Serijska Medjudrzavna Nominacija Nekropola - Nominacija Kod UNESCO-A

8/15/2019 Serijska Medjudrzavna Nominacija Nekropola - Nominacija Kod UNESCO-A

1/280

1

BOSNA I HERCEGOVINA - REPUBLIKA HRVATSKA - CRNA GORA - REPUBLIKA SRBIJA

STEĆCI – SREDNJEVIJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI

NOMINACIJA ZA UPIS NA LISTU SVJETSKE BAŠTINEUNESCO

RADNI MATERIJAL

SARAJEVO, OKTOBAR 2013.


2/280

2

AUTORSKI TIM:

BOSNA I HERCEGOVINA

Dr. Dubravko Lovrenović, historičar, dopisni član Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine,

član Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i HercegovineDr. Ljiljana Ševo, historičar umjetnosti, redovni profesor Akademije umjetnosti Univerziteta u BanjojLuci, članica Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i HercegovineDr. Mirsad Sijarić, arheolog, kustos Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u SarajevuMr. sc. Lidija Fekeža, arheolog, kustosica Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u SarajevuDr. Adnan Busuladžić, arheolog, docent na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, direktor Zemaljskogmuzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu

Mr. sc. Mirko Babić, arheolog, direktor Muzeja Semberije u Bijeljini,Mirela Mulalić Handan, arhitekta konzervator, izvršni funkcioner u Komisiji za očuvanje nacionalnihspomenika Bosne i Hercegovine

Mr. sc Mirzah Fočo, arhitekta konzervator, pomoćnik izvršnog funkcionera za naslijeđe u Komisiji za

očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine

HRVATSKA

Ivan Alduk, arheolog, pročelnik Konzervatorskog odjela u Imotskom, Ministarstvo kulture RepublikeHrvatske

CRNA GORA

Milica Martić Etnolog, šefica Odsjeka za implementaciju strategija u Direktoratu za kulturnu baštinuMinistarstva kulture Crne Gore

Lidija Ljesar, konzervator-restaurator, generalna direktorica Direktorata za kulturnu baštinuMinistarstva kulture Crne Gore

Tanja Vujović Etnolog, savjetnik konzervator, Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore Mitra Cerović Arheolog, samostalna savjetnica I, Ministarstvo kulture Crne GoreMr. sc Predrag Lutovac, arheolog, direktor Polimskog muzeja Berane

Mr. sc Miloš Petričević, arheolog istraživač, Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, Područnoodjeljenje Kotor

SRBIJA

Vera Pavlović Lončarski, historičar umetnosti konzervator, Zavod za zaštitu spomenika kulture gradaBeograda i član Komisije UNESCO za Republiku Srbiju Mr. sc Maja Đorđević, arheolog konzervator, Institute for the Protection of Cultural Monuments ofSerbia

Mr. sc Emina Zečević, arheolog kustos, Narodni muzej BeogradDr Srđan Rudić, istoričar, direktor Istorijskog instituta u Beogradu


3/280

3

Sadržaj: SAŽETAK 4

Tekstualni opis granica nominiranog dobra 5

Kriteriji 11

Kratka izjava o univerzalnoj vrijednosti 11

1.

NOMINACIJA DOBRA ZA UPIS NA WHL 162. OPIS 19

2.a Opis dobra 19

RASPROSTRANJENOST 20

TEHNIKA IZRADE STEĆAKA 21UKRASNI MOTIVI 22

EPITAFI 25

REZULTATI ARHEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA 31Opis pojedinačnih dobara 352.b Historija i okruženje 48POVIJESNI KONTEKST POJAVE I RAZVOJA STEĆAKA 49

EVOLUCIJA OBLIKA 51Description of Single History and Development 52

2.b.1 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA STEĆAKA 753. OPRAVDANJE ZA UPIS 80

3.1.a Osnovne informacije 80

Sinteza kvaliteta 81

3.1.b KRITERIJI 82

3.1.c IZJAVA O INTEGRITETU 85

INTEGRITET POJEDINAČNIH DOBARA 863.1.d IZJAVA O AUTENTIČNOSTI 106AUTENTIČNOST POJEDINACNIH DOBARA 1083.1.e ZAŠTITA I MANAGEMENT 1283.2. Komparativna analiza 130

3.3. Izjava o univerzalnoj vrijednosti 138

4. STANJE KONZERVACIJE I FAKTORI KOJI UTIČU NA DOBRO 1444.a Postojeće stanje konzervacije 1444.b Faktori ko ji utiču na dobro 155

5. ZAŠTITA I UPRAVLJANJE DOBROM 1845.a Vlasništvo 1845.b Status zaštite 1895.c Načini primjene zaštitnih mjera 1965.d Postojeći planovi u odnosu na općinu i regiju u kojoj je dobro smješteno5.e Plan upravljanja dobrom ili drugi sustavi upravljanja

5.f Izvori i razina financiranja 207

5.g Izvori stručnog znanja i edukacije u tehnikama konzervacijei upravljanja 208

5.h Sadržaji za posjetitelje i statistički podaci 2115.i Politike i programi u vezi s prezentacijom i promidžbom dobra 2255.j Osoblje (stručno, tehničko, održavanje) 229

6. MONITORING 231

7. DOKUMENTACIJA 234

8. KONTAKT INFORMACIJE 261


4/280

4

SAŽETAK

Partneri

Bosna i Hercegovina

Republika Hrvatska

Crna Gora

Republika Srbija

Država, provincija, regija

Bosna i Hercegovina:

Opština Stolac; Opština Konjic; Opština Nevesinje; Opština Rogatica; Opština Novi Travnik; Opština

Jablanica; Opština Kalinovik; Opština Bileća; Opština Ljubuški; Opština Kladanj; Opština Olovo;

Opština Tuzla; Opština Goražde; Opština Trnovo; Opština Sokolac; Opština Berkovići; Opština Pale;

Opština Šekovići; Opština Foča; Opština Kupres.

Hrvatska:

Općina Cista Provo (Splitsko-dalmatinska županija); Općina Konavle (Dubrovačko-neretvanska

županija)

Crna Gora:

Opština Žabljak; Opština Plužine.

Srbija:

Opština Bajina Bašta; Opština Prijepolje.


5/280

5

Naziv dobra

STEĆCI – SREDNJOVJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI

Geografske koordinate

Tabela I


6/280

6

Tekstualni opis granica nominiranog dobra

Bosna i Hercegovina

BH – Radimlja, Stolac (1)

Lokalitet obuhvata stećke koji se nalaze unutar parcele poznate kao „Stare grobnice“, odnosno

prostor koji se nalazi sjeverno i južno od postojeće saobraćajnice Mostar - Stolac. Nekropola je sa

jugoistočne strane ograničena drvoredom čempresa, dok se sa njene zapadne i južne strane nalazi

korito rijeke Radimlje.

BH – Grčka glavica u selu Biskup, Konjic (2)

Lokalitet obuhvata stećke koji se nalaze unutar parcele smještene u šumi na uzvišenju poznatom pod

nazivom Grčka glavica. Granicu područja sa južne strane predstavljaju parcele pozicionirane južno od

lokalnog makadamskog puta Glavatičevo - Ladjanica. Na istočnoj, zapadnoj i sjevernoj strani granicu

područja predstavljaju zatravnjene padine brežuljka Glavica i rijeka Neretva.

BH – Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3)

Lokalitet na kome se nalaze stećci nalazi se na parceli koja je smještena na južnim obroncima planine

Crvanj, sjeverno od sela Krekovi. Nekropola je situirana istočno od putne antičke komunikacije koja

prolazi poljem pravcem jugoistok-sjeverozapad. Sa sjeverne strane područje granicu područja

predstravlja makadamska lokalna cesta, dok je južne strane granica definirana ogradom privatnog

posjeda.

BH – Borak u selu Burati, Rogatica (4)

Nekropola sa stećcima smještena je na parceli koja obuhvata uzvišenje Borak, pored sela Burati,

jugoistočno od magistralnog puta Sokolac - Rogatica. Nekropola se nalazi u gustoj hrastovoj šumi.

Granicu zaštićenog područja predstavljaja podnožje uzvišenja Borak.

BH – Maculje, Novi Travnik (5)

Parcela na kojoj se nalaze stećci sa istočne strane je ograničena makadamskom cestom koja na

polovici lokaliteta presjeca nekropolu na dva dijela. Sa južne, sjeverne i zapadne strane granica

lokaliteta je definirana oranicama i pašnjacima.

BH – Dugo polje na Blidinju, Jablanica (6)

Nekropola je smještena na parceli koja se nalazi u prirodnom ambijentu Dugog polja na planini

Čvrsnici. Površina pod stećcima zauzima površinu od 90 x 36 m i ograničena je trasom makadamskog

puta sa istočne, zapadne i južne strane.

BH – Gvozno, Kalinovik (7)

Lokalitet na kome se nalaze stećci nalazi se na parceli koja se nalazi u južnom dijelu Gvoznog polja na

planini Treskavici. Nekropola je smještena na blago uzdignutom terenu. Lokalitet je sa sjeveroistočne


7/280

7

strane ograničen makadamskom cestom, dok sa jugozapadne strane granicu područja predstavlja

početak brda Gradac.

BH – Grebnice – Bunčići u selu Radmilovića Dubrava, Bileća (8)

Lokalitet na kome su prahistorijski tumulus i nekropola sa stećcima se nalazi u blizini sela Radmilovića

Dubrava, na lokalitetu Grebnice – Bunčići. Parcela sa nekropolom je smještena u hrastovoj šumi.

BH – Bijača, Ljubuški (9)

Stećci se nalaze na lokalitetu Bijača, u ogradi parcele koja se naziva Mekota, pored lokalne ceste

Ljubuški – Vid, u neposrednoj blizini sela Donja Bijača. Nekropola je ograđena suhozidom.

BH – Olovci, Kladanj (10)

Lokalitet na kome se nalaze stećci nalazi se na ograđenoj parceli koja zauzima površinu od 24,5 x 14

m. Sa južne, sjeverne i istočne strane parcele granice zaštićenog područja definirane su

makadamskom cestom.

BH – Mramor u Musićima, Olovo (11)

Nekropola je smještena na parceli koja se nalazi u borovoj šumi u blizini sela Musići, na blagom

uzvišenju, neposredno uz makadamski put. Parcela je oivičena drvenom ogradom.

BH – Stare kuće, Donje Breške, Tuzla (12)

Nekropola sa stećcima nalazi se na parceli na lokalitetu Stare kuće, u selu Donje Breške, zaselak

Nikolići. Stećci su raspoređeni po brežuljku koji je pokriven bukovom, hrastovom i grabovom šumom.

Granice područja predstavlja podnožje uzvisine na kojoj se nalaze stećci.

BH – Kučarin u Hrančićima, Goražde (13)

Nekropola se nalazi na parceli na lokalitetu Kučarin. Stećci su raspoređeni po brežuljku koji je

pokriven gustom bukovom šumom. Lokalitet je ograničen lokalnom makadamskom cestom.

BH – Boljuni, Stolac (14)

Nekropola sa stećcima se nalazi u zaseoku Boljuni. Smještena je u ravnici, ispod seoskih kuća i

raspoređena u dvije skupine, na rastojanju od oko 400 m. Granicu sa zapadne i sjeverne strane

predstavljaju parcele na kojima su oranice, dok su granice sa južne i istočne strane definirane

drvoredom i niskim rastinjem.

BH – Dolovi u selu Umoljani, Trnovo (15)

Nekropola sa stećcima je smještena u prirodnom ambijetu zabjelašničke visoravni koja je smještena u

trouglu visokih bosanskohercegovačkih planina: Bjelašnice, Treskavice i Visočice. Nekropola se nalazi

sa zapadne strane lokalnog makadamskog puta.


