Sevgili Öğrenci,

GİRİŞ

GİRİŞ

Teknolojinin her geçen gün hızla ilerlediği bu zamanda, toplum olarak çağın gerisindekalmama adına en yeni ve en geçerli teknolojik ürün olarak kabul edilen ve çağımızınvazgeçilmezi olan bilgisayar teknolojisini toplum olarak ne derecede kabullendiğimiz, milletolarak gelişmişliğimizin göstergelerinden birisi olacaktır.

Bilgisayarıdonanımsal olarak çok iyi analiz edebilen ve elde etti ği analizleri sorunçözme aşamasında net olarak kullanabilen yetişmişbeyin gücünün eksikliği ülkemizde ciddianlamda hissedilmektedir.

Ülkemizde birçok eve artık bilgisayar girmiştir. Bu bilgisayarlar ile insanlar işleriniartık daha kolay bir şekilde yapmaya başlamış, internetin yaygınlaşmasıyla hem bilgiye çokkolay bir şekilde ulaşarak zamandan kazanmış, hem de bilgisayarıbir eğlence aracıolarakkullanmış ır.

Fakat çok az insan bilgisayarlarıkullanmamızda bize yardımcıolan klavye ve fare gibiçevre birimlerinin nasıl çalıştığınımerak etmi şveya bilgisayar açı ırken ne tür işlemlerolduğunu sorgulamış ır.

Modül sonunda edineceğiniz bilgi ve beceriler ile klavye, fare ve kesintisiz güçkaynaklarının çalışma prensiplerini, içyapılarınıve çeşitlerini öğreneceksiniz. Gene sayılanbu cihazların kasa kablo bağlantılarınınasıl yapabileceğiniz yeteneğini kazanacaksınız.Bunun yanısıra bilgisayarın ilk açıl şıesnasında yapılan işlemler ile açı ışesnasındaolu şabilecek yazıl veya sesli hata mesajlarının ne anlama geldiğini öğrenecek ve açıl şs ırasında olmasınıistediğiniz ayar değişikliklerini kendi kendinize yapabileceksiniz.

1

2

AMAÇ

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

Bilgisayara ait çevre birimlerinden fare ve klavye ile kesintisiz güç kaynağının (UPSUninterruptible Power Supply – KGK) çalışma prensibini öğreneceksiniz.

ARAŞTIRMA

Sevgili öğrenci, bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalarşunlardır:

1. Günümüzde ne tür klavye ve fare çeşitleri olduğunu, klavye ve fare üzerindebulunan elemanların ne işe yaradığınıaraştıınız. Klavye ve farenin kasaya ne şekildebağlantıyapıldığınıgözlemleyiniz.

2. Fare ve klavyenin tarihsel gelişim sürecini araştıınız ve elde ettiğiniz bilgileri sınıfiçerisinde arkadaşlarınızla tartışın ız.

3. Bir KGK’nın kasa ve çevre birimleri ile olan bağlantışeklini inceleyiniz. Kesintisizgüç kaynağıseçerken nelere dikkat edilmesi gerektiğini araştıınız.

Araştırma işlemleri için bilgisayar laboratuarında veya ev ortamında bulunan hazır birbilgisayarıve internet ortamınıkullanınız.

1. BİLGİSAYARIN AÇILIŞINI SAĞLAYANELEMANLAR

1.1. Klavye

1.1.1. Klavye Nedir?Üzerinde harf, rakam ve sembolleri içeren

tuşlarıbulunduran ve bunlara basıldığında ekrandagörüntüleyerek, bilgisayara veri ve komut girişinisağlayan birime “klavye (keyboard)” adıverilir.

Klavye, bilgisayarla kullanıcıarasında iletişimkurmayısağlayan önemli bir aygıttır. Her ne kadardokunmatik ekranlar ve sesli kumanda sistemleriyavaşyavaşbilgisayar dünyasına girmekteyse deklavye vazgeçilmez bir donanımdır.

3

1.1.2. Klavyenin İç Yapısıve Çalışma Prensibi

Klavye, üzerindeki tuşlar aracıl ğıile kullanıcının bilgisayara sinyaller göndermesinisağlar. Klavyenin içerisinde, basit bir mikroişlemci ve tampon bellek bulunmaktadır. Bir tuşabasıldığında, tu şun bağlıolduğu elektronik devre harekete geçerek hangi tuşa basıldığınıbilgisayara iletir. Bilgisayar da bu bilgiyi işler.

Şekil 1.1: Klavyenin iç yapısı

Kullanıcı, klavye üzerindeki plastik tuşüzerine bastığında, tuşaltındaki plastik yayaşağıezilerek altındaki kömür tabaka içerisinde bulunan gümüşnitrat içerikli devreyikapatır. Klavye içerisinde bulunan mikroişlemciye iletilen sinyal, kablo yardımıylabilgisayara iletilir (Şekil 1.1).

Resim 1.2: Plastik yay katmanı

Anakart üzerindeki klavye denetleyicisi porttan gelen sinyali karakter seti üzerindenRAM (ana bellek)’e kopyalar. Klavye kesme isteği, işlemciyi durumdan haberdar eder.İşlemci de yapılmasıgereken işlemi yapar.

Gerçekte kullanıcının bir plastik tuşa basmışolmasıgibi basit bir işlem olarak gözüksede bu bilgisayara 1 ve 0’lardan oluşan bir veri kümesinin iletilmesinin ardından, kümeyekarşılık gelen karakter kodunun, karakter setindeki karşığının ekrana yansı ılmasıilesonuçlanır.

4

Resim 1.3: Klayenin iç yapıs

Resim 1.4: Klavye işlemcisi

1.1.3. Standart Klavye Tu şlarının Görevleri

Resim 1.5: Klavye tuşları

Klavye üzerinde bulunan tuşların görevleri şunlardır:

1. Esc tuşu (Esc=Escape): O anda işletilmekte olan komutu veya aktif olan menüyüiptal eder.

2. Tab tuşu (Tab=Tabulate): Bir programda değişik konumlara atlamaya ya dayazılmışkelimeyi veya “cursor” yani imleci genellikle 8 karakter sağa atmaya yarar.

3. Caps lock tuşu (Caps=Capitals): Basıldığında devamlıbüyük harfle yazıyazmayısağlar. Bu tuşa basıldığında klavyenin sağüst köşesinde bulunan “Caps Lock” ışıyanar.

4. Shift tuşu: Klavyenin sol ve sağında birer tane bulunur. Klavyeden geçici olarakbüyük ve küçük harf yazmada kullanı ır. Ayrıca üzerinde iki ayrıkarakter bulunantuşlardan, sol üst kısımdakileri yazdırır.

5

5. Ctrl tuşu (Ctrl=Control): Diğer tuşlarla birlikte kullanılır ve kullanılan programtaraf ından belirlenen işlevleri yerine getirir. Genellikle “kısayol” tuşbirle şimindekullanıl r.

6. Windows tuşu: Windows işletim sistemine ait “Başlat” menüsünü açar. Sa ğda vesolda olmak üzere iki tanedir.

7. a) Alt tuşu (Alt=Alter): Komutlar ın çalıştırılmasında diğer tuşbirleşimi ile birliktekullanıl r. Genellikle kısayol amaçlıkullanı ır.

b) Alt Gr tuşu (Gr=Group): Tuşların sağalt köşesinde bulunan karakterleriyazdırmak için kullanılır.

8. Space Bar tuşu (En altta uzun simgesiz tuş): Yazıyazarken tek karakter boşlukvermek için kullanı ır.

9. Sağtuşmenüsü: Farenin sağtuşuna basıldığında ekrana gelen menüye bu tuşyardımıyla da ulaşabiliriz.

10. Enter tuşu: Yazıyazarken paragraf başıyapmak için ve programlarda bir komutuçalıştırmak amaçlıkullanılır.

11. Yön tuşları: İmlecin sola, sağa, aşağıve yukarıdoğru hareketlerini yön tuşlarıilesağlarız.

12. Rakam ve işlem tuşları: “Num Lock” tuşu aktifken burada bulunan rakam veişlem tuşlarıkullanı ır.

13. Num Lock tuşu: “Rakam ve işlem tuşları”nıkullanmak için “Num Lock” tuşununaktif edilmesi gerekir. Num Lock tuşu aktif edildiği zaman klavyenin sağüstköşesindeki ledlerden sol ba ştaki yanar.

14. Tuşaktivasyon ledleri: Num Lock, Caps Lock ve Scroll Lock tuşlarının aktif olupolmadıklarıburada bulunan ledlerin yanıp yanmadıklarından anlaşır.

15. a) Print screen tuşu: Ekranda bulunan görüntüyü hafızaya alır. Daha çok eğitimamaçl ıkullanılır. (DOS modundayken ekranda ne varsa doğrudan yazıcıya basar.)

b) Scroll lock tuşu: DOS işletim sisteminde imleci sabit tutarak yön tuşlarıişeekranın aşağıve yukarıkaymasınısağlar. Günümüzdeki işletim sistemlerinde debazıprogramlarda aynıgörevi üstlenmektedir. “Scroll Lock” tuşu bası ıykenklavyenin sağüst tarafında “Scroll Lock” ışı yanar.

c) Pause tuşu: Daha çok DOS ekranındayken yapılan işlemlerin bir tuşa bası ıncayakadar durdurulmasınısağlar.

6

16. Backspace tuşu: Genellikle imlecin solundaki karakterleri silme işlevini görür.

17. Fonksiyon tuşları: Bu tuşlar her programlama dilinde ve işletim sisteminde farklıgörevler almıştır. F1’den F12’ye kadardır. Örneğin; F1 tuşu işletim sistemlerinde veprogramlarda yardım dosyalarının açılmasıamacıile kullanı ır.

1.1.4. Klavye Çeşitleri

Klavyeleri tuşların sıralanışına göre 2’ye ayırabiliriz:a) F klavye: Bilgisayarda F klavye kullanımıTürkçe doküman yazanlar için çok

uygundur diyebiliriz. Çünkü F klavyede harfler Türkçe yazım diline uygun olaraks ıralandırılmıştır. Türkçe bir kelimeyi oluşturan harflere parmakların daha kolay ulaşmasımantığıyla kullanıl r. Daktiloya çok benzerdir. Bu nedenle daktiloyu 10 parmak kullanabileninsanlar kolayca ve hızlışekilde F klavye kullanabilmektedirler

b) Q klavye: En çok kullanılan klavye modeli Q klavyedir. İngiliz diline göredüzenlenmiştir. Bir bilgisayar alırken eğer seçiminizi özel olarak belirtmezseniz, gelenklavye tipi genellikle Q klavye olur. Q klavye de kendi içerisinde İngilizce ve Türkçe olmaküzere ikiye ayrıl r.

Resim 1.6: Klavye Çeşitleri

7

Kasa ile bağlantılarına göre de klavyeleri 2’ye ayırabiliriz:

1. Kablolu klavyeler

Kablolu klavyeler kasa ile bağlantısoketlerine göre;

1- AT soketli klavyeler

2- PS/2 soketli klavyeler

3- USB soketli klavyeler

olmak üzere 3 gruba ayrıl rlar.

Günümüzde PS/2 bağlantıl klavyeler çoğunluktadır.

2. Kablosuz klavyeler

Resim 1.7: PS/2 Soket

Kablosuz klavyeler kasa ile haberleşmelerine göre 2’ye ayrıl r;

1- Infrared (kızıl ötesi) klavyeler: Bu tür klavyelerde alıcıaygıt ile klavye, tıpkıtelevizyon kumandalarında olduğu gibi, direk olarak birbirlerini görmek zorundadırlar.

2- Radyo frekanslıklavyeler: Bu tür klavyelerde ise alıcıaygıt ile klavyenin birbirinigörme zorunluluğu yoktur. Onlarca metre alan içerisinde birbirleri ile haberleşebilirler.

Resim 1.8: Kablosuz klavye

8

1.2. Fare

1.2.1. Fare Nedir?Fare (mouse), klavyeden sonra bilgisayarda kullanılan

en yaygın girdi aygıt dır ve klavyeye nazaran daha basittir.Grafik arabirimi kullanılmaya başlandığından beri faredesteği programlar içine yerleştirilmeye başlanmıştır.

