SHQIPJA DHE GJUHËT E BALLKANIT ALBANIAN AND …...Korpusi i gjuhës shqipe: drejtimet kryesore të punës 6. Nebi CAKA, Ali CAKA, Prishtinë: Korpusi i gjuhës shqipe – rezultatet

PRISHTINEuml2012

SHQIPJA DHE GJUHEumlT E BALLKANIT

ALBANIAN AND BALKAN LANGUAGES

AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVEumlS

AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPEumlRISEuml

Konferenceuml shkencore e mbajtur meuml 10-11 neumlntor 2011 neuml PrishtineumlScientific Conference held on 10-11 November 2011 in Prishtina

PRISHTINA2012

KOSOVA ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS

ACADEMY OF SCIENCES OF ALBANIA

Scientific Conference held on 10-11 November 2011 in Prishtina

EditorAcademician Rexhep Ismajli

PRISHTINEuml2012

Konferenceuml shkencore e mbajtur meuml 10-11 neumlntor 2011 neuml Prishtineuml

RedaktorAkademik Rexhep Ismajli

Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages

Programi i puneumls i Konferenceumls shkencore ldquoShqipja dhe gjuheumlt e Ballkanitrdquo Prishtineuml 10-11 neumlntor 2011 E enjte 10 neumlntor 2011

Ora 900

Seanceumln e drejtojneuml Besim BOKSHI Irena SAWICKA Kolec TOPALLI

1 Rexhep ISMAJLI Prishtineuml

Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit ndash fjala e hapjes

2 Idriz AJETI Prishtineuml Shqipja dhe gjuheumlt fqinje

3 Besim BOKSHI Prishtineuml Format e futurit teuml shqipes neuml raport me gjuheumlt e Ballkanit

4 Bardhyl DEMIRAJ Muenchen Velle futurum si dukuri dialektore dhe ballkanike neuml gjuheumln shqipe

5 Seit MANSAKU Tiraneuml Tipologji romane dhe ballkanike neuml struktureumln gramatikore teuml shqipes

6 Francesco ALTIMARI Cosenza Disa ndikime teuml greqishtes neuml fjaleumlformimin foljor teuml arbeumlrishtes seuml Italiseuml

Ora 1130

Seanceumln e drejtojneuml Bahri BECI Heiner EICHNER Franceso ALTIMARI

1 Heiner EICHNER WIEN Protoshqipja neuml mesin e gjuheumlve teuml lashta teuml Ballkanit

2 Wilfried FIEDLER Meissen Disa veccedilori teuml urdheumlrores neuml gjuheumlt ballkanike

3 Victor FRIEDMAN Chicago Problemi i urdheumlrores treguese neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit

4 Shaban DEMIRAJ Tiraneuml Ccedilrsquodeumlshmon meumlnjanimi i paskajores neuml gjuheumlt ballkanike

5 Irena SAWICKA Warszawa

Lidhjet fonetike teuml shqipes neuml kontekst ballkanik

6 Bahri BECI Paris Konsiderata teuml peumlrgjithshme peumlr rolin e shqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanike

7 Ethem LIKATiraneuml Karakteristika tipologjike teuml shqipes

Ora 1530

Seanceumln e drejtojneuml Victor FRIEDMAN Shefki SEJDIU Bardhyl DEMIRAJ

1 Bardh RUGOVA Prishtineuml Pozita dhe statusi i shqipes kundruall gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanit

2 Kolec TOPALLI Tiraneuml Shtresimi i huazimeve nga gjuheumlt ballkanike neuml njeuml fjalor etimologjik

Shqipja dhe rumanishtja

4 Marcus GABINSCHI Chişinău Sakteumlsime rreth fondit leksikor teuml quajtur bdquorumuno-shqiptarrdquo

5 Shefki SEJDIU Prishtineuml Gjurmeuml interferimesh emeumlrtimi helen(iko)-greke ilir(iko)-albane dhe ital(iko)-romane neuml fusheuml teuml etnonimiseuml

6 Teuta ABRASHI Prishtineuml Nyja e prapavendosur neuml gjuheumlt e Ballkanit ndash ngjashmeumlri dhe dallime morfosintaksore

7 Aristotel SPIRO Tiraneuml Peumlrseumlritja e nyjeumls para elementeve teuml sintagmeumls neuml shqipe dhe greqishte dhe problemi i nyjeumls shquese neuml shqipe

Ora 1730

Seanceumln e drejtojneuml Rexhep ISMAJLI Leonardo SAVOIA Seit MANSAKU

1 Matteo MANDALAgrave Palermo

Mbi turqizmat neuml teuml folmet arbeumlreshe

2 Gjorgji BUFLI Trieste Kontaktet ndeumlrgjuheumlsore ballkanike neuml rastin e turqizmave

3 Lindita LATIFI Tiraneuml Peumlr njeuml fjalor ballkanik teuml turqizmave

4 Skender GASHI Wien Gjurmeuml teuml latinitetit e teuml romanitetit ballkanik neuml mikrotoponimineuml e Kosoveumls

5 Evalda PACI Tiraneuml Elemente latine ne shqipen dhe rumanishten veshtrim semantik dhe tipologjik

6 Qemal MURATI Prishtineuml Shqipja dhe maqedoarumanishtja nga aspekti i kontakteve midis tyre

7 Artur KARASIŃSKI Torunj Njeuml projekt peumlr fjaleumlformimin ballkanik

E premte 11 neumlntor 2011

Ora 900

Seanceumln e drejtojneuml Murat BLAKU Matteo MANDALAgrave Ethem LIKA

1 Remzi PEumlRNASKA Paris Bashkeumlsia e ldquotrajtave teuml shkurtra teuml peumlremrit vetorrdquo dhe zgjedhimi subjektor-objektor sui generis neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumlt ballkanike

2 Rita MANZINI amp Leonardo SAVOIA Firenze Case as Nominal Property the Interaction of DOM and Discourse-linking in Shkodeumlr Pronouns

3 Giovanni BELLUSCIO Cosenza Si shqiptohet shqipja neuml Ballkan

4 Blerteuml ISMAJLI Prishtineuml Sa ballkanike janeuml meumlnyrat e foljeve teuml shqipes Kushtorja dhe habitorja

5 Julie KOLGJINI Prishtineuml Njeuml struktureuml alternative foljore neuml gjuheumln shqipe ndikimi prej njeuml gjuhe teuml arealit ballkanik

6 Dieter NEHRING Berlin Shqipja dhe gjuheumlt ballkanike neuml arsimin shkollor tek shqiptareumlt dhe fqinjeumlt e tyre

Ora 1130

Seanceumln e drejtojneuml Imri BADALLAJ Anila OMARI Skender GASHI

1 Murat BLAKU Prishtineuml Interferenca teuml shqipes neuml gjuheumlt sllave teuml jugut

2 Xhelal YLLI Heidelberg Rreth vlereumlsimit teuml huazimeve sllave neuml gjuheumln shqipe

3 Marjan MARKOVIЌ Shkup Balkan-Slavic lexical parallels

4 Imri BADALLAJ Prishtineuml Infinitivi neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumln serbe

5 Anila OMARI Tiraneuml Shtreseumlzimit kronologjik dhe shtrirja dialektore e huazimeve sllave teuml shqipes seuml shek XVII

6 Shkumbin MUNISHI Prishtineuml Probleme teuml zbatimit teuml dygjuheumlsiseuml shqipserbisht neuml Kosoveuml

7 Haxhi SHABANI Ulqin Ndikimi i gjuheumls malazeze neuml emrat dhe mbiemrat e njereumlzve

Ora 1500

Seanceumln e drejtojneuml Bardh RUGOVA Maria MOROZOVA Remzi PEumlRNASKA

1 Martin SUROVČAacuteK Brno

Mallkimi si ccedileumlshtje e frazeologjiseuml ballkanike

2 Monica GENESIN amp Domenico MARTUCCI Bari Perceptimi i gjuheumls dhe i kultureumls shqipe neumlpeumlrmjet veumlllimeve ldquoLe terre albanesi redenti Cossovordquo (1942) dhe ldquoLe terre albanesi redenti Ciamuriardquo (i pabotuar)

3 Dhori QIRJAZI Selanik ldquoMjalteumlrdquo nga hojet dhe trojet e shqipes Fjalori doreumlshkrim shqip-greqisht i Th Mitkos dhe suaza e tij ballkanike

4 Besim KABASHI Erlangen Korpuse gjuheumlsore peumlr shqipen

5 Timofej ARKHANGELSKIJ (Moskva) Mikhail DANIEL (Moskva) Maria MOROZOVA (S-Peterburg) Aleksandeumlr RUSAKOV (S-Peterburg) Korpusi i gjuheumls shqipe drejtimet kryesore teuml puneumls

6 Nebi CAKA Ali CAKA Prishtineuml Korpusi i gjuheumls shqipe ndash rezultatet e para problemet dhe detyrat

Ora 1700

Mbyllja e Konferenceumls ndash Kolec TOPALLI

Ora 1730

Viziteuml neuml Muzeun e Kosoveumls

shtuneuml 12 neumlntor 2011 Ora 830

Nisja peumlr Gjakoveuml Prizren para Grand Hotel Prishtina

SHQIPJA DHE GJUHEumlT E BALLKANIT ALBANIAN AND BALKAN LANGUAGES Konferenceuml shkencore - Scientific Conference

AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVEumlS KOSOVA ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS

THE ACADEMY OF SCIENCES OF ALBANIA

Prishtineuml 10-11 neumlntor November 2011

Keumlshilli organizues i Konferenceumls Organizing Board of the Conference

Akademik Rexhep Ismajli Akademik Besim Bokshi

Akademik Idriz Ajeti Akademik Kolec Topalli Prof dr Seit Mansaku

Rexhep ISMAJLI Prishtineuml

Kolege dhe kolegeuml pjeseumlmarreumls teuml nderuar

Dy akademiteuml tona e kaneuml pareuml teuml arsyeshme teuml sillnin neuml fokus teuml interesimit tuaj temeumln ldquoShqipja dhe gjuheumlt e Ballkanitrdquo peumlr shumeuml arsye Seuml pari shqipja si degeuml meuml vete e grupit indoeuropian kraha-sohet me gjuheumlt e tjera teuml tij peumlr qeumlllime rindeumlrtimi teuml fazave meuml teuml hershme dhe teuml raporteve midis tyre Keumlto interesime shtyhen neuml koheuml qysh neuml shekullin XIX

Studimet peumlr shqipen si degeuml meuml vete teuml grupit teuml gjuheumlve indo-europiane natyrisht pas ngjitjes neuml koheuml meuml teuml hershme teuml saj veteumlm teumlrthorazi peumlrmes kontakteve pjeseumlrisht teuml dokumentuara kaneuml interes-sa krahasimi me gjuheumlt IE teuml pranishme neuml Ballkan konkretisht me greqishten me latinishten dhe romanitetin ballkanik dhe me komplek-sin e gjuheumlve sllave Krahasimet e tilla meuml seuml shpeshti janeuml teuml natyreumls gjenetike dhe ndeumlrlidhen me sfondin meuml teuml gjereuml IE Neuml keumlteuml sfond hyjneuml dhe krahasimet me gjuheumlt e lashta joklasike teuml Ballkanit ndash kom-pleksi ilir peumlrfshireuml mesapishten kompleksi trako-dako-mez frigisht-ja makedonishtja etj Gjithsesi afriteuml gjenetike teuml shqipes me gjuheumlt e tjera IE janeuml meuml teuml largeumlta neuml koheuml prandaj shpesh meuml veumlshtireuml teuml iden-tifikueshme peumlr shkak teuml shkrimit teuml saj teuml voneuml Dokumentimi meuml i hersheumlm i gjuheumlve teuml tjera IE potencialisht teuml afra me shqipen si gju-heumlt sllave greqishtja latinishtja armenishtja gjuheumlt gjermanike gju-heumlt keltike dhe krahasimi me gjuheumlt baltike teuml deumlshmuara po ashtu vo-neuml por mbase me afri me shqipen neuml njeuml fazeuml shumeuml teuml hershme kaneuml beumlreuml teuml mundur emetimin e njeuml numri hipotezash peumlr lidhjet e saj teuml la-shta me ato gjuheuml dhe peumlr vendin e saj neuml kuadeumlr teuml gjuheumlve IE Neuml ateuml kontekst janeuml diskutuar edhe ccedileumlshtje teuml raporteve teuml saj me gjuheumlt jo-klasike teuml Ballkanit teuml lashteuml dokumentimi i teuml cilave eumlshteuml krejteumlsisht i pamjaftuesheumlm Sado qeuml mbi bazeuml evidencash teuml reduktuara diskuti-met lidhur me keumlto aspekte teuml krahasimit kaneuml qeneuml pasionante Kaneuml mbisunduar ccedileumlshtje leksikore gjithsesi jo gjithnjeuml shumeuml diskriminue-

se peumlr aspektet gjenetike teuml studimit Hipotezat e emetuara peumlr lidhjet e supozuara teuml shqipes me ndonjeumlreumln prej atyre gjuheumlve shpesh janeuml mbeumlshtetur neuml argumentime teuml natyreumls historiko-kulturore gjeografi-ke sepse cileumlsia sasia dhe autenticiteti i elementeve teuml krahasueshme leumlneuml peumlr teuml deumlshiruar Ilirishtja dokumentohet me pak glosa me meuml shumeuml material onomastik (emra njereumlzish emra vendesh fisesh e po-pujsh) neuml Ballkan mesapishtja me pak mbishkrime teuml fragmentuara dhe ende jo krejt teuml interpretuara neuml Itali teuml Jugut peumlr teuml cileumln mendo-het teuml keteuml qeneuml e afeumlrt me ilirishten (Hamp 1957 Katičić 1976 Ccedilabej 1976 Cimochowski 2004 Matzinger 2005) Trakishtja peumlr teuml cileumln ka pasur shumeuml shqyrtime neuml keumlteuml gjysmeuml shekulli eumlshteuml dokumentuar po ashtu me pak glosa meuml shumeuml materiale onomastike (emra njereumlzish vendesh pereumlndish fisesh e popujsh) emra bimeumlsh dhe ccedilka eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme me disa mbishkrime veumlrtet jo shumeuml teuml gjata por qeuml ende presin interpretimin e pranuesheumlm Studimet trakologjike kaneuml peumlrjetuar njeuml gjalleumlri teuml sheumlnueshme neuml Bullgari dhe Rumani (Detschew 1957 Duridanov 1976 Georgiev 1977 Neroznak 1978 Poghirc 1983 Vraciu 1980 Brixhe-Panayotou 1994) Dakishtja dako-mezishtja getishtja dako-geto-mezishtja me emeumlrtime teuml ndryshme dhe teuml ndryshueshme ka qeneuml objekt diskutimesh teuml shumta pas pu-blikimit teuml ideseuml seuml Georgiev-it peumlr konceptinin e saj si gjuheuml meuml vete diskutimet janeuml shtuar shumeuml neuml Rumani Frigishtja eumlshteuml dokumen-tuar dhe interpretuar meuml mireuml peumlr fazeumln e saj anatolike Ka pasur dis-kutime jo teuml pakta peumlr makedonishten e cila tash njihet edhe nga ndo-njeuml mbishkrim dhe meuml shpesh shihet meuml afeumlr me greqishten (Katičić) ndeumlrsa nuk ka mbetur pa u diskutuar edhe peumlr dardanishten (nga ha-peumlsira dardane njohim materiale onomastike emra njereumlzish) peumlr peo-nishten Diskutime teuml vazhdueshme ka pasur dhe vazhdon teuml keteuml edhe peumlr gjuheumln qeuml Georgiev e disa teuml tjereuml e quajneuml parahlelenishte ndeumlrsa V Vindekens pellazgishte peumlr teuml cileumln dimeuml po ashtu shumeuml pak

Do theumlneuml qysh neuml fillim se kjo gjendje dhe keumlto raporte kaneuml im-plikuar njeuml lloj tjeteumlr krahasimi peumlr shqipen dhe teumlreuml keumlteuml lsquomonadeumlrsquo ball-kanike ateuml qeuml njihet si studim areal i gjuheumlve me teumlreuml neumlnkuptimet e kontakteve teuml huazimeve e teuml ndeumlrndikimeve teuml lidhjeve e shprahbundeve gjuheumlsore teuml situatave sociolinguistike teuml kryqeumlzimit e teuml proceseve teuml ndryshme teuml identifikuara nga studimet areale e sociolinguistike teuml ko-heumls soneuml por peumlr periudha e faza meuml teuml hershme Jo njeuml hereuml eumlshteuml fo-

lur peumlr mundeumlsineuml e veumlshtrimeve teuml poziteumls seuml para-shqipes neuml suaza areale neuml periudha teuml lashteumlsiseuml qofteuml neuml Ballkan me gjuheumlt qeuml u peumlr-mendeumln qofteuml dhe neuml faza meuml teuml hershme si ajo qeuml ka supozuar kom-paratisti Eric Hamp me NWEIE neuml njeuml peumlrbashkeumlsi me grupet e pa-ragjuheumlve balto-sllave gjermanike tokare e keltike1

Veumlshtrimet e shqipes neuml suaza teuml teorive peumlr prejardhjen e saj nga ilirishtja apo nga kompleksi lashtoballkanik ndonjeumlhereuml i quajtur iliro-trak janeuml shoqeumlruar me shqyrtime serioze teuml raporteve teuml kontaktit teuml shqipes seuml hershme me gjuheumlt klasike ndash greqisht e latinsht dhe me meuml teuml vonat pastaj ndash sllave romane e turke2 Neuml aspektin ballkanistik sado qeuml peumlr nga orientimi i studimit ballkanistik peumlrqendrimi bie mbi veumlshtrimet ti-pologjike detyrimisht sinkronike nevojat peumlr shpjegime teuml ngjashmeumlrive midis shqipes e rumanishtes neuml mungeseuml evidencash dokumentare peumlr faza teuml caktuara zhvillimesh historike kaneuml kredituar hipoteza teuml substratit lash-toballkanik peumlr rumanishten ndeumlrsa shpjegimet peumlr sa u peumlrket raporteve teuml saj me shqipen meuml tej kaneuml prodhuar hipoteza peumlr lidhjet e afriseuml seuml para-shqipes me ateuml substrat teuml supozuar Keumlshtu janeuml forcuar argumentet peumlr filiacionin e shqipes me kompleksin trako-dakas paqeumlndrueshmeumlrineuml e teuml cilit Hamp provonte ta tejkalonte peumlrmes hipotezeumls peumlr fasheumln e gjereuml teuml gjuheumlve proto-albanoide ku do teuml peumlrfshihej edhe substrati i supozuar i rumanishtes Neuml fakt Hamp mendonte se shqipja nuk do teuml keteuml lidhje bijeumlrie me trakishten (shih raportet zjarm ghermi Biso be-seuml etj) por neuml suazat e fasheumls seuml dialekteve IE protoalbanoide prej seuml cileumls ka mbijetuar shqipja dhe njeuml pjeseuml e elementeve teuml peumlrbashkeumlta teuml saj me rumanishten ai e shihte dhe dakishten (dako-mezishten) teuml ndryshme nga trakishtja Sipas tij leksiku i peumlrbashkeumlt i shqipes dhe rumanishtes do pareuml jo si Lehnwoumlrter po si Restwoumlrter Neuml keumlteuml sfond fjaleumlt e jeteumls baritore si shtrungeuml vateumlr apo urdheuml qeuml deumlshmohen neuml njeuml areal te gjereuml deri neuml Karpate duhet teuml jeneuml meuml teuml vjetra ndeumlrsa fjaleuml si mosh mund teuml jeneuml hua-zime nga shqipja ose e kundeumlrta meuml voneuml gjateuml mesjetes Dhe ndeumlr argu-mentimet keumltu peumlrfshihet mundeumlsia e interpretimit teuml njeuml emri si Drobeta si sintagmeuml nominale me emrin dru teuml huazuar neuml rumanishten jugore si druţi pra dru-teuml me nyjeumln shquese teuml prapavendosur qysh neuml periu-

1 Hamp 1990 1998 2 Thumb 1909 Jokl 1923 1926 1927 1934 Mihăescu 1966 Ccedilabej 1971-73 1976 Boretzky

1975-76 Oumllberg 1977 Svane 1992 Ylli 1997

dheumln para Krishtit ccedilka veumlshtireuml se mund teuml peumlrfillet nga perspektiva e rindeumlrtimeve teuml brendshme teuml shqipes (sidomos Hamp)

Dua teuml theksoj faktin se kur shtrohet ccedileumlshtja e shqipes neuml kuadeumlr teuml studimeve ballkanistike gjithsesi tipologjikisht teuml orientuara pra me veumlsh-trime sinkronike duhet teuml krijohet njeuml hapeumlsireuml e domosdoshme peumlr veumlsh-trime diakronike brenda seuml cileumls ndriccedilohen procese qeuml kaneuml leumlneuml pasoja neuml Sprachbundin e diskutuar kaq shumeuml sot Teuml tilla hapeumlsira kombinimi midis veumlshtrimeve metodikisht teuml ndryshme sinkronike ndash diakronike ka provuar teuml shoheuml dhe I Hajnal (2003) Diskutimi i tij si peumlrpjekje teorike peumlr pajtimin e dy veumlshtrimeve teuml ndryshme dhe peumlr kapeumlrcimin e hendekut midis disiplineumls gjenetike dhe disiplineumls areale-tipologjike ka rezultuar dhe me njeuml hipotezeuml me interes peumlr situateumln gjuheumlsore ballkanike neuml lashteumlsi teuml veumlshtruar si teuml Sprachbundit midis grupimeve IE greke frigase armene por edhe makedone trakase ilire apo teuml kompleksit teuml lsquogjuheumlve adriatikersquo si mesapishtja e venetishtja Dis-kutimet e tij peumlr izoglosat lashtoballkanike IE neuml fusheumln e laringaleve teuml varieteteve -si-su teuml lokativit qeuml vazhdon te -sh e rrjedhores seuml shqipes po teuml kombinohen edhe me teuml dheumlnat leksikostatistike qeuml para-shqipen e vendosin meuml neuml pereumlndim teuml asaj lsquomonadersquo lashtoballkanike mbase mund teuml keneuml vlereuml edhe peumlr argumentimet e vendit teuml hersheumlm teuml shqipes neuml Ballkan dhe peumlr filiacionin e saj Keumlshtu keumlrkimet drejt transgresionit metodik teuml ballkanistikeumls tipologjike drejt gjuheumlsiseuml gjenetike IE vijneuml e beumlhen me fuqi ndriccediluese peumlr faza meuml teuml hershme teuml njeumlrit prej strumbullareumlve meuml teuml lashteuml teuml unionit gjithsesi meuml teuml voneuml

Siccedil e pat theumlneuml E P Hamp (197727) ldquometoda krahasuese dhe gju-heumlsia areale janeuml disiplina historike ndash faqe binjake teuml gjuheumlsiseuml diakronikerdquo teuml dyja janeuml teuml domosdoshme neumlse duam teuml japim peumlrgjigje peumlr ccedilfareuml mund teuml keteuml ndodhur gjeuml qeuml shtrohet vazhdimisht nga gjuheumlsia historike Neumlse synimi yneuml eumlshteuml shpjegimi se ccedilfareuml ka ndodhur pavareumlsisht se si do teuml arrijmeuml ta shpjegojmeuml me mjete teuml gjuheumlsiseuml gjenetike teuml peumlrhapjes apo me kombinimin e tyre (Campbell) Nga ana tjeteumlr tashmeuml eumlshteuml e qarteuml se rrethana si ato qeuml na kaneuml beumlreuml qeuml peumlr koheuml meuml teuml vona teuml flasim peumlr Sprachbund kaneuml qeneuml dhe janeuml teuml mundshme edhe neuml koheuml e hapeumlsira teuml tjera

Keumlshtu fare natyrsheumlm po vijmeuml te mundeumlsia dhe nevoja e kra-hasimit teuml natyreumls gjeografike me synim qeuml teuml vendoset shqipja brenda

kontekstit teuml fqinjve teuml saj Shqipja bashkeuml me greqishten flitet meuml seuml gjati neuml Ballkan dhe si e tilleuml ajo neuml meumlnyra teuml ndryshme ka qeneuml pjeseuml e zhvillimeve neuml teumlreuml keumlteuml koheuml duke u beumlreuml njeumlhereumlsh njeuml nga miset dendeumlsisht teuml pranishme neuml ateuml qeuml N S Tubeckoi e pati quajtur Balkan Sprachbund Studimet e keumltij lloji teuml saj mund teuml ndihmojneuml peumlr teuml ndriccediluar raportet brenda arealit gjuheumlsor ballkanik dhe zhvillimet e ngjashmeumlrive teuml shumta strukturore me bazeuml areale midis keumltyre gju-heumlve teuml krijuara neuml saje teuml kontakteve teuml gjata dhe teuml drejtpeumlrdrejta Qysh J Thunmann pastaj J Kopitar A Schleicher F Miklosich neuml shekullin 19 kishin hetuar se gjuheumlt e Ballkanit bashkeuml me to shumeuml manifestime teuml jeteumls seuml shoqeumlrive peumlrkateumlse shfaqnin ngjashmeumlri mi-dis tyre Kopitar madje i kishte pareuml si gjuheuml me leksik teuml ndrysheumlm por me gramatikeuml teuml njeumljteuml3 Neuml vijeumln e Thunmann-it ishte menduar se keumlto ngjashmeumlri midis shqipes neuml mes dhe latinitetit ballkanik nga pe-reumlndimi e sllavishtes bullgare nga lindja i detyroheshin bazeumls ilire apo iliro-trakase Schleicher ndeumlrkaq keumlto zhvillime i shpjegonte neuml kua-deumlr teuml ideologjiseuml peumlr korruptimin e gjuheumlve popullore neuml raport me klasiket burimore Neuml pjeseumln e pareuml teuml shekullit 20 doli dhe botimi i reumlndeumlsisheumlm i studiuesit danez K Sandfeld me titull ldquoLinguistique balkaniquerdquo studimet e G Weigand-it etj Si teuml reumlndeumlsishme peumlr njo-hjen e realiteteve teuml Europeumls Juglindore u theksuan studimet gjuheuml-sore por paralelisht me to edhe gjurmimet e folklorit teuml etnologjiseuml teuml kulturave dhe teuml ccedildogjeumlje qeuml mund teuml beumlnte pjeseuml neuml ldquoboteumlkuptimin ballkanikrdquo U teoretizua koncepti i Lidhjes gjuheumlsore qeuml theksonte arsyeshmeumlrineuml e studimit teuml afrive areale dhe jo veteumlm gjenetike midis gjuheumlve U beumlneuml studime konkrete dhe botime me vlereuml u ndeumlrmoreumln nisma peumlr botime teuml peumlrkohshmesh etj

Ideja shoqeumlrohej me supozimin se ngjashmeumlriteuml midis gjuheumlve po edhe teuml kulturave ballkanike i detyroheshin trasheumlgimiseuml nga lash-teumlsia dhe jeteumls seuml peumlrbashkeumlt neuml rrethana teuml ngjashme dhe neuml fqinjeumlsi shekullore teuml gjuheumlve dhe teuml popujve teuml Ballkanit U theksua sidomos ccedileumlshtja e substratit lashtoballkanik (trako-ilir) ndeumlrsa meuml voneuml u vuneuml neuml pah aportet me pesheuml neuml keumlto hapeumlsira teuml trasheumlgimiseuml romane dhe bizantine Roli ndriccedilues i teuml dheumlnave teuml sakteumlsuara teuml shqipes neuml keumlteuml lloj tematizimesh ka qeneuml gjithnjeuml i doreumls seuml pareuml

3 cf Friedman 2004 etj

Neuml pjeseumln e dyteuml teuml sh 20 keumlto studime moreumln hov teuml ri Paralelisht me zhvillimet teorike neuml fusheumln e kontakteve teuml gjuheumlve u thellua dimensioni i zhvillimeve teuml ngjashme neuml gjuheumlt e keumlsaj hapeumlsire peumlr pasojeuml teuml jeteumls seuml peumlrbashkeumlt dhe teuml kontakteve midis gjuheumlve U diskutuan aspekte themelore teuml ngjashmeumlrive midis keumltyre gjuheumlve qeuml peumlrbeumljneuml ve-ccedilanti neuml raport me hapeumlsirat e tjera u peumlrdegeumlzuan diskutimet peumlr impli-kimet teorike teuml gjetjeve eventuale teuml keumltyre studimeve dhe u intensifikuan hulumtimet neuml terren Keumlshtu ballkanologjia neuml kuptimin e gjereuml dhe ballkanistika neuml njeuml kuptim meuml teuml ngushteuml teuml fjaleumls vijuan debatin e ty-re multidisiplinor Diskutimet u zhvilluan deri neuml shkalleumln qeuml teuml flitej edhe peumlr njeuml koncept ballkanik mbi boteumln Neuml konceptin e Sprachbundit pra teuml unionit gjuheumlsor ballkanik u beuml njeuml dallim i qarteuml midis gjuheumlve ballkanike me tipare teuml keumltij Sprachbundi dhe gjuheumlve teuml Ballkanit me teumlreuml kontradikteumln peumlr kapeumlrcimin e seuml cileumls implikohen shpesh argumentime jashteumlgjuheumlsore neuml krahasimet me konvergjenca masive strukturore peumlr-fshihen shqipja bullgarishtja maqedonishtja torlakishtja disa segmente dialektore teuml hapeumlsireumls seuml Malit teuml Zi e teuml Serbiseuml jugore i teumlreuml romaniteti ballkanik pa dalmatishten e judezmon ndeumlrsa brenda Ballkanit janeuml edhe keumlto teuml fundit teumlreuml kompleksi tjeteumlr serbisht kroatisht bosnisht malaze-zisht turqishtja romishtja hungarishtja ccedilerkezishtja gjermanishtja Jashteuml Ballkanit mbeten rumanishtja veridanubiane gjuheuml sllave Ngushteumlsisht ballkanike neuml teuml dy kuptimet mbesin shqipja greqishtja maqedonishtja bullgarishtja arumanishtja meglenorumanishtja rumanishtja jugdanu-biane torllakishtja turqishtja europiane

Neuml keumlto lloje studimesh areale ccedileumlshtjet e kontakteve teuml shqipes me gjuheuml teuml veccedilanta teuml Ballkanit nuk mund teuml mos e keneuml pesheumln e ty-re edhe peumlr ndriccedilimin e konvergjencave meuml teuml gjera

Neuml teuml gjitha veumlshtrimet e deritashme ballkanistike ballkanologji-ke eumlshteuml veumlneuml neuml pah shumeuml qarteuml se gjuha shqipe dhe ldquobota shqiptarerdquo peumlrbeumljneuml njeuml nga segmentet meuml teuml reumlndeumlsishme teuml keumltyre studimeve Duajeni i studimeve krahasimtare por edhe ballkanike Eric P Hamp neuml njeuml intervisteuml peumlr gazeteumln Rilindja teuml Prishtineumls meuml 1978 pati theumlneuml ldquogjuha shqipe eumlshteuml thelbi i studimeve ballkanistikerdquo Studiues teuml meumlhersheumlm the-melues teuml ballkanistikeumls si G Weigand e vendosnin shqipen po ashtu neuml zemeumlr teuml ballkanistikeumls Dhe veumlrtet veteumlm njeuml veumlshtrim sipeumlrfaqeumlsor i gjen-djes neuml dy shekujt e fundit do teuml tregonte qarteuml se shqipja teuml folme teuml ndry-shme teuml saj ndodhen neuml kontakte intensive me gjuheuml e dialekte teuml ndry-

shme ballkanike ndash sllave jugore ijekave ekave torllake maqedonase gre-ke brenda arealit kryesor teuml shqipes dhe brenda hapeumlsireumls greke arumune neuml situata teuml ndryshme ndash shqip arumanisht por edhe shqip-arumanisht-maqedonisht greqisht turke rome etj Studimet si ai i Juoko Lindstedt-it (2000) e kaneuml treguar shqipen praktikisht pjeseumlmarreumlse neuml njeuml meumlnyreuml a neuml njeuml tjeteumlr neuml teuml gjitha tiparet karakteristike peumlr Sprachbundin ballkanik nyja e prapavendosur dyfishimi i objektit peumlrdorimi i parafjaleumlve neuml vend teuml rasave shkrirja dativ gjenitiv shkrirja qeumlllim lokacion relativum ge-nerale pastaj folje ndihmeumlse + folje e mbaruar futuri volo futuri i shkuar si kushtore perfekti habere evidencialeumlt krahasimi analitik etj Sipas keumltyre tipareve indeksimi i gjuheumlve teuml Ballkanit jepte keumlteuml pasqyreuml printe sllavishtja ballkanike me indeksin 115 (brenda saj maqedonishtja me 120) shqipja me 105 rumanishtja e Ballkanit dhe greqishtja me 95 romishtja me 75 ccedilka veteumlm pjeseumlrisht pajtohet me peumlrndarjet meuml fine qeuml neuml qendeumlr shohin shqipen bullgarishten-maqedonishten arumanishten torllakishten ndeumlrsa neuml njeuml radheuml teuml dyteuml greqishten e rumanishten dhe teuml tjerat pastaj

Por shqipja ka njeuml poziteuml teuml veccedilanteuml ndaj ballkanizmave qofteuml teuml konceptuar si teuml trasheumlguar apo si contact induced Neumlse marrim struktureumln fonetike shqipja neuml gjendjen aktuale ndryshe nga gjuheumlt ballkanike ka zanore hundore neuml njeumlrin prej kryedialekteve teuml saj ka gjateumlsi zanoresh me vlereuml funksionale po neuml ateuml dialekt (keumlteuml e ka pasur meuml hereumlt neuml teumlreumlsi) e ka neuml peumlrdorim paskajoren pos futurit me do ka edhe futur me kam e ka teuml zhvilluar sistemin e habitores Ka gjithandej ndeumlrlidhje areale me gjuheumlt e tjera ballkanike por edhe diferencime brenda saj njeuml situateuml veumlrtet dina-mike teuml peumlrfshirjes neuml apo teuml daljes nga Sprachbundi gjitheuml duke qeneuml neuml qendreumln e tij gjeografike

Neuml teumlreuml keumlteuml gameuml interesimesh disiplina e ballkanistikeumls peumlr arsyet e peumlrmendura metodike dhe peumlr arsye teuml pamjaftueshmeumlriseuml seuml shpjegimit teuml fenomeneve ka leumlvizur koheumlt e vona ndjesheumlm neuml konceptimet e saj qofteuml drejt kontestimeve rezolute si mohimi i mundeumlsiseuml seuml ekzistenceumls seuml njeuml disipline teuml veccedilanteuml gjuheumlsore mbi keumlto baza qysh nga fillimi i sh 20 qofteuml si rezultat i kontestimit teuml njeuml Sprachbundi peumlr shkak teuml shtrirjes meuml tej drejt hapeumlsirave eurolinguistike apo edhe peumlr shkak teuml veumlshtrimeve teuml reja neuml fusheumln e kontakteve teuml gjuheumlve neuml rrafshin e gjuheumlve teuml folura me ccedilrsquorast peumlrvoja e studimeve teuml kreoleumlve dhe teuml kontakteve teuml gjuheumlve neuml teumlreumlsi kaneuml sjelleuml ndriccedilime teuml reja

Neuml pjeseumln e dyteuml teuml shekullit XX u themeluan revista teuml ndryshme peumlr studimet ballkanike gjuheumlsore kulturore historike etnologjike Zeit-schrift fuumlr Balkanologie Linguistique balkanique Suumld-ost Forschungen Revue des eacutetudes sud-est-europeacuteennes etj) u zhvilluan qendra hulumtimi dhe beumlrthama studimi neuml vende teuml ndryshme si psh neuml Muumlnchen neuml Berlin neuml Vjeneuml neuml Napoli neuml Amsterdam neuml Chicago neuml Varshaveuml neuml Poznanj neuml Sankt Peterburg neuml Bukuresht neuml Sofie neuml Beograd neuml Selanik etj U themelua Asociacioni i Studimeve teuml Europeumls Juglindore qeuml u beuml barteumls i organizimit teuml kongreseve ndeumlrkombeumltare peumlrkrye 4 vjeteumlsh duke filluar nga viti 1966 u ndeumlrmoreumln projekte teuml ndryshme gjithandej

Studimet ballkanistike ndeumlr ne janeuml zhvilluar neuml kuadeumlr teuml dhe pa-ralelisht me studimet historike peumlr shqipen ku shpesh meuml teuml reumlndeumlsisheumlm kaneuml qeneuml aspektet e rindeumlrtimit teuml brendsheumlm dhe krahasues-historik por qysh hereumlt janeuml hetuar dhe aspekte areale dhe teuml mireumlfillta ballkanike Qysh nga A Xhuvani e sidomos te E Ccedilabej M Domi I Ajeti S Floqi Sh Demiraj B Bokshi neuml brezat qeuml tashmeuml kaneuml krijuar njeuml rrumbullakim teuml dijes seuml tyre studiuesit taneuml kaneuml problematizuar aspekte me reumlndeumlsi ball-kanistike neuml veumlshtrimet e ccedileumlshtjeve albanistike shpesh edhe peumlr veteuml pozi-teumln e shqipes neuml ateuml kuadeumlr Studimet peumlr nyjat peumlr futurin peumlr zanoren euml apo peumlr paskajoren peumlr dyfishimin e objektit apo peumlr raportet gjinore dha-nore teuml shqipes i kaneuml vendosur ata automatikisht neuml qendeumlr teuml interesimeve ballkanistike

Qysh hereumlt Eqrem Ccedilabej kishte shprehur njeuml opinion mjaft relativ lidhur me tiparet e peumlrbashkeumlta ballkanike ldquojaneuml disa zhvillime teuml peumlrbash-keumlta neuml sistemin fonetik por si jo teuml peumlrgjitheumlsuara ato nuk mund teuml trajtohen keumltu teuml tillat mund teuml hetohen meuml pareuml midis dy-tri gjuheumlve si midis shqipes e rumanishtes apo midis rumanishtes greqishtes moderne e shqipesrdquo Dhe tiparet e peumlrbashkeumlta ballkanike peumlr Ccedilabejneuml ishin pra-pavendosja e nyjeumls zhdukja e infinitivit e ardhmja e tipit me do jo me kam parataksa dhe frazeologjia e peumlrbashkeumlt Neuml keumlteuml teuml fundit ai ngulte keumlmbeuml posaccedileumlrisht Sh Demiraj e kishte zgjeruar inventarin e ballkaniz-mave kryesisht neuml suaza teuml ballkanistikeumls tradicionale duke peumlrfshireuml zano-ren euml prapavendosjen e nyjeumls formimin e seuml ardhmes me do dyfishimin e kundrineumls peumlrmes trajteumls seuml shkurteuml teuml peumlremrit vetor eliminimin e pjeseumlri-sheumlm teuml paskajores ndeumlrsa B Beci keumlteuml inventar e zgjeronte meuml tej neuml sua-za teuml elementeve paradigmatike duke peumlrfshireuml euml-neuml e theksuar 6 seriteuml e bashkeumltingeumllloreve ccediliftin fishkeumllluese shushuriteumlse kundeumlrveumlnien qiell-

zore velare prapavendosjen e nyjeumls teuml ardhmen me do zeumlvendeumlsimin e paskajores raportet gjinore dhanore dyfishimin e objektit peumlremrat e theksuar teuml patheksuar numeumlrimin 11-19 dhe krahasimin analitik Eumlshteuml e qarteuml qeuml keumlto konceptime teuml zgjeruara apo teuml ngushtuara janeuml neuml ndeumlrlidhje dhe me konceptime teuml tjera peumlr shqipen historike e krahasimtare neuml njeuml aneuml dialektore areale neuml aneumln tjeteumlr Keumlshtu studimet ballkanistike shqip-tare po hyjneuml tani meuml pa nxitim drejt problematizimeve meuml teuml gjera teuml koheumls soneuml modeleve shpjeguese sociolinguistike teuml kontaktit teuml gjuheumlve teuml pragmatikeumls etj

Po ta shohim meuml holleuml shqipen neuml raport me gjuheumlt ballkanike dhe teuml Sprachbundit mund teuml nxjerrim vija me interes peumlr historineuml e zhvillimit teuml saj disa ballkanizma nuk shtrihen neuml teumlreuml shqipen neuml disa aspekte ajo manifeston ndryshime neuml raport me gjuheumlt e Ballkanit ndonjeumlhereuml zona teuml saj teuml veccedilanta peumlrfshihen neuml areale teuml ndryshme pikeumlrisht ashtu siccedil kishte sugjeruar Hamp me ideneuml e tij peumlr Ballkanin si ldquoudheumlkryq teuml Sprachbundeverdquo teuml nuancuar meuml tej nga I Sawicka me hapeumlsirat mesdhetare qendrore ballkanike dhe lindore ballkanike

Neuml njeuml studim teuml tij teuml viteve teuml vona rsquo70 teuml shekullit teuml kaluar studiuesi i shqipes dhe njoheumlsi i shquar edhe i rrjedhave neuml studimet ballkanike i njohur peumlr teuml gjitheuml ne por sikur nga pak i leumlneuml neuml harreseuml Mahir Domi ankohej peumlr faktin se shpesh neumlpeumlr vepra e stu-dime teuml keumlsaj fushe peumlr shqipen gjykohej edhe mbi materiale teuml pa-verifikuara deri neuml fund teuml pjeseumlrishme apo teuml gabuara4 Njeuml peumlrshty-pje e tilleuml teuml krijohet edhe sot kur neuml botime monografike me qarku-llim ndeumlrkombeumltar sheh formulime si keumlta meuml poshteuml ldquoShqipja toske flitet si gjuheuml amtare nga shumica e popullateumls seuml Shqipeumlriseuml (2900000 foleumls sipas SIL) ashtu si neuml Greqi dhe Turqi Flitet po ashtu si gjuheuml e dyteuml (as a second language) nga foleumlsit nativeuml teuml shqi-

4 ldquo Bien des faits de lrsquoalbanais ont eacuteteacute assez souvent preacutesenteacutes drsquoune maniegravere in-

suffisante sommaire parfois mecircme scheacutematique sans toutes les donneacutees neacute-ceacutessaires On nrsquoen a pas donneacute toujours une juste appreacuteciation et interpreacutetation On a confondu plus drsquoune fois en les mettant sul le mecircme plan sans aucun dis-cernement des pheacutenomegravenes de la langue commune et des particulariteacutes drsquoun parler isoleacute ou drsquoun genre folkloriquerdquo ldquohellip plus drsquoune fois il est neacutecessaire de rectifier des affirmations inexactes ou erroneacutees qui faute drsquoinformation conti-nuent de circuler parfois mecircme de nos jours malgregraves les observations faites agrave leur sujet ces derniers tempsrdquo Domi (1968) f 83 84

pes gege neuml Shqipeumlrineuml veriore dhe neuml krahineumln Serbe teuml Kosoveumls e Metohiseuml ashtu si nga foleumlsit nativeuml teuml greqishtes teuml maqedonishtes teuml serbo-kroatishtes teuml arumanishtes dhe teuml romeumlve qeuml jetojneuml neuml Shqipeumlrirdquo5 Meuml tej autorja e veumlllimeve 7-8 qindfaqeumlshe O Mišeska-Tomić nga njeuml vend fqinj vijon me margaritareuml si ky ldquoShqipja gege eumlshteuml neuml meumlnyreuml inherente e pakuptueshme peumlr foleumlsit e shqipes tos-kerdquo6 Neuml paraqitjen e saj teuml core vocabulary peumlr shqipen jepen fjaleumlt peumlr gegeumlrishten e peumlr toskeumlrishten me forma edhe si keumlto geg gjeuml - tosk kafsheuml geg dora - tosk krah geg heij - tosk hi geg goditje - tosk fryn (peumlr blow) geg marr frymeuml - tosk merr frymeuml (peumlr breathe) geg kafshan - tosk kafshon geg luin - tosk keumlrcen (peumlr dance) geg papasteumlr - tosk ndyreuml geg drejt - tosk pluhur (peumlr dust) geg tlyneuml - tosk majmeuml e keumlshtu me radheuml neuml veteumlm njeuml faqe7 Me mosnjohje teuml keumltilla teuml materialeve teuml shqipes nuk eumlshteuml e mundur teuml nxirren peumlr-fundime teuml mbeumlshtetura peumlr ccedilfareumldo krahasimi ballkanik apo tjeteumlr Prania meuml substanciale e ballkanologeumlve albanisteuml neuml studimet dhe neuml

