105
Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Kereiti 10-12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) DIPUO SETSWANA PUOTLALELETSO YA NTLHA thuto Lefapha la Thuto REPHABOLIKI YA AFERIKA BORWA

Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

  • Upload
    vothu

  • View
    533

  • Download
    19

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba

Kereiti 10-12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso)

DIPUOSETSWANA PUOTLALELETSO YA NTLHA

thutoLefapha la ThutoREPHABOLIKI YA AFERIKA BORWA

Page 2: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Lefapha la Thuto

Sol Plaatje House123 Schoeman StreetPrivate Bag X895Pretoria 0001South AfricaTel: +27 12 312-5911Fax: +27 12 321-6770

120 Plein StreetPrivate Bag X9023Cape Town 8000South AfricaTel: +27 21 465-1701Fax: +27 21 461-8110

http://education.pwv.gov.za

© 2002 Lefapha la Thuto

ISBN 1-919975-46-2

Design and Layout by: Seriti Printing (Pty) Ltd

Page 3: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

TSELA YA GO BUISA BUKA E

Buka e e arogantswe ka dikgaolo di le nne. Go botlhokwa gore mmuisi a buise a bo a lomaganye tshedimosetsogo tswa mo dikarolong tse di farologaneng tsa tokomane e. Diteng tsa kgaolo nngwe le nngwe di tlhalosiwa fatlase:

■ Kgaolo 1 - Kitsiso ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba

Kgaolo e, e tlhalosa metheo le diponagalo tsa kagego tsa Pegelo ya Kharikhulamo ya BosetπhabaDikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso). E fa mmuisi matseno a kharikhulamo.

■ Kgaolo 2 – Kitsiso ya Lekala la go Ithuta la Dipuo

Kgaolo e, e naya tlhaloso, maitlhomo, boanamo, dikgolagano tsa dithuto, ditiro le Dipoelo tsa go Ithutatsa Lekala la go Ithuta la Dipuo. E naya tshedimosetso e e baakanyetsang pegelo ya Dipuo.

■ Kgaolo 3 – Dipoelo tsa go Ithuta, Maemo a Tekanyatso, Diteng le Bokao

Kgaolo e, e tsentse Maemo a Tekanyetso a Poelo nngwe le nngwe, ya go Ithuta ga mmogo le diteng lemaemo a serutwa. Maemo a Tekanyetso a rulagantswe go thusa mmuisi go bona tsweletso e eikaeletsweng go tloga mo Kereiting ya 10 go ya go Kereiti ya 12. Ka jalo Maemo a Tekanyetso aadilwe go anama ditsebe tse pedi. Kwa bofelong jwa kgaolo go diteng le maemo a go fitlhelela Maemoa Tekanyetso a a tshitsinngwang a a ka dirisiwang go ruta, go ithuta le go fitlhelela Maemo aTekanyetso.

■ Kgaolo 4 - Tekanyetso

Kgaolo e e tshwaragane le ditsela tsa tekanyetso ka kakaretso tse di tlhagisiwang ke Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba. Kwa bofelong jwa kgaolo e go na le letlhomeso la Tlhaloso ya Bokgonijwa thuto jwa serutwa se se totobaditsweng. Letlhomeso le na le khoutu, sekale le tlhaloso ya bokgoniya kereiti nngwe le nngwe. Ditlhaloso tsa Bokgoni di rulagantswe ka tsela e e tla dirang gore mmuisi akgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

iii

Page 4: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

iv

■ Matshwao

Matshwao a a latelang a dirisiwa go bontsha Dipoelo tsa go Ithuta, Maemo a Tekanyetso, dikereiti,dikhoutu, dikale, Ditlhaloso tsa Bokgoni, diteng le bokao.

= Poelo ya go Ithuta

= Maemo a Tekanyetso

= Kereiti

= Khoutu

= Sekale

= Ditlhaloso tsa Bokgoni

= Diteng le Bokao

S

Bk

Page 5: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

v

DITENG

TSELA YA GO BUISA BUKA E iii

DIAKERONIMI ix

KGAOLO YA 1: KITSISO YA PEGELO YA KHARIKHULAMO YA BOSETˇHABA 1

METHEO 1

Phetogo ya loago 2

Thuto ya dipoelo 2

Kitso e e kwa godimo le bokgoni jo bo kwa godimo 3

Tsenyeletso le bokgoni jo bo dirisiwang 3

Tsweletso 3

Kamano le phetolelo ya dithuto 3

Ditshwanelo tsa botho, boakaretsi, tikologo le bosiamisi jwa loago 4

Go fa thulaganyo ya kitso ya tlholego boleng 4

Ikanyego, boleng le nonofo 5

MOFUTA WA MOITHUTI YO O LEBELETSWENG 5

MOFUTA WA MORUTABANA YO O LEBELETSWENG 6

DIPOPEGO LE DIPONAGALO TSA KAGEGO 6

Popego ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba 6

Diteng tsa Dipegelo tsa Dirutwa mo lekaleng la go Ithuta la Dipuo 7

KAEDI YA LENAANETHUTO 8

Page 6: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

vi

KGAOLO YA 2: KITSISO YA LEKALA LA GO ITHUTA LA DIPUO 9

TLHALOSO 9

MAITLHOMO 9

BOANAMO 10

boakaretsi 10

Magato a Puo 11

DIKGOLAGANO TSA DITHUTO LE DITIRO 12

DIPOELO TSA GO ITHUTA 12

Poelo ya go Ithuta 1: Go reetsa le go bua 13

Poelo ya go Ithuta 2: Go buisa le go lebelela 13

Poelo ya go Ithuta 3: Go kwala le go tlhagisa 14

Poelo ya go Ithuta 4: Thutapuo le tiriso 14

KGAOLO YA 3: DIPOELO TSA GO ITHUTA, MAEMO A TEKANYETSO, DITENG LE BOKAO 16

Poelo ya go Ithuta 1:Go reetsa le go bua 16

Poelo ya go Ithuta 2: Go buisa le go lebelela 26

Poelo ya go Ithuta 3: Go kwala le go tlhagisa 36

Poelo ya go Ithuta 4: Thutapuo le tiriso 46

DITENG LE BOKAO MO GO FITLHELELENG MAEMO A TEKANYETSO 54

Tiriso ya ditlhangwa go ruta puo 54

Go tlhaloganya ka mo ditlhangwa di bopiwang ka teng 55

Page 7: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

vii

KGAOLO YA 4: TEKANYETSO 59

MATSENO 59

GORENG GO LEKANYETSWA 59

MEFUTA YA TEKANYETSO 60

Tekanyetso ya motheo 60

Tekanyetso ya go batla makoa 60

Tekanyetso ya go aga 60

Tekanyetso ya kwa bofelong 60

TEKANYETSO E TSHWANETSE GO GO NNA JANG LE DIRA ENG 61

GO LEKANYETSWA JANG 61

MEKGWA YA TEKANYETSO 62

Tekanyetso ka mong 62

Tekanyetso ka balekane 62

Tekanyetso ya setlhopha 62

DITSELA TSA GO KOKOANYA BOSUPI JWA TEKANYETSO 62

Tekanyetso ka go lebelela 62

Tekanyetso ka teko 63

Tekanyetso ka tiro 63

GO KWALA LE GO BEGA MADUO 63

Mekgwa ya go kwala maduo 63

Go bega tiragatso le phitlhelelo 65

DITLHALOSO TSA BOKGONI 66

TLHATLOSO 66

Page 8: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

KA MO KARATAPEGO E TSHWANETSENG GO NNA KA TENG 66

TEKANYETSO YA BAITHUTI BA BA ITEMOGELANG DIKGORELETSO MO GO ITHUTENG 67

DITLHALOSO TSA BOKGONI TSA PUO YA GAE 68

LENAANEFOKO LA MAREO 93

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

viii

Page 9: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

DIAKORONIMI

DD Dipegelo tsa Dirutwa (Subject statements)LBB Letlhomeso la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba (NQF)Lbt Lebolelateng (Aids)LTBAB Lekgotla la Taolo ya Borutegi la Aferika Borwa (SAQA)MLbt Mogare wa LebolelatengPKB Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba (NCS)STKA Setifikeiti sa Thuto le Katiso e e Akaretsang (GETC)STKT Setifikeiti sa Thuto le Katiso e e Tswelelang (FETC)TD Thuto ya Dipoelo (OBE)TKA Thuto le Katiso e e Akaretsang (GET)TKT Thuto le Katiso e e Tswelelang (FET)Tkt Thulaganyo ya kitso ya tlholego (IKS)Ts Tlhatlhobotsweledi (CASS)

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

ix

Page 10: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

x

Page 11: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

KGAOLO YA 1

KITSISO YA PEGELO YA KHARIKHULAMO YA BOSETˇHABA

Kamogelo ya Molaotheo wa Rephapoliki ya Aferika Borwa (Molao 108 wa 1996) e neela motheo wa phetogole kgodiso ya kharikhulamo mo Aferika Borwa. Kwa tshimologong ya kwalo ya molaotheo go tlhagisiwa goremaikaelelo ke go:

■ fedisa tlhaolele ya nako e e fetileng le go simolola morafe o moπwa o o ikaegileng ka dingwao tsatemokerasi, bosiamisi jwa loago le ditshwanelo tsa botho tse di tsepameng;

■ tlhabolola matshelo a baagi botlhe le go neela batho tπhono ya go bontsha bokgoni jwa bona;■ aga motheo wa morafe mo temokerasing le kgololosego ya puso, e e ikaegileng ka keletso tsa batho e bile

baagi botlhe ba a sireleditswe ke molao ka go lekalekana; le go ■ aga Aferika Borwa yo o kopaneng wa temokerasi e bile a kgona go ikemela ka nosi mo ditπhabeng tse

dingwe.

Go ya ka molaotheo o, ‘mongwe le mongwe o na le ditshwanelo tsa go tsweletsa thuto e puso e tshwanetsenggo dira gore e fitlhelelwe ka botlalo’.

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e aga motheo wago atlegisa maikaelelo a, ka go tlhagisa Dipoelo tsa go Ithuta le Maemo a Tekanyetso, le ka go tlhalosa metheotota ya boleng jo bo tshegeditseng kharikhulamo.

METHEO

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti tsa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e ikaegile kametheo e e latelang:

■ phetogo ya loago;■ thuto ya dipoelo;■ kitso e e kwa godimo le bokgoni jo bo kwa godimo;■ tsenyeletso le bokgoni jo bo dirisiwang;■ tsweletso;■ kamano le phetolelo ya dithuto;■ ditshwanelo tsa botho, boakaretsi, tikologo le bosiamisi jwa loago;■ go fa thulaganyo ya kitso ya tlholego boleng; le ■ ikanyego, boleng le nonofo.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

1

Page 12: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Phetogo ya loago

Molaotheo wa Rephaboliki ya Aferika Borwa o aga motheo wa phetogo ya loago mo setπhabeng ka gobaakanya ditlamorago tsa tlhaolele. Maitlhomo a setπhaba sa Aferika Borwa ka go dirisa mekgwa e e rileng yago lere diphetogo a tswa mo ditlhokegong tsa go siamisa ditshiamololo tse di tlhodilweng ke kgethololo momabakeng otlhe a setho, bogolo jang mo thutong. Thuto mo phetogong ya loago e ikaeletse go baakanya go salekalekaneng mo thutong mo nakong e e fetileng, go lebelelwe, le gore ditπhono tse di lekalekanang tsa thuto difiwa batho bothe. Go fitlhelela phetogo ya tshedisano, baagi ba Aferika Borwa ba tshwanetse go newa dithatatsa thuto ka go lemoga bokgoni jwa bona le go tlosa maparego a maitirelo go fitlhelela borutegi jo bo rileng.

Thuto ya dipoelo

Thuto ya dipoelo e aga motheo wa kharikhulamo ya Aferika Borwa. E leka go kgontsha baithuti botlhe gofitlhelela bokgoni jo bo kwa godimo jwa go ithuta ka go tlhoma Dipoelo tsa go Ithuta tse di tshwanetseng gofitlhelelwa kwa bofelong jwa tsamao ya thuto. Thuto ya Dipoelo e rotloetsa ditsela tsa thuto tse diitshetlegileng ka baithuti le tse di itshetlegileng ka ditiro. Pegelo ya Karikhulamo ya Bosetπhaba e bopaDipoelo tsa go Ithuta tsa yona tsa Dikereiti tsa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) go tswa goDipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo tse di tlhotlheleditsweng ke Molaotheo le go bopiwa ka tsamaiso yatemokerasi.

Dipoelotsenelelo di batla baithuti ba kgona go:

■ lemoga le go rarabolola mathata le go dira ditshwetso ka go nagana le go itlhamela ka tsenelelo; ■ dira ka nonofo le ba bangwe jaaka leloko la setlhopha, setheo le morafe; ■ rulaganya, laola ditiro tsa bona ka maikarabelo le nonofo;■ kokoanya, sekaseka, rulaganya, le go tlhatlhoba tshedimosetso ka tsenelelo;■ tlhaeletsana ka nonofo a dirisa bokgoni jwa pono, botshwantshi le/kgotsa bokgoni jwa puo ka ditsela tse di

farologaneng;■ dirisa bonetetshi le thekenoloji ka nonofo le ka tsenelelo go supa maikarabelo mo tikologong le

boitekanelong jwa ba batho bangwe; le go■ bontsha go tlhaloganya fa lefatshe e le ngata e le nngwe ya ditsamaiso tse di golaganeng le go lemoga gore

tharabololo ya mathata ga e diragale ka bojosi.

Dipoelotlhabololo di batla baithuti ba kgona go:

■ akanya le go tlhotlhomisa ditsela tse di farologaneng tsa go ithuta ka nonofo;■ tsaya karolo jaaka baagi ba ba boikarabelo botshelong jwa tikologo, bosetπhaba le mo merafeng ya lefatshe

lotlhe;■ nna tshisimogo mo setsong le bontle go kgabaganya methalethale ya maemo a semorafe;■ tlhotlhomisa ditπhono tsa thuto le tiro; le go■ godisa ditπhono tsa kgwebopotlana.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

2

Page 13: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Kitso e e kwa godimo le bokgoni jo bo kwa godimo

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Kereiti ya 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e ikaelela gogodisetsa maemo a kitso le a bokgoni jwa moithuti kwa godimo. E baya maikaelelo a a kwa godimo a baithutiba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng monakong e e fetileng ba tlhoka kitso le bokgoni ba akarediwe. Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba etotobatsa maemo a bonnye jo bo tlhokagalang jwa kitso le bokgoni jo bo tshwanetseng go fitlhelelwa mokereiting nngwe le nngwe, le go baya maemo a a fitlhelesegang a a kwa godimo mo dithutong tsotlhe.

Tsenyeletso le bokgoni jo bo dirisiwang

Tsenyeletso e fitlhelelwa gotlhe mo dirutweng le mo mafapheng a go ithuta. Tsenyeletso ya kitso le bokgoni goakaretsa dirutwa le mafelo a thuto e botlhokwa mo go fitlheleleng bokgoni jwa go dira jaaka di tlhalosiwa moLetlhomesong la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba. Bokgoni jwa tiro bo ikaeletse go tswakanya mekgwa e lemeraro ya bokgoni e e itlhaotseng - e bong, bokgoni jwa tiro ya diatla, motheo le jwa kakanyo. Ka go tsayatsenyeletso le bokgoni jo bo dirisiwang, Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya goithuta ka kakaretso) e batla go godisa tsenyeletso ya go ithuta tiori, tiro ya diatla le kakanyo.

Tsweletso

Tsweletso ke tsela ya go godisa go ya pele kitso e e boteng le bokgoni jo bo kwa godimo. Dipegelo tsa Dirutwadi bontsha tsweletso go tswa mo kereiting e e rileng go ya go e nngwe. Poelo ya go Ithuta nngwe le nngwe elatelwa ke pegelo e e itlhalosang ka ga maemo a go dira a a lebeletsweng ka Poelo ya go Ithuta. Maemo aTekanyetso a rulagantswe ka mokgwa o o bontshang kgolo ya maemo a a oketsegang mo kereiting nngwe lenngwe. Diteng le maemo a kereiti nngwe le nngwe di tla bontsha tsweletso e e simololang e le bonolo mme eoketsege go nna marara.

Kamano le phetolelo ya dithuto

Kamano e kaya botsalano gareng ga borutegi mo maemong kgotsa mo dikgatong tse di farologaneng tsaLetlhomeso la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba ka ditsela tse di rotloetsang phitlhelelo go tswa mo borutegingjo bo rileng go ya go jo bongwe. Seno se botlhokwa thata mo borutigeng jo bo welang mo karolong e le nngweya dithuto tse di rileng. Ka ntlha ya gore sekgamu sa Thuto le Katiso e e Tswelelang se thaetswe fa gare gadikgamu tsa Thuto le Katiso e e Akaretsang gammogo le Thuto ya Boemo-Godimo, go botlhokwa goreLokwalo lwa Thuto le Katiso e e Tswelelang (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) le amane le Lokwalo lwa Thutole Katiso e e Akaretsang le borutegi mo ditseleng tseo di tshwanang le tsa go ithuta tsa Thuto ya Boemo-Godimo. Go atlega mo go fitlheleleng kamano e, kgolo ya Pegelo ya Serutwa sengwe le sengwe e akareditse goleba ka tsenelelo, tebelelo ya boemo jo bo kwa godimo jwa fa baithuti ba fetela pele go tswa mo lokwalongboruteging jwa thuto le katiso, gammogo le kitso e go solofetsweng gore e tla bo e fitlheletswe ke baithuti fa bafetela kwa ditheong tsa thuto e e kwa godimo.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

3

Page 14: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Phetolelo ya dithuto e kaya go anama ga dikarolo tsa borutegi (serutwa kgotsa maemo a motheo) ka mo di kafetisetswang go tswa go borutegi jo bongwe go ya go jo bongwe ka ditsela tse di farologaneng tsa go ithuta tsakgato ya Letlhomeso la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba. Mo maitlhomong a go oketsa phetolelo ya dithuto tsedi bonweng mo dikereiting tsa 10 - 12 le mekgwa ya go tsaya serutwa jaaka maemo a motheo a yuniti yadikerediti di le 20 a tlhotlhomisitswe. Ditiro tse di tsentsweng mo Pegelong ya Kharikhulamo ya BosetπhabaDikereiti tsa 10 - 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) di bapisega le maemo a motheo a yuniti a a maleba a akwadisitsweng mo Letlhomesong la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba.

Ditshwanelo tsa botho, boakaretsi, tikologo le bosiamisi jwa loago

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e batla go rotloetsaditshwanelo tsa botho, boakaretsi, bosiamisi jwa loago le bosiamisi jwa tikologo. Dipegelo tsa Dithuto tsotlhetse di bopilweng seπwa, di tsenyeleditswe le metheo le ditlwaelo tsa bosiamisi jwa loago le tikologo leditshwanelo tsa botho jaaka di ranolwa mo Molaotheong wa Rephaboliki ya Aferika Borwa. Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e na le tshisimogo momabakeng a dipharologantsho jaaka botlhoki, go sa lekalekane, lotso, bong, puo, kgolo, bogole le mabaka amangwe.

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e tsaya mokgwa waboakaretsi ka go totobatsa ditlhokego tsa bonnye jo bo lebeletsweng mo baithuting botlhe. E amogela gorebaithuti botlhe ba ka kgona go gola le go fitlhelela bokgoni jo bo tletseng jwa bone fa e le gore ba tla neelwatshegetso e e tlhokagalang. Ditlhokego tse tota e leng tsa botlhale, bomorafe, maikutlo, semowa le tsa mmeletsa baithuti di tla lebelelwa ka go aga le go godisa Manaanethuto a a maleba, le ka go dirisa didiriswa tse dimaleba tsa go lekanyetsa.

Go fa thulaganyo ya kitso ya tlholego boleng

Ka dingwaga tsa bo 1960 tiori ya botlhalebontsi e ne ya pateletsa boradithuto go lemoga gore go ditsela di ledintsi tsa go fetisa kitso gore o kgone go tlhaloganya tsa lefatshe, le gore, fa mongwe a tshwanela go tlhalosabotlhale seπwa, a tshwanetse go tsaya ditsela tse di farologaneng tse tsia. Go fitlha ka nako eo, ba mafatshe a atlhabologileng pele ba ne ba tsaya gore bokgoni jwa go akanya, kitso ya dipalo, le bokgoni jo bo rileng jwadipuo, le go kaya fa batho ba le “botlhale” fela fa ba itse go dirisa ditsela tse go na le boleng. Jaanong, batho balemoga dipharologano tse di anameng tsa thulaganyo ya kitso tse ka tsona batho ba tlisang tlhaloso ka tsona, lego golaganya bokao mo lefatsheng le ba tshelang mo go lona. Dithulaganyo tsa kitso ya tlholego mo maemonga Aferika Borwa, di kaya kitso e e tseneletseng mo kakanyong ya filosofi ya Aferika le ditiragatso tsa semorafetse di nnileng teng mo dingwageng di le dikete tse di fetileng. Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e akareditse kakanyo ya Thulaganyo ya Kitso ya Tlholego mo tengga Dipegelo tsa dirutwa. E amogela gore naga rona e humile ka ditiragalo le boswa jaaka di nnile le seabe mogo dingwao tse di tsentsweng mo Molaotheong. Dintlha di le dintsi tse di farologaneng di akareditswe mo gokgonagalang go thusa go rarabolola mathata a a ka tswang a le gone mo dirutweng tsotlhe.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

4

Page 15: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Ikanyego, boleng le nonofo

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e ikaelela go atlegamo ikanyegong ka go leka go fitlhelela lenaanetsamaiso la diphetogo le ka go neelana ka thuto e e bapisegangka boleng, bophara le boteng le ya dinaga tse dingwe. Netefatso ya boleng e tshwanetse go diragatswa go ya kaditlhokego tsa Molao wa Lekgotla la Taolo ya Borutegi la Aferika Borwa (Molao wa 58 wa 1995), Melawanaya Netefatso ya Boleng ya Thuto le Katiso, le Molao wa Netefatso ya Boleng ya Thuto le Katiso e eTswelelang (Molao wa 58 wa 2001).

MOFUTA WA MOITHUTI YO O LEBELETSWENG

Selo se se leng botlhokwa thata mo kgolong ya rona jaaka batho, ke ditlwaelo tse di nayang bokao jwasemowa le botlhale mo loetong lwa botshelo. Manifesto on Values, Education and Democracy, (Lefapha laThuto, 2001: 9-10) o supa tse di latelang ka thuto le boleng:

Values and morality give meaning to our individual and social relationships. They are thecommon currencies that help make life more meaningful than might otherwise have been. Aneducation system does not exist to simply serve a market, important as that may be for economicgrowth and material prosperity. Its primary purpose must be to enrich the individual, and byextension, the broader society.

Mofuta wa moithuti yo o lebeletsweng ke yo o tla tlhotlheletswang ka tsela e e siameng ka boleng le go dira goya ka dikgatlhego tsa morafe, go ikaegilwe ka go tlotla temokerasi, tekatekanyo, tlotlo ya botho, le bosiamisijwa loago jaaka di rotloediwa mo Molaotheong.

Moithuti yo o tswang mo sekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang o tshwanetse gore a bontshe lephitlhelelo ya Dipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo tse di kwadilweng pelenyana mo lokwalong lo. Dirutwatsa Konôkonô, di rotloetsa phitlhelelo ya Dipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo ka kopanelo, fa dirutwa tse dirileng tsa dithuto tsa Motheo le tse di ikgethelwang nngwe le nngwe, e rotloetsa phitlhelelo ya Dipoelotsenelelole Dipoelotlhabololo tse di rileng.

Go tlaleletsa go se se fa godimo, moithuti yo o tswang mo legatong la Thuto le Katiso e e Tswelelangtshwanetse go:

■ kgona go fitlhelela, le go tswelela mo thutong le katisong ya botshelo jotlhe ya boleng jo bo siameng;■ bontsha bokgoni jwa go nagana ka tsenelelo le tatelano, tshekatsheko, ka tsela ya bogotlhe le e e

tlhamaletseng; le go■ kgona go fetisetsa bokgoni go tswa mo maemong a a tlwaelegileng go ya go a a sa tlwaelegang;

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

5

Page 16: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

MOFUTA WA MORUTABANA YO O LEBELETSWENG

Barutabana botlhe le boradithuto ba bangwe ke baabi ba bagolo ba phetogo ya thuto mo Aferika Borwa. Pegeloya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e batla barutabana ba banang le makwalo a go ruta, bokgoni, boineelo le tlhokomelo. Fa ba na le tsotlhe tse, ba tla kgona go diragatsaditiro tsa mefuta tse di kwadilweng mo lokwalong lwa Phitlhelelo le Maemo a a amogelesegang a Boradithuto.Seno se akaretsa go nna batsereganyi ba thuto; bafetoledi le batlhami ba Manaane a go ithuta le didiriswa tsago ruta le go ithuta, baeteledipele, batsamaisi le balaodi, baithuti, babatlisisi le barutwana ba leruri, baagi batikologo le baagi mo nageng, baruti, balekanyetsi ba dithuto le baitseanape ba dirutwa.

DIPOPEGO LE DIPONAGALO TSA KAGEGO

Popego ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e na le Lokwalolwa Tebokakaretso, Letlhomeso la Pholisi ya Borutegi le Tekanyetso le Dipegelo tsa Dirutwa.

Dirutwa tse di mo Pegelong ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta yaKakaretso) di arogantswe ka mafapha a go ithuta.

Lekala la go Ithuta ke eng?

Lekala la go Ithuta ke karolo e e dirang jaaka legae la dirutwa tse di tsamaelalang e bile e atlegisa go tlhangwaga melao e e bopang Lokwalong lwa Thuto le Katiso e e Tswelelang (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso).Kgaoganyo ya makala a go Ithuta a Dikereiti 10 – 12 e ela tlhoko kamano ya sekgamu sa Thuto le Katiso e e leAkaretsang sa Thuto e Kgolo, mmogo le dikema tsa dikarologantsho mo dinageng tse dingwe.

