8/9/2019 Shkolla e par ishte n Shkodr - Elezi, M.

1/3

Giulio22 Channel

Shkolla e par ishte n Shkodr

Mehmet Elezi

Shkollat e para shqipe jan hapur n Shkodr e rrethin rreth 400 vjet m par dhe shkolla e

lart t paktn 134 vjet m par. Shkodra ka pasur observatorin e par astronomik n Ballkan.

Gjat qindvjearve Shkodra ka qen nj metropol i qytetrimit shqiptar e madje ballkanik. Pr

disa dhjetvjear shteti komunist e pati zyrtarizuar nj tez t uditshme, sipas s cils e para

shkoll shqipe n trojet shqiptare sht hapur vetm n vitin 1887 n Kor. N kujtim t ksaj

ngjarjeje 7 marsi qe shpallur si dita kombtare e msuesit. Shkolla e Kors bashk me poezin e

Naim Frashrit q i thot ta paim pr jet hua ka at rndsi q ka, por t dhnat historike

jan t tjera, krejt t tjera. Shkollat shqipe n viset veriore t Atdheut kan gjalluar t paktn

qysh prej katrqind vjetsh. At Donat Kurti n nj studim t botuar te Hylli i Drits m 1935flet pr t parn shkoll shqipe n vitin 1638. Si t parat shkolla pr sa dijm na ai prmend

tri: shkolla e Pdhans (lexo: Pllans), e Blinishtit e e Shkodrs. Pr t parn thot se sht

hapur m 1638. Ndrsa studiuesi amerikan Edvin Zhak (Edwin Jacques) n librin e tij t

njohur Historia e popullit shqiptar nga lashtsia deri n ditt e sotme (The Albanians: An

Ethnic History from Pre-Historic Times to the Present) i on shkollat e para shqipe pak m

prpara n koh, n vitin 1632. Shkolla e par, e dokumentuar, n gjuhn shqipe u hap n

Vel t Mirdits m 1632, shkruan ai. Por kjo nuk ishte e vetmja. Sipas tij Nj tjetr shkoll

mjaft e hershme ishte hapur n Kurbin m 1632. Prve shkrimit e leximit aty msohej

gramatika shqipe dhe prdoreshin librat e Bardhit, Budit e Bogdanit. Historiani E. Zhak shtonse edhe t tjera u hapn n Pllan, nj fshat afr lumit Mat, m 1638, n Troshan, m 1639,

dhe n vet qytetin e Shkodrs m 1698. Autori prmend disa prej msuesve q shrbyen n

kto shkolla. Trheqin vemendjen mbiemrat e tyre: Shqiptari (Gjon), Shkodrani (Filip), dhe nj

i tret Dhrmiu (Dhimitr), q me sa duket sht prej nj krahine jugore t vendit, prej

Dhrmiut. M pas u eln shum shkolla t tjera. Derisa m 1878, pra nj dhjetvjear para

shkolls s par shqipe(!) t propagands s diktaturs, n qytetet veriore shqiptare e deri n

Durrs, si nnvizon studiuesi amerikan, kishte 21 shkolla t tjera fillore shqipe, q zhvillonin

veprimtarin e tyre. Ai sqaron se secila prej ktyre shkollave kishte rreth tridhjet nxns,

prve asaj t Prizrenit, e cila kishte tetdhjet. Pr arsye t njohura historike kto shkollafillimisht u hapn n rrethin: n Shkodr dhe n prgjithsi n qytete pushtuesi kishte kontroll

t fort, t prqndruar, dhe kjo e vshtirsonte deri n pamundsi hapjen e nj shkolle shqipe.

