101 Hatta Yağıbasan ceddi, Melik Mehmed Gazi’nin tesis

ettiği Ulu Camii ihya etti.102

I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in Bizanslılar ile savaşta vefatı üzerine (M.1210–

1211), oğullarından I.İzzü’d-din Keykavus vali bulunduğu Malatya’dan Kayseri’ye

davet edilip, tahta çıkartıldı.103 I.Alâü’d-din Keykubad amcası Erzurum meliki

Mugisü’d-din Tuğrulşah ve küçük Ermenistan kralı II. Leon ile birlikte şehri muhasara

etti. Şehrin valisi Celalü’d-din’in Kral Leon’u hediyelerle geri dönmeye razı etmesi, I.

Alâü’d-din Keykubad’ın yalnız kalmasına sebep oldu. Diğer taraftan amcası Erzurum

meliki Mugisü’d-din Tuğrulşah, II. Leon’un karargâhının boşaldığının haberini alınca

kendisine karşı iki kardeşin işbirliğinden çekinerek; ordusuyla Erzurum’a geri döndü.

101 Sadru’d-din Ebu’l-Hasan Ali Bin Nasır İbn Ali el-Hüseyni, Ahbar üd-Devlet is-Selçukiyye, trc. Necati Lügal, Ankara 1943, s.49 102 Şemsü’d-din Sami, Kâmûsu’l-A’lâm, “Kayseri”, V, İstanbul 1311, , s.3801–3803 103 Aksarayi, age., s.126–129

26

Bunun üzerine I. Alâü’d-din Keykubad da Ankara’ya gitmek zorunda kaldı.104 Ankara

Kalesi’ni kardeşine teslim etmek zorunda kalan sultan, kardeşi tarafından Malatya’da

bulunan öncelikle Minşar daha sonra da Kezipert Kalesi’nde tutuldu. Türkmenlerin I.

İzzü’d-din Keykavus’u Sivas’ta suikast sonucu öldürmesiyle 9 sene sonra yine

Türkmenlerin ve yakın devlet adamlarının desteğiyle I.Alâü’d-din Keykubad, Selçuklu

tahtına çıktı.105 I. İzzü’d-din Keykavus’un yanında olan ve görüş alış-verişinde

(müşaveret) bulunduğu değerli komutanları Çaşniğir* Emir Seyfü’d-din Ayaba, Emir-i

Ahur** Zeynü’d-din Başara, Emir-i Meclis*** Mübarizü’d-din Behramşah ve Bahaü’d-

din Kutluğca, aynı zamanda I.Alâü’d-din Keykubad’ı da Kayseri’de tahta çıkaran, söz

sahibi devlet adamlarıdır. Ancak zamanla hizmette kıdemli oluşları, servetlerinin

bolluğu, adamlarının, mallarının ve erzaklarının çokluğu yüzünden gurur ve

büyüklenme yolunu tuttular. Halka inanılmaz baskılarda bulundular. Sofrada, mecliste,

yeme içme sırasına ayaklarını yetki ve sorumluluk alanlarından dışarıya atmaya

başladılar diye anlatır İbni Bibi. Kayseri’deki Türkmenlerin ve dervişlerin şikâyetleri

üzerine harekete geçen I. Alâü’d-din Keykubad’ın emri üzerine devlethane de eğlence

meclisi (bezm) düzenlenerek; bu emirlerin hepsi öldürüldü. Köleleri (gulam) yakalanıp

hapishaneye atıldı ve malları ve servetleri (esbâb-u tecemmulât) kaleme alınıp, kapıları

kilitlendi. Vekiller ise tayin edilip, evleri, köleleri ve sahip olduklaru her şey müsadere

edildi. 106 Bu olaydan sonra Türkmenlere ve dervişlere kimse dokunamadı.

I. Alaü’d-din Keykubat’ın 18 yıllık saltanatı boyunca feraset sahibi, adaletli,

faziletli ve dindar bir hükümdar olarak ülkeyi yönetmesi, müslümanların yanında

gayrimüslimlere göstermiş olduğu anlayış kendisinin sevilen ve takdir edilen bir

şahsiyet olmasını sağladı. Kayseri’yi tamir ve ihya ederek; Selçuklu Devleti’nin en

ihtişamlı şehri ve başkenti haline getirdi. Onun döneminde Kayseri, refah, istikrar,

huzur ve en önemlisi ilme ve âlimlere gösterilen saygı, hoşgörü üzerine bilim ve kültür

merkezi olmuştur. 104 İbn-i Bibi, age., I, s.134–140 105 İbn-i Bibi, age., I, s.227–228 * Çaşnigir: Bizzat hükündarın sofrasına nezaret etmekte mükellef olup, yemeğe zehir katılması korkusu ile öncelikle kendisinin tatması usuldendir. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara 1998, s.81 ** Emir-i Ahur: Sarayın ve hükümdarın hayvanlarına bakan hâs ahurun birinci emiri olup; emri altında hademe, seyis ve sair vazife sahipleri vardı. Uzunçarşılı, Medhal, s.37 *** Emir-i Meclis: Hükümdarın bezm (eğlence) denilen meclis tertibatına bakan şahıs. Uzunçarşılı, Medhal, s.82 106 İbni Bibi, age., I, s.283–286

27

I.Alâü’d-din Keykubad’ın oğlu II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in dönemi ise

devletin siyasi gücünden çok şey kaybettiği ve zarar gördüğü süreçtir. Onun döneminde

Anadolu’da başlayan Babailer İsyanı, siyasi ve dini bir isyan hüviyetindedir. Babası

I.Alâü’d-din Keykubad’ı M.1236 yılında bir suikast sonucu öldüren II. Gıyasü’d-din

Keyhüsrev (M.1236–1246), Türkmenlerin ve Ahilerin nefretini kazanmıştı. Baba İlyas

Horasani tarafından yazıldığı düşünülen zulumname tarzında Cihadname107 adını

verdiği eser, Türkmenleri ve Ahileri II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’e karşı menfi bir tutum

içerisinde olmaya çağırıyordu. Baba İshak tarafından Maraş ve Elbistan çevresinde

başlayıp; bugünkü İç Anadolu Bölgesinde cereyan eden isyan, Baba İshak’ın Selçuklu

orduları tarafından Amasya’da öldürülmesi ile sona ermiştir.

Orta Asya’dan gelen Türkmenler arasında Ahmet Yesevi geleneğini sürdüren

Baba İlyas’a büyük saygı gösteriliyordu.108 Hoca Ahmed Yesevi’nin halifeleri ve onun

yolundan giden binlerce temsilcisi zaman içinde bazı yabancı akımların tesiri altında

kalmaktan veya beşeri zaaflara vesile olmuş kimselerin faaliyet yuvası olmaktan

kurtulamamıştır. Bilhassa Batını-Harici akımlar, dönemin siyasi, sosyal ve iktisadi

sıkıntılarını da istismar etmek suretiyle Müslümanlar arasında taraftar bulmuştur.

Ayrıca bu akımların Moğol hadisesini takiben güç kazanmış olmaları bir tesadüf

olmayıp, ülkenin içinde bulunduğu çok yönlü kargaşa ile ilgilidir. Zira tarihi devirlerden

beri bu gibi akımlar, devletlerin siyasi, iktisadi ve sosyal müesseseler bakımından güçlü

olduğu dönemlerde faaliyet alanı sınırlı; kargaşanın yoğunlaştığı dönemlerde de dertlere

çare olan kıymetli reçete haline gelirler.109

II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in Babailer İsyanı (M.1240–41)’nı bastırmasından

bir müddet sonra Kösedağ Savaşı vuku buldu. Selçuklu ordusunun M.1243 Kösedağ

mağlubiyetinin ardından Tokat ve Sivas Moğollar’ın eline geçmişti. İki şehrin

düşmesini haber alan Ahiler Kayseri’yi savunuyor ve debbağlar çarşısı çevresinde

şiddetli çarpışmalara göğüs geriyorlardı. Yardımcı Ahiler ise Battal Mescidi’nden

Moğollar’a mancınıklarla kardeşlerine destek vermek için taciz ateşine devam

ediyorlardı. İki hafta boyunca şehri kahramanca savunan Ahiler, Ermeni asıllı Hacok

107 Mikail Bayram, “Baba İlyas Horasani ve Cihadnamesi”, Cem Der., 1997, S.65, s.50-52 108 Cahen, Osmanlılardan, s.94 109 Abdülkadir Yuvalı, “Moğol Harekâtının Anadolu’nun Demografik ve Dini Yapısı Üzerindeki Etkileri”, XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, Kayseri Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları, 30–31 Mayıs, Kayseri, 1996, s. 59–64

28

oğlu Hüsamü’d-din’in Moğol ordusu komutanı Baycu’ya kanalizasyon şebekesiyle

ulaşarak, şehrin durumunu ve gizli bilgilerini vermesiyle şehir düştü. Moğolların

şehirde yapmış olduğu katliamlar kadın, çocuk, genç, yaşlı demeden sürdü. Ahiler ve

ahilik çok büyük yara alarak, güç kaybetti. Hatta Moğollara esir düşenler arasında Ahi

Evren’in eşi ve aynı zamanda Bacıyan-ı Rum Teşkilatının kurucusu Fatma Bacı da

bulunmaktaydı.110 II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev sonrası iktidarda olanlar Moğolların birer

kuklası gibi hareket edeceklerdi.

Moğolların iktidarı sırasında kısa bir süreliğine Memluk Sultanı Baybars da

M.1277 yılında Kayseri’ye gelmişti. Sivas ve Kayseri bölgesindeki Türkmenler ile

Ağaçeriler Moğol baskısı sonucu Anadolu’dan Memlukluların hâkimiyeti altındaki

Suriye bölgesine göç etmişlerdi. Sultan Baybars döneminde gelen 40.000 çadırdan fazla

Türkmen Suriye topraklarına yerleştirilmiş ve bu topraklar onlara ikta edilmişlerdi.111

Memluklular ile ittifak halinde olunduğu için pek çok kimse, özellikle Suriye’ye göçüp

onlara sığınmıştır.112 Zaten Baybars’tan sonra da Moğol Hükümdarı Abaka, “Kayseri

Kadı el-Kudat’ı, Celalü’d-din Habib’i ve ahaliden muayyen kimseleri katlettirdi ve

askerine şehirde umumi katl icra ettirerek 200.000’den fazla kimse öldürttü. Bir rivayete

göre Kayseri’den Erzurum’a kadar çiftçi, asker ve ahaliden yarım milyon insan

kestirdi”113 diyen İbn-i Şeddad’ın rakamları tam doğruyu yansıtmasa da, Memluk

kaynakları sayıları abartsa da böyle bir olayın varlığı diğer tarihçiler tarafından da

doğrulanıyor. Hatta Abaka’nın bu esnada bazı Hıristiyanları tutuklatmış olduğu

yazılır.114

I. I. II. I. KAYSERİ NÜFUSU

M.1067 yılında Bizans’a saldırıya geçen Türk beylerinden Afşin, Malatya’yı

ele geçirmiş; Tohma vadisini takip ederek Kayseri’ye doğru yürümüş ve şehri

110 Bayram, Şeyh, s.161 111 Faruk Sümer, Oğuzlar(Türkmenler)Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, İstanbul 1999, s.180; İbn-i Şeddad, age., s.155, 171 112 Hacı Bektaş-ı Veli’nin manzum Vilayet-namesi’nde Hacı Bektaş yakınlarına uç bölgelere göçmelerini öğütlemekteydi. Bu tavsiyeye uyan Şey Edebali, Abdal Musa, Geyüklü Baba, Karaca Ahmed ve Said Emre uç bölgelere göçmüşlerdi. Mikail Bayram, “Hacı Bektaş Horasani Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler”, Osmanlı, VII, İstanbul 1999, s.53 113 İbn-i Şeddad, age., s.92 114 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, İstanbul 1979, s.283

29

zaptetmişti.115 Malazgirt savaşı sonrasında Kayseri, savaşta gösterdiği yararlılıklardan

dolayı Danişmend Gazi’ye bölgenin fethedilmesi ve burada metbu bir devlet kurulması

için Sultan Alparslan tarafından verilmişti.

Süryani Mihail’den naklederek Osman Turan “M.1085 yılında Tanuşman adlı

bir emir Kapadokya’yı istila etti; Kayseri, Sivas ve şimal beldeleri üzerinde hüküm

sürdü ve böylece Danişmend Hanedanı devleti başladı” der ve peşinden bu kaydın

“Onun Anadolu’ya geliş yılını değil, artık buraları idaresine geçirip devlet kurduğunun

ifadesi olduğunu” söyler”116

Şehir artık fethedilmiş, sıra imarına ve İslami bir şekilde inşasına ve

düzenlemesine gelmişti. Çok geçmeden yapılan kümbetler, medreseler, camiiler,

hamamlar şehrin İslami bir yapı kazanarak büyümesine sebep oldu. Danişmendlilerin

başlattığı imar faaliyetini Selçuklular devam ettirmişti. İşte şehrin kalesi, kümbetleri,

medreseleri, mescit ve Cuma camilerinin saha olarak büyüklüğü dikkate alınırsa

Kayseri’nin Selçuklu Devri nüfusu yaklaşık olarak bilinebilir. Kadı İbnü Abdü’z-Zahir,

Memluklu Sultanı Baybars’ın 22 Nisan 1277 tarihinde Kayseri’ye geldiğini ve 25 Nisan

1277 de şehirden ayrıldığını belirtirken şehir merkezinde 7 adet camide Cuma namazı

kılındığını yazar.117 Bu tekniğin uygulanmasının bize verdiği rakam Konya şehri için

XIII. yy.’da 60.000 civarındadır.118 Konya‘daki mescitlerden yola çıkarak mahallenin

150–200 kişi119 arasında nüfus barındırdığı ama Selçuklular devrindeki Kayseri’nin

mahalle sayısı bilinmemesi sebebiyle veya bilinen mahallelerde birden fazla mescid

olması120 nüfusla yapılabilecek tahminleri zorlaştırmaktadır.

Danişmendli emiri Melik Mehmet Gazi (M.1134–1142) tarafından Kayseri

Kalesi içinde yaptırılan Sultan Camii yani Camii Kebir, yaklaşık 2000 ve biraz

üzerindeki kişiyi alma kapasitesine sahipti. Camii Kebir’in sütunları belki bir saray ya

da büyük bir yapıdan alınmıştır.121 Merkezde ama sur dışında Camii Kebir’den 10 yıl

sonra yapılan Gülük ya da Kölük Camii 1000 kişinin ibadet edeceği büyüklükte inşa

edilmişti. Cuma namazı ile mükellef olmayan kadın ve çocuklar istisna tutulursa şehrin 115 Yınanç, Anadolu’nun, s.38 116 Turan, Selçuklular, s.113 117 Ahmet Nazif Efendi, Mir’at-ı Kayseriyye çev. Mehmet Palamutoğlu, Kayseri 1987, s.38 118 Baykara, Selçuklular Devrinde, s.147 119 Baykara, Türkiye, s.50 120Uğur Tanyeli, Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (XI.-XII. yy.), İstanbul 1987, s.159 121 Erkiletlioğlu, Kayseri, s.77

30

XII. yy.da 5.000 ila 6.000 Müslüman nüfusa sahip olduğu, XIII. yy.da ise yedi büyük

cami122 tespit edilmişse camii cemaatinin 15.000 kişi, nüfusun ise 35–40.000 kişi

olduğu sonucu çıkar. Bu eserlerin o dönemde artış göstermesi XIII. yy.’ın ilk yarısında

Anadolu Selçuklu Devleti hükümdarlarının Anadolu’yu özellikle Konya ve Kayseri’yi

merkez olarak seçmesinden kaynaklanmaktadır.

Selçuklular devrinde de mahalleler etnik ve dini farklılıklara göre

bölünmüştü.123 XVIII. yy.’da tamamen Türklerin meskûn olduğu iç kalenin Selçuklular

döneminde de Türkler tarafından iskân edildiği kuvvetli bir ihtimal olarak

değerlendiriliyor.124 İç ve dış kalenin yanında camiler ve medreselerin etrafında Türkler

ikamet etmekteydi. Gayrimüslimler ise “Kiçi Kapı (Ayavasil Kapısı)”(ki tek Hırıstiyan

mabedi burada idi) ile “Sivas Kapısı” arasındaki küçük bir alanda meskûndular.125 Bu

alan Osmanlılar zamanında da bu özelliğini devam ettirmiştir.126 Bu alanda Türk

eserlerine rastlanmamış olması gayrimüslimlerin yerleşme alanı olduğunu127 Ayavasil

Kilisesi etrafında da yine bu unsurların yerleştiği merkez olarak düşünülmesi gerekir.

Selçuklu Kayseri’sinde gayrimüslim nüfusun Türk nüfustan az olduğu yerleşim

alanlarının değerlendirilmesinden kolaylıkla anlaşılabilir.

XVI. yy.da şehrin nüfusun 30–40.000 civarında olduğu tahmin ediliyordu.128

Moğollar’ın Anadolu’da özellikle de Kayseri’de pek çok ahiyi katlederek, on binlerce

ahi ve bacı’yı esir etmeleri129 şehrin sosyal yapısını bozmuş, sanat erbabının ve halkın

uç bölgelere göç etmesine sebep olmuştur. Şehrin yağmalanması ve talan edilmesi ile

birlikte günlerce süren bir yangın sonucunda sanayi sitesi ve ticari müessselerle evler,

mahalleler yok edilmiş şehir tanınmaz hale gelmiştir. Kayseri’nin ticari, sosyal ve

bilimsel alandaki canlılığının yok edilmesinin yanı sıra zebun hale düşürülmesi ve

nüfusun azalması, Moğolların uyguladıkları ekonomik ve siyasi politikalarının bir

gereği olsa gerektir.

122 Sümer, Yabanlu, s.85 123 Baykara, Selçuklular Devrinde, s.43–48 124 Urfalı Mateos, age., s.158, dn.5 125 Osman Turan, “Celaleddin Karatay ve Vakfiyeleri”, Belleten, XLV/45 (1948), s.112 126 M.Tayyip Gökbilgin, “XVI. yy Başlarına Kayseri Şehri ve Livası” 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Z.V.Togan’a Armağan, İstanbul 1950–1955, s.96–97 127 Urfalı Mateos, age., s.158, dn.5–6 128 Surayya Faroqui, Osmanlı’da Kentliler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, İstanbul 1993, s.377 129 Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991, s.84, dn.42

31

XIII. yy.da İlhanlıların fethettikleri ülkelerden büyük ganimetler elde etmesi,

yerli halktan önemli miktarlarda vergi almaları fethettikleri ulusların ekonomilerini

mahvetmesine sebep oldu. Anadolu’da bulunan İlhanlı ordusunun bir bölüm

masraflarının, Selçuklu Devletinin ödediği haraçlarla karşılanması130 yani İlhanlıların

haraç türü vergi alması yerli halkın bundan etkilenmemek için uç bölgelere131 veya

Suriye ve Mısır’a132 göç etmesi, Anadolu’da birçok şehrin köy haline gelmesine sebep

olmuş olmalıdır. Daha sonra uç bölgelere giden bu göçerler Türkmen Beyliklerini

kuracaklardı.133

Yine Anadolu’da Selçuklular zamanında gerçekleşen depremler134,

Anadolu’nun ticaret yolları üzerinde olmasından dolayı veba135 gibi hastalıklara

şehirlerin açık hale gelmesi nüfusun çoğalmasına mani olmuştur. Moğolların her yerde

olduğu gibi Anadolu’da yaptıkları istila ve kıyımlarda Türk nüfusunun artmasını

engellemiş ve etnik yapının değişmesini sağlamıştır.136 Ama bunda başarılı oldukları

pek söylenemez. Oğuz boylarının bölgedeki yayılmasını artırmak ve aşiret

dayanışmasını önlemek için devlet tarafından Türkmenlerin zorunlu iskân politikası ile

parçalanmış bir şekilde iskân edilmesi137 nüfusu artırmamaya matuf tedbirler olmasına

rağmen yine de Türkmenlerin bir araya gelmelerine ve nüfuslarının artmasına engel

olamamışlardır. Mimari eserler üzerindeki taşçı işaretlerinden138 ( Gevher Nesibe

Darü’ş-Şifası, Hunat Hatun Hamamı, Karatay Kervansarayı vb. gibi139) bu düşünceye

varabiliriz. XIV. yy. sonlarında şehir merkezinde halkı rahatsız eden Kınık ve diğer üç

ok boyuna mensup göçer-evli Türkmenlerin Kadı Burhanü’d-din (M.1381–1397)

tarafından cezalandırılması140 bu bölgede o döneme kadar Oğuzların varlığı hakkında

bilgi verir.

130 Cahen, Osmanlılardan, s.307 131 Bayram, Ahi, s.121–127 132 Yınanç, Selçuklular, s.6 133 Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, İstanbul 1999, s.31 134 F.Şamil Arık, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Meydana Gelen Depremler” TAD, XVI/27 (1994), s.13–32 135 F.Şamil Arık, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba Salgınları” TAD, XV/26 (1994), s.27–57 136 Abdülkadir Yuvalı, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve Moğollar” TDAD, S.38 (1985), s.98 137 Faruk Sümer, Oğuzlar, İstanbul 1992, s.307–308 138 Mehmet Çayırdağ, “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Devri Binalarında Bulunan Taşçı İşaretleri” TED, XVI, (1982), s.84–88 139 Özden Süslü, Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri, Ankara 1989, s.112 140 Esterabadi, age., s.453

32

Anadolu’da M.1300–1333 yılları arasında 33 yıl süren korkunç bir kıtlık ve

çekirge istilası yaşanmıştır. Bu kıtlıkta kadınlar, kedi gibi çocuklarını yemişlerdi.141 Bu

tür doğal olayların Anadolu genelinde yaşanmış olması, Kayseri nüfusunun

gerilemesine ve gelişmesinin duraksamasına neden olmuş olabilir.

I. I. III. KAYSERİ’DE İKTİSADİ ORTAM

Kayseri günümüzde Türkiye’nin merkezinde, 38 derece 46 dakika kuzey

enlemi ile 35 derece 31 dakika doğu boylamında yer alan bir ilimizdir. Hamdullah

Müstevfi Kazvini’nin M.1339’da kaleme aldığı Nüzhetü’l Kulüp142 adlı eserinde

“Kayseri, 69 derece boylamında ve 39 derece enleminde beşinci iklimdedir. Erciyes

Dağı’nın eteklerinde büyük bir şehirdir. Kalesi I.Alâü’d-din Keykubad tarafından

yontulmuş taştan yapılmıştır. Divana ulaşan vergisi 140.000 dinardır” diye yazmaktadır.

Zekeriya bin Muhammed bin Mahmud el-Kazvini Acaib el Buldan veya Asar-

ul-Bilad ve Ahbaru’l İbad143 adlı eserinde, Kayseri için Anadolu’nun büyük

şehirlerinden olduğunu; Selçukoğulları zamanında yapılmış birçok imaretlerin ve tarihi

eserlerin bulunduğunu belirtmektedir.144 Tabii bunun sebebi Kayseri’nin Darü’l-feth

olmasının ve Anadolu’nun merkezinde önemli ticaret yollarının üzerinde bulunmasının

büyük etkisi vardır. Bir başkent olarak bütün şartların sağlanması ve imkânların

oluşturulması için çaba sarfeden devrin önemli devlet adamları özellikle de I.Alâü’d-din

Keykubad’ın Kayseri’ye vermiş olduğu önem gözardı edilemez. Kayseri, bugün bile bu

zengin mirasın nimetlerinden hâlâ faydalanmaktadır.

Ticari olarak I.Alâü’d-din Keykubad’ın Venedikliler ve Kıbrıs Frankları ile

karşılıklı ticaret antlaşması yapması Selçuklu ticaretini dış dünyaya açtı ve dış dünya ile

ülkesini bütünleştirdi.145 O’nun döneminde M.1220 yılında Venedik elçisi J.Teopulo ile

Sipehsalar (ordu komutanı) Şemsü’d-din arasında imzalanan antlaşmanın

maddelerinden birinde tüccarın can ve mal güvenliği sağlanıyordu.146 Venedik, Ceneviz

141 Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi, V, İstanbul 1997, s.2160 142 Hamdullah Müstevfi Kazvini, Nüzhet el Kulûb, nşr. M.Debir-i Siyaki, Tahran 1958; yay. G. Le Strange, Leiden 1915, s.98 143 Zekeriya Kazvini, Asar-ul-Bilad ve Ahbaru’l İbad, s.553–554 144 Faruk Sümer, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1990, s.51 145 Uriel Heyd, Yakın Doğu Ticaret Tarihi, trc. Enver Ziya Karal Ankara 1975, s.344 146 Şerafeddin Turan, Türkiye-İtalya İlişkileri, I, Ankara 2000, s.170

33

paraları ve ödeme senetlerine rastlanması Anadolu topraklarında diğer ülkelerle ticaret

anlaşmalarının yapıldığını gösterir.

Ticaretin geliştirilmesi maksadıyla devletin malları, soyulan veya zarar gören

tüccarın bütün zararlarını hazineden karşılamış olması bu tarihlerde devlet sigortasının

olduğunu gösteriyordu. Yine o devirde sultanlar baç, geçiş ve gümrük vergilerini

tamamen kaldırarak veya düşük oranlara indirerek (%20 veya %10’dan %2 ye) ticareti

ve tüccarı desteklemiş ve teşvik etmişlerdi.147 Teşvik olarak ülke ticaret için uygun hale

getirilmiş, yabancı ticaret erbabının Anadolu’ya girmesi gayesiyle ikili ticaret

anlaşmaları yapılmıştır.148 Bütün bunlar Selçuklu hükümdarlarının ve özellikle de

I.Alâü’d-din Keykubad’ın döneminde ticarete ve tüccara ne kadar önem verildiğini

gösteren açık bir delildir.

II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in tahta çıkmasının ardından Moğolların

Anadolu’daki nüfuzunu artırmalarıyla ticaret, Anadolu tüccarı ve insanı için zor bir

süreç içerisine girdi. Bazı kaynaklarda Moğolların Anadolu üzerindeki siyasi ve

ekonomik baskısı yüzünden bu canlı ticaretten Anadolu tüccarından daha çok

yabancıların ve Moğolların faydalandığını149 yazmışlardır. Her ne kadar Moğollar,

Ahileri katlederek ticareti sekteye uğratmışsa da Anadolu Selçuklu Devleti’nin izlemiş

olduğu güvenli ve teşvik edici ticari politikasını kendileri lehine devam ettirmişlerdir.

Selçukluların ve Moğolların aldığı ticari tedbirler sayesinde çeşitli yerlerden

gelen kervanlar, Anadolu topraklarında güvenli bir şekilde seyahat ederek emtialarını

satabiliyorlardı. Güzergâhında birçok kervansarayların bulunduğu ticaret yolları

Kayseri’den geçmekte idi. Kervanların şehre gelip giderek bezirgânların mallar alıp

satmaları ve burada konaklamaları şehrin ticareten gelişmiş olduğunu gösteriyor.

Kayseri, kervanların gidiş ve dönüş yollarının merkezinde yer alıyordu. Selçuklu

Anadolu’sunda iki yol vardı:

*Doğu-batı yönünde uzanan yol: Doğu-batı istikametindeki yol, Antalya’dan

başlayıp; Burdur, Isparta, Konya, Aksaray, Kayseri, Sivas’a ulaşıyor kuzeyden güneye

ulaşan ikinci yolla birleşiyor ve Erzurum üzerinden Tebriz’e ulaşıyordu.

147 Turan, Türkiye, s.285, 343 148 Heyd, age., s.331–333 149 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, İstanbul 1995, s.361

34

*Kuzey-güney yönünde uzanan yol: Kuzey-güney yolu ise Sinop’tan başlayıp;

Amasya, Tokat üzerinden doğu-batı yönündeki yollar ile birleşerek Malatya’ya ve

buradan Halep’e iniyordu. Musul, Diyarbakır, Elazığ güneyinden Sivas’a gelen Bağdat

yolu, buradan üç kola ayrılıyordu: *Erzincan, Tercan, Erzurum istikameti

*Tokat, Amasya, Sinop, Samsun istikameti ve

*Kayseri, Nevşehir, Aksaray, Konya, Isparta,

Burdur, Antalya güzergâhıyla denize ulaşıyordu.150

Bu yol istikametinde yolcuların gerek dinlenme ve konaklama gerekse de

ihtiyaçların karşılanması amacıyla uğradıkları mutlak yerlerden birisi de Kayseri’dir.

Bütün ticaret yollarının üzerinde bulunması dönemin önemli ve işlek şehir

merkezlerinden biri haline getirmiştir. Ayrıca Orta Asya’dan gelen tüccarların,

göçerlerin ve ilim erbabının hatta hükümdarların da Sivas üzerinden Konya’ya geçerken

ya da başkentten doğu seferlerine çıkarken uğrak yerleri Kayseri idi.

XIII. yy.’da Altın ordu süvarilerinin etkisi altında korkuya kapılan Avrupa

ülkeleri, Cengiz Han’ın Karakurum’daki sarayına alelacele iki elçi gönderdiler. Bu

M.1253–1255 yılları arasında Fransa kralı IX. Louis’nin görevlendirdiği Flaman

Fransisken rahip Wilhelm von Rubruck’du. Flaman rahip Rubruck’un Kayseri’de bir

haftasını geçirmiş olması o dönemde Kayseri’nin, batıdan gelen seyyahlar için de bir

dinlenme ve doğuya geçiş yeri olduğunu söyleyebiliriz.

Kayseri’nin bu kadar işlek yollar üzerinde olması şehrin sosyal, ekonomik,

kültürel ve tarihi dokusu üzerinde önemli bir etki yaratmıştır. Özellikle ekonomik

anlamdaki maddi getiriler, şehrin kalkınmasını ve şehir halkının refah içerisinde

yaşamasını sağlamıştır. Bu zenginlik ilim adamlarının Kayseri’ye teveccühünü artırdığı

gibi ilmi faaliyetlerinin yapıldığı bir cazibe merkezi haline de getirmiştir.

Tüccarlar da, ticaret yapmak için seyahat etmek zorundaydılar. Çok fazla

seyahat etmeleri ve çok yer görmeleri sebebiyle değişik coğrafyaların ve kültürlerin

etkilerini beraberlerinde taşımaktaydılar. Tüccarların gördüklerini ve duyduklarını

mallarıyla beraber gittikleri yerlere taşımaları ticaret yolları üzerindeki şehirlerin

150 Gönül Cantay, “Kayseri ve Kervan yolları”, II, Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 1998, s.106

35

kültürel yapılanmasında önemli bir rol oynarken o şehrin sosyal yaşamına da katkı da

bulunuyordu. Kayseri de bundan fazlasıyla nasibini alan şehirlerdendi. Selçuklu devlet

adamları ve yöneticiler de dar’ul-mülk olan Kayseri’nin bütün bu güzelliklerden

yararlanması için ellerindeki imkânlarını seferber etmekten geri kalmadılar.

I. I. III. I. SELÇUKLULAR DÖNEMİ’NDE KAYSERİ’NİN ÇARŞI VE

PAZARLARI

Anadolu’nun bir Türk şehri olan Kayseri’de Danişmendlilerin bırakmış olduğu

ilim ve kültür hazinesi üzerine Selçuklular, ticaret yollarına bağlı olarak ticari hayatın

getirmiş olduğu canlılıkla şehirde bir sanayi sitesi kurmuşlardır. Bu sanayi sitesinin

kurulmasında Şeyh Evhadü’d-din Kirmani ve bağlılarının çok büyük etkisi ve katkısı

olmuştur. Bilindiği gibi Şeyh Evhadü’d-din Kirmani ailesi ile beraber Kayseri’de

yaşamakta, bağlıları ise çeşitli sanat ve zanaat kollarında faaliyet göstermekteydi.

Nitekim damadı ve en büyük müridlerinden biri olan Ahi Evren de debbağlık zanaatını

burada icra ediyordu.

Selçuklular döneminde çarşı ve pazarlar şehrin merkezine yakın yerlerde

kuruluyor ve geniş bir alana yayılıyordu. Memluk Sultanı Baybars ile Kayseri’ye gelen

Kadı İbnü Abdü’z-zahir, ticari yapının surların dışında bulunduğunu, surların içinde

dükkân dahi bulunmadığını, bugünkü kapalı çarşı çevresindeki ticari yapının ilk

inşasının Selçuklu döneminde değil, daha sonra oluştuğunu söylemektedir. Bu bilgiyi

Selçuklu dönemi vakıf kayıtları doğrulayarak, hanların ve ticaretin surların dışında

bulunduğunu belirtir.151 Kaynaklarda çarşıların şehrin güneyinde, pazarın ise kuzeyde

Meydan Kapısı civarında olduğu tahmin edilmektedir.

Kayseri’ye büyük bir canlılık kazandıran bugünkü anlamıyla sanayi sitesi

olarak nitelendirebileceğimiz çarşı ve pazarların izleri ve günümüze kadar gelmiş

isimleri ile Selçuklu Dönemi ticareti ve sanayisi hakkında bize ışık tutmaktadır. Kayseri

ile ilgili kaynaklarda adı geçen çarşılar ise şunlardır;

151 Osman Turan, “Celaleddin Karatay ve Vakfiyeleri”, Belleten, XLV/45 (1948), s.17–173

36

Boyacılar Çarşısı152: Sur kapılarından birine ismini veren çarşı her halde kapı

yakınlarında bulunuyordu.

Debbağlar Çarşısı153: Kayseri’de surların güney doğusuna denk gelen Han

Camii ile Döner Kümbet arasındaki Ahi Evren’in kurduğu debbağ (deri) atölyesi

zamanla bu isimle anılan bir çarşı haline gelmiştir.154 Şeyh Evhadü’d-din Kirmani’nin

Menakıb-namesinin 39. hikâyesinde bu çarşının varlığından bahsedilmektedir.

Neşet Çağatay’ın tespitlerine göre Ahi Evren’in halkı örgütlemesi, debbağlar,

ayakkabıcılar ve saraç esnafını bir araya getirerek başladı.155 Sonrasında 32 çeşit esnafın

ve sanatkârın156 lideri kabul edildi ve sanat kolları oluştu.157

Kulahduzlar(Örücüler-Dokumacılar) Çarşısı158: Kayseri’de sanayi çarşısının

Debbağlar adı verilen mahallede yapıldığı ve bu mahallede cami ve zaviyenin var

olduğu yine aynı bölgede külah-duzlar (örücüler-dokumacılar) mahallesinde çarşısının

da olduğu biliniyor. Bacıyan’ı-Rum’un faaliyette bulunduğu Türkmen kadın ve

kızlarından oluşan Debbağlar Çarşısı bitişiğindeki çarşıdır.159 Bu çarşı da yine Şeyh

Evhadü’d-din Kirmani’nin Menakıb-namesi’nin 39. hikâyesinde adı geçmektedir.

Ayrıca Mevlevi yazar Ahmed Eflâki Denizli Beyliği’nde bulunan Mehmed Bey’den

bahsederken onun bahadır (feta) biri olduğu ve başında akbörk bulunduğunu kaydeder.

Akbörk ahilerin üniforması olduğuna göre bu akbörkün Kayseri sanayi sitesinde

kulazduzlar çarşısında bacılar tarafından dokunduğu kuvvetle ihtimaldir.

Debbağlar ve külah-duzlar çarşılarından İstanbul ve diğer Anadolu şehirlerine

halı ve kilim ihraç edilirdi.160 Debbağlarda işlenen derilerin yünleri, külahduzlar

Mahallesi’nde Bacıyan-ı Rum’lar tarafından işlenmekteydi. Bu kadınlar, genellikle ve

daha çok dokumacılık ve örgücülük işlerinde çalışırlardı. Selçuklu döneminin sanat

eserlerinden olan halı ve kilimleri, kadınlar dokur ve savaş meydanlarında da erkeklerini

yalnız bırakmazlardı.

152 Esterabadi, age., s.285 153 İbni Bibi, age., I, s.73 154 Bayram, Ahi, s.82 155 Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989, s.84 156 Erdoğan Merçil, Türkiye Selçuklularında Meslekler, Ankara 2000, s.33 157 Bayram, Ahi, s.82 158 Fruzanfer, age., s.158 159 Mikail Bayram, Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum, Konya 1994, s.38–39 160 Bayram, Fatma, s.38

37

Selçuklular zamanında imalat sanayi gelişmişti. Halıcılık, debbağlık,

dokumacılık vb. sanat ve zanaatların tarihçeleri üzerinde yapılan araştırmalarda bu

sanatların Selçuklular zamanında birçok şehirde olduğu gibi Kayseri’de de gelişmiş bir

sanayi sitesinin olduğu bir gerçektir. Bu durum daha sonraki yüzyıllarda da devam

etmiştir.

Kayseri de bir diğer imalat sanayi unsuru da halı idi. Halı Türklerin tekniği,

rengi, şekli ve stilinde mevcut olan birçok özellikleri ile Orta Asya’dan Anadolu’ya

kadar gelmiş olan en önemli sanat ve sosyal yaşantısının dahi ilmeklere işlenmiş olduğu

bir figürdür. Halı ve kilimin Türk boyları tarafından geliştirilerek ve geçtikleri

coğrafyanın etkisi ile yeni motiflerle zenginleştirilerek her tarafta ve her mekânda

kullanılarak izlerini sağlamlaştırmış olması oldukça önemlidir. Özellikle Konya,

Kayseri, Sivas ve Lâdik civarında çok güzel halılar ve bağlı olarak sanat eserleri

meydana getirilmiştir. Eretnaoğullarının hizmetinde bulunmuş olan tarihçi Aziz-i

Esterabadi’nin eserinde, Yar Ali Şirazi’nin Kayseri’den Sadrü’d-din Konevi’ye

Konya’daki makamına halı göndermesi Kayseri’deki halı sanayinin çok iyi olduğunu

göstermektedir.161

Kuyumcular Çarşısı: İç kalenin altın kapı162 olarak adlandırılan güney

kapısında olduğu tahmin ediliyor.

Kasaplar Çarşısı: Sur dışında Ayavasil Kapısı yanındaydı.163

Bakırcılar Çarşısı164: Yeri tam olarak bilinmemekle sur dışında idi.

Hiç şüphesiz ki bu sanayi sitesinde diğer esnaf kollarına ait birçok meslek

dallarının da olduğunu söyleyebiliriz. Sınıflandırmaya göre adlandırılan çarşılar,

Kayseri’nin çeşitli yerleşim yerlerinde yakın zamana kadar bu şekilde anılmaktaydı.

Selçuklu şehirlerindeki çarşıları yaptıkları hizmetlere göre üç şekilde sınıflandırabiliriz.

Bunlar:

1.Pazardaki hâkim insan kümesine göre adlanma: Türkmen pazarı, Ermeni

pazarı, Garipler pazarı gibi.

161 Esterabadi, age., s.384 162 Esterabadi, age., s.469 163 Turan, “Celaleddin” , s.112 164 Bayram, Şeyh, s.51

38

2.Üretime göre adlanma: Buralarda hem üretim yapılıp hem de satılırdı.

3.Satılan eşyanın türüne göre adlanma: At pazarı, koyun pazarı, tuz pazarı,

odun pazarı, balık pazarı, saman pazarı, ot pazarı gibi.165

At Pazarı: XII. yy.’dan itibaren Selçuklu şehirlerinin tamamında bir at pazarı

bulunmaktaydı.166 Bu isimle şehrin uzun yıllar hafızasında bir pazar bulunmaktadır. Bu

Pazar aynı zamanda şehrin meydan fonksiyonunu da ifade etmektedir.167

Esir Pazarı: Yabanlu Pazarı’nda olan bir ticaret de buna rastlanmıştı. İbn-i Bibi

Ermenistan seferinden sonra Kayseri’den geçerken güzel bir Ermeni cariyesinin 50

akçeye satın alınabileceğinden bahsederken yeri hakkında herhangi bir açıklamada

bulunmamıştır.168 Şeyh Evhadü’d-din Kirmani’nin Menakıb-namesinin 20. hikâyesinde

bir dellal tarafından satışa çıkartılan kızı Fatma Bacı’nın annesinin buradan satın

alınmış olabileceğini öğreniyoruz.

Yabanlu Pazarı: XV. yy. coğrafyacılarından Zekeriya Kazvini’nin Asar’ül-

bilad Ahbar’ül-ibad adlı eserinde, “Anadolu’da her yıl baharın başında bir pazar

kurulur. Bu pazara Yabanlu Pazarı denir. Bu pazara uzak yerlerden doğu-batı, güney ve

kuzeyden insanlar gelir. Tacirler, bu pazara katılmak için büyük bir gayret sarfederler.

Doğu tacirlerinin emtiasını batılı tacirler alır. Kuzeyden gelenlerin mallarını güneyli

tüccarlar alırlar. Bu pazarda Türk ve Rum köleleri(el-memalik) ve karavaşları(el-cevari:

cariyeler) bulunur. Güzel atlar ve katırlar da satılır. Yine orada atlas ve sakallat

kumaşlarından yapılmış elbiseler, kunduz, deniz köpeği kürkleri ve burtas kürkleri de

alınıp-satılır. Yabanlu da malların kusurları hayret verici bir şekilde gizlenerek satışa arz

edilir. Bu pazarın geleneklerinden biri de şudur: satın alınan bir mal asla geri alınmaz.

Anlatıldığına göre tacirlerden biri yüksek bir fiyatla yakışıklı bir memluk (köle) satın

almış. Tacir satıcı uzaklaştıktan sonra kölenin güzel bir kız çocuğu olduğunu

görmüştü”169 Bu pazar Mayıs veya en geç Haziran ayında kuruluyordu. XIII. yy. sonları

veya XIV. yy. ilk çeyreğinde bu pazarın sona erdiğini biliyoruz.170

165 Tuncer Baykara, “Türkiye Selçuklu Döneminde Toplum ve Ekonomi”, Türkler, VII, Ankara 2002, s.249 166 Tuncer Baykara, Türklerde ve Anadolu’da Şehir Hayatı Tarihte Türk Devletleri I, Ankara 1987, s.401 167 A.Gündüz, 27/1 Numaralı Kayseri Şer’iye Sicili, EÜSBE Basılmamış YLT, Kayseri 1994, s.147 168 İbni Bibi, age., I, s.188 169 Sümer, Yabanlu, s.14–15 170 Sümer, Yabanlu, s.19

39

Yabanlu Pazarı, Pınarbaşı ile Elbaşı (Zamantı*) arasında kurulan uluslararası

bir pazardı. Kayseri yakınında bulunan bu pazara Kayseri’li sanatkâr ve zanaatkârların

da ürettikleri malları getirdikleri ve pazarladıkları muhakkaktır. Şeyh Evhadü’d-din

Kirmani’nin Menakıb-namesi’nde 31.nci hikâyede “o memlekette (İstanbul) rağbet

edilen kumaş ve bez balyaların, yanına iki tane lâyık arkadaş vererek yolcu edin”171

derken o zamanlar Kayseri’de dokuma sanayinin oldukça gelişmiş olduğunu

göstermektedir. İstanbul’a ihraç edilen bu halı ve kilimlerin Yabanlu Pazarı’nda da

satışa sunulmamış olması düşünülemez.

M.1271–1272 yıllarında Çin yolculuğundan dönerken Anadolu’dan geçen

Marco Polo’nun ve XIV. yy.’da Anadolu’yu gezen İbni Battuta’nın Anadolu halılarını

methetmesi ve çeşitli ülkelere ihraç edildiklerini seyahatnamelerinde yazmaları,

Selçuklular zamanında tezgâhlarda dokunan halı ve kilimlerin ihraç edildiğini

gösteriyor.

Selçuklu dönemi ticaretinin bilinmeyen diğer pazarı da Kayseri-Kırşehir yolu

üzerinde bulunan Ziyaret Pazarıdır.172 Devletin himaye ve denetiminde bulunan bu

pazarlar dönemin ticari hayatına adeta damgalarını vurmuştur.

I.I.III. II. SELÇUKLULAR DÖNEMİ’NDE KAYSERİ VE CİVARINDAKİ

KERVANSARAYLAR VE HANLAR

Kayseri, ticaret ve ilim hayatının geçmişten günümüze kadar merkezi olmuştur.

Tarihi ve ticari yolların tam da kavşağında bulunması her dem önemini devam

ettirmiştir. Şehir, bu özelliklerinden dolayı Selçuklular zamanında da büyük değer

kazanmıştır. Bu ticari yolların işlerliği ile canlılık kazanan Kayseri, gelen yolcuların ve

* Zamantı ve Irmağı: Geçmişte Kayseri’nin Pınarbaşı ilçesine bu isim verilmiş. Irmak da bu ilçenin Viranşehir köyünden doğuyor. İlk çağ Kapadokyasının önemli akarsulardan biri. Adını ilk Anadolu uygarlıkları döneminden alıyor. Eski Anadolu dillerine dayanan bu sözcüğün anlamı “kutlu ana tanrıçanın halkı” demekmiş Önce adına Onopniktes demişler. Sonra da Tzamandos, Samandos, Samandu, Simandu, Simandav, Zamandu ve nihayet Zamantı. II. Kılıç Arslan M.1165 yılında Kayseri ve Zamantı havalisini Selçuklu topraklarına katmış. Büyük bölümü Kayseri ili topraklarında yer alıyor. Kayseri’nin Pınarbaşı, Tomarza, Develi ve Yahyalı ilçelerinden geçerek Seyhan nehrine dökülüyor. Seyhan nehrinin en uzun ve en önemli kaynağını oluşturuyor. Zamantı Ovası, Zamantı Kalesi, Zamantı Köyleri, Zamantı Nahiyesi gibi bu ismin kullanıldığı birçok yer var. 171 Bayram, Şeyh, s.182 172 Cahen, Osmanlılardan, s.162–172

40

misafirlerin geceleyip; ihtiyaçlarını karşılamak için yapılan kervansaray ve hanlarla da

tarihi dokusunu oluşturmuştur.