Bilgisayar programlarının çoğu, özellikle Windowsişletim sistemi altında çalışan programlar fareye gereksinimduymaktadırlar ve farelerin yaygınlaşmasıda Windows 95işletim sistemi ile birlikte başlamıştır.

1.2.2. Farenin İç Yapısıve Çalışma Prensibi

Resim 1.9: Fare

Klasik farelerde mekanik parça, farenin altında bir deliğin içerisinde bulunan vefarenin hareketine göre yuvarlanan bir toptur.

Farenin içyapısıve çalışma prensibi şöyledir;

1. Farenin altında bulunan top, iki adet silindire değer ve fare hareket ettiğinde busilindirler dönerek uçlarına bağlıçarklarıçevirir. Biri farenin yukarı- aşağıhareketini,diğeri ise sağa - sola hareketini sağlar. Bu çarkların iki yanında ışı ıcılar (led) ve ışıalgılayıcılar (detektör) bulunur.

2. Bu silindirlerin ucuna bağlıçarklar üzerinde delikler vardır. Bu delikler ışııcıdediğimiz led’den çıkan ışığıbir keser bir açarlar.

3. Işık algılayıcıdediğimiz detektörler ise ledlerden gelen bu kesik kesik ışıalgılarlar. Işığın kesilip tekrar gelme hızına göre bu bilgiyi bilgisayarın işlemcisine (CPU)gönderirler.

4. İşlemci (CPU), kendisine gelen bu bilgiyi işleyerek çarkın dönüşsayısııhesaplar.Buna göre de, yani çarkın dönüşsayısına göre de ekrandaki oku hareket ettirir. Topunyanındaki üçüncü bir silindir ise topu desteklemek içindir.

5. Farenin diğer elemanlarıise butonlardır. Butonlara basıldığızaman fareniniçerisinde bulunan işlemci, buna ait bir veri satırıoluşturarak CPU’ya (mikroişlemci)gönderir. CPU kendi içersinde bu komutu işler ve ilgili işlemi yürütür.

Topun sağlıklıhareket etmesi için farenin altına "pad" denilen lastik bir yüzeykonulur.

9

Resim 1.10: Farenin içyapısı1

Çarklar

Işık Yayı ılar(LED)

Resim 1.11: Farenin içyapısı2

Engelbart’ın ilk faresi tek tuşa sahipken çok kısa zamanda 3 tuşlu farelergeliştirilmiştir. En çok tercih edilenler iki tuşlu olan farelerdir. Farelerde en çok kullanılantuş, sol tuştur. Sol tuşseçme görevi yapar. Sağtuşise yan menünün kullanılmasınısağlar. Üçtuşlu farelerde orta tuşistenilen bir makroya veya fonksiyona atanabilir. Örneğin ön belleğealınmışmetnin kürsörün olduğu yere yapıştıılmasısağlanabilir.

Tuşlarda yapılmışen büyük yeniliği “tekerlek (scroll)” olarak söyleyebiliriz. Buküçük tekerlek bir pencere veya programda yukarı- aşağıdoğru hareket ettirildiğindepencere veya program ekranıaşağıve yukarıdoğru hareket eder. Uzun dokümanlarıngezilmesinde çok faydalıdır.

Resim 1.12: Tekerlek ve tuşlar

10

1.2.3. Fare Çeşitleri

Fareler bağlantıçeşitlerine göre 3’e ayr ı ırlar:1. Seri soketli fareler

2. PS/2 soketli fareler

3. USB Soketli fareler

Resim 1.13: PS/2 Soket

Günümüzde PS/2 bağlantı ıfareler çoğunluktadır.

Anakartların girişler kısmında yer alan fare ve klavye bağlantısıiçin olan PS/2teknolojisi, şu an için en çok kullanılan klavye ve fare bağlantıçeşididir.

Klavye PS/2 Fare PS/2Resim 1.14: PS/2 Girişler

Fareler çalışma sistemine göre 2’ye ayrıl r:

1. Standart Fareler: Altında bulunan top yardımıile ekranda bulunan fareişaretçisini (mouse pointer) hareket ettiren klasik farelerdir. Resim 1.10’da içyapısıgösterilen resim, standart bir fareye aittir. Günümüzde en çok kullanılan fareler, bu türfarelerdir.

2. Optik Fareler: Kullanıcıların en çok kullandıklarıfare türü olan standart farelergünümüzde yerlerini optik farelere bırakmaktadırlar. Standart fareden farklıolarak altındatop bulunmayan, bu optik farelerin çalışma prensibi daha değişiktir.

11

Resim 1.15: Optik fare

1999 yı ında üretilen ilk optik fare, küçük bir kamera taşıyordu. Saniyede tam 1500kare fotoğraf alarak hareketleri algılayabiliyordu. Günümüz teknolojisinde ise bu küçükkamera yerini kımızıledlere (Light Emitting Diyote) bırakmıştır (Resim 1.16).

Resim 1.16: KırmızıLED

Gönderdiğimiz hareket komutları bu ledlerden yansıyan ışık ile CMOS(Complimantary Metal Oxide Semiconductor) ad ıverilen sensöre ulaşarak hareketlerialgılayabilmektedir. Algılanan hareketin yerine getirilmesi ve bilgisayara iletilmesi içinyapılacak diğer işlem ise DSP analizidir. Açı ımı“Digital Signal Processor (Sayısal sinyalİşlemcisi)” olan DSP teknolojisi, CMOS’tan gelen sinyalleri saniyede 18 milyon talimat ileörnekleyerek değerlendirir ve bilgisayara yerine getirilmesi gereken hareketi iletir.

Bilgisayar, peşpeşe gelen görüntüleri işleyerek görüntüler arasındaki farklı ıkdurumuna göre hareket miktarınıalgılar ve bunu sinyaller ile ekrana aktarır. Böylece fareişaretçisi (mouse pointer) ekran üzerinde hareket eder. Tabii optik farenin işleyişsistemi ileilgili tüm bu anlatt ıklarımız saniyenin yüzde biri gibi bir zamanda ve oldukça düzgün birşekilde gerçekleşir.

Kablosuz fareler üç türe ayrıl r:

a) Kızılötesi fareler: Bu fareler, bilgisayar ile iletişiminde bir kızılötesi sistemkullanır. Sistem, bilgisayarın seri, PS/2 veya USB yuvasına takı ır, fare ise sistemle kızılötesi

12

ışınlar ile iletişim kurar. Eğer fare ile sistem arasına bir cisim girerse, fare hareketlerihissedilmeyecektir. Bu tür farelerden günümüzde artık satılmamaktadır.

Resim 1.17: Kablosuz fare

b) Radyo dalgalıfareler: Kızılötesi farelerden farklıolarak bu fareler iletişim içinkızılötesi ışın yerine radyo sinyalleri kullanırlar. Kapsama alanlar ıgenelde onlarca metrecivar ındadır. Kablosuz fareler bilgisayara takılıolan alıcıaygıtla iletişim kurmak için kendiiçlerinde 2 adet pil bulundururlar (Resim 1.17).

Resim 1.18: Piller

c) Bluetooth fareler: Bu fareler, kimi bilgisayarlar ile entegre gelen Bluetoothkablosuz teknolojisini kullanarak iletişim kurarlar. İlk iki türe göre en büyük avantajları,standart bir protokol kullandığıiçin her cihazla kullanılabilir olmalarıdır.

Diz üstü bilgisayarlarda fare işlevi bilgisayar üzerine yerleştirilmişve elle döndürülen“TrackBall” adıverilen küre tarafından yerine getirilmektedir. Parmağın baskıhareketiyleimleci yönlendiren “TouchPad” de kullanılan diğer bir türdür.

13

1.3. Kesintisiz Güç Kaynağı(UPS)

1.3.1. Kesintisiz Güç KaynağıNedir?

Kesintisiz güç kaynağıUPS adıyla bilinmektedir. UPS ifadesi, kesintisiz güç kaynağıanlamına gelen “Uninterruptible Power Supply” kelimelerinin başharflerinin birleşmesindenmeydana gelmiştir.

Resim 1.19: Kesintisiz güç kaynakları

Kesintisiz güç kaynakları(KGK – UPS) ,elektriksel güç kaynağınız ile bilgisayar sisteminizarasında bulunan ve bu sistemin dahilindeki bileşenlerielektrik akımındaki anormalliklerden ya da inişçıkışlardan koruyan bir donanımdır. UPS’ler sadecebilgisayar sistemleri için değil düzenli ve kesintisizelektri ğe ihtiyaç duyan bütün sistemler içinvazgeçilmez bir ihtiyaçtır (Resim 1.19-1.20).

Resim 1.20: Kesintisiz güç kaynakları

KGK’lar, bilgisayar sisteminizi besleyen akımın voltajdaki düşme ya da bir elektrikkesintisi sonucu azalmasıya da tükenmesi halinde sisteme belli bir süre yedek güç sağlarlar.Bunun yanıs ıra, elektrik akımında kısa süreli ve hafif ya da uzun süreli ve yüksek artışlarşeklinde gözlenen dalgalanmalar sırasında yine UPS’ler devreye girer ve bu dalgalanmalarısabitleyerek kendisine bağlıbilgisayar sistemine bu dalgalanmalarıhissettirmez.

Voltaj miktarlarının, sistemin zarar görmesini engelleyecek şekilde düzenlenmesiişlemine “regülâsyon (regulation)” adıverilir. Regülâsyon ile voltaj düzeyi daha yukarıdaya da daha aşağıda tutulabilir, böylece bilgisayar ekipmanınızın ömrünün uzatılmasımümkündür.

14

UPS'de gücün sürekliliğini sağlamak için aküler kullanılmaktadır. Elektrikkesildiğinde bilgisayar, kendisi için gerekli olan enerjiyi aküden sağlar ve çalış ına devameder. Akü ömrü 1 ile 5 yıl arasıolup bu süre kullanıcıya, ortam ve çal ışma şartlarına bağlıdır.

Resim 1.21: Kesintisiz güç kaynaklarında kullanılan aküler

Elektriğin kesildiği an ile UPS’den sisteme enerjinin verildiği an arasında geçensüreye “transfer süresi” denir. Transfer süresi ne kadar düşükse o kadar iyidir. Transfersüresi, UPS çeşidine göre 0 ms ile 20 ms arasında değişmektedir. Transfer süresinin en fazla4 ms olmasıbeklenir.

1.3.2. Kesintisiz Güç Kaynaklarının İç Yapısıve Çalışma Prensibi

Şekil 1.2: Devre şeması

Kesintisiz güç kaynakları(UPS), şebekeden gelen AC gerilimi önce doğrultucu ile DCgerilime dönü ştürür. Doğrultucu hem eviriciye gerekli olan enerjiyi sağlar, hem de akü içingerekli olan DC gerilimi sağlamışolur. Bu DC gerilim, akünün şarj edilmesi için kullanıl r.Akü ancak DC gerilimle şarj edilebilir.

Doğrultucudan çıkan DC gerilim bu şekliyle bilgisayarımızın işine yaramaz. Çünkübilgisayarlar AC gerilimle çalışı İşte burada devreye “evirici”girer. Eviricinin görevi,Doğrultucudan sağlanan DC gerilimden, istenen standart efektif değerde ve frekansta, ACgerilim üretmektir (Şekil 1.2).

15

UPS’lerin bir kısmında, evirici güç katında meydana gelen bir arıza durumunda kritikyüklerin beslemesiz kalmamas ıiçin konulmuş“bypass anahtarı” olarak adlandırılan biryapıda mevcuttur. Evirici katında oluşacak bir arıza durumunda gerilim kesintisiz olarakbypass kaynağına transfer edilir. Bypass anahtarıile UPS, kendisine bağlısisteme genellikleşebeke gerilimini doğrudan iletir. Bypass anahtarıdaha çok online UPS’lerde kullanıl r.Online UPS’ler bir sonraki konuda anlatılacaktır.

Şebeke geriliminin kesilmesi veya sınır değerlerinin dışına çıkmasıdurumundadoğrultucu çalış ınıdurdurur. Evirici böyle bir durumda doğrultucu ile şarj edilmişolanaküden çektiği DC gerilimi, yine AC gerilime çevirerek bilgisayar sistemini belli bir süredaha kesintisiz olarak istenen değerde beslemeye devam eder. Bu süreye “destek süresi(runtime)” adıverilir.

