ODK 9 1 0 . 1 : 5 0 4 = 8 6 1

Suetislau Hilenkouič i

SflUREflEHE HETODOLOGIJE U EKOHOFtSKO-GEOGRRFSKOfl PROUCflVfflJU PROSTORfi

Uvod

Na današnjem stupnju razvoja prirode 1 društva 1 ekonoaska geogra-fija, kao prirodno društvena nauka, sve više postaje »ost izaedju prirodnih i društvenih pojava 1 procesa. O svojoj bogatoj istorljl ona je razvijala i sopstvenu aetodologlju, a 1 prilagodJavala aeto-de lstrailvanja drugih nauka svojla zahtevi»a- Tako danas aoieao sve metode ekonomske geografije saatratl jednoa vlsoa fazoa njenog lzueavanja, to Je evalulranja prirodnih uslova i resursa vraaenski i prostorno. Prema tome prva podela metod? ekonoaske geografija bila bi na: kompleksne 1 komplementarne; u kompleksne blsao aogll ubrojatl: razvoJno-genetske, regionalno-uporedne, kartografsko-gra-fiske 1 matemat1eko-statlstlfike. Koapleaentarne 111 dopunske bila bi sve one metode drugih nauka koje na neki naeln prldonosa reše-vanju ekonomske valorizacije prostora. Naroeltu razradu e k o n o a s k o — geografskih modela srečeao u radoviaa poljskih nauenika, a neke od njih i u delima sovjetskih, zapadnoevropskih i ameriških autora. D poslednje vreme treba istači 1 analize hlpsometrijskih struktura reljefa 1 iskoristavanje ovlh prostornih jedinica u tla oblastlaa kod ruaunsklh autora.

Hajznačajnije letode ekonotske geografije u njenoj valorizaciji prostora Da bi jedna nauka pratila savreaene procese 1 davala predvidjanje

• Bil., Et masti Ukultrt, 34000 Krapjmc, Ijvt Nori Stn| kr. 3

za buduinost, mora da raspolaie informacijama. Zato je i prvi stav u razvoju savremene ekonomsko-geografske metodologije bas "geograf-ska informacija". U svetu se računa da se za 10-15 godina broj Informacija o posmatranom prostoru, odnosno prirodnoj sredini udvo-stručuje, a nekad i za krači vremenski period povečava se geome-trljskom progresijom.

Sledeča stavka ka Izgradnji kompleksnog ekonomsko-geografskog meto-da je statistika 1 to regionalno-prostorna. Oz pomoč satelita i kompjuterske tehnike mogu se sakupljatl i obradjivati podaci sa velikom prostornom udaljenosču i obuhvatom različitih skupova pro-stornih Jedinica u vremenskim nizovlma, a krajni cilj svega toga Je kompjuterska kartografija, koja te podatke pretvara u konkretne predeone slike. Takve slike sluie za razvoj, planiranja d r u š t v e n o — ekonomskih pojava 1 procesa u posmatranom prostoru. Reglonalno-pro-storna statistika predstavlja skup brojčanih pokazatelja o prirod-nim uslovlma 1 resursima, kao 1 o društveno ekonomskim resursima 1 odnosima, skupljenim i obradjenim u zadatom teritorijalnom (pro-stornom) sistemu. Zato ona 1 postavlja pitanje, kad se radi o valo-rizaciji prostora, kakve pokazatelje verifikovati i u kojim kon-kretnim prostornim jedinicama. D vezi s tim treba istači povezivan-je grupe podataka sa sistemskim ciljevima i osigurati princip Sted-nje, to Je odvojiti prave od suvisnih elemenata. Regionalna stati-stika pomoču vremenskih nizova, odnosno visegodlsnjeg toka informa-cija utiee na razvojne tendencije regiona i stvara premise za izra-du dugoročnih prognoza i planova prostornih celina. 0 nekim zemlja-ma se koriste geometrijske jedlnice za lzraiavanje statističklh skupova podataka zato sto su uporedive u vremenu i prostoru.

0 ekonomskoj geografiji nije moguč skup svih statističklh činilaca prostora, pa se zato ograničenje svodi na dellmično skupljanje podataka zbog: visoke cene i vremena ispitivanja generalnih pojava. Na osnovu toga treba stvoriti probnu populaciju terltorlJalnih jedinica po: zonsklm, sistemskim 1 hijerarhijskim principima.

