seminarski međunarodno kretanje kapitala

Međunarodno kretanje kapitala

S A D R Ž A J

U v o d.................................................. ................................................................................................. 2

Međunarodno kretanje kapitala............ ................................................................................................ 3

Oblici međunarodnog kretanja kapitala ................................................................................................. 5

Međunarodni krediti.............................. ................................................................................................. 11

Međunarodna ekonomska pomoć........ ................................................................................................ 12

Z a k lj u č a k....................................... ................................................................................................ 13

L i t e r a t u r a..................................... ................................................................................................ 14

1


U V O D

Pod međunarodnim kretanjem kapitala podrazumijevamo transfer realnih i finansijskih sredstava između subjekata različitih zemalja sa odloženim kontratransferom za određeni vremenski period, a u cilju ostvarivanja određenih ekonomskih i političkih interesa učesnika u tom transferu.

Kretanje robe, usluga i sl. u međunarodnoj razmjeni objektivno je praćeno i kretanjem kapitala, jer su realni i finansijskih tokovi međuzavisni. Tehnološki razvoj u realnoj sferi utiče i na tehnološki razvoj u finansijskoj sferi.

Razvoj informatičke tehnologije omogućio je integraciju tržišta kapitala pojedinih zemalja u jedinstveno globalno tržište kapitala.

Nijedna savremena privreda ne može se izolovati od potrebe da izvozi i uvozi kapital, bez obzira na to da li, sveobuhvatno gledano ima neto suficit ili neto deficit u kapitalu, tako da je kretanje kapitala između zemalja dvosmjerno, pri čemu se u jednom slučaju subjekti određene zemlje pojavljuju kao davaoci, a drugi kao korisnici kapitala.

I Međunarodno kretanje kapitala

2


Pod međunarodnim kretanjem kapitala podrazumijevamo transfer realnih i finansijskih sredstava između subjekata različitih zemalja sa odloženim kontratransferom za određeni vremenski period, a u cilju ostvarivanja određenih ekonomskih i političkih interesa učesnika u tom transferu.1

Međunarodni finansijski tokovi u početku su samo pratili međunarodno kretanje robe i usluga. A bili su uslovljeni finansiranjem međunarodne razmjene. Brzina kretanja kapitala bila je znatno veća nego brzina trgovinskih tokova roba i usluga, jer su finansijeri mnogo brže reagovali na razlike u kamatnim stopama, nego trgovci na razlike u cijenama robe i usluga. Na pojedinim svjetskim tržištima brzinu kretanja kapitala dovode razlike u kamatnim stopama. To je dovelo do ujednačavanja kamatnih stopa na svjetskom tržištu u cjelini.Takođe se to dešava i sa kursevima nacionalnih valuta na svjetskom tržištu, što dovodi do toga da međunarodne finansijske transakcije rastu mnogo brže nego međunarodne trgovinske transakcije.

Najveći dio međunarodnog kretanja kapitala odvija se između razvijenih zemalja, odnosno subjekata iz ovih zemalja, koje su glavni davaoci i korisnici kapitala u svjetskim razmjerama. Privrede u razvoju (zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji) se kao grupacija uglavnom pojavljuju kao korisnici kapitala, a mnogo manje kao davaoci kapitala, mada se neke od njih, u poslednje vrijeme u određenoj mjeri, pojavljuju i kao relativno značajni davaoci kapitala.

Brzi razvoj međunarodnih finansijskih tokova krije u sebi i određene opasnosti. Tako brzi razvoj informatičke tehnologije koji je omogućio veliko ubrzanje transfera finansijskih sredstava širom svijeta i snažno povećao njihovu efikasnost, povećao je i opasnost da se greške u međunarodnom finansijskom sistemu veoma brzo prenose iz jedne zemlje u drugu, tj. da se globalizuju. Tako da se time povećava opasnost od tzv. sistemskog rizika, odnosno rizika da se bankrot nekog velikog subjekta međunarodnog finansijskog tržišta , kao npr. neke velike banke, globalizira i ugrozi svjetski finansijski sistem uzrokujući lančanu reakciju bankrota drugih subjekata, odnosno uzrokuje svjetsku finansijsku krizu. To se desilo 2008. godine bankrotstvom nekih velikih banaka u SAD. Iz svega proizilazi da snažno povećanje efikasnosti međunarodnog kretanja kapitala snažno može da se poveća mogućnosti zarada, ali i mogućnosti gubitaka.

U nacionalnim računima otvorene privrede pokazuje se da je razlika između domaće štednje i investicija jednaka neto porastu zaduženja u inostranstvu. To bi značilo da zemlje koje imaju veće investicije od štednje pozajmljuju štednju drugih država kako bi finansirale svoje sopstvene investicije. Takođe, zemlje koje imaju veću štednju od investicija mogu taj višak štednje investirati u inostranstvu.

