Seminarski - Prikaz Knjige Film Kao Roba

Film kao roba – Peter Behlin___________________________________

Seminarski rad II

Prikaz knjige

FILM KAO ROBAPetera Behlina

FAKULTET DRAMSKIH UMJETNOSTI CETINJE

Predmet: Filmska produkcija IProfesor: Radomir MilovićAsistent: Sehad ČekićStudentkinja: Aleksandra MarićDatum: decembar 2006.

________________________________________________________________________


UVOD

O ovoj knjizi, dugogodišnji šef Katedre za filmsku i televizijsku produkciju i dekan FDU u Beogradu, Sreten Jovanović, kaže da nisu poznate bliže okolnosti o tome kako je Peter Behlin, u vrijeme Drugog svjetskog rata, u kinematografski oduvijek beznačajnoj Švajcarskoj, odlučio i uspio da ozbiljno i uspješno proučava svjetsku kinematografiju, doktorira sa tim istraživanjem i odmah nakon rata objavi svoju tezu. U svakom slučaju, kaže Jovanović, radi se o nezaobilaznom klasičnom djelu u oblasti izučavanja filma kao ekonomskog fenomena i, bez pretjerivanja, kako kaže, svojevrsnoj Bibliji ekonomike filma. Po Jovanovićevim riječima ova knjiga ne samo da nakon više od pola vijeka nije izgubila na značaju već Behlinovo istraživanje razvoja kinematografije koje obuhvata period od 1896. do 1940. godine ima trajnu teorijsku vrijednost. Za razliku od ostalih pisanih istorija filma koje se pretežno bave estetičkim vrednovanjem pojedinih djela ili umjetničkih pravaca i kao takve su nakon izvjesnog vremena podložne temeljnim revizijama i prevazidjene novim shvatanjima filmske umjetnosti, organizaciono-proizvodne i ekonomske zakonitosti izložene u Behlinovom djelu nisu podložne promjenama koje diktira ukus filmskih kritičara i gledalaca i imaju nepromijenjenu vrijednost u oblastima proizvodnje, prometa i prikazivanja film, smatra Jovanović.

Na samom početku ove knjige, Behlin jasno kaže da je film i umjetnost i roba. Film, naime, u kapitalističkoj ekonomiji, kao intelektualni proizvod, ima sve mogućnosti i sva svojstva potrebna da neko djelo bude umjetničko. Međutim, zbog različitih privrednih i trgovačkih operacija koje zahtjevaju njegova proizvodnja i potrošnja, film je nužno postao roba koja istovremeno ima dvojaku vrijednost: upotrebnu vrijednost za gledaoca i proizvodnu vrijednost za producenta. Interesantno je da ovo njegovo drugo obilježje nije prepoznao ni sam A.Limijer. Nakon prve kinematografske predstave u sali restorana Grand Kafe, 28 decembra 1895, Limijer je Melijesu, koji je od njega htio da kupi pronalazak, rekao sljedeće: To bi za Vas bila propast. To se može neko vrijeme iskorišćavati kao naučna zanimljivost ali van toga nema nikakve trgovačke budućnosti.

Braća Lumiere

PERIOD OD 1896 GODINE DO 1914.

Knjiga Film kao roba, autora Petera Behlina, ima dva dijela - jedan se bavi istorijskim podacima a drugi teorijskom analizom pa ce u ovom radu tim redom biti i predstavljena.

________________________________________________________________________


U radu neće biti analiziran Behlinov pristup temi knjige već će, kao metod prikaza, biti izložen siže ove knjige koji započinje pozicioniranjem ekonomske eksploatacije filma.

Ekonomska eksploatacija kinematografije, po Behlinu, započinje tokom 1895. i 1896. kada su izvedene prve javne projekcije u Francuskoj, Njemačkoj, Engleskoj, Belgiji i SAD-u. Pošto su se 1896. na tržištu pojavili prvi aparati za projektovanje, odmah se javio i novi oblik trgovačke eksploatacije filma, vašarsko ili putujuće prikazivanje, koje je bilo moguće sve dok se trake ne bi sasvim istrošile. Cijena ulaznice je bila niska , dvorane su imale mali kapacitet a zarade je moglo biti samo zato što su predstave bile kratke i što ih je bilo mnogo.

Bioskopski aparat i Program, Beč, 1896.