Selçuklular, Anadolu'da birçok kervansaraylar ve hanlar yaptırmışlardır.

Kervansaray, bu günkü anlamıyla otellerdir. Selçuklu kervansarayların otellerden farkı

parasız oluşudur. Tamamen insani duygularla yapılmışlarsa da devrin hükümdarlarının

siyasi ve sosyal düşüncelerinin bir sonucu olarak da yaptırılmış olmaları bir gerçektir.

Kervansaraylar, şehir dışında yapılan kargir binalar olup, devlete aittir. Gelirini

tımar beyleri veya vakıflarla sağlardı. Yolcular ancak üç gün yatabilirlerdi. Yolcuların

günlük ihtiyaçlarının karşılanması dışında kıymetli para ve mücevherlerini saklamak

üzere demir kasalar bulunmakta idi. Yolculardan din mezhep farkı gözetilmezdi. Bir de

aşevi vardı. Bazı kervansaraylarda ilim adamları için bir kütüphane bulunurdu. Bu da

bize kervansarayların da ilim alış verişinin yapıldığı önemli müesseselerden biri

olduğunu; Selçuklu’nun ilim hayatıyla sosyal hayatı nasıl bütünleştirdiğini

göstermektedir.

Kervansaraylar, ekonomik ve sosyal birçok görevi üstlenmiş yapılardır. Bu

görevleri arasında zengin ticari emtia nakleden kervanları yağmalardan, göçebe ve

eşkıya baskınlarından korumak ve konakladıklarında ise her türlü ihtiyaçlarını

karşılamaktı. Vakıf eseri olan kervansaraylar, bir kültür alış-verişinin merkezi olarak da

tüccarlar arasındaki iletişimi ve ortak bir dili de sağlıyorlardı.

Kayseri-Sivas arasında 6, Kayseri-Aksaray arasında 9, Kayseri-Malatya

arasında 4, Kayseri-Adıyaman arasında 8 kervansaray bulunmaktadır. Ancak sayısı

kesin olarak verilen bu kervansaraylar günümüze kadar sağlam bir şekilde gelememiştir.

I.Alâü’d-din Keykubad tarafından yaptırılan Konya-Aksaray arasında Sultan Hanı,

Kayseri-Sivas arasındaki 2 kervansaray ile Kayseri-Konya arasındaki Zazadin, Obruk,

Sadü’d-din Köpek, Kayseri-Malatya arasındaki Karatay, Kayseri-Besni(Adıyaman)

arasındaki Kamerü’d-din kervansarayları173 bunlardan birkaçı idi.

Karatay Kervansarayı’na Kayseri’den 36 parça arazi, iki mera ile Meşhed

Kasabası’nın 19 tarlasının vakfedilmesi kervansaraylara tahsis edilen zengin vakıfların

çok olduğuna işaret eder.

173 Ş. Turan, Türkiye, s.108

41

Kervansarayların yanında bir de ticari mahiyet ve ücretli müessese özelliğini

taşıyan hanlar mevcuttu. O dönem itibariyle Kayseri-Sivas arasında 24 hanın bulunması

Selçukluların iktisadi ve sosyal yönü kuvvetli bir şehrin ve bu şehirerden müteşekkil bir

devletin temellerinin oluşturulması için ne kadar gayret ettiklerini gösterir. Ama

zamanla uluslararası ticaret yollarının değişmesi bu kervansarayların birçoğunun

öneminin azalarak birer zaviye şekline dönüşmesine174 paralel olarak uzun dönemde

Selçuklu şehirlerini özellikle de Kayseri ekonomisini olumsuz etkiledi.

Kervansaraylar, yollar üzerinde; hanlar ise şehirlerde ticari mahiyette ve ücretli

müesseseler olarak inşa olunmuşlardı. Selçuklular döneminde Kayseri’nin ticari

sahadaki faaliyet ve başarısını gösteren o dönemin sosyal ve iktisadi hayatının bir başka

göstergesi olan kervansaraylar, hükümdar ve devlet adamları tarafından yaklaşık olarak

30–40 kilometrelik mesafelerde ticaret yolları üzerinde yaptırılmışlardı. Büyük Selçuklu

veziri Nizamü’l-Mülk de “Büyük yolların önemli noktalarına ribatlar (kervansaray, han)

yapmalıdır” diyerek gerçeği teyid etmiştir.

Kayseri’de Selçuklular zamanında üç han ile bir bedestenin varlığı kesin olarak

biliniyor. Eski Bedestan175 Mahallesi bulunan ve mahalleye adını veren yapı,

Selçuklular devrinde yapılmıştı.176 Hoca Hasan tarafından şehrin güney batısında inşa

edilen han177 ve Celalü’d-din Karatay’ın Kasaplar Çarşısında Karatay Kervansarayı’nın

vakfı178 olarak yaptırdığı han günümüze gelememiştir. Üçüncü hanın var olduğu ama

nerede olduğu tam olarak bilinmemektedir.

I. I. III. III. SELÇUKLU SİKKELERİ

Sikke, kıymetli madeni paranın sosyal ve ekonomik hayat için büyük önemini

müdrik olan Türk Beyleri, ortaya çıkan ihtiyaç üzerine kendilerinden önceki para

174 Turan, Selçuklular, s.112 175 Evliya Çelebi, Seyahatname, haz. Zuhuri Danışman, III, İstanbul 1970, s.180–181 176 Mehmet Çayırdağ, “Kayseri Kitabelerinden XV. ve XVI. yy.’larda Yapıldığı Anlaşılan İlk Osmanlı Yapıları”, VD, S.XIII.(1981), s.547 177 Edhem, Kayseri, s.31 178 Turan, “Celaleddin”, s.66,112

42

kalıplarını pek az değiştirerek sikke (para) kestirmişlerdir. Genellikle altın sikkelere

‘dinar’ denilir. Gümüş sikkeler de ‘dirhem’ adıyla anılır.179

Payitaht Konya’da her sene sikke kesilmekte olduğu gibi H. 593 (M.1197)

itibaren Kayseri’de de sikke kestirildiği görülüyor. Mesela H.597 tarihinde üç ayrı tipte

sikke kestirilmiş idi. Kayseri’de sikke kestirilme, H.602 ve H.603 yıllarında da etkili

olduktan sonra H.608 de yine canlanmakta, fakat sonrasında H.616–618 yıllarında

bitmektedir. Bu arada Konya’da hükmeden II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev veya IV.

Rüknü’d-din Süleyman-Şah da orada sikke kestirmişlerdir. Böylece M.1200’lü yılların

başladığı H.596 yılında canlı bir para basımı görülmekte idi. Kayseri’de yeniden gümüş

dirhem (sikke) kesimi H.661 M.1263 de başlanmış, bu canlılık yüzyılın sonuna kadar

devam etmiştir. Kayseri’de ikamet etmekte olan Diş hekimi Halit Erkiletlioğlu’nun

sahip olduğu Selçuklu Sikkelerinden bu sonucu çıkarmak mümkündür.

Anadolu’da birçok sikke darb edilen yerler vardı. Bunlar arasında Kayseri de

bulunuyordu. Selçuklu sultanları her yerde kendi adlarına sikke bastırmışlardır.

Bastırılan sikkelerin çok iyi darb edilmesi, figürlerin ve yazıların okunaklı olması, bize

bu konuda sanatkârların oldukça iyi ve yetenekli olduklarını gösteriyor. Anadolu

Selçuklu Döneminde, çift başlı kartal ya da Yunan harfleri bulunan Selçuklu sikkeleri

vardı. XII. yy.’da, Selçuklu sultanını Bizans imparatorluk giysileri içinde gösteren nadir

bir Selçuklu sikkesinin bulunmuş olması180 oldukça önemlidir. Diğer bir taraftan

Selçuklu sultanlarının kestirdiği sikkelerde özellikle İslami geleneklere bağlı kalmayı

yeğlemeleri ve hilafet makamına olan maddi ve manevi bağlılıklarının bir işareti olarak,

onların sikkelerin oran ölçülerini kendilerine esas kabul etmeleri bu bağlılıklarının bir

göstergesi olarak değerlendirilmelidir.

I.Mesud’un oğlu II. Kılıçarslan tarafından kestirilen bakır sikkenin arka

yüzünde bulunan ve Gurlulardan geçtiği tahmin edilen eli mızraklı süvari tasvirinin,

Asya’dan gelen bir takım kültürel etkilenmenin izi olarak değerlendirmek yerinde olur.

Bu tür tasvirler, Selçuklu sikkelerinde Bizans, İslami ve Türk simgelerinin birlikte

kullanıldığını, bunun da kültürler arasında geçirgenliğin oldukça yüksek olduğunu

düşündürmektedir.

179 Tuncer Baykara, Türkiye Selçuklularının Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul 2004, s.290–292 180 İbrahim Artuk, “Alâü’d-din Keykubad’ın Meliklik Devri Sikkeleri”, Belleten, XLIV, (1980), s.265–270

43

I. I. III. IV. TARIM

Selçuklu Döneminde halkın en önemli gelir kaynağı tarımdan elde ediliyordu.

Danişmendliler dönemi müelliflerinden Süryani Mihail181 Danişmend Gazi’nin

Malatya’yı fethettikten sonra buradaki halka kendi memleketinden getirmiş olduğu

tohumluk buğday ve öküz dağıttığını ifade etmesi ve bu bilgiyi Ebu’l-Farac’ın182 da

teyidi tarımsal faaliyetlerin planlı olduğunu göstermektedir. Danişmend-name’183de

Danişmend Gazi ile Gülnuş Banu’nun düğünlerinde yemekte bulunan tahıl ürünlerinden

ve meyvelerden bahsedilmesi akla bu ürünlerin Anadolu topraklarında yetiştirilmiş

olduğunu getiriyor.184 Ayrıca seyyahların Anadolu’da XI. ve XII. yy.’larda ekili ve

dikili alanlardan bahsetmesi ve sulama kanallarının, tarlaların, otlakların ve meyve

ağaçlarının isimlerini zikretmesi halkın geçiminde meyve ve sebze üretiminin ne kadar

önemli olduğunu gösteriyor.185

I.Alâü’d-din Keykubad, Celalü’d-din Harezmşah’ı M.1230’da Yassıçimen

savaşının sonunda galip geldikten sonra şehrin tekrar eski mamur haline gelmesi için

büyük bir seferberlikle tekrar önlemler aldı. Çevreden kendilerine sığınmış olan çiftçi ve

köylülere topraklarını iade etti, onlara tohum ve hayvan verdi, eskiden ödedikleri

vergileri yeniden tespit edip, miktarını azalttı, onları çiftçilik ve ziraata özendirerek gelir

ve giderlerini kaydederek186 gelir seviyelerini yükseltti. I.Alâü’d-din Keykubad’ın almış

olduğu bu tedbirleri diğer şehirler için de söylemek mümkündür.

Devlet adamları ve şehrin ileri gelenlerinin şehrin dışında da konakları,

bahçeleri vardı, bağ ve bahçe mevsimlerinde ziraat ile uğraşmayı seviyorlar, evlerinde

toplantılar yapıyorlar ve eğleniyorlardı.187

Kayseri yakınındaki Karatay Kervansarayı’na Kayseri’de 36 parça arazi, iki

mera ile Meşhed Kasabası’nın 19 tarlasının vakfedilmiş olması, bağ ve bahçelerin yanı

sıra tarla ziraatının o dönemde Kayseri’de yapılmakta olduğunu ve çeşitli ürünler

181 Süryani Mihail, age., s.48 182 Abu’l-Farac, age., II, s.342 183 Melik Danişmend Tarihi, İstanbul Belediye Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet, nr.441, vr.1b-262b 184 Danişmend-name, haz. Necati Demir, Niksar, 1999, s.199 185 İbni Battuta Seyahatnamesinden Seçmeler haz. İ. Parmaksızoğlu İstanbul 1971, s.6,10,11,23,24,27 186 Rahmi Tekin, Ahlât Tarihi, İstanbul 2000, s.90 187 Turan, Selçuklu, s.107

44

vermek suretiyle hem vakıf arazilerine hem de ülke ekonomisine katkıda bulunduğunu

haber vermektedir.188

Selçuklu ve Osmanlı döneminde şehrin su ihtiyacı, Germir ve Tavlusun köyleri

yakınındaki su kaynaklarından sağlanmıştır. Kaynakların bize belirttiğine göre su, dört

merkezden getirilmiştir.189 Bu sular, Ahi Evren, Kumluk, Hacı Kılıç ve Makbul

suyudur.190 Avgın, Ana Avgın veya Ahi Evren suyu191 Ahi Evren tarafından şehre

getirtilmiş olmalıdır. Künklerle şehre getirilen suların, herhalde getirenin anısını

taşıyacağını kabul ettiğimizde Kayseri şehrininin alt yapısının iyi olduğu bilinmelidir.

Ayrıca Hacılar nahiyesi üzerindeki bir çeşmeye ait H.627 M.1230 tarihinde Kayseri’de

düzenlenen vakfiyeye, Mevlana’nın hocası Şems-i Tebrizi de “Şemsü’d-din Muhammed

b.Ali et-Tebrizi” adıyla imza koyduğunu Mikail Bayram İ.Hakkı Konyalı’yı referans

alarak belirtiyor.192

Moğolların M.1243 Kösedağ savaşı sonrası Anadolu’da başlayan hâkimiyeti,

Selçuklu Devleti için büyük bir yıkım oldu. Moğolların Büyük Divan ve İktalara el

koymasıyla bu toprakların mültezimlere verilerek; çiftçilerden ağır vergiler alınması

Selçuklu tarım sistemini tamamen işlemez hale getirdi. Buğday ihtiyacını dahi

karşılayamaz durumuna gelen şehirlerde ve ülkede darlık ve kıtlık baş gösterdi.

Kayseri’nin de bu durumdan etkilenmemiş olması düşünülemez.

Moğolların hâkimiyetinin devam ettiği sırada kısa bir süreliğine Kayseri’ye

gelen Kadı İbn’i Abdü’z-zahir, şehir hakkında “Kayseri’de akarsular vardır. Şehrin

güzel bahçeleri arklar ile sulanır”193 diye belirtirken şehrin düzenli bir sulama sistemine

sahip olduğu anlaşılmaktadır. Aradan bir asır geçtikten sonra Kadı Burhanü’d-din

Devleti zamanında Anadolu şehir halkının, bağ ve bahçelerini harap eden Türkmenleri,

Kadı Burhanü’d-din’e şikâyet etmiş194 olmaları da halkın tarımla uğraştığını

göstermektedir. Halk, civardaki su şebekelerini kullanarak; şehre su sağlamaya ve bu su

188 Akdağ, age., s.28 189 T.Yümni Tolgay, “Kayseri Şehri”, Erciyes Dergisi, S.22, Kayseri 1944, s.653 190 Ahmed Nazif Efendi, Mir’at-ı, s.66 191 Mehmet Çayırdağ, “Vakıf Belgelerine Göre Kayseri’de Ahi Evren ve Ahilikle İlgili Bazı Kayıtlar”, TDTD, S.72, İstanbul 1992, s.48–51 192 Bayram, Türkiye, s.76, dn.15 193 Sümer, Yabanlu, s.83, 86 194 Esterabadi, age., s.454

45

ile meyve bahçelerini ve sebzelerini sulayarak195 geçimlerini temin etmeye

çalışmışlardır.

Şehrin yapısı devrin hükümdarlarının ve devlet adamlarının düşüncelerinin

birer yansımasıdır. Scott Redford’a göre virane coğrafi mekânları ya da metruk bir

peyzaj adaletsizliğin göstergesidir; tersi ise, adil bir hükümdara işaret eder. Adil

hükümdarın ülkesinde köyler yaşamla doludur, tarlalar ve bahçeler sulama kanallarıyla

donatılmıştır, kervansaraylar ticareti kolaylaştırmaktadır, av parkları yabanıl hayvanlar

ve kuşlarla dolmuş, hükümdarın av seferlerini beklemektedir.196 Kayseri’nin düzenli bir

şehir planlamasına sahip olduğu düşünülürse hükümdarın adaletli yönetimi altında

halkın ne kadar iyi yaşam şartlarına sahip olduğunu açıkça görebiliriz.

Tarımın ve bunu destekleyen suların ziraatin önemli bir parçası olduğu kabul

edilirse demek ki Selçuklu halkının geçim kaynakları arasında ziraat önemli bir yer

tutuyordu.

I. I. III. V. HAYVANCILIK

Kayseri de bir diğer geçim kaynağı ise hayvancılıktı. Burada sadece

pastırmacılığı göstermek bile önemlidir. Kayseri’de pastırmacılığın ne zaman ve ne

şekilde başladığı tam olarak bilinmemektedir. Türklerin Orta Asya’da bu işi bildikleri

ve aylar süren akınları sırasında başlıca gıda maddeleri olan etin ve sütün dayanıklı bir

şekilde muhafazası için teknikler geliştirdiklerini biliyoruz. O zamanlarda gıda

maddelerinin nasıl saklandığını bize aktaran Dede Korkut Destanı’nda bu işlemlerin

yazıldığını söyleyebiliriz.

Selçukluların asli unsurunu oluşturan konar-göçer Türkmenler, küçük ve

kocabaş hayvanlara sahiptiler. Yanlarında sayısız iktarda büyük baş ve küçükbaş

hayvan sürüleri ile yılkılar getirerek Anadolu’da hayvancılığın yok olmasına izin

vermemişlerdir.197 Bunlara mal derlerdi ve zenginlikleri, hayvan sayısı ile

değerlendirilebilirdi. Yetiştirdikleri koyunların ve keçilerin yününden ve yapağından

195 Sümer, Yabanlu, s.83 196 Scott Redford, “Selçuklu Anadolu’sunda Adalet ve Peyzaj”, I.Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Konya 2001, s.214–215 197 Mustafa Kafalı, Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi, Ankara 1998, s.21, 30–31

46

halı ve kilim dokurlar; keçe, çuval, ip ve heybe yaparlar, derisinden ayakkabı, çizme,

çarık, tulum, yayık imal ederler, etinden faydalandıkları gibi süt, peynir, yoğurt,

tereyağı ve kaymağından hem beslenmek hem de geçimlerini sağlamak üzere istifade

ederlerdi. Kısrak, sütünden de kımız yapıp içki olarak içerlerdi. Develer, ticari olarak

taşımacılıkta kervanlar için önemli bir yer tutardı. İbni Fadlan, eserinde iki hörgüçlü

develere Türk Develeri demekteydi.

Danişmendliler döneminde Danişmend Gazi ile Gülnuş Banu’nun

düğünlerinde koyun, keçi, kuzu, öküz, deve ve at kesildiği belirtilmektedir.198 Yine

I.Alâü’d-din Keykubad’ın sarayında günde rakamlar farklı olmak beraber 30 ile 100

arasında koyun kesilmekteydi.199 Hudud al-Alam’da Türklerin on binlerce istifade

edilen koyun, at ve sığırlara sahip olduğu ifade edilmektedir.200 Türkler için servet,

hayvan sayısı ile ölçülüyordu. Kayseri halkı da hayvancılık gelirleriyle zenginleşirken

ülkenin ekonomik hayatına da önemli bir getiri sağlıyordu.

I. I. IV. KAYSERİ’DE SOSYAL ORTAM

Kayseri, tarihi yolların merkezinde yer alan ticari ve kültürel bir şehirdir. Tarih

içerisinde Mazaka, Eusebia ve Kaiseraia isimlerini 201 alan şehir diğer şehirlere göre

rağbet edilen ve oldukça kolay ulaşım imkânı olan bir yerde inşa edilmişti. Bu da

kendisine bir üstünlük getiriyordu. Erciyes Dağı’nın eteklerindeki kalıntılardan şehrin

öncelikle burada kurulduğunu düşünebiliriz. Battal Mescidi’nin de bu bölgede yer

alması bu tezimizi güçlendirmektedir. Zamanla şu an bulunmuş olduğu yere doğru

genişlediğini söylemek mümkündür.

Kayseri, kültürel bir şehir olması sebebiyle değişik milletlerden ve farklı

dinlerden insanlar barındırıyordu. Dışarıdan gelen yabancılar, şehirde güven içinde

yaşıyorlardı. Ama Gayrimüslimler ve Müslümanlar, birbirlerinden ayrı bir şekilde iskân

edilmişlerdi. Emniyet amacı ile kale dışında iskân edilen gayrimüslimler ile tahkim

198 Danişmend-name, s.199 199 İbni Bibi, age., I, s.222,283 200 Kemal Çiçek, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Toplum ve Ekonomi” Türkler, III, Ankara 2002, s.510 201 Nezahat Baydur, Kültepe(Kanes) ve Kayseri Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 1970, s.78–82

47

edilmiş kale içinde oturan müslümanlar, farklı sınıflardan oluşuyordu. Toplumun

oluşmasında Anadolu’da sınıflar vardı. Bu sınıflar;

Ehl-i ilim, “âlimler ve şeyhler”

Ehl-i kalem, “bitikçi, yazıcı, bürokrat”

Ehl-i seyf, “askerler, sultanlar, idareciler”

Ehl-i zıraa, “köylüler”

Ehl-i hiref, “sanatkârlar, Ehl-i tarik ve babalar”202 dı.

Kayseri, İbni Haldun’un tarif etmiş olduğu şehir yapısına oldukça uygun düşen

bir şehirdi. İbni Haldun, şehirler planlanırken riayet edilmesi lazım gelen hususlar ve

bunlara dikkat edilmemesi halinde ortaya çıkan durumları, ünlü eseri Mukaddime’de

açıklamıştır. Yazara göre: milletler rahatı ve sükûnu tercih eder ve yerleşmek için ev

edinme cihetine yönelirler. Şehirleri inşa etmekten maksat, orada karar kılma ve

barınma olunca, onlara yönelecek baskınların meydana getireceği zararı himaye

suretiyle defetmek, menfaat celbetmek ve onlar için faydalı olan her şeyin teminini

kolaylaştırmak hususuna orada riayet etmek zaruri olmuştur.

Şehrin hava ve iklim şartlarının iyi değerlendirilip, hastalıklardan selamette

kalmak için havanın hoş olmasıdır. Durgun havanın hastalıkların husüle gelmesinde

etkin olacağını belirterek rüzgârın yani hava cereyanının hastalıkları bertaraf edeceğini

belirtir. Bir diğer önemli şeyde su’dur. Şehir, bir nehrin üzerinde veya hizasında bol ve

tatlı su kaynakları bulunan bir yerde kurulursa, orada oturanlar, zaruri olan su

ihtiyaçlarını kolaylıkla temin edecek; büyük ve umumi faydalar sağlayacaklardır. Diğer

bir gereken şey de mera’dır. Mera yakın yerde ve iyi olursa ehlileşmiş hayvanlara yarar

sağlayacaktır. Meranın yanında ekim, dikim yani tarım alanlarının şehre yakın olması

mahsullerin kullanılması ve elde edilmesi daha kolay olur. Bir diğer ihtiyaç ise yakacak

ve inşaat malzemesi olan ağaç’tır. Isınmak ve aş pişirmek için oduna, evleri ve çatıyı

yapmak için keresteye ihtiyaç vardır.203 Buradan yola çıkarak Kayseri’nin de konumu

ve coğrafi yapısı bakımından bütün bu özelliklere sahip bir şehir olduğunu

söyleyebiliriz. 202 Ahmet Uğur, Osmanlı Devleti’nin Temel Yapısı ve Tarihimizde İbret Dolu Bazı Sahifeler, Kayseri 2003, s.9 203 İbni Haldun, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1982, s.819–822

48

Bütün bu özelliklerin şehrin kurulmasından önemli olduğu göz önüne alınırsa

Kayseri’nin kurulduğu yerin oldukça dikkatli seçildiği anlaşılıyor. Selçuklu’da ve

Osmanlı’da şehirler: merkezde camii, hamam ve medrese üçlüsünün bir arada

toplanması ile teşekkül ediyordu. Kayseri şehri de bu özelliklerle sarmalanmış bir

şekilde önemli olarak kale, surlar, saltanat sarayı ve mahallelerden oluşmuş; çeşitli

çarşıların bulunduğu sanayi sitesine ve uluslararası bir pazara sahip konumdaydı.

Selçuklu hükümdarlarından I.Alâü’d-din Keykubad, kışı Alanya’da geçirirken

baharın gelişiyle Kayseri’ye döner; doğu, kuzey ve güneye yapılan askeri seferler için

buradan hareket ederdi. Selçuklular devletin merkezi olan Kayseri’yi yollarla diğer

şehirlere bağladılar; şehirde ticari, askeri, eğitim işlevli yapılar, saraylar inşa ettiler.

Ayrıca devlet ile ilgili önemli işlerin yürütüldüğü ve kararların alındığı devlethaneleri

de bu şehirde kurdular. Yapılan imar çalışmaları, Kayseri’nin canlı ve zengin bir

şekilde şehir dokusuna katkı sağlamıştır.

Sultan I.Alâü’d-din Keykubad, M.1230 tarihindeki Yassı-Çimen savaşını

kazandıktan sonra Kayseri’deki Hıristiyan halkla Türkler, bir günlük mesafeden sultanı

karşılamışlar ve sultan onlarla beraber şehre girmişti. Müslümanlar, Hırıstiyanların

I.Alâü’d-din Keykubad’ı tebrik etmesini engellemek istemişlerse de sultanın bundan

haberdar olarak halkın arasına karışması esnasında Hıristiyan halkın çan çalmasını ve

yüksek sesle şarkı söylemesini emretmesi204 şehrin siyasi ve sosyal hayatı hakkında

önemli bir ayrıntıdır.

Kayseri’de şehir; kale, mahalleler, zanaat ve ticaret yerleri, meydan, bağ ve

bahçelerden oluşmaktaydı.

I. I. IV. I. KALE

Kayseri şehrinin karakteristik fiziki unsuru kale ve surlardır. Kale, iç kale ve

dış surlar olmak üzere iki kısımdan oluşur. Kayseri’nin iç ve dış kalelerini XVII. yy

başlarında Türkiye’yi ziyaret eden Polonyalı Simeon eserinde yazmıştır.205 M.S.238–

244 yıllarında Roma hükümdarı III. Gordionus tarafından inşa edilen Kayseri Kalesi,

204 E. Duiaurier, “Ermeni Müverrihlerine Nazaran Moğollar”, TM, II,(1928), s.148 205 Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi(1608–1619), çev. H.Andreasyan, İstanbul 1964, s.158–159

49

doğu ve batısında açılan iki kapısı ile Anadolu’nun merkezi haline gelmiştir. Roma

hükümdarı Jüstinyen (M.S.527–565) tarafından kalenin kesme taştan yaptırıldığı rivayet

edilmektedir.206 İç kalenin yönetim ve garnizon olarak kullanıldığı dış kalenin ise şehri

oluşturduğu söylenebilir. Kayseri’nin Orta Çağ’ın başlarında başlayan kale-şehir yapısı

Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Devleti dönemine dek devam etmiştir.207

Özellikle Danişmendliler, fethettikleri yörelerde kendilerinin kültürel, siyasi ve

idari politikalarını yoğun bir şekilde yerleştirmişler, bu yörelerdeki kalelerde ise

özellikle kale muhafızlığı birimi oluşturmuşlardır. Danişmendoğullarının emirlerinden

Kastamonu Fatihi Emir Karatekin medreselerdeki ilmi faaliyetlerinin yanı sıra kale

muhafızlığı yapan ilk şahıslardandır. Hatta emirin İbn Makula’nın (H.478 M.1086) “El-

İkmal” adlı eserini okuduğuna dair bir kaydın bulunduğunu biliyoruz.208

Zekeriya bin Muhammed bin Mahmud el-Kazvini Asar-ul-Bilad ve Ahbaru’l

ibad adlı M.1275 yılında yazılan eserinde “Kayseri, Rum (Anadolu) ülkesinde bir

şehirdir. Bu şehri Rum hükümdarları209 kesme taşlardan inşa etmiştir. Selçuk oğulları bu

şehri ele geçirmişlerdir. Bu şehir, şimdi onların payitahtıdır. Bu şehirde eski eserler

bulunmaktadır” diyerek o zaman ki eski eserleri saymaktadır.

M.1321’de yazılan Ebu’l-fida’nın Takvim-ül-Buldan isimli eserinde “Kayseri

büyük bir şehirdir. Ağaçlık, bostanlık ve çeşmeli bir yerdir. Bu şehrin sağlam bir kalesi

vardır. Payitaht (Darü’s-Saltana) da orasıdır. Ebu Said210 orası hakkında; Kayseriyye,

Kayser’e ait olan bir yerdir. Orası büyük bir şehirdir. Sivas şehri Kayseri’nin

doğusundadır. Kayseri ile Aksaray arasında 4 merhalelik bir mesafe vardır” der.

Surlar: Surların da yine kale gibi farklı hükümdarlarca yaptırıldığı rivayet

ediliyor. Kayseri’nin M.1072 tarihinde deprem sonucunda büyük yıkım geçiren

surları211 Danişmendliler ve Selçuklular döneminde tamir görmüştür. Alaca Mescid

karşısında olan Yoğun Burç, Sultan I.İzzü’d-din Keykavus zamanında inşa

206 Albert Gabriel, Kayseri Türk Anıtları, çev. Mehmet Akif Tütenk, Ankara 1954, s.35 207 Alev Kuru Çakmakoğlu, Kayseri’de Türk Devri Mimarisi, Ankara 2002, s.13 208Kayseri Raşid Ef. Ktp. Nr.1052’de kayıtlı bulunan Kıraat Kayıtlarında Emir Karatekin’in adı geçmektedir. 209 Sümer, Türk Beylikleri, s.51 210 Şeşen, Tarih-Coğrafya, s.173–174 211 Osman Turan, “I.Süleyman Şah”, İA, XI, İstanbul 1970, s.201–219

50

olunmuştur.212 I.Alâü’d-din Keykubad da surları Moğol tehlikesine karşı önemli

ilavelerle tahkim ettirmiş ve onartmıştır.213

Selçuklular Dönemindeki sur kapıları ise Meydan214, Sivas215, Ayavasil216,

Boyacı217 ve Yeni218 Kapı’dır.

Saltanat Sarayı: İbni Bibi’nin el-Evamiru’l-Alai’ye fi’l-Umuri’l-Alai’ye adlı

eserinde Kayseri şehri “Darü’l-mülk” veya “Darü’l-feth” olarak geçer.219 Dar’ül-mülk

denmesinin sebebi, şehirde çok sayıda saltanata ait saray ve yapının bulunması; dar’ül-

feth denilmesinin sebebi ise Anadolu Selçuklu Devleti’nin idari ve askeri

merkezlerinden biri olarak kabul edilmesidir.

Kayseri de şu an da yerleri tam olarak bilinmeyen saltanat sarayının varolduğu

çeşitli kaynaklarda bildirilmektedir. I.Alâü’d-din Keykubad’ın zamanında Sivas,

Kayseri ve Konya başşehir kabul edildi.220 Sultanın yazlık olarak kullandığı

Keykubadiye Sarayı221nın Kayseri de olması bu tezi güçlendirmektedir. Sultan, yazlık

sarayını mimarı Sadü’d-din Köpek’e yaptırmıştı. “Keykubadiye” olarak geçen

Kayseri’nin yakınında bulunan daha sonra Koca Mimar Sinan’ın da doğduğu yer olan

Ağırnas’ta olduğu, tarihçi İbn’i-Bibi tarafından bildiriliyor. Ama bu sarayın şu an

nerede olduğu tam olarak açıklığa kavuşturulmamışsa da Kayseri Şeker Fabrikası

sınırları içinde olduğu değerlendirilmekte.

Saltanat sarayında kadılar, mütesellimler ve müderrisler gibi devletin önemli

idari birimleri bulunmaktadır. Kadılar, siyasi otorite tarafından atanan, Hanefi

mezhebinin kurallarını uygulayan ve devletin Sünni yapılanmasının gerçekleştirilmesini

sağlayan din âlimleriydiler. Mütesellimler ise devlet tarafından görevlendirilmiş vergi

toplayan kişilerdi. Müderrisler, idari yapının yanında ilmi yapılanmada da etkili olan bir

nevi hükümdarın akıl danışmanlarıydı. Bu kişiler, aynı zamanda iktidara getirilecek

hükümdar çocuklarının özel eğitimleri ile de ilgileniyorlardı. Demek ki Saltanat 212 Halit Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, Kayseri 2001, s.41 213 Edhem, Kayseri s.67–69 214 İbni Bibi, age., II, s.20 215 İbni Bibi, age., II, s.73 216 Turan, “Celaleddin”, s.112 217 Esterebadi, age., s.285 218 Çayırdağ, “Kayseri Kitabelerinden”, VD, XIII (1981), s.555 219 İbni Bibi, age., I, s.191 220 Pars Tuğlacı, Osmanlı Şehirleri, İstanbul 1985, s.206 221 Turan, Türkiye, s.431–438

51

Sarayları, idari yapının yanı sıra ilmi yapının da uygulandığı özel bir okul görevi de

üstlenmekteydi. Hükümdar çoçuklarının ve diğer hanedan mensuplarının halktan ayrı

olarak burada özel bir eğitime tabii olduklarını söyleyebiliriz.

Selçuklular zamanında saraylarda hükümdarların Selçuklu tahtına çıkışı

sırasında yapılan törenler, savaşlardan önce moral bulmak, zaferlerden sonra da

kutlamak için; ayrıca saraylardaki misafirlerin ağırlanması sırasında yapılan

eğlencelerin, dönemin tarih kitaplarında uzun uzadıya anlatılması bu dönemdeki renkli

ve zengin saray hayatını gözler önüne serer.222

İç Kale: Surların kuzey tarafında bulunan iç kale kuzeyden güneye 80,

doğudan batıya 200m. gayri muntazam bir yapı olup, ortalama 3m kalınlığında bir

duvardan ve bu duvarlara yaslanan 19 burçtan meydana gelmektedir.223 İç kale, Sultan I.

Alâü’d-din Keykubad tarafından, Moğol tehlikesine karşı önemli ilavelerle tahkim

edilerek onartılmıştır.224 Şu an güneyinde, kuzeydoğusunda ve kuzeyinde olmak üzere 3

girişi bulunmaktadır.

I. I. IV. II. MAHALLELER

Danişmendli ve Selçuklu Devirlerinde Kayseri’de mahalleler dış sur içi ve dış

şehir olarak gelişme göstermiş olmalıdır. Kayseri, XII. yy. boyunca surların güney

batısında gelişme gösterirken XIII. yy.’a gelindiğinde gelişme kuzey ve güneye

kaymıştır. Aynı yy.’ın ikinci yarısından itibaren doğu tarafına iskân olmadığını

görüyoruz.225

İç Kale içerisinde bulunan mescidin226 etrafında şekillenen Türk unsurlarının

yerleşimi daha sonra da büyüyerek devam etmiştir.227 Mahallelerin etnik ve dini farklara

222 İbni Bibi, age., I, s.140 223 Gabriel, age., s.30-35 224 Edhem, Kayseri, s.69 225 Tanyeli, age., s.78 226 Ahmet Akşit, Bu mescidin kiliseden çevrilmiş veya arsası üzerine yeniden bina olunduğunu ifade etmektedir. Ahmed Akşit, “Kayseri Şehri’nin Fiziki Dokusunda Cami ve Mescidlerin Yeri”, XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, 30–31 Mayıs 1996, Kayseri 1996, s.82–83 227 İnciciyan, XVIII. yy.’da buradaki 15–20 hanenin tamamen Türklerden ibaret olduğunu bildirmektedir.

52

göre bölündüğü228 ve şehrin geniş bir alanında Türklerin taşadığı anlaşılmaktadır.

Selçuklu döneminde Kayseri’de 5 mahalle ismi tespit edilmiştir. Surların dışında şehrin

güneyinde bulunan Emir Mahallesi229, Han Camii ile Döner Kümbet civarı olan

Debbağlar Mahallesi230, sur içinde olduğu tahmin edilen ama şu an yeri kestirilemeyen

Münşi Necmü’d-din Mahallesi231, sur dışında bulunan yine yeri hakkında bir tahminin

olmadığı İbasiye Mahallesi232, son olarak da sur dışında Debbağlar Mahallesi yakınında

olan Külahduzlar Mahallesi233olarak zikredilebilir.

Şahıslara izafe olunan; Lala Camisinin olduğu mahalle234, Kalenderhane235,

Tac-ı Kızıl236, Neseb Hatun237, Kölük238 ve Battal Gazi gibi bazı XVI. yy mahalleleri de

Selçuklu Mahalleri olarak sayılabilir. Şehirde mahallelerin sadece bu saydıklarımızdan

ibaret olmadığı bilinmelidir. Selçuklulardan Osmanlı’ya geçiş sürecinde nüfus

büyümediğine göre M.1500 tarihindeki toplam 35 mahalleden bir kısmı Selçuklular

Devri’nde kurulmuştur.239

I. I. IV. III. ZANAAT VE TİCARET YERLERİ

Selçuklular Dönemi’nde Kayseri’nin Çarşı ve Pazarları, Selçuklular

Dönemi’nde Kayseri ve Civarındaki Kervansaraylar ve Hanlar başlığı altında

incelendiği için burada açıklanmayacaktır.

228 C.Texier, Küçük Asya, trc.Ali Suad, III, İstanbul 1340, s.58; farklı görüşler için Bkz. Tanyeli, age., s.68; Baykara, Selçuklular Devrinde, s.43-48; Tuncer Baykara, “Tanzimatta Şehir ve Belediye”, 150.Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s.280 229 Turan, “Celaleddin” , s.112 230 Bayram, Ahi, s.82 231 Turan, Selçuklu, s.112 232 Ahmet Temir, Kırşehir Emiri Cacaoğlu Nurü’d-din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, Ankara 1989, s.120,132 233 Fruzanfer, Menakıb-ı, s.50 234 Gökbilgin, agm., s.95 235 Gökbilgin, agm., s.96 236 Gökbilgin, agm., s.95 237 Gökbilgin, agm., s.96 238 Gökbilgin, agm., s.96 239 Gökbilgin, agm., s.94

53

İKİNCİ BÖLÜM

I. II. SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’DE BİLİMSEL VE

KÜLTÜREL ORTAM

I.II. I. KAYSERİ’DE DİNİ, TASAVVUFİ VE İLMİ YAPILANMA

Anadolu toprakları, artık Müslüman yazarlar tarafından Rum/Roma diye

adlandırılıyorsa da, Frederich Barbossa’nın Haçlılarından itibaren batılı yazarlar, Türk

egemenliği altına giren hiç bir ülkeye vermedikleri bir adla “Turchia” diye söz etmeye

başlıyorlardı.240 Artık Anadolu, “Türk toprağı” diye anılıyordu. Türklerin bu beldeyi

şenlendirmesinin (yerleşme) ardından sıra yapılandırılmasına gelmişti.

Selçuklular zamanında iki ilim merkezi göze çarpmaktaydı. İlki Battalgazi olup

bugün Malatya’nın kuzeyinde bulunan eski Malatya diyebileceğimiz yerleşim merkezi

idi. Burası Selçuklu şehzadelerinin eğitim merkezi olmuş, I.Gıyasü’d-din ve oğlu

I.İzzü’d-din Keykavus burada eğitim görmüş ve geçmişten gelen Süryani ilim adamları

ile Müslüman ilim adamlarının tartışmalarının odak noktası olagelmiştir. II.

Kılıçarslan’ın Malatya’da bu tartışmaları takip ettiğini Malatya’daki Süryani Patriki

Mihail nakletmektedir.241 I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in ikinci defa tahta geçişinin

ardından Anadolu Selçuklu Devleti’nin kültürel politikasına yön veren Şeyh Mecdü’d-

din İshak’ın diplomat olarak Bağdat’a ve diğer diyarlara gitmesinin Anadolu’nun ilmi

ve fikri gelişmesinde büyük katkısı olmuştur. Meşhur âlim Muhyü’d-din İbnü’l-Arabî

de birçok eserini Malatya’da yazmıştır.242

Şehzadelerin eğitim gördükleri bir diğer eğitim merkezi ise Tokat ve

havalisiydi. Malatya, devletin yapılanmasında daha etkili bir konumdaydı. II.

Kılıçarslan’ın ölümü üzerine tahta I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev geçmişti. Tokat şehzadesi

II. Rüknü’d-din Süleyman Şah, kardeşi I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev’i tahtan indirerek 9

yıl Selçuklu tahtının sahibi oldu. Onun ölümünü takiben Bizans’ta sürgünde olan

I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev tekrar Anadolu’ya dönerek tahta oturmuş ve vezir olarak

kendisine “Ravzatü’l-Ukul” ve “Beridü’s-Saade” adlarındaki iki eserin sahibi Malatya’lı

Muhammed el-Gazi’yi seçmiştir. Oğullarından I.İzzü’d-din Keykavus’u Malatya’ya,

240 Cahen, Osmanlılardan, s.100; Abu’l-Farac, age., s.410 241 Turan, Selçuklular, s.230–231 242 Bayram, Türkiye, s.10

54

I.Alâü’d-din Keykubad’ı Tokat’a tahsil için göndermiştir. Demek oluyor ki Malatya’nın

yanında Tokat da oldukça gözde bir ilim merkezi idi.

Tokat ve civarında hüküm süren Danişmendlilerin Türk ülküsüne sahip bir

yapılanma içinde olduğunu bilmek gerekir. Malatya’daki Farisi oluşum ile Tokat ve

civarındaki Türk oluşumu her zaman birbirleri ile çatışma durumunda idiler. İranlı

İşraki filozof Şihabü’d-din Suhreverdi el-Maktul (H.587 M.1191), II. Rüknü’d-din

Süleyman Şah zamanında Tokat’a gidip “Pertevname” adlı eserini ona ithaf etmişti.243

Fakat Tokatlı bir bilginin onu Süleyman Şah’ın huzurunda tartaklaması ve Tokat’ı terk

etmek zorunda kalması244 Malatya-Tokat karşıtlığı açısından değerlendirilmelidir.

I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev zamanından itibaren Anadolu Selçuklu Devleti’nin

ekonomik gücünün ve refahının hızla artmasının yanı sıra Moğol tehlikesinden kaçan

İslam dünyasının ileri gelen âlimleri de yaşamak için Anadolu’yu tercih etmeye

başlamışlardı. Ayrıca bu âlimlerin pek çoğu gördükleri itibar nedeniyle uzun yıllar

Anadolu’da ikamet etmişler; Orta Asya’daki eserlerden feyiz alarak eserlerini

yazmışlardı.

Selçuklu sultanlarının Danişmendlilerden gelen geleneği sürdürdüklerini

İbnü’l-Esir bildirmektedir. Selçuklular, gerek devletlerini sağlam temellere oturtma,

gerekse Batınî inançlara karşı en faydalı ve semereli yolun ilmi yaymak olduğunu

anlamışlardı.245

Selçuklular, takip ettikleri eğitim politikalarıyla bir yandan ilmi koruyarak

yükseltiyor, öte yandan büyük irfan ordusu sayesinde devletin bünyesini

kuvvetlendiriyordu. İlim ve tahsilin bu derece himayesi, yayılması, Selçuklular’ın eseri

olup; medeniyet tarihinde ilk defa vuku bulmuş olması246 o dönemin önemli şehirleri

arasında bulunan Kayseri de özellikle I.Alâü’d-din Keykubad döneminde

medreseleriyle, ilim hayatıyla, kültürüyle ve sosyal yaşantısıyla canlı bir örnek

sergilemektedir. Bütün bunların sonucunda Kayseri’de büyük bir ilim ve fikir

hareketleri oluşmuştur.

243 İbni Bibi, age., Erzi çev., s.25 244 İbnü’l-Esir, age., XII, s.163 245 Cemal Anadol, Fâzile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, İstanbul 2002, s.338 246 Anadol, Abbasova, Abbaslı, Türk, s. 339

55

Anadolu’da ilmi ve fikri hareketler oluşurken çok kültürlü ve çok dilli bir yapı

vardı. Türkçe’nin yanı sıra Anadolu’da konuşulan Rumca ve Ermenice’nin üzerine aynı

topraklarda Arapça ve Farsça da konuşulmaya ve bilinmeye hatta yazılar, Arapça

karakterlerle yazılarak; Arapça ve Farsça eserler verilmeye ve medreselerde öğretilmeye

başlandı. Bu da Anadolu’da eşi ve benzeri görülmemiş bir kültürün yaşanmasına ve ilim

aşkıyla tutuşmuş; değişik yerlerden âlimlerin ve öğrencilerin Anadolu’ya gelip burada

kalmalarına sebep olmuştur.