8/280

8

BH – Luburića polje, Sokolac (16)

Stećci su smješteni u dvije nekropole sa prahistorijskim tumulusom, smještene u blizini sela Košutica

na prostranom predjelu Luburić polja Parcele na kojima su tumulusi i stećci su međusobno udaljene

oko 150 metara zračne linije. Granica područja definirana je ogradom.

BH – Potkuk u Bitunji, Berkovići (17)

Stećci su položeni na ravnom terenu ispod južne strane Kuka. Zauzimaju prostor 70x40 m i protežu se

u smjeru istok-zapad. Na nekropoli su dvije velike grupe stećaka: jedna na istočnoj a druga na

zapadnoj strani nekropole. Na južnom dijelu nekropole se proteže živica iza koje su dvije manje grupe

i jedan usamljen stećak. Na sjevernom rubu nekropole takođe su dvije izdvojene manje grupe

stećaka.

BH – Mramorje u Buđi, Pale (18)

Nekropola sa stećcima Mramorje, nalazi se na brežuljku koji je pokriven mladom grabovom šumom .

Granicu područja predstavlja podnožje brijega.

BH – Bečani, Šekovići (19)

Nekropola se nalazi na blagoj zaravni smještenoj na lokalitetu ispod stijene, koju mještani nazivaju

Pola stijene, selo Bečani. Zaštićeno područje je sa južne i sjeverne strane ograničeno loka lnom

cestom.

BH – Mramor u Vrbici, Foča (20)

Lokalitet se nalazi u zaseoku Vrbica nadomak sela Čelebići. Stećci se nalaze na brežuljku obraslom

grabovim drvećem. Granicu područja predstavlja podnožje brijega na kome se nalaze stećci.

BH – Čengića Bara, Kalinovik (21)

Nekropola sa stećcima se nalazi u blizini Čengića Bara ljetnog stočarskog naselja smještenog u

visokom kraškom polju, koje se zove Kladovo polje, na planini Zelengori. Nekropola je sa sjeverne

strane ograničena lokalnom makadamskom cestom.

BH – Ravanjska Vrata, Kupres (22)

Nekropola sa stećcima nalazi se na lokalitetu Ravanjska Vrata – prolazu od oko 100 m širene, između

brda Gradca (završetka Ravašnice) i Gradine, koji spaja Vukovsko i Ravanjsko polje. Nekropola je

presječena makadamskim putem.

Hrvatska

RH – Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23)

Lokalitet se pruža s obje strane ceste u istočnom dijelu naselja Cista Velika. Omeđen je suhozidima

koji dijele livade s obje strane ceste i unutar kojih su tri skupine stećaka, prapovijesni tumul i i bunari.


9/280

9

RH – Dubravka/sv. Barbara, Konavle (24)

Lokalitet obuhvaća stećke unutar suhozida koji okružuje crkvu i groblje, prapovijesni tumul te čestice

zemlje neposredno uz središnji dio lokaliteta.

Crna Gora

CG – Grčko groblje, Žabljak (25)

Na sjeveru granicu predstavlja zatravljeni prostor livade u blagom padu, dok je s južne strane

nekropola omeđena lokalnim putem i Ribljim jezerom. Na istoku i zapadu nekropole takođe se nalaze

zatravljeni prostori livade u blagom i značajnijem padu ka zapadu.

CG – Žugića Bare, Žabljak (26)

Na sjeveru granicu nekropole čini zatravljeni ravni prostor livade koji se završava značajnim padom,

odnosno kosinom terena, dok je sa južne i istočne strane graniči lokalni put. Na zapadu je granica

nekropole blago zatalasani prostor obrastao nižim rastinjem koji završava podnožjem blagog

uzvišenja.

CG – Grčko groblje, Plužine (27)

Na sjeveru i sjeveroistoku granicu nekropole predstavlja lokalni put, a sa istoka, zapada i juga

nekropole granicu čini gusta i relativno gusta šuma visokih stabala i nižeg šumskog rastinja.

Srbija

RS – Mramorje, Perućac, Bajina Bašta (28)

Na severu granicu arheološkog nalazišta čini visoka desna obala reke Drine, na jugu saobraćajnica

Bajina Bašta – Tara, na istoku obala Drine se prirodno spaja sa sao braćajnicom, na zapadu granica je

desna obala reke Vrelo koja se uliva u reku Drinu.

RS – Mramorje, Rastište, Bajina Bašta (29)

Na severu granicu predstavlja seoski put koji se pruža podnožjem strmog planiskog obronka, na jugu

granicu čini prirodna padinakoja se pruža do asfalatnog puta i leve obale toka reke Dervente, na

istoku granicu čini prirodna padina sa šumom koja se pruža do crkve i seoskog puta, na zapadu

granicu čini seoski put i potok.

RS – Grčko groblje, Hrta, Prijepolje (30)

Severnu, istočnu i zapadnu granicu nalazišta čine seoski putevi i potok od kojih se diže uzvišenje

obraslo niskom šumom, južnu granicu čini sastav seoskih puteva koji vode ka zaseocima.


10/280

10

A4 (or "letter") size map of the nominated property, showing boundaries and buffer zone (if

present)

Attach A4 (or "letter") size map


11/280

11

Kriteriji

Kriterij ii Srednjovjekovni nadgrobni spomenici – stećci, predstavljaju originalan umjetnički izričaj

koji nastaje u specifičnim okolnostima prožimanja različitih kulturnih utjecaja.

Kriterij iii Po različitosti tipova, brojnosti, bogatstvu dekorativnih motiva, pojavi natpisa različitog

sadržaja, kontekstu njihova nastanka, stećci ostaju jedinstvena pojava u srednjovjekovnoj evropskoj

umjetničkoj i arheološkoj baštini.

Kriterij vi Od svog nastanka do danas stećci su duboko ukorijenjeni u različite običaje i vjerovanja.

Fenomeni vezani uz njih (praznovjerja, narodna tradicija, priče) pokazuju nekoliko vrlo sličnih

obrazaca koje susrećemo na čitavom prostoru njihova rasprostiranja. Epigrafika i simboli na stećcima

značajno su utjecali na suvremenu književnost i ostale vidove umjetnosti.

Kratka izjava o univerzalnoj vrijednosti

a) Kratka sinteza

Serijska nominacija srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika – stećaka obuhvaća izbor od 4100

stećaka na 30 nekropola (od ukupno oko 70 000 stećaka na oko 3300 lokaliteta) na teritoriju četiri

države: Bosna i Hercegovina, Republika Hrvatska, Crna Gora, Republika Srbija.

Srednjovjekovni kameni nadgrobni spomenici – stećci nastaju u vremenu od 13. do 16. stoljeća a

najintenzivnije se klešu tijekom 14. i 15. stoljeća. Stećci predstavljaju izvanredno svjedočanstvo

srednjovjekovne kulture europskog jugoistoka koja se razvija u jedinstvenom povijesnom kontekstu

na prostoru gdje se susreću srednjovjekovne kulture i tradicije europskog zapada, istoka i juga a u

pojedinim aspektima naslanjaju se i na znatno ranije tradicije.

Koliko god bili povezani s općom srednjovjekovnom sepulkralnom praksom, upravo su brojnost,

monumentalnost ali i interkonfesionalnost stećaka dio kulturnog naslijeđa koji ove prostore jasno

izdvaja iz sveukupnog korpusa europske srednjovjekovne baštine.

b) Opravdanje kriterija

(ii) Predstavlja važnu razmjenu ljudskih vrijednosti kroz određeni vremenski period ili unutar

kulturnog područja svijeta, na polju razvoja arhitekture ili tehnologije, monumentalnih umjetnosti,

urbanizma ili projektiranja krajolika.

Srednjovjekovni nadgrobni spomenici – stećci kroz 30 odabranih lokaliteta s područja četiri današnje

države predstavljaju najbolje sačuvan i originalan umjetnički izričaj ovog vida srednjovjekovne

sepulkralne umjetnosti.

Na prostorima na kojima nastaju i razvijaju se, odraz su prožimanja različitih kulturnih utjecaja koje u

tom vremenu (13. do 16. stoljeća) nalazimo na ovim prostorima a koji većinom pripadaju latinskom

zapadu ali i bizantskom istoku. Ipak većinu njihovih reljefa (koji su upečatljivi aspekt njihove

pojavnosti), ma koliko bili odmaknuti od službenih kanona, ipak možemo čitati kroz različite


12/280

12

sastavnice opće europske srednjovjekovne kulture (plemićke, crkvene i narodne) odnosno romaničke

i posebno gotičke umjetnosti.

S druge strane, ova specifična „kultura“ duboko je povezana s znatno ranijim, prapovijesnim,

antičkim i ranosrednjovjekovnim tradicijama. Prapovijesne i antičke tradicije se ponajviše očituju u

odabiru mjesta gdje ih se postavlja te u pojavi određenih vrsta simboličkih reljefa. Činjenica je da

stećci većim dijelom označavaju groblja na redove koje u europskoj arheologiji pratimo od ranog

srednjeg vijeka i tzv. seobe naroda.

Razmjena različitih vrijednosti posvjedočena je i kroz pokapanje pripadnika svih društvenih slojeva

pod stećke i to bez obzira na njihovu tadašnju etničku i političku pripadnost na prostoru najmanje tri

srednjovjekovne države te nekoliko slobodnih komuna uz Jadransku obalu. Čak i arheološki gledano,

nalazi u grobovima ispod stećaka prostor kojim se bavimo ponovo prikazuju kao gotovo jedinstveni

kulturni horizont. Posebnu vrijednost predstavlja tzv. interkonfesionalnost odnosno činjenica da se

pod stećcima pokapaju pripadnici sve tri srednjovjekovne kršćanske zajednice na ovim prostorima –

Katoličke crkve, Pravoslavne crkve, Crkve Bosanske. Stećke svake od njih nije moguće razlikovati

upravo radi činjenice da se na sebi svojstven i način odmiču od službenih umjetničkih kanona i

stvaraju originalan izričaj temeljen na prihvaćanju odnosno miješnju različitih kulturnih utjecaja.

(iii) Predstavlja jedinstveno ili barem izvanredno svjedočanstvo kulturne tradicije ili civilizacije koj a

postoji ili je nestala.

Iako uronjeni u srednjovjekovnu europsku kulturu te povijesni kontekst i specifičnosti područja na

kojima ih nalazimo, s tragovima ranijih utjecaja (prapovijesnih, antičkih i ranosrednjovjekovnih) stećci

po nekoliko svojih aspekata ostaju jedinstvena pojava u srednjovjekovnoj europskoj umjetničkoj i

arheološkoj baštini. Kroz 30 odabranih lokaliteta nastojalo se pokazati sve karakteristike njihove

pojavnosti.

Njihova glavna specifičnost je upravo njihova brojnost kakva nije zabilježena u Europi – oko 70 000

spomenika!

Nadalje, izrazita karakteristika je i različitost oblika u kojima ih se radi. Danas su nam poznati slijedeći

osnovni oblici: ploče, „sanduci“, sljemenjaci, stubovi, krstače-križine. Na izabranim lokalitetima u

sklopu ove nominacije zastupljeni su svi. Međutim, svaki od njih dolazi u različitim inačicama što

ponajviše ovisi o mogućnostima majstora-klesara te željama vlasnika stećaka odnosno naručitelja.

Njihovi reljefi uistinu predstavljaju izvanredno svjedočanstvo srednjovjekovne kulture koja je nestala

a čiji su stećci često i jedini trag. Razlog tome je nevjerojatno bogatstvo reljefa različitih sadržaja -

prizori iz svakodnevnog života, simbolički i religiozni prikazi, dekorativni reljefi.