Mali prikazivači su ubrzo dobili konkurenciju u većim dvoranama sa udobnijim sjedištima u kojima su filmske predstave bile kombinovane sa muzičkim i varijetetskim tačkama. Svi su se snabdjevali direktno kod producenata a malobrojni su proizvodili filmove za svoje potrebe i investirali u tu svrhu. No bankarski kapital je prema novoj djelatnosti bio nepovjerljiv kako zbog rizika ulaganja tako i zbog imidža koji je kinematografija imala a koji je bio pomalo neozbiljan: na putujuće bioskope se gledalo kao na putujuće cirkuse i vašarska pozorišta.

Prve stalne bioskopske dvorane otvorene su u velikim gradovima: u Los Anđelesu (LA) 1902. u Njujorku, 3 godine kasnije. Potražnja filmova se povećala a novi prikazivači kupovali su filmove direktno od distributera, i to na metre (obično je film bio dužine 200 do 300m). Zbog čestog obnavljanja programa, bioskopi su imali velikih poteškoća da pokriju svoje troškove pa su svoje kopije počeli da prodaju manjim prikazivačima ili da ih međusobno razmjenjuju. Poslovi producenata su tako bili ugroženi jer su potpuno izgubili kontrolu nad tržištem. To je dovelo do stvaranja novog načina distribucije filma pa se razvila trgovina filmom. Producenti su osnovali distributerske agencije koje su na sebe preuzimale rizik kupovine filma dok ga je sitni potrošač samo iznajmljivao. Pojava distributerske struke je ubrzala razvoj kinematografije pa je došlo do povećanja broja bioskopa.

Slobodna konkurencija, nedostatak organizacije i trgovačke tradicije, doveli su nužno do zbrke u čitavoj kinematografskoj struci. Ipak, desile su se neke promjene koje su poboljšale situaciju. Organizovani su monopoli koji su distributeru dali isključivo pravo za izvjesno vrijeme na izvjesni film i na izvjesno područje a dogodilo se i to da je prodaja filmova distributerima zamjenjena prepuštanjem prava eksploatacije. Prva udruživanja,

________________________________________________________________________


nastala su od 1907 do 1910. U Evropi su sve do I svjetskog rata, vodeću ulogu imali francuski producenti na čelu sa braćom Pate. Koristeći sistemske greške u distributivnom lancu, osnovali su sopstvenu distributivnu mrežu i tako zaobišli slobodnu trgovinu. Snažan položaj kompanija u Francuskoj, međutim, otežavao je i sprječavao stvaranje producentskih kompanija u drugim zemljama Evrope. U tom periodu, inače, sasvim su se promjenili i sadržaj i trajanje filmova. U filmu se sada obrađuje priča koja je preuzeta iz romana ili pozorišta. Tako je 1907 godine, u filmovima koji su sada dugi 600m, Pate ponudio pojedine Zoline romane adaptirane za film. Popularni su filmski romani, istorijski filmovi, sentimentalne drame, avanturistički i humoristički filmovi a u njima po prvi put igraju filmski glumci.

U Americi se film razvijao sasvim drugačije. Preterana eksploatacija filmova, padanje cijena i nepoštene metode pri iznajmljivanju filmova, doveli su 1909. do osnivanja moćnog trusta Motion Pictures Patent Company u koji je stupilo 9 velikih firmi. Te firme su ujedinile svoje patente koji su se se uglavnom zasnivali na Edisonovim izumima i svaka od njih je dobila naročitu producentsku licencu.

Tomas Alva Edison

Trust je organizovao i monopol nad proizvodnjom filmske trake pa je Kodak tu sirovinu smio prodavati samo članovima trusta. Kontrolisana je i eksploatacija filmova pa su bioskopi po prvi put morali da plaćaju nedjeljnu taksu od 2 dolara što je predstavljalo nadoknadu za trošenje projekcionih aparata ali i pravo na filmove koji su proizveli članovi trusta. Svaki vlasnik bioskopa, pak, koji je pokušao da iznajmi filmove koji su snimili nezavisni autori, dolazio je u opasnost da mu se zaplijeni aparat i da ga bojkotuju.

Uprkos drastičnim mjerama, neki vlasnici bioskopa su nastavili saradnju sa nezavisnima pa je trust stvorio vlastitu organizaciju za distribuciju – korporaciju General film koji je ubrzo kontrolisao 57 od ukupno 58 glavnih preduzeća za distribuciju. Proizvodnja je standardizovana, flmovi su bili dugi 200-300m, naknada za autorska prava snižena a i glumački honorari. Maksimalna cijena za scenario je bila 62 ipo dolara. Imena autora i glumaca nisu stajali na plakatima jer su se producenti bojali da bi neki od njih mogli postati suviše popularni i zatim povećavati svoje zahtjeve.