Ekonomska geografija u svojim lstrativanjima naročito proučava ilvotnu sredinu iz koje se crpe resursi, u kojoj se formiraju popu-lacije 1 ostvaruju medjuodnosl prirodnih i društvenih pojava. Zbog

toga u ekonomsko-geografskoj metodologiji nailazimo na termin "Mo-nitor ing eovekove sredine" koji predstavlja sredjeni sistem infor-macija, a koji se odnosi na lzueavanje valorizacije 1 oeuvanje te sredine (Grafikon 1).

PARAMETRI I POKAZATELJI ElEMEMATA SHEDME ZA POT-REBE OCENJNUUA I PROONO-ZVUMJA STANJU SOME POS-TOJEClH PRnOONH I DfiUSf-VENO-EHDNOMSKH PROCESA

J ? SI

I I

T

II M | • j

• Is

It

KOR ISNIK

BOKITO«! MO BAZA craoiACUAO ČOVSKOVOJ SREOIMI

Č O V E K O V A S R E D I N A

S U M Mmaclji • »Mlal .taOBCVORIMO -

Osnovni zadaci toga cisterna su:

a) Identifikacija Izvora 1 posledica narucavanja eovekove sredine; b) Posmatranje 1 ocena stanja eovekove sredine kroz stalne, 111

periodične kontrole obima narušavanja 1 njihove disperzije; c) Dpozoravanje na suetlnske prosene koje su nastale u sredini, 111

na one koje mogu nastati; d) PripremanJe i prezentovanje informacija o stanju posmatrane sre-

dine, tako da se mogu izvuči »nogobrojni zaključcl o načinu va-lorizacije prostora, odnosno čovekove sredine od strane konkret-ne zemlje, manjeg reglona, 111 tipične prostorne jedinice. Ova-kav sistem informacija o geografskom prostoru mora da prima ulazne Izvorne parametre, da lh obradi raznim procedurama (algoritmima) 1 na kraju da lh prezentuje kao evidenclone, evidenciono-analItičke 1 evldenciono-odlučuJuče za dugoročno prognoziranje i planiranje čovekove sredine.

U evidenclone informacije moteno ubrojati: terenska istraiivanJa, anallzu vodnih resursa, rudnih potencijala itd., koji su karakte-ristični za dati prostor. Evidenciono-analltičke predstavijaju takve informacije koje se odnose na klasiflkaclJu pojedinih predela prema prioritetnim funkcijama za razvoj prlvrednih delatnosti, informacije o delovima prostora kojlma je potrebna posebna zaetita. Evldenciono-odlučujuče Informacije obuhvataju: proizvodnju 1 opte-rečenje pojedinih elemenata sredine, njlhovu fleksibilnost, odnos prirodnih i prlvrednih resursa na posmatranom prostoru, kao i medju uticaje prirodnih i društvenih procesa u sredini.

Sledeča metoda ekonomske geografije Je kartografija, koja Je moida i naJrazviJeniJa. Polazeči od osnovne definicije da predstavlja elemente u prostoru, ona koristi mnoge druge metode kao 4to su: slgnatura, horohromat1čna, tačkasta, metod karta dijagrama, izoll-nlja, dozimetrična 1 drugo. Mnogi radovl nam pokazuju da Je karto-grafija veoma zaokupljena izutavanjea i predstavljanjem društveno--ekonomskih pojava u čovekovoj sredini. Naročito su Je razvili polj-ski, sovjetski, francuski i drugI autorl.*

• Jtrii VroM, Si vreme ietod< kartojrafijf, trakov, Ekonotska akadetija 1984. fodint.

Savnami aetodolotji j* o ckonotsko..

Za ekonoasku valorizaciju proatora naročito su znaeajne aetode kartografije:

1. Metoda opsega koja predstavlja rasprostranjenost skupa karakte-rističnih jedinica; npr. granice ekonomske lsplatlvosti gradje-nja naselja u hipsometrijskla kategorijama (smatra se da Je to 700 m nv) 111 marginu uspešnosti gajenja pšenica, povrča Itd.;

2. Metod slgnatura predstavlja označevanje prostornih Jedinica, ili njihovog skupa utvrdjenim &iabolina„ Signaturu u karto-grafiji možemo podeliti na: geometrijske slabola? slikovna, linijske, količinske itd. Ovu metodu najbolj« su razradill polj-ski autorl i to Jer*i Vrona 1 profo Doaanskl;