Destek süresi, bilgisayarın çekeceği yükün miktarına, UPS'in kapasitesine ve akümiktarına göre değişir. Tam yükle çalışan ortalama bir masaüstü sistemi için 5 ilâ 15dakikal ık bir destek süresi yeterlidir.

Resim 1.22: UPS içerisinde bulunan akü ve diğer üniteler

UPS içerisinde bulunan kontrol elektroniği ünitesi; şebeke, doğrultucu, akü veeviriciyi sürekli olarak denetleyerek bu birimlerin uyum içinde çalış ınısağlar (Resim1.20).1.3.3. Kesintisiz Güç KaynaklarıÇeşitleri

Kesintisiz güç kaynaklarıüç değişik topolojiye sahiptir.

1. Standby (Off - Line) UPS’ler

2. Line - Interactive UPS’ler

3. Online UPS’ler

16

1.3.3.1. Standby (Off - line) UPS’ler

Elektrikler kesik olduğu sürece aktif olan, elektrikler varken de temel yüksek voltajkorumasının haricinde voltaj dalgalanmalarında herhangi bir ayarlama ya da düzenlemeyapmadan, elektrik prizinin takı ıolduğu duvardan çıkan elektrik akımının direkt olarakPC’ye ve çevre birimlerine ulaşmasına izin veren pasif sistemlerdir.

Standby UPS’lerin devreye girmesi için elektrik hattında bir güç kesintisi meydanagelmelidir. Elektrikler kesilmediği sürece bu UPS’ler kendi içlerinde bir enerji dönüşümüyapmazlar. Elektrikler var olduğu sürece aktif duruma geçmediği için kendisine “off - lineUPS” de denmektedir.

1.3.3.2. Line - Interactive UPS’ler

Line - interactive sistemler, şebeke gerilimi kabul edilebilir aralıkta iken standbyUPS’lerde olduğu gibi offline modunda çalış ınısürdürür. Offline sistemlerden farklıolarak gerilimdeki dalgalanmalar ıengellemek için kontrol mekanizmasına sahiptirler. Yanielektrik varken olu şabilecek voltaj dalgalanmalarıstandby UPS’lerde kontrol edilemezken(yüksek voltaj kontrolü hariç) line interactive sistemlerde bu dengesizlikler “regülâsyon”işlemine tabii tutulurlar.

Resim 1.23: Line interactive UPS’ler

Line interactive UPS’ler, sistemler için daha güvenilir bir koruma sağlarlar. Ayrıca pilömürleri de daha uzundur.

1.3.3.3. Online UPS’ler

Bu tür UPS’lerin dönüştürücüleri “her zaman” aktiftir. Sistemin ihtiyaç duyduğu

elektrik akımı, duvardaki elektrik hattından gelen akımla sürekli beslenen aküler ile sa ğlanır.

Bir elektrik kesintisi ya da güç arızasıhalinde, online bir UPS “sıfır transfer zamanı”naulaşabilme yeteneğine sahiptir (Çünkü sistemin enerjisi daima UPS aküsündensağlanmaktadır.). Online UPS’ler, korumakla yükümlü olduklarısistemin hizmetine anidalgalanmalardan uzak ve daha kararlıbir elektrik akımısunarlar. Daha çok endüstriyelalanda daha büyük sistemlere kesintisiz ve düzenli enerji sa ğlama amaçlıkullanıl rlar.

17

Resim 1.24: Online UPS’ler

Ne var ki online UPS’lerin de bazıdezavantajlarıyok değildir. UPS aküsünün süreklikullanım halinde olması, akünün ömrünü büyük ölçüde kısaltır. Bunun yanıs ıra, onlineUPS’ler tarafından kullanılan ikili dönüşüm süreci de daha yüksek enerji kullanımındandolayıdaha fazla elektrik faturalarına sebep olur.

18

UYGULAMA FAALİYETİUYGULAMA FAALİYETİ

İşlem Basamakları Bilgisayara ait kasa, monitör, klavye,

fare ve eğer var ise kesintisiz güçkayna ğınımasa üstüne yerleştiriniz.

Klavyenin kablosunu resimdegörüldü ğü gibi kasaya takınız.

Farenin kablosunu resimde görüldüğügibi kasaya takınız.

19

Öneriler Klavye ve farenin portlara konektör

bağlantılarınıyaparken yuvaya tamoturacak şekilde bağlantıyıyapınız.

Klavyenin kasa bağlantıs ınıyaparken PS2 girişin port ile tamuyumlu olacak şekilde takılmasınadikkat ediniz.

Farenin kasa bağlantısınıyaparkenPS2 girişin port ile tam uyumluolacak şekilde takılmasına dikkatediniz.

Monitörün ekran kablosunu kasanınarkasında bulunan ekran kartıgirişinetakınız.

Eğer var ise kesintisiz güç kayna ğıilekasa ve monitörün bağlantılarınıarakablo ile yapınız.

20

Monitörün ekran kablosunu kasayatakarken bağlantının tam olarakyapıldığından emin olunuz.Konektör üzerindeki vidalarıportüzerindeki yuvalarına iyicesabitleyiniz.

Eğer var ise kesintisiz güçkaynağının şarj olmuşolduğundanemin olunuz.

UPS ünitesini hava akımının olduğu,tozdan, pas dumanından uzak biryere yerleştiriniz. UPS’i aşırısıcakve çok nemli ortamlardakullanmayın.

UPS’i 2 kutuplu 3 telli topraklıprizlere bağlayarak kullanın. UPSarkasındaki paneldeki iki çıkışıkullanarak sadece bilgisayar veçevre birimlerini besleyin.Genellikle bilgisayara ait kasa vemonitör UPS’e bağlanmaktadır.

Güç kablosunun kasa bağlantısııyapınız.

Monitörün güç kablosunu prize takınız. Kasanın güç kablosunu prize takınız. Eğer var ise kesintisiz güç kaynağının

güç kablosunu prize takınız.

21

Güç kablosunun kasa bağlantıs ınıdiğer bağlantıişlemlerinden sonrayapınız.

Kasa ve monitöre ait güç kablolarınıprize takarken dikkatli olunuz.

Eğer var ise kesintisiz güçkaynağının güç kablosunu prizetakarken dikkatli olunuz.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)Aşağıdaki soruların cevaplarınıdoğru ve yanlışolarak değerlendiriniz.

1.2.3.4.5.6.7.

8.

9.

Klavyelerin kendi içlerinde mikro işlemcileri bulunmaktadır. (......)Q klavyede harfler, Türkçe yazım diline uygun olarak sıralandır lmıştır. (......)Farelerde sağtuş, yan menünün kullanılmasınısağlar. (......)Doğrultucular, DC gerilimi, AC gerilime dönüştüren devrelerdir. (......)Darbe, kısa süreli gerilim düşüklüğüdür. (......)Transfer süresi ne kadar yüksekse o kadar iyidir. (......)Elektrik kesildiği andan itibaren UPS’in sisteme enerji sağlayabildiği süreye DestekSüresi denir. (......)Online UPS’ler sadece elektrik kesintisi olduğunda devreye girer. (......)

Aşağıdaki cümlelerde bulunan boşluklarıen uygun şekilde doldurunuz.10. Günümüzde _______ bağlantı ıklavyeler çoğunluktadır.11. Optik farelerin alt kısmında top yerine ___________ bulunmaktadır.12. Elektriğin kesildiği an ile UPS’den sisteme enerjinin verildiği an arasında geçen

süreye _________ denir.13. UPS içerisinde bulunan ________, elektrik kesildiği anda sisteme enerji sağlamaya

devam eder.14. Voltaj miktarlarının, sistemin zarar görmesini engelleyecek şekilde düzenlenmesi

işlemine ________ adıverilir.15. __________, offline sistemlerden farklıolarak gerilimdeki dalgalanmalar ıengellemek

için kontrol mekanizmasına sahiptirler.16. Online UPS’ler, __________ transfer süresine sahiptirler.17. ________ , doğrultucudan veya aküden gelen DC gerilimi, AC gerilime dönüştürür.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızıcevap anahtarıile karşılaştıınız. Doğru cevap sayınızıbelirleyerekkendinizi değerlendiriniz. Yanlışcevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınızsorularla ilgili konularıfaaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz

22

AMAÇ

ÖĞRENME FAALİYETİ–2

ÖĞRENME FAALİYETİ–2

BIOS’un ne demek olduğunu, ne işe yaradığınıve BIOS içerisindeki ayarların nasıyapıldığınıöğreneceksiniz.

ARAŞTIRMA

Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır:

1. Anakart, işlemci ve RAM’e ait terimlerin neler olduğunu araştııız.

2. ROM’un ve ROM çeşitlerinin neler olduğunu araştıın ız.

3. Bilgisayar ilk açıldığında olan işlemleri ekrandan gözlemleyiniz.

Araştırma işlemleri için bilgisayar laboratuarında veya ev ortamında bulunan hazır birbilgisayarıve internet ortamınıkullanınız. BIOS’taki ayarlarıtam olarak anlayabilmeniz içinbilgisayar teknik servislerinde çalışan ve donanım ile ilgili tüm özellikleri kullanankişilerden ön bilgi almanız gerekir. Kazanmışolduğunuz bilgi ve deneyimleri arkadaşgurubunuz ile paylaşın ız.

2. BIOS2.1. BIOS Nedir?

BIOS terimi; “Basic I nput / Output System” (Temel Giriş/ ÇıkışSistemi)kelimelerinin başharflerinin birleşmesiyle meydana gelmiştir. BIOS, bilgisayar ilk açıldığıanda çalışmaya başlayan küçük bir yazıl mdır.

BIOS yazı ımı, anakart üzerinde sabit olarak bulunan ROM (Read Only Memory -Sadece Okunabilir Bellek) adınıverdiğimiz bir chip (yonga) içindedir (Resim 2.1).

23

Resim 2.1: Anakart üzerinde ROM’un gösterilişi

BIOS yazıl mı, sistemin ayrılmaz bir parçasıdır. Sistemin kapatılmasıya daformatlanmasıdurumunda BIOS silinmez. Bunun nedeni de, BIOS’un diskte değil, anakartüzerine monte edilmiş, salt okunabilir bir bellek olan ROM yongasında kayıtlıolmasıdır.

Resim 2.2: EEPROM

Günümüz anakartların çoğu şimdilerde kullanıcılar tarafından kolaycagüncellenebilen, Flash BIOS olarak da bilinen EEPROM ( Electrically ErasableProgrammable Read Only Memory - Elektrikle Silinebilir Programlanabilir SadeceOkunabilir Haf ıza) adlıROM bellek kullanmaktadırlar (Daha önceki BIOS'ların çiplerigüncellenebilmek için anakarttan fiziksel olarak çıkartıl r ve daha yenisi ile değiştirilirdi).(Resim 2.2)

2.1.1. BIOS Ne İşe Yarar?

Bilgisayarıilk açtığımızda çalıştıılan ilk program BIOS’tur.İlk olarak bilgisayarındonanımınıtarar ve test eder. Bu işlem Power On Self Test ( İlk açıl şta kendini sınama)veya POST olarak adlandır lır. Bu test sırasında BIOS, herhangi bir sorunla karşılaştızaman bunu kullanıcıya yazı ıveya sesli hata mesajıolarak bildirir. Daha sonra BIOS,işletim sistemini yükler.

24

POST; güç kaynağının normal işlevlerini, anakartı işlemciyi, giriş/çıkışdenetleyicilerini, belleği, klavyeyi ve video bileşenlerini kontrol eden birçok test çalıştıır.

Bilgisayar POST aşamasınıtamamlarsa kısa tek bir bip ya da iki kısa bip sesi çıkarır(BIOS üreticisine bağlıolarak ses sayısıdeğişebilir.).

POST, problem tespit ederse, ön yükleme sürecini yarıda keser ve görüntüsel olarakekrana yazıl ya da duyulabilir bir seri bip sesi ile hata mesajıverir.

BIOS’ta yapılabilecek ayarlarışöyle sınıflandırabiliriz:

1. Anakart tarafından desteklenen özellikleri kapatmak/açmak ve bu özelliklerindeğerlerini değiştirmek/gözlemlemek: BIOS, bilgisayarın donanımıhakkında tüm bilgiyesahip olur ve bu donanımların birbirleri ile haberleşmeleri işlemini üstlenir. Örneğin seskartı, modem gibi parçalarıüzerinde barındıran bir anakart aldığınızda, anakartınızın üzerinetakıl olan aygıtların listesini işletim sisteminize BIOS verir. Anakart üzerinden desteklenenbir donanımıBIOS yazı ımıiçerisinde iptal ettiğimizde ise işletim sisteminiz bu ayg ı ıartıkgörmeyecektir. Örneğin, on - board olarak ses kartıtaşıyan anakartın BIOS’una girerek sesözelliğini iptal ettiğimizde işletim sistemi artık bu ses kartınıalgılayamayacaktır.