________________________________________________________________________


Nezavisni producenti, distributeri i vlasnici dvorana, digli su se protiv tog pokušaja da se zarobi čitava američka kinematografija. Osnovno oružje bilo je poboljšanje kvaliteta filmova i nestandardizovana proizvodnja tj. individualistički pristup produkciji. Uveli su sistem zvijezda i počeli sa objavljivanjem imena nosilaca uloga. 1910 godine, na primjer, popularizovana je prva filmska zvijezda, Mary Pickford.

Mary Pickford

Sve ove mjere poljuljale su trust koji je od 1909-1912. potpuno vladao američkim tržištem. Raspao se 1917. zbog jedne sudske odluke koja se temeljila na Šermanovom zakonu protiv trustova ali tada je bio samo blijeda senka nekad moćne organizacije.


Prvi svjetski rat je uticao na evropsko filmsko tržište pa se prevlast Francuske srušila a njeno mjesto je zauzela jedna danska kompanija koja je organizovala filmsku proizvodnju u Njemačkoj. Inače, njemačka kinematografija nije imala kapital pomoću kojeg bi organizovala nacionalnu proizvodnju čiji je značaj sve više uviđala u propagandne svrhe. 1917 godine je ipak osnovana UFA i to kapitalom banaka, države i vojske.

Francuska je, upravo obrnuto, gubila kontrolu svog tržišta. Producenti su postali manje aktivni što je prisiljavalo domaću potrošnju da sve više kupuje iz inostranstva, prvenstveno iz Amerike.

Velike zarade i neprekinuti razvoj američkog filma u vrijeme ratnih godina omogućili su izuzetan razvoj proizvodnje i osvajanje ključnih položaja u čitavom svijetu. Nakon sloma trusta Motion Pictures počela je borba oko kontole nad kinematografijom. Distributeri su svoj posrednički uticaj ojačali vezujući za sebe mreže bioskopskih dvorana tako što su se bavili i proizvodnjom, a vlasnici bioskopa su kupovali distributerske organizacije i osnivali producentske firme čime su sebi osigurali neprekidni priliv filmova. Budžeti filmova su vrtoglavo skakali sa iznosa od 500 do 1000 dolara na 12 do 20 hiljada, isto tako i autorska prava (od jedne na 10 hiljada dolara) i honorari starova (od 200 do 2.000 dolara nedjeljno, pa i više).

________________________________________________________________________


Dugometražni filmovi su sada trajali 2 sata pa se broj bioskopskih predstava smanjio. Sa druge strane, došlo je do povećanja kapaciteta dvorana i povećanja cijena ulaznica. 1913. na Brodveju je sagrađena bioskopska palata sa 3 hiljade mjesta dok je 1916. na području cijele Amerike izvršena ukupno 21 hiljada adaptacija ili izgradnja bioskopskih dvorana. Iako su do tog perioda samo siromašniji slojevi društva išli u bioskop, on sada počinje da privlači i srednje slojeve pa je to proširenje publike uslovilo i potražnju a ova još više povećala troškove proizvodnje filmova.

Producentske firme su još za vrijeme izrade filma sklapale ugovor sa dvoranama što im je pružalo izvjesnu sigurnost. Taj sistem, međutim, za vlasnike dvorana je imao i lošu stranu jer ih je prisiljavao da uzmu filmove čija vrijednost još nije bila poznata. Kontrola nad dovoljno velikim brojem dvorana, posebno premijernih, davala je vlast nad čitavom strukom – proizvodnja i distribucija su postale manje važne a eksploatacija odlučan činilac u ekonomici kinematografije. 1927 godine, svih 20 hiljada bioskopa u SAD-u, bilo je organizovano u lance pod kontrolom velikih trustova koji su u isto vrijeme držali proizvodnju, distribuciju i eksploataciju. Proizvodne cijene su jako porasle: 1920. osrednji film je koštao između 40 i 80 hiljada a već 1929. čak 200 hiljada dolara. Za scenario se te godine plaćalo 10 do 25 hiljada, režiju od 20 do 50 hiljada dok je zvijezda filma mogla da zaradi i više od 100 hiljada dolara.

Privredna kriza je pojačala povezivanje preduzeća pa je 1928. ukupno 7 trustova vladalo dobrim dijelom svjetskog tržišta: Fox Film Corp, Warner Brothers Pictures Inc, Paramount – Famous Lasky Corp, Universal Pictures Corp, United Artists Corp, First National Pictures i Metro Goldwin – Mayer Corp. Fox i Laemle su uspjeli da sačuvaju svoj nazavisni položaj još nekoliko godina.

Čelni ljudi Paramount Pictures-a, 1916.