3. Visom fazom metode opsega smatramo horohromatičnu aatodu, kojoa IzraSavamo kvalitativne osobina proatora. 2a iapunjanje ovog zadatka najviše su se angalovall ameriški stručnjaci razvijajuči tzv. metodu "četiri boje", koja predstavlja naJraljafniJe prika-zlvanje eleaenata u prostoru;

4. Kartogram je značajan za ekonoasku valorizaciju prostora, zbog toga sto predstavlja intenzitet pojavijlvanja predeonih jadini-ca, 111 skupa pojava prostornih paraaetara;

5. Za probleme migracija, naseljenosti, ealgraclje i agrarne prena-seljenosti treba koristiti doziaetrlčnu aetodu kartografija;

6. čini se veoma interesentnoa, sa stanovlsta evaulacije prirodne sredine 1 prostora uopste regionalna metoda, 111 aatoda regiona-llzaclje. Njen tvorac prof. čekanovski, posao je od povezlvanja prostornih jedinica u grupe. Savreaena nauka danas razvija tak-sonomiju (klaslflkaciJu) grupa prostornih jedinica po svojstvi-ma 1 uticajima na buduče pojave, elae se olaksava prognoziranJe 1 planiranje razvoja regiona na bazi iskorltčavanja prirodnih i privrednih potencijala. Opasnost postoji zbog istih ili slišnih normativa u pojedinim grupama, tako da ova metoda ne daje bas adekvatne Informacije. Zato Je čekanovski i nazvao nju aatodoa proseanlh razlika. Da bi se bolje shvatila aetoda prosačnih raz-lika polazi od sledečeg: prvo, izbor karakteristične osobine pojave na koju se odnosi regionalizacija; drugo, standardiiacija vrednosti osobina, tj. preračun apsolutnih na relativne pokaza-telja:

J = n alj - a2j

R1,2 = Maj

gde Je: Rl,2 - zblr prosečnlh razlika svlh osobina uporedivanog skupa prostornih jedinica;

a 1J - apsolutna vrednost jedinice j u prostoru 1; a 2J - apsolutna vrednost Jedinice J u prostoru 2; Maj - arltmetička sredina za celi skup prostornih Jedinica;

3. ujednatavanje i usvajanje razlika medu prostornim Jedinicama; sredlvanje brojčanih podataka na dijagramu;

5. lzrada karata.

Na koji naein čemo odrediti potencijal jedne jedinice u prostoru (kompletnog predela) i njene aogučnosti povezlvanja i razmenjlvanJa raspoloiivog potencijala sa drugim Jedinicama prostora (predelima) zavisi od mnogih faktora. Medjutim, za ekonomsku valorizaciju pro-stora bitan Je način na koji predstavljamo posmatrane potencijale, tj. :

gdje Je Vi potencijal predela i stvoren dejstvom n faktora predela j; MJ - veličina prostora J; dlj- udaljenost područja i od predela J.

Na osnovu takvih podataka aotemo izraziti preko karata potencijal-nih »ogučnosti reglona sve one veličine prostora koje su značajne za razvoj planiranja i prognoziranja daljih tendencija u valoriza-ciji posmatranog područja.

n Mj Vi

j = l dij

Savremene letodologije u ekoncisic.

Sve veče interesovanJe ekonomske geografije lzaziva netakartografi-Ja koja polazl od premisa dobrog poznavanja mateaatifiklh »odela i jezika. Ona, ustvari po miiljenju W. Bungega zahteva postavljanje sledečih pitanja: koje prostorne realnosti mogu prezentovati kar-te?; koliko to moie biti dobro predstavljeno?; kada su pogodnijl drugi instrumenti prikazlvanja itd.

Kao 1 sve nauke, tako i ekonomska geografija ao*e prema M. Mazuru poči u svojim istrailvanJima od sledečih pitanjai "sto je" (fakti); "tta je kakvo" (osobine); "sta od čega 1 koliko zavisi" (veza); "kako se note postičl" (optimizacija)."