Pojava različitih natpisa dodatno pridonosi njihovoj specifičnosti s obzirom da se radi o izuzetnim

spomenicima srednjovjekovne pismenosti koja zahvaća gotovo sve slojeve društva a danas


13/280

13

funkcionira na više razina - od povijesnog izvora do proučavanja različitih kulturnih i društvenih

utjecaja.

Sami stećci su nadalje i jedinstveni proizvod povijesnog konteksta odnosno događaja koji obilježavaju

srednji vijek jugoistočne Europe. Razvoj srednjovjekovnih država (hrvatsko-ugarske, bosanske i

srpske), rast slobodnih komuna na obali (u prvom redu Dubrovnika), uspostavljanje feudalnih regula i

vazalnih odnosa, pojava viših i nižih slojeva plemstva, jačanje uloge različitih crkvenih vlasti, pojava

Osmanskog carstva te sve društveno-političke i ekonomske relacije koje obilježavaju srednji vijek

svakako se ogledaju i u nastanku, razvoju i kraju produkcije ove vrste spomenika.

(vi) Izravno ili očito povezan sa događajima ili živom tradicijom, s idejama ili vjerovanjima, s

umjetničkim i književnim radovima izvanrednog jedinstvenog značaja (outstanding universal

significance) (Komitet smatra da ovaj kriterij treba koristiti samo uz neki drugi kriterij).

Srednjovjekovni nadgrobni spomenici – stećci od nastanka a posebice od vremena od kada ih se više

ne izrađuje (početak 16. stoljeća) pa sve do danas duboko su ukorijenjeni u različite običaje i

vjerovanja.

Takvi procesi postoje unatoč svojevrsnom prekidu povijesnog pamćenja i baštinjenja ovih spomenika

što je ponajviše izazvano različitim migracijama tijekom kasnog srednjeg i ranog novog vijeka. Stoga

fenomeni vezani uz stećke (nazivi lokaliteta, praznovjerja, narodna tradicija, priče) pokazuju nekoliko

vrlo sličnih obrazaca koje susrećemo na čitavom prostoru njihova rasprostiranja što nam i dalje

govori o jedinstvenosti ovog kulturnog fenomena.

Na cijeloj teritoriji rasprostiranja stećaka zabilježen je niz naziva grobalja kojim su iskazani

poštovanje i divljenje prema monumentalnim dimenzijama spomenika, njihovoj starosti i reljefnim

predstavama (Divsko groblje, Mašete, Mramori-Mramorje, Grčko groblje, Tursko groblje, Kaursko

groblje).

Narodna priča i bajka stoljećima crpi motive iz srednjevjekovnog viteškog miljea koji je isklesan na

stećcima pripisujući njihovo klesanje i postavljanje fantastičnim bićima (vilama, divovima), dovodeći

ih u vezu s legendarnim ratovima i sukobima itd.

Nadalje, čak i znanstveno istraživanje stećaka ukazuje na posebnost ovih spomenika kao i prostora na

kojemu ih nalazimo. Tijekom dugog razdoblja od gotovo 150 godina (točnije od druge polovice 19.

stoljeća) koliko traje znanstveno i institucionalno zanimanje za njih svjedoci smo sučeljavanja

različitih mišljenja i stavova u arheološkoj, povijesno umjetničkoj i povijesnoj intrepretaciji.

Epigrafika i reljefi stećaka značajno su utjecali i na suvremenu književnost i ostal e vidove umjetnosti.

Inspirativnu temu predstavljali su i predstavljaju stećci za kipare (Boško Kućanski), slikare (Mario

Mikulić, Mirko Kujačić, Zdravko Anić, Lazar Drljača, Ibrahim Novalić, Danko Brkić, Gabrijel Jurkić, Petar

Šain, Virgilije Nevjestić, Dževad Hozo, Nedim Tahirović, Seid Hasanefendić), pjesnike (Mehmedalija


14/280

14

Mak Dizdar, Skender Kulenović, Petar Gudelj, Janko Bubalo, Ivan Kordić, Kemal Mahmutefendić),

filmske stvaraoce (Jan Beran), pisce (Miroslav Krleža) i fotografe (Tošo Dabac, Dragutin Resner, Ado

Šahbaz).

c) Izjava o integralnosti

Svih 30 predloženih lokaliteta sa stećcima sačuvani su in situ te su u dobrom stanju unatoč svim

problemima. Granice core i buffer zona su u potpunosti obuhvatile lokalitete nastojeći čuvati i njihov

integritet u krajoliku kojega su sastavni dio. Iako se neke od predloženih lokacija nalaze uz

prometnice, opasnost za same spomenike je svedena na minimum s obzirom na stalni monitoring

nadležnih službi kao i ograničavanje bilo kakvih aktivnosti (u prvom redu građevinskih) u neposrednoj

okolici lokaliteta. Strogi kriteriji omogućili su odabir upravo onih lokaliteta sa stećcima preko kojih se

uspjela iskazati njihova izvanredna univerzalna vrijednost.

d) Izjava o autentičnosti

Predložena groblja sa stećcima, njihov arheološki i povijesni kontekst, raznolikost tipova nadgrobnih

spomenika te ukrasa kao i sadržaj natpisa predstavljaju cjelokupne aspekte pojave i proučavanja

stećaka. Groblja u sklopu ove serijske nominacije imaju najviši stupanj autentičnosti među grobljima

sa stećcima te su stoga i izabrana za ovu Nominaciju. Na svim predloženim lokalitetima provedeni su

osnovni dokumentacijski radovi (izrada elaborata zatečenog stanja, snimci postojećeg stanja,

fotodokumentacija, crteži i 3D skeniranje u pojedinim slučajevima) kao podloga svim daljnjim

konzervatorskim i restauratorskim zahvatima u svrhu boljeg očuvanja i upravljanja svakim pojedinim

lokalitetom.

e) Zahtjevi za zaštitu i upravljanje

Svi nominirani lokaliteti ove međudržavne serijske nominacije uživaju najviši stupanj zaštite sukladno

zakonodavstvu svake pojedine države, iako se radi o različitim pravnim i administrativnim sustavima

za zaštitu i upravljanje kulturnim naslijeđem. Način upravljanja svakim pojedinom lokalitetom

određen je pojedinačnim Planovima upravljanja koji su specifični s obzirom na državno

zakonodavstvo i lokanu upravu te mogućnosti svake od pojedinih država. Provedba istih planova u

budućnosti ima nekoliko prioriteta s naglaskom na sprječavanje daljnjeg propadanja stećaka

izazvanog pona jviše različitim klimatskim utjecajima. Predviđeno je da se u budućnosti ostvari i

međudržavna koordinacija oko upravljanja i očuvanja ovih spomenika.

Odgovorne institucije - kontakti

Bosna i Hercegovina

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika

Address: Obala Kulina Bana br.1, Sarajevo

Tel: + 387 33 276 760


15/280

15

Fax: +387 33 276 768

E-mail: [email protected]

Web address: www.kons.gov.ba

Državna Komisija za saradnju BiH sa UNESCO-m

Address: Trg BiH br.1, Sarajevo

Tel: + 387 33 221 073

Fax: +387 33 221 074


Web address: http://unescobih.mcp.gov.ba

Hrvatska

Republic of Croatia, Ministry of Culture


Address: Runjaninova 2, 10 000 Zagreb

Fax: 385 1 4866 526

Telephone: 385 1 4866 304

Crna Gora

Organization: Ministry of Culture, Montenegro

Address: Njegoševa str. 81250 Cetinje

Tel: + 382 41 232 599

Fax: + 382 41 232 540


Web address: www. mku.gov.me

Srbija

Organization: Institute for the Protection of Cultural Monuments of Serbia

Address: Radoslava Grujića 11, Belgrade

Tel: +381 11 2454786

Fax: +381 11 3441430


Web address: www.heritage.gov.rs


16/280

16

Nominacija dobra za upis na WHL

1. Identifikacija dobra

1.a Države

Bosna i Hercegovina

Republika Hrvatska

Crna Gora

Republika Srbija

1.b Države, općine

Bosna i Hercegovina:

FBiH: Opština Stolac; Opština Konjic; Opština Novi Travnik; Opština Jablanica;; Opština Ljubuški;

Opština Kladanj; Opština Olovo; Opština Tuzla; Opština Goražde; Opština Trnovo; Opština Kupres.

RS: Opština Nevesinje; Opština Rogatica; Opština Kalinovik; Opština Bileća; Opština Sokolac; Opština

Berkovići; Opština Pale; Opština Šekovići; Opština Foča;

Hrvatska:

Općina Cista Provo (Splitsko-dalmatinska županija); Općina Konavle (Dubrovačko-neretvanska

županija)

Crna Gora:

Opština Žabljak; Opština Plužine.

Srbija:

Opština Bajina Bašta; Opština Prijepolje.

1.c Naziv dobra za upis

STEĆCI – SREDNJOVJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI


17/280

17

1.d Geografske koordinate

Id n° Naziv dobra Region/Distrikt koordinate Površine zaštitne zone

(ha)

Buffer Zone

(ha)

Map N°

01 Radimlja, Stolac Bosna i

Hercegovina

43° 5'31.97" N

17°55'26.59" E

002 Grčka glavica u selu

Biskup, Konjic

Bosna i

Hercegovina

43°29'43.71" N

18° 7'30.23" E

003 Kalufi u Krekovima,

Nevesinje

Bosna i

Hercegovina

43°18'42.16"N

18°11'54.51" E

004 Borak u selu Burati,

Rogatica

Bosna i

Hercegovina

43°50'13.00" N

18°53'4.05" E

005 Maculje, Novi

Travnik

Bosna i

Hercegovina

44° 3'23.17" N

17°40'37.18"E

006 Dugo polje na

Blidinju, Jablanica

Bosna i

Hercegovina

43°40'4.68" N

17°32'40.61"E

007 Gvozno, Kalinovik Bosna i

Hercegovina

43°33'27.60"N

18°26'18.30"E

008 Grebnice – Bunčići u

selu Radmilovića

Dubrava, Bileća

Bosna i

Hercegovina

42°53'48.91"N

18°26'58.04"E

009 Bijača, Ljubuški Bosna i

Hercegovina

43º 07,44.9' N

17º 35,377' E

010 Olovci, Kladanj Bosna i

Hercegovina

44°17'15.47"N

18°38'54.95"E

011 Mramor u Musićima,

Olovo

Bosna i

Hercegovina

44° 6'14.66"N;

