Şer‘iye Sicil Defterleri

‹stanbul Mahkemesi fier‘iye Sicil Defterleri’ninÜsküdar Esnaf Tarihi ‹çin Önemi

K E N J ‹ F U J ‹ K ‹Keio Üniversitesi

I. Girifl

Bu çal›flma, ‹stanbul Mahkemesi fier‘iye Sicil Defterleri’nin* Üsküdar esnaf tari-hi için önemini vurgulamay› amaçlamaktad›r.1 2005 ile 2008 y›llar› aras›nda ‹s-tanbul esnaf tarihini araflt›rmak amac›yla ‹slâm Araflt›rmalar› Merkezi(‹SAM)’nde XVIII. yüzy›la ait olan ‹stanbul defterlerinin mikrofilmlerini incele-me f›rsat› bulduk.2 Bu defterlerde Üsküdar’daki esnaf ile ilgili ve önemli kay›t-lar›n, bir defterde iki üç adet gibi az olsa da bulundu¤unu, ayn› zamanda bu ka-y›tlar›n belirli bir ortak özellik tafl›d›¤›n› tespit ettik. Tebli¤imizde XVIII. yüzy›l‹stanbul defterlerinde bulunan kay›tlar›n, Üsküdar esnaf tarihi için önemi veözelli¤ini birkaç örnek göstererek aç›klamaya çal›flaca¤›m.3

II. Usta Listeleri ve Narhlar (24 numaral› ‹stanbul defterine göre)

Daha önceki çal›flmalardan bilindi¤i gibi 24 numaral› ‹stanbul defteri, esnaf ta-rihi için önemli bir kaynakt›r.4 Bu defterin kapa¤›nda bulunan Fazîletlü Kethü-da-zâde Mehmed Said’in nizâm sicillidir sene 1138 ifadesine ve içinde bulunankay›tlara göre, ‹stanbul suriçi, Üsküdar, Galata ve Eyüp semtlerindeki esnaflar-la ilgili hususlar› tetkik ve kaydetmek amac›yla 1138/1725-26 senesinde ‹stan-bul kad›s› Kethüda-zâde Said Mehmed Efendi’nin nezaretinde tutulmufltur.5 Budefterin dikkat çeken özelliklerinden biri, ilâm ve hüccet kay›tlar›n›n d›fl›ndanarh kay›tlar› ile birlikte esnaf ustalar›n›n listelerini de ihtiva etmesidir.

‹ S T A N B U L M A H K E M E S ‹ fi E R ‘ ‹ Y E S ‹ C ‹ L D E F T E R L E R ‹ ’ N ‹ NÜ S K Ü D A R E S N A F T A R ‹ H ‹ ‹ Ç ‹ N Ö N E M ‹

431

Özellikle usta listelerinin böyle tek defter içinde toplu olarak kaydedilmesi, bil-di¤im kadar›yla çok nadirdir. Bu defterde bulunan usta listeleri ve narhlardanÜsküdar’la ilgili olarak birkaç örnek vermeye çal›flaca¤›m.Genellikle usta listesi üç k›s›mdan oluflmaktad›r. Birinci k›s›mda geçen Defteroldur ki esnâf-› teknecilerin kethüdâs› ve yi¤itbafl›lar› ma‘rifetiyle tahrîr olunandefteridir ki ber-vech-i âtî zikr olunur6 fleklindeki ifadeden, listenin neredekihangi esnafa ait oldu¤u ve kim taraf›ndan tahrir olundu¤u anlafl›lmaktad›r. Ba-z› kay›tlarda bu k›s›mda esnaf nizam› da kaydedilmektedir. ‹kinci k›s›mda ustalar›n isimleri, baz› kay›tlarda dükkân›n bulundu¤u yer ilebirlikte teker teker yaz›lmaktad›r. 24 numaral› defterdeki usta listelerinden Üs-küdar’da 16 ayr› esnaf bulundu¤unu tespit ettim (Ek-1). Burada yer alan bilgiler,usta say›s› ve dükkânlar›n bulunduklar› yerleri ö¤renmemizi mümkün k›lmak-tad›r. Meselâ toplam dokuz ustadan oluflan Üsküdar’daki hallaç esnaf›n›n befli‹ncirli Kuyu’da, ikisi Yeni Çeflme’de, biri Beltafl›’nda ve biri Do¤ramac›lar’da ça-l›flmaktayd›.7 Alt› nefer gayr-i müslimden oluflan fliruganc› (susam ya¤›c›) esna-f›n›n biri Manavlar’da, biri Köprübafl›’nda, biri Yeni Çeflme’de, biri K›zlar A¤aÇeflmesi’nde, biri At Bazar›’nda, biri Tabutçular’da çal›flmaktayd›.8

Üçüncü k›s›mda ise esnaf nizam› ve kefalet bilgileri yer almaktad›r. Bu kay›tla-r›n ço¤unda, usta ile dükkân say›lar›, malzeme ile metalar›n al›m sat›mlar› ve ç›-rak alma gibi nizamlar› tasdik edip her ustan›n birbirlerine kefil oldu¤unu vekethüdan›n da ustalar›n tamam›na kefil oldu¤unu görmekteyiz. Örne¤in kalay-c› ile ilgili kay›tta; içlerinde bir hâm-destin olmamas›, bir usta ç›ra¤›n›n ustal›-¤a terfii durumunda, gerekli ifli ö¤rendi¤i ‹stanbul kethüdas›, yi¤itbafl› ve ihti-yarlar› nezdinde onaylanmad›kça buna izin verilmemesi ve ‹stanbul’da yeterikadar kalayc› dükkân› bulundu¤undan dolay› bundan böyle yenisinin aç›lma-mas› yolundaki nizam için ferman istediklerine dair ilâm yer almaktad›r (Ek-2).9