Sledeča metoda ekonomske geografije intereaantna za aavraaani raz-voj valorizacije prirodnih uslova i resursa u prostora jesu aateaa-tičkl modeli. Modeli ustvari predstaviJaju idealizovanu i uproftčenu stvarnost.** Zato oni imaju ograničavajučl karaktar upotrebe u »lo-jenim dlnamlčkim drufitveno-ekonomskim sistemlma. Nikakvoa aatema-tičkom formuloa ne moieao reftlti probleme akonoaake valorizacije prostora, ali 2ato moiemo Je koristiti u njenoa raaavanju. Oni predstavijaju one osobine stvarnosti Jednog regiona koje au u datoa vremenskom Intervalu bitna, zaneaarujučl one koje su aanje vatne. Modeli mogu biti: slikovni, analogni, siabolički itd. Da bi aa odredjeni modeli mogli konstruiaati moraju zadovoljiti neka prinei-pe kao *to su: selektivnost, atrukturalizacija, sugestivnost i aproksimacija. Matematički modeli iaaju svoja zastavne alemente; ulazno promenljlve (egzogene), stalna velieina, relacija i izlazna promenljive (endogene). Mateaatleke funkcije naroelto sa aogu pri-meniti u prikazivanju relacija prirodnih uslova i resursa u prosto-ru; npr. Y = F(s) gde Je Y = hlpsoaetrijska struktura reljefa, a (xl, x2...xn) varijable prirodnih uslova koji utieu na stvaranja takve strukture.

Mnogi modeli ekonoaske geografije su preneseni iz drugih nauka. Na primer, fizlčkl aodeli gravitacije. Oopste uzev i priaarni i prana-

• Bunge ».,6eogrj<skj teoriji "lund Studies in 6eogr apli)f',seri ji 1, 61 Hrup, Lnd 1H4. « Nekrisov «., Niu£ni proti m istrjživmjj generalne teoe rizaeitiji pcoizvodnik snaga SSSg,

"Voprosi ekooniki', kr. 9/1944. godine.

Svet i l i« Itilenkovi«

••ni »odeli ckononskc geografije oaogučavaju nam da bolje shvatlmo veoaa sloiene pojave u tivotnoj sredini, zapravo predstaviJaju neke okvire za prikupiJanJa, čuvanja, sredjivanje 1 eflkasno koriščenje informacija.

Dalji korak u razvoju metodologije ekonomske geografije 1 njenog valorlzovanja prostora jeste analiza sistema. Ovakav prlstup se prihvata u sovjetskoj literaturi, kao 1 u radovlma drugih autora. D jugoslovenskoj praksi Jos uvek nije dovoljno zallvela sistemska analiza. Prostor Je sigurno jedan prlrodni 1 drustveno-ekonoaski sistem sa bezbrojnla ulaznlm 1 lzlaznlm Informacijama.

Analizom sistema u geografskoj nauči dolazlao do koapleksnog prlla-za pojavama 1 proceslaa, kao 1 prlrodnlm uslovima i resursima u prostoru. Sistem je skup jedinlca, njihovih relacija i veza medju obelei j ima. Ako vise sistema budu tako povezani relacijama sa kara-kterističnim obeležjima, onda oni prelaze u visi sistem i tako hiJerarhijski do naJsloieniJeg. Na osnovu preplitanja tokova infor-macija o koriščenju prostora, njegovim potenciJalIma (rude, vode. Sume), ljudskim resursima, sistem omogučava stvaranje »reje infor-macija koje reflektuju prognoze i zaključke. Na taj način se poka-zuje heterogenost 1 homogenost prostornih celina, kao i njihovih prlmanja 1 davanja informacija. Zato Je kod prirodnih nauka zatvo-reni sistem predmet eksperlmentlsanja, a otvorenl objekt delovanja.

Na kraju treba reči da su za sada prlhvačena četirl nivoa analize sistema u ekonoaskoj geografiji: morfološki, kaskadnl, adaptivni 1 upravijačkl. D literaturi najčeSče obradjlvan sistem je mesovltl region (prostor), a zadatak ekonomske geografije je da utvrdi i lstratl veze 1 odnose, na bazi raspoložlvlh prirodnih uslova i resursa, takvog reglona sa njegovim okruienjem, tj. da posmatra ovakav prostor kao otvoren sistea sto Je 1 cilj savreaenog privred-nog 1 drustvenog razvoja tog reglona (npr. sistea rekreacije, gra-fikon 2).

Zaključak

Na danaftnjea stupnju tehnlčko-tehnoloskog razvoja u smislu bolje 1 eflkasnlje ekonomske valorizacije prostora akonoBska geografija

Sjvrnen« aetodologije o »konotsko...