2. Anakartın üzerine takıl olan donanımların çakışmamasıve düzgün çalışmasıiçin gereken parametreleri ve adresleri tayin etmek: BIOS, anakart üzerine takı ıolandonanımların “çalışma adreslerini” işletim sistemine bildirerek onların doğru düzgünçalışmasına olanak tanır. Normal şartlarda BIOS, aygıtların “çalışma adreslerinin”belirlenmesini işletim sistemine yaptır r. Fakat kalabalık ek donanıma sahip bir sistemde,bazıdonanımların “çalışma adresleri”, işletim sistemi tarafından aynıatandığında, çakışmadediğimiz olay ortaya çıkar. Çoğu zaman, aynı“çalışma adresine” sahip donanımlar kendiaralarında bu yeri paylaşarak sorun çıkartmazken, bazıdurumlarda aynıçalışma adresine aitdonanımlar bu adresi paylaşmak istemezler. Böyle bir durumda iki donanım da çalışmaz.Ama BIOS’a girip, aygıtların kullanmasıgerektiği çalışma adreslerini (IRQ, DMA vs.)kendimiz belirlediğimizde her iki donanım da çalış ına devam eder.

3. Anakartın, sistem açılıında (BOOT) ilk olarak kullanacağıaygıtı(CD ROM,Floppy, Hard disk) BIOS belirler: BIOS, ilk açı ışişlemlerini tamamladıktan sonrabilgisayarın bir işletim sistemi ile açılmasıiçin işlem sırasınıiçerisinde işletim sistemibulunduran bir aygıta bırakmasıgerekir. Burada bilgisayar, Disket sürücü, CD ROM veyahard disk gibi disk ortamlarından herhangi birisi ile açılmak istenebilir. Burada bilgisayarınhangi aygıtta bulunan işletim sistemi ile açılacağıönceliğini, yine BIOS içerisinde yapılmışolan açıl ş(BOOT) ayarlarıbelirler.

BOOT (Başlatma): Bilgisayarın, açıldığında bir dizi sıradan kontrolleriyapıp bilgisayarın açılabilmesi için gerekli olan sistem dosyalarınıyükleyerekişletim sistemini devreye sokma işlemidir.

25

2.1.2. POST Nasıl Çalışır?

1. Bilgisayarınızıaçtığınızda elektrik akımıCPU (Central Process Unit – Merkeziİşlem Birimi) ünitesine gider ve orada bilgisayar ın önceki kullanımından kalmışbilgilerisiler.

2. CPU (Mikroişlemci), elektrik akımıtarafından uyarıldığında ROM’da yer alanBIOS yazılımınıRAM (Random Access Memory - Rastgele Erişimli Bellek)’e yükleyerekaktif hale getirir. BIOS programı; kendi içindeki kayıtlıbilgilerden, önce kendini ve POSTprogramınıkontrol eder, daha sonra System Bus (Bilgisayarın donanımlarınıbirbirinebağlayan devreler)’a sinyal göndererek devrelerinin görevlerini yapıp yapmadığınıkontroleder.

3. POST testi, bundan sonra bilgisayarın ekran görünümünü kontrol eden videosinyallerini ve ekran kartının hafızasınıtest eder. İşte bu andan itibaren ekranımız görüntüvermeye başlar.

4. POST, çalış ına devam eder ve RAM belleklerin gereği gibi vazife görüpgörmediğini belirlemek üzere bir dizi testler yapar. Bütün belleklere sırasıile baz ıbilgilerkaydederek daha sonra bu bilgileri okur ve yazılan ile okunanıkarşılaştıır. Bazıbilgisayarlarda, bu aşamada ekranda hafıza kapasitesini gösteren rakamların sayıldığınıgörebilirsiniz.

5. Daha sonra POST, bilgisayara bağlıklavyenin bağlantısınıve herhangi bir tuşununbası ıp olup olmadığınıkontrol eder. Bu sırada varsa klavye üzerindeki kontrol ledleri yanıpsöner.

6. Floppy disk’e (disket sürücü) ve sabit disklere sinyal göndererek, hazır ve çalışıdurumda olup olmadıklarınıve tepkilerini belirler. Bu sırada floppy diskten ses gelir.

7. POST, yaptığıtestin sonuçlarınıCMOS (hangi ekipmanların bilgisayara bağlıolduğunu belirleyen bilgilerin sabit olarak kayıtlıolduğu yonga) ile karşılaştırarak yeni birdonanımın varlığınıaraştıır. Son işlem olarak ta CMOS daimi hafızasında kayda geçer.

8. Bundan sonra BIOS’ta belirtilen ayara göre BOOT (ilk açılma) işlemigerçekleştirilerek işletim sistemi çalıştırıır.

26

2.1.3. BIOS’ta Yapılan Değişiklikler Nereye Kaydedilir?

BIOS, ROM içerisinde bulunan biryazıl mdır. ROM ise sadece okunabilir bir bellekolduğu için hiçbir değişiklik kaydedilemez. Buyüzden BIOS üzerinde yaptığımızdeğişikliklerin bir yere kaydedilmesi gerekir.BIOS’da ayarlarıdeğiştirdiğimizde bu ayarlarCMOS denilen bir bellek çeşidine kaydedilir.CMOS (Complenmentary Metal OxideSemiconductor), "Eşlenik Metal OksitYarıiletken" in kısaltmasıdır. Bilgilerin buradatutulmasıiçin bir pil ile CMOS sürekli beslenirve kaydedilen ayarların burada sürekli kalmasısağlanır. Resim 2.3: BIOS-CMOS

Güç Düğmesine basıldığında, CMOS’da kayıtlıolan BIOS ayarlarına göre sistemaçıl r. Kayıtlıolan ayarlar bir süre sonra kayboluyor ve sık sık “CMOS Checksum error”hatasıekranda gözüküyor ise, anakartın üzerinde bulunan pilin de ğiştirilmesi gerekir. Bu dasorunu çözmezse, CMOS yongasıbozulmuşdemektir.

2.1.4. BIOS Çeşitleri

Değişik anakartlar, farklıBIOS SETUP yazı ımlar ınıiçermektedir. Farklıfarklımarkaların ürettikleri farklıBIOS’lar bulunmaktadır. Farklıfirmaların BIOS ayarlarıbuBIOS sistemlerine göre farklı ık gösterir.

Piyasadaki BIOS çeşitleri şunlardır; Award Software Phoenix BIOS AMI BIOS Award Medallion BIOS ( Phoenix BIOS + Award BIOS ).

Award Medallion BIOS, Award BIOS ile Phoenix BIOS birleşmesinden dolayıPhoenix BIOS’un arabirimi ile Award BIOS’un özelliklerinin kar ışıından oluşmuştur. Ençok kullan ılan BIOS türü Award BIOS’tur.

SETUP seçeneklerinin çoğu tüm BIOS’larda aynışeyi ifade etmektedir. Fakatseçeneklerin ifade şekilleri ve BIOS SETUP MENÜ ara yüzü farklıolabilmektedir.

27

BIOS Çeşitleri

Award BIOS

AMI BIOS

Phoenix BIOS

2.2. BIOS Yapılandırmasına Giriş

BIOS Resimleri

Resim 2.4

Resim 2.5

Resim 2.6

BIOS’un ne olduğundan, görevinden ve öneminden bahsettik. Peki, BIOS ayarlarınınasıl değiştirebiliriz? BIOS ayarlarınıdeğiştirmek için BIOS’a nasıl girebiliriz? Şimdi debunlar ıinceleyelim.

2.2.1. Post Ekranı

Güç düğmesine bastıktan sonra BIOS’un bilgisayarısınadığıbir ekran karşım ıza gelir.Bu ekrana POST ekranıderiz. POST ekranında, bize işlemcimizin hızı, bellek miktarıve verisaklama cihazlarıbelirtilir. Tam bu esnada, ekranın altında “Press DEL to Enter Setup”ifadesi belirir. BIOS ayarlarına erişmek için bu ifadeyi gördüğümüz anda “DEL” tuşunabasmamız gerekir (Resim 2.7).

28

Resim 2.7: İlk aç ıışekranı

Bazıgüncel anakartlarda POST ekranıyerine, kendi markalarınıgösteren tam ekranlogolar yer al ır. Bu logoların arka planında klasik POST işlemleri devam eder. Böyle birdurumda, TAB tuşuna basarak bu logoyu atlatıp klasik POST ekranına dönebilirsiniz.

Farklıanakart üreticilerinde BIOS’a girmek için gereken tuşbirleşimi farklıolabiliyor.Genelde “DEL” tuşu kullanı ırken, bazıanakartlarda “F1” , “F2”, “F10”, “Esc” veya “Ctrl +Esc” tuşlarından herhangi biri kullanılabiliyor. BIOS’a girmek için kullanacağınız tuş(lar)POST ekran ında belirtilir.

Önceki konuda, farklıfirmaların BIOS’unun bulunduğundan bahsedip, bunlarınAWARD, AMI ve Phoenix olduğunu söyledik. Hemen aklımıza bir soru gelecektir; BIOSayarları, bu BIOS sistemlerine göre farklı ık göstermiyor mu? Hepsinde aynıgörevleri yapanayarlar bulunuyor. Ama bu ayarların ifade edilme tarzlarıBIOS modeline göre farklı ıkgösterebilir. Biz en çok kullanılan BIOS modeli olan Award BIOS’a göre tüm işlemlerigerçekleştireceğiz.

2.2.2. Cmos Setup Menüsü

BIOS Setup'ıilk açtığınızda ekrana gelen menüye CMOS SETUP adıverilir (Resim2.8) Ok tuşlarıile buradaki seçeneklerden birinin üzerine gelip enter tuşuna bastığınızda yaalt menülere geçilir, ya da bu seçenekler zaten birer komut olduğu için bu komut yerinegetirilir. Herhangi bir ayar değişikliği yapmak isterseniz bunu “Page Up”, “Page Down”veya “+”, “-” tuşlarıile gerçekleştirebilirsiniz.

29

BIOS Setup'ın tüm pencerelerinde olduğu gibi bu pencereden de “Esc” tuşuna basarakçıkabilir veya “F10” tuşuna basarak yaptığınız değişiklikleri kaydederek çıkabilirsiniz.

Resim 2.8: BIOS ekranı

Not - 1: Her bir menü ile ilgili verilen ekran görüntüleri sadece fikir vermesi açısındaneklenmiştir. Ayarlar anlatıl rken ekran görüntülerinde var olan ayarlara bağlıkalınmayacaktır. Çünkü her bir anakart markasının BIOS ayarlarıbirbirinden farklıolabilmektedir.

Not - 2: BIOS ayarlarınıanlatırken "Enabled - Aktifleştirme" ve "Disabled -Pasifleştirme" terimleriyle çok sık karşılaşacağız. Çoğu BIOS ayarlarının karşısında bulunanbu seçeneklerden "Enabled" ayarın aktif olduğunu, "Disabled" ise o ayarın devredençıkar ılmışolduğunu gösterir.

Not - 3: Sevgili ö ğrenci, BIOS ayarlarının bir kısmısizin çok fazla işinizeyaramayacakt ır. Bu yüzden burada en fazla işinize yarayabilecek menüleri tanıtmakta yarargördük. Bunun dışında kalan menüleri, önerilen kaynaklar bölümündeki internet sitelerinegirerek araştırabilirsiniz.

2.2.3. Standard Cmos Setup (Standart Cmos Ayarları)

Ana menüden bu bölüme girdiğinizde, IDE aygıtlarınıayarlayabilir/tanıtabilir, temelsistem ayarlarıve sistem saati ile ilgili seçeneklere ulaşıınız. Bunların işlevleri aşağıdasunulmuştur.