Le fa go kwalwa ga Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta yaKakaretso) e tsere mafapha a thulaganyo a le somepedi a Letlhomeso la taolo ya Borutegi la Bosetπhaba jaakantlha ya yona ya tshimologo, go tshwanetse ga gatelelwa gore mafapha a, a thulaganyo a Letlhomeso laBorutegi la Bosetπhaba ga se gore ke mafapha a go ithuta kgotsa mafapha a “kitso”, mme fela a golagantswe ledikarologantsho tsa ditiro.

Ditlhopha tse di latelang tsa dirutwa di kgaogantswe ka Makala a go Ithuta go thusa baithuti go kopanyadithuto tsa bona:

■ Dipuo (Dirutwa tsa konôkonô);■ Botshwantshi le Setso;■ Dithuto tsa Kgwebo, Papatso ya kgwebo, Tsamaiso le Dithuto tsa Ditirelo;■ Thuto ya go bopa didiriswa, boenjenere le thekenoloji;

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

6

Page 17: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

■ Bonetetshi jwa Botho le Loago le Dipuo; le■ Bonetetshi jwa Tlhago, Dipalo, Khomputara, Bonetetshi jwa tsa Botshelo le Temothuo.

Serutwa ke eng?

Bogologolo serutwa se ne se tlhalosiwa e le karolo e e rileng ya ‘kitso’ya botlhalefi. Kitso e ya serutwa e ne egatelela go rutiwa ga kitso ya sengwe go na le thuto ka ga bokgoni, tshedisano le boitshwaro. Dirutwa di ne dilejwa ke bangwe jaaka dilo tse di sa fetogeng le go ema felo go le gongwe ka melelwane e e gagametseng. Gole gontsi, dirutwa di ne di gatelela bogolo kitso e e neng e abelwa ke ba mafatshe a Bophirima.

Mo kharikhulamong e e ikaegileng ka dipoelo jaaka Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12(Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso), melelwane ya dirutwa ga e bonale. Kitso e golaganya teori, bokgoni leboleng. Dirutwa di tsewa jaaka sengwe se se fetofetogang, le gore ka gale di tsibogela mefutafuta ya kitso, goakaretsa le kitso e bogologolo e neng e sa akaretswa mo kharikhulamong ya semmuso.

Serutwa mo kharikhulamong e e ikaegileng ka dipoelo, se tlhaloswa ka bophara ka Dipoelo tsa go Ithuta e sengfela ka diteng tsa sona. Mo a Aferika Borwa, Dipoelo tsa go Ithuta di tshwanetse, go ya ka popego ya tsone, gokgontsha katlego mo go fitlheleleng Dipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo. Dipoelo tsa go Ithuta ditlhalositswe ka botlalo e bile di ka diriswa ka mekgwa e e farologaneng, go neela tπhono ya go akarediwa moditshwaelong tsa metlheng.

Poelo ya go Ithuta ke eng?

Poelo ya go Ithuta ke pegelo ya dipholo tse di ikaeletsweng tsa go ithuta le go ruta. E tlhalosa kitso, bokgoni lemeetlo tse baithuti ba tshwanetseng go nna natso kwa bofelong jwa STKT.

Maemo a Tekanyetso ke eng?

Maemo a Tekanyetso ke ditlhokego tse mmogo di tlhalosang se moithuti a tshwanetseng go se itse le go kgonago se dira go supa phitlhelelo ya Dipoelo tsa go Ithuta mo kereiting e e rileng. Di tsentse kitso, bokgoni lemeetlo e e tlhokegang go fitlhelela Dipoelo tsa go Ithuta. Maemo a Tekanyetso mo poelong nngwe le nngwe yago Ithuta a supa tsotlhe, ka mo tsweletso ya go tlhaloganya e diragalang ka teng go tswa mo kereiting e e rilenggo ya go e nngwe.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

7

Page 18: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Diteng tsa Dipegelo tsa Dirutwa mo Lekaleng la go Ithuta Dipuo

Pegelo ya Serutwa sengwe le sengwe mo Lekaleng la go Ithuta la Dipuo e na le dikgaolo di le nne lelenaanefoko la mareo.

■ Kgaolo 1, Kitsiso ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba: Kgaolo e, ya kakaretso e itsise Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso).

■ Kgaolo 2, Kitsiso ya Lekala la go Ithuta la Dipuo: Kgaolo e, e itsise diponagalo tsa botlhokwa tsa Lekalala go Ithuta la Dipuo. E na le tlhaloso ya serutwa, maitlhomo, boanamo, dikgolagano tsa thuto le ditiro leDipoelo tsa go Ithuta tsa Dipuo.

■ Kgaolo 3, Dipoelo tsa go Ithuta, Maemo a Tekanyetso, Diteng le Bokao: Kgaolo e, e na le Dipoelo tsa goIthuta le Maemo a Tekanyetso a a tsamaelanang le tsona mmogo le diteng le bokao go fitlhelela Maemo aTekanyetso.

■ Kgaolo 4, Tekanyetso: Kgaolo e, e thadisa dintlha tsa motheo, tsa tekanyetso le go dira ditlhagiso ka gokwala le go bega ka tekanyetso. E rulagantse ditlhaloso tsa bokgoni tsa serutwa ka tatelano.

■ Lenaanefoko la mareo: Mo go leng maleba, go rulagantswe mareo a a tlhophilweng, a a akaretsang le a aleng maleba le dirutwa e bile a tlhalosiwa ka boripana mo kgaolong e.

KAEDI YA LENAANETHUTO

Kaedi ya Lenaanethuto le tlhalosa ka botlalo boanamo jwa go ithuta le jwa tekanyetso mo dikereiting di letharo tsa kgato ya Thuto le Katiso e e Tswelelang. Ke leano le le netefatsang gore baithuti ba atlega gofitlhelela Dipoelothuto jaaka di tlhaoletswe ke Maemo a Tekanyetso a kereiti e e rileng. Kaedi yaLenaanethuto, le thusa barutabana le bakwadi ba bangwe ba manaane a go ithuta go aga le go tlhama thuto yaboleng jo bo kwa godimo jwa go ruta le go ithuta, gammogo le manaanetekanyetso.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

8

Page 19: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

9

KGAOLO 2

KITSISO YA LEKALA LA GO ITHUTA LA DIPUO

TLHALOSO

Puo ke sediriswa sa kakanyo le tlhaeletsano. Ke ka puo go tlhagisiwang pharologano ya setso le kgolagano yabomorafe le ka mo di tlhalosiwang le go tlhamiwa ka teng. Go ithuta go dirisa puo ka nonofo go kgontshabaithuti go nagana le go bona kitso, go itlhalosa, go tlhagisa maikutlo le dikakanyo, go dirisana mmogo le babangwe le go tlhaloganya tulo ya bona.

MAITLHOMO

Ka ntlha ya pharologano ya puo le setso mo Aferika Borwa, baagi ba yona ba tshwanetse go tlhaeletsana gosena maparego mo puong , le go rotloetsa, go tlotla le go, tlhaloganya ditso le dipuo tse dingwe. Go farologanaga dipuo tse di buiwang mo nageng e go a tlotlwa e bile go newa boleng mo molaotheong ka go nna le dipuotsa semmuso di le somenngwe le Pholisi ya Puo mo Thutong e e rotloetsang thuto ya dipuodintsi. Baithuti bapateletsega go akaretsa bonnye, dipuo di le pedi tsa semmuso jaaka dirutwa tsa Konôkonô, dipuo tse dingwe dika tsewa jaaka karolo ya Motheo le/kgotsa ya tse di ikgethelwang.

Mo sekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang kitso e e tseneletseng ya puo ya gae ya baithuti e a godisiwamme e fa ka motheo wa go ithuta dipuo tsa tlaleletso. Ka nako ya fa baithuti ba fitlha mo Kereiting ya 10, batla bo ba itemogetse le go tlhotlhomisa dipuo tsa tlaleletso mme ba tla bo ba setse ba dirisitse dipuo tsatlaleletso go ithuta. Mo sekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang kharikhulamo e naya baithuti ditπhonotsa go matlafatsa le go godisa kgono ya bokgoni jwa dipuo tse dintsi. Mo tsamaong ya go ithuta, baithuti balebeletswe go dirisa puo ka thelelo, bokgoni le ka nepagalo mo maemong a mantsi a a farologaneng. Ba tsayamaikarabelo a magolo mo go ithuteng ga bona le go dirisa bokgoni jwa puo mo ditseleng tse di gwetlhang letse di marara.

Mefuta e e tlhokegang ya dilitheresi tse di farologaneng, e e kgontshang go tsaya karolo ka nonofo mosetπhabeng le mo mafelong o madirelo mo ekonoming ya lefatshe lotlhe ya ngwagakgolo wa some a mabedi lebongwe (21), e godile go gaisa go reetsa le go bua, puiso, go kwala ditlhangwa tsa segologolo go akaretsa,ditsela tse di farologaneng jaaka mefuta ya tlhaeletsano, kerafo, tshedimosetso, khomputara, setso le litheresi ee tseneletseng. Kharikhulamo ya Dipuo e baakanyetsa baithuti dikgwetlho tse ba tla rakanang le tsona jaakabaagi ba Aferika Borwa le maloko a baagi ba lefatshe ka kakaretso.

Page 20: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Kharikhulamo ya Thuto le Katiso e e tswelelang e kgontsha baithuti botlhe go fitlhelela bogolo jwa ditlhokegotsa Dipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo go akaretswa maitlhomo a a latelang:

■ Atolosa le go totobatsa bokgoni jwa puo jo bo agilweng mo sekgamung sa Thuto le Katiso e Akaretsang,go akaretsa bokgoni jwa puo ya kgopolo e e tlhokagalang mo thutong ya botlhalefi mo kharikhulamongyotlhe, le temogo ya bontle le go itumelela ditlhangwa gore ba tle ba kgone go reetsa, bua, buisa/lebelelale go kwala/tlhagisa ka go itshepa. Bokgoni jono le maikutlo a motho ka sengwe/mongwe di bopa motheowa thuto ya leruri.

■ Dirisa puo ka tshwanelo mo maemong a gale a botshelo le go tsaya tsia bareetsi, maitlhomo le bokao.■ Itlhalosa le go netefatsa dikakanyo tsa bona, ditebo le maikutlo ka go itshepa, go ikemela le go nna batho

ba ba naganang ka tsenelelo. ■ Dirisa puo le boikakanyetsi jwa bona go emela le go tlhotlhomisa maitemogelo a botho. Ka go

mekamekana le mefuta e mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa, baithuti ba kgona go akanya ka botshelole maitemogelo a bona le go nna le dikakanyo tse di farologaneng mo botshelong.

■ Dirisa puo go fitlhelela le go laola tshedimosetso e le go ithuta mo kharikhulamong yotlhe le mo bokaongjo bontsi jo bo farologaneng. Litheresi ya tshedimosetso ke bokgoni jo bo botlhokwa mo ‘dingwageng tsaboamogelakitso’ le go bopa motheo wa thuto ya leruri.

■ Dirisa puo jaaka sediriswa sa go akanya ka tsenelelo le ka boitlhamedi. Maitlhomo a, a lemoga gore kitsoe bopiwa mo loagong ka botselaganyi gareng ga puo le boakanyi.

■ Tlhagisa dikakanyo tse di akantsweng sentle ka dintlha tsa dingwao le meetlo. Go aga meetlo ya bona,baithuti ba mekamekana le ditlhangwa tse di amang ditshwanelo tsa botho le maikarabelo jaakaditshwanelo tsa bana, basadi, digole, batsofe le dintlha tse di amanang le bomorafe, setso, kakanyo e erileng, maemo, ditumelo, bong, lebolelateng le mogare wa lebolelateng, kgololosego ya puo, tlhatlhobo yaditlhangwa le tikologo.

■ Mekamekana ka tsenelelo le mefuta e mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa. Baithuti ba tla lemoga le gogwetlha dikakanyo tsa batho ba bangwe, meetlo le tlhotlheletso ya maemo a motho tse di fitlhelwang moditlhangweng.

■ Lemoga go sa lekalekaneng ka maemo ga mefuta e e farologaneng ya dipuo le ditiriso tse di farologanengtsa dipuo. Baithuti ba tla kgona go gwetlha tiriso ya puo e le nngwe e e rileng go gaisa tse dingwe le godirisa ditshwanelo tsa bona tsa puo mo boaging jwa fa go buiwang dipuo di le dintsi.

BOANAMO

Boakaretsi

Go ruta le go lekanyetsa dipuo go tshwanetse go neela tπhono ya boakaretsi jwa baithuti botlhe, mme ditsela tsago thusa baithuti botlhe di tshwanetse go bonwa di fitlhelela kgotsa di tlhagisa ditlhangwa tsa puo. Baithutibangwe ba ba itemogelang dikgoreletsi ba ka se kgone go fitlhelela Maemo a Tekanyetso mangwe jaaka aneetswe mo Pegelong ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba. Ka jalo dintlha tse di latelang di tshwanetse tsa elwatlhoko:

■ Mareo, ‘tlhalosa’, ‘anela’, ‘bua ka ga’, boeletsa’,’ kwalolola ka mafoko a gago’, ‘bua’, ‘botsa’ le ‘tlotla’ a

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

10

Page 21: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

tshwanetse go tlhaloganngwa jaaka a akaretsa mefuta ya tlhaeletsano ya molomo le eo e seng ya molomo,go akaretswa le tlhaeletsano ya matsogo le didiriswa tsa tlhaeletsano. Lefoko ‘tlhaeletsano ya molomo’ leakaretsa tlhaeletsano ya matsogo le didiriswa tsa tlhaeletsano. Fela jalo, lefoko ‘puo ya molomo’ leakaretsa tlhaeletsano ya matsogo le mefuta mengwe ya tlhaeletsano.

■ Mareo ‘reetsa’, ‘leba’, ‘buisa’le go ‘lebelela’, a akaretsa mefuta ya tlhaeletsano e e jaaka go lebeleladipounama fa mongwe a bua le go lebelela ka tlhokomelo puo ya matsogo.

■ Baithuti ba ba nang le kgolofalo ya pono ba ka tlhoka didiriswa le dikwalo jaaka Boreili, digatisamantswe,mokwalo o mogolo, didiriswa tse di ka angwang, le ditshwantsho tse di takilweng. Lereo ‘bona’ le katlhaloswa ka go diragatswa. Fa go twe ‘buisa’ go akaretswa metswedi e e jaaka Boreili le dibuka tse dibuang.

Magato a puo

Go ithuta puo mo STKT go akaretsa dipuo tsotlhe tsa semmuso: Afrikaans, English, isiNdebele, isiXhosa,isiZulu, Sesotho, Sesotho sa Leboa (Sepedi), Setswana, Siswati, Tshivenda Xitsonga, le Puo ya Matsogo mmego ka katolosetswa go dipuo tse dingwe tse di dumelelwang ke Lekgotla la Dipuo tsotlhe tsa Aferika Borwa.

Dipegelo tsa Dirutwa tsa Puo ya Gae, Puotlaleletso ya Ntlha le Puotlaleletso ya Bobedi di ka fetolelwa modipuong tse di amogetsweng tsa seeng mme dipuo tse di ka rutwa mo dikarolong tsa Motheo kgotsa tse diikgethelwang tsa Kharikhulamo.

Dipuo tsotlhe di ka rutwa go ya ka magato a a latelang:

■ Puo ya Gae: Puo ya gae ya moithuti e tshwanetse go matlafatswa le go godisiwa go mo naya motheo o otiileng wa go ka ithuta dipuo tsa tlaleletso. Mo sekgamung sa Thuto le Katiso, e e Tswelelang dipuotsotlhe tsa semmuso tsa Aferika Borwa di na le Dipoelo tsa go Ithuta tsa Puo ya Gae tsa boleng jo bo kalekalekanngwang le jwa dithuto lefatsheng lotlhe. Seno se tsamaelana le ditlhokego tsa Molaotheo tsa gotsaya dipuo tsotlhe ka maemo a a lekanang. Kgato ya go tlhaloganya puo ya gae e tshwanetse go nna momaemong a e leng gore e ka dirisiwa jaaka puo ya go ruta le go ithuta. Bokgoni ba go reetsa le go bua boka godisetswa pele le go tokafadiwa, fela kgatelelo mo legatong le, e tla nna mo go godiseng bokgoni jwago buisa le go kwala.

■ Puotlaleletso ya Ntlha: Go ithuta Puotlaleletso ya Ntlha, go tla rotloetsa tiriso ya dipuodintsi le tlhaeletsanomo gareg ga ditso. Dipoelo tsa go Ithuta tsa Puotlaleletso ya Ntlha di na le dikgato tsa bokgeleke jwa godirisa dipuo jo bo fitlhelelang dikgato tsotlhe tse di tlhokegang go ithuta ka tsenelelo mo kharikhulamongyotlhe bogolo jang ka baithuti ba ka ithuta ka yone ka go e dirisa mo nageng ya rona. Seno se akaretsabokgoni jwa tlhaloganyo ya kgopolo le ya botlhalefi mo dipuong tse di tlhokagalang mo go akanyeng lego ithuteng. Seno se akaretsa dipuo tsotlhe tsa semmuso. Go tla gatelelwa ka tekano bokgoni jwa goreetsa, go bua, go buisa le go kwala.

■ Puotlaleletso ya Bobedi: Go ithuta Puotlaleletso ya Bobedi, go tsweletsa pele thotloetso ya tiriso yadipuodintsi le tlhaeletsano ya mo ditsong tsotlhe ka go farologana. Le fa bokgoni ba go buisa le go kwala

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

11

Page 22: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

bo tla godisiwa, mo legatong le, kgatelelo e tla nna thata mo kgodisong ya bokgoni jwa go reetsa le gobua. Legato la Puotlaleletso ya Bobedi le tshwanetse go tota tokafatso ya tlhaeletsano magareng ga batho.

Mo karolong ya dirutwa tsa Konôkonô tsa sekgamu sa Thuto le Katiso e e Tswelelang, baithuti botlhe batshwanetse go ithuta dipuo di le pedi tsa semmuso, ya ntlha e nne mo legatong la Puo ya Gae, fa e nngwe e lemo legatong la Puotlaleletso ya Ntlha kgotsa Puo ya Gae. E nngwe ya dipuo tse, mo karolong ya dirutwa tsaKonôkonô, e nne Puo ya go ruta le go ithuta. Mo karolong ya dirutwa tsa Motheo le tse di ikgethelwang, dipuotsa semmuso dipuo di ka ithutiwa jaaka Puo ya Gae, Puotlaleletso ya Ntlha le/kgotsa Puotlaleletso ya Bobedimo baithuting ba ba nang le kgatlhego e e rileng mo dipuong go tsweletsa pele go ithuta dipuo dintsi.

DIKGOLAGANO TSA DITHUTO LE DITIRO

Mo sekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang, dipuo di ithutiwa mo Karolong ya go Ithuta ya Dipuo; molegatong la Thuto le Katiso e e Tswelelang, Lekala la go Ithuta la Dipuo le golagana le lefapha la thulaganyoya go ithuta Thuto ya Tlhaeletsano le Puo la Lekgotla la Taolo ya Borutegi la Aferika Borwa: Go netefatsatsweletso, metheo e e rulaganyang e e dirisitswe gape jaaka mo sekgamung sa Thuto le Katiso e e AkaretsangKakaretso: dirisiwa:

■ bokgoni jwa puo jwa go reetsa, go bua, go buisa le go kwala ke motheo mo kgodisong ya Dipoelo tsa goIthuta; le

■ tiriso ya mefuta e mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa e letla baithuti go tlhatlhoba dintlha tsa bona, tsasetπhaba le tsa lefatshe lotlhe ka kakaretso le go aga kitso e e golang ya mo lefatsheng.

Go ithuta dipuo go ka lebisa kwa ditirong tse di ikaegileng ka puo jaaka bokwadi jwa dikgang, phetolelo,thutapuo, thekiso, bobapatsi, thuto ya bogolaganyi jwa tsa matlhale jj. Le fa go le jalo, go totobetse gore dipuoke motheo wa go ithuta, e seng fela mo botshelong jwa ka metlha, le kwa madirelong. Go nna le kgolo mokgwebong, go ikaegile ka bokgoni jo moithuti a nang le jona mo puong. Mo lefatsheng le le tletseng kgwetlhoe e kwa godimo ya thekenoloji, gore moithuti a fitlhelele sengwe, go ikaegile ka bokgoni jwa gagwe jwatlhaeletsano. Puo ke senotlele sa gotlhe. Fa puo e sa rutiwa sentle ditsela di le dintsi tsa moithuti di ka tswalega.

Bokgoni jwa go buisa go kwala le go tlhaeletsana ke motheo wa go kgontsha moithuti go feleletsa ditiro tsa kametlha, le go nna le seabe mo dithutong tsa botshelo tse moithuti a di tlhokang go ka mekamekana le botshelo.Puo ke sediriswa se se ka thusang moithuti mo tsweletsong ya botsalano le batho ba ba leng mo tikologong e aleng mo go yona. Tshisimogo e puo e dirisiwang ka yone, e tlisa katlego kgotsa thetelelo ya go dira botsalanogantsi mo bathong.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

12

Page 23: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

13

DIPOELO TSA GO ITHUTA

Boanamo le maitlhomo tse di umakilweng fa godimo di kgobokantswe mo Dipoelong tsa go Ithuta di lenne. Le fa Dipoelo tseno tsa go Ithuta di kgaogantswe, nngwe le nngwe e ikemetse ka boyone di tshwanetse gorutwa le go lekanyetswa mmogo.

Poelo ya go Ithuta 1: Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomo a a farologaneng go baamogedi ba tshedimosetso le mobokaong jo bo farologaneng.

Baithuti ba tlhaloganya gore go bua le go reetsa ke ditiro tse di tlwaelegileng mo botshelong jwa ka gale tse didiragalang mo maemong a a rileng le mo maitlhomong le mo baamogeding ba tshedimosetso ba bafarologaneng, le gore mefuta ya ditlhangwa tsa molomo le tirisopuo e e maleba di a farologana. Ba lemoga lego dirisa ditlhangwa tse di maleba tsa molomo le tirisopuo mo maemong a semmuso le a e seng a semmuso.

Go reetsa le go bua ke pinagare ya dirutwa tsotlhe. Ka ditsela tse di nonofileng tsa go reetsa le go bua, baithutiba kgobokanya le go tlhotlha tshedimosetso mmogo, aga kitso, rarabolola mathata le go tlhagisa dikakanyo ledintlhakemo. Bokgoni jwa go reetsa ka tsenelelo go kgontsha baithuti go lemoga meetlo le maikutlo kasengwe/mongwe tse di fitlhelwang mo ditlhangweng le go gwetlha go tsaya letlhakore le puo ya gotlhotlheletsa ka botlhale.

Poelo ya go Ithuta 2: Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, go tlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme a tsibogela mefutae mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa.

Bokgoni jo bo agegileng sentle jwa go buisa le go lebelela ke pinagare mo tsweletsong ya go ithuta mokharikhulamong ka bophara le go tsaya karolo ka botlalo mo botshelong jwa ka gale le kwa ditirong. Baithutiba ikgodisa mo bokgoning jwa go buisa le go lebelela mefuta e mentsi e e farologaneng ya dintlhangwa , tse dikwa wang le tse di sa kwalweng go akaretswa tse di bonwang le tsa tshedimosetso. Baithuti ba lemoga ka modikwalo le mekgwa ya go dirisa puo di bontshang maitlhomo, baamogedi ba tshedimosetso le maemo asetlhangwa ka teng.

Baithuti ba dirisa mefuta e e farologaneng ya ditsela tsa go buisa le go lebelela go ikaegilwe ka maitlhomo abona a go buisa le mofuta wa setlhangwa. Ba aga bokao go tswa mo ditlhangweng, lemoga meetlo le goitlhoma mme ba tsibogela ka tshwanelo. Ka go buisa le go lebelela baithuti ba batlisisa le go tsaya tshwetso kabotsalano jwa seemo sa bona le batho bangwe. Puiso ya ditlhangwa tse di kwadilweng e neela boithuti dikaotse ba ka di dirisang fa ba ikwalela.

Page 24: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

14

Poelo ya go Ithuta 3: Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa mo mefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo le gobaamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawana le dipopego tse di maleba mo bokaong jo bo farologaneng.

Go kwala ke sediriswa se segolo sa go tlhaeletsana o o dumelelang mokwadi go bopa le go tlhaeletsa mogopolole dikakanyo ka tomagano. Go kwala kgapetsakgapetsa mo maemong, ditiro le mafapha a dirutwa a afarologaneng go kgontsha baithuti go tlhaeletsana ka mokgwa wa tirisano le wa boitlhamedi. Maitlhomo ke gotlhagisa bakwadi ba ba nonofileng, le ba ba kgonang go fetoga bonolo, bao ba tla kgonang go dirisa bokgonijwa bona go bopa ditlhangwa tse di maleba tse di kwadilweng, bonwang le tsa ditlhangwa tse di dirisangditsela tsa tlhaeletsano tse di farologaneng mo maitlhomong a a farologaneng.

Poelo ya go Ithuta 4: Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi le melawana ya tiriso ya puo ka tsela e e maleba le ka nonofo.

Ka go dirisa ditlhangwa tse di farologaneng kitso ya baithuti ya tlotlontswe e a oketsega le go tlhaloganyapopegopuo mme ba di dirise ka tshwanelo. Baithuti ba nna le maitemogelo a a tseneletseng a ka fao meetlo letlhotlheletso ya maemo a motho di ageletsweng mo puong ka teng gammogo le gore puo e ka dirisiwa jang gosusumetsa batho.

Page 25: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

15

Page 26: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

16

KGAOLO 3

DIPOELO TSA GO ITHUTA, MAEMO A TEKANYETSO,DITENG LE BOKAO

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole bokaong jo bo farologaneng.