Selçuklu Devleti, İslamiyeti kabul ettikten sonra dinin yanı sıra bir de Arap ve

Acem kültürleriyle de karşı karşıya kaldı. Anadolu’ya gelen Türkler Türkçe

kullanmaktaydılar. Ama Anadolu coğrafyasında güçlü bir Arap ve Acem Dili ve

Edebiyatı vardı. İster istemez karşılıklı kültür alış verişi söz konusu olsa da İslamiyet’in

de etkisiyle Türkçe, değişimlerden daha çok etkilenmiştir. Saray efradı ve yüksek

zümre, Arap ve Fars Dilini ve Edebiyatını çok sevmişler; öğrenmek için çaba

harcamışlar; bu alanda eser verenleri de hem desteklemişler hem de onore etmişlerdir.

Bu bilenler için ayrıcalık oluştururken saray ile halkın arasını açmıştır. Saray, yeni bir

kültür akımının içinde yoğrulurken halk da Orta Asya’dan getirmiş olduğu halk

kültürünü korumaya ve devam ettirmeye çalışmıştır. Her iki oluşum, Horasan’dan

sonra Anadolu’da zengin ilim merkezlerinin ve kültür birikimlerinin temelini atmıştır.

Anadolu’ya gelen Selçuklular, diğer taraftan Bizans kültürünün etki alanına da

girmişlerdi. Güçlü bir Bizans idari teşkilatı ve yapısı karşısında Selçuklu kendi

kültürünü muhafaza etmek zorunda kalmış; Arapça ve Farsça’nın da etkisiyle

varlıklarını korumayı başarmışlar ve devletin bekasını sağlamışlardır. XIII. yy.

ortasından itibaren bu diller arasında Türkçe de gelişmeye başlamış ve Türkçe eserler

verilmek üzere önemli atılımlar olmuştur.

Anadolu Selçuklu Devleti’nde devam eden Arapça’nın etkisi, XII. yy.’ın

sonlarında önemini kaybederek, Sahip Fahrü’d-din Ali’nin vezirliği zamanında divan

dilinin Arapça’dan Farsça’ya çevrilmesi ile Fars dili önem kazanmış; aydınlar ve

bilginler arasında Arapça’nın yerini almıştır. Selçuklu sultanları ve şehzadeleri de şiir ve

edebiyet düşkünü idiler. Bu sayede Farsça, altın devrini yaşadı. Selçuklular’ın sağladığı

huzur ve sükûn ortamı içinde Anadolu’daki türlü din ve kavimlerin birlikte ahenk içinde

56

yaşamaları farklı fakat güçlü bir kültürün ortaya çıkmasına sebep olmuştu. Selçukluların

fikri yapılanmaları üç farklı kaynaktan beslenmiştir.

I.II. I. I. DİNİ YAPILANMA

Anadolu Selçuklu âlimleri : *ferdin kendi iradesini, ahlâk

*ailenin idaresini, tedbir el-menzil

*toplumun idaresi, ilm-i siyaset247 üzerinde

durmuşlardır. Hanefi mezhebinin ünlü âlimi Abdülmecid Herevi’nin el-İşraf ala

gavamız el-Hukumat248 adlı eseri, I.Mesud dönemi eserlerindendir. Danişmendli

Devleti’nin Sivas kolunun IV. hükümdarı Melik Muhammed Gazi M.1143’de

Kayseri’de vefat etmişti.249 Melik Mehmed Gazi, Türk-İslam âlimi ve Hanefi

hukukçusu olan Kayseri’nin ilk kadısı Abdülmecid b. İsmail Herevi(ö.M.1142)’yi,

Anadolu’ya davet ederek getirtmesi, o dönemde devletin dine ne kadar önem verdiğini

göstermektedir.

Bunun yanında Danişmend Gazi destanında Melik Yağıbasan’ın hayırlı bir

hükümdar olduğu, Melik Danişmend zamanından ne kadar harabe mescid ve medrese

varsa tekrar tamir ettirdiği ve o ana kadar istifade edildiğinin250 anlatılması dinin

Anadolu topraklarında ve özellikle Danişmend Gazi Devleti’nin hüküm sürdüğü

yerlerde oldukça rağbet gördüğünü göstermektedir.

Resmi din Sünni İslam olmakla birlikte Malatya, Elbistan, Kayseri ve Sivas’ta

yani Danişmendli ve Selçuklu topraklarında piskoposlukların251 olması, ayrıca Sultan

I.Mesud’un oğlu olan II. İzzü’d-din Kılıçarslan’ın ünlü patrikleri Suriyeli Mihail ile iyi

ilişkilerde bulunması, ziyaret etmesi, din hususlarında tartışması ve karşılıklı olarak

yazışması Sultan’ın dönemin ne kadar ilerisinde olduğunu göstermesi açısından

önemlidir. Ayrıca sultanın dini ve felsefi konulara ilgisi yanında, İslam hukukunda

247 Kınalızade, Ahlak-ı Alâ’i, çev. Mustafa Koç, İstanbul 2007, s.48–52 248 İhsan Fazlıoğlu, “Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Türk Felsefe-Bilim Tarihine Önsöz”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, I, Ankara 2006, s.426 249 Özaydın, agm., s.471 250 Demir, Danişmend, s.308–309 251 Cahen, Osmanlılardan, s.171

57

geniş bir anlayışa sahip olduğunu, ictimai yapıyı geliştirmek istediğini belirtir.252 O

dönemin en ünlü Patriği Süryani Mihail, Toros Dağları’nın en doğu ucundaki Barsovma

Manastırı adı verilen yerde ikamet ederdi. Yıllar sonra yine Malatya topraklarında

Suriyeli Mihail’den sonra monofizitlerin ortaçağdaki en büyük ve son bilgini, tarihçi

Abu’l-Farac (Bar Hebraeus) de doğacak ve Selçuklu tarihi hakkında bilgiler de veren bir

tarih kaleme alacaktı.

Anadolu’da kurulan cami ve medreselerde genelden özele indirgersek ders

olarak okutulan ilimlerin içerikleri hakkında bir şeyler söyleyemeyiz. Kayseri’de şu

bilimler okutulmakta; şunlar gösterilmekte; bu medrese de şu amaçla kurulmuştur gibi

kesin yorumlar ise sağlıklı deliller ister. Bu yüzden Kayseri’deki Selçuklu dönemi dini

ve ilmi faaliyetleri, genel çıkarımlarımızdan yola çıkarak özele indirgemeye çalışacağız.

Bağdat Nizamiye Medreselerinde Kur’an, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam… gibi

İslami; Arap Dili ve Edebiyatı, Fars Dili ve Edebiyatı, Hitabet, Cerh, ve Tadil, Tarih,

Adap, Şiir… gibi lisani; Tıp, Cerrahi, Rıyaziye, Hesap, Hendese, Müsellasat, Tabiiyat,

Heyet ve Nücum… gibi felsefi bilimler okutulmuştur. Ancak bütün Nizamiye

Medreseleri’nde bu derece çok çeşitli bilimlerin okutulduğu söylenemez. Çünkü hem

Nizamiye Medreselerinde standart bir öğretim programı yoktur hem de İslam

Dünyasında medreselerde okutulan derslerin ekseriyetini daima İslami bilimler teşkil

etmiştir. Kadro kuruluş şemasında medreselerde eğitim ve öğrenim medreselerin

öncelikle fıkıh ilminin yapısına uygun olarak yapılandırılmıştı. Bu nedenle öğretim

kadrosu başlangıçta bu ilmin özelliklerini taşıyordu. Müsbet bilimlerin öğretimi ve

araştırması genellikle rasathanelerde ve hastahanelerde yapılmıştı.

Diğer medreselerde okutulduğunu düşündüğümüz derslerin Kayseri’deki

medreselerde de Kur’an, Kelam, Arap Dili ve Edebiyatı, Fars Dili ve Edebiyatı, Fıkıh,

Hadis, Tefsir, Hikmet, Feraiz, Mantık, Felsefe, Adap, Belagat adı altında gösterildiği;

ayrıca hastanesi bulunan külliyelerde tıp öğrenimi yapılmakta olduğu ve tababetin de

gelişmiş olduğu söylenebilir. Ancak, tabiat olayları, bilimsel olarak açıklanamadığına

göre yorumu dinsel açıdan yapılmaya bırakılmış olması kuvvetle muhtemeldir. Kayseri

de oniki medresenin bulunması ve bu medreselerin birbirleriyle fazla uzak mesafelerde

252 Turan, Türkiye, s.231

58

bulunmaması aralarında ki kültürel etkileşimin ne kadar güçlü ve hızlı olduğunun

göstergesidir.

Kayseri’deki medreselerde de eğitim politikası dinsel niteliktedir. Buralarda

öğretilen derslerin çoğunluğu dini ağırlıktadır. Nakli ilimler grubuna giren dini

yapılanma, Anadolu’nun diğer medreselerinde olduğu gibi Kayseri’de de aynı şekilde

ağırlığını göstermiş olduğunu düşünebiliriz. Selçuklu Döneminde Kayseri, Darü’l-feth

ve Makarr-ı Ulema olarak adlandırıldığına göre bu oluşumun dinamik ve dönemin

devlet adamlarının desteğiyle de sağlam temellere oturmuş bir şekilde gelişme

göstermiş olduğunu söyleyebiliriz.

Dini yapılanmanın bir diğer etkisinin, özellikle hükümdarların adlarını

kullanmada değişik bir anlam ifade ettiğini söyleyebiliriz. Anadolu Selçuklu

Sultanlarının Muizzu’d-din (dini galip ve üstün getiren), Muhyü’d-din (dine hayat

veren), Nasıru’d-din (dinin yardımcısı), Gıyasu’d-din (dinin yardımcısı), Ruknu’d-din

(dinin direği)253 gibi lakaplar almaları, dini hassasiyetlerinin birer göstergesi olabilir.

I.II. I. I. A. BATTAL MESCİDİ

Battal Gazi’ye atfedilmekte olan mescid, şehir surlarından uzak bir alanda inşa

olunmuştur. Erciyes Dağı eteklerinde eski Kayseri olarak bilinen Mazaka’nın kenarında

Battal Mahallesi’nde bulunmaktadır. İsminden hareketle Battal Gazi’nin Anadolu’da

bulunduğu esnada bir mescid inşa ettirdiği ifade edilmişse de bu husus devrin siyasi

hadiseleri içinde mümkün gözükmemektedir. VIII. yy’da Anadolu’da Bizanslılarla

yaptığı mücadelelerde şöhret kazanan ve tarihi şahsiyeti unutulmuş olan Battal Gazi’nin

başka şehirlerdeki adını taşıyan eserler gibi Kayseri’de de bir mescid bina etmesi

mümkün değildir. Bu sebeple Battal Mescidi’nin menkibelerinin daha tesirli olduğu

Danişmendliler zamanında onun hatırasına izafeten inşa olunması kuvvetle

muhtemeldir.

253 Coşkun Alptekin, “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Der,, Ankara 1971, s.484, 487, 488

59

Anadolu’ya gelen XII. yy. Arap tarihçisi el-Herevi (ö.M.1215)254 ve XIII. yy.

müelliflerinden Zekeriya Kazvini (M.1203–1283)255 de Battal Mescidi adına

rastlanmaktadır. Kaynaklarda mescid olarak tanımlanan bu yapının, bulunduğu yer

itibariyle daha çok zaviye olarak kullanılması mümkün görünüyor. Evhadüd-din

Kirmani’nin Kayseri’de ikamet ettiği dönemlerde sık sık bu mescide devam

etmesinden256 yapının onun müridleri tarafından bir zaviye gibi kullanıldığı

anlaşılmaktadır. Nitekim Moğollar şehri muhasara ettiklerinde (M.1243) bu mescid

civarında mevzilenen257 Türkmenlerin müdafasıyla karşılaşmışlardı.258

Kayseri’de inşa edilmiş olan camilerin dini-tasavvufi düşüncenin yeşermesinde

ve oluşmasında başı çektiği düşünülmelidir. Anadolu’daki dini yapılanmalarından

dolayı Battal Mescidi de Kayseri’deki dini yapılanmaların merkezi olmuştur.

I.II. I. II. TASAVVUFİ YAPILANMA

Mutasavvıflar veya sufiler, bilginin kendilerine mal edilmesi amacıyla seyahat

etmeyi entelektüel bir davranış olarak görüyorlardı. Bilginin efendisi olmak için

“denkler yapılıp, hayvanların yüklenmesi”nin ardından bu ilimden faydalanmak isteyen

âlim adayları, sadece silsile yoluyla sahip olabilecekleri ilmi almak için ünlü hocaların

yanına gidiyorlardı. Sufiler, seyahat ederek, İslam kültürünün gelişmesinde mühim

roller oynadılar. Anadolu’ya çeşitli kültürlerden gelen âlimler, belki de farkında

olmadan Anadolu insanının kültürel dönüşümüne kaynaklık ettiler. Sahip oldukları

bilgileri, hem diğer insanlarla paylaşmak hem de diğer kültürlerin kendilerine katacağı

zenginliğe sahip olmak maksadıyla yollara düştüler.

Kendinden önceki veya çağdaşı kültürler gibi, Orta Çağ İslam kültürü de

ritüellere bağlılık ve entelektüelliği aynı hareket içinde birleştirmiştir.259 Orta Çağ’da

İslam kültürünün ilmi yapısına uygun olan ve silsile yolu ile oluşturulmuş bilginin

kazanılması ancak “dinleme” ile mümkün olabilirdi. Dinlemenin bilgi elde edilmesinin

254 İsmet Kayaoğlu, “el-Herevi’ye Göre XII. yy. Anadolu’da Ziyaret Yerleri”, XI. Türk Tarih Kongresi (Ankara 5–9 Eylül 1990), Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara 1994, s.737 255 Zekeriya Kazvini, Asaru’l-Bilad, 1969, s.553 256 Bayram, Şeyh, s.33,52,88 257 İbn Bibi, age., Erzi trc, s.529 258 Akşit, agm., s.83 259 Houari Touati, Orta Çağ’da İslam ve Seyahat, çev. Ali Berktay, İstanbul 2004, s.13

60

tek kaynağı olarak görülmesi silsile yolunun bilinen, etkili ve tek yöntem

olmasındandır.

İran kültürünün Mecusi ve Zerdüşti düşünce yapısında çilecilik X.yy.’dan

itibaren Abbasiler döneminde kurumsallaşmış şekliyle ortaya çıkmıştır. Abbasiler

aracılığıyla tasavvufi düşünce rağbet kazanmıştır. Bu biçim, ancak XII. yy.’a geçilirken

yok olup, yerini yüksek düzeyde yapılanmış tekkeciliğe bırakacaktı. Zaten bunu da

Endülüslü seyyah İbn-i Cübeyr (ö.H.614 M.1217) gözlemlemiş ve betimlemişti.260 O

zaman daha da ağır bir kurumsallığa sahip bir örgütlenme doğdu: Tarikat ve onun

ağı.261

Tarikat, öncelikle İslam coğrafyasında yeşerirken bir müddet sonra

Maveraünnehir ve Harezm bölgesini etkisi altına alacaktı. Harezm bölgesinin Moğol

istilası sonucu harap olması üzerine Horasan ve Azerbaycan yoluyla Anadolu’ya

insanlar akın etmeye başladılar. Gelen bu insanlara “Horasan Erenleri” adı

veriliyordu.262 Bu erenler, daha sonra Anadolu’nun hızla İslamlaşmasını

sağlayacaklardı. Anadolu Selçuklu Sultanlarının Horasan Erenlerine hürmet ve iltifat

etmeleri, Anadolu’nun cihat ve iskâna elverişli oluşu, büyük mutasavvıfların bu beldeye

yönelmelerini kolaylaştırmış263 olmalıdır.

Bu gelişen süreçte menakıbnamelerde oldukça önemli bir yer tutmuştur.

Türklerin yerleşme ve teşkilatlanma merkezleri olan zaviyeler ve tekkeler264 de dini

konuların yanında anlatılan menakıbnameler de bu süreci kolaylaştırmıştır. Bu

menakıbnamelerde evliyanın faziletleri ve kerametleri anlatılarak gayrimüslimlerin

İslama girmeleri işlenmektedir.265 Dervişlerin ve fakireganların İslami esasları göz

önünde bulundurarak yapmış oldukları çalışmalar sonucunda Anadolu’da

azımsanmayacak bir din değiştirme (mühtedi) olayları vuku bulmuş olmalıdır. Böylece

gayrimüslimlerden ihtida edenler gittikçe çoğalmıştır.266

260 Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutları, İstanbul 1982, s.214–225 261 Touati, age., s.175 262 İrene Melikoff, Uyur İdik Uyardılar, İstanbul 2006, s.36 263 Ahmed Eflaki, age., s.122 264 Ö. L. Barkan, Osmanlı İmp.’nda İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler, VD. II., Ankara 1942, s.275-365 265 Çetin, age., s.68–69 266 Çetin, age., s.186

61

Sultanlar, şeyhlere saraylarının kapılarını açmışlar, mutasavvıflar şölenlerde

âlimlerle, kadılarla, müftülerle birlikte oturmuşlardı.267 Zaten Büyük Selçuklu veziri

Nizamülmülk de sufi kimliğe sahip insanları onore etmişti.268 Tarikatlar, farklı gruplara

ayrılıyor ve her tarikat kurucusunun ismi ile müsemma hale geliyordu.

Tarikat, tasavvuf öğretisi ile ete kemiğe bürünüyordu. Tasavvuf, İslam kültür

ve medeniyetinin mühim unsurlarından biridir. İlmi, fikri, felsefi, edebi hareketlerle iç

içe olan tasavvufun özellikleri bilinmeden İslam medeniyetini tahlil ve tenkit edebilmek

mümkün değildir.269 Anadolu’daki fikri faaliyetleri artıran, ilim, sanat, tasavvuf ve

bunların erbabı, Anadolu Selçuklu medreselerinin de gelişmesini sağlayarak, tasavvufi

bir alt yapının oluşmasını temin etmişlerdir. Mustafa Kara, tarikatlar üç şekilde tasnif

edilmiştir. Bunlar;

*Anadolu dışında kurulup Anadolu’ya gelemeyen tarikatlar

*Anadolu dışında kurulup Anadolu’ya gelen tarikatlar

*Anadolu’da kurulan tarikatlar270’dır.

Tarikatlar, çok çeşitli şekillerde Anadolu’yu ve Anadolu insanını

etkilemişlerdi. Bu tarikatlar, belli bir zamana kadar Anadolu insanının düşünce temelini

oluşturmuşlardı. Anadolu dışında kurulup Anadolu’ya gelemeyen tarikatlar dervişleri

aracılığıyla etkilerini Anadolu’ya taşımışlar ve burada değişik adlar altında

düşüncelerini yaymışlardır.

I.II. I. II. A. YESEVİYYE

Ahmet Yesevi (ö.H.562 M.1167)’nin Yesi’de kurmuş olduğu Yeseviyye,

Maveraünnehir ve Horasan olarak bilinen bölgenin tarikatıdır. Kurucu tarikat olarak

adlandırılan ve İslam dünyasının bilinen ilk tarikatın en büyük özelliği, Türklerin

kurmuş olduğu tarikat olarak nitelendirilmesi olabilir. İrene Melikoff, Anadolu

sufiliğinin kaynaklarından bahsederken, bu kaynağın esas itibariyle Orta Asya merkezli

267 V.A.Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, İstanbul 1988, s.318 268 İbnu’l-Adim, Buğyetü’t-Talep fi Tarihi-i Halep, Biyografilerle Selçuklu Tarihi, çev. Ali Sevim, Ankara 1982, s.92 269 Mustafa Kara, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, İstanbul 2000, s.13 270 Kara, age., s.16

62

ve Ahmed Yesevi çıkışlı olduğunu vurgulamaktadır.271 Moğol istilası sonucu, Yesevi

tarikatına mensup çok sayıda derviş, Anadolu’ya gelip yerleşmişlerdir.272 Türkler

X.yy.’dan itibaren İslam ile tanışmışlardır. Fakat bu tarikatın sayesinde İslam dinini

tanıma fırsatı bulmuşlar ve müslümanlıklarını ilerletmişlerdir. Ahmet Yesevi’nin

yazmış olduğu Divan-ı Hikmet adlı eser, dinin farzlarını öğretmekle kalmamış,

tasavvufun en önemli özelliği olan ahlâk, insanların davranışlarının şekillenmesini

sağlamıştır. Divan-ı Hikmet adlı eser sufilerin en mühim kaynaklarından biri kabul

edilmekle beraber Selçuklular döneminde Anadolu’nun en önemli kültür eseri olarak

zikredilir.

Ahmet Yesevi’nin Divan-ı Hikmet’i yanında XIV. yy.’ın başlarında

Anadolu’da kaleme alınan Behçetü’l-Hadaik isimli eser bir vaaz kitabı olup bütün

toplumu etkisi altına almıştır. Türkçe-Farsça olarak Hazini tarafından kaleme alınan

Cevâhiru’l-Ebrar min Emvâci’l-Bihar adlı eser, bu tarikatın temel eseri olma özelliğini

de korumaktadır.273

I.II. I. II. B. KÜBREVİYYE

Anadolu dışında kurulup Anadolu’ya gelemeyen tarikatların bir diğeri ise

Necmü’d-din Kübra (ö.H.618 M.1221)’nın Harezm’de kurmuş olduğu Kübreviyye’dir.

Anadolu’ya ulaşan, özellikle de Kayseri ve Sivas’ta ilmi faaliyetleri ile göz dolduran

müridi Necmü’d-din Daye sayesinde büyük derecede kabul gördü. Bahrü’l-Hakâik adlı

tefsiri tasavvufi bir eserdir. Tasavvuf kültürünün Anadolu’da yaygınlaşmasında önemli

rol oynamıştır. Ayrıca yazmış olduğu Mirsâdu’l-İbad adlı Farsça eseri ise II. Murad

döneminde Karahisarlı Kasım bin Muhammed tarafından H.825 M.1421/22 yılında

İrşâdu’l-Murîd ile Murâd ismiyle Türkçe’ye, diğer eseri Usûsu’l-Aşere “tarikatların el

kitabı” ise İsmail Hakkı Bursevi (ö.H.1137 M.1724) tarafından Türkçe’ye şerh edilerek

yayınlandı.

271 Melikoff, age., s.35–36 272 M.Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, İstanbul 1986, s.98 273 Hazini, Cevâhiru’l-Ebrar min Emvâci’l-Bihar, nşr. Cihan Okuyucu, Kayseri 1996

63

I.II. I. II. C. SUHREVERDİYYE

Anadolu dışında kurulup Anadolu’ya gelemeyen tarikatların sonuncusu da

Şihabü’d-din Suhreverdi(ö.H.632 M.1234)’nin Bağdat’ta kurmuş olduğu

Suhreverdiyye’dir. Anadolu’da yaygınlık kazanmayan fakat etkileri olan bir tarikatdır.

Yazmış olduğu Avârifu’l-Maarif adlı eseri, tarikatın başucu kitabıdır. Bu kitap, daha

sonra Ahmet bin Seydî-i Bigavi (ö.H.863 M.1458) tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.274

Şihabü’d-din Suhreverdi, Bağdat hükümetinin elçisi olarak I.Alâü’d-din Keykubad’ın

cülusunu kutlamak üzere Konya’ya geldi. Şihabü’d-din Suhreverdi’nin Konya’ya

gelişini haber alan Sultan, devlet erkânı ile ulemalarını kendisini karşılamak üzere

Malatya’ya göndermiştir.

Bu tarikatlar, Anadolu’ya gelmemekle beraber Anadolu’nun düşünce yapısının

şekillenmesinde önemli etkilere sahip oldular. Bu konunun bizi ilgilendiren yönü

Anadolu dışında kurulup Anadolu’ya gelen tarikatlarla Anadolu’da kurulan tarikatların

Kayseri’ye olan etkileridir.

I.II. I. II. Ç. EKBERİYYE

Anadolu dışında kurulup Anadolu’ya gelen felsefi ve ilmi cereyanlar arasında

yer alan Ekberiyye, bilinen en önemli fikri hareketlerden biridir. Büyük Endülüslü

mutasavvıf İbni Arabî tarafından kurulmuştur. Muhyü’d-din İbni Arabî (ö.H.638

M.1241), Mecdü’d-din İshak, Ebu Cafer Muhammed Berzai ve daha sonra adı Ahi

Evren olarak bilinen Şeyh Nasiru’d-din Mahmud ile beraber275 Anadolu’ya M.1205

yılında gelen zat, İslam dünyasında çok büyük rağbet görmüştür.

Anadolu’da da oldukça isim yapan Muhyü’d-din İbni Arabî, yazmış olduğu

Fütûhâtu’l-Mekkiyye (Mekke’de gelen ilhamlar) adlı eserinin yanında küçük hacimli

kitabı Fusûsu’l-Hikem (Hikmetlerin Özü) ile hareketin ortak kitabı olarak

vasıflandırılmıştır. Öğrencisi ve aynı zamanda üvey oğlu olan Sadrü’d-din Konevi,

Anadolu’da esas fikir akımını başlatmış; hareket, Konya merkezli bir gelişme

274Suhreverdi, Avârifu’l-Maarif (Tasavvufun Esasları) çev. İrfan Gündüz, Mustafa Uzun, H.Kamil Yılmaz, İstanbul 1989 275 Bayram, Ahi, s.29–30

64

göstermiştir. Akımın daha sonraki temsilcileri, Konevi’den istifade eden Abdurrezzak

Keşani’(ö.H.729 M.1329)276 ve Müeyyedü’d-din Cendi’dir.

Muhyü’d-din İbni Arabî’nin seyahat güzergâhı üzerinde yer alan Kayseri’ye de

uğramış olduğu ve kurmuş olduğu felsefi ve fikri akımı, Kayseri’de küçük de olsa

belirli bir grup tarafından kabul gördüğü düşünülmelidir.

I.II. I. II. D. CAVLAKİYYE

Anadolu dışında kurulup Anadolu’ya gelen tarikatlardan biri de Cavlakiyye adı

ile de bilinen Kalenderiye’dir. İlk defa İran ve Maveraünnehir bölgesinde X.yy.’da

ortaya çıkan tarikatın yeniden teşkilatlanması XII. yy. sonunda Cemale’d-din Savi

(ö.H.630 M.1233) adlı bir İranlı sufinin gayretiyle olmuştur. Bu tarikatın en eski

kaynaklarından biri Hatib-i Farisi tarafından H.748 M.1348 yılında kaleme alınan

Menakıb-ı Cemale’d-din-i Savi’dir.277

Moğol istilasından kaçan Kalenderiyye dervişleri gruplar halinde Anadolu’ya

girmişlerdir. I.Alâü’d-din Keykubad, bunları toplatmış, buğday tarlalarına ve taş

ocaklarına çalışmaya göndermiştir. Cavlakiyye, Seyyid Burhanü’d-din ve Şemsi Tebrizi

gibi devrin önemli adamları ile Kayseri’de varlığını hissettirmiştir.

Anadolu’da Cavlaki denilen Kalenderi dervişler, İbnu’s-Serrac’ın dikkatini

çekmiştir. “Tuffahü’l-Ervah ve Miftahü’l-İrbah” adlı eserinde bu kişilerin mensup

olduğu düşünce yapılarından ve kişilerden bahsetmiştir.278

I.II. I. II. E. MEVLEVİYYE

Anadolu’da, Selçuklu döneminde kurulan tarikatlardan biri de Mevleviyye’dir.

Mevlana’nın bir fikir hareketi olarak başlattığı düşünce akımı, Konya’da (ö.H.672

M.1273) yılında ölmesinin ardından oğlu Sultan Veled tarafından düzenli ve nizamlı bir

tarikat haline dönüştürülmüştür. Mevlana Belh’te doğmuş; babası Bahaü’d-din Veled,

Horasan’da Ahi Evren’in hocası Fahrü’d-din Razi ile aralarındaki fikir ayrılıkları

276 Mehmet Bayraktar, Kayserili Davud, Ankara 1988 277 Hatibi Muhammed Farisi, Menakıb-ı Cemaleddin-i Savi, nşr. Tahsin Yazıcı, Ankara 1972 278 Bayram, Türkiye, s.211–215

65

sebebiyle, Sultan Harzemşahlı Muhammed Şah’ın akliyeci olan Fahrü’d-din Razi’yi

desteklemesi sonucu bölgeyi terk etmek zorunda kalmıştır.

Mevlana’nın oğlu Sultan Veled tarafından şekillenen bu tarikat, devrin

iktidarına sahip olan İlhanlılar’a metbu Anadolu Selçuklu hükümdarlarının sayesinde

düşüncelerini her tarafa yayma imkânını elde etti.

Kayseri’de hocası Seyyid Burhanü’d-din’in oluşturduğu fikir ortamında

Moğolların iktidarının güç kazanması Mevlevilik Hareketinin de Kayseri’de uygun

zemin bulmasını sağlamıştır. Mevlevilik, her ne kadar devrin kaynaklarında geçmese de

Osmanlı kaynaklarında Alamü’d-din Kayser ve Eminü’d-din Mikail isimli Selçuklu

Beyleri’nin XIII. yüzyıl Kayseri’sinde kendi adlarıyla anılan zaviyeler bina ettikleri

zikredilir.279

Alamü’d-din Kayser’in dini hayatı hakkında Eflaki, “Arifler’in Menkıbeleri”

isimli eserinde bilgiler vererek Alamü’d-din’in dönemin ünlü mutasavvıfı Mevlana

Celalü’d-din-i Rumi ile olan münasebetlerini kıssalar halinde hikâye eder. Mevlana’nın

türbesi yine Alamü’d-din Kayser tarafından inşa edilmiş ve bütün servetini bu yolda

harcamıştır.

Kayseri’de Alamü’d-din Kayser’le aynı zaviyeyi kuran diğer emir Eminü’d-din

Mikail ise Rum asıllı bir gulam280 olup, devrin siyasi hadiselerinde hayli önemli roller

üstlenmiştir. Fahrü’d-in Ali’nin II. İzzü’d-din Keykavus’un veziri olmasıyla ondan

boşalan Saltanat Naibliğine, Müstevfi (Maliye Nazırı) olarak vazife yapan Eminü’d-din

Mikail geçmiş,281 Türkmenler’e ve Karamanlılar’a karşı muhalafetiyle tanınan

Muinü’d-din Pervane’nin yanında yer almıştır. Eflaki, Emir Eminü’d-din Mikail’in de

Mevlana’nın dostu olduğunu ve sohbetlerinde bulunduğunu zikreder.282

Her iki emirin de Selçuklular döneminde Kayseri’de yaptırmış oldukları

zaviyelerin, onların Mevlana Celalü’d-din-i Rumi ile olan yakınlıklarını gözönüne

alarak, birer ‘Mevlevi Tekkesi’ olduğunu söylemek mümkündür.283

279 Yasemin Demircan (Özırmak), age., s. 74,75,84 280 İbn- Bibi, age., II, s.207 281 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1958. s560–561 282 Ahmed Eflaki, age., s.142 283 Mustafa Keskin, “Kayseri’de İki Mevlevi Tekkesi”, XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, 30–31 Mayıs, Kayseri 1996, s. 75–80

66

Moğol baskısından dolayı Mevleviyye adını alacak olan Celaliyye284

Anadolu’da yayıldı. Batıya doğru ilerlemek zorunda kalan Türkmenlerin karşısında

Bizans olacaktı. Bizans ile savaşmak yerine ki onlar, Moğollarla da savaşmamıştı, zikir

ve sema ayinleri yaptıkları zaviyelerde rahat yaşamı yeğleyen Mevleviyye vb. tarikatlar,

gaza ruhuna ve icraatına sahip çıkmadılar. Özellikle Kayseri’nin Moğollara karşı

savunulmasında Mevlevilerin ve Seyyid Burhanü’d-din’in yardımcı olmadıkları hatta

Moğollarla işbirliği yaptıkları ifade ediliyor. Tabii bazı kişiler de bu durumu ihanet

olarak değil de uzlaşma olarak görmüştür. Bu devrin bazı şahsiyetleri de bunun bir

takdir-i ilahi olduğunu söylemiştir. Osman Turan;

“Selçuklu ve İlhanlı devlet nizamına bağlı kalan Mevleviler, daima devrin

iktidarına itaatkâr davranmış, Türkmenlere ve özellikle Karamanlılara daima aleyhtar

olmuşlardır. Bu sebeple Karamanoğulları da onlardan şikâyetçi idiler. Filhakika

Karamanoğulları bir defa daha Konya’ya geldikleri zaman Arif Çelebi’nin Moğol

askerlerine taraftar bulunmasından müteessir idiler ve sık sık “Biz komşu olduğumuz

halde bizi değil, yabancı Moğolları tutuyorsun” diyerek ona karşı şikâyet ediyorlardı.

Buna mukabil Ulu Arif Çelebi de, “Biz derviş olduğumuzdan Allah’ın iradesine ve

devleti kime verdiğine bakar ve onun yanında yer alırız. Nitekim bugün de Allah devleti

Selçuklulardan alıp Cengiz Hanlılara ısmarladı” cevabını vermiştir.285

I.II. I. II. F. BEKTAŞİYYE

Anadolu’da, Selçuklu döneminde kurulan tarikatlardan diğeri Horasan

erenlerinden Hacı Bektaş-ı Veli (ö.H.665 M.1270)’nin Kırşehir’de kurduğu

Bektaşiyye’dir. Bu zatın aynı zamanda Ahmet Yesevi’nin müritlerinden olduğu ve daha

sonra çıkarmış olduğu isyan ile herkesin aklında kalan Baba İshak ve Baba İlyas

(ö.H.637 M.1240) ile ilişki kurduğu rivayet edilir. Yazmış olduğu Arapça Makalat adlı

eseri Hatipoğlu tarafından 1396 yılında Türkçe’ye çevrildi. Bu tarikatın en önemli

özelliği, Anadolu’da pek tutunamayan Hurufi, Haydari, Kalenderi gibi heteredoks

olarak adlandırabileceğimiz tarikat mensuplarının bu tarikat erenleri tarafından kabul

görerek, Hacı Bektaş şehri civarında yaşama imkânı bulabilmeleridir.

284 Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul 1953, s.244–266 285 Turan, Türkiye, s.600–601

67

Bektaşi Hareketi Hacı Bektaş-ı Veli’nin yetiştirdiği çok sayıda halifeleri

vasıtasıyla Orta Anadolu’da ve uç bölgelerde geniş bir yayılma istidadı gösterdi. Onun

yetiştirdiği en önemli halifeleri Taptuk Emre, Said Emre, Karaca Ahmed ve İbrahim

Hacılı gibi şeyhlerdir.

Ahi Evren’le de Kırşehir’de bulunduğu zamanlarda Hacı Bektaş ile aralarında

yoğun bir ilişki ve fikri beraberlik olmuştur. Bu tarihlerde Sadrü’d-din Konevi’nin de

birkaç defa Kayseri’ye gittiğini, Hacı Bektaş-ı Veli ve dostlarıyla bir arada bulunduğu

dikkat çekmektedir

I.II. I. III. İLMİ YAPILANMA

Bir milletin sehpay-ı saadeti’nin yani mutluluğunun üç şekilde olduğunu

söylüyor M.Şemseddin Günaltay. Bunlar:

Mekarim-i Ahlakiye, necabet-i kavmiyye

Kudret-i fikriye “ilim hayatı”

Sadvet-i maddiyye “askeri hayatı”dir.

Kudret-i fikriyye’nin yani fikir hayatının geliştirilmesi ve yerleştirilmesi için

Selçuklu Sultanları ve devlet adamları yoğun bir çaba sarfettiler. Anadolu toprağının

Türk olarak adlandırılmasını sağlayan Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu

Süleyman Şah (M.1075–1086), babası Kutalmış’tan bahsederken, “Tuhaf olan şu ki, bu

Kutalmış Türk olmasına rağmen astronomi (ulum el-evâil “nücum”) ilmini çok iyi

biliyordu. Ayrıca kavimler ilmini (ulum el-kavm “felsefe bilimleri”) de iyi bilirdi.

Kendisinden sonra da oğulları bu ilimlere rağbet göstermeye devam ettiler ve bu

ilimlerde sivrilmiş olan bilim adamlarını korudular”286 demektedir.

Kayseri, ilmi atılımlarını özellikle Danişmendliler döneminde gerçekleştirmişti.

Anadolu’daki ilk medreselerin XII. yy.’ın ilk yarısından itibaren Danişmendlilerin

hüküm sürdüğü Niksar, Tokat, Sivas ve Kayseri gibi şehirlerde inşa edilmiş olması bu

şehirlerin ilmi yapılanmada oldukça güçlü olduğuna işaret etmektedir.

286 İbnu’l-Esir, age., X, s.49

68

Danişmendli hükümdarı Melik Ahmet Gazi’nin dört oğlu vardı. Bunlar

Mehmed, Yağıbasan, Aynüddevle ve Yağan idi. Melik Mehmed, çok dindar bir şekilde

yetişmiş ve İslami esaslara göre devleti idare ederek şarap içmeyi yasakladığını Ebu’l

Ferec bildirmektedir. Kendisine başşehir olarak Kayseri’yi seçmiş ve burayı imar

ederek binalar, saray, camii ve medreseler yaptırmıştı. Melik Mehmed’in M.1143

tarihinde ölümü üzerine na’şı kendi yaptırmış olduğu Ulu Camii ve Melik Gazi

Medresesi yanında bulunan türbesine defnedilmiştir. Bu sebeple, Kayseri’de

medreselerin ilk kuruluşunu Danişmendlilerin Kayseri’de hüküm sürmeye başladıkları

tarihe nispetlendirebiliriz.

Medreselerin menşei olarak Tokat ve civarında hüküm süren Danişmendlilerin

Türk ülküsüne sahip bir yapılanma içinde olduğunu bilmek gerekir. Malatya’daki Farisi

oluşum ile Tokat ve civarındaki Türk oluşumu her zaman birbirleri ile çatışma

durumunda idiler. Malatya’daki Farisi oluşum nakli ilimlere, Tokat ve uzantısında yer

alan Kayseri gibi şehirler ise akli ilimlere itibar etmekteydi.

Selçuklular öncesi ve zamanında Anadolu’da telif olarak yazılan kitapların tıp,

astronomi, matematik, felsefe gibi akli ve tabii ilimlerle meşgul olması burayı ziyarete

gelen Ömer bin Abdullah bin Ali es-Savi “Akaid-i ehl-i sünnet” adlı eserinde “Diyar-ı

Rum’a geldim. Herkesin astronomi ile uğraşmakta olduğunu ve dini ilimlerden bihaber

olduklarını gördüm” diyerek287 akli ve tabii ilimlerin Danişmendliler ve Selçuklular

tarafından teşvik ve himaye edildiğini yazmaktadır. Danişmendliler ve Selçuklular

zamanında geçmişten gelen Nizamiye Medreseleri örnek alınarak inşa edilen

medreseler, şehirlerde özellikle de başkentlerde kültürel bir atmosfer oluşturmuştu. Bu

kültürel atmosferin etkisi ve ihtişamı Kayseri’de de görülmüştür.

II. Kılıçarslan’ın diğer oğlu II. Süleyman Şah, Tokat ve civarında

Danişmendlilerin başlatmış olduğu ilmi ve fikri gelişmeyi devam ettirmiş, çeşitli

mezhepten ilim adamlarının kendi huzurunda münakaşasına izin vermiştir.288 İbn-i Bibi,

İşraki filozofu Şihabü’d-din Suhreverdi el-Maktul’un “Pertevname” adlı felsefeye dair

olan eserini Tokat’ta II. Süleyman Şah’a takdim ettiğini yazmaktadır.289 Sivas ve

Kayseri’ye hâkim olan II. Süleyman-Şah devrinde zekâsı, şiirleri ve hattatlığı ile

287 Bayram, Türkiye, s.29 288 İbnu’l-Esir, age., XII, s.163 289 İbn-i Bibi, age., Erzi trc, s.25

69

tanınıyordu. Kendisi hikmet yani felsefe ile de uğraşıyordu. Bu özelliği ile ilim ve

edebiyat mensuplarını himaye ediyor, büyük miktardaki bağışları ile onların eser

yazmalarını teşvik ediyordu. II. Süleyman-Şah, böylesine çok yönlü, etkili ve önemli bir

şahsiyet idi.290

Akli ilimler, II. Kılıçarslan ve oğlu I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev döneminde

zirveye ulaşarak, I.Alâü’d-din Keykubad döneminde de devam etmiş; Moğolları bile

cezbeden bir bilim haline gelmiştir. XII. yüzyılda Türk-Moğol etkisiyle özellikle

Türkistan ve Maveraünnehir bölgesindeki medreselerde akli ilimlere ilgi artmıştı.291

Moğollar da özellikle astronomi ilmine büyük ilgi duydular ve bu konuda çalışmaları

teşvik ettiler. İslam dünyası’nın en büyük rasathanelerinden biri olarak kabul edilen

Merağa Rasathanesi’nin bir benzeri, astronomi ile ilgili çalışmalar yapmak üzere

Kırşehir’de Nurü’d-din Caca tarafından kuruldu.

Evhadü’d-din Kirmani’nin Menakıb-namesi’nin 29. ncu hikâyesin de

kendisinin ilim ve nasihat ile meşgul olduğunu, devam etmiş olduğu medresede

Cemalü’d-din Vasiti adlı bir ilim adamının filozof olduğunu söyleyerek, astronomi,

geometri, mantık, felsefe, matematik ilimlerini çok iyi bildiğini söylemesi Anadolu’da

bulunan medreselerde fenni ve sosyal ilimlerden istifade edildiğini gösterir. Ayrıca her

gün değişik konularda tartışmaları o günün şartlarında oldukça önemli sayılabilecek bir

olay olarak görülmelidir.

Anadolu’da bilimsel yapılanmayı oluşturan etken, Ahilerin kurmuş olduğu

düşünce yapısının ve bu düşünceyi destekleyen kurumların varlığıdır. İbnü’s-Serrac adı

ile maruf Muhammed bin Ali ed-Dımaşki’nin M.1315 H.715 tarihine Kâhta kadısı iken

yazmış olduğu “Tuffatu’l-Ervah ve Miftahu’l-İrbah” adlı eserinde Moğolların

Anadolu’da 500 den fazla bilim adamını öldürdüklerini292 bildirmesi Anadolu’da

bilimsel geleneğin devam etmesini engellemiştir. Nitekim bilimsel geleneğe sahip çıkan

ve bu düşünce yapısını koruyan kişilerin Ahi olması muhtemel görünüyor.

Ahmet Eflaki’nin Menakibü’l-Arifin adlı eserinde ise Ahi Evren sonrası ilmi

hayatın özelliklerini görebiliriz. “Ediplerin sultanı Fahrü’d-din Divdest rivayet etti ki

290 Tuncer Baykara, I. Gıyaseddin Keyhüsrev(1164–1211)Gazi Şehit, TTK, Ankara 1997, s. 20 291 Ersoy Taşdemirci, “Türklerde Eğitim”, Erciyes Üni., Eğt. Bilimleri Fak. Der. S.3, Kayseri 1989, s.163–164 292 Bayram, Türkiye, s.65

70

Muinü’d-din Pervane, Kayseri’de büyük bir medrese yapmıştı. Son gelen bilginin en

faziletlisi olan Kutbu’d-in Şirazi’yi buraya müderris yapmak istedi. Alamü’d-din

Kayseri’de kendi naibleri ile birlikte bu toplantıya şeref vermesi ve Kutbu’d-din ile

mülakat yapması için Sultan Veled’i davet etmeye gönderdi. Kutbu’d-din’in posta

oturma gününde bütün bilginler, faziletli kişiler, şeyhler, hâkimler toplamışlardı. Sultan

Veled de başköşeye oturmuştu… Veled bir müddet sonra Kutbu’d-din’e “Bundan sonra

sıra sizindir” diyerek işaret etti. Umumi dersten sonra tarif edilemez bir özel sema

yaptılar…”293 şeklinde bilgiler vermesi o dönemde Mevlana öğretisinin medreselere

hâkim olduğunu göstermekle kalmayıp sema yapılarak bilimsel düşüncenin de terk

edilmiş olduğunu gösteriyor.

I.II. I.III. ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ EĞİTİM

Selçuklu Dönemi eğitimi başlıca üç şekilde ele alabiliriz. Devlet adamlarının

ve saray erkânının eğitimi; halkın ve tebaanın örgün ve yaygın eğitimi ve son olarak da

gulamhane’dir.

Devlet Adamlarının ve Saray Erkânının Eğitimi: Selçuklu sultanları, ilimle

doğrudan doğruya ilgilendiler. Çocukların ve saray erkânının eğitimleri, hocalar ve

atabegler gözetiminde hanikâh-i sultanî adı verilen yerlerde yapılırdı. Atabegler,

hükümdar çoçuklarına siyaset ve savaş işlerini öğretmek; onlara danışmanlık, rehberlik

yapmak için bazı tecrübeli kişilerin çok eskiden beri görevlendirildikleri kişilerdir.

Selçuklularda atabeğlik çok yüksek bir resmi görev ve ünvandır. Hükümdar

çoçuklarının en iyi biçimde yetişmesini üstlenmiş; hem kurumsal hem de uygulamalı

biçimde görev yapan birer siyasal eğimci sayılırlar. Sultana bağlı atabeğler, hükümdar

çocuklarıyla başında bulundukları geniş yörelerin adeta yarı bağımsız bir hükümdar

naibi olarak konumları itibariyle Kayseri’de de bu görevlerini sürdürdüklerini

belirtebiliriz.