Öte yandan bu defterde Üsküdar’da çal›flan hallaç, pefltemalc›, bürüncük ile ibri-flim bükücü ve saka esnaflar›yla alakal› olan narh kay›tlar› da bulunmaktad›r.Meselâ hallaç esnaf›n›n narh kayd›nda; her okka için tüccardan al›nan penbeninfiyat›n›n 38.5 akçe, kalfa ücreti ve baflka masraflar›n 7.5 akçe tuttu¤unu ve hal-laçlar›n sat›fl fiyat›n›n 54 akçe oldu¤unu ö¤renmekteyiz (Ek-3).10

III. Ekmekçi F›r›nlar› ve De¤irmenleri

‹stanbul defterlerinde Üsküdar’daki ekmekçi f›r›nlar› ve de¤irmenleriyle ilgili çokmiktarda kay›t mevcuttur. Bunun sebebi, Bilâd-› selâse’ye dahil olan ‹stanbul’da-ki bütün f›r›nlar ve de¤irmenlerin gediklerinden yaln›z ‹stanbul kad›s›n›n sorum-lu olmas›d›r.11 Dolay›s›yla Üsküdar’daki ekmekçiler, kendi f›r›n veya de¤irmen ge-diklerinin al›m sat›m muamelesini buna tek yetkili olan ‹stanbul mahkemesindeyapt›rmas› gerekiyordu. Genel olarak “gedik”in, XVIII. yüzy›l›n ortalar›nda dük-kân say›s›n›n kontrolsüz artmamas› için esnafa sa¤lanm›fl olan bir hak oldu¤u bi-linmektedir. Gedik sahibi olmayanlar dükkân iflletemez ve çal›flamazlard›.12 Fakat

1720’de Osmanl›esnaf›ndan birgrubun geçit töreni(Surnâme-i Vehbî)(karfl› sayfa)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

432

böyle belirli bir dükkân aç›p iflletmek hakk› anlam›nda olan gedik ve gedik siste-mi, ortaya ç›k›fl tarihi, sebebi ve meslekler aras›nda bulunan fark gibi hususlarüzerinde hâlen maalesef ayr›nt›l› bir bilgiye sahip de¤iliz.13 Bu sebepten bu k›s›m-da önce ekmekçi esnaf›n›n gedik hakk› üzerinde duraca¤›z.1190 tarihli bir kay›t, Üsküdar’daki ekmekçi gedi¤inin al›m sat›m› ile ilgili genelbir örnek teflkil etmektedir. Ekmekçi Avanis isimli zimmi, K›z›la¤ac›? f›r›n› de-nilen f›r›n ve Tabutçular içinde olan de¤irmenin gedik ta‘bîr olunur sekiz bârgi-ri (beygiri) ve âlât-› lâz›me-i ma‘lûmelerinden 6 bârgiri ve gerekli eflyadan sekiz-de alt›s›n› Mag›rdic isimli zimmiye 840 gurufla satm›flt›r (Ek-4).14 1190 tarihlibaflka bir kay›tta ise, el-Hac Osman f›r›n› denilen f›r›n ve Balaban ‹skelesi’nde-ki de¤irmenin gedi¤i, 16 bârgir ve gerekli eflyadan olufltu¤u ve Hüseyin b. Aliisimli ekmekçi, gedikten sahip oldu¤u sekiz sehmin beflini ekmekçi Kabril isim-li zimmiye 1.117 gurufla ve birini Sahak isimli zimmiye 223 gurufla satt›¤› kay-dedilmektedir.15 Bu bilgiler ›fl›¤›nda; ekmekçi gedi¤inin, f›r›n ile de¤irmenin iki-sini birden kapsayan bir hak olup f›r›n gedi¤i ile de¤irmen gedi¤i fleklinde ayr›l-mam›fl oldu¤unu söyleyebiliriz. Muhtemelen bunun sebebi, nizam olarak bir de-¤irmenin belirli f›r›nlara ba¤lanmas› ve bunlardan baflka bir f›r›na un vermeme-sidir.16 Ayr›ca gedik, ilgili de¤irmendeki bârgirin say›s›na göre bölünmekte17 veekmekçiler bir gedi¤i, baz› kay›tlarda sehm denilen bu parçalar›na sahip olduk-lar› ölçüde paylaflmaktayd›lar.18