Nekoliko je karakteristika filma doprinijelo njegovom brzom razvoju kao i međunarodnoj isprepletanosti njegove ekonomike. Film je sjajan predmet za izvoz; njegova proizvodnja ne traži skupe sirovine. Pozitiv kopija je lagana i zauzima mali prostor, pa se može lako transportovati. Film je osim toga, predmet opšte potrošnje: u slučaju nijemog filma dovoljno je prevesti podnaslove dok kod zvučnog treba prevesti dijaloge i dodati podnaslove i - film mogu razumjeti svuda u svijetu.

SAD su iskoristile ekonomsku krizu u Njemačkoj i tamo ostvarile odlučan uticaj. 1927. američka korporacija je odobrila UFI kredit od 17 miliona a UFA se obavezala da će

________________________________________________________________________


distribuirati po 20 filmova Metroa i Paramounta a 50% svog programa posvetiti filmovima tih kompanija. Za protivuslugu, deset njemačkih filmova se moralo distribuirati u SAD.

Tako su oko 1930., dvije velike producentske zemlje, Amerika i Njemačka, imale sličan sistem organizacije kinematografske djelatnosti iako je uloženi američki kapital bio mnogo veći. Moć je bila u rukama malog broja firmi usko povezanih sa bankarskim ili privrednim kapitalom. Sve do 1927. potražnja u kinematografiji neprestano je rasla. Poslije toga SAD je zabilježio prvi pad zarada što je povezano sa opštom ekonomskom krizom. Tvrdi se da su njemački distributeri 1930 godine imali tačno 20 miliona maraka gubitka. Baš u tom kritičnom periodu pojavio se govorni film koji je naglo popravio položaj čitave kinematografije.


Pokušaji sa početka vijeka, da se istovremeno snimaju i reprodukuju zvuk i slike, konačno su urodili plodom 1925 godine pa je novi izum počeo i praktično da se koristi. Govorni film je najprije naišao za žestok otpor producenata koji su smatrali da mogućnosti nijemog filma još uvijek nisu sasvim iscrpljene. Takođe, plašili su se rizika novog izuma i novih ulaganja. Izuzetak je bio Warner bros koji je ipak krenuo u avanturu osvajanja govornog filma i to iz razloga što se nalazio u lošoj finansijskoj situaciji i što je u novom izumu video šansu za napredak, te je tržištu ponudio film Pjevač džeza.

Al Jolson u filmu The Jazz singer 1927.

U kinematografiji su se potom desile velike promjene: aparatura u studijima i dvoranama za prikazivanje morala je biti zamjenjena, gradili su se zvučni studiji, mnoge zvijezde nijemog filma morale su biti zamjenjene jer više nisu odgovarale potrebama govornog filma. Govorni film povezao je do tada samostalne djelatnosti kao što su telefon, zvučni uređaji i gramofonske ploče, radio i film. Stvoreni su trustovi unutar elektroindustrije i kinematografije a svima su upravljale samo dvije finansijske korporacije – Morgan i Rokfeler.

Prva zemlja na koju su se Amerikanci žestoko bacili bila je Engleska koja je od svih zemalja engleskog govornog područja imala najgušću mrežu bioskopskih dvorana. Kako

________________________________________________________________________


je u najvećem dijelu i zavisila od Amerike, Engleska se lako prepustila uticaju Amerike posebno u oblasti distribucije i prikazivanja. Njemačka se zainteresovala za govorni film još 1923. ali je nedostatak kapitala odložio njegovu primjenu. 1928 je zato osnovan Tonbild Syndikat A.G. sa društvenim kapitalom od 12 miliona rajhmaraka. Takođe, na tržištu su zavladali monopol Tobisa na proizvodnju aparata za snimanje zvuka i monopol Klangfilma na reproduktivne aparate koje su proizvodili Siemens& Halske i AEG.

Borba oko govornog filma koja je počela između evropske i američke kinematografije od početka je bila veoma žestoka. Američke firme su zabranile projekciju njihovih filmova sa aparatima koji nisu bili američki a Tobis-Klangfilm je tražio deobu svjetskih tržišta u zatvorene sfere uticaja. Ipak, Amerikanci su popustili i počeli su pregovori čiji je rezultat bilo potpisivanje Sporazuma 1930. po osnovu kojeg su svi patenti i sve licence postali zajednička svojina a svaki film se mogao prikazivati na svakom aparatu. Svjetsko tržište je podjeljeno na dvije zone i to između SAD-a i Njemačke. Neke zemlje su postale slobodno tržište a za Englesku je recimo bilo predvidjeno da se, prije dobijanja tog statusa, svi prihodi od licenci dobijenih tamo, dijele u prve četiri godine.