Ovo možemo prikazati u sljedećoj jednačini:I = S + ΔZ /I – ukupne investicije u zemlji; S – ukupna domaća štednja svih sektora; ΔZ – neto porast

zaduženosti/Zbog toga je nejednakost između štednje i investicija u pojednim zemljama osnovni uzrok

međunarodnih tokova. Ovakva kretanja kapitala među zemljama izjednačuju ne samo ponudu i tražnju, nego i cijenu kapitala u nekim zemljema. Za povećanje stope rasta u svijetu važna je ne samo dodatna ponuda štednje da bi se finansirale investicije, nego i mogućnost njezina međunarodnog kretanja.

1 Dr. Milorad Unković, „Međunarodno kretanje kapitala i položaju Jugoslavije“, Naučna knjiga, Beograd, 1980., str.11

3


Kretanje kapitala između subjekata različitih zemalja vrši se u raznim oblicima od kojih su dva osnovna i to međunarodno kretanje privatnog kapitala i međunarodno kretanje javnog kapitala.2

Privatni kapital (pojedinci, privatne kompanije, komercijalne banke) kreće se prvenstveno u obliku direktnih investicija, portfolio investicija, kao i u formi kredita i depozita. Javni kapital (državni budžet, centralne i državne banke) kreće se prvenstveno u obliku bilateralnih zajmova i kredita, portfolio investicija i u formi bespovratne ekonomske pomoći. Posebna vrsta javnog kapitala su zajmovi međunarodnih organizacija, kao što su: IBRD, IMF, IDA, EBRD, IFC i druge institucije sa sličnim profilom angažovanja.

Međunarodni tokovi kapitala se prema ročnosti dijele na kretanje kratkoročnog, srednjeročnog i dugoročnog kapitala.3 Ali, ne postoje u svemu usaglašeni i striktni kriterijumi za ovu podjelu. Međutim, uglavnom se u kategoriju kratkoročnog kapitala ubrajaju plasmani sa rokom do godinu dana (ali bi se to prije moglo podvesti pod međunarodno kretanje novca, a ne kapitala), dok je srednjoročni kapital onaj koji je plasiran na period od 1 do 5 godina (a negdje je rok i 3-7 godina), dok je dugoročni kapital onaj sa plasmanom preko 5 godina (a pojednim slučajevima i preko 8-10 godina).

Po pravilu, kratkoročni kapital se koristi za finansiranje tekućeg poslovanja, a srednjoročni i dugoročni kapital za investicione namjene.

P r i m j e r

Međunarodno tržište kapitala u 2004. Godini(vrijednosti u milijardama USD)

Rezerve Kapitalizacija tržišta akcija

Instrumenti duga

Aktiva banaka Ukupno

Svijet 3.856,30 37.168.40 57.962,10 49.577,90 144.708,50EU 281,10 9.270.30 19.261,90 22.145,90 50.678,00SAD 75,90 16.323,50 22.540,30 7.808,90 40.672,70Japan 833,90 5.844,70 9.162,90 7.239,90 22.247,30Privrede u razvoju 1.937,10 5.143,00 3.658,60 8.115,60 16.917,20Napomene: Rezerve-ukupne rezerve zlata; Aktiva banaka-podaci o aktivi komercijalnih banaka su za 2003.godinu.Izvor: IMF „Global Finance Stability Report, Septembar 2005., str.171.

Kapital se može transferisati u novčanom obliku ili transferom realnih vrijednosti (kao npr. Izvoz opreme i druge robe). U pojednim slučajevima se kod odobravanja finansijskih kredita kao uslov postavlja da se njegova sredstva koriste za kupovinu robe i usluga od određenih isporučilaca i tada se govori o vezanim kreditima. Posebna vrsta kredita čija je upotreba vezana za određene namjene su izvozni krediti koje odobrovaju isporučioci opreme – krediti isporučilaca, dok je druga vrsta izvoznih kredita – krediti kupcu koje odobrovaju finansijske institucije zemlje izvoznika inostranim kupcima za finansiranje njihovih isporuka na kredit iz zemlje kreditora mnogo bliža klasičnim vezanim kreditima.

2 Ibidem, str. 1123 Dr.Predrag Gavrilović Jovanović, „Međunarodno poslovno finansiranje“, Ekonomski fakultet, Beograd, 1994., str.108

4


Takođe postoji i podjela na finansijske kredit, odnosno kredite koji se daju i vraćaju u novcu i robne kredite, odnosno kredite koji se daju radi finansiranja kupovine robe ili plaćanja usluga, pri čemu je ugovorom o kreditu određena namjena za koju se kredit može koristiti.