5 Shfletimi i cilitdo manual elementar peumlr gjuheumln shqipe na meumlson se dialekti i jugut apo

toskeumlrishtja shtrihet brenda Shqipeumlriseuml veteumlm neuml jug teuml lumit Shkumbin pra afeumlrsisht neuml gjysmeumln e territorit teuml Republikeumls Eumlshteuml meuml shumeuml se mosnjohje ballkanistike teuml konsiderosh se shqipen standarde qeuml peumlr bazeuml teuml saj e ka sistemin e variantit letrar teuml toskeumlrishtes shqiptareumlt e Kosoveumls (jo teuml Kosoveumls e Metohiseuml) apo teuml tjereuml e flitkan si gjuheuml teuml dyteuml madje njeumlsoj si foleumlsit nativeuml teuml greqishtes teuml maqedonishtes apo teuml serbishtes

6 Kjo nuk eumlshteuml deumlgjuar ndonjeumlhereuml shqipja gege apo toske nuk kuptohet neuml meumlnyreuml inherente nga foleumlsit e hungarishtes teuml freumlngjishtes teuml kinezishtes teuml maqedonishtes e teuml serbishtes por si mund teuml thuhet kjo peumlr njeuml shqipe nga shqipja tjeteumlr

7 Geg gjacirc i peumlrgjigjet gjithandej tosk gjeuml ndeumlrsa kafsheuml del neuml teuml dy dialektet doreuml dhe krah janeuml teuml teuml dy dialekteve por me kuptimet ldquohandrdquo dhe ldquoarmrdquo geg heij mbase hei del veteumlm neuml teuml folmet ku zan i diftongohet ndeumlrsa geg tjeteumlr ka hihicirc goditje eumlshteuml meuml tepeumlr e shqipes letrare fryn eumlshteuml e gjuheumls standarde por edhe e geg e tosk ashtu siccedil del neuml geg edhe frŷn froin tosk frin ndeumlrsa shprehja marr frymeuml eumlshteuml shprehje foljore e pranishme njeumlsoj neuml teuml gjitheuml shqipen me teuml njeumljtin kuptim forma kafshan mund teuml deumlgjohet disi veteumlm neuml teuml folmet e Ulqinit e teuml Shkodreumls ku zanorja o e patheksuar de-labializohet ccedilka nuk ngjet neuml geg tjeteumlr luej dhe keumlrcej (luen keumlrcen kcen) janeuml pje-seumlrisht sinonime por neuml teumlreuml shqipen ndeumlrsa luin mund teuml ndeshet neuml ndonjeuml varietet krejt lokal geg thuhet edhe ndyteuml peumlr t ndyreuml ndeumlrsa papasteumlr eumlshteuml e teumlreuml shqipes por meuml pareuml letrare ku e gjeti geg drejt peumlr pluhur qeuml geg mund teuml jeteuml veteumlm pluhun Geg tlyn tlŷn mund trsquoi peumlrgjigjet veteumlm t tlireuml teumllier por i majmeuml eumlshteuml i teuml gjitheuml shqipes me kuptim krejt tjeteumlr

tribunat ballkanistike por edhe kujdesi i botuesve ashtu si kritika pro-fesionale mund teuml ndihmonin peumlr teuml evituar pasakteumlsi teuml tilla jo teuml sh 18 po teuml vitit 20068

Justifikime peumlr mangeumlsi teuml tilla nuk mund teuml keteuml as peumlr faktin se gjithandej neuml qendrat e studimeve ballkanistike neumlpeumlr boteuml beumlhen peumlr-pjekje shumeuml serioze peumlr studimet e shqipes Neuml hapeumlsirat studimore shqiptare deri tani ballkanistika si disiplineuml e veccedilanteuml ka zeumlneuml veteumlm njeuml vend dyteumlsor kryesisht neuml ndeumlrlidhje me dhe neuml kuadeumlr teuml studi-meve albanistike Veumlshtrimi ballkanistik nga brenda shqipes ka nevojeuml teuml ploteumlsohet me veumlshtrimin edhe nga jashteuml saj nga perspektivat e peumlrgjithshme dhe teuml veccedilanta ballkanike

Sot keumltu jemi teuml keumlnaqur qeuml kemi arritur teuml mbledhim bashkeuml peumlr teuml diskutuar raportet e shqipes me gjuheumlt e Ballkanit sot e neuml teuml kalua-reumln studiues teuml shquar albanologeuml e ballkanisteuml si I Ajeti Sh Demiraj B Bokshi K Topalli B Beci S Mansaku F Altimari etj brenda hapeumlsireumls shqiptare por edhe kampioneuml teuml ballkanistikeumls neuml njeuml kuptim meuml teuml gjereuml si W Fiedler V Friedman I Sawicka M Gabinschi apo mjeshteumlr teuml gjuheumlsiseuml seuml krahasuar si H Eichner etj

Me trasheumlgimineuml e njohjes seuml njeuml pjese teuml mireuml teuml rrethanave ballkanike (duke qeneuml neuml qendeumlr) teuml mundeumlsive peumlr studime serioze peumlr shqipen dhe gjuheumlt sllave teuml jugut peumlr turqishten peumlr greqishten e arumanishten hapeumlsira shqiptare eumlshteuml shumeuml e peumlrshtatshme peumlr zhvillimin e keumltyre studimeve neuml teumlreumlsineuml e tyre dhe me thelleumlsineuml e nevojshme Peumlrfitimet nga hulumtimet e tilla mund teuml jeneuml teuml reumlndeuml-sishme jo veteumlm peumlr shkenceumln ballkanologjike po edhe peumlr veteuml sho-qeumlrineuml toneuml

Me bindjen se kjo konferenceuml me pjeseumlmarreumls keumlshtu teuml cileumlsuar teuml brezave teuml ndrysheumlm teuml studimeve gjuheumlsore nga bota shqiptare dhe nga vendet e tjera ku ka interes peumlr keumlteuml lloj studimi do teuml sjelleuml rezultate qeuml do teuml nxisin meuml tej veprimtarineuml neuml keumlteuml fusheuml dhe integrimet e njeuml niveli dhe cileumlsie meuml teuml larteuml neuml rrjedhat e peumlrgjithshme teuml studimeve gjuheumlsore ballkanike ju uroj teuml gjitheumlve puneuml teuml mbareuml dhe diskutime teuml gjalla

8 Olga Mišeska-Tomić Balkan Sprachbund Morpho-syntactic Features Studies

in Natural Language amp Linguistic Theory Springer 2006 pp 749

Bibliografi Ajeti (1986) Idriz Rapports de lrsquoAlbanais avec les langues balkaniques Zeitschrift fuumlr

Balkanologie BAnd XXII2 ff 147-157 Aronson (2007) Howard I The Balkan Linguistic League ldquoOrientalismrdquo and

Linguistic Typology Ann Arbor New York Assenova (2002) Petya Balkansko ezikoznanie Balkanisms Tьrnovo Banfi (1985) Emanuele Linguistica balcanica Bologna Bariq (1955) Henrik Hŷmje neuml historiacuten e gjuheumls shqipe Prishtineuml Beci (2002) Bahri Probleme teuml lidhjeve teuml shqipes me gjuheumlt e tjera ballkanike

Dukagjini Pejeuml Bokshi (1984) B Prapavendosja e nyjave neuml gjuheumlt e Ballkanit Prishtineuml Bonnet (1998) Guillaume Les mots latins de lrsquoalbanais Paris 1998 Boretzky (1975-1976) Norbert Der tuumlrkische Einfluss auf das Albanische I II

Wiesbaden Bracircncuş (1978) Grigore Balkan Studies neuml Rosetti A amp Golopenţia Eretescu S

(ed) Current Trends in Romanian Linguistics Bucureşti ff 367-379 Brixhe (1994) Claude Panayotou Anna Le thrace neuml Bader Franccediloise (Ed)

Langues indo-europeacuteennes Paris ff 179-203 Ccedilabej (1971-73) E Albanische Beitraege zur Kenntniss des lateinischen Wort-

schatzes Bolletino delrsquoAtlante linguistico mediterraneo 13-15 f 365-377 Ccedilabej (1975) E Karakteristikat e huazimeve latine teuml shqipes Studime filologjike 1 Ccedilabej (1976) E Hyrje neuml historineuml e gjuheumls Fonetika historike Studime gjuheuml-

sore III Rilindja Prishtineuml (meuml hereumlt Prishtineuml 1970) 7-146 Campbell Lyle Areal Linguistics a closer Scrutiny neuml

httpwwwhumutaheduLinguisticsFacultyoldFacultyPagecampbelAreal_linguistics_shortdo

Cimochowski (2004) Waclaw Studime peumlr shqipen Prishtineuml Civjan (1990) Tatjana Lingvističeskie osnovy balkanskoj modeli mira Moskva Demiraj (1989) Sh Gjuha shqipe dhe historia e saj Prishtineuml Demiraj (1994) Shaban Gjuheumlsi ballkanike Shkup Desnickaja (1987) A V K probleme obrazovanija albanskogo jazyka i albanski

narodnosti O latinskih elementah albanskoi leksiki Albanskaja literatura i albanskij jazyk

Detschew (1957) Dimitar Die thrakischen Sprachreste Wien Domi (1968) Mahir Concordances et analogies syntyaxiques albano-roumaines

Actes du premier Congres International des eacutetudes sud-est europeacuteennes VI Sofia ff 681-695

Domi (1975) Mahir Consideacuterations sur les traits communs ou paralleles de lrsquoalba-nais avec les autres langues balkaniques et sur leur eacutetude Studia albanica XII 1 Tirana 81-91

Duridanov (1976) Ivan Ezikăt na trakite Sofia Feuillet (1986) Jack La linguistique balkanique Cahiers balkaniques 10) Paris Fiedler Wilfried Einfuumlhrung in die Balkanphilologie Rehder P (Hg) Einfuumlh-

rung in die slavischen Sprachen Darmstadt f 347-364 Friedman (2004) Victor Studies on Albanian and other Balkan Languages Pejeuml

Georgiev (1968) V Le problegraveme de lrsquoUnion linguistique balkanique Actes du premier Congregraves international des Etudes Balkaniques et sud-est europeennes IV Linguis-tique Sofia

Haarman (1972) Harald Der lateinische Lehnwortschatz im Albanischen Hamburg Hajnal (2003) Ivo Methodische Vorbemerkungen zu einer Paleolinguistik des

Balkanraums Bammesberger A amp Vennemann Th Languages in prehistoric Europe ff 117-145

Hamp (1966) Eric P The position of Albanian Ancient Indo-European Dialects Berkeley 97-122 shqip te Studime peumlr shqipen ASHAK Prishtineuml 2007

Hamp (1976) E P On the distribution and origin of Vatra Opuscula slavica et linguistica Klagenfurt 201-210

Hamp (1978) Eric P Strunga Balkansko ezikoznanie 20 115-119 Hamp (1981) E P On the distribution and Origin of (h)urda Linguistique balkanique

XXIV 3 47-50 Hamp (1989) Yougoslavia - a Crossroads of Sprachbuende Zeitschrift fuumlr Balka-

nologie 25 1 ff 44-47 Hamp (1990) E P The Pre-Indoeuropean Language of Northern (central) Europe

Markey et Greppin (dir) When Worlds collide Indo-Europeans and Pre-Indo-Europeans Karoma Publisher

Hamp (2007) E P Studime krahasuese peumlr shqipen ASHAK Prishtineuml Hamp E Biso Actes du XIe Congregraves internacional des Sciences Onomastiques t 1

Sofia 367-369 Hamp Eric P Thracian Dacian and Albanian-Romanian Correspondences Actes

du IIe Congres international de thracologie t III Ed Academiei Republici Socialiste Romacircna Bucureşti ff 57-60

Hinrichs (1999) Uve (Hg) Handbuch der Suumldosteuropa-Linguistik Wiesbaden Holm (2009) H J Albanische Basiswortlisten und die Stellung des Albanischen in

den Indogermanischen Sprachen Zeitschrift fuumlr Balkanologie 45 f 171-205 Huld (1984) Martin Basic Albanian Etymologies Ohio Ismajli (1987) R Prejardhja e gjuheumls shqipe Artikuj peumlr gjuheumln shqipe Prish-

tineuml 9-41 Ismajli (1997) R Ballkanistika dhe prejardhja e shqipes Studime 3 1996 Prishtineuml

255-274 Jokl (1923) N Linguistisch-Kulturhistorische Untersuchungen aus dem

Bereiche des Albanischen Berlin und Leipzig Jokl (1926) N Griechisch-albanische Studien Festschrift fuumlr paul Kretschmer

Wien-Leipzig-New York 78-95 Jokl (1927) N Altmakedonisch-Griechisch-Albanisch Indogermanische For-

schungen 44 13-70 Jokl (1934) Norbert Slaven und Albaner Slavia 13 f 281-325 dhe 609-645 Jokl (1984) N Sprachliche beitraumlge zur Palaumlo-Ethnologie der Balkanhalbinsel

(Zur Frage der aumlltesten griechisch-albanischen Beziehungen) Aus dem Nachlass herausgegeben von O PFEIFFER Wien

Joseph (2001) Brian Is Balkan comparative Syntax Possible Rivero M L and Rally A (eds) Comparative Syntax of Balkan Languages Oxford 17-43

Katičić (1976) Radoslav Ancient Languages of the Balkans I II Hague Klingenschmit G Albanisch und Urindogermanisch MSS 40 93-131

Klingenschmitt (1994) G Das albanische als Glied der indogermanischen Sprach-familie Rasmunsen J E (Hg) In honorem Holger Pedersen Wiesbaden 221-233

Klingenschmitt (1994a) G Die verwanschaftsverhaumlltnisse der indogermanischen Sprachen Rasmunsen (Hg) In honorem Holger Pedersen Wiesbaden 235-251

Lindsted (2000) Juoko Linguistic Balkanization Contact-induced chang by Mutual Reinforcement D Gilberts J Nerbonne and J Shaeken Languages in Contact Amsterdam 231-246

Matzinger (2005) J Messapisch und Albanisch neuml International Journal of Diachro-nic Linguistics and Linguistic Reconstruction 2 29-54

Matzinger (2009) J Die Albaner als Nachkommen der Illyrier aus der Sicht der histori-schen Sprachwissenschaft O J Schmitt amp E A Frantz (Herausg) Albanische Ge-schichte Stand und Perspektiven der Forschung Muumlnchen 13-36

Meyer-Luumlbke (1904-6) W Die lateinischen Elemente im Albanessischen G Grouml-ber (Hg) Grundriszlig der romanischen Philologie 1 Strassburg f 1038-1057

Mihăescu (1966) Haralambie Les eacuteleacutements latins de la langue albanaise Revue des eacutetudes sud-est europeacuteennes tome IV nr 1-2 3-4

Mihăescu (1981) H Locul elementelor lexicale latine din albaneză icircn cadrul romanităţii sud-eest europene Coteanu I amp Wald L (1981) Semantică şi semittică Bucureşti ff 216-235

Mihăescu (1993) H La romaniteacute fans le sud-est de lrsquoEurope Bucureşti botim i ploteumlsuar nga 1978

Mišeska-Tomić (2006) Balkan Sprachbund Morpho-syntactic Features Studies in Natural Language amp Linguistic Theory Springer pp 749

Neroznak (1978) V P Paleobalkanskie jazyki Moskva 1978 Oumllberg (1972) H Griechisch-albanische Sprachbeziehungen R Muth (Hrsg)

Serta philologica Aeniponana II Innsbruck 1972 f 33-64 Paliga (2006) Sorin Influenţe rumane si preromane in limbile slave de sud

Bucureşti Pellegrini (1998) G B Avviamento alla linguistica albanese Universita degli

studi della Calabria Rende Poghirc (1983) Cicerone Philolgica et linguistica Bochum Reiter (1994) Norbert Grundzuumlge der balkanologie Berlin 1-95 691-898 Riza (2004) S Mbi njeuml bashkeumlpeumlrkim gramatikor teuml posaccedileumlm teuml gjuheumls shqipe me

greqishten Vepra 4 ASHAK Prishtineuml 91-114 Sandfeld (1930) Kr Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris Sawicka (1997) Irena The Balkan Sprachbund in the Light of Phonetic

Features Torunj Schaller (1975) Helmuth Die Balkansprachen Eine Einfuumlhrung Heidelberg Schumacher (2009) Stefan Lehnbeziehungen zwischen Protoalbanisch und balka-

nischem Latein zv Romanisch O Scmitt amp E Frantz (Hrsg) Albanische Ge-schichte Stand und Perspektiven der Forschung Muenchen ff 37-60

Solta (1980) Georg R Einfuumlhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer Beruumlcksichtigung des Substrats und des Balkanlateinischen Darmstadt

Steinke Klaus si Vraciu Ariton (1999) Introducere icircn lingvistica balcanică Bucureşti-Iaşi

Svane (1992) Gunnar Slavische Lehnwoumlrter im Albanischen Aarhus Ylli (1997) Xhelal Das slavische Lehngut im Albanischen I Muumlnchen Ylli (2000) Xhelal Das slavische Lehngut im Albanischen II Muumlnchen

Idriz AJETI Prishtineuml

SHQIPJA DHE GJUHEumlT FQINJE

Abstrakt 1 Popull i vjeteumlr por neuml aneuml tjeteumlr peumlrmendoret e tij paraqiten shumeuml voneuml Historia e gjuheumls seuml tij askund nuk eumlshteuml e lidhur aq ngushteumlsisht me

historineuml kombeumltare Meqeneumlse fati i popullit shqiptar veumlshtireuml mund teuml ndahet nga gjuha e tij

edhe neuml keumlteuml veumlshtrim teuml shkurteumlr do trsquoi drejtohemi gjuheumls sepse ajo besnikeumlrisht e keumlmba keumlmbeumls e veccedilmas e peumlrcjell ateuml kur teuml tjereumlt e injorojneuml

2 Vatra ndash neuml jeteumln patriarkale zjarr qeuml luan njeuml rol teuml reumlndeumlsisheumlm dhe njehet simbol i familjes e cila kujdeset mos teuml mungojeuml ajo kurreuml neuml vateumlr teuml shteumlpiseuml

Vatra Fjaleuml shqipe me veumlshtrim simbolik e cila neuml hapin e pareuml teuml shtegtimit teuml vet

emrin nacional i fali gjuheumls seuml fqinjit teuml afeumlrm rumun e ai pas shumeuml koheumlsh e peumlrhapi duke e dheumlneuml ndeumlr sllaveuml ballkanikeuml e evropianeuml

3 Historia e burimit Ombla Ccedilabej ldquoHyn aty erreumlsimi i atilde-seuml neuml o neuml pozicion nazal teuml krahasohet meuml njeuml

aneuml emri i gurreumls me ujeuml teuml eumlmbeumll Ombla ndash afeumlr Raguzeumls ku peumlrmbahet trajta ombeumll neuml vend teuml acircmbeumll fem acircmblardquo

Po u ndoq historiati i keumltij ldquoerreumlsimirdquo mbyllja e acirc-seuml nazale neuml gegeumlrishten neuml peumlrgjitheumlsi dhe neuml gegeumlrishten veripereumlndimore neuml veccedilanti nuk mund trsquoi iket rrugeumls seuml atij procesi teuml njeuml ldquombylljeje teuml paqeneumlrdquo neuml dialektet veripereumlndimore sidomos neuml gjysmeumln e dyteuml teuml shekullit X (dhjeteuml)

Ateuml risim e njohin neuml Kosoveuml disa vende (a qytete) teuml shtetit teuml ri teuml Kosoveumls por jo mbareuml Kosova neuml komuneumln e Medvegjeumls srsquoe peumlrdorin fare ateuml as monofton-gimin

Neuml studimin e historiseuml seuml popullit shqiptar dhe teuml gjuheumls shqipe ka njeuml paradoks Neuml teuml veumlrteteuml nga njeumlra aneuml populli shqiptar eumlshteuml njeumlri nga popujt meuml teuml vjeteumlr teuml Ballkanit e nga ana tjeteumlr peumlrmendoret e para gjuheumlsore teuml tij paraqiten shumeuml voneuml neuml shekullin XIV peumlrka-teumlsisht XV kurse libri i pareuml i shtypur neuml shekullin XVI (ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut ndash 1555)

Historia e gjuheumls askund nuk eumlshteuml e lidhur aq ngushteumlsisht me historineuml kombeumltare sikurse ndodh me historineuml e popullit shqiptar E kur jemi te historia neuml peumlrgjitheumlsi vlen teuml thuhet se ajo ndaj popullit

shqiptar njeumlrit nga etnoseumlt e rralleuml paleoballkanikeuml qeuml ka mbijetuar dhe ka peumlrballur shumeuml peumlrplasje ka pasur qeumlndrim njerke Shkurt historia ndaj tij ka qeneuml kryesisht e pameumlshirshme dhe e pamposhtme Prandaj me teuml drejteuml mund teuml thuhet se gjateuml shumeuml periudhave nuk e ka marreuml me teuml mireuml sikurse ka vepruar me teuml tjereumlt

Meqeneumlse fati i popullit shqiptar veumlshtireuml mund teuml ndahet nga gjuha e tij edhe neuml keumlteuml veumlshtrim teuml shkurteumlr do trsquoi drejtohemi gjuheumls sepse ajo e peumlrcjell besnikeumlrisht keumlmba-keumlmbeumls veccedilmas neuml periudha kur teuml gjitheuml teuml tjereumlt e injorojneuml Nuk eumlshteuml theumlneuml rasteumlsisht se historia e gjuheumls eumlshteuml njeumlkoheumlsisht historia e popullit i cili e ka peumlrdorur ateuml gjateuml shekujve dhe e peumlrdor edhe sot e keumlsaj dite Megjitheumlse e rralluar me depeumlrtimin e elementeve teuml huaja gjuha shqipe eumlshteuml deumlshmitari i gjalleuml meuml i besueshmi i shumeuml ngjarjeve teuml lidhura me popullin peumlr teuml cilat historia nuk e thoteuml asnjeuml fjaleuml

Gjuha neuml rastin toneuml gjuha shqipe peumlr mungeseuml dhe mospasje teuml fakteve dhe teuml dokumenteve historike i veuml peumlrpara njeuml mori teuml dheumlnash teuml sakta mbi vendin e formimit teuml vet mbi peumlrhapjen e etnosit shqiptar neuml periudheumln e Ballkanit teuml Lashteuml mbi huazimet e gjuheumls shqipe nga gre-qishtja e vjeteumlr dhe latinishtja teuml hyra neuml gjuheumln shqipe para ereumls soneuml

Shtrohet ccedileumlshtja cilat janeuml ato mundeumlsi qeuml ka gjuha dhe me teuml ci-lat eumlshteuml neuml gjendje trsquoi zbeumlrthejeuml fenomenet historike dhe gjuheumlsore Natyrisht fjala eumlshteuml peumlr rregulla teuml caktuara fonetike teuml gjuheumls peumlr-kateumlse qeuml nuk janeuml statike por dinamike ndash neuml zhvillim teuml vazhduesheumlm por janeuml teuml kufizuara peumlr nga koha

Rregullat e tilla na mundeumlsojneuml teuml peumlrcaktojmeuml koheumln e depeumlrtimit teuml elementeve teuml shumta gjuheumlsore teuml hyra seuml jashtmi neuml gjuheumln toneuml Neuml teuml veumlrteteuml neuml gjuheuml ka disa huazime me prejardhje latine qeuml kaneuml hyreuml neuml gjuheumln shqipe para ereumls soneuml peumlr shembull Diana shqip zana ndeumlrkaq fjala djall nga lat diabolus neuml shqip ka ardhur neuml ereumln toneuml

Eumlshteuml veumlshtireuml teuml postulohet njeuml dukuri fonetike e njeuml teuml folmeje mbi bazeumln e njeuml shembulli sikurse eumlshteuml rasti me mrsquodoket peumlr meuml du-ket peumlr ligjeumlrimet e shqiptareumlve teuml Kosoveumls sa peumlr mendimin qeuml forma e postuluar Shkoup Shkop (peumlr Shkup) qeuml paska hyreuml neuml sllavishten jugore peumlr teuml peumlrftuar trajteumln e toponimit Skopje ndash neve nuk na duket i mundsheumlm peumlr disa arsye

b) Sa peumlr trajtat e fjaleumlve qeuml te Buzuku dalin me ndash o neuml vend me u klomeumlshteuml peumlr klumeumlshteuml kon kundi mondonjeuml peumlr mundonjeuml - peumlrgjigjen peumlr njeuml pjeseuml teuml mireuml teuml tyre e ka dheumlneuml veteuml Ccedilabej duke i gjetur gabim shtypi dhe gabime leximi qeuml radhiteumlsit kaneuml ngateumlrruar njeuml karakter teuml doreumlshkrimit me njeuml tjeteumlr (Ccedilabej Meshari i Gjon Bu-zukut f 15-68)

Si shihet peumlrcaktimi i ligjeumlsive fonetike dhe kronologjia e tyre na mundeumlsojneuml qeuml teuml peumlrcaktojmeuml edhe krijimin e toponimeve teuml lashta teuml vendqeumlndrimeve teuml vendbanimeve teuml oronimeve dhe teuml emrave teuml lo-kaliteteve teuml qyteteve teuml lashta dhe teuml lumenjve Scupi Scardon Scar-dos Astibos Scodra Mathis Drinus Lissus Issamnus Dyrrachium Barbanna Eumlshteuml me reumlndeumlsi teuml madhe teuml shpjegohen dhe teuml peumlrcak-tohen neuml ccedilfareuml meumlnyre ka qeneuml i mundsheumlm transformimi i toponi-meve teuml peumlrmendura teuml lashta i hidronimeve dhe i emrave teuml tjereuml teuml vendeve dhe teuml personave neuml forma teuml tashme Shkupi Shtipi Sharri Shkodra Drivastum-Drisht Mati Drini Leshi (Lezha) Ishmi Buena Buna Durreumlsi Qafa e Prushit

Votergt Vater= Vatra

ogta vo ltva

merret mendimi i prof Ccedilabejt ldquoKeumltu sipeumlr thoteuml Profesori kemi ndeumlrrimin e o-seuml neuml -a por edhe duke shtegtuar ndeumlrrimin e vo-seuml neuml va qeuml peumlrfshiu edhe gjuheumlt ballkanike dhe serbokroatishten bashkeuml me Evropeumln Lindore dhe Pereumlndimore duke paraqitur njeuml vlereuml peumlr fonetikeumln historike teuml shqipesrdquo Ccedilabej neuml aneuml tjeteumlr tregon qeuml ndeumlrrimi i o-seuml neuml a neuml grupin vo te ky dialekt u krye mjaft heret ldquoneuml keumlteuml grup hyjneuml huazimet e vjetra nga latinishtja oleum = vol ndash val voj ndash vaj njeuml fonemeuml qeuml ka daleuml prej njeuml o-je teuml moccedilme neuml balleuml teuml fjaleumls neuml fjaleuml vendi e ndeumlr huazime teuml vjetrardquo

Peumlrderisa forma e fjaleumls vatra ndaj trajteumls voteumlr vateumlr del se-kundare dhe nga pikeumlpamja e fonetikeumls historike teuml gjuheumlve sllave nuk gjen shpjegim teuml keumlnaqsheumlm ajo do teuml lidhet pa dyshim me truallin e shqipes me formeumln vateumlr teuml toskeumlrishtes qeuml shkon me ccediliftet e njohura teuml keumlsaj gjuhe varr vorr vajvoj (oleum) i farfeumlr i vorfeumln (orpha-nus) Peumlr keumlto ccedilifte fjaleumlsh dihet me siguri se kaneuml daleuml nga forma meuml e moccedilme qeuml niste me o qeuml neuml shqipen u zhvillua neuml vo va forma e dyteuml e toskeumlrishtes sikundeumlr e ka trajtuar Jokli neuml meumlnyreuml teuml shtje-

llueshme (Wiener Zeitschrift fuumlr Kunde des Morgelandes 34) pasqyron bashkeuml me teuml sllavishtes (serbokroatishtes) trajteumln sekundare

Neuml fjalorin etimologjik teuml gjuheumls shqipe linguisti shqiptar Eqrem Ccedilabej e trajton shprehjen keumlrcu-ni tosk keumlrcu-ri dhe shpreh mendimin se ajo me koheuml u shtri neuml rumanishten qeuml pastaj e shpuri neuml rusishten dhe neuml gjuheuml teuml tjera sllave me veumlshtrim ldquoKeumlrsheumlndella Krishtlindjerdquo gjykimi i tij mbeumlsh-tetet kryesisht neuml faktin qeuml terminin krishtlindje keumlrsheumlndella shumica e gjuheumlve teuml Ballkanit e kaneuml nga keumlrcuri it ceppo (Ccedilabej Studi si cercetări linguistice XII1961 Zeitschrift fuumlr Balkanologie II1964 f 8 Revue roumaine de linguistique Z1965 Studime filologjike 11964 Studia sla-vica in memoriam Alois Schmaus Muumlnchen 1971 Zur slavischen und albanischen Wortgeschichte f 95-98)

Historia e burimit ombla

Me teuml reumlneuml teuml sllaveumlve neuml bashkeumltakim me popullsineuml romane teuml Dalmaciseuml masa e madhe sllave zuri shumeuml shpejt teuml ndikojeuml neuml teuml folmen romane dhe ndeumlr teuml parat huazime sllave teuml dalmateumlve romaneuml qe emri i hidronimit ombla qeuml krejt neuml pajtim me fonetikeumln historike rridhte nga trajta e fjaleumls seuml sllavishtes seuml vjeteumlr peumlrkateumlsisht nga zanorja ǫ neuml pozicionin hundor teuml hidronimit ǫblъ me shqiptim ombla dhe veumlshtrim ldquogurreuml burimrdquo

Koheuml meuml pas zanoret hundore ǫ ę teuml sllavishteumls moreumln rrugeumln e ccedilhundoreumlzimit neuml u e pra u peumlrftuan nga om en neuml u e ubli pastaj neuml ubao nga sǫditi shqip sundoj me sundue ręd shqip recircnd serbokroatisht red

Zanoret hundore teuml dialekteve serbe e kroate ishin neuml peumlrdorim e sipeumlr deri nga gjysma e dyteuml e shekullit X (dhjeteuml) thoshte prof Radosav Bošković tek Osnovi gramatike slovenskih jezika Beograd 1968 f 63

Te hidronimi obla peumlr sllavishten Rijeka qeuml eumlshteuml njeuml gji i detit teuml Adriatikut te Dubrovniku nuk kemi teuml beumljmeuml me ndonjeuml adjektiv shqiptar siccedil mendonte Eqrem Ccedilabej (Aumlltere Stufen des albanesischen im Lichte der Nachbarsprachen te Zeitschrift fuumlr Balkanologie II (1964) Betrachtungen uumlber die rumaumlnisch-albanischen Shrachbeziehungen Revue roumaine de Linguistique X (1965) Studi si Cercetări lingvistice X 1959) i cili hidro-nimin e soteumlm italisht ombla qeuml peumlr hereuml teuml pareuml del meuml 1160 e bie te ar-

dhur nga adjektivi i shqipes acircmbeumll eumlmbeumll me buzoreumlzimin e acirc-seuml hundore neuml o ombeumll ombla e qeuml duhej teuml sheumlnonte njeuml burim shqiptar teuml keumltij hidro-nimi Kur jemi neuml truall teuml shqipes dalin disa veumlshtireumlsi jo teuml lehta peumlr trsquou kapeumlrcyer prandaj veumlrteteumlsia e saj sipas mendimit toneuml vihet neuml dyshim sepse ateuml risim e njohin neuml Kosoveuml veteumlm disa vende teuml shtetit teuml ri teuml Kosoveumls por jo mbareuml Kosovahellip

As historiani i njohur i popujve teuml Ballkanit K Jireccedilek hidro-nimin ombla te Gruzha e Dubrovnikut (Raguzeumls) nuk e quan teuml gurreumls seuml huaj veccedilse ai ateuml e ccedilon tek emrat e toponimeve aq teuml shpeshta nga Kraja e Malit teuml Zi te Kuccedili e deri neuml Dalmaci

Uble ndash te Podgorica

Ubli - neuml Kuccedil teuml Podgoriceumls

Ubli - Nikshiq

Ubli ndash neuml Hercegovineuml

Peumlr puneuml teuml nazalitetit teuml keumltyre dy gjuheumlve tona teuml pajisura ateumlhereuml me zanore si gegeumlrishtja e shqipes edhe serbokroatishtja peumlr ccedileumlshtjen e hidronimit ombla nuk dimeuml si do teuml jeteuml ccedileumlshtja drejt e mireuml kur sllaveumlt qysh nga shekulli VII-VIII duken neuml Bregdetin kroat te Raguza a Dubrovniku shqiptareumlt neuml leumlvizjen e udheumltimin nga atdheu i tyre ende srsquokishin arritur neuml viset bregdetare teuml Raguzeumls dhe neuml rrethinat e saj

Paksa intelektualeuml teuml daleuml nga Shkodra e Durreumlsi teuml shkolluar neuml Raguzeuml (Dubrovnik) na kaneuml zbardhur fytyreumln dy intelektualeuml teuml shquar njeumlri nga Shkodra (Marin Barleti) e tjetri nga Durreumlsi (Andrea Aleshi) i pari historian i shquar i dyti arkitekt gjithashtu i shquar

Edhe diccedilka do teuml shtojmeuml metateza a vendkeumlmbimi eumlshteuml njeumlra ndeumlr veccediloriteuml meuml teuml rrahura neuml fusheumln e sllavistikeumls

Neuml gjysmeumln e dyteuml teuml shekullit X (dhjeteuml) emrin e peumlrshtatur (kombeumltar) e kishin marreuml edhe keumlto qytete neuml Dalmaci dhe gjetkeuml Melita ndash Mleti Sirmium ndash Srem Martinus ndash Mrata Spalaton ndash Split Arba ndash Rab Skardona ndash Skradin Albona ndash Labin

Kjo rregull quhet metateza (vendkeumlmbimi) ndash eumlshteuml njeumlra ndeumlr ve-ccediloriteuml meuml teuml rrahura neuml fusheumln e fonetikeumls historike teuml serbokroatishtes dhe teuml gjuheumlve sllave

Besim BOKSHI Prishtineuml

FORMAT E FUTURIT TEuml SHQIPES NEuml RAPORT ME ATO TEuml GJUHEumlVE BALLKANIKE

Abstrakt Trajtimi i formave teuml futurit teuml gjuheumls shqipe kam + infinitiv (kam me

mbjelleuml) kam + infinitiv i ri (kam peumlr teuml mbjelleuml) do + lidhore e tashme (do teuml mbjell) autorin e ka sjelleuml neuml peumlrfundim se janeuml peumlrftuar pa ndikim nga lati-nishtja peumlrkateumlsisht nga greqishtja Forma kam + lidhore e tashme (kam teuml mbjell) me peumlrdorim tepeumlr teuml kufizuar dialektor neuml toskeumlrishte vlereumlsohet e peumlrftuar neumln ndikimin e teuml folmeve peumlrkateumlse greke Neuml fillim teuml kumteseumls autori shpreh mendimin se protoshqipja kishte njeuml futur sintetik me prapa-shteseuml -syo qeuml para kontaktit me greqishten

Peumlr njeuml futur teuml lashteuml sintetik

Futuri sintetik me -syŏ qeuml nuk ishte i gjuheumls seuml lashteuml ie por qeuml e kishin krijuar disa gjuheuml si gjuheumlt indoiraniane e baltike e qeuml e ka edhe greqishtja e vjeteumlr neuml formeumln -sō (Neuml fusoteuml Greqishtja kishte dy forma teuml futurit njeumlrin me -mai nga njeuml lidhore e vjeteumlr tjetrin me ndashsō nga deziderativi i vjeteumlr1 deumlshmohet se ishte edhe i protoshqipes neuml formeumln e pjesores peumlsore teuml futurit me -sheumlm lt nga -syŏ + -mŏ [i thyesheumlm i duksheumlm i pisheumlm etj] Prapashteseumln -mŏ ~ -mā siccedil je-mi shprehur neuml vepreumln Rruga e formimit teuml fleksionit teuml soteumlm nominal teuml shqipes2 e zbulojneuml si formant teuml paricipit mediopasiv teuml njeumlkoheuml-siseuml emrat si bimeuml = qeuml bin mjelm = qeuml milet peumlshtymeuml = qeuml peumlshty-het frymeuml shkelm etj qeuml dalin teuml nominalizuar neuml teuml dy gjiniteuml Eric Hamp-i neuml vitin 1973 e kishte barazuar prapashteseumln -m teuml shqipes me ateuml teuml baltosllavishtes e teuml luvianishtes ku ajo e kishte vlereumln e sheuml-nuesit teuml participit pasiv teuml prezentit ashtu si dhe neuml gjuheumln shqipe duke u shprehur se kjo ldquoe rrit listeumln e lidhjeve baltosllave dhe shqi-perdquo3 Edhe neuml greqishten e vjeteumlr mbi futurin me -sō eumlshteuml shtuar pra-

1 Pierre Montei Eacuteleacutements de phoneacutetique et de morphologie du latin Paris 1986 f 329 2 Prishtineuml 1980 f 76 3 Neuml Baltistica IX(I)1973 f 47

pashtesa -meno- e mediopasivit teuml njeumlkoheumlsiseuml peumlr teuml krijuar participin medial teuml futurit (lusoacutemenos) teuml futurit ekzakt (lelusoacutemenos) dhe teuml futurit teuml dobeumlt (ludhesoacutemenos) Trajtimi i prapashteseumls -sheumlm si for-mant i dikursheumlm i participit pasiv teuml futurit mbeumlshtetet edhe neuml kuptimin qeuml e zbulojneuml mbiemrat deverbativeuml teuml tipit i thyesheumlm = qeuml mund teuml thehet a meuml pareuml qeuml do teuml thehet i pisheumlm = qeuml mund teuml pihet a qeuml do teuml pihet i peumlrdorsheumlm = qeuml mund teuml peumlrdoret a qeuml do teuml peumlrdoret etj

Kuptohet se parapashtesa -mŏ ~ -mā nuk mund teuml beumlhej pra-pashteseuml e participit teuml futurit kur sheumlnonte participin pasiv teuml pre-zentit por kur ende nuk e sheumlnonte koheumln dmth kur ishte formant i mediopasivit teuml njeumlkoheumlsiseuml E Hamp-i neuml kundeumlrshtim me N Joklin eumlshteuml kategorik se -m nuk eumlshteuml zvogeumllim i prapashteseumls -meno- (apo ndashmno) por eumlshteuml veteumlm refleks i prapashteseumls -mŏ Nga sa u sheumlnua del se edhe peumlrftimi i participit pasiv teuml futurit eumlshteuml i koheumls seuml afriseuml baltosllave teuml protoshqipes ashtu si dhe forma e futurit me -syo dhe e participit pasiv teuml prezentit me prapashteseumln -mŏ ~ -magrave qeuml do teuml thoteuml se janeuml shumeuml meuml teuml hersheumlm se kointakti i protoshqipes me greqishten4

Mendimi i Joklit5 pranuar nga Sandfeldi Riza Hampi e ndo-njeuml tjeteumlr se habitorja psh qenkam eumlshteuml peumlrftuar nga peumlrngjitja e for-meumls seuml futurit qeuml paska qeneuml sipas tij qeneuml kam me pjeseumln qeneuml neuml vlereuml teuml paskajores me qeneuml dmth me kuptimin me qeneuml kam = kam me qeneuml eumlshteuml i pasakteuml ashtu siccedil janeuml teuml pasakta edhe mendimet e di-sa gjuheumltareumlve qeuml i shohin format e pjesores peumlsore teuml seuml kryereumls si for-ma origjinalisht teuml paskajores seuml lashteuml neuml shprehjet duhet do mbjelleuml dhe tue duke mbjelleuml dmth edhe neuml me mbjelleuml pa mbjelleuml etj6 Kjo eumlshteuml neuml peumlrputhje me mendimet e shumeuml studiuesve se protoshqipja nuk kishte krijuar ndonjeuml formeuml sintetike teuml infinitivit

Forma e futurit kam + infinitiv

Paskajorja e tipit me + forma e pjesores peumlsore e seuml kryereumls (me

4 Peumlr futurin me ndashsyō neuml protoshqipen kemi folur neuml vepreumln Rruga e formimit teuml

fleksionit teuml soteumlm nominal teuml shqipes Prishtineuml 1980 f 77 5 Neuml Leteris IV 3 f 207-8 Shih edhe Sh Demiraj Gramatikeuml historike e gjuheumls

shqipe Prishtineuml 1988 f 1010 6 Neuml fusnoteuml Shih vrejtejet peumlr paqeumlndrueshmeumlriseuml seuml keumltyre vlereumlsimeve neuml vepreumln

Pjesorja e shqipes ndash veumlshtrim diakronik Prishtineuml 1997

daleuml me mbjelleuml etj) eumlshteuml peumlrftuar para krijimit teuml mbiemrit teuml nyj-sheumlm dometheumlneuml brenda huazimeve latine para shek VI teuml ereumls soneuml keumlshtu qeuml ishte e teumlreuml shqipes ashtu si dhe privativi pa daleuml pa mbje-lleuml etj Nyja e peumlrparme e mbiemrit eumlshteuml peumlrftuar shpejt pas keumltyre huazimeve latine deri nga shek VIII7

Edhe perifraza kam + infinitiv (kam me daleuml kam me mbjelleuml etj) imponohet teuml shikohet e peumlrftuar shpejt pas krijimit teuml keumlsaj pa-skajoreje Po kur kjo perifrazeuml do teuml keteuml kaluar neuml futur

Futurin kam + infinitiv neuml gjuheumln shqipe Sandfeldi8 e disa teuml tje-reuml e shohin teuml peumlrftuar neumln ndikimin e latinishtes ashtu siccedil eumlshteuml sipas tij neuml rumanishten neuml bullgarishten e greqishten bizantine

E Benvenistei ka sheumlnuar se perifraza habeo + infinitiv peumlr njeuml koheuml shumeuml teuml gjateuml nuk ka pasur mundeumlsi teuml kalonte neuml futur e ta zeuml-vendeumlsonte futurin e lashteuml me -bo (cantabo etj) peumlr shkak se kishte njeuml vlereuml semantike ldquokrejteumlsisht teuml ndryshme nga vlera e synimit qeuml e shoqeumlron nocionin e futuritrdquo Kjo perifrazeuml ka peumlsuar ekstension duke kaluar neuml fjali teuml lireuml nga fjalia e varur dhe me infinitiv nga teuml gjitha foljet e se ldquoky ekstension eumlshteuml peumlrftuar shumeuml voneuml (shek VI ndashVII)hellip Neuml teuml njeumljteumln koheuml eumlshteuml realizuar progresivisht fiksimi i renditjes in-finitiv + habeo dhe fuzioni i dy pjeseumlve peumlrbeumlreumlse Eumlshteuml ky transfor-mim i sintagmeumls neuml njeuml formeuml unike qeuml e ka beumlreuml teuml afteuml teuml marreuml neuml paradigmeuml vendin e futurit teuml vjeteumlrrdquo9