İlim hayatının gelişmesi ve devlet adamlarının yetişmesi için esas eğitim

merkezi medreselerdi. Özellikle Anadolu’da Kayseri, Sivas, Amasya, Tokat, Malatya

gibi şehirlerin önemli ilim merkezleri olduğunu şehirlerdeki medreselerden anlıyoruz.

293 Ahmet Eflaki, age., II, s.216–218

71

Medreselerin ihtiyaçlarının karşılanması için hanlar, hamamlar, çiftlikler, tarlalar

vakfedilmiş etrafına da çarşılar yapılmıştır. Bu birleşimi Kayseri de görmek ve yaşamak

mümkündür. Kayseri’de hâlâ Selçuklu dönemine ait medreseler, camiler, hamamlar,

kümbetler, çeşmeler, imaretler, evler, kale ve çarşı bir arada bulunmaktadır. Bu geleneği

bütün olumsuz ve bilinçsiz şehir anlayışına karşı devam ettirmektedir.

Selçuklular, ilim ve kültürün gelişmesi için çok gayret sarf ettiler. Bunu

sağlamak bakımından da Selçuklu hükümdar, vezir ve emirleri birçok medreseler inşa

ettirdiler. Nizam’ül-mülk’ün vakfiyesine göre medreselerde müderrislerden başka bir

vaiz, kütüphaneci, Kur’an okutmayı öğretmek üzere bir öğretmen, Arap dilini öğretecek

bir gramerci görevli idi. İlmiye teşkilâtı içinde din adamları, müderrislikten ayrı olarak

müftülük, şeyh’ül-islamlık, hatiplik ve imamlık gibi vazifeler yapmaktaydılar.294

Anadolu Selçuklu medreselerinde de durum aynıydı.

Selçuklular, Ermenilerin, Frenklerin ve Suriye’nin Sultanı hükümdarı

kentlerdeki köşklerde, taşradaki saraylarda ikamet eder, etrafındaki bilgin ve sanatçılara

değer verirdi. Sultan I.Mesud, oğlu II. Kılıçarslan’ı çok iyi ve donanımlı olarak

yetiştirmişti. II. Kılıçarslan’ın 11 oğlundan biri olan I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev de iki

oğlu I.İzzü’d-din Keykavus ve I.Alâü’d-din Keykubad’ı da kendisi gibi iyi yetiştirmiş

olmalı. I.Alâü’d-din Keykubad’ın “Keykubadiye” olarak geçen Kayseri’deki yazlık

sarayının planlarını kendisinin çizmiş olması ve nasıl yapılacağına dair açıklamalar

yapması hükümdarların yetiştirilmesinde nasıl ihtimamla davranıldığı ve aldığı eğitimin

derecesini göstermesi bakımından bir hayli ilginçtir. Ayrıca bu üç sultanın Arapça,

Farsça ve Rumca bildikleri yazılmaktadır. Türkçe, Latince ve Ermenice de bilen

sultanların vezirleri de bu dillere vakıf idiler.

Sistemli bir devlet müessesi haline gelmiş medreselerde günün ihtiyacına göre

Sünni mezhebini kabul etmiş ve bu esaslara göre eğitim görmüş; devlet memurları ve

ilim adamları yetiştirilmekte idi.

Halkın ve Tebaanın Eğitimi: Halkın ve tebaanın eğitimi hakkında fazla

bilgimizin olmamasına rağmen küttab adı verilen ilköğretim kurumlarının varlığı da söz

konusudur. Bu kurumlar sadece okuma-yazma öğretirlerdi. Ayrıca Kur’an, din,

aritmetik eğitimi vermiş olmaları da kuvvetle muhtemel olup; camilere bitişik yapılmış 294 Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 1995, s. 515

72

olmaları bu tezimizi destekler niteliktedir. Ayrı bir bina olmasa da cami içinde öğrenim

faaliyetlerini devam ettirdikleri ve Selçuklu devletince desteklendiklerini söyleyebiliriz.

Bunun dışında mescitler, bilginlerin evleri, ilim ve edep toplantıları, saraylar, kitapçı

dükkânları, kütüphaneler yaygın eğitim kurumları olup; medreseler de zaman zaman

halkdan dinleyici kabul ederek yaygın eğitime katkıda bulunabilmekteydiler.

Selçuklu medreselerinin önemli bir özelliği de getirmiş olduğu fırsat

eşitliliğidir. Devletin himaye ettiği medreselerde, fakir talebelerin ilim tahsil etme fırsatı

daha geniş, daha avantajlı ve daha şümullü olmuştur. Selçuklular, ilim ve kültür

sahasında başarı elde edenlerin büyük çoğunluğunun geçim sıkıntısı içinde olan fakir

ailelerden çıktıklarını idrak etmişlerdi. Zira varlık ve konforun sağladığı imkânlar,

zengin talebeleri çoğu zaman ilim yapmak, onun yolundaki fedakârlığı katlanmak ve

derinlemesine bilgi edinmekten alıkoymuştur. Devlet, fakir talebenin yaşayışını

kolaylaştırmaya büyük titizlik göstermiştir.295 Kayseri, ilim ve bilim faaliyetlerinin

yapıldığı bir merkez, aynı zamanda bir ticaret şehri olması dolayısıyla da birçok

avantajlara sahipti. Bu avantajları ona zengin ve refah bir sosyal hayat sunarken

önemini ilmi açıdan da artırmıştır.

Bir başka konuda kadınların ve kız çocuklarının eğitimleridir. Günümüz

Türkiyesi’nde bile hâlâ kadınların ve kız çocukların okuma oranlarının ve eğitim

seviyelerinin düşük olmalarına bakarsak; ataerkil bir aile yapısının daha kuvvetli

hissedildiği; savaşçı Selçuklu toplumunda da bu durumun farklı olmadığını

düşünebiliriz. Bu konudaki bilgilerin yetersiz olması da yorum alanımızı daraltmaktadır.

Buna karşın kadına değer verildiğini; sosyal hayatta önemli bir yere sahip olduğunu ve

erkeğinin yanında yer aldığını da söyleyebiliriz.

Evhadü’d-din Kirmani’nin Rüknü’d-din Sücasi’nin kızı olan zevcesinden olan

kızı Âmine Hatun, Şeyh Şihabü’d-din Ömer es-Sühreverdi’nin terbiyesinde yetişmiş,

birçok ilimlerde yüksek bir mevkiye erişmiştir. Kadın sanatlarında da üstün başarıları

olduğunu kaydeden Mikail Bayram, diğer kızı Fatma Bacı’nın da bir iş kadını olarak

toplumdaki yerini belirtmekte Kayseri’deki Bacıyan-ı Rum Teşkilatı’nı buna örnek

göstermektedir.296

295 Anadol, Abbasova, Abbaslı, Türk, s.340 296 Bayram, Şeyh, s. 31–32

73

Gulamhane: Selçuklu saraylarında Gulamhane denilen bir eğitim öğretim

kurumu da bulunmaktadır. Savaşlarda ele geçirilen köleler ve başka vesilerle sağlanan

çocuklar (gayrimüslim) bu gulamhanelerde çok kabiliyetli hocaların nezaretinde eğitime

tabii tutuluyorlardı. Bu saray mekteplerinde daha çok Rum kökenli çocukların

eğitildikleri dikkatleri çekmektedir. Burada eğitim görmüş çocuklar devletin yüksek

kademlerinde görev alıyorlardı. Mesela Şemsü’d-din Hasoğuz297, Samsümü’d-din

Kaymaz, Celalü’d-din Karatay, kardeşi Seyfü’d-din Karasungur ve diğer kardeşi

Kemalü’d-din Durunday (Rumtaş) bu ocaklarda eğitim görmüşlerdir. I.Alaü’d-din

Keykubad’ın atabeği Esedü’d-din Ayas298, bu şekilde yetişmiş devlet adamlarındandır.

I.II. I.III. B. KAYSERİ’DE KÜTÜPHANELER

Selçuklu Devleti’nin bize miras bıraktığı önemli kurumlardan biri de

kütüphanelerdi. Gittikleri her şehre öncelikle bir cami, sonra da bir medrese yaptıran

Selçuklu Sultanlarının medresede öğrenim görecek öğrenciler için bir kütüphane

oluşturmamaları düşünülemez. İlim, sanat, tasavvuf ve sanat erbabı, Anadolu’daki fikri

faaliyetleri artırmış; Anadolu Selçuklu Medreseleri’nin gelişmesini sağlayarak, bilimsel

bir alt yapının oluşmasına zemin hazırlamışlardı. Medreseler şehri Kayseri’nin

kütüphaneler açısından hem medreselerin bolluğu hem de ticaret yollarının merkezi

olması dolayısıyla fazla kitap sıkıntısı yaşamadığını hatta bu konuda ki en şanslı şehir

olduğunu düşünebiliriz.

Bu seyahat çemberi sayesinde değişik coğrafyalarda değişik kitaplarla

karşılaşan seyyahlar aracılığıyla kitapların bir yerde toplanmasının ve çoğaltılmasının

önü açıldı. İlk başta kişilerin kendileri için kitap sahibi olmaları şahıs kütüphanelerini

oluştururken daha sonra medrese kütüphanelerinin de oluşmasını sağladı. Bu sayede

öğrenciler, aradıkları kaynakları her an bulabilmekteydiler. Bu kütüphanelerin medrese

hocalarına ait şahıs kütüphaneleri olabileceği gibi, kervanlar aracığıyla getirilen ve satın

alınan kitaplardan oluştuğunu düşünebiliriz. Matbaanın icat olmadığı o dönemlerde el

yazması kitapların sanatsal değerleri ve önemi ise tartışılmaz olarak günümüz

kütüphanelerinin raflarını süslemektedir.

297 İbni Bibi, age., II, s.93 298 İbni Bibi, age., I, s.292

74

Cahen, Orta Asya’lı Hanefi hukukçuların bilinen tüm eserlerinin asıllarının,

Türk kütüphanelerinde bulunmasının bir rastlantı olamayacağını, Moğollardan kaçan ve

Anadolu Selçuklu hükümdarlarına sığınan ilim adamlarınca getirtilmiş olduğunu iddia

etmektedir.299 Âlimlerin kendisi gelmemiş onların kütüphaneleri de yanlarında

getirilmiş veya diğer âlimlerin kitapları da getirtilerek ilim adamlarının istifadesine

sunulmuştur.300

Moğollar’ın Anadolu’da ki yağmalama ve katliamlarında Kayseri’ye de son

derece zararları olmuştur. Moğol hâkimiyeti, Anadolu’da olduğu gibi özellikle

Kayseri’de çok büyük etki bıraktı. Göçebe kültürün etkinliği artarken medeniyetin

beşiği olan şehir hayatı, gerilemeye başladı. Kütüphaneler ve ilim merkezleri tahrip

edildi. Moğol istilası toplumda dünyevi düşüncenin terk edilmesine ve tasavvufi

düşüncenin yeşermesine zemin hazırladı. Akli ilimlerin bu sebeple gerileyip, dini-

tasavvufi düşüncenin toplumun geneline sirayet etmesi oldukça önemlidir. Kayseri de

bunlardan nasibini aldı. Şu anda onarım görmüş Kayseri’deki medreselerin de büyük ve

zengin kütüphanelere sahip olduğunu düşünürsek ilim dünyasının ne kadar büyük

kaybının olduğunu söylemeye gerek yoktur.

I.II. II. KÜLTÜREL YOLLAR

XI. yy.’ın ortalarından itibaren Anadolu’ya gelen Türkmen kitlelerinin genel

anlamda üç safhada, büyük göç dalgası halinde Anadoluya geldikleri söylenebilir;

Malazgirt’ten önceki göçler (yurt arayış)

Malazgirt’ten sonraki göçler (yurt tutuş)

Moğol istilası önünde vuku bulan göçler (entelektüel göçler)301

Anadolu, XIII. yy.’ın başlarında çok çeşitli fikirlerin bir arada bulunduğu bir

coğrafyaydı. Selçuklular zamanı Anadolusu sosyal, kültürel, fikri, siyasi, dini ve iktisadi

yapının incelenmesi gereken bir dönem olarak değerlendirilmelidir. Bu dönemin

öncesinde Haçlı Seferlerinin, sonrasında ise Moğol istilası’nın Anadolu’nun gelişmesine

299 Cahen, Osmanlılardan, s.37–39 300 Bayram, Türkiye, s.9–10 301 Mehmet Şeker, Anadolu’da Bir Arada Yaşama Tecrübesi, Ankara 2005, s.13

75

sekte vurduğu kadar, değişiminde de çok büyük rolleri oldu. Anadolu, Horasan erlerinin

el verdiği ulema vasıtası ile yepyeni görüşlere ev sahipliği yapacaktı. İşte bu entelektüel

göçler, ticaret yolları ile paralellik arzediyordu. Ayrıca bu yollar, Selçuklu ağının müsait

olmasından dolayı rahatlıkla birbirlerine geçiş sağlayabiliyordu.302 Bu yollarda sadece

tacirler seyahat etmiyor, âlimler de izlemiş oldukları bu yollar ile Anadolu’ya

geliyorlardı. Özellikle VII/XII. yy.’ın klasik İslam potansiyelinin Anadolu’ya veya

Anadolu’da o sırada hüküm süren devletlere, hanedanlara, beyliklere aktarıldığı dönem

olarak görebiliriz. Bu aktarma Anadolu’ya 3 koldan olmuştur. Bunları doğu-batı yolu,

kuzey-güney yolu ve batı destekli güney yolu olarak tanımlayabiliriz;

Doğu-Batı Yolu: Orta Asya’dan başlayan ve İran-Azerbaycan ile İran-Irak

üzerinden geçen yol olarak kabul edilirse İran’dan Türkiye’ye girdikten sonra yol iki

kola ayrılıyordu. Kollardan biri Erzurum-Bayburt ve Zigana geçidi ile Trabzon’a

ulaşıyor; diğeri ise Erzurum-Erzincan-Sivas-Kayseri-Aksaray-Konya üzerinden Alanya,

Antalya ve Ayas limanlarına ulaşıyordu.

Bu yol İslam ülkeleri Bağdat ve Halep’ten gelerek, Mardin-Malatya-Elbistan-

Kayseri-Konya-Antalya ve Alanya istikametine devam ediyordu. Birçok Türkistanlı ve

İran’lı âlimlerin bu yolla gelmişlerdir. Bu yolun en belirgin özelliği ise pozitif ilimlerin

geldiği yol olarak adlandırılmasıdır. Mesela bu yolla Moğol istilasından kaçmak için

memleketi olan Tus’u terk ederek Bağdat yolu ile Anadolu’ya gelen ve oldukça iyi bir

şair olarak tanınan Ahmed bin Mahmud-i Tusi kendi ifadesine göre H.618 M.1221

yılında Konya’ya geldikten sonra altın mürekkeple 30 cilt ve yaklaşık 300.000 beyitten

oluşan, ancak günümüze intikal etmeyen bir Selçukname yazmıştı.303

Ayrıca Ahmed Fakih, Dehhani, Âşık Paşa’nın dedesi gibi şairlerin

Horasan’dan Anadolu’ya gelmeleri bu yolun oldukça iyi kullanıldığını ve müthiş bir

kaynak olduğunu göstermektedir. Tam olarak I.Alâü’d-din Keykubad mı, yoksa III.

Alâü’d-din Keykubad zamanında yaşadığı pek bilinmeyen Dehhani’nin Firdevsi’nin

Şahnamesi biçiminde bir Şahname yazması için Sultan Alâü’d-din Keykubad’dan emir

302 M. Kemal Özergin, Anadolu Selçuklular Çağında Anadolu Yolları, İstanbul Üni, DT, İstanbul 1959, s.108–109, 117 303 Emine Uyumaz, “Anadolu Selçuklu Sultanı I.Alâü’d-din Keykubad Dönemine (M. 1220–1237) Bir Bakış”, Cogito, S.29, Ankara 2001, s.128

76

aldığı Yarıcani’nin Şahnamesi’nde kayıtlıdır. Bu emir üzerine yazılan 20.000 beyitlik

olan bu Şahname, günümüze ulaşamamıştır.

Daha sonra Orta Asya’dan Anadolu’ya göçerek Kırşehir’e yerleşen Âşık Paşa

ise M.1330’da tamamladığı 10.000 veya kimi yerde 12.000 beyitlik mesnevisi olan

Garibname’yi, tasavvufu geniş halk kitlelerine öğretmek ve yaymak amacıyla yazmıştır.

Garibname, Türkçe olarak yazılmış olup dini, ahlaki, tasavvufi konuları işleyen öğretici

bir eserdir ve Türkçenin ihmal edildiğinden bahsetmektedir.

Kuzey-Güney Yolu: Antalya, Sinop ve devamında Alanya’nın zaptından sonra,

Karadeniz ile Doğu Akdeniz arasındaki yoldur. Ayas’dan Konya ve Kayseri’ye gelen

tacirler, Sivas-Amasya üzerinden Samsun’a ulaşıyorlardı. Kısaca Bulgar, Kırım,

Kafkasya üzerinden Anadolu’ya ulaşan güzergâhtır. Müslüman Kafkas kavimlerinden

ve Müslüman olduğu tahmin edilen Gürcülerin Tiflisi nisbesini taşıyan bir grubun

Anadolu’ya geldiğini söyleyebiliriz. II. Kılıçarslan, Aksaray şehrini imar ederek,

kendisine karargâh yaptıktan sonra şehre Azerbaycan’dan bu yolla getirttiği âlim ve

şeyhleri yerleştirerek, onlar için burada zaviyeler ve medreseler inşa ettirmişti.

Batı Destekli Güney Yolu: Mısır ve Suriye üzerinden ya da İspanya ve Kuzey

Afrika’dan deniz yoluyla Anadolu’ya gelen Mağribli Muhyiddin İbn-i Arabî ve arkadaşı

Mecdü’d-din İshâk, İbn-i Baytar gibi âlimlerin takip ettiği yoldur.

Ticaretin canlı olduğu güzergâhlardaki Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum gibi

açık şehirler gelişimlerini hızla tamamlayarak304 entelektüel manada da başı

çekiyorlardı. Maveraünnehir ve Horasan bölgelerinin Moğollar tarafından istilaları

M.1220 yıllarında meydana gelmişti.305 Moğolların Anadolu’yu istilaları sonucunda

Malatya ve civarındaki ilim ve fikir adamlarının Irak, Suriye gibi ülkelere veya batıya

göç etmesiyle Anadolu’daki ilmi ve fikri gelişme Konya, Sivas ve Kayseri’ye doğru

kaydı. Türkmen şeyhi Evhadü’d-din Kirmani de kendisine hizmet edeceği bir yer yani

hanikâh verilmemesi yüzünden Malatya’dan kırgın olarak ayrıldı306 ve yönünü batıya

çevirerek; Kayseri’nin yolunu tuttu. Ahi Evren, Hacı Bektaş-i Veli, Mevlana’nın babası

Baha Veled, Sadrü’d-din Konevi gibi ilim erkânı yüzünü batıya çeviren ve yolu

Kayseri’ye düşerek devre damgasını vuran önemli şahıslardı. 304 Tanyeli, age., s.64-66, 71-72, 77-78 305 İbnu’l-Esir, age., XII, s.312 306 Fruzanfer, Menakıb-ı, s.239–240

77

I. II. III. KAYSERİ’DE KÜLTÜREL ŞAHSİYETLER

Kayseri’ye geçmişten bu yana hep Makarr-ı Ulema denmiştir. Makarr dilimize

Arapça’dan geçmiş bir kelimedir. Karar kelimesinden türeyen Osmanlı Türkçesinde;

*Karar edilen, durulan yer, karargâh

*Oturulan yer

*Ocak, merkez

*Payitaht, başkent307 anlamları vardır.

Ulema ise âlim kelimesinin çoğuludur. Makarr-ı Ulema da “Bilginlerin Karar

kıldığı yer, karargâh” manasına gelmektedir. Kayseri, ulemaların gelip geçtiği bir yer

olmasının yanında ikamet ettikleri bir merkez de olmuştur. Ayrıca Kayseri’nin coğrafi

konumu açısından pek çok avantajları vardı. Öncelikle Danişmendliler döneminde

kuzey-güney istikametinde gelişen zengin bir kültür varlığına sahip olmuş; daha sonra

Anadolu Selçukluları döneminde ise doğu-batı istikametinde bir ilmi gelişme

göstermiştir. Bu açıdan şanslı diyebileceğimiz şehirlerden birisidir. Kayseri’de kültürel

şahsiyetleri:

Kadılar ve Devlet Adamları

Tabiat Bilimcileri

Tasavvuf Önderleri ve Tarikatları

Din Âlimleri başlıkları altında inceleyeceğiz.

I. II. III. I. KADILAR VE DEVLET ADAMLARI

Kadılar, mütesellimler ve müderrisler gibi devletin önemli idari birimleri,

saltanat sarayında bulunmaktadır. Kadılar, siyasi otorite tarafından atanan, Hanefi

mezhebinin kurallarını uygulayan ve devletin Sünni yapılanmasının gerçekleştirilmesini

sağlayan din âlimleriydiler. Mütesellimler ise devlet tarafından görevlendirilmiş vergi

toplayan kişilerdi. Müderrisler, idari yapının yanında ilmi yapılanmada da etkili olan bir

nevi hükümdarın akıl danışmanlarıydı. Bu kişiler, aynı zamanda iktidara getirilecek 307 Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1993, s.855

78

hükümdar çocuklarının özel eğitimleri ile de ilgileniyorlardı. Kadılık makamı ve

görevlerini biraz daha genişleterek bu kurumun Selçuklu dönemi Kayseri’sinde şehrin

kültürel yapısında ne gibi etkileri olduğunu görelim.

Kadılık makamı: Selçuklularda kadılık makamı çok önemli ve saygıdeğer bir

makamdır. Çalışma alanlarının genişliliği kadılık görev ve sorumluluklarını da artırmış

ve kadılara birçok imtiyazlar da getirmiştir. Günümüz vali makamının karşılığı olmakla

beraber yetki ve uygulama bakımından daha geniş anlamları karşılar. Selçuklularda

başkent Konya’da bulunan bir başkadı(kadı’ül-kuzzat)* ve diğer şehirlerde kadılık

görevlerini yapan ve başkadıya bağlı olan kudat-ı emsârlar vardı.308 Kadılar, Selçuk

ülkesi ve orduları başkadılığından başka tefsir, hadis, fıkıh ve usul gibi dini ilimlerde

mümtaz olan kadılıklara ilaveten memleket başkadılığı ile ordu kadılığı (kazaskerlik); ki

bunlar davaların hâl ve faslında kur’an, sünnet, hadis ve sahabenin eserlerine göre

hüküm vermesi gerekmektedir.309 Ayrıca ilim ve fenlerde derya sayılan, faziletlerin her

türünde zamanın âlimlerinin takip ettikleri kimse olan kadıasker(kadi-yi leşker)** de

vardı.310

Selçuklular dönemindeki kaynaklardan Kayseri’ye uğramış ve burada uzun

süre ikamet etmiş olan ayrıca yine şehrin kültürel oluşumuna katkı sağlayan kadılar ve

devlet adamlarını incelemeye çalışacağız.

I. II. III. I. A.Yakub Kabakulak

Kayseri subaşı(vali)*** idi. 4.000 askeri ile Alaşehir şavaşındaki büyük

kumandanlar arasındadır. Kayseri’de bıraktığı hâkim ve şahne Celalü’d-din Kaysar,

I.İzzü’d-din Keykavus-I.Alaü’d-din Keykubad mücadelesinde etkili olacaktır.311

* Kadı’ül-kuzzat: Selçuklu Devleti’nin en büyük ilmiye reisi adını taşıyan Konya Kadısı. Uzunçarşılı, Medhal, s.120 308 İbn Bibi, age., I, s.195 309 Turan, Vesikalar, s.41–42 310 Aksarayi, age., s.54 ** Kadıleşker: Anadolu Selçuklularında memleketin şer’i ve hukuki işlerine kadılar bakıyorlardı. Memlekette askeri sınıfa ve halka mahsus olmak üzere ayrı ayrı hâkimler vardı; bütün askeri davalara ve miras işlerine Kadıleşker denilen ordu kadısı bakardı. Uzunçarşılı, Medhal, s.120 *** Subaşı: Eski Türkçe’de “su” ordu manasına geldiğinden bunun en münasibi subaşı ordu kumandanı demektir. Uzunçarşılı, Medhal, s.103, dn.2 311 Baykara, I.Gıyaseddin, s. 50

79

I. II. III. I. B. Seyfü’d-din Ebu Bekir

Sultan I.Alâü’d-din Keykubad’ın zamanında Hokkabaz adı ile meşhur olan

Kayseri subaşısıdır. Sultan’ın Sivas’tan Konya’ya seyahati esnasında onu karşılayarak

sahip olduğu her şeyi sarfetmiştir.312

I. II. III. I. C. Celalü’d-din Karatay

Devletin dört direğinden biri olan Celalü’d-din Karatay, Selçuklular’ın M.1243

Kösedağı yenilgisinden sonra çıkan taht kargaşasında yönetime el koymuştur. Ardından

II. İzzü’d-din Keykavus, IV. Rüknüd-din Kılıçarslan(M1248–1264) ve II. Alâü’d-din

Keykubad(M.1249-1257)’dan oluşan Naibü’s-saltana’yı her üç sultandan onay alarak;

başarılı bir şekilde yönetmiş, devletin yönetimdeki bu krizini çözmüştür. Ayrıca,

Saadü’d-din Köpek’in öldürülmesinde de rol oynamış; bu olaydan sonra sultan

tarafından emaret-i devat*, taşthane** ve hazinedar-ı has (hassa hazinesi)***’ın

yönetimi de tekrar kendisine verilmiştir.313

II. İzzü’d-din Keykavus’un tahta çıkışından sonra Emir Celalü’d-din Karatay’a

Beylerbeyliği(melikü’l-ümera)**** görevi verilmiştir. İbn Bibi, kendisinin Rum asıllı

bir köle(gulam) olduğunu söylemekte ancak özellikleri bakımından bir efendinin veya

bir zahidin özelliklerine sahipti demektedir. Ayrıca I. Alâü’d-din Keykubad’ın vefatı

sırasında yanında bulunduğunu; sultan, tarafından kadı ve vezir İzzü’d-din ile halifeye

elçi olarak gönderilmiş olduğunu Osman Turan eserinde belirtmektedir.314 12 Kasım

1254 yılı Ramazan (28 Ramazan 652) ayında Kayseri mahrusesinde vefat etmiştir.315

312 İbn Bibi, age., I, s.230–231 * Emaret-i Devat: Sultanın divit takımından sorumlu olan ve daha sonra çeşitli görevler üstlenen saray memuru. ** Taşthane: Taşt, leğen demek olup, hükümdar yemekten önce ve sonra el yıkarken veya abdest alırken önüne leğen ve ibrik getirerek hizmet eden hademeye taştdar denir. 313 İbn Bibi, age., II, s.36, 88,103,125,136 *** Hazine-i has: Hükümdarın şahsına ait olan hazine ****Beylerbegi: (Melikü’l-Ümera) Selçuklu ordularının genel konutanıdır. Ordunun subaşıları şerasker veya serleşkerlere, onlar da beylerbeyine tabi idiler. Uzunçarşılı, Medhal, s.99–100 314 Turan, Vesikalar, s. 18,80 315 İbn Bibi, age., II, s.136

80

I. II. III. I. Ç. Kemalü’d-din Kamyar

I. Alâü’d-din zamanının memleket ve saltanatın en yüksek mertebesi olan

Kayseri Subaşılığı (Ser-leşkerî) ona layık görülmüştür. Kayseri’de vilayetin

mamuriyetine ve ahalinin refahına çalışması, onun mülkî (sivil) vazifesini, yani

valiliğini; emrinde bulunan askerleri iyi terbiye ve teçhiz ederek Sultanın emrinde

amâde bulundurması da askeri vecibelerini göstermektedir.

Celalü’d-din Harzemşah’la vuku bulan Yassı Çimen muharebesinde (10

Ağustos 1230) düşmanın sol cenah (meysere) kuvvetlerine hucum eden kıtanın

kumandanlığını da yaparak büyük yararlıklar göstermiştir. Onun seferlerde ordunun

başında bulunması ile Kayseri vali ve kumandanlığına tayini arasında bir münasebet

vardır. Nitekim I.Alâü’d-din Keykubad, kışları Alanya(Alaiye)’da, yazları da

Kayseri’de geçirir ve bütün askeri hareketlere buradan başlardı. Öyleki onun zamanında

Kayseri, bir nevi askeri merkez olmuştu.

Sultan I.Alâü’d-din ve Melik Eşref Sivas’ta buluştukları zaman tercümanlığı o

yapıyordu. Bu da onun ne kadar güvenilir bir devlet adamı olduğunu ortaya koyan en

büyük delillerdendir. İbn Bibi, ona Allah’ın ilim ve vücut mükemmeliyeti bahşettiğini

belirtirken Yunan felsefesindeki ihatasını, fıkıhta Nizamü’d-din Haşirî ve felsefede

Şihabü’d-din Suhreverdi’den faydalandığını kaydeder. Ayrıca Erzurum’un fethi üzerine

yazılan birinci fetih-name ağır olduğu için ikinci defa kaleme alınanı Kemalü’d-din

Kamyar’ın tetkikinden geçtikten sonra sultana arz edildi ki bu da inşadaki kudretini

meydana koymaktadır.316

Diğer taraftan Celalü’d-din Harezmşah muhitinde uzunca bir süre yaşamış ve

faaliyet göstermiş olduğu anlaşılan İbn Bibi’nin annesi Müneccime Bibi’yi Ahlât’a

Celalü’d-din Harezmşah’a gönderildiği sırada tanımış ve I. Alâü’d-din Keykubad’a

anlatarak, Anadolu’ya gelmesini sağlamıştır.317 Kemalü’d-din Kamyar’da birçok devlet

ricali gibi Saadü’d-din Köpek tarafından Gâvele* Kalesine öldürülmüştür.318

316 Turan, Vesikalar, s. 81 317 İbn Bibi, age., I, s.7–8 * Gavele veya Gevele: Bugün şehrin 13km batısında yer alan Takkeli Dağ olarak bilinen yerdir. Anadolu’nun bereket Tanrıçası Kybele’nin adını taşıyan dağ, Türklerin Konya’yı fethetmesiyle Gevele ismini almıştır. 318 Turan, Vesikalar, s.80

81

I. II. III. I. D. Saadü’d-din Köpek

I.Alâü’d-din Keykubad zamanında İbni Bibi’nin anlatışına göre tercüman,319

Emir-i Şikâr*, aynı zamanda bir mimar olan Saadü’d-din Köpek, I.Alâü’d-din

Keykubad’ın Beyşehir’deki Kubadâbad sarayının planını çizmiştir. I. Alâü’d-din

Keykubad’ın Kayseri’de öldürülmesinde bizzat rol oynayan Saadü’d-din Köpek, bu

olaydan sonra İbni Bibi tabiatının kötülüğünden bahsederek kişiliğini ortaya koyar.320

II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in veziri olarak birçok kişinin öldürülmesine ve

görevden azledilmesine sebep olan Köpek, Sivas mahrusesesinin subaşısı (ser-leşker)

Emir-i Candar* Hüsamüd-din Karaca’yı Sultan II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in kurmuş

oldukları suikast sonucu öldürülmüştür. Kendisi adına Konya’da bir kervansaraya

sahiptir. Mektûbât-ı Mevlana Celalü’d-din’de Emir-i Sipehsâlâr Ecellükebir diye

Saadü’d-din Köpek’e yazılmış mektuplar vardır.321

I. II. III. I. E. Mecdü’d-din İsmail

I.Alâü’d-din Keykubad zamanında Kayseri valisi olarak adı geçen Mecdü’d-

din İsmail, dönemin ünlü devlet adamlarındandır. Çaşniğir Emir Seyfü’d-din Ayaba’nın

Kayseri’de öldürülmesine tanık olduğu İbni Bibi’de adı kısa da olsa geçmektedir.322

I. II. III. I. F. Şemsü’d-din Muhammed el-İsfehani

İsfehanlı olduğu için bu nisbetle anılmıştır. Doğum tarihi belli değildir. Ölüm

tarihi ise H.646- M.1249/50’dir. Selçuklu Hükümdarlarından I.Alâü’d-din Keykubad,

II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev ve II. İzzü’d-din Keykavus zamanlarında tuğracılık, vezir

naibliği, vezirlik vs.gibi önemli vazifelerde bulunmuştur. Ayrıca idari işlerde, asker

319 İbn Bibi, age., I, s. 361, 363, ** Emir-i Şikâr: Hükümdarın av işlerini idare eden ve av kuşlarıyla av hayvanlarının eğitiminden sorumlu olan saray görevlisidir. 320 İbn Bibi, age., II, s.23, 36 * Emir-i Candar: Sarayı ve sultanı korumakla görevli olan candarların reisi olan emir-i candar, hazarda ve seferde buyruğu altındaki muhafızlarla birlikte sultanı korumakla görevlidir. 321 Uzunçarşılı, Medhal, Ankara 1988, s.91, 100 322 İbn Bibi, age., I, s.286

82

kumandanlığında, devlet işlerinin düzenlenmesinde, Moğol Emirleri ile hoş geçinmede

büyük gayret ve anlayış göstermiştir.

II. Kılıçarslan’ın annesi Berduliye Hatun ile de evlenerek; iki yıl kadar

Selçuklu Devletine hâkim olmuştur. Fakat sonunda -siyaset adamlarında olduğu gibi-

görevinden azledilerek hapsolunmuş, en sonunda da Konya’ya gelen Moğol askerleri

tarafından 8 Zilhicce H.646 öldürülmüştür.323

Şemsü’d-din el-İsfehani, âlim, şair bir kimse olduğundan ulemayı çok sever ve

onlara hürmet ederdi. Kayseri’de vezirliği sırasında Seyyid Burhanü’d-din ile

Mevlana’ya büyük iltifatlarda bulunmuş ve Seyyid Burhanü’d-din’in müridi

olmuştur.324

I. II. III. I. G. Şemsü’d-din Hasoğuz

I. Alâü’d-din Keykubad zamanında Kayseri Emiri olan Şemsü’d-din

Hasoğuz325, II. İzzü’d-din Keykavus’un Kayseri’de tahta çıkışını takiben beylerbeği

(melikü’l-ümera) olmuştur. Konya’da Pervane* Fahrü’d-din Ebu Bekir Attar ile Emir-i

dâd Nusret tarafından çekememezlik ve haset duygularından dolayı öldürülmüşlerdir.

Rum asıllı bir köle (gulam) olduğunu söyleyen İbni Bibi, “Münazara-i çeng ü şarap”

adlı bir risalesinin de varlığından haberdar etmiş ise de bu eser bulunmamaktadır.

I. II. III. I. H. Şemsü’d-din Yavtaş

I. Alâü’d-din zamanının dört direklerinden biri olan Emir Şemsü’d-din Yavtaş

da sultanın has kölelerinden (gulam-ı has) dir. Bütün Rum memleketlerinin komutanları

(server) ve subaşıları (ser-leşker) arasında özel ve müstesna bir yere sahip326olup

Beylerbeyi Melikü’l Ümera diye de anılmaktadır. Naibu’s-saltana döneminde

323 İbn Bibi, age., II, s.120 324 Ali Rıza Karabulut, Mevlana’nın Hocası Seyyid Burhanü’d-din Hz.leri ve Kayseri İlmiye Tarihinde Meşhur Mutasavvıflar, Kayseri 1994, s.35–36 325 İbn Bibi, age., II, s.88, 89, 91, 93 * Pervane: Moğollar yani İlhanlılar zamanında arazi dağıtımı ile ilgili defterleri tutmak, iktalara ait menşurları hazırlamak ve istihbarat faaliyetlerini yürütmekle görevli olan görevlidir. Sultanlar, pervaneleri bu görevleri dışında siyasî ve askerî ilişkileri yürütmekle de görevlendirebilirlerdi. 326 İbn Bibi, age., II, s.99,128,135,146

83

Kayseri’de bulunmuş ve devletin yönetiminde yer almıştır. Anadolu’nun Moğollar

tarafından saldırılarında Kayseri’den topladığı kuvvetle sık sık savunmaya geçmiş ve

birçok yararlıklar göstermiştir. Moğollarla savaşmasını Osman Turan da

bildirmektedir.327

I. II. III. I. I. Fahrü’d-din Ayaz

I.Alâü’d-din Keykubad zamanında şarapsalar328ve Kayseri şehir subaşısı (ser-

leşker) olan Topal Fahrü’d-din Ayaz, Baycu Noyan komutasındaki Moğol ordusunun

Kayseri kuşatması sırasında şehrin savunma araç ve gereçlerini düzenlemiş ve şehri

başarıyla savunmuştur.329 İbni Bibi, Fahrü’d-din Ayaz’ı kadı olarak da belirtmiştir.

I. II. III. I. İ. Hüsamü’d-din Kaymeri

II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in tahta çıkışında rol oynayan Hüsamü’d-din

Kaymeri de Kayseri’de emirlik330 ve Beylerbeğlik görevlerinde bulunmuştur. Saadü’d-

din Köpek tarafından bir suç yükletilip; Malatya mahrusesinde hapsedilmiş ve malları

müsadere edilmiştir. Daha sonra sarayın emriyle Konya mahrusesine bağlı yerlerden

biri olan Gavele Kalesine hapsedilip, orada kanı dökülerek şehitlik derecesine

yükselmiştir.331

I. II. III. I. J. Hüsamü’d-din Kayırhan

II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in tahta çıkışında rol oynayan Hüsamü’d-din

Kayırhan, Sultanın zamanında Kayseri’de emirlik görevinde bulunmuştur.332 Saadü’d-

din Köpek tarafından bir suçu olmadan tutuklanıp; Kayseri Zamantı (Pınarbaşı)

Kalesi’nde hapse atılmıştır. Bir süre hapisliğin zahmetini ve zindanın azabını çektikten

sonra müzmin bir hastalığa yakalanıp, Hakk’ın rahmetine kavuşmuştur.

327 Turan, Vesikalar, s.66–67 328 İbn Bibi, age., I, s.454 329 İbn Bibi, age., II, s. 73, 74,76 330 İbn Bibi, age., II, s.21, 25, 32, 33 331 Uzunçarşılı, Medhal, s.67 332 İbn Bibi, age., II, s.21, 23

84

I. II. III. I. K. Celalü’d-din Kayser

Sultan I. İzzü’d-din Keykavus zamanında Kayseri hâkimliği ve şahne*liği

yapmış; üstün yetenekleri ve engin bilgisiyle önemli hizmetlerde bulunmuş ve

çevresinde güvenirliliği ile tanınmıştır. Kardeşi I.Alâü’d-din Keykubad’ın Kayseri’yi

kuşatması sırasında I. İzzü’d-din Keykavus’a yardım ederek, iktidar mücadelesini

kazandıran Celalü’d-din Kayser’e ödül olarak Kayseri pervaneliğini vererek taltif

etmiştir.333 İ.Hakkı Uzunçarşılı bu şahsın Celalü’d-din Kayser olabileceğini söylüyor.334

I. II. III. I. L. Fahrü’d-din Ali

Baycu Noyan’ın Anadolu’yu işgali sırasında Melikü’l-Ümera olan Fahrü’d-din

Ali, II. İzzü’d-din Keykavus zamanında Tuğrai** Sahib Şemsü’d-din’in ölümü üzerine

vezirliğe tayin edilmiştir. Naibü’s-saltana döneminin Emir-i dâd’ı,335 Sultan IV.

Rüknü’d-din Kılıçarslan’ın oğlu III. Gıyasü’d-din Keyhüsrev zamanında ise Sahip***

yani vezir olup; III. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in eğitim ve öğretimi ile ilgilenmiştir. III.

Gıyasü’d-din Keyhüsrev ile Karamanoğulları’na karşı savaşa ve vuruşa hazırlanmakla

meşgul olmuştur.

Sahip Fahrü’d-din Ali’ye Moğollar tarafından Niyabet-i Hazret makamı da

verilmiştir. Selçuklular Moğollar’ın nufuzları altına düştükten sonra Konya’da Selçuk

Sultanının naibinden başka Moğollar’ın da orada bir naibinin bulunması tekerrür

etmişti. Nâib, memleketdeki bütün ahvalden Kaan’ı haberdar ederdi.336 Vezir Fahrü’d-

din Ali, Kayseri’de bulunduğu sıralarda şehrin her türlü ihtiyacını karşıladığı ve imar

faaliyetlerinde bulunduğu gibi bir de adını taşıyan Sahibiye Medresesini inşa ettirmiştir.

Daha sonra Emir-i dâd’ın odasında tevkif edilerek, Osmancık Kalesine hapsedilmiştir.

* Şahne: Mühim şehir merkezlerinde merkez valisi olarak idare ve zabıta işlerini tedvir ederdi. Kayseri şehri, devletin diğer bir merkezi olduğundan sonraları burası iktâlı vilayet addedilmeyip, şehrin idare ve inzibatı şahne ismiyle mutemet bir emire verilirdi. 333 İbni Bibi, age., II, s.134–140 334 Uzunçarşılı, Medhal, s.120 ** Tuğrai: Devletin iç ve dış her çeşit yazışmalarını idare eden menşur, berat, name ve muahedeleri kaleme alan, ferman ve menşurlara sultanın alamet ve tuğrasını çekmekle görevli olan Tuğraî Divan-ı inşa ve tuğranın reisidir. 335 İbni Bibi, age., I, s. 15, 123, 143,156, 170, 215 *** Sahip: Sultanın merkezde bulunmadığı zamanlarda ona vekâleten devlet işlerini yürüten devlet adamları ve kumandanlar arasından seçilen kişiler. 336 Uzunçarşılı, Medhal, s.94, 98

85

I. II. III. I. M. Samsamü’d-din Kaymaz

Sultan II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev zamanında zahitlerin ve hassaların meliki

(melikü’z”zühhad ve’l havas) Camedar Samsamü’d-din Kaymaz337 da Baycu Noyan

tarafından Kayseri’de yapılan şehir kuşatması ve halkın katledilmesinden önce şehrin

savunma ve kuşatma araç gereçlerini düzenlemeye çalışmış ve şehrin savunmasında

birçok yararlıklar göstermiştir. Emir-i arız* Samsamü’d-din Kaymaz,338 I. Alâü’d-din

Keykubad’ın yakın ve has kölelerinden Emir Celalü’d-din Kaymaz’ın destek ve

yardımları ile yüksek rütbeler kazanmıştır. Aynı zamanda Kayseri Subaşısı da olan

Samsamü’d-din Kaymaz, II. İzzü’d-din Keykavus ile IV. Rüknü’d-din Kılıçarslan

arasındaki anlaşmazlıkların çözümünde devlete büyük faydası olmuştur. Adına Tokat

yakınlarında bir kervansaray yaptırmıştır.

I. II. III. I. N. İzzü’d-din Muhammed Şah-ı Razi

Naibu’s-saltana döneminde IV. Rüknüd-din Kılıçarslan zamanında

memleketlerin müfettişliği (işraf-ı memalik) görevini yerine getirmiş: daha sonra

Şemsed-din İsfehani’nin öldürülmesi üzerine vezir olmuştur. Kayseri kadılığı görevinde

de bulunan zat. Bağdat’da elçilik görevini de yerine getirmiştir.

Ayrıca İbn Bibi, devletin dört direği olarak Sahip Kadı İzzü’d-din, Atabeg**

Celalü’d-din Karatay, Beylerbeyi Şemsü’d-din Yavtaş ve Emir-i Ahur Fahrü’d-din

Arslandoğmuş’u sayar.339 Kadı İzzü’d-din Muhammed’in Mevlana’yla sıkı

münasebetlerine dair Eflâki bir takım kayıtlar verdiği gibi bizzat Mevlana’nın ona

yazdığı mektuplar da mevcuttur.340 Osman Turan, kadılığa dair görevini sadece

Konya’da ifa ettiğine dair belgeler sunmasına karşın İbn Bibi, eserinde Kayseri

kadılığına dair görevinden ve Kayseri’deki faaliyetlerinden oldukça sık bahsetmiştir. 337 İbn Bibi, age., II, s.73, 129,139, 206 * Emir-i Arız: Ordunun levazımat ve ihtiyaçlarına bakan, maaşlarını veren, defterlerini tutup yoklamalarını yapan divana “divan-ı arız” reisine de” emir-i arız” denilir. Ordunun sevk ve idaresi ve teknik işleri,”beylerbeği” veya “melikü’l-ümera” denilem ordu komutanına ait olduğundan “emir-i arız” bugünkü Milli Savunma Bakanı’nın konumundadır. 338 Uzunçarşılı, Medhal, s.96 ** Atabeg: Devlet teşkilatı içinde şehzadelerin ve meliklerin yanında onların her bakımdan iyi bir şekilde yetişmesine yardımcı olan ve zamanla devletin idari kademelerinde görevler yapan bugünkü üst düzey bürokratlar. 339 İbn Bibi, age., II, s.142 340 Turan, Vesikalar, s.17–18

86

I. II. III. I. O. Sinanü’d-din Kaymaz

Develi, Kayseri’den ayrı bir yerleşim yeri olarak Kayseri-Niğde arasındaki yol

üzerinde önemli bir yerleşim yeri olup; Sinanü’d-din Kaymaz, buranın subaşısı idi.341

I. II. III. I. Ö. Seyfü’d-din Türkeri

Seyfü’d-din Türkeri, IV. Rüknü’d-din Kılıçarslan zamanında Çaşniğirlik

görevinde bulunmuş342; Moğollar’a karşı gösterdiği yararlıklar sonucu Sivas’ı

almıştır.343 II. İzzü’d-din Keykavus ile IV. Rüknü’d-din Kılıçarslan arasındaki taht

kavgalarında IV. Rüknü’d-din Kılıçarslan’ın öncü birliklerinin emirliklerinde

bulunmuştur. Kayseri subaşılığını alan Kadı Seyfü’d-din Türkeri, daha sonra Sultan II.