30

Resim 2.9: Standart ayarlar

a) Date/Time (Tarih/Saat): Sistem saatini ve tarihini buradan ayarlayabiliriz. Aslındasistem saatini ve tarihini Windows veya DOS’tan da ayarlayabilirsiniz. Tarih konusundaküçük bir not düşmemiz gerekir. Yıl hanesi iki basamaklıgörünüyorsa 2000 yı ıproblemiolabilir. Yani 2000 yılında tarih 00 olarak görünecektir. Sistem ve uygulamalarınızın tümütarihi, 1900 yı ıgibi algılayabilir. Ancak uzunca bir süredir, anakartlarda bu sorun, yıl dörthaneye çıkarılarak giderilmi ştir.

b) Hard Disks (Sabit Diskler) : BIOS ve anakartlar 4 IDE sürücüyü (sabit disk veyaCD - ROM) destekler. IDE disklerinizin ayarlarını“HARD DISKS” adlıbu bölümdegörebilirsiniz. Ancak sisteminizdeki IDE CD sürücüler veya SCSI sürücüler buradagörünmez.

Nadiren de olsa BIOS bazıdiskleri otomatik tanımayabilir. Bu durumda disk türünü(Type) “User” (Kullanıcı) olarak seçip disk üzerinde yazan bu parametreleri elle girerekdiskinizi tanıtabilirsiniz. Böyle bir durumda bilgisayar, hard diskler önceden tanıt ldığıiçinsistemde hard disk arayarak zaman kaybetmeyecektir.

Bu bölümde bulunan Mode ayarıise 4 seçenek içerir. Normal, Large, LBA ve Auto.528MB'tan küçük diskler için Normal seçeneğine getirmelisiniz. 528MB'tan büyük ve LBAmodunu destekleyen diskler için LBA, 528MB'tan büyük ve LBA modunu desteklemeyendiskler için Large seçeneğini kullanmalısınız. “LARGE” türü diskler sadece MS - DOS ilekullanılabilir ve pek yaygın değildir. Günümüzde tüm diskler “LBA” modunudesteklemektedir. MODE ayarıAUTO olarak bırakılsa bile BIOS, LBA modunu otomatikolarak tanır. Eğer istisnai bir durum yoksa TYPE ve MODE ayarlarını"AUTO" yapmak eniyisidir. Böylece BIOS, POST sırasında diskinizin özelliklerini belirleyip sistemi ona göreaçabilir.

Hard Disk bölmesindeki parametreler diskinizin kafa, silindir, sektör sayısıveteknoloji ile ilgili bazıbilgiler içerirler. Günümüzde tüm yeni anakartlarda “IDE HDD AutoDetection” seçeneği vardır ve hemen hemen hiçbir diski tanımazlık etmez.

c) Drive A/B (A/B Sürücüsü): Bu bölüm disket sürücüleri içindir. PC’lere iki tanedisket sürücü takılabildiği için A ve B seçenekleri konmuştur. Bir tane disket sürücünüzvarsa, bunlardan bir tanesini ayarlay ıp, diğerini None (yok) yapmanız gerekir. Günümüzdedisket sürücüler genelde 1.44 MB 3.5 inch olduğundan bu ayar bu şekilde yapı ır. Eğer A’yı

31

None yapıp, B’yi 1,44 MB 3.5 inch olarak ayarlarsanız, disket sürücünüzün harfi A değil, Bolur.

d) Halt – On: POST, yani BIOS’un geçekleştirdiği donanım testleri sırasında birdonanım hatasıile karşılaşılırsa sistem durur. Halt - On seçeneği ile bazıhataların dikkatealınmamasını, POST işleminin devam ederek sistemin açılmasınısağlayabilirsiniz. Buseçenekler şöyledir:No errors POSTAll errors

: Hiçbir hatada durmaz.: BIOS bir hata tespit ettiğinde durur ve size bu hatayıdüzeltmeniz için

uyarıda bulunur.All, But Keyboard : POST, klavye hatalarıdışındaki hatalarda durur.All, But Diskette : POST, disket sürücüleri hatalarıdışındaki hatalarda durur.All, But Disk / Key : POST, klavye ve disket sürücüsü hatalarıdışındaki hatalarda durur.

e) Memory (Bellek): Burada ayarlanacak bir şey yoktur. Sistem sadece ne kadar anabellek bulunduğu konusunda bilgi verir. Standart olarak ilk Megabyte 640K “BaseMemory” (Esas Bellek) ve 384K “Other Memory” (Diğer Bellek) için olan değerleberaber, "Total Memory" (Toplam Bellek) altında söz konusu toplam bellek oluşur.

2.2.4. Bıos Features Setup Menüsü (Advanced BIOS Setup-BIOS ÖzelliklerAyarı)

Bu kısımda işlemci ile ilgili yapılandırma seçenekleri, bellek yapılandırma seçenekleri,ekran yapılandırma seçenekleri bulunmaktadır. Sistem özelliklerini belirleyen ayarlarıbubölümden değiştirebilir, etkin hale getirebilirsiniz. Sistemin hangi aygıttan BOOT (aç ılma)edilmesi için kullanmasıgereken aygıt sıralamas ınıda yine bu bölümden ayarlarsınız. Bubölümdeki bazıayarlar, “default” halde, yani BIOS’un kendisinin önerdiği halde kalmal ıdır.

Resim 2.10: BIOS Features setup menüsü

a) CPU Internal Core Speed (CPU dâhili Çekirdek Hızı): Burada işlemcinin hızıgörünür (233 Mhz, 300 Mhz, 350 MHz gibi). BazıBIOS’larda bu değiştirilerek işlemcinindaha hızlıçalış ısağlanabilir. Bu olaya overclock adıverilir. Yeni bazıanakartlardaişlemci terfileri için bu bir seçenek olarak verilmiştir ve işlemci hızınıanakart üzerindeki

32

karmaşık “jumper”lar ile değil doğrudan BIOS yazılımından ayarlamanıza izin verir. BazıBIOS’larda, CMOS Setup’da “CPU & CHIPSET SETUP” adlıayrıbir bölümde de yeralabilir.

Overclock: Overclock; bir işlemciyi, orijinal hızından daha yüksek hızlaraçıkarmaktır. 3000 MHz'lik i şlemciyi 3200 MHz'e çıkartırsanız, bu bir overclockişlemidir. Overclock işlemi yapmak için yeterli teknik bilgi sahibi olmakgerekmektedir

b) Virus Warning (Virüs Uyarısı): Bu ayar etkin hale getirildiğinde (Enabled - aktif),sabit disk(ler)in boot (açıl ş) bölümüne bilgi yazılmaya çalışıığızaman bir uyarımesajıçıkar. Boot virüsleri için güzel bir önlemdir. Bu özellik normalde iptal edilmişhalde[Disabled] (Pasif) gelir. İşletim sistemi yüklerken sorun çıkmamasıiçin, bu ayarın [Disabled]konumunda olmasıgerekir. İşletim sistemini yükledikten sonra bu ayar aktif konuma[Enabled] getirilebilir. Bu ayar bir virüs korumasıdeğildir.

c) CPU Internal Cache (İşlemci Dâhili Önbelleği): BazıBIOS'larda "CPU Level 1cache / CPU Level 2 Cache" olarak da görünür. Sık kullanılan bazıbilgiler disk veya sistembelleği (RAM) yerine, geçici olarak Cache (önbellek)’de tutulabilir. Böylece bazıişlemlerdaha hızlıgerçekleştirilir. Sisteminizin performansınıartırmak için bu seçeneği sürekli"Enabled" konumunda tutmalısınız.

CACHE MEMORY - ÖNBELLEKCache bellek, işlemcinin hemen yanında bulunan ve RAM belleğe oranla daha

düşük kapasiteye (genellikle 1MB civarıveya daha az) sahip olmasına karşın daha hızlıolan bir bellek türüdür. Cache bellek, işlemcinin sık kullandığıveri ve uygulamalara enhızlıbiçimde ulaşmasınısağlamak üzere tasarlanmıştır. İşlemcinin cache belleğeerişmesi, RAM belleğe erişmesine oranla daha kısa zaman alır. Eğer aranan bilgi cachebellekte yoksa işlemci RAM belleğe başvurur. Burada önce cache belleğe bakmak çokkısa bir zaman alır. Bunu şöyle açıklayabiliriz: Yiyecek bir şeyler almak için marketegitmeden önce buzdolabınıkontrol edersiniz, eğer istedi ğiniz yiyecek dolapta varsamarkete gitmezsiniz, yoksa bile olup olmadığınıanlamak sizin çok kısa bir anınızıalır.

Ön Bellek - Cache Memory Nasıl ÇalışıÖn bellek adeta işlemcinin “top 10” listesi gibi çalışır. Bellek kontrolörü

işlemciden gelen istekleri önbelleğe kaydeder, işlemci her istekte bulunduğunda önbelleğe kaydedilir ve en fazla yapılan istek, listenin en üstüne yerleşir. Buna “cache hit”adıverilir. Ön bellek dolduğunda ve işlemciden yeni istem geldiğinde; sistem, uzunsüredir kullanılmayan (listenin en altındaki) kaydısiler ve yeni istemi kaydeder. Böylecesürekli kullanılan işlemler daima önbellekte tutulur ve az kullanılan işlemler önbellektensilinir. Önbellek i şlemciye yakınlığına göre farklıseviyeler ile adlandırıır. Örneğin,işlemciye en yakın ön bellek Level 1 (L1) Cache bir sonraki L2, sonraki L3 biçimindeadlandır lır.

33

d) External Cache (Harici Önbellek): Kullandığınız işlemci eğer L2 Cache (ikincilseviye önbellek) taşıyorsa ki günümüzde satılan tüm işlemciler taşıyor, bu ayarıda [Enabled]konumuna getirmeniz gerekir. Performans aç ısından çok önemli olduğundan, bu ayara dikkatetmelisiniz.

e) Quick Power On Self Test (HızlıAçılışTesti): Bu ayar [Enabled - aktif] konumdaiken BIOS, test - analiz etme süresini kısaltarak, bilgisayarın açılmasınıhızlandırır. Örneğinbu ayar [Enabled] konumunda iken, bellek sadece 1 kere sayılacaktır. Aksi takdirde 3 keresayı ır. (Bazıbilgisayarlarda 4 kere sayı ır.) AWARD Medallion BIOS’da, “Quick Power OnSelf Test” ayarı, Boot menüsünde bulunur.

f) Boot Sequence (Boot Sıralaması): BIOS’un en çok kullanılan ve en önemliayarlarından biridir. PC'niz açıldığında BIOS'un, işletim sistemi için önce hangi sürücüyebakmasıgerektiğini söyler. Burada A harfi disket sürücüyü, C harfi ise hard diskinizi ifadeeder. Sisteminiz Hard diskten işletim sisteminizin yüklenmesi ile açı ıyorsa buradaki ayarın“C, A...” olarak durmasısistemin daha hızlıaçılmasınısağlayacaktır. Sisteminizi açıl şdisketi ile açacaksanız bu sırayı“A, C...” olarak değiştirmelisiniz. BilgisayarınızıCD-ROM’dan başlatmak isterseniz “Boot Sequence” ayarınıilk başta CD - ROM olacak şekildeayarlamalısıız. Sistemin diğer sürücülerden açılmasıiçin E, F, LS/ZIP gibi seçenekler debulunur. BOOT konusu ileride ayrıbir başlık altında daha ayrıntı ıbir şeklimde elealınacaktır.

Not: AWARD Medallion BIOS'da, Boot sırasınıseçmek için BOOT menüsünden ayaryapmal ısınız.

g) Boot Up Floppy Seek (Önyükleme Disket Araması): Bu seçenek “Enabled”konumunda ise açı ışta disket sürücü bir kez aranır. Ama “Disabled” konumunda ise sistemara sıra disket sürücüyü yoklayarak doğru çalışı ış ığınıkontrol eder. Sisteminizin aras ıra işlem yapmayıbırakıp disket sürücüyü aramasınıengellemek için bu ayarı“Enabled -Aktif” konumuna getirmek gerekir, çünkü default ayarı“Disabled – Pasif”tir.

h) Boot Up Numlock Status (Önyükleme Numlock Durumu): Bu ayar aktif halegeldi ğinde, açıl şta otomatik olarak klavye üzerindeki "Num Lock" tuşu açıl r. Bu yüzden buayarın “on” olarak kalmasıönerilir.