Inostrani kapital se može plasirati u tačno određene projekte ili u ostvarivanje širih razvojnih ciljeva, odnosno programa.4 Kapital za realizaciju određenih projekata najčešće traže pojedinačna preduzeća, ali to mogu biti države, ako su ovi projekti strateškog privrednog i razvojnog značaja, pri čemu su države te koje traže kapital za programe.

Privatni investitori gotovo isključivo plasiraju kapital u određene projekte, dok javni kapital, pored projekata, prihvata da se angažuje i u realizaciju programa. Projekti više odgovaraju davaocima kapitala, pogotovu onim privatnog karaktera, jer pružaju veće garancije za rentabilnu upotrebu sredstava i lakše vezivanje transfera kapitala za isporuku robe, usluga i tehnologije.

S obzirom na globalnu prirodu programa, zajmovi za programe više odgovaraju korisnicima, jer predviđaju manji stepen vezivanja, ali nose u sebi rizik nedovoljno namjenskog i efikasnog korišćenja sredstava, što se pokazalo u brojnim programima javne pomoći za razvoj. Suštinski, opredjeljenje za projekte i za programe vezano je za dostignuti nivo razvoja zemlje i za svojevrstan odnos plana i tržišta u alokaciji resursa u svakoj pojedinoj zemlji.

Zbog toga je potrebna pravilna kombinacija projekata i programa da bi se zadovoljili mikro i makro interesi u korišćenju međunarodnog kapitala.5

II Oblici međunarodnog kretanja kapitala

Nailazim na mišljenje da postoje tri osnovna oblika međunarodnog kretanja kapitala. I to: međunarodno kretanje zajmovnog kapitala, portfolio investicije i strane direktne investicije.6 Međunarodno kretanje zajmovnog kapitala predstavlja odraz klasične finansijske funkcije-posredovanja bankarskog sektora u realizaciji viškova jednog sektora u finansiranju potreba drugog sektora – na međunarodnom planu. U prvim decenijama posle Drugog svjetskog rata nisu bili ispunjeni uslovi za potpuno funkcionisanje tržišta, pa je u svjetskim razmjerama u ukupnim međunarodnim kretanjima kapitala dominirao zajmovni kapital. Tokom sedamdesetih godina dolazi do naglog širenja poslova na međunarodnom finansijskom tržištu, naročito zahvaljujući velikim prilivima koje su imale zemlje OPEC (izvoznice nafte). Socijalističke zemlje Istočne Evrope koriste kredite za uvoz savremene opreme i tehnologije, a i Kina počinje naglo da se otvara prema svijetu.

Ekspanzija kredita je trajala sve do polovine 1982.godine, kada izbija kriza prezaduženosti zemalja u razvoju. Povjerenici postaju oprezniji pri odobrovanju novih kredita. Najzaduženije zemlje u razvoju nisu više imale pristup međunarodnom finansijskom tržištu. Već 1986.godine otplate po osnovu ranije uzetih zajmova premašile su iznos novih pozajmica, tako da dolazi do neto odliva sredstava iz zemalja u razvoju u pravcu međunarodnih komercijalnih banaka.

4 Dr.Milorad Unković, „Međunarodno kretanje kapitala i položaju Jugoslavije“, Naučna knjiga, Beograd, str. 325 Dr. Milorad Unković, „Međunarodno kretanje kapitala i položaj Jugoslavije“, Naučna knjiga“, Beograd, 1980.,str.34;6 Dr. Branislav Pelević, Dr. Vladimir Vučković, „Međunarodna ekonomija“, Beograd, 2007.;

5


Razvojem finansijskih tržišta dolazilo je do promjene metoda i instrumenata finansijskog posredovanja. Klasični bankarski zajmovi sve više gube na značaju, najprije usljed ekspanzije obveznica kao načina prikupljanja sredstava, a zatim i zahvaljujući procesu sekjuritizacije – preduzeća emituje različite finansijske instrumente i na taj način, zaobilaze bankarski sektor.

Drugim riječima, umjesto da uzimaju kredite od banaka, preduzeća prodaju obveznice invesitorima i na taj način dolaze do kapitala. Ipak, u kratkoročnom i srednjoročnom finansiranju poslovnog sektora, uloga klasičnih kredita je sačuvana zahvaljujući u velikoj mjeri evrokreditnom tržištu i sindikalizovanim zajmovima.