NEOATTVM UTIOJI

TERITORIJAU« SISTEM REKREACIJE

I POTENCUMJ

I —i I POTENCUHL

1 I I KULTURNO-I 1 BTORUSKI

POTENCUA1J I — J

UCESNICI REKREACIJE

• I | čMoa J < REKREACIJE |

" - I

jm«M čHdaj i REHREACUC I L..-.....J r " T B « I E I O " ~ ! " I fiNoa • «

oumrr

gjzmvtji UTICAJI

Slat«m rokraadjo pr»m» profMom KM<rovlcfca«t Rr«u20«o k: Oowwwid,fcori#e 1

daje svoj puni doprinos. Naroiito joj u tome pomaSu njene metodo-loške osnove na bazi stalnog dotoka informacija iz posaatranog prostora i njihovog povratnog toka iz drustvenog sistema.

0 ovom radu treba se zalotiti za sto vetu upotrebu naJsavreaenlJih 1 najpreclznijih metoda ekonomske geografije kao sto sus analiza sistema 1 protoka Informacija koje omogučavaju takozvanl super brzi kompjuteri (mogu dati i po 10 milijardi informacija u jednoj alnu-ti, 2a sad postoje dva u i straž ivaikim centrima Zapadne Neaaeke 1

S r e t i t l « Kiltnkorit

ratnoj mornarici SAD), regionalna prostorni statistika, matematiski metodi i modeli i pravilna konstrukcija odgovarajučih karata, od-nosno prikazivanje elemenata u prostoru.

Na kraju treba reči da ako hoče da predstavlja most lzmedju prirod-nih i društvenih nauka, ekonomska geografija mora da preraste i sama u sistem naj raz 11čitijih informacija o prirodnim uslovima i resursima u posaatranom prostoru, kao 1 njihovim odnosima i relaci-jama sa društveno-ekonomskia procesima.

Literatura

1. Jerii Vrona, Savremene metode kartografije. Ekonomska akademija. Krakov 1986. godine.

2. Bunge W., Geografska teorija "Lund Studies in Geography", serija 1, Glerrup, Lund 1966.

3. Nekrasov N., Naučnl probleal istraiivanja generalne teme razmeštaja proizvodnih snaga SSSR, "Voprosi ekonomiki", br. 9/1966. godine.

4. Dlnič J., Ekonomska geografija Jugoslavije, Ekonomski fakultet Beograd, 1986. godine.

5. Jelen X., Ekonomska geografija Jugoslavije, Informator, Zagreb, 1980.

S. flilenkovič

COHTERPORRRV HETHOOS IH ECOHOMIC-OEOGRflPHIGflL IHlESTIOflTIOH OF THE EHUIRONJIEKT

Su«»ery

When ve talk about conte»porary methodologles ot economic geogtraphj and thelr applicatlon to the evaluation of space, we aust eaphasis their chronological order. There are aany methods of econoalc valorization of spaca in our country and the vorld. The most important are cartographical, aa-thematical, and tastonomical methods„ The cartographic method »as developed by Polish and Romanian econoalc geographers in accordance vith geographical Information, regional-spatial statlstlcs and varlous klnds of dlagramaes (llnear, parabollc, and coaples). The second group of aethods lncludes aatheaatlcal aodels »hich are being used more and more in the economic evaluation of space. The functlons of some spatial unlts ln econoalc developaent are deter-mined by these methods. The tasonoalcal aethod, i.e. classiflcation of certaln properties of a partlcular region shoving the connecti-ons betveen causes and effects, is developed ln aany countries ln the vorld. The so-called "method of four colours", i.e. presentatlon of ali elements of development ln an area vith the help of four colours, vith the condition that one or two of them are coloured by the saae colour, is videspread especially in the lnvestlgatlon of natural conditions and regional resources. Thls method is stili ln the de-velopment phase and offers good future possi bi 1 it les„ Flnally, we can conclude that contemporary methods of econoalc geography make up a complex methodology consisting of priaary and secondary sub-methods, l.e methods of other sclences vhlch coaple-ment economic geography. Partlcularly in systems methodologles tuo things are evldent: the utillsatlon of great quantltles of Informa-tion using very fast computers (there are only tuo such in the vorld, in West Germany and the USA), and the lncreaslng need to discover nev resources and protect the natural environment.