ı) Boot Up System Speed (Önyükleme Sistem Hızı): Yeni bazıBIOS'larda bulunanbu ayarı, sistemin işlemci hızınıza uygun olarak aç ılmasıiçin "High" konumunagetirmelisiniz. "Low" konumda iken sistem dâhili veri yolu hızında açı ır. Bunun nasıyapılacağıfrekansın azaltılması, önbelleğin kapat ılmasıve anakartın özellikleri ile ilgilidir.Yavaşbir sistem, örneğin; oynanamayacak derecede hızlıçalışan ve eski DOS oyunlarıiçintercih edilebilir. Bazıçok eski çevre birimleri ve oyunlar, sistemin işlemci hızına uyumsağlayamadığıiçin, Low seçeneği konulmuştur. Normalde bu ayar "High" konumundaolmalıdır.

i) Security Option (Güvenlik Seçeneği): BIOS’a şifre koyduğunuzda, güvenliksorgulamas ının nerede yapılacağınıburadan seçiyorsunuz. [Setup] ayarıseçildiğinde,BIOS’da şifre koysanız bile, sistem normal bir şekilde açılacak ama BIOS Setup’a

34

girdiğinizde şifre isteyecektir. Aynışekilde, [System] ayarıseçilirse, şifre sorgulamasısistem açıl şında da yapılacaktır. (BazıBIOS’larda [Setup] yerine [Startup], [System]yerine ise [Always] ifadeleri kullanılmaktadır.) İlerleyen bölümlerde sisteme nasıl şifrekoyacağınızıanlatacağız.

j) Video BIOS Shadow (Video BIOS Gölgesi): Bu ayar “Enabled” yapıldığındaekran kartıüzerindeki ROM Bellek’te bulunan ve Ekran kartına ait olan BIOS yazı ımınınRAM belleğe aktarılmasınısağlar. RAM bellek, ROM’dan daha hızlıolduğu için BIOS’dakibilgilere daha hızlıerişim sağlanır ve “Shadow”adıverilen bu işlem sayesinde sistemperformans ıartar. Seçebileceğiniz 6 tane adres aralığıvardır: C8000 - CBFFF Shadow,CC000 - CFFFF Shadow, D0000 - D3FFF Shadow, D4000 - D7FFF Shadow, D8000 -DBFFF Shadow, DC000 - DFFFF Shadow.

Shadow (Gölge Bellek) Nedir: Standart ekran kartlarının ya da arabirimkartlarının BIOS’larıROM bellekte saklanır. ROM bellek de genellikle çok yavaştır.Shadow özelliği ile VGA kartının BIOS’u CPU tarafından okunur ve RAM’e kopyalanır.CPU(i şlemci), bu BIOS’u RAM’den çalıştırdığında işlem hızlanır.

k) xxxxx - xxxxxx Shadow (xxxxx - xxxxxx Gölgesi): Bu ayar, ROM kullanan diğerkartlara bir üstteki “Video BIOS Shadow” seçeneğindeki ayarın aynısınıuygulamak içindir.Ancak kitapçıklarına bakarak bu kartların hangi adresleri kullandığınıöğrenmelisiniz.Ayrıca, her ROM'un belleğe aktarımı, 640K ile 1024K arasında bir bellek alanıtüketti ğinden, bu ayarların hepsinin [Disabled – Pasif] konumunda olmasıönerilir. Yenianakartlarda bu seçenek yoktur.

l) Run VGABIOS if S3 Resume (S3 Devamında VGABIOS’u Çalıştır): Sadece çokyeni anakartlarda görülen bu seçenek, Suspend-to-RAM (STR) (RAM'e Duraklatma)moduna girdikten sonra kendine gelemeyen ekran kartını, yeniden çalışmaya ikna etmenizisağlar. Sistem bekleme (stand - by) durumuna geçtikten sonra, yeniden sistem kullanılmakistenildiğinde bütün cihazlar çalışmaya başlıyor ama monitöre görüntü bir türlü gelmiyorsa,bu seçenek aktif hale getirilmelidir.

2.2.5. Chipset Features Setup Menüsü (Advanced Chipset Features - Yonga SetiÖzellikleri Ayarı)

Chipset Features Setup bölümünde ortak olarak, bellek ayarlamaları, AGPayarlamalarıve bazıBIOS’larda işlemci hızıayarlamalarıyapılabilmektedir. Farklıanakartlarda ve farklıchipsetlerde ayarlar değişik olabildiği için bu bölümdeki ayarlar daanakarta bağlıolarak farklıl klar gösterebilmektedir.

Burada her chipset ve her anakart için bütün ayarlarılistelememiz mümkün olmadığıiçin, genel ayarlamaların üzerinde duracağız. Burada anlatmadığımız bir ayar ilekarşılaşı ız, bu ayarın kullanılan anakarta ve chipsete özgü bir ayar olduğunu bilmelisiniz.

35

Resim 2.11: Chipset Features setup menüsü

Bellek Ayarlamaları: Bellek ayarlamalarıfarklıbirşekilde sunulur. Birinci bellekayarlaması, belleğin hızıüzerinedir. Diğeri ise belleklerin gecikmeleri üzerinedir. Bellek h ızıayarıgenelde Memory Frequency olarak geçer. Memory Frequency (Bellek Frekansı),FSB h ızına göre yüzdelik cinsinden ayarlanabilir. Örneğin; FSB hızının %125'i, %100'üveya %80'i gibi oranlarla ayarlamak mümkün olabilir. Değiştirdiğiniz yüzdeye göre eldeedeceğiniz bellek hızıaynımenüde sunulur. Örneğin; 100 MHz FSB'de çalışan bir işlemciiçin bellek hızı%125 yapıldığında, elde edilecek bellek hızı133 MHz olacaktır. Eğer bellekDDR ise, bellekler DDR266 modunda çalıştıılmışolur.

Sık kullanılan yöntem ise, direkt bellek hızının seçilmesidir. Örneğin; 100, 133, 166 ve200 MHz gibi ana değerler listeler halinde sunulup buradan seçim yapılmasıistenebilir.

Normal şartlarda bellek ayarlarına dokunulmasıgerekmez. Genelde bellekler, FSBhızıyla senkronize olarak çalışır. Yüksek hızda çalışma kapasitesine sahip bir bellek varsa,bellek hızınıyükseltip performans artışıelde edilebilir.

Bellek ayarlamalarının diğer kısmınıise gecikme süreleri oluşturur. Bu ifadelereanakartın BIOS'unda CAS Latency, SDRAM Cycle Length, RAS to CAS Delay, RASPrecharge Time, RAS şeklinde karşışılabilir.

Bellekler, satırlar ve sütunlardan oluşan hücrelerden oluşur. Bilgiler bu hücrelerdekisat ırlara ve sütunlara kayıt edilir. Bir bilgi işleneceği zaman, bu satır ve sütunlara erişimyapılır.

RAS (Row address strobe): Aranan bilginin kayıtlıolduğu satıra ulaşırken yaşanangecikme zamanıdır.

CAS (Column address strobe): Aranan bilginin kayıtlıolduğu sütuna ulaşıya şanan gecikme zamanıdır.

RAS-to-CAS: RAS işleminden CAS işlemine geçerken yaşanan gecikme zamanıdır.

36

Sistem belleğini iki boyutlu bir tablo olarak düşünerek kolayca nasıl çalıştığınıanlayabiliriz. Veriye ulaşabilmek için öncelikle hangi satırda olduğunu sonra da hangikolonda olduğunu bulmak için sırasıyla Row Address Strobe (RAS) ve Column AddressStrobe (CAS) işlemleri gerçekleştirilir. Belleğin doğru adresine ulaşıld ığından eminolabilmek için RAS ve CAS sinyalleri arasında ufak bir gecikme süresine gerek duyulur. BuRAS-to-CAS gecikmesi normalde bir veya iki saat turudur (clock cycle).

Bellek erişimi söz konusu olduğunda belleğin doğru adresteki veriye ulaşmasıiçin birmiktar süre gerekir ve buna “gecikme (latency)” denir. Bir bellek hücresi için bu aralık 2Tiki saat turu, 3T üç saat turu vb. şeklinde isimlendirilir. Bu açıklamalardan sonra CAS-2’nin2 saat darbesi CAS-3’ün ise 3 saat darbesi beklemek anlamına geldiğini çıkarmak hiç de zordeğildir.

a) SDRAM RAS to CAS delay (SDRAM - RAS ile CAS arasındaki gecikme): Buayar, tam olarak RAS sinyali ile CAS sinyali arasında ne kadar saat turu olacağınıayarlamanıza yarıyor. Genellikle ayarlar 2 en hızlıolmak üzere 2 ile 5 arasında değişiyor. Budeğeri her seferinde bir saat turu olacak şekilde azaltmaya başlayın ve her seferinde sisteminkararlıl ğınıdeneyin. Belleğiniz ne kadar kaliteliyse bu değeri daha fazla küçültebilirsinizdemektir.

b) SDRAM CAS Latency (SDRAM CAS gecikmesi): Bu ayar için en doğru veuygun değer genellikle RAM belleğin üzerindeki etikette veya üzerine kazınmışolarakyazar. Düşük fiyatlıürünler için tipik değer 3T veya 2.5T'dir. Bu seçeneği 2.5T veya 2Tolarak değiştirin ve sisteminizin kararlıçalışı ış ığına bakın. Bazıüreticiler 2Tdestekleyen belleklerinin daha yüksek saat hızlarınıdesteklediklerini belirtiyorlar.

Uyarı: Her seferinde sadece bir değişiklik yapın, daha sonra sistemi yeniden başlatınve bir deney yazıl mı(benchmark) çalıştırarak yaptığıetkiyi gözleyin. Bu sayede ortayaçıkan bir kararsızlık durumunda hangi ayarda sorun olduğunu kolayca anlayıp eski halinegetirebilirsiniz.

c) SDRAM RAS Precharge Delay ( SDRAM - RAS ön şarj gecikme zamanı): Buseçenekte doğru ayarlarıyaptığınızda bellek hücreleri çalışmalarıiçin gereken elektrikyükünü daha h ızlıalırlar. "2" gibi düşük değerler hızıarttır rken daha yüksek değerler dahakararlıbir sisteme sahip olmanızısağlar. Her seferinde bir saat turu azaltarak sistemi yenidenbaşlatın ve sistemin kararlıolduğundan emin olun.

d) SDRAM Active Precharge Delay (SDRAM aktif ön şarj gecikme zamanı): Buayar, saat turlarıolarak ayarlanır ve ardışık bellek erişimleri arasında geçmesi gereken süreyibelirler. Yani bu değer ne kadar düşük olursa sistem başarımıo kadar artar.

Bu değer için genel kabul şudur;

Active Precharge Delay = “CAS-Latency” + “RAS Precharge Delay” + 2(güvenlik için fazladan 2 eklenir)

37

Her zaman olduğu gibi bu ayar için de her seferinde bir düşük değeri seçerek sistemindüzgün çalıştığından emin olun. Sistem kararlılığınıkoruyamadığızaman bu ayarıbiryüksek de ğere getirin ve bırakın.

e) DRAM Clock – DRAM Timer(Dinamik RAM saati): Kullanılan belleğin çal ışmahızıbu ayar ile belirlenebilir. Bu ayar Güncel VIA yonga setli anakartlarda bulunur. Bu ayarile bellekler, sistem çal ışma hızıyla asenkron çalıştıılabilir. Örneğin Celeron işlemcikullanıldığında, normal de sistem hızı66 MHz'dir. Bu ayar normalde [HostCLK] modundageldi ğinden, bellekler de 66 MHz'de çalışacaktır. Fakat bu ayar, [HostCLK+33MHz]moduna getirilirse, bellekler 33 MHz daha hızlıyani 100 MHz de çalışmaya başlayacaktır.Aynışekilde, 100 MHz sistem veri yolu hızıile çalışan bir işlemci kullanıldığında,[HostCLK+33MHz] moduna geçildi ğinde bu sefer bellekler 133 MHz'de çalışacak vebelleklerden maksimum performans alınacaktır. [HostCLK - 33MHz] ayarınıseçerekbellekler 66 MHz de çal ıştıılabilir.

f) AGP (Accelerated Graphics Port) Aperture Size (AGP (Hızlandırılmışgrafikportu) Açıklık büyüklüğü): BIOS ayarlarının en çok tartışılanlarından biridir. Çoğu zaman,performansa büyük etkisi olduğu yolunda ya da belleği tükettiği yönünde yanlışinanışlarvardır. Oysa durum böyle değildir. AGP sistemi sayesinde, ekran kartınız, sistembelleğinizin bir kısmınısanki kendi üzerindeki bellekmişgibi kullanabilir. İşte AGPAperture Size, ekran kart ının sistem belleğinin ne kadarınıkendisi için kullanabileceğinibelirler. Burada belirlenen limit, direkt olarak bloke edilmez. Ekran kartı, bu miktara kadarolan bellek alanınısadece gerek duyarsa kullanacaktır.