Ne jemi shprehur se neuml gjuheumln shqipe forma perifrastike kam + infinitiv (kam me mbjelleuml etj) burimisht nuk ka mundur teuml shprehte kup-timin e futurit sepse infinitivi pas foljes kam do teuml ishte neuml funksion kun-drinor10 Nga kjo lidhje me foljen kam nuk mund teuml dilte kuptimi i veprimit qeuml synohet qeuml do teuml kryhet kuptimi i koheumls seuml ardhme

Neve na ka rezultuar se kjo paskajore e peumlrftuar nga sintagma parafjalore me kuptim instrumental teuml parafjaleumls me qeuml ka kaluar neuml pjeseumlz nuk mund teuml dilte neuml funksion teuml fjaliseuml qeumlllimore11 Funksio-

7 Periodizimi i ndryshimeve morfologjike teuml shqipes Prishtineuml 2010 62 e Sh Demiraj

Gjuha shqipe - Probleme dhe disa figura teuml shquara teuml saj Tiraneuml 2003 33 8 Neuml Linguistique balkanique 1930 9 Neuml Problegravemes de linguistique geacuteneacuterale 2 Paris 1974 f 132-33 10 Periodizimi i ndryshimeve morfologjike teuml shqipes Prishtineuml 2010 f 64 11 Shih Pjesorja e shqipes ndash veumlshtrim diakronik Prishtineuml 1998 f 136 e vijim

nin e fjaliseuml qeumlllimore paskajores ia sjell parafjala peumlr Keumlshtu meuml pareuml ishte krijuar shprehja kam peumlr me mbjelleuml = kam peumlr qeumlllim me mbje-lleuml e cila qeuml neuml krijim e kishte krejt teuml afeumlrt kalimin neuml funksion teuml fu-turit si formeuml e pareuml e keumlsaj kohe Meuml voneuml me elipsimin e parafjaleumls peumlr neuml keumlteuml kontekst u peumlrftua forma e seuml ardhmes [kam me mbjelleuml etj] ku me mbjelleuml erdhi tani si fjali e varur qeumlllimore me prani teuml neumlnkuptuar teuml parafjaleumls peumlr Peumlrftimi i funksionit teuml fjaliseuml qeumlllimore teuml paskajores neuml bashkeumlvajtje me parafjaleumln peumlr (peumlr me mbjelleuml etj) eumlshteuml i njeumlkohsheumlm me peumlrftimin e funksioneve teuml fjalive teuml tjera teuml varura teuml paskajores dmth se eumlshteuml krejt i afeumlrt me koheumln e krijimit teuml keumlsaj paskajoreje12 Mund teuml peumlrfundohet prandaj se futuri kam + peumlr + infinitiv eumlshteuml peumlrftuar brenda koheumls seuml sheumlnuar teuml huazimeve la-tine para kontaktit me gjuheumlt sllave

Kalimi i perifrazeumls seuml sheumlnuar neuml futur neuml gjuheumln latine siccedil u pa ka peumlrfunduar pas ndryshimit teuml renditjes neuml infinitiv + habeo me elementet e peumlrngjitura Ky zhvillim i keumlsaj perifraze eumlshteuml kryer neuml gjuheumlt neolatine pereumlndimore peumlrmes latinishtes tardive Nga kjo do teuml neumlnkuptohej se latinishtja perifrazeumln kam peumlr me mbjelleuml neuml gjuheumln shqipe e kishte leumlneuml pa ndikim teuml meumltejmeuml peumlr teuml kaluar neuml futur Ndi-kimi i vjeteumlr nga latinishtja do teuml ishte i pandeumlrprereuml drejt kalimit neuml renditje teuml peumlrmbysur teuml elementeve peumlrbeumlreumlse edhe neuml gjuheumln shqipe Keumlshtu kalimi i keumlsaj perifraze teuml shqipes neuml futur duke e ruajtur ren-ditjen kam + peumlr + infinitiv tregon se nuk u krijua neumln ndikimin e lati-nishtes Renditja e tilleuml e segmenteve peumlrbeumlreumlse (habeo + infinitiv) nuk u beuml formeuml e futurit neuml gjuheumlt romane Ajo siccedil eumlshteuml ccedilmuar ldquoeumlshteuml etapeuml e ndeumlrmjetme midis futurit latin dhe futurit romanrdquo13 Nga sa u tha mund teuml peumlrfundohet se kuptimin e fururit perifraza kam + peumlr + infinitiv e kishte marreuml neuml njeuml proces meuml teuml shpejteuml se perifraza e lati-nishtes qeuml u desh teuml kalonte neumlpeumlr njeuml transformim teuml gjateuml kuptimor e formal deri neuml kuptim teuml futurit

Neuml latinishten ballkanike kontinentale a danubiane perifraza habeo + infinitiv u krijua meuml voneuml e nuk u zhvillua si neuml latinishten vulgare pereumln-dimore keumlshtu qeuml nuk u peumlrftua e njeumljta formeuml e re sintetike e koheumls seuml ardhme Neuml pjeseumln e latinishtes ballkanike qeuml kaloi neuml dalmatishte nuk u

12 Shih vep e cit f 160 e vijim 13 E Benveniste vp e cit f 131

zhvillua as perifraza infinitiv + habeo as perifraza habeo + infinitiv keumlshtu qeuml neuml keumlteuml gjuheuml futuri kantura (do teuml keumlndoj) eumlshteuml vijim i formeuml seuml futurit II cantavero (do teuml kem keumlnduar)

Peumlr perifrazeumln habeo + ad + infinitiv neuml gjuheumln rumune eumlshteuml theumlneuml se eumlshteuml meuml e vonshme se rumanishtja e peumlrbashkeumlt14 ashtu si dhe kalimi i saj neuml futur teuml kufizuar dialektor dhe se del edhe neuml gre-qishten e mesme a bizantine Neuml greqishten e mesme kjo perifrazeuml qeumlndroi deri kur infinitivi doli nga peumlrdorimi dmth deri neuml peumlrfun-dim teuml keumlsaj periudhe dhe veteumlm disa teuml folme e zeumlvendeumlsuan infi-nitivin me lidhore dhe shprehja kam + lidhore e peumlrftoi vlereumln e seuml ar-dhmes ndeumlrsa neuml rumanishten perifraza e tipit kam + lidhore e krijuar pas rumnishtes seuml peumlrbashkeumlt qeuml dmth se ishte dialektore ka mbetur shprehje modale me kuptim teuml detyrimit pa arritur ta peumlrftojeuml vlereumln e futurit ashtu siccedil nuk ka kaluar neuml futur as perifraza kam + lidhore neuml bullgarishte maqedonishte e serbishte

Perifraza habeo + ad + infinitiv qeuml del meuml e vonshme se krijimi i futurit infinitiv + habeo dhe meuml e vonshme se rumanishtja e peumlrbashkeumlt ashtu si dhe neuml greqishten bizantine dmth githsesi pas shekulli XI e peumlrjashton mundeumlsineuml e lidhjes seuml saj me futurin e shqipes kam peumlr me mbjelleuml etj Krijimi i vonsheumlm i keumlsaj perifraze neuml rumanishte e neuml gre-qishten e mesme mbase peumlrkon me krijimin recent teuml seuml njeumljteumls perifrazeuml (habeo + infinitiv) neuml disa dialekte teuml italishtes spanjishtes e teuml Sardishtes

Shqipja e fazeumls seuml dokumentuar si forma teuml futurit ka edhe for-mat do + lidhore e tashme [do teuml mbjell etj] dhe kam + paskajore e dyteuml [kam peumlr teuml mbjelleuml etj]Toskeumlrishtja e ka edhe formeumln e futurit [kam teuml shkoj etj] neuml peumlrdorim tepeumlr teuml kufizuar dialektor neuml teuml folmet italo-arbeumlreshe neuml ccedilameumlrishte e neuml nja dy fshatra teuml Bregdetit teuml Poshteumlm neuml peumlrdorim teuml rralleuml Kjo formeuml del edhe neuml elementin italo-grek e neuml ndonjeuml teuml folme teuml greqishtes15

Futuri [kam peumlr teuml mbjelleuml] qeuml eumlshteuml meuml i ri se futuri [kam peumlr me mbjelleuml a kam me mbjelleuml] eumlshteuml peumlrftuar pasi ishte krijuar mbi-emri i nyjsheumlm SP-ja [peumlr teuml mbjelleuml etj] neuml funksion teuml ploteumlsit teuml 14 Istori limbii romacircne II grup autoreumlsh Bucureşti 1969 f 268 15 Me trajtim teuml veccedilanteuml duhet teuml shikohen rastet e rralla teuml reja teuml peumlrdorimit teuml keumltij

futuri neuml teuml folmen e Dibreumls e teuml Matit

qeumlllimit me foljet jokalimtare teuml leumlvizjes ka kaluar neuml infinitiv me fun-ksion teuml kufizuar teuml fjaliseuml qeumlllimore Keumlshtu format e futurit [kam peumlr me mbjelleuml etj] dhe [kam peumlr teuml mbjelleuml etj] kaneuml arritur teuml jeneuml va-riante teuml lira peumlr mjaft koheuml neuml teumlreuml shqipen Ato vijuan teuml jeneuml teuml tilla neuml gegeumlrishte deri neuml diteumlt e sotme

Neuml toskeumlrishte kur doli nga peumlrdorimi paskajorja me mbjelleuml etj nga preferenca e shprehjes me lidhore ajo nuk qeumlndoi as neuml peumlrbeumlrje teuml futurit kam me mbjelleuml edhe pse aty nuk ishte e zeumlvendeumlsueshme nga lidhorja Keumltu mbeti neuml peumlrdorim futuri sinonimik kam peumlr teuml mbjelleuml qeuml vijonte teuml peumlrdorej edhe neuml gegeumlrishte

Mbasi paskajorja brenda futurit kam me mbjelleuml neuml toskeumlrishte nuk u zeumlvendeumlsua nga lidhorja teuml mbjelleuml etj(kam teuml mbjell etj) futuri kam teuml mbjell etj nuk del teuml keteuml qeneuml i teumlreuml toskeumlrishtes e se peumlrdorimi i tij tepeumlr i kufizuar do teuml jeteuml krijim mjaft meuml i ri se dalja nga peumlrdorimi i pa-skajores me mbjelleuml etj neuml keumlteuml dialekt Ngurosja e foljes kam ka teuml vemi etj neuml teuml folmen e San Marcanos teuml Castroregios e neuml ndonjeuml teuml folme tjeteumlr teuml arbeumlrishtes nuk ndeshet neuml teuml folmet e sheumlnuara teuml toskeumlrishtes qeuml do teuml thoteuml se kjo ngurosje eumlshteuml beumlreuml pas kalimit teuml arbeumlresheumlve neuml Itali Keumlshtu edhe mos ngurosja neuml pjeseumlt e tjera tregon se kjo formeuml e seuml ardhmes eumlshteuml relativisht e re peumlrftuar neumln ndikimin e teuml folmeve greke qeuml siccedil u tha e kishin krijuar keumlteuml teuml ardhme pas heqjes nga peumlrdorimi teuml infinitivit dmth pas shek XII

Forma e futurit dua + lidhore

Eumlshteuml konstatuar se meumlnyreumln lidhore shqipja e ka teuml trasheumlguar nga gjuha e lashteuml ie ldquopor gjateuml zhvillimit historik teuml keumlsaj gjuhe siccedil sheumlnon Shaban Demiraj ajo ka peumlsuar ndryshime largeumlvajteumlse si nga ana kuptimore-funksionale ashtu edhe nga ana formalerdquo16

Neuml koheumln kur protoshqipja nuk kishte paskajore lidhorja nuk do teuml mund teuml mbetej pa u begatuar me funksione teuml fjalive teuml varura Paskajorja qeuml u krijua meuml voneuml i mori teuml gjitha funksionet e fjalive teuml varura qeuml i kishte marreuml meuml pareuml lidhorja dhe doli sinonimike me teuml Ato me peumlrjashtim teuml ndonjeuml rasti teuml rralleuml ku nuk ishin teuml zeumlvendeuml-

16 Neuml vepreumln Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Prishtineuml 1988 f 865

sueshme me njeumlra-tjetreumln qeumlndruan variante stilistike variante teuml lira dhe funksionojneuml teuml tilla edhe sot neuml gegeumlrishte17

Nuk mund teuml mendohet po ashtu qeuml lidhorja teuml mos keteuml krijuar qeuml ateumlhereuml edhe shprehje modale teuml tipit dua teuml shkoj mund teuml shkoj lypset teuml shkojmeuml duhem teuml shkoj etj e qeuml paskajorja teuml mos i keteuml gjetur keumlto shprehje teuml krijuara para saj Ajo edhe keumltu hyri neuml peumlrdo-rim sinonimik me lidhoren duadue me mbjelleuml mund (muj) me mbje-lleuml lypset me mbjelleuml duhet me mbjelleuml etj Neuml dua teuml mbjell etj ishte i hapur procesi i krijimit teuml futurit do teuml mbjelleuml etj pa e humbur peumlr-dorimin si shprehje modale paralele me shprehjen duedua me mbjelleuml

Paskajorja e sheumlnuar e shqipes nuk merr pjeseuml neuml evoluimin e shprehjes dua me mbjelleuml neuml futur dmth se ajo vijoi teuml mbetej shpre-hje modale dua me mbjelleuml duam me mbjelleuml etj Meqeuml kjo perifrazeuml nuk kaloi neuml futur siccedil kaloi neuml nonjeuml teuml folme teuml greqishtes seuml vjeteumlr neuml rumanishten e peumlrbashkeumlt e neuml gjuheumlt peumlrkateumlse sllave teuml Ballkanit neuml shek XIV nuk mund teuml keteuml gjenezeuml teuml peumlrbashkeumlt me perifrazeumln dua + infinitiv teuml keumltyre gjuheumlve

Nga kjo shihet se procesi i formimit teuml futurit volitiv neuml gjuheumln shqipe e greqishte eumlshteuml i ndrysheumlm Ndeumlrsa shqipja para se ta krijonte perifrazeumln dua + infinitiv e kishte krijuar shprehjen dua + lidhore e tashme (due dua teuml shkoj) nga e cila u krijua e ardhmja neuml greqishte neuml peumlrgjitheumlsi (me peumlrjashtim teuml pak teuml folmeve) theacutelō + infinitiv (theacutelō graacutefein - dua + infinitiv) e krijuar qeuml neuml shekujt e pareuml teuml e re nuk kaloi neuml futur U desh qeuml infinitivi teuml zeumlvendeumlsohej nga lidhorja kur neuml teumlreumlsi doli nga peumlrdorimi dhe veteumlm ateumlhereuml perifraza e krijuar thelō na grafō mori rrugeumln e gramatikalizimit neuml formeuml teuml futurit thagrave grafo Peumlrjashtimi i paskajores ka peumlrfunduar neuml greqishten e mesme aty nga shek XII qeuml do teuml thoteuml se perifrazeumls theacutelŏ na graacutefō i eumlshteuml dashur edhe njeuml koheuml peumlr teuml kaluar neuml futur Edhe neuml gjuheumln bullgare e maqe-done brenda futurit infinitivi u zeumlvendeumlsua nga lidhorja dhe u peumlrftua forma e ngurosur e foljes dua dhe shprehja kaloi neuml futur neuml shekujt XVII - XVIII Keumlshtu duke qeneuml se dua teuml shkruaj del formim meuml i lashteuml se theacutelō na graacutefō rezulton se edhe gramatikalizimi i keumltyre shprehjeve neuml futur volitiv eumlshteuml meuml i hersheumlm neuml gjuheumln shqipe

17 Shih Funksionet paralele teuml lidhores e teuml paskajores te W Fiedler Zhvillimi i infinitivit

gegeuml nga aspekti i ballkanologjiseuml Gjurmime albanologjike V 1975

Meqeuml paskajorja e sheumlnuar ka daleuml nga peumlrdorimi veteumlm neuml tos-keumlrishte nga preferenca e shprehjes me lidhore ne kemi pranuar se kjo eumlshteuml zhvilluar neumln ndikimin e greqishtes seuml mesme neuml njeuml koheuml kur neuml gjuheumln shqipe ishin dobeumlsuar shumeuml lidhjet veri-jug Por prania e fu-turit do teuml shkoj peumlr teuml cilin Sandfeldi ka menduar se eumlshteuml veteumlm i toskeumlrishtes bashkeuml me futurin kam me shkue neuml gegeumlrishten eumlshteuml njeuml fakt tjeteumlr qeuml e peumlrjashton mundeumlsineuml qeuml futuri i pareuml teuml jeteuml peumlrftuar neumln ndikimin e greqishtes sepse nuk do teuml ishte edhe i gegeumlrishtes

Nga sa u sheumlnua del se i pari futur i protoshqipes ishte futuri sin-tetik me prapashtes -syō Nga format e futurit teuml peumlrftuar nga peri-fraza i pari eumlshteuml futuri do + lidhore (do teuml shkoj etj) Futuri i dyteuml i afeumlrt neuml lashteumlsi me teuml parin eumlshteuml futuri kam + paskajore (kam me mbjelleuml) etj) ndeumlrsa futuri kam + paskajorja e dyteuml (kam peumlr teuml mbje-lleuml) eumlshteuml i koheumls pas krijimit teuml nyjeumls seuml peumlrparme dmth pas shek VI e deri para huazimeve sllave Futuri kam + lidhore (kam teuml vete etj) eumlshteuml krijim edhe meuml i ri pas largimit teuml infinitivit nga toskeuml-rishtja dmth pas shekXII-XIII

Bardhyl DEMIRAJ LMU MuumlnchenBRD

E ARDHMJA E TIPIT DO + LIDHORE SI DUKURI MBAREumlGJUHEumlSORE DIALEKTORE DHE BALLKANIKE NEuml SHQIPE

Abstrakt

Objekti i kumteseumls sime eumlshteuml i mireumlnjohur dhe i mireumltrajtuar por qeuml vijon teuml hulumtohet neuml meumlnyreuml po aq intensive edhe neuml koheumln toneuml sidomos neuml albanologji ku eumlshteuml rihapur ndeumlrkoheuml sipari i qerthullit problematik qeuml ngeumlrthen neuml vetvete shqyrtimi peumlrqaseumls dhe diakronik i keumlsaj dukurie neuml shqipe si gjuheuml e meumlveteumlsishme qeuml flitet neuml Ballkan dhe si gjuheuml ballkanike Do teuml peumlrqendrohemi neuml debatin lidhur me peumlrftimin dhe shtrirjen neuml zanafilleuml teuml keumlsaj dukurie qeuml vjen me theumlneuml me ccedileumlshtjet neumlse a) kjo dukuri ka pasur e ka karakter teuml gjithmbarsheumlm apo thjesht dhe veteumlm dialektor e neuml bashkeuml-lidhje me keumlteuml edhe me ccedileumlshtjen b) rreth dinamikeumls dhe kronologjiseuml seuml zgje-rimit teuml radiusit teuml saj neuml mbareuml hapeumlsireumln kompakte shqipfoleumlse neuml Ballkan e seuml fundi neuml vareumlsi me c) vlereumlsimin e faktorit brendagjuheumlsor eumlshteuml kushteuml-zuar dhe kushteumlzohet edhe d) roli i faktorit teuml jashteumlm shi ai i kontaktit ndeumlr-gjuheumlsor brenda seuml ashtuquajtureumls Lidhje Gjuheumlsore Ballkanike ku neuml radheuml teuml pareuml vjen neuml diskutim njeuml ndikim i mundsheumlm i greqishtes seuml mesme (pas shek XIII) pareuml ky edhe si njeuml faktor domino qeuml nxiti peumlrftimin e keumltij izo-morfi dhe peumlrhapjen e tij neuml formeuml valeumlsh neuml mbareuml arealin shqipfoleumls Keumlto janeuml kateumlr ccedileumlshtjet kryesore neuml teuml cilat jemi fokusuar neuml studim sigurisht pa synuar teuml keumlrkojmeuml e teuml gjejmeuml neuml ccedildo rast ndonjeuml zgjidhje teuml re aq meuml tepeumlr qeuml qarkullon ndeumlrkoheuml njeuml mori syresh teuml cilat i dallon nga njeumlra-tjetra sipas rastit nata me diteumln por jo rralleuml veteumlm cipa e qepeumls Neuml pikeumlpamje teuml meto-dikeumls neuml puneuml i mbetemi besnikeuml hetimit diakronik dhe rindeumlrtimit gjuheumlsor qeuml pason mbledhjen krehjen dhe peumlrqasjen e teuml dheumlnave dialektore dhe atyre teuml dokumentacionit shkrimor teuml cilin neuml koheumln toneuml arrijmeuml ta hetojmeuml dhe peumlrpunojmeuml teknikisht shumeuml meuml lehteuml e meuml mireuml se dikur Lidhur me rolin e faktorit teuml jashteumlm shi me statusin e keumlsaj dukurie si ballkanizeumlm i mireumlfillteuml i shqipes jemi mjaftuar neuml peumlrfundim veteumlm me ndonjeuml veumlrejtje teuml skajshme teuml karakterit metodik sa i peumlrket konceptimit dhe hetimit teuml interferenceumls peumlr-kateumlsisht konvergjenceumls gjuheumlsore neuml kuadrin e Lidhjes Gjuheumlsore Ballka-nike Keumlteuml e kushteumlzon deri diku edhe fokusimi yneuml neuml studim kryesisht neuml arealin gjuheumlsor e kulturor gegeuml

1 Objekti i studimit qerthulli problematik dhe diskutimi peumlrkateumls

Objekti i keumltij punimi eumlshteuml i mireumlnjohur peumlr shumeumlkeumlnd i mireumltraj-tuar nga shumeumlkush e qeuml vijon teuml hulumtohet neuml meumlnyreuml po aq intensive edhe neuml koheumln toneuml Mjafton teuml peumlrmend keumltu veteumlm disa emra studiuesish qeuml i janeuml peumlrkushtuar keumlsaj dukurie me punime ballore neuml dhjeteumlvjeccedilarin e fundit siccedil janeuml Sh Demiraj (2002) Fiedler (2004ab) e Altimari (2005) peumlr teuml vijuar me syresh qeuml kaneuml botuar studimet e tyre deri para pak koheumlsh si psh Maynard (2009) Mansaku (2010) Badallaj (2010) Matzinger (2010 ab) Topalli (2010 2011) e duke e peumlrmbyllur listeumln me njeuml punim teuml I Arapit i cili nuk ka pareuml ende driteumln e botimit Sigurisht qeuml njeuml veumlshtrim perspektiv i historikut teuml hulumtimit diakronik teuml keumlsaj dukurie neuml shqipe do teuml peumlrcillte neuml debat edhe meuml shumeuml emra albanologeumlsh ndeumlr teuml cileumlt ndash peumlrpos disave teuml peumlrmendur meuml lart lejohem teuml veccediloj ateuml teuml albanologes pe-terburgase Zhugra (A B Žugra 1976) Emra teuml tjereuml studiuesish qeuml lidhen me keumlteuml objekt studimi si psh Kopitar (1829) Miklosich (1861) Wei-gand (1926) Sandfeld (1930) Ajeti (1954 1978) Domi (1961) Ccedilabej (1975) Likaj (1978) Solta (1980) krahas Sh Demiraj (1986 1994) Fied-ler (1989) etj1 deumlshmojneuml ndeumlr teuml tjera edhe perspektivat e ndryshme teuml studimit qeuml parakupton hulumtimi ballor i tipit teuml seuml ardhmes DO +

LIDHORE qeuml rezulton ndeumlrkoheuml

a) neuml veumlshtrim sinkronik

- teuml keteuml hedhur rreumlnjeuml teuml forta neuml gramatikeumln peumlrshkruese dhe normative teuml shqipes standarde (GGJSSH I 316vv) - teuml jeteuml i pranisheumlm neuml koheumln toneuml thuajse gjithkund neuml hapeumlsireumln kompakte shqipfoleumlse (ADGJSH I 376 Karta nr 126) edhe pse jo kudo me teuml njeumljteumln gameuml dhe denduri peumlrdorimi2

b) neuml veumlshtrim diakronik

- teuml keteuml zanafilleumln e vet neuml njeuml periudheuml para fillimeve teuml leumlvrimit teuml shkrimit shqip (Sh Demiraj 1986 816vv 850)

1 Njeuml bibliografi shteruese lidhur me studimin e keumlsaj dukurie sidomos nga perspektiva e

gjuheumlsiseuml ballkanike do trsquoi kapeumlrcente kufijteuml e njeuml artikulli studimor 2 Lidhur me dendurineuml e peumlrdorimit teuml keumltij tipi neuml hapeumlsireumln kompakte shqipfoleumlse

citohet edhe neuml koheumln toneuml konstatimi i Ccedilabejt (1975 64) sipas teuml cilit ldquoNeuml pikeuml-pamje dialektgjeografike e ardhmja e ndeumlrtuar me kam + paskajore mbizoteuml-ron neuml gegeumlrishten sidomos teuml pjeseumls veriore e ardhmja me do neuml toskeumlrishten e neuml gegeumlrishten jugorerdquo Holleumlsisht peumlr keumlteuml Sh Demiraj 1986 824vv

- teuml jeteuml rezultat i gramatikalizimit largvajteumls teuml njeuml fraze foljore me dy gjy-mtyreuml neuml marreumldheumlnie sintaksore (pas gjase) asindetike e me peumlrdorim prospektiv-voluntativ oseedhe necesitativ njeuml gramatikalizim ky qeuml mori formeuml teuml peumlrfunduar me peumlrgjitheumlsimin dhe ngurosjen e fjaleumlformeumls (23 nj tash deumlf akt) do si pjeseumlz gramatikore e cila i paraprin foljes kryesore neuml trajteumln paradigmatike peumlrkateumlse teuml meumlnyreumls lidhore khs do teuml shkruaj do teuml shkruaja do teuml kem shkruar do teuml kisha shkruar (Sh Demiraj 1986 816vv)3 Ishin seuml fundi keumlto rrethana qeuml mundeumlsuan meuml tej

- teuml meumltohej peumlr keumlteuml dukuri njeumlhereumlsh dhe qysh hereumlt njeuml deumlshmi e kon-taktit ndeumlrgjuheumlsor duke e veumlshtruar ateuml si ballkanizeumlm teuml mireumlfillteuml bash si produkt i seuml ashtuquajtureumls interferenceuml gjuheumlsore (= transfer gjuheumlsor) ndeumlr-mjet gjuheumlve neuml kontakt (lidhja gjuheumlsore ballkanike) teuml cilat neuml shumiceuml e ndoshta jo rasteumlsisht kaneuml sot neuml peumlrdorim teuml gjithmbarsheumlm ose dialektor tipa strukturoreuml teuml keumlsaj natyre khs rum o să scriu arum va (s-)scriu bullg šte (da) piša (ще (да) пиша) maq ќe (da) pišuvam (ќе (да) пи-шyвам) 4 gr ϑὰ γράφω (lt ϑὲ νὰ γράφω) ldquodo teuml shkruajrdquo (Sandfeld 1930 180vv)

Kjo paraqitje sado e thukeumlt e objektit teuml studimit sigurisht qeuml veteumlm na nxit teuml hapim siparin e qerthullit problematik qeuml ngeumlrthen neuml vetvete shqyrtimi peumlrqaseumls dhe diakronik i keumlsaj dukurie neuml gjuheumln shqipe Peumlrpos gjurmimit teuml ndeumlrlidhniseuml seuml mundshme ndeumlrmjet faktoreumlve gjuheumlsoreuml teuml brendsheumlm (evolucioni i meumlveteumlsisheumlm i shqipes si gjuheuml bashkeumlkohore) me ata teuml jashteumlm (prirja e keumltij evolucioni neuml bashkeumlvajtje me konver-gjenceumln ndeumlrgjuheumlsore ballkanike) edhe neuml keumlndveumlshtrimin se cili syresh ka luajtur rol kryesor neuml peumlrftimin dhe ngjizjen e keumlsaj dukurie neuml shqipe koheumlt e fundit teuml bie neuml sy (ri)hapja e debatit peumlr ccedileumlshtje rreth teuml cilave sigurisht qeuml eumlshteuml debatuar edhe meuml pareuml por qeuml pozicionimi ka qeneuml meuml se

3 Neuml ligjeumlrimin bisedor por edhe neuml shqipen e shkruar nuk janeuml teuml rralla format e tkurrura

teuml keumlsaj strukture qeuml deumlshmojneuml bjerrje teuml sheumlnjuesit gramatikor teuml teuml meumlnyreumls lidhore khs do shkruaj do shkruaja do kem shkruar do kisha shkruar (shih GGJSSH I 290v) Neuml teuml folme teuml ndryshme toske duke peumlrfshireuml keumltu edhe teuml folmet e diasporeumls ndeshim dukuri kontaminimi largvajteumls me pjeseumlzeumln gramatikore do si sheumlnjues i kategoriseuml seuml koheumls khs dot ot o da etj (holleumlsisht Fiedler 1989 92)

4 Neuml bullgarishte kemi edhe format e plota me da khs šte da piša ndeumlrsa neuml maqedonishte ndeumlrtime teuml tilla si ќe da pišuvam bartin edhe kuptimin modal teuml presumtivitetit Shih ndeumlr teuml tjereuml Solta 1980 217v dhe sidomos Fiedler 1989 88vv (me aparatin bibliografik peumlrkateumls)

i qarteuml ndeumlrmjet dhe jo edhe peumlrbrenda perspektivave teuml studimit Beumljmeuml fjaleuml keumltu fillimisht peumlr debatin lidhur me peumlrftimin dhe shtrirjen neuml zana-filleuml teuml keumlsaj dukurie qeuml vjen me theumlneuml me ccedileumlshtjen neumlse a) kjo dukuri ka pasur e ka karakter teuml gjithmbarsheumlm apo thjesht dhe veteumlm dialektor e neuml bashkeumllidhje me keumlteuml edhe me ccedileumlshtjen b) rreth dinamikeumls dhe kronologjiseuml seuml zgjerimit teuml radiusit teuml saj neuml mbareuml hapeumlsireumln kompakte shqipfoleumlse neuml Ballkan seuml fundi neuml vareumlsi me c) vlereumlsimin e faktorit brendagjuheumlsor eumlsh-teuml kushteumlzuar dhe kushteumlzohet edhe d) roli i faktorit teuml jashteumlm shi ai i kontaktit ndeumlrgjuheumlsor brenda seuml ashtuquajtureumls Lidhje Gjuheumlsore Ballka-nike ku neuml radheuml teuml pareuml vjen neuml diskutim njeuml ndikim i mundsheumlm i gre-qishtes (pas shek XIII) pareuml ky meuml fort si njeuml faktor domino qeuml nxiti peumlr-ftimin e keumltij izomorfi dhe peumlrhapjen e tij neuml formeuml valeumlsh neuml mbareuml arealin shqipfoleumls

Keumlto janeuml kateumlr ccedileumlshtjet kryesore neuml teuml cilat jam peumlrqendruar neuml stu-dimin tim sigurisht pa synuar teuml keumlrkoj e teuml gjej peumlr ccedildo rast ndonjeuml zgjidhje teuml re aq meuml tepeumlr qeuml qarkullon ndeumlrkoheuml njeuml mori syresh teuml cilat i dallon nga njeumlra-tjetra sipas rastit nata me diteumln por jo rralleuml veteumlm njeuml cipeuml qepe Neuml pikeumlpamje teuml metodikeumls seuml puneumls i mbetem besnik hetimit diakro-nik dhe rindeumlrtimit gjuheumlsor qeuml pason mbledhjen krehjen dhe peumlrqasjen e teuml dheumlnave dialektore dhe atyre teuml dokumentacionit shkrimor teuml cilin neuml koheumln toneuml arrijmeuml ta hetojmeuml dhe peumlrpunojmeuml teknikisht shumeuml meuml lehteuml e meuml mireuml se dikur Lidhur me rolin e faktorit teuml jashteumlm shi me statusin e keumlsaj dukurie si ballkanizeumlm i mireumlfillteuml i shqipes jam mjaftuar neuml peumlr-fundim veteumlm me ndonjeuml veumlrejtje teuml skajshme me karakter metodik sa i peumlrket konceptimit dhe hetimit teuml interferenceumls (= transferit) peumlrkateumlsisht konvergjenceumls gjuheumlsore neuml kuadrin e Lidhjes Gjuheumlsore Ballkanike Keumlteuml e kushteumlzon deri diku edhe fokusimi im neuml studim kryesisht neuml arealin gjuheumlsor e kulturor gegeuml

2 Dukuri dialektore apo e gjithmbarshme neuml hapeumlsireumln shqipfoleumlse

Lidhur me ccedileumlshtjen e pareuml debati mund teuml konsiderohet sot i ezau-ruar peumlr shqipen e folur bashkeumlkohore5 E peumlr keumlteuml mjafton me shfletuar

5 Edhe pse jo i njohur e i pranuar sa e si duhet sidomos neuml rrethe shkencore teuml interesuara

drejtpeumlrseumldrejti peumlr rezultatet neuml albanologji Meuml holleumlsisht Fiedler (1989 90 2004 531) i cili ngre zeumlrin ndaj mendimit teuml gabuar neuml ato rrethe ku meumltohet prania e njeuml dallimi dialektor neuml ndeumlrtimin e koheumls seuml ardhme midis toskeumlrishtes dhe gegnishtes ( t dopj

tash Atlasin Dialektologjik teuml Gjuheumls Shqipe (I 376) i cili na kumton se ky tip ndeumlrtimi i seuml ardhmes mbulon gjitheuml hapeumlsireumln kompakte shqipfoleumlse sikurse edhe enklavat e diasporeumls historike shqiptare Hetimi i korpusit letrar dhe ai i dokumentacionit shkrimor neuml shek XIX dhe XX duke peumlr-fshireuml keumltu edhe fondin e regjistruar teuml leteumlrsiseuml gojore shqipe teuml shpie nat-yrsheumlm neuml teuml njeumljtin peumlrfundim6 Peumlr meuml tepeumlr rezultatet e keumltij hetimi mbeumlshtesin bindsheumlm mendimin se neuml dialektin gegeuml ndash sidomos neuml geg-nishten qendrore dhe veriore ndash ky tip strukturor konkurrohet denjeumlsisht prej ndeumlrtimeve paralele teuml tipit KAM + PASKAJORE a) kam me shkru(e) dhe meuml rralleuml b) kam peumlr teuml shkru(e) pra me aneuml teuml foljes ndihmeumlse kamfnd dhe ndeumlrtimeve paskajore peumlrkateumlse mepj + Vpjes PASKAJORE dhe peumlrpj + teumlpj + Vpjes PASKAJORE duke ngushtuar deri diku krahas denduriseuml edhe spek-trin e peumlrdorimit teuml tij kryesisht neuml bashkeumllidhje me nuancimet modale teuml doemosdoshmeumlriseuml (= futurum necessitatis) peumlrkateumlsisht teuml deumlshireumls apo vullnetit (= futurum voluntatis)7 oseedhe neuml ndeumlrtimet privative peumlrka-teumlse8 Peumlrkundrazi neuml dialektin toskeuml ndash siccedil pritet dhe dihet ndash ky tip struktu-ror sundon thuajse i veteumlm neuml ligjeumlrimin bisedor9

Keumlto rrethana beumljneuml qeuml ccedileumlshtjen neuml shqyrtim ta zhvendosim neuml dia-kroni dmth teuml gjurmojmeuml peumlrftimin dhe peumlrhapjen e keumlsaj dukurie neuml shqipe shi neumlse kemi teuml beumljmeuml me njeuml dukuri neuml zanafilleuml me karakter dia-lektor apo me shtrirje teuml gjithmbarshme neuml hapeumlsireumln shqipfoleumlse Pa hyreuml qeuml neuml fillim neuml detaj mund teuml themi paraprakisht se teuml dyja opsionet mbe-ten sot e gjitheuml diteumln teuml hapura edhe pse neuml studimet e fundit veumlrejmeuml trsquoi meumlshohet meuml fort teuml parit i cili meumlton njeuml risi gramatikore teuml mireumlfillteuml qeuml shtrihej para dokumentimit shkrimor teuml shqipes veteumlm neuml arealin toskeuml por

+ teumlpj Vlidh LIDHORE ~ g kamfnd + mepj Vpjes PASKAJORE) i cili sipas tij edhe neuml rast se ekziston ka teuml beumljeuml veteumlm me variantet letrare teuml keumltyre dialekteve

6 Neuml keumlteuml rast vjen neuml veumlshtrim sidomos areali kulturor-gjuheumlsor i Veriut Ndeumlr autoreumlt e hetuar neuml keumlteuml areal dallojmeuml (shek XIX) G Guagliata 18562 E Radoja 1862 1872 Jung G 1862 etj (shek XX) Fishta Gj Lahuta e Malcis 1937 (ribot Shkodeumlr 2006 Botime Franccedileskane) nga leteumlrsia gojore mbledhur neuml shek XX khs ndeumlr teuml tjereuml Gjeccedilov 1933 Shuteriqi 1990 Jankaj P Z 2007 etj

7 Sh Demiraj 1986 826v K Topalli 2010 235vv 8 Ndeumlrtime teuml tilla i ndeshim psh neuml teuml folmet e gegnishtes verilindore (Kosoveuml) khs kam

me shkue po srsquodo trsquo shkoj (kumtim me gojeuml prej R Ismajlit) 9 Peumlr ndeumlrtimet me nuacime teuml fuqishme modale teuml tipit kam peumlr teuml shkuar shih seuml fundi

GGJSSH I 291v peumlr tipin italo-arbeumlresh kam teuml shkruaj qeuml eumlshteuml regjistruar neuml ndonjeuml teuml folme toske jugore shih ADGJSH I 376

qeuml erdhi e u peumlrhap pas shek XVI edhe neuml gegnishte (Mansaku 2010) Ar-gumentet gjuheumlsore qeuml sillen neuml veumlshtrim janeuml teuml karakterit negativ-falsi-fikues e qeuml

a) kaneuml teuml beumljneuml kryesisht me vlereumlsimin dhe interpretimin e fakteve gju-heumlsore neuml dokumentimin shkrimor Leteumlrsia e vjeteumlr gege e shek XV XVI ndash XVIII deumlshmon veteumlm tek-tuk ndonjeuml ndeumlrtim teuml tipit teuml seuml ardh-mes DO + LIDHORE (Demiraj 1986 824 Fiedler 2004 531v) madje edhe peumlr keumlto pak raste nuk mungon tashmeuml peumlrdorimi i bodecit sa i peumlrket forceumls seuml argumentit (Matzinger 2010a 52vv 2010b 458vv) Eumlshteuml fjala keumltu si peumlr deumlshmineuml e meumlhershme teuml keumltij tipi qeuml e ndeshim neuml fjaleumlsin e kaloreumlsit gjerman Arnold von Harff (1497) ashtu edhe peumlr dy deumlshmi meuml teuml vona neuml ldquoMesharinrdquo e Gjon Buzukut (1555) khs

(1) Von Harff ltdo daple ich wil dat geldengt = |do da ple| [= do ta blej] 10 (2) Buzuku fol 68 70 (Gjoni 18 11) ltAnuche doh teh pij chelʎine ʎimeh or|enoih atihgt |A nukeuml do teuml pī11 kelqineuml qi meuml ordheumlnoi ati|

10 Interpretimi i dikursheumlm (1 nj deumlf ardh akt) dopj tpj(-a) ble1 nj lidh tash akt (ndeumlr teuml tjereuml

Demiraj 1986 825vv) vihet ndeumlrkoheuml neuml diskutim nga disa studiues qeuml meumltojneuml ndash pas gjase me teuml drejteuml ndash njeuml tog foljor dy gjymtyreumlsh neuml marreumldheumlnie asindetike du(eo)1 nj

deumlf tash akt + tpj(-a) blej1 lidh tash akt (Hetzer 1981 237v seuml pari Meyer 1884 260 shih edhe Fiedler 2004 532 Matzinger 2010a 52v 58vv) Analiza e grafiseuml seuml tekstit teuml Von Harff-it lejon teuml interpretohet pateumlmeteuml vlera fonetike ccedilu] peumlr (alo)grafet ltogt ltoigt ltoygt khs ltpoyllegt = [ʹpulə] ltboicegt = [ʹbukə] ltoiegt [ʹujə] ltstogt = [ʃtu] ldquoashturdquo

holleumlsisht peumlr keumlteuml ccedileumlshtje Maynard (2009 237vv) Gjithsesi peumlrsiatjet ndaj njeuml fjaleuml-forme teuml rregullt ccedilduo] qeuml i peumlrshtatet seuml ashtuquajtureumls shqipe e koheumls seuml Buzukut janeuml hipotetike Keumlshtu seuml fundi Maynard (ibid) e cila rreket teuml rindeumlrtojeuml njeuml teuml tilleuml |duo ta blej| edhe pse jo veteumlm peumlr zanoren fundore teuml gjymtyreumls seuml pareuml ltdogt |duo| (khs ltstogt = |shtu|) nuk gjen shpjegim por edhe peumlr ateuml teuml gjymtyreumls seuml dyteuml lt-plegt rindeumlr-ton pa forceuml argumenti njeuml fjaleumlformeuml me mbareseumln -j e cila pa dyshim do teuml duhej teuml gjeumlllinte neuml ateumlboteuml si -nj Peumlr mendimin toneuml do teuml ishim meuml teuml sakteuml sikur teuml pra-nonim paraprakisht njeuml formeuml alegro teuml ligjeumlrimit teuml thjeshteuml me thjeshtim teuml togut zanor |du da ple| neuml vend teuml njeuml forme hiperkorrekte |duo ta ble(nj)|

11 Interpretimi i meumlparsheumlm (1 nj deumlf ardh akt) dopj + teumlpj + pī1 nj lidh tash akt (Demiraj 1986 825) ka peumlr bazeuml ndash sipas Matzinger-it (2010a 53vv 2010b 456vv) ndash pas gjase versionin klementin teuml Vulgateumls (lat) |calicem quem dedit mihi Pater non bibam illum| Peumlrndryshe ai keumlrkon dhe gjen gjegjeumlsin latinisht duke iu referuar versionit teuml Mesharit Romak paratridentin Calicem quem dedit michi pater non uis ut bibam illum i cili mundeumlson njeuml interpretim teuml ri peumlrkateumlsisht pranineuml e dy predikateve neuml lidhje asin-detike neumlnrenditeumlse me dy kryefjaleuml teuml ndryshme do2 nj deumlf tash akt + teuml + pī1 nj lidh tash akt

(3) Buzuku fol 95v 44

ltPers eh chɤ doh tete dergogn tih teh veſtegt |Peumlrse ku do teuml teuml deumlrgonj ti teuml veshte|12 (lat) |(non dicere pure sum) quoniam ad omnia quae mittam te ibis|

b) ose keumlto dyshime janeuml teuml karakterit strukturor-tipologjik gegnishtja ndryshe nga toskeumlrishtja geumlzonte ateumlboteuml sikurse geumlzon edhe sot e gjitheuml diteumln njeuml formeuml teuml pashtjelluar (analitike) teuml paskajores mepj + Vpjes PASKAJORE peumlrkateumlsisht dy tipa strukturash morfosintaksore teuml koheumls seuml ardhme qeuml ndeumlrtohe(shi)n mbi keumlteuml bazeuml teuml prireuml a) nga folja ndihmeumlse kam khs kam me shkue13 si edhe jo rralleuml b) neuml bashkeuml-vajtje edhe foljen modale dua e cila pas gjase i injekton(te) gjitheuml togut predikativ njeuml funksion prospektiv-volitiv khs du(e) me shkue (Mansaku 2010 337) si psh

(4) Buzuku fol 20v 5-6 46

ltʎi doh meh ||aſune | chancha e εogneſeh gt |qi do me thashuneuml | kanka e zonjeumlseuml| lthellip ban poŗ doh mee ʎeʎunegt |ban por do mē gjegjuneuml|14