■ bontsha kitso ya mefuta e e farologaneng yatlhaeletsano ya molomo e e dirisiwang gotlhaeletsana le batho ba bangwe:

• ithuta le go abelana ka dikakanyo supa gotlhaloganya dikgopolo, tshwaela kamaitemongelo, dibela dikakanyo, tsiboga asa ipaakanya, tlhagisa kanelo;

• simolola le go tsweletsa motlotlo e bile osimolola go nna le bokgoni jwa go refosanamo puong, tlatsa diphatlha le go rotloetsa mogo leng maleba;

• neela le go latela ditsela le ditaelo;

• tsaya karolo mo dipuisanong tsa ditlhophaka go tlhagisa dikakanyo le megopolo yagagwe, go reetsa le go tlotla dikakanyo tsaba bangwe, a ntse a mekamekana le dintlhatse di farologaneng jaaka boakaretsi letlhotlheletso ya maemo a motho, le dintlhatsa tikologo, boitshwaro, tshedisano le tsasetso, le dintlha tsa ditshwanelo tsa botho;

• tsaya karolo mo dipuisanong,dikganetsanong, dikopanong tsa semmuso alatela ditsela tse di siameng;

• itsise sebui le go digela ka ditebogo;

• tsamaisa dipotsolotso tse di tlhamaletseng lego bega ka diphitlhelelo mo go leng maleba.

Kereiti ya 10

Page 27: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

17

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

■ bontsha kitso ya mefuta e e farologaneng yatlhaeletsano ya molomo ma maitlhomong a gotlhaeletsana le batho ba bangwe:

• ithuta le go abelana ka dikakanyo, supa gotlhaloganya dikgopolo, tshwaela kamaitemogelo, emelela ntlha, go tsiboga a saipaakanya, buisetsa kwa godimo, le go anela;

• simolola le go tsweletsa motlotlo ka gobontsha bokgoni jo bo maleba jwathefosano mo motlotlong, tlatsa diphatlha lego rotloetsa mo go leng maleba;

• neela le go latela ditsela le ditaelo kanepagalo e e golang;

• tsaya karolo mo dipuisanong tsa ditlhopha gotlhagisa dikakanyo le megopolo ya gagwe, goreetsa le go tlotla tsa ba bangwe, a ntse amekamekana le mefuta ya dintlha tse di jaakaboakaretsi le tlhotlheletso ya maemo a motho,tikologo, melao ya boitshwaro le tshedisano letsa setso le dintlha tsa ditshwanelo tsa botho;

• tsaya karolo mo dipuisanong moditlhopheng, dikganetsanong, le dikopanongtsa semmuso a latela ditsela tse di siameng;

• itsise sebui ka botlalo le go digela kaditebogo;

• dirisa bokgoni jwa dipotsotherisano le gobega ka diphitlhelelo mo go leng maleba.

■ bontsha kitso ya mefuta e e farologaneng yatlhaeletsano ya molomo mo maitlhomong a gotlhaeletsana le batho ba bangwe:

• ithuta le go abelana ka dikakanyo, supa gotlhaloganya dikgopolo, ka maitemogelo,emelela ntlha, go tsiboga a sa ipaakanya,buisetsa kwa godimo, le go anela;

• simolola le go tsweletsa motlotlo ka gobontsha bokgoni jo bo maleba jwathefosano mo motlotlong, tlatsa diphatlha lego rotloetsa mo go leng maleba;

• neela le go latela ditsela le ditaelo kanepagalo;

• tsaya karolo mo dipuisanong tsa ditlhophaka nonofo go tlhagisa dikakanyo lemegopolo ya gagwe le go reetsa le go tlotlatsa ba bangwe, a ntse a mekamekana lemefuta ya dintlha tse di jaaka boakaretsi letlhotlheletso ya maemo a motho, tikologo,melao ya boitshwaro le tshedisano le setso letsa dintlha tsa ditshwanelo tsa botho;

• tsaya karolo mo dipuisanong moditlhopheng, dikganetsanong, diforamong ledikopanong tsa semmuso a latela ditsela tsedi siameng;

• itsise sebui le go digela ka ditebogo;

• dirisa bokgoni jwa dipotsotherisano le gobega ka diphitlhelelo mo go leng maleba.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 28: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

18

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya le gobatlisisa ka maitlhomo a go dira ditlhagiso tsamolomo:

• dira dipatlisiso ka setlhogo ka go lebelelamo metsweding e e farologaneng yatshedimosetso;

• rulaganya dintlha ka tomagano ka go tlhophadikakanyokgolo le dintlha tse di malebakgotsa dikao tse di tshegetsang;

• lemoga le go tlhopha dikagego, tlotlontswele melao le dipopi tsa puo;

• baakanyetsa matseno le bokhutlo ka tekano;• akaretsa didiriswa tse di bonwang le tsa

ponokutlo jaaka ditπhate, diphousetara,dinepe, diselaete, dikgopolo, ditshwantshommino, medumo le tlhaeletsno tsaeleketeroniki tse di maleba.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1(Tsweletso)

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole mo bokaong jo bo farologaneng.

Kereiti ya 10

Page 29: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

19

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya le gobatlisisa ditlhagiso ka maitlhomo a go diraditlhagiso tsa molomo:

• dira dipatlisiso ka setlhogo ka go lebelelamo metsweding e e farologaneng yatshedimosetso;

• rulaganya didiriswa tsa go ruta le go ithutaka tomagano ka go tlhopha dikakanyokgolole dintlha tse di maleba le tse dinepagetseng kgotsa dikao tse di tshegetsang;

• lemoga le go tlhopha dikagego, tlotlontswe,dipopi tsa puo le melao tse di leng maleba;

• baakanyetsa matseno le bokhutlo ka tekano;• akaretsa didiriswa tse di bonwang,

utlwelelwang le tsa kutlopono, jaakaditπhate, diphousetara, dinepe, diselaete,ditshwantsho, mmino, medumo letlhaeletsano tsa eleketeroniki tse di maleba.

■ bontsha bokgoni jwa go baakanya le gobatlisisa ditlhagiso ka maitlhomo a go dira tsamolomo:

• dira dipatlisiso ka setlhogo ka go lebelelamo metsweding e e farologaneng yatshedimosetso;

• rulaganya didiriswa tsa go ruta le go ithutaka tomagano ka go tlhopha dikakanyokgolole dintlha tse di maleba le tse di nepagetsengkgotsa dikao tse di tshegetsang;

• lemoga le go tlhopha dikagego, tlotlontswe,dipopi tsa puo le melao tse di maleba;

• baakanyetsa matseno le bokhutlo ka nonofo;• akaretsa didiriswa tse di bonwang,

utlwelelwang le tsa ponokutlo, jaakaditπhate, diphousetara, dinepe, diselaete,ditshwantsho, mmino, medumo letlhaeletsano tsa eleketeroniki tse di maleba.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 30: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

20

■ bontsha bokgoni jwa go reetsa le go neeladitlhagiso tsa molomo ka thelelo le kamaikutlo:

• dirisa didiriswa tsa puo ka maano abokgeleke jaaka dipotso tse di sa batlengdikarabo, dikhutso, dipoapoeletso;

• dirisa le go tsibogela segalo, tlhagelelo yalentswe go bua ka lobelo le tebo ya matlho,moemo le puo ya mmele ka tsela e e maleba;

• kapodisa mafoko sentle a sa fose bokaobogolo jwa nako;

• bontsha go tlhaloganya ditlhangwa tsamolomo ka go kwala dikakanyokgolole/kgotsa tse di tshegetsang jaaka go kwaladintlha, manaanenetefatso, ditshobokanyo,go boeletsa se se utlwilweng le/kgotsa gobua gape le go tlhalosa;

• reetsa ka tsenelelo le go tsibogela dipotso gotlhalosa tse di sa tlhaloganyegang sentle.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1(Tsweletso)

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole mo bokaong jo bo farologaneng.

Kereiti ya 10

Page 31: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

21

■ bontsha bokgoni jwa go reetsa le ba go neeladitlhagiso tsa molomo ka thelelo le kamaikutlo:

• dirisa didiriswa tse di tlwaelegileng tsa puoe e tlhotlheletsang jaaka dipotso tse di sabatleng dikarabo, dikhutso le dipoapoeletso;

• dirisa le go tsibogela segalo, tlhagelelo yalentswe, go bua ka lobelo, tebo ya matlho,kemo le puo ya mmele ka tsela e e maleba;

• kapodisa mafoko sentle a sa fose bokao;

• bontsha go tlhaloganya ditlhangwa tsamolomo ka go kwala dikakanyokgolole/kgotsa tse di tshegetsang jaaka go kwaladintlha, lenaanenetefatso, ditshobokanyo, gokwalolola ka mafoko a gagwe le/kgotsa goboeletsa se se utlwilweng le go se tlhalosa;

• reetsa ka tsenelelo le go tsibogela dipotso gotlhalosa tse di sa tlhaloganyegang sentle.

■ bontsha bokgoni jwa go reetsa le ba go neeladitlhagiso tsa molomo ka thelelo le kamaikutlo:

• dirisa le go tlhatlhoba didiriswa tse ditlwaelegileng tsa puo e e tlhotlheletsangjaaka dipotso tse di sa batleng dikarabo,dikhutso le dipoapoeletso;

• dirisa le go tsibogela segalo, tlhagelelo yalentswe, go bua ka lobelo, tebo ya matlho,kemo le puo ya mmele ka nonofo;

• kapodisa mafoko sentle a sa fose bokao;

• bontsha go tlhaloganya ditlhangwa tsamolomo ka go kwala dikakanyokgolole/kgotsa tse di tshegetsang jaaka go kwaladintlha, lenaanenetefatso, ditshobokanyo, gokwalolola ka mafoko a gagwe le/kgotsa goboeletsa se se utlwilweng le go tlhalosa;

• reetsa ka tsenelelo le go tsibogela dipotso gotlhalosa tse di sa tlhaloganyegang sentle.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 32: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

22

■ bontsha temogo e e tseneletseng ya tiriso yapuo mo mabakeng a ditlhagiso tsa molomo:

• dirisa setaele le mekgwa e e maleba ya godirisa puo go ya ka maitlhomo, baamogediba tshedimosetso le bokao;

• lemoga le go tlhalosa mekgwa e efarologaneng ya go dirisa puo katlhaloganyo le kgatlhego e e golang;

• lemoga le go dirisa mekgwa ya tlhotlheletsomo maemong a a tlwaelegileng;

• farologanya magareng ga dintlha ledikakanyo;

• dirisa tshwetso e e ikaegileng ka mabaka ledikatlholo o be o dire le maiteko a gotshegetsa;

• tlhotlhomisa ka mo bokao bo kafosagatswang ka teng ka go akaretsa kgotsago tlogela tshedimosetso nngwe ka bomo;

• lemoga le go tlhalosa mekgwa ya tiriso yapuo, jaaka puo ya setegeniki le mafoko a adirisiwang ke batho ba ditiro tse di rileng;

• lemoga kgolagano fa gare ga puo le setso, lepuo le thata ya go dira sengwe a alemosegang;

• lemoga le go gwetlha puo ya maikutlo a alemosegang le a tlhotlheletso, a tsayaletlhakore, go fetsa mogopolo kasengwe/mongwe le go naganela ntlheng e lenngwe jaaka go gasagasa kgang le gophasalatsa.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1(Tsweletso)

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole mo bokaong jo bo farologaneng.

Kereiti ya 10

Page 33: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

23

■ bontsha temogo e e tseneletseng ya tiriso yapuo mo mabakeng a ditlhagiso tsa molomo:

• dirisa setaele, le rejista go ya ka maitlhomo,baamogedi ba tshedimosetso le bokao;

• lemoga, tlhaloganya, le go kgatlhegeladitsela tse di farologaneng tsa go dirisa puo;

• lemoga le go dirisa mefuta ya dithekeniki tsapuo ya tlhotlheletso;

• farologanya magareng ga dintlha ledikakanyo mme a fe bosupi;

• dirisa tshwetso e e ikaegileng ka mabaka ledikatlholo a be a tshegetsa ka bopaki;

• tlhalosa ka mo bokao bo ka fosagatswang kateng ka go akaretsa kgotsa go tlogelatshedimosetso nngwe ka bomo;

• lemoga mekgwa ya tiriso ya puo jaaka puoya setegeniki le mafoko a a dirisiwang kebatho ba ditiro tse di rileng;

• tlhalosa kgolagano fa gare ga puo le setso lepuo le thata ya go dira sengwe;

• lemoga le go gwetlha puo e ya maikutlo leya tlhotlheletso, go tsaya letlhakore, gofetsa mogopolo ka sengwe/mongwe le gonaganela ntlheng e le nngwe jaaka gogasagasa kgang le go phasalatsa, tse di mopontsheng.

■ bontsha temogo e e tseneletseng ya tiriso yapuo mo mabakeng a ditlhagiso tsa molomo:

• dirisa le go tlhatlhoba setaele, le rejista goya ka maitlhomo, baamogedi batshedimosetso le bokao;

• lemoga, tlhaloganya, le go kgatlhegeladitsela tse di farologaneng tsa go dirisa puo;

• lemoga le go dirisa mefuta ya dithekeniki tsapuo ya tlhotlheletso;

• farologanya magareng ga dintlha ledikakanyo mme a fe bosupi fela fa gotlhokega;

• dirisa tshwetso e e ikaegileng ka mabaka ledikatlholo a be a tshegetsa ka bopaki jo botlhotlheletsang;

• tlhalosa ka mo bokao bo ka fosagatswang kateng ka go akaretsa kgotsa go tlogelatshedimosetso nngwe ka bomo;

• lemoga le go tlhatlhoba mekgwa ya tiriso yapuo jaaka puo ya setegeniki le mafoko a adirisiwang ke batho ba ditiro tse di rileng;

• tlhalosa kgolagano fa gare ga puo le setso lepuo le thata ya go dira sengwe;

• lemoga le go gwetlha puo ya maikutlo le yatlhotlheletso, go tsaya letlhakore, go fetsamogopolo ka sengwe/mongwe le gonaganela ntlheng e le nngwe jaaka gogasagasa kgang le go phasalatsa.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 34: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

24

■ bontsha ditsela tse di farologaneng tsa go buisale go lebelela gore a kgone go tlhaloganya le gobontsha kgatlhego: • botsa dipotso go dira diponelopele tse di

bonalang;• buisa ditlhangwa ka bonako go tlhaola

dintlhakgolo ka go buisa ditlhogo, matseno,ditemana tsa ntlha, dipolelo tsa matseno tsaditemana;

• tlodisa matlho mo ditlhangweng go batladintlha tsa tlaleletso;

• buisa ka thelelo le kelotlhoko go ya kamaitlhomo le tiragatso;

• sobokanya dikakanyokgolo le tsa tlaleletsoka go kwala dintlha fela le dipolelo;

• tsaya tshwetso ka bokao jwa mafoko a a satlwaelegang kgotsa ditshwantsho tse didirisitsweng mo puong, ka go dirisa kitso yathutapuo, bokgoni jwa go kgaoganya mafokoka dinoko fa o buisa, dikaedi tsa tiriso mobokaong, modumo, mmala, go tlhama, kemole tiriso ya ditemosi tsa kutlo;

• buisa gape, lebelela gape, boeletsa gotlhotlheletsa go tlhaloganya.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 35: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

25

■ bontsha ditsela tse di farologaneng tsa go buisale go lebelela gore a kgone go tlhaloganya le gobontsha kgatlhego:• botsa dipotso go dira diponelopele;

• buisa ditlhangwa ka bonako go tlhaoladintlhakgolo ka go buisa ditlhogo, matseno,ditemana tsa ntlha, dipolelo tsa matseno tsaditemana;

• tlodisa matlho mo ditlhangweng go batladintlha tsa tlaleletso;

• buisa ka thelelo le ka kelotlhoko go ya kamaitlhomo le tiro;

• sobokanya dikakanyokgolo le tsa tlaleletsoka go kwala dintlha, dipolelo le ditemana;

• tsaya tshwetso ka bokao jwa mafoko a a satlwaelegang kgotsa ditshwantsho mobokaong jo bo tlwaelegileng, ka go dirisakitso ya thutapuo, bokgoni jwa gokgaoganya mafoko ka dinoko fa o buisa,dikaedi tsa maemo a a rileng, modumo,mmala, popego, kemo le tiriso ya ditemositsa kutlo;

• buisa gape, lebelela gape, boeletsa gotlhotlheletsa go tlhaloganya.

■ bontsha ditsela tse di farologaneng tsa go buisale go lebelela gore a kgone go tlhaloganya le golemoga bontle:• botsa dipotso go dira diponelopele;

• buisa ditlhangwa ka bonako go tlhaoladintlhakgolo ka go buisa ditlhogo, matseno,ditemana tsa ntlha, dipolelo tsa matseno tsaditemana;

• tlodisa matlho mo ditlhangweng go batladintlha tsa tlaleletso;

• buisa/leba go ya ka maitlhomo le thutiso;

• sobokanya dikakanyokgolo le tsa tlaleletsoka go kwala dintlha, dipolelo le ditemana;

• tsaya tshwetso ka bokao jwa mafoko a a satlwaelegang kgotsa ditshwantsho mobokaong jo bo tlwaelegileng, ka go dirisakitso ya thutapuo, bokgoni jwa gokgaoganya mafoko ka dinoko fa o buisa,dikaedi tsa maemo a a rileng, modumo,mmala, popego, kemo le tiriso ya ditemositsa kutlo;

• buisa gape, lebelela gape, boeletsa gotlhotlheletsa go tlhaloganya.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 36: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

26

■ tlhalosa bokao jwa mefuta e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa tse di kwadilweng,bonwang, utlwelelwang, le tsa ponokutlo:• bona tshedimosetso le dintlha mo

ditlhangweng;• lemoga ka mo go tlhopha le go tlogela

dintlha mo setlhangweng go nang le seabemo bokaong ka teng;

• farologanya magareng ga ntlha le kakanyo lego neela kakanyo ya gagwe;

• lemoga pharologanyo maganeng ga bokao jobo tlhamaletseng le jo bo sa tlhamalalang;

• lemoga mogopolo wa mokwadi le/kgotsamoanelwa le go fa mabaka a a tshegetsanggo tswa mo setlhangweng;

• lemoga lemorago la bomorafe dipolotiki letsa setso mo ditlhangweng;

• lemoga le go tlhalosa seabe sa mefuta e efarologaneng ya puo ya botshwantshi le e etlhotlheletsang le dipotso tse di ikarabangjaaka tshwantshiso, matshwao, pheteletso,dipapiso, tshotlo, tshwantshanyo,mothofatso, leetsi, pheteletso ya boanedi,kobiso mo bokaong jwa ditlhangwa;

• tlhalosa di tshwetso tsa mokwadi le go dibapisa le tsa gagwe;

• ranola ditlhangwa tsa botshwantshi tse ditlwaelegileng;

• neela le go tshegetsa tsibogo ya gagwe moditlhangweng.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2(Tsweletso)

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 37: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

27

■ sekaseka bokao jwa mefuta e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa tse di kwadilweng,bonwang, utlwelelwang, le tsa ponokutlo:• bona tshedimosetso le dintlha mo

ditlhangweng;• lemoga ka mo go tlhopha le go tlogela

dintlha mo setlhangweng go nang le seabemo bokaong ka teng;

• farologanya magareng ga ntlha le kakanyo lego tshegetsa kakanyo ya gagwe;

• lemoga pharologano magareng ga bokao jobo tlhamaletseng le jo bo sa tlhamalalang;

• lemoga mogapolo wa mokwadi le/kgotsamoanelwa le go fa mabaka a a tshegetsanggo tswa mo setlhangweng;

• lemoga lemorago la bomorafe dipolotiki letsa setso mo ditlhangweng;

• lemoga le go tlhalosa mefuta e efarologaneng ya puo ya botshwantshi le e etlhotlheletsang le didiriswa tsa go kwaladikwalwa jaaka tshwantshiso,tshwantshanyo, mothofatso, leetsi,matshwao, bong, pheteletso, dipapiso,tshotlo, pheteletso ya boanedi, kobiso lebokhutlo jo bo sa solofelwang mo bokaongjwa ditlhangwa;

• tlhalosa ditshwetso tsa mokwadi le go dibapisa le tsa gagwe;

• ranola le go sekaseka mefuta e efarologaneng ya ditlhangwa tsabotshwantshi;

• neela le go tshegetsa tsibogo ya gagwe moditlhangweng.

■ sekaseka bokao jwa mefuta e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa tse di kwadilweng,bonwang, utlwelelwang, tsa ponokutlo:• bona tshedimosetso le dintlha tse di maleba

mo ditlhangweng;• lemoga le go tlhalosa ka mo go tlhopha le

go tlogela dintlha mo setlhangweng go nangle seabe mo bokaong ka teng;

• farologanya magareng ga ntlha le kakanyo lego tshegetsa kakanyo ya gagwe;

• tlhalosa pharologano magareng ga bokao jobo tlhamaletseng le jo bo sa tlhamalalang;

• tlhalosa mogopolo wa mokwadi le/kgotsamoanelwa le go fa mabaka a a tshegetsanggo tswa mo setlhangweng;

• tlhalosa lemorago la bomorafe le dipolotikile tsa setso mo ditlhangweng;

• lemoga le go tlhalosa mefuta e mentsi e efarologaneng ya puo ya botshwantshi le e etlhotlheletsang le didiriswa tsa go kwaladikwalwa jaaka tshwantshiso,tshwantshanyo, mothofatso, leetsi,matshwao, phane, pheteletso, dipapiso,tshotlo, pheteletso ya boanedi, kobiso lebokhutlo jo bo sa solotelwang mo bokaongjwa ditlhangwa;

• tlhalosa mopopolo le ditshwetso tsamokwadi le go di bapisa le tsa gagwe;

• ranola le go sekaseka mefuta e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa tsabotshwantshi;

• neela le go tshegetsa tsibogo ya gagwe moditlhangweng ka go tlhotlheletsa gore godumalanwe le ena.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 38: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

28

■ lemoga ka mo puo le ditshwantshiso di kabontshang le go tlhotlheletsa meetlo le maikutloka teng:• lemoga meetlo ya setso le loago, sepolotiki,

maikutlo le ditumelo jaaka maikutlo kabong, boemo, kgolo, tlhotlheletso ya maemoa motho, ditshwanelo tsa botho, boakaretsi ledintlha tsa tikologo jaaka di fitlhelwa moditlhangweng;

• lemoga mokgwa wa go tsaya letlhakore, gofetsa mogopolo ka sengwe/mongwe le gokgetholola.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2(Tsweletso)

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 39: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

29

■ lemoga ka mo puo le ditshwantsho di kabontshang le go tlhotlheletsa meetlo le maikutloka teng:• lemoga le go tlhalosa meetlo ya loago le

setso, le sepolotiki, maikutlo le ditumelojaaka maikutlo ka bong, boemo, kgolo,tlhotlheletso ya maemo a motho,ditshwanelo tsa botho, boakaretsi le dintlhatsa tikologo jaaka di fitlhelwa moditlhangweng;

• lemoga le go tlhalosa mokgwa wa go tsayaletlhakore, go fetsa mogopolo kasengwe/mongwe le go kgetholola.

■ sekaseka ka mo puo le ditshwantshiso di kabontshang le go tlhotlheletsa meetlo le maikutlo kateng:• tlhalosa meetlo ya loago le setso, le

sepolotiki, maikutlo le ditumelo jaakamaikutlo kale bong, boemo, kgolo,tlhotlheletso ya maemo a motho,ditshwanelo tsa botho, boakaretsi le dintlhatsa tikologo jaaka di fitlhelwa moditlhangweng;

• lemoga le go tlhalosa mokgwa wa go tsayaletlhakore, go fetsa mogopolo kasengwe/mongwe le go kgetholola.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 40: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

30

■ tlhotlhomisa diponagalothôothôo tsa ditlhangwale go tlhalosa ka mo di nang le seabe ka teng mobokaong (diponagalo tse, ga di a tshwanela gosekasekwa di ikemetse ka bojosi):

* ditlhangwa tsa tirisano le tsa boitlhamedi:• lemoga le go tlhalosa, maitlhomo,

popego, tiriso ya puo mo ditlhangwengmo kharikhulamong ka bophara jaakadipegelo, ditsamaiso, boeletsa,ditlhaloso, ditshupo, dithadiso lematseno;

• lemoga le go tlhalosa ka thuso ya mongwe,seabe sa methalethale ya mokwalo-tlanyo,ditlhogo le mafoko a a tlhalosangditiragalo.

* ditlhangwa tsa dikwalwa:

padi/khutshwe/ditlhangwa tsa setso[dinaane]/ditlhamo tse di khutshwane:• tlhalosa phuthologo ya poloto,

polotwana, kgotlhang, semelo sabaanelwa le karolo e e tsewang kemoanedi fa go leng maleba;

• supa le go tlhalosa melaetsa ledithitokgang le go di amanya le ditematse di tlhophilweng mo setlhangwengsotlhe;

• tlhalosa ka mo maitshetlego lelefelokgang di golaganang le moanelwale/kgotsa thitokgang ka teng;

• tlhalosa maikutlo, nako le bokhutlo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2(Tsweletso)

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 41: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

31

■ tlhotlhomisa le go tlhatlhoba diponagalothôothôotsa ditlhangwa le go tlhalosa ka mo di nang leseabe ka teng mo bokaong (diponagalo tse, gadi a tshwanela go sekasekwa di ikemetse kabojosi):

* ditlhangwa tsa tirisano le tsa boitlhamedi:• lemoga le go tlhalosa maitlhomo,

popego le tiriso ya puo mo ditlhangwengmo kharikhulamong ka bophara jaakadipegelo, ditsamaiso, go boeletsa,kanelo, ditlhaloso, dithadiso leditlhagiso;

• lemoga le go tlhalosa seabe samethalethale ya mekwalotlanyo, ditlhogole mafoko a a tlhalosang ditshwantshokgotsa dithadiso.

* ditlhangwa tsa dikwalwa:

padi, khutshwe, ditlhangwa tsa setso,dinaane, ditlhamo tse dikhutshwane:• tlhalosa phuthologo ya poloto,

polotwana, kgotlhang le semelo sabaanelwa mo go leng maleba;

• bontsha le go tlhalosa melaetsa lemerero/dithitokgang le go di amanya lesetlhangwa sotlhe;

• tlhalosa ka mo maitshetlego lelefelokgang di golaganang le moanelwale/kgotsa thitokgang ka teng;

• tlhalosa maikutlo, nako, kobiso lebokhutlo.