Međunarodno kreditiranje ima dva oblika: strano kreditno tržište i evrokreditno tržište. Strano tržište čine transakcije odobrovanja kredita u nacionalnoj valuti inostranim rezidentima (npr. Engleska banka kreditira japansko preduzeće u funtama). U ovom slučaju kriterijum za međunarodni karakter kredita jeste to što su banka i dužnik rezidenti različitih država. Evrokreditno podrazumijeva seljenje novca van granica van matične zemlje, na račune banaka i u inostranstvu, nakon toga, odobrovanje kredita iz inostrane banke (npr. banka locirana u Engleskoj odobrava dolarski kredit). U ovom slučaju kredit je međunarodni zbog toga što banka odobrava kredite u stranoj valuti.

Pretpostavka za evrokreditno tržište jeste, da se određeni iznos kapitala nađe izvan granica matične zemlje, u inostranim bankama. Valuta jedne zemlje deponovana je u drugoj zemlji jeste evro valuta. Svaka konvertibilna valuta se karakteriše kao evro valuta, ukoliko se nalazi na računima banke u inostranstvu. Tako postaje evrofunta (britanske funte deponovane izvan Velike Britanije), evrodolar (dolazi deponovani izvan SAD-a), evrojen (japanski jeni deponovani van Japana), pa i evroevro (evro deponovan izvan evro zone).

Pretpostavka za funkcionisanje evro tržišta (tržišta evro novca i evro kredita), jeste postojanje evro valuta tj. evrodepozita. Banke u kojima se drže evrodepoziti (depozit u stranoj valuti) nazivaju se evrobanke. Evrobanka je finansijski posrednika koji prima depozite i odobrava kredite u valuti različitoj od valute zemlje u kojoj je locirana. Kriterijum za razvrstavanje banke na evrobanke i druge poslovne banke nije, dakle, lokacija već funkcija. Obično velike poslovne banke osnivaju posebnu organizacionu jedinicu koja se bavi poslovima na evro tržištu.

Preko polovine na evrokreditnom tržištu se obavlja između evro banaka, pa se često ističe da je evro tržište pretežno međubankarsko tržište. Evro banke sa viškom fondova pozajmljuju sredstava evrobanaka sa manjkom fondova. U prenosu kapitala između banaka formira se međubankarska kamatna stopa. Kamatna stopa koju banka naplaćuje za ustupanje sredstava drugoj banci je međubankarska aktivna stopa, dok je međubankarska pasivna stopa kamatna stopa koju je banka spremna da plati za međubankarske depozite. Vrijednost pozajmica je rijetko manja od milion dolara i to je tržište naveliko.

Bankama odgovara evrotržište iz sljedećih razloga: prvo, trškovi finansijskog posredovanja su niži jer banke najčešće nisu u obavezi da drže obavezne rezerve po osnovu primljenih depozita u stranoj valuti; drugo, ostali zakonski troškovi evrobanaka su niži (osiguranje depozita i sl.); banke na evrotržištu nemaju različita zakonska ograničenja (npr. ograničavanje plasmana obavezu kupovine državnih hartija od vrijednosti), koja umanjuju profit; četvrto, porez i troškovi su niski. Pored

6


banaka, na evrotržištu učestvuju i preduzeća, prvenstveno, velike korporacije, ali sve više i manje firme, koje se mogu jeftinije zadužiti na evrotržištu. To su i države (vlade), koje na evrotržištu pronalaze izvore za finansiranje privrednog razvoja, pa i međunarodne finansijske institucije koje se zadužuju na ovom segmentu globalizovanog tržišta.

Zbog svih navedenih ušteda, kamatne stope na evrotržištu su povoljnije, nego na domaćem tržištu i za kreditore i za dužnike. Banka može ponuditi kredite po nižoj kamatnoj stopi, što naravno odgovara zajmotražiocima, a zahvaljujući niskim troškovima poslovanja, profit banke će se i pored niže naplaćene kamate, biti veći nego na nacionalnom tržištu.

Kamatne stope, troškovi i profiti na nacionalnom finansijskom tržištu i evrotržištu

KAMATNA STOPA NACIONALNOM TRŽIŠTU KAMATNA STOPA NA EVROTRŽIŠTU

PROFIT

PROFIT

TROŠKOVI

TROŠKOVI

Ako su ispunjene pretpostavke za pojavu i razvoj međunarodnih tržišta i ako su kamatne stope na ovom tržištu povoljnije i za kreditore i za zajmotražioce, postavlja se pitanje: zašto se svi poslovi ne presele sa domaćeg na međunarodno tržište, jer je očigledno da je sve povoljnije, odnosno kako uporedu funkcionišu i postoje i domaće i međunarodno finansijsko tržište? Vjerovatno zato jer postoje dodatni rizici na međunarodnom tržištu (kontrola kretanja kapitala, rizik deviznog kursa, određene nepovoljnosti poslovanja na međunarodnom tržištu van domašaja domaće zemlje), koji poskupljuju poslovanje. Takođe, ne mogu se svi kreditori i zajmotražioci pojaviti na međunarodnom tržištu (veličina aktera i njihov kreditni rejting mogu biti nepovoljni).