Gjitheuml keumlto peumlrsiatje kundeumlr peumlrftimit teuml njeumlkohsheumlm e mbareumldialek-tor teuml tipit do + lidhore i ndeshim neuml ploteumlsineuml e vet e neuml njeuml peumlrfundim disi meuml teuml moderuar neuml studimin e fundit teuml Mansakut (2010 354v) rreth tipo-logjiseuml dhe kronologjiseuml seuml tipave teuml seuml ardhmes neuml gjuheumln shqipe ku ai vjen neuml peumlrfundimin se

ldquoTrajta e seuml ardhmes me do + lidhore duhet teuml keteuml lindur e teuml jeteuml peumlrgjitheumlsuar seuml pari neuml njeuml areal gjuheumlsor ku ka munguar paskajorja siccedil eumlshteuml dialekti jugor i shqipes dhe prej andej eumlshteuml shtrireuml neuml teuml gjitheuml shqipen edhe neuml dialektin verior teuml pajisur me paskajore Kjo shtrirje ka qeneuml krejt e mundshme sepse edhe neuml keumlteuml dialekt kaneuml ekzistuar parakushtet peumlr njeuml formim teuml pavarur teuml saj lidhorja

[= do (ti qeuml uneuml) teuml pi ] Veumlshtireumlsiteuml objektive teuml dokumentimit na shtyjneuml qeuml keumlteuml deumlshmi ta lemeuml peumlrkoheumlsisht jashteuml diskutimit

12 Fiedler (2004 422vv) meumlton keumltu njeuml deumlshmi meuml se teuml sigurt teuml tipit strukturor neuml fjaleuml kundf + dopj + teumlpj + + deumlrgonj1 nj deumlf ardh akt DEumlFTORE [= (atje) ku (uneuml ty) do teuml teuml deumlrgoj] ndeumlrkoheuml qeuml Matzinger (2010a 54) parapeumllqen edhe neuml keumlteuml rast njeuml ndeumlrtim sintaksor me neumlnrenditje me njeuml fjaleumlformeuml lidhore seuml cileumls i paraprin njeuml (ish) lokucion lidheumlzor-ndajfoljor khs kudondf + teumlpj + deumlrgonj1 nj lidh tash akt LIDHORE [= kudo (kuqeuml uneuml ty) teuml deumlrgoj] Shih meuml holleumlsisht sect 21 veumlrejtje (1) (2)

13 Holleumlsisht Demiraj Sh 1986 835vv Fiedler 1989 96vv Mansaku 2010 338vv 14 Filipaj (1994) neuml peumlrkthimin e tij i mbetet besnik origjinalit latinisht duke dheumlneuml teuml

tashmen prospektive lt por po shkoj ta zgjoj gt

peumlrdorej gjereumlsisht dhe paralelisht me paskajoren madje siccedil e vumeuml neuml dukje meuml sipeumlr ndeumlrtimet e lira sintaksore me foljen dua + meumlnyreumln lidhore peumlr teuml shprehur njeuml veprim teuml deumlshiruar neuml teuml ardhmen takohen shpesh edhe neuml ldquoMesharinrdquo e Gjon Buzukut Megjithateuml fakti qeuml neuml keumlteuml tekst prej rreth 200 faqesh trajta me do + lidhore si trajteuml e mireumlfillteuml gramatikore e seuml ardhmes takohet veteumlm njeuml hereuml deumlshmon se kjo trajteuml neuml shekullin XVI neuml dialektin verior teuml pakteumln neuml teuml folmen e Buzukut nuk ishte peumlrgjitheumlsuar Shtrirjen e saj besoj e ka ngadaleumlsuar peumlrdorimi i dy trajtave teuml tjera peumlrdorimi i meumlnyreumls lidhore me vlereumln e seuml ardhmes dhe ai me kam + paskajore Neuml keumlto rrethana trajta e seuml ardhmes me do + lidhore neuml gegeumlrishte duhet teuml jeteuml peumlrgjitheumlsuar neuml periudheumln pas shekullit XVI si rezultat i bashkeumlmarreumldheumlnieve teuml natyrshme midis dy dialekteve Peumlrhapja e keumlsaj trajte edhe neuml gegeumlrishte ishte krejt e mundur sepse teuml dy elementet peumlrbeumlreumlse teuml saj ishin pjeseuml peumlrbeumlreumlse e struktureumls gramatikore teuml gegeumlrishtesrdquo

Pa hyreuml qeuml neuml fillim neuml detaj mund teuml shtojmeuml paraprakisht se neuml rast se keumlteuml tezeuml do teuml mund ta veumlrtetonim kateumlrcipeumlrisht ateumlhereuml do teuml kishim teuml beumlnim me njeuml dukuri teuml pareuml morfologjike(-sintaksore) qeuml deumlshmon njeuml ldquore-zultat teuml bashkeumlmarreumldheumlnieve teuml natyrshme midis dy dialekteverdquo kryesore e peumlr meuml tepeumlr do teuml ishim neuml gjendje ta gjurmonim ateuml hap pas hapi neuml kultureumln e shkrimit shqip Do teuml kishim teuml beumlnim pra me peumlrhapjen dina-mike teuml njeuml izomorfi dometheumlneuml teuml njeuml dukurie gramatikore me karakter neuml zanafilleuml dialektor e cila neuml meuml pak se dy-tri shekuj arrin teuml peumlrhapet natyrsheumlm peumlrgjateuml aksit Jug gt Veri neuml teuml gjitheuml arealin shqipfoleumls

Ishin pikeumlrisht keumlto rrethana qeuml na nxiteumln teuml thelloheshim meuml tej neuml shqyrtimin diakronik teuml keumlsaj dukurie duke dashur teuml provojmeuml seuml pari bazeumln dokumentare teuml peumlrhapjes seuml saj neuml koheuml dhe hapeumlsireuml

21 Gjurmeuml teuml seuml ardhmes seuml tipit DO + LIDHORE neuml gegnishten letrare

teuml shek XVIIXVIII

Lidhur me kronologjineuml e peumlrftimit dhe teuml peumlrhapjes seuml keumltij tipi strukturor ndash siccedil cekeumlm meuml lart15 ndash do sjelleuml neuml debat neuml radheuml teuml pareuml situata neuml gegnishte meqeneumlse neuml dokumentimin e saj shkrimor qeuml neuml peumlrqasje me toskeumlrishten eumlshteuml shumeuml meuml i ploteuml dhe neuml vijimeumlsi edhe peumlr shek XVII-XVIII nuk arrijmeuml ta izolojmeuml qarteuml dmth ose mungon fare16 ose

15 Jashteuml trajtimit teuml meumltejsheumlm kemi leumlneuml shembujt nr (1) dhe (2) Shih sheumln 10 dhe 11 16 Kontrolli i kryer neuml tekste teuml shkurtra siccedil eumlshteuml rasti neuml ldquoLetreumln e pleqve teuml Gashitrdquo (1689

shih Bartl ndash Camaj 1967 22vv) neuml ldquoMallkimet e seuml Enjtes seuml Madherdquo (1744 sicdeg - 1704] shih Kamsi 1956 210v) neuml doracakun e Gjon P Nikolleuml Kazazit ldquoDottrina

ato deumlshmi gjuheumlsore qeuml vijneuml neuml analizeuml leumlneuml shteg peumlr diskutim

Teuml tilleuml janeuml psh njeuml buri shembujsh qeuml kemi mundur teuml gjurmojmeuml neuml veprat e Pjeteumlr Budit (1618 1621ab)17 teuml cilat bartin thuajse teuml njeumljteumln problematikeuml sikurse neuml tekstin e Buzukut (shemb nr (3)) Keumlto raste Svane (1985 1986) i ka zgjidhur neuml botimet e tija kritike duke peumlrsiatur trajta teuml lidhores neuml bashkeumllidhje me njeuml formacion sipas rastit peumlremeumlror ndajfoljor apo lidheumlzor me peumlrngjitje ku feks sheumlnjuesi -do si morfemeuml fjaleumlformuese peumlrmbylleumlse khs

(5) Budi RR 19 12-14

lttadie giξξe cuſc aſctuchi cuurdote goditeey aſctu ndoognie nevoye te mos vdaarey ndoogne paa pageεuom tepaamſuom etepaadijytunegt

|t a die gjitheumlkush ashtu qi kūr do teuml goditēj ashtu ndōnjeuml nevojeuml teuml mos vdārēj ndōnjeuml pā pageumlzuom p[eumlr] teuml pāmsuom e teuml pādī(j)tuneuml|18

E njeumljta situateuml na paraqitet edhe neuml vepreumln e Frang Bardhit (1635) khs

(6) Bardhi 210 12

ltCus ue nde Mullij do emos do permiellettegt |Kush ve ndeuml mullī doemos do peumlrmielleteuml|19 lt(it) Chi vagrave al mulino egrave forza che si infarinigt

Digitalizimi dhe botimi kritik i ploteuml i vepreumls seuml Pjeteumlr Bogdanit ldquoCu-neus Prophetarum rdquo (Padua 1685) nga A Omari (2005) mundeumlson ndeumlr-koheuml edhe keumlrkimin dhe verifikimin e shpejteuml neuml keumlteuml vepeumlr madhore teuml le-teumlrsiseuml seuml vjeteumlr shqipe Hapin e pareuml dhe vendimtar neuml keumlteuml drejtim e ka

christianardquo (Romaelig 1743 ndash bot kritik prej B Demiraj 2006) neuml ldquoLetreumln e freteumlnve teuml Pultitrdquo (1761 shih Bartl ndash Demiraj 2009 63vv) neuml ldquoPun trsquonevoishimeldquo (1766 shih B Demiraj 2011 79vv) nuk dha asnjeuml rezultat pozitiv

17 Kontrolli i kryer neuml konkordancat leksikore te Svane-s 1985 1986 peumlr veprat e Pjeteumlr Budit ldquoDottrina Christianardquo (1618) ldquoRituale Romanumrdquo dhe ldquoSpeculum Confessionisrdquo (1621)

19 Diktuar dhe sjelleuml peumlr diskutim seuml pari nga Sh Demiraj (1986 825) i cili anon meuml fort neuml njohjen e njeuml lokucioni ndajfolor fjale ndeumlrmjeteumlse khs |Kush ve ndeuml mullī doemosdo peumlrmielleteuml| Ndryshe shkruesi i keumltyre radheumlve neuml botimin kritik teuml fjalorit teuml Bardhit (B Demiraj 2008 517) ku ka parapeumllqyer segmentimin me lokucion ndajfoljor teuml peumlrngjitur neuml bashkeumlvajtje me njeuml tog predikativ (= koheuml e ardhme) qeuml parakupton bjerrje teuml natyrshme neuml ligjeumlrimin e thjeshteuml teuml pjeseumlzeumls teuml teuml meumlnyreumls lidhore neuml koheumln e tashme joaktive |doemos do [teuml] peumlrmielleteuml|

ndeumlrmarreuml Arapi e cila diktoi dhe peumlrcolli neuml debatin albanologjik filli-misht dy deumlshmi (2007 113v) duke i ploteumlsuar ato meuml pas me njeuml teuml treteuml neuml punimin e saj neuml doreumlshkrim (2010 ndash drsh) Keumlto deumlshmi peumlrcjellin teuml njeumljtat rrethana qeuml peumlrshkruam meuml sipeumlr (shembujt nr 3 5 6) khs

(7) Bogdani Pj I Scal I Lig VII 43 11-19 sect 12

ltBeda pegraver mbij | κeto fjalegrave ξξotegrave Tegrave keqijtegrave as gia kanegrave mbegrave Chieλt e jugrave as gia mbegrave ketegrave jetegrave Pograve me ſpereſegrave trsquoatɣnegrave trsquomiravegrave κahegrave ini ndegraveregravechiunegrave chiſc dograve tugrave

goditegravetegrave mbrsquouξegrave duhegravetegrave mee gheεuemgt

|Beda peumlr mbī | keto fjaleuml thoteuml Teuml keumlqijteuml asgja kaneuml mbeuml Qiellt e ju asgja mbeuml keteuml jeteuml Po me shpeumlreseuml trsquoatyne trsquomirave kaheuml ini ndeumlrequneuml qish do trsquou goditeteuml mbrsquoudheuml duheteuml me e geumlzuem|

(itlat) ltBeda sopra questa parola dice Mali nihil habent in Cęlo Vos nihil in Mundo sed spe illius boni ad quod tenditis quidquid in via contingat gaudere debetisgt

(8) Bogdani Pj I Scal II Lig I 58 4-6 sect 11 (Gjoni 4 13v)

ltCusc dograve tegrave pie κeſsigrave vji perſerij κa me i arξunegrave hetgt

|Kush do teuml pie keumlsi uji peumlrseumlrī ka me i ardhuneuml het|

(lat) ltOmnis qui biberit ex hac | Aqua sitiet iterumgt

(9) Bogdani Pj II Scal II Lig II 72 23-25 sect3 [sic4] ndash Mateus 16 18)

ltTɣɣ κam megrave tegrave ξanegrave Drɣenategrave Regenijſegrave Chieλet chiſc do tegrave liξiſc per mbij ξeet

κa megrave κjanegrave liξunegrave endegrave mbegrave Cieλtgt

|Ty kam me teuml dhaneuml dryenat~e regjeumlnīseuml qiellet qish do teuml lidhish peumlrmbī dhēt ka

me kjaneuml lidhuneuml ende mbeuml qiellt|

ltTibi dabo claves Regni Caelorum quodcunque ligaueris ſuper Terram erit amp in Cęlisgt

Siccedil u peumlrmend edhe meuml lart teuml gjitha keumlto struktura sintaksore (teuml neumlnvizuara prej nesh) ndash kryesisht neuml fjali me neumlnrenditje ndash ku pjeseumlmerr rregullisht sheumlnjuesi (i gramatikalizuar) do keumlrkojneuml hetim teuml detajuar peumlr ccedildo rast neuml veccedilanti sepse neuml ccedildo rast ky sheumlnjues shfaqet me specifikeumln e vet peumlrkateumlsisht me njeuml status teuml veccedilanteuml neuml kufijteuml e fjaleuml- dhe teuml formeuml-formimit Keumlteuml specifikeuml rreket dhe sakteumlson qartas Arapi (2007 113v)20

20 Sipas Arapit ldquoHier ergibt sich das gleiche Problem wie bei Fiedlerrsquos Beispiel von Bu-

zuku D h es ist fraglich ob man es nicht mit den unbestimmten Pronomen qishdo und kushdo zu tun hat die sich aus den Pronomen qish ldquowasrdquo und kush ldquowerrdquo sowie der Partikel do zusammensetzen und die Bedeutungen ldquojede Sache allesrdquo bzw ldquojeder-mannrdquo habenrdquo

kur peumlrqas shembujt nr (8) dhe (9) me gjegjeumlsit peumlrkateumls neuml ldquoMesharinrdquo e Buzukut i cili peumlrdor aty rregullisht fjaleumlformat e koheumls seuml tashme teuml lidhores apo teuml deumlftores peumlr teuml kumtuar njeuml veprim qeuml do teuml kryhet neuml teuml ardhmen khs

(10) Buzuku fol 53r 77-78

|Gjitheumlkush pi n keumlsi ui peumlrapeuml t i vinjeuml et|

|E u peumlr teuml veumlrteteuml juve thom se qishdo kafsheuml ju teuml nlidheumlni peumlrmbi dhet ato teuml jeneuml nlidhuneuml e mbeuml qiellt|

Raste teuml keumlsaj natyre deumlshmohen me shumiceuml neuml vepreumln e Bogdanit e peumlr to jo gjithmoneuml na vjen neuml ndihmeuml peumlrkthimi peumlrkateumls italisht apo teksti origjinal latinisht qeuml i vihen peumlrballeuml tekstit shqip Po sjellim keumltu sa peumlr ilustrim njeuml shembull ku peumlrkthimi italisht pasqyron funksionin e disafishteuml (fjaleuml- dhe formeumlformues) teuml sheumlnjuesit do neuml shqipen e koheumls khs

(12) Bogdani Pj II Scal II Lig II 83 2-3 sect 37 ltE cuj do tegrave lanegrave begatijtegrave vet κiſc per ti ξanegrave gni chind per gniagt |E kuj do teuml laneuml begatīt~e vet kish peumlr t i dhaneuml njiqind peumlr nja| (it) lte che agrave qualſiuoglia che lasciaragrave le sue richezze li dara cento per vnogt

Veumlrejtje (1) Peumlrkthimi italisht i tekstit tingeumlllon neuml keumlteuml rast fjaleuml peumlr fjaleuml [= e kujtdo qeuml do t(rsquoi) leumlreuml pasuriteuml e veta do trsquoi japeuml njeumlqind peumlr njeuml] Pra peumlrdorimin e sheumlnjuesit do neuml tekstin origjinal shqip ne mund ta in-terpretojmeuml neuml veteumldijen e sotme gjuheumlsore ndeumlr teuml tjera a) si pjeseuml peumlrbeuml-reumlse e njeuml peumlremri teuml pacaktuar neuml rastin toneuml ltkujdogt [= kujtdo] = it ltqualsivogliagt b) si pjeseuml peumlrbeumlreumlse e njeuml fjaleumlforme foljore neuml koheumln ardhme neuml rastin toneuml (3 nj deumlf akt) ltdo tegrave lanegravegt [= do teuml leumlreuml] = it ltlasciaragravegt [= lasciera] por edhe c) si fjaleumlformeuml meuml vete e foljes dua peumlrkateumlsisht si njeuml gjymtyreuml e meumlveteumlsishme e njeuml togu dyfoljor neuml bash-keumllidhje sintaksore asindetike e me teuml njeumljteumln kryefjaleuml ltdo [qi] tegrave lanegravegt [= do (ai qeuml) teuml leumlreuml] Gjithsesi peumlrdorimi neuml fjalineuml kryesore i njeuml forme teuml seuml ardhmes (seuml meumlnyreumls deumlftore peumlrkateumlsisht teuml meumlnyreumls kushtore) teuml tipit kamfnd + mepj Vpjes PASKAJORE ltκiſc per ti ξanegravegt na lejon neuml keumlteuml rast ndash sikurse neuml shembujt nr (8) (9) ndash teuml mos hezitojmeuml e teuml pranojmeuml neuml gju-heumln e Bogdanit si teuml mireumlqeneuml ndeumlrtimin e njeuml forme teuml ardhme jo patjeteumlr me nuanceuml modaliteti teuml ashtuquajtur prospektiv-volitiv ase necesitativ teuml tipit DO + LIDHORE

Keumlteuml peumlrsiatje e tumir shteruesheumlm shembulli qeuml vijon teuml cilin e ke-mi qeumlmtuar po neuml vepreumln e Bogdanit e ku nuk gjejmeuml asnjeuml motivacion peumlr teuml supozuar njeuml formim teuml mundsheumlm ndajfoljor me peumlrngjitje meuml -do apo teuml njeuml togu foljor me lidhje asindetike khs

(13) Bogdani Pj II Scal I Lig VI 28 13 (sect 5)

ltHerodi me te maξ kujdes e εeeλ tineεe ξξirri ndaj vetehee te tre Regenijtegrave e mbaſſi muer bucuregrave fiale tue ugrave poroſitune atɣne ſa ma fort chi tegrave κξejine atɣpari

tue i κaλeεuem κugrave do te κiſcinegrave giettunegrave ate Reg terij aſctu chi endegrave aj te Vej meju falegt

|Herodi me teuml madh kujdes e zēll tineumlzeuml thirri ndaj veteumlhē teuml tre regjeumlnīteuml e mbasi muer bukureuml fjaleuml tue u porosituneuml atyne sa ma fort qi teuml kthejineuml atypari tue i kalleumlzuem ku do teuml kishineuml gjetuneuml ateuml regj teuml rī ashtu qi ende aj teuml vej me ju faleuml|

(it) ltLrsquoHerode con gran cura amp applicazione naſcoſtamente chiamograve agrave ſeli tre Regrave e ſtando da loro pienamente informato raccomandandoſi loro grandemente che doueſſero per quella via ritornare con renderlo partecipe ouunque haueſſero trouato quel nuovo Regrave acciograve ancor egli doueſſe andare adrsquoadorarlogt

Veumlrejtje (2) Shembulli i peumlrzgjedhur eumlshteuml njeuml deumlshmi meuml se e qarteuml neuml kuptimin qeuml nuk lejon asnjeuml lloj konfuzioni edhe neuml veteumldijeumln e sotme gjuheumlsore lidhur me funksionin e sheumlnjuesit do neuml sekuenceumln |tue i ka-lleumlzuem ku do teuml kishineuml gjetuneuml| ku ai shfaqet thjesht dhe veteumlm si pjeseumlz gramatikore peumlr teuml ndeumlrtuar njeuml formeuml analitike tejet teuml avancuar teuml njeumlreumls prej ldquokoheumlve teuml peumlrbeumlrardquo teuml seuml ardhmes siccedil eumlshteuml (3 sh deumlf ardh peumlrp shkuar akt) do teuml kishineuml gjetuneuml21

Njeuml situateuml teuml ngjashme gjuheumlsore me tekstin e Bogdanit ndeshim edhe neuml tekstin e meumlvonsheumlm dhe teuml veumlllimsheumlm teuml Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) ku arrijmeuml gjithashtu teuml diktojmeuml deumlshmi meuml se teuml qarta peumlrdorimi teuml seuml ardhmes seuml tipit DO + LIDHORE22 por qeuml sipas rastit mund teuml bash-

21 Qeumlllimi i kumtimit neuml tekst nuk na lejon aspak qeuml neuml sekuenceumln |ku (do teuml kishineuml

gjetuneuml) | [= pikeumlrisht aty ku (do teuml kishin gjetur)] teuml supozojmeuml pranineuml e ndajfoljes seuml peumlrngjitur kudo bdquogjithkundldquo

22 Pa ndonjeuml rezultat pozitiv u mbyll gjurmimi i keumlsaj strukture neuml gramatikeumln e pareuml teuml bo-tuar teuml shqipes (gegnisht) prej murgut franccedileskan Francesco Maria da Lecce (1716) i cili regjistron kryesisht fjaleumlformat tipike gege me foljen ndihmeumlse kam khs (indi-cativo ndash futuro) ltune kam me kenduemgt I veumlshtireuml mbetet qeumlmtimi etimologjik i gjy-mtyreumls seuml pareuml neuml tipin strukturor SHEI + LIDHORE teuml cilin Da Lecce e regjistron rregullisht si ltfuturogt [= e ardhme] brenda neumlnsistemit teuml teuml ashtuquajturit ltoptativogt [= deumlshirore] khs ltscegravei te kendogravegn Dio voglia che io cantigt = |shei teuml kendonj| ldquoda-

keumlmbartin edhe ndonjeuml nuacim modal volitiv peumlrkateumlsisht necesitativ khs

(14) KA 1706 59 11-13

lte per trigrave | here nde trii ditt te Feſteſe te leecitet Popuλit cugrave dograve te ξξohet meſcia e Parrocchieſegt

|e per tri here nde trī dit te festese te lēccedilitet popullit ku do te thohet mesha e parrokiese|

(15) KA 1706 62 20-23 ~ CA (lat) 1706 50 3-5

ltPraſctugrave | te Prinde bijene endegrave veti nde ſcommunike me te | biite nde mos i daagnene do te bagnene me vum | cunorenegt

|Prashtu te prinde bijene ende veti nde skomunike me te bīte nde mos i dānjene do te banjene me vum kunorene|

lt ideo Parentes etiam nefandi auctores proſtribuli jiſ|dem anathematis cenſuris agrave ſuacirc filiorumque iniqui|tate removeanturgt

(16) KA 1706 96 27-29 ~ CA (lat) 1706 81 7-9

ltGiξξe giaa te Kiſceſe chi del prej ſe mbelieξu|nit ndo prej ake ndo prej fruiteſcit ſe baſcti|navet ndo kadograve te dall dobija mbe Parochie ξξo|het giaja e Criſctitgt

|Gjithe gjā te Kishese qi del prei se mbliedhunit ndo prei ake ndo prei fruiteshit se bashtinavet ndo ka do te dal dobija mbe paroqe thohet gjaja e Krishtit| KA 1706 97 32 ~ CA (lat) 1706 82 5-6

(17) KA 1706 97 32 ~ CA (lat) 1706 82 5-6

ltE te caſtigognene Parochit ndo chi dograve te jene faitoregt

|E te kastigonjene paroqit ndo | qi do te jene faitore|

lt amp Parochi cujuſcumque alterius culpam pœnis vindicent ſeverioribusgt

Keumlsaj tubeumlze shembujsh teuml peumlrzgjedhur mund trsquoi shtohen tashmeuml edhe syresh teuml diktuar neuml tekstin e meumlvonsheumlm gegnisht (jugor) teuml Anonimit teuml Elbasanit (1761)23

(18) Anonimi i Elbasanit 7 2-5

|o mama ime teuml dhimtunit qi ke peumlr teuml mareuml peumlr mort eme eumlshteuml ajo shpateuml qi do teuml shkonjeuml ndeuml zemeumlr teuml shpirtit yt|

shteuml Zoti qeuml uneuml teuml keumlndojrdquo (f 51) ltscegravei te scegraverbegravegn Dio voglia che io servagt = |shei te sheumlrbenj| ldquodashteuml Zoti qeuml uneuml teuml sheumlrbejrdquo Sipas Anila Omarit (kumtim me shkrim) na paraqitet njeuml rast interesant te Bogdani i cili do studiuar neuml veccedilanti khs |Turiteuml i besojneuml e shej teuml bante i lumi Zot qi teuml mos kishineuml dashuneuml ende me i ndjekuneuml maleumlsoreumlteuml taneuml| (I 44 17)

23 Botim kritik i Elsie 1995

|hellip shtiu duarteuml ndeuml qafeuml e e pu- thi ndeuml qafeuml e i tha o krye i shenjteumlnuashim mbushun me urteumlsit teuml pereumlndiseuml qielseuml si do teuml durojsh kunoreuml hellip|

Shumeuml dometheumlneumlse neuml keumlteuml pikeuml janeuml edhe regjistrimet e beumlra (neuml fakt) gjysmeumln e pareuml teuml shek XIX peumlr teuml folmen gege teuml disporeumls shqiptare teuml Istrias e cila pas gjitheuml gjasash duhet teuml jeteuml themeluar neuml (fillimet e) shek XVIII24 Keumltu deumlshmohen qarteuml forma me tkurrje teuml seuml ardhmes me do + lidhore khs

(20) Shqipja e Istrias Historia e Djalit Plangprisheumls (Luka 15 18) |Do ngrihem e vete me karko teumltam tem e do tham ati tata un kam vojt neuml kat me qiel e kontra tateumls tem| (lat) |surgam et ibo ad patrem meum et dicam illi pater peccavi in caelum et coram te|

Veumlrejtje (3) Neuml keumlteuml fjali ndeshim tri fjaleumlforma teuml seuml ardhmes neuml ligjeumlrimin e thjeshteuml dheose teuml shpejteuml ku pjeseumlza e gramatikalizuar teuml e meumlnyreumls lidhore eumlshteuml rreumlgjuar e bjerreuml peumlrfundimisht duke deumlshmuar neuml teuml njeumljteumln koheuml njeuml mosheuml aspak teuml re teuml keumltij ndeumlrtimitipi strukturor neuml keumlteuml teuml folme teuml diasporeumls gege Teuml bie neuml sy neuml keumlteuml rast edhe bivalenca e fjaleumlformave teuml latinishtes (1 nj deumlf ardh akt 1 nj lidh tash akt) surgam ibo dicam25

22 Konkurrenceuml dhe variacion tipologjik neuml tekstet toskeumlrisht teuml

shek XVI dhe XVIII

Transponimi i ccedileumlshtjes rreth praniseuml dhe peumlrdorimit teuml seuml ardhmes seuml tipit DO + LIDHORE neuml dialektin toskeuml peumlr periudheumln ndeumlrmjet shek XVI-XVIII duket neuml pamje teuml pareuml fiktiv meqeuml askush nuk e hamendeumlson sot rralleumlsineuml e aq meuml pak mungeseumln e ploteuml teuml saj ateumlboteuml neuml keumlteuml dialekt Gjithsesi teuml gjitheuml jemi po aq teuml veteumldijsheumlm e teuml ndeumlrgjegjsheumlm qeuml argu-menti bazeuml qeuml mbeumlshtet keumlteuml peumlrfundim nuk ka teuml beumljeuml aspak me rrethanat gjuheumlsore qeuml ofrojneuml peumlrmendoret e lashta teuml shkrimit shqip neuml keumlteuml dialekt sesa me dendurineuml e peumlrdorimit teuml saj sot neuml ligjeumlrimin e thjeshteuml i cili

24 Bartoli 1932 359v (faksimile e tekstit origjinal) Ajeti 1971 199823 (botim filologjik)

Holleumlsisht peumlr fjaleumlformat dhe dukurineuml neuml shqyrtim te Sh Demiraj 1986 me literatureuml 25 E kjo rrethaneuml na kujton deumlshmineuml e fituar seuml pari neuml ldquoMesharinrdquo e Gjon Buzukut

(shemb nr 2) ku togut foljor neuml mos njeumlfjaleumlformeumls foljore |do teuml pī| i peumlrgjigjet fjaleumlforma latine |bibam| teuml cileumln Sh Demiraj neuml kontekstin peumlrkateumls e interpreton (e pse jo) si sheumlnjues teuml mireumlfillteuml i koheumls seuml ardhme (shih sect 2a)

rrjedh thuajse pa kurrfareuml konkurrence neuml jug teuml hapeumlsireumls kompakte shqip-foleumlse dmth neuml dialektin toskeuml26 por qeuml konkurrohet meuml se denjeumlsisht ndeumlr arbeumlresheumlt e Italiseuml27 teuml cileumlt parapeumllqejneuml gjithkund ndeumlrtimet e tipit kamfnd ka(t) ketpj + teumlpj + Vlidhore LIDHORE Dhe eumlshteuml fakt qeuml neuml teuml vetmin tekst toskeumlrisht italo-arbeumlresh sadopak teuml veumlllimsheumlm qeuml trasheumlgoj-meuml prej shek XVI keumlteuml tip strukturor teuml seuml ardhmes e hasim veteumlm njeuml he-reuml theumlneuml meuml qarteuml kemi fatin teuml kemi hasur njeuml teuml tilleuml e kjo faleuml tekstit ori-gjinal italisht qeuml disponojmeuml neuml drsh A teuml katekizmit teuml Matreumlngeumls (1592) khs

(21) Matranga drsh A fol 28v 11-14 fol 29r 1-5 lt D che piu presto dobbiamo morire che offen|derlo -

I m psegrave mǽaelig gnigravejse duagravemaelig tǽ vdegrave|saeligmaelig seacute ti ftegravesgnaeligmaelig M Come amerette il proſsimo come voisteſso Si do tǽ duagravex miraelig fchigravegnaelignaelig agravextuacute | sigrave uettaelighegravenaeliggt | D p(er)che piu presto dobbiamo morire che offen|derlo ndash I m pse m njīze duameuml teuml vde|seumlmeuml se trsquoi ftesnjeumlmeuml

M Come amerete il prossimo come voistesso Si do teuml duash mireuml fqinjeumlneuml ashtu si veteumlheneuml ()|

Veumlrejtje (4) Siccedil peumlrmendeumlm meuml lart sekuenceumln |do teuml duash| = (origj shq) ltdo t duagravexgt e vlereumlsojmeuml sot ndash sigurisht me teuml drejteuml () ndash si fjaleumlformeuml e koheumls seuml ardhme (pas gjase me nuancim modal necesitativ ndash Zhugra 1976 237 Fiedler 1989 96) faleuml fjaleumlformeumls it ltamerettegt neuml va-riantin origjinal i cili i paraprin gjegjeumlses shqipe Peumlrndryshe askush sot peumlr sot nuk do teuml mund teuml kundeumlrshtonte bindsheumlm dyshimin se mos ndo-shta edhe neuml keumlteuml rast do teuml kishim teuml beumlnim me njeuml tog foljor dygjymtyreumlsh me teuml njeumljteumln kryefjaleuml khs |Si do (ti qeuml) teuml duash| sikurse rezulton dy rreshta meuml lart khs |dobbiamo morire = duameuml (ne qeuml) teuml vdeseumlmeuml|

Njeuml rast akoma meuml ccedilorientues ndeshim neuml keumlteuml vepeumlr disa folie meuml pas khs

(22) Matranga drsh A fol 37v 10-14

26 Deumlshmiteuml e para shkrimore nga ky dialekt datohen gjithsesi jo meuml pareuml se shek XVIII

Neuml to hasim rregullisht fjaleumlformat e seuml ardhmes seuml ardhmes teuml tipit do teuml shkruaj e meuml rralleuml ateuml teuml tipit kam peumlr teuml shkruar khs (Kosteuml Berati) |po ku eumlshteuml i Sheumln Pjetri qeuml teuml tha do teuml vdes me ty bashkeuml| (Nezim Berati) |ocirc shpirt do teuml keumlndoneteuml gjer meuml kiamet| praneuml |Teuml ka peumlr teuml ardhureuml keq teuml thuash i-mjeri seccedil heq puneumlneuml| etj

27 Peumlr fjaleumlformat gjegjeumlse neuml arvanitishte shih Haebler 1965 161 sect 364 Sasse 1991 passim

| M Come si ha da preparar colui che si vole|confesare - si kā teuml deumlrtoneteuml ai ccedileuml |do teuml ksemolloiseteuml|28

Rrethana edhe meuml teuml pasigurta shoqeumlrojneuml tekstet e vjetra po-arbeumlreshe neuml gjysmeumln e pareuml teuml shek XVIII29 khs

(23) Figlia I Krishteu i Arbeumlresh 1737() shq f 49 ~ it f 150 |M Kūr kā teuml zeumlreuml fīll trsquoagronjeuml D Do trsquoket breuml njeumlzet vjet

M Ccedileuml do trsquothēteuml ksomollia D Do trsquothēt kūr na biemeuml meuml keumlmbeumlt shejtit zot hellip| (it) |M Quando dovragrave iniziare a digiunare F Dovragrave avere compiuto venti anni M Che vuol dire Confessione F Vuol dire quando noi ci prostriamo ai piedi del santo signore hellip|

Veumlrejtje (5) Neuml variantin shqip teuml keumltij pasazhi ndeshim krahas ndeumlr-timit tipik arbeumlresh teuml seuml ardhmes modale necesitative kam + lidhore (rre-shti nr 1) edhe (teuml pakteumln) njeuml ndeumlrtim teuml tipit necesitativ () do + lidhore (= e ardhme e peumlrparme rreshti nr 2) qeuml pasohet (neuml mos prej njeuml forme teuml ardhme teuml arbeumlrishtes) prej lokucionit me funksion ndajfoljor |do trsquothēt(euml)| (rreshtat 3 4) Teuml katra deumlshmiteuml qeuml vijneuml neuml varg njeumlra pas tjetreumls neuml tekst kaneuml njeuml tipar teuml peumlrbashkeumlt janeuml peumlrkthime teuml togjeve foljore me funksion modal necesitativ it dovragrave iniziare dovragrave avere ose volitiv () it vuol di-re Nga ana tjeteumlr mund teuml shtojmeuml se pa e njohur keumlteuml rrethaneuml ndash pikeumlrisht tekstin origjinal italisht ndash ne neuml ndeumlrgjegjen e sotme gjuheumlsore edhe neuml keumlteuml rast do ta kishim meuml se teuml veumlshtireuml teuml beumlnim njeuml dallim teuml qarteuml neuml statusin morfologjik-sintaksor teuml sekuencave |do trsquo ket breuml| dhe |do trsquo thēt(euml)|

Duke peumlrfunduar keumltu keumlteuml ccedileumlshtje teuml pareuml mund teuml meumltojmeuml me pak a shumeuml siguri se mbledhja dhe klasifikimi i teuml dheumlnave qeuml ofrojneuml peumlr-

28 Altimari (2005 4 sheumln 5) dallon keumltu njeuml ndeumlrtim prospektiv-volitiv (= futuro ldquovolo-

ntativordquo) qeuml eumlshteuml tipik peumlr teuml folmet arbeumlreshe teuml cilat me sa duket nuk kaneuml neuml peumlrdo-rim njeuml ndeumlrtim teuml seuml ardhmes si kategori e mireumlfillteuml kohore pasi sipas tij edhe ndeumlrtimi tipik arbeumlresh me aneuml teuml foljes ndihmeumlse kam (edhe neuml formeuml teuml ngurosur ka(t) ket) qeuml i paraprin foljes kryesore neuml lidhore eumlshteuml ldquotale forma verbale perifrastica che si confi-gura tipologicamente come futuro modale e non come futuro temporale deittico non copre le funzioni temporali del futuro propriamente detto continuando a mantenere dei tratti aspettuali associabili allrsquoidea della necessitagrave nel presente (e nel futuro) mancando sia nellrsquoalbanese drsquoItalia che nel greco drsquoItalia un tempo futuro vero e propriordquo (f 3)

29 Peumlr shek XVII nuk kemi neuml dispozicion asnjeuml deumlshmi teuml keumltij tipi

mendoret e shkrimit shqip sidomos trasheumlgimia shkrimore neuml arealin kul-turor teuml Veriut por edhe ajo ndeumlr arbeumlresheumlt e Italiseuml na lejon paraprakisht teuml peumlrcjellim peumlrfundime teuml peumlrafeumlrta dometheumlneuml jo krejt teuml padiskutue-shme qofteuml peumlr pranineuml ashtu edhe peumlr dendurineuml e tipit teuml seuml ardhmes DO +

LIDHORE neuml keumlto treva gjuheumlsore neuml dhe para fillimeve teuml leumlvrimit teuml shkri-mit shqip Peumlrndryshe peumlr pranineuml dhe dendurineuml e saj neuml keumlteuml periudheuml neuml trevat jugore (toske) teuml hapeumlsireumls kompakte shqipfoleumlse ndash peumlr mungeseuml dokumentacioni ndash thjesht mund teuml deduktojmeuml pa mundur dot ta faktojmeuml njeuml situateuml teuml tilleuml teuml pakteumln peumlr ato zona (neuml Jugpereumlndim si edhe ndeumlr arvaniteumlt e Greqiseuml) qeuml u prekeumln meuml fort prej shpeumlrnguljeve masive drejt Italiseuml seuml Jugut dhe Siciliseuml ku janeuml ende neuml peumlrdorim dy tipa strukturoreuml teuml seuml ardhmes e qeuml dallohen neuml peumlrdorim nga njeumlri-tjetri kryesisht prej nuaci-meve modale qeuml peumlrcjellin neuml komunikim (Altimari 2005 3vv)

3 Shkalleumlt e gramatikalizimit teuml ish-togut foljor duafm + teumlpj + Vlidh

LIDHORE

Janeuml pikeumlrisht keumlto rrethana gjuheumlsore qeuml parashtruam meuml lart teuml ci-lat na nxisin trsquoi rikthehemi si ccedileumlshtje e dyteuml neuml studimin toneuml diakronik kro-nologjiseuml dhe dinamikeumls seuml peumlrhapjes seuml teuml ashtuquajturit gramatikalizim largvajteumls teuml ish-togut foljor duafm + teumlpj + Vlidh LIDHORE i cili ndash siccedil pranohet sot nga shumeumlkush ndash erdhi e mori formeuml teuml peumlrfunduar me peumlrgji-theumlsimin dhe ngurosjen e fjaleumlformeumls (23 nj tash deumlf akt) do si pjeseumlz ase sheumlnjues gramatikor duke fituar keumlshtu i gjitheuml togu kuptimin kohor-kategorial teuml seuml ardhmes khs do teuml shkruaj do teuml shkruaja do teuml kem shkruar do teuml kisha shkruar (Sh Demiraj 1986 825vv)30

E gjitheuml ccedileumlshtja duket sikur peumlrmblidhet tash neuml njeuml pyetje teuml vetme A ishte peumlrftuar ky proces gramatikalizimi neuml mbareuml hapeumlsireumln shqipfoleumlse neuml shek XVI Po teuml leumlmeuml meumlnjaneuml peumlrkoheumlsisht dialektin toskeuml si peumlr mun-geseuml dokumentacioni ashtu edhe peumlr korpusin e tij aspak teuml veumlllimsheumlm ndeumlr arbeumlresheumlt e Italiseuml (Matranga 1592) nuk mund teuml hezitojmeuml peumlr teuml veumlneuml neuml dukje se rralleumlsia (meuml se e diskutueshme) e fjaleumlformave teuml tipit DO

+ LIDHORE neuml tekstin prej thuajse 200 faqesh teuml Buzukut leuml hije teuml forta dyshimi jo veteumlm peumlr shkalleumln e peumlrgjitheumlsimit teuml saj por edhe peumlr veteuml pra-nineuml e saj neuml gegnishten (veriore) teuml asaj periudhe (Fiedler 2004 532) ose teuml pakteumln neuml teuml folmen e Buzukut (Mansaku 2010 354) Ky dyshim peumlrfor- 30 Shih sheumln nr 3

cohet edhe meuml shumeuml kur ndjekim nga afeumlr keumlteuml dukuri neuml gjitheuml leteumlrsineuml e vjeteumlr teuml Veriut neuml shek XVII-XVIII e cila deumlshmon teuml njeumljtat simptoma a) rralleumlsi teuml tejskajshme neuml peumlrqasje me tipin strukturor KAM + PASKAJORE (Budi 1618 1621 Bardhi 1635 Bogdani 1685 Kuvendi i Arbeumlnit 1706) ose b) mungeseuml teuml ploteuml teuml saj (Fr Maria da Lecce 1702 1716 Kazazi 1743 etj) Veteumlm pas njeuml periudhe heshtjeje meuml se njeumlshekullore bash neuml gjysmeumln e dyteuml teuml shek XIX peumlrjetojmeuml njeuml situateuml krejt tjeteumlr neuml leteumlrsineuml (edhe ateuml fetare) teuml Veriut ku nuk mungon ndonjeuml autor ndash ateumlboteuml shumeuml i njohur ndash si Aacutet Engjeumlll Radoja i cili peumlrdor meuml me shumiceuml fjaleumlforma teuml ti-pit DO + LIDHORE kundrejt asosh me KAM + PASKAJORE31 Megjithateuml mund teuml themi me pak a shumeuml siguri se neuml botimet e autoreumlve gegeuml teuml shek XIX-XX keumlto fjaleumlforma kohore (edhe me nuancimet peumlrkateumlse teuml moda-litetit teuml deumlshireumlsvullnetit apo teuml domosdoshmeumlriseuml) njohin peumlrgjitheumlsisht po ateuml shkalleuml dendurie siccedil i peumlrjetojmeuml sot e gjitheuml diteumln neuml ligjeumlrimin e thjeshteuml gegnisht ku parapeumllqehet peumlrgjateuml aksit Jug gt Veri ku meuml pak e ku meuml shumeuml ndash sidomos neuml gegnishten veriore dhe qendrore ndash tipi i seuml ardh-mes me KAM + PASKAJORE32