18°31'10.21"E

012 Stare kuće, Donje

Breške, Tuzla

Bosna i

Hercegovina

44°35'46.89" N

18°40'43.88"E

013 Kučarin u

Hrančićima, Goražde

Bosna i

Hercegovina

43º 40' 59.66 N

18º 45' 31.67" E

014 Boljuni, Stolac Bosna i

Hercegovina

43° 1'40.38" N

17°52'29.36"E


18/280

18

015 Dolovi u selu

Umoljani, Trnovo

Bosna i

Hercegovina

43°39'18.50"N

18°14'13.24"E

016 Luburića polje,

Sokolac

Bosna i

Hercegovina

43°57'20.74"N

18°50'27.52"E

017 Potkuk u Bitunji,

Berkovići

Bosna i

Hercegovina

43° 6'35.86"N

18° 7'44.24"E

018 Mramorje u Buđi,

Pale

Bosna i

Hercegovina

43º 49' 4.44" N

18º 45' 35.53" E

019 Bečani, Šekovići Bosna i

Hercegovina

44°19'40.09"N

18°50'41.78"E

020 Mramor u Vrbici,

Foča

Bosna i

Hercegovina

43º 23' 24.99" N

18º 56' 34.99" E

021 Čengića Bara,

Kalinovik

Bosna i

Hercegovina

43º 25' 14.83" N

18º 24' 7.24" E

022 Ravanjska Vrata,

Kupres

Bosna i

Hercegovina

43°51'47.91"N

17°18'45.57"E

023 Velika i Mala

Crljivica, Cista Velika

Republika

Hrvatska

43º 30΄ 57.48˝ N 16º

53΄ 33.97˝ E

024 Dubravka/sv.

Barbara, Konavle

Republika

Hrvatska

42º 32΄ 30.42˝ N

18º 25΄ 20.57˝ E

025 Grčko groblje,

Žabljak

Crna Gora 43°05.689 N

19°08.951 E

0,084 ha 6,204 ha

026 Žugića Bare, Žabljak Crna Gora 43°06.456 N

19°10.087 E

0,344 ha 2,2976 ha

027 Grčko groblje,

Plužine

Crna Gora 43°20.503 N

18°51.437 E

0,035 ha 0,504 ha

028 Mramorje, Perućac,

Bajina Bašta

Republika Srbija 43° 57′ 28′′ N

19° 25′ 49′′ E

0,7 67 ha 0,714 ha

029 Mramorje, Rastište,

Bajina Bašta


19° 20′ 54′′ E

0,110 ha 1,157 ha

030 Grčko groblje, Hrta,

Prijepolje


19° 37′ 28′′ E

17,416 ha 6,141 ha

Ukupno (ha) ha ha


19/280

19

1.e Mape i planovi koji pokazuju granice zaštićenog područja i buffer zone

1.f Površina nominiranog dobra za upis (ha) I predvidjena buffer zona (ha)

2. OPIS

2.a Opis dobra

Stećci su srednjovjekovni nadgrobni kameni spomenici koje susrećemo na gotovo cijelom području

Bosne i Hercegovine u zapadnim dijelovima Srbije i Crne Gore te središnjim odnosno južnim

dijelovima Hrvatske. Zona rasprostiranja stećaka ograničena je na sjeveru rijekom Savom, na jugu

jadranskom obalom, na zapadu Likom u Hrvatskoj dok istočna granica njihova rasprostiranja seže

duboko u zapadnu Srbiju.

Iako o tome još uvijek ne postoji čvrsto stajalište pretpostavlja se da se javljaju u drugoj polovici 12.

stoljeća odnosno tijekom 13. stoljeća. Međutim, sigurno je da se najintenzivnije izrađuju tijekom 14. i

15. stoljeća dok u 16. stoljeću ova vrsta nadgrobnih spomenika polako nestaje tj. pojedini oblici

(ploča, križ) i ukrasni motivi traju i znatno duže, ali to više nije klasična „umjetnost stećaka“.

Posljednje sustavno prebrojavanje ovih spomenika došlo je do brojke od oko 70 000 evidentiranih

stećaka na oko 3300 lokaliteta na teritoriju spomenutih država. Međutim, s obzirom na posljednje

aktivnosti (između ostalog i ovu u sklopu upisa stećaka na Listu svjetske baštine) znamo da je taj broj

okviran te da se unatoč njihovoj ugroženosti možda radi i o većem broj spomenika i lokaliteta.

Postoje više vrsta naziva paralelno korištenih za obilježavanje, među kojima često dolazi do

preklapanja što govori o bliskoj povezanosti narodnog života sa tradicijom stećaka. Prva vrsta su izrazi

oslonjeni na autentične povijesne izvore – mahom natpise sa stećaka: „bilig“, „kâm“, „zlamen“,

„kuća“ i „vječni dom“. Nazivi ukorijenjeni u narodu su: „mramorje“, „mramori“, „grčko groblje“,

„kaursko groblje“, „divsko groblje“, „mašet ili mašete“. Današnji naziv – stećak – susrećemo od

sredine 19. stoljeća i u vezi je s glagolom „stajati“. Jedan od novijih naziva koji se koristi u stručnoj

literaturi – kamik – bliži je izvornome značenju jer svoju potvrdu nalazi u natpisima koje susrećemo

na stećcima.

Materijal za izradu stećaka je najčešće vapnenac-najčešća vrsta kamena u ovim krajevima vrlo

pogodna za obradu. U krajevima gdje ga nije bilo, stećci su klesani od serpentina, škriljevca,

konglomerata, sedre i drugih vrsta kamena. Kamenolomi za vađenje kamena za stećke uglavnom su

bili u blizini samih grobalja s da se radi o kamenim blokovima teškim i do nekoliko tona. Stoga je mala

udaljenost od kamenoloma do groblja bila od izuzetne važnosti kako prilikom transporta ne bi došlo

do oštećenja nadgrobnog spomenika. Sudeći po sačuvanim kamenolomima stećci su tamo dobivali

svoj osnovni oblik dok se samo ukrašavanje vjerojatno izvodilo bliže groblju ili na samom grobu.


20/280


21/280

21

stećcima. Proučavajući njihovu tipologiju, ukrase, grobne cjeline, prostorni razmještaj, odnos s

drugim lokalitetima slika o njihovoj pojavi i razvoju nam je sve jasnija posebice u identificiranju više

klesarskih točnije kovačkih radionica.

U Crnoj Gori se stećci nalaze na sjeveru i sjeverozapadu, na teritoriji općina: Pljevlja, Žabljak, Šavnik iNikšić. Po zadnjemu poznatom popisu iz 70-ih godina 20. stoljeća, u Crnoj Gori je evidentirano oko

107 lokaliteta sa stećcima. Izdvajaju se dvije osnovne grupe stećaka, manje po veličini i sa skromnim

ukrasima nalazimo u sjevernim općinama (Žabljak, Plužine i dio opštine Pljevlja), dok monumentalnije

stećke nalazimo na prostoru općine Nikšić a oni gravitiraju srednjovjekovnom Humu (današnja

Hercegovina). Motivi prisutni na stećcima u Crnoj Gori uklapaju se u poznati ornamentalni sistem,

prisutan na širem prostoru Bosne i Hercegovine, zapadne Srbije i Hrvatske, ali se među njima mogu

uočiti neke specifične varijante ili kvalitete izrade koji ih čini autentičnim u korpusu stećaka.

U Republici Srbiji stećci su evidentirani na svim područjima današnjih graničnih općina Srbije sa

Bosnom i Hercegovinom i Crnom Gorom, kao i na susjednim područjima zapadne i jugozapadne

Srbije na približno 200 lokacija. Raspored ovih srednjovekovnih grobalja sa stećcima nije

ravnomjeran. Na teritoriji donjeg Podrinja, sa središtem u Krupnju i na srednjem Polimlju (Prijepolje i

okolina) zabilježen je najveći broj grobalja sa stećcima. Stećci u Srbiji po raznolikosti varijeteta

osnovnih oblika, dimenzijama i po samom ukrasu, broju i vrsti primijenjenih motiva zaostaju za

stećcima Huma (Hercegovine), ali su u tom pogledu jednaki stećcima u Bosni, dok su sa stećcima

bosanskog Podrinja tj. istočne Bosne po svemu analogni. I među samim stećcima Srbije se, kako u

obliku, tako i ukrasu, zapažaju razlike zbog kojih ih je moguće kategorizirati u spomenike specifične za

određena područja, kao što je to slučaj i u Bosni i Hercegovini.

Tehnika izrade stećaka

Mjesta za vađenje kamena od kojeg su klesani stećci redovito su se nalazila u blizini nekropola i često

je postojanje kamenoloma presudno utjecalo na formiranje nekropola. Pretpostavlja se da je

odvajanje i vađenje kamenih blokova u kamenolomu najčešće obavljano zimi, kada je u niz

prethodno napravljenih rupa nalijevana voda koja je širila svoju zapreminu i tako stvarala pukotinu

po kojoj se blok odvajao od kamene mase. Međutim, isto se moglo postizati i s klinovima od čvrstog

drva koje se širi nalijevanjem vode na njega. Transport je bio zahtjevan postupak, jer se u pojedinim

slučajevima radilo o spomenicima i do 29 tona, dok ih većina teži od nekol iko stotina kilograma do 3

tone!

Blok stećka nije se micao neposredno po terenu, nego je bio postavljen na grede u obliku saonica pod

kojim su se, transverzalno postavljene, nalazile plosnate grede. (Postoji mogućnost da je prijevoz


22/280

22

obavljan i na drugi način koji se sastojao od slaganja niza okruglih greda-oblica preko kojih se povlačio

kameni blok). Prijevoz najmasivnijih kamenih blokova zahtijevao je više parova konja ili volova, kao i

brojnu ljudsku radnu snagu. Saonice su bolje klizile po snijegu, ali su korištene u svako doba godine i

gotovo na svakoj vrsti terena. Na pojedinim lokalitetima ovakav način prijevoza posvjedočen je i

toponimima koje nalazimo na prostoru između kamenoloma i groblja

Vjerojatno je na groblju stećak dobivao svoj završni oblik te su se tamo klesali reljefi i natpisi. Potvrdu

za ovu tvrdnju možemo tražiti i u činjenici da se u sačuvanim kamenolomima nije našlo na ukrašene

stećke već samo na grubo obrađene blokove koji nisu odneseni do groblja ili su teže oštećeni prilikom

obrade ili transporta. Na jednom stećku u Papratskom kod Foče (BiH) isklesani su simboli kovača:

čekić, dlijeto i klin. Kvaliteta stećaka u značajnoj je mjeri, uzimajući u obzir njihove sklonosti i

umjetničke preokupacije i trenutačnu „modu“, zavisila od naručitelja. Naravno, uloga majstora

klesara – kovača je također od presudne važnosti s obzirom da danas jasno razaznajemo i desetke

kovača (poznatog i nepoznatog imena) i njihovih radionica s karakterističnim motivima i načinima

klesanja. Autori reljefa su domaći majstori. Ljudi koji klešu stećke, koji ponekad u sklopu zapisa na

spomeniku ostavljaju uklesano i vlastito ime, zovu se „kovači“, u značenju latinske riječi „faber“ koja

označava majstora uopće. Natpisi sa stećaka spominju različite termine vezane za pos love oko

njihova oblikovanja i izrade ukrasa, najčešće termin „sijeći“, što znači i klesati. Od imena (i prezimena)

kovača-klesara u Bosni i Hercegovini, kojih je primjereno broju stećaka sigurno bilo neusporedivo

više, iz natpisa na spomenicima poznata su 33. Najpoznatiji od njih – Grubač pokopan je izgleda na

groblju u Boljunima. Jedan kovač Jurina poznat je na prostoru današnje Hrvatske a bio je aktivan na

području od Imotske krajine u Hrvatskoj (Cista Velika) do Kupresa u BiH (Ravanjska vrata). Na

sačuvanim epitafima stećaka zapadne Srbije ne spominje ni jedno ime majstora koji je isklesao

spomenik. Poznato je samo ime stanovitoga Pribitka koji je uklesao jedan natpis. Isto je i u Crnoj Gori.

Međutim, s obzirom na karakteristike i odabir reljefa, oblike stećaka i sl. jasno nam je da su i tamo

postojale radionice i majstori sa svojim prepoznatljivim pečatom.

Druga titula koju nalazimo na stećcima je „dijak“ (u jednom slučaju „gramatik“) radi se oobrazovanijim pojedincima kojima posao sastavljanja nadgrobnih natpisa-epitafa vjerojatno nije bio i

jedini (o samim natpisima više poslije u tekstu). Dijaci su natpise sastavljali ali ostaje otvoreno pitanje

da li si ih i uklesavali na stećak ili je to radio kovač.