Iz svega navedenog vidimo, da su nastanak i razvoj evrotržišta izuzetno zanimljivi. Nastanak evrotržišta je neposredno iniciran mjerama državne kontrole kretanja kapitala. Zbog želje da ostvare unutrašnju ravnotežu, različite svjetske sile su željele da ostvare unutrašnju ravnotežu, da ograniče odliv kapitala iz svojih privreda. Evrokreditno tržište nastaje nakon Drugog svjetskog rata i prva evrovaluta je bio evrodolar. U to vrijeme, sovjetske banke su u ustrahu od zamrzavanja ili oduzimanja njihovih dolarskih depozita u SAD (koje su ostvarile prodajom zlata za konvertibilnu valutu), prebacivale ove depozite u evropke banke, naročito u dvije sovjetske banke u Londonu i Parizu. Druge centralne i poslovne banke iz čitave Evrope su takođe polagale svoje dolare i dolarska potraživanja na ovaj način, zbog mogućnosti veće zarade. Ništa novo nije bilo to što su banke prihvatile depozite u dolarima, ali umjesto da ih vraćaju u SAD (kupovinom američkih hartija od vrijednosti), sada ih evropske banke zadržavaju i plasiraju na području Evrope.

Iz navedenih razloga za nastanak evrotržišta možemo da zaključimo da se teško može strogom zakonskom regulativom sputati razvoj finansijskog tržišta. Ukoliko država ograniči jednu vrstu posla, vrlo brzo se finansijskim inovacijama subjekti (banke i preduzeća) snalaze i zaobilaze ograničenja.

7


Kamatne stope koje su ugovoraju na evrotržištu mogu biti fiksne i varijabilne. Fiksne kamatne stope se najčešće koriste u kratkoročnim ugovorima. Dužnik zna koliki će fiksni iznos morati dati da plati o roku dospjeća obaveze. Varijabilna kamatna stopa će biti jednaka zbiru odgovarajuće referntne kamatne stope i marže. Iznos marže će biti veći ukoliko je kreditni rejting zajmotražioca niži i obrnuto.

Portfolio investicije (portfolio investments) se definišu kao ulaganja kapitala u različite hartije od vrijednosti (obveznice i akcije). Hartije od vrijednosti koje investitor posjeduje čine njegov portfolio.Izbor hartija od vrijednosti koje invesitor kupuje zavisi od očekivanja investitora u pogledu prinosa i rizika hartije. Osnovni razlog za portfolio investiranje jeste diversifikacija rizika ulaganja, dok je motiv sticanja kontrole isključen. Dakle, ako se kupuju akcije, portfolio investiranje investitoru ne daje pravo odlučivanja i kontrole nad subjektima u koje je uložio, pošto je procenat stečenog vlasništva skroman. Možemo reći da su to investicije kao oblik ulaganja kapitala kod koga se ulaganje vrši u obveznice, bonove i uopšte efekte izdate od strane inostranih vlada, njenih organa i drugih institucija, inostranih banaka ili kompanija koje su izdate radi prikupljanja sredstava na nekom međunarodnom tržištu kapitala.

Osim akcija investitori u portfolio mogu uključiti i obveznice koje su emitenti plasirali na finansijskom tržištu. Da bi prikupili sredstva, državne institucije, banke i preduzeća emituju obveznice koje plasiraju (prodaju) na finansijskom tržištu. Vlasnici kapitala (investitori) kupovinom obveznica (portfolio investicijom) stiču pravo da u određenom roku povrate uložena sredstva zajedno sa odgovarajućom kamatom. Investitori ne mogu uticati na način upotrebe uloženih sredstava jer njima pripada unaprijed utvrđeni prihod u vidu kamate, bez obzira na uspješnost korišćenja prikupljenih sredstava. Emitent obveznice odlučuje o upotrebi kapitala i snosi rizik, bez obzira na ostvarene rezultate, on je dužan da u predviđenom roku vrati pozajmljena sredstva zajedno sa pripadajućom kamatom.

Emitent obveznica je dužan, da bez obzira na ostvareni poslovni efekat na bazi korišćenja putem emisije dobijenih sredstava, vrati ova sredstva sa pripadajućom kamatom koja može biti fiksna ili što je u poslednje vrijeme mnogo češće promjenljiva i koja se formira dodavanjem određene marže na baznu kamatnu stopu.

Portfolio investicije mogu biti u vidu ulaganja kapitala u određenom inostranu kompaniju, s tim da takvo ulaganje ne daje pravo upravljanja i kontrole nad njim ili je tako ograničeno da bitno ne utiče na poslovanje kompanije u koje je izvršeno ulaganje. Pravo kontrole i pravo upravljanja osnovni su element u definisanju razlike između portfolio i direktnih investicija.