Peumlr zgjidhjen e pyetjes seuml parashtruar meuml lart na ofrohen tashmeuml neuml pamje teuml pareuml (veteumlm) dy opsione a) ldquoTrajta e seuml ardhmes me DO + LIDHO-RE neuml gegnishte duhet teuml jeteuml peumlrgjitheumlsuar neuml periudheumln pas shek XVI si rezultat i bashkeumlmarreumldheumlnieve teuml natyrshme midis dy dialekteverdquo (Man-saku 354) ose b) kjo trajteuml ndash pavareumlsisht shkalleumls seuml denduriseuml seuml saj ndash nji-hej dhe funksiononte ndeumlrkoheuml gjithkund (Sh Demiraj 1986 846vv) neuml gjuheumln e folur por qeuml peumlr njeuml arsye a njeuml tjeteumlr nuk parapeumllqehej neuml peumlrdo-rim nga autoreumlt e vjeteumlr gegeuml Keumlteuml opsion teuml fundit sado i guximsheumlm qeuml mund teuml duket neuml pamje teuml pareuml e hedh neuml debat Arapi (2010 ndash drsh) duke peumlrsiatur ldquopeumlrdorimin e rralleuml teuml keumltij ndeumlrtimi [tek autoreumlt e vjeteumlr gegeuml ndash BD] me statusin e tij teuml veccedilanteuml stilistik si shprehje e njeuml regjistri teuml larteuml gjuheumlsor (Hochsprache) ose si njeuml dukuri dialektore e cila nuk ndihej ende e peumlrshtatshme peumlr gjuheumln e shkruarrdquo33

31 Tek Engjeumlll Radoja keumlto forma nuk mungojneuml as neuml titull teuml botimeve teuml tij khs Jeεu

Criscti nrsquo εemer trsquo mesctaarit Kuitime trsquo scpirtit ci do trsquo keet mesctari per giccedilξξ]zilen dit trsquo mōit Kξξɣe sc-ciɣprsquo prei D Egraveignλ Radojet priftrsquo i Diecesrsquo Sckodrs Rom 1862

32 Shih sheumln 2 Sipas Topallit ldquoNeuml gegeumlrishten veripereumlndimore si e ardhme e mireumlfillteuml peumlrdoret forma kam + paskajore (kam me batilde) kurse e ardhmja e tipit do + lidhore peumlrdoret si futurum necessitatisrdquo (2010 249)

33 ldquohellip die seltene Verwendung dieser Konstruktion durch ihren besonderen stilistischen

Siccedil vumeuml neuml dukje edhe meuml lart (sect 2b) opsionin e pareuml tash peumlr tash lejohemi ta hamendeumlsojmeuml si rrjedhim kausal ndash meuml se i njohur dhe i pra-nuesheumlm neuml argumentimin shkencor ndash por qeuml neuml rastin konkret nuk mun-demi as ta veumlrtetojmeuml e as ta hedhim poshteuml patjeteumlr ndeumlr teuml tjera edhe peumlr mungeseuml dokumentimi teuml toskeumlrishtes meumlmeuml (teuml shkruar) neuml periudheumln neuml fjaleuml Peumlrndryshe tejet josheumls dhe po aq risues neuml debatin albanologjik eumlsh-teuml opsioni i dyteuml (edhe pse i dyzuar) pasi ndeumlrkall neuml shqyrtimin diakronik edhe rrafshin pragmatik teuml gjuheumls Duke dashur teuml gjalleumlrojmeuml pikeumlrisht keumlteuml linjeuml teuml dyteuml neuml debat anojmeuml gjithsesi ta moderojmeuml keumlteuml opsion si tumireumls i njeuml dukurie qeuml gjeumlllinte ateumlboteuml neuml ligjeumlrimin e thjeshteuml por qeuml peumlr njeuml arsye a njeuml tjeteumlr ndash e cila do keumlrkuar ndash nuk ndihej (ende) e peumlrshtatshme peumlr trsquou fiksuar si e tilleuml edhe neuml kultureumln e shkrimit shqip (neuml arealin e Veriut) Ky opsion qeuml parakupton njeuml vijimeumlsi brez pas brezi teuml traditeumls seuml shkrimit shqip peumlr periudheumln neuml fjaleuml ( koineja letrare gege) do teuml zgjidhte si reaksion zinxhir edhe shfaqjen ldquokrejt teuml papriturrdquo dhe neuml maseuml teuml fjaleuml-formave teuml tipit DO + LIDHORE neuml gegnishten letrare teuml shek XIX-XX e cila na rezulton keumlteuml koheuml qeuml teuml keteuml beumlreuml ndryshime teuml dukshme neuml para-digmeumln e vet duke u shkeumlputur ashtu nga tradita historike e leumlvrimit teuml shkrimit shqip34 shi duke u orientuar (edhe) drejt lexuesit teuml thjeshteuml shqip-foleumls qeuml vjen me theumlneuml duke e zgjeruar regjistrin e saj me elementeuml teuml ligjeuml-rimit teuml thjeshteuml teuml koheumls35

31 Situata gjuheumlsore neuml ldquoMesharinrdquo e Buzukut

Le trsquoi peumlrmbahemi keumlsaj perspektive studimi duke u fokusuar filli-misht neuml gjuheumln e Buzukut e cila eumlshteuml hetuar relativisht shumeuml meuml mireuml se

Status als Ausdruck der Hochsprache oder aber als dialektale Erscheinung die als nicht gut genug fuumlr die Schriftsprache empfunden wurderdquo (Arapi ndash drsh 2010 Resumeacute)

34 Shih meuml holleumlsisht Ismajli 1985 37vv 35 Ndryshimi i paradigmeumls gjen shprehjen e tij teuml ploteuml neuml ripeumlrkthimin e Akteve teuml Kuven-

dit teuml Arbeumlnit (Meumlrqinjeuml Janar 1703) nga ana leumlvruesit teuml madh por ende teuml panjohur teuml letrave shkodranisht Aacutet Engjeumlll Radojeumls (1872 shih edhe sheumln 6) Neuml hyrjen e thukeumlt bdquoKnuesit mikut trsquodashtunitldquo Radoja kumton edhe orientimin e tij ndaj lexuesit teuml thje-shteuml sa vijon |Nuk trsquothom se nrsquoket libr shkrue mieshtrisht prei Vinccedilenc Zmajevikut arccedilipeshkvit trsquoTivarit knohen fial trsquorea trsquomoccedilme e trsquozgiedhuna Besa une si flasim shqypen nrsquoShkodr ashtu me trsquopaken forc temen jam munue me shkrue tui ccedilalltis nderi ku kam muit mrsquou shporr fialvet trsquogiuhvet trsquohuejavet e tui bā gairet edhe ccedili fialt ccedili knohen ktu trsquojēn marrun vesht prei Shqyptarit soccedilm| (f V)

ajo e autoreumlve teuml meumlvonsheumlm teuml leteumlrsiseuml seuml vjeteumlr teuml Veriut Prashtu njihet tashmeuml qeuml Buzuku peumlrdor neuml vepreumln e tij disa meumlnyra peumlr teuml shprehur gju-heumlsisht koheumln e ardhme duke parapeumllqyer sipas rastit a) tipin kamfnd + mepj + Vpjes PASKAJORE e po ashtu b) fjaleumlformat e (seuml tashmes etj seuml) lidhores teumlpj Vlidh LIDHORE (shpesh edhe pa pjeseumlzeumln teuml) meuml rralleuml c) veteuml teuml tashmen e meumlnyreumls deumlftore Vtash DEumlFTORE me kuptimin kohor-kate-gorial teuml koheumls seuml ardhme (Demiraj 1986 817) e neuml raste krejt sporadike e meuml se teuml diskutueshme edhe d) tipin qeuml kemi neuml shqyrtim (shemb nr (2)

ndash Demiraj 1986 825 dhe nr (3) ndash Fiedler 2004 532v) Holleumlsisht peumlr keumlteuml seuml fundi edhe Mansaku (2010 337) i cili e tendos ende meuml shumeuml paleteumln e tipave strukturoreuml duke i shtuar gjuheumls seuml Buzukut ndash me teuml drejteuml ndash edhe e) gjedhe sintaksore dygjymtyreumlshe me teuml njeumljteumln kryefjaleuml36 neuml lidhje asindet-tike ku si gjymtyreuml teuml pareuml kemi foljen (gjysmeuml)modale duafm deumlf DEumlFTORE + mepj + Vpjes PASKAJORE togje keumlto qeuml padyshim i shoqeumlron neuml mjedisin peumlrkateumls edhe njeuml dozeuml e fuqishme modaliteti i deumlshireumls apo vullnetit (shemb nr (4))

Ngeumlrthimi edhe i keumltij tipi teuml fundit neuml qerthullin toneuml problematik le-joi qeuml teuml hetonim meuml nga afeumlr njeuml korrelacion teuml mundsheumlm morfologjik ndeumlrmjet togjeve dygjymtyreumlshe duafm tash deumlf DEumlFTORE + mepj + Vpjes PA-SKAJORE me ato teuml tipit duafm tash deumlf DEumlFTORE + teumlpj + Vlidho LIDHORE teuml cileumlt neuml pamje teuml pareuml duket sikur nuk konkurrojneuml aspak peumlrkundrazi veteumlm ploteumlsojneuml njeumlri-tjetrin neuml marreumldheumlnie shpeumlrndareumlse (= distribucio-nale) brendapeumlrbrenda seuml njeumljteumls paradigmeuml sipas rregullsiseuml qeuml vijon a) tipi duafm tash deumlf DEumlFTORE + teumlpj + Vlidho LIDHORE peumlrdoret rregullisht

dhe veteumlm neuml veteumln e pareuml njeumljeumls khs

(24) Buzuku fol 58v 19-21 (veta 1 nj)

lt Mah | ɤ duo teh vete ſeh atah en ʎognecirc ʎu|mitt gt

| Ma u duo teuml vete p[eumlr]se ata enqonj en gjumit | (lat) | sed vado ut a somno exsuscitem eum hellip |37

36 Kemi leumlneuml jashteuml veumlshtrimit rastet me dy kryefjaleuml teuml ndryshme qeuml gjeumlllijneuml jo rralleuml neuml

tekst sidomos me ndeumlrkallje teuml njeumlreumls apo tjetreumls kryefjaleuml ndeumlrmjet gjymtyreumlve khs

lteʎis mos doh | tuu teh iete baamgt (fol 23r 63-64) lte duo iɤ teh dini uelaεenegt (fol

49v 17) ltɤ doeh iɤ teh mos chiſgni|tegt (fol 88r 59-60) ltɤ dii ſehʎis doh | hiirr tih teh

lupgnesgt (fol 89r 68-69) ltɤ doeh iɤ teh mos chiſgnitegt (fol 88r 59) ltA donih tɤ

leſogngt (fol 58v 66) ltʎis doh ɤ tuu teteh bagngt (fol 41r 25) 37 Lista pak a shumeuml e ploteuml neuml teuml gjitheuml tekstin ltɤ duo teh iees delirunegt (fol 38v 24) ltɤ

b) ndeumlrsa tipi duafm tash deumlf DEumlFTORE + mepj + Vpjes PASKAJORE shfaqet rregullisht neuml vetat e tjera khs

lt e tih doh meh vote atieh eɤ per |ʎeʎ Jeεɤ gt |e ti do me voteuml atie E u peumlr|gjegj Jezu | (26) Buzuku fol 21r 57-59 (veta 3 nj) lte pŗemene teh tii greſitete poŗ lete gre-ſitete hi dreʎit ſeh maa doh meh clene pŗeih dreʎitgt |e pr emeumlneuml teuml tī greshiteteuml por le teuml gre-shiteteuml i dreqit se mā do me kleneuml prei dreqit| (27) Buzuku fol 47v 83-84 (veta 3 sh) ltanemiʎteh tane duone me nah faruom emee ʎitune enfare ereditatneh tandgt |aneumlmiqteuml taneuml duoneuml me na faruom e me e qitune en fare ereditatneuml tand| etj

Po teuml vazhdojmeuml teuml leumlmeuml meumlnjaneuml deumlshmineuml gjuheumlsore pas gjase teuml diskutueshme sh nr (2) (veta 1 nj) |do teuml pī| (sheumln 11) veumlrejmeuml se ndonjeuml shmangie nga kjo shpeumlrndarje meuml se e rregullt e strukturave dygjymtyreumlshe foljore e ndeshim veteumlm neuml grupimin e dyteuml (b) madje edhe keumltu meuml se teuml qarta janeuml veteumlm dy raste neuml veteumln e dyteuml njeumljeumls teuml cilat shfaqen neuml fjali pyeteumlse khs

Peumlrndryshe raste teuml tjera (jo teuml rralla) qeuml i ndeshim neuml tekst e qeuml duket neuml pamje teuml pareuml se i shmangen po ashtu grupimit teuml dyteuml (b) i peumlrkasin bash atij qerthulli problematik qeuml peumlrcolleumlm meuml lart peumlr autoreuml teuml meumlvon-sheumlm teuml leteumlrsiseuml seuml vjeteumlr teuml Veriut ndash shembujt (5) (6) (7) (8) (9) (12) (13) (14) (16)38 ndash e qeuml bashkeumllidhen neuml njeuml meumlnyreuml a njeuml tjeteumlr me shembullin nr (3) teuml diktuar nga Fiedler (2004 423v) khs (Buzuku fol 95v 44)

duo teh | flasgt (fol 49r 9-10) ltɤ duo tah ʎeſigngt (fol 49v 35) ltduo teteh percassgt (fol

49v 60) ltɤ duo tap cheti (fol 49v 66) ltɤ duo teh vetegt (fol 58v 20) ltɤduo | tɤ bagngt

(fol 63r63v1 901) ltɤ duo teh | ieemgt (fol 55r 67-68) ltɤ duo te farogngt (fol 60r 62)

ltɤ duo teh ſiellgt (fol 60r 72) ltɤ duo teh hignegt (fol 62r 83) ltɤ duo teh | vetegt (fol 65r

63-64) ltɤ maa duo teh en barogngt (fol 90v 56) Neuml tekst nuk kemi ndeshur asnjeuml rast ku folja gjysmeumlmodale neuml veteumln e pareuml ltduogt teuml pasohet nga njeuml folje neuml paskajore

38 Shih meuml lart Veumlrejtje nr 1 dhe 2

ltPers eh chɤ doh tete dergogn tih teh veſtegt = lat |(non dicere pure sum) quoniam ad omnia quae mittam te ibis| Eumlshteuml fjala keumltu peumlr disa struktura sintaksore neuml fjali me neumlnrenditje qeuml ngeumlrthejneuml dy- ase shumeumlkuptimeumlsi neuml sjelljen gramatikore-kategoriale teuml elementit do teuml cilat po i risjellim neuml diskutim neuml meumlnyreuml selektive te ky autor me shembullin qeuml vijon

(30) Buzuku fol 64r 3-7 (Matheu 26 13)

ltE ɤ per teh verteteh iuue |om chɤ doh teh iete pŗedicuom chuu vn ʎiill nder ʎi|e

ſeculit teh |uheteh Higne aioh e banih per teh mendunit teh ſaihgt

|E u peumlr teuml veumlrteteuml juve thom Ku do teuml jeteuml predikuom kȳ ungjīll endeumlrpeumlr gjitheuml shekullit teuml thuheteuml Hinje ajo e bani peumlr teuml p[eumlr]mendunit teuml saj| (lat) |amen dico vobis ubicumque praedicatum fuerit hoc evangelium in toto mundo dicetur et quod haec fecit in memoriam eius|

Veumlrejtje (6) Te kjo deumlshmi peumlrjetojmeuml sheumlnjuesin ltdohgt = |do| neuml njeuml situateuml pak a shumeuml teuml ngjashme me ateuml qeuml moreumlm neuml analizeuml meuml sipeumlr (Veumlrejtje 1 shemb nr (12)) Prashtu peumlrdorimin e keumltij sheumlnjuesi neuml tek-stin shqip ne mund ta interpretojmeuml neuml veteumldijen e sotme gjuheumlsore dhe neuml vareumlsi me theksin logjik qeuml i vendosim frazeumls sipas rastit a) si element fja-leumlformues (neuml peumlrngjitje) neuml ndajfolje peumlremeumlrore me theks fundor neuml ras-

tin toneuml ltchɤ dohgt = |kudo| [kudo] = lat ltubicumquegt (pasklas) ldquokudo gjithkundrdquo39 b) si pjeseumlz gramatikore peumlrbeumlreumlse e njeuml fjaleumlforme foljore neuml koheumln e ardhme (teuml peumlrparme) neuml rastin toneuml (3 nj joakt) |([atje] ku) do teuml jeteuml predikuom| [= (atje ku) do teuml jeteuml predikuar] = |praedicatum fuerit| por edhe c) si fjaleumlformeuml meuml vete e foljes dua peumlrkateumlsisht njeuml gjymtyreuml e meumlveteumlsishme e njeuml togu dyfoljor neuml bashkeumllidhje sintaksore asindetike e me teuml njeumljteumln kryefjaleuml |[atje] ku do [ai qi] teuml jeteuml predikuom| e seuml fundi d) rezultat i njeuml rrudhjeje haplologjike e strukturave rrokjesore neuml kufi teuml fjaleumls |kudo [qi ai] do teuml jeteuml predikuom|40 Edhe neuml keumlteuml rast sikurse neuml shemb nr (12) qeuml qeumlmtuam neuml vepreumln e Bogdanit fjaleumlforma e foljes gje-gjeumlse latine rezulton teuml jeteuml bivalente ltpraedicatum fueritgt41

39 Peumlr shq |teuml jeteuml predikuom| peumlrkon neuml keumlteuml rast peumlrdorimi neuml lidhore i gjegjeumlses latine

ltpredicatum fueritgt shih edhe sheumln e meumlposhteumlm nr 40 40 Njeuml konstrukt teuml ngjasheumlm parapeumllqen Filipaj (1994) ltKudo qeuml do teuml predikohet ndash neuml

boteumln mbareuml ndash Ungjilli do teuml thuhet neuml peumlrkujtimin e saj edhe kjo qeuml beumlrigt 41 E njeumljta rrethaneuml edhe neuml fjalineuml kryesore me fjaleumlformeuml foljore bivalente khs lat

ltdiceturgt (3 nj lidh tash pasive 3 deumlf ardh pasive) teuml cileumln te Buzuku e peumlrcjellim siccedil pritet me njeuml fjaleumlformeuml gjegjeumlse neuml meumlnyreumln lidhore |teuml thuhet| Teuml njeumljtat proporcione

32 Situata gjuheumlsore neuml leteumlrsineuml e vjeteumlr shqipe Peumlrfundime paraprake

Qerthullin problematik qeuml veumlrejteumlm neuml paragrafin e meumlsipeumlrm mund ta zgjerojmeuml tash meuml tej duke ngeumlrthyer neuml teuml edhe traditeumln shkrimore meuml teuml hershme e sado modeste teuml arbeumlresheumlve teuml Italiseuml e cila na shfaq teuml njeumljtat simptoma khs

(31) Matranga drsh A fol 14v 6-11 (veta 2 sh) M ltsono trij dei M jagravenaelig tre taelignaeligζogravetaeligra D segnorno percioche quantunque siano tre persone non dimeno e un solo dio I m io ζot se sagravea doacute taelig iegraveenaelig trij fagravechie gnǽ iuegravetaeligmaelig inaeligζotgt M |sono trij dei M janeuml tre teumlneumlzoteumlra D segnorno percioche quantunque siano tre persone non dimeno e un solo dio I m jo zot se sā do teuml jēneuml trī faqe njeuml i veteumlmeuml ineumlzot|

A kemi teuml beumljmeuml edhe neuml keumlteuml rast teuml fundit me njeuml fjaleumlformeuml teuml seuml ardhmes me DO + LIDHORE Eumlshteuml kjo e njeumljta pyetje qeuml shoqeumlron shumi-ceumln deumlrrmuese teuml deumlshmive gjuheumlsore teuml regjistruara meuml lart e qeuml keumlrkojneuml secila neuml veccedilanti njeuml hetim meuml vete Gjithsesi teuml gjitha keumlto deumlshmi na peumlr-cjellin njeuml struktureuml teuml peumlrbashkeumlt e cila bashkon neuml vetvete neuml unison teumlreuml traditeumln e hershme teuml shkrimit shqip sikurse edhe veteuml shqipen e folur sot neuml gjitheuml hapeumlsireumln e saj kompakte neuml pereumlndim teuml Ballkanit madje edhe neuml diasporeumln historike shqiptare Beumljmeuml fjaleuml keumltu bash peumlr gjedhen morfolo-gjike-sintaksore teuml sinkronizuar pas gjase shumeuml meuml hereumlt neuml shqipe dopj

gram PJESEumlZ + teumlpj + Vlidh LIDHORE neuml teuml cileumln elementi i pareuml mund teuml ndeumlrndeumlrrohej neuml gjuheuml me elemente teuml tjera me zanafilleuml foljore po ashtu teuml gramatikalizuara e neuml vareumlsi kjo me qeumlllimin e kumtimit42

Problemet me teuml cilat peumlrballemi neuml interpretim janeuml pra teuml karakterit sa objektiv aq edhe subjektiv Prashtu veumlshtireumlsiteuml objektive neuml rastin toneuml kaneuml teuml beumljneuml kryesisht me statusin morfologjik-sintaksor polivalent teuml sheuml-

i ndeshim edhe neuml sh nr (3) teuml diktuar nga Fiedler-i ndeumlrmjet foljeve neuml fjalineuml e neumlnrenditur khs lat |mittam| (1 nj ardh deumlf akt 1 nj tash lidh akt) me ateuml neuml fjalineuml kryesore khs lat |ibis| (2 nj ardh deumlf akt) Neuml keumlteuml hulli hyn edhe deumlshmia nr (2) ndash tashmeuml e diskutueshme ndash qeuml shtroi peumlr hereuml teuml pareuml neuml debatin shkencor Sh Demiraj lat |bibam| (1 nj ardh deumlf akt 1 nj tash lidh akt)

42 E tilleuml eumlshteuml psh gjedhja e teuml ashtuquajturit jusiv (Jussiv) neuml shqipe lepj gram PJESEumlZ + teumlpj + Vlidh LIDHORE khs Buzuku (fol 25r 7) ltLete diis hi malecuom dreʎgt |Le teuml dīsh i malleumlkuom dreq| = lat |Ergo maledicte Diabole recognose| Holleumlsisht Fiedler 2004 532v

njuesit gramatikor do i cili dallohej gjithkund neuml shqipen e vjeteumlr43 (si-kurse edhe neuml shqipen e sotme) ndeumlr teuml tjera a) si element me prirje teuml fu-qishme fjaleumlformuese (neuml peumlrngjitje) peumlr formacione peumlremeumlrore ndajfoljore apo lidheumlzore nga meuml teuml ndryshmet khs ccedil+do kush+do i silli+do i silli+dot-a44 n+do+njeuml ku+do (n+)ka+do sā+do kur+do qish+do si+do do+e+mos+do (n+)do ( (n+)do do+t etj deri neuml b) zhvillimin e tij largvajteumls (neuml gegnisht) si peumlremeumlr i mireumlfillteuml (Buzuku Budi Bardhi Bogdani etj) do ldquodisardquo45 peumlrdorime qeuml nuk arri-teumln dot teuml konkurrojneuml ose teuml meumlnjanojneuml sadopak nga peumlrdorimi sjelljen e tij si c) fjaleumlformeuml (edhe kjo) bivalente e foljes dua do23 tash deumlf akt seuml cileumls i shtohet si peumlrdorim i treteuml shteseuml edhe d) funksioni pavetor necesitativ qeuml shfaqet qartas neuml gjedhe sintaksore teuml tipit dopj + Vpjes pjesore46 Keumlteuml peumlrdorim teuml fundit qeuml Fiedler-i (1989 96)47 e fikson neuml meumlnyreuml bindeumlse si paraformeuml e gramatikalizimit teuml keumltij elementi si e) pjeseumlz qeuml bart kuptimin kategorial-gramatikor teuml koheumls seuml ardhme ne lejohemi tash ta meumltojmeuml edhe si vateumlr e peumlrftimit teuml teuml gjitha funksioneve qeuml peumlrjetoi ky sheumlnjues i shqipes neuml koheuml dhe qeuml i peumlrkasin neuml teumlreumlsineuml e tyre e peumlr periudheumln neuml shqyrtim thuajse gjitheuml hapeumlsireumls shqipfoleumlse bashkeuml me diasporeumln histo-rike shqiptare48

43 Neuml tekstet e vjetra shqip ky element dallohet tek teuml gjitheuml autoreumlt e neuml shumiceumln deumlrmuese

teuml rasteve grafikisht si njeumlsi e veccedilanteuml () leksikore-gramatikore khs (Buzuku) ltchɤ dohgt (Matranga) ltsagravea doacutegt etj Qeuml ndihet si tilleuml edhe neuml ndeumlrgjegjen (e sotme) gju-heumlsore keumlteuml lejohemi ta deduktojmeuml seuml qarti prej sjelljes gramatikore teuml peumlremrave teuml pacaktuar teuml peumlrbeumlreuml kush+do cili+do qeuml shfaqin pas gjase jo rasteumlsisht eptim teuml brendsheumlm neuml rasat e tjera khs kall keuml+do gjdhrr (i) kujt+do e me ndeumlrtimet mocionale peumlrkateumlse cila+do cileumln+do ~ cileumln+do etj

44 Te ky variant i zgjeruar i peumlremrit teuml pacaktuar e me eptim teuml brendsheumlm ne shohim teuml bashkangjitur pjeseumlzeumln e gramatikalizuar dot-a (nga ku dot lt do + teuml) qeuml na shfaqet rregullisht neuml dialektin toskeuml neuml fjali pyeteumlse e mohuese teuml tipit A e beumln dot Srsquoe beumlj dot etj

45 Peumlr peumlrhapjen dialektore teuml keumltij peumlrdorimi shih seuml fundi Ccedilabej SE III 270 do II 46 Demiraj 1986 951v khs Bogdani (shkall II ligj I 22) |po ende peumlr shpīrt do marreuml vesht| etj 47 Shih edhe meuml pareuml Solta 1980 217 sheumln 187 (me aparatin bibliografik peumlrkateumls) 48 Formime paralele me shqipen i ndeshim edhe neuml rumanishte ku kemi si gjymtyreuml teuml dyteuml

sheumlnjuesin e gramatikalizuar teuml veteumls seuml treteuml neuml ndeumlrtimet e seuml ardhmes va ccedil= (3 nj) do] khs cine+va ldquodikushrdquo unde+va ldquodikurdquo cicircnd+va ldquodikurrdquo etj Teuml njeumljtat rrethana qeuml peumlrshkruam neuml sheumln 43 i ndeshim edhe neuml rumanishte khs emkall (pe) cine+va rasa e zhdrejteuml cui+va

4 Zanafilla e tipit dopj + teumlpj + Vlidh LIDHORE neuml koheuml dhe hapeumlsireuml

Kur dhe ku e kaneuml zanafilleumln e tyre keumlto procese gramatikalizimi Keumlsaj pyetjeje e kemi sot peumlr sot teuml veumlshtireuml trsquoi japim njeuml peumlrgjigje teuml prereuml sa i peumlrket peumlrhapjes fillestare dialekt-gjeografike por edhe caktimit teuml njeuml kronologjie relative49 Gjithsesi lejohemi teuml pranojmeuml me pak a shumeuml siguri se kemi teuml beumljmeuml keumltu me gjedhe morfologjike-sintaksore qeuml jesnin si teuml tilla dmth gjeumlllinin teuml gatshme neuml gjuheuml pas gjase shumeuml meuml hereumlt se veteuml fillimet e leumlvrimit teuml shkrimit shqip dhe qeuml ishin teuml peumlrhapura neuml teuml gjitheuml hapeumlsireumln kompakte shqipfoleumlse

A ishte peumlrftuar gramatikalizimi i gjedhes (seuml gatshme) dopj gram PJE-SEumlZ + teumlpj + Vlidh LIDHORE peumlr teuml shprehur njeuml koheuml teuml ardhme (teuml deumlfto-res)50 neuml gegnishten e koheumls kur shkruan Buzuku Budi Bardhi e Bogdani Edhe sikur teuml vijojmeuml teuml leumlmeuml meumlnjaneuml ase teuml heqim doreuml peumlrfundimisht nga deumlshmiteuml e para shkrimore qeuml shtroi dikur peumlr diskutim Sh Demiraj (1986 825) shemb nr (1) ltdo daplegt |du(o) ta ble| apo shemb nr (2) ltdoh teh pijgt |do [ti qeuml uneuml] teuml pī| dhe meuml pas Fiedleri (2004 531) shemb

nr (3) ltchɤ doh tete dergogngt |ku do teuml teuml deumlrgonj| ne nuk kemi tash kurrfareuml motivi qeuml teuml tumirim njeuml peumlrfundim kausal (Maynard 2007 231 Matzinger 2010a 53vv 2010b 457vv) e teuml meumltojmeuml qeuml kjo gjedhe mungonte ateumlboteuml neuml gegnishten (veriore)

Njeuml peumlrgjigje teuml ploteumlsuar ndash dhe pas gjase pohuese ndash do teuml mund teuml jepnim pasi teuml jemi peumlrballur edhe me aneumln tjeteumlr teuml monedheumls me veumlsh-tireumlsi teuml karakterit subjektiv qeuml vijneuml e beumlhen meuml se teuml prekshme neuml rast se

49 Ky proces eumlshteuml pas gjaseuml meuml i voneuml se gramatikalizimi i pjeseumlzeumls teuml si sheumlnjues morfolo-

gjik i meumlnyreumls lidhore teumlpj + vlidh lidhore zanafilla e teuml cilit keumlrkohet me teuml drejteuml teuml njeuml peumlremeumlr lidhor toneuml njeuml raseuml teuml caktuar e qeuml mundeumlsonte neuml peumlrdorim peumlrftimin e marreumldheumlnieve sintaksore neumlnrenditeumlse (Sh Demiraj 1986 876 me aparatin biblio-grafik peumlrkateumls)

50 Qeumlndrimi negativ ndaj nuancimit modal eumlshteuml peumlr mendimin toneuml fiktiv meqeuml ateuml e para-kupton veteuml shprehja gjuheumlsore e njeuml veprimi qeuml pritet mund apo duhet teuml kryhet neuml teuml ardhmen dmth pas ccedilastit teuml ligjeumlrimit E neuml keumlteuml rast nuk ka teuml beumljeuml thjesht dhe veteumlm mosha (gjithsesi relativisht e re) e peumlrftimit teuml konstruktit analitik neuml shqipe peumlrkateumlsisht kuptimi burimor i atyre elementeumlve peumlrbeumlreumls gramatikoreuml qeuml bartin ateuml funksion khs psh neuml ccedilfareumldo lloj gramatike teuml gjuheumls angleze ndeumlrtimet funksionet dhe peumlrdorimin e keumlsaj me aneuml teuml foljeve ndihmeumlse shall dhe will Peumlr kronologjineuml e peumlrftimit dhe funksionet modale shteseuml teuml koheumls seuml ardhme neuml gjermanishte (me ndihmeumln e foljes ndihmeumlse werden) shih ndeumlr teuml tjereuml Besch 1989 42vv

fokusohemi neuml vijim neuml rrafshin pragmatik teuml shqipes seuml kultivuar neuml shek XVI-XVIII duke mbajtur parasysh keumltu synimin dhe prirjen e (natyrshme teuml) autoreumlve taneuml teuml Veriut peumlr qarteumlsi sa meuml teuml madhe neuml komunikim me lexuesin shqipfoleumls ase ateuml teuml huaj Pas gjase keumlta autoreuml janeuml ballafaquar nga njeumlra aneuml me polivalenceumln neuml peumlrdorim teuml sheumlnjuesit do e nga ana tjeteumlr kaneuml pasur gjithashtu mundeumlsi me peumlrzgjedhur neuml paleteumln e larmish-me teuml gjedheve dhe teuml fjaleumlformave ekzistuese (qeuml kumtonin njeuml veprim qeuml do teuml kryhej apo do teuml mundduhej teuml kryhej neuml teuml ardhmen) jo veteumlm ato struktura foljore qeuml ishin meuml teuml peumlrhapura neuml gjuheuml por edhe syresh qeuml mundeumlsonin si teuml tilla meuml shumeuml qarteumlsi neuml komunikimin me lexuesin Eumlshteuml pikeumlrisht statusi i brishteuml e i meumlshumeumlsenjeumlkuptimsheumlm i gjedhes neuml shqyrtim qeuml mendojmeuml teuml keteuml ndikuar neuml meumlnjanimin e veteumldijsheumlm dhe konsekuent nga peumlrdorimi (edhe sot) relativisht i rralleuml i seuml ardhmes seuml tipit DO + LIDHORE neuml leteumlrsineuml e vjeteumlr teuml arealit teuml Veriut

4 E ardhmja e tipit DO + LIDHORE ndash njeuml dukuri ballkanike e shqipes

Pa dyshim qeuml do teuml ishim teuml paploteuml sikur keumlteuml qerthull problematik qeuml peumlrccedilon hetimi peumlrqaseumls diakronik i tipit teuml seuml ardhmes DO + LIDHORE neuml shqipe teuml mos e fokusojmeuml edhe nga njeuml perspektiveuml e dyteuml studimi pikeuml-risht neuml kuadrin e pozicionit teuml shqipes neuml Lidhjen Gjuheumlsore Ballkanike si gjuheuml ballkanike e shkalleumls seuml pareuml (Schaller 1975 103) Siccedil cekeumlm edhe neuml hyrje teuml studimit bashkeumlpeumlrkimi me gjuheuml teuml tjera ballkanike (teuml keumltij ni-veli) si rumanishtja me arumanishten bullgarishtja e maqedonishtja e deri tek greqishtja e re eumlshteuml veumlrtet marramendeumls khs rum o să scriu arum va (s-)scriu bullg šte (da) piša (ще пиша) maq ќe (da) pišuvam (ќе пишy-вам)51 gr ϑὰ γράφω (lt ϑὲ νὰ γράφω) shq do (teuml) shkruaj (Sandfeld 1930 180vv) Teuml gjitha keumlto gjuheuml i bashkon neuml unison njeuml gjedhe e peumlr-bashkeumlt e tipit DOpj PJESEumlZ + (TEumlpj PJESEumlZ +) Vtash lidhdeumlf FOLJE neuml teuml ci-leumln elementi i pareuml DOpj PJESEumlZ = shq do rum o arum va bullg šte maq ќe gr ϑὲ eumlshteuml rezultat i njeuml procesi teuml brendsheumlm gramatikalizimi largvajteumls teuml njeuml fjaleumlforme teuml foljes DUA (3 nj tash deumlftore) pas gjase neuml

51 Neuml bullgarishte kemi edhe format e plota me da khs šte da piša ndeumlrsa neuml maqedonishte

ndeumlrtime teuml tilla si ќe da pišuvam bartin edhe kuptimin modal teuml presumtivitetit Shih ndeumlr teuml tjereuml Solta 1980 217v dhe sidomos Fiedler 1989 88vv (me aparatin bibliografik peumlrkateumls)

peumlrdorim fillestar pavetor52 Holleumlsi peumlr keumlteuml proces na kumton Fiedler-i (1989 89) i cili veumlren ldquoneuml peumlrftimin e pjeseumlzeumls DO [= lat vult] teuml seuml ardh-mes neuml radheuml teuml pareuml shprehjen e njeuml prirjeje teuml peumlrgjithshme peumlr krijimin e njeuml tipi teuml ri sheumlnjuesish neuml fusheuml teuml zgjedhimitrdquo e peumlr meuml tepeumlr ldquozhvillimi pjeseumlzave teuml tilla shfaqet meuml seuml qarti neuml shqipe dhe fakti qeuml ajo [prirje ndash BD] psh neuml maqedonishte eumlshteuml zhvilluar shumeuml meuml fuqisheumlm se sa fjala vjen neuml bullgarishten lindore kjo gjeuml flet peumlr njeuml peumlrqendrim [teuml keumlsaj dukurie ndash BD] neuml pjeseumln pereumlndimore teuml arealit ballkanikrdquo53

Numri i studiuesve qeuml e kaneuml peumlrcjelleuml dhe e peumlrcjellin keumlteuml dukuri teuml shqipes nga ky prizeumlm eumlshteuml sigurisht shumeuml meuml i madh se ajo doreumlz em-rash qeuml rreshtuam neuml hyrje teuml punimit Prashtu po teuml leumlmeuml meumlnjaneuml ata studiues qeuml nuk duan ta njohin fare keumlteuml dukuri si ballkanizeumlm i mireumlfillteuml54 e teuml peumlrpiqemi teuml rreshtojmeuml veteumlm mendimet e atyre qeuml gjateuml trajtimit teuml keumltij ballkanizmi janeuml marreuml konkretisht edhe me shfaqjen e tij neuml shqipe do teuml arrijmeuml teuml izolojmeuml shpejt disa grupime studiuesish ndeumlr teuml cileumlt teuml pa-reumlt dhe meuml teuml hershmit i kundeumlrvihen njeumlri-tjetrit neuml teuml gjitha konstelacionet

52 Shih ndeumlr teuml tjereuml Solta (1980 221) i cili ngeumlrthen keumlteuml ballkanizeumlm me teuml drejteuml neuml grupin e

teuml ashtuquajturave ldquoballkanizma sintaksorerdquo Po teuml vijojmeuml thellimin toneuml neuml diakroni do teuml arrinim pa veumlshtireumlsi teuml fiksonim (si bashkeumlpeumlrkim marramendeumls) njeuml gjedhe sintaksore burimore me neumlnrenditje ku feks si element i dikursheumlm lidheumls pjeseumlza TEuml khs shq teuml (lt (lidh) rdquoqeuml i cilirdquo lt ie to-) rum să (lt (lidh) rdquoqeumlrdquo lt lat si gr νὰ (edhe sot neuml peumlrdo-rim si lidheumlz neumlnrenditeumlse) Holleumlsisht Reichenkron 1962 106vv

53 (Citati origjinal) ldquoWir moumlchten in der Entstehung der velle-Futur-Partikel in erster Linie den Ausdruck einer allgemeinbalkanischen Tendenz zur Schaffung eines neuen Mar-kertyps im Bereich der Konjugation sehen Die Entwicklung solcher Partikeln ist am deutlichsten im Albanischen ausgepraumlgt (vgl FIEDLER 1987c) und die Tatsache dass sie z B im Makedonischen staumlrker entwickelt ist als etwa im Ostbulgarischen spricht fuumlr eine Konzentration im westlichen Balkanarealrdquo Pa hyreuml meuml shumeuml neuml holleumlsi Fied-leri mjaftohet meuml tej teuml sjelleuml si deumlshmi konkrete teuml keumlsaj prirjeje peumlrdorimin e formave teuml shkurtra teuml peumlremrave vetoreuml peumlrftimin e formave peumlrkateumlse teuml lidhores ballkanike teuml jusivit teuml formave teuml mohimit etj Sipas tij veumlreumlhet keumltu prirja peumlr peumlrftimin ldquoe njeuml

sheumlnjuesi [gramatikor ndash BD] peumlr njeuml funksionrdquo Meuml tej ai vazhdon ldquoBei dieser Umge-

staltung des Markertyps ist deutlich ein Bestreben zu dem Prinzip ldquoein Zeichen fuumlr eine

Funktionrdquo zu bemerken Diese Zeichen tendieren also zur Univerbierung wenn man bei diesen morphologischen Partikeln uumlberhaupt noch von besonderen Woumlrtern sprechen will und zum Monosyllabismus meist weisen sie dabei die Struktur KV (Konsonant + Vokal) aufrdquo (po aty)

54 I tilleuml eumlshteuml ndeumlr teuml pareumlt Philippide 1927 606

tashmeuml teuml njohura teuml trinomit substrat ~ adstrat ~ superstrat ku meumltohet sipas rastit a) vijimeumlsia e veprimit teuml substratit (Weigand 1926 X trako-shqip) ose b) mundeumlsia e ndikimit neuml sajeuml teuml kontaktit historik ndeumlrgjuheuml-sor e neuml keumlteuml rast vjen neuml analizeuml kryesisht ndikimi kulturor-gjuheumlsor i gre-qishtes seuml shek XIII-XIV (Sandfeld 1930 180vv Jokl Litteris IV 3 209 Georgiev 1977 11v etj) ose edhe i latinishtes mesjetare (Reichenkron 1952 10955)56

Le teuml ndalemi meuml mireuml peumlr arsye studimi thjesht dhe veteumlm neuml qeumln-drimet e fundit qeuml mbahen neuml albanologji ndaj keumltij ballkanizmi ku veumlrej-meuml ndeumlrkoheuml se po peumlrvijohet njeuml prirje qeuml nuk e konsideron meuml si teuml pa-mundur veprimin e adstratit teuml kontaktit kulturor-historik ndeumlrgjuheumlsor pareuml ky meuml fort si njeuml ndikim meuml se i besuesheumlm nga ana e greqishtes Ndeumlr teuml pareumlt albanologeuml shqiptareuml qeuml debuton me keumlteuml qeumlndrim eumlshteuml Domi (1961 70) peumlr teuml cilin meuml pas ky ndikim ldquodo teuml jeteuml ndier jo [aq ndash BD] neuml formimin e keumlsaj teuml ardhmeje neuml origjineuml por meuml voneuml mbi dialektin jugor neuml zgjedhjen midis formave ekzistuese duke shkaktuar mbizoteumlrimin abso-lut teuml formeumls me ndihmeumlsen dua pastaj meumlnjanimin e formeumls tjeteumlr me ndihmeumlsen kam neuml keumlteuml dialektrdquo (Domi 1977 672) Me njeuml mendim deri diku teuml ngjasheumlm shprehet meuml voneuml Fiedler-i (1989 108) qeuml anon po ashtu teuml pranojeuml rolin e greqishtes seuml re e cila pas gjase ka emetuar impulsin e nevojsheumlm peumlr peumlrdorimin e rregullt dhe peumlrgjitheumlsimin e gjedheve tashmeuml ekzistuese neuml ato gjuheuml57 Teuml dyja keumlto mendime nuk kundeumlrshtojneuml aspak peumlrkundrazi mund teuml themi se i vijneuml shumeuml peumlrshtat tezeumls seuml Mansakut (shih sect 2) i cili i mbetet besnik hetimit hap pas hapi teuml keumlsaj dukurie neuml rrafsh dialektor duke meumltuar njeuml peumlrhapje teuml saj neuml formeuml valeumlsh peumlrgjateuml 55 Reichenkron-i peumlrqendrohet meuml fort neuml peumlrdorimin pavetor teuml tipit latin habet valet peumlr

fjaleumlformat e veteumls seuml treteuml khs shq do rum o gr ϑέ bullg šte teuml cilat moreumln rrugeumln e gramatikalizimit neuml strukturat e tipit teuml seuml ardhmes neuml shqyrtim

56 Dometheumlneumls neuml keumlteuml drejtim eumlshteuml qeumlndrimi delfian qeuml mban ndaj keumltij qerthulli prob-lematik ballkanologu dhe indoevropianisti i njohur austriak G R Solta i cili neuml mbyllje teuml kreut peumlrkateumls ldquoSyntaktische Balkanismenrdquo neuml vepreumln e tij (1980 223) shton ldquoAbschlieszligend laumlszligt sich sagen daszlig bei den syntaktischen Balkanismen im Gegensatz zu den morphologischen und lautlichen die Frage eines altbalk Substrats in den Hinter-grund tritt der soziolinguistische Gesichtspunkt (die Volksschichten mit geringer Bil-dung bevorzugen eine einfachere Syntax56) aber in den Vordergrund Letztlich besteht indes zwischen beiden Voraussetzungen kein innerer Gegenstandrdquo