■ tlhotlhomisa le go tlhatlhoba diponagalothôothôotsa ditlhangwa le go tlhalosa ka mo di nang leseabe mo bokaong (diponagalo tse, ga di atshwanela go sekasekwa di ikemetse ka bojosi):

* ditlhangwa tsa tirisano le tsa boitlhamedi:• lemoga le go tlhalosa maitlhomo,

popego le puo e e dirisiwang moditlhangweng mo kharikhulamong kabophara jaaka dipegelo, ditsamaiso, gobua gape, ditlhaloso, dithadiso leditlhagiso;

• lemoga le go tlhalosa seabe sa ditsela(dithekeniki) tse di jaaka go dirisapopego le bogolo jwa mokwalo, ditlhogole ditlhogwana.

* ditlhangwa tsa dikwalwa:

padi, khutshwe, ditlhangwa tsa setso,dinaane, ditlhamo tse dikhutshwane:• tlhalosa le go ranola phuthologo ya

poloto, polotwana, kgotlhang, le semelosa baanelwa mo go leng maleba;

• tlhalosa le go ranola melaetsa le merero/dithitokgang le botlhokwa jwa tsona mosetlhangweng sotlhe;

• ranola ka mo lemorago le lefelo di kagolaganang le moanelwa le/kgotsathitokgang ka teng;

• ranola maikutlo, nako, kobiso lebokhutlo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 42: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

32

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

poko (go akaretsa maboko a thoriso):• tlhalosa ka mo tlhopho ya mafoko,

botshwantshi, le medumo ditlhotlheletsang maikutlo, bokao lethitokgang ka teng;

• lemoga ka mo mela le popego yaditemana, morumo, moribo, matshwao apuiso, di tlhotlheletsang bokao ka teng.

terama le thuto ya difilimi:• lemoga ka mo puisano le tiragatso di

amanang le semelo sa moanelwa lethitokgang ka teng;

• tlhalosa poloto, polotwana, semelo sabaanelwa, kgotlhang le maitlhomo aterama;

• lemoga tiriso ya dipopego tsa terama lebokaedi jwa serala.

* ditlhangwa tse di bonwang, reetswang leditlhangwa tse di dirisang mekgwa e efarologaneng ya tlhaeletsano:thuto ya difilimi, terama ya thelebiπene le yaseyalemowa:• lemoga le go tlhalosa molaetsa le

thitokgang; • lemoga tiriso ya didiriswa tse di

bonwang tse di utlwelelwang le tsaponokutlo jaaka tiriso ya mmala,setlhogwana, puisano, mmino, modumo,tiriso ya dipone, go tlhotlha diphoso, gobeela lonao, mokgwa wa go tsayaditshwantsho, bokgoni jwa go tsamaisakhemera botlhagisipele jwa setshwantshole lomorago lwa sone.

Poelo ya go Ithuta ya 2(Tsweletso)

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 43: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

33

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

poko (go akaretsa maboko a thoriso):• tlhalosa ka mo tlhopho ya mafoko,

botshwantshi le medumo ditlhotlheletsang maikutlo, bokao lethitokgang ka teng;

• lemoga ka mo mela le popego yaditemana, morumo, moribo, matshwao apuiso, di tlhotlheletsang bokao ka teng.

terama le thuto ya difilimi:• lemoga le go tlhalosa ka mo puisano le

tiragatso di amanang le moanelwa lethitokgang ka teng;

• tlhalosa poloto, polotwana, semelo sabaanelwa, kgotlhang, maitlhomo aterama le kobiso ya terama;

• tlhalosa dipopego tsa terama le bokaedijwa serala.

* ditlhangwa tse di bonwang, utlwelelwang letsa dltlhangwa tse di dirisang mekgwa e efarologaneng ya tlhaeletsano:thuto ya difilimi, terama ya thelebiπene le yaseyalemowa:• lemoga le go tlhalosa molaetsa le

thitokgang; • tlhalosa mosola wa go dirisa bobegi ka di

tiriso ya tsedi bonwang, tse di utlwelelwangle tsa ponokutlo jaaka tiriso ya mmala,setlhogwana, puisano, mmino, modumo,dipone, go tlhotlha diphoso, go beela lonao,mokgwa wa go tsaya ditshwantsho, tlhamo,bokgoni jwa go tsaya ditshwantsho, gotsamaisa khemera, botlhagisipele jwasetshwantsho le lomorago lwa sone.

poko (go akaretsa maboko a thoriso):• ranola ka mo tlhopho ya mafoko,

botshwantshi, modumo di tshwaetsangmaikutlo, bokao le thitokgang ka teng;

• tlhalosa ka mo mela le dipopego yaditemana, morumo, moribo, matshwao apuiso, di tlhatlheletsang bokao ka teng.

terama le thuto ya difilimi:• lemoga le go tlhalosa ka mo puisano le

tiragatso di amanang le moanelwa lethitokgang ka teng;

• tlhalosa le go ranola poloto, polotwana,semelo sa baanelwa, kgotlhang,maitlhomo a terama le kobiso ya terama;

• tlhalosa le go ranola dipopego tsa teramale bokaedi jwa serala.

* ditlhangwa tse di bonwang, utlwelelwang leditlhangwa tse di dirisang mekgwa e efarologaneng ya tlhaeletsano:thuto ya difilimi, terama ya thelebiπene le yaseyalemowa:• lemoga le go ranola molaetsa le

thitokgang;• tlhalosa mosola wa go dirisa bobegi ka

tiriso ya tse di bonwang, tse diutlwelelwang le tsa ponokutlo jaaka tirisoya mmala, puisano, mmino, modumo, tirisoya dipone, go tlhotlha diphoso, go beelalonao mokgwa wa go tsaya ditshwantsho,tlhamo, bokgoni jwa go tsaya ditshwantsho,bokgoni jwa go tsamaisa khemera,botlhagisipele jwa setshwantsho lelomolago lwa sone.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 44: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

34

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya go kwalelamaitlhomo a a rileng, baamogedi batshedimosetso le bokao jo bo rileng:• tlhalosa ditlhokego tsa mefuta ya ditiro tse di

farologaneng;• lemoga baamogedi ba tshedimosetso ba ba

maleba le maitlhomo a a rileng jaaka goanela, itumedisa, tlhotlheletsa, go tlhagisantlha ya gagwe, tlhalosa, sedimosetsa, le gotlhotlheletsa ka botlhale;

• lemoga le go tlhalosa mefuta ya ditlhangwatse di tla tlhagisiwang jaaka tsaboikakanyetsi, tshedimosetso, boitlhamedi,tirisano/bogolaganyi le ditlhangwa tse didirisang mekgwa e e farologaneng yatlhaeletsano;

• tsaya tshwetso le go dirisa setaele se semaleba, mogopolo le dikagego tsaditlhangwa;

• dira dipatlisiso ka ditlhogo go tswa mometsweding e e tlwaelegileng a bo a kwaladiphitlhelelo;

• batla, fitlhelela, tlhopha, rulaganya le gonyalanya tshedimosetso e e maleba go tswamo metsweding e e tlwaelegileng;

• fetolela tshedimosetso go tswa mo popegonge e rileng e e tlwaelegileng go ya go enngwe jaaka go tswa mo kerafong go ya kwatemaneng;

• aga dikakanyo tse di lomaganeng mme a be arulaganya ka ditsela tse di jaaka kwalo yakgobokanyo ya dintlha, dintshwantsho, lenaanela mafoko a a botlhokwa le papetlana yathulagano ya dintlha/ditiragatso;

• dirisa didiriswa dingwe tsa pono le tse diitlhametsweng tse di tlhophilweng ka tshwanelo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 3

Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa momefuteng e e mentsi e e farologaneng ya maitlhomole go baamogedi ba tshedimosetso a dirisamelawana le dipopego tse di maleba mo bokaong jobo farologaneng.

Kereiti ya 10

Page 45: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

35

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya go kwalelamaitlhomo a a rileng, baamogedi batshedimosetso le bokao jo bo rileng:• tlhalosa ditlhokego tsa mefuta e e farologaneng

ya ditiro;• lemoga baamogedi ba tshedimosetso ba ba

maleba le maitlhomo a a rileng jaaka goanela, itumedisa, tlhotlheletsa, ngangisana,tlhalosa, sedimosetsa, tlhalosa le gotlhotlheletsa ka botlhale;

• lemoga le go tlhalosa mefuta ya ditlhangwatse di tla tlhagisiwang jaaka tsaboikakanyetsi, tshedimosetso, boitlhamedi,tirisano/bogolaganyi le ditlhangwa tse didirisang mefuta e e farologaneng yatlhaeletsano;

• tsaya tshwetso le go dirisa setaele se se maleba,mogopolo le dikagego tsa ditlhangwa;

• dira dipatlisiso ka ditlhogo go tswa mometsweding e e farologaneng a bo a kwaladiphitlhelelo;

• batla, fitlhelela, tlhopha, rulaganya le gonyalanya tshedimosetso e e maleba go tswamo metsweding e e farologaneng;

• fetolela tshedimosetso go tswa mo popegonge e rileng, e e tlwaelegileng go ya go enngwe jaaka go tswa mo kerafong go ya kwatemaneng;

• aga dikakanyo tse di lomaganeng mme a be arulaganya ka ditsela tse di jaaka kwalo yakgobokanyo ya dintlha, ditshwantsho,lenaane la mafoko a a botlhokwa, lepapetlana ya thulagano ya dintlha/ditiragatso;

• dirisa mefuta ya didiriswa tsa pono le tse diitlhametsweng tse di tlhophilweng katshwanelo.

■ bontsha bokgoni jwa go rulanganya go kwalelamaitlhomo a a rileng, baamogedi batshedimosetso le bokao jo bo rileng:• tlhalosa ditlhokego tsa mefuta e mentsi e e

farologaneng ya ditiro;• lemoga baamogedi ba tshedimosetso ba ba

maleba le maitlhomo a a rileng jaaka goanela, itumedisa, tlhotlheletsa, ngangisana,tlhalosa, sedimosetsa, sekaseka, le gotlhotlheletsa ka botlhale;

• lemoga le go tlhalosa mefuta ya ditlhangwatse di tla tlhagisiwang jaaka tsaboikakanyetsi, tshedimosetso, boitlhamedi,tirisano/bogolaganyi le ditlhangwa tse didirisang mefuta e e farologaneng yatlhaeletsano;

• tsaya tshwetso le go dirisa setaele se se maleba,mogopolo le dikagego tsa ditlhangwa;

• dira dipatlisiso ka ditlhogo go tswa mometsweding e mentsi e e farologaneng a boa kwala diphitlhelelo;

• batla, fitlhelela, tlhopha, rulaganya le gonyalanya tshedimosetso e e maleba go tswamo metsweding e mentsi e e farologaneng;

• fetolela tshedimosetso go tswa mo popegong ee rileng go ya go e nngwe jaaka go tswa mokerafong go ya kwa temaneng;

• aga dikakanyo tse di lomaganeng mme a be arulaganya ka ditsela tse di jaaka kwalo yakgobokanyo ya dintlha ditshwantsho, lenaanela mafoko a a botlhokwa, le papetlana yathulaganyo ya dintlha/ditiragatso;

• dirisa mefuta e mentsi e e farologaneng yadidiriswa tsa pono le tse di itlhametswengtse di tlhophilweng ka tshwanelo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 46: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

36

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

■ bontsha tiriso ya matlhale le mekgwa e efarologaneng ya go kwala ipaakanyetsokwalo tsantlha:• dirisa dikakanyokgolo le dikakanyo tse di

tlaleletsang go tswa mo go ipaakanyetsenggo kwala;

• lekelela ka go dirisa kagego le setaele goatlegisa boitlhamedi;

• lemoga le go dirisa methalethale ya puo yadipapiso e e tlhophilweng ka bomaleba jaakapuo ya botshwantshi, tlhopho ya mafoko,tlhaloso e e totobetseng, setaele le lentswe lagagwe, segalo, matshwao, mmala, go bayadintlha le mosito;

• dirisa mefuta e e farologaneng ya dipolelo,le dipolelo tse di farologaneng ka boleele leka popego ka tsela e e maleba;

• dirisa melawana ya go kwala ditemana gonetefatsa tomagano ka go dirisa polelokgolo,matseno le bokhutlo, tatelano e e siameng yaditemana, se se tlholang tiragatso leditlamorago, tsa tlhagiso, bobapisi lebofarologantshi;

• dirisa makopanyi, dithuanyi, maemedi,matlhalosi go lomaganya dikakanyo.

Poelo ya go Ithuta ya 3(Tsweletso)

Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa momefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo lego baamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawanale dipopego tse di maleba mo bokaong jo bofarologaneng.

Kereiti ya 10

Page 47: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

37

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

■ bontsha tiriso ya matlhale le mekgwa e efarologaneng ya go kwala ipaakanyetsokwalo tsantlha:• dirisa dikakanyokgolo le dikakanyo tse di

tlaleletsang go tswa mo go ipaakanyetsenggo kwala ka nonofo;

• lekelela ka go dirisa kagego le setaele goatlegisa boitlhamedi;

• lemoga le go dirisa puo ya dipapiso kabomaleba, jaaka puo ya botshwantshi,tlhopho ya mafoko, tlhaloso e e totobetseng,setaele le lentswe la gagwe, segalo,matshwao, mmala, go baya dintlha lemosito;

• dirisa mefuta e e farologaneng ya dipolelo,le dipolelo tse di farologaneng ka boleele leka popego ka tsela e e maleba;

• dirisa melawana ya thulaganyo ya ditemanago netefatsa tomagano ka go dirisapolelokgolo, setlhogo, matseno le bokhutlo,tatelano e e siameng ya ditemana, se setlholang tiragatso le ditlamorago, tsatlhagiso, bobapisi le bofarologantshi;

• dirisa makopanyi, dithuanyi, maemedi,matlhalosi go lomaganya dikakanyo.

■ bontsha tiriso ya matlhale le mekgwa e efarologaneng ipaakanyetsokwalo tsa ntlha:

• dirisa dikakanyokgolo le dikakanyo tse ditlaleletsang go tswa mo go ipaakanyetsenggo kwala ka nonofo;

• lekelela ka go dirisa kagego le setaele kamaitlhomo a go atlegisa boitlhamedi;

• lemoga le go dirisa puo ya dipapiso kabomaleba jaaka puo ya botshwantshi,tlhopho ya mafoko, tlhaloso e e stotabetseng,setaele le lentswe la gagwe, segalo,matshwao, mmala, go baya dintlha lemosito;

• dirisa mefuta e e farologaneng ya dipolelo,le dipolelo tse di farologaneng ka boleele leka popego ka tsela e e maleba;

• dirisa melawana ya thulaganyo ya ditemanago netefatsa tomagano ka go dirisapolelokgolo, setlhogo, matseno le bokhutlo,tatelano e e siameng ya ditemana, se setlholang tiragatso le ditlamorago tsa tlhagiso,bobapisi le bofarologantshi;

• dirisa makopanyi, dithuanyi, maemedi,matlhalosi go lomaganya dikakanyo.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 48: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

38

■ akanya ka, sekaseka le go tlhatlhoba tiro yagagwe, tsaya tsia dikakanyo tsa ba bangwe a boa tlhagisa setlhangwa sa bofelo:• dirisa mokgwa o o beilweng wa go tlhatlhoba

tiro ya gagwe ka kakaretso le ya ba bangwe gonetefatsa le go tokafatsa tiro eo;

• tokafatsa nyalelano le tomagano yadikakanyo mo setlhangweng sotlhe;

• akanya ka gore a diteng, setaele le tirisopuotse di maleba go baamogedi batshedimosetso le maitlhomo, tiriso mobokaong, le go tokafatsa mo go tlhokegang;

• dibela mogopolo wa gagwe le/kgotsakakanyo gammogo le dintlha tsa tshegetsoka go itshepa;

• tlhotlha tlhopho ya mafoko, dipolelogammogo le popego ya ditemana, tlosadiphoso tse di tlwaelegileng le puo e ekgopisang;

• siamisa, a bontsha tshisimogo moditshwanelong tsa botho, bomorafe, setso,dintlha tsa tikologo le maikutlo, jaaka bong,bomorafe, bogole kgolo, maemo, botlhoki,mokgwa o o itshwereng ka one, lotso, tumelo,go dirisana le lefatshe ka kakaretso, mogarewa lebolelateng, lebolelateng le malwetse amangwe;

• kwala setlhangwa sa bofelo ka go dirapoeletsopuiso le go tlhotlha diphoso;

• tlhagisa setlhangwa se se feletseng gotlhokometswe setaele se se maleba sa tlhagisojaaka setlhangwa se se senang diphoso kgotsaphousetara ya mebalabala e ntle e e ngokang.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 3(Tsweletso)

Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa momefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo lego baamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawanale dipopego tse di maleba mo bokaong jo bofarologaneng.

Kereiti ya 10

Page 49: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

39

■ akanya, sekaseka le go tlhatlhoba tiro ya gagwe,tsaya tsia dikakanyo tsa ba bangwe a bo atlhagisa setlhangwa sa bofelo:• dirisa mokgwa o o beilweng go tlhatlhoba

ka kakaretso tiro yotlhe ya gagwe le ya babangwe e le go tokafatsa tiro eo;

• tokafatsa nyalelano le tomagano ya dintlha/dikakanyo mo setlhangweng;

• akanya ka gore a diteng, setaele, le tirisopuo dimaleba mo maitlhomong, baamogeding batshedimosetso le gore bokao jo bo solofelwangdi dirisiwa ka tshwanelo;

• dibela mogopolo le/kgotsa kakanyogammogo le dintlha tsa tshegetso;

• tlhotlha tlhopho ya mafoko, dipolelogammogo le popego ya ditemana, go tlosadiphoso tse di tlwaelegileng, puo e eithaetsweng mo mebileng, puo e e tlhabang lepuo e e tlhalogangwang di le go dirisiwa kebatho ba ditiro tse di rileng fela, mme go sebotlhokwa go dira jalo;

• siamisa, a bontsha tshisimogo moditshwanelong tsa botho, tshedisano, setso,dintlha tsa tikologo le morafe, jaaka bong,bomorafe, bogole, kgolo, maemo, botlhoki,mokgwa o o itshwereng ka one mobotshelong, lotso, tumelo, go dirisana le lefatshe ka kakaretso, mogare wa lebolelateng/lebolelateng le malwetse a mangwe;

• kwala setlhangwa se se feletseng ka go dirapoeletsopuiso le go tlhotlha diphoso;

• tlhagisa setlhangwa se se feletseng gotlhokometswe setaele se se maleba jaakatlhagiso ya setlhangwa se se senang diphosokgotsa phousetara e ntle e e ngokang.

■ akanya, sekaseka le go tlhatlhoba tiro ya gagwe,tsaya tsia dikakanyo tsa ba bangwe a bo atlhagisa setlhangwa sa bofelo:• dirisa mokgwa o o beilweng go tlhatlhoba

ka kakaretso, tiro yotlhe ya gagwe le ya babangwe e le go tokafatsa tiro eo;

• tokafatsa nyalelano le tomagano yadintlha/dikakanyo mo setlhangweng;

• tlhatlhoba gore a diteng, setaele, tirisopuo, dimaleba go baamogedi, maitlhomo le gorebokao jo bo solofelwang di dirisiwa katshwanelo;

• dibela mogopolo le/kgotsa kakanyogammogo le dintlha tsa tshegetso kabokgoni le go itshepa;

• tlhotlha tlhopho ya mafoko, dipolelo,gammogo le popego ya ditemana, go tlosadiphoso tse di tlwaelegileng, puo e eithaetsweng mo mebileng, puo e e tlhabangle puo e e tlhalogangwang le go dirisiwa kebatho ba ditiro tse di rileng fela mme go sebotlhokwa go dira jalo;

• siamisa, a bontsha tshisimogo moditshwanelong tsa botho, tshedisano, setso,dintlha tsa tikologo le boitshwaro, jaaka bong,bomorafe, bogole kgolo, maemo, botlhokimokgwa o o itshwereng ka one mobotshelong, go dirisana le lefatshe kakakaretso, mogare wa lebolelateng/lebolelateng le malwetse a mangwe,tshedisano mmogo le lefatshe lotlhe;

• kwala setlhangwa se se feletseng ka go dirapoeletsopuiso le go tlhotlha diphoso;

• tlhagisa setlhangwa se se feletseng gotlhokometswe setaele se se maleba jaakatlhagiso ya setlhangwa se se senang diphosokgotsa phousetara e ntle e e ngokang.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 50: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

40

■ lemoga le go tlhalosa bokao jwa mafoko mme adirisiwa ka nepagalo mo mefuteng e efarologaneng ya ditlhangwa:• dirisa kitso ya motheo wa ditsela tsa

mopeleto, melao le melawana ya go tlhamamafoko a maπwa mme morago a ikwalelelenaane la mafoko ao a mopeleto;

• dirisa dikhutswafatso le diakeronimi tse ditlwaelegileng ka nepagalo;

• dirisa dibukafoko le lokwalo lo lo bidiwangthesorase mo maitlhomong a a farologanengjaaka go dira dipatlisiso tsa bokao lekapodiso;

• dirisa kitso ya dikutu tsa maina, ditlhogo lemegatlana go tlhomamisa bokao jwa mafokoa maπwa mo ditlhangweng;

• dirisa bong, bontsi le nyenyefatso ya mainaka tshwanelo;

• dirisa matlhaodi le matlhalosi ka tshwanelo;• lemoga ka mo dipuo di adimanang mafoko

ka teng; • farologanya magareng ga mafoko a a

bokaobontsi le makwalwatshwana a go lenggantsi a tshwarisang bothata, le go a dirisaka go bontsha kgolo mo go nepeng;

• dirisa lefoko le le lengwe boemong jwapolelwana le mefuta e e farologaneng yamakaelagongwe, le malatodi a atlwaelegileng ka nepagalo.

Poelo ya go Ithuta ya 4

Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka tsela e e maleba le ka nonofo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 10

Page 51: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

41

■ lemoga le go tlhalosa bokao jwa mafoko mme adirisiwe ka nepagalo mo mefuteng e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa:• dirisa kitso ya botlhokwa jwa ditsela tsa

mopeleto, melao le melawana ya mafoko amaπwa le a a thata mme morago a ikwalelelenaane la mafoko ao a mopeleto;

• dirisa dikhutswafatso le diakeronimi tse ditlwaelegileng ka nepagalo;

• dirisa dibukafoko le lokwalo lo lo bidiwangthesorase, ka tsenelelo go fitlhelelamaitlhomo a a farologaneng jaaka go diradipatlisiso tsa bokao le kapodiso;

• dirisa kitso ya dikutu tsa maina, ditlhogo lemegatlana go tlhomamisa bokao jwamafoko a maπwa mo ditlhangweng;

• dirisa bong, bontsi le nyenyefatso ya mainaka tshwanelo;

• dirisa matlhaodi le matlhalosi ka nepagalo;• lemoga ka mo dipuo di adimanang mafoko

ka teng;• farologanya mafoko a a bokaobontsi le

makwalwatshwana a go leng gantsi atshwarisang bothata le go a dirisa moditlhangweng ka nepo;

• dirisa lefoko le le lengwe boemong jwapolelwana le mefuta ya makaelagongwe lemalatodi, ka nepagalo.

■ lemoga le go tlhalosa bokao jwa mafoko mme adirisiwa ka nepagalo mo mefuteng e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa:• dirisa kitso ya botlhokwa jwa ditsela tse

dintsi tse di farologaneng tsa mopeleto,melao le melawana mo mafokong a maπwale/kgotsa a a thata mme morago a ikwalelelenaane la mafoko ao a mopeleto;

• dirisa mefuta e e farologaneng yadikhutswafatso le diakeronimi ka nepagalo;

• dirisa dibukafoko le lokwalo thesorase katsenelelo go fitlhelela maitlhomo a afarologaneng jaaka go dira dipatlisiso tsabokao le kapodiso;

• dirisa kitso ya dikutu tsa maina, ditlhogo lemegatlana go tlhomamisa tiriso le bokao jwatsa mafoko a mantsi a maπwa moditlhangweng;

• dirisa bong, bontsi le nyenyefatso ya mainaka tshwanelo;

• dirisa matlhaodi le matlhalosi ka nepagalo;• tlhalosa ka mo dipuo di adimanang mafoko

ka teng;• farologanya mafoko a a bokaobontsi le

makwalwatshwana a go leng gantsi atshwarisang bothata le go a dirisa ka nepo;

• dirisa lefoko le le lengwe boemong jwapolelwana le mefuta ya makaelagongwe lemalatodi ka nepagalo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 52: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

42

■ dirisa dipolelo tse di bopilweng sentle ka tsela ee nang le bokao le go bontsha mokgwa wa godirisa puo ka gale:• lemoga le go dirisa dikarolo tsa puo jaaka

maina, madiri, maemedi, matlhaodi lematlhalosi mo ditlhangweng tse ditlhophilweng ka nepagalo le ka bokao jo bosiameng;

• dirisa mefuta ya madiri le madirimathusi gosupa paka le moono/maikutlo ka nepagalo ee golang mo mabakeng a a tlwaelegileng;

• dirisa mafoko a boganetsi ka tshwanelo;• dirisa sediri, sedirwa le letiro ka nepagalo;• dirisa dipolelonolo ka tsela e e maleba le ka

nepagalo, go bopa dipolelopate,dipolelotswako tse di amogelegang ka godirisa dipolelwanakutu, dipolelwana lemakopanyi;

• lemoga le go dirisa mefuta e e farologanengya dipolelo jaaka dipegelo, dipotso, ditaelole dikaelo ka nepagalo e e golang;

• dirisa tirwa ka tshwanelo mo ditlhangweng;

• dirisa puosebui le puopegelo ka nepagalo;

• dirisa tatelano e e siameng ya mafoko modipolelong ka tshwanelo mme a tlhaloganyagore e ka tshwaetsa jang bokao;

Poelo ya go Ithuta ya 4(tsweletso)

Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka tsela e e maleba le ka nonofo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 10

Page 53: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

43

■ dirisa dipolelo tse di bopilweng sentle ka tsela ee nang le bokao, le go bontsha mokgwa wa godirisa puo ka gale:• lemoga le go dirisa dikarolwana tsa puo

jaaka maina, madiri, maemedi le matlhaodimo mefuteng e e farologaneng yaditlhangwa ka nepagalo le ka bokao jo bosiameng;

• dirisa mefuta ya madiri le madirimathusi gotlhalosa dipaka le moono/maikutlo mobokaong jo bo tlwaelegileng ka nepagalo e egolang;

• dirisa mafoko a boganetsi ka tshwanelo;• dirisa sediri, sedirwa le letiro ka nepagalo; • dirisa dipolelonolo ka tsela e e maleba le ka

tshwanelo le go bopa dipolelopate ledipolelotswako tse di amogelesegang ka godirisa dipolelwanakala, dipolelwana lemakopanyi;

• lemoga le go dirisa mefuta e e farologanengya dipolelo jaaka dipego, dipotso, ditaelo leditaolo ka nepagalo;

• dirisa tirwa ka maitlhomo a a maleba;

• dirisa puosebui le puopegelo ka nepagalo gogorosa bokao jo bo tshwanetseng;

• dirisa tatelano e e siameng ya mafoko kanepagalo e e golang le gotlhaloganya ka motatelano ya mafoko e ka tshwaetsang bokaoka teng;

■ dirisa dipolelo tse di bopilweng sentle ka tsela ee nang le bokao, le go bontsha mokgwa wa godirisa puo ka gale:• lemoga le go dirisa dikarolwana tsa puo

jaaka maina, madiri, maemedi, matlhaodi lematlhalosi mo mefuteng e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa ka nepagalo lebokao jo bo siameng;

• dirisa mefuta ya madiri le madirimathusi gotlhalosa dipaka le moono/maikutlo mobokaong jo bo tlwaelegileng ka nepagalo e egolang;

• dirisa mafoko a boganetsi ka tshwanelo;• dirisa sediri, sedirwa le letiro ka nepagalo; • dirisa dipolelonolo ka tsela e e maleba le e e

nepagetseng le go bopa dipolelopate ledipolelotswako tse di utlwalang le tse dinonofileng ka go dirisa dipolelwanakala,dipolelwana le makopanyi;

• lemoga le go dirisa mefuta e e farologanengya dipolelo jaaka dipego, dipotso, ditaelo leditaolo ka nepagalo;

• dirisa tirwa ka maitlhomo a a maleba le goka tshegetsa tiriso ya tsona;

• dirisa puosebui le puopegelo ka nepagalo go gorosa bokao jo bo tshwanetseng;

• dirisa tatelano e e siameng ya dipolelo kanepagalo le go tlhaloganya ka mo tatelanoya mafoko e ka tshwaetsang bokao ka teng;

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 54: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

44

• dirisa matshwao a puiso ka tshwanelo momaitlhomong a a farologaneng jaaka gotlhalosa bokao, bontsha kgolagano yathutapuo le go tiisa bokao;

• dirisa puo ya botshwantshi jaaka diane lemaele a go dirisa puo ka papiso ka mokgwao o maleba;

• fetolela dipolelo tse di khutshwane go tswamo puong e e lebeletsweng go ya mo puongya gae fela jalo go ya ka puo e etshwanetseng go ranolwa.

