UNIVERZITET U TUZLIFILOZOFSKI FAKULTETODSJEK: HISTORIJAPREDMET: OPĆA HISTORIJA NOVOG VIJEKA I

DOBA VELIKIH GEOGRAFSKIH OTKRIĆA (Seminarski rad)

Student: Bajramović Alen Mentor: Doc.dr. Izet Šabotić

Tuzla, mart 2013.

SADRŽAJ

1.UVOD....................................................................................................................3

2. EVROPA U KASNOM SREDNJEM VIJEKU....................................................4

3. DOBA VELIKIH PUTOVANJA–uzroci i pronalasci koji su utjecali na geo. otkrića........................................................................................................................5 3.1.Susreti kultura i njihove posljedice.....................................................................8

4. ZAKLJUČAK.......................................................................................................9

5.IZVORI I LITERATURA.....................................................................................10

2

1. UVOD

Velika geografska otkrića označavaju razdoblje od polovine XV do polovine XVI stoljeća. Tokom tih godina evropski istraživači su dolazili do pojedinih krajeva svijeta, za koje se u to vrijeme nije znalo, a putovanja su potakle praktične potrebe, pogotovo potrebe trgovine. Stoga se doba velikih geografskih otkrića smatra granicom kojom se završava srednji vijek, ili tzv. „mračno doba“, a započinje novo veliko razdoblje koje se naziva novi vijek. Velika geografska otkrića stvorila su veliku pometnju u društvu, pokrenute su ekspedicije za otkrivanje novih pomorskih puteva. Važnost pomorskih puteva ogleda se u tome što je trgovački prihod ovisio o tačnoj navigaciji, tačnim i kraćim putevima. U ovom periodu dolazi do razvoja ekonomije i privrede, dolazi do jačanja Portugala i Španije koje postaju trgovačke velesile. Također, dolazi do napretka u razvoju kartografije koja se razvijala otkrivanjem zemalja i širenjem ekumene. Od 1400. – 1800. godine kompletirana je geografska karta svijeta kao rezultat mnogobrojnih pomorskih i kopnenih putovanja, te se ovaj period smatra zlatnim dobom razvoja kartografije. Mogućnost određivanja tačne lokacije i orijentacije te pojava preciznijih karata i objektivnijih informacija, omogućavali su mnoga putovanja. U periodu od 14. – 17. stoljeća izrađivali su se portulani 1. Značajniji kartograf tog razdoblja bio je Merkator (1512. – 1594.), autor novih projekcija, karata i atlasa. Treba spomenuti Bernarda Vareniusa (1622. – 1650.) – jednog od geografa 17. stoljeća. On razlikuje odnos između opisivanja karakteristika pojedinih mjesta i opisivanja općih zakonitosti koja se odnose na sva mjesta. S obzirom na to razlikuje specijalnu i opću geografiju. Specijalna geografija imala je veliku praktičnu primjenu, služila je za potrebe vlade i trgovaca, dok je opća geografija težila za objašnjavanjem temeljnih zakonitosti koje se mogu praktično primjeniti.

1

1 Portulani – tip pomorskih karata s podacima o lukama, morskim strujama i morskim mijenama.

3

2. EVROPA U KASNOM SREDNJEM VIJEKU

U kasnom srednjem vijeku u Zapadnoj i Srednjoj Evropi razvili su se gradovi u kojima su sve više jačali privatno poduzetništvo i trgovina. Razvojem trgovine i obrta razvilo se građanstvo, ali i drugačiji način razmišljanja. Humanizam i renesansa unijeli su promjene u naučna shvatanja. Ponovo su do izražaja došla dostignuća i mišljenja antičkih naučnika, koja su u humanizmu dobila novi zamah. Jačanjem položaja građanstva rastao je značaj pomorstva i prometa. Usavršena su plovila – karavele i karake 2, ali i tehnička pomagala koja su omogućila odlazak na prekooceanske plovidbe. Pored Arapa i Talijana, sve češće na morskim pučinama nalaze se Portugalci i Španjolci.