Örneğin ekran kartınızda 64MB bellek var ve aperture size olarak da 64MB seçerseniz,uygulamalar sistemde toplam 128MB grafik belleği olduğunu düşünürler. “AGP ApertureSize”ın performansa etkisi olduğu iddia edilse de, bu etki günümüz uygulamalarında ciddidüzeyde değildir. Burada belirlenecek değer, ekran kartınızın RAM miktarından az,sisteminizdeki bellek miktar ından ise fazla olmamalıdır. Normal olarak, 64MB seçilidir. Buayarda kalmasının bir mahsuru yoktur.

g) AGP Fast Write (AGP hızlıyazma): Bu ayar ile Fast Write(hızlıyazma) özelliğiniaçarak, ekran kartıperformansında bir artışelde edebilmek mümkündür. Fast Write (hızlıyazma) modunun özelliği, bilgiyi işlemciden doğrudan AGP veri yoluna aktarmasıdır. Arayasistem belle ğini katmaz. Bundan dolayı, performans artışısöz konusu olabilir.

h) On Chip USB: Sistemde USB aygıt var ise, bu ayar aktif yapılmalıdır; yok isedevre d ışıbırakılabilir. Seçenekler için sunulan otomatik modu, sistemde USB aygıt olupolmadığınıkendisi kontrol eder ve ona göre USB özelliğini devre dışıbırakır veyaetkinleştirir ama USB aygıt kullanıl yorsa bu aygı ın aktif olarak kalmasıuygun olacaktır.

ı) Onboard PCI Audio/Modem (Dahili PCI ses/modem): Anakartın üzerindebütünleşik ses/modem girişi var ise, bu ayar ile onlarıetkinleştirebilir veya iptaledebilirsiniz.

38

2.2.6. Power Management Setup Menüsü (Güç Yönetimi Ayarı)

Güç tüketiminin ve tasarrufun ayarlanmasıiçin konulmuşbir menüdür. Bilgisayarınaçma olaylarıda buradan kontrol edilebilir.

Resim 2.12: Güç yönetimi

a) ACPI (Advanced Configuration and Power Interface) Function (Gelişmişyapılandırma ve güç arabirimi fonksiyonu): Bu ayar ile gelişmişgüç ve konfigürasyonyönetimi etkin/devre dışıedilebilir. Bazıanakartlarda desteklenen, STR (Suspend To RAM)gibi özelliklerin çalışabilmesi için, hem BIOS'dan ACPI fonksiyonunun etkinleştirilmesihem de işletim sisteminin ACPI desteğinin olmasıgerekir.

b) Power Management (Güç yönetimi): Bu bölüm ile güç yönetim modlarıyönetilir.[Max Saving] (Maksimum Kazanç)modunda, sistem bir süre aktivitesiz kalırsa, güçtasarruf moduna geçer. [Min saving] (Minimum kazanç) ayarıise, yine güç tasarrufmoduna geçirir ama güç tasarruf moduna geçmesi için gereken aktivitesiz kalma zamanıdaha fazladır. [User define] (Kullanıcıtanımlı) modunda ise, güç koruma ayarlarıelleseçilir. Bu ayar normalde [User define] modunda gelir ve şu özellikleri ayarlanabilir:

1. “Doze Mode” (Uyku modu)2. “Suspend Mode” (Askımodu)3. “Standby Mode” (Bekleme modu)4. “HDD Power Down” (Sabit disk güç kesme)

“Doze mode (Uyku modu)”: Sistem burada belirlen süre zarfında kullanılmazsaişlemci daha düşük hızda çalışırken diğer aygıtlar tam hızda çalışır.

“Standby mode (Bekleme modu)”: Sistem burada belirlenen süre zarf ındakullanılmazsa sabit disk ve monitör kapanırken diğer aygıtlar tam kapasite ile çalışı

“Suspend mode (Askıya alma modu)”: Sistem burada belirlenen süre zarfındakullanılmazsa işlemci dışında tüm cihazlar kapanır.

39

“HDD power down (Sabit disk güç kesme modu)”: Burada belirlenen süre içindedisk faaliyeti olmazsa diğer aygıtlar çalışırken disk askıya alınır.

c) ACPI (Advanced Configuration and Power Interface) Suspend Type (ACPI(Gelişmişkonfigürasyon ve güç ara yüzü) Geciktirme tipi): Bu ayar ile sistemin nasıaskıya alınaca ğıbelirlenir. Örneğin; anakartın STR (Suspend To RAM – RAM’i duraklatma)özelliğini destekliyor ise, STR özelli ğini kullanabilmek için bu ayarın STR modunagetirilmesi gereklidir; fakat STR özelliğinin çalışabilmesi için, sistemde kullanılan diğeraygıtların kendilerinin ve sürücülerinin STR’yi desteklemesi gerekir. Aksi takdirdesorunlar yaşanmasıolasıdır.

d) PM (Power Management) Control By APM (Advanced Power Management)(APM tarafından PM (Güç yönetimi) Kontrolü): Çoğu windows işletim sistemlerinde (9x& ME & Win2K) yapılarında olan APM (Advanced Power Management) özelliği bulunur.Bu özellik [Enabled] yap ı ırsa, güç yönetimi windows tarafından yönetilir.

e) Video OFF Option (Video kapama seçeneği): Bu seçenek monitörün ne zamangüç koruma moduna geçeceğini belirler. Ekran görüntüsünü devreden çıkaran bir ayardır.

“All Mode Off (Tüm modlarda kapama)”,“Always On (Daima açık)”,“Suspend Off ( Suspend modunda kapama)”,“Susp, Stby Off (Suspend ve Standby modlarında kapama)” seçenekleri vardır.“Always On" seçeneği, Windows'tan belirlenen sürede aktivite olmazsa ekran

görüntüsünün kapanmasınısağlar.

f) Video Off Method (Görüntü kapama metodu): Bu ayar monitör güç korumamoduna geçtiğinde görüntü kapama metodunu belirler. Ekran kartıDPMS özelliğinidestekliyorsa, BIOS görüntü kartınıkontrol edebilir; bu durumda DPMS seçeneklerindenbirisi seçilebilir. “Blank Screen” seçeneği, güç korumas ıveya "Energy Star" desteğiolmayan monitörlerde sadece ekranıkarartır. "V/H SYNC+Blank" seçeneği ekranıkarartır,yatay ve dikey taramay ıda kapatır.

g) MODEM Use IRQ: Sistemi modem sinyali ile uyandıracaksanız, varsa buseçenekte modeminizin IRQ’sunu seçmelisiniz. Sistem askıya alınmışvaziyetteyken, gelençağrılar ile sistemin tekrar normal moda geçmesi isteniyorsa, bu ayar ile hangi IRQ'nunkullanılacağıseçilebilir. Varsayılan ayar olarak seçilen IRQ numarası[3]'dür.

h) Soft - Off by PWRBTN (Power button): Bu ayar ile sistemi kapatırken, güçdüğmesinin davranışıbelirlenir. [Instant - Off] ayarıseçildiğinde, güç düğmesinedokunulduğu anda PC kapanır; fakat [Delay 4 sec.] ayarıseçildiğinde sistemi kapatmak içingüç düğmesine 4 saniye basıl tutulmasıgerekir. Yani yanlışl ıkla güç düğmesine basılsa bile,sistem kapanmaz.

ı) Wake UP Events (Açılma durumları): Bilgisayar açılma durumunda veyaaskıdayken hangi durumlarda normal moda geçeceği buradan belirlenebilir. Örneğin

40

LPT&COM portunda bir aktivite olduğunda sistemin ask ıdurumundan normal modageçmesi sa ğlanabilir. Ayrıca "Wake On LAN", "Wake On Modem Ring" gibi, ek donanımlarile sistemin açılmasıiçin gereken özellikler buradan yönetilebilir. "Automatic Power Up"seçeneği ile önceden belirlenen saatlerde veya tarihlerde PC'nizin otomatik açılmasıayarlanabilir.

Bazıanakartlarda bulunan "IRQ Activitiy Monitoring" bölümünde ise, kullanılanIRQ'lar toplu halde görülebilir.

2.2.7. PNP/PCI Configuration Menüsü (Tak Çalıştır/PCI Veri YoluKonfigürasyonu)

Tak Çalıştır desteği olan aygıtların ayarlarıve PCI veri yolu ile ilgili ayarlar bubölümden yapılır.

Resim 2.13: PNP/PCI configuration menüsü

a) PNP OS Installed (Tak kullan işletim sistemi desteği): Bu bölüm, kullanılanişletim sisteminin PnP (Tak ve Çalıştır) destekli bir işletim sistemi kullanıp kullanmadığınıbelirtmek içindir. Örneğin; Win9x, Win2000 gibi işletim sistemi kullanıl yorsa bu ayar [Yes]konumuna getirilmelidir. PnP desteksiz işletim sistemi kullanırken ise [No] konumunagetirilmesi gerekir. Bu şekilde çakışmaların önüne geçebilmek mümkündür.

b) Resources Controlled By (Kaynak kontrolü): Bu ayar [Auto] moduna getirilirse,sisteme takılan PnP aygıtlar için gereken DMA ve IRQ ayarlar ıotomatik olarak atanır. PnPolmayan bir ISA kart takıldığında otomatik olarak kaynak atanamıyor ise, bu ayarı[Manual]moduna getirip el ile ayarlamak gerekir. Bu ayarın [Auto] modunda kalmasıtavsiye edilir.

c) Reset Configuration Data (Konfigürasyon bilgisini temizle): Bu ayar [Enabled]yapılıp, sistem yeniden başlatı ırsa, BIOS Setup da bulunan PnP bilgileri bellektentemizlenir. [Disabled] konumunda kalmasıtavsiye edilir.

41

d) IRQ n Assigned to (n numaralıIRQ’nun atanması): Bu ayarlar sadece"Resources Controlled By" altında "Manual" seçeneği tercih edildiğinde ortaya çıkar.Tak Çalıştır olmayan kartlar ve aygıtlar belirli bir IRQ'da çalışmak isteyecektir. İşte birIRQ'yu (kesme istemini) Tak Çalıştır olan veya olmayan kartlara göre buradanayarlayabilirsiniz. Tak Çalıştır olmayan bir aygıt veya kart bu IRQ'ya takılmışise bu seçenek"Legacy ISA" (bazıBIOS'larda "No/ICU") olarak ayarlanmalıdır.

ICU (ISA Configuration Utility), "ISA Konfigürasyon Aracı" anlamına gelir ve biryazıl m ile ISA kartın kullanacağıayarıbelirler. ISA kartınız yoksa her birinden bu ayarı“No/ICU” yapın. Bir ISA kartla birlikte ICU yazıl mıgeliyorsa, yine “No/ICU” yapın.

Tak Çalıştır kartlarda ise ayar "PCI/IS PnP" (bazıBIOS'larda "Yes") olmalıdır.

Aynışekilde " DMA n Assigned To" diye bir seçenek de vard ır. Aynıdurum, bu DMAayarıiçin de geçerlidir.

2.2.8. Integrated Peripherals Menüsü (Tümleşik Çevre Birimler)

Bu bölümde, anakartınızın üzerinde bulunan entegre özellikleri, giriş/çıkışportları,IDE portlarıgibi aygıtlarıetkin yapabilir, devre dışıbırakabilir ya da özelliklerinideğiştirebilirsiniz.