Böylece birden fazla ekmekçi ustalar›n›n ortak olarak bir gedi¤e sahip olmalar›konusunda flu iki husus öne ç›kmaktad›r: Parçalar fleklinde sat›n al›nmas› müm-kün oldu¤u için, ekmekçinin f›r›n ve de¤irmen aç›p çal›flmas›n› ekonomik yük-leme bak›m›ndan kolaylaflt›rm›flt›r. Yani ekmekçi gedik sistemi, bir yandan f›r›nve de¤irmen say›s›n› s›n›rland›rm›fl, öte yandan ortak sahiplik usulüyle usta sa-y›s›n›n artmas›na yol açm›flt›r. Muhtemelen o zamanlarda ‹stanbul’daki nüfusart›fl› bunu bir flekilde etkilemifltir. ‹kincisi, bu sistemin flehir iaflesini sa¤lama-s›d›r. E¤er bir ekmekçi gedi¤in tamam›na sahip olsayd› sadece kendisinin duru-muna göre f›r›n ve de¤irmeni aç›l›p, kapan›rd›. Meselâ kendisinin hastalanmas›durumunda f›r›n ve de¤irmeninin kapat›lmas› gerekirdi. Fakat sahibi, uygula-mada da oldu¤u gibi, birden fazla ustalardan oluflursa, bir ustas› çal›flamasa daf›r›n ve de¤irmeni sürekli ekmek ve unu piyasaya ç›karabilir. Bu sebeple flu söy-lenebilir; gedik sistemi, ekmekçilerin bir gedik paylaflmas› fleklinde yaln›z ek-mekçi esnaf› için de¤il, flehir iaflesi için de çok önemli bir rol oynam›fl ve dola-y›s›yla merkezi hükümet taraf›ndan da faydal› görülüp uygulanmaya çal›fl›lm›fl-t›r. Öte yandan bu defterlerde Üsküdar’›n önemli bir özelli¤i olan misafirhane ile il-gili kay›tlar da bulunmaktad›r. 1182 tarihli bir kayda göre; Üsküdar’da hacca gi-den müslümanlar ve di¤er misafirler için haz›rlanan hân denilen 20 adet misa-firhaneye o zamana kadar Un Kapan› ‹skelesi’nden yeterli miktarda arpa gönde-rilmifl olmas›na ra¤men bu tarihten sonra uygulama sona ermiflti. Üsküdar’dakihanc›lar durumdan flikâyetlerini ‹stanbul mahkemesine bildirince kapan tüccar-lar›, yemiflçi, ya¤c› ve baflka esnaflar da bu flikâyetin hakl›l›¤›n› teyit etmifller ve


433

bunun üzerine misafirhaneye yeniden arpa gönderilmesi konusunda merkezihükümete ‹stanbul kad›s› taraf›ndan bir ilâm gönderilmifltir.19

IV. Üsküdar’›n ‹stanbul Suriçinde G›da Maddeleri ile Eflya Sa¤lamadaki Rolü

‹stanbul’un iafle ve baflka maddî ihtiyac›n›n, taflradan getirilen g›da maddelerive eflya ile karfl›land›¤› bilinmektedir. Üsküdar da bu konuda önemli bir rol oy-nuyordu. Burada dikkat edilmesi gereken husus, Üsküdar’›n ‹stanbul suriçineen yak›n arz yeri olmas›d›r. Bundan dolay› hem ‹stanbul kad›s› nispeten kolay-ca bu arz yerini denetleyebilir, hem de Üsküdar’daki esnaflar, flikâyetlerini ‹s-tanbul mahkemesine gidip kolayca arz edebilir ve kad›dan yard›m isteyebilirdi.Yani g›da maddeleri ve eflyan›n Üsküdar’da ne flekilde üretildi¤ini ve ayn› za-manda ne flekilde ‹stanbul suriçine getirilip orada pazarland›¤›n› da ‹stanbuldefterlerinden ö¤renmemiz mümkündür. Bu k›s›mda bununla ilgili birkaç örneksunmaya çal›flaca¤›z.1190 tarihli bir kayda göre, Gekboza nahiyesi’ndeki kasabalar ve köylerin çevre-sinde bulunan bahçelerde yetifltirilen kiraz, viflne, üzüm, armut ve di¤er meyve-lerin sürekli olarak ‹stanbul suriçinde sat›lmak için gönderilmifl ve orada bun-lar için; müslümandan %3 oran›nda gümrük ve %1 oran›nda zarar-› kassâbiy-ye20 ki toplam %4 resim, gayr-i müslim taraf›ndan da %4 oran›nda gümrük ve%1 oran›nda zarar-› kassâbiyye ki toplam %5 resim ödenmifltir. Bu gümrük,meyve-i ter gümrü¤ü mukata‘as› olarak iltizama verilmifl olup tahsil hakk›, mey-ve gümrükçülerine aitti.21 Tanzimat’tan önceki dönemde al›nan iç gümrük ver-gisi (dahilî gümrük resmi), eflyan›n çeflidi, arz yeri, getirildi¤i yer gibi durumla-ra göre genellikle eflyan›n k›ymeti üzerinden %3-5 veya yük bafl›na 1-10 guruflolarak al›nmaktayd›.22 Buna nazaran söz konusu meyve gümrü¤ünde, ‹stanbulsuriçi iaflesinin sa¤lanmas› amac›na ve arz yerinin oraya çok yak›n olmas›na ra¤-men hemen hemen genel bir oran›n tatbik edildi¤ini söyleyebiliriz. Öte yandan ‹stanbul suriçinde at, kat›r ve merkep derilerini tabaklay›p satansa¤r›c› esnaf› ile ilgili 1188 tarihli bir kay›tta da flöyle bir dava görülmektedir:... esnâf-› mezbûrdan kethüdâlar› mezbûr Abdülkerim ve yi¤itbafl›s› Mustafa veihtiyârlar›ndan on nefer mazbûtü’l-esâmî ustalar meclis-i fler‘-i hatîrde Üsküdars›r›k hammâllar›ndan Ali bin Mehmed ve di¤er Ali bin Mehmed nâm kimesne-ler muvâcehelerinde ... Âsitâne-i sa‘âdet’e gelen at ve kat›r ve merkeb derileri bi-ze mahsûs olup ... getiren tüccâr›ndan ancak bizler ifltirâ ve iktizâ iden tethîr veperdâh›n› sa¤r›c› esnâf› idüp ve ‹slambol ve Galata ve Eyüp ve Üsküdar ve tevâ-bi‘lerinde helâk olan hayvânât-› mezkûre derilerini dahi sa¤r›c› esnaf› ifltirâ ve›slâh ve tethîr ... hammâl tâ’ifesi ber-minvâl-› muharrer ‹slambol ve tevâbi‘indehelâk olan hayvânât-› mezkûre derilerini on dörder para deri bahâ(s›) ve ikiflerpara hammâliyye ile bizlere bey‘ idegelüp nizâm-› kadîmimiz bu vechile olup ...mezbûrân Ali ve di¤er Ali ile refîkleri gâ’ibân ane’l-meclis Ömer ve Osman nâmkimesneler bize mahsûs olan hayvânât mezkûre helâk olanlar› Üsküdar’da