Poelo ya go Ithuta ya 4(tsweletso)

Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka tsela e e maleba le ka nonofo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 10

Page 55: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

45

• dirisa dithuanyi ka nepagalo e e golang;

• dirisa matshwao a puiso ka nepagalo momaitlhomong a a farologaneng jaaka gotlhalosa bokao, bontsha kgolagano yamafoko mo polelong, le go tiisa bokao;

• dirisa puo ya botshwantshi jaaka diane lemaele ka tshwanelo;

• fetolela dipolelo go tswa mo puong e elebilweng go ya go puo ya gae fela jalo goya ka puo e e tshwanetseng go ranolwa.

• dirisa dithuanyi ka nepagalo;

• dirisa matshwao a puiso ka nepagalo momaitlhomong a mantsi a a farologanengjaaka go utlwagatsa bokao, bontshakgolagano ya mafoko mo polelong, le gotiisa bokao;

• dirisa mefuta e mentsi e e farologaneng yapuo ya botshwantshi jaaka diane le maele katshwanelo;

• fetolela ditemana tse dikhutshwane go tswamo puong e e lebilweng go ya go puo ya gaefela jalo go ya ka puo e e tshwanetseng goranolwa.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 56: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

46

Poelo ya go Ithuta ya 4(Tsweletso)

Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka tsela e e maleba le ka nonofo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

■ aga kitso ya tiriso ya puo ka tsenelelo:• lemoga tlhagiso ya bokao jwa nnete le jwa

botshwantshi; • tlhotlhomisa ka mo melaetsa e e

tlhamaletseng le e e bofitlha,dingwao/meetlo le maikutlo di bontshangmaemo a a sebui/moamogedi/mmuisi/mmogedi, ka teng;

• lemoga le go emelelana le kgobelelo/gotsaya letlhakore, go nanganela ntlheng e lenngwe, kokomogo ya maikutlo le puo e etlhotlheletsang le e e digelang ka e dirisabokao bosele go itlhalosa.

Kereiti ya 10

Page 57: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

47

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

■ aga kitso ya tiriso ya puo ka tsenelelo:• tlhalosa tlhagiso ya bokao jwa nnete le jwa

botshwantshi jo bo sa tlhamalalang;• tlhalosa ka mo melaetsa e e tlhamaletseng le

e e bofitlha, dingwao/meetlo le maikutlo dibontshang maemo a sebui/moamogedi/mmusi/moamogedi ba a tsayang;

• lemoga le go emelelana le kgobelelo/gotsaya letlhakore, go naganela ntlheng e lenngwe, kokomogo ya maikutlo, puo e etlhotlheletsang le e e digelang ka a dirisabokao bosele go itlhalosa.

■ aga kitso ya tiriso ya puo ka tsenelelo:• tlhalosa tlhagiso ya bokao le jwa nnete ya

puo jwa botshwantshi jo bo sa tlhamalalang;• tlhalosa le go ranola ka mo melaetsa e e

tlhamaletseng le e e bofitlha,dingwao/meetlo le maikutlo di bontshangmaemo a sebui/moamogedi/mmuisi/moamogedi ba a tsayang;

• lemoga le go emelalana le kgobelelo/gotsaya letlhakore go go kunameng, gonaganela ntlheng e le nngwe, kokomogo yamaikutlo, puo e e tlhotlheletsang le e edigelang ka a dirisa bokao bosele goitlhalosa.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 58: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

48

DITENG LE BOKAO MO GO FITHELELENG MAEMO A TEKANYETSO

Mo karolong e, diteng le bokao di neetswe go tshegetsa phitlhelelo ya Maemo a Tekanyetso. Diteng tse disupilweng di tlhoka gore di dirwe ka mokgwa o di ka thusang baithuti go tswelela go ya kwa phitlhelelong yaPoelo ya go Ithuta. Diteng di tshwanetse go thusa Dipoelo tsa go Ithuta mme ga di a tshwanela go iphetsa di letsosi. Bokao jo bo tlhagisitsweng bo ka thusa gore diteng di amane le maemo a a tlisang go tlhaloganya go gofeleletseng mo baithuting e bile di thusa mo go ruteng le go ithuta. Morutabana o tshwanetse go tlhokomela tiriso yamaemo a selegae, e seng fela a a supiwang fa, a a ka nnang maleba thata mo maitemogelong a moithuti. Fa diteng lebokao di golagantswe le phitlhelelo ya Maemo a Tekanyetso di ka neela ka letlhomeso la go tlhabolola Manaane ago Ithuta. Dikaedi tsa Manaanethuto di tlhalosa ka botlalo tshedimosetso e ntsi mo lebakeng le.

Tiriso ya ditlhangwa go ruta puo

Tiriso ya lefoko “setlhangwa” mo Dipegelong tsa Dirutwa tsa Dipuo, e na le kgonego ya bokao jo bo anameng,go akaretsa tiro ya molomo, go kwala, go bona, go utlwelela, kutlopono le mefuta ya ditlhangwa tse di dirisangmekgwa e e farologaneng ya tlhaeletsano. Gotlhe mo go ruteng puo, ditlhangwa di ka dirisiwa jaakatshimologo le mefuta mengwe ya ditlhangwa tse di ka tlhagisiwang jaaka setlhangwa se se feletseng, se thaegilego tswa mo ditseleng tse dintsi tsa go se kwala. Maemo a Tekanyetso a bontsha tsweletso e e maleba ka diteng tsedi bonolo go tlhaloganyega go ya go tse di thatanyana go simolola ka kereiti ya 10 go fitlha go ya 12. Ditlhangwatse di bonolo le tse di marara ke motheo wa go netefatsa tsweletso mo dipuong tsotlhe.

Ditlhangwa ke metswedi e megolo ya “diteng le bokao” mo go ithuteng le mo go ruteng puo ka tsela e ya tlhaeletsanole ya tsenyeletso.

Mefuta e mentsi ya ditlhangwa tse di dirisiwang e bile di tlhagisiwa e tshwanetse go lemosa baithuti:

■ kitso e e humileng ka tsa loago; setso le ditiragalo mme di godisa go tlhaloganya boswa jwa puo;■ dithitokgang tse di gwetlhang le tse di rotloetsang le go godisa go tlhaloganya ka tsenelelo meetlo le

kgatlhego ya setso le loago le dintlha tsa boitshwaro tse di botlhoka e bile di le maleba mo matshelong abaithuti ba Aferika Borwa;

■ mefuta e mentsi e e farologaneng ya dintlhakemo;■ dikao tsa puo e e kwalwang le e e buiwang ka dipopego tse dintsi tse di farologaneng go thusa moithuti go

nna le kitso e e siameng ya tirisopuo e bile e le maleba;■ tshekatsheko ya puo e e naganelang ntlheng e le nngwe, go gobelela le go akaretsa go godisa go nagana ka

tsenelelo;■ puo ya thotloetso le tlhotlheletso;■ tlhotlheletso ya tiriso ya maemo a motho puong ya gagwe le mo go ya tse dingwe;■ kgolo ya kitso ya go lemoga bareetsi, maitlhomo le bokao ka moono gammogo le lentswe le rejista tse di

maleba;■ dipharologantsho le dikarolwana tsa mefuta e mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa, go akaretsa tse di kwalwang; ■ didiriswa tsa pono, kutlo le tsa kutlopono; ■ ditaele ka mefutafuta le didiriswa tsa setaele jaaka mefuta e mentsi e e farologaneng ya puo ya

botshwantshi le ya boitlhamedi.

Bk

Page 59: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

49

Tsela ya go ruta e e ikaegileng ka ditlhangwa le ya go ruta ka tsela ya tlhaeletsano, mmogo, di ikaegile motirisong e e tswelelang le tlhagiso ya ditlhangwa.

Tsela ya go ruta e e ikaegileng ka ditlhangwa e tlhotlhomisa ka mo ditlhangwa di dirang ka teng. Maitlhomo a tselae e ikaegileng ka ditlhangwa ke go kgontsha baithuti go nna le bokgoni, go itshepa le go nna babuisi ba ba buisang katsenelelo, bakwadi, babogedi, le batlhami. E akaretsa go reetsa, fa go buisiwa, fa go lebelelwa le fa go sekasekwaditlhangwa go tlhaloganya gore di tlhagisitswe jang, le gore di tlhotlhehetsa jang. Ka mekamekano e e tseneletseng e,baithuti ba nna le bokgoni ba go tlhatlhoba ditlhangwa ka tsenelelo. Tsela e e ikaegileng ka ditlhangwa e akaretsatlhagiso ya mefuta e e farologaneng ya ditlhangwa mo mabakeng a a rileng le baamogedi ba ba rileng batshedimosetso. Tsela e, e tlisiwa ke go tlhaloganya ka mo ditlhangwa di tlhamiwang ka teng.

Tsela ya go ruta ka tsela ya tlhaeletsano e kaya gore mo go ithuteng puo, moithuti o tshwanetse go dirisa puogo le gontsi le go newa ditπhono di le dintsi tsa go ikatisa le go tlhagisa puo ka go tlhaeletsana mo botshelongkgotsa mo tirisong ya ka gale ya puo. Go ithuta puo go tshwanetse go itlela fela mme go fetisetswa mo teng gaphaposiborutelo mo bokgoni jwa go buisa/lebelela le go kwala/tlhagisa di ithutiwang ka tokologo – baithuti baithuta go buisa ka go buisa go le gontsi le go ithuta go kwala ka go kwala go le gontsi.

Go tlhaloganya ka mo ditlhangwa di bopiwang ka teng

Ditlhangwa di tlhagisiwa mo bokaong jo bo rileng ka maitlhomo a a rileng, e bile go akanngwa ka baamogediba tshedimosetso. Mefuta tsa ditlhangwa e na le ditiro tse di farologaneng mme di latela melawana e e rileng yatlwaelo mabapi le popego, setaele, thutapuo, tlotlontswe le diteng. Dilo tsotlhe tse ke mefuta ya ditlhangwa.Baithuti ba tshwanetse go tlhaloganya le go tlhagisa mefuta e e farologaneng ya ditlhangwa.

Ditlhangwa di tlhagisa maemo a setso le a sepolotiki a di tlhamilweng mo go one. Puo e e dirisiwang moditlhangweng e na le melaetsa e e mabapi le meetlo le dintlhakemo tsa sepolotiki tsa bakwadi le batlhami; Ka jaloditlhangwa di tsaya letlhakore la bakwadi le batlhami. Baithuti ba tshwanetse go kgona go ranola le go tsibogelameetlo le maikutlo tse di tlhagelelang mo ditlhangweng.

Ke sone seo, mo tseleng e e ikaegileng ka ditlhangwa, puo ka gale e tlhotlhomisiwa mo ditlhangweng, le goreditlhangwa di tlhotlhomisiwa go ya ka botsalano ba tsona le bokao. Tsela e, e lebelela tsibogelo ya mekgwa e elolameng ya dikarolo tsa puo (thutapuo le tlotlontswe) go lebeletswe gore di dirisitswe jang mo ditlhangweng.Gore baithuti ba kgone go bua ka ditlhangwa, ba tshwanetse gonna le kitso ya medumo “puo e e dirisiwang gobua ka puo “- ba tlhoka mafoko a a tlhalosang diponagalo tse di farologaneng tsa thutapuo, tlotlontswe lesetaele le go bua ka mefuta e e farologaneng ya ditlhangwa.

Ditlhangwa di ka arogangwa go ya ka ditlhangwa tse di dirisiwang le ditlhangwa tse di tlhagisiwang.Mefuta eno ya ditlhangwa e tlhagisitswe ka botlalo mo lenaneong le le latelang. Mananeo a, ga a akaretsemefuta yotlhe e e leng gone ya ditlhangwa – morutabana o letlelelwa go ka tlaleletsa ka ditlhangwa tse di kadirisiwang mo go ruteng e e akaretsang dintlha tsotlhe tsa go ruta puo. Maitlhomo a mananeo ke go famorutabana tlhopho e e anameng ya ditlhangwa tse di ka kgonang go dirisiwa le go tlhagisiwa. Dintlha ka tsedi tlhokagalang mabapi le ditlhangwa tse di thata go tlhalogangwa gammogo le tirisopuo e e maleba dikwadilwe mo Dikaeding tsa Manaanethuto.

Page 60: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

50

DITLHANGWA TSE DI DIRISIWANG MO GO RUTENG PUOTLALELETSO YA NTLHA KA GOAKARETSA DINTLHA TSOTLHE TSA THUTAPUO, KEREITI YA 10 – 12

Mefuta e mengwe ya dikwalo e e ka akarediwang mo Dikereiting tsa 10 go fitlha go 12: ditlhangwa tsadikwalo tsa tirisano, tsa tshupiso / le tshedimosetso, boitlhamedi le tsa kutlo, tsa pono le ditlhangwa tsedi dirisang mekgwa e e farologaneng ya tlhaeletsano Tlhopho e ntsi ya ditlhangwa tse, e tshwanetse godirisiwa mo thutong ya go akaretsa dintlha tsotlhe tsa thutapuo mo dingwageng di le tharo

Ditlhangwa tsa dikwalwa:Botshelo jwa mongweDikhutsweDitlhangwa tsa setsoDitlhamoLokwalo lwa botshelo jwa mokwadiPadiPokoTeramaThuto ya difilimi

Ditlhangwa tsa tirisano:Diathikele le dikholomo tsadimakasiniDiathikele le dikholomo tsamakwalodikgangDiboroutπharaDifekeseDiforomoDikitsisoDitaletsoDintlhaDipampitshana-tshedimosetsoDipegelo (tsa semmuso le tse eseng tsa semmuso)DiphasalatsoDiphousetaraDipuisano (tse di kwadilweng)DithelekeramoGo kwala ka mo bukatsatsingMakwalo (a semmuso le a e senga semmuso)Makwalo a barulaganyiMelaetsa ya (e-mail) MemorantamoMidiya wa eleketeronikiMetsotso le manaanetsamaisoNeela maikutlo ka(dikwalwa/difilimi) Tsa botshelo jwa moswi

Ditlhangwa tsa tshupetso letshedimosetso:BukafokoBuka ya megalaDibuka tsa go ithutaDisejuleEnsaetlelopidiaKaedi ya thelebiseneLenaane la nako Thesorase

Ditlhangwa tsa boitlhamedi:DibukatsatsiDikopeloDikopelo tsa setsoDitlhamaneDithamalakwaneDitlhangwa tsa boitlhamedi tsabaithutiDitlhangwa tsa dikwalwaDitlhangwa tsa setsoDipuisanoKanelo ya dinaane le dikgangMetlaeMminoPuo e e tlhagisiwangTiragatso ya terama

Ditlhangwa tsa pono, kutloponokutlo le dintlhangwa tse didirisang mekgwa e efarologaneng ya tlhaeletsano:Dikerafo, ditaekeramo,manaanepaloDitπhate le dimmepeDifilimi tsa metlae tse ditshwantshitswengDikgatisoDikhomikiDiphasalatsoDipontsho tsa diselaeteDipuo tse di gatisitswengDiselaeteDiteramaDitshwantsho/DinepeDitshwantsho tsa metlaeDibidiyo tsa mminoManaane a seyalemoyaManaane a thelebiπene ledidokumentariMatshwaoMokwalo o o gateletsweng modipoteng (kerafiti)(Metlae e e tshwantshitsweng)Puiso ya diterama padi kgotsa di-khutshweSetlhangwa se se buisetswangkwa godimoTiriso ya puo go kobisa kamogosoTshwantsho

Page 61: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

51

DITLHANGWA TSE DI TIHAGISIWANG KA NAKO YA GO RUTA PUO TLALELETSO YANTLHA KA GO AKARETSA DINTLHA TSOTLHE TSA THUTAPUO, KEREITI YA 10 – 12

(Tlhopho e tshwanetse go tlhagisiwa mo Dikereiting tsa 10 go fitlha go 12)

Ditlhangwa tse e seng tsa pateletso tsa go inonotsha: bodiragatsi, kanelo ya kgang, dikgang tsaseyalemowa/thelebiπene, diterama tsa diyalemoa/dithelebiπene, dipuisano mo ditlhopheng tsa batho,dikhutshwe tsa mafoko/metshameko, difilimi tsa metlae tse di tshwantshitsweng (dikhatunu), ditshwantshotsa metlae, matshwao, jj.

Ditlhangwa tsa tirisano:Botshelo jwa moswiDiboroutπharaMaipoleloDifekeseDikaratataletsoDikgang tsa dimakasiniDikgang tsa makwalodikgangDipegelo (semmuso le botsalano)DiphatlhalatsoDipuisanoLenaane la botsheloMakwalo a batlhagisiMakwalo a botsalanoMakwalo a semmuso a kopo, ngongorego,kutlobotlhoko, taletso, keleletsomasego, ditebogoMakwalokarataMakwalokopo a semmusoMakwalo a semmuso le a botsalano go ya kwabagatisingMelaetsa ya poso ya eleketeronikiMemorantamoMetsotso le manaanetsamaisoMolaetsa o Mokhutshwane wa mogala wa lothekaBotseleganyiGo tlatsa diforomo

Ditlhangwa tsa boitlhamedi:Ditlhamo tsa kanelo, tlhaloso, dikakanyo, go tlotla,tlhagiso le tsa kganetsanoGo tsibogela dikwalwa

Ditlhangwa tsa tshupetso le tshedimosetso:DikaediDintlhaDiporojeke tsa dipatlisisoDitaeloDitshobokanyoKgobokanyo ya dintlha le kwalo ya tsoneGo kwala mafoko ka mo bukafokong (lenaneo la gopeleta la bonosi le thanolo ya mafoko)

Ditlhangwa tsa molomo, pono le ditlhangwa tsedi dirisang mekgwa e e farologaneng yatlhaeletsano:DipapatsoDipampitshana tsa tshedimosetsoDiphousetaraDiporojeke tsa dipatlisisoDipotsotherisanoDipuisanoDipuo tsa semmuso le tse e seng tsa semmusoTlhagiso ka tiriso ya dikerafiki le medumo

Page 62: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

52

Page 63: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

53

KGAOLO YA 4

TEKANYETSO

MATSENO

Tekanyetso ke karolo ya botlhokwa ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya goIthuta ya Kakaretso). Ke tsela ya go kokoanya le go tlhalosa bosupi le go tlhomamisa bokgoni jwa moithuti.Bosupi bo ka kokoanngwa ma tsamaong ya nako le mo mafelong a a farologaneng, le ka go dirisa ditsela,didiriswa, mekgwa le mefuta ya tlhaeletsano tse di farologaneng.

Go netefatsa gore dipholo tsa tekanyetso di ka fitlhelelwa le go dirisiwa mo maitlhomong a a fapaaneng moisagong, dipholo di tshwanetse go kwalwa. Go na le mekgwa e e farologaneng ya go kwala bokgoni jwamoithuti. E mengwe ya yona e tla tlhomamisiwa mo kgaolong e. E mengwe e tla tlotlomadiwa mo Kaeding yaLenaanethuto.

Go na le batsayakarolo ba bantsi ba ba nang le kgatlhego ka mo baithuti ba dirang ka teng mo Dikereiting tsa10 – 12. Batsayakarolo ba ba akaretsa baithuti ka bobona, batsadi, batlamedi, baabi, mafapha a porofense athuto, Lefapha la Thuto (Bosetπhaba), Bookamedi jwa Thuto, bathapi, ditheo tsa thuto le katiso e e kwagodimo. Gore go kgonagale go fitlhelela bokgoni jotlhe jwa moithuti le go akanyetsa bokgoni jwa moithuti,dipholo tsa tekanyetso di tshwanetse go begwa. Go na le ditsela tse dintsi tsa go bega. Kaedi ya Lenaanethutole Lenaane la Tekanyetso di tlhalosa tsela ya go kwala le go bega mo tekanyetsong ya mo sekolong gammogole tekanyetso go tswa kwa ntle le go neela kgakololo mo dintlheng tsa tekanyetso tsa dithuto tse di rileng.

GORENG GO LEKANYETSWA

Pele ga morutabana a lekanyetsa baithuti, go botlhokwa gore maitlhomo a tekanyetso a tlhamalale, a se nnebokaobontsi. Go tlhaloganya maitlhomo a tekanyetso, go netefatsa gore go nne le tsamaelano gareng gamaitlhomo le mekgwa ya tekanyetso. Seno, se tla thusa go netefatsa gore dikakanyo, ditshwetso malebana letekanyetso di se gobelele, di nne maleba le maitlhomo.

Go na le mabaka a le mantsi a a dirang gore bokgoni jwa baithuti bo lekanyediwe. Mabaka ano a akaretsa tekanyetsoya go lebelela tsweletso le ya go bega diphitlhelelo, go sekaseka le go baakanya mathata mo go ithuteng, tlhopho,kaelo, tshegetso ya go ithuta, go fa setefikeiti jaaka bosupi jwa go tswelela mo kereiting e e latelang.

Mo kharikhulamong e, go ithuta le go lekanyetsa go golagane thata. Tekanyetso e thusa baithuti go lekanyetsa goreboleng jwa go ithuta ga bona bo ntse jang. E naya tshedimosetso ka tswelelo ya bona le go ba kgontsha le go tsayaditshwetso ka ga thuto ya bone. Ka moono o, tekanyetso e naya tshedimosetso ya gore a go ruta le go ithuta go aatlega mo go nneng gaufi le dipoelo tsa go Ithuta tse di beetsweng pele. Fa tekanyetso e bontsha go tlhoka tswelelo,maano a go ruta le go ithuta a tshwanetse go fetolwa ka tsela e e maleba.

Page 64: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

54

MEFUTA YA TEKANYETSO

Kgaolo e e tlhalosa mefuta e e latelang ya tekanyetso:

■ tekanyetso ya motheo;■ tekanyetso ya go batla makoa;■ tekanyetso ya go aga; le ■ tekanyetso ya kwa bofelong.

Tekanyetso ya motheo

Tekanyetso ya motheo (tshimologo) e botlhokwa mo tshimologong ya kereiti, fela e ka dirisiwa motshimologong ya nako/paka nngwe le nngwe ya go ithuta. E dirisiwa go tlhomamisa se baithuti ba se itseng lego kgona go se dira. E thusa mo paakanyong ya ditiro le mo tlhabololong ya Kaedi ya Lenaanethuto. Gokwalwa ga tekanyetso ya motheo, ke go go repileng.

Tekanyetso ya go batla makoa

Tekanyetso nngwe le nngwe e ka dirisiwa ka maitlhomo a go leka go bontsha lebaka/mabaka a a kgoreletsangmoithuti go ithuta. Tekanyetso ya go batla makoa le go leka go a baakanya e thusa ka ditsela tse difarologaneng tsa tshegetso kgotsa go lemoga tlhokego ya thuso e e kgethegileng kgotsa ya ketleetso. E dirajaaka lebaka la go tlhotlhomisa gore o kgone go thusa le go baakanya maikaelelo a Kaedi ya Lenaanethutogape, kgotsa go lemoga gore ke eng se se sa ithutiwang gore go tle go nne le ditsela tsa go tsereganya tse di kadirisiwang.

Tekanyetso ya go aga

Mofuta mongwe le mongwe wa tekanyetso o o dirisiwang go naya baithuti tshedimosetso morago ga thuto oaraba maitlhomo a tekanyetso ya go aga. Tekanyetso ya go aga ke karolo e e botlhokwa ya go ruta le go ithuta.E lebelela le go tshegetsa tsamao ya go ithuta. Batsayakarolo botlhe ba dirisa mokgwa o wa go lekanyetsa gobona tshedimosetso ka tswelelo ya baithuti. Pegelo e e agang ka tiro e e dirilweng ke karolo ya botlhokwa yatekanyetso mo maitlhomong a go aga.