Velika ekonomska kriza u SAD-u dovela je 1933. do brojke od 10-11 miliona nezaposlenih. Od preko 19 hiljada bioskopa, zatvoreno ih je čak 6 hiljada, a kompanije su počele da zadržavaju samo premijerne dvorane. Paramount i Fox koji su 1930. ostvarili rekordnu dobit od 29 miliona dolara, iduće godine su spali na svega 2 miliona dobiti, dok je treće godine, gubitak, već u prvih 9 mjeseci, iznosio 26 miliona dolara. Obnova nakon krize došla je sasvim polako pa je tek 1927. donijela značajnije rezultate. Iako je sprovedeno puno različitih mjera, broj gledalaca u bioskopima povećao se tek sa povećanjem standarda gradjana nakon početka proizvodnje oružja u SAD. Cjelokupnu kinematografiju držalo je pet velikih trustova pa je zbog toga u taboru nezavisnih producenata, distributera i vlasnika dvorana počelo organizovanje otpora.1938 godine, država je protiv monopolista povela istragu zbog povrede Šermanovog (antitrust) zakona a dvije godine kasnije, Ministarstvo pravde je sa pet velikih firmi (MGM, Paramount, Radio Keith Orpheum, 20th Century Fox i Warner Brothers) potpisalo konvenciju kojom su se potpisnici obavezali da ubuduće neće sitnim kompanijama nametati kratkometražne filmove, filmske novosti, epizodne ili western filmove. Filmovi su se prije kupovine morali prikazati pred vlasnicima bioskopa a najam jednog bloka filmova nije se smio uslovljavati najmom drugog bloka.

Tom Mix na plakatu za vestern Riding avenger

________________________________________________________________________


U Njemačkoj se posljedice krize i prve mjere za ozdravljenje vremenski poklapaju sa osvajanjem vlasti od strane nacista koji su u kinematografiji zaveli novi državni poredak. Duboke promjene bile su motivisane ekonomskim i političkim idejama.

Film Olympia 2 Leni Riefenstahl

Uplitanje države postalo je sve očitije. Nadležni ministar je 1942. sva kinematografska preduzeća stavio pod jedinstvenu upravu – UFA Film je u svoje ruke uzeo ekonomske i tehničke interese čitave njemačke kinematografije, njenu proizvodnju i eksploataciju.

FILM KAO INDUSTRIJSKI PROIZVOD

1. TehnikaČinjenica od prvorazredne važnosti za proizvodnju i distribuciju, kao i potrošnju, jeste svojstvo filma da bude proizveden masovno – kaže Behlin u prvom dijelu svoje teorijske analize (u drugom dijelu, tema za analizu biće film kao prometna vrijednost). Masovna proizvodnja traži masovnu potrošnju i obrnuto, i jedna i druga podrazumijevaju takav oblik distribucije koji masovno proizvedenu robu stavlja na raspolaganje masi potrošača. Film je sa dva stanovišta masovni proizvod: može se kopirati i svaka kopija može se po volji projektovati. Dok druga potrošna dobra nestaju sa tržišta sa posljednjim potrošačem, film se može trošiti neograničeno puta pa je u opštem smislu film trajan proizvod. Potrošnja se zadovoljava kolektivno – istovremeno i od strane velikog broja potrošača. Filmska proizvodnja je skoncentrisana na malo mjesta ali je zato potrošnja raširena po čitavoj površini Zemlje.

2. FinansiranjeI filmska, kao i svaka druga vrsta proizvodnje, ne može izbjeći zakone tržišnog privređivanja. I u toj grani se razlozi neprestanog povećavanja proizvodnih troškova moraju tražiti u sredstvima za rad. Studiji se zaista neprestano razvijaju, aparati i uređaji stalno usavršavaju. Pošto je 1939 godine potrošio milion dolara za svoj novi studio u Burbanku, Walt Disney je naredne godine utrošio još nekoliko miliona da

________________________________________________________________________


dovrši projekat. Nakon toga, on umjesto (najmanje) dva miliona dolara koliko je do tada trošio, sada može proizvesti crtani film za svega jedan milion dolara.