434

soyup ve derilerini ahz ve hafiyyeten âhara bey‘ ile nizâm›m›z›n ihtilâline bâ‘isve umûr-› mühimmenin ta‘tîline bâdî olmufldur diyü teflekkî itdiklerinde ...23

Daval› olan hamallar, sa¤r›c›lar›n davas›n› tasdik edip sa¤r›c›lar›n esnafl›¤›nakar›flmamay› taahhüt etmifllerdi. Böyle umûr-› mühimme (devlet ve ordu ihti-yaçlar›) için Üsküdar gibi yerlerden hayvan derilerinin toplat›ld›¤› ve hamalla-r›n kaçakç›l›k için Üsküdar’a gidip orada derileri toplamaya çal›flt›klar› oldukçailgi çeken bir olayd›r.

XX. yüzy›l›nbafllar›nda

Yeni Valide Camii önündeki çiçekçiler

435

Son olarak çiçekçilerle ilgili 1192 tarihli bir kayda bakarsak, flükûfeci denilen çi-çekçi esnaf›, ‹stanbul’daki bahç›van esnaf› kethüdas›n›n nezaretinde Üsküdar, Bo-¤aziçi ve baflka yerlerde çiçekler yetifltirip bunlar› kay›kç› vas›tas›yla ‹stanbul su-riçinde olan emîn denilen kimselere gönderiyorlard›. Bu eminler, gerekli miktar›-n› Çiçekçibafl›’na, geri kalan›n› ise koltukçu denilen kimselere sat›yorlard›. Onlarda çarfl› ve mahalle aralar›nda bu çiçeklerin sat›fl›n› gerçeklefltiriyorlard›. FakatHalil ve el-Hac ‹brahim isimli koltukçular, flükufecileri aldatm›fl ve eminlerden ge-çirmeden flükufecilerden do¤rudan do¤ruya çiçekleri almaya çal›flm›fllard›.


436

fiükufeciler de bunlardan flikayetçi olmufllard›. Bu durumdan Çiçekçibafl›na çiçekulaflmayacak oldu¤u için eminlerin yerine, flükufeciler bu görevi yerine getirmekzorunda kalm›fllard›r. Fakat flükufeciler aras›nda kad›n, yafll›, hasta ve engellilerbulundu¤undan dolay› bu iflin yap›lmas› imkân d›fl›nda kalm›flt›r (Ek-5).24

Bu kay›tta dikkat etmemiz gereken birinci husus; çiçeklerin Üsküdar’daki üreti-minden, ‹stanbul suriçinde tüketiciye yap›lan sat›m›na kadar hangi esnaf›n elin-den geçti¤inin kaydedilmifl olmas›d›r. Daha önce Mehmet Genç taraf›ndan ifadeedildi¤i üzere; Osmanl› dönemindeki esnaf teflkilât›, birkaç mal veya hizmeti ih-tiva eden bir bölümünü kapsamadan çok dar ve s›n›rl› zümreler halinde, hermal ve hizmet için ayr› birer birim oluflturmaktay›d›.25 Böylece esnaf teflkilât›-n›n uzmanlaflmas› ve farkl›laflmas›n›n geliflti¤i durumlarda teflkilâtlar aras›nda-ki iliflkileri araflt›rmak son derece önemli bir konu olmaktad›r. Ne yaz›k ki, bukay›tta ad› geçen esnaflar üzerinde daha fazla her hangi bir bilgiye sahip de¤i-liz. Ancak bu örnekteki tespitimin, bu konuda ileride yap›lacak araflt›rmalardafaydal› olaca¤›n› ummaktay›m.Dikkat edilen ikinci husus; bizler ve içimizden olan ihtiyâr ve ‘alîl kimesneler vehâtûnlar kadîmü’l-eyyâmdan berü Üsküdar ve Bo¤aziçi ve mahall-i sâ’irede flü-kûfe gars›yla me’lûf olup diye yaz›ld›¤› gibi, sosyal ve ekonomik olarak zay›f sa-y›lan yafll›, hasta, engelli ve kad›nlar›n flükufeci olarak çal›flm›fl olmas›d›r. Kad›nlar›n, XVII. ve XVIII. yüzy›llarda ‹stanbul, Ankara ve Bursa gibi flehirler-de tüccar taraf›ndan ifl verilip, ilgili esnaf teflkilât›na intisap etmeden dokuma-c›l›k gibi ifllerle meflgul oldu¤u bilinmektedir.26 Bundan dolay› baz› araflt›rma-larda kad›n iflçili¤inden, esnaf teflkilât›n›n sahip oldu¤u inhisar hakk›n›n önünegeçen ve yeni bir sanayi düzenine yol açan bir unsur olarak bahsedilmifltir. Fa-kat yukar›daki bu kay›tta görülen flükufeci kad›nlar›, söz konusu iflçilikten fark-l› bir flekilde çal›flyorlard›. fiükufeci esnaf› bahç›van esnaf› kethüdas›n›n neza-retinde oldu¤u için flükufeci kad›nlar›, bahç›van esnaf›n›n nizam›na ba¤l›yd›lar.Bahç›van kethüdas› da flükufeci olarak kad›n iflçili¤ini onaylamaktayd›.Ayr›ca bu kay›tta da geçen yoksul, zay›f ve engelliler hakk›nda flimdiye kadarkibildiklerimiz; imaretler taraf›ndan yiyecek yard›m› gördükleri27 ve geçimlerinibu flekilde sa¤lad›klar› yönündeydi.28 Fakat böyle kimselerin de çal›flarak geçin-mek için bir imkân, çok az olsa bile, bulabildi¤ini ve kay›kç› veya koltukçu gibiesnaflara do¤rudan ve dolayl› ba¤lanarak çiçek sat›fl› gibi toplu bir ticaret bölü-münde, belirli bir yer alabildi¤ini söz konusu kay›ttan ö¤renmekteyiz.