Tekanyetso ya kwa bofelong

Fa tekanyetso e dirisiwa go kwala katlholo ya bokgoni kgotsa tiro ya moithuti, maitlhomo ke go nayatekanyetso ya bofelo. Tekanyetso ya bofelo e naya setshwantsho sa bogotlhe sa bokgoni kgotsa tswelelo yamoithuti mo nakong nngwe le nngwe e e rileng. E ka nna kwa bofelong jwa tiro e le nngwe ya go ithuta, yuniti,

Page 65: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

55

saekele, kgwedithataro kgotsa ngwaga wa go ithuta. Tekanyetso ya bofelo e tshwanetse go baakanyetswa mmeditsela tse di farologaneng tsa tekanyetso di tshwanetse go dirisiwa go kgontsha baithuti go bontsha bokgoni.

TEKANYETSO E TSHWANETSE GO NNA JANG LE GO DIRA ENG

Tekanyetso e tshwanetse:

■ go tlhaloganngwa ke moithuti le batho botlhe;■ go tsepama ka tlhamalalo;■ go golagana le go ruta le go ithuta;■ go nna go ya ka ditlhokego tse di beilweng tsa Maemo a Tekanyetso;■ go letlelela baithuti ditπhono tse di atolotsweng;■ go ya ka lebelo la go ithuta la moithuti e sa gobelele;■ go kgona go fetofetoga;■ go dirisa didiriswa tse di farologaneng; le■ go dirisa mekgwa e e farologaneng ya go ithuta;

GO LEKANYETSWA JANG

Tekanyetso ya baithuti ka barutabana e tshwanetse go nna le boikanyego jo bogolo. Se se raya gore katlholo yabarutabana ka bokgoni jwa baithuti e tshwanetse go akaretsega go ya ka dinako tse di farologaneng, dintlha tsatekanyetso, le batshwai. Dikatlholo tse di dirwang ka tsela ya tekanyatso di tshwanetse go bontsha goamogelesega go go golo; ke gore, dikatlholo di tshwanetse go dirwa mo dintlheng tsa go ithuta tse di neng dilekanyetswa.

Tekanyetso nngwe le nngwe e ka se ikanyege kgotsa go amogelega gotlhelele ka boyona ka jalo, re tshwanetse go diraditshwetso ka tswelelo ya baithuti tse di ikaegileng ka ditekanyetso tse di fetang nngwe. Seno ke motheo waTlhatlhobotsweledi. Tlhatlhobotsweledi ke tsela ya tekanyetso e ditshwetso di ikaegileng ka go ithuta mo mefuteng e efarologaneng ya ditiro le ditiragalo tse di diragalang ka dinako tse di farologaneng ka nako ya go ithuta.Tlhatlhobotsweledi e akaretsa ditekanyetso tse di dirwang ngwaga otlhe, go dirisiwa mefuta le mekgwa e efarologaneng ya didiriswa tsa tekanyetso jaaka, diteko, ditlhatlhobo, diporojeke le diasaenemente. Tekanyetso yamolomo, go kwala le ya tiragalo di a akarediwa. Dikarolwana tsa tiro e baithuti ba e dirileng di dirisiwa jaaka bosupijwa Tlhatlhobotsweledi di kokoanngwa potefoliong. Dirutwa tse di farologaneng di na le ditlhokego tse difarologaneng tsa se se tshwanetseng go kokoanngwa mo potefoliong. Ditlhokego tseno di umakiwa mo Kaeding yaLenaanethuto.

Tlhatlhobotsweledi e dirwa mo phaposiborutelong le mo sekolong, mme e tsepame mo mokgweng o otsweletseng o tekanyetso e tswakanngwang mo tswelelong ya go ruta le go ithuta. Barutabana ba kgona go itsebaithuti ba bona ka go ba ruta letsatsi lengwe le lengwe, ka go ba botsa dipotso, go lemoga le go dirisana lebona, le go ba lebelela ka mo ba dirisanang ka teng le ba bangwe.

Page 66: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

56

Tlhatlhobotsweledi e ka dirisiwa mo dikarolong tse pedi tsa Kharikhulamo tse di ka lekanyetswang ka go kwaladiteko le diasaenemente le tse di ka lekanyetswang ka mekgwa e mengwe, jaaka tiragatso, go dirisa bosupi jwago dira ka diatla kgotsa jwa go bua.

MEKGWA YA TEKANYETSO

Tekanyetso ka mong

Dipoelo tsotlhe tsa go Ithuta le Maemo a Tekanyetso di kgona go fitlhelelwa ke mongwe le mongwe. Baithutiba itse se se lebeletsweng mo go bona. Baithuti ba ka nna ba tsaya karolo e e botlhokwa ka tekanyetso kabobona, ka “tekanyetso - pele”, ya tiro, pele morutabana a dira tekanyetso ya bofelo. Kakanyo ya mong ya goithuta, ke karolo e e botlhokwa ya go ithuta.

Tekanyetso ka balekane

Mo tekanyetsong ka balekane, go dirisiwa manaanenetefatso kgotsa ruburiki, e e thusang baithuti botlhe ka tiroya go lekanyetsa le ya ba ba lekanyetsang. Go bua ka maemo kgotsa tsela e e beilweng e tiro ya bona e tlalekanyetswang ka teng, go godisa baithuti go sekaseka tiro ya bona le ya ba bangwe.

Tekanyetso ya setlhopha

Bokgoni jwa go dira ka nonofo mo ditlhopheng, ke e nngwe ya Dipoelotsenelelo. Go lekanyetsa tiro yasetlhopha go akaretsa go batla bosupi jwa gore a setlhopha sa baithuti se a dirisana, thusana, arogana tiro, le gokopanya ditshwaelo tsa ba bangwe go bopa tiro e le nngwe e e kopanetsweng sentle mme e ka kgona golekanyetswa. Tekanyetso ya setlhopha e lebelela dikgato tsa go dira tiro gamogo le tiro e e feditsweng. Eakaretsa go lekanyetsa bokgoni jwa tshedisano, go laola nako, bolaodi jwa metswedi le dipharologanyo mosetlhopheng, gammogo le dintshetsontle tsa ditlhopha.

DITSELA TSA GO KOKOANYA BOSUPI JWA TEKANYETSO

Go na le ditsela tse di farologaneng tsa go kokoanya bosupi jwa tekanyetso. Tse dingwe tsa tsona di tlhalosiwafa tlase.

Tekanyetso ka go lebelela

Ditsela tsa tekanyetso ka go lebelela ke tse di sa rulaganngwang ka botlalo le go re letlelela go kwala mefuta ee farologaneng ya bosupi ka baithuti ba ba farologaneng le ka dinako tse di farologaneng. Mofuta o wa

Page 67: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

57

tekanyetso ka gale o ikaegile ka ditiro tse di batlang gore baithuti ba dirisane mo kgwetlhong ya go batlatharabololo kgotsa go tlhagisa tiro e e tshwanang. Tekanyetso e e ikaegileng ka temogo e tshwanetse go nna e eikaeletsweng le go tsamaisiwa ka thuso ya didiriswa tse di maleba tsa temogo.

Tekanyetso ka teko

Tekanyetso ka teko ke e e rulagantsweng sentle, go kgontsha barutabana go kokoanya bosupi jwa baithutibotlhe ka tsela le ka nako e e tshwanang. Mofuta ono wa tekanyetso o lebelela bosupi jwa go ithuta jo bonetefatswang ke maduo a a rileng. Fa diteko le ditlhatlhobo di dirisiwa ka tshwanelo, di dira karolo yabotlhokwa ya kharikhulamo ka gonne di neela bosupi jo bo siameng jwa se se ithutilweng.

Tekanyetso ka tiro

Ditsela tsa tekanyetso ka tiro di ikaelela go bontsha gore a moithuti o na le bokgoni jwa go dirisa se ba seithutileng mo maemong a a sa tlwalegang kgotsa mo maemong a a kwa ntle ga phaposiborutelo. Tekanyetso yatiragatso e akaretsa karolo ya go dira ka diatla ya dithuto e le go sekaseka ka mo baithuti ba kgonang go dirisateori e ba e ithutileng. Tsela, maemo a a amogelegang kgotsa melao e tiragatso e tla lekanyetswang ka yona etlhalosiwa mo diruburiking kgotsa mo manaanenetefatsong a ditiro, le go thusa morutabana go dira katlholo yaborutego go lekanyetsa tiragatso ya moithuti mongwe le mongwe.

GO KWALA LE GO BEGA MADUO

Go kwala maduo le go bega go akaretsa mokgwa o re kwalang maduo a re a kokoantseng ka nako yatekanyetso ka ona gore a tle a sekasekiwe sentle mme a phasaladiwe ka tsela e e nepagetseng le e etlhaloganyegang.

Mekgwa ya go kwala maduo

Go na le mekgwa e e farologaneng ya go kwala maduo. Go le gantsi go thata go kgaoganya mekgwa ya gokwala maduo le mekgwa ya go tlhatlhoba tiro ya baithuti.

Dikao tseno ke tse dingwe tsa mefuta e e farologaneng ya go kwala maduo:

■ sekale se se lekanyetsang;■ manaanetiro kgotsa manaanenetefatso; le■ diruburiki.

Nngwe le nngwe e tlhalosiwa fa tlase.

Page 68: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

58

Sekale se se lekanyetsang

Sekale se se lekanyetsang ke thulaganyo nngwe le nngwe ya go tshwaya, mo letshwao (sekai jaaka A kgotsa B)kgotsa maduo (jaaka 5/10 kgotsa 50%) le ranolwang ka botlalo go golaganya tlhaloso ya maduo a a filwengkhoutu e e rileng le bokgoni jo bo tlhokagalang go fitlhelela maduo ao. Thanolo e e botlalo e, e botlhokwa gofeta maduo a go dumelelanweng ka ona mo tsamaong ya go ruta le go ithuta, ka e naya baithuti kakanyo e etlhaloganyegang ya se se fitlheletsweng le gore ke ka ntlha ya eng go ithuta go sa atlega ka botlalo. Mokgwawa bogologolo wa go tshwaya o ne o dirisa sekale se se lekanyetsang ntle le tlhaloso e e feletseng. O ne o diragore go nne thata go tlhaloganya bokgoni le makoa a baithuti go ya ka dipoelo tse di ikaeletsweng. Sekale sadintlha di le (thataro) 6 tsa bokgoni se dirisiwa mo Pegelong ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12(Tsela ya go Ithuta ka Kakaretso).

Mananeo a tiro kgotsa Manaanenetefatso

Mananeo a tiro kgotsa manaanenetefatso di na le dipegelo tse di itlhaotseng tse di tlhalosang tiragatso e elebeletsweng mo tirong e e rileng. Fa pegelo e e rileng mo manaane netefatsong e ka lemogwa jaaka e moithutia e dirileng ka nako ya tiragatso, pegelo e tla tshwaiwa. Dipolelo tsotlhe tse di tshwailweng go tswa momanaanenetefatso (jaaka maemo a a beilweng go ka fitlhelelwa) di tlhalosa phitlhelelo ya tiro ya moithuti.Manaanenetefatso a botlhokwa thata mo go lekanyetseng ditiro tsa moithuti ka esi kgotsa ka ditlhopha.

Diruburiki

Diruburiki ke kopanyo ya dikhoutu tse di lekanyetsang le ditlhaloso tsa maemo a a amogelegang. Di na letatelano ya maemo, ka maduo a a tlhalosang kgato ya bonnye kgotsa boemo jwa tiro jo bo amogelegang mokgatong ya khoutu nngwe le nngwe. Diruburiki di batla barutabana ba itse seo tota se tlhokwang ke dipoelo.Ruburiki e ka nna ya kakaretso, e le e e nayang setshwantshotshupo sa bogotlhe sa maemo a a amogelegang a alebeletsweng, kgotsa ya go sekaseka, go naya setshwantsho se se tlhamaletseng sa diponagalo tsa bosekasekitse di bopang ditlhokego, kgotsa e ka di kopanya ka bobedi. Lenaane kaedi la go Ithuta le naya dikai tsadiruburiki tsa serutwa se se rileng.

Go bopa ruburiki, morutabana o tshwanetse go swetsa gore:

■ Ke dipoelo dife tse di lebeletsweng?■ Ke Maemo a Tekanyetso afe a a tshwanetsweng go fitlhelelwa ke tiro?■ Ke bosupi bofe jo bo tshwanetseng go kokoanngwa? ■ Ke dikarolo dife tse di farologaneng tsa tiro tse di tla lekanyetswang?■ Ke didiriswa dife tse di farologaneng tsa tekanyetso tse di siametseng karolo nngwe le nngwe ya tiro (jaaka

dikgato tsa go dira tiro le tiro e e feditsweng)?■ Ke kitso efe e e tshwanetseng go nna bosupi?■ Ke bokgoni bofe jo bo tshwanetseng go dirisiwa kgotsa tiragatso e e tshwanetseng go tsewa?■ Ke ditπhono dife tsa go tlhagisa maikutlo a mong, meetlo le maikutlo ka ga mongwe/sengwe tse di

Page 69: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

59

tlhagelelang mo tirong le gore ke dife tsa tse, tse di tshwanetseng go lekanyetswa le gore di tla lekanyediwajang?

■ A ruburiki e le nngwe e lebane le Dipoelo tsa go Ithuta tsotlhe le Maemo a Tekanyetso otlhe a tiro, kgotsa,a tiro e batla diruburiki tse di mmalwa?

■ Tota, ke diruburiki di le kae tse di tlhokagalang mo tirong?

Go botlhokwa gore morutabana a abelane ruburiki kgotsa diruburiki le baithuti pele ga ba dira tiro e ebatlegang. Ruburiki e sedimosa go ithuta le ditiragatso tse e tshwanetseng go di lebelela. E nna sediriswa se sebotlhokwa sa tekanyetso ya moithuti ka esi.

Go bega tiragatso le phitlhelelo

Go bega tiragatso le phitlhelelo go naya botlhe ba ba nang le seabe kgotsa ba ba nang le kgatlhego goremoithuti o tswelelapele jang. Fa bosupi bo sena go kokoanngwa le go ranolwa, barutabana ba tshwanetse gokwala diphitlhelelo tsa baithuti. Go tlhokega gore ditekanyetso tsa bofelo tse di lekaneng di dirwe nako le nakogore pegelo e fe dintlha tse di tletseng tsa maemo a a fitlheletsweng ke moithuti.

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 e amogela sekale sa dintlha di le thataro tsa gobontsha bokgoni. Sekale se supiwa ka Sethalo 4.1:

Sethalo 4.1 Sethalo sa phitlhelelo sa Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti tsa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso)

Khoutu ya Ditlhaloso tsa Bokgoni Maduo (%) Seemo

6. Phitlhelelo ka dinaledi 80-100

5. Phitlhelelo ka matsetseleko 60-79

4. Phitlhelelo e e itumedisang 50-59

3. Phitlhelelo ka tekano 40-49

2. Phitlhelelo ka bontlhanngwe 30-39

1. Phitlhelelo e e tlhaelang 0-29

DITLHALOSO TSA BOKGONI TSA SERUTWA

Page 70: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

60

Go thusa ka boemo jo phitlhelelo e tshwanetseng go fitlhelelwa ka jona mo Dipoelong tsa go Ithuta moDikereiting tsa 10 go fitlha go 12, bokgoni jwa thuto bo tlhaloswa go farologanya ditebelelo tsa kereiti ka semoithuti a tshwanetseng go se itse le go se fitlhelela. Magato a marataro a bokgoni, a tlhalositswe mo thutongnngwe le nngwe le mo kereiting nngwe le nngwe. Ditlhaloso tse di tla thusa barutabana go lekanyetsa baithutile go ba baya mo boemong jo bo nepagetseng jwa tekanyetso. Ditlhaloso di khutshwafatsa se se tlhalositswengka botlalo mo Dipoelong tsa go Ithuta le mo Maemong a Tekanyetso, le go neela diponagalo tse difarologanyang le tse di tlhomamisang diphitlhelelo mo boemong jo bo rileng. Magato a a farologaneng aphitlhelelo le tsa diperesente tse di tsamaelanang le tsona di bontshwa mo Sethalong 4.1

Go tsamaelana le metheo le tsamaiso ya tekanyetso e e itshetlegileng ka dipoelo, ditekanyetso tsotlhe modikolong le tsa kwa ntle ga dikolo di tshwanetse go nna fela ka ditlhokego tse tiro e atlholwang ka tsona.Maduo a ka dirisiwa go tlhatlhoba tiro e e rileng ya tekanyetso, ditiro tsa tekanyetso di tshwanetse golekanyetswa go ya ka diruburiki go na le go tshwaya dikarabo tse di siameng le go neela maduo go ya ka paloya matshwao. Dipegelo tsa bokgoni tsa dirutwa di tlhalosa bonnye jwa bokgoni, kitso, maikutlo le meetlo tse ditshwanetseng go supiwa ke moithuti go bontsha phitlhelelo mo kgatong nngwe le nngwe ya sekale sa golekanyetsa.

Fa barutabana/balekanyetsi ba baakanya tiro/kgotsa potso, ba tshwanetse go netefatsa gore tiro/kgotsa potso earabela ntlha ya poelo e e rileng. Go tshwanetse ga dirisiwa maemo a tekanyetso a a maleba go tlhama ruburikie e lekanyetsang tiro kgotsa potso. Ditlhaloso di bontshe ka botlalo bonnye jo bo dumeletsweng jwa maemo a atshwanetseng go fitlhelelwa mo setlhopheng sengwe le sengwe mo sekaleng sa go lekanyetsa.

Ditlhaloso tsa bokgoni tsa serutwa se, di tlhagelela kwa bofelong jwa kgaolo e.

TLHATLOSO

Tlhatloso mo Kereiting ya 10 le Kereiti ya 11 e tla dirwa fela go ya ka tekanyetso ya mo sekolong, fela etshwanetse go ya ka mabaka a a tshwanang le a Lokwalo lwa Thuto le Katiso e e Tswelelang. Ditlhokego,maemo, melao ya kopanyo le ya go fetisetsa kwa pele, di tlhaloswa mo “Qualifications and Assessment PolicyFramework for Grades 10 – 12 (General)”.

KA MO DIKARATAPEGO DI TSHWANETSENG GO NNA KA TENG

Go na le ditsela tse dintsi tsa go tlhama karatapego, fela go botoka gore karatapego e nne bonolo gotlhaloganyega, fa e le gore tshedimosetso yotlhe e e botlhokwa e tsentswe. Karatapego e tshwanetse go akaretsatshedimosetso ka tswelelopele ya moithuti ka kakaretso, le tse di latelang:

■ bokgoni jwa moithuti go ya ka dipoelo;■ tse moithuti a di kgonang tota;■ tshegetso e e tlhokegang kgotsa e e filweng, fa go tlhokegang;

Page 71: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

■ pego ya se se diragetseng e e thusang e e tshwaelang ka ga tiro ya moithuti fa e bapisiwa le e e fetileng leditlhokego tsa serutwa; le

■ tswelelopele ya kgolo ya moithuti mo go ithuteng mokgwa wa go ithuta.

Karatapego e tshwanetse go akaretsa tshedimosetso e e latelang gape:

■ leina la sekolo;■ leina la moithuti;■ kereiti ya moithuti;■ ngwaga le kgweditharo;■ fa motsadi/moemedi wa motsadi a saenang gone;■ tshaeno ya morutabana le mogokgo;■ letlha;■ malatsi a go tswalela le go bula sekolo;■ setempe sa sekolo; le■ porofaele ya moithuti ya go tsena sekolo.

TEKANYETSO YA BAITHUTI BA BA ITEMOGELANG DIKGORELETSI MO GO ITHUTENG

Tekanyetso ya baithuti ba ba itemogelang dikgoreletsi mo go ithuteng e tla tsamaisiwa ka dikatlenegiso tsaditsela dingwe tse di tshitshintsweng le/kgotsa tse di fetotsweng jaaka tse di kwadilweng, mo Qualificationsand Assessment Policy Framework for Grades 10 – 12 (General) jaaka le tlhagelela go baithuti ba baitemogelang dikgoreletsi mo go ithuteng. Lebelela White Paper 6 on ‘Special Needs Education’ Building anInclusive Education and Training System.

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

61

Page 72: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

62

6 80-100%Phitlhelelo ka dinaledi

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka dinaledi a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa,dikakanyo di nyalelana e bile di lomagane;bontsha maitemogelo a tiriso ya puo katshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha go lemoga,ranola, sekaseka le go tlhalosa tshedimosetsomo maitlhomong a a farologaneng; dirisa puo kathelelo mo maemong a a farolaganeng atlhaeletsano a bontsha matshwao a aitumedisang a go itlhalosa.

■ lemoga, ranola sekaseka le go tlhalosaditlhangwa ka nonofo le go itshepa fa a buisa lego lebelela; bontsha go tlhaloganya go gosiameng le go gatelela fa a tshegetsa dintlha tsagagwe; buisetsa kwa godimo a bontsha thelelole maikutlo; bontsha tshisimogo modikakanyong tsa ba bangwe le tsa setso tse difarologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tsaboitshimolololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo, e bile di nepagetse; kwala/tlhagisago ya ka baamogedi ba ba farologaneng,maitlhomo, maemo le dikagego; rulaganyadikakanyo le dintlha tsa tshegetso ka tsela e etsweletseng, e e dirang gore batho ba dumalanele ena, e le ya boitlhamedi le setaele sa gagwe;boeletsa le go baakanya diphoso mo dikwalongka boene go netefatsa tokafalo;

DITLHALOSO TSA BOKGONI TSA PUOTLALELETSO YA NTLHA

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 73: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

63

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka dinaledi a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa,dikakanyo di nyalelana e bile di lomagane gogorosa molaetsa; bontsha maitemogelo a godirisa puo ka tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlhago lemoga, ranola, sekaseka, le go tlhatlhobatshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; dirisa puo ka thelelo momaemong a tlhaeletsano a a totobetseng, mme abontsha matshwao a a totobetseng a go itlhalosa.

■ ranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosaditlhangwa ka nonofo le ka go itshepa fa a buisale fa a lebelela; bontsha go tlhaloganya go gosiameng tota, fa a gatisa le go tshegetsadikakanyo tsa gagwe; buisetsa kwa godimo abontsha thelelo le maikutlo ka bokgabane;bontsha tshisimogo mo dikakanyong tse difarologaneng gammogo le tsa setso.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tsaboitshimololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo, e bile di nepagetse; kwala/tlhagisa kanonofo go ya ka baamogedi, maitlhomo, bokaole dikagego tse di farologaneng; rulaganyadikakanyo tsa setlhangwa le dintlha tsatshegetso ka tsela e e tlhomameng, etlhotlheletsa gore go dumalanwe ka seo setlhagisiwang e bontsha setaele sa gagwe;boeletsa le go baakanya diphoso mosetlhangweng ka boene go netefatsa tokafatso ee kgodisang.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka dinaledi a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa,dikakanyo di nyalelana e bile di lomagane gogorosa molaetsa; bontsha maitemogelo a magoloa tiriso ya puo ka tshisimogo le tlotlo; nnatsebentlha, lemoga, ranola, sekaseka le gotlhatlhoba tshedimosetso ka nepagalo momaitlhomong a a farologaneng; dirisa puo kathelelo le maikutlo ka go itlhalosa mo maemonga a farologaneng a tlhaeletsano.

■ ranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosaditlhangwa ka nonofo le go itshepa tota fa a buisale fa a lebelela; bontsha go tlhaloganya kabokgabane fa a gatisa le go tshegetsa dikakanyotsa gagwe; buisetsa kwa godimo a bontsha thelelole maikutlo ka bokgabane; bontsha tshisimogo modikakanyong tse dintsi tse di farologanenggammogo le tsa setso.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tsaboitshimolololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo di nepagetse; kwala/tlhagisa kanonofo go ya ka baamogedi, maitlhomo, bokaole dikagego tse di farologaneng ka nonofo;rulaganya dikakanyo tsa setlhangwa le dintlhatsa tshegetso ka tsela e e tlhomameng, etlhotlheletsa gore go dumalanwe ka seo setlhagisiwang, e bontsha setaele sa gagwe;boeletsa le go baakanya diphoso moditlhangweng ka boene go netefatsa tlhagiso yasetlhangwa se se tlhamegileng sentle.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 74: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

64

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekale

6 ■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka go itshepa le ka nepagalo e egolang; lemoga, ranola le go tlhalosadipharologano tse di bofitlha mo bokaong letiriso ya mafoko le dipopego tsa mafoko;lemoga, tlhalosa le go dirisa mefuta e efarologaneng ya dipopi tsa dipolelo kamaitlhomo a go dirisa puo ka gale le go bontshasetaele se se rileng ka bokgabane; bontshabokgoni jwa maemo a a kwa godimo jwa tirisoya thutapuo le tlotlontswe.

80-100%Phitlhelelo ka dinaledi

(Tsweletso)

S

Page 75: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

65

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka go itshepa le ka nepagalo;lemoga, ranola, le go tlhalosa dipharologano tsedi bofitlha mo bokaong, tirisong le modipopegong tsa mafoko; lemoga, tlhalosa,tlhatlhoba le go dirisa mefuta e e farologanengya dipopi tsa dipolelo ka maitlhomo a go dirisapuo ka gale le go bontsha setaele se se rileng kabokgabane; bontsha bokgoni jwa maemo a akwa godimo a tiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka go itshepa le nepagalo; lemoga,ranola le go tlhalosa dipharologano tse dibofitlha mo bokaong, tirisong le mo dipopegongtsa mafoko; lemoga, tlhalosa, tlhatlhoba le godirisa mefuta e mentsi e e farologaneng yadipopi tsa dipolelo ka maitlhomo a go dirisa puoka gale le go bontsha setaele se se rileng kabokgabane; bontsha bokgoni jwa maemo a akwa godimo a tiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

Page 76: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

66

5 60-79%Phitlhelelo kamatsetseleko

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka matsetseleko a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa dikakanyo dinyalelana, e bile di lomagane; bontshamaitemogelo a a golang, tirisopuo ka tshisimogole tlotlo go le gantsi; nna tsebentlha go lemogale go ranola tshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng fela a bontsha go okaoka fa asekaseka le go tlhalosa; dirisa puo ka thelelo gobontsha maikutlo ka bokgabane mo maemong aa farologaneng a tlhaeletsano.