57 ldquoDas koumlnnte dafuumlr sprechen dass vom Ngr aus immer wieder Anstoumlszlige an ein schon vorbereitetes Muster weitergegeben wurdenrdquo (1989 108)

aksit Jug gt Veri si rezultat i bashkeumlmarreumldheumlnieve teuml natyrshme midis dy dialekteve Njeuml mendim teuml ngjasheumlm por jo teuml njeumljteuml me dy teuml pareumlt e hasim edhe neuml monografineuml ldquoGjuheumlsi ballkanikerdquo teuml Sh Demirajt (1994) i cili e moderon edhe meuml shumeuml qeumlndrimin e tij teuml dikursheumlm (1986 842vv) duke njohur tashmeuml si teuml mundur edhe njeuml ndikim teuml jashteumlm nga ana e greqish-tes gjithsesi si faktor dyteumlsor neuml peumlrftimin e keumlsaj dukurie neuml shqipe Keuml-shtu sipas tij

bdquohellip duhet pranuar qeuml teuml dy tipat e seuml ardhmes neuml shqyrtim [= me kam dhe do ndash B D] kaneuml qeneuml njeuml zhvillim i brendsheumlm i gjuheumls shqipe Por pas meumlnjanimit teuml shkalleumlshkallsheumlm teuml ngjyrimeve modale teuml tyre ishte ploteumlsisht e mundshme qeuml njeumlri tip teuml mbizoteumlronte neuml njeumlrin dialekt dhe tjetri tip neuml dialektin tjeteumlr helliparsyet qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas njeuml shpeumlrndarjeje teuml tilleuml dialektore mbeten peumlr trsquou hulumtuar Sidoqofteuml neuml keumlteuml rast nuk duhet peumlrjashtuar mundeumlsia e njeuml ndikimi grek neuml mbizoteumlrimin e tipit teuml seuml ardhmes me bdquodordquo neuml dialektin jugor por natyrisht ky do teuml keteuml qeneuml njeuml faktor dyteumlsorrdquo (1994 123)

Pa dashur dhe pa pasur mundeumlsi teuml hyjmeuml dot neuml holleumlsi peumlr secilin qeumlndrim mund teuml gjykojmeuml paraprakisht se edhe neuml keumlteuml perspektiveuml stu-dimi ne peumlrjetojmeuml njeuml situateuml pak a shumeuml teuml ngjashme me ateuml qeuml para-shtruam meuml sipeumlr (shih sect 32 4) ku u peumlrballeumlm me veumlshtireumlsi teuml forta argumentimi teuml karakterit objektiv dhe subjektiv Teuml parat kaneuml teuml beumljneuml ri-shtas me mungesat e theksuara neuml dokumentimin shkrimor teuml toskeumlrishtes njeuml situateuml teuml cileumln mendojmeuml se nuk e lehteumlson aspak si fakt gjuheumlsor den-duria neuml rrudhje e peumlrdorimit teuml seuml ardhmes seuml tipit DO + LIDHORE neuml li-gjeumlrimin e thjeshteuml peumlrgjateuml aksit Jug gt Veri teuml hapeumlsireumls kompakte shqip-foleumlse njeuml rrudhje kjo qeuml sot peumlrkon neuml proporcion teuml drejteuml me peumlrhapjen e seuml ardhmes seuml tipit KAM + PASKAJORE peumlrgjateuml aksit Veri gt Jug neuml dialektin gegeuml

Kemi teuml beumljmeuml pra me mungeseuml deumlshmish gjuheumlsore neuml toskeumlrishte ndeumlrkoheuml qeuml neuml njeuml gjuheuml me prestigj meuml se teuml njohur kulturor siccedil eumlshteuml greqishtja ato i peumlrjetojmeuml teuml fiksuara me shkrim dhe neuml vazhdimeumlsi neuml teuml gjitha fazat e zhvillimit teuml saj neuml koheuml e hapeumlsireuml duke fituar si e tilleuml edhe konturet e njeuml ballkanizmi teuml mireumlfillteuml morfo-sintaksor khs ϑέλει ίνα γράφω (pas shek X e j) gt ϑὲ νά γράφω (fundi shek XIV fillimi shek XV) gt ϑὰ νὰ γράφω (shek XVI) gt ϑάν γράφω gt ϑά γράφω (Georgiev 1977 11v)

Dhe janeuml pikeumlrisht keumlto rrethana qeuml teuml krijojneuml njeuml peumlrshtypje teuml pareuml sikur tashmeuml nuk ndeshim meuml asnjeuml pengeseuml metodike neuml argumentimin e

meumlsipeumlrm ndash qeuml mund ta quajmeuml ndryshe rrjedhimdeduksion logjik ndash meqeuml merr pikeumlnisje neuml kontaktin e mireumlnjohur historik-ndeumlrgjuheumlsor neuml Ballkan dhe bazohet neuml dokumentimin shkrimor teuml pateumlmeteuml qeuml ofron njeuml gjuheuml kulture edhe pse e kufizon ndikimin e mundsheumlm gjuheumlsor thjesht neuml eme-timin e njeuml impulsi fillestar teuml gjuheumls dheumlneumlse (neuml rastin toneuml teuml greqishtes seuml re) i cili qofteuml edhe si faktor dyteumlsor erdhi e u peumlrthith menjeumlhereuml neuml toskeumlrishte duke u shtrireuml neuml koheuml dhe hapeumlsireuml neumlpeumlr gjitheuml arealin gjuheuml-sor shqipfoleumls ndash sikurse edhe neuml mjedisin peumlrkateumls gjuheumlsor ballkanik ndash por qeuml peumlr njeuml arsye a njeuml tjeteumlr nuk arriti teuml konkurrojeuml neuml Veri formimet e tjera paralele teuml koheumls seuml ardhme

Sigurisht qeuml nuk mendojmeuml se beumljmeuml ndonjeuml gabim metodik neuml rast se edhe keumlteuml ballkanizeumlm teuml shqipes e veumlshtrojmeuml jo patjeteumlr si njeuml dukuri gjuheumlsore teuml peumlrftuar neuml gjuheuml neumlpeumlrmjet ndikimit teuml njeumlansheumlm gjuheumlsor (qofteuml ky i reduktuar neuml dheumlnien e njeuml impulsi nga jashteuml) sesa njeuml produkt i konvergjenceumls gjuheumlsore teuml peumlrftuar neuml njeuml mjedis teuml peumlrbashkeumlt kulturor-historik ku eumlshteuml ligjeumlrimi i thjeshteuml ndeumlrgjuheumlsor dhe jo patjeteumlr njeuml gjuheuml prestigji kulturor faktori qeuml emeton impulset e para dhe seuml fundi dikton ngjizjen e ldquonur eine Sprachform mit dreierlei Materierdquo (Kopitar 1829)58

Po qe se e pranojmeuml tash keumlteuml opsion si teuml mireumlqeneuml dhe vijojmeuml teuml ecim neuml keumlteuml hulli argumentimi mendojmeuml se nuk do ta kishim aspak teuml veumlshtireuml trsquoi jepnim peumlrgjigje bindeumlse edhe pyetjes seuml fundit qeuml mbetet peumlr trsquou shtruar peumlrse e ardhmja e tipit do + lidhore nuk ka mundur teuml kon-kurrojeuml dot neuml gegnishten veriore dhe qendrore tipat e tjereuml morfo-sintak-soreuml qeuml shpreh(n)in kuptimin kategorial teuml seuml ardhmes (Sh Demiraj 1994 123) Neuml keumlteuml rast na duhet thjesht dhe veteumlm teuml pranojmeuml se ndash peumlrpos tipa-ve teuml tjereuml konkurrues neuml ligjeumlrim khs a) kam + paskajore apo b) fja-leumlformave teuml thjeshta teuml seuml tashmes seuml meumlnyreumls lidhore dhe deumlftore ndash njeuml rol jo teuml pareumlndeumlsisheumlm mund dhe duhet teuml keteuml luajtur mjedisi historik-ndeumlr-gjuheumlsor bash kontakti intensiv me gjuheumlt fqinjeuml teuml cilat mund teuml favori-zonin veteumlm njeuml gjedhe teuml peumlrbashkeumlt (por) dyfunksionale ateuml teuml tipit c) dua + paskajore (sect 2b) khs serb ću (ćeš će) pisati [= du(e) (do do) me shkrue] dalm bla dormeacuter [= du(e) me fjeteuml] (Bartoli 1906 II sect 534) Men-dojmeuml se eumlshteuml pikeumlrisht ky mjedis ndeumlrgjuheumlsor krejt i ndrysheumlm nga Jugu i arealit shqipfoleumls qeuml nuk i mundeumlsoi tipit teuml seuml ardhmes do + lidhore ku-

58 Peumlr rrethana paralele neuml peumlrftimin e numeumlroreumlve shtesore 11 ndash 19 neuml shqipe dhe ccedileumlshtje teuml

karakterit metodik neuml studimin e tyre shih B Demiraj 1993 66

shtet e nevojshme peumlr teuml ngadheumlnjyer konkurrenceumln me tipat e tjereuml struk-turore homonimikeuml qeuml gjeumlllinin ndeumlrkoheuml edhe neuml gegnishten veriore dhe qendrore

5 Peumlrfundim

Mbyllim keumltu punimin toneuml duke shpresuar trsquou kemi dheumlneuml peumlrgjigje ccedileumlshtjeve kryesore qeuml sinjalizuam qeuml neuml titull teuml tij e ardhmja e tipit DO +

LIDHORE si njeuml dukuri sa mbareumlgjuheumlsore aq edhe dialektore e po aq ballkanike neuml shqipe njeuml dukuri kjo e peumlrftuar pas gjase neuml truall teuml shqipes qysh para fillimeve teuml shkrimit shqip e qeuml vijon ende sot teuml gjeumlllijeuml gjith-kund si e tilleuml por me njeuml denduri qeuml u kushteumlzua neuml koheuml e hapeumlsireuml qofteuml nga zhvillimi jo i njeumltrajtsheumlm qeuml peumlrjetoi konkurrenca e homonimiseuml stru-kturore brenda neuml gjuheuml ashtu edhe nga mjedisi ndeumlrgjuheumlsor ballkanik i cili e orientoi konvergjenceumln gjuheumlsore neuml meumlnyreuml teuml njeumlanshme duke mos arritur keumlshtu teuml ngeumlrthejeuml gjitheuml hapeumlsireumln shqipfoleumlse

Bibliografi - Burimet

Ajeti I 1971 (199823) ldquoDjali pleumlngprisheumlsrdquo neuml teuml foleumlt shqip teuml Istriseuml neuml Gjurmime albanologjike SSHF 1 [1971] 7-16 (rib neuml I Ajeti Vepra II Prishtineuml ASHAK 131-141

Atlasi dialektologjik i gjuheumls shqipe (botues J Gjinari et al) bl I 2007 II 2009 Napoli Universitagrave degli Studi di Napoli Dipartimento di Studi dellrsquoEuropa Orentale

Bartl P ndash Camaj M 1967 Ein Brief in albanischer Sprache aus Gashi vom Jahre 1689 neuml Zeitschrift fuumlr Balkanologie (5) 22-33

Bartl P ndash Demiraj B 2009 La lettera dei frati di Pulati (1761) lo sfondo storico e il suo rapporto con la storia della scrittura albanese neuml Nordalbanien ndash LrsquoAlbania del Nord Linguistisch-kulturhistorische Erkundungen in einem unbekannten Teil Europas Hamburg Kovač

Demiraj B 2006 Gjon Nikolleuml Kazazi dhe doktrina e tij Prishtineuml ASHAK Demiraj B (bot) 2008 Ditionarium Latino-Epiroticum (Romaelig 1635) per R D

Franciscum Blanchum Shkodeumlr Botime franccedileskane Elsie R 1995 The Elbasan Gospel Manuscript (Anonimi i Elbasanit) 1761 and the

Struggle for an Original Albanian Alphabet neuml Suumldost-Forschungen (54) 105-159 Filipaj D S 1994 Bibla ndash Shkrimi Shenjt Beseumllidhja e Vjeteumlr dhe Beseumllidhja e Re

Peumlrktheu dhe shtjelloi Dom Simon Filipaj Ferizaj Drita Omari A (bot) 2005 Pjeteumlr Bogdani Cuneus Prophetarum (Ccedileta e profeteumlve) Botim

kritik peumlrgatitur nga Anila Omari Tiraneuml ASHSH Da Lecce Francesco 1716 Osservazioni Grammaticali Nella Lingua Albanese Roma

Sag Cong di Prop Fede Fishta Gjergj 1937 Lahuta e Malcis Shkodeumlr (ribot Shkodeumlr 2006 Botime Franccedileskane) Guagliata G 18562 Dottrina e kerscten Cardinagraveλit Bellarmino trsquo Sciochnigraveet Jesus Csiegraveλun

nrsquo schɣp prei P Zefit Guagliata trsquo Sciochnigraveet evegravet nrsquo Rom te stampugraveemin trsquo Scecircitit Cuvecircn de Propaganda Fide

Gjeccedilovi A Sh 1933 Kanuni i Lekeuml Dukagjinit (vepeumlr postume) Peumlrmbledheuml e kodifikue prej A Shtjefeumln Gjeccedilov OFM Shkoder Shtypshkroja Franccedileskane

Jankaj P Z 2007 Krijimtari gojore (Kraje - Malesi) Maleumlsi Jungg G (SJ) 1862 Uξa e sceites crɣc e tiera punrsquo trsquo divocme Scruem prei gni frat trsquo

sceitit Iscrsquo Franεesckut (Roma) Kamsi K 1956 Njeuml dokument gjuheumlsor shqip dhe disa vjersha e materiale gjuheumlsore teuml

kolonive arbneshe teuml Kalabriseuml e teuml Basilikateumlteumls BUSHT SSHSH (1) 210vv Tiraneuml Keumlngeuml kreshnike bl II Prishtineuml 1990 Instituti Albanologjik i Prishtineumls Nga keumlnga e popullit neuml serineuml Mbledheumls teuml folklorit bl 9 Tiraneuml 1990 ASHSH Radoja D E 1862 Jeεu Criscti nrsquo εemer trsquo mesctaarit Kuitime trsquo scpirtit ci do trsquo keet

mesctari per gi[ξξ]zilen dit trsquo mōit Kξξɣe sc-ciɣprsquo prei D Egraveignλ Radojet priftrsquo i Diecesrsquo Sckodrs Nrsquo Rom me sctamp trsquo Cuvenit S trsquo Propagands

Radoja D E 1872 Concilli i Ξegraveut Scciɣpniis baamun nrsquoviet 1703 nrsquocoh trsquo Paps Scciɣp-tarit Clementit trsquoGnimξettit I kaa citt scciɣp Don Egnell Radoja prift i Diocesit Sckodrs Nrsquo Rom me sctamp trsquo Cuvenit S trsquo Propagands

Sasse H J 1991 Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland Teil 1 Otto Harrassowitz-Verlag Wiesbaden

Svane G (ed) 1985 Peter Budi Dottrina Christiana (1618) With a transcription into modern orthography and a concordance prepared by Gunnar Svane Aringrhus Institut for Lingvistik Aarhus Universitet

Svane G (ed) 1986 Peter Budi Rituale Romanun (1621) With a transcription into modern orthography and a concordance prepared by Gunnar Svane Aringrhus Institut for Lingvistik Aarhus Universitet

Svane G (ed) 1986 Peter Budi Speculum Confessionis (1621) With a transcription into modern orthography and a concordance prepared by Gunnar Svane Aringrhus Institut for Lingvistik Aarhus Universitet

Literatureuml shkencore Ajeti I 1954 Njeuml shqyrtimi shkurteuml mbi zhvillimin e futurit neuml shqiperdquo neuml Jeta e Re (2)

(ribot neuml Keumlrkime gjuheumlsore Prishtineuml 1978 18-25) Altimari Fr 2005 Il ldquofuturo necessitativordquo dellrsquoalbanese drsquoItalia Influenza italo-romanza

o arcaismo balcanico neuml Walter Breu botues Lrsquoinflusso dellrsquoitaliano sulla gram-matica delle lingue minoritarie Problemi di morfologia e sintassi Atti del Convegno Internazionale ndash Costanza 8-11 ottobre 2003 Rende Universitagrave della Calabria 1 ndash 13

Arapi I 2007 Uumlber die syntaktische Verwendung des Konjunktivs und des unabhaumlngigen Infinitivs im Altalbanischen neuml (B Demiraj ndash botues) Nach 450 Jahren Buzukus ldquoMissalerdquo und seine Rezeption in unserer Zeit Wiesbaden Harrassowitz 105-139

Arapi I (dsh) Der Gebrauch des velle-Futurs in der altalbanischen Literatur (11 f) Badallaj I 2010 Veumlshtrim mbi tipat e formave foljore me vlereumln e seuml ardhmes neuml Ccedileumlshtje

teuml studimeve diakronike teuml shqipes Materialet e Konferenceumls Shkencore 6 korrik 2009 neuml Prishtineuml Prishtineuml ASHAK 33-41

Bartoli M 1906 Das Dalmatische bl I-II neuml Schriften der Balkankommission Linguistische Abteilung V Wien (Kraus Reprint Nendeln Lichtenstein 1975)

Besch F 1989 Geschichte der deutschen Sprache Bd II Berlin Erich Schmidt Verlag Ccedilabej E 1975 Histori gjuheumlsore dhe strukturore dialektore e arbeumlrishtes seuml Italiseuml neuml

Studime Filologjike (2) Tiraneuml Demiraj B 1993 Die hypotaktische Juxtaposition im Zahlwortsystem des Albanischen

neuml Zeitschrift fuumlr Balkanologie (29) 63-67 Demiraj B 2011 Norma gjuheumlsore dhe substandardi neuml njeuml tekst shqip teuml shek XVIII neuml

arealin kulturor teuml Veriut neuml Hylli i Driteumls nr 1 79 ndash 96 Shkodeumlr Demiraj Sh 1986 Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml Shteumlpia botuese 8 Neumlntori Demiraj Sh 1994 Gjuheumlsi ballkanike Shkup LogosA Demiraj Sh 2002 Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml ASHSH Domi M 1961 Morfologjia historike e shqipes Universiteti i Tiraneumls Tiraneuml Ccedilabej E 1987 Studime etimologjike neuml fusheuml teuml shqipes bl III Tiraneuml ASHSH Fiedler W 1989 Zur Arealtypologie der Futurbildung in den Balkansprachen Studien zur

Morphologie und Syntax der Balkansprachen II Beitraumlge zur Balkanlinguistik VI (= Linguistische Studien A 192) Berlin Akademie der Wissenschaften der DDR 70-109

Fiedler W 2004a Das albanische Verbalsystem in der Sprache des Gjon Buzuku (1555) Prishtineuml ASHAK

Fiedler W 2004b Der suumldosteuropaumlische Typus des grammatischen Analytismus ndash die ldquobalkanische Partikelkonstruktionrdquo im Verbalsystem neuml (Uwe Hinrichs amp Uwe Buumlttner ndash botues) Die europaumlischen Sprachen auf dem Weg zum analytischen Sprachtyp Wiesbaden Harrassowitz 363-398

Gramatika e Gjuheumls Shqipe bl I (botues Sh Demiraj) Tiraneuml 19951 ASHSh Haebler C 1965 Grammatik der albanischen Mundart von Salamis Wiesbaden Harrassowitz Hetzer A 1981 Wie ist Arnold von Harffs Woumlrterverzeichnis (1496) zu lesen Ein

Beispiel fuumlr das Ineinandergreifen von albanischer und deutscher Sprachgeschichts-forschung neuml Balkan-Archiv NF 6 [1981] 229ndash262

Ismajli R 1985 Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Prishtineuml Rilindja Kopitar B 1929 Albanische walachische und bulgarische Sprache neuml Jahrbuumlcher der Li-

teratur bl 49 59-106 Wien Likaj E 1978 Mbi format analitike neuml gjuheumln shqipe neuml Studime filologjike (3) Tiraneuml Mansaku S 2007 Historia e koheumls seuml ardhme neuml gjuheumln shqipe neuml driteumln e mesharit teuml

Gjon Buzukut neuml (B Demiraj ndash botues) Nach 450 Jahren Buzukus ldquoMissalerdquo und sei-ne Rezeption in unserer Zeit Wiesbaden Harrassowitz 79 ndash 88

Mansaku S 2010 Sur la typologie et la chronologie des forms du futur en albanais neuml B Demiraj (bot) Wir sind die Deinen Studien zur albanischen Sprache Literatur und Kulturgeschichte dem Gedenken an Martin Camaj gewidmet Wiesbaden Harrasso-witz 330-356

Matzinger J 2010a Die albanische Sprache im Zeitalter Skanderbegs Teil 1 Ein Uumlber-blick zur vorliterarischen Dokumentation neuml The Living Skanderbeg The Albanian Hero between Myth and History (M Genesin J Matzinger amp G Vallone ndash eds) Hamburg Kovač

Matzinger J 2010b Die albanische Sprache im Zeitalter Skanderbegs Teil 2 ndash Ver-schriftung des Alabnischen mit Schwerpunkt auf Paulus Angelus und Gjon Buzuku neuml (B Demiraj ndash botues) Wir sind die Deinen Studien zur albanischen Sprache Lite-ratur und Kulturgeschichte dem Gedenken an Martin Camaj gewidmet Wiesbaden Harrassowitz 421-487

Maynard K L 2009 ldquoI want to buy itrdquo in the Albanian Glossary of Arnold von Harff neuml ldquoTransaction of the Philological Societyrdquo 107 [2009] 2 231-252

Meyer G 1884 Albanesische Studien II Die albanesischen Zahlwoumlrterrsquo neuml Sitzungs-berichte der Kais Akademie der Wissenschaften in Wien (Philosophisch-Historische Classe) bl 107 259ndash338

Miklosich Fr 1861 Die slawischen Elemente im Rumunischen Wien Kaiserlich-Koumlnigliche Hof- und Staatsdruckerei

Philippide Al 1927 Originea romicircnilor I-II Iaşi Popović I 1960 Geschichte der serbokroatischen Sprache Wiesbaden Harrassowitz Reichenkron G 1962 Zum Typus der Balkansprachen neuml Zeitschrift fuumlr Balkanologie

nr 1 f 91-122 Wiesbaden Otto Harrassowitz Sandfeld Chr 1930 Linguistique balkanique Problegravemes et resultats (= la Socieacuteteacute de

Linguistique de Paris 31) Schaller H W 1975 Die Balkansprachen Eine Einfuumlhrung in die Balkanphilologie

Heidelberg Carl Winter ndash Universitaumltsverlag Solta G R 1980 Einfuumlhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer Beruumlcksichtigung des

Substrats und des Balkanlateinischen Darmastadt Wissenschaftliche Buchgesellschaft Topalli K 2010 Sistemi foljor i gjuheumls shqipe Tiraneuml Plejad Topalli K 2011 Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml Botimet albanologjike Weigand G 1913 Albanesische Grammatik im suumldgegischen Dialekt Leipzig Weigand G 1926 Balkan-Archiv I Leipzig I-X Zhugra A V (Жугра A B) 1976 О происхждений албанского футурума тоского

типа (15 Грамматический сторой) 225 ndash 254

Seit MANSAKU Tiraneuml

TIPOLOGJI ROMANE DHE BALLKANIKE NEuml STRUKTUREumlN GRAMATIKORE TEuml SHQIPES

Tiparet e peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve teuml Ballkanit ose ballkanizmat gjuheumlsore ka koheuml qeuml janeuml beumlreuml objekt i studimeve tipologjike Madje neuml studimet e keumlsaj fushe eumlshteuml shtruar pyetja a ekziston njeuml tipologji gjuheumlsore ballkkanike Njeuml nga rezultatet teorike teuml keumltyre studimeve eumlshteuml se analiza gjuheumlsore tipologjike e mbeumlshtetur neuml fakte gjuheumlsore konkrete dhe jo neuml abstraksione ka nxjerreuml peumlrfundimin teorik se asnjeuml system gjuheumlsor nuk eumlshteuml kurreuml rezultat i njeuml tipi teuml veteumlm e unik gjuheumlsor Ccedildo gjuheuml historike natyrale si rezultat i prejardhjes seuml saj dhe sidomos si rezultat i zhvillimit historik teuml saj neuml kontakt edhe me gjuheuml e kultura teuml tjera eumlshteuml neuml vetvete politipologjike1 ngeumlrthen neuml sistemin e saj struktura me tipologji teuml ndryshme Kjo vlen peumlr teuml gji-tha gjuheumlt aq meuml shumeuml peumlr gjuheumln shqipe e cila ka lindur si gjuheuml e veccedilanteuml si vazhdim i njereumls prej gjuheumlve teuml lashta teuml Ballkanit dhe eumlshteuml zhvilluar neuml njeuml mjedis politik historik e kulturor shumeuml teuml ndeumlr-likuar me kontakte teuml shumanshme gjuheumlsh dhe kulturash teuml peran-dorive teuml meumldha me prestigj teuml larteuml gjuheumlsor e kulturor me mbeumlshtetje politike teuml fuqishme qeuml kaneuml veumlneuml neuml rrezik veteuml ekzistenceumln e gjuheumls shqipe meumlveteumlsineuml dhe identitetin e saj teuml veccedilanteuml Evolucioni i vazh-duesheumlm nga indoeuropianishtja neumlpeumlr ilirishte e arbeumlrishte peumlr teuml arri-tur neuml gjendjen e shqipes seuml sotme kaneuml sjelleuml si pasojeuml qeuml ajo sot teuml paraqitet me njeuml larmi trajtash e modelesh si neuml keumlndveumlshtrimin tipolo-gjik ashtu edhe neuml ateuml gjenealogjik Neuml struktureumln e saj gramatikore bashkeumljetojneuml dhe funksionojneuml trajta e ndeumlrtime me tipologji teuml ndry-shme me gjenealogji teuml ndryshme dhe me kronologji teuml ndryshme Por gjithsesi shqipja ka mundur teuml ruajeuml dhe teuml zhvillojeuml identitetin e vet si gjuheuml e veccedilanteuml dhe prurjet qeuml i kaneuml ardhur nga kontaktet me gjuheuml teuml tjera janeuml peumlrveteumlsuar dhe janeuml beumlreuml sot pjeseuml e pandareuml e identitetit teuml saj Nuk ka dyshim se karakterizimi qeuml iu beuml shqipes neuml gjysmeumln e

1 Shih peumlr keumlteuml Paulo Ramat Linguistic Typology Berlin 1987

dyteuml teuml shekullit XIX ldquosi gjuheuml e peumlrzier gyseumlm romanerdquo eumlshteuml provuar tashmeuml se nuk i ka qeumlndruar seuml veumlrteteumls shkencore Por kjo nuk do teuml thoteuml se midis shqipes dhe gjuheumlve romane nuk ka tipare tipologjike teuml peumlrbashkeumlta edhe neuml struktureumln gramatikore

Kur flitet peumlr tipologji romane a ballkanike kemi parasysh disa tipare strukturore qeuml mbizoteumlrojneuml qeuml peumlrbeumljneuml karakteristika themelo-re teuml njeuml grupi teuml caktuar gjuheumlsh e qeuml nuk gjenden ose meuml sakteuml nuk janeuml relevante peumlr njeuml grup tjeteumlr gjuheumlsh Eumlshteuml njeuml gjeuml e njohur neuml shkenceumln gjuheumlsore qeuml dy a meuml shumeuml gjuheuml kaneuml tipare teuml peumlrbash-keumlta a teuml ngjashme neuml mes tyre peumlr shkak teuml origjineumls seuml peumlrbashkeumlt ose beumlhen teuml ngjashme peumlr shkak teuml kontakteve historike Rasti i pareuml lidhet me gjuheumlt romane neuml mes tyre rasti dyteuml me gjuheumlt ballkanike Por edhe kjo ndarje nuk eumlshteuml absolute sepse edhe gjuheumlt romane kaneuml tipare strukturore teuml peumlrbashkeumlta dhe teuml ngjashme jo veteumlm peumlr shkak teuml origjineumls seuml tyre latine por edhe peumlr shkak teuml kontakteve edhe gjuheumlt ballkanike teuml ndryshme nga origjina kaneuml fituar tipare teuml peumlrbashkeumlta peumlr shkak teuml kontakteve historike por edhe mund teuml keneuml trasheumlguar tipare teuml peumlrbashkeumlta nga substrate teuml hershme Megjithateuml kur vihen peumlrballeuml njera tjetreumls tipologji romane dhe tipologji ballka-nike eumlshteuml e domosdoshme teuml kihet parasysh njeuml dallim i rendeumlsisheumlm i karakterit teorik veccediloriteuml gjuheumlsore qeuml peumlrfshihen neuml ateuml teumlreumlsi tipa-resh qeuml formojneuml tipologjineuml romane neuml pjeseumln meuml teuml madhe teuml tyre vijneuml nga prejardhja e peumlrbashkeumlt e gjuheumlve romane nga latinishtja meuml sakteuml nga latinishtja vulgare ndeumlrsa tiparet e peumlrbashkeumlta teuml gjuheuml-ve teuml Ballkanit qeuml janeuml objekt i gjuheumlsiseuml ballkanike gjenden neuml gjuheuml me prejardhje krejt teuml ndryshme Por kjo nuk e peumlrjashton mundeumlsineuml qeuml edhe tiparet e peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve teuml Ballkanit teuml pakteumln disa prej keumltyre tipareve teuml burojneuml nga latinishtja vulgare ballkanike Nga ana tjeteumlr eumlshteuml peumlr trsquou pasur parasysh se neuml evolucionin gjuheumlsor vep-rojneuml edhe prirje universale qeuml ndikojneuml neuml shumeuml gjuheuml siccedil eumlshteuml p sh prirja peumlr thjeshtimin e sistemit teuml lakimit e teuml zgjedhimit por sigu-risht kjo prirje ndjehet meuml shumeuml neuml ato gjuheuml qeuml kaneuml ruajtur deri neuml koheumlt tona njeuml system teuml pasur lakimi e zgjedhimi siccedil janeuml edhe gjuheumlt ballkanike Po keumlshtu edhe prirja e evoluimit teuml gjuheumlve nga sintetizmi neuml analitizeumlm etjprirje qeuml ka qeneuml meuml largvajteumlse neuml gjuheumlt romane dhe meuml e kufizuar neuml gjuheumlt ballkanike Si rezultat i keumltij zhvillimi teuml brendsheumlm teuml shqipes por edhe i prirjeve teuml peumlrgjithshme teuml zhvillimit

teuml gjheumlve indoeuropiane dhe i zhvillimeve teuml nxitura edhe nga kontak-tet gjuheumlsore latino-romane greko-bizantine e ballkanike shqipja sot paraqitet si njeuml gjuheuml sintetiko-analitike ku sintetizmi shfaqet meuml shu-meuml neuml tiparet e ruajtura teuml saj ndeumlrsa analitizmi neuml tiparet zhvillimore inovuese Shqipja bashkohet me gjuheumlt e ballkanit meuml shumeuml neuml tipa-ret analitike inovuese

Prandaj tiparet e peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve teuml Ballkanit mund teuml studiohen e teuml shpjegohen me sukses duke kombinuar tipologjineuml gju-heumlsore me gjenealogjineuml gjuheumlsore Me fjaleuml teuml tjera studimi tipolo-gjik i ballkanizmave i kombinuar me studimin diakronik gjenetik teuml tyre mund teuml ccedilojeuml neuml rezultate teuml reja e meuml teuml sigurta lidhur me shpje-gimin e tipareve teuml peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve teuml Ballkanit dhe teuml origjineumls seuml tyre dhe teuml vendit qeuml zeuml secila prej gjuheumlve teuml keumltij rajoni neuml lidhjen gjuheumlsore ballkanike Fakti qeuml shumeuml ballkanizma janeuml teuml pranishme edhe neuml sisteme teuml tjera gjuheumlsore beumln teuml mundur trajtimin e arealit gjuheumlsor ballkanik brenda njeuml kuadri meuml teuml gjereuml europian2 Madje ballknologu francez Jack Feuillet eumlshteuml shprehur se gjuheumlsia ballka-nike ka koheuml qeuml po kalon njeuml krizeuml dhe se ajo po peumlrseumlrit vetveten dhe se rrezikon teuml sklerotizohet prandaj ai mendon se gjuheumlsia ballkanike peumlr teuml daleuml nga kjo gjendje dhe peumlr teuml marreuml njeuml impuls teuml ri zhvillimi ndoshta duhet teuml integrohet neuml njeuml njeumlsi meuml teuml gjereuml qeuml mund teuml ishte eurolinguistika Por nga ana tjeteumlr po ai dijetar e ndjen se shtrirja e parimeve dhe metodave teuml gjuheumlsiseuml ballkanike neuml njeuml hapsireuml teuml gjereuml europiane mund teuml ccedilojeuml neuml humbjen e veccedilantiseuml teuml meumlveteumlsiseuml seuml keumlsaj discipline3

Njeuml ccedileshtje e reumlndeumlsishme parimore peumlr studimin e ballkaniz-mave eumlshteuml peumlrcaktimi i sakteuml i rrafshit a nivelit teuml veumlshtrimit teuml tyre identifikimi karakterizimi dhe vlereumlsimi i ballkanizmave duhet teuml beuml-het duke pasur parasysh jo veteumlm gjuheumlt standarde teuml Ballkanit por gjuheumlt standarde dhe dialektet e teuml folmet e keumltyre gjuheumlve neuml peumlr-gjitheumlsi Nga ky dallim metodologjik varen edhe peumlrfundimet qeuml nxi-rren peumlr vendin qeuml zeuml secila gjuheuml neuml lidhjen gjuheumlsore ballkanike

2 Shih edhe Emanuele Banfi Storia linguistica del Sud-Est Europeo me literatureuml

Milano 1991 f 158 3 J Feuillet La place des langues balkaniques dans lrsquoensemble europeacuteen Balkan-

linguistik Synchrony and Diachrony Thessaloniki 2000 p89

Eumlshteuml veumlrejtur se gjuheumlt e ballkanit neuml kuadrin e lidhjes gjuheumlsore ball-kanike kur veumlshtrohen jo veteumlm neuml nivele teuml standardeve por edhe neuml nivele teuml substandardeve teuml sistemeve teuml veccedilanta nuk peumlrfaqeumlsojneuml njeuml model teuml njeumlsisheumlm nga pikeumlpamja tipologjike Ato meuml tepeumlr rezultoj-neuml teuml jeneuml siccedil ka veumlneuml neuml dukje edhe Vladimir Skalićka kombinim i tipash teuml ndrysheumlm4

Nga pikeumlpamja tipologjike neuml fusheumln morfosintaksore njeuml nga tiparet qeuml i ndan gjuheumlt romane pereumlndimore nga gjuheumlt ballkanike duke peumlrfshireuml edhe rumanishten eumlshteuml prania e paskajores dhe e lidhores neuml teuml parat pra bashkeumljetesa e tyre dhe mungesa ose humbja e paskajores neuml teuml dytat Neuml keumlteuml ndarje shqipja zeuml njeuml poziteuml teuml ndeumlrmjetme Njeuml vend teuml ndeumlrmjeteumlm zeuml shqipja edhe peumlr tipat e trajteumls seuml koheumls seuml ardhshme Zhdu-kja e paskajores neuml gjuheumln rumune eumlshteuml treguesi meuml i qarteuml i formimit teuml njeuml tipi ballkanik teuml gjuheumlve teuml keumltij rajoni Origjina latine e rumanishtes nuk ka mundur teuml pengonte zhdukjen e paskajores neuml keumlteuml gjuheuml romane ballkanike Me sa duket prirja qeuml peumlrfshiu gjuheumlt e Ballkanit peumlr ta zeumlven-deumlsuar trajteumln e paskajores me trajteumln e lidhores ka qeneuml meuml e fuqishme sesa tradita gjuheumlsore romane ku bashkeumljetojneuml paskajorja me lidhoren Ose e theneuml ndryshe neuml keumlteuml pikeuml njeuml gjuheuml romane neuml arealin gjuheumlsor ballkanik ka ndjekur zhvillimet gjuheumlsore teuml rajonit jo lidhjet historike gjenetike teuml traditeumls

Peumlr pranineuml ose mungeseumln e paskajores gjuheumlt ndahen tipologji-kisht neuml dy grupe neuml gjuheuml qeuml peumlrdorin edhe paskajoren edhe lidho-ren siccedil janeuml gjuheumlt romane dhe neuml gjuheuml qeuml peumlrdorin veteumlm ose krye-sisht lidhoren siccedil janeuml gjuheumlt ballkanike ku paskajorja eumlshteuml zhdukur dhe ruhen veteumlm disa mbetje teuml njeuml gjendje teuml hershme kur paskajorja ishte ende njeuml trajteuml e gjalleuml Nuk njoh gjuheuml indoeuropiane qeuml peumlrdo-rin veteumlm paskajoren ose e theneuml ndryshe teuml keneuml zhdukur lidhoren dhe teuml keneuml ruajtur a krijuar paskajoren Areali gjuheumlsor i shqipes eumlsh-teuml i ndareuml neuml dy pjeseuml neuml arealin gjuheumlsor gegeuml ku bashkeumljetojneuml pa-skajorja dhe lidhorja ashtu si neuml gjuheumlt romane dhe neuml arealin gjuheuml-sor toskeuml ku peumlrdoret lidhorja dhe njeuml trajteuml paskajorje e re ashtu si neuml gjuheumlt e tjera ballkanike Pra gegeumlrishtja nga kjo pikeumlpamje eumlshteuml meuml praneuml tipit gjuheumlsor roman ndeumlrsa toskeumlrishtja eumlshteuml meuml afeumlr tipit gju-

4 Vladimir Skalićka Uumlber die typologische Eingliederung der Balkansprchen Les

eacutetudes balkaniques tchekoslavaques 1977

heumlsor ballkanik madje gegeumlrishtja eumlshteuml meuml afeumlr tipit gjuheumlsor roman edhe se veteuml rumanishtja qeuml eumlshteuml gjuheuml romane Keumltu eumlshteuml vendi peumlr teuml beumlreuml njeuml veumlrejtje teuml karakterit metodologjik

Shumeuml hereuml kur flitet peumlr tiparet ballkanike teuml shqipes dhe ven-din qeuml zeuml shqipja neuml lidhjen gjuheumlsore ballkanike kihet parasysh veteumlm varianti i standardit dhe jo variantet substandarde e ndonjeumlhereuml peumlrfun-dimet mbeumlshteten jo mbi gjendjen e deumlshmuar teuml dukurive gjuheumlsore por mbi hipoteza teuml paveumlrtetuara ploteumlsisht siccedil eumlshteuml rasti kur flitet peumlr humbje teuml paskajores Me terma realeuml veumlshtireuml se mund teuml flitet me siguri peumlr humbje teuml paskajores dhe zeumlvendeumlsimin e saj me lidhoren si tipar ballkanik i shqipes Peumlrse Sepse neumlse kemi parasysh njeuml paska-jore teuml vjeteumlr sintetike neuml gjuheumln shqipe nuk mund teuml flitet peumlr humbje teuml saj peumlr sa koheuml qeuml ajo ende nuk eumlshteuml veumlrtetuar e deumlshmuar Neumlse do teuml pranonim mendimin e Selman Rizeumls qeuml neuml ndeumlrtimin do theneuml i barazvlersheumlm me lat dicendum est dhe neuml trajteumln mohore pa punuar shihte njeuml paskajore teuml vjeteumlr teuml mbareuml shqipes peumlrseumlri nuk mund teuml flasim peumlr humbje teuml paskajores sepse trajtat qeuml sapo peumlrmendeumlm ja-neuml neuml peumlrdorim edhe sot neuml teuml gjitheuml shqipen Po ashtu nuk mund teuml fli-tet peumlr humbje teuml paskajores mesjetare teuml tipit me punue neuml shqipe peumlr sa koheuml qeuml ajo peumlrdoret gjeumlreumlsisht sot neuml neuml arealin gjuheumlsor gegeuml dhe sporadikisht neuml arealin jugor Gjithashtu nuk mund teuml flitet peumlr humbje teuml keumlsaj paskajoreje neuml toskeumlrisht peumlr sa koheuml qeuml ekzistenca e saj neuml keumlteuml dialekt ende nuk eumlshteuml provuar neuml meumlnyreuml teuml pakundeumlrshtueshme Uneuml nuk besoj qeuml teuml keteuml ndikuar greqishtja neuml zhdukjen e njeuml paska-joreje me me Meuml e shumta afeumlrsia gjeografike me arealin e greqishtes mund teuml keteuml ndikuar neuml pengimin e shtrirjes seuml njeuml paskajoreje teuml tilleuml neuml dialektin jugor teuml shqipes dhe jo neuml zhdukjen e saj5 Selman Riza qeuml eumlshteuml marreuml gjereumlsisht me sistemin foljor teuml shqipes ka pohuar se paskajorja e tipit me punue eumlshteuml inovacion ekskluziv i gegeumlrishte6 Pra po ta veumlshtrojmeuml shqipen nga kjo pikepamje ajo nuk merr pjeseuml neuml tiparin ballkanik teuml humbjes seuml paskajores dhe teuml zeumlveumlndeumlsimit teuml saj me lidhoren Neuml teumlreumlsineuml e saj me keumlteuml tipar ajo eumlshteuml meuml afeumlr tipo-logjiseuml seuml gjuheumlve romane qeuml peumlrdorin edhe paskajoren edhe lidhoren

5 Shih edhe E Ccedilabej Kontributi i shqipes neuml formimin e lidhjes gjuheumlsore ballka-

nike Studime gjuheumlsore IV Prishtineuml 1977 f 340 6 Selman Riza Vepra 2 Prishtineuml 1997 f 207

sesa me gjuheumlt ballkanike ku paskajoja eumlshteuml zeumlvendeumlsuar me lidho-ren Kjo vlen edhe po teuml marrin si pikeuml referimi gjuheumln standarde shqi-pe qeuml ka neuml sistemin e saj foljor njeuml paskajore teuml tipit peumlr teuml punuar e cila deumlshmohet qeuml nga shekulli XVII neuml vepreumln e P Bogdanit dhe qeuml neuml studimet tona gramatikore quhet paskajore e dyteuml ose paskajore inovuese e mbareuml shqipes seuml sotme letrare (S Riza) Kjo paskajore nuk eumlshteuml e barasvlershme as me njeuml paskajore sintetike teuml supozuar as me paskajoren gege teuml tipit me punue por jo krejt e pangjashme me teuml ajo i ka veccediloriteuml e njeuml paskajoreje josintetike me funksione ende teuml kufizuara por gjithnjeuml e meuml shumeuml peumlrvijohet prirja peumlr trsquoi zgjeruar funksionet e saj dhe peumlr trsquo u peumlrdorur ajo neuml disa funksione qeuml janeuml karakterisstike peumlr keumlteuml teuml fundit ose peumlr lidhoren siccedil eumlshteuml p sh funksioni kundrinor ose kryefjalor Neuml shqipen e sotme deumlgjohen dhe shkruhen jo ralleuml ndeumlrtime teuml tilla vendosa peumlr teuml shkuar neuml vend teuml vendosa teuml shkoj ose vendosa me shkue kam deumlshireuml peumlr teuml studiuar neuml vend teuml kam deumlshireuml teuml studioj ose kam deumlshireuml me studiue eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr teuml vendosur neuml vend teuml eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vendoset ose eumlshteuml e veumlshtireuml me vendoseuml Parafjala peumlr si element peumlrbeumlreumls i kasaj trajte teuml paskajores ka filluar ta zbeh kuptimin fillestar teuml qeumlllimit dhe po shndeumlrrohet neuml njeuml pjeseumlz trajteumlformuese ashtu si me neuml trajteumln e paskajores gege me punue Keumlto ndeumlrtime sigurisht qeuml kaneuml dallime neuml nivelin e ligjeumlrimit por ato nuk vijneuml neuml veumlshtrim kur eumlshteuml fjala peumlr shqyrtime tipolgjike ose peumlr prirje teuml zhvillimit teuml gjuheumls