Walt Disney Rizik potrošnje, kaže Behlin, sastoji se u tome što nikada nije sigurno da će neki film, koji je stavljen u proizvodnju, zaista i biti predmet potrošnje tj. da će biti prikazan u dvoranama. Upotrebna vrijednost nekog filma poslije njegovog prikazivanja može biti velika i mala, ona može u svakoj zemlji, čak i u svakom gradu biti drugačija jer se interes publike mijenja prema ideološkim, političkim, vjerskim i moralnim pogledima, pa čak i prema interesovanju za modu. Mada dio rizika proizilazi iz intelektualne sadržine nekog filma veći dio rizika nema ništa zajedničko sa samim filmom. Potrošnja u pojedinim zemljama može se oblikovati opštepolitičkim ili trgovačkim mjerama (ograničenje ili zabrana uvoza), mjerama cenzure (delimična ili potpuna zabrana), zatim fiskalnim mjerama, koje nameće povećanje cijena bioskopskih ulaznica ali i mnogim drugim faktorima kao što su vrijeme, godišnje doba, politička zbivanja, besparica, besposlica, rat, pojava konkurencije, zatim pozorište, sport, radio itd.

Kad je bankarski i finansijski kapital ušao u kinematografiju, još više je ojačao prevlast velikih firmi koje su držale monopol. U odnosima kapitalističkih preduzeća pobjeđivao je uvijek onaj ko je imao veći kapital pa su velike firme, dakle, uspjele ne samo da kontrolišu manje producentske firme, već i da svoj uticaj prošire i na distributersku i na prikazivačku djelatnost i da se domognu svih ključnih položaja. Njihova pozicija na internacionalnom tržištu bila je tako jaka da su mogle spriječiti rađanje nacionalne kinematografije (posebno domaće filmske proizvodnje) u pojedinim zemljama i tako stvarno skoncentrisati proizvodnju na svega nekoliko mjesta.

3. Širenje i borba za tržištePotreba za stručnom radnom snagom, glavni je razlog što se filmska proizvodnja smjestila u gradove. Takođe, u velikim gradovima je lakše nabaviti materijal i pribor. Pored studija, proizvodnja traži još i eksterijere, pa priroda i klima mogu imati veliki uticaj na izbor studija. Zato se pri izboru proizvodnih centara u nekim slučajevima vodilo računa o blizini velikog grada a u nekim su klima i pejzaži bili primarni.

________________________________________________________________________


Američko proizvodno tržište, Hollywood, ima naročito mjesto. Taj centar su za vrijeme rata patenata (1904-1914) stvorili nezavisni autori, koji su odbili da plaćaju licence pa im je bilo u interesu da se što više udalje od Njujorka. Okolina LA se pokazala kao idealno mjesto jer je Meksiko bio blizu, pa se pred potjerama moglo lako pobjeći sa aparaturama. Priroda je takođe pomogla brzom procvatu Hollywooda koji se 1913. odvojio od LA i postao prijestonica američkog filma.

Najčuvenija “reklamna slova” na svijetu

Sve do I svjetskog rata nikakve carinske niti trgovačko političke mjere nisu sprječavale trgovinu filmovima. Slobodno trgovanje filmom prvi put je bilo prekinuto u Njemačkoj 1916. kada je uvoz bio dozvoljen samo uz posebno odobrenje da bi poslije godinu dana, uvoz bio potpuno zabranjen. Razlozi su bili u sprječavanju dominacije danskog filma na njemačkom tržištu kao i izvoza deviza.

Prevlast SAD-a, međutim, nije moglo ništa da ugrozi jer su se filmovi mogli amortizovati većim dijelom na unutrašnjem tržištu; zarada od izvoza bila je samo dodatni prihod. Osim toga Amerikanci su se u evropskim zemljama osigurali protiv prevlasti tih zemalja – to su učinili ili kupovinom dvorana ili nadzorom nad distributerskim organizacijama ili čak organizacijom lokalne proizvodnje.

4. Odnosi proizvodnje, distribucije i eksploatacije

Da bi neki film maksimalno iskoristili, Behlin smatra da producenti moraju:- da prošire područje svoje aktivnosti i na taj način povećaju broj radnji potrošnje- da vode brigu o tome da se tržište neprestano prazni jer se samo tako novi filmovi

mogu prikazivati- da osvoje monopolistički položaj i tako odstrane ili umanje konkurenciju- da pojačaju i ubrzaju eksploataciju filmova

Kod kinematografije je naročito opasno da se tržište zasiti a kao glavni uzroci mogu se javiti:

- ekonomska potreba velikih firmi da održavaju stalnu proizvodnju- neprestano povećavanje kapaciteta svoje proizvodnje od strane producenata kao

jedinog načina da poboljšaju izglede na uspjeh- nestalna proizvodnja i kapacitet koji se iz godine u godinu stalno mjenja kod

velikog broja firmi Sve dok su proizvodni troškovi bili skromni, a filmovi se mogli lako unovčiti i donositi