Portfolio investicije se razlikuju od direktnih investicija i po tome što je kod njih po pravilu, rok investiranja kraći, kao i da se kod portfolio investecija kao investitori javljaju uglavnom finansijske institucije, institucionalni investitori ili pojedinci prvenstveno zainteresovani za dobit po osnovu kamate ili dividende bez intencije da neposredno učestvuju u upravljaju poslovanjem kompanijom ili poduhvatom u koji su uložili kapital.

U ovom kontekstu bi trebalo pomenuti i tzv. nevlasničke (direktne) investicije putem kojih strani direktni investitor može da stekne efektivni glas u upravljanju poslovanjem druge kompanije, bez kupovine akcija ili udjela, a to su ugovori o upravljanju, ugovori po sistemu „ključ u ruke“, franšizing, licenciranje, sporazumi o podjeli proizvodnje, itd.7

7 UNCTAD/United Nations, „World Investment Report 2000“, New York and Geneve, 2000., str. 268.

8


Portfolio investicije se nalaze između nižeg rizika i nižeg prinosa na bankarske depozite i zajmove i višeg rizika i višeg prinosa na kapital direktno investiran u kontrolisano preduzeće.Manjinskim ulaganjem u veći broj odabranih subjekata vrši se diversifikacija rizika uz očekivanja da će ukupan prinos ipak premašiti prinos od poslovanja u obliku zajmovnog kapitala. Diversifikacija predstavlja uključivanje u portfolio više instrumenata čiji se prinos kreće u različitom smjeru, tako da se razlike u individualnim prinosima kompenziraju držanjem portfolija. Rizik portfolija biće manji od rizika svakog instrumenta pojedinačno.

Strane direktne investicije predstavljaju vid ulaganja u preduzeće u cilju sticanja vlasničke i upravljačke kontrole nad njim. Direktno investiranje može biti izvršeno na dva načina. Prvi je kupovina već postojećeg preduzeća u inostranstvu, a tada se radi o preuzimanju (akviziciji). Drugi je izgradnja potpuno novih kapaciteta, a tada je riječ o ulaganjima „od ledine“ (greenfield investment). U oba slučaja vlasnik kapitala zadržava punu kontrolu nad plasiranim sredstvima. On odlučuje gdje će uložiti kapital i pojave gubitaka, posljedice snosi preduzeće koje je sredstva uložilo. Strane direktne investicije su dakle, narizičniji vid ulaganja ali istovremeno donose i najveću mogućnost zarade, odnosno profita. Motivi za preduzimanje stranih direktnih investicija podudaraju se sa motivima za poslovanje transnacionalnih korporacija.

Direktne investicije u inostranstvo ili strane direktne investicije predstavljaju takav oblik ulaganja kapitala koji obezbjeđuje stranom investitoru sticanje prava svojine, kontrole i upravljanja po osnovu uloženog kapitala. Ove investicije imaju za svrhu stvaranje nekog permanentnog ekonomskog i pravnog interesa i to tako aktivnog interesa u kome je sadržana težnja investitora da kroz kontrolu i upravljanje uloženim kapitalom ostvaruje profit. Ovo su preduzetničke investicije, za koje nije nužno da uticaj investitora bude potpun i apsolutan, već je dovoljno da stepen kontrole i upravljanja bude takav da može da utiče na poslovnu politiku preduzeća i drugog pravnog lica u koji je uložen kapital.

Direktne investicije u inostranstvu mogu se ostvariti u različitim vidovima. Najčešći je osnivanje kompanije afilijacije matične kompanije u drugoj zemlji koja je u potpunom vlasništvu investitora ili kupovinom kompanije, odnosno dijela kompanije. Osnivanje nove kompanije u inostranstvu se definiše „greenfiled“ investicija, dok se investiranje u postojeću kompaniju ostvaruje putem spajanja (mergere) i kupovine (axquisition), s tim što je značaj ovog drugog modela tzv. M&A vremenom sve veći.

Poseban vid direktnih investicija je zajedničko poslovno ulaganje u kojima učestvuju partneri iz različitih zemalja koji ulažu sredstva sa ciljem zajedničkog rada, snošenja rizika i podjele ostvarenog profita.8 Zajedničko poslovno ulaganje se realizuje na bazi ugovora i nije nužno povezano sa ulaganjem u određeno preduzeće jednog od partnera ili formiranjem zajedničke kompanije, odnosno može se realizovati i u nekorporativnoj formi.