Uneuml pajtohem ploteumlsisht me tezeumln qeuml nuk pranon monogjenezeumln neuml krijimin e tipareve teuml peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve teuml Ballkanit por i shikon ato si rezultat i veprimit teuml shumeuml faktoreumlve historikeuml gjuheumlso-reuml e kulturoreuml Dhe njeuml nga faktoreumlt qeuml ka ndikuar neuml krijimin e peumlr-hapjen e ballkanizmave ka qeneuml romaniteti ballkanik Neuml keumlteuml meumlnyreuml ato paraqiten si tipologji romane dhe balkanike njeumlkoheumlsisht Nga pi-keumlpamja e origjineumls janeuml romane nga ana tipologjike janeuml romane dhe ballkanike Keumlshtu p sh trajta e seuml kryereumls seuml gjuheumls shqipe e for-muar nga folja ndihmeumlse kam dhe pjesorja e foljes kryesore kam shkruar kam keumlnduar etj duket se eumlshteuml krijuar sipas modelit latin habeo scriptum habeo cantatum etj Keumlteuml e kaneuml pranuar edhe ata stu-diues teuml shqipes midis teuml cileumlve edhe E Ccedilabej i cili eumlshteuml bashkuar me peumlrfundimin e H Pedersenit peumlr ccedileshtjen e ndikimit latin neuml struk-tureumln gramatikore teuml shqipes por neuml keumlteuml pike pra neuml formimin e seuml

kryereumls neuml pajtim me B Havranekun sheh neuml teuml njeuml kalk gramatikor nga romanishtja ballkanike7 Keumlteuml model teuml seuml kryereumls e ka edhe ruma-nishtja qeuml eumlshteuml gjuheuml romane lindore am văzut ldquokam pareumlrdquo e ka edhe greqishtja έχω δεμένο ldquokam lidhurrdquo e kaneuml edhe shumeuml gjuheuml teuml tjera indoeuropiane sa qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml ta karakterizosh si veccedilori strukturore romane Ndoshta deumlshmimi i hersheumlm neuml latinishten vulga-re i togut habeo scriptum dhe prestigji i larteuml i saj shtrirja neuml teuml gjitha gjuheumlt romane na japin teuml drejteumln ta quajmeuml pjeseuml teuml modelit latino-roman Kjo nuk do teuml thoteuml domosdo se kjo trajteuml neuml teuml gjitha gjuheumlt e tjera qeuml kaneuml ateuml sipas keumltij modeli eumlshteuml huazim latino-roman Pre-misat peumlr trsquou krijuar neuml meumlnyreuml teuml pavarur nga njeuml tog i lireuml sintaksor kaneuml ekzistuar neuml shumeuml gjuheuml Do teuml jepja veteumlm dy shembuj nga shqipja e sotme teuml marreuml nga shtypi peumlr teuml deumlshmuar se sa e mundshme eumlshteuml teuml kalohet nga njeuml tog i lireuml sintaksor neuml njeuml trajteuml gramatikore teuml seuml kryereumls Thoneuml se dikush ka teuml filmuar ca deumlshmi teuml tjera (Shekulli 06 04 2011 f 4) Policia ka teuml filmuar vjedheumlsin porhellip (Shekulli 07 10 2011 f1) Neuml planin tipolgjik krahasues eumlshteuml me vlereuml peumlr gjuheumlsineuml ballkanike teuml ndiqet meumlnyra e formimit teuml seuml kryereumls seuml fol-jeve qeuml tregojneuml leumlvizje e foljen kam apo me foljen jam Shqipja ka modelin me foljen kam kam shkuar kam ardhur ka qeneuml ka vdekur etj sikurse dhe gjuheuml teuml tjera ballkanike si greqishtja rumanishrja ndryshe nga gjuheuml romane si italishtja e freumlngjishtja sono andato so-no venuto je suis alleacute je suis venu e morto est mort etj

Le teuml ndalemi tani neuml trajtat e seuml ardhmes neuml shqipe neuml krahasim me gjuheumlt romane dhe gjuheumlt ballkanike Edhe peumlr trajtat e seuml ardhmes gjuha shqipe zeuml njeuml vend teuml ndeumlrmjeteumlm midis gjuheumlve ballkanike dhe gjuheumlve romane sepse neuml struktureumln gramatikore teuml saj ka trajteumln e seuml ardhmes me do + lidhoren qeuml i peumlrket modelit ballkanik trajtat me foljen ndimeumlse kam + paskajoren gege me me ose paskajoren e mbareuml shqipes me peumlr teuml teuml cilat i peumlrkasin modelit roman dhe trajteumln me foljen ndihmeumlse kam + li-dhoren qeuml siccedil jam shprehur edhe meuml pareuml peumlrbeumln njeuml model teuml peumlrzier hybrid romano-ballkanik roman peumlr nga elementi i pareuml folja ndihmeumlse kam ballkanik peumlr nga elementi dyteuml meumlnyra lidhore

1 Tipi ballkanik i seuml ardhmes do teuml punoj peumlrfshin trajta teuml for- 7 E Ccedilabej Vep cit f340

muara me foljen dua teuml ngurosur neuml veteumln e dyteuml ose teuml treteuml njejeumls teuml koheumls seuml tashme teuml meumlnyreumls deumlftore do ndjekur nga trajta teuml meumlnyreumls lidhore do teuml punoj do teuml kem punuar do teuml punoja do teuml kisha punuar teuml cilat janeuml trajta teuml peumlrgjithshme teuml shqipes seuml sotme standar-de dhe teuml peumlrhapura neuml teuml dy dialektet dhe teuml folmet e tyre Keumlto trajta edhe pse gjenden edhe neuml gjuheuml teuml tjera joballkanike si neuml anglishte gjermanishte etj mund teuml thuhet se i peumlrkasin tipit ballkanik teuml seuml ar-dhmes sepse tipologjia e formimit teuml tyre eumlshteuml e peumlrhapur neuml teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit dhe peumlrbeumln njeuml nga tiparet themelore morfosintak-sore teuml lidhjes gjuheumlsore ballkanike greqisht θά γράφω ldquodo teuml shkruajrdquo nga θέλω νά γράφω rumanisht voi sǎ scriu bullgarisht šte da piša maqedonisht ќe pišam eumlshteuml formuar neuml njeuml areal gjuheumlsor ku ka mun-guar ose eumlshteuml zhdukur trajta foljore e paskajores gjeuml qeuml i peumlrgjigjet arealit gjuheumlsor teuml keumltij rajoni Peumlrgjitheumlsisht njeuml model i tilleuml nuk eumlshteuml formuar e peumlrhapur neuml gjuheumlt romane italishtja freumlngjishtja etj Neuml gjuheumln shqipe sot u peumlrket teuml dy dialekteve por eumlshteuml tipi mbizoteumlrues neuml dialektin e Jugut ku mungon paskajorja e tipit me shkrue paskajor-ja e tipit peumlr teuml shkruar eumlshteuml formuar dhe peumlrhapur voneuml neuml teuml gjitheuml shqipen pas shekullit XVII Nga pikeumlpamja semantike modale ky tip i seuml ardhmes eumlshteuml mbajtur si e ardhme volitive qeuml shpreh njeuml veprim qeuml deumlshirohet teuml kryhet neuml teuml ardhmem kuptim teuml cilin ja jep morfema do trajteuml e ngurosur e foljes dua Peumlr sa i peumlrket origjineumls seuml keumltij tipi teuml seuml ardhmes qeuml nga Sandfeldi mbizoteumlron mendimi se burimi i saj eumlshteuml greqishtja Origjina greke e keumlsaj forme mbeumlshtetet neuml faktin se kjo trajteuml deumlshmohet meuml hereumlt se neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit Eumlshteuml njeuml gjeuml e njohur qeuml neuml greqishte qeuml nga periudha e koineseuml perifrazat qeuml kaneuml sheumlrbyer peumlr teuml shprehur kuptimin kohor teuml seuml ardhmes kaneuml peumlsuar ndryshime qeuml deumlshmohen mireuml me tekste teuml shkruara Ky evo-luim trajtash eumlshteuml i lidhur me zhdukjen e paskajores neuml greqishte dhe me zeumlvendeumlsimin e saj me lidhoren Keumlshtu nga perifraza θέλω γρά-φειν ose θέλω έλθειν u kalua me koheuml neuml perifrazat θέλω νά γράφω θά γράφω Njeuml zhvillim i peumlrafeumlrt po veumlrehet edhe neuml shqipen e sotme gjithmoneuml e meuml shpesh po peumlrdoret trajta pa pjeseumlzeumln teuml teuml lidhores do shkruaj do shkoj do fitoj etj neumldoneumlse nuk beumljneuml pjeseuml neuml gjuheumln standarde Madje Selman Riza njeuml gjyseumlm shekulli meuml pareuml (1967)

shkruante peumlr tipin do harroj se peumlr gjymtime teuml tilla nuk duhet teuml keteuml vend neuml shqipen e shkruar8 Por dokumentimi i hersheumlm neuml greqishte i keumlsaj trajte siccedil ka veumlneuml neuml dukje Sh Demiraj nuk eumlshteuml domosdo proveuml e peumlrhapjes seuml saj neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit neumlpeumlrmjet gre-qishtes Eumlshteuml krejt e mundur qeuml trajta e seuml ardhmes e tipit do + lidhore teuml zhvillohet neuml meumlnyreuml teuml pavarur nga togfjashat e lireuml sintaksoreuml neuml gjuheumlt a dialektet qeuml nuk e kaneuml trajteumln e paskajores

Kjo trajteuml sot eumlshteuml e mbareuml shqipes e shqipes standarde dhe e teuml dy dialekteve teuml saj Ajo siccedil dihet del neuml shqipen e shkruar qeuml te Fja-lorthi i Arnold von Harfit i vitit 1497 njeuml here teuml vetme do ta ble dhe njeuml here teuml vetme neuml librin e pareuml shqip neumlrdquoMesharinrdquo e Gjon Buzukut euml neuml njeuml frazeuml me fjali pyeteumlse A nuk do teuml pi kelqineuml qi meuml ordheumlnoi Ati (Meshari II f 221 a) Lat ldquocalicem quem dedit mihi Pater non bibam illumrdquo(GjoniXIV 18) Peumlr teuml njeumljteumln folje pothuajse neuml teuml njeumlj-tin kontekst autori peumlrdor trajteumln e seuml ardhmes kam + paskajore A mundeuml pini ju kelqineuml qi u kam me piteuml (Meshari f 141 a) A mund teuml pini ateuml kelq qi u kam me pīm E i thaneuml i atī Mundnjeumlmeuml E u tha atyne Kelqineuml qi u kam me pim ju ta pinihellip(Meshari f337 a ) Lat ldquoPotestis bibere calicem quem ego bibiturus sum Dicunt ei Possu-mus Ait illis Calicem quidem meum bibetisrdquo Autori peumlrdor edhe neuml njeuml vend tjeteumlr trajteumln e lidhores seuml tashme teuml keumlsaj foljeje me vlereumln e koheumls seuml ardhme Ju peumlr teuml veumlrteteuml teuml pini (= do teuml pini S M) kelqineuml tem (Meshari f 141 a )

Studimet dialektore kaneuml veumlrtetuar se trajta e seuml ardhmes me do nuk eumlshteuml veteumlm e toskeumlrishtes por edhe e geumlgeumlrishtes Argumentet peumlr teuml veumlrtetuar se e ardhmja me do + lidhore ka qeneuml e mbareuml shqipes janeuml sjelleuml kryesisht peumlr teuml kundeumlrshtuar tezeumln e atyre studiuesve qeuml mendojneuml se ky tip i seuml ardhmes neuml gjuheumln shqipe eumlshteuml krijuar neumln ndikimin e greqishtes prandaj ai eumlshteuml i peumlrhapur kryesisht neuml Jug teuml vendit (Kristian Sandfeld Linguistique balkanique problegravemes et reacute-sultats Paris 1930 p )

Pavareumlsisht nga ky kontekst diskutimi fakti qeuml e ardhmja me do + lidhore takohet njeuml hereuml teuml vetme neuml ldquoMesharinrdquo e Gjon Buzukut njeuml tekst i gjereuml prej rreth 220 faqesh dhe nuk gjendet as neuml tekstet e tjera teuml vjetra teuml autoreumlve verioreuml teuml shekullit XVII deumlshmon seuml paku 8 Selman Riza Vep cit f 208

qeuml kjo trajteuml neuml gegeumlrishten e shekujve XVI-XVII nuk ishte peumlrgjitheuml-suar Neuml keumlto rrethana kjo gjendje e seuml ardhmes me do neuml tekstet e vjetra mund teuml shpjegohet neuml dy meumlnyra ose e ardhmja me do ka qeneuml neuml peumlrdorim edhe neuml gegeumlrishten para fillimit teuml shkrimit teuml shqipes dhe ka ardhur duke u reduktuar pas formimit teuml seuml ardhmes seuml tipit kam + paskajore gjereumlsisht e peumlrdorur neuml tekstet e vjetra teuml autoreumlve verioreuml dhe neuml gegeumlrishten neuml peumlrgjitheumlsi dhe keumlshtu trajta e vetme te Fjalorthi i Arnold von Harfit dhe te ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut mund teuml shihen si relike teuml njeuml gjendjeje meuml teuml vjeteumlr teuml gegeumlrishtes ose nga ana tjeteumlr keumlto dy raste tregojneuml se trajta e seuml ardhmes me do + lidhore sapo kishte filluar teuml shtrihej neuml gegeumlrishten e shekujve XV-XVI si krijim i pavarur i krijuar nga gramatikalizimi i njeuml togu teuml lireuml sintak-sor me foljen dua teuml ndjekur nga trajta teuml meumlnyreumls lidhore brenda gegeumlrishtes ose si rezultat i shtrirjes nga nga dialekti i Jugut Ne men-dojmeuml se kjo teza e dyteuml eumlshteuml meuml e mundshme Nuk ka asnjeuml arsye peumlr teuml besuar se gegeumlrishtja para trajteumls kam me punue teuml keteuml pasur neuml peumlrdorim trajteumln do teuml punoj Keumlteuml e mbeumlshtesim neuml keumlteuml arsyetim Neuml ldquoMesharinrdquo e Gjon Buzukut krahas trajteumls seuml ardhmes seuml tipit kam + paskajoren gege peumlrdoret mjaft dendur me vlereumln kohore e seuml ardhmes trajta e lidhores e cila besojmeuml se do teuml keteuml qeneuml peumlrdorur neuml shqipen mesjetare edhe para lindjes seuml trajtave teuml specializuara peumlr teuml dheumlneuml kuptimin gramatikor teuml seuml ardhmes Meuml pas neuml gegeumlrishte eumlshteuml for-muar trajta kam + paskajoren e tipit me shkrue e cila pas teuml gjitha gja-save duhet teuml jeteuml trajta meuml e vjeteumlr e seuml ardhmes neuml gegeumlrishte pas peumlrdorimit teuml lidhores me keumlteuml vlereuml kohore Neuml keumlto rrethana ka pak teuml ngjareuml qeuml neuml njeuml teuml folme ku funksiononin dy trajta foljore me vlereumln e koheumls seuml ardhme teuml krijohej dhe teuml peumlrgjitheumlsohej edhe njeuml trajteuml tjeteumlr e tipit do teuml shkruaj Njeuml hipotezeuml teuml re peumlr teuml shpjeguar rastin e veteumlm teuml seuml ardhnes me do neuml ldquoMesharinrdquo e Gjon Buzukut ka hedhur stu-diuesi J Matzinger i cili duke krahasuar tekstin e Buzukut ku gjendet ky rast i seuml ardhmes me tekste peumlrkateumlse teuml meshareumlve romaneuml para Koncilit teuml Trentit dhe me meshareumlt kroateuml teuml periudheumls seuml autorit toneuml ka hedhur ideneuml se fraza e Buzukut A nuk do teuml pī kelqineuml qeuml meuml ordheumlnoi Ati mund teuml interpretohet si frazeuml retorike A nuk do ti qeuml uneuml teuml pi kupeumln Keumlteuml interpretim autori e mbeumlshtet neuml njeuml peumlrkthim neuml kroatisht teuml keumlsaj fraze nga Bernardini nga Spliti Čašu ovu mi je dal otac naš li da ju popiju ldquokeumlteuml kupeuml qeuml meuml dha Ati a nuk do qeuml ta pirdquo

Por veteuml autori veumlren se tekstet kroate neuml peumlrkthimin e keumlsaj fraze nuk peumlrkojneuml me versionin kanonik teuml sllavishtes seuml vjeteumlr

Njeuml e ardhme me do + paskajoren gege me shkrue me kuptimin e deumlshireumls ashtu si e ardhmja do + lidhore nuk arriti teuml formeumlsohej e teuml peumlrgjitheumlsohej neuml gegeumlrishte megjitheumlse nuk ka munguar dhe nuk mungon ndeumlrtimi i lireuml sintaksor me foljen dua teuml ndjekur nga paska-jorja Njeuml ndeumlrtim i tilleuml takohet shpesh edhe te ldquoMesharirdquo i Gjon Bu-zukut madje neuml disa raste neuml kufijteuml e njeuml trajte perifrastike me kupti-min e seuml ardhmes Edhe sot neuml gjuheumln e folur neuml dialektin gegeuml deumlgjo-hen ndeumlrtime teuml tilla si Do me u prisheuml koha = Duket se do teuml prishet koha Do me ra shi neseumlr = Duket se do teuml bjereuml shi neseumlr madje edhe me foljen dua neuml trajteumln e habitores doka me ra shi sonte dashka me ardheuml neseumlr neuml Tiraneuml etj Janeuml ndeumlrtime me modalitet supozimi a dy-shimi Njeuml e ardhme e keumltij tipi edhe pse jo krejt e panjohur nuk u peumlrgjtheumlsua neuml gegeumlrishte peumlr shkak teuml konkurenceumls seuml dy trajtave teuml tjera kam me shkrue dhe do teuml shkruaj Neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml shtrirja e trajteumls do teuml shkruaj me kuptim teuml deumlshireumls edhe neuml gegeumlrishte ka penguar peumlrhapjen e peumlrgjitheumlsimin e njeuml trajte tjeteumlr do + paskajore me teuml njeumljtin kuptim kohor e modal Njeuml konstrukt me foljen dua + in-finitiv me vlereumln e seuml ardhmes ka ekzistuar edhe neuml ndonjeuml gjuheuml tjeteumlr ballkanike si neuml rumanishte para se teuml zhdukej paskajorja e teuml zeumlven-deumlsohej nga lidhorja voi jura vei jura etj edhe neuml greqishten bi-zantine θέλω γράφειν Ekziston sot edhe neuml serbisht Ja ću čuti ti ćeš čuti etj Madje edhe neuml latinishte togu me foljen volo i ndjekur nga paskajorja me kuptimin e seuml ardhmes nuk ka qeneuml i panjohur

2Tipi roman i seuml ardhmes kam me shkrue kam peumlr teuml shkruar

Tipi i seuml ardhmes kam + paskajore mund teuml konsiderohet si tipi roman sepse nga ana tipologjike eumlshteuml i krahasuesheumlm me trajtat e gjuheumlve romane teuml ndeumlrtuara mbi bazeumln e gjedheumls seuml latinishtes vul-gare infinitiv + foljen ndihmeumlse habeo cantare habeo Nga ky ndeumlr-tim i latinishtes vulgare e kaneuml prejardhjen siccedil dihet futuri i italishtes cantero nga cantare ho dhe ai i freumlngjishtes chanterai nga chanter + ai veta e pareuml e foljes ndihmeumlse avoir neuml teuml tashmen e deumlftores Ky model roman eumlshteuml i peumlrhapur edhe neuml gjuheuml teuml tjera europiane Kjo nuk do teuml thoteuml domosdo se e ardhmja e tipit kam +paskajore neuml shqi-

pe dhe neuml gjuheuml teuml tjera eumlshteuml krijuar neumln ndikimin e drejtpeumlrdrejteuml teuml latinishtes vulgare ose teuml latinishtes ballkanike siccedil eumlshteuml pohuar nga disa studiues Kristian Sandfeld9 shkruan se ldquopeumlrdorimi i kam peumlr teuml sheumlnuar teuml ardhmen eumlshteuml njeuml fakt roman qeuml bie shumeuml neuml syrdquo Shaban Demiraj i cili eumlshteuml marreuml gjereumlsisht me trajtimin historik teuml trajtave teuml seuml ardhmes neuml gjuheumln shqipe 8 ka shprehur mendimin se ldquoka pak teuml ngjareuml qeuml e ardhmja e tipit kam + paskajore teuml jeteuml formuar neumln ndiki-min e latinishtes vulgare Mjafton- pohon autori- teuml mbahet parasysh renditja e gjymtyreumlve teuml formeumls analitike teuml keumltij tipi teuml seuml ardhmes ku ndihmeumlsja kam eumlshteuml e fiksuar para paskajores me pjeseumlzeumln me Kurse tipi roman e ka burimin te njeuml togfjaleumlsh ku folja kam ishte e vendosur pas paskajores sintetikerdquo10

Ky argument nuk eumlshteuml i mjaftuesheumlm sepse ka teuml dheumlna se neuml latinishten vulgare dhe neuml latinishten kishtare krahas togfjaleumlshit can-tare habeo nga e kaneuml prejardhjen trajtat e seuml ardhmes neuml gjuheumlt roma-ne pereumlndimore ka ekzistuar edhe togfjaleumlshi habeo cantare habeo dicere dhe habeo ad cantare nga mund teuml burojneuml togjet sintaksore e pastaj trajtat e shqipes kam me keumlndue dhe kam peumlr teuml keumlnduar Te ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut gjenden raste kur togu sintaksor kam me thashuneuml paraqitet ende i paformeumlsuar ploteumlsisht si trajteuml gramatikore e seuml ardhmes i cili i peumlrgjigjet togut latin habeo dicere Keumlshtu qeuml ndi-kimi i latinishtes mund teuml supozohet qeuml neuml fazeumln e lindjes dhe teuml peumlr-dorimit teuml togut teuml lireuml sintaksor Psh E ndaj keumlto kafsheuml u kam shumeuml kafsheuml me u thashuneuml(Meshari f 257 1) Lat ldquoAdhuc multa habeo vobis dicererdquo(Gjoni XVI 12) U kam shumeuml kafsheuml me thaneuml e me gjykuom ņ jush (Meshari f137 b) Lat ldquo Multa habeo de vobis loqui et judicarerdquo (Gjoni 8 26) Edhe neuml latinishte togu cantare habeo ose habeo cantare neuml fillimet e peumlrdorimit teuml tij nuk ishte formeumlzuar si trajteuml foljore e seuml ardhmes folja habeo neuml origjineuml kishte ende kup-timin e njeuml folje teuml meumlveteumlsishme me kuptimin ldquoduhetrdquo Me keumlteuml kup-tim haset neuml keumlteuml fjali pyeteumlse te Seneka Quid habui facere Meuml voneuml gjateuml peumlrdorimit folja habeo neuml keumlteuml tog e humbi meumlveteumlsineuml kup-timore dhe bashkeuml me paskajoren u formeumlzuan si trajteuml e re e seuml ardh-mes me kuptimin e detyrimit Peumlr latinishten mendohet se ky evoluim

9 K Sandfeld Linguistique balkanique problegravemes et reacutesultats Paris 1930 p 183 10 Shaban Demiraj Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 848

ishte realizuar neuml shekullin IV kur deumlshmohet me shembuj teuml sigurteuml si quae nunc fiunthellipqui nasci habent scire non poterunt (Sheumln Jero-nimi neuml Ecces1)11 Keumltu eumlshteuml rasti peumlr teuml theksuar se tipi i seuml ardhmes me kam + paskajore neuml gjuheumlt romane pereumlndimore eumlshteuml formuar mbi bazeumln e togut latin cantare habeo ndeumlrsa ai i shqipes dhe i rumanish-tes seuml vjeteumlr mbi bazeumln e togut latin me rend teuml peumlrkundeumlrt habeo can-tare Mbi bazeumln e keumltij lokucioni eumlshteuml krijuar futuri i vjeteumlr rumun am a cacircnta qeuml u zeumlveumlndeumlsua meuml voneuml me trajteumln e seuml ardhmes am sacirc cicircnt12 Modelin e ndeumlrtimit kam + infinitive e ka njohur edhe greqi-shtja byzantine έχω γράφειν krahas θέλω γράφειν13 qeuml neuml njeuml periudheuml meuml teuml voneuml u zeumlveumlndeumlsua nga tipi θέλω να γράφω θά γράφω ldquodo teuml shkruajrdquo

Peumlrveccedil keumlsaj neuml gjuheumlt romane pereumlndimore kjo trajteuml e seuml ardh-mes pavareumlsisht nga prejardhja sot paraqitet si trajteuml sintetike e thje-shteuml ndeumlrsa neuml rumanishte dhe neuml shqipe eumlshteuml njeuml formeuml perifrastike Kjo mund teuml lidhet si me kronologjineuml e formimit teuml tyre ashtu edhe me faktin qeuml folja ndihmeumlse kam neuml pozicion enklitik teuml prapavendo-sur mund trsquoi bashkohej meuml lehteuml trajteumls kryesore teuml foljes neuml paskajore Sigurisht ka luajtur rol edhe meumlnyra e theksimit Edhe neuml gjuheumln shqipe neuml trajteumln e habitores qeuml eumlshteuml krijuar mbi bazeumln e seuml kryereumls seuml peumlrmbysur folja ndihmeumlse kam i eumlshteuml prapangjitur pjesores seuml foljes kryesore nga njeuml aneuml kemi kam punuar nga ana tjeteumlr kemi punakam

Trajta kam peumlr teuml punuar i peumlrgjigjet tipit roman fr jrsquoai aacute eacutecrire it ho da scrivere Kjo trajteuml e seuml ardhmes eumlshteuml e gjitheuml shqipes sepse edhe paskajorja qeuml merr pjeseuml neuml formimin e saj shtrihet neuml teuml dy dialektet por besoj se peumlrdorim meuml teuml gjereuml ka neuml teuml folmet e Shqipeumlriseuml seuml Mesme ku trajta e gegeumlrishtes veriore kam me shkue peumlrdoret meuml pak Ndeumlrsa neuml dialektin e Jugut siccedil u peumlrmend meuml lart peumlrdoret meuml shumeuml e ardhmja e tipit me do + lidhore Nga ana kuptimore e ardhmja kam peumlr teuml punuar shpreh njeuml detyrim qeuml synohet teuml kryhet neuml teuml ardhmen Kuptimin e detyrimit formeumls perifrastike ja jep folja ndihmeumlse kam

11 O Densusianu Histoire de la langue roumaine t I Bucarest 1929 p 180-181) 12 Ovid Densusianu Vep cit p181 13 Vit Bubenik On the Nature of Innovations in the Aspectual Systems of Medieval

Greek and South Slavic Languages Balkanlinguistik Synchrony and Dia-chrony Thessaloniki 2000 p 42

3 Tipi i seuml ardhmes me foljen ndihmeumlse kam e ndjekur nga trajta e lidhores kam teuml vete kam teuml shkoj etj Ky tip i seuml ardhmes peumlrdoret kryesisht neuml teuml folmet arbeumlreshe teuml Italiseuml dhe si relikt neuml ndonjeuml teuml folme jugore teuml Shqipeumlriseuml Tipologjikisht nga elementi i pa-reuml folja ndihmeumlse kam mund teuml peumlrfshihet neuml modelin roman por peumlr nga folja kryesore neuml meumlnyreumln lidhore dhe peumlr nga shtrirja mund teuml peumlrfshihet neuml modelin ballkanik prandaj ne do ta quanim model i peumlrzier romano-ballkanik

Peumlr sa i peumlrket burimit teuml keumlsaj trajte ccedileshtja shtrohet arbeumlrishtja e Italiseuml e ka trasheumlguar nga dheu meumlmeuml apo e ka peumlrftuar neuml atdheun e ri neuml Itali teuml Jugut Me fjaleuml teuml tjera pyetja mund teuml formulohet keuml-shtu a kemi teuml beumljmeuml me njeuml trajteuml teuml formuar brenda shqipes apo me njeuml ndikim roman nga dialektet e Italiseuml seuml Jugut

Njeuml ndikim i dertpeumlrdrejteuml i supozuar nga ndeumlrtimi i italishtes i tipit ho da scrivere qeuml i peumlrgjigjet ndeumlrtimit latin habeo ad scribere nuk ka teuml ngjareuml Njeuml supozim i tilleuml kundeumlrshtohet me tre argumente historiko-gjuheumlsore Seuml pari trajta perifrastike kam + lidhore me vle-reumln modale e kohore teuml njeuml futurum necessitatis gjendet qeuml neuml librin e pareuml teuml shkruar neuml arbeumlrishten e Italiseuml neuml vepreumln e Lekeuml Matreumlngeumls teuml vitit 1592 Neuml ateuml koheuml veumlshtireuml teuml thuhet se kishte ndodhur njeuml ndikim i tilleuml gramatikor neuml arbeumlrishte teuml Italiseuml Neuml vepreumln e tij gjejmeuml Lumteuml ata ccedileuml janeuml geumlzuar zemre pse ata kaneuml teuml shoheumlneuml teneumlzoneuml It Beati quelli che sono godi di cuore perche essi vedrano il Dio (L Matreumlnga E mbeumlsuamehellip f 42) Lumteuml ata ccedileuml janeuml teuml buteuml se kaneuml teuml trasheuml-gonjeuml It ldquoBeati mansueti perche possederano la terrardquo (Po ai po aty) Seuml dyti e ardhmja e tipit kam + lidhore takohet edhe sot neuml ndonjeuml teuml folme skajore teuml dialektit teuml Jugut neuml teuml folmen e Ccedilameumlriseuml dhe teuml Bregdetit teuml Poshteumlm Kam teuml deumlrgoj njeuml leteumlr neuml Vloreuml14 Seuml treti traj-ta perifrastike kam teuml shkruaj e arbeumlrishtes siccedil e ka veumlneuml neuml dukje stu-diuesi Francesco Altimari15 Studi linguistici arbeumlreshe Quaderni di Zjarri 1968 ndryshojneuml nga ndeumlrtimet romane teuml tipit lat habeo ad cantare it ho da scrivere nga pikeumlpamja strukturore sepse trajta e

14 Shih peumlr keumlteuml Qemal Haxhihasanin Veumlshtrim mbi teuml folmen e Ccedilameumlriseuml Dialekto-

logjia shqiptare I Tiraneuml 1971 f 183 dhe Menella Totonin E folmja e Breg-

detit teuml Poshteumlm Studime filologjike 2 1973 f 63 15 Francesco Altimari Studi linguistici arbeumlreshe Quaderni di Zjarri 1968

arbeumlrishtes si element teuml dyteuml ka njeuml folje kryesore neuml meumlnyreumln lidhore e cila bashkohet me foljen ndihmeumlse kam neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml pa parafjaleuml ndeumlrtimet romane si element teuml dyteuml kaneuml njeuml folje neuml paskajore qeuml bashkohet me foljet ndihmeumlse peumlrkateumlse habeo ho me parafjaleumlt peumlrkateumlse ad da

Neuml keumlto rrethana ka teuml ngjareuml qeuml neuml koheumln e shpeumlrnguljeve teuml ar-beumlresheumlve nga dheu meumlmeuml trajta kam + lidhore teuml keteuml qeneuml me peumlr-dorim meuml teuml gjereuml neuml teuml folmet e jugut dhe teuml keteuml lindur si trajteuml peumlr-gjegjeumlse e seuml ardhmes seuml gegeumlrishtes kam + paskajore kam me shkrue neuml njeuml truall gjuheumlsor ku mungonte trajta e paskajores dometheumlneuml neuml toskeumlrishte Pyetjes qeuml mund teuml beumlhet me teuml drejteuml pse kjo trajteuml neuml folmet jugore teuml sotme pothuajse eumlshteuml zhdukur ndeumlrsa ruhet mireuml neuml teuml folmet arbeumlreshe besoj se mund trsquoi peumlrgjigjemi me arsyetimin se trajteumln kam teuml shkruaj neuml teuml folmet jugore e kaneuml konkuruar dy trajta teuml tjera teuml seuml ardhmes do teuml shkruaj dhe kam peumlr teuml shkruar teuml cilat janeuml mbizoteumlruese neuml keumlto teuml folme Keumlshtu qeuml me koheuml pas intensifikimit teuml peumlrdorimit teuml trajteumls meuml teuml peumlrgjithshme do teuml shkruaj dhe pas for-mimit dhe shtrirjes seuml trajteumls meuml teuml re kam peumlr teuml shkruar qeuml ka kup-timin e domosdoshmeumlriseuml peumlrdorimi i trajteumls kam teuml shkruaj me po ateuml kuptim erdhi duke u rrudhur dhe u ruajt neuml arbeumlrishten e Italiseuml dhe neuml ndonjeuml teuml folme teuml skajit jugor teuml shqipes

Peumlrveccedil shqipes trajta perifrastike kam + lidhore me vlereumln kohore teuml seuml ardhmes deumlshmohet edhe neuml greqishte neuml rumanishte dhe neuml maqe-donishte Greqishtja krahas trajteumls ballkanke θα γράφω nga θέλω να γράφω dhe trajteumls me foljen μέλλω (μέλλω πάσχειν) neuml koineneuml e periudheumls seuml voneuml ka njohur edhe perifrazeumln me foljen kam + lidhoren έχω νά γράφω έχω νά τραγουδώ G Rohlfs16ka veumlrejtur se neuml dialektin e Salentos takohet ndeumlrtimi perifrastik enna grapso neuml teuml cilin enna vjen nga έχω να ndeumlrtim i cili shpreh njeuml situateuml domosdoshmeumlrie Sipas G Rohlfs enna grapso do teuml thoteuml ldquodevo scrivererdquo shqip ldquoduhet teuml shkruajrdquo enna pame ldquodobiamo andarerdquo pu ersquonna pame ldquodove andremordquo Kjo meumlnyreuml teuml shprehuri neuml keumlteuml teuml folme peumlrdoret kur eumlshteuml fjala jo peumlr njeuml teuml ardhme me kuptim

16 Gerhard Rohlfs Grammmatica storica dei dialetti italo-greci di Calabria

Műnchen 1977 p 194 mbeumlshtetur neuml teuml dheumlnat e G Morosi Studi dei dialetti greci della terra drsquoOtranto Lecce 1870 p145

kohor por peumlr njeuml teuml ardhme me kuptim modal dhe veumlshtrohet nga studiuesit qeuml janeuml marreuml me teuml si njeuml ndeumlrtim arkaik

Ndeumlrtimet e tipit perifrastik teuml tipit kam + lidhore peumlr teuml shprehur domosdoshmeumlrineuml e kryerjes seuml njeuml veprimi neuml teuml ardhmen nuk janeuml teuml panjohura edhe peumlr rumanishten Neuml dialektin dakorumun takohet pe-rifraza am să cicircnta ldquokam teuml keumlndojrdquo Alf Lombard17 jep peumlr rumanish-ten perifrazeumln am să jur me kuptimin e detyrimit neuml teuml ardhmen ldquodo teuml betohem duhet teuml betohemrdquo Ky ndeumlrtim perifrastik peumlrdoret edhe si ardhme e seuml shkuareumls me foljen ndihmeumlse neuml teuml pakryereumln aveam să jur ldquodo teuml betohesha duhej teuml betoheshardquo Nga gjuheumlt sllave teuml Jugut bull-garishtja peumlrdor perifrazeumln imam da četa ldquokam teuml lexojrdquo krahas ndeumlrtimit me foljen dua šte četa ldquodo teuml lexojrdquo Njeuml trajteuml foljore e tilleuml perifrastike me kuptimin e domosdoshmeumlriseuml neuml teuml ardhmen gjendet edhe neuml serbokroa-tishten imam da radim ldquokam teuml punoj kam peumlr teuml punuarrdquo

Prandaj neuml qofteuml se humbja e paskajores dhe zeumlvendeumlsimi i saj me lidhoren mbahet si njeuml nga ballkanizmat tipike neuml fusheumln morfo-sitaksore trajta perifrastike kam +lidhore si pasojeuml e keumlsaj gjendjeje mund teuml peumlrfshihej neuml radheumln e tipareve ballkanike pavareumlsisht se sot ka njeuml peumlrdorim teuml kufizuar

Nyja si tipar gjuheumlve teuml Ballkanit paraqet njeuml varg problemesh qeuml janeuml studiuar nga balkanologeuml dhe albanologeuml teuml shquar siccedil janeuml po teuml peumlrmendnim veteumlm disa emra nga studiuesit shqiptareuml Eqrem Ccedilabej Selman Riza Besim Bokshi Shaban Demiraj Kolec Topalli presin ende peumlr trsquou sqaruar peumlrfundimisht lindja e dy paleuml nyjash teuml prapme dhe teuml peumlrparme kronologjia e shfaqjes seuml tyre neuml gjuheumlt qeuml kaneuml nyje ccedileshtja e prapavendosjes seuml tyre neuml shqipen neuml rumanishten dhe neuml bullgarishten e maqedonisht prejardhja e nyjave neuml secileumln prej keumltyre gjuheumlve etj

Lindja e nyjave nuk eumlshteuml njeuml dukuri e veccedilanteuml neuml gjuheumlt e Ballkanit por njeuml dukuri e shumeuml gjuheumlve indoeuropiane Nyja shquese ka lindur neuml njeuml fazeuml teuml caktuar teuml zhvillimit teuml gjuheumlve peumlr teuml rritur sakteumlsineuml dhe peumlrkryerjen e informacionit peumlr teuml sheumlnuar shquareumlsineuml peumlr teuml beumlreuml dallimin i caktuar i pacaktuar jo si rezultat i ndeumlrhyrjes seuml ndonjeuml procesi planifikimi gjuheumlsor por si rezultat i zhvillimit teuml vetvetisheumlm teuml tyre Nga kjo pikeumlpamje shfaqja e nyjes nuk eumlshteuml as dukuri romane as dukuri

17 Alf Lombard La langue roumaine une preacutesentation Paris 1974 p 274

ballkanike por edhe romane edhe ballkanike Ballkanizeumlm eumlshteuml prapa-vendosja e nyjeumls shquese qeuml eumlshteuml e pranishme neuml shqipe neuml rumanishte neuml bullgarishte dhe neuml maqedonishte Greqishtja e vjeteumlr ishte e pajisur me nyje shquese qeuml neuml fazeumln e hershme teuml dokumentimit teuml saj Ajo vijon edhe sot e keumlsaj dite neuml greqishten e re por neuml prepozicion Latinishtja nuk kishte nyje shquese por nga gjuheumlt qeuml rrjedhin prej saj gjuheumlt romane teuml pereumlndimit dhe teuml lindjes janeuml teuml pajisura me nyje Neuml teuml gjtha gjuheumlt romane teuml Pereumlndimit nyjet shquese janeuml teuml paravendosura teuml vendosura para emrit dhe teuml shkeumlputura prej tij ndeumlrsa neuml teuml vetmen gjuheuml romane teuml lindjes neuml rumanishten dhe neuml shqipen nyja shquese eumlshteuml e prapavendosur dhe e ngjitur pas emrit Pra dukuri ballkanike nuk eumlshteuml prania e nyjes neuml gjuheumlt e Ballkanit por prapavendosja e tyre neuml shqip neuml rumanisht neuml bullgarisht dhe neuml maqedonisht Kjo meriton teuml shqyrtohet me veumlmendjen e duhur si dukuri ballkanike Cila eumlshteuml origjina e prapavendosjes seuml nyjes Origjina greke peumlrjashtohet apriori sepse neuml greqishte qeuml kur kjo gjuheuml njihet me deumlshmi teuml shkruara nyja eumlshteuml e vendosur para emrit qeuml i peumlrket Prandaj origjina e prapavendosjes seuml nyjes neuml mos qofteuml zhvillim i meumlve-teumlsisheumlm neuml gjuheumlt e Ballkanit duhet keumlrkuar ose nga latinishtja ballka-nike ose neuml njerin nga substratet e lashta ballkanike neuml substratin ilir ose trak Por para se teuml merret neuml veumlshtrim teza e substratit ndoshta jo veteumlm peumlr ccedileumlshtjen e nyjeve por edhe peumlr dukuri teuml tjera qeuml janeuml konsideruar ti-pare ballkanike eumlshteuml e domosdoshme teuml shqyrtohen neuml meumlnyreuml shterruese deumlshmiteuml qeuml na jep latinishtja ballkanike Gjendja e gjuheumlve teuml sotme roma-ne pereumlndimore me nyje teuml paravendosur tregon se burim i prapavendosjes seuml nyjeumls nuk mund teuml keumlrkohet as neuml latinishten klasike as neuml latinishten vulgare teuml Gadishullit italik as neuml ateuml teuml Gadishullit iberik as neuml latinishten e folur neuml Gali sepse neuml keumlto variante teuml latinishtes siccedil tregon rezultati nuk kaneuml ekzistuar premisat ose meuml sakteuml kushtet sintaksore peumlr prapavendosje teuml nyjeumls Keumlteuml e deumlshmon meuml seuml miri rezultati i paravendosjes seuml nyjes shquese neuml gjuheumlt romane pereumlndimore Neuml teuml vetmen gjuheuml romane lin-dore ballkanike neuml rumanishte nyja eumlshteuml e prapavendosur Kjo teuml shtyn teuml mendosh e teuml keumlrkosh neumlse neuml latinishten ballkanike kaneuml ekzistuar ose jo struktura sintaksore qeuml ccedilojneuml neuml prapavendosje teuml nyjeumls Rruga e formimit teuml nyjeumls neuml rumanishte prapavendosja e saj neuml rumanishte neumlse ka origjineuml latine ose eumlshteuml i trasheumlguar nga substrati trak mund teuml ndiqet meuml me lehteumlsi se sa neuml shqipe Prandaj problemi i prapavendosjes seuml nyjes shquese neuml shqipe nuk duhet pareuml i shkeumlputur nga i njeumljti problem neuml rumanishte

dhe neuml bullgarishte e maqedonishte Nga pikeumlpamja e metodologjiseuml seuml stu-dimit teuml keumlsaj dukurie do teuml doja teuml theksoj se peumlrderisa teuml gjitheuml studiuesit e gjejneuml burimin e nyjeve te deumlftoreumlt anaforikeuml ateumlhere prapavendosja e nyjes shquese duhet keumlrkuar neuml ato gjuheuml qeuml kaneuml njohur prapavendosjen e keumltyre deumlftoreumlve Prandaj neumlse mund teuml flitet peumlr ndikim teuml ndonjeuml gjuhe teuml vetme neuml krijimn e keumlsaj ballkanizme ndikimin duhet ta keumlrkojmeuml neuml shtrirjen e modelit me deumlftoreuml anaforikeuml teuml prapavendosur sepse zhvilimi nga deumlftorthi te nyja shquese eumlshteuml do teuml thoja njeuml proces i brendsheumlm i secileumls gjuheuml Me fjaleuml teuml tjera njeuml struktureuml me deumlftoreuml anaforikeuml teuml prapavendosur mund teuml jeteuml rezultat i ndonjeuml ndikimi neuml formeuml kalku i latinishtes ballkanike ose i ndonjeuml substrati

Nga fusha e peumlremrave si dukuri me karakter ballkanik eumlshteuml veumlshtruar peumlrdorimi njeumlkoheumlsisht i peumlremrave vetoreuml teuml theksuar dhe teuml patheksuar neuml funksion teuml objektit teuml drejteuml dhe teuml zhdrejteuml ose e shprehur me terma sintaksoreuml rimarrja e objektit teuml drejteuml dhe teuml zhdrejteuml neumlpeumlrmjet trajtave teuml patheksuara teuml peumlremrave vetoreuml Njeuml dukuri e tilleuml haset neuml shqipe neuml rumanishte neuml bullgarishte dhe neuml maqedonishte Por njeuml tipologji teuml tilleuml e njohin edhe gjuheumlt romane prandaj veumlshtireuml se mund teuml veumlshtrohet si njeuml ballkanizeumlm tipike Eumlshteuml njeuml dukuri gjuheumlsore qeuml shfaqet neuml shumeuml gjuheuml si zhvillim qeuml lidhet me ateuml qeuml neuml gjuheumlsineuml funksionale eumlshteuml quajtur perspektiva funksio-nale e frazeumls ose me konceptin e remeumls e teuml temeumls