________________________________________________________________________


velike zarade, američki producenti se nisu baš mnogo brinuli za pitanja amortizacije i vjerovatnih prihoda. Tek od 1925 godine a posebno poslije pojave govornog filma, kada je uticaj bankarskog i privrednog kapitala na kinematografiju rastao sve više, izračunavanje vjerovatnoće prihoda i stvarna politika amortizacije postali su neizbježna potreba. Jer filmsko tržište je ograničeno – ono zavisi od broja dvorana, od broja predstava, brzine opticaja filmova i od ukupnog vremena eksploatacije. I naravno, od vrijednosti koju potrošači pridaju nekom filmu jer upravo kvalitet filma utiče na to da se ova pravila snažno mjenjaju.

Istinska filmska zvijezda i miljenik publike: Charles Chaplin

Distributer mora da poznaje svoje područje prilično dobro, kako bi filmove mogao da iznajmljuje uz najbolje moguće uslove i što češće. Različiti metodi iznajmljivanja koji su se pokušali primjeniti, pokazali su jasno da tri grane kinematografije snažno zavise jedna od druge. Tako vlasnici nemaju pravo da po svojoj volji određuju dan prikazivanja nekog filma, ili, ako se radi o iznajmljivanju en bloc (u paketu je više filmova), da po svojoj volji odrede redoslijed filmova. Distributer ima ugovorom zagarantovano pravo da odredi koliko će se vremena film prikazivati.

5. Udruživanje i stvaranje monopola

Osnovni oblici udruživanja jesu kartel, koncern i trust. Težnja za udruživanjem pojavljuje se kada slobodna konkurencija na tržištu izgubi ulogu regulatora a umjesto nje se razvije toliko oštra borba da postane opasna za rentabilnost svih zainteresovanih preduzetnika.Otkako je distribucija dobila veće značenje i počela da učestvuje u finansiranju filmova, i distributerska preduzeća su prihvatila oblik društva. Sličan razvoj se pojavio i u prikazivačkoj djelatnosti zajedno sa stvaranjem velikih dvorana i lanaca.

Udruživanje se može izvršiti između preduzeća istog nivoa i iste grane kada se radi o horizontalnom udruživanju, ili među firmama iste privredne oblasti ali sa različitim vrstama djelatnosti, kada se radi o vertikalnom udruživanju. Udruživanja mogu nastati jednostavnim ugovorom koje potpisnike istovremeno i obavezuje u konkretnom pravcu ali im ostavlja i potpunu pravnu i ekonomsku samostalnost – to su karteli i koncerni. Postoji zatim zajednica interesa koja nastaje kada preduzeće ili više njih otkupi akcije

________________________________________________________________________


jednog ili nekoliko preduzeća, holding kompanija gdje članovi zadržavaju pravnu samostalnost ali su ekonomski zarobljeni, a može doći i do udruživanja prostom fuzijom.

Tržištem se može ovladati potpuno, uz pomoć nekog monopola, djelimično ili se može osvajati uticaj. U kinematografiji monopol se zasniva na isključivom vlasništvu prava iznajmljivanja, koje producent daje velikim firmama.

FILM KAO PROMETNA VRIJEDNOST

Produkcioni programi velikih kompanija najčešće se sastoje od filmova dvije kategorije: A filmova, prvoklasnih, u koje su utrošena znatna sredstva, u kojima igraju poznate zvijezde, bave se čuvenom temom, imaju raskošnu scenografiju; i B filmova, drugorazrednih, nižeg kvaliteta koji koštaju relativno malo (75-100 hiljada dolara). Nezavisni autori proizvode i tzv. brzopečence (quickies) i filmove o divljem zapadu (westerns) čije snimanje traje svega 5-7 dana i staje najmanje 10 hiljada dolara.

Idealan uspjeh, navodi Behlin, za kojim žude svi proizvođači, jeste ono svojstvo filma da bude opšte privlačan (universal appeal) za maksimalan broj gledalaca. Pišući ovu knjigu 1945, on navodi imena samo dva autora za koje je smatrao da su ostvarila jednak uspjeh kod sve međunarodne publike a to su Charles Chaplin i Walt Disney.

Postoji još jedan način da se proizvodnja uskladi sa željama publike a to je proizvodnja visoko intelektualnih, tzv. prestižnih filmova. No njih je u odnosu na druge filmove malo jer im je cijena koštanja visoka a publika malobrojna.