Poseban oblik direktnih investicija predstavljaju zajednička ulaganja (joint ventures), kada domaći i strani partner zajednički ulažu sredstva, preduzimaju proizvodnju, snose rizik i dijele profit. Iz iskustva zemalja u tranziciji očigledno je da u najpropulzivnijim industrijskim granama (elektroindustriji, proizvodnji saobraćajnih sredstava i opreme) postoji veza: priliv FDI9 – porast proizvodnje – porast izvoza.

Iskustvo zemalja u tranziciji pokazuje da je sektorska distribucija FDI veoma neujednačena. Ona odslikava kako atraktivnosti pojedinih industrijskih grana za strane investitore, tako i različite odnose prema 8 Dr. Miloš Kastratović, „Internacionalno kretanje kapitala“, Finansije, str.734

9 FDI – strane direktne investicije

9


privatizaciji u zemljama u tranziciji. FDI su bile izrazite u proizvodnji prehrambenih proizvoda, pića, duvana, proizvodnji električnih i optičkih uređaja, proizvodnji saobraćajnih sredstava, telekomunikacijama, energetici. Ako imamo u vidu da su zemlje u tranziciji povećale izvoz upravo u sektorima u kojima su FDI najprisutnije, onda je jasno da su najpropulzivnije grane napredak doživjele u velikoj mjeri zahvaljujući FDI.

U prvoj fazi procesa tranzicije FDI su bile vezane za proces privatizacije i kupovinu državnih preduzeća. U kasnijoj fazi tranzicije u nekim zemljama jačaju greenfield investicije, čiji su pozitivni efekti direktniji i neposredno uočljiviji .

Međunarodno tržište vlasničkih hartija od vrijednosti čine akcije kompanija koje su kotirane na berzama izvan matične zemlje kompanije. Za međunarodne vlasničke hartije od vrijednosti je karakteristično da se kotiraju, osim na nacionalnim i na tržištima izvan matične zemlje. One podliježu regulativi zemlje na čijoj berzi se kotiraju i zato imaju nepovoljni tretman od obveznica koje uživaju povlašćeni neregulisani tretman.

III Međunarodni krediti

Međunarodni krediti i zajmovi su tradicionalni i značajni vid međunarodnog kretanja kapitala. Zajmovni kapital predstavlja takav oblik korišćenja kapitala u kome se korisnik kapitala javlja u ulozi dužnika, a vlasnik kapitala u kome se korisnik kapitala javlja u ulozi dužnika, a vlasnik kapitala u ulozi povjerioca.

Ovaj kreditni odnos može se ostvariti u neposrednom kontaktu između vlasnika kapitala – povjerioca i korisnika kapitala – dužnika, u kom slučaju se govori o direktnom ili neposrednom kreditnom odnosu ili posredno preko bankarsko-finansijskog posrednika, u kom slučaju se radi o posrednom kreditnom odnosu.10

Zajmovni kapital koji se plasira preko tržišta kapitala na duže rokove nosi veći stepen rizika, a samim tim ima i veću cijenu koštanja. Zaštita od standardnih rizika (kreditni rizik, kursni rizik, rizik kamatne stope) ostvaruje se obično ugovaranjem promjenljivih kamatnih stopa, kao i putem terminskih i opcionih poslova. Veća cijena koštanja zajmovnog kapitala uslovljena je visokim troškovima u vezi sa: emisijom i plasmanom hartija od vrijednosti zajmovnog karaktera, visokom troškovima utvrđivanja kreditnog boniteta zajmoprimca, troškovima u vezi sa odobravanjem, kontrolom korišćenja i naplatom kredita, kao i visokim troškovima unovčanja potraživanja iz ovih kredita u upravljanju imovinom koja služi kao realno pokriće za naplatu kredita.

Za međunarodno kretanje zajmovnog kapitala bitno je međunarodno finansijsko tržište preko koga se vrši plasman i angažuju slobodna finansijska sredstva. Organizovani dio tog tržišta čine komercijalne banke i druge finansijske institucije koje se bave kreditiranjem i kupovinom i prodajom hartija

10 Dr. Života Ristić, „Tržište kapitala – teorija i praksa“, Privredni pregled, Beograd, 1990., str.41-42.

10


od vrijednosti. Komercijalne privatne banke pretežno odobravaju kratkoročne i srednjoročne, a u određenoj mjeri i dugoročne kredite prevashodno zajmoprimcima sa visokim bonitetom.