2

2 Karavela i karaka – vrste broda – jedrenjaka, namijenjenih dugim prekooceanskim putovanjima.

4

3. DOBA VELIKIH PUTOVANJA – uzroci i pronalasci koji su utjecali na geografska otkrića

Osmanlije su do kraja 15. stoljeća, šireći svoje carstvo, prekinuli uhodane trgovačke puteve koji su povezivali Evropu s Dalekim istokom odakle se uvozila luksuzna roba: svila i začini. Sve se više razmišljalo o potrebi pronalaska novog pomorskog puta do Indije, jer bi se tako zaobišla područja pod kontrolom Osmanskog Carstva i željeni proizvodi iz Indije bi neometano stizali u Evropu. Kako je uzrok geografskih otkrića bio ekonomske prirode, Osmansko osvajanje Carigrada bilo je pogubno za evropske trgovce jer su morali plaćati carine osmanskim vlastima, što je trgovinu s Istokom znatno poskupilo. Glavnu riječ u geografskim otkrićima, a kasnije i u osvajanju Novog svijeta, imale su dvije države Pirinejskog poluotoka – Portugal i Španija. Prve ekspedicije do Indije organizovali su portugalci. Oni su se opredjelili za istraćivanje pomorskog puta oplovljavanjem oko Afrike (zapadne obale Afrike). 1486. godine portugalski pomorac i istraţivač Bartolomeo Diaz je doplovio do Rta Dobre nade na jugu Afrike. Plovidba do Indije odlaže se deset godina, kad portugalski kralj upućuje četiri broda da istražuju i pronađu začine. Tako 1498. Vasco de Gama (1460. – 1524.) dolazi na Malabarsku obalu u Indiji. Smatra se da su osnovni motivi istraţivanja Afrike bili: nabavka robova, zlata i slonovače, traženje pomorskog puta za Indiju i kolonijalna osvajanja.

Slika 1.: Putovanja Vaska de Game

5

Za razliku od Portugala, Španija se tek kasnije uključila u pomorska istraživanja, a ključna osoba koja je Španiji otvorila put u osvajanju Novog svijeta bio je Kristofor Kolumbo (1451. – 1506.), Đenovljanin koji je bio u službi španskog dvora. On je pokušao otkriti potpuno drugačiji pomorski put do Indije ploveći na zapad, a ideja se zasnivala na pretpostavci da je Zemlja okrugla (bio je pod utjecajem firentinskog geografa Paola Toscanelija koji je zastupao mišljenje da je Zemlja okrugla). Ekspedicija od četiri broda 1492. godine stiže do Bahamskih ostrva. Kolumbo je bio uvjeren da je otkrio azijsko kopno i to uvjerenje nije mijenjao ni nakon svoja naredna tri putovanja (1494., 1498., 1504.) na kojima otkriva Portoriko, Jamajku i druga Karipska ostrva, Trinidad, dijelove Srednje i Juţne Amerike. Zabludu je razotkrio talijanski trgovac Amerigo Vespucci, te utvrdio da zemlja do koje je Kolumbo došao nije Indija nego da je riječ o novom kontinentu koji je po njemu kasnije i dobio naziv – Amerika.

Slika 2.: Kolumbove plovidbe 1492. – 1504. godine Izvor: 5.2.

6

Kolumbova otkrića podstiču na upućivanje drugih ekspedicija u potragu za novim zemljama. 1500. godine Pedro Kabral 3 stiţe do obala Brazila, a 1513. godine Vasko Nunjez de Balboa 4 prelazi preko Paname i otkriva Tihi ocean. To podstiče traganje za pomorskim prolazom izmeĎu Atlantskog i Tihog oceana. Tako Portugalac, Ferdinand Magellan (1480. – 1521.) 1519. godine predvodi ekspediciju u potrazi za prolazom. Ploveći Atlantikom prema jugu otkrivaju prolaz i izlaze na Tihi ocean, a prolaz je nazvan Magellanov prolaz. Nakon dugotrajnog i teškog putovanja, čiji je opis ostavio putopisac Antonije Pigafeta 5, preostali Magelanovi brodovi stižu na Marijanska i Filipinska ostrva, gdje Magelan gine. Na kraju trogodišnjeg putovanja u Evropu (Španiju) je stigao samo jedan njegov brod – „Viktorija“. Monetaristi 6 vjeruju da je glavni uzrok zbog čega su velika geografska otkrića započela, bila jaka nestašica plemenitih metala. Evropska ekonomija ovisila je o vrijednosti zlata i srebra, pa je njihova niska ponuda gurnula veliki dio Evrope u recesiju.

Slika 3.: Magellanove plovidbe 1519. – 1522. Godine

Izvor: 5.3.3

3.1. Susreti kultura i njihove posljedice 3 Pedro Alvares Cabral (1467.-1520.) – portugalski pomorac i istraţivač, prvi Evropljanin koji je otkrio Brazil 1500. godine. Vasco Nunez de Balboa (1475.-1519.) – španjolski istraţivač, guverner i konkvistador. 5 Antonio Pigafetta (1491.-1534.) – putopisac porijeklom iz Venecije – jedan od 17 preţivjelih koji je plovio oko svijeta sa Magelanovom ekspedicijom 6 Monetarizam je naziv za modificiranu i proširenu kvantitativnu teoriju novca koja je uklopljena u teoriju kapitala iz neoklasične škole.