Shkollat ishin fetare, katolike. Kjo prmas ishte e kuptueshme pr kohn, nuk mund t ishte

ndryshe. Katolicizmi prfaqsonte fen e par t shqiptarve. N ato kushte sidomos, kur

nprmjet trysnive me e ndrrue fen pushtuesi synonte deri asimilimin, mund t thuhet se

katolicizmi ishte pjes qensore e identitetit shqiptar. Katolicizmi prfaqsonte kulturn dhe

qytetrimin perndimor. E. Zhak citon nj klerik franeskan shqiptar t quajtur Leonardo, i

cili, lidhur me thelbin e ktyre shkollave, pohon: Ne jemi m shum misionar t qytetrimit

se sa t fes. N kt hulli sht edhe Kuvendi i Arbrit, i mbajtur m 14-15 janar 1703, tdieln e dyt t Epifanis, n Kishn e Shn Kollit n Mrkinj t Lezhs. Si dihet ai u

8/9/2019 Shkolla e par ishte n Shkodr - Elezi, M.

2/3

Giulio22 Channel

organizua me nismn e nn kujdesin e drejtprdrejt t nj pape t madh, Klementi XI, Albani.

Studiuesit kan vn n dukje se nn veshjen fetare t ktij kuvendi t organizuar prej nj pape

me gjak shqiptar fshihej edhe synimi i madh me e mbajt gjall shqiptarizmn, n kushtet e

pushtimit osman. Edhe fakti q dokumentet e ktij Kuvendi historik u botuan njhersh n

latinisht edhe n shqip, treqind vjet m par, dshmon qartsisht kt synim, ashtu si dshmonse njerzit q shkruanin shqip nuk ishin t pakt, pra as shkollat ku ata kishin msuar e msonin

shqip. Sivjet ishte treqindvjetori i Kuvendit t Arbrit dhe shteti n Tiran bri gjumin e madh,

bashk me institucionet e veta akademike, prfshi m t rndsishmin institucion shkencor t

vendit, Akademin e Shkencave t Republiks s Shqipris. Vijimsi e t njjtit qndrim

shprfills q u mbajt edhe pr Nnn Terez, n vitin e Lumnimit t saj. Po t mos kish br

zhurm shtypi, edhe aq sa u b me kt rast pr Shenjtoren e madhe, e q ishte shum shum

pak, edhe aq nuk do t ishte br. Por le t kthehemi prap te shkollat. Asnj botim zyrtar nuk i

prmend ato. Tekstet msimore n shum vshtrime vazhdojn me tezat e vjetra. Ndodh pr

munges prgjegjsie t institucioneve shtetrore, pr padije, pr ateizm, apo sepse jangjurmt e fryms kundrkombtare t diktaturs, e cila e vinte inernacionalizmin e ideologjin

mbi interesat kombtare? A t gjitha kto kan gisht s bashku n kt mbasdore? Prhapsimi i

nj mashtrimi t till historik e ligsisht t shmtuar pr qytetrimin e vendit tnd, duke e uar

hapjen e t pars shkoll shqipe gati treqind vjet m von se sa sht e vrteta e dokumentuar

prej studiuesve, pr m tepr n mes t nj Europe ku lulzojn universitete mijvjeare, sht

me t vrtet dika prbindshore. Esht nj ndr shrbimet m t kqia q i bhet lenies

(kombit) shqiptare dhe padyshim nj investim pr llogari t qarqeve parake etnonacionaliste

ballkanike. T gjith diktatort e rroposin popullin e vet, por jo edhe qytetrimin e trashguar,

kulturn e gjuhn e tij. Ajo q ka ndodhur e pjesrisht po ndodh edhe sot Shqipri, sht epakundshoqe n llojin e vet. Me sa duket ishte quajtur politikisht m e dobishme q, pr inat t

Shkodrs e t Veriut kundrkomunist, pr urrejtje ndaj katolicizmit e qytetrimin perndimor,

le t fundohej edhe trashgimia kulturore e qytetrimi europian i kombit. Me fjal t tjera, jo

nusja q kruhej me mullixhin, por plaka shtrig klithi: pr inat t sime r tim bir e shtifsha n

dh! Historiani amerikan Edvin Zhak n veprn e naltprmendur shton se m 1877 n qytetin e