Kada je riječ o filmu, njegova vrijednost se ne može unaprijed odrediti. Već od samih početaka kinematografije proizvođači su nastojali da smanje prodajni rizik pomoću standardizacije ne samo proizvodnog procesa, već i samih filmova. U svrhu standardizacije filma primjenjuju se tri različita sistema a to su sistem zvijezda, organičenje tematike i reklama. Pokazalo se da su zvijezde najsigurnija garancija uspjeha.

Greta Garbo

Filmska industrija je činila sve da poveća popularnost svojih zvijezda pa je stvoren kult filmskih zvijezda, naročito u Americi, gdje glumci imaju zaista posebno mjesto u društvenom životu. Tržišnu vrijednost zvijezda ne povećava samo njihov umjetnički rad

________________________________________________________________________


već u velikoj mjeri i njihov privatni život. Takođe, proslavljajući se u nekoj ulozi, oni bivaju prisiljeni da se specijalizuju samo za izvjesne uloge: plemiće, milionere, policajce, gangstere, izmišljene likove kao što je Tarzan, ili, opet, nakaze kao što je Frankenštajn.

Elsa Lanchester i Boris Karloff

Utvrdilo se da filmska obrada pojedinih književnih djela povećava njihovu popularnost i obrnuto: privlačnost filma se na taj način takođe povećava. Producenti pridaju naročit značaj i best-sellerima i best-renterima, tj. knjigama koje se u nekom razdoblju najviše kupuju i iznajmljuju.

Clark Gable i Vivien Leigh u Prohujalo s vihorom

Upotrebna vrijednost filma je različita: film može da pouči, zabavi, pruži umjetnički doživljaj. Za proizvođača je važno da zna koje vrsta potreba njegova roba treba da zadovolji. Kinematografija može popularizovati modu, filmsku muziku ili romane koji će poslužiti kao osnov za snimanje filma i tako povećati potražnju i broj gledalaca. Poslije prikazivanja Snežane i sedam patuljaka Walta Disney-a, npr. producenti ovog filma su prodali 147 licenci za izradu preko 2 hiljade različitih predmeta, sa likovima iz filma. Prodali su 16 ipo miliona čaša Snežana, dva miliona lutaka i 4 miliona sapuna sa likovima patuljaka. Sama knjiga je prodata u 20 miliona primjeraka.

Film je postao moćno sredstvo u rukama kapitalizma. On spriječava mase da postanu svjesne svoga položaja i tako pomaže da se ideologija i savremene političke i socijalne životne prilike učvrste. Producenti – kaže Behlin - nikada ne gube iz vida interese klase na vlasti.

A da bi se spriječilo snimanje bilo kakvih filmova koji mogu imatu subverzivan značaj, 1922. je, pod rukovodstvom Willa Haysa, osnovana Motion Picture Producers and Distributers Asociation, organizacija koja je u vrijeme pojačanih društvenih kritika o

________________________________________________________________________


niskom nivou filmova, imala obavezu da nadzire moral u proizvodnji. Ustanovljeni su ideološki propisi od kojih su najznačajnija sljedeća tri.1. Ne smije se proizvoditi nijedan film koji bi mogao sniziti stepen morala gledalaca. Simpatije publike nikada ne smiju biti na strani zločina, grijeha, zla.2. Treba iznijeti pravilne poglede na život, koliko god to radnja i zanimljivost filma dopuštaju.3. Prirodni i ljudski zakoni nikada se ne smiju izvrgavati ruglu, a povreda tih zakona se ne smije prikazivati kao simpatična.

ZAKLJUČAK

Film u načelu, kaže Behlin, treba posmatrati sa dvojakog gledišta, jer to je u isti mah i upotrebna i kulturna vrijednost (roba i, u izvjesnim slučajevima, umjetnički proizvod). Ne proizvode ga zbog njega samog, već zato da donosi plod kapitalu producenata i finansijera. Zbog toga, eto, kinematografija već od samog početka nije smatrala film sredstvom za umjetničko izražavanje, već robom.

Behlin navodi riječi Rene Claira koji je još daleke1928. rekao: Film će umrijeti od novca. Što su uređaji za snimanje slike, zvuka i boje, honorari glumaca i scenografija skuplji, to je ekonomska zavisnost proizvodnje veća, to će nam više trebati pomoć finansijera, u većoj mjeri ćemo njima morati da prepustimo ono malo umjetničke slobode, koliko nam je još preostalo.

Rene Clair

LITERATURA I NETOGRAFIJA

Behlin Peter, Film kao roba, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Beograd, 2002.

www.wikipedia.org

________________________________________________________________________

http://www.wikipedia.org/

Documents

Seminarski - Prikaz Knjige Film Kao Roba