İzzü’d-din Keykavus’un yakınlığını kazanmayı başarmıştır. Sultanı kötü şeylere

alıştırarak; halkın gözündeki saygınlığını kaybettirmiştir. Gururu ve kibirinin giderek

artması sonucu Sultanın onu görevinden alarak bağlanıp; cezalandırılması için ferman

çıkarması üzerine onu Mindas Kalesi’*ne götürüp, orada hayatına son verdirmiştir.

I. II. III. I. P. Şeyh Zahirü’d-din Yusuf bin Ebi’l-Mecd el-Kayseri

Niğdeli olan Kadı Ahmed, Şeyh Zahirü’d-din’in, aslen Merağa’lı olup

Kayseri’ye yerleştiği ve Kayseri kadılığında344 bulunduğunu yazmaktadır. Kadı Ahmed

Şeyh Zahirü’d-din, Evhadü’d-din Kirmani’nin Konya Ereğli’lisine giden Şeyh Bedrü’d-

din Yaman ve Şeyh Şihabü’d-din Çoban adlarında kardeş olan iki halifesinden, Şeyh

Bedrü’d-din Yaman’ın talebesidir. M.1261 yılındaki Anadolu’da meydana gelen iktidar

değişikliği sırasında Zahirü’d-din azledilmiş, Mevlana’ya mektup yazarak görevine

dönmek için tavassut ve şefaatte bulunmasını dilemiştir. Mevlana da o dönemin veziri

Pervane Muinü’d-din Süleyman’a mektup yazarak âlim ve fazıl bir kişi olan Zahirü’d-

din’e şefaatte bulunmaktadır.345

341 İbn Bibi, age., II, s.138 342 Uzunçarşılı, Medhal, s.81 343 İbn Bibi, age., II, s.71, 122, 123, 134, 135, * Mindas Kalesi: Sivas ile Kayseri arasında olduğu zannedilen kale 344 Niğdeli Kadı Ahmed, age., yp.118b-119b 345 Bayram, Şeyh, s.86

87

I. II. III. I. R. Celalü’d-din Habib

III. Gıyasü’d-din Keyhüsrev(M. 1264–1283) zamanında Kayseri kadılığında

bulunmuştur. Celalü’d-din Habib, Kayseri ve Sivas hükümdarı, meşhur Kadı Burhanüd-

din’in ceddi olup Anadolu’da Moğollar’a karşı olan galeyanda alâkadar olması ve Melik

Zahir Baybars ile görüşmesi töhmetiyle İlhani Hükümdarı Abaka Han tarafından şehit

edilmiştir.346 Osman Turan da devrin meşhur âlimlerinden diyerek olayı aynı şekilde

eserinde bahsetmiştir.347 IV. Rüknü’d-din Kılıçarslan döneminde Kayseri kadılığında

bulunmuştur.348 diyen kaynaklar da vardır.

I.II. III. II. TABİAT BİLİMCİLERİ

Danişmend kelimesinin “bilge kişi”349 manasına gelerek hükümdarların bilgili

olmasından dolayı kurmuş olduğu devletin “Bilgeler Devleti” olarak anılması bilime ne

derece önem verildiğini göstermektedir. Anadolu’da ilk medreselerin onları hüküm

sürdükleri yer olan Tokat, Sivas ve Kayseri gibi yerlerde açılmış olması

değerlendirildiğinde karşımıza bilginin değer bulduğu bir coğrafya çıkar.

Danişmendliler özellikle serbest bıraktıkları inanç sistemi ile akli ilimlerde birçok eserin

verilmesini sağlamışlar, yetiştirmiş oldukları ilim adamları ile kendilerinden sonraki

ilmi gelişmeye öncülük etmişlerdir.

I.II. III. II. A. İbnü’l-Kemal İlyas bin Ahmed

Kayseri nazırı olan İlyas bin Ahmed, İbnü’l-Kemal diye bilinir ve yazmış

olduğu Keşfü’l-Akabe350 adındaki astronomi eseri ile tanınmaktadır. Danişmendlilerin

Kayseri şehir muhafızı olan bu zat, bu eserini Danişmendoğlu Melik Ahmed Gazi’ye

sunmuştur.351

Anadolu’da telif edilen ilk eser Danişmendliler’in şehir muhafızı olan

Kayseri’li İbnü’l-Kemal diye ünlenen İlyas bin Ahmed adlı bir zat tarafından 346 Uzunçarşılı, Medhal, s.122 347 Turan, Vesikalar, s. 155 348 Cahen, Osmanlılardan, s.238, 268 349 Cahen, Osmanlılardan, s.96; Urfalı Mateos, age., s.204, dn.247 350 İbnü’l-Kemal, Keşf ü’l, vr.244b-261a 351 İbnü’l-Kemal, Keşf ü’l, s.19–20

88

Danişmendli Devleti’nin kurucusu Gümüştiğin Melik Ahmed Gazi’ye sunulan “Keşfü’l-

Akabe” adındaki astronomi ve felsefeye dair olan eserdi. Eserin mukaddimesinde Melik

Ahmed Gazi hakkında eserde “Pek çok filozoflar ve faziletli kişiler ve dünyanın dört bir

yanından aklıyeciler (ehl-i ukul) o yüce zata yöneldiler. Her biri sahip oldukları

ilimlerini yaymaları ve uygulamaları ölçüsünde o hazretin cömertlik denizinden pay

almaktalar”352 diye yazmaktaydı. Burada Melik Ahmed Gazi’nin Mu’tezile mezhebine

eğilimli olduğunu ve felsefe geleneği olan, felsefecileri de himaye eden bir sultan

olduğunu görüyoruz.

I.II. III. II. B. Danişmendli Emir Mehmed Gazi

Emir Mehmed Gazi, babası Emir Melik Gazi’nin H.528 M.1134 yılında vefatı

üzerine tahta çıktı. Daha iktidarının başlarında Yohannis komutasındaki Bizans

ordusunun saldırısı ile karşılaştı. Bu saldırıya damadı olan Selçuklu hükümdarı Sultan

Mesud ile birlikte karşı koydular. Emir Mehmed Gazi, Bizansın işgal ettiği yerleri geri

aldı ve Kayseri’yi iktidarının merkezi yaptı.353 İslamiyetin Anadolu’da yerleşmesi için

cihad ve gaza faaliyetlerine ara vermeden devam ederek etrafındaki beylikler ve

devletlerle sıkı ilişkiler kurmuştur. Danişmend Ahmed Gazi’den354 sonra en dindar

hükümdar olduğu söylenebilir. Tedbirli, uyanık ve adil bir hükümdar olarak İslami

kanunlar uyguladığı, asla şarap içmediği ve Müslümanlara saygı gösterdiği

bilinmektedir.355

Kayseri, bu melikin zamanında yaptırmış olduğu cami ve medreselerle bir

kültür merkezi haline gelmiştir. Kayseri şehrini yeniden tanzim ederek imar356

faaliyetlerine aralıksız devam etmiştir. Emir Mehmed Gazi, M.1142 tarihinde vefatının

ardından na’şı Camii Kebir’in bitişiğine kıble tarafında inşa edilen türbeye defnedildi.

352 Mikail Bayram, “Danişmend Oğulları Devleti’nin Dini Siyaseti”, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2003, s.97 353 Abu’l-Farac, age., s.367 354 Danişmend-name, s.144, 157, 186, 243, vd ( Danişmend Gazi’nin dindar bir kişi olduğu hakkında birçok bilgi vardır.) 355 Süryani Mihail, age., s.103. bu eserin Ermenice muhtasarında(Vekayi-name, s.105) ise Hristiyanlardan nefret ettiği yazılmaktadır. 356 Süryani Mihail, age., s.103; Abu’l-Farac, age., s.367

89

I.II. III. II. C. Hubeyş bin İbrahim et-Tiflisi

Kayseri’de M.1164–1200 yılları arasında bulunan Tiflisli Hübeyş bin İbrahim

25 kadar telif eser vermiş ve bu eserlerin tamamına yakın bir kısmı tabiat ve akli

ilimlere dair olduğunu Mikail Bayram makalesinde anlatıyor.357 Türkmenlerin fıkıh

kurallarına bağlı ve Mu’tezile inançlarını benimsemiş olmaları ve tufeyli Kalenderi

dervişlerine muhalif olmaları insanların dini inancının hayatlarının şekillendirilmesinde

önemli olduğunu göstermesi açısından oldukça kayda değer.

Tiflisli olan Hubeyş bin İbrahim (ö.H.629 M.1232), Sultan II. Kılıçarslan

(M.1155–1196) döneminde Azerbaycan’dan getirtilerek akli ve nakli ilimlerin çeşitli

sahalarında eserler verdiği gibi, astronomi dalında yazmış olduğu Kamil el-ta’bir adlı

eseri358 ile bilinmektedir. “Beyanü’s-Sınaat” adlı eseri ile de sanat alanında bilimden

geniş ölçüde yararlanılabileceğini savunmaktadır.359 “Sıhhatü’l-Ebdan” ve “Takvimü’l-

Edviyye” adlı iki eseri ile tıp ilmine katkıda bulunduğu gibi “Medhal ila İlmi’n-Nücum”

ve “Beyanü’n-Nücum” adlı eserleri de astronomiye dairdir.

Tiflisli Hubeyş bin İbrahim’in muhtemelen yaşadığı devir ve Sultan II.

Kılıçarslan’ın özel hekimliğinde bulunmasının ardından oğlu I. Gıyasü’d-din

Keyhüsrev’in ilme ilgisi hasebiyle Mikail Bayram, Gevher Nesibe Darü’ş-Şifası’nın ilk

müderrislerinden olabileceğini söylüyor.360

I.II. III. II. Ç. Ebu Ali bin Ebi’l Hasan el-Sufi

Ebu Ali bin Ebi’l Hasan el-Sufi, I.Alâü’d-din Keykubad’ın Kemalü’d-din

Kamyar’dan sonra gelen ikinci vezirlerinden Ziyaü’d-din Karaarslan’a Urcuze fi suver-

kevakib el-sabite adlı eseri ithaf etmişti.361 Kayseri’de Ziyaiye Medresesi’nin bu vezir

tarafından yaptırılmış olduğu göz önüne alınırsa Ebu Ali bin Ebi’l Hasan el-Sufi de

Kayseri’de bir müddet bulunmuş olabilir.

357 Bayram, “Danişmend”, s.97 358Ahmet Ateş, “H.VI.-VIII. (M.XII.-XIV.) YY.’larda Anadolu’da Farsça Eserler”, TM, VII.-VIIII/2, s.97 359 Bayram, Türkiye, s.63 360 Bayram, Türkiye, s.125 361 İhsan Fazlıoğlu, “Selçuklular Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim (Bir Giriş)”, Cogito, S.29, İstanbul 2001, s.160

90

I.II. III. II. D. Ahi Evren

Tam adı Şeyh Nasırü’d-din Ebu’l-Hakâyık Mahmud bin Ahmed el-Hoyi’dir.362

Anadolu Ahi teşkilatının baş mimarı olan şahsiyet, şu an İran sınırları içinde kalan

Hoy363 kasabasında doğdu. Asıl adı Mahmud, lakâbı Nasırü’d-din, künyesi Ebu’l-

Hakayık, babasının adı Ahmed, nisbet adı da Hoyi’dir.364 “Keramat-i Ahi Evren” adlı

eserde ve bazı Ahi Şecere-nameleri’nde Ahi Evren’in 93 yıl yaşadığı belirtilmektedir.

Bu bilgilerin doğru olduğu kabul edilirse H.659 M.1261’de öldürüldüğü göz önüne

alındığında H.566 M.1171 tarihinde doğduğu söylenebilir.365

Ahi Evren’in ilk tasavvuf terbiyesini Horasan ve Mavereünnehir’de, Ahmet

Yesevi’nin talebelerinden aldığı tahmin ediliyor.366 20–30 yaşlarında Herat kadısı Eş’ari

kelamcısı Fahru’d-din Razi(ö.H.606 M.1209)’nin tedrisinde bulunduktan sonra

Bağdat’a ilim tahsil etmeye gitti.367 Burada İbn-i Sina’dan, Sühreverdi el-Maktul ve

Razi’nin eserlerini çok iyi okumuş ve bu bilginlerin bazı eserlerini Farsça’ya tercüme

etmiştir. İhvanü’s-Safa risalelerinden de geniş ölçüde yararlandığı yine eserlerinden

anlaşılmaktadır.368

Çıkmış olduğu bir Hac seyahati sırasında, bu seyahatte tanışmış olduğu Türk

asıllı mutasavvıf olan sufi Evhadü’d-din Hamid el-Kirmani’ye intisab etmiştir.369

Anadolu Selçuklu Sultanı I.Giyasü’d-din Keyhüsrev (H.601/M.1204)’in hocası

Malatya’lı Şeyh Mecdü’d-din İshak (ö.H.618 M.1221) Bağdat’tan dönerken Endülüslü

ünlü sufi Muhyü’d-din İbnü’l Arabî, Evhadü’d-din el-Kirmani, Ebu Cafer Muhammed

Berzai ve Şeyh Nasîru’d-Din Mahmud yani Ahi Evren de bu sırada Anadolu’ya gelenler

arasındaydı.370 Hacı Bektaş-ı Veli’nin Vilayet-namesi’nde ise onun Kayseri’ye gelişi

hakkında şöyle bir bilgi mevcuttur: “Hazret-i Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli Horasan

362 Mikail Bayram, “Ahi Evren Kimdir ?(Gerçek Şahsiyeti ve Eserleri)”, TK, S.191, Ankara 1978, s.658–668 363 “Mirza Bala Hoy” İA, V, s.571–573 Şu an Hoy İran’ın Batı Azerbaycan Eyalati’nde 80.000 nüfuslu bir şehir olup Türkiye’nin doğu sınırına 60km. mesafededir. Mikail Bayram, Ahi Evren-Mevlana Mücadelesi, Konya 2005, s.26, dn.51 364 Bayram, Mücadelesi, Konya 2005, s.26 365 Mikail Bayram, Destursuz Bağdan Üzüm Yiyenler, Konya 2004, s.15 366 Çağatay, Ahilik, s.49–50 367 Mikail Bayram, “Konevi ve Ahi Evren’in Mektuplaşması”, Selçuk Üni., Fen Ed.Fak. Der. S.2, s.65 368 Bayram, Mücadelesi, s.34 369 Çağatay, Ahilik, s.50 370 Bayram, Şeyh, s.13

91

diyarından, Ruma’a gelip Sulucakaraöyük’de karar kıldıktan sonra, Ahi Evren Sultan

dahi Konya şehrinden kalkıp Kayseriyye’ye andan Kırşehir’e gelmişti”371

Kayseri’ye sufilerle gelen Şeyh Nasîru’d-din Mahmud yani Ahi Evren şeyhi ve

hocası olan Evhadü’d-din el-Kirmani’nin kızı Fatma Bacı ile evlendi.372 Kayseri’de

Ahilik teşkilatının kurucusu olmuş373 Evhadü’d-din Kirmani’nin en önde gelen

müridlerinden biri olarak, Ahi Teşkilatının mensuplarına dini ve fikri toplantılar

düzenlemiştir.

Sultan IV. Rüknü’d-din Kılıçarslan’ın zamanında onun adamlarından kaçarak;

bir müddet Denizli’de bulunduktan sonra Kırşehir’e yerleşmiştir. Kırşehir Emiri

Mevlevi Nurü’d-din Cacabey’in şehirde yaptığı katliamda M.1261 yılında hayatını

kaybetmiştir.

Ahi Evren’in Tabsira ve Metali’ül-iman adlı eserlerinin tek bir eser olan

Menahic-i Seyfi olduğu değerlendirilirse, yazılmış bilinen 12 eseri olduğu, hocası

Fahrü’d-din Razi’nin İbn-i Sina’dan Farsça’ya tercüme ettiği Mirac-name’ye kısa bir

sunuş yazısı ile katkıda bulunduğu eser sayılmazsa 5 tercüme eser yayınladığı

görülür.374 Ahi Evren, çok yönlü fikir ve aksiyon adamı olarak yazmış olduğu telif

eserlerinin yanında tercümeleri ile diğer dillere olan vakıflığından dolayı fikri

altyapısını verdiği eserlerle göstermiştir.

I.II. III. II. E. Kutbu’d-din Şirazi

Asıl adı, Kutbu’d-din Mahmud bin Mes’ud bin Muslih el-

Şirazi(ö.H.710/M.1311)’dir. Anadolu’da Konya, Malatya ( H.681/84) yılları arasında bu

şehirlerde bulunmuş, Sivas’ta kadılık ve Gök Medrese’de müderrislik yapmış,

Kayseri’de artık şu an ayakta olmayan Muinü’d-din Pervane’nin Medresesi’nde de

müderrislikte bulunmuştur. Özellikle o dönemin Tıp Üniversitesi olan Gevher Nesibe

Sultan adına yaptırılan Darü’ş-şifa’da çalıştığı ve dersler verdiği, aynı zamanda da

371 Hacı Bektaş-ı Veli, Vilayet-name, Sefer Aytekin, Ankara ?, s.175 372 Bayram, Şeyh, s.34 373 Halil İnalcık, “Osmanlı Tarihine Toplu Bakış”, Osmanlı, I, İstanbul 1999, s.37,118 374 Bayram, Mücadelesi, s.56–74

92

öğrenciler yetiştirdiği düşünülebilinir.375 Sultan Veled’in Kayseri’ye ait bir şiirinden

ünlü hekim ve astronom Kutbü’d-din Şirazi’nin bir süre Kayseri’de çalışmış

olabileceğini F.Uzluk belirtiyor.376

Azerbaycan-Merağa’da İlhanlı hükümdarı Hülagu tarafından H.657-M.1257/58

tarihinde kurulan Merağa matematik-astronomi okulunun Anadolu’ya bilgi aktarımı,

okulun kurucu üyesi Nasırü’d-din Tusi’nin ileri gelen öğrencilerinden, akli ve nakli

ilimlerde uzman işraki filozof Şirazi vasıtasıyla olmuştur. Kutbu’d-din Şirazi, astronomi

biliminde önemli eserler yazmıştır. Sivas Gök Medrese’de müderrislik yaparken

astronomi sahasında öğrencilerine Nihayet el-idrak fi dirayet el-eflâk adlı eserini (y.

H.681/M.1282) okutmuş, diğer eseri olan el-Tuhfet el-şâhiyye fi ilm el-hey (y.

H.684/M.1285) adlı astronomi eserini bu esnada kaleme almıştır.377

Astrolojinin askeri stratejik bir bilim olması dolayısıyla İşraki, filozof Kutbu’d-

din Şirazi konuyla ilgili İhtiyarât-i-muzafferi adlı astronomi-astroloji sahasında önemli

bir eseri kaleme alıp, Kastamonu’daki Çobanoğlu Beyliği hükümdarı Muzafferü’d-din

Yavlak Arslan’a ithaf etmiştir.378

Kutbu’d-din Şirazi, sadece eser yazmamış, tercüme ettiği bilinen Merağa

matematik-astronomi okulunda okutulan eserleri de Anadolu’ya getirtmiştir.

Coğrafya379 ve Matematik380 üzerine de çalışan Şirazi, İbn-i Sina’nın el-kanun fi el-tıb

adlı eserine geniş ve önemli açıklamalar getirerek; sadece Anadolu’da değil, bütün

İslam Tıp âleminde özel bir yer edinmiştir. Eleştirel çalışmaları ile İbn-i Sina’cı düşünce

olan akılcılığın zenginleşmesini sağlamıştır. Kutbu’d-din Şirazi, Şihabü’d-din

Suhreverdi’nin Hikmet el-İşrak adlı eserine yazmış olduğu açıklama İşraki düşüncenin

klasiklerinden biri olarak kabul edilir.381 Ayrıca Onun H.673 M.1274 yılında Konya’da

Sadrü’d-din Konevi’den icazet aldığı bilinmektedir.382

375 Fihrist maktutat el-tıbb el-İslami fi mektebat Turkiya, haz. Ramazan Şeşen, Cemil Akpınar, Cevad İzgi, İstanbul 1984, s.69–71 376 F.Nafiz Uzluk, Kayseri Şehri İçin Hatıralar, Ankara 1966, s.5 377 Fazlıoğlu, “Selçuklular”, s.159 378 Kâtip Çelebi, age., I, s.35 379 Z.Velidi Togan, “İlhanlılar’la Bizans Arasındaki Kültür Münasebetlerine Ait Bir Vesika”, TY, XXVI/2, s.45–48 380 Köprülü Ktp. I.Kısım, no.967, bkz.İstinsah kaydı 381 Fazlıoğlu, “Selçuklular”, s.157 382 Millet Ktp. Feyzullah Efendi Kitaplığı, no.300

93

I.II. III. II. F. Muzaffer Kureyşi

XIV. yy. müelliflerinden Safedi, yazmış olduğu ünlü kişilerin biyografisinde

Muzaffer Kureyşi adında bir hekimin H.608 M.1211 yılından itibaren Bilad-ı Rum’da

iki yıl süreyle bir bimaristan’da görev yaptığını yazar. Onun H.612 M.1215 yılında

öldüğünü belirtmesi383 bu tarih itibariyle Anadolu’da iki medresenin varlığını göz

önünde bulundurulursa ya bu darü’şifa Mardin Eminü’d-din Darü’ş-Şifası (H.502/16

M.1108/9–1122/23) ya da Kayseri Gevher Nesibe Darü’ş-Şifası olmalıdır.

I.II. III. II. G. Rıdvan bin Ali

Rakkalı olan Rıdvan bin Ali, M.1243 yılında Kayseri’nin Moğollar tarafından

işgali sırasında esir alınarak, tabip olduğu öğrenilince de, elçi olarak Halep’e

gönderilmiştir.384

I.II. III. III. TASAVVUF ÖNDERLERİ VE TARİKATLARI

Anadolu Selçuklu tahtında oturan hükümdarlar, din adamlarına, âlimlere ve

tasavvuf erkânına büyük saygı beslemekteydi. Moğol istilaları arifesinde

Maveraünnehir, Harezm, Horasan, Azerbeycan, Harran, İran ve Suriye’den dervişler

Anadolu’ya göç ettiler. Özellikle Anadolu içlerinde bulunan veya sonrasında el birliği

ile inşa edilen zaviyelerde kök salan bu tarikatların dervişleri, dönemin yapılanması

sırasında önemli dini toplulukları oluşturdular. Moğolların zulmünden kaçan bu

insanları Anadolu Selçuklu hükümdarları, kabul etmiş, Konya ve Kayseri bu

mutasavvıfların ve dervişlerin, ilim ve fikir adamlarının bir sığınma merkezi olmuştu.

Neşri, bu durumu “…ve bunun (I.Alâü’d-din Keykubad) eyyamında memleket-i

Rum’da ulema ve süleha ve etkıya ve evliya çoğaldı. Etraf-ı âlemden bunun saltanatına

383 Refet Yınanç, “Kayseri ve Sivas Darü’ş-Şifaları’nın Vakıfları”, Belleten, XLVIII, S.189–190, Ankara 1985, s.301 384 Aslan Terzioğlu, “Selçuklu Tıp Merkezleri ve Avrupa tababetine Tesirleri”, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Bilim Haftası Günleri, Kayseri 1982, s.73

94

gelürlerdi. Zira Moğol İran’a müstevli olup âlemde huzur kalmamıştı”385 diyerek teyid

etmiştir.

M.1243 Kösedağ savaşının ardından sosyal düzenin yokluğunu gören, devamlı

karışıklıklardan bıkıp ezilmiş olan Anadolu halkı da kendilerine bu dünyada nasip

olmayan saadeti hiç olmazsa ahrette temin için bu tekke ve zaviyelere koşmaktan başka

bir çare bulamıyorlardı. Halkın bu umumi temayülüne uyarak beyler de muzdarip

insanların en çok muhtaç oldukları ruhi ve manevi asayiş ve sükûnu temin vaadinde

bulunan şeyhlerin manevi iklimlerine girerek zengin vakıflarla donatılmış zaviyeler

açıyorlardı.386 Kayseri’de bulunduğunu düşündüğümüz tasavvuf önderleri ve

tarikatlarını kısaca şöyle açıklayabiliriz.

I.II. III. III. A. Evhadü’d-din Kirmani

Kayseri’de bulunan en önemli zat olan Evhadü’d-din Kirmani’ye Evhadilik

hareketi içerisinde değinileceği için burada açıklanmayacaktır.

I.II. III. III. B. Seyyid Burhanü’d-din

Seyyid Burhanü’d-din, şu an Özbekistan sınırları içinde kalan Tirmiz şehrinde

(H.561 M.1165/6) yılında doğmuştur. İlk tahsili babasından, daha sonraları XIII.

yüzyılda ipek yolu üzerinde bulunan ilk İslâm tasavvufunun filizlendiği, meşhur Belh

şehrinde adı Sultanü’l-Ulema olarak anılan hocası Bahaü’d-din Veled’in yanında

yetişmiştir. Seyyid Burhanü’d-din, Mevlana’yı yetiştirmek amacı ile ve bir yıl

yolculuktan sonra Özbekistan’dan Konya’ya gelmiştir. 387 Bu yolculuğu sırasında

Kayseri’yi çok beğenmiş olması, daha sonra kendisinin Kayseri’ye gelip yerleşmesine

sebep olmuştur.

Seyyid Burhanü’d-din, Kayseri’nin fikir hayatında yer almış bir din âlimidir.

Anadolu hayatı Sultan I.Alâü’d-din Keykubad ile oğlu II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in

385 Mehmed Neşri, Kitab-ı Cihannüma, nşr. Faik Reşit Unat, Mehmet A.Köymen, Ankara 1949, I, s. 37- 39 386 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1991, s.204 387 Ahmet Sevgi Seyyid Burhanü’d-din Muhakkık-i Tirmizi, E.Ü. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri 1995, s.1

95

saltanatları zamanını kapsamaktadır.388 Sultan I.Alâü’d-din Keykubad tarafından Hunat

(Huand Mahperi) Hatun Medresesi’ne müderris olarak atandığı389söylenmektedir.

Onun Kayseri’de bulunduğunu Ahmet Eflâki, Menakıb-namesinde ayrıntıları ile

bahsetmektedir.390 Kayseri’ye yerleştikten sonra ne kadar ikamet ettiği bilinmemektedir.

Vefat tarihi hakkında değişik tarihler verilmekle birlikte M.1244 yılı oldukça akla

yatkındır.

Şehrin, Moğollar’a karşı savunulmasında Kayseri’de bulunan Seyyid

Burhanü’d-din ve Mevleviler’in yardımcı olmadıkları hatta Moğollarla işbirliği

yaptıkları ifade ediliyor. Kayseri’de de kendisine taraf bulan ve düşüncesini yayma

ortamı bulan Seyyid Burhanü’d-din, devrin Selçuklu vezirlerini ve yöneticilerini de

etkileyerek; düşüncesine bir zemin hazırlamıştır.

Eflâki ise Seyyid Burhanü’d-din’in Moğollar’ın Kayseri’yi kuşatması ve

katliamında yararlıklar gösterdiğini ve Moğol askerlerinin Müslüman olmalarına vesile

olduğunu söylemektedir. Ancak, Kayseri’de binlerce Türkmen ve Ahi’nin öldürülmesi

ve ayrıca yağmalanması konusunda hiçbir açıklık getirememektedir.

I.II. III. III. C. Necmü’d-din Daye

Asıl adı Abdullah İbn-i Muhammed İbn-i Şahavar el-Esedi er-Razi ( H.573–

654 M.1177–1256)’dir. Necmü’d-din Kübra’nın Anadolu’ya ulaşan müridi olan

Necmü’d-din Daye, Sivas ve Kayseri’de bulunduğu yıllarda Farsça olarak kaleme aldığı

Mirsâdu’l-İbad adlı eseri de klasikler arasında kabul edilir.

Daye, Moğol istilasından kaçıp Anadolu’ya sığınmıştı. Bu esnada Suhreverdi

de Bağdat halifesi Nasır’ın elçilik görevinde bulunuyordu (H.618 M.1221). Suhreverdi,

halifeden aldığı mesajı Konya’da bulunan Selçuklu sultanı I.Alâü’d-din Keykubad’a

götürürken Malatya’da Daye’ye rastlamış, Daye kendisine saygı göstermiş, Mirsadü’l -

İbad391 adlı eserini ona vermiş, Suhreverdi de eseri Keykubad’a takdim etmiştir.392 Bu

388 Sevgi, Seyyid, s.2 389 Sevgi, Seyyid, s.24 390 Ahmet Eflaki, age., s.60 391 Necmü’d-din Daye, Ebubekir b. Muhammed b. Şaver b. Anuşirvan Razi, Mirsadü’l-ibad mine’l-mebde’ ile’l-ma’ad, nşr. M.Emin Riyahi, Tahran 1366 392 Turan, Türkiye, s.330

96

buluşmada Suhreverdi Daye’ye şunları söylemiştir: “Her ne kadar padişahlara

yaklaşmak doğru değilse de bu genç, dindar, ilimden tam nasibi olan tasavvuf

mensuplarına da bağlı bulunan bu Sultan’ın himayesine gir; Anadolu halkına faydalı

ol”393

Mirsadü’l-İbad eseri, M.1223 yılında Sivas’ta tamamlanmıştır. Eser, uzun

tanımlaması ile Mirsa'd el-İbad min el-Mebde ila’l Ma’ad Tuhfaten li’s-Sultan

Keykubad adını taşıyordu. Daye, Anadolu’da yaklaşık olarak 35 yıl ikamet etmiştir.394

Mirsadu’l-İbad: Necmü’d-din Daye yazmış olduğu bu eserinde iki düşünce

yapısının Doğu ve Batı devletlerin temelini şekillendirdiğini söylemiştir. Eflatun ve

Aristo’nun fikirlerinin şekillendirdiği Batı ve İbn-i Mukaffa’nın Kelile ve Dimne’si,

Cahız’ın Kitabü’t-Tâc’ı, Keykavus’un Kabusname’si ve Büyük Selçuklu veziri

Nizamü’l-Mülk’ün Siyasetnamesi’nin şekillendirdiği doğu.395 Mirsadu’l-İbad da İran-

Hint etkileri taşıyan Doğu düşüncesi ile yazılmış bir eserdir.

Bu eser, Anadolu Selçuklu Sultanına ithaf edilmiş bir siyasetnamedir.

Necmeddin Daye bu eserini, bazı talebe ve müridlerinin kendisinden sözü az, manası

çok, içinde tasavvufla ilgili konularda âlim-kâmil ve rasihlerin(din bilgisi çok geniş olan

âlim) de yararlanacağı esaslar bulunan, bir kitap yazmasını istemeleri üzerine yazdığını

belirtir.396

Mirsadu’l-İbad, M.1422 yılında Kasım bin Mahmud tarafından “İrşadü’l-

Mürid İle’l-Murad fi Tercemet-i Mirsadü’l-İbad adı ile de II. Murad adına Türkçe’ye

çevrilmiştir.397

Bahrü’l-Hakâik: Necmü’d-din Daye’nin Sultan’a ithaf ettiği Mirsadu’l-İbad

adlı eserinin yanında H.647 M.1249 yılında ilk cildini bitirdiği Bahrü’l-Hakâik adlı

tefsiri çokça tartışılmıştır. Necmü’d-din Daye, bilimsel anlayışta tasavvufi bakış açısını

en öne çıkarmış olmasının yanı sıra, felsefi izahlar yapmaktan geri durmamıştır. Onun,

döneminin filozoflarından ayrılan yönü, yaptığı felsefi izahları ayet ve hadislerle

desteklemesidir. O, aynı zamanda tefsircidir de. Bahrü’l-Hakâik adlı tefsirinin büyük 393 Turan, Türkiye, s.392 394 Necmeddin Daye, Bahru’l-Hakkâik, Hasan Hüsnü Paşa Ktp. No:37, v.4a 395 Uğur, Osmanlı, s.1–6 396 Mehmet Okuyan, Necmeddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens. No.24, Kayseri 1995, s.8 397 İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, Ankara 1988, s.26

97

bölümü zahiri tefsire ayrılmış, ayetlerden anlaşılması gereken dış mana üzerinde ısrarla

durmuş, ardından tasavvufi kimliği ile ayetleri te’vil etmiştir. Eserlerinin arasına

serpiştirdiği şiirler onun şair yönünü de ortaya koyar. Dil yönü ile devrinin geleneksel

ilim anlayışının adeta bir aynası olmuş; Arapça ve Farsça’ya olan hâkimiyeti eserlerinin

her satırında kendisini göstermiştir.398 Anadolu Selçuklu medreselerinde en çok

okutulan kitaplardan olduğuna göre Kayseri medreselerinde de okutulmuş olması

kuvvetle muhtemeldir.

I.II. III. III. Ç. Kamil-i Tebrizi (Şems-i Tebrizi/Kamil-i Tebrizi)

Anadolu’da iki Kamil-i Tebrizi bulunmaktadır. Bunlardan ilki I.Alâü’d-din

Keykubad’ın elini öpmüş; Evhadü’d-din Kirmani’ye bağlı, Ahi ve Türkmen olan

Kamil-i Tebrizi’dir. Bu zat Türkmen çevrelerde büyük bir üne sahip, Sultan I.Alâü’d-

din’in muteber tuttuğu, saygı gösterdiği kişidir. Kayseri’deki yöneticilerle Türkmenlerin

aralarındaki geçimsizliği, Sultan I.Alâü’d-din’e bildirerek, sultanın kendilerinden yana

tavır sergilemesini sağlamıştır.399 Bu zatın hikâyesi Evhadü’d-din Kirmani’nin

Menakıb-namesinin 47. hikâyesinde anlatılmıştır.400

Diğeri de Mevlana Celalü’d-din Rumi’nin mürşidi, Şems-i Tebrizi (H.645

M.1247) olmalıdır.401 Menakibü’l-arifin’de Ahmed Eflaki, Şems-i Tebrizi’ye Kamil-i

Tebrizi dendiğini yazmaktadır.402 Ayrıca Kayseri Hacılar Su Yolunun yapımında imzası

bulunan şahısta Şems-i Tebrizi’dir. O dönemde bazı önemli şahıslar, topluma mal

edilerek, karıştırılmışlardır. Fakih Ahmedler, Fatma Bacılar, Ahiler, gibi…

I.II. III. III. D. Hacı Bektaş-ı Veli

Hacı Bektaş-ı Veli, Horasan’ın mühim bir kültür merkezi olan Nişabur’da

doğmuştur. XIII. yy.’da yaşadığı kesindir. Birçok kaynakda doğum ve ölümü için

(M.1209/10–1270/71) tarihleri verilmektedir. Tahsilini ve manevi eğitimini Horasan ve

398 Okuyan, Necmeddin, s.2–3 399 Bayram, Türkiye, s.76–77 400 Bayram, Şeyh, s.233–234 401 Bayram, Türkiye, s.76 402 Ahmet Eflaki, age., s.615, 634–635

98

çevresinde (Yesevi Okulunda) parlak bir şekilde tamamlayan Hacı Bektaş-ı Veli, Moğol

istilası üzerine tahminen 42 yaşlarında Anadolu’ya gelmiştir.

Aşıkpaşazâde, onun Anadolu’ya gelişini şöyle anlatır. Yanında kardeşi Menteş

vardı. Önce Sivas’a gitmiş; oradan sırasıyla Amasya, Kırşehir ve Kayseri’ye varmış,

sonunda da Kırşehir’de Sulucakaraöyük denen yere mesken kurmuştur. Mezar-ı Şerifi

şimdi Hacı Bektaş adını alan bu yerdedir.403

Anadolu’nun muhtelif şehirlerini dolaşıp çile çektikten sonra da

Sulucakaraöyük’e gelip yerleşmiştir. Anadolu’da tesiri büyük olmuştur.404 En önemli

eseri, aslı Arapça olan Makalat’dır.

Hacı Bektaş-ı Veli’nin Kayseri de bulunduğunu yazmış olduğu Vilayet-

name’den anlıyoruz. Vilayet-name’de Elbistan’da olduğu belirtilen Ashab-ı Keyf

mağarasında erbain çıkardıktan sonra Kayseri’ye doğru yola çıktığı ve ardından geldiği

Rum ülkesindeki elliyedi bin Rum erenine selam verdiği anlatılmaktadır.405 Buradaki

Rum ülkesinden kastedilen şehrin Kayseri ve civarı olduğu kuvvetle muhtemeldir.

Erenlerin Kayseri’de bir sohbet meclisinde bulunduğunun belirtilmiş olması ise

Kayseri’de kuvvetli bir tasavvuf anlayışının varlığını bize açıkça göstermektedir.

Hacı Bektaş, Horasan’dan Anadolu’ya gelmiş ve Fatma Bacı o zaman genç bir

kız olarak sofra düzmesi esnasında Hacı Bektaş-ı Erenler Meclisi’ne duyurmuştur.

Demek oluyor ki Kayseri’de Evhadü’d-din Kirmani’ye talebelik etmiş ya da

sohbetlerinde bulunmuş olmalıdır. Öte yandan Evhadü’d-din Kirmani’nin Menakıb-

namesi’nin farklı bir nüshasından nakledilen bir tespitte Hacı Bektaş’ın halifesi ünlü

şair Yunus Emre’nin şeyhi Taptuk Emre’nin de bir süre Evhadü’d-din Kirmani’ye

talebe olduğu ve onun yanında kemale erdiği bildirilmektedir.406

403 Âşık Paşazade, Tevârîh-i Âl-i Osmân, haz. Prof Dr.Kemal Yavuz, Prof.Dr. M.A. Yekta Saraç, İstanbul 2007, s.486 404 Hacı Bektaş-ı Veli, Vilayetnâme, haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul 1958 405 Hacı Bektaş-ı Veli, Vilayetnâme, Gölpınarlı, s.18 406 Bayram, Destursuz, s.87

99

I.II. III. III. E. Taptuk Emre

Evhadü’d-din Kirmani’nin Menakıb-namesi’nin farklı bir nüshasından

nakledilen bir tespitte Hacı Bektaş’ın halifesi ünlü şair Yunus Emre’nin şeyhi Taptuk

Emre’nin bir süre Evhadü’d-din Kirmani’ye talebe olduğu ve onun yanında kemale

erdiği bildirilmektedir.407 Evhadü’d-din Kirmani’nin hayatının büyük bir bölümü

Kayseri ve civarında sürdüğüne göre Taptuk Emre de Kayseri’de bulunmuş olması

kuvvetle muhtemel görünüyor. Ancak Taptuk Emre konusunda fazla sağlıklı bilgilere

ulaşılamamış olması kendisi hakkındaki yorumları muallâkta bırakmaktadır.

I.II. III. III. F. İbrahim Hacılı

El-Veledü’ş-şefik’in sahibi Niğdeli Kadı Ahmed, İbrahim Hacılı’dan

bahsederken onun Taptuk Emre’nin arkadaşı olduğunu Niğde ve çevresindeki köylerde

çok sayıda müridlerinin bulunduğunu yazmaktadır. Bu zat, Moğol yönetimine karşı

ayaklanma başlatmış ve Moğollar tarafından Kayseri’nin Develi İlçesi’nde

öldürülmüştür. Mezarı Develi’de Hacı İbrahim Devletlü olarak bilinmektedir. Hacı

Bektaş-ı Veli’nin menakıb-namesine göre bu zat, Hacı Bektaş-ı Veli’nin

halifelerindendir.

I.II. III. III. G. Yunus Emre

Yunus Emre, H.648–720408 M.1250–1320 yılları arasında yaşamış ve yazmış

olduğu Risaletü’n-Nushiyye, tasavvufi bir eser olup, Dasitan-ı Ruh ve Akıl, Dasitan-ı

Kanaat ve Dasitan-ı Gazab adlı bölümleri vardır.409 Ayrıca çeşitli şiirlerinin bulunduğu

Divanı da vardır. Yunus Emre, herkezin çok sevdiği bir Anadolu halk şairidir.

Hakkındaki bilgilerimiz çok değildir. Hangi tarikata mensub olduğu; nerede ve ne

zaman doğduğu ve öldüğü, evli olup olmadığı; çoçuğunun olup olmadığı; Taptuk Emre

ile nasıl bir ilişkide olduğu gibi hayatıyla ilgili bilgilerimiz kesin değildir. Ancak,

Selçuklu Anadolusu zamanında yaşadığını ve o dönemin Türkçesiyle şiirler söylediğini

407 Bayram, Destursuz, s.87 408 Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre, İstanbul 1971, s.25 409 Yunus Emre, Risalet ün Nushiyye, Süleymaniye Ktp., Fatih nr. 3889 haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul 1965

100

eserlerinden anlıyoruz. Türkçe’nin dil tarihi açısından gelişimi ve kullanımı, o dönemin

dilinin nasıl olduğu hakkında bizi fazlasıyla aydınlatmaktadır.

I.II. III. IV. DİN ÂLİMLERİ

I.II. III. IV. A. Ömer bin Muhammed bin Ali es-Savi

Ömer bin Abdullah bin Ali es-Savi “Akaid-i ehl-i sünnet” adlı eserinde “Diyar-

ı Rum’a geldim. Herkesin astronomi ile uğraşmakta olduğunu ve dini ilimlerden bihaber

olduklarını gördüm” diyerek bu eseri, dini ilimlere olan ihtiyacı karşılamak amacıyla

yazdığını bildirmektedir. Akli ve tabii ilimlerin Danişmendliler ve Selçuklular

tarafından teşvik ve himaye edildiğini ifade eden; bu ünlü zat, bir müddet Kayseri’de

bulunmuştur.410

I.II. III. IV. B. Abdülmecid Herevi

Asıl adı, Abdülmecid bin İsmail bin Muhammed Ebu Said el-Herevi’dir. Şu an

Afganistan sınırları içinde yer alan Herat yakınlarında doğmuştur. Özellikle Hanefi

hukukçusu el-Halvani’411nin talebesi Fahru’l-İslam Pezdevi’den fıkıh tahsil etti.

Danişmendli hükümdarı Melik Muhammed Gazi tarafından Anadolu’ya davet edilerek

Ulu Camii yanında bulunan fakat artık günümüze ulaşamayarak yıkılan Melik Gazi

Medrese’sinde dersler okuttu.412 Aynı zamanda Kayseri kadısı olan Herevi’nin Hanefi

fakihi olarak el-İşraf fi-Adabi’l-Kadai ve Gavamidi’l Hukumat413 adlı eseri çok

önemlidir. Bu eser, 83 yaprak ve 166 sayfa olup; İslam Muhakeme usülü hakkında

Arapça olarak yazılmıştır. Malatya kadısı Ahmed ve Kayseri müderrisi İsmail adında iki

oğlu olup, Anadolu’da Hanefi fıkhı eğitimi veren bir müderristir.414 (ö.H.537 M.1143)

Evliya Çelebi, bu zatın makamının Camii Kebir’de bulunduğunu yazmaktadır.415

410 Bayram, Türkiye, s.59 411 Kamil Şahin, “Halvani ”, DİA, XV, s.383 412 Cahen, Anadolu’da Türkler, Moran çev. s.247 413 Fazlıoğlu, “Anadolu Selçukluları”, s.426 414 el-Kureşi, Muhyiddin Ebu Muhammed Abdülkadir bin Muhammed (ö. H.775 M.1373) el-Cevahiru’l fi Tabakati’l-Hanefiyye, nşr. Abdulfettah Muhammed bin Hulv, Kahire 1993, IV, s.465–466 415 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi, haz. Zuhuri Danışman, V, İstanbul 1969, s.73

101

I.II. III. IV. C. Mueyyedü’d-din el-Cendi

Müeyyeddü’d-din el-Cendi’nin H.628 M.1230 yılında doğduğu tahmin

edilmektedir. Şeyh Sadrü’d-din bin Muhammed bin Yusuf Konevi’nin sohbetlerine

katılıp on yıl boyunca onun hizmetinde bulundu. Selçuklu veziri Muinü’d-din Süleyman

Pervane tarafından M.1273 tarihinde inşa edilmiş ve hadis medresesi olarak bilinen

Pervanebey Medresesi’nde dersler vermiştir. Konya’da erbain çilesini tamamlamış ve

şeyhinin vefatından sonra Bağdat’a gitmiştir. H.691 M.1291 yılında vefat ettiği tahmin

edilen el-Cendi, İbni Arabî’nin Fususu’l-Hikem kitabının ilk şarihi olarak ün

salmıştır.416 Eserleri ise Fususu’l-Hikem Şerhi, Mevakiu’n-Nücum Şerhi, Hulasatü’l-

İrşad ve İrşadü’l-Hulasa, İksirü’l-Kemalat’dır.