Shkodrs kishte edhe nj qendr me ndikim pr arsimin e lart, Kolegja e Shn Franesk

Savierit, q pajiste me arsim teknik e tregtar rreth 400 student. Kjo shkoll e lart ishte edhe

nj qendr shkencore pr krejt Ballkanin, jo vetm pr Shqiprin. Sipas ktij autori, nj risi

shkencore n Kolegjin e Shn Savierit ishte Observatori Metereologjik, i themeluar aty m1888, si i pari observator astronomik n Ballkan. Ky observator, thekson Zhak, i vazhdoi

shrbimet e tij t vlefshme deri m 1946, kur u konfiskua nga regjimi komunist. Shkodra

kshtu dshmohet edhe nj her si nj qendr me pesh e qytetrimit perndimor jo vetm n

shkall shqiptare, por edhe m gjr, n shkall rajonale. E vrteta duhet m n fund t thuhet:

datat e themelimit t shkolls s par t lart n Shqipri nuk lidhen me institutet q i shpalli

me shum zhurm pushtetit komunist e q vazhdojn edhe sot me u njoh si data zyrtare t

fillimit t shkolls s lart. Shkolla e par e lart shqipe daton t paktn vitin 1877, kur

dokumentohet Kolegji i Shn Franesk Savierit, q pajiste me njohuri tregtare e teknike 400

student. Dokumentohet kjo dat, por nuk dihet: mund t ket qen hapur edhe m par. Nstudimin q e prmenda m lart At Donat Kurti jep edhe nj t dhn t mrekullueshme pr

marrdhniet e vendit ton me at revolucion teknologjik q e tronditi botn kulturore me

8/9/2019 Shkolla e par ishte n Shkodr - Elezi, M.

3/3

Giulio22 Channel

fuqin e jashtzakonshme shtytse q u dha botimeve dhe kulturs n trsi: pr lidhjet me

shtypshkronjn. Ai thekson se shtypshkronja kishte hyr n Obot fill mbas t gjetunit,

domethn fill pas shpikjes s saj nga Gutenbergu. Shtypshkronja e Obotit, shkruan At Kurti,

njihet m 1493. Kjo do t thot se ajo ishte futur n Shqipri vetm 38 vjet pasi Gutenbergu i

dha vendit t vet dhe bots prodhimin m t famshm t krijess s tij: Bibln e shtypur nshtypshkronjn e vet. Tridhjet e tet vjet pr at koh jan si tridhjet e tet dit sot, ndoshta

m pak. Ai prmend edhe shtypshkronjn tjetr t Shkodrs, q njihet m 1563, por nuk

prjashtohet q edhe kjo t jet m e hershme. Shtypshkronja, si dihet, vlersohet si nj prej

shpikjeve m t mdha t gjith kohve. Studiues t ndryshm e vendosin Gutenbergun,

autorin e ksaj shpikjeje, ndr njqind njerzit m me ndikim n historin e njerzimit. Madje

amerikani Majkll Hart (Michael H. Hart), e rendit t tetin sipas ktij kriteri.

Futja kaq e vrullshme, e menjhershme, e ksaj teknologjie dshmon se n Shkodr e rrethina

lidhjet me Perndimin ishin t drejtprdrejta; dshmon se aty kishte nj jet intelektuale tdendur, plot energji, aty shkruhej, krijohej, botohej, prhapej kultur. Cilt libra jan botuar n

ato vite t mugta? Mjerisht gjat zhvillimeve t mvonshme dramatike n trojet shqiptare ato

jan zhdukur. Por gjithsesi mund t shpresohet se dika do t ket mbetur e herdokur do t

zbulohet. Arkivat e Vatikanit e ato t Stambollit kan ende shum galeri t paprekura prej nesh.

24 Dhjetor 2003