■ ranola le go bontsha ditlhangwa go le gantsi kago itshepa fa a buisa le fa a lebelela fela abontsha go okaoka fa a sekaseka le go tlhalosa;bontsha go tlhaloganya mme a gatelela le gotshegetsa dikakanyo tsa gagwe; buisetsa kwagodimo ka thelelo le maikutlo ka bontle;bontsha tshisimogo mo dikakanyong tsa bathoba bangwe le tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa go le gantsi e letsa boitshimololedi, dikakanyo di nyalelana ebile di lomagane fela ka nepagalo e e kwa tlase;kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego tse di farologaneng;rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso kabotlalo, le go se fetogefetoge le go dira gorebatho ba dumalane le ene mme ka dinakodingwe e bontsha boitlhamedi le bosupi jwasetaele sa gagwe; boeletsa le go baakanyadiphoso mo dikwalong go le gantsi a dira kaboene go netefatsa tokafalo.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 77: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

67

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka matsetseleko a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa,dikakanyo di nyalelana e bile di lomagane, go legantsi a bontsha maitemogelo a a golang a tirisoya puo ka tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha golemoga le go ranola tshedimosetso momaitlhomong a a farologaneng fela a bontsha gookaoka fa a sekaseka le go tlhatlhoba; dirisa puoka thelelo go le gantsi a bontsha maikutlo kabokgabane mo maemong a a farologaneng atlhaeletsano.

■ ranola le go sekaseka ditlhangwa go le gantsi kago itshepa fa a buisa le go lebelela fela abontsha go okaoka go go rileng fa a tlhatlhobale go tlhalosa; bontsha go tlhaloganya go gosiameng mme a gatelela le go tshegetsadikakanyo tsa gagwe sentle, buisetsa kwagodimo ka thelelo le maikutlo; bontshatshisimogo mo dikakanyong tsa batho babangwe le tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa go le gantsi e letsa boitshimololedi, dikakanyo di nyalelana ebile di lomagane ka nepagalo; kwala/tlhagisa goya ka baamogedi maitlhomo, maemo ledikagego tse di farologaneng; rulaganyadikakanyo le dintlha tsa tshegetso go le gantsika go se fetogefetoge, le go dira gore batho badumalane le ene mme ka dinako dingwe abontsha boitlhamedi; bontsha bosupi jwa kgolomo go diriseng setaele sa gagwe; boeletsa le gobaakanya diphoso mo dikwalong, go le gantsi.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka matsetseleko a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa,dikakanyo di nyalelana e bile di lomagane, go legantsi a bontsha maitemogelo a a golang a tirisoya puo ka tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha golemoga, ranola le go sekaseka tshedimosetso momaitlhomong a a farologaneng fela a bontsha gookaoka go go rileng fa a tlhatlhoba; dirisa puoka thelelo mme go le gantsi a bontsha maikutloka bokgabane mo maemong a a farologaneng atlhaeletsano.

■ ranola le go sekaseka ditlhangwa go le gantsi kago itshepa fa a buisa le go lebelela fela abontsha go okaoka go go rileng fa a tlhatlhobale go tlhalosa; bontsha go tlhaloganya go gosiameng tota mme a gatelela le go tshegetsadikakanyo tsa gagwe sentle; buisetsa kwagodimo ka thelelo le maikutlo; bontshatshisimogo mo dikakanyong tsa batho babangwe le tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa go le gantsi e letsa boitshimololedi, dikakanyo di nyalelana ebile di lomagane ka nepagalo; kwalatlhagisa goya ka baamogedi, maitlhomo, maemo ledikagego tse di farologaneng; rulaganyadikakanyo le dintlha tsa tshegetso ka botlalo leka go se fetogefetoge, le go dira gore batho badumalane le ene mme ka dinako dingwe abontsha boitlhamedi; bontsha bosupi jwa kgolomo go diriseng setaele sa gagwe; boeletsa le gobaakanya diphoso mo dikwalong, go le gantsi.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 78: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

68

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekale

5 ■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka nepagalo e e golang, go le gantsi;lemoga, ranola le go tlhalosa dipharologano tsedi bofitlha fa gare ga bokao le tiriso ya mafoko ledipopego tsa mafoko; bontsha, tlhalosa le go dirisadipopi tse di farologaneng tsa dipolelo momaitlhomong a go dirisa puo ka gale mme kadinako dingwe a bontsha setaele sa gagwe fela adira diphoso; bontsha bokgoni jo bo siameng jwatiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

60-79%Phitlhelelo kamatsetseleko (Tsweletso)

S

Page 79: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

69

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka nepagalo e e golang, go le gantsi;lemoga, ranola le go tlhalosa dipharologano tsedi bofitlha fa gare ga bokao le tiriso ya mafokole dipopego tsa mafoko go le gantsi; lemoga,tlhalosa, le go tlhatlhoba le go dirisa mefuta yadipopi tsa dipolelo ka maitlhomo a go dirisa puoka gale le setaele se se rileng fela a dira diphosoka dinako dingwe; bontsha bokgoni jo bosiameng thata jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yapuo ka nepagalo go le gantsi; lemoga, ranola lego tlhalosa dipharologano tse di bofitlha fa garega bokao le tiriso ya mafoko le dipopego tsamafoko go le gantsi; lemoga, tlhalosa, tlhatlhobale go dirisa dipopi tse di farologaneng tsadipolelo mo maitlhomong a go dirisa puo kagale le a setaele se se rileng fela a dira diphosotse di sa reng sepe; bontsha bokgoni jo bosiameng thata jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

Page 80: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

70

4 50-59%Phitlhelelo e eitumedisang

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go itumedisa a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano letomagano ya dikakanyo le ka go itshepa go goisegang; bontsha maitemogelo a a isegang atiriso ya puo ka tshisimogo le tlotlo; nnatsebentlha go lemoga le go ranola tshedimosetsomo maitlhomong a a farologaneng fela abontsha go okaoka fa a sekaseka le go tlhalosa;dirisa puo ka thelelo e e isegang le maikutlo momaemong a a tlwaelegileng a tlhaeletsano.

■ lemoga, le go ranola ditlhangwa ka go itshepago go isegang fa a buisa le go lebelela fela atlhoka thuso fa a sekaseka le go tlhalosa;bontsha go tlhaloganya go go isegang mme a kagatelela le go tshegetsa dikakanyo tsa gagwe kadinako dingwe; buisetsa kwa godimo ka thelelole maikutlo a a isegang; bontsha tshisimogo eamogelesegang mo dikakanyong tsa ba bangwele tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa ka boitlhamedijo bo itumedisang, nyalelano le tomagano yadikakanyo fela setlhangwa se tlhaela nepagalo;kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego tse di farologaneng ka tselae e amogelesegang; rulaganya dikakanyo ledintlha tsa tshegetso ka botlalo le ka tlhomamofela ka thuso ya mongwe mme setlhangwagantsi se tlhaela boitshimololedi le bosupi jwagore setaele ke sa gagwe; boeletsa le gobaakanya diphoso mo dikwalong ka thuso yamongwe go netefatsa tokafalo.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana ya

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 81: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

71

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go itumedisa a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano letomagano ya dikakanyo le ka go itshepa go goisegang; bontsha maitemogelo a a isegang letiriso ya puo ka tshisimogo le tlotlo; nnatsebentlha go lemoga le go ranola tshedimosetsomo maitlhomong a a farologaneng fela abontsha go okaoka go go rileng fa a sekaseka lego tlhatlhoba; dirisa puo ka thelelo e e isegangle maikutlo mo maemong a a farologaneng atlhaeletsano.

■ ranola le go tlhalosa ditlhangwa ka go itshepago go isegang fa a buisa le go lebelela fela atlhoka thuso fa a sekaseka le go tlhatlhoba;bontsha go tlhaloganya go go isegang mme kadinako dingwe a gatelela le go tshegetsadikakanyo tsa gagwe; buisetsa kwa godimo kathelelo e e amogelegang le maikutlo; bontshatshisimogo e e isegang mo dikakanyong tsa babangwe le tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa kakamogelesego ya boitshimololedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo le nepagalo;kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego tse di farologaneng ka tselae e isegang; rulaganya dikakanyo le dintlha tsatshegetso ka botlalo le tlhomamo fela ka dinakodingwe setlhangwa sa gagwe se tlhaelaboitshimololedi le bosupi jwa gore setaele ke sagagwe; boeletsa le go baakanya diphoso modikwalong ka thuso ya mongwe go netefatsatokafalo.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana ya

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go itumedisa a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano,tomagano ya dikakanyo le ka go itshepa go goisegang; bontsha maitemogelo a a isegang letirisopuo ka tshitshimogo le tlotlo; nnatsebentlha go lemoga le go ranola tshedimosetsomo maitlhomong a a farologaneng bontsha gookaoka go go rileng fa a sekaseka le gotlhatlhoba; dirisa puo ka thelelo e e isegang lemaikutlo mo maemong a a farologaneng atlhaeletsano.

■ ranola le go tlhalosa ditlhangwa ka go itshepago go isegang fa a buisa le go lebelela fela atlhoka thuso fa a sekaseka le go tlhatlhoba;bontsha go tlhaloganya go go isegang mme kadinako dingwe a gatelela le go tshegetsadikakanyo tsa gagwe; buisetsa kwa godimo kathelelo e e amogelesegang le maikutlo, bontshatshisimogo e e isegang mo dikakanyong tsa babangwe le tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa kakamogelesego ya boitshimololedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo le nepagalo;kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego tse di farologaneng;rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso kabotlalo ka le tlhomamo fa a bona thuso gomongwe; mme a bontsha bosupi jo bo isegangjwa setaele sa gagwe; boeletsa le go baakanyadiphoso mo dikwalong ka thuso ya mongwe gonetefatsa tokafalo.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yapuo ka nepagalo e e isegang; lemoga le go

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 82: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

72

4 50-59%Phitlhelelo e eitumedisang(Tsweletso)

tirisopuo ka gale e se ka nepagalo; lemoga le goranola dipharologano fa gare ga bokao le tirisoya mafoko le dipopi tsa mafoko ka nepagalo e eisegang fela a nna le bothata fa a tlhalosa bokaojo bo fitlhegileng; lemoga le go dirisa dipopi tsedi farologaneng tsa dipolelo mo maitlhomong ago dirisa puo ka gale mme ka dinako dingwe abontsha setaele se se rileng, a ntse a diradiphoso fa a tlhalosa; bontsha bokgoni jo boamogelesegang jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 83: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

73

tirisopuo ka nepagalo e e isegang; lemoga le goranola dipharologano fa gare ga bokao le tirisoya mafoko le dipopego tsa mafoko ka nepagaloe e isegang fela a nna le bothata fa a tlhalosabokao jo bo fitlhegileng; lemoga le go dirisadipopi tse di farologaneng tsa dipolelo momaitlhomong a go dirisa puo ka gale mme kadinako dingwe a bontsha setaele se se rileng antse a dira diphoso fa a tlhalosa le go tlhatlhoba;bontsha bokgoni jo bo amogelesegang jwa tirisoya thutapuo le tlotlontswe.

ranola dipharologano fa gare ga bokao le tirisoya mafoko le dipopego tsa mafoko ka nepagaloe e isegang fela a nna le bothata fa a tlhalosabokao jo bo fitlhegileng; lemoga, tlhalosa,tlhatlhoba le go dirisa dipopego tse difarologaneng tsa dipolelo mo maitlhomong a godirisa puo ka gale mme ka dinako dingwe abontsha setaele se se rileng ka dinako dingwe adira diphoso tse di bonagalang; bontsha bokgonijo bo amogelesegang jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 84: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

74

3 40-49%Phitlhelelo ka tekano

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka tekano a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka thotloetso felago se na nyalelano le tomagano ya dikakanyo kagale; bontsha maitemogelo a a lekaneng letirisopuo e e bontshang tshisimogo le tlotlo;reetsa, go lemoga le go ranola ka tekano, fela aitemogela bothata jwa go reetsa ka tsenelelo gosekaseka a bo a tlhalosa tshedimosetso; dirisapuo ka thelelo ka tekano mo maemong a atlwaelegileng a tlhaeletsano fela a palelwa ke goitlhalosa.

■ lemoga le go ranola ditlhangwa ka tekano fa abuisa le go lebelela fela a itemogela bothata le faa bona thuso fa a sekaseka le go tlhalosatshedimosetso; bontsha go tlhaloganya go golekaneng le go neela kakanyo ya gagwe mme atshegetsa mabaka ka dinako dingwe; buisetsakwa godimo ka thelelo e e lekaneng, le kamaikutlo; bontsha tshisimogo e e lekaneng modikakanyong tsa ba bangwe le tsa setso tse difarologaneng.

■ nna le tlhokomelo e e lekaneng ya boitshimololedi,nyalelano le tomagano, ya dikakanyo le nepagalofa a kwala le go tlhagisa; kwala/tlhagisa go ya kabaamogedi, maitlhomo, maemo le dikagego katekano; mme a dira diphoso tse dintsi;kwala/tlhagisa ka tekano go ya ka baamogedi,maitlhomo, bokao le dikagego ka go farologana,rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso katekano fela diteng le tlhomamo di tlhoka gore athusiwe mo magatong otlhe a a a tsamayang;bontsha bosupi jo bo lekaneng jwa gore o dirisitsesetaele sa gagwe; boeletsa le go baakanya diphosofela ka thuso e e tseneletseng ya mongwe gonetefatsa tokafalo e e lekaneng.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 85: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

75

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka tekano a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka thotloetso felago se na nyalelano le tomagano ya dikakanyo kametlha; bontsha ka tekano maitemogelo letirisopuo ka tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlhaka tekano go lemoga le go tlhatlhoba fela a nnale bothata ba go sekaseka le go tlhatlhobatshedimosetso; dirisa puo ka thelelo e elekaneng mo maemong a tlhaeletsano fela kadinako dingwe a tlhaela go tlhagisa maikutlo.

■ ranola ditlhangwa ka tekano fa a buisa le golebelela fela a itemogela bothata le fa a bonathuso fa a sekaseka le go tlhatlhobatshedimosetso; bontsha go tlhaloganya go golekaneng le go fa dikakanyo tsa gagwe a ba a ditshegetsa ka dinako dingwe; buisetsa kwagodimo ka thelelo le maikutlo a a lekaneng;bontsha tshisimogo e e lekaneng modikakanyong tsa ba bangwe tsa le tsa setso tse difarologaneng.

■ nna le kelotlhoko e e lekaneng go boitlhamedi,nyalelano le tomagano ya dikakanyo le nepo faa kwala/tlhagisa; kwala le go tlhagisa ka tekanogo ya ka baamogedi, maitlhomo, bokao ledikagego tse di farologaneng; aga dikakanyo ledintlha tsa tshegetso ka diteng tse di nang leboitlhamedi le tsepamo di le dinnye mme atlhoka go thusiwa ka dinako tsotlhe; bontshabosupi jo bo lekaneng jwa setaele sa gagwe;boeletsa le go tlhotlha diphoso a ntse a tlhokathuso ya mongwe go netefatsa tokafalo e esiameng.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka tekano a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano letomagano ya dikakanyo ka tlhotlheletso e e rileng;bontsha ka tekano maitemogelo le tiriso ya puo katshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha ka tekano golemoga le go ranola fela a nna le bothata gosekaseka le go tlhatlhoba tshedimosetso; dirisa puoka thelelo e e lekaneng mo maemong a atlwaelegileng a tlhaeletsano.

■ ranola ditlhangwa ka tekano fa a buisa le golebelela fela a itemogela bothata fa a sekaseka,tlhatlhoba le go tlhalosa tshedimosetso; bontshatlhaloganya go go lekaneng le go fa dikakanyotsa gagwe a bo a di tshegetsa; buisetsa kwagodimo ka thelelo e e lekaneng le ka maikutlo;bontsha tshisimogo e e lekaneng modikakanyong tsa ba bangwe le mo go tsa setsotse di farologaneng.

■ nna le kelotlhoko e e lekaneng go boitlhamedi,nyalelano le tomagano ya dikakanyo le nepo faa kwala/tlhagisa; kwala le go tlhagisa ka tekanogo ya ka baamogedi, maitlhomo, bokao ledikagego tse di farologaneng; aga dikakanyo ledintlha tsa tshegetso ka tse di nang leboitlhamedi le tsepamo di le dinnye mme atlhoka thuso; bontsha ka tekano bosupi jwa goreo dirisitse setaele sa gagwe; boeletsa le gotlhotlha diphoso a ntse a tlhoka thuso yamongwe go netefatsa tokafalo e e siameng.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 86: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

76

3 40-49%Phitlhelelo ka tekano

(Tsweletso)

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka tekano fela a dira diphoso tse dibotlhaswa; lemoga le go ranola dipharologanomo bokaong jwa mafoko le dipopego tsamafoko ka tekano fela a itemogela bothata jobogolo fa a tlhalosa tiriso ya mainamatswa;lemoga, tlhalosa le go dirisa dipopego tsadipolelo mo maitlhomong a tirisopuo ka tekanofela a dira diphoso tse di masisi ka gale; bontshabokgoni jo bo lekaneng jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe ka tekano.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 87: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

77

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka tekano fela a dira diphoso tse dibotlhaswa; lemoga le go ranola dipharologanotsa bokao jwa mafoko le dipopego tsa mafokoka tekano fela a itemogela bothata jo bogolo fa atlhalosa tiriso ya mainamatswa; lemoga,tlhatlhoba, tlhalosa le go dirisa dipopi tsa puo katekano mo maitlhomong a go dirisa puo ka galefela a dira diphoso tse di masisi; bontshabokgoni jo bo lekaneng jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka tekano fela a sa kgone go di dirisaka nepagalo ka metlha; lemoga le go ranoladipharologano tsa bokao jwa mafoko le tiriso yamafoko ka tekano mme a nna le bothata gotlhalosa tiriso ya mainamatswa; lemoga le gotlhalosa dipopi tse di farologaneng tsa dipoleloka tekano ka maitlhomo a tirisopuo ya ka galefela a dira diphoso tse di bonalang; bontshabokgoni jo bo lekaneng jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 88: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

78

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekale

2 Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka bontlhanngwe a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka kabakanyo ekgolo e bile a tlhagisa ka sewelo ditlhangwa tsedi nang le nyalelano le tomagano ya dikakanyo;dirisa ka sewelo puo e e bontshang tshisimogo letlotlo; kgona go le gonnye go reetsa ka tsenelelogo lemoga, ranola, sekaseka kgotsa go tlhalosatshedimosetso; kgona go le gonnye gotlhaeletsana ka nonofo mo maemong a atlwaelegileng mme o tlhoka thelelo le goitlhalosa mo maemong a a farologaneng atlhaeletsano.

■ lemoga le go ranola ditlhangwa ka bothata kasewelo a thusiwa fa a buisa le go lebelela mme anna le bothata jo bogolo fa a sekaseka le gotlhalosa tshedimosetso; bontsha go tlhaloganyaka sewelo mme a kgona go le gonnye gotshegetsa dikakanyo; buisetsa kwa godimo ka gookaoka le ka maikutlo; bontsha tshisimogo modikakanyong tsa ba bangwe le mo go tsa setsoka sewelo.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela ka sewelodi bontsha nyalelano, tomagano leboitshimololedi; ka sewelo kgona go le gonnyego kwala go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego tse di farologaneng;rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso aitemogela bothata le fa a bona thuso; bontshabosupi jo bonnye jwa setaele sa gagwe; boeletsale go baakanya diphoso fela a itemogela bothatale fa a bona thuso ka metlha.

30-39%Phitlhelelo kabontlhanngwe

S

Page 89: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

79

Kwa bofelong ba Kereiti 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka bontlhanngwe a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go okaoka mmedi na le nyalelano le tomagano ya dikakanyo kasewelo; bontsha tlhaelo ya maitemogelo a tirisoya puo ka tshisimogo le tlotlo; kgona go legonnye go nna tsebentlha go lemoga, ranola,sekaseka kgotsa go tlhatlhoba tshedimosetso;dirisa puo ka thelelo le maikutlo mo maemong aa tlwaelegileng a tlhaeletsano ka sewelo.

■ ranola ditlhangwa ka sewelo le fa a bona thuso ee tlhomameng, fa a buisa le go lebelela mme aitemogela bothata jo bogolo fa a sekaseka,tlhatlhoba le go tlhalosa tshedimosetso; bontshatlhaelo ya go tlhaloganya mme a kgona go legonnye go di tshegetsa; buisetsa godimo ka gookaoka le tlhaelo ya go bontsha maikutlo;bontsha tshisimogo le tlotlo mo dikakanyong tsaba bangwe le mo go tsa setso ka sewelo.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela di na letlhaelo mo go tsa boitshimololedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo kgotsa nepagalo; kgonago le gonnye go kwala/tlhagisa go ya kabaamogedi, maitlhomo maemo le dikagego tsedi farologaneng; rulaganya dikakanyo le dintlhatsa tshegetso fela a tlhoka thuso ka dinakotsotlhe; kgona go le gonnye go bontsha bosupijwa gore o dirisa setaele sa gagwe; boeletsa lego baakanya diphoso mo dikwalong fela a ntse atlhoka thuso ya mongwe.

Kwa bofelong ba Kereiti 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka bontlhanngwe a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go okaoka mmedi na le nyalelano le tomagano ya dikakanyo;bontsha tlhaelo ya maitemogelo a tirisopuo katshisimogo le tlotlo; kgona go le gonnye go nnatsebentlha go lemoga, ranola, sekaseka kgotsago tlhatlhoba tshedimosetso; dirisa puo kathelelo le maikutlo mo maemong a atlwaelegileng a tlhaeletsano ka sewelo.

■ ranola ditlhangwa ka thuso fa a buisa le fa alebelela fa a sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosatshedimosetso ka sewelo; bontsha tlhaelo ya gotlhaloganya a bo a fa dikakanyo mme a ditshegetsa ka sewelo; bontsha tshisimogo modikakanyong tsa ba bangwe le mo go tsa setsoka sewelo.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela di na letlhaelo mo go tsa boitshimololedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo kgotsa nepagalo;kwala/tlhagisa go ya ka maitlhomo, maemo ledikagego tse di farologaneng ka sewelo;rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso aitemogela bothata mme a tlhoka thuso yamongwe; kgona go le gonnye go bontsha bosupijwa gore o dirisa setaele sa gagwe; boeletsa lego baakanya diphoso mo dikwalong fela kathuso ya mongwe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 90: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

80

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekale

2 ■ kgona go le gonnye go tlhaloganya melao lemelawana ya dipopi tsa puo e le go di dirisasentle, lemoga le go ranola dipharologano mobokaong jwa mafoko le dipopego tsa mafoko kasewelo mme a na le bothata jwa go tlhalosa tiroya mainamatswa; kgona go le gonnye golemoga, tlhalosa le go dirisa dipopi tsa dipoleloka nepagalo mo maitlhomang a tirisopuo ya kagale a ntse a dira diphoso tse di masisi gantsi;bontsha tlhaelo ya bokgoni jwa go dirisathutapuo le tlotlontswe.

30-39%Phitlhelelo kabontlhanngwe

(Tsweletso)

S

Page 91: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

81

■ tlhaloganya go le gonnye tiriso ya melao lemelawana ya dipopi tsa puo mme a sa di dirisesentle go le gantsi; lemoga le go ranoladipharolagano tsa bokao jwa mafoko ledipopego tsa mafoko ka mme gantsi a na lebothata jwa go tlhalosa tiriso ya mainamatswa;kgona go le gonnye go lemoga, tlhatlhoba,tlhalosa le go dirisa dipopi tsa dipolelo motirisong ya puo ka gale mme a dira diphoso tsedi masisi; bontsha tlhaelo ya bokgoni jwa tirisoya thutapuo le tlotlontswe.

■ tlhaloganya go le gonnye tiriso ya melao lemelawana ya dipopi tsa puo le go nna le bothatago di dirisa ka nepagalo ka gale; lemoga le goranola dipharologano mo bokaong jwa mafokole dipopego tsa mafoko ka sewelo mme a nna lebothata go tlhalosa tiriso ya mainamatswa;lemoga tlhatlhoba, tlhalosa le go dirisa dipopitsa dipolelo mo tirisong ya puo ka gale mme adira diphoso tse di masisi; bontsha tlhaelo yabokgoni jwa tiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 92: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

82

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekale

1 Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go sa lekanang a ka:

■ bua le go tlhagisa dintlhangwa a senamatlhagatlhaga, nyalelano le tomagano yadikakanyo; bontsha ka bothata a maitemogelo letiriso ya puo ka tshisimogo kgotsa tlotlo; reetsaka tsenelelo go lemoga, ranola, sekaseka kgotsago tlhalosa tshedimosetso ka bothata le fa a fiwathuso; retelelwa go dirisa puo ka thelelo kgotsaka maikutlo mo maemong a a tlwaelegileng atlhaeletsano;

■ lemoga, ranola, sekaseka le go tlhalosaditlhangwa fa a buisa le fa a lebelela ka bothata;bontsha tlhaloganyo ka bothata kgotsa go fadikakanyo/go di tshegetsa, buisetsa kwa godimoka bokoa le tlhaelo ya tshisimogo modikakanyong tsa ba bangwe le tsa setso tse difarologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela go sabontshe boitshimololedi/nyalelano le tomaganoya dikakanyo kgotsa nepagalo; kwala/tlhagisa ese go ya ka baamogedi, maitlhomo, bokao ledikagego; tlhagisa setlhangwa se se tletsengdiphoso mo go maswe e bile se se na bokao kantlha ya go se tlhaloganye, le tirisopuo e ebokoa; bontsha ka bothata bosupi jwa gorediphoso di baakantswe kgotsa go boeleditswe lefa tota a na le mongwe yo o mo kaelang.

0-29%Phitlhelelo e e

tlhaelang

S

Page 93: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

83

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go sa lekanang a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa a senamatlhagatlhaga e bile a kgaotsa gantsi, go se nanyalelano le tomagano ya dikakanyo; bontshatlhaelo e ntsi ya maitemogelo a tirisopuo e ebontshang tshisimogo; reetsa ka bothata golemoga ranola, sekaseka, kgotsa go tlhatlhobatshedimosetso; bontsha tlhaelo e ntsi yatirisopuo ka thelelo kgotsa ka maikutlo momaemong a a tlwaelegileng a tlhaeletsano.