Resim 2.14: Integrated Peripherals Menüsü

a) Onboard IDE–1/2 Controller (Birinci/ikinci IDE portu kontrolcüsü):Birinci/İkinci IDE portu etkin/iptal edilebilir. Aktif şekilde kalmasıtavsiye edilir. BazenBIOS güncellemelerinden sonra, bazıIDE aygıtların çalış ığından şikâyet edilir. Bubölüme girip IDE Portlar ının iptal edilip edilmediğine bakmak gerekir.

b) USB Keyboard Support (USB klavye desteği): Ülkemizde hala yaygınolmamakla birlikte, sisteme USB üzerinden bağlanan klavyeler dünya üzerinde

42

kullanılmaktadır. Bu ayarın "OS" ve "BIOS" gibi iki seçeneği vardır. Bir USB klavye varsave bu klavye DOS gibi işletim sistemlerinde de kullanılmak isteniyorsa, bu seçenek BIOSyapılmalıdır. Aksi halde, örneğin; bir BIOS güncellemesi için sistem disketten açıldığındaklavye çalışmaz.

c) Onboard FDC Controller (Dahili FDC denetleyicisi): Disket Sürücükontrolcüsünü Devre dışı/Etkin etmek için kullanılan ayardır. [Enabled] konumundakalmalıdır. Bu menü maddesi neredeyse her zaman aktiftir; çünkü anakart kendi Floppy diskController (Disket Denetleyicisi)'ni IRQ 6, DMA 2'de aktif hale getirir.

d) Onboard Serial Port 1/2 (Dahili seri port 1/2): Seri Portlar için IRQ değerini vebellek adresini atamak için bu ayar konmu ştur. 1. seri portu için varsayılan ayar3F8/IRQ4'dür. 2. seri portu için ise, 2F8/IRQ3'dür.

e) Power ON Function (Açma fonksiyonu): Bilgisayarın nasıl açılacağınıbelirlemekiçin bu menü kullanılabilir. Örneğin; bilgisayar klavye ile açılmak istendiğinde, klavyeninhangi tuşlarıile bilgisayarınıaçılmak istendiği buradan tanımlanır. Fareden ve klavyedenaçma özellikleri USB klavye ve fare ile işlemez. Bunun için PS/2 fare ve klavye kullanmakgerekir. Ayrıca “klavye”den ve "fare"den bilgisayarıaçabilmek için, bazıanakartlardajumper (atlatıcı) ayarıyapılmasıgerekebilir.

f) UART Mode Select (UART modu seçeneği): Infrared (Kızılötesi) portudestekleyen anakartlarda bulunan bir özelliktir. Kızılötesi aygıtların gerektirdi ği özellikleregöre, bu ayar [IrDA] veya [ASKIR] moduna getirilebilir. Kızılötesi aygıt kullanılmayacakise [Normal] moda getirilmesi tavsiye edilir.

g) UART2 Duplex Mode (UART2 Çift yönlü modu): UART Modu olarak IrDAveya ASKIR seçildi ğinde bu ayar aktif olur. Bu şekilde full - duplex (tam çift yönlü) veyahalf - duplex (yarıçift yönlü) transfer modu seçilebilecektir.

h) Onboard Parallel Port (Dahili paralel port): Paralel portun çalışma adresinibelirlemek için bu bölüm kullanıl r. Varsayılan ayarı378H/IRQ7'dir.

ı) USB Controller (USB denetleyicisi): Enabled (Aktif) konumunda "Chipset"tekibütünleşik Controller’ı(Denetleyici) "USB" (Universal Serial Bus) için aktif hale getirir.Gerekli kaynaklar, USB cihazıgerekmediği sürece saklanabilir.

i) Parallel Port Mode (Paralel port modu): Yazıcınızıve tarayıcınızıbağladığınızparalel port (LPT diye geçer) için bu ayar yine her BIOS’da bulunur. Standart, ECP ve EPPseçeneklerini görebilirsiniz. Standart, en eski haliyle, tek yönlü paralel bağlantıdır, sadecePC yazıcıya veri gönderebilir, yazıcıPC’ye veri yollayamaz.

Günümüz yazıcılarından çoğu bu ayar ile çalışmaz “Bidirectional ConnectionRequired” uyarısıile iki yönlü iletişim yapabilecek bir paralel porta ihtiyaç duyduklarınıbelirtirler. Bu gereklili ği, ayarıECP ya da EPP seçeneklerinden birisine getirerekkarşılayabilirsiniz, ECP’ye getirmeniz önerilir.

43

EPP, Enhanced Paralel Port demektir ve Intel, Xircom, Zenith gibi firmalar tarafındanolu şturulmuşbir standarttır. ECP, Extended Capabilities Port demektir, Microsoft ve HPtaraf ından yaratılmıştır. Her iki sistem de paralel port bağlantısııhızlandırmayıhedefler.ECP portu yaz ıcıve tarayıcılar için, EPP ise paralel portu kullanan yaz ıcıdışındaki araçlariçin uygundur. ECP modu, DMA ve tampon bellek gibi avantajlara sahiptir.

"ECP+EPP", normal hızda iki yönlü çalışmaya izin verir. SPP ise "Standart ParalelPort" anlamına geliyor. Bağlanan paralel aygıt, yüksek performans istiyor ise, aygıt n türünegöre, EPP veya ECP seçilmelidir. ECP Modu direkt bellek erişimine ihtiyaç duyduğundan,EPP modu seçildiğinde, bir DMA adresi atanmasıistenecektir. BIOS’un önerdiği ayardakalmasında bir sakınca yoktur.

j) PWR ON After PWR Fail: İsminin "PWR On After PWR Loss" gibi çeşitlideğerleri olabilen bu seçenek, sistemin ba ğlıolduğu elektrik kesilir, sonra yine gelirsesistemin kendi kendine çalışmaya başlayıp başlamamasınıayarlar. Bu seçenek "On" ya da"Enabled" yapı ırsa, elektrik kesilip tekrar geldiğinde sistem kendi kendine açıl r. Yenianakartlarda bu madde için bir de "Previous State" seçeneği vardır. Bu maddeseçildiğinde elektrik kesildiğinde sistem çalışıyorsa, elektrik geldiğinde yeniden çalışmayabaşlar, kesinti olduğunda sistem kapalıysa, elektrik geldiğinde de kapalıkalır. [Disabled]konumunda kalmasıtavsiye edilir.

2.2.9. Boot Setup Menüsü (AçılışAyar Menüsü)Bilgisayarın boot işlemini hangi disk aygı ından yapmasıgerektiğini belirten “BOOT”

s ıralama menüsü, bazıBIOS’larda ana menü altında bulunmaktadır.

Resim 2.15: BOOT ayar menüsü

Burada bilgisayar ilk açıldığında, POST (Power On Self Test) testinigerçekleştirdikten sonra işletim sisteminin sırasıyla hangi aygıtlarda aranmasıgerektiği buayar ile belirtilir.

44

a) 1st Boot Device ( Birinci Açıl şAygıtı) – (Floppy drive): Yukarıdaki gibi birdurumda sistem açılmak için önce disket sürücüde bir açıl şdisketi olup olmadığına bakar.Eğer açı ışdisketi varsa bilgisayar açıl şdisketinde bulunan sistem dosyalarıile DOSortamında açıl r.

Açıl şdisketi (Boot Disk): Bilgisayarın açılmasıiçin gerekli olan dosyalarınbulunduğu diskettir. Açıl şdisketleri kullanılan işletim sistemine ve işletim sistemininsürümüne bağlıolarak değişir.

b) 2nd Boot Device (İkinci açılışaygıtı) – (CDROM): Bilgisayar, disket sürücüde birsistem disketine rastlamadığıtakdirde bu sefer CDROM içerisinde bootable(açılabilir) birCD olup olmadığına bakacaktır. CDROM içerisinde bootable(açılabilir) bir CD varsabilgisayar, bu CD içerisinde bulunan sistem dosyalarıile CD’nin amacına uygun bir şekildeaçılacaktır.

Örneğin, CD, Yedekleme (Backup) amaçlıbir “bootable - açılabilir” CD ise bilgisayarCD üzerinden aç ıldığında yedekleme (Backup) programıçalışacaktır, yeni bir işletimsistemi kurma amaçl ıbir CD ise bu sefer İşletim Sistemi kurulum programıçalışacaktır.

c) 3rd Boot Device ( Üçüncü açılıaygıtı) – (Hard drive): Bilgisayar, CDROM’danbaşlatılamadığıtakdirde buradaki üçüncü seçenek olan hard diskten açılmaya çalışacaktır.Hard disk içerisinde yüklü bir işletim sistemi varsa bilgisayar bu işletim sistemi ileaçılacaktır.

2.2.10. Diğer BIOS Seçenekleri

2.2.10.1. IDE Hdd Auto Dedection Menüsü (Sabit Disk Otomatik AlgılamaMenüsü)

IDE HDD AUTO DEDECTI ON

Resim 2.16: IDE HDD auto dedection

45

Sabit diskinizi taktıktan sonra eski sistemlerde silindir sayısı, kafa ve sektör sayısıgibi sabit disk tanımlamalarınısabit disk bilgi bölümünün ilgili yerlerine girmek için bilmekzorundaydınız. CMOS silindiğinde ve bu tanımlamalarıunuttuğunuzda bu büyük birproblemdi. Amaşimdi bu seçeneği sabit diskin tipini ve tanımlamalarınıotomatik tespitetmek için kullanabilirsiniz ve BIOS otomatik olarak sabit diskle ilgili bilgileri tespit eder veStandart CMOS setuptaki Sabit diskle ile ilgili yerlere yerleştirir.2.2.10.2. PC Health Status/Hardware Monitor (Bilgisayar SağlığıDurumu /Durum Monitörü)

Bilgisayarınızda olan fanların dönüşhızı, işlemcinizi sıcaklığı, işlemci voltajıgibiPC’nizin durumunu gözetleyebilirsiniz. Anakartınızı, belirli bir sıcaklığa geldiğinde sistemikapatmasıiçin ayarlayabilirsiniz. Ayrıca sıcaklık limitleri aşıığında uyarıvermesinisağlayabilirsiniz.

a) CPU Warning Temperature ( İşlemci uyarısıcaklığı): İşlemci ıs ııkaç dereceyegelince sistemin alarm vereceğini belirler. İşlemci ısısının üst ve alt limitlerini buradanbelirleyebilirsiniz. İşlemci ısıı belirlenen limitleri aşarsa sisteminize kurulu uyarımekanizmasıdevreye girer.

b) Current CPU Temperature (Güncel işlemci sıcaklığı): Anakartınızda ısısensörüvarsa, bu alan işlemcinin o andaki ısıınıgösterir.

c) Current System Temperature (Güncel sistem sıcaklığı): Sisteminizde, anakartınçeşitli yerlerinde ısısensörü varsa, bu alan sistem ısıııgösterir.

d) Current Chassis/Power/CPU FAN Speed (Güncel kasa/güç kaynağı/işlemci fanh ızı): Anakartınızda bu işiçin bir denetleme sistemi varsa sisteminizdeki kasa, güç kaynağıve i şlemciye ait fanların hızlarınıdevir/dakika cinsinden gösterir.

e) Shutdown Temperature ( Kapatma sıcaklığı): İşlemcinin ısısıtehlikeli birseviyeye geldiğinde sistemin kendi kendini kapatmasıgerekir. Bundan dolayıbu alandatehlikeli seviyede olacağıdüşünülen bir sıcakl ık tanımlanır. Genelde bu ayar 70 dereceolarak belirlenir.

Not: Farklıanakart üreticilerinde BIOS’larında kendilerine has ayarlar bulunabiliyor.Günümüzdeki anakartların hemen hemen hepsi, işlemci ayarlarının BIOS’ tan yapılmasınaolanak tanır. İşlemci ayarlamaları, Advanced Chipset Features bölümünde bulunabildiği gibi,anakart üreticileri kendilerine has menüler altına koyabilir. Farklıanakartlarda Power BIOS,Smart CPU gibi isimlendirmeleri de görebilirsiniz.

2.2.10.3. Load BIOS Defaults – Load Fail Safe Defaults (BIOS VarsayılanlarınıYükle – Hata Güvenlik VarsayılanlarınıYükle)

Bazıkullanıcılar, ana menüdeki bu seçeneğin, BIOS’u fabrika ayarlarına getirmeyeyaradığınıdüşünürler. Ancak tüm yüksek performans özelliklerini kapatan bu seçenek, BIOSayarlarıile ilgili herhangi ciddi bir problem ile karşılaştığınızda kullanılır. BIOS ROM'undakayıtlı, sorun gidermeye yönelik BIOS ayarlarını“BIOS Setup”a yükler.

46