Neuml sistemin e numrimit nga meumlnyra e formimit teuml numeumlroreumlve teuml peumlrbeumlreuml nga 1deri meuml 19 njeumlmbeumldhjeteuml dymbeumldhjeteuml etj teuml formuar nga njeuml mbeuml (mbi) dhjeteuml qeumlndron larg tipit roman dhe bashkohet me teuml gjitha gjuheumlt e tjera ballkanike peumlrveccedil greqishtes Neuml ruajtjen e ndo-njeuml elemeti teuml sistemit vigezimal (njeumlzet dyzet) shqipja bashkohet me freumlngjishten (quatre vingt)

Si peumlrfundim do teuml thoja qeuml shqipja e marreuml neuml teumlreumlsineuml e saj merr pjeseuml neuml lidhjen gjuheumlsore ballkanike me disa tipare kryesore teuml sistemit teuml saj gramatikor dhe neuml disa prirje zhvillimi por neuml disa tipa-re ajo afrohet edhe me struktura teuml gjuheumlve romane duke zeumlneuml keumlshtu njeuml vend teuml ndeumlrmjeteumlm midis gjuheumlve ballkanike dhe gjuheumlve romane Siccedil ka veumlrejtur E Ccedilabej zgjerimi i fusheumls seuml krahasimit edhe me gjuheuml teuml tjera jashteuml Ballkanit mund teuml ndihmojeuml neuml sqarimin meuml teuml ploteuml e

meuml teuml sigurt teuml veteuml ballkanizmave teuml prejardhjes seuml tyre neuml gjuheuml teuml ndryshme dhe teuml koheumls seuml formimit teuml tyre

Francesco ALTIMARI Universiteti i Kalabriseuml

DISA NDIKIME TEuml GREQISHTES NEuml FJALEumlFORMIMIN FOLJOR TEuml ARBEumlRISHTES SEuml ITALISEuml

Abstrakt

Neuml keumlteuml kumteseuml autori duke u bazuar mbi tekstet e vjetra arbeumlreshe dhe mbi keumlrkimet neuml terren ndalet neuml fjaleumlformimin foljor teuml arbeumlrishtes seuml Kalabriseuml ku deumlshmohet njeuml numeumlr i konsideruesheumlm formash hibride romano-greke ccedilka duket se ka qeneuml njeuml prirje e kahershme qeuml gjallon ende neuml struktureumln e thelleuml leksikore teuml keumlsaj dege teuml vjeteumlr dhe deri diku meuml arkaike teuml shqipes Kjo prirje shfaqet sidomos neuml disa neologjizma foljore prejemeumlroreuml ku peumlrdo-ren thuajse rregullisht morfema nga greqishtja mesjetare dhe ajo e re si -as (+eumlnj) -aks (+eumlnj) dhe -is (eumlnj) teuml ndjekura nga mbaresat e vjetra arbeumlreshe

Bazeuml leksikore romane (+ ndajshteseuml greke) + eptim arbeumlresh

Neuml teuml folmet arbeumlreshe teuml Italiseuml deumlshmohet njeuml numeumlr i konsi-deruesheumlm greqizmash qeuml sot gjejmeuml sidomos neuml teuml folmet simotra teuml shqipes seuml Ccedilameumlriseuml dhe neuml toskeumlrishten jugore neuml peumlrgjitheumlsi dhe natyrisht neuml teuml folmet arvanite teuml Greqiseuml peumlr teuml cilat disponojmeuml sot pas monografiseuml seuml Sasse-s teuml monografive teuml plota dhe sistematike teuml peumlrgatitura neuml dhjeteumlvjeteumlshin e fundit nga albanologu i mireumlnjohur Titos Jochalas ndash peumlrmend keumltu veteumlm studimin e tij teuml fundit dhe teuml reumlndeumlsisheumlm I arvanitjagrave sto Moriagrave chronikagrave porigraveas neuml dy veumlllime qeuml doli sivjet neuml Athineuml

Keumlrkimet e reja teuml Jochalasit - kujtoj keumltu veumlllimet e tij Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα (Αθηνα 2000) Ευβοια Τα Αρβανίτικα Αθη-

να 2002) ϓδρα Λησμονημένη γλώσσα gjithashtu neuml dy veumlllime (Αθη-

να 2006) me teuml dheumlnat e reja gjuheumlsore qeuml na solleumln na detyrojneuml ta rikonsiderojmeuml pak historineuml e shqipes duke na ofruar njeuml dokumen-tacion teuml pasur dhe teuml ri peumlr arvanitishten qeuml na paraqet njeuml spekteumlr meuml teuml gjereuml diatopik dhe diakronik peumlr ta rishikuar keumlteuml variant jugor teuml gjuheumls dhe vendin e tij neuml kontekstin e varianteve teuml shqipes sidomos

peumlr sa i peumlrket raportit teuml tij me njeuml variant tjeteumlr teuml toskeumlrishtes seuml vje-teumlr siccedil eumlshteuml arbeumlrishtja e Italiseuml

Dhe keumltu do teuml hap njeuml parentezeuml teuml shkurteumlr peumlr teuml theksuar nevojeumln qeuml kemi neuml komunitetin toneuml shkencor ndash dhe ky tubim yneuml i soteumlm albanologjik keumlshtu i reumlndeumlsisheumlm peumlr studimet tona gjuheumlsore ndoshta mund teuml na japeuml rastin e mireuml peumlr ta diskutuar keumlteuml ccedileumlshtje seriozisht ndash teuml fusim neuml peumlrdorim njeuml term qeuml na mungon peumlr gjuheumln e peumlrbashkeumlt panshqipe neumln ccedilatineuml e seuml cileumls duhet teuml peumlrfshihen qofteuml komunitetet e foleumlsve teuml varianteve teuml gjuheumls seuml diasporeumls arbeumlrore qeuml u shkeumlputeumln nga trungu para shekullit XV dometheumlneuml arbeumlresheumlt e Greqiseuml dhe teuml Italiseuml qofteuml komunitetet e shqipfoleumlsve teuml Ballkanit Teuml vazhdojmeuml ta quajmeuml ateuml lsquoshqipersquo si u beuml deri sot ka rrezik teuml vazhdojmeuml ta mbulojmeuml shtratin e madh gjuheumlsor me njeuml batanije teuml shkurteumlr gjysmake nga ana diakronike dhe diatopike qeuml nuk mund ta mbulojeuml ateuml sepse nuk e ka masen e koheumls dhe teuml hapeumlsireumls teuml shtratit qeuml duhet ta peumlrfshijeuml Por duke e quajtur ateuml lsquoshqipersquo edhe peumlr periu-dheumln neuml teuml cileumln nuk ishte lsquoshqipersquo por lsquoarbeumlrishtersquo rrezikojmeuml teuml deumlr-gojmeuml tipologjikisht neuml meumlrgim jashteuml shtratit teuml peumlrbashkeumlt jo veteumlm lsquoarbeumlresheumltrsquo me eksodin e tyre historik meuml pareuml neuml Greqi dhe pastaj neuml Itali por edhe lsquoarbeumlrishtetrsquo qeuml gjuha lsquoshqipersquo nuk mund teuml peumlrfshijeuml historikisht duke peumlrcaktuar njeuml fazeuml diakronike teuml gjuheumls meuml teuml von-shme se ajo e diasporave arbeumlrore Tani duke mos qeneuml Arbeumlrishtja ndash ajo e Greqiseuml dhe ajo e Italiseuml ndash dhe shqipja dy gjuheuml paralele si vazhdojneuml teuml trumbetojneuml disa diletanteuml katundi - por me teuml gjitha veccediloriteuml e veta variante gjuheumlsore brenda shtratit teuml njeuml gjuhe teuml peumlr-bashkeumlt neve na duhet domosdo ta kemi keumlteuml term identifikues teuml brendsheumlm qeuml nuk kemi peumlr ta identifikuar keumlteuml gjuheuml teuml peumlrbashkeumlt dometheumlneuml se duhet ta kemi edhe ne keumlteuml term asnjaneumls qeuml mjerisht deri sot na mungon por nuk u mungon gjuheumlve teuml huaja ku gjejmeuml terma si ldquoalbaneserdquo (italisht)ldquoAlbanianrdquo (anglisht) ldquoAlbanischerdquo (gjermanisht) ldquoalbanaisrdquo (freumlngjisht) etj

Peumlr keumlteuml term qeuml na mungon neuml shqipe dhe neuml terminologjineuml toneuml shkencore peumlr gjuheumln e peumlrbashkeumlt panshqipe duke shkaktuar anakronizma dhe anatopizma [me ldquoarbeumlresheumltrdquo qeuml sipas shqiptareumlve flasin shqip dhe me shqiptareumlt qeuml sipas arbeumlresheumlve flasin arbeumlrisht] para do kohe kam avancuar ideneuml qeuml keumlteuml gjuheuml teuml peumlrbashkeumlt pan-

shqipe mund ta emeumlrtojmeuml peumlr shembull albanishte ose albanishtja e re ku mund teuml peumlrfshihen teuml gjitha variantet e saj pas protoshqipes ose albanishtja e vjeteumlr e kam fjaleumln keumltu peumlr teuml gjitha variantet qofteuml diakronike qofteuml diatopike - shqipja arbeumlrishtja e Greqiseuml arbeumlrishtja e Italiseuml - qeuml regjistrohen peumlrkateumlsisht neuml trevat shqipfoleumlse neuml trevat arvanitishtfoleumlse dhe neuml trevat arbeumlrishtfoleumlse

Por ta leumlmeuml tani diskutimin peumlr albanishten dhe teuml kthehemi neuml temeumln qendrore teuml keumlsaj kumtese time peumlr ndikimet e greqishtes neuml fja-leumlformimin foljor teuml arbeumlrishtes Do teuml ndalem posaccedileumlrisht neuml efektin e denduriseuml seuml larteuml teuml greqizmave sidomos teuml atyre foljore qeuml ka ush-truar neuml sistemin foljor teuml veteuml arbeumlrishtes duke prekur edhe fjaleumlfor-mimin e saj neuml njeuml hark kohor shumeumlshekullor Dhe kjo ndodhi edhe pas shumeuml shekujsh nga shkeumlputja e arbeumlrishtes nga trungu i Ballkanit dhe nga ndeumlrprerja e kontaktit teuml ngushteuml qeuml ajo kishte me greqishten por edhe peumlr efekt teuml hegjemoniseuml fetare dhe kulturore teuml greqishtes bizantine neuml kisheumln lindore arbeumlreshe qeuml zgjati peumlr njeuml pjeseuml teuml komu-niteteve arbeumlreshe deri neuml diteumlt tona dhe qeuml solli si pasojeuml asimilimi brenda arbeumlrishtes teuml njeuml numri teuml larteuml leksemash sidomos emra por edhe folje qeuml e pasuruan fondin e arbeumlrishtes duke e karakterizuar edhe ateuml neuml krahasim me variantet e tjera teuml gjuheumls

Dihet se ka reumlndeumlsi se si verifikohet neuml keumlteuml rast neuml kontekste me kontakt gjuheumlsor ndeumlrhyrja dmth interferenca gjuheumlsore qeuml mund teuml ndodheuml peumlrmes rrugeumls gojore apo shkrimore brenda njeuml konteksti komunikativ prestigji siccedil eumlshteuml ai fetar qeuml megjitheumlse sektorial e ush-tron pesheumln e vet me fuqineuml e institucionit barteumls teuml gjuheumls liturgjike ndash kisha ndash edhe neuml njeuml komunitet si ishte ai arbeumlrishtfoleumls neuml teuml kaluareumln qeuml karakterizohej peumlr njeuml prani teuml madhe greqizmash neuml shumeuml fusha teuml gjuheumls seuml folur Kjo pesheuml ka qeneuml e madhe neumlse ky ndikim peumlrmes oralitetit i tejkaloi kufijteuml e leksikut siccedil do teuml shikojmeuml meuml tej dhe iu adaptua morfologjiseuml seuml gjuheumls qeuml mori hua peumlr efekt teuml induksionit edhe prapashtesat nga gjuha marreumlse

Neuml arbeumlrishten sikurse edhe neuml gjuheumlt e tjera ballkanike gre-qizmat foljoreuml kaneuml hyreuml nga koha e aoristit dhe jo nga e tashmja du-ke paraqitur keumlto ndajshtesa qeuml rrjedhin peumlrkateumlsisht nga tema e koheumls seuml kryer teuml thjeshteuml teuml greqishtes -as [nga morfema e aoristit ασ(α)] -es [nga morfema e aoristit -εσ(α)] -is [nga morfema e aoristit -ισ(α)] -

os [nga morfema e aoristit -όσ(α)] -aks [nga morfema e aoristit - αξ(α)] -eks [nga morfema e aoristit - εξ(α)] -aps [nga morfema e ao-ristit -αψ(α)] -eps [nga morfema e aoristit - ɛψ(α)] -ips- [nga mor-fema e aoristit -iψ(α)] Keumlto huazime foljore greke peumlrfshihen neuml zgjedhimin e dyteuml teuml foljeve me bashkeumlntingeumlllore neuml temeuml por ashtu siccedil ndodh neuml arvanitishten keumlto huazime foljore marrin edhe prapa-shteseumln e vjeteumlr teuml shqipes -nj qeuml sot neuml trajteumln standarde ndashj e gjejmeuml veteumlm neuml zgjedhimin e foljeve me temeuml neuml zanore

Sjellim keumltu disa shembuj nga greqizmat foljoreuml qeuml kemi nxjerreuml nga vjelja e leksikut teuml vepreumls Gjella e Sheumln Meumlris Virgjeumlr (1762) teuml Jul Varibobeumls

Folje me temeuml neuml -as-inj lt nga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen άζω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml ασ(α)

dhjavasinj (shqip ldquolexojrdquo) lt διαβάζω 1503 ccedileuml dhjavaseumln urteuml-ria

Folje me temeuml neuml -es-inj ltnga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen -αίω dhe -έω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml -εσ(α)

fteseumlnj (shqip ldquokam fajrdquo) 1775 Teuml ftesa oj Zoti Krisht nga greqishtja πταίω

ngaleseumlnj (shqip ldquopadisrdquo) 965 Mos vaccedila trsquoe ngaleseumlnj Prefa-zione e teuml dal dhimoni teuml meuml ngaleseumlnj nga greqishtja εγκαλέω

parkaleseumlnj (shqip ldquolutrdquo) Prefazione Andaj teuml parkaleseumlnj Zo-nja e Sheumln Meumlri 236 pareumlkaleseumlnje teumln Zon nga greqishtja παρα-καλέω

Folje me temeuml neuml -is-inj lt nga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen -ζω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml- ισ(α)

dhrosiseumlnj (shqip ldquoushqejrdquo dhe jo ldquolag lageumlshtoj freskojrdquo si eumlshteuml neuml greqishten e sotme δροσίζω dhe peumlr shqipen e vjeteumlr (shih Leotti (1937152) ldquorinfrescarerdquo 3425 Ea meuml lipis ea meuml dhrosis 2602 e si bīr teuml dhrosisi 2144 ndeuml kteuml tries teuml dhrosisesh

rrukulliseumlnj (shqip ldquorreumlkeumlllejrdquo sot jo neuml standardin por e deumlsh-muar deri neuml fjalorin 1954 dhe neuml Leotti (1937 1245) 151 i rrukullisi e i gramisi 3069 mbjatu i gramisi e i rrukullisi

qeverrrisi 634 qeverrisi via zonjat e mia (por keumlteuml huazim e gjejmeuml edhe neuml shqipen qeveris dhe neuml rumanishten chivernisi

(italisht ldquogovernarerdquo) nga aoristi εκυβέρνησα i foljes greke κυβερνϖ

Ndryshe nga foljet e meumlsipeumlrme qeuml e kaneuml prejardhjen direkt nga greqishtja folja sporrisinj (shqip ldquohedh fareumln mbjellrdquo) meuml duket se u krijua brenda arbeumlrishtes por duke u nisur nga fjala greke σπορέα ldquombjelljerdquo Nuk dimeuml neumlse folja prejemeumlrore sporris u krijua peumlr ana-logji teuml brendshme apo ekzistonte neuml greqishten mesjetare dhe pra u humb e zeumlvendeumlsuar nga forma moderne σπορίάζω ldquosemenzire talli-rerdquo sot

Folje me temeuml neuml -os-inj lt nga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen ndashόνω - όω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml -όσ(α)

dhulloseumlnj (shqip ldquohidheumlrojrdquo) nga greqishtja δουλόω (italisht ldquo soggiogare asservirerdquo)

3729 Oj meumlm sheumljte e dhullosur (ldquoMadre addoloratardquo) 4159 gjakugraven e pruar dhullosur (ldquonessuno fu delusordquo) Altra ipotesi nga ita-lishtja e vjeteumlr dolare piallare

farmakoseumlnj (si neuml shqipen ldquohelmoj hidheumlrojrdquo) 2458 Ka Kri-shti farmeumlkosur nga greqishtja φαρμακόνω ~ φαρμακόω

serposeumlnj (shqip ldquopeumlrfundoj pereumlndojrdquo) 1865 Seuml dighet dit peumlr mua sembre serposet

Folje me temeuml neuml -aks-inj lt nga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen ndash -άσσω - άζω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml- αξ(α)

patakseumlnj (shqip ldquoccediluditrdquo ldquozeuml neuml befasirdquo qeumlllojrdquo) 285 Si e tha beumlri e u pataks nga greqishtja πατάσσω

takseumlnj (shqip ldquopremtojrdquo) 169 Ateuml ccedileuml taksi tat Adhamit nga greqishtja τάσσω

gharaks (shqip ldquogdhin agonrdquo) 286 porsa u gharaks vate e gjet nga greqishtja χαράζω (imp albeggia fa giornordquo)

Folje me temeuml neuml -eks-inj lt nga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen -άιω -εχω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml εξ(α)

stekseumlnj (shqip ldquoulemrdquo ldquovendosemrdquo) 4042 Ku vate e ka steksi (ldquoDove essa si posograverdquo) nga greqishtja σταίνω (italisht ldquoporre collo-carerdquo)

porsekseumlnj (shqip ldquodallojrdquo ldquoveuml rerdquo) 743 ccedileuml ajo porseksi se llegha vin 4040 Ma kur Romeumln porseksi

streksinj (shqip ldquokthehem drejtohemrdquo) 4105 Streksi e Sheumln Meumlria nga greqishtja στρέχω

Folje me temeuml neuml -iks-inj lt nga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen -ηγω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml iξ(α)

pikseumlnj (shqip ldquongjiz zeumlrdquo) 4037u piks porsa e pā (ldquo e si adden-sograve al vederlardquo)

rreumlfikseumlnj (shqip ldquofishket venitetrdquo)

Folje me temeuml neuml -aps-inj lt nga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen ndashάυω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml -αψ(α)

papseumlnj (shqip ldquofashit qeteumlsoj paqeumlsoj

Folje me temeuml neuml -eps-inj lt nga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen -έυω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml -ɛψ(α)

jatrepseumlnj (shqip ldquomjekoj sheumlrojrdquo) 1985 ea jatreps theritat tona nga greqishtja ιατρεΰω

l Folje me temeuml neuml -ips-inj ltnga foljet greke me temeuml neuml teuml tashmen ndashείπω dhe neuml teuml kryereumln e thjeshteuml - iψ(α)

lipset (shqip ldquoduhet nevojitetldquo) 3401 Ju nguqet ccedilera se lipset vera Nga greqishtja λείπω

Peumlrveccedil huazimeve foljore nga greqishtja mesjetare bizantine dhe nga greqishtja e re ka neuml arbeumlrishten e Italiseuml njeuml seumlreuml foljesh qeuml janeuml formuar neumlpeumlr shekuj duke shfryteumlzuar disa elemente teuml greqish-tes si fjala vjen morfemat qeuml vijneuml nga aoristi i gjuheumls fqinje duke i kombinuar ato me njeuml bazeuml leksikore romane (e prejardhur nga ita-lishtja ose nga dialektet italo-jugore me teuml cilat arbeumlrishtja ka qeneuml historikisht neuml kontakt) dhe me mbaresat e vjetra shqipe qeuml arbeumlrishtja e Italiseuml dhe arbeumlrishtja e Greqiseuml vazhdojneuml teuml peumlrdorin edhe sot neuml gjuheumln e folur edhe peumlr foljet teuml zgjedhimit teuml dyteuml

Neuml variantet gjuheumlsore arbeumlreshe gjejmeuml neuml fjaleumlformimin foljor njeuml seri formash hibride romano-greke ccedilka duket se ka qeneuml kjo njeuml prirje e kahershme qeuml gjallon ende neuml struktureumln e thelleuml leksikore e qeuml shfaqet neuml disa neologjizma prejemeumlroreuml ku peumlrdoren thuajse rre-gullisht morfema nga greqishtja mesjetare dhe ajo e re si -as (+eumlnj) -aks (+eumlnj) -aps (+eumlnj) dhe -is (eumlnj) teuml ndjekura nga mbaresat e vjetra arbeumlreshe

Neuml disa formime teuml tjera bazeumls leksikore romane i bashkohet njeuml ndajshteseuml fjaleumlformuese me prejardhje greke qeuml ndiqet nga ndaj-shtesat trajteumlformuese arbeumlreshe Njeuml rast i tilleuml eumlshteuml psh huazimi foljor ngoliseumlnj lsquongjisrsquo nga it lsquoincollarersquo lt (n+tema koleuml) ngoleuml+is+eumlnj qeuml neuml ndonjeuml teuml folme eumlshteuml zeumlvendeumlsuar nga huazimi meuml i ri ngolareumlnj qeuml haset aty-keumltu krahas fjaleumls shqipe ngjiteumlnj

Folja kolis ldquongjisrdquo qeuml sot nuk figuron neuml fjalorin e shqipes stan-darde teuml Akademiseuml seuml Shkencave (edicionet 1980 dhe 2002) figu-ronte neuml fjalorin e shqipes teuml vitit 1954 dhe neuml teuml meumlparshmit si neuml Dizionario albanese-italiano te Angelo Leotti Roma 1937 f 472 ldquokolis ndash v-is aor -isa attaccare appiccicare appiopparerdquo Ajo ka sot njeuml peumlrhapje meuml dialektore dhe figuron neuml fjalorin e Ccedilameumlriseuml teuml Qemal Haxhihasanit Nuk jemi teuml sigurt neumlse keumltu kemi teuml beumljmeuml me foljen e fondit leksikor dialektor tradicional kolis ose me njeuml neo-logjizeumlm prejemeumlror ngolis (nga parashtesa peumlrforcuese n + koleuml (nga italishtja lsquocollarsquo)

Neuml disa formime teuml tjera bazeumls leksikore romane i bashkohet njeuml ndajshteseuml fjaleumlformuese me prejardhje greke qeuml ndiqet nga ndaj-shtesat trajteumlformuese arbeumlreshe Njeuml rast i tilleuml eumlshteuml psh huazimi foljor ngoliseumlnj lsquongjisrsquo nga it lsquoincollarersquo lt (n+tema koleuml) ngoleuml + is + eumlnj qeuml neuml ndonjeuml teuml folme eumlshteuml zeumlvendeumlsuar nga huazimi meuml i ri ngo-lareumlnj qeuml haset aty-keumltu krahas fjaleumls shqipe ngjiteumlnj

Giordano (1963) sjell njeuml listeuml me huazime teuml tilla foljore me njeuml bazeuml leksikore romane e ndeumlrthurje eptimore greko-arbeumlreshe qeuml hasen sot e gjitheuml diteumln neuml teuml folmen e Frasniteumls ccedilotjaseumlnj lsquotrullosrsquo cinga-rjaseumlnj ~ cingarjareumlnj lsquomashtrojrsquo cinxulljaseumlnj lsquokeqtrajtojrsquo fallopja-seumlnj ~ fallopjareumlnj lsquoha peumlrtyp (barin ndash peumlr kafsheumlt)rsquo fjandaseumlnj e fjan-dakseumlnj lsquoimagjinojrsquo mubjaseumlnj lsquonarkotizojrsquo mulhaseumlnj lsquokalb prishrsquo

shkerdhjaseumlnj lsquociflojrsquo dhe zgarrixjaseumlnj lsquogeumlrvishtrsquo Keumlsaj liste ne do trsquoi shtonim edhe dy huazime teuml tjera ldquohibriderdquo me bazeuml leksikore romane dhe formant grek -as vakandaseumlnj lsquozbrazrsquo kutufaseumlnj ~ kutufoseumlnj lsquorrahrsquo (me njeuml bazeuml romane me etimologji teuml pasigurt cutuf- nga cu-tuffari a accutuffari qeuml ccediluditeumlrisht nuk gjendet neuml Kalabri por neuml Sicili)

2 Bazeuml arbeumlreshe + ndajshteseuml greke bazeuml italiane + ndajshteseuml greke

Gharepseumlnj 89 Me tij gharepsem o e Sheumln Meumlri 113 Mund gharepsesh o e Sheumln Meumlri 1430 Gharepsem kur kultonj se mbi dhe

Njeuml tjeteumlr huazim ldquohibridrdquo formuar nga njeuml bazeuml leksikore ita-liane dhe njeuml ndajshteseuml nga greqishja e re eumlshteuml folja stirandakseumlnj ~ stirandaseumlnj lsquondej teshat e i peumlrgatit peumlr trsquou hekurosurrsquo Me gjaseuml peumlrbeumlhet prej njeuml rreumlnje italiane stir- lt stirare dhe greqizmit foljor adhjas(eumlnj) lsquorendit peumlrgatitrsquo me mbaresat e vjetra shqipe -eumlnj -eumln -eumln etj qeuml neuml teuml folmet arbeumlreshe teuml Kalabriseuml u shtohen foljeve me temeuml neuml bashkeumltingeumlllore Peumlrdorimi i kufizuar i keumlsaj foljeje neuml kushtet e sotme mund teuml keteuml peumlrcaktuar perceptimin dhe interpretimin e gabuar neuml stirandakseumlnj ~ stirandaseumlnj me gjaseuml nga stiradhjas Njeuml dukuri e ngjashme deumlshmohet neuml disa teuml folme arbeumlreshe teuml Kalabriseuml edhe neuml foljen tarandakseumlnj lsquoshkund tundrsquo me variantin trandakseumlnj

Seuml fundi neuml keumlteuml kategori huazimesh me bazeuml italo-romane dhe ndajshtesa greke hyn edhe folja manganiseumlnj lsquorrah lirin a keumlrpin me meumlngeumlrrsquo qeuml kemi regjistruar neuml ngulimin arbeumlresh San Nicola dellrsquo Alto por qeuml gjendet edhe neuml Fjalorin arbeumlrisht nga Giordano (1963 253) Mireumlpo neuml keumlteuml rast edhe pse fjala mangeumln meumlngeumlr eumlshteuml ndeumlr huazimet meuml teuml vjetra greke teuml shqipes neuml keumlteuml teuml folme arbeumlreshe mund teuml keteuml hyreuml prej kalabrishtes mangano

Neuml peumlrfundim mund teuml konstatojmeuml se huazimet siccedil veumlren me teuml drejteuml gjuheumltari italian Massimo Fanfani ldquojaneuml deumlshmi teuml shtrenjta teuml historiseuml dhe teuml marreumldheumlnieve reciproke midis popujve studimi i teuml cilave na lejon ta rindeumlrtojmeuml dhe teuml peumlrshkojmeuml peumlrseumlri shtigjet e shumta teuml shkeumlmbimeve kulturore duke gjetur teuml dheumlna mbi gjuheumlt e interesuara mbi historineuml e leksikut teuml tyre mbi aspekte teuml fonetikeumls

historike dhe mbi ngjarje morfologjike qeuml do trsquoishte e veumlshtireuml apo e pamundur teuml nxjerrim gjetkeumlrdquo

Bibliografi

GIORDANO Emanuele (1963) Dizionario degli Albanesi drsquoItaliaBari Edizioni Paoline

HAXHIHASANI Qemal (1974) ldquoVeumlshtrim i peumlrgjithsheumlm mbi teuml folmen e banoreumlve teuml Ccedilameumlriseumlrdquo (ff3-113) neuml Dialektologjia Shqiptare II Tiraneuml

JOCHALAS titos P (1994) ldquoConsiderazioni sullrsquoelemento greco nellrsquoarbeumlreshrdquo (pp141-160) neuml I dialetti italo-albanesi Studi linguistici e storico-culturali sulle comunitagrave arbeumlreshe a cura di FAltimari e LMSavoia presentazione di Tullio De Mauro Bulzoni Roma

JOCHALAS Titos P (2000) Άνδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα Αθηνα Εκδοσεις Πατακη

JOCHALAS Titos P (2002) Ευβοια Τα Αρβανίτικα Αθηνα Εκδοσεις Πατακη

JOCHALAS Titos P (2006) ϓδρα Λησμονημένη γλώσσα Α΄ Β΄ Αθηνα Εκδοσεις Πατακη

JOCHALAS Titos P (2011) Η Αρβανίτικα στο Μοριά χρονικάπορείας τόμ Αʹ-Βʹ Il Vocabolario Treccani Enciclopedia dellrsquoitaliano Istituto dellrsquoEnciclopedia

Italiana Roma 2011 PICCITTO Giorgio (a cura di) (1977) Vocabolario siciliano I Catania-Palermo

Centro di Studi Filologici e Linguistici Siciliani VARIBOBA Giulio (2005) Vita della Beata Vergine Maria (1762) ndash Gjella e Sheumln

Meumlrīs srsquoVirgjeumlr (1762) Edizione critica e traduzione italiana a cura di Vincenzo BELMONTE Con cd-rom allegato Soveria Mannelli Rubbettino editore

VARVARO Alberto (1986) Vocabolario etimologico siciliano Volume I (A-L) Con la collaborazione di Rosanna SORNICOLA Palermo Centro Studi Filologici e Linguistici Siciliani

Wilfried FIEDLER Jena Meiszligen

DISA VECcedilORI TIPOLOGJIKE TEuml URDHEumlRORES NEuml GJUHEumlT BALLKANIKE

Abstrakt

Kumtesa fillon me karakterizimin e morfologjiseuml seuml urdheumlrores neuml teuml gjitha gjuheumlt ballkanike si dhe teuml zhvillimit teuml saj Ajo trajton lidhjet e keumlsaj kategorie foljore me pjeseumlt e tjera teuml ligjeumlrateumls sidomos me pasthirrmat dhe brenda sistemit emeumlror me thirroren dhe me disa shprehje teuml veccedilanta teuml shqipes si me tipin MOTRANI SHOQENI

1 Ndryshe nga ballkanologjia tradicionale e cila merret krye-sisht me teuml ashtuquajturit ballkanizma dmth me tipare qeuml si pa-sojeuml teuml interferenceumls hetohen teuml pakteumln neuml tri gjuheuml ballkanike mua meuml duket se peumlr teuml njohur natyreumln e interferenceumls midis sistemeve gra-matikore teuml gjuheumlve neuml Evropeumln Juglindore keumlto duhet teuml shqyrtohen neuml teumlreumlsi pra teuml theksohen edhe dallimet midis tyre Mendoj se keumltu mund teuml na sjelleuml rezultate teuml reja veteumlm njeuml peumlrshkrim tipologjik Ti-pologjia e konstrukteve gramatikore qeuml duhet teuml peumlrshkruhen sistema-tikisht mund teuml peumlrfshijeuml

1 Trajtat sintetike

2 Trajtat analitike me folje ndihmeumlse me dy neumlntipe

a) dy folje teuml zgjedhuara b) njeuml folje e zgjedhuar dhe njeuml trajteuml infinite

3 Trajtat analitike me pjeseumlza trajteumlformuese

Konstruktet e fundit qeuml uneuml i quaj zinxhireuml ballkanikeuml peumlrbeuml-hen prej pjeseumlzave trajteumlformuese teuml cilat - si dukuri teuml morfosintak-seumls - gjenden neuml stade teuml ndryshme teuml gramatikalizimit Tipologjia are-ale duhet teuml merret neuml meumlnyreuml teuml posaccedilme me procesin e keumltij grama-tikalizimi deri neuml morfologjizim

Pasi jemi marreuml neuml meumlnyreuml konsekuente me krahasimin e trajtave teuml indikativit na doli si rezultat se keumlto formojneuml neuml arealin toneuml njeuml trini me njeuml kompakteumlsi mbreseumlleumlnese ccedilka na tregon se jo veteumlm novacionet risiteuml

e peumlrbashkeumlta por edhe ngulmimi i peumlrbashkeumlt neuml njeuml gjendje meuml teuml lashteuml mund teuml karakterizojeuml arealin e konvergjenceumls1

Pas trajtave teuml indikativit radha i erdhi urdheumlrores Mendoja se neuml keumlte fusheuml nuk do teuml kishte shumeuml gjeumlra me interes ballkanologjik peumlr teuml theumlneuml dhe meuml dukej se kjo kategori eumlshteuml shumeuml e peumlrhapur dhe tipolo-gjikisht e ngjashme neumlpeumlr gjuheumlt e teumlreuml Evropeumls dhe teuml gjitheuml boteumls edhe peumlrmbajtja e saj thelbeumlsore eumlshteuml gjithkund pothuajse e njeumljta2

2 Veumlrtet morfologjia e imperativit neuml gjuheumlt ballkanike tregon peumlrputhje por edhe ndryshime tipologjike Peumlr teuml gjitha gjuheumlt moder-ne neuml arealin qeumlndror teuml konvergjenceumls vlen qeuml ekzistojneuml veteumlm vetat e dyta neuml njeumljeumls dhe neuml shumeumls Formimi i njeumljeumlsit eumlshteuml mjaft i ndeumlr-likuar nuk mund teuml jepen rregulla teuml thjeshta as peumlr formimin e tyre neuml njeuml gjuheuml konkrete aq meuml pak peumlr teumlreumlsineuml e gjuheumlve ballkanike pran-daj keumlteuml ccedileumlshtje nuk do ta prekim keumltu Edhe disa probleme teuml tjera nuk do teuml mund teuml trajtohen keumltu Psh do teuml leumlmeuml meumlnjaneuml problemet e temeumls seuml urdheumlrores Mjafton teuml themi se duke hartuar librin Alba-nische Grammatik Oda Buchholz dhe uneuml neuml keumlteuml kapitull e kishim meuml seuml veumlshtiri peumlr teuml beumlreuml rregulla teuml peumlrgjithshme

Ndryshe paraqitet situata peumlrsa i peumlrket trajteumls seuml shumeumlsit Neuml teuml dyja gjuheumlt standarde ballkanosllave kemi rregullisht trajta teuml veccedilanta peumlr indikativin dhe peumlr imperativin psh peшaвaтe peшaвaйтe peшитe peшeтe (neuml keumlteuml rast ndryshime midis bullgarishtes dhe maqedonishtes ka veteumlm neuml theks) Kurse neuml shqipe neuml dakoruma-nishte dhe neuml greqishte (te trajtat me temeuml prezenti) gjejmeuml pothuajse gjithnjeuml identitet teuml trajtave indikative dhe imperative psh keumlndoni keumlndoni3 cicircntaţi cicircntaţi4 Meuml me reumlndeumlsi eumlshteuml se neuml teuml gjitha gjuheumlt peumlrkateumlse mbaresa e mireumlfillteuml e veteumls seuml dyteuml sh eumlshteuml gjithmoneuml e

1 Njeuml pjeseuml e rezultateve teuml keumlsaj pune eumlshteuml botuar neuml artikullin tim Fiedler (1992) 2 Disa veccedilori teuml saj neuml fusheumln e funksionit i ka trajtuar Petja Asenova neuml artikullin e

saj Fonctions non-impeacuteratives de limpeacuteratif dans les langues balkaniques (neuml LB XXXVIII 103-110)

3 Por nuk duhet harruar se neuml gegeumlrishte kemi ndryshime neuml gjateumlsineuml e zanoreve le teuml japim disa shembuj nga peumlrkthimi i Dhjateumls seuml re i Kristoforidhit se nuk bni (J 12 19) bāni gati (Mt 3 3) Vēni orē (J 12 19) Vēni orē (Mt 6 26) posa t hӯni (Mc 11 2) Hӯni (Mt 7 13)

4 Ka pak peumlrjashtime si bullg ядeтe яжтe gr τρέχετετρεχάτε φεύγετεφευγάτε peumlr rastet viniejani дoйдeтeeлaтe do teuml flasim meuml poshteuml

njeumljta -ni -ţ -тe -τε Sigurisht ndryshueshmeumlria e mbaresave indika-tiv imperativ e trajtave teuml njeumljeumlsit dhe identiteti teuml pakteumln i mbaresave neuml shumeumls eumlshteuml njeuml veti qeuml tejkalon Gadishullin Ballkanik por neuml are-alin toneuml ka pasur pasoja teuml posaccedilme siccedil do teuml shohim meuml poshteuml

3 Njeuml tipar i peumlrbashkeumlt i teuml gjitha gjuheumlve moderne neuml Evropeumln Juglindore eumlshteuml me shikim teuml pareuml paradigma e cunguar- gjejmeuml veteumlm veteumln e dyteuml njeumljeumls dhe shumeumls si trajta teuml veccedilanta sintetike Peumlr gjuheumlt ballkanosllave peumlr shqipen si edhe peumlr greqishten e re kjo peumlr-mendet neuml teuml gjitha peumlrshkrimet Edhe gramatikat e dakorumanishtes citojneuml veteumlm dy trajta por gjejmeuml edhe shembuj me konjunktiv pa pjeseumlz neuml disa raste khs Beyrer amp al (1987 186) nur in der 3 Pers (Sing) in festen Verwendungen wie trăiască ersiees lebe ducă se gehe ersiees facă mache ersie) Raste teuml tilla ka edhe neuml shqipe dhe neuml greqishten e re psh Kjo eumlshteuml serioze Duhet ti mbajmeuml pa tjeteumlr Shkojmeuml e shohim (Gjata Keumlneta 338) - Shkojmeuml - u peumlrgjigj i vendosur Stavri (po aty 14) Khs edhe peumlr greq e re te Moser-Phil-tsou (1966 118) Nur πᾶμε (=gehen wir) steht gewoumlhnlich ohne ἁς πᾶμε λοιπόν gehen wir also

Po teuml ishteuml i mundur peumlrdorimi pa pjeseumlz te teuml gjitha foljet do teuml nxirrnim peumlrfundimin se kemi teuml beumljmeuml me sinkretizma konjunktivi = imperativi

Sidoqofteuml situata e sotme nuk eumlshteuml trasheumlgim nga gjuheumlt e lashta Gramatikat e greqishtes seuml vjeteumlr teuml latinishtes dhe teuml bullgarishtes seuml vjeteumlr na japin njeuml pasqyreuml jo krejteumlsisht por pothuajse teuml ploteuml teuml teuml gjitheuml per-sonave5 Tabela 1

Njeuml trajteuml e veccedilanteuml peumlr v e 1 sh mungon neuml greq e vjeteumlr dhe neuml latinishte Neuml keumlto gjuheuml zeumlvendeumlsohej me trajteumln peumlrkateumlse teuml konjunk-tivit6

Ne gjuheumlt fqinje por jashteuml arealit qendror teuml konvergjenceumls veteumlm

5 Dualin neuml greqishten e vjeteumlr dhe neuml bullgarishten e vjeteumlr keumltu nuk do ta sheumlnojmeuml 6 Neuml shembullin qeuml vjen παιδεύωμεν resp judicemus Po teuml pranonim sinkretizeumlm

ccedilimperativi = konjunktivi] do teuml kishim njeuml paradigmeuml teuml ploteuml Khs Rom 14 13 Mηκέτι οῦν ἀλλήλοις κρίνωμεν ἀλλὰ τοῦτο κρίνατε μᾶλλον τὸ μὴ τιϑέναι πρό-σκομμα τῷ ἀδελφῷ ἢ σκάνδαλον = Non ergo amplius invicem judicemus sed hoc judicate magis ne ponatis offendiculum fratri vel scandalum

serbokroatishtja ka ruajtur trajta peumlr veteumln e pareuml shumeumls7 kurse brenda ballkanosllavishtes hasen tashmeuml veteumlm neuml Maqedonineuml Jugpereumlndimore trajta teuml pasthirrmeumls seuml zgjedhuar (sh meuml poshteuml) si hajdme (teuml) shkoj-meuml8 Kufizimi i kategoriseuml seuml veteumls vlen bile edhe peumlr teuml folme serbe neuml kufineuml gjuheumlsore me shqipen khs Barjaktarević (1979219) 1 лицe мнoжинe импepaтивa нe чyje ce y мeтoxиjcкoj гoвopнoj зoни нeгo ce мecтo њeгa yзимa peчцa ajд-e ajдeмo ajмo ajмoтe ajдeтe ajдeмoтe + дa + пpeзeнт jдe дa c днēмo (Kл) jдeacuteмo љди дa кp нēмo (Γop) Ajд тe дa ce дoгoв pимo (Бд) Ajдeм тe дa т yp дūмo (Иcт) Teuml gjitha keumlto teuml dheumlna nga gjuheumlt sllave teuml Jugut na tregojneuml se kemi teuml beumljmeuml me interferenceuml Tabela 1 greq e vjeteumlr greq e re bullg e

vjeteumlr bullg e re latinishtja dakorumanisht-

ja παίδευε παιδευέτω [ ] παιδεύετε9 παιδευόντων

παίδευε [ ] [ ] παιδεύετε [ ]

нecи нecи нecaumlмъ нecaumlтe [ ]

нoc (нec) [ ] [ ] нoceacuteтe(нeceacuteтe) [ ]

canta(-to) cantato [ ] cantate (-tote)cantanto

cicircntă [ ] [ ] cicircntaţi [ ]

7 pleteacutemo plegravetimo pečeacutemo pegravecimo picircšecircmo piacutešimo nȍsicircmo nogravesimo daacutemo dacircjmo 8 Khs Mirčev (1963 204 v dhe 206) Koneski shkruan neuml lidhje me keumlteuml (1967

196) Зaпoвeдниoт нaчин нa нaшиoт jaзик имa фopми caмo зa 2 л eдн и мн Фopмитe зa 3 л eдн и 1 л мн штo ги имaл нaшиoт cтap jaзик излeглe oд yпoтpeбa и ce зaмeнилe co oпиcни кoнcтpyкцииOcтaтoк oд 3 л eдн Имa-мe вo изpaзитe пoмoзибoгcпacибoг Khs edhe peumlr bullg standarde te Sto-janov amp al (1983366 ff) Shembuj teuml tjereuml sh meuml poshteuml

9 Siccedil e peumlrmenda trajtat e veteumls seuml dyteuml shumeumls u peumlrgjigjen trajtave teuml indikativit kuptohet qeuml veteumlm atje ku ka indikativ dmth ku indikativi nuk peumlrjashtohet peumlr shkak teuml aspektualitetit Keumlshtu prezenti i indikativit qysh neuml gjuheumln e vjeteumlr me temeuml aoristi nuk ekziston kemi παιδεύετε παιδεύετε dhe τίϑετε τίϑετε si imperativ = indikativ kurse παιδεύσατε ose ϑέτε ekzistojneuml veteumlm si trajta imperativi jo si prezent Siccedil duket i vetmi peumlrjashtim eumlshteuml folja esse prezenti ἐστέ por imperativi ἔστε ku aoristi dhe si pasojeuml edhe imperativi i aoristit nuk ekziston fare Ne greqishten moderne trajta sintetike kemi veteumlm te trajtat e veteumls seuml dyteuml nj dhe sh Trajtat e veteumls seuml 3 nuk hasen meuml kurse opozicioni i temeumls seuml prezentit dhe teuml aoristit eumlshteuml ruajtur keumlshtu qeuml gjejmeuml neuml gramatikat kateumlr trajta sintetike psh te