■ ranola, ditlhangwa ka bothata tota fa a buisa lefa a lebelela e bile a nna le bothata jo bogolo faa sekaseka, tlhatlhoba kgotsa go tlhalosa;bontsha go tlhaloganya ka bothata, go fadikakanyo le tshegetso ya dintlha; buisetsagodimo ka bokoa le tlhaelo ya thelelo mo godiriseng puo.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela di bontshatlhaelo e kgolo ya boitlhamedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo; retelelwa ke go kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo, kamaemo le dikagego ka bothata; tlhagisasetlhangwa se se diphoso bobe e bile go sebokao bope ka ntlha ya go se tlhaloganye kgotsatirisopuo e e bokoa; rulaganya dikakanyo ledintlha tsa tshegetso kgotsa go bontsha setaelese e leng sa gagwe ka bothata; bontsha bosupijwa paakanyo ya diphoso kgotsa poeletso kabothata le fa a ntse a na le mothusi yo otlhwatlhwa.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go sa lekanang a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa a senamatlhagatlhaga, nyalelano le tomagano yadikakanyo; bontsha go tlhoka maitemogelokgotsa go ka dirisa puo ka tshisimogo kgotsatlotlo; tlhaela tota bokgoni jwa go reetsa katsenelelo go lemoga, ranola, kgotsa go sekasekale go tlhatlhoba tshedimosetso; nna le tlhaelo yago dirisa puo ka thelelo kgotsa ka maikutlo momaemong a a tlwaelegileng a tlhaeletsano.

■ ranola ditlhangwa ka bothata fa a buisa le fa alebelela e bile a nna le bothata jo bogolo fa asekaseka, tlhatlhoba kgotsa go tlhalosa; bontshago tlhaloganya ka bothata, go fa dikakanyokgotsa dintlha tsa tshegetso; buisetsa godimo kabokoa le tlhaelo ya thelelo mo go diriseng puo;bontsha tlhaelo e kgolo mo tirisong ya puo katshisimogo mo dikakanyong tsa ba bangwe lemo go tsa setso.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela di bontshatlhaelo e kgolo ya boitlhamedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo; retelelwa ke gokwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego; tlhagisa setlhangwa se sediphoso bobe e bile go se bokao bope ka ntlhaya go se tlhaloganye kgotsa tirisopuo e e bokoa;retelelwa ke go rulaganya dikakanyo le dintlhatsa tshegetso kgotsa go bontsha setaele se e lengsa gagwe; retelelwa ke go bontsha bosupi jwapaakanyo ya diphoso kgotsa poeletso le fa a ntsea na le mothusi yo o tlhwatlhwa.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 94: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

84

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekale

1 ■ tlhaloganya kgotsa dirisa melao le melawana yadipopi tsa puo ka bothata; lemoga, ranola le gotlhalosa dipharologano mo bokaong jwa mafokole dipopego tsa mafoko ka bothata; retelelwa kego tlhaloganya tiro ya mainamatswa; rulaganyakgotsa dirisa dipolelo ka bothata mo puong yaka gale kgotsa bokgoni jwa go dirisa thutapuo letlotlontswe.

0-29%Phitlhelelo e e

tlhaelang(Tsweletso)

S

Page 95: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

85

■ tlhaloganya kgotsa dirisa melao le melawana yadipopi tsa puo ka bothata; lemoga, ranola,sekaseka le go tlhalosa dipharologano mobokaong, mafoko le dipopego tsa mafoko kabothata; tlhaloganya le go dirisa mainamatswa;ka bothata; retelelwa ke go rulanganya kgotsa godirisa dipolelo ka bothata mo maitlhomong atiriso puo ya ka gale kgotsa go bontsha bokgonijwa go dirisa thutapuo le tlotlontswe.

■ tlhaloganya kgotsa dirisa melao le melawana yadipopi tsa puo; lemoga, ranola, sekaseka le gotlhalosa dipharologano mo bokaong jwa mafokole dipopego mafoko ka bothata; bontshatlhaloganyo e e bokoa le go dirisa mainamatswaka bothata; retelelwa ke go rulaganya kgotsa godirisa diplelo ka bothata mo maitlhomong atirisopuo ya ka gale kgotsa go bontsha bokgonijwa go dirisa thutapuo le tlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 96: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

86

Page 97: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

87

LENAANEFOKO LA MAREO

akeronimi – le foko le le agiwang ka go kapodisa ditlhaka/mafoko a ntlha a polelwana kgotsa leina (sekao; TD– Thuto ya dipoelo.

baakanya diphoso – go ntsha diphoso tsa mokwalo le matshwao a puiso a etswe tlhoko.

baamogedi – bareetsi, babogedi, babuisi ba mefuta e e farologaneng ya tlhaeletsano ka kakaretso.

boakaretsi – molawana o o reng thuto e fitlhelelwe ke baithuti botlhe ntle le go ba kgetholola ka ntlha yabokoa bongwe jwa bona, e ka nna jwa dirwe tsa mmele kana tlhaloganyo.

bodiragatsi – go tsaya karolo mo motshamekong, sekai terama.

bokgabane – matsetseleko.

boitlhamedi – mafoko a setheo kgotsa borutegi jo bo rileng; e le mareo a a ka itsiweng ke ba setheo fela

boitshimololedi – boikakanyetsi jwa moithuti ka nosi jo bo kgethegileng, a bo ithaetse go tlhagisa kitso yagagwe.

bonnye jo bo dumeletsweng – ntlha e e kwa tlase e e kayang gore tiragatso e e neilweng e fitlheletswe. Sekao;Fa moithuti a newa tiro e e leng gore o tshwanetse go bona diperesente di le 50 go e falola, peresente e, kebonnye jo bo dumeletsweng go falola.

bokao jo bo bofitlha – bokao jo bo kunameng bo sa tlhalosege bo le tlhôlôlô

botlhagisi pele jwa setshwantsho le lemorago lwa sone – (sekao go tlhagisa dithungthung le pula yamatlakadibe kwa tshimologong ya setshwantsho go latelwa ke ditiragalo tse di tshosang)

didiriswadintsi – go dirisa mmogo didiriswa jaaka setlhangwa, ditshwantsho, digatisamodumo, thelebiπene,bidiyo jj jaaka dithusathuto mo thutong.

dikarolo tsa polelo – dikarolwana tse di bopang polelo jk, lediri, sedirwa, letiro, dipolelwana jj.

dipopi tsa puo – dikarolwana tsa puo

dipuisano – ditherisano tse go ikaeletsweng gore go dumalanwe ka mogopolo pele go tsewa tshwetso kgotsago diriwa sengwe

dingangisano – dikganetsano

dipoelo tsa botlhokwa – dipoelo tse, mmogo le Dipoelo tse Dikgolo, tse di bopang Dipoelo tse Kgolo tsa Pegelo

Page 98: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

88

ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso), tse di tlhotlhelediwang keMolaotheo – di akaretsa dikgono tsa pinagare tsa botshelo tsa baithuti, jaaka tlhaeletsano, kakanyo e e tseneletseng,tiro le tsamaiso ya tshedimosetso, tiro ya ditlhopha le ya baagi le dikgono tsa go lekanyetsa.

dipoelo tsa kgolo – tsona, mmogo le Dipoelo tsa Botlhokwa, di bopa pinagare ya dipoelo tsa Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso), tse di tlhotlheletswang keMolaotheo – di akaretsa go kgontsha baithuti go ithuta sentle, go nna baagi ba ba nang le boikarabelo.

diponagalo – dilo dingwe tse di itlhophileng tse di tlhaolang se sengwe go se sengwe jaaka poko e farologanale padi. Sekao; Diponagalo tsa leboko ke: ditema, dipoeletso, moribo, morumo, jj.

dipotso tse di sa batleng dikarabo – jaaka “ A lo batla go boela mo pusong ele ya tlhaolele?”

dipotso tse di tseneletseng – dipotso tse di lekang kitso bogolo jang ka dikgaisano le go itumedisa.

ditsela tsa ditiro – tiro e moithuti a batlang go e dira morago ga dithuto. (Dithuto tse a di tlhophileng tsamotheo di lebane le tiro eo.)

ditshwanelo tsa botho – sengwe le sengwe se ka molaotheo wa naga e leng tshwanelo ya moagi mongwe lemongwe, go se dira, bua, amogela jalojalo kwa ntle ga go kgorelediwa kgotsa go kgoreletsa ba bangwe.

ditshwantshotshupetso – ditshwantsho tse di nolofaditsweng go bontsha popego kgotsa ka mo selo sebonwang ka teng.

emelela ntlha (go) – go ema kgatlhanong le tlhaselo ka maitlhomo a go netefatsa se a se buang/emetseng.

go beela lonao – go beela motho serai kgotsa go epela motho lemena.

go phopholetsa – go batla ka go utlwelela ka menwana o sa bone kgotsa go leka go tlhaloganya se o seutlwang ka go akanya.

go tlhagisa ntlha ya gagwe – go akgela kgotsa go tshwaela.

godisa – go oketsa kitso, bokgoni, kgotsa popego.

ineelo – dira tiro kgotsa diragatsa maitlhomo ka botswapelo.

ka botlalo – go akaretsa dintlha tse dingwe tse di tlhokagalang kgotsa tse di tshegetsang.

kaedi – go thusa ka dikakanyo, dikeletso kgotsa tshedimosetso tse di nang le thuto nngwe ka maitlhomo a gorarabolola bothata go kgontsha batho go ikemela ka bobona.

kagego – thulaganyo ya setlhangwa go ya ka popego, bogolo le tatelano ya diteng.

Page 99: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

89

ka tekano – se se dirwang se dirwa ka tsela e e lebeletsweng kgotsa e e amogelegang.

kakanyetso – dilo tse di akanngwang e le nnete ka maemo.

katlholelopele – kakanyo e e fosagetseng e e dirwang e sena bosupi kgotsa e sa sekasekwa ke mongwe.

kgato – kitsiso ya kgotsa bokgoni jwa tiro go ya jaaka fa e dirwa go tswa kwa tshimologong go fitlha kwabokhutlong.

kgasakgaso – maiteko a ka bomo a go leka go tlhotlheletsa dikakanyo tsa batho ka go tlhagisa tshedimosetso ee ka nnang nnete kgotsa maaka ka maikaelelo a go dira gore ba dumele se ba se utlwang kgotsa ba se bonang.

kgobokanyo ya dintlha – go kgobokanya dintlha tse di tsamaelanang ka go di golaganya ka mela.

kgonya – go ema tsi! fa o buisa

lebelela ka tsenelelo – go lebelela lokwalo kgotsa go lo sekaseka ka maitlhomo a go bona bokao jo bofitlhegileng le go le tlhaloganya.

lebolelateng – mofuta wa bolwetse jo mogare wa lona o atelang mo mading a motswasetlhabelo morago ga gotshwaediwa mme o koafatse masole a mmele.

leetsi – mafoko a a etsisang modumo wa sengwe.

lenaanenetefatso – papetlana e go kwadilweng dintlha tse di tla lebelelwang fa tiro e e neetsweng e atlegakana e sa atlege ka go feta di tshwaiwa mme morago go tsewe tshwetso e e maleba.

lenaane la go ithuta – porogarama ya go ithuta, e akaretsa diteng le mokgwa wa go ruta, tse di kaelwang kePegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) mme a tlhangwa kediporofense, dikolo le barutisi.

letlhomeso la taolo ya borutegi la bosetπhaba – ke morero o o tshwanang le go farologana le paakanyo e elaolang go ithuta le go ruta mo Aferika Borwa.

letshwao – sengwe se se tshwantshitsweng go tsibosa kgotsa go fetisa tshedimosetso/taelo. Sekao;

letshwao le, le tlhalosa gore mmino ga o a dumelelwa. le, le bolela gore batho ba ba dirisangditilo tsa maotwana ba ka dirisa tulo e.

maemo a tekanyetso – kitso, kgono le maikutlo tse baithuti ba tshwanetseng go di bontsha le gore bafitlheletse dipoelothuto mo kereiting nngwe le nngwe.

mafoko a a bokaobontsi – sekao: (i) Mothusi ke kgosi ya Bakgatla kgr:-ke moetapele wa morafe, o tlhomilwego nna kgosi. (ii) Ke kgosi kwa tirong kgr:-ke ena yo mogolo ka maemo. (iii) Ke kgosi kwa lapeng la gaabo

Page 100: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

90

kgr:-ke ena tibola ntha, ngwana wa ntlha.

maitlhomo – lebaka le le dirang gore sengwe se dirwe kgotsa se nne teng.

marara – ditiragalo/dintlha tse dintsi tse di golaganeng di le thata go tlhaloganyega.

matseno – tlhaloso e e botlalo ka ga sengwe se go buiwang kgotsa go kwadilweng ka ga sona. Sekao; modikwalong matseno a tlhagisa moanelwamogolo, motlhodi wa kgotlhang, lefelokgang, nako jj.

mefuta ya dikwalo – lereo le le dirisetswang mefuta ya dikwalo jaaka diporouse tsa boitlhamedi, maboko lediterama.

mefuta ya dipolelo – go na le mefuta e e farologaneng ya dipolelo tse di jaaka dipotso, ditaelo, dipegelo jj.

mekamekana – go dirisana, buisana, lebelela, le go reetsana ka botlalo le ka mokgwa o o rileng go nna leseabe mmogo.

melawana – ditlwaelo tse di amogelegileng ka kakaretso, e ka nna ka tsela ya boitshwaro, go buisana le bathoba bangwe kgotsa ka mo mafoko a tshwanetseng go latelana ka teng mo polelong.

metheo e e rulaganyang – metheo le manaane a go ruta a a itshetlegileng ka bokgoni jo bo tshwanetseng gogodisiwa mo baithuting le ditlhangwa tse di tla letlang baithuti go tlhatlhoba dintlha tse di ba amang, tsasetπhaba le tsa lefatshe lotlhe.

mogare wa lebolelateng – lebelela lebolelateng

mogopolo – se motho a se akanyang; monagano.

mokgwa – ke tsela e tiro e dirwang ka yona.

mokwalotlanyo – go kwala ka motshini o o tlanyang, ka khomputara kgotsa sebalamakgolo.

molao wa boitshwaro – melao ya botho e e laolang kgotsa e e tlhotlheletsang boitshwaro jwa motho.

motlhala – ntlha kgotsa lenathwana la bosupi le le dirisiwang go tlhagisa nnete e e fitlhegileng kgotsa gorarabolola bothata.

namatsha – go itumedisa tota.

ngôka – ôka sengwe ka go se kgatlha.

nonofo – go tlhagisa tiro ka mokgwa o o lebeletsweng o o atlegileng.ntlhakemo – ntlha e mmui a e dibelang mo dipuisanong fa a neela mabaka a a maleba.

Page 101: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

91

nyalelano – mogopolo le dikakanyo di du malana sentle.

pegelo – go bega sengwe ka go se ranola ka maitlhomo a go senola bokao jwa sona.

pegelo ya kharikhulamo ya bosetπhaba – pegelo e e emelang pholisi ya go ithuta le go ruta kwa dikolongmo thutong ya Thuto le Katiso e e Tswelelang.

Poelo ya go Ithuta – dipholo kwa bofelong ba tiro ya go ithuta mo thutong e e ikaegileng ka dipoelo tse dithusang go batla tiro ya go ithuta.

pueletsopuiso – go buisa ka maitlhomo a go netefatsa fa o kwadile sentle go se na difatlhi, morago o tlhagisetiro ya gago go ka buisiwa ke botlhe

porofaele ya moithuti – rekotokakaretso ya moithuti, go akarediwa tshedimosetso ka ga gagwe, kgolo yaloago, ditlhokego tsa tshegetso, dikao tsa bontlhanngwe jwa tiro ya gagwe, le pegelo ya ngwaga otlhe.

potofolio ya moithuti – faele ya moithuti mongwe le mongwe kgotsa kokoanyo ya tiro ya gagwe ya tekanyetsoya tsweletso ya ngwaga otlhe.

potsotherisano – puisano gareng ga batho ba babedi kgotsa go feta, yo mongwe a botsa mme yo mongwe aaraba.

poloto – thulaganyo ya ditiragalo tsa setlhangwa, go tloga ka tshimologo, setlhoa le bokhutlo, mme di akaretsakgang/thitokgang e le nngwe.

polotwana – thulaganyo ya ditiragalo tse dingwe tse dinnye ka fa gare ga lokwalo le le lengwe mmetiragalonyana e, e na le tshimologo, setlhoa le bokhutlo ba yona.

puo e e ithaetsweng – puo e e itlhametsweng

puo eo e dirisiwang go bua ka thuto ya puo – puo e e dirisang tlotlontswe e e jaaka lediri, poloto, tematheto,leina, letlhalosi jj.

puo ya botshwantshi – mafoko le dipolelo di lere bokao jwa dikapuo jaoka, tshwantshanyo, mothofatso letshwantshiso

puo ya kgobelelo – puo e e tsayang letlhakore e dira gore go nne thata go tsaya tshwetso e e siameng.

puo ya tlhotlheletso – maikutlo a dirisiwa go gapa le go sia ka mogopolo wa motho.

puo tlaleletso – puo ya bobedi kgotsa ya boraro e e ithutiwang mmogo le puo ya gae.puo – tsela ya batho ya tlhaeletsano ka go bua, go kwala kgotsa puo ya matsogo ka tiriso ya mafoko a go

Page 102: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

92

dumelelanwang ka ona.

puo ya go ruta le go ithuta – puo e e dirisiwang mo sekolong go ruta le go ithuta.

puo ya tikologo e e rileng – puo e e buiwang ke batho fela ba tikologo kgotsa karolo e e rileng ya naga.

puotlwaelo – puo e e dirisiwang mo motlotlong fela go sa dirisiwe mafoko a a maleba/a a siameng kana go salatelwe melao le melawana ya tiriso ya puo.

puotswako – puo e e seng ya semmuso e ka gale e dirisiwang ke setlhopha sa batho jaaka go dirisa mafoko adipuo tse dingwe mo puong. (puo ya botsotsi).

rerisana – go leka go fitlhelela tumalano kgotsa go fitlhelela tumalano ka go tlosa dipelaelo dingwe famongwe a buisana le bangwe. Go leka go bona tsela kgotsa mokgwa wa go tlhaloganya se se buisiwang,reediwang kgotsa dirwang.

segalo – lentswe, modumo, bokibo le mosito fa motho a ne a bua kgotsa a opela.

se se kwadilweng – bokao jo bo tlhamaletseng jo bo ka golaganngwang le se se kwadilweng.

segalo – tsela ya go kapodisa lefoko go fapaanya bokao jwa lona le a mangwe a a nang le modumo o otshwanang le lona. Setswana se na le segalogodimo le segalotlase (sekao: tlháma le tlhàma)

sekgamu sa thuto le katiso e e tswelelang – ke thuto ya dingwaga di le 3 tsa thuto ya sekolo go tloga kakereiti 10-12. Ke kgato ya bofelo ya Thuto le katiso kwa dikolong.

setlhangwa – tsela e motlhaeletsi a e dirisang go tlhagisa kgotsa go fetisa tshedimosetso jaaka: go kwala, bua,leba, supetsa jj.

setshwano sa popego – ka mo selo se bopegileng ka teng.setifikeiti sa thuto le katiso e e tswelelang (STKE) – lokwalo lo lo amogelwang morago ga go wetsa sekgamusa Thuto le Katiso e e Tswelelang.

tebokakaretso – thadisokakaretso kgotsa tshobokanyo ya sengwe.

tebo ya matlho – go bua le go buisa o ntse o lebelela bareetsi mo matlhong.

tekanyetso – puo, kitso, bokgoni, le boitshwaro tse moithuti a tshwanetseng go di ithuta le go di dira/supetsatsa kwa bofelong jwa kereiti e e rileng.

tekanyetso e e tswelelang – ke tekanyetso e e tsweletseng e e rotloetsang tswakanyo ya tekanyetso mo goruteng le mo go goleng ga baithuti ka tsela e e tsweletseng ka go itsise tiragalo.tekanyetso – tiragalo e e rulagantsweng e e tswelelang ya go kokoanya tshedimosetso ka ga bokgoni jwa

Page 103: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

93

moithuti, jo bo lekanyeditsweng go ya ka Maemo a Tekanyetso.

thadiso – go neela ka tlhaloso ya mongwe, sengwe kgotsa tiragalo ka mokgwa wa go kwala kgotsa go bua.

thelelo – go buisa ka maikutlo a a maleba le diteng, lentswe le segalo di nyalelana e bile melao ya puiso yotlhee nepagetse.

thesorase – bukafoko ya makaelagongwe le malatodi.

tomagano – dikakanyo tse di tlhalosegang ka dikarolwana tsa tsone tsa go tlhalosa kgotsa go dira sengwe.

thôôthôô – ga nnete, se e leng sona tota.

thuto e e kwa godimo – kgato ya thuto e e tlang morago ga Kereiti ya 12. E ka ithutiwa kwa diyunibesithingle kwa dithekenikoneng tseo di welang mo legatong lwa thuto e e kwa godimo.

thuto tsa boitshenkedi – setlhopha sa dithuto tse moithuti a ka di itlhophelang go tlaleletsa palo ya dithuto tsedi tlhokegang.

thuto tsa motheo – setlhopha sa dithuto tse moithuti a ka ithutang tsona go ya ka tiro e a batlang go e dira (faa batla go ithutela tiro tsa kgwebo o tla tsaya dithuto tsa kgwebo).

thuto tsa patelesego – setlhopha sa dithuto tse moithuti a patelesegang go di ithuta go falola kereiti.

thuto ya kakaretso le katiso – dingwaga tse di lesome tsa pateletso tsa sekolo tse di akaretsang thutopotlana,thuto e e magareng le thuto e e godimo.

tiisa – go kopanya manathwana a dilo jk. Dikakanyo, dintlha go bopa selo se le sengwe se se tlhaloganyegang.

tikologo – maemo a a farologaneng a tiro e diragalelang mo go yona.

tiragatso – ditlamorago tse di nnang teng morago ga tiro e sena go dirwa.

tiriso ya puo – ka mo puo e dirisiwang ka teng go lebilwe bosemmuso, tlotlontswe, kapodiso, jj. Le gore elebiseditswe mang, kae.

tiro – tiro e e newang baithuti go e dira, e ka nna go reetsa, go bua, kwala, lebelela, tlhotlhomisa jj.

tlhaeletsano – puisano ka mogala, lekwalo, seya le mowa thelebeshine le ka kokgwa mongwe le mongwe felao o ka otlegisang kgorogo thomelo ya molaetsa

tlhagisa – go neela tshedimosetso ka ga sengwe kgotsa kgang.tlhama – ke sengwe se se simololwang kgotsa se se bopiwang ka maitlhomo a go fana ka tshedimosetso kgotsa

Page 104: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

94

go dirisiwa.

tlhamo ya kakanyo – tlhamo ya se se akantsweng/itlhametsweng se diriwa nnete.

tlhaolele ya bosemorafe, dingwaga, bong, maemo a bokgoni/tsholo – lemoga pharologano kgotsa go dirisapharologanyo go letlelela kgotsa go thibela sengwe.

tlhaoletsweng – go eletsa kgotsa go laela tiriso ya sengwe mo karolong/setlhopheng/mophatong o o rileng kanako e e rileng. Sekao; dikolo di ka elediwa kgotsa go laelwa go dirisa dibuka tse di rileng mo mephatong e erileng ka dingwaga tse di rileng, e le go nna le taolo ya tiriso le ya tekanyetso ya tsona.

tlhatlhelela – mokgwa wa go neela tshedimosetso go baithuti mo phaposing kgotsa bareetsi ka ga thuto e erileng.

tlhotlha diphoso – go sekaseka, lolamisa, go ntsha diphoso tsotlhe mo setlhangweng morago o nyalanyedintlha.

tlhatlhoba/sekaseka – tlhatlhobo ka mokgwa o o rileng go bona sebopego kgotsa se tlhamilwe jang.

tlhatlhoba ka tsenelelo – bopa kakanyo ya boleng le bokao jwa sengwe.

tlhatlhobo e e tswelelang – sekao sa tlhatlhobo e e rotloetsang tomagano ya tlhatlhobo mo go ruteng letswelelong ya baithuti go ya ka pegelo e e tswelelang.

tlhatlhobophitlhelelo – mofuta wa tlhatlhobo e e tlhatlhobang tswelelopele ya moithuti go neelana ka pegelo ee tla tiisang go ithuta.

tlhotlheletso ka botlhale gore batho ba nne mo letlhakoreng la mmui – puo ya maitlhomo a go ngoka bathogore ba dumele se mmui a se buang ka tsela e e sa siamang.

tlhotlhomisa – go batlisisa sengwe se se sa tlhagisiwang sentle ka go buisa, botsa dipotso, lebelela jj. go se tlhalosa.

tlodisa matlho – go lebelela sengwe e se ka tsenelelo /kgotsa go buisa ka bonako go bona kakanyokakaretso.

tlopelo – tiriso ya mafoko a mantsi a a sa tlhokegeng.

tota – go dira sengwe ka tlhamalalo; se gaisa, se nepagetse

totobetseng – bokao jo bo tlhamaletseng e bile bo kwadilwe.

tsaya letlhakore (go) – go sekamela mo, kgotsa go gatelela letlhakore, kakanyo kgotsa motho yo o rileng.

Page 105: Setswana 1st Language - SchoolNet SA · kgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12. Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha iii. Dipuo – Setswana Puotlaleletso

Dipuo – Setswana Puotlaleletso Ya Ntlha

95

tsela – dintlha/ditlhokego tse di beilweng, mme di tshwanetse go fitlhelelwa ka maitlhomo a go lekanyetsakgotsa go amogelega.

tsepameng – ntlha e e leng ya botlhokwa mo go se go buiwang ka ga sona.

tshetlego – go naya karabo e e nang le mabaka a a tswang mo bopaking jo bo rileng.

tshwantshiso – e lemogiwa ka tiriso ya tlhamalalo fa go tshwantshangwa dilo, sekao: Pule ke tau ke go rePule o bogale jaaka tau.