Velike svjetske banke igrale su značajnu ulogu u finansiranju svjetskog privrednog razvoja, a posebno kada su u pitanju manje razvijene zemlje. U tome su banke bile relativno oprezne sve do sedamdesetih godina prošlog vijeka, ali kada su veliki suficit zemalja izvoznica nafte obezbjedili znatan priliv svježeg novca, koji se preko Evrotržišta našao u fondovima velikih svjetskih banaka, one su počele da vode ekspanzivnu politiku kreditiranja, koja je bila potpomognuta tada relativno niskim kamatnih stopama, što je pogodovalo mnogim zemljama u razvoju, ali i razvijenim zemljama, da putem bankarskih kredita finansiraju svoju platnobilansu neravnotežu.

Međutim, krajem sedamdesetih godina dolazi do rasta nivoa kamatnih stopa i kursa USD, što je enormno povećalo obaveze zemalja dužnika i dovelo do krize spoljnih dugova koja je kulminirala 1982., sa serijom reprograma i otpisa dugova koji su pogodili bilanse banaka. Od tada su svjetske banke postale mnogo opreznije u odbrojavanju novih kredita i relativan značaj bankarskih kredita kao ekstremnog vida finansiranja zemalja u razvoju je opao, čak i kod onih koje spadaju u kategoriju novoindustrijalizovanih zemalja u razvoju, pogotovu posije Azijske krize 1997-1998. Godine.

Poseban oblik međunarodnih zajmova su međunarodni javni zajmovi koji mogu biti bilateralni, na bazi međudržavnih sporazuma i multilateralni, koji odobravaju međunarodne finansijske organizacije.

IV Međunarodna ekonomska pomoć

Specifičnu kategoriju međunarodnog kretanja kapitala čini ekonomska pomoć koja je u početku podrazumijevala bespovratna davanja, tj. poklon da bi se kasnije u ovu kategoriju uključili i zajmovi koji se odobrovaju pod povoljnim uslovima od tržišnih, u pogledu rokova otplate, perioda početka i kamate.

U ovom domenu je posebno značajno angažovanje Komiteta za razvoj (DAC), OECD-a, koji odobrava sredstva pomoći nerazvijenim zemljama, bilo da je ona u vidu poklona, tehničke pomoći ili zajmova pod vrlo povoljnim uslovima.

11


Z A K LJ U Č A K

Iz prethodno izloženog seminarskog rada dolazimo do zaključka da pod međunarodnim kretanjem kapitala podrazumijevamo transer realnih i finansijskih sredstava između subjekata različitih zemalja. Možemo reći i da se nijedna privreda ne može izolovati od međunarodnog kapitala.

Brzina kretanja kapitala je velika, a na pojedinim svjetskim tržištima brzinu kretanja kapitala dovode razlike u kamatnim stopama. Najveći dio međunarodnog kretanja kapitala odvija se između razvijenih zemalja. SAD je najveći svjetski dužnik tj. neto uvoznik kapitala. Oko 80 % svih međunarodnih kretanja kapitala obavljaju rezidenti tri finansijske sile: SAD, evrozone i Velike Britanije.

Kretanje kapitala između subjekata različitih zemalja vrši se u raznim oblicima od kojih su dva osnovna i to međunarodno kretanje privatnog kapitala i međunarodno kretanje javnog kapitala. Međunarodni tokovi kapitala se prema ročnosti dijele na kretanje kratkoročnog, srednjeročnog i dugoročnog kapitala. Kratkoročni kapital se koristi za finansiranje tekućeg poslovanja, a srednjoročni i dugoročni kapital za investicione namjene.

Takođe saznajemo da postoje tri osnovna oblika međunarodnog kretanja kapitala: međunarodno kretanje zajmovnog kapitala, portfolio investicije i strane direktne investicije.

Značajno je napomenuti i da su vid međunarodnog kretanja kapitala i međunarodni krediti i zajmovi. Zajmovni kapital predstavlja takav oblik korišćenja kapitala u kome se korisnik kapitala javlja u ulozi dužnika, a vlasnik kapitala u ulozi povjerioca.

Veliko povećanje efikasnosti međunarodnog kretanja kapitala može mnogo da poveća mogućnost zarada, ali i mogućnost gubitaka.

12


L I T E R A T U R A

- Prof. dr. Bogdan Ilić, prof.dr. Jovan Savić, prof.dr. Predrag Jovanović-Gavrilović, prof.dr. Žarko Ristić, doc.dr. Radovan Klincov, „Međunarodna ekonomija i finansije“, Banja Luka, 2008.;

- Dr. Branislav Pelević, Dr. Vladimir Vučković, „Međunarodna ekonomija“, Beograd, 2007.;

- Dr. Miloš Kastratović, „Internacionalno kretanje kapitala“, Finansije, Beograd;

- Dr. Života Ristić, „Tržište kapitala“, Beograd,1990.;

- Dr. Milorad Unković, „Međunarodno kretanje kapitala i položaj Jugoslavije“, Beograd;

13

Documents

seminarski međunarodno kretanje kapitala