I.II. III. IV. Ç. Şeyh Safiyü’d-din Muhammed bin Abdurrahim

Asıl adı, Şeyh Safiyü’d-din el-Hindi Ebu Abdullah Muhammed bin

Abdürrahim el-Urmevi’dir. Şafii olan Urmevi, aynı zamanda kelam âlimi idi. Kendisi

“el-Kitabu’l-Kebir fi Usuli’d-Din” adlı eserin sahibidir. Sivas’ta 5 ve Kayseri’de 1 yıl

kalmış; Konya’da kaldığı 11 yıl içinde Konya kadısı meşhur Siracü’d-din Urmevi’den

ders almıştır.417

I.II. III. IV. D.Ahmed Serafsad bin Ahmed

Kayseri kadısı olan bu zat aslen Rey’lidir.418I.Alaü’d-din Keykubad döneminde

Kayseri Kadılığı yaptığı Amasya Halifet Gazi Medresesi’nin H.622 / M.1225 tarihli

Amasya kadısı Takiyü’d-din Osman b.Ali tarafından düzenlenmiş vakfiyesinde adı

geçmektedir.419

416 Müeyyedu’d-din el-Cendi, Nefhatü’r-Ruh ve Tuhfetü’l-Fütuh (Vuslat Yolu), çev. Hayreddin Yılmaz, İstanbul 1996, s.4 417 İbnu’l-Kesir, İsmail bin Umer (ö. H.774 M.1373) el-Bidaye ve’n-Nihaye, XIV, Beyrut, 1932, s.74–75 (İbnu’l-Kesir, el-Bidaye ve’n-Nihaye, çev. Prof. Dr. Bekir Karlığa/ Bedrettin Çetiner, 1–16, İstanbul 1995) 418 Şu an İran sınırları içinde yer alan Hazar Denizi Güneyine yakın şehir 419 Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, I, İstanbul H.1327 / 30; II, İstanbul H.1329 / 32

102

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

I. III. SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’DE BİLİMSEL VE

KÜLTÜREL KURUM VE KURULUŞLAR

Anadolu toprakları ilmi, ahlaki, dini, tasavvufi, iktisadi ve kültürel alanda

Danişmendlilerin temelini attığı ve Anadolu Selçuklularının zirveye ulaştırdığı bir

sürece girdi. “Bolluk ve bereket Şam diyarında, sevgi ve merhamet ise Rum’da”420

diyen İbni Battuta tam olarak da bunu ifade etmekteydi. Kayseri “Tarihe bir cihangirin

eliyle değil, Anadolu’daki insanlığın, tabii devamlı ihtiyaçları ile doğmuştur”421 Kayseri

zengin tarihi dokusunun yanında Ahilik ve Bacı Teşkilatının ve düşünce olarak da

Evhadiye Hareketi’nin merkezi olmuştur.

I. III. I. GEVHER NESİBE SULTAN DARÜ’ŞİFASI VE MEDRESESİ

Anadolu’nun özellikle transit yollarının üzerinde olması bir takım sıkıntıları da

beraberinde getirmişti. Elbette ticaret önemliydi ama ticaret yoluyla bulaşan ve

yaygınlaşan salgın hastalıklar, bütün bir milletin kırılmasına da sebep oluyordu.

XIII. yy.’ın koşullarına bakıldığında; ülkelerarası ticaret ve yolculuk

hareketinin yoğunluğu ve batıdan-doğudan yürüyen orduların taşıyıcılığı ile bulaşıcı

hastalıkların bu yüzyıldaki tahribatı, korkunç boyutlara ulaşmış bulunuyordu.

Anadolu’da, halkın kara ölüm dediği veba olmak üzere salgın hastalıklar, sağlık

kurumlarına olan ihtiyacı artırmış olmalıdır.422

Tabii afetler, daha sonraki dönemlerde de devam etti. I. Alâü’d-din Keykubad

döneminde M.1221’de Konya’da ve M.1224’de Malatya’da ardından M.1259’da Suriye

ve Anadolu’da meydana gelen büyük bir kıtlık, bunun yanında Moğol ordusunun

kuşatmaları ile Mardin ve Meyyafarikin (Silvan)’de meydan gelen tabii afetler büyük

yıkıma yol açmıştı.

Bütün bu sıkıntılar, I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev’e bir sağlık kuruluşu kurmak

için zorunluluk teşkil ettirmiş olmalı. Türkiye Selçukluları bu kuruluşlara Maristan,

420 İbni Battuta age., Aykut çev, s.400 421 Remzi Oğuz Arık, Coğrafyadan Vatana, İstanbul 1969, s.204 422 Necdet Sakaoğlu, Türk Anadolu’da Mengücekoğulları, İstanbul 2005, s.342

103

Bimaristan, Darü’l-Sıhha, Darü’l-Merza yerine Darü’l-Afiye veya yaygın kullanışı ile

Darü’ş-Şifa tabirini kullanmışlardır. Anadoludaki Selçuklu Hastanelerini eski

kaynaklardan elde edilen bilgilerin ışığında Arslan Terzioğlu, İslam Ansiklopedisi

Bimaristan makalesinde 4 sınıfa ayırır ve şu şekilde inceler:

Seyyar Bimaristanlar: Sultan Melikşah’ın ordusunda 100 ve Irak Selçuklu

Sultanı Mahmud’un 40 deve yükü ile taşınan, daha sonra Memluklu Sultanlarının da bu

geleneği sürdürdükleri ve seyyar hastanelerini deve kervanları ile yanlarında

taşıdıklarını biliyoruz.

Kervansaray Bimaristanları: Karatay Hanı’nın vakfiyesinde yer alan hasta

yolcularının tedavisi için ilaç ve meşrubat tayını verilmiştir.423 Burada hastane ve

eczane (edviye) gibi sağlıkla ilgili bölümlerinin de bulunduğunu, Kadı İbn-i Abdü’z-

zahir anlatır. Karatay Kervansarayı’na ait M.1247 tarihli vakfiye bilgilerinden

kervansaray kadrosunda devamlı bir veteriner hekim bulunduğu da belirtilmektedir.424

Saray Bimaristanları: Kirman Selçukluları’nın bimaristan, medrese, hankah,

hamam ve ribattan oluşan yapı topluluğunu I.Turan Şah’ın yaptırdığını, yine

I.Muhammed’in de bu geleneği devam ettirdiğini ve Selaha’d-din Eyyubi’nin Selçuklu

Atabegi Nurü’d-din Zengi’nin kumandanı iken Kahire’de, Fatımi Sarayı’nın bir

bölümünü kullanarak saray bimaristanları yaptırdığını vesikalar gösteriyor.

Nurü’d-din Zengi ile çağdaşı olan I. Mesud ve oğlu II. İzzü’d-din

Kılıçarslan’ın bu hastanelerin kendi ülkesinde olması ve halkının da sağlık

hizmetlerinden en iyi şekilde yararlanabilmesi isteği ile hareket ettiği düşünülebilinir.

Nitekim Sultan II. İzzü’d-din Kılıçarslan’ın sarayında Urfa’lı bir Hıristiyan doktoru

vardı.425

Halkın Sağlığı ve Tıp Eğitimi için Kurulan Genel Hastane Niteliğindeki

Bimaristanlar: Nizamülmülk’ün Nişabur’da ve daha sonra Bağdat’da yaptırdığı

Nizamiye Medreseleri içinde de hastaneler bulunuyordu. Kayseri’de bulunan Gevher

Nesibe Dar’üş-Şifası ve Medresesi bu tür yapılar içindedir.

423 Turan, Selçuklu, s.17–173 424 Eriş Asil, Anadolu Selçuklu Devri Tıp ve Eczacılık Kurumu, Ankara 1979, s.30 425 İbn el-Kıfti, Tarihü’l-Hukema, ed. J.Lippert, 1903, s.177–178

104

“Selçuklular devrinde diğer şifahaneler hakkında kısmen bilgi varsa da,

Kayseri Şifahiyesi üzerinde izahlı, yazılı vesika mevcut değildir. Bu binalarda Selçuklu

devrindeki tıp tahsilini ve hasta tedavisini diğer şehirlerdeki muasır şifahiyelerle kıyas

edilerek bir tarihçesi ancak yapılabilir”426 diyen Afet İnan, bize bu konuda hareket alanı

bırakmamakla beraber araştırmalarımız sonucunda, yeterli olmasa da karşılaştırmalı

bilgilerin bize ışık tutabilecek olması sevindiricidir.

Kayseri’de zamanımızın eğitim-öğretimine yöntem olarak çok benzeyen, site-

üniversite nitelikli ilk yapı Sultan I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in kardeşi Gevher Nesibe

Sultan adına inşa ettirmiş olduğu çifte medrese Anadolu’da bir ilktir.427 Dört eyvanlı-

avlulu ve avlusu revaklı medrese planına sahip olan bu eğitim-öğretim külliyesinde, bir

yandan hastaya hizmet verilirken, diğer yanda hekim yetiştirilmekteydi.

Kitabesinin kaydına göre, Darü’ş-Şifa Sultan II. Kılıçarslan’ın kızı Gevher

Nesibe Sultan’ın vasiyetiyle abisi I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev’in ikinci saltanatında

(M.1205–1211) M.1205/6 yılında yaptırılmıştı.

Medresenin kitabesinde Fi eyyami’s Sultani’l –Muazzam Gıyasii’d-dünya

ve’d-din Keyhüsrev bin Kılıçarslan dame ittefaka bina’u hazal Maristan’

Vassiyetu, anil-meliketi İsmet’id-dünya ve’d-din

Gevher Nesibe İbnet-i Kılıçarslan, erzalekumallahi seneti isneteyn ve sistemiete’

yazmaktadır. Anlamı ise;

‘Bu hastane Kılıçarslan oğlu büyük Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev’in – O’na

Allah’ın ittifakı devam etsin- zamanında Kılıçarslan kızı iffetli Gevher Nesibe’nin

vasiyeti üzerine Allah rızası için H.602 (M.1206) senesinde ( inşa edildi.)” yazmaktadır.

1530 tarihli Tahrir Defteri’nde428 adı geçen medrese, Gıyasiye ve Şifaiye

olmak üzere iki medreseden oluşmaktadır. Turhan Baytop, bu sağlık kuruluşlarını

426 Afet İnan, Kayseri Gevher Nesibe Darü’ş-şifayesi, Ankara 1969, s.22 427 Gönül Cantay, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darü’ş-şifaları, Ankara 1992, s.41–44; Coşkun Alptekin, Selçuklular Dönemi’nde Kayseri I.Kayseri Kültür ve Sanat Haftası, Kayseri 1987, 8; Hüseyin Sipahioğlu, Kayseri Gevher Nesibe Sultan Tıp Sitesi, Kayseri 1981, s.2; Afet İnan, Kayseri’nin 749 Yıllık Şifaiye Tıp Medresesi, Belleten, XX, (1956), s.219 428 BOA., TD., 387, s.218

105

sağlam binaları, yeterli hekim, eczacı ve sağlık teknisyeni kadrosu olan tam teşekküllü

hastaneler olarak görmektedir.429 Ayrıca Şifaiyede bimarhane yani akıl hastanesi vardır.

Gevher Nesibe Sultan430, halk arasında dolaşan bugüne kadar gelmiş söylentiye

göre sarayın içinden olmayan bir komutana gönlünü kaptırır. Abisi veya ikizi

I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev bu ilişkiyi Selçuklu töresine ve devlet geleneğine uygun

düşmeyeceğini söyleyerek muhalif olmuş; sonrasında sevdiği komutanın savaşta

şehadeti üzerine üzüntü duyan Sultan, halk arasındaki tabirle ince hastalığa yakalanır ve

kendisi gibi dermansız derde düşenlerin tedavi edilecekleri bir tıp medresesi açılmasını

ister. Sultan, babası II. Kılıçarslan’dan kalan bütün mallarını kurulacak bir vakfa ve

takılarını Darü’ş-şifa’nın yapımında çalışacak olan ustaların gelinlik çağına gelmiş

kızlarına bağışladığını söyler. Bu vasiyeti alan I.Gıyasü’d-din Keyhüsrev, kardeşi adına

Şifahiye ve Gıyasiye halk arasındaki tabiriyle Çifte Medrese diye adı geçen Anadoluki

en erken şifahaneyi yaptırır.

Anadolu Selçukluları, tıp konusuna önem vermişlerdir. Hastanelerinde birden

çok hekimin çalıştığı ve öğrencilerinde bu hastanelerde uygulamalı tıp tahsillerini

yaptıkları tahmin edilmektedir.431 Şehirlerde eczanelerin olduğunu ya da kervanlar

aracılığıyla Hindistan’dan şifalı otların geldiğini ve ilaç yapımında kullanıldıklarını

düşünürsek bir tıp merkezi olan Kayseri’nin de buna dâhil olduğunu söyleyebiliriz.

I. III. I. I. SELÇUKLU HASTANELERİNDE TIP İLMİ İLE İLGİLİ

ÇALIŞMALAR

Anadolu Selçuklularında sağlık ve sosyal yardım hizmetlerini devrin en üstün

hizmetleri arasında sayabiliriz. Selçuklular, savaşlar, göçler, hastalıklar, taht kavgaları,

Moğol tehlikesi ve ağır vergilere rağmen hatta yıkılışa doğru giderken bile sağlık

çalışmalarını ihmal etmemişler; halkını hiç bir zaman zor durumda bırakmamışlardır.

Her önemli ve büyük şehirlerinde dar’üş-şifalar kurmayı diğer geleneklerinde

olduğu gibi devam ettirmişlerdir. Selçuklu hükümdarları, feth ettikleri topraklarda 429 Turhan Baytop, Selçuklular Döneminde Anadolu’da Tedavi ve Eczacılık, Selçuklu Gevher Nesibe Sultan Tıp Fak. Erciyes Üni. Gevher NesibeTıp Fak. Ens. Yay. no:10,Tarihsiz, Kayseri s.63–65 430Gevher Nesibe Sultan’ın ismi 1993 yılında Nasa tarafından modern bilimin öncüsü olarak Venüs Gezegeninde yeni keşfedilen bir dağa verilmişti. 431 Süheyl Ünver, Anadolu Selçuklularında Sağlık Hizmetleri, TTK. Yay., Ankara 1972, s.9–31

106

öncelikle bir cami, beraberinde bir medrese inşa ettirirlerdi. Bu medreseleri, zengin

kütüphanelerle donatırlar ve yaptıranın adını verirlerdi. Daha sonra bir darü’ş-şifa ve

öğrencilerle yoksulların yemek yiyebileceği bir imarethane yaptırırlardı. Bu

hastanelerde karantina odaları olur ve ölümcül hastalar karantinada tutularak yer

yataklarında veya hasırlar üzerinde yatırılırlardı. XII. yy.’da bir yönüyle medrese, diğer

taraftan imaret, tabhane veya konukevi anlamına geldiği anlaşılan darü’ş-şifa deyimi

doğrudan hastane karşılığı olarak Selçuklularda kullanılmaktaydı.432

Anadolu’da kurulan beylikler ve Selçuklu Devleti, tebaalarına her türlü

hizmetleri götürmüşler bunun yanında özellikle sağlık hizmetlerini kurumsal bir yapıya

kavuşturarak, nitelikli bir sağlık hizmeti vermeyi kendilerine şiar edinmişlerdir. Sağlık

hizmetini;

Hekimler

Sıhhi kuruluşlar ve toplum sağlığı konuları

Tıbbi eserler, tıbbi ve mistik folklor olarak konuyu ele almışlardır. 433

Süheyl Ünver, hekimleri darü’ş-şifalarda çalışanları ve ehliyetli olanları

belirterek cerrah olanlar, diğeri de gezici olarak ve mahallelerde hizmet veren ama

cerrahlar kadar ehliyetli olmayan pratisyen hekimler olmak üzere ikiye ayırır. Hemen

her şehirde bir tane bulunan dar’üş-şifalarda müteaddit hekimler ve cerrahlar çalışmıştır.

Hemen hepsi, devirlerinin ustadlarından sayılmakla beraber nerelerde tahsil ettiklerini

bilemiyoruz; fakat Arapça ve Farsça bildikleri, zengin bir kütüphaneye sahip oldukları

ve derin bilgilere vakıf oldukları kesindir. Selçuklular zamanında hekimlerin takip

ettikleri tıp dili zengindir. Bazı mezar taşlarından pratisyen hekim isimlerine

rastlamaktayız. Fakat ne suretle tababet icra ettiklerini bilmiyoruz. O zaman için belki

evlerinde yahut pazarlar ve esnaf arasında muhtemel ki dükkânlarda vazife görürlerdi.

Anadolu Selçuklu döneminde, hastanelerin ( maristan) , aynı zamanda birer tıp

okulu olduğu bilinmektedir. Bu okullarda tıp ilmi ile ilgili çalışmaların pratik ve teorik

olarak nasıl yapıldığına dair elimizde kesin deliller mevcut değildir. Selçuklular’da

tabip veya hekim, cerrah, kehhal aynı zamanda ahi teşkilatının birer üyesiydiler. Bu

432 Sakaoğlu, Türk, s.343 433 Ünver, Anadolu, s.9

107

şekilde ahiliğin çırak-kalfa-usta üçlemesi ile yetişen tabibler, hocalarından aldıkları

icazet sonunda mesleklerinde başarılı olmuş kabul ediliyorlardı. Bu hastanelere Orta

Şark ve Müslüman memleketlerden tıb öğrenmek ve halkın hizmetinde çalışmak üzere

öğrenciler de gelmekteydi.

Yabancı memleketlerden gelen hekimlerin resmi tabibler arafından imtihana

tabi tutuldukları da Anadolu Selçuklu devri hekimlerinden Zeki oğlu Ebubekir Sadrü’d-

din Konevi’nin şiir ve mektularından oluşan (H.794/964?) “Ravzatü’l-Küttab ve

Hadikatü’l-Elbab”434 adlı değerli kitabında geçmektedir.435

Nitekim Evhadü’d-din Kirmani’nin Menakıb-namesinin 68. hikâyesi, darü’ş-

şifalarda çalışanlar ve ehliyetli cerrahlar, hakkında bize bazı bilgiler vermektedir.

Menakıb-namede adı geçen Evhadü’d-din Kirmani, Kayseri’de bulunurken bir göz

ağrısına müptela olmuştu. Gözleri çok iltihap toplamış, yaş akıyordu. Göz doktorları

(kehhal) ve tabipler muayene ettiler, ilaç sürdüler, perhizler verdiler. Hata edip,

sakıncalı bir şey yemesin diye her gün sürekli olarak biri kontrol ediyordu. Bu durum

iki ay kadar sürdü.436 Göz doktoru ve tabiplerin hanikâha kontrole gelmesi, o devirde

darü’ş-şifada kehhal yani göz hekimi ve tabiblerin olduğunu göstermektedir. Ayrıca

diyetisyen vardır ve sağlık için diyetin önerilmesi tedavi şekillerinden biridir. Bir diğer

dikkat çekici husus, hanikâha giden tabiplerin, evlere de giderek hastaları evlerinde

tedavi etmiş olabileceklerini akla getirmektedir.

Mikail Bayram, Selçuklular zamanında hemen hemen her şehirde darü’ş-

şifaların ve maristanların bulunduğunu ama hastaların buralara getirilmesinin zor

olduğunu söylemektedir. Ayrıca yöneticiler, şehir şehir, kasaba kasaba gezen pratisyen

hekimleri ve tabibleri halkın ayağına gönderek halkın sağlığı ile yakından

ilgilenmişlerdir. Ahi Evren’in talebelerinden olan Saadü’d-din Mesud adlı bir tabip

Sinop, Kastamonu, Samsun, Canik, Amasya, Niksar gibi şehirlerde dolaşarak

hastaları tedavi etmiştir.437

434 Ebu Bekir b.Ez-Zeki el-Konevi, Ravzatü’l-Küttab ve Hadikatü’l-Elbab, çev. Ali Sevim, Ankara 1972 435 Afet İnan, “Kayseri’de Gevher Nesibe Şifahiyesi”, Malazgirt Armağanı, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 1993, s.6 436 Bayram, Şeyh, s.277–278 437 Mikail Bayram, “Anadolu Selçukluları Dönemi Tababeti İle İgili Bazı Notlar”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, S.4, İstanbul 1998, s.149–151

108

I. III. II. AHİLİK VE BACI TEŞKİLATI

I. III. II. I. AHİLİK

Osmanlı döneminin ilk tarihçisi olarak kabul edilen Âşıkpaşazade (ö.H.886

M.1481)’nin ünlü “Tarih-i Âli Osman” adlı eserinde Selçuklular devrinde Türkmenleri;

Gaziyân-ı Rum ( Anadolu Gazileri ),

Ahiyân-ı Rum ( Anadolu Ahileri ),

Abdalân-ı Rum ( Anadolu Abdalları ),

Bacıyân-ı Rum ( Anadolu Bacıları ) olarak 4 sosyal zümreye ayırmıştı.438

Ahi; kelimesi Arapça olup “kardeşim” manasına gelir. Divan-ı Lügati’t-Türk’te

ise “ahi” kelimesinin eli açık, cömert anlamına gelen “akı” kelimesinden gelmektedir.439

Hüseyin Kazım Kadri de kelimenin Arapça olduğunu lugatinde şu şekilde izah eder;

“ahi Arapça isim, ahu yerine ahi kardeş, birader, yar, dost, çoğulu ihvan, kardeşler,

dostlar bir tarikate ve mesleğe tabi olanlar”440 Ahi kelimesini ahilerin yazmış olduğu

secerenamelerde, fütüvvetnamelerde ve Anadolu’da yaşamış bulunan ahilerin bırakmış

oldukları vakfiyelerdeki yazılış şekli destekler durumdadır.441

Ahi Evren, M.1205 yılında Anadolu’ya ayak bastığında böyle bir teşkilatın alt

yapısının Anadolu’da şekillenmiş durumda olduğunu söylemek abartı olmaz. Çünkü

Harput’ta Ahi Musa Mescid ve türbesinin M.1185 yılına tarihlenmesinden yola

çıkılarak, esnaf örgütlenmesinin Anadolu’da I. Gıyasü’d-din Keyhüsrev zamanında ve

daha öncesinde var olduğu söylenebilir. M.1216 tarihli bir kayıtta, Kayseri’li Ahi

Eminü’d-din adlı birisinin bir vakfiyede isminin geçiyor olması Ahiliğin bu tarihten

önce Kayseri’de de teşkilatını tamamlamış olduğunu göstermektedir.442 Ama teşkilatın

bir devlet unsuru olarak şekillenmesi ise Anadolu Selçuklu Sultanı I.İzzü’d-din

Keykavus’un M.1215 yılında Abbasi Halifesi en-Nasır li-Dinillah’tan fütüvvet şalvarını

alarak, fütüvvet teşkilatına dâhil olması gösterilebilir.443

438 Âşık Paşazade, age., s.486 439 Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati’t-Türk, çev. Besim Atalay, 1986, Ankara I, s.90 440 Hüseyin Kazım Kadri, Türk Lugatı, I, İstanbul 1927, s.202 441 M. Z. Oral, “Ahi Ahmed Nahcivani Vakfiyesi”, A.Ü.İ.F.Der., III-IV, Ankara 1954, s.57 442 Merçil, Türkiye, s.33 443 İbni Bibi, age., I, s.150

109

Toplum hayatının devamı için yapılan zanaatın sanata dönüştürülmesi ile

toplumun iktisadi durumunun yükseleceğine ve refah seviyesinin artacağına inanan Ahi

Evren, meslekleri organize ederek Ahilik müessesesini Kayseri’de kurmuştur.

Ahi Evren’in devrin Sultanı II. İzzü’d-din Keykavus’a öğüt amaçlı yazdığı

siyasetname, “Letaif-i Hikmet” adlı kitabında ( M.1257) insan (toplum) için gerekli olan

bütün sanat kollarının yaşatılması ve bu işe yeterli miktarda insan yönlendirilmesi

lüzumludur. Toplum çeşitli sanat kollarını yürüten insanlara muhtaç olduğuna göre, bu

sanat kollarını yürüten çok sayıda insanların belli bir yerde toplanmaları ve her birinin

belli bir sanat ile meşgul olmaları gerekir ki, toplumun bütün ihtiyacı görülmüş

olsun.444diye öğüt vermekte; Ahlâk-ı Nâsirî adlı eserinde ise Anadolu Ahîliği’nin

kuruluşu, örgüt yapısı ve felsefesi izah edilmektedir.445

Ahiler, belirli bir sosyal zümrenin gelişmesini temin ederken diğer taraftan da

toplumun gelişmesini sağlıyorlardı. Esnafın ve sanatkârların yetiştirilmesinde gayret

gösterdikleri gibi, aralarındaki uyuşmazlıklarda kanun, başvurulması gereken ilk

unsurdu. Ahi fütüvvetnamelerinde ve secerenamelerinde, ahilerin belirli kurallar ve

yönetmelikler çerçevesinde hareket etmeleri sağlanmışsa da, getirmiş olduğu bir takım

ahlaki kuralları da hayatın geneline yaymışlardı. Ahi birliklerinin fonksiyonlarını: Dini

fonksiyonları, Siyasi-askeri fonksiyonları, Sosyo-ekonomik ve kültürel fonksiyonları

olarak tanımlamak mümkündür;

Dini Fonksiyonları: Ahiler, bir tarikat düşüncesine sahip olmakla beraber

cemaat olgusuna daha yakın bir çizgidedirler. Teşkilatlanan ahilerin dini ayin ve erkâna

önem vermeleri, yapılanmanın belli bir silsile izlemesi, kullanılan bir takım dini

sembollerin ve ifadelerin yer almasıyla birlikte ahlâki bir düşüncenin tesis edilmesi ve

bu düşüncenin topluma yaygınlaştırılması, ahiliğin dini fonksiyonlarını gösterir.

Siyasi ve Askeri: Ahiler siyasi ve askeri fonksiyonları birlikte ele almışlardır.

Ahiler, hiç bir siyasi gücü olmadan, iktidar boşluğu olduğu anlarda çıkan karışıklarda

ön sırayı alarak, düzenli ordunun eksikliklerini tamamlamışlardır.446 Osman Turan,

“Selçuklu Türkiye’sinde şehirlerde dini ve iktisadi esaslara dayanan Ahi Teşkilatı,

yalnız ticaret ve sanat hayatını değil; devletin zayıf zamanlarında siyasi nizamı da 444 Bayram, Fatma, s.37 445 Bayram, Ahi, s.71 446 Claude Cahen, “İlk Ahiler Hakkında” trc. Mürsel Öztürk, Belleten, S.196, 1986,s.234

110

muhafaza ediyordu”447 diye yazar. Ahiler aldıkları ilmin ve terbiyenin yanında gençlere

ata binmeyi, ok atmayı, silah kullanmayı öğretiyorlardı. Askeri bir disiplin ve eğitim

içerisinde yetişiyorlar, ordu gücünün düşman saldırısına yetmediği durumlarda

silahlarını kuşanıp, atlarına atlayıp savaş alanına koşuyorlardı.448 Claude Cahen de

benzer bir ifadeyle “Bir kentin dolaylarının sınırları içinde kuramsal olarak bir beyin

üstünlüğü kabul etmekle beraber, özel durumlarda bir ahi başkanının gerçek otorite

sahibi olduğu görülmektedir” der.449 Ayrıca, Halil İnalcık makalesinde bu konuya şöyle

değinir; “Selçuklu sultanları, Moğol egemenliği altında ülkede siyasi güç ve kontrolü

kaybettiklerinden şehirlerde ahilik yalnız ekonomik-sosyal yaşamda değil, kamu

güvenlik sorumluluklarını da yüklendiler.450

İbn-i Battuta, bazı büyük şehirlerde beş ahinin bir sultan gibi davrandığına

şahit olmuştur. Hükümdar bulunmadığı zaman hükümeti ahilerin yönettiği, ahilerin

kudreti nispetinde gelene gidene ihsanda bulunduğu, hediyeler verdiğini; emirleri,

yasakları ve binişleri ile tıpkı bir hükümdara benzediği izlenimini edinir. Doğrusu da

ahilerin kazanmış oldukları bu güçle, Anadolu’da ve Kayseri’de huzur ve istikrar

sağlanabilmiştir.

Sosyo-ekonomik ve Kültürel Fonksiyonları: Ahilik müesesesinin ilk varoluş

sebebi, yardımlaşma ve sosyal dayanışmanın temin edilmesi yönündeki gayretlerdir.

Sosyal dayanışmanın bir gelenek olarak devam ettiği Anadolu topraklarında, ahilik

kurumunu, imece anlayışı olarak görmek mümkündür. Bu anlayış, bazı bölgelerimizde

günümüze kadar gelmiştir. Yardımlaşma ve sosyal dayanışma, dini ve tasavvufi

fikirlerden kaynaklanan bir yapının varlığı ile izah edilebilir. Osman Turan “…devletin

hiçbir tesiri olmadan; şehir esnafı ve halkı, kendi kendisini idare ediyor, en küçük

suistimal, yolsuzluk ve an’aneye aykırı harekete fırsat verilmiyordu” diyerek bu durumu

yazar.451

Anadolu toplum hayatının istikrara kavuşmasında yalnız ekonomik yönden

değil, yerleşim merkezlerinin kuruluşundan yaygın eğitimin ve dolayısıyla el

sanatlarının gelişmesine, yol ve yolcu güvenliğinin sağlanışından toplumda sosyal

447 Turan, Mefkûresi, s.125 448 Çağatay, Ahilik, s.245 449 Cahen, Anadolu’da Türkler, Moran çev, s.331 450 İnalcık “Osmanlı”, s.37,118 451 Turan, Mefkûresi, s.21

111

yardımlaşma ve dayanışmanın yerleşmesine kadar Ahiler’in daha nice önemli hizmetleri

geçmiştir.452Ahilikte çalışmak yani hizmet esastır. Ahilerin zaviyelerinde ve işyerlerinde

uygulamış oldukları sohbetler ve tedrisat eğitim ve kültürün yerleştirilmesinde birer ilim

merkezi olmuşlardır. 453

Aynı zamanda ticaretin emniyeti ve rahatlığı için de kurulan ahilik teşkilatı,

iktisadi olduğu kadar içtimai ve medeni yönleriyle de büyük önem arzeder.454 Ahilerin

bulundukları toplumda siyasi, askeri, ahlaki, eğitici ve dayanışmacı, arabulucu ve sosyal

güvenlik ile ilgili fonksiyonları vardı.455 Bu fonksiyonları, tarih boyunca devam ederek;

günümüze kadar gelmiştir.

Ahiliğin bu şekilde gelişmesinde önemli bir pay da Ahi Evren’in kayınpederi

olan Evhadü’d-din Kirmani’nin kurmuş olduğu Evhadiyye hareketinin çok büyük

desteği oldu. Ahilerin ve Türkmenlerin tamamen bu hareketin içinde olmaları, sosyal ve

siyasi mücadelelerin temelini büyük ölçüde bu hareket sağlamaktaydı. Eretnaoğulları

zamanında da müridleri, Kayseri ve çevresinde bulunuyorlar ve himaye görüyorlardı.

Köşk Medresesi ve gelirleri kendilerine tahsis edilmişti.

Ahi Evren’in öldürülmüş olması kısa vadede ahilik kurumunu sona erdirmedi.

İbni Battuta, Kayseri’de Ahi zaviyelerinin aktif durumda olduğunu yazarak Ahi Emir

Ali tekkesinde misafir edildiğini ve tekkeyi ayrıntıları ile anlatmıştır.456 Bu

anlatılanların yanında Kayseri’de Ahi İsa Mahallesi ve Ahi İsa Zaviyesi yer adlarının

bulunduğunu457 biliyoruz. Mehmet Çayırdağ “Bu bölge kuvvetli ahilik izleri

taşımaktadır… Kayseri’de Ahilikle ilgili vakıf, mezartaşı ve mahal ismi gibi birçok

hatıra ve belge bulunmaktadır” demektedir. Ayrıca Ahilikte her mesleğin şeyhi veya piri

olduğu bilinmektedir. Kayseri’nin Bünyan ilçesine bağlı Pirahmet köyünün ve

türbesinin458 bulunması da Ahilik devamina işaret sayılmalıdır.

452 Müjgan Cunbur, “Karahanlı ve Selçuklu Dönemleri Türk Edebiyatında Ahilik”, Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4–7 Eylül, 1989, Ankara 1989, s. 207 453 Abdülbaki Gölpınarlı, “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları”, İ.Ü.İ.F. Mecmuası, XI, S.1–4, İstanbul 1950, s.366 454 Turan, Selçuklular, s.360 455 F. Sabri Ülgener, İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, İstanbul 1961, s.33–34 456 İbni Battuta, age., Aykut çev., s.415 457 Mehmet Çayırdağ, Kayseri Araştırmaları, Kayseri 2001, s.359 458 Ünver Günay ve Harun Güngör ve Arkadaşları, Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Din Bilimi Araştırması- Kayseri Örneği, no.132, Kayseri 2001, s.39, 99

112

I. III. II. II. BACI TEŞKİLÂTI

Kayseri’deki Ahi teşkilatının kadınlar kolu olarak kurulan Bacıyan-ı Rum yani

Bacı Teşkilatı sosyal, siyasi, kültürel ve iktisadi olayların her zaman merkezinde yer

almıştır. Gerek sulh dönemlerindeki, Türk dilinin gelişmesinde, gelenek ve törelerin

yerleşmesinde ve korunmasında, Türk sanat ve ticaret ahlakının oluşmasında ve

yaygınlaşmasındaki459 başat rollerinde, gerekse mücadele dönemlerindeki Moğollara

karşı göstermiş oldukları kahramanlıklar, bu teşkilatın askeri, siyasi sosyal ve ekonomik

gücünü değerlendirmek gerektiğini akla getirir.

Fatma Bacı, Evhadü’d-din Kirmani’nin satın aldığı bir cariyeden olan kızıdır.

Evhadü’d-din Kirmani’nin mensup olduğu tarikatın geleneğinde, kızların en önde gelen

halifelerinden birisi ile evlendirilmeleri vardı. Fatma Bacı da bu geleneğe uygun şekilde

babası tarafından muhtemelen H.625 M.1228 yılından sonra460 en yakın talebesi ve

önde gelen halifesi Ahi Evren ile evlendirildi.

Moğollar, İlhanlı hükümdarı Baycu Noyan ile Anadolu’ya girmişlerdi. Tokat

ve Sivas’ın kendiliğinden teslim olması ile Kayseri’ye gelen Moğollar, Ahiler’i ve Ahi

Evren’in Kayseri’de kurmuş olduğu teşkilatın kadınlar kolu olan Bacıyân-ı Rum (

Anadolu Bacıları )’u karşılarında buldular. Bu kolun başı ise Ahi Evren’in eşi Fatma

Bacı’dır. Şehrin savunulmasında büyük yararlılıklar göstermiş, daha sonra Moğollara

esir düşmüştür. 461

Kayseri’nin, Moğollar tarafından işgal edilmesinden sonra ahilere ait evleri ve

işyerlerini yakıp yıkmalarını, genç erkekleri (ahileri) ve genç kızları (bacıları) esir

almalarının Abu’l-Farac tarafından nakledilmesi, ahi teşkilatının kadın kolunun varlığını

güçlendirmektedir. Ayrıca Evhadü’d-din Kirmani’nin Menakıb-namesi’nde şehirde

Debbağlar Mahallesi’nin yanında Külah-duzlar Mahallesi’nin de bulunduğunun462 haber

verilmesi bu cihette değerlendirilmelidir. Bacı Teşkilatı’nın Külah-duzlar (örgücüler,

örücüler, dokumacılar) mahallesinde işyerleri vardı. Debbağlar Mahallesi’nde işlenen

derilerin yünleri, Örgücüler Mahallesi’ne intikal ettirilmekte ve burada bacılar

459 Bayram, Fatma, 1994, önsöz 460 Bayram, Türkiye, s.107 461 Bayram, Fatma, s.26 462 Bayram, Şeyh, s.158

113

tarafından işlenmekte idi.463 Öncelikle Aşıkpazade’nin haber verdiği bu zümre, Bektaşi

rivayetlerinde ve başka kaynaklar da desteklemiş; Selçuklular sonu ve Osmanlı Devleti

kuruluş döneminde kadınlar teşkilatı varlığına şahit olunmuştur. Tarih-i Ali Osman’daki

ifadeler Bacıyan-ı Rum olarak bilinmelidir.464

Mikail Bayram, “Bir bakıma Bacıyan-ı Rum, belki bir tarikatın kadın

müridlerinin meydana getirdiği bir cemaattir, demek daha doğru olur inancındayız. Bu

cemaatın, haliyle kadın mürşitleri ve şeyhleri olacaktır. İşte Fatma Bacı böyle bir mürşit

idi” diyerek teşkilatın tasavvufi yönüne vurgu yapmıştır.465 Anadolu’da Selçuklular

döneminde “Fakiregan” yani “Kadın Dervişler” olarak anılan ve Fatma Bacı’nın

kurduğu kadınlar teşkilatı466 toplumun sosyal yapısını oluşturmada çok büyük roller

üstlenmişler, dine hizmet etmişler, zaviyelerle eğitime katkıda bulunmuşlar, kültürel

faaliyetlerle toplumun fikir seviyesine yükseltmişler, Anadolu’da çok önemli

fonksiyonlar icra etmişlerdir.

Moğol istilası sonucu bu teşkilat tamamen kökleşememiş ve devamını

sağlayamamıştır Kurucusu olan Ahi Evren’in o sırada Kayseri’de bulunmaması diğer

taraftan eşi Fatma Bacı’nın da Moğollar tarafından esir alınarak götürülmesi teşkilatın

başsız kalmasına bu da yönetimin ve üretimin aksamasına sebep olmuş olabilir.

İlerleyen zamanda bu teşkilata mensup kadınların yöresel gayretleriyle teşkilatı

yaşatmaya çalışmışlarsa da tamamen toparlanamayarak dağılmış halde varlıklarını güç

bela sürdürmüşlerdir.

I. III. III. EVHADİYYE HAREKETİ

Anadolu, XIII. yy.’ın başlarında çok çeşitli fikirlerin bir arada bulunduğu bir

coğrafyaydı. Selçuklular zamanında Anadolu sosyal, kültürel, fikri, siyasi, dini ve

iktisadi yapının incelenmesi gereken bir dönem olarak değerlendirilmelidir. Selçuklu

döneminde kurulan tarikatların en önemlisi şu an müridi olmamasına ve ismi pek

463 Bayram, Fatma, s.39 464 Köprülü, Osmanlı, s.93–94 465 Bayram, Fatma, s.52 466 Mikail Bayram, “Bacıyan-ı Rum (Anadolu Bacıları) Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar”, X.Türk Tarih Kongresi, Ankara 22–26 Eylül 1986, Ankara 1991, III, s.971–972

114

bilinmemesine rağmen Evhadü’d-din Kirmani’nin Kayseri’de kurmuş olduğu

Evhadiyye Hareketi’dir.

Evhadü’d-din Kirmani, Oğuzların Kirman’ı istila ettikleri M.1179 yılında 16

yaşında olduğuna göre M.1164 yılında şu an İran sınırları içinde bulunan Kirman’da

doğmuştur.467 Daha sonra tahsiline devam etmek için Bağdat’a gitmiş, bu esnada

tasavvufa merak saran Evhadü’d-din Kirmani bu yolda ilerleyebilmenin şartı olan bir

mürşide ihtiyaç duymaya başlamıştır. Evhadü’d-din Kirmani’nin Menakıb-namesi’nin

26. hikâyesinde tabii ilmin elde edilirken bir irşad edenin olması gerektiği

anlatılmaktadır. Rahle-i tedrisinde bulunduğu Kutbü’d-din-i Ebheri’nin (ö.H.577

M.1181/82)468 müridi Şeyh Ruknu’d-din-i Sucasi (ö.H.607 M.1210/11)469’ye mürid

olmuştur. Tarikatın kurucusu ise Şeyh Evhadü’d-din Hamid el-Kirmani, silsile olarak

Suhreverdiliğe dayanmaktadır.470 Amelde Şafii, itikatta ise Eş’ari mezhebi mensubu

olduğunu belirtmektedir. Riyazü’l-Arifin’e göre471 de H.635 M.1238 yılında Bağdat’da

vefat etmiştir.472

Horasan’dan gelen Türkmen şeyhi Evhadü’d-din Kirmani, kendisine hizmet

edeceği bir yer yani hanikâh verilmemesi yüzünden Malatya’dan kırgın olarak ayrıldı473

ve yönünü batıya çevirerek; Kayseri’nin yolunu tuttu. Erciyes Dağının eteklerinde

hâlihazırda da bulunan Battal Mescidi’ne yakın bir yere yerleşmiş olmalıdır. Battal

Mescidi’nin Evhadü’d-din Kirmani’nin hayatında önemli bir yeri vardır. Bu mescidin

Kayseri’nin kültürel etkileşiminde büyük rolü olmuştur. Nitekim Evhadü’d-din

Kirmani, sık sık bu mescide giderek, ibadetlerini yerine getirmekte hatta inzivaya

çekilmektedir. Türkmenlerle burada dini toplantılar yaparak, onlar arasındaki birlik ve

beraberliği sağlamıştır. Arapça, Farsça İbranice ve Türkçe474’ye vakıf olan Evhadü’d-

din Kirmani, sohbetlerinde Türkçe kullanmayı tercih etmiş; akıcı ve tatlı anlatımıyla

Türkmenler’in güvenini ve sevgisini kazanmıştır. Bu olumlu yaklaşımın sonucunda ise

467 Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları, Ankara 1989, s.214–215 468 Gölpınarlı, Mevlana’dan, s.203, 317–318 469 Gölpınarlı, Mevlana’dan, s.203, 317–319 470 Bayram, Şeyh, s.38 471 Baba Tahir, Riyazü’l-Arifin, Tahran, 1305, s.37–38 472 Bayram, Şeyh, s. 46–49 473 Fruzanfer, Menakıb-ı, s.239–240 474 Evhadü’d-din Kirmani, Rubailer, çev. Mehmet Kanar, İstanbul 1999, s.214

115

savunmuş olduğu Evhadiye Hareketi’nin Kayseri merkezli olmasına ve Anadolu’ya

yayılmasına imkân sağlamıştır.

Yaşamının uzun bir süresini Kayseri’de geçirmiş olan Evhadü’d-din Kirmani,

Kayseri Esir Pazarından satın aldığı ikinci eşinden kızı Fatma Bacı doğmuştur. Fatma

Bacı daha sonra Kayseri’de birçok yararlılıklar gösterecek ve Bacıyan-ı Rum

Teşkiatı’nın kurulmasında ve örgütlenmesinde öncülük edecektir. Fatma Bacı,

babasının bağlılarından ve Ahi Teşkilatı’nın kurucusu olan Ahi Evren’le evlenmiştir.

Devletlerin sosyal, siyasi ve kültürel olaylarının gerisinde tarikatların izlerini

görmek mümkündür. Evhadiyye Hareketi de XIII. y.y’ın başlarında Anadolu Selçuklu

Devleti’nin temelini oluşturacaktı. Ahiler ve Türkmenler arasında yaygın olan bu

hareket, I.İzzü’d-din Keykavus’un Sivas’ta zehirlenerek öldürülmesi ve yerine I.Alâü’d-

din Keykubad’ın tahta geçirilmesinde büyük rol oynamıştır.

I.Alâü’d-din Keykubad döneminde Kayseri’de bulunan yöneticiler ile

Türkmenler arasındaki huzursuzluk ve memnuniyetsizlik had safhaya ulaşmıştı. Bunun

üzerine Evhadü’d-din Kirmani, durumu bir mektupla Alanya’da bulunan Sultana

bildirmişti. Olaylardan haberdar olan I.Alâü’d-din Keykubad hemen Antalya üzerinden

Konya’ya ulaşıp; Kayseri’ye gelmiştir. Türkmenler lehine tavır alarak olayların

büyümesine mani olmuş; tedbir ve icraatlarından sonra devlet desteğini alan Türkmenler

nüfuzlarını artırmıştı.

Bu olaylarda idam edilen Çaşniğir Emir Seyfü’d-din Ayaba, Emir-i Ahur

Zeynü’d-din Başara, Emir-i Meclis Mübarizü’d-din Behramşah ve Bahaü’d-din

Kutluğca I. Alâü’d-dinKeykubad tarafından devlethanede verilen ziyafet sonrasında

zehirlenerek öldürüldüler. Bu şahıslar I. Alâü’d-din Keykubad’ın Kayseri’de

kuşatmasında kardeşi İzzü’d-din Keykavus’un yanında olmuş ve görüş alış-verişinde

(müşaveret) bulunmuş olduğu değerli komutanlarıdır. Aynı zamanda Türkmenler ile

işbirliği yapıp I. Alâü’d-din Keykubad’ı Kayseri’de tahta çıkaran; bu devlet adamlarının

Evhadü’d-din Kirmani’nin de bağlılarından olması dikkat çekicidir.

I. Alâü’d-din Keykubad’ın has adamlarından Kemalü’d-din Kamyar ve

Celalü’d-din Karatay ile diğer devlet erkânının da Evhadü’d-din Kirmani’nin mürid ve

mu’tekidlerinden olmaları Evhadiyye Hareketi’nin devlet ile nasıl bütünleştiğini ortaya

116

koymaktadır. Siyasi ve fikri bakımdan Evhadü’d-din Kirmani’nin devlet ile uyum

içinde olması ise bu hareketin Kayseri’de kolaylıkla yayılmasına zemin hazırlamıştır.