Ukrasni motivi

Umjetničko oblikovanje stećaka očituje se u formi i ukrasu. Osnovnu umjetničku kvalitetu stećaka

predstavljaju ukrasi izvedeni u dvije klesarske tehnike. Najčešća tehnika je niski reljef dok je

graviranje odnosno urezivanje ili plitki reljef dosta rjeđa tehnika. Ikonografija prikaza, logika njihovog


23/280

23

klesanja i smještaja na spomeniku, učestalost upotrebe i kombiniranja pojedinih motiva, značenje

nekih prikaza i njihov odnos s drugima neiscrpna je tema za generacije budućih arheologa i

povjesničara umjetnosti.

Među ukrasnim motivima na stećcima, uz njihov naglašeni simbolizam svojstven srednjovjekovnojumjetnosti, raspoznaju se svjetovni i religiozni simboli te ostali ornamenti koji se međusobno prepliću

i upotpunjuju te u sebi povezuju srednjovjekovnu zbilju s prastarim antičkim i prethistor ijskim

tradicijama.

Ukrasni motivi mogli bi se podijeliti u nekoliko skupina: socijalni i religiozni simboli (različiti oblici

križeva, oruđe, oružje, mladi mjesec i zvijezde, antropomorfni ljiljani, solarni motivi itd.) figuralne

predstave (prikazi muškaraca i žena, borba, turniri, lov, povorke ljudi, tzv. posmrtna kola, prikazi

životinja) te brojni vegetabilni i geometrijski ornamenti.

Bogatstvo i isprepletenost mukrasnih motiva dozvoljava da ih se promatra jedino u njihovom

međusobnom odnosu na svakom pojedinom spomeniku te unutar konteksta u kojem su nastali.

Općenito uzevši ornamentika stećaka otkriva shvaćanja i osjećanja cijelog jednog vremena, kako ljudi

koji su sudjelovali u njihovoj izradi tako i pokojnika koji su tu našli svoja zadnja odredišta, po čijoj su

želji – kako kažu pojedini natpisi – stećci i klesani.

Postoji i skupina tzv. neklasificiranih motiva – znakovi geometrijskog oblika, predstave nekih

neobičnih predmeta i oštećeni motivi čije značenje nije moguće odgonetnuti.

Najčešći socijalni simboli su grbovi te prikazi različitog oružja (mač, nož/bodež, koplje, luk i strijela) ali

i oruđa i alata. Osnovni dio svakog grba čini štit. Iako se javljaju različiti oblici štita, najčešći je veliki

kvadratni štit s kosom gornjom stranicom i izrezom za koplje. Štit najčešće dolazi u kombinaciji s

mačem a na njegovoj površini mogu biti isklesani polumjesec i zvijezda, ljiljan, križ, rozete i diskovi,

kose trake… Česta je predstava lûka sa strijelom; uz mač ili štit pojavljuje se i kombinacija s križem i

polumjesecom.

Najrasprostranjeniji religiozni simbol na stećcima je križ u najrazličitijim oblicima: najčešći su na

stećcima tzv. grčki i latinski križ, a uz njih se pojavljuju: kalvarijski (križ s postoljem), Andrijin križ (X

oblik), Petrov križ, ljiljanov križ, T–križ, malteški križ, dvostruki (lorenski) križ, svastika ili kukasti križ

kao i znatan broj njihovih varijacija. Posebno su zanimljivi antropomorfni križevi ili oni koji se

kombiniraju s vegetabilnim motivima.

Skupini religijskih simbola pripadaju znaci u vidu sunčanoga kruga ili diska, polumjeseca (odnosno

mladi mjesec), zvijezde, spirala svih oblika, vijenca, rozete – sami ili u raznim kombinacijama. Ovi

znaci ponekad se nalaze uz razne oblike križa s kojim su ili povezani ili su pak isklesani u njegovoj


24/280

24

blizini. Najčešćа kombinacijа је polumjesec i zvijezda ili jedan solarni znak. Česte predstave koje

možemo također ubrojiti u religiozne simbole su ljiljan i njegove varijacije, vinova loza i grožđe i tzv.

drvо života.

Najčešće figuralne kompozicije su: predstave ljudskih (muških i ženskih) figura i polufigura, ruku iglava te konjanika. Muške figure prikazane su u različitim pozama – od figure s jednom podignutom

rukom (Radimlja) i tzv. oransa, do figure s obje podignute ruke i s oružjem u ruci. Predmeti u rukama

figura – oružje, obruči, križevi, štapovi i knjige – najprije simboliziraju pokojnikov društveni položaj.

Ženske figure su najčešće predstavljene same te uz konjanika ili između dvojice konjanika i konja (ili

drugih životinja). Posebno mjesto zauzima likovna predodžba pokojnika sa stećka iz Radimlje, kojoj se

uz ostala objašnjenja pridaje značaj realistično prikazanog ratnika sa simbolima svoga zvanja: lukom,

strijelom, mačem i štitom. Lijeva ruka je povijena prema pojasu, desna je s neprirodno uvećanom

šakom ispružena prema plastičnom krugu.

Način daljnje umjetničke i ikonografske upotrebe ovih figura je različit. Naime, one se javljaju u paru

ali i u različitim kombinacijama odnosno situacijama koje se ponajbolje mogu vezati za prizore iz

svakodnevnog života: sukob-rat, viteški dvoboj, povorke konjanika. Turnir je (a s tim vezano i ratni

sukob), kao jedna od osnovnih karakteristika feudalnog društva tj. plemstva, često zastupljen na

stećcima a pisani izvori nam potvrđuju postojanje brojnih viteških igara na obali i u srednjovjekovnoj

Bosni i Humu kao i sudjelovanje ondašnjeg plemstva na turnirima diljem Europe. Nadalje bi izdvojili

prikaze lova gdje je lovac, pješak ili konjanik, naoružan mačem, kopljem ili lukom, i u lovu na jelena,

medvjeda ili vepra, često potpomognut psom ili sokolom. Lov može samo dijelom biti vezan za

kršćanski kult smrti ali svoju jasniju potvrdu ima u feudalnoj zbilji i svakodnevici. Pojedine scene lova

(na jelene, medvjede, veprove ili pak lov sokolom) su prik azane vrlo realistično i pojavom

karakterističnih detalja odgovaraju suvremenim literarnim opisima.

Prikazi kola koje često nalazimo na stećcima nas uvode u prastaru mediteransku tradiciju posmrtnih

igara, a susrećemo ih na grčkim vazama, etruščanskim grobnicama ili urnama ilirskog plemena

Japoda. Postoje tri osnovna tipa posmrtnih kola na stećcima: muška, ženska i mješovita. Kola, po

svemu sudeći, predstavljaju dio pogrebnoga rituala, u nekim slučajevima popraćenog viteškim igrama

i borbama. Scene kola mogu biti kombinirane sa svastikama, križevima, polumjesecom i zvijezdom ,

štitovima i oružjem općenito, lovom, životinjama… Ponekad igrači nose dijelove ratne opreme (oklop

i štit, mač) ili šiljaste kape na glavama, ponekad im se u rukama nalazi križ te znak sličan ljiljanu ili u

obliku pletenog kružnog vijenca. Ponekad je u povezanim rukama igrača prikazana „djetelina“ ili neka

druga biljka.


25/280

25

Figuralne prikaze čine također i predstave različitih životinja s više ili manje naglašenom simbolikom.

Osim u spomenutim prizorima lova životinje najviše nalazimo kao osamljene prikaze u povorkama ili

u kombinaciji s drugim različitim motivima. Najčešći su prikazi jelena, konja i ptica. Međutim, javljaju

se i pas, medvjed, vepar, lav, zec te zmije ali i veliki broj fantastičnih životinja među kojima prednjače

zmajevi u različitim izvedbama.

Čisti ornamenti dijele se u tri skupine: arhitektonske – arkade, okviri od tordiranih traka, krovovi,

predstave kuće i utvrđenja, biljni – loza-vitica s trolistom te ljiljani i geometrijski – cik-cak linija, krug,

spirala, rozeta. Unutar ove podjele raspoznatljive su dvije skupine: čisti geometrijski oblici i motivi

preuzeti iz vegetabilnog svijeta.

Arkade pripadaju vrsti ukrasa posebno prisutnoj u južnome pojasu rasprostiranja stećaka; u

raznovrsnim prikazima raspoznatljive su polukružne uvjetno nazvane romaničke, šiljaste -gotičke i

potkovičaste arkade istočnog podrijetla (tzv. saracenske) koje u cjelini ukrašavaju spomenike

zamišljene kao zgrade.

Kao samostalan ukras ili dio složenijega ornamenta široku upotrebu doživjele su trake različitih formi

porijeklom iz vegetabilnog svijeta, ali su isto tako česte i klasične geometrijske trake. Istaknuto

mjesto među ornamentima pripada spirali s njezinim posebnim izvedbama u obliku spirale-osmice,

tzv. S-spirale, spirale s lozom i spirale s grozdovima u kombinaciji s križem. Gotovo u pravilu uz

mjesec, nešto rjeđe uz spiralu, na svim vrstama stećaka osobito na križevima, u pojedinim

slučajevima uklesane su brojne rozete.

Od vegetabilnih motiva ovdje bi izdvojili viticu s trolistom posebno prisutnu u južnim područjima

rasprostiranja stećaka a koja svoje brojne potvrde ima u romaničkoj te posebno gotičkoj umjetnosti

jadranske obale.

Problematika ukrašavanja stećaka praktički je nesaglediva. Na stećcima se pred nama otvara

specifičan svijet jasno povezan sa svojim vremenom i europskim srednjovjekovljem ali i duboko

uronjen u prastare tradicije antičkih pa čak i prethistorijskih vremena.

Epitafi

Vrijednost epitafa kao povijesnog materijala tolika je da jedva može biti precijenjena, stoga i ovi na

stećcima predstavljaju izuzetno važan dio ove vrste spomenika. Uza sva svoja ostala značenja epitafi

stećaka su nepogrešiv pokazatelj kulturološke višeslojnosti ovog područja, osobito kad se na njemu u

istom vremenu dodiruju i prožimaju različite kulture i duhovni obrasci. Nakon što su grobni spomenik

i epitaf u njihovom starijem značenju gotovo u cijelosti izumrli u razvijenom srednjem vijeku – između


26/280

26

11. i 13. stoljeća malo ih je vrijednih spomena – u 14. stoljeću pojavio se tip nadgrobnog spomenika s

natpisom. Upravo tada na povijesnu scenu stupaju stećci sa svojim epitafima.

Epitaf je u stvarnosti uspostavljao dva načina komunikacije: poruku upravljenu preminulom za pokoj

njegove duše i poruku preminulog za religiozno uzdizanje živih. Nadgrobni natpisi svojevrsni susrednjovjekovnom Zapadu gdje se klešu na nadgrobnim pločama ali i monumentalnijim nadgrobnim

spomenicima vladara, plemića i crkvenih velikodostojnika. Osnovna funkcija nadgrobnog natpisa bila

je da u epohi rastućeg individualizma sačuva uspomenu na određenu osobu i njezin posebni

identitet, što se postizalo navođenjem pokojnikova imena, njegove životne dobi, njegova porijekla,

statusne pripadnosti, posebnih zasluga ali i njegovog svjetonazora. Upravo u tim, nešto složenijim

natpisima, veza europskog zapada i stećaka je najočitija i to kroz pojavu karakteristične rečenice: Ja

sam bio kako vi jeste, vi ćete biti kako jesam ja! Rečenica (u različitim varijacijama) je samo citat iz

popularne srednjovjekovne legende nastale u Francuskoj o susretu trojice živih i trojice mrtvih. U

europskoj nadgrobnoj epigrafiji ovaj se motiv susreće od 11. stoljeća.