7

Ljudi su američki kontinent počeli naseljavati prije oko 30.000 - 40.000 godina. Tada je zbog promjena razine mora nastao kopneni most preko Beringovog prolaza 7, pa su tim putem u Ameriku prošle skupine stanovnika sjeveroistočne Azije. Ti američki starosjedioci, pripadnici mongoloidne (ţute) rase, naselili su cijelu Sjevernu, Srednju i Južnu Ameriku. Tamo su razvili čitav niz kultura, civilizacija i država – od jednostavnih lovačkih kultura koje su dugo zivjele prahistorijskim načinom ţivota, pa do velikih civilizacija Srednje i Juzne Amerike – Asteka, Maya i Inka. Kolumbovo putovanje je otkrilo put do Novog svijeta. Njegovi sljedbenici su krenuli u osvajanje – konkvistu, pa se nazivaju konkvistadori 8. Susret civilizacija prošao je burno, jer postojale su velike razlike između Evropljana i američkih starosjedioca u načinu života, tehničkim dostignućima i doživljavanju svijeta i prirode. Konkvistadorima je osim njihove tehničke nadmoći od velike pomoći bila i situacija u Americi, posebno Srednjoj i Južnoj. Velika carstva američkih starosjedioca – Maya, Inka i Asteka, prolazila su kroz razdoblja sukoba i laganog propadanja dolaskom konkvistadora. Novi gospodari su osvojene zemlje pretvorili u kolonije, u službi španske krune. Bijele kolonizatore vodila je želja za bogaćenjem, zlatom i iskorištavanjem kolonija i domorodaca. Robstvo, prisiljavanja na težak rad, prisilna europeizacija i pokrštavanje, zarazne bolesti i alkohol znatno su smanjili broj domorodačkog stanovništva, ali i potpuni nestanak nekih plemena i naroda. Vidjevši da domorodačko stanovništvo Amerike ne može izdržati težak fizički rad na plantažama i rudnicima, bijeli gospodari počeli su dovoditi porobljene stanovnike Afrike. Razvila se trgovina robljem, jedna od najvećih povreda ljudskih prava. Amerika je postala jedino mjesto na svijetu gdje su se susreli predstavnici sve tri velike rasne skupine. Zato je prostor Amerike omogućio i miješanje rasa i nastanak novih rasnih skupina. Između Evrope i Amerike razvila se trgovina i razmjena, pa je većina trgovine premjestila se sa Sredozemlja na Atlantski ocean, te je tako dovela do bogaćenja država Evrope smještenih uz Atlantski ocean, posebno Španije i Portugala. Kako se Španija i Portugal nisu mogli dogovoriti oko prevlasti nad Novim svijetom, dogovoreno je posredstvom pape da Portugal zadrži Brazil i Afriku, a Španija ostatak Amerike. Zbog prevladavanja španskog i portugalskog jezika, romanskog (latinskog) porijekla u Srednjoj i Južnoj Americi, ta se Amerika naziva još i Latinska Amerika. Također, Englezi i Francuzi nisu željeli biti isključeni iz kolonijalne podjele Amerike, pa su potisnuvši Španjolce juţno od rijeke Rio Grande otpočeli kolonizaciju Sjeverne Amerike. Ni tu domorodačko stanovništvo nije bolje prošlo i postepeno je nestajalo u dugotrajnim ratovima protiv kolonizatora, da bi u 19. Stoljeću i posljednjim poraţenim skupinama bila oteta zemlja, a Indijanci protjerani u rezervate.

8

4. ZAKLJUĈAK

Iz svega navedenog možemo zaključiti da su velika geografska otkrića promijenila svijet, da su uspostavljeni novi pomorski putevi, da je došlo do razvoja ekonomije i privrede, a što je najvažnije, otkriven je novi kontinent. Negativna strana svega ovoga jeste to da je domorodačko stanovništvo koje se našlo na prostoru novog kontinenta, Novog svijeta, uništeno ili je prisiljeno na ropstvo, međutim to nije bilo dovoljno jer je ponestajalo radne snage i u to vrijeme počinje trgovina robljem.

IZVORI I LITERATURA

9

1. Milan Vresk, Uvod u geografiju, Školska knjiga, Zagreb, 1997.

2. Dragoljub Ţivojinović, Uspon Evrope (1450. – 1789.), Sluţbeni list, Beograd, 2000.

3. Andre Maurois, Povijest Sjedinjenih Američkih država, Naprijed, Zagreb, 1960.

4. Henri Bemford Parks, Istorija Sjedinjenih Američkih država, Rad, Beograd, 1985.

5. Internet stranice; slike preuzete sa:

5.1.

http://www.hirondino.com/meusarquivos/upload/caminho-mar%C3%ADtimo-para-as-%C3%8Dndias.bmp

5.2.

http://www.breakingnews365.info/wp-content/uploads/christopher-columbus-maps-4-4e5e6078d3001.jpg

5.3. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Magellan%27s_Voyage_HR.PNG/800px-Magellan%27s_Voyage_HR.PNG

5.4. http://www.emersonkent.com/images/world_discovery_15th.jpg

10