Evhadü’d-din Kirmani, çok yönlü bir şahsiyete sahip olup, Kayseri de fikri

faaliyetlerini artırmış; ilim, sanat, tasavvuf alanında çalışmalar yaparak; bu alanda

faaliyet gösteren erbabları da bir çatı altında toplamıştır. Kayseri’de bulunduğu süre

zarfında eserler ele almıştır; ancak çok sayıda eser veren mutasavvıflardan değildir.

Bunlar arasında rubaileri, (rubai çeşitleri olan mulemmaları, gazelleri, kasideleri,

lugazları, tercî-i bendi) ve ünlü ustad risaleleri, Ferâ’id-i Nasuh öğütleri ve halife el-

Mustansır’a yazdığı mektubu örnek verebiliriz.

Bilinen eserleri şunlardır: Enisü’t-talibin ve celisü’s-salihin adlı rubaileri,

Risale fi’l-va’z ve’l-ahlâk adlı eseridir.

Evhadü’d-din Kirmani, Padişah ve emirlere nasihatü’l-mülûk tarzında rubailer

söylemiş, onlara zulümden kaçınmalarını, adil olmalarını tavsiye etmiştir. Selçuklu

Sultanları ile temas halinde olmuş I. Gıyasü’d-din Keyhüsrev ile görüşürek “ayağının

haşmetiyle yerin aşındığı Kayser’in kasrı felekten yüce idi. Ey onun yerine sahip olan

Keyhüsrev! Bak bakalım; kasır nerede? Kayser nerede? Sanki hiç olmadı!” rubaisini

ona ithafen söylemiştir.475

Evhadü’d-din Kirmani, bilgiye ve akla önem vermektedir. Ama bu zamanın

üzerinden bir müddet geçtikten sonra rubai de ilmin geçerliliğinin ve aklın kıymetinin

kalmadığının söylenmesi insanın aklına akli ve tabii ilimlerin terk edildiği düşüncesini

getiriyor. Bilgi ile amaca ulaşılamayacağını, birçok sıkıntının bilgiden kaynaklandığını

ve bilimin her şeyi çözemeyeceğini; medreselerde ilim öğrenenlerin ilahi sırlara vakıf

olamayacağını söylemektedir. Ona göre tekke de yani hankahta öğrenilen ilim üstündür.

Medreseli bir talebe hankah eğitimine katılsa, medreseden vazgeçerek hankaha tabi

olacaktır.

Evhadü’d-din Kirmani’nin yazmış olduğu Menakıb-namede, Kayseri’de

bulunduğu ve Menakıb-namede adı geçtiği bilinen bağlılarını kısaca şu şekilde

açıklayabiliriz: Şeyh Şemsü’d-Din Ebu Hafs Ömer Bin Ahmed Et-Tiflisi, Zeynü’d-Din

Sadaka, Sadü’d-din Nahcevani, Şihabu’d-din İsa, Takuyü’d-din Berucerdi (Erugerdi),

475 Evhadü’d-din Kirmani, Rubailer, s.17

117

Nurü’d-din Luristani, Nurü’d-din Tokati, Kerimü’d-din Kazvini, Kerimü’d-din Sofi,

Malatyalı Şeyh İmamü’d-din, Yusuf Surmari, Bedrü’d-din Yaman ve Şihabü’d-din

Çoban’dır.476

Selçuklu dönemindeki siyasi, tarihi ve kültürel önemini koruyan ve günümüze

kadar getirebilen Kayseri, Evhadü’d-din Kirmani ve onun eseri Evhadiye Hareketine

sahip çıkamamış ve tarihe mal edememiştir.

I. III. IV. KAYSERİ’DEKİ DİĞER MEDRESELER

Bilindiği gibi Anadolu’da ki medreseler, Büyük Selçuklular’ın kurmuş

oldukları Nizamiye Medreseleri’nin bir devamı niteliğindedir. Bu yüzden medreselerde

ki ilmi faaliyetlerin uygulanmasında benzerliklerin olması kaçınılmazdır. Selçuklular,

gerek devletlerini sağlam temellere oturtma, gerekse Batıni inançlara karşı en faydalı ve

semereli yolun ilmi yaymak olduğunu anlamışlardı.477 Selçuklu sultanlarının

Danişmendlilerden gelen geleneği sürdürdüklerini İbnü’l-Esir bildirmektedir.

Kayseri’de her iki gerekçenin oluşmasında uygun bir şehirdi. Nitekim gerek Dar’ül-feth

olarak gerekse de ilmi faaliyetlerin merkezi olarak Selçuklu Devleti’nin vazgeçilmez

şehirlerinden olmuştur.

George Makdisi, medreselerin gelişimini; mescit, mescit-han, medrese olmak

üzere 3 aşamadan geçtiğini yazıyor.478 Mescit, İslam’ın doğuşu ile doğup gelişmiş,

mescit-han X.yüzyılda geniş bir alana yayılmış ve bu yüzyılda ortaya çıkan medrese,

XI. yüzyılda zirveye ulaşmıştır.479 İslam âleminde ilk defa medrese yaptıran Türk

ümerasından Nişabur (1033)’da Emir Nasır B. Sebüktekin’dir.480

Camiden ayrı bir kurum olarak medrese kavramının kendisi, ilk kez Orta

Asya’da gelişmiştir. Bölgenin büyük evlerinden ve Budist manastırlarından esinlenen,

bir avlunun dört bir çevresinde eyvan’ların, yani birer duvarı açık ve üstleri kemerli

476 Bayram, Şeyh, 2005, s.72–88 477 Anadol, Abbasova, Abbaslı, Türk, s.338 478 George Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, İstanbul 2004, s.72 479 Makdisi, age., s.72 480 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Sözlüğü, İstanbul 1971, s.436

118

odaların yer aldığı tipik yapı planları medrese yapı stilinin Orta Asya’dan gelmiş

olabileceğini gösteriyor.481

Büyük Selçuklular devrinde ortaya atılan ve geliştirilen medrese mimarisi bir

bakıma gerçek yerini Anadolu’da bulmuş ve yaygın duruma gelmişti. Medreseler

arasında gerçek anlamda ihtisaslaşma, Anadolu Selçuklu Medreselerinde görülmüştür.

Anadolu’da özellikle Selçuklu Döneminde bir iç avlu çevresinde eyvan tarzında

sahınları (dershaneleri) ve maksure denilen hücreleri ihtiva eden yapılardı. Pratik

eğitimin gereği olarak medrese camiye bitişik inşa edilir, ya da medresenin ayrı bir

mescidi bulunur veya mescid ve medrese aynı mekânda hizmet verirdi. Kayseri’deki

medreselerin cami ile bitişik bir mimari anlayışla inşa edilmiş olmaları akla külliye tipi

yapı teşkilini getirmektedir. Büyük Selçuklularda medreseler, mekân olarak geniş

hacimli olmasına karşı Anadolu Selçuklu medreselerinde dar hacimlidir.

Anadolu’daki medrese öğretimini İslami ilimlerin okutulduğu nakli ilimler ve

akli ilimlerin tahsil edildiği medreseler olan Darü’l-İlim medreseleri482 olarak

sınıflandırabiliriz. Medreselerin haricinde akli ve nakli ilimler, ilim adamlarının

evlerinde, hastanelerde, tekke, zaviye ve hanikâh gibi medrese dışı mekânlarda tedris

edilmekteydi.483Anadolu bulunan ve özelliklede Kayseri’deki medreselerde iki tür

yapılanma olduğunu söylemek mümkün. Tıp medreseleri haricinde hadis ilmini öğreten

Darü’l-Hadis, Kuran’ın okuma yöntemlerini öğreten Darü’l-Kurra vardı.

Kayseri’de M.1205/6 da inşa edilen Gevher Nesibe Medresesi ve Darü’ş-

şifasını Darü’t-tıbba; Sahibiye Medresesi’ni Anadolu’daki Sünni düşünce sistemine

uygunluğu ile hadis medresesine; Melikgazi, Hunad Hatun, Hacı Kılıç gibi medreseleri

ise Darü’l-kurra tipi medreselere örnek verebiliriz.

Selçuklular, ilmi faaliyetlerini gerçekleştirebilmek için medreseler

kurmuşlardır. Medreselerin Selçuklularda önem kazanması ve yayılmasının başlıca

nedenleri:

481 Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansk., İslam Dünyası, 1986, s.102. 482 Gönül Cantay, “Medreseler”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, II, Ankara 2006, s.338 483 Makdisi, age., s. 49–59

119

o Sünni-Hanefi olan Selçuklular’ın çevresindeki Şii ve Fatımîler’in aşırı

mezhep propagandalarına karşı koyma ihtiyacı. Medreseler, böylece

Hanefi, Şafiî, Maliki, Hanbelî adlarındaki dört mezhebin koruyuculuğunu

ve yayıcılığını üstlenmiştir.

o Genişleyen imparatorluğun yönetimi için memur yetiştirme ihtiyacı.

o İslamiyeti benimsemiş Oğuz topluluklarının yeni inançlarının pekiştirilme,

eskilerinin silinme gereğinin duyulması

o Din adamı yetiştirme ihtiyacı

o Yeni ele geçirilen ülkelerin manen de fethini sağlamak için gerekli insanları

yetiştirme düşüncesi.

o Yoksul veya yetenekli öğrencileri okutup topluma kazandırma düşüncesi.

o Nizamü’l-mülk’ün de belirttiği gibi bilginleri bir görev ve maaşla

medreselere bağlayıp; denetim altında tutmak ve böylece devlete karşı gizli

hareketlere katılmaları ihtimalini ortadan kaldırmak.

o Devlet adamlarının eğitim ve bilimseverliği.484

Çeşitli düşüncelerin barınabildiği, ilmi ve idari muhtariyete sahip bir üniversite

karakteri gösteren Nizamiye medreselerine vakıf gelirlerinin dışında devlet hazinesinde

de para harcanırdı. Bundan dolayı Nizamiye medreseleri, bir vakıf medresinden daha

ziyade, devlet medreseleri olarak görülmektedir.485 Bu gelenek Büyük Selçukluların

devamı olan Anadolu Selçuklularında da kendisini hissettirmiştir. Medreselerde,

müderrislere maaş; öğrencilere burs, yiyecek, giyecek verilirdi. Selçuklu

medreselerinden başka öğretmenler, camilerde ve imarethanelerde de ders vermekte

idiler. Öğrenciler, hocalarını kendileri seçerdi. Öğrencilerin çokluğu, o dersi okuyan

öğretmenin şöhretine bağlı idi. Araplar bile çoçuklarını okutmak için yalnız Türklerden

yüzlerce öğretmen getirmişlerdir. Selçuklular bu şekilde kültüre ve uygarlığa hizmet

etmişlerdir.486

484 Ersoy Taşdemirci, “Medreselerin Doğuş Kaynakları ve İlk Zamanları”, E.Ü.Sos. Bil. Der. Kayseri 1989, S.3, s.519–532 485 Taşdemirci, “medreseler”, s.164 486 Enver Behnan Şapolyo, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, İstanbul 1972, s.233

120

Selçuklular hâkimiyetleri süresince, Kayseri yanında, Anadolu’nun birçok

şehrinde medreseler, hastaneler ve kütüphaneler kurmuşlardır; çünkü bu dönemde

devlet adamları, camii, medrese, imaret, tekke ve hastane gibi birçoğu vakıf olan

müesseseler kurarak ilim hayatını destekliyorlardı.487 Anadolu’da olduğu gibi ilmi hayat

devlet adamlarının himayesinde büyüyüp gelişme gösteriyordu. Zaten bu duruma

verilebilecek en iyi örnek Kayseri’de yapılmış olan medreselerin adlarının yaptıranların

adını taşıması gösterilebilir.

Medreselerde hükümdarların isminin geçmesi ise (Melik Gazi gibi) acaba

hükümdara has bir uygulama olarak mı değerlendirmek ya da halk tarafından böyle

kabul gördüğü için mi bu ismin kaldığını söylemek daha doğru olur bilinmez. Bir başka

yapıda ise Hoca Hasan, Pervanebey, Ziayiye ve Sahibiye gibi medreselerde ise devlet

büyüklerinin ismi geçmektedir. Devlet büyükleri devlet adına fiziksel olarak neredeyse

onların bir parçasıymışcasına sınırları devlet adına işaretliyorlardı. Hükümdar olmasa da

bir hükümdar annesi olarak Huand Hatun Külliyesi ve medresesi belki de hükümdara

mahsus hukuki sembollerin bir kadın tarafından nasıl kullanıldığını göstermektedir.

Değişik etnik menşe’lerden gelen Müslüman halkların kültür birliğini ve ortak

dünya görüşüne sahip olmasını sağlayan medreseler, aynı zamanda fertler arasında

eğitim eşitliği ile toplumdaki değişik tabakalar arasında hareketliği sağlayan sosyal bir

fonksiyona da sahiptir. Medreseler, aynı fikri temele oturan kamu hayatının bir parçası

olarak, zihniyet bakımından dini müessesenin güdümünde, yapısı açısından vakıf

sisteminin içinde, mali yönden ise muhtar bir kuruluş olup hizmetini devletin

denetiminde yüzyıllar boyu sürdürmüştür.488

Moğol istilasına kadar akli ilimler, Anadolu’da oldukça kabul görmekte ve bu

eğitim için tahsis edilen medreseler eğitim merkezi olarak hizmet vermekteydiler. Akli

ilimlerin Moğol döneminden sonra geri planda kalarak nakli ilimlerin bir anlamda

toplumun yapısına daha kolay uyum sağladığını söyleyebiliriz.

487 Çetin, age., s. 151–154 488 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim”, Osmanlı Uygarlığı, Ankara 2004, s.345

121

I. III. IV. I. MELİK GAZİ MEDRESESİ

Bu medrese, Danişmendli Beyi Melik Mehmet Gazi (M.1134–1143) tarafından

hüküm sürdüğü yıllar arasında inşa edilmiş olmalıdır. Ama kesin inşa tarihi hakkında

bir şey söylemek mümkün değildir. Danişmendli Devleti’nin Sivas kolunun IV.

hükümdarı Melik Mehmed (Muhammed) Gazi Kayseri’yi başşehir yapmış ve imar

faaliyetlerine hız vermiştir. Bu imar faaliyetleri içinde inşa ettirmiş olduğu medreseye

ünlü Hanefi fakih el-Herevi’yi de müderris olarak atamıştı. Melik Mehmed

(Muhammed) Gazi M.1143 yılında da Kayseri’de vefat etmiştir.489

I. Gıyasü’d-din Keyhüsrev zamanında Melik Mehmet Gazi’nin yeğeni

Muzafferü’d-din Mahmud bin Yağıbasan tarafından H.602 M.1205/6 yılında yenileme

görmüştü. Medresenin Danişmendli Beyi Melik Mehmet Gazi’nin ismiyle anılıyor

olması, bu medresenin onun döneminde inşa edilmiş olabileceğini akla getiriyor.

Camii Kebir Mahallesi Pazar Sokağı’nda, Camii Kebir olarak geçen Ulu

Camii’nin kuzey tarafında bulunan medresenin kalıntıları Kayseri Belediyesi tarafından

1966 yılında tamamen temizlenerek ortadan kaldırılmıştır.490

Ahmet Nazif Efendi (M.1914) Mir’at’ı Kayseriyye adlı eserinde medresenin 12

odaya sahip olduğunu, medresenin banisi Melik Mehmet Gazi’nin türbesinin medrese

avlusunda bulunduğunu yazmıştır.491 Kara Mehmed Ağa Zade Kemalü’d-din 1934

yılında medresenin ayakta olduğunu belirtmiştir.492 Melik Mehmet Gazi’nin türbesi

camii güneyinde halen yer almakta ve medreseden günümüze ulaşan tek eser olarak

durmaktadır. Bu türbe medrese, yıkıldıktan sonra diğer türbeler ve kümbetler gibi

değerlendirilerek dini inançlar gereği onartılmış olmalıdır. İçinde bulunan taştan

sandukanın493 tam olarak kime ait olduğu bilinmemektedir. 1530 tarihli Tahrir

Defterleri’nde494 ve Osmanlı Dönemi’ndeki Evkaf ve Şer’iyye Sicil Defterleri’nde adı

489 Özaydın, agm., s.471; bkz, Sefer Solmaz, Danişmedliler Devleti ve Kültürel Mirasları, Selçuk Üniversitesi SBE Basılmamış DT, Konya 2001 490 Mehmet Çayırdağ, “Kayseri’de Zamanımıza Kadar Gelememiş Olan Bazı Mühim Tarihi Binalar”, IX. Tarih Kongresi Bildirileri (21–25 Eylül 1981), Ankara 1988, s.719 491 Ahmet Nazif Efendi, Mir’at-ı, s.18 492 Kara Mehmet Ağa Zade Kemalü’d-din, Erciyes Kayserisi ve Tarihine Bir Bakış, Kayseri 1934, s.58 493 Çayırdağ, “Kayseri’de Zamanımıza”, s.718 494 BOA., TD., 387, s.217

122

geçmektedir.495 Medresenin 1922 yılına kadar eğitim ve öğretimin devam ettiği dört

medreseden biri olduğu ve 15 öğrencisinin bulunduğu bilgiler vardır.496 Bu da bize

gösteriyor ki 1922 yılına kadar medrese faaliyetine devam etmiştir.

I. III. IV. I.A. ULU CAMİİ

Kayseri, Melik Mehmet Gazi (M.1134–1143) döneminde başşehir olması ile

büyük bir önem kazanmıştı. Süryani Mihail497 ve Ebu’l-Farac498 Melik Mehmet Gazi’ni

şehri imar ederek binalar inşa ettiğini belirtir.

Kuzey eski kitabesinde;

Fi eyyam el-Sultan el-muazzam Keyhüsrev bin Kılıcarslan azze nasrehu

Ammeraha Muzafferüd’-din Mahmud bin Yağıbasan fi sene isneteyn ve

sittemi’e

Azametli sultan, Kılıçarslan oğlu Keyhüsrev’in zamanında-ki onun galibiyeti

tamam olsun-Yaüıbasan’ın oğlu Muzafferü’d-din Mahmud bu binayı imar etti. Sene

602/M.1205 yazmaktadır.

Danişmendli şehzalerinin ve emirlerinin Selçukluların hizmetine girdiklerini ve

oldukça yararlı işler yaptıklarını kaynaklar gösteriyor. Ayrıca I.Gıyasü’d-din

Keyhüsrev’in ikinci defa tahta oturtulmasında da önemli rol oynamışlardır.499

Ulu Camii, 1890 yılında Kayseri’yi ziyaret eden Edmund Naumann adlı bir

seyyah tarafından incelendiğinde Roma ve Bizans dönemine ait yapılardaki mermer

malzemelerinin kente taşınarak birçok yapının inşasında kullanıldığı gibi Ulu Camii’nde

de bu yapı malzemelerinin kullanıldığını belirtir.500 Bir başka Alman bilim adamı olan

Franz Taeschner 1927 yılının yaz aylarında geldiği Kayseri’de Ulu Camii’nden

bahsederken, camiinin ayaklarının kemerlerle birbirlerine bağlı olduklarını, ortasında

bulunan avlu sebebiyle Arap camilerinden farklı olduğunu, avlunun üzerini kapatan 495 Mustafa Denktaş, Kayseri’de Türk Döneminde İnşa Edilen ve Günümüze Ulaşamayan Yapılar, Kayseri 2005, s.57–58 496 Hıfzı Nuri, Kayseri Sancağı, 1922, sad. Zübeyir Kars, Kayseri 1995, s.30 497 Süryani Mihail, age., s.103; Solmaz, agt. s.284 498 Abu’l-Farac, age., II, s.367; Solmaz, agt. s.284 499 İbni Bibi, age., I, s.76–90 500 Osman Eravşar, Seyahatnamelerde Kayseri Kayseri 2000, s.201

123

ikinci kubbenin orijinal olmadığını ve buranın daha önceden açık olduğunu belirterek

mimarisi hakkında bilgi verir. Hatta bu zat kubbenin altında bulunan suyu işaret ederek

bunu daha önce hiçbir yerde görmediğine değinir.501

Camiinin güneyinde kıble duvarına bitişik olarak inşa edilmiş (medrese

bölümü olmalı) türbede Melik Mehmet Gazi medfun bulunmaktadır.

I. III. IV. II. KÜLÜK (GÜLÜK) MEDRESESİ

Bu medrese çok küçük bir şekilde ismi ile anılan camii içinde varlığını devam

ettirmektedir. Danişmendliler’in, VI/XII. yy.’ın ilk yarısında, muhtemelen Kayseri’nin

Danişmendli başşehri olduğu H.530–537/M.1135–1142 tarihleri arasında, Nizamü’d-din

Yağıbasan tarafından H.537–559/M.1143–1164 tarihleri arasında inşa edilmiş camii,

medrese olarak günümüze kadar gelmiştir.502

Külük adı camiye ve medreseye M.1334’de yıkıldıktan sonra tekrar yaptıran

kişinin adı Gülük Şemseddin tarafından verilmiş olmalıdır. Yapının M.1210 tarihinde

Ulu Camiyi tamir ettiren Muzafferedin Mahmud’un kızı Atsız Elti Hatun tarafından

tamir ettirildiği bilinmektedir. Kitabesinde;

Emere fi sebil Rab-ül’alemin fi eyyam-ı devlete Mevlana Sultan

El-Muazzam İzzü’d-din-dünya ve’d-din Ebu’l-feth Kekavus bin Keyhüsrev

Kasım-ı Emir

El-müminin ez-zaif ibardullah el-sitte, el-masumete Atsuz Elti Hatun binti

Mahmud bin Yağıbasan senete seb’a ve sittemiye

Bu binayı Allah’ın aşkı için tamir etti. Muazzam Sultan Sevgili hükümdarımız

zamanında,

Dünya ve dinin iftiharı, Halifenin metbuu, Keyhüsrev’in oğlu, Fatihler Babası

Keykavus zamanında,

Allah’ın en zayıf kulu, iffetli kadın, Yağıbasan’ın oğlu Mahmud’un kızı Atsuz

Elti Hatun, sene 607/ M.1210 yazmaktadır. 501 Eravşar, age., s.324 502 Erol Yurdakul, Kayseri-Külük Camii ve Medresesi, Ankara 1996, s.10–76

124

Camii ve medreseye kuzeyden iki, kuzeydoğu köşesinden bir kapı ile girilir.

Camii, bir mihrabın önünde diğeri ortada iki kubbe ile örtülüdür. Batısında orta

bölümde, paralel bir tonoz olup buradan daha batıda medresenin kapalı avlu ve eyvan

kısmına geçilir. Avlu ortasında tepesinde bir ışıklık mevcuttur. Bu bölümün batısında

iki katlı medrese hücreleri vardır. Birinci katta, güneyde iki katı içine alan yüksek bir

oda ile beş küçük oda, kuzeyde medreseye açılan kapı önünden bir merdivenle çıkılan

üst katta ise bir koridor ve beş oda bulunmaktadır. Odalardan dışarıya küçük mazgal

pencereler açılmaktadır.

Yine Gülük Camii mihrabında taş mihrabın üzerine XIII. yy.’da çini

kaplanması Selçuklu çini mihraplarının en güzel örneklerinden biridir. Çiniler mavi,

yeşil, siyah ve mor renklerdedir. Etrafında üç sıra bordürü ve ikinci ve üçüncü bordür

arasında nesih yazı ile Ayete’l-Kürsi ve “İnanema yamer mesacid Allahü….”

ayetlerinin yazılı olması hem çini sanatının hem de yazı sanatının oldukça rağbet

gördüğünü göstermektedir.

I. III. IV. III. HOCA HASAN MEDRESESİ

Bu medrese, Kayseri Devlet Hastanesi’nin yakınında halen harabe durumda

bulunmaktadır. Halil Edhem Eldem,1906 yılında imaret ve hanın harap durumda,

camiinin bir dereceye kadar sağlam, medresenin ise şahısların elinde olup bir iki sağlam

hücresinin olduğunu belirtir.503

Sultan I.Mesud (M.1116–1155)’un oğlu II. İzzüddin Kılıçarslan(M.1155–

1192)’ın 11 oğlundan Kayseri bölgesine atanan Nurü’d-din Sultanşah’ın veziri olan

Hoca Hasan, Sivas ve Aksaray meliki Kutbü’d-din Melikşah tarafından Kayseri ele

geçirilmiş ve vezir katledilmiştir.504 Önemli bir devlet adamı olan Hoca Hasan, adından

da anlaşılacağı üzere bir dini lider olmalıdır. Medresenin yanında, mescidin inşa edilmiş

olduğunu kitabesinden anlamak mümkündür. Cami kitabesinde;

Hoca Hasan Camisi ehli hayrın cümlesinden razı ola...

Merhametle yâd eylesin... ihvanı din Şafii olsun ehli hayrarahmeten li alemin

503 Edhem, Kayseri, s.30 504 Edhem, Kayseri, s.35–36

125

H.589 senesinde anda imam imiş Kayseri’de Selçukluların Camisi bu imiş

Künyesi hem tarih oldu, ikinci inşasına Hace (hoca) Hasan Ebu Bekr H.1269

M.1853 yazması camiin tekrar tamir gördüğünü ama bilgilerin doğru olarak

değerlendirildiğini göstermektedir. 1530 tarihli Tahrir Defteri’nde medresenin adı

geçmektedir.505 Mescidin yanında vezir küçük bir hamam inşa ettirmiştir. Muhtemelen

bu külliye, şehri ele geçiren Kutbü’d-din Melikşah tarafından tahrip edilmiş olmalıdır.

Çünkü XV. ve XVI. yy.’a ait tapu, evkaf ve tahrir defterlerinde diğer yapıların

hiçbirisinin adı geçmemektedir.506

Medrese, harabe durumunda olmasının yanında bir de toprak altında kalmış

durumdadır. Ortasında bir mezar yeri varken, zamanla yok olmuştur.507 Harabe

yapısından görüldüğü kadarıyla açık avlulu olduğu söylenebilir. Selçuklu Dönemi

medreseleri ile karşılaştırılmalı olarak incelenip planı hakkında daha teferruatlı bir planı

çıkartılabilinir.

Medresenin üç satırlık mermer kitabesi halen Kayseri Müzesi’nde bulunmakta

olup, kitabesinin Mustafa Işık tarafından okunması esas alınarak şunlar yazmaktadır:

“Bismillahirrahmanirrahim. Tebâreke’llezî in şae ce’ale leke hayran min

zâlike.508 bi-emri’l-melik nur u’d dünya ve’d-din (Nurü’d-din) Sultanşah halledal’llâhü

mülkehû.

Bena hâzihi Hasen bin Ebi Bekr’in, veffekâ’llâhe ve mâ kesebe zenbihî alâ

men tasarrafe fihâ ve evkâfihâ bi-gayri hakkın.

La’netu’llâhi ve’l-melâiketi ve’n-nâsi ecma’în.509 Ve men ezlemu mimmen

mene’a mesâcide’llâhi en yüzkere fihesmuhu ve se’a fi-harâbihâ.510 ve zâike tis’a ve

sem’anîn ve hamse mie” Anlamı:

“Rahman ve rahim olan Allah’ın adıyla. Dilediğinde sana bundan daha

hayırlısını verecek olan Allah ne yücedir. Bu medrese dinin ve dünyanın nuru, Melik

Sultanşah’ın emri ile –Allah hâkimiyetini ebedi kılsın-Allah’ın rahmetine muhtaç kul

505 BOA., TD., 387, s.218 506 Denktaş, age., s.57 507 Edhem, Kayseri, s.36 508 Furkan, 25/10 509 Ali İmran, 3/87 510 Bakara, 2/114

126

Ebu Bekir oğlu Hasan tarafından yapıldı. Günahını bağışlatmak için Allah’a vakfetti.

Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların la’neti bu eserler ve vakıflarına haksızlık

edenlere olsun! Allah’ın mescitlerinde, Allah’ın adının anılmasına engel olan ve onların

harab olmasına çalışandan daha zalim kim vardır?511

Medrese, H.589 M.1193 tarihine inşa edilmiş ve Başbakanlık Osmanlı

Arşivleri’nde bulunan Kayseri ve çevresindeki vakıfların muhasebe kayıtlarının

tutulduğu H.1294 M.1877 tarihli 23978 nolu defterden, bu medreseye Sahra Kazası’na

ait vakıf gelirlerinin bölümünün tahsis edildiği ve adı geçen medresenin XIX. yy

sonlarına kadar hizmet verdiği anlaşılmaktadır.

I. III. IV. IV. HUNAD ( HUAND) HATUN MEDRESESİ

I.Alâü’d-din Keykubad’ın eşlerinden ve aynı zamanda II. Gıyasü’d-din

Keyhüsrev’in annesi Mahperi Huand Hatun tarafından yaptırılmıştır. Bir külliye

şeklinde yaptırılan yapıda camii, medrese, hamam ve kümbet bulunmaktadır. Camii ile

aynı dönemde yapılmadığı, camiinin öncesinde inşa edildiğine dair kuvvetle muhtemel

iddialar vardır. Caminin ve kümbetin kitabeleri dururken medresenin kitabesinin

kaybolmuş olmasının yanında taçkapı portalinin yıpranmış olması yine medresenin daha

önce yapıldığına işaret etmektedir.

Haluk Karamağaralı da medresenin muhtemelen M.1235 yılında I.Alâü’d-din

Keykubad tarafından inşa ettirildiğini ileri sürmektedir. 1530 tarihli Tapu Tahrir

Defteri’de kayıtlı medrese512 mimari olarak açık avlulu ve iki eyvanlı medreselerin

öncüsü kabul edilmektedir.513 1847 tarihli deftere göre Büyük ve Küçük Hunad

Medresesi olarak ikiye bu medresede 38 talebenin tahsil gördüğünü bilinmektedir.514

511 Mustafa Işık, Kayseri’de Mimari Eserlerde Geçen Ayet ve Hadisler, Ankara 2003, s.134 512 BOA., TD., 387, s.218 513 Abtullah Kuran, Anadolu Medreseleri, I, Ankara 1969, s.70–72 514 BOA KKT.6534 s.65–69

127

I. III. IV. V. ZİYAİYE MEDRESESİ

Bu medrese, Sivas Caddesi Muammer Bey Mahallesi, Çukur Camii yanında

yer almaktaydı.515 Medrese I.İzzzü’d-din Keykavus tarafından M.1218 yılında Sis’te

bulunan Ermeni elçilere gönderilen ve Ermenilerin vermiş olduğu hediyeleri Kayseri’ye

getiren Ziyaü’d-din Karaarslan tarafından inşa ettirilmiş olabileceği ileri

sürülmektedir.516 Ziyaü’d-din Karaarslan aynı zamanda I.Alâü’d-din Keykubad’ın

veziri, Kemalü’d-ddin Kamyar’dan sonraki Saadü’d-din Müstevfi, Tacü’d-din Pervane

ile birlikte ikinci vezirlerindendir. Konya’da bulunan mescidinden Ziyaü’d-din

Karaarslan’ın M.1223 tarihinde vefat ettiği dikkate alınırsa, bu medresenin M.1223

tarihinden önce yapılmış olması gerekir. Bu medreseyi aynı yazıda Mehmet Çayırdağ,

Kürtler Medresesi de denildiğini kaydetmektedir.517 Osmanlı arşiv vesikalarında

medresenin adı geçmekte518 olup M.1860 tarihinde medresede eğitim ve öğretimin

devam ettiği bilinmekle beraber519 hangi tarihe kadar eğitim-öğretim faaliyetlerinin

sürdürüldüğü ve medresenin yıkılış tarihi, tam olarak bilinmemektedir.

I. III. IV. VI. SİRACÜ’D-DİN MEDRESESİ

Bu medrese, II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev döneminde Siracü’d-din Lala Bedir

tarafından yapılmış ve dini ağırlıklı bir eğitimin merkezi olmuştur. Yapı bakımından

Hunad Medresesi’ne benzediği için “Küçük Hunat Medresesi” adıyla da anılmaktadır.

Medresenin kitabesinde;”

Emere bi imarete haza el medresete fi eyyam el sultan

El azam Gıyas-el-dünya vel din Ebu’l Feth Keyhüsrev bin

Keykubad Kasım emir el mu’miniyn el abid zayıf el mhtac aliy

Rahmete Allah teala Serac el-Din Bedr el emir Kayseriyye fi sene sitte ve

selasin ve sittemi’e” yazmakta, anlamı ise

515 Çayırdağ, “Kayseri’de Zamanımıza”, s.720 516 Çayırdağ, “Kayseri’de Zamanımıza”, s.720 517 Çayırdağ, “Kayseri’de Zamanımıza”, s.720 518 Denktaş, Kayseri’de, s.59 519 İsmet Demir, “Bir Döneme Sistematik Eğitim ile Damgasını Vuran Kurumlarımız ve XIX. yy.’da Kayseri Medreseleri, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (6–7 Nisan 2000), Kayseri 2000, s.123

128

“Bu medresenin yapımına Keykubad’ın oğlu, büyük sultan, din ve dünyanın

koruyucusu, fetihlerin babası, inananların emirinin ortağı, Gıyaseddin Keyhüsrev (II.)

zamanında, Allah’ın yardımına muhtac, zayıf kul, Kayseri emiri Seracüd-din Bedir emir

verdi. Sene altı yüz otuz altı. (H.636 M. 1238/39)520

I. III. IV. VII. HACIKILIÇ MEDRESESİ

Kayseri şehri’nin kuzey ucunda ve eski Güherçile Fabrika-ı Hümayun’un

(Baruthane) bitişiğinde bulunan büyük bir yapıdır. Hacı Kılıç Medresesi’nin bir diğer

adı da Mevlana Tusi Medresesi’dir. Cami ve medreseden oluşan yapı, Tapu Tahrir

Defteri’ne yaptıranın adına izafeten Mevlana Tusi Medresesi adı ile kaydedilmiştir.521

Cami ve medreseye adını veren zat I.Alaü’d-din Keykubad zamanında Melikü’l-Ümera

olan Necmü’d-din Ebu’l Kasım Tusi’dir.522 Bu medrese, II. Gıyasüd-din Keyhüsrev’in

oğlu İzzü’d-din Keykavus zamanında Ebu’l-Kasım İbn-i Ali el-Tusi tarafından H.647

M.1249 tarihinde yaptırılmıştır.

Cami ve medrese bitişik olup; iki kapısı da motiflerle süslü olarak işlidir.

Medrese kapısında bulunan taş kitabe üzerine cami kapısı üzerinde mermer malzemeye

olduğu gibi Tevbe Suresi’nin bir ayeti celi sülüsle, “İnnema yağmuru mesacid’allahi

men amene billahi ve’l yevme’l ahira ve ekame’s salate ve ate’z zekate ve lem yahşe

illa’llah, asa ulaike enyekunu mine’l mühtedin.523”yazmaktadır. Hacıkılıç Camii ve

Medresesi’nde aynı ayetlerin cami ve medrese kapısına nakşedilmiş olmasını ibadet ve

ilim ayrımının yapılmadığına işaret etmektedir

Medrese, yapı olarak dikdörtgen şeklinde inşa edilmiştir. Hacı Kılıç

Medresesi’nin kitabesi’nde;

“Amere bi imareti hazihi el medresete el mübarekete fi eyyam el sultan el

muazzam iz el dünya

520 Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, s.61 521 BOA., TD., 387, s.221 522 İbni Bibi, age., I, s. 252 523 Allah’ın mescidlerini ancak Allah’a ve ahiret gününe inanan, namaza devam eden, zekâtı veren ve Allah’tan başkasından korkmayan kimseler yapar/ tamir eder/ yaşatır. İşte bunların mufavvak olmaları umulur. Tevbe 9/18

129

Ve’l din Ebu el- Feth Keykavus (II.) bin Keyhüsrev biyed el abdi el zaif Ebu

el-Kasım bin Ali el-Tusi tarihi senete sab’a ve erbain ve sittemi’e” yazmakta, anlamı

ise:

“Bu mübarek medresenin yapılmasını Keyhüsrev oğlu yüce Sultan, din ve

dünyanın şerefi, fetihler sahibi, Keykavus Devri’nde ( H.647 M. 1249) yılında zayıf kul

Tuslu Ali oğlu Ebu’l-Kasım eliyle emretti” dir.524 İbni Bibi, Tuslu Ebu’l-Kasım’ı

Necmü’d-din Ebu’l-Kasım olarak “Melikü’z-züama”(tımar sahiplerinin meliki)

olduğunu yazıyor.

Medresenin H.1263 M.1847 yılına ait bir Evkaf Defterinde Medrese-i Hacı

Kılıç şeklinde bulunan kaydında 36 genç ve 1 ihtiyar olmak üzere 37 öğrencinin eğitim

görmekteydi.525 Hali hazırda medrese ve camii geçmişte görmüş olduğu bazı

yenilemelerle mevcudiyetini sürdürmektedir.

I. III. IV. VIII. SAHİBİYE MEDRESESİ

Kayseri’de bugünkü Yeraltı Çarşısı’nın kuzeyine düşen Sahibiye Medresesi,

III. Gıyasü’d-din Keyhüsrev zamanında H.666 M.1267 yılında emirlerinden biri olan

es-Sahip Ali İbnü’l-Hasan tarafından inşa edilmiştir.526 Sahip, o zamanda vezirlere

verilen bir ünvandı. Medresenin kitabesinde;

“Emere bi imarete haza el medresete el mübareke fi eyyam el sultan el azam

Şahinşah el muazzam Gıyas-el-dünya vel din Ebu’l Feth Keyhüsrev (III.) bin

Kılıçarslan

Hallede Allah mülkehu el abdü el raci ila rahmetallahü teala Sahib İbn-i el-

Hüseyin Ahsen Allahü avakibehü fi şehr sene sitte ve sittin ve sittemi’e” yazmakta,

anlamı ise:

Bu mübarek medresenin yapılmasını Kılıçarslan oğlu, yüce sultan, sultanlar

sultanı, din ve dünyanın koruyucusu, fetihler sahibi III. Keyhüsrev zamanında –Allah

524 Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, s.72 525 BOA., KKT.6534 s.34–35 526 Ahmet Nazif Efendi, Mir’at-ı, s.34; Kuran, age., s.90

130

mülkünü daim kılsın- H.666 yılı aylarında, yüce Allah’ın rahmetini uman kul, Hüseyin

oğlu Sahib Ali – Allah O’nun sonunu iyi eylesin- emretti.527 (H.666 M.1267/68)

Kadı İbnü Abdü’z-zahir, şehirdeki yapılardan bahsederken Sahip Ata Fahrü’d-

din Ali’den övgü ile sözeder. Sahibiye Medresesi’ndeki otağ ve çadırın büyüklüğü ve

zenginliğin hükümdarlarda dahi olmadığını belirtir.528

Taç kapısı üzerinde çok güzel bir celi hat ile hadis yazılıdır. Hadiste;

“Gale’n Nebiyyu Salla’llahu ve Sellem: Ma Ubida’llahu Bişey’in Efdalu Min

Fıkhın fi Dinin./ Vele Fakihun Vahidun Eşeddu Ale’ş Şeytani Min Elfi Abidin./ Ve

Likulli Şeyin İmadun ve İmadu haze’d Dini el-Fıkhu.529” yazmakta, anlamı ise;

“Allah katında dinde derin bilgi sahibi olmaktan daha üstün bir şey yoktur.

Muhakkak ki fıkıh konusundaki bir âlim (fakih) şeytana karşı bin abiden daha güçlüdür.

Her şeyin direği vardır. Bu dinin direği de fıkıh âlimidir” yazar.

Bu yazının nakşedilmesi sayesinde kapı üstü kuşağından “Darü’l-Fıkıh”

yazısından, bu medresede döneminde dini ve hukuki ilimlerin öğretildiği yer olarak

anlamak mümkündür.530 Kapısının üzerindeki ve giriş kapısının sağında bulunan çeşme

kitabesinden M.665/6 H.1266 yılında Sahip Ali tarafından yaptırıldığı

anlaşılmaktadır.531 1530 tarihli Tahrir Defteri’nde kaydı bulunan532 medresenin ilk

müderrisliğini Hoca Makbul Efendi yapmıştır. Bu zatın ne zaman yaşadığı ise

bilinmemektedir. Medrese XIX. yy.’a ait H.1263 M.1847 tarihli bir Evkaf Defterinde 41

öğrencisinin533 olduğu göz önünde bulundurulursa bu tarihe kadar ilmi hayata destek

vermiştir. Günümüzde medrese kitapçılar tarafından kullanılmaktadır.

Ali Yardım, Konya, Kayseri ve Sivas’taki Anadolu Selçuklu eserlerinde geçen

hadislerin hepsinin de Muhammed bin Selame el-Kuzai (ö. H.454 M.1062)’nin

Şihabu’l-Ahbar’ında bulunduğunu söylemekte, Kayseri Sahibiye Medresesi kapısında

527 Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, s.75 528 Turan, “Celaleddin”, s.66, 112 529 Işık, Kayseri’de, s.50–51 530 Abdullah Satoğlu, Kayseri Ansk., Ankara 2002, s.377 531 Edhem, Kayseri, s.120–128 532 BOA., TD., 387, s.217 533 BOA., KKT.6534, s.21–24

131

geçen hadislerin Sivas Buruciye Medresesi’ndeki hadislerle aynı olup, bu eserden

alındığını belirtmektedir.534

I. III. IV. IX. LALA VEYA ATABEG MEDRESESİ

Lala Camii’nin bitişiğinde olan bu medresenin, camiinin banisi olan Bedrü’d-

din Muslihü’d-din Lala535 tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Yapım tarihi

hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.536 Fakat Bedrü’d-din

Muslihü’d-din Lala Konya’daki Sırçalı Medrese’yi M.1242 tarihinde yaptırmıştır.537

Kayseri’deki vakıf eserlerini de en geç M.1258 tarihine kadar yaptırmış olmalıdır.

Çünkü adı II. Alaü’d-din Keykubad’ın zehirlendiği yıl olan M.1258’den sonra

kaynaklarda geçmemektedir.538 Lala Medresesi hakkında 1530 tarihli tahrir defterinde

kayıtlar bulunmaktadır.539

I. III. IV. X. PERVANEBEY MEDRESESİ

Kayseri’de zamanımıza kadar gelememiş önemli medreselerden biri de Kapalı

Çarşı’da Kazancılar Çarşısı540 olarak bilinen yerde olduğu düşünülen Pervane Bey

Medresesidir. Medrese, isminden de anlaşılacağı üzere Selçuklu veziri Muinü’d-din

Süleyman Pervane tarafından inşa edilmiştir. Muinü’d-din Süleyman İran asıllı bir

vezirdi. Anadolu Selçuklu Devleti’nin İlhanlılar tarafından işgali zamanında (M.1256–

1279) görev yapmıştı. Ahmet Eflaki yazmış olduğu Menakibü’l Arifin adlı eserinde,

medresenin Mevlana’nın oğlu Sultan Veled tarafından yapıldığını ve ilk müderrisinin de

Kutbü’d-din Şirazi olduğunu kaydetmektedir.541 Kutbü’d-din Şirazi’nin göreve başlama

günü yapılan merasime, Mevlana’nın oğlu Sultan Veled ve III. Gıyasü’d-din

534 Ali Yardım, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Devri Mimari Eserlerindeki Hadis Kitabeleri” Dokuz Eylül Üni. Rektörlüğü Araştırma Saymanlığı, İzmir, 1989, s.47–48 535 İbni Bibi, age., II, s. 136 536 Yasemin Demircan, “Konya Evkaf Defterindeki Kayseri’ye Ait Bazı Vakıfların Değerlendirilmesi”, Erciyes Der. S.167, 1991, s.11–12 537 M.Zeki Oral, Konya’da Sırçalı Medrese, Belleten, S.99(1961), s.374–379 538 İbni Bibi, age., II, s. 154 539 BOA., TD., 387, s.217 540 H.1263/M.1847 tarihli Kayseri Medreseleri’ndeki talebelerin tahrir nüfusunu gösteren defterde “Medrese-i Pervane-i Begder civar-ı Kazagancılar” tabiri yer almakta olup bu tarihte medresede 22 talebe eğitim görnekteydi. BOA., KKT. 6534, s.43–44 541 Ahmet Eflaki, age., s.222–223

132

Keyhüsrev’in emirlerinden Alamü’d-din Kayser’in iştirak ettiğini Osman Turan

belirtir.542

Medrese, M.1273 tarihinde inşa edilmiş ve hadis medresesi olarak kullanılan

bu yapı, dikdörtgen planlı açıklığa sahip bir çarşı bölümünün olduğu bilinmekte olup

günümüze ulaşmamıştır.543 Muinü’d-din Süleyman Pervane’nin M.1277 yılında

öldürüldüğü dikkate alındığında medresenin M.1273 ila 1277 yılları arasında yapılmış

olduğu değerlendirilmelidir.