Sagledani u najširem vremensko-prostornom i povijesnom kontekstu natpisi sa stećaka predstavljaju

organski dio kršćanske epigrafske kulture srednjovjekovnog europskog prostora, odnosno nekoliko

njezinih razvojnih faza između 14. i 15. stoljeća. Brojni sačuvani natpisi (većinom u Bosni i

Hercegovini i Hrvatskoj) otkrivaju nam stećke kao jedinstvene spomenike srednjovjekovne pismenosti

koja se iz kraljevskih i velikaških kancelarija i samostanskih skriptorija spušta do nižih, više ili manje

plemenitih, slojeva društva. Svojim sadržajem natpisi su snažno povezani sa zapadnoeuropskim

srednjovjekovljem komu su i svojstveni. Jezik i pismo su u potpunosti domaći, odnosno redovito su

pisani ćirlicom, a po sadržaju su uistinu različiti i mogu se podijeliti dvije osnovne skupine: vjerski ili

religiozni i svjetovni (koji se opet dijele u manje skupine zavisno o veličini i sadržaju). Natpisi variraju

od jednostavnog spomena imena pokojnika preko prepričavanja njegovog života i podviga, molitava

upućenih Bogu i svecima zaštitnicima do proklinjanja onoga tko se usudi oskvrnuti posljednje

počivalište pod stećkom. Natpisi na latinici i latinskom jeziku na stećcima ne postoje pa i u tom

segmentu oni pokazuju svoju originalnost.

Područje rasprostiranja natpisa ograničen je na istoku Podrinjem i zapadnim dijelovima Crne Gore,

Konavlima na jugu, Otučom (Gračac-Hrvatska) i Glamočem na zapadu te Bijeljinom na sjeveru, dok je

njihova glavnina identična sa središnjim područjem stećaka pružajući se u Hercegovinu do nekropola

Širokog Brijega, Stoca i Neuma. Na tom prostranom području sačuvano je tokom stoljećâ nekoliko

stotina natpisa čija je jezična struktura dobila svoju formu prisutnu u primjeni relativno uobličenih i

poetiziranih formulacija. U Srbiji natpisi na stećcima, iako u malom broju, nalaze se pretežno na


27/280

27

teritoriji Podrinja oko Krupnja i Loznice i na jugoistočnoj oblasti prostiranja prema granici s Crnom

Gorom.

Pojedine natpise odlikuje razdvajanje riječi točkama i dvotočkama, ucrtavanje ravnih crta u funkciji

osiguranja ujednačenog razmaka teksta na kamenoj podlozi, što odaje rukopis iskusnog dijaka vičnogizradi složenijih tekstova od samih epitafa i primjeni suptilnijih pisarskih tehnologija bliskih ondašnjim

rukopisima. Položaj natpisa na stećku obično je primjeren položaju potencijalnog čitača i prilagođen

njegovom rakursu. Pojedini natpisi kružno prate rub ploče. Ako natpisi u kompozicijsko-estetskom

smislu i čine cjelinu s drugim ukrasima, njihov se sadržaj u pravilu ne odnosi na reljefne prizore

prisutne na stećcima.

S obzirom na njihov osnovni sadržaj, intenciju i intonaciju, natpisi na stećcima mogu se okvirno

podijeliti u nekoliko skupina – na natpise s vjerskim formulama, na natpise koji ilustriraju motiv

junačke (viteške) smrti, na natpise koji daju informaciju o pokojniku, ponekad o njegovoj rodbini i

okolnostima njegove smrti veličajući ukop pokojnika na „plemenitoj baštini“ (dakle na zemlji koja mu

pripada, koju je naslijedio), natpise koji bilježe samo pokojnikovo ime a ponekad i ime kovača

(izrađivača stećka) i dijaka (sastavljača natpisa), konačno natpise s moralnom (vjerskom) poukom.

Kao posebna skupina unutar ove cjeline izdvajaju se natpisi s verbalnom i(li) simboličkom

invokacijom, tj. s prizivom Svetoga Trojstva ili znakom križa – formulama preuzetim iz suvremenih

povelja, kao i napisi koji obavezno sadrže početnu eshatološku formulu „ase (sije) leži“ (ovdje leži).

Natpisi na stećcima pisani su isključivo ćirlicom sa snažnim utjecajem potisnute glagoljaške pisarske

tradicije – oble i uglate glagoljice – te latinične grafije. Od svih ćiriličnih pisama upravo je ćirilica

stećaka najsličnija glagoljici, dok se iz latiničnog sustava u natpise stećaka preuzimaju čak i pojedina

slova, i zato su stećci važni kao spomenik pismenosti i jezika na čitavoj teritoriji gdje su postavljani.

Pored niza teoloških refleksija, natpisi tako pružaju obilje materijala za studij jezika i pisma a

neizbježni su i unutar povijesnih, sociloških, prozopografskih te antropoloških istraživanja.

Pretežnost štokavske ikavice u ovim tekstovima govori o jedinstvenom jeziku i pismenosti 14. i 15.

stoljeća (i kasnije) na relativno širokom prostoru, jeziku kojim su ispisivani tekstovi suvremenih

svjetovnih dokumenata (povelja, oporuka, ugovora, opće dipliomatičke građe) te crkvenih knjiga

(prije svega sačuvanih misala i evanđelja).

Sa svojim vjerskim formulama sročenim u duhu službenog kršćanskog nauka (kao što je toliko

karakterističan zaziv sv. Trojstva na početku natpisa prisutan podjednako u Katoličkoj i Pravoslavnoj

crkvi) dragocjeni su epitafi uklesani na grobne spomenike članova hijerarhije Crkve bosanske. Uz sva

ostala svojstva koja ih čine dijelom karakterističnih natpisa na stećcima ovi tekstovi nedvojbeno


28/280

28

govore protiv žilavih stereotipa, odnosno protiv dualističko-manihejskog i bogumilskog karaktera ove

šizmatičke Crkve.

Apsolutno najveći broj natpisa (prema relevantnoj literturi preko 300) sačuvan je na prostoru Bosne i

Hercegovine što odgovara i činjenici da se tamo nalazi najveći broj stećaka. Na području drugihdržava taj broj je znanto manji.

Na području Hrvatske natpisi su najvećim dijelom vezani za prostor Imotske i Sinjske kraj ine gdje se

javljaju i na posebnom tipu stećaka (sljemenjacima dalmatinskog tipa) te nam pomažu pratiti rad

radionice kovača Jurine. Jedan od njih nalazi se i na nominiranom lokalitetu Crljivica-Cista Velika. U

Hrvatskoj je sačuvan i najzapadniji natpis na velikoj ukrašenoj križini u selu Otuča kod Gračaca koja se

svojim oblikom, ukrasima ali i sadržajem natpisa veže za posljednju fazu razvoja stećaka te kontekst

migracija stanovništva potaknutim osmanskim prodorima.

U Crnoj Gori, na lokalitetu Grčko groblje-Plužine evidentiran je stećak sa natpisom na kojem se

spominje kršćanin Petko koji je živio u Soko-gradu u vrijeme vojvode Herceg Stjepana.

Na području Srbije sačuvan je mali broj grobnih natpisa koji očituje neke zajedničke crte, ali i liniju

razdvajanja s bosanskim i humskim epitafima 14. i 15. stoljeća. Sličnost se, prije svega, zrcali u

uvodnoj eshatološkoj formuli – ovdje leži (rab božji) – uobičajenoj na grobnim spomenicima s obje

strane rijeke Drine. Osim ovog detalja povezuje ih prisutnost formule sankcije kojom se proklinje

oskvrnitelj groba. Zajedničku crtu predstavlja i spomen plemenite zemlje u kojoj je pokojnik pokopan.

Izbor natpisa sa nominiranih lokaliteta:

Bosna i Hercegovina


+ A se kami na Vukcu na Pet[r]oviču. A se pisa Bolašin Bogačić

+ A se kami na Vukcu na Pet[r]oviču. A se pisa Bolašin Bogačić

… A Vlač Vlahov[i]č, [a sječe k]ami Ratko Brativo[n]ič/Brativo[jev]ič

… A Vlač Vlahov[i]č, [a sječe k]ami Ratko Brativo[n]ič/Brativo[jev]ič

+ Az rab b[o]ži Radoje Vuković, sinovac vojevode Petra

+ Az rab b[o]ži Radoje Vuković, sinovac vojevode Petra

+ Sije leži dobri Radoje, sin vojevode Stipana, n[a] svoj baštini na Batnogah. Si bilig postavi na me

brat moj vojevoda Petar

+ Sije leži dobri Radoje, sin vojevode Stipana, n[a] svoj baštini na Batnogah. Si bilig postavi na me brat

moj vojevoda Petar


29/280

29

A se leži Stjepan. A činio ka[mi] Miogost kovač

A se leži Stjepan. A činio ka[mi] Miogost kovač

BH – Boljuni, Stolac (14)

A se leži Radosav Heraković. Ovo legoh na svojoj pleme[ni]toj Golubači, i d[a] je [zemlja] laka, bl[a]ga

A se leži Radosav Heraković. Ovo legoh na svojoj pleme[ni]toj Golubači, i d[a] je [zemlja] laka, bl[a]ga

A se leže Bogavac i Tarah Boljunovič s Jame. + A se sječe Grubač. Molju se, bože, pomiluj me milosti

tvoje

A se leže Bogavac i Tarah Boljunovič s Jame. + A se sječe Grubač. Molju se, bože, pomiluj me milosti

tvoje

+ Se pisa Obr[a]d P[o]povljana sin na Grubaču

+ Se pisa Obr[a]d P[o]povljana sin na Grubaču

A se leži Vukić Vumić

A se leži Vukić Vumić

A se leži Vlađ Vladisalić. Piše Semorad, siče Vuk na oca

A se leži Vlađ Vladisalić. Piše Semorad, siče Vuk na oca

A se sječe Grubač kami

A se sječe Grubač kami

A se sječe Grubač kami na Vukšu. Za pet rana [Hristovih?]

A se sječe Grubač kami na Vukšu. Za pet rana [Hristovih?]

Piše Semorad

Piše Semorad

A se leži Radiča Abrat, siče Dragiša pabrat. A se piše dik Semorad, usiče kovač Milić

A se leži Radiča Abrat, siče Dragiša pabrat. A se piše dik Semorad, usiče kovač Milić

A se leži Radič Vučić

A se leži Radič Vučić

A se leži Jerina Ivkovica

A se leži Jerina Ivkovica

Milić kov[a]č siče

Milić kov[a]č siče

A se leži Petar Vukčić, a siče Petko na brata

A se leži Petar Vukčić, a siče Petko na brata


30/280

30

A se leži Radič Vladisalić, a siče na me otac. Bože, ti ga pomozi

A se leži Radič Vladisalić, a siče na me otac. Bože, ti ga pomozi

A se leži Ljubica Vlatkovica, piše Semorad

A se leži Ljubica Vlatkovica, piše Semorad

A se leži dobri junak i čojek Vlatko Vuković. Piše Semorad

A se leži dobri junak i čojek Vlatko Vuković. Piše Semorad

A se leži dobra vladikovka Jerina Vukocamić. Piše dik Semorad

A se leži dobra vladikovka Jerina Vukocamić. Piše dik Semorad

A se leži dobra žena Stana Ćurenovica. Siječe Zelija, a piše Rato

A se leži dobra žena Stana Ćurenovica. Siječe Zelija, a piše Rato


+ A se leži gospoja Gojisava, kći Jurija Baošića a kućnica vojevode Radiča, a prista u kući kaznca Sanka

i župana Bilijaka s počtenijem i prija svoju viru i višnju slavu

+ A se leži gospoja Gojisava, kći Jurija Baošića a kućnica vojevode Radiča, a prista u kući kaznca Sanka

i župana Bilijaka s počtenijem i prija svoju viru i višnju slavu

Hrvatska

RH – Velika i Mala Crljivica, Cista Velika (23)

Ovdi leži dobra žena Vladna polag svoega suenija Herka Kustražića a ovi bilig postavah ja zbratiom...