V. Sonuç

Bu çal›flmada üç çeflit konuda, yani usta listeleri ile narhlar, ekmekçi f›r›nlar› ilede¤irmenleri ve Üsküdar’›n ‹stanbul suriçinde g›da maddeleri ile eflya sa¤lama-daki rolü konular›nda, ‹stanbul defterinin Üsküdar esnaf tarihi için öneminiaç›klamaya çal›flt›m. Konu etti¤im kay›tlar›n ortak özelli¤i, ‹stanbul kad›s› tara-f›ndan tutulmufl olmalar› ve flehir idaresi için önem verilen konularla ilgili ol-


437

malar›d›r. Bu sebepledir ki ‹stanbul defterleri, Üsküdar sosyal tarihi araflt›rma-lar›nda, araflt›rma konusuna göre, kesinlikle ihmal edilmemesi gereken bir öne-me sahiptir.

Ekler

Ek-1: Üsküdar’daki esnaf usta listeleri (24 nolu ‹stanbul defteri)

Ek-2: Kalayc› esnaf›n›n nizam›

Kalayc› tâ’ifesinin kethüdâ ve yi¤itbafl› ve ihtiyârlar› ba‘de’l-yevm içimizde hâm-dest olmayup ve beynimizde bir usta flâkirdini bafl(k)a ç›karmak murâd eyledi-¤inde ustalar›m›z beyninde san‘at› gere¤i gibi tahsîl ve mâhir oldu¤u ‹stanbul ket-hüdâs› ve yi¤itbafl› ve ihtiyârlar ma‘rifetleriyle zâhir olmad›kca izn verilmeyüp ve


438

fîmâ ba‘d ‹stanbul’da mevcûd olan dekâkîn kifâyet idüp ziyâde k›l›nmak bâ‘is-iihtilâl olma¤la kat‘an ziyâde dükkân ihdâs olunmayup ve bu nizâm düstûrü’l-‘amel k›l›nmak bâb›nda fermân-› ‘âlî recâs›nda olduklar› huzûr-› ‘âlîlerine ‘ilâmolundu bâkî fermân men lehü’l-emrindir.‹fiS, n. 24, s. 10B.

Ek-3: Hallaç esnaf›n›n narh›

Hallâç tâ‘ifesi tüccârdan ifltirâ eyledikleri penbenin beher kantâr›n› on dört gu-rufl ve bir rub‘ gurufla alup bu sûretde beher vukiyyesi otuz sekiz buçuk akçe-den ziyâde iktizâs› ider beher vukiyyesine hammâliyye ve kantâriyye ve kapanhammâliyye ve girifl akçesi n›s›f akçe ve noksân dört akçe ve kalfa ücreti yedibuçuk akçe ki cem‘an sermâye k›rk alt› akçeye bâli¤ olma¤la kendülere dahifâ’ide sekiz akçe fâ’ide ta‘yîn olunup cem‘an elli dört akçeye narh viril(dik)densonra esnâf-› mezbûr dahi minvâl-› meflrûh üzere ‘ibâdullâha bey‘ itmek üzereta‘ahhüd itmeleriyle iflbu mahalle flerh virildi.‹fiS, n. 24, s. 10A.