Ahmet Nazif Bey tarafından yazılan eserinde, Pervanebey Medresesi’nin şu an

Kazancılar Çarşısı olarak geçen yerde bulunduğu ifade edilmektedir.544 1530 tarihli

Tahrir Defteri’nde545 adı geçen medreseyi Mehmet Çayırdağ da Kazancılar yanında

bulunan Kapalı Çarşı civarında bulunduğunu belgelerle ortaya koymuştur.546

Bayındırlık Bakanlığı tarafından 1985–1991 yılları arasında bu bölgede

yürütülen kazılar sırasında medresenin kalıntılarına rastlanmış, taç kapısı ve medresenin

kuzey batı köşesine ait olduğu düşünülen duvarlar ortaya çıkarılmıştır. Kazılar sırasında

dahi bulunamayan orijinal vakfiyesi günümüze kadar gelememiştir. Osmanlı

Döneminde ki Karaman Eyaleti Tahrir ve İcmal Defterleri’nde, Kayseri Şer’iyye

Sicilleri’nde547 medresenin M.1500 yılından 1877 yılına kadar varlığının Osmanlı

Arşivleri’nde olduğu548 göz önünde bulundurulursa önemli bir eğitim kurumu olduğu

görülmektedir.

I. III. IV. XI. AVGUNLU MEDRESESİ

Gıyasiye ve Şifaiye Medreseleri’nin batısında yer alır. Çifte medreselerin

yanında inşa edilmiş olması zamanın çok önemli medreselerinden biri olduğunu

düşündürüyor. Kitabesinin mevcut olmaması, hakkında kesin bir bilgiye ulaşılmamasına

sebep oluyor. Giriş kapısı ve büyük eyvanın ayakta olduğu medrese geçirmiş olduğu

yenileme ile tekrar eski yapısına kavuşmuştur. Medrese, plan örneklerinden yola 542 Turan, Türkiye, s.569 543 Çayırdağ, “Kayseri’de Zamanımıza”, s.722 544 Ahmet Nazif Efendi, Mir’at-ı, s.91 545 BOA., TD., 387, s.217 546 Mehmet Çayırdağ, “Kayseri’de Pervanebey Medresesi” VD, S.26, Ankara 1997,s.227–228 547 Denktaş, age., s.60–63 548 BOA Evkaf, Sıra no:23978, V.4a, Belge no:75

133

çıkılarak XIII. yy.’a tarihlendirilmektedir. Giriş kapısının sağındaki kümbet, medrese

banisi olan zatın türbesi olmalıdır. Medresenin solunda ise küçük bir oda yer

almaktadır. Medreseye girildiğinde tam karşıda iki kademe tonozlardan oluşan büyük

bir eyvan vardır. Eyvanın sağında ve solunda ders odaları bulunmaktadır. Yine aynı

şekilde medresenin diğer odaları da derslik olarak hizmet vermiş olmalıdır.

I. III. IV. XII. KÖŞK MEDRESESİ

Bu medrese Kayseri’de kısa bir süre hükümdarlık yapan Emir Eretna’nın eşi

Melike Suli Paşa adına yaptırılmıştır. Kare planlı olan medresenin giriş kapısı geniş bir

hole açılmaktadır. Girişin tam karşısında türbe vardır. Holün kenarında sıralanan eyvan

şeklinde, önleri açık üstü tonozlarla örtülü on beş oda mevcuttur. Medresenin

kitabesinde;

“Bu binanın yapılmasını, yüce noyan emirler meliki Emir Eretna, adaleti

artırsın, muharrem H.740 M.1339 yılında eşi merhum Suli Paşa için, toprağı mübarek

olsun, emretti”

Bu medresenin diğer bir özelliği, Melik Eretna tarafından dönemin büyük

mutasavvıfı Şeyh Evhadü’d-din Kirmani’nin sufilerine veya müritlerine tekke olarak

yaptırılmış, sonradan medreseye dönüştürülmüş olmalıdır. 1530 tarihli Tahrir

Defterleri’ndeki549 medrese, bugün Kayseri’nin güneydoğusunda yer alan Köşk

Garnizonu içinde bulunmaktadır.

Selçuklu döneminde Türk sultanlarının özellikle Eretna Beyliği sırasında şehri

bir hanımın yönetiyor olması ilginçtir. Türk sultanlarının eşlerinin de devlet ve hükümet

idaresinde bulunmuşlardır.550 Şehirde bulunan mimari yapıların kadın isimleri taşıyor

olması, kadınların şehrin imarında olduğu gibi belki de düşünsel gelişiminde oldukça

önemli olduklarını göstermektedir.

549 BOA., TD., 387, s.218 550 Kemal Göde, Eretnalılar, Ankara 1994, s.38

134

SONUÇ

Türklerin Anadolu’ya girişi sonrası Kayseri’nin ilk defa M.1067 yılında

fethedilmesi çabaları ve M. 1085’de Danişmedlilerin bu bölgede Türk-İslam hâkimiyeti

kurması ile bölge Türklerin eline geçer.551 Hatta Anadolu’ya Avrupalılar bu tarihten

itibaren “Turquie” demeye başlamışlardı.552 Sultan II. Kılıçarslan’ın şehri,

Danişmendoğulları’ndan M.1169 yılında alması ile şehir, Selçuklu hâkimiyetine girdi.

Moğolların M.1243 Kösedağ savaşı sonrası Anadolu’da başlayan hâkimiyeti ile

Anadolu Selçuklu Devleti M.1308 yılında yıkılmıştır.

Kayseri’nin coğrafi konumunun uygunluğu, hareketli ticari ve ilmi yolların

üzerinde bulunması çeşitli mesleklere ve statülere sahip insanlar için önemli bir

yerleşim yeri olmuştur. Bu durum şehrin ticari, sosyal ve bilimsel bir merkez olmasını

sağlamıştı. M.1277 yılındaki Ulu Camii’nde halkın Farsça konuşması553 Kayseri’de

İran’lı etkisini göstermekte hatta Reşidü’d-din’in mektuplarında “Cemaat-ı

Tacik554”şeklinde bahsedilmekte ve bunun yanında şehrin önemli bir merkez olduğuna

işaret etmektedir.

Anadolu Selçuklu Devleti’nde, Türk kültürünün ve ilmi hayatının gelişmesinde

Araplardan çok İranlıların etkisi olmuştur. İslam kültürü, İslam edebiyatının şekil ve

tekniği, zevki, hayat görüşü, temaları, motifleri, Türklerden önce Müslüman olarak bir

İslami edebiyat geliştiren İranlıların aracılığı ile Türk edebiyatına girmiştir. Hasluck,

I.Alâü’d-din Keykubad dönemini Anadolu’nun İran kültürünün bir merkezi durumuna

gelmiş555 olduğunu belirtmiyor muydu?

Anadolu’ya gelen Türkmenler ve göçerler içerisinde, çok çeşitli mesleklere ve

statülere sahip insanlar bulunmaktaydı. Bunları içinde tüccarlar, fikir ve sanat erbabı,

şeyhler ve dervişler de vardı.556 Bu kişiler kendi adet ve geleneklerini yani kültür

yapılarının temellerini Anadolu’ya getirmişlerdi. Anadolu’ya, askeri istilalar ve

sürgünler sebebiyle gelerek, çeşitli tarikatlara mensup dervişler, ıssız ve boş yerlerin

551 Urfalı Mateos, age., s.31–32 552 Cahen, Osmanlılardan, s.100, dn.1; Abu’l-Farac, age., s.410 553 Sümer, Yabanlu, s.85 554 Z.Velidi Togan, “Reşidü’d-din’in Mektuplarında Anadolu’ya Ait Kayıtlar”, İktisat Fakültesi Mecmuası, XV/ 1–4 (1953–1954), s.35 555 F.W. Hasluck, Christianity and İslam Under Sultan’s, London, 1929, s.167 556 Köprülü, Türk, s.200

135

iskânında önemli rol oynamışlar, yerleştikleri yerlerde, birer zaviye açmışlar, bu

zaviyeler sayesinde nüfus birikmiş, mahalle ve köy oluşmasına sebep olmuş, şehirlerin

gelişmesinde, büyümesinde etkili bir rol oynamışlardır.557

Ahi Evren öncesi Anadolu’da anlatılanlar o dönemin Anadolu’sunun oldukça

önemli bir ilim ve düşünce merkezi olarak değerlendirilmesi gerektiğini ortaya koyar.

Tabii böyle bir ortam, Anadolu’ya gelen Ahi Evren gibi değerli bilim ve düşünce

adamlarının yetişmesinde çok önemli bir etkiye sahip oldu. Hele geldiği dönem Claude

Cahen’in nitelendirmesiyle M.1205–1243 yılları arası Anadolu Selçuklu Devleti’nin

ihtişam devriydi.

Kayseri, medreseleri, camileri, türbeleri, hanları, hastanesi, çarşıları (bedesten),

mezarlıkları, hamamları ve suyolları ile zengin, oturmuş bir tarihi geçmişe sahiptir. Bu

özellikleri, ona şehir olma vasfını kazandırmış ve hükümdarların başkent yapma ve

yaşama arzusunu arttırmıştır. I.Alâü’d-din Keykubad dönemini M.Altay Köymen “Türk

Rönesansı” olarak nitelemiştir.558 Anadolu’da âlimlerin, mutasavvıfların, şairlerin,

sanatkârların, şeyhlerin ve tüccarların oldukça iltifat gördüğünü belitmiştir. Bu dönem,

onun iktidarda olduğu dönemi kapsasa da esas olarak Moğolların istilasına kadar devam

etmiştir. I.Alâü’d-din Keykubad’ın siyasi ve iktisadi başarıları yanında Moğol

istilasından dolayı Türkistan’dan kaçarak Anadolu’ya gelmiş olan âlimlere itibar

göstererek ilmi vasfını da göstermiştir.

Şehirdeki mimari yapılar arasında kimisi günümüze kadar ulaşamayan

medrese, hanikâh, kümbet gibi yapılar, bugün birer belge niteliği taşımaktadır. Bunların

içinde yer alan Battal Mescidi, bir Danişmendli eseri olan Ulu Camii ve yakın zamanda

yıktırılan Emir Melik Gazi Medresesi’dir. Kayseri’de medrese deyince aklımıza ilk defa

Darü’t-tıp medresesi olan Gevher Nesibe Darü’ş-şifası gelmektedir. Bu medrese ve

kümbet, yalnız bizim için değil, dünya medeniyet tarihi içinde önemlidir.

Anadolu’ye gelerek Kayseri’ye yerleşen ticaret erbabı ve ilmi düşünce sahibi

Şeyh Nasırü’d-din Hoyi yani Ahi Evren, Ahiliğin sistemli hale getirilmesini sağlayarak;

kurmuş olduğu Bacı Teşkilatı ile bir ilke imza atmıştır. Ahi Evren’in zamanında önemli

bir yapılanma olan Ahilik, fonksiyonları ile devrin şartlarına göre artma veya azalma 557 Barkan, agm., s.285 558 M.Altay Köymen, “Türklerin Anadolu’da Denize İlk Ulaşması ve Türk Dehasının Jeopolitikten Faydalanarak Medeniyet Kurmada Gösterdiği Üstünlük I,” Milli Kültür Dergisi, I, S.3 (1977), s.11

136

göstermiştir. Merkezi idarenin kuvvetli olduğu zamanlarda fonksiyonu zayıflamış,

merkezi idarenin zayıfladığı anlarda ise fonksiyonları artmıştır. Osmanlı Devleti’nin

gelişmesini tamamlaması ile beraber Ahilik kültürünün esnaflar içinde devam ettiği

görülür.

Ahiliğin bir alt kurumu olan Bacı Teşkilatı ise kadınlar arasında birlik ve

beraberliği temin ederek, iktisadi, ilmi ve sosyal alanlarda faaliyet göstererek devleti

destekleyen önemli bir kurumdu. Hatta Moğolların Kayseri’yi istilası sırasında şehrin

savunulmasında büyük yararlılıklar göstermişlerdir.

Anadolu’da, Selçuklu döneminde kurulan tarikatların en önemlisi şu an müridi

olmamasına ve ismi pek bilinmemesine rağmen Evhadü’d-din Kirmani’nin Kayseri’de

kurmuş olduğu Evhadiyye Tarikatı’dır. Devletin sosyal, siyasi, dini ve kültürel olayları

gerisinde hep bu tarikatın izlerini görmek mümkün olmuştur.

Medreseler, M. 1243 yılına kadar belki de bilimsel düşüncenin temelini

oluştururken bu tarihten sonra bir anlamda Moğolların etkisinde olan bazı düşünürlerin

etkisi ile bilimsel düşünceyi terk edip; dini düşüncenin medreselerin temelini

oluşturduğunu ve dini kitapların okutulduğunu söyleyebiliriz. Bu dönemde tasavvufi

görüşlerin halka telkin edilmesi halkın ve iktidarların dini yapılanmada metbu (tabii)

durumuna gelmesine sebep oldu.

Anadolu’da telif edilen Selçuklu dönemi eserlerinin hemen hepsinin Sünni

itikadına ve fıkhına dairdir.559 Baybars Tarihinde medreselerde eyvanların her birinde

ayrı ayrı çalışmaların yapıldığı; örneğin birinde Kur’an’ın 7 türlü okunuşu

öğretilirken560, karşısındakinde hadis ilmi ile uğraşıldığı anlatılır. Sahibiye Medresesi

fıkıh medresesi olarak inşa edilmişti. Diğer medreselerin birçoğunun bir camii yanında

inşa edilmiş olması pek rastlantı olmasa gerektir.

Kayseri, Orta Çağ tarihinin en parlak devirlerini Selçukluların hâkimiyeti

devrinde yaşadı ve değerli abideler ile süslendi.561

559 Çetin, age., s.163 560 Yuvalı, “Moğol”, s.59 561 Yakut el –Hamevi, Mucemu’l, s.421–422

137

BİBLİYOGRAFYA

I.ARŞİV VESİKALARI

A. BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVLERİ (BOA)

1. TAHRİR DEFTERLERİ Muhasebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rum Defteri, (937/1530), no.387, s.217, 218, 221 2. KAMİL KEPECİ TASNİFİ Evkaf no. 6534, s.21–24, 34–35, 43–44, 65–69 3.CEVDET TASNİFİ Evkaf no. 23978 V.4a, Belge no:75 II. ANA KAYNAKLAR Ahmed Eflaki, Menakibü’l Arifin, haz. Tahsin Yazıcı, İstanbul 2006 Ahmet Nazif Efendi, Mir’at-ı Kayseriyye, çev. Mehmet Palamutoğlu, Kayseri 1987 Anonim Selçuk-name, nşr. F.Nafiz Uzluk, Ankara 1952 Âşık Paşazade, Tevârîh-i Âl-i Osmân, haz. Prof Dr. Kemal Yavuz, Prof. Dr. M.A. Yekta Saraç, İstanbul 2007 Aziz bin Erdeşir-i Esterabadi, Bezm ü Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1990 Baba Tahir, Riyazü’l-Arifin, Tahran 1305 Ebu Abdullah Muhammed İbni Battuta Tanci, İbni Battuta Seyahatnamesi, çev. İnceleme ve Notlar. A.Said Aykut, I-II, İstanbul 2004 Ebu Bekir bin ez-Zeki el-Konevi, Ravzatü’l-Küttab ve Hadikatü’l-Elbab, çev. Ali Sevim, Ankara 1972 Ebu’l- Fida, Min kitabi’l- Muhtasar fi Ahbari’l-beşer, I-IV, Mısır 1323–1325 _________, Takvimü’l Buldan, nşr. M.Reinaud-Baron Mac Guckin, Paris 1840 el-Kureşi, Muhyiddin Ebu Muhammed Abdülkadir bin Muhammed el-Cevahir fi Tabakati’l-Hanefiyye, nşr. Abdulfettah Muhammed bin Hulv, Kahire 1993

138

Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye Fi Menâsıbi’l-Ünsiyye, haz. İsmail. E.Erünsal, Ahmet Yaşar Ocak, Ankara 1995 Evhadü’d-din Kirmani, Rubailer, çev. Mehmet Kanar, İstanbul 1999 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Zuhuri Danışman, İstanbul 1969 Feridun bin Ahmed-i Sipeh-salar, Mevlana ve Etrafındakiler, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1977 Fihrist maktutat el-tıbb el-İslami fi mektebat Turkiya, haz. Ramazan Şeşen, Cemil Akpınar, Cevad İzgi, İstanbul 1984 Gregory Bar Habreus, Chronicun Syriacum, nşr. P.Bedyan, Paris 1980 (Abu’l-Farac Tarihi, trc. E.A.W.Budge tarafından İngilizce tercümesinden çev. Ömer Rıza Doğrul, I-II, Ankara 1987) Hacı Bektaş-ı Veli, Vilayetnâme, haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul 1958 _______________, Vilayet-name, haz. Sefer Aytekin, Ankara, ?, Halil Edhem, Kayseri Şehri, haz. Kemal Göde, Ankara 1982 Hamdullah Müstevfi Kazvini, Nüzhet el Kulûb, nşr. M.Debir-i Siyaki, Tahran 1958 yay. G. Le Strange, Leiden 1915 Hatibi Muhammed Farisi, Menakıb-ı Cemaleddin-i Savi, nşr. Tahsin Yazıcı, Ankara 1972 Hazini, Cevâhiru’l-Ebrar min Emvâci’l-Bihar, nşr. Cihan Okuyucu, Kayseri 1996 Hekim Bereket, Tuhfe-i Mübarizi, Konya İzzet Koyunoğlu Ktp. nr.12049, vr.1b-61a Hıfzı Nuri, Kayseri Sancağı, 1922, sad. Zübeyir Kars, Kayseri 1995 Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, I, İstanbul, H.1327 / 30; II, İstanbul H.1329 / 32 _________________, Amasya Tarihi, çev. Ali Yılmaz, Ankara 1989 İbn el-Kıfti, Tarihü’l-Hukema, ed. J.Lippert, 1903 İbni Battuta Seyahatnamesinden Seçmeler haz. İ. Parmaksızoğlu İstanbul 1971 İbni Bibi, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, trc. M,Nuri Gençosman, Ankara 1941 _______, el-Evamirü’l-Alai’ye Fi’l Umuri’l-Alai’ye, yay. A.Sadık Erzi, Ankara 1956

139

_______, el-Evamirü’l-Alai’ye fi’l-Umuri’l-Alai’ye, çev. Mürsel Öztürk, I-II, Ankara 1996 _______, Histoire des Seldjoucides D’asie Mineure yay. M.Th. Houtsma, Leiden 1902 İbni Haldun, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, I-II, İstanbul 1982 İbn-i Şeddad, el-Ravz el-Zahir fi siret el-Melik el-Zahir, II, Selimiye Ktp. No.134, (Baybars Tarihi çev. M.Ş. Yaltkaya Ankara 1941) İbnu’l-Adim, Buğyetü’t-Talep fi Tarihi-i Halep, Kemalü’d-din Ebu’l-Kasım Umer(H.660-M.1262) (Biyografilerle Selçuklu Tarihi, çev. Ali Sevim, Ankara 1982) İbnü’l-Esir, el-Kamil Fi’t-Tarih, I-X, Beyrut 1386/1966 (çev. Ahmet Ağırakça, Abdülkerim Özaydın, I-XII, İstanbul 1986) İbnü’l-Kemal İlyas bin Ahmed, Keşfü’l-Akabe, Fatih (Süleymaniye) Ktp., nr.5426, vr.244b-261 (nşr. Mikail Bayram, Konya 1981) İbnu’l-Kesir, İmameddin İsmail bin Omer, el-Bidaye ve’n-Nihaye, X-XII, Beyrut 1932 (çev. Prof. Dr. Bekir Karlığa/ Bedrettin Çetiner, 1–16, İstanbul 1995) Kalkaşandi, Subhu’l-A’şa, I-XIV, Kahire 1913–1919 Kâtip Çelebi, Keşf el-Zünun an-Esami el-Kutup ve el-Fünun, Yeni Camii Ktp., nr. 359, şr. Kilisli Muallim Rıfat-Şerafettin Yaltkaya, I, İstanbul 1941 Kerimü’d-din Mahmud Aksarayi, Müsâmeretü’l-Ahbar, trc. Nuri Gençosmanoğlu, Ankara 1943 ____________________________, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2000 Kınalızade, Ahlak-ı Alâ’i, çev. Mustafa Koç, İstanbul 2007 Mehmed Neşri, Kitab-ı Cihannüma, nşr. Faik Reşit Unat, Mehmet A.Köymen, Ankara 1949 Melik Danişmend Tarihi, İstanbul Belediye Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet, nr.441, vr.1b-262b Menakıb-i Şeyh Evhadü’d-din Kirmani, Bedi’üz-Zaman Fruzanfer, Tahran 1969 Müeyyedu’d-din el-Cendi, Nefhatü’r-Ruh ve Tuhfetü’l-Fütuh (Vuslat Yolu), çev. Hayreddin Yılmaz, İstanbul 1996 Necmeddin Daye, Bahru’l-Hakkâik, Hasan Hüsnü Paşa Ktp. No:37, v.4a

140

______________, Ebubekir b. Muhammed b. Şaver b. Anuşirvan Razi, Mirsadü’l-ibad mine’l-mebde’ ile’l-ma’ad, nşr. M.Emin Riyahi, Tahran 1366 Niğdeli Kadı Ahmed, el-Veledü’ş-şefik ve Hafidü’l-Halik, Fatih (Süleymaniye) Ktp. nr.4518, vr.291a Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi(1608–1619), çev. H.Andreasyan, İstanbul 1964 Reşidü’d-din Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih, nşr. Ahmet Ateş, Ankara 1960 Rubruck, William, The Journey of William Rubruck the Eastern Part of the World 1253–1255 İngilizce çev. W.Rockhill, London 1900 (Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253–1255, çev. Ergin Ayan, İstanbul 2001) Sadru’d-din Ebu’l-Hasan Ali Bin Nasır İbn Ali el-Hüseyni, Ahbar üd-Devlet is-Selçukiyye, trc. Necati Lügal, Ankara 1943 Seyyid Burhanü’d-din Muhakkak-ı Tirmizi, Maarif, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara Tarihsiz Stanley Lane Poole, Düvel-i İslamiyye, trc. Halil Edhem, İstanbul 1927 Suhreverdi, Avârifu’l-Maarif (Tasavvufun Esasları), çev. İrfan Gündüz, Mustafa Uzun, H.Kamil Yılmaz, İstanbul 1989 Süryani Mikhail, Khronik, nşr ve trc. J.-BChabot, Chronique de Michel le Syrien, Patriarche Jacobite d’Antioche (1166–1199), III, Paris 1905; trc. H.D.Andreasyan, Süryani Keşiş Mihail’in Vekayi-namesi, II, TTK Ktp.’nde 44–2 no’lu basılmamış nüsha Şemsü’d-din Muhammed et-Türkmâni ez-Zehebi, Siyer-i A’lâmi’n-Nübelâ, I-XXVIII, Beyrut 1993 ________________________________________, Düvelü’l-İslâm, nşr. H.İsmail Merve, I-II, Beyrut 1999 Urfalı Mateos Vekayi-name, nşr. ve trc E.Dulaurer, Choronique de Matthieu d’edesse, Paris, 1858; Urfalı Mateos Vekayi-namesi (952–1136) ve Keşiş Grigor Zeyli (1136–1162), trc. H.D.Andreasyan, notlar Edouard Dulaurer-M.Halil Yınanç, Ankara 1987 Yunus Emre, Risalet ün Nushiyye, Süleymaniye Ktp., Fatih nr. 3889, haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul 1965 Zahirü’d-din Nişaburi, Selçuk-name, nşr. Ürec Afşar, Tahran 1332 Zekeriya Kazvini, Asaru’l-Bilad Ahbaru’l-İbad, Beyrut, 1389/1956, 1969

141

III. ARAŞTIRMALAR A. KİTAPLAR Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, İstanbul 1995 Akşit, Ahmet, Türkiye Selçukluları Devrinde Kayseri, Erciyes Üniversitesi, SBE Basılmamış DT, Kayseri 1996 Anadol, Cemal Abbasova, Fâzile Abbaslı, Nazile Türk Kültür ve Medeniyeti, İstanbul 2002 Arık, Remzi Oğuz, Coğrafyadan Vatana, İstanbul 1969 Asil, Eriş, Anadolu Selçuklu Devri Tıp ve Eczacılık Kurumu, Ankara 1979 Aristotales, Politika, çev. Mete Tuncay, İstanbul 2000 Avcıoğlu, Doğan, Türklerin Tarihi, İstanbul 1997 Baydur, Nezahat, Kültepe(Kanes) ve Kayseri Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 1970 Baykara, Tuncer, Selçuklular Döneminde Konya, Ankara 1985 _____________, Türkiye Selçuklularının Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul 2004 _____________, Türklerde ve Anadolu’da Şehir Hayatı Tarihte Türk Devletleri I, Ankara 1987 _____________, I. Gıyaseddin Keyhüsrev(1164–1211) Gazi Şehit, TTK, Ankara 1997 Bayraktar, Mehmet, Kayserili Davud, Ankara 1988 Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991 ____________, Ahi Evren-Mevlana Mücadelesi, Konya 2005 ____________, Destursuz Bağdan Üzüm Yiyenler, Konya 2004 ____________, Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum, Konya 1994 ____________, Şeyh Evhadü’d-din Hamid el-Kirmani ve Menakıb-namesi, Konya 2005 ____________, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Konya 2003

142

Baytop, Turhan, Selçuklular Döneminde Anadolu’da Tedavi ve Eczacılık, Selçuklu Gevher Nesibe Sultan Tıp Fak. Erciyes Üni. Gevher NesibeTıp Fak. Ens. Yay. no:10, Kayseri, Tarihsiz Brokelmann, Carl, İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Ankara 1992 Cahen, Claude , Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Mütercimler, İstanbul 2000 ___________, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, İstanbul 1979 ___________, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, çev. Y.Yücel, B.Yediyıldız, Ankara 1992 Çağatay, Neşet, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989 Çakmakoğlu, Alev Kuru, Kayseri’de Türk Devri Mimarisi, Ankara 2002 Çayırdağ, Mehmet, Kayseri Araştırmaları, Kayseri 2001 Çetin, Osman, Anadolu’da İslamiyet’in Yayılışı, İstanbul 1990 Danişmend-name, haz. Necati Demir, Niksar 1999 Demir, Necati, Danişmend Gazi Destanı, Ankara 2006 Demircan, Yasemin, Tahrir ve Evkaf Defterlerine Göre Kayseri Vakıfları, Kayseri 1992 Denktaş, Mustafa, Kayseri’de Türk Döneminde İnşa Edilen ve Günümüze Ulaşamayan Yapılar, Kayseri 2005 Dolabani, Hanna, Antakya Süryani Kadim(Ortodoks) Kilisesi Patriklerinin Özgeçmişi, çev. Gabriel Akyüz, İstanbul 2006 Eravşar, Osman, Ortaçağ’da Kayseri Kent Dokusunun Gelişimi, Selçuk Üni. SBE Basılmamış DT, Konya 1998 _____________, Seyahatnamelerde Kayseri, Kayseri 2000 Erdem, İlhan, Türkiye Selçukluları İlhanlı İlişkileri (1258–1308) Basılmamış DT, Ankara 1995 Erkiletlioğlu, Halit, Kayseri Kitabeleri, Kayseri 2001 _______________, Kayseri Tarihi (En Eski Zamandan Osmanlılara Kadar), Kayseri 1993

143

Faroqui, Surayya, Osmanlı’da Kentliler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, İstanbul 1993 Gabriel, Albert, Kayseri Türk Anıtları çev. Mehmet Akif Tütenk, Ankara 1954 Gordlevski, V.A., Anadolu Selçuklu Devleti, İstanbul 1988 Göde, Kemal, Eretnalılar, Ankara 1994 __________, Tarih İçinde Kayseri, Kayseri 1991 Gökbilgin, M.Tayyip, “XVI. yy Başlarına Kayseri Şehri ve Livası” 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Z.V.Togan’a Armağan, İstanbul 1950–1955 Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul 1953 _________________, Yunus Emre, İstanbul 1971 Günay, Ünver ve Güngör, Harun ve Arkadaşları, Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Din Bilimi Araştırması- Kayseri Örneği, no.132, Kayseri 2001 Hasluck, F.W., Christianity and İslam Under Sultan’s, London 1929 Heyd, Uriel, Yakın Doğu Ticaret Tarihi, trc. Enver Ziya Karal Ankara 1975 Işık, Mustafa, Kayseri’de Mimari Eserlerde Geçen Ayet ve Hadisler, Ankara 2003 Kafalı, Mustafa, Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi, Ankara 1998 Kara, Mustafa, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, İstanbul 2000 Karabulut, Ali Rıza, Mevlana’nın Hocası Seyyid Burhanü’d-din Hz.leri ve Kayseri İlmiye Tarihinde Meşhur Mutasavvıflar, Kayseri 1994 Kara Mehmet Ağa Zade Kemalü’d-din, Erciyes Kayserisi ve Tarihine Bir Bakış, Kayseri 1934 Konyalı, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde-Aksaray Tarihi, İstanbul 1974 Köprülü, M.Fuat, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, İstanbul 1986 _____________, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1991 Köymen, Mehmet Altay, Alparslan ve Zamanı, İstanbul 1972 _____________, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1982

144

Kuran, Abtullah, Anadolu Medreseleri, Ankara 1969 Makdisi, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, İstanbul 2004 Melikoff, İrene, Uyur İdik Uyardılar, İstanbul 2006 Merçil, Erdoğan, Kirman Selçukluları, Ankara 1989 _____________, Türkiye Selçuklularında Meslekler, Ankara 2000 Okuyan, Mehmet, “Necmeddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri”, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens. No.24, Kayseri 1995 Özer,H., Davarcı,E., Kayseri Vakfiyeleri, Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü LT, Kayseri 1995 Özergin, M. Kemal, Anadolu Selçuklular Çağında Anadolu Yolları, İstanbul Üniversitesi, DT, İstanbul 1959 Pamuk, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, İstanbul 1999 Peşter, Zübeyde, Vakfiyelere Göre Kayseri Vakıfları H.905–1115 / M.1500–1700, Gazi Üniversitesi, SBE Basılmamış YLT, Ankara 2001 Ramsay, W.M. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, çev. M.Pektaş, İstanbul 1960 Sakaoğlu, Necdet, Türk Anadolu’da Mengücekoğulları, İstanbul 2005 Schimmel, Annemarie, Tasavvufun Boyutları, İstanbul 1982 Sennett, Richard, Ten ve Taş, İstanbul 2002 Sevgi, Ahmet, Seyyid Burhanü’d-din Muhakkık-i Tirmizi, E.Ü. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens., Kayseri 1995 Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1988 ________, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Ankara 1983 Sevim, Ali Merçil, Erdoğan Selçuklu Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 1995 Solmaz, Sefer, Danişmendliler Devleti ve Kültürel Mirasları, Selçuk Üni. SBE Basılmamış DT, Konya 2001 Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler)Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, İstanbul 1999 __________, Oğuzlar, İstanbul 1992

145

__________, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1990 __________, Yabanlu Pazarı, İstanbul 1985 Süslü, Âdem, Sultan I.Süleyman Şah ve Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasında Rol Oynayan Unsurlar Selçuk Üniversitesi SBE Yayınlanmamış YLT, Konya 1993 Süslü, Özden, Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri, Ankara 1989 Şapolyo, Enver Behnan, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, İstanbul 1972 Şeker, Mehmet, Anadolu’da Bir Arada Yaşama Tecrübesi, Ankara 2005 ____________, Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Ankara 1991 Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998 Taneri, Aydın, Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hükümranlık Kurumunun Gelişmesi, Ankara 1978 Tanyeli, Uğur, Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (XI.-XII. yy.), İstanbul 1987 Tekin, Rahmi, Ahlât Tarihi, İstanbul 2000 Temir, Ahmet, Kırşehir Emiri Cacaoğlu Nurü’d-din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, Ankara 1989 Togan, Z.Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981 Touati, Houari, Orta Çağ’da İslam ve Seyahat, çev. Ali Berktay, İstanbul 2004 Tuğlacı, Pars, Osmanlı Şehirleri, İstanbul 1985 Turan, Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul ___________, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1958 ___________, Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul 1971 ___________, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971 ___________, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi, I-II, İstanbul 1994 Turan, Şerafeddin, Türkiye-İtalya İlişkileri, I, Ankara 2000 Uğur, Ahmet, Osmanlı Devleti’nin Temel Yapısı ve Tarihimizde İbret Dolu Bazı Sahifeler, Kayseri 2003

146

Uzluk, F.Nafiz, Kayseri Şehri İçin Hatıralar, Ankara 1966 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1988 _____________________, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara 1998 Ülgener, F. Sabri, İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, İstanbul 1961 Ünal, Oğuz, Horasan’dan Anadolu’ya, Ankara 1980 Ünver, Süheyl, Anadolu Selçuklularında Sağlık Hizmetleri, TTK. Yay., Ankara 1972 Yınanç, Mükrimin Halil, Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944 ___________________, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstanbul 1944 B. MAKALELER Akşit, Ahmed, “Kayseri Şehri’nin Fiziki Dokusunda Cami ve Mescitlerin Yeri”, XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, Kayseri 30–31 Mayıs 1996, s.82–83 Alptekin, Coşkun, “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Ankara 1971, s.484, 487, 488 ______________, “Türkiye Selçukluları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VIII, s.249 Arık, F.Şamil, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Meydana Gelen Depremler” TAD, XVI/27 (1994), s.13–32 ___________, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba Salgınları” TAD, XV/26 (1994), s.27–57 Artuk, İbrahim, “Alâü’d-din Keykubad’ın Meliklik Devri Sikkeleri”, Belleten, XLIV, (1980), s.265–270 Ateş, Ahmet, “H.VI.-VIII. (M.XII.-XIV.) yy.’larda Anadolu’da Farsça Eserler”, TM, VII.-VIIII/2, s.97 Barkan, Ö. L., “Osmanlı İmp.’nda İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, VD. II., Ankara 1942, s.275-365 Baykara, Tuncer, “Türkiye Selçuklu Döneminde Toplum ve Ekonomi”, Türkler, VII, Ankara 2002, s.249

147

_____________, “Tanzimatta Şehir ve Belediye”, 150.Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s.280 Bayram, Mikail, “Ahi Evren Kimdir ?(Gerçek Şahsiyeti ve Eserleri)”, TK, S.191, Ankara 1978, s.658–668 _____________, “Anadolu’da İlk Telif Edilen Türkçe Eser Meselesi”, V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Bildirileri, Konya 1996, s.95–100 _____________, “Anadolu Selçukluları Dönemi Tababeti ile İgili Bazı Notlar”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, İstanbul 1998, S.4, s.149–151 _____________, “Anadolu Selçukluları Zamanında Bilimsel Zihniyet ve Bilimin İşe (Üretime) Dönüştürülmesi Anlayışı ve Uygulaması”, Ahilik Kültürü Haftası 1995 Yılı İstanbul Paneli Bildirileri, İstanbul 1996, s.14–15 _____________, “Baba İlyas Horasani ve Cihadnamesi”, Cem Der., S.65, 1997, s.50-52 _____________, “Bacıyan-ı Rum (Anadolu Bacıları) Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar”, X.Türk Tarih Kongresi, Ankara, 22–26 Eylül 1986, Ankara 1991, III, s.971–972 _____________, “Danişmend Oğulları Devleti’nin Dini Siyaseti”, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, EÜ, Kayseri 2003, s.97 _____________, “Hacı Bektaş Horasani Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler”, Osmanlı, VII, İstanbul 1999, s.53 _____________, “Konevi ve Ahi Evren’in Mektuplaşması”, S.Ü. Fen Ed.Fak. Der. S.2, s.65 _____________, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Bazı Yöreler Arasındaki Farklı Kültürel Yapılanma ve Siyasi Boyutları”, TAD, I, Konya 1994, s.79–92 Cahen, Claude, “İlk Ahiler Hakkında” trc. Mürsel Öztürk, Belleten, S.196, 1986,s.234 Cantay, Gönül, “Kayseri ve Kervan yolları”, II, Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 1998, s.106 ____________, “Medreseler”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, II, Ankara 2006, s.338 Cunbur, Müjgan, “Ahmed Yesevi’nin Ahi ve Gazileriyle Anadolu’nun Türkleşmesindeki Yeri”, Milletlerarası Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri, 26–29 Mayıs 1993, Kayseri 1993, s.63–68

148

_______________, “Karahanlı ve Selçuklu Dönemleri Türk Edebiyatında Ahilik”, Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4–7 Eylül 1989, Ankara s. 207 Çayırdağ, Mehmet, “Kayseri’de Pervanebey Medresesi”, VD, S.26, Ankara 1997, s.227–228 _______________, “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Devri Binalarında Bulunan Taşçı İşaretleri”, TED, XVI, (1982), s.84–88 _______________, “Kayseri’de Zamanımıza Kadar Gelememiş Olan Bazı Mühim Tarihi Binalar”, IX. Tarih Kongresi Bildirileri (21–25 Eylül 1981), Ankara 1988, s.719 _______________, “Vakıf Belgelerine Göre Kayseri’de Ahi Evren ve Ahilikle İlgili Bazı Kayıtlar”, TDTD, S.72, İstanbul 1992, s.48–51 Çiçek, Kemal, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Toplum ve Ekonomi” Türkler, III, Ankara 2002, s.510 Darkot, Besim, “Kayseri ” İA, VI, İstanbul 1955, s.484 -491 Demir, İsmet, “Bir Döneme Sistematik Eğitim ile Damgasını Vuran Kurumlarımız ve XIX. yy.’da Kayseri Medreseleri, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (6–7 Nisan 2000), Kayseri 2000, s.123 Demircan, Yasemin, “Konya Evkaf Defterindeki Kayseri’ye Ait Bazı Vakıfların Değerlendirilmesi”, Erciyes Der. S.167, Kayseri 1991, s.11–12 Duiaurier, E., “Ermeni Müverrihlerine Nazaran Moğollar”, TM, II,(1928), s.148 Ertuğrul, Ali, “el-Veledü’ş-Şefik: Eseri Erzişmend ez Evâhir-i Deverân-ı Selçûkiyyân-ı Anatolî (Telif 733 Kamerî)”, Farsça’ya tercüme eden: Nasrullah Sâlihî, Kitâb-ı Mâh Târîh ve Coğrafya, VIII/6–7 (S.90–91), Tahran 1384 / 2005, s. 19–25. Fazlıoğlu, İhsan, “Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Türk Felsefe-Bilim Tarihine Önsöz”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, I, Ankara 2006, s.426 _____________, “Selçuklular Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim (Bir Giriş)”, Cogito, S.29, İstanbul 2001, s.152–167 Gölpınarlı, Abdülbaki, “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları”, İ.Ü.İ.F. Mecmuası, XI, S.1–4, İstanbul 1950, s.366 İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim”, Osmanlı Uygarlığı, Ankara 2004, s.345 İnalcık, Halil, “Osmanlı Tarihine Toplu Bakış”, Osmanlı, I, İstanbul 1999, s.37,118

149

İnan, Afet, “Kayseri’de Gevher Nesibe Şifahiyesi”, Malazgirt Armağanı, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 1993, s.6 Kayaoğlu, İsmet, “el-Herevi’ye Göre XII. yy. Anadolu’da Ziyaret Yerleri”, XI. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 5–9 Eylül 1990), Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara 1994, s.737 Keskin, Mustafa, “Kayseri’de İki Mevlevi Tekkesi”, XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, Kayseri 30–31 Mayıs Kayseri 1996, s. 75–80 Köprülü, Mehmed Fuad, "Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları", Belleten, VII/1, s.25–27, Ankara 1943, s. 391–392 Köymen, M.Altay, “Türkiye Selçukluları Tarihine Dair Bir Kaynak: el-Veledü’ş-Şefik” TTK, Belgeler, XV/29, 1993, s.1–23 _______________, “Türklerin Anadolu’da Denize İlk Ulaşması ve Türk Dehasının Jeopolitikten Faydalanarak Medeniyet Kurmada Gösterdiği Üstünlük I,” Milli Kültür Dergisi, I, S.3 (1977), s.11 Oral, M. Z., “Ahi Ahmed Nahcivani Vakfiyesi”, A.Ü.İ.F.Der., III.-IV, Ankara 1954, s.57 __________, “Konya’da Sırçalı Medrese”, Belleten, S.99(1961), s.374–379 Öney, Gönül, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar”, Malazgirt Armağanı, Ankara 1972, s.157–165 Özaydın, A., “Danişmendliler”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s.472 Redford, Scott, “Selçuklu Anadolu’sunda Adalet ve Peyzaj”, I.Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Konya 2001, s.214–215 Sakallı, Talat, Memluk Sultanı Baybars’ın Üç Günlük Kayseri Hâkimiyeti, XIII. ve XIV. yüzyılarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, Kayseri 1996, s.65–73 Satoğlu, Abdullah , Kayseri Ansk., Ankara 2002, s.377 Savaş, Rıza, “Emeviler Devrinde Saife Seferleri ve Kayseri”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, EÜ, Kayseri 2000, s.445–458 Sümer, Faruk, “Yunus Emre Devrinde Türkiye’nin Sosyal Durumu”, TDTD, 1991, S.51, s.1–8 Şahin, Kamil, “Halvani ”, DİA, XV, s.383

150

Şemsü’d-din Sami, Kâmûsu’l-A’lâm, “Kayseri”, İstanbul 1311, V, s.3801–3803 Taşdemirci, Ersoy, “Medreselerin Doğuş Kaynakları ve İlk Zamanları”, E.Ü.Sos. Bil. Der. S.3, Kayseri 1989, s.519–532 ________________, “Türklerde Eğitim”, Erciyes Üni., Eğt. Bilimleri Fak. Der. S.3, Kayseri 1989, s.163–164 Tekindağ, Şehabeddin, “İzzet Koyunoğlu Kütüphanesi’nde Bulunan Türkçe Yazmalar Üzerine Çalışmalar I.”, TM, XVI, İstanbul 1971, s.133–139 Terzioğlu, Aslan, “Selçuklu Tıp Merkezleri ve Avrupa tababetine Tesirleri”, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Bilim Haftası Günleri, Kayseri 1982, s.73 Texier, C., Küçük Asya, trc.Ali Suad, III, İstanbul 1340 Togan, Z.Velidi, “İlhanlılar’la Bizans Arasındaki Kültür Münasebetlerine Ait Bir Vesika”, TY, XXVI/2, s.45–48 _____________, “Reşidü’d-din’in Mektuplarında Anadolu’ya Ait Kayıtlar”, İktisat Fakültesi Mecmuası, XV/ 1–4 (1953–1954), s.35 Tolgay, T.Yümni, “Kayseri Şehri”, Erciyes Der., S.22, Kayseri 1944, s.653 Turan, Osman, “I.Süleyman Şah”, İA, İstanbul 1970, XI, s.201–219 ___________, “Celaleddin Karatay ve Vakfiyeleri”, Belleten, XLV/45 (1948), s.112 Yardım, Ali, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Devri Mimari Eserlerindeki Hadis Kitabeleri” Dokuz Eylül Üni. Rektörlüğü Araştırma Saymanlığı, İzmir 1989, s.47–48 Yınanç, Refet, “Kayseri ve Sivas Darü’ş-Şifaları’nın Vakıfları”, Belleten, XLVIII, S.189–190, Ankara 1985, s.301 Uyumaz, Emine, “Anadolu Selçuklu Sultanı I.Alâü’d-din Keykubad Dönemine (M.1220–1237) Bir Bakış”, Cogito, S.29, Ankara 2001, s.128 Yuvalı, Abdülkadir, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve Moğollar” TDAD, S.38 (1985), s.98 ________________, “Moğol Harekâtının Anadolu’nun Demografik ve Dini Yapısı Üzerindeki Etkileri”, XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, Kayseri 30–31 Mayıs Kayseri 1996, s. 59–64 C. SÖZLÜKLER Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1993

151

Hüseyin Kazım Kadri, Türk Lugatı, I-IV, İstanbul 1927–1943 Şemsü’d-din Sami, Kamusu’l-Alam, I-VI, İstanbul 1311, Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati’t-Türk, çev. Besim Atalay, I-IV, Ankara 1986 Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Sözlüğü, İstanbul 1971 D.ANSİKLOPEDİLER Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansk., 1-10, İstanbul 1986-1989 Diyanet İslam Ansk.,İstanbul 1988- Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1986–1989 Kayseri Ansk., Ankara 2002 İslam Ansk., 1-14, İstanbul 1955 Osmanlı Ansk., 1-12, Ankara 1999 Türkler Ansk., 1-22, Ankara 2002

152

EKLER

KAYSERİ’NİN TARİH İÇİNDE OLUŞAN KÜLTÜR DOKUSUNDAN BAZI ESERLER

KAYSERİ KALESİ’NİN İÇ VE DIŞ SURLARI

ESKİ KAYSERİ MERKEZİ

KAYSERİ KALESİ

BATTAL MESCİDİ

ULU CAMİİ

KÜLÜK (GÜLÜK) CAMİİ VE MEDRESESİ

GEVHER NESİBE DARÜ’Ş-ŞİFASI VE MEDRESESİ

HUNAD (HUAND) HATUN MEDRESESİ

SAHİBİYE MEDRESESİ

Documents

SELÇUKLULAR ZAMANINDA KAYSERİ’DE İLMİ VE KÜLTÜREL … · Moğolların Anadolu’yu istilâsından sonra halk, büyük oranda derin bir buhranın ve ümitsizliğin içinde