Ovdi leži dobra žena Vladna polag svoega suenija Herka Kustražića a ovi bilig postavah ja z bratiom...

Crna Gora

CG – Grčko groblje, Plužine (27)

1. dio -

(Evo) postavih beleg za života: a čekah smrt u Sokolu a u miloha g(ospodi)na vojvode Stjepana koji

me pošteno hranjaše: a Bog njegovu dušu (u)sahnuvšem jer sam i ja Petko krstajanin.

(Evo) postavih beleg za života: a čekah smrt u Sokolu a u miloha g(ospodi)na vojvode Stjepana koji

me pošteno hranjaše: a Bog njegovu dušu (u)sahnuvšem jer sam i ja Petko krstajanin.

2. dio –

Bože, ja Petko krstjanin, (pri-) mi dušu moju - braćo i družino molim vas ne gazite mimo idući

Jer sam ja bio kao i vi a vi ćete biti kao i ja smrtni

Bože, ja Petko krstjanin, (pri-) mi dušu moju - braćo i družino molim vas ne gazite mimo idući

Jer sam ja bio kao i vi a vi ćete biti kao i ja smrtni


31/280

31

Natpisi velikodostojnika Crkve bosanske

Natpis gosta Milutina – Humsko kod Foče (BiH):

Va ime tvoje pričista Trojice

Gospodina gosta Milutina bilig rodom Crnčanin

Pogibe ino nego li milosti božijeji žitije

A žih u časte bosanske gospode primih darove od velike gospode

i vlasteo i od grčke gospode

A vse vidomo

Va ime tvoje pričista Trojice

Gospodina gosta Milutina bilig rodom Crnčanin

Pogibe ino nego li milosti božijeji žitije

A žih u časte bosanske gospode primih darove od velike gospode

i vlasteo i od grčke gospode

A vse vidomo

Natpis gosta Mišljena – Puhovac kod Zenice (BiH):

Ase leži dobri gospodin gost Mišljen komu biše priredio po uredbi Avram svoje veliko

gostoljubstvo. Gospodine dobri kada prideš prid Gospodina našega Isusa Hrista jednoga spomeni i

nas svojih rabov

Pisa gramatik

Ase leži dobri gospodin gost Mišljen komu biše priredio po uredbi Avram svoje veliko gostoljubstvo.

Gospodine dobri kada prideš prid Gospodina našega Isusa Hrista jednoga spomeni i nas svojih rabov

Pisa gramatik

Rezultati arheoloških istraživanja

Istraživanje grobova ispod stećaka donijelo nam je možda i više znanstvenih spoznaja nego

istraživanje samih stećaka. Grob s nalazima, kao zatvorena cjelina, uvodi nas u jedan trenutakobilježen prepoznatljivim materijalnim ostacima, u prvom redu nakitom, dijelovima nošnje i vojničke

opreme. Pojedini primjerci nakita (metalni pojasevi, trojagodne naušnice i prstenje ) prava su remek

djela domaćeg zlatarstva koja na svojoj važnosti dobivaju činjenicom da ih nalazimo na širokom

prostoru jadranske obale i njenog dubokog zaleđa. Te oblasti bile su tijekom srednjeg vijeka

podijeljene između nekoliko različitih država, ali arheološki gledano taj nam se prostor u dosta

aspekata prikazuje kao gotovo jedinstveni kulturni horizont. Činjenica je da za veliki broj ovih nalaza

(posebno nakit) imamo i direktne potvrde u pisanim izvorima odnosno arhivima – naročito


32/280

32

dubrovačkom arhivu te arhivima ostalih komuna na jadranskoj obali. A veliki broj tamo sačuvanih

dokumenata odnosi se upravo na stanovništvo bližeg ali i daljeg zaleđa obale, odnosno na prostor

gdje intenzivno nalazimo stećke.

Grobna arhitektura ispod stećaka je raznovrsna, od polaganja pokojnika u zemljanu raku prekozidanih grobnica do grobnica unutar mauzoleja i crkava. Najjednostavniji oblik grobnice je zemljana

raka (s ili bez drvenih obloga ili sanduka) i grobnica zidana kamenom (najčešće se zida „u suho“).

Uobičajeno je da se u grob polaže samo jedan pokojnik, ali ima i slučajeva sa višekratnim

sahranjivanjem kada se ostaci prethodnog pokojnika poslože u jedan dio grobnice ili se od svega u

grobu sačuva samo lubanja. Na nekim nekropolama je konstatirana i višeslojna sahrana, gdje su donji

grobovi uništavani gornjim ukopom. Po pravilu pokojnik je položen u grob na leđa s ispruženim

nogama, a položaj ruku je različit (ispružene uz tijelo, prekrižene na prsima ili na abdomenu), u

zavisnosti od običaja u pojedinom kraju ili čak na pojedinom groblju.

Nalazi u grobovima, posebno prilozi, su tijekom razvijenog i kasnog srednjeg vijeka relativo rijetki u

odnosu na ranija razdoblja. U grobovima velike vlastele su nađeni predmeti stranog porijekla, od

ostataka odjeće do oružja ko je se jako rijetko pokapalo s pokojnikom. Od nakita najbrojnije su

naušnice sa tri jagode, koje su najzastupljeniji nakit 14. i 15. stoljeća. Metalni dijelovi odjeće

zastupljeni su najviše srebrenom dugmadi, aplikama i pojasnim kopčama. Rijetki si i izuzetno vrijedni

nalazi metalnih ukrašenih pojaseva ili njihovih dijelova (sv. Spas – Hrvatska). Tekstilni ostaci u

grobovima ispod stećaka rijetki su i fragmentirani, ali izuzetno vrijedni. Komadi tkanine sa grbovima

kralja Tvrtka u Visokom (BiH) izrađeni su tehnikom veza zlatnom žicom na svilenoj tkanini dok je u

pojedinim grobovima kod sv. Spasa (Hrvatska) za to služila srebrna nit. U Han Biloj kod Travnika, u

kamenom sarkofagu izdubljenom u obliku ljudskog tijela, otkrivena je ženska kapa tzv. scuffia –

skupocjen uvoz iz Italije. Uz kapu je pronađeno pet novčića od kojih je jedan s kraja XIV vijeka.

U pojedinim grobovima nađene su staklene čaše ili njihovi ostaci koji uvijek stoje uz desnu stranu

pokojnikove glave. Keramički lonci su rijedak nalaz u grobovima. Novac kao prilog u grobovima nađen

je ili u ustima, po jedan komad kao obol za put na drugi svijet, a češće je nađeno po nekoliko komada

pikola talijanskih gradova u šakama ili rasuti po grobu. Iza talijanskih pikola po brojnosti dolazi

dubrovački novac, a najmanje je mađarskog, tek pokoji komad i samo u jednom do sad utvrđenom

slučaju bosanskog vladara. Po više komada pikola stavljano je relativno često u dječje grobove, ali i u

grobove odraslih.


33/280

33

Bosna i Hercegovina

Sve do polovine 20. stoljeća istraživači samo su izuzetno istraživali grobove ispod pojedinih stećaka,

naprimjer u praistorijskim tumulima, ili su bili zainteresirani za grobove ispod spomenika kao što je

grobnica tepčije Batala i tzv. „Kraljev grob“ u Jajcu. Pri proučavanju i evidentiranju stećaka otkrivenisu već uništeni i opljačkani grobovi od strane lokalnog stanovništva, poput groba ispod velikog stećka

u Zgošći, a mnogo kasnije stećak i grob gosta Milutina u Humskom kod Foče. Jedino veće

iskopavanje u Arnautovićima kod Visokog izvršio je početkom XX stoljeća Karl Patsch sa prvobitnom

namjerom traženja antičkih spomenika, ali je odmah shvatio da je otkopao veliku srednjovjekovnu

crkvu i grobove u njoj i oko nje. U periodu između dva svjetska rata nije bilo važnijih pomaka u

istraživanju grobova ispod stećaka. Pedesetih godina 20. stoljeća kada se shvatilo da su ovi spomenici

značajan dio kulturnog nasljeđa, pristupilo se na čitavom teritoriju rasprostiranja stećaka

organiziranom i planskom proučavanju. Naročito je bio važan novi metodološki pristup sa

monografskom obradom cijelih nekropola i mikroregija sa nizom kasnosrednjovjekovnih nekropola sa

stećcima. U to je spadalo i arheološko istraživanje grobova. Prvo veće arheološko istraživanje

obuhvatilo je najpoznatije groblje sa stećcima na Radimlji kod Stoca i to u dva navrata 1949. i 1960

godine. Međutim iako je nakon ovog prvog istraživanja objavljena i prva monografska publikacija

ovog nalazišta (kao i prva takva općenito) istraživanja su se većinom zadržala na proučavanju i

objašnjavanju samih stećaka a ne i njihovog arheološkog konteksta.

U Biskupu kod Konjica arheološka istraživanja su obavljena od 1954. do 1955. godine prilikom kojih

su istraženi svi grobovi u unutrašnjosti crkve i nekoliko grobova izvan nje. Najvažniji rezultat je

saznanje da se ovdje radi o groblju plemićke obitelji Sanković koja je 14. stoljeću na vrhuncu moći.

Međutim, već od prve monografske objave jednog groblja sa stećcima (Radimlja) bilo je jasno da se

ovaj zadatak neće moći ispuniti u onoj mjeri koju su stručnjaci smatrali potrebnom. Razlozi za to su

bili tehničke i financijske prirode, kao i spoznaja da je većina kasnosrednjovjekovnih grobova bez

značajnijih nalaza. Napredak je uslijedio pod utjecajem izgradnje velikih privrednih i infrastrukturnih

objekta, ali i narasle svijesti o važnosti kompletnog istraživanja lokaliteta sa stećcima. Od šezdesetihdo polovine osamdesetih godina 20. stoljeća sistematski su istražene velike i kompleksne nekropole

(u Grborezima kod Livna, Čipuljićima kod Bugojna, u dolini Trebišnjice i Neretve te na Pavlovacu kod

Sarajeva) ali su vođena i manja zaštitna i sondažna arheološka istraživanja. Iako većina istraženih

grobalja nisu dio ove nominacije rezultati arheoloških istraživanja na njima uvelike doprinose boljem

razumijevanju kako samih stećaka i njihovih radionica tako i obreda pokopavanja. Prva antropološka i

DNK istraživanja na nekim nekropolama dala su već neke rezultate u smislu odnosa pojedinih


34/280

34

plemićkih obitelji kao i njih s kraljevskom kućom. Kombinirajući povijesne izvore s arheološkim i

antropološkim istraživanjima otvaraju se i nova pitanja.

Hrvatska

Prva arheološka istraživanja grobalja sa stećcima u Hrvatskoj obavljena su krajem 19. stoljeća i vežu

se za istraživanja tzv. starohrvatskih odnosno ranosrednjovjekovnih lokaliteta u Dalmaciji u prvom

redu na lokalitetu Crkvina –Biskupija kod Knina. Tamošnja crkva, nastala u ranom srednjem vijeku,

bila je okružena brojnim grobovima-ranosrednjovjekovnim ali i kasnijim. Ovi kasniji bili su obilježeni

stećcima. Općenito je tako s velikim brojem nalazišta gdje grobovi sa stećcima dolaze na neku raniju

arheološku situaciju. Najveće istraživanje grobalja sa stećcima u Hrvatskoj i jedno od najvećih uopće

napravljeno je na lokalitetu sv. Spas kod izvora rijeke Cetine i trajalo je s prekidima od 1947. do 1954

godine. Istraženo je oko 1160 grobova na groblju s oko 850 stećaka. Arheološki nalazi u grobovima

kod sv. Spasa, u prvom redu poznati brončani pozlaćeni ukrašeni pojas, brojne kasnosrednjovjekovne

naušnice te dijelovi tekstila su nezaobilazni u poznavanju srednjeg vijeka na ovim prostorima.

Pojedina arheološka istraživanja (Maljkovo-Sinj, Ričice-Imotski, Bisko-Trilj/Sinj, Borinovac-Trilj/Sinj)

opsegom su bila znatno manja ali su donijela vrijedne znanstvene rezultate. Tu mislimo prvenstveno

na nove spoznaje o nastajanju i razvoju pojedinih radionica stećaka, točnije „radionice kovača

Jurine“, razumijevanje nekih obreda pokopavanja što je omogućilo razumijevanje nekih ranijih

istraživanja te nove spoznaje o obredima pokopavanja kao i širenju vlaškog stanovništva tijekom

srednjeg vijeka u unutrašnjosti Dalmacije. Posljednjih 20-ak godina u Hrvatskoj se više puta istraživalo

groblja sa stećcima, ponajviše u sklopu različitih infrastrukturnih radova i zaštitnih istraživanja

(Kapela-Dugopolje, Bartulovići-Zagvozd, Kotezi-Vrgorac, Eraci-Ploče, Vručica-Nova sela, Crljivica-Cista

Velika, Vataje-Konavle, Vodovađa-Konavle, Dubravka/sv. Barbara-Konavle, Dunave-Konavle,

Brotnice-Konavle, Novakovo greblje-Čepikuće/Slano itd.). Kao i prijašnji, rezultati i ovih istraživanja

donose neke nove spoznaje o stećcima i lokalitetima na kojima ih nalazimo. Zahvaljujući novim

metodama datiranja to se ponajviše odnosi na vrijeme njihove pojave kao i trajanja koje se pomiče

više prema sredini 16. stoljeća a moguće i kasnije.

Crna Gora

U Crnoj Gori nije bilo značajnijih arheoloških istraživanja grobalja sa stećcima. Istraživanja su se svela

na ona osnovna u prvome redu evidentiranje lokaliteta. Na nekoliko lokaliteta, uključujući i tri ovdje

nominirana, izvršeni su osnovni radovi dokumentiranja lokaliteta što je preduvjet svim ostalim

istraživanjma (arheološkim, povijesno umjetničkim, povijesnim, antropološkim, resturatorskim i

konzervatorskim)


35/280

35

Srbija

U Srbiji je istraživan mali broj grobalja sa stećcima. Djelomično su istraživani lokaliteti Dići -Ljig te

Davidovica/Brodarevo-Prijepolje. Sistematsko istraživanje obavljeno je na lokalitetu Crkvina-Priboj.

Na nominiranom lokalitetu Mramorje-Perućac 2010. godine provedeno je manje sondažnoarheološko istraživanje. Arheološka istraživanja grobalja sa stećcima u Srbiji su se svela na osnovna, u

prvome redu evidentiranje lokaliteta. Na nekoliko lokaliteta, uključujući i tri ovdje nominirana,

izvršeni su osnovni radovi dokumentiranja zatečenog stanja što je preduvjet svim ostalim

istraživanjima (arheološkim, povijesno umjetničkim, povijesnim, antropološkim, restauratorskim i

konzervatorskim).

Opis pojedinačnih dobara


Nekropola stećaka Radimlja nalazi se u Vidovu polju, 3 km zapadno od Stoca, na putu Čapljina –

Stolac, u području koje karakteriše mediteranska (maritimna) klima. Lokacija je na prostoru gdje

rječica Radimlja, desna pritoka rijeke Bregave, meandrira. Spomenici ove nekropole su svrstavani i

orijentirani u pravcu sjeverozapad – jugoistok. Korišten je krečnjak iz kamenoloma sa obližnjeg

Ošanićkog brda, oko 800 m udaljenog sjeveroistočno od nekropole, gdje do danas stoji jedan

nedovršeni stećak. Nekropola broji 133 stećka: 36 ploča, 1 ploča sa podnož jem, 27 sanduka, 24

sanduka sa podnož jem, 4 visoka sanduka, 5 visokih sanduka sa podnož jem, 2 sljemenjaka, 31

sljemenjak sa podnož jem i 3 krstače. Od ukupnog broja 63 su ukrašena.

Dekoracije su izvedene u plitkom reljefu, tehnikom urezivanja ili kombinirano čekićem sa kratkom

sjekirastom oštricom, dok su glatke plohe glačane tvrdim kamenom. Najljepše ukrašeni oblici su

sljemenjaci i visoki sanduci. Na uspravnim stranicama nekih spomenika vide se arkade sa stupovima i

lukovima. Krovni dio sljemenjaka i zabat su posebno istaknuti – isturenom nadstrešnicom, cik-cak

urezima ili plastičnom debljom linijom, odnosno pletenim užetom. Među motivima koji imaju

dekorativni karakter po broju i obradi ističu se povijene trolisne lozice i tordirane vrpce, te motivisimboličnog značenja kao što su sunce (krug), zvijezde i polumjesec. Brojni su i motivi krsta, često vrlo

stiliziranog, te motivi štita, mača i luka sa strijelom. Predstave životinja su zastupljene na nekolicini

stećaka, dok nekropola obiluje figuralnim predstavama. Naročito se ističu muške figure sa visoko

podignutom rukom. U figuralne predstave spadaju još borbene scene, te prikazi lova i igara.

Natpisi se pojavljuju na pet spomenika. Iz njih doznajemo za neke članove porodice vlaških katunara

Hrabrena Miloradovića (Donji Vlasi), kao i to da je Radimlja na kojoj se sahranjuju njihova baština “na

Batnogah”. Radoje Vukovič, sinovac vojvode Petra i Radoje, brat vojvode Petra i sin vojvode Stipana


36/280

36

pripadaju klasi visokih feudalaca. Vojvoda Stipan se spominje na natpisu iznad portala crkve u

Ošanićima kao i na većoj kamenoj stolici ispred te crkve. Vojvoda Stipan je umro oko 1470. godine, a

vojvoda Petar se spominje 1477. godine kao starješina vlaškog katuna Hrabrena. Prema natpisu

Radoja, drugi Stipanov sin je umro u periodu iza 70-ih godina, a Radoja Vukovič, sinovac vojvode

Petra, 80-90 ih godina XV stoljeća. U dva natpisa pominju se Vlač ili Vlađ Vlahovič i Stipan. Prema

pojavi štitova na njihovim spomenicima pretpostavlja se da su pripadali vojničkom redu dok se za

Vukca Petroviča ne može reći ništa određeno.

Na spomenutim spomenicima potpisali su se pisari ili kovači Bolašin Bogačič, Miogost i Ratko

Brativo(-)nič /Brativojevič).


Biskup je selo u blizini Glavatičeva, oko 30 km udaljeno od Konjica, prema jugoistoku. Na manjem

uzvišenju – Grčka glavica, nalaze se ostaci crkve i nekropola sa stećcima. Na istočnom dijelu

nekropole nalaze se ostaci crkve čiji je nastanak moguće okvirno datirati u XII ili XIII stoljeće. Od

početka XIV stoljeća do 1404. godine ruševinu crkve koristila je porodica Sanković kao svoju

nekropolu. Orijentacija stećaka se sa preciznošću može utvrditi jedino u dijelu ruševina crkve, gdje su

nadgrobni spomenici orijentirani u smjeru sjeveroistok – jugozapad.

Nekropola se sastoji od 172 stećka i velikog broja grobova bez spomenika. Po obliku se izdvaja jedan

primjerak sljemenjaka, dok su sve ostalo ploče i sanduci. Nekropola zauzima površinu od oko 1700m

2.

Ukrašena su dva spomenika, jedan sanduk i jedan sljemenjak. Ukrasni motivi na stećcima su: friz od

povijene lozice sa trolistovima, friz od niza kosih paralelnih linija i arkade.

Jedan sanduk ima natpis. Natpis govori da je ispod stećka sahranjena Goisava, druga žena vojvode

Radiča, gospodara Humske zemlje i nekih krajeva sjeverne Hercegovi ne iz ugledne porodice

Sankovića.

BH – Kalufi u Krekovima, Nevesinje (3)

Nekropola Kalufi najveća je nekropola stećaka u Bosni i Hercegovini. Osnovna orijentacija spomenika

je zapad –istok, tj. sa otklonom sjeverozapad –jugoistok prema prirodnom pružanju terena. U pravcu

sjever – jug, tj. sjeveroistok – jugozapad, orijentisano je 7 stećaka. Broji 462 stećka, od čega 295 ploča,

150 sanduka, 3 sljemenjaka i 14 antičkih spolija u sekundarnoj upotrebi. Stećci su klesani od

krečnjaka bolje kvalitete, većinom su pravilno oblikovani, ali ima primjeraka slabije obrade, čak i

amorfnih.


37/280

37

Ukrašena su 44 spomenika; 14 ploča, 28 sanduka, 2 sljemenjaka. Ukrasi na nekropoli Kalufi su

ograničeni na nekoliko motiva kao što su: statusni motivi – mač, štit kao heraldički znak, mač i štap;

od simboličnih motiva – rozeta, polumjesec, plastične polujabuke i krst: obični, sa dvostrukim

poprečnim krakom ili sidrom na završecima krakova, i antropomorfni. Od dekrorativnih motiva

ponavljaju se tordirani vijenci i krugovi. Zastupljene bordure na nekoliko spomenika su u vidu

tordirane trake ili povijene lozice sa trolistovima. Raspored motiva je vrlo pojednostavljen. Najčešće

se javljaju na vodoravnoj strani ploča ili sanduka, sami, a ponekad u kombinaciji najviše dva do tri

motiva. Arhitektonski motiv se javlja na jednom sanduku čije su sve uspravne plohe ukrašene

“saracenskim” arkadama. Ljudske figure pojavljuju se na dva spomenika – muška figura sa štitom i

mačem.

Natpisi nisu evidentirani.

Stećci označeni brojem 43. i 44. nalaze se u Vojnom muzeju u Beogradu od 1960. godine.

BH – Borak u selu Burati, Rogatica (4)

Nekropola se nalazi u sjeverozapadnom dijelu općine Rogatica, iznad sela Burati, smještena u blizini

srednjovjekovne putne komunikacije koja je iz Dubrovnika vodila ka Srebrenici. Većibroj stećaka

orijentisan je upravcu istok –zapad, a manji u pravcu sjever – jug. Evidentirano je 212 stećaka: 136

ploča, 67 sanduka, 7 sljemenjaka, 1 kamenica sa koritom i 1 spomenik nedefiniranog oblika.

Ukrašeno je 5 stećaka: 1 ploča, 2 sanduka i 2 sljemenjaka. Ukrasni motivi su dvostruka spirala,

polujabuka, križ, polumjesec, rozeta, ljiljan, ruka sa mačem, zatim scena lova: lovac – pješak s

kopljem, pas, srna i medvjed.

Natpisi nisu evidentirani

BH – Maculje, Novi Travnik (5)

Nekropola Maculje, udaljenaje 21 km od Novog Travnika, na putnom pravcu za Gornji Vakuf, nalazi se

na nadmorskoj visini od 998 metara. Stećci su orijentirani u smjeru zapad –

Documents

Serijska Medjudrzavna Nominacija Nekropola - Nominacija Kod UNESCO-A