Kartpostallarda Osmanl›

esnaf›


439

Ek-4: Ekmekçi gedi¤inin al›m sat›m›

Habbâz tâ’ifesinden Avanis veled-i Naharan nâm zimmî meclis-i fler‘-i flerîf-i en-verde iflbu bâ’isü’s-sifr Mag›rdic veled-i Sergiz nâm zimmî muvâcehesinde ikrâr-› tâm ve takrîr-i kelâm idüp medîne-i Üsküdar’da K›z›la¤ac›? f›r›n› dimeklema‘rûf f›r›n ve medîne-i mezbûrede Tabutc›lar içinde vâki‘ iki horosl› bir bâbde¤irmen derûnunde mevcûd beyne’l-hiref gedik ta‘bîr olunur sekiz re’s bârgir-den iki re’s bârgiri yedimde ibk_ ve bâkîsi olan alt› re’s bârgir ve mârrü’z-zikr al-t› re’s bârgire isâbet iden mikdâr-› âlât-› lâz›me-i ma‘lûmemi tarafeynden îcâb vekabûlü hâvî flurût müfsideden ve muvâza‘adan ‘ârî bey‘-i bât-› sahîh-i fler‘î ilemesfûr Mag›rdic zimmîye sekiz yüz k›rk gurufla be-safka-i vâhide bey‘ ve temlîkve teslîm eyledi¤imde ol dahi ber-vech-i muharrer ifltirâ ve temellük ve tesellümve kabz ve kabûl itdikden sonra semeni olan mebla¤-› mezkûr sekiz yüz k›rk gu-rufl› mesfûr Mag›rdic zimmî yedinden tamâmen ve kâmilen ahz ü kabz idüp me-bî‘-i mezkûrun tagrîr ve gabn›na ve istîfâ-› semene ve gedik husûsuna müte‘alli-ka ‘âmme-i de‘âvî ve kâffe-i eymân ve muhâsamâtdan mesfûr Mag›rdic zimmî-nin zimmetini ibrâ-i ‘âmm ile ibrâ ve isk_t eyledi¤imde ol dahi ber-minvâl-› mu-harrer ibrâ-i mezkûr› ba‘de’l-kabûl zikr olunan f›r›n ve de¤irmenden gedek ta‘bîrolunur alt› re’s bârgir ve sâlifü’l-beyân alt› re’s bârgir(e) isâbet iden mikdâr-› sâ’irâlât-› lâz›me-i ma‘lûmede benim aslâ ve kat‘an ‘alâka ve medhalim kalmayupmesfûr Mag›rdic zimmînin mülk-i müflterâs› ve hakk-› s›rf› olmufldur keyfemâyeflâ tahtâr mutasarr›f olsun didikde ba‘de’t-tasdîki’fl-fler‘î mesfûr Mag›rdic zim-mî dahi flurût-› nizâmlar› sayf ve flitâda alt› ayl›k zahîre der-anbar itmek üzereta‘ahhüd itme¤in mâ vaka‘a bi’t-taleb ketb olundu fî 10 min Cemâziyelevvel se-ne 1190.‹fiS, n. 39, s. 65.

Ek-5: Koltukçunun flükufeci esnaf›na kar›flmas›ndan men‘

Âsitâne-i ‘aliyye ve medîne-i Üsküdar ve Bo¤aziçi ve mahall-i sâ’irede olup flü-kûfe gars ve bey‘iyle me’lûf olan kimesnelerden Üsküdar’da sâkin kethüdâ vekî-li Mehmed Çelebi ve Feyzullah Çelebi ve Hüseyin Befle ve Dervifl Ahmed ve el-Hac Mehmed ve Ali Çelebi ve Ahmed Befle ve di¤er Ahmed Befle ve es-SeyyidMehmed ve el-Hac Veliyyüddin ve Hasan Usta ve sâ’irleri meclis-i fler‘-i münîr-de ba¤çevânlar kethüdâs› es-Seyyid ‹smail A¤a hâz›r oldu¤u hâlde koltukçuta‘bîr olunur esvâk ve mahallât aralar›nda sepet ile flükûfe bey‘ iden tâ‘ifedenHalil ve Mehmed Emin ve Osman ve Mehmed ve Süleyman ve Mehmed Odaba-fl› ve el-Hac ‹brahim ve sâ’irleri muvâcehesinde bizler ve içimizden olan ihtiyârve ‘alîl kimesneler ve hâtûnlar kadîmü’l-eyyâmdan berü Üsküdar ve Bo¤aziçi vemahall-i sâ’irede flükûfe gars›yla me’lûf olup hâs›l eyledi¤imiz flükûfeleri kay›k-ç›lar tâ’ifesine virüp ‹stanbul’da emînimiz olan el-Hac Feyzullah ve es-SeyyidMehmed ve Sar› ‹smail ve Ali Usta ve sâ’ir kimesnelere irsâl anlardan dahi


440

Âsitâne-i ‘aliyye(’de) olan Çiçekçibafl›lar kendülere kifâyet mikdâr›n› ifltirâmâ‘adâs›n› mezbûrlar alup esvâk ve mahallât aralar›nda bey‘ ve fürûht itmekmu‘tâd iken koltukçu tâ’ifesi mezbûrûndan iflbu Halil flükûfeci kethüdâl›¤› ve el-Hac ‹brahim yi¤itbafl›l›¤› iddi‘âs›yla mezbûrlar› i¤fâl ve tahrîk ve önlerine düflüpkethüdâ ve yi¤itabafl› nasb ve ta‘yîn itdirilüp ve gelen flükûfeyi ümenâm›z ahzitmeyüp kendüleri alup istedikleri gibi bey‘ itmek dâ‘îyesinde olup bu takdîrceflükûfe gars›yla me’lûf olan tâ’ifenin her biri vakt vakt hâs›l eyledikleri ednâmikdâr flükûfelerini bey‘ itmek içün sayf ve flitâda ‹stanbul’a gelme¤e muhtâc busûret ise umûr-› müte‘assireden olma¤la kesbimizin muzâyakas›na bâ‘is ve girf-târ-› meflâkk-› ‘azîm olmam›za bâdî ve vakt ve zamân›yla Âsitâne-i ‘aliyye’de flü-kûfe bulunmamas›na sebeb bir hâlet gayr-i merziyye olup ve koltukçu tâ’ifesimezbûrûn iflbu yedimizde olan iki k›t‘a emr-i ‘âlîflânda zikr ve beyân ve tasrîhve ‘ayân k›l›nd›¤› üzere koltukçu tâ’ifesi elli befl senesinde kendi üzerlerine birkimesneyi kethüdâ nasb ve ta‘yîn ve ‘askerîden berât itdirüp ihtilâl-› nizâm-› ka-dîme bâdî olduklar›nda flükûfeciyân baflka esnâf ‘add olunmayup ve flükûfeci-yân›n iktizâ idüp umûrlar› ez-kadîm bahçevânlar kethüdâs› taraf›ndan rü’yetolundu¤undan berât-› mezkûrun kayd› mahallinden terkîn ve kadîmîsi üzeremüstakillen ‹stanbul ba¤çevân kethüdâs›na zabt itdirildi¤i sarâhaten tahrîrolunmufldur diyüp min külli’l-vücûh? takrîrlerine mutâb›k iki k›t‘a emr-i ‘âlîflânibrâz eylediklerinde koltukçu tâ’ifesinden mezbûrân›n hilâf-› emr-i ‘âlî ve mu-gâyir-i flurût-› nizâm îrâd eyledikleri kelimât-› vâhiyelerinden tâ’ife-i merk_me-yi mezbûrân›n tahrîk eyledikleri münfehim olma¤la kelâmlar›na i‘tibâr olunma-

Üsküdar pazarlar›ndan birini tasvir eden bir kartpostal


441

yup iktizâ iden umûr ve husûslar› kadîmîsi ve emreyn-i flerîfeyn mantûklar›üzere ‹stanbul ba¤çevânlar› kethüdâs› olanlar rü’yet ve fîmâ ba‘d koltukçu tâ’ife-si hilâf-› emr-i ‘âlî ve mugâyir-i flurût hareket itmeyüp ›rzlar›yla mukayyed vekesbleriyle meflgûl olmak üzere cümlesine tenbîh olundukda mezbûrân Halil veel-Hac ‹brahim dahi kethüdâ ve yi¤itbafl›l›k sevdâs›ndan fârig ve keff-i yed veba‘de’l-yevm tâ’ife-i mezbûrenin önlerine düflüp hilâf-› emr-i ‘âlî ve mugâyir-iflurût harekete cesâret iderse diyâr-› âhara nefy ü iclâ olunma¤a râzîler oldukla-r› ‹stanbul mahkemesinden huzûr-› ‘âlîlerine i‘lâm olundu fî 17 min Zâ sene1192.‹fiS, n. 43, s. 9B.

D‹PNOTLAR

* Bundan sonra “‹stanbul defterleri” olarak bahsedilecektir.1 Bu çal›flma, Reserch Fellowships of the Japan Society for the Promotion of Science for Young Scientiststaraf›ndan k›smen finanse edilmifltir. Ayr›ca bana bu sempozyuma kat›lma f›rsat› veren Prof. Dr. ‹sma-il E. Erünsal’a ve metnimin haz›rlan›fl› s›ras›nda hiçbir zaman çeflitli yard›mlar›n› esirgemeyen Musta-fa Birol Ülker ve Kenan Y›ld›z’a minnettar kald›¤›m belirtmek isterim.2 ‹SAM’da yap›lan araflt›rmalar›m s›ras›nda, belgelerin okunmas› ve de¤erlendirilmesinde bana yard›meden de¤erli hocalar›ma ve bana büyük kolayl›k gösteren ‹SAM’daki bütün müdürlükler ve personeleteflekkür etmeyi bir borç bilirim.3 fier‘iye sicil defterleri üzerinde genel bilgi için bk. Akgündüz, A. ve Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vak-f› (haz.lar), fier‘iye Sicilleri: Mahiyeti, Toplu Katalo¤u ve Seçme Hükümler, ‹stanbul 1988, I. Üsküdar’da-ki esnaf üzerinde flimdiye kadar az say›da araflt›rma yap›lm›fl olsa da yay›mlanm›fl olan IV. ÜsküdarSempozyumu’nun bildiri kitab›nda birkaç araflt›rma mevcuttur. bk. Y›lmaz, C., Üsküdar SempozyumuIV: 3-5 Kas›m 2006: Birdiriler, ‹stanbul 2007, II.4 Bu deftere dayanan çal›flmalar olarak bk. Ergin, O. N., Mecelle-i Umûr-› Belediyye, ‹stanbul 1922, I; Ak-tepe, M. M., Patrona ‹syan› (1730), ‹stanbul 1958; Kütüko¤lu, M. S., “Osmanl› Esnaf›nda Oto-KontrolMüessesesi”, ‹stanbul Esnaf ve Sanatkârlar Dernekleri Birli¤i (haz.), Ahilik ve Esnaf: Konferanslar ve Se-miner: Metinler Tart›flmalar, ‹stanbul 1986, s. 55-85; Kal’a, A., ‹stanbul Esnaf Tarihi Tahlilleri: ‹stanbulEsnaf Birlikleri ve Nizamlar›, ‹stanbul 1998, I.5 Sicill-i Osmanî’ye göre Said Mehmed Efendi 1138/1726’da ‹stanbul kad›s› olup 1139/1727’de azledil-mifl ve 1141/1728’de vefat etmiflti. Ayr›ca kendisinin kad›l›k zaman›nda zahire narh›nda ve de¤erini be-lirlemede dikkat edip esnaf›n usulünü de¤ifltirmede gayretli görüldü¤ü de yaz›lmaktad›r. bk. MehmedSüreyya, N. Akbayar (haz.), Sicill-i Osmanî, ‹stanbul 1996, V, 1455.6 ‹stanbul mahkemesi fler‘iye sicil defterleri (bundan sonra ‹fiS), n. 24, s. 11A. 7 ‹fiS, n. 24, s. 9B.8 ‹fiS, n. 24, s. 53A.9 ‹fiS, n. 24, s. 10B.10 ‹fiS, n. 24, s. 10A.11 Aynural, S., S. Faroqhi (tr.), “The Millers and Bakers of Istanbul (1750-1840)”, S. Faroqhi & R. Degu-ilhem (haz.lar), Crafts and Craftsmen of the Middle East, London/ New York 2005, s. 168. Üstelik XVIII.ve XIX. yüzy›llarda ekmekçi esnaf› için bk. Aynural, S., ‹stanbul De¤irmenleri ve F›r›nlar›, ‹stanbul2001.12 Kütüko¤lu, M. S., “Osmanl› ‹ktisadî Yap›s›”, E. ‹hsano¤lu (haz.), Osmanl› Devleti Tarihi, ‹stanbul1999, II, 610-612.


442

13 Gedik üzerinde son çal›flmalar olarak bk. Yi, E., Guild Dynamics in Seventeenth-Century Istanbul: Flu-idity and Leverage, Leiden/Boston 2004; Faroqhi, S., “Ottoman Craftsmen: Problematic and Sourceswith Special Emphasis on the Eighteenth Century”, S. Faroqhi ve R. Deguilhem (haz.lar), Crafts andCraftsmen of the Middle East, London/New York 2005, s. 84-118.14 ‹fiS, n. 39, s. 65B.15 ‹fiS, n. 39, s. 64A.16 Belirli f›r›nlara ba¤lanmayan müstakil de¤irmende çal›flan uncu esnaf›n›n gedi¤i ise yaln›z de¤irme-ne aittir. Uncu esnaf› üzerinde ayr›nt›l› bilgi için bk. Aynural, ‹stanbul De¤irmenleri ve F›r›nlar›, s. 103-110.17 ‹stisna olarak 1187 tarihli bir kay›tta, Komidas isimli zimminin, sahip oldu¤u ekmekçi gedi¤inden bi-rer beygir ve birer aya¤›n› Melak? ve Oskohi isimli nasraniyelere ve üç beygir ve 2 aya¤›n› Nakohi? isim-li nasraniyeye satt›¤› yaz›lmaktad›r (‹fiS, n. 36, s. 35B). Yani baz› gedikler, beygir ayaklar›na göre de par-çalanm›flt›r.18 Genellikle gediklerin, ustan›n efli ya da o¤lu gibi ilgili esnaf olmayan kimseye sat›ld›¤› bilinmektedir(msl. ‹fiS, n. 39, s. 23A). Bu husus, flehir halk›n›n mal ve serveti aç›s›ndan gedik sisteminin yeni birözelli¤ini iflaret eden önemli bir unsurdur. Ancak flimdiye kadarki incelememizde ekmekçi gediklerin-de söz konusu al›m sat›m görülmemifltir.19 ‹fiS, n. 30, s. 48A. Bununla ilgili olarak, Kartal karyesinde hacca giden yolcu ve baflka misafirlere ek-mek veren f›r›n ve bu f›r›na ba¤l› olan de¤irmen hakk›nda bk. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, ‹stanbul Ah-kâm Defteri (A. DVN. AHK. ‹S), I, 98, h. 439 (1156/1743).20 Bu resim için bk. Ergenç, Ö., “1600-1615 Y›llar› Aras›nda Ankara ‹ktisadî Tarihine Ait Araflt›rmalar”,O. Okyar & Ü. Nalbanto¤lu, Türkiye ‹ktisat Tarihi Semineri: Metinler / Tart›flmalar, 8-10 Haziran 1973,Ankara 1975, s. 160-163.21 ‹fiS, n. 39, s. 90A.22 Kütüko¤lu, M. S., Osmanl›-‹ngiliz ‹ktisâdî Münâsebetleri, Ankara 1974, I, 62-63.23 ‹fiS, n. 39, s. 95B.24 ‹fiS, n. 43, s. 9B. Bu kay›t, flu çal›flmada da bahsedilmektedir. bk. Zarinebaf-Shahr, F., “The Role ofWomen in the Urban Economy of Istanbul, 1700-1850”, International Labor and Working-Class History,60 (2001), s. 142.25 Genç, M., “Osmanl› Esnaf› ve Devletle ‹liflkileri”, ‹stanbul Esnaf ve Sanatkârlar Dernekleri Birli¤i(haz.), Ahilik ve Esnaf: Konferanslar ve Seminer: Metinler Tart›flmalar, ‹stanbul 1986, s. 113-114.26 Zarinebaf-Shahr, F., “The Role of Women in the Urban Economy of Istanbul, 1700-1850”, Internati-onal Labor and Working-Class History, 60 (2001), s. 145-147.27 Bununla ilgili son çal›flmalar için bk. Ergin, N., C. K. Neuman ve A. Singer (haz.lar), Feeding People,Feeding Power: Imarets in the Ottoman Empire, Istanbul 2007.28 ‹stisna olarak dilencilik ise flu çal›flmada araflt›r›lm›flt›r. bk. Tekin, Z., “Osmanl› Döneminde Dilen-cilik”, H. ‹nalc›k (haz.), Osmanl›, Ankara 1999, V, 570-583.

Documents

Şer‘iye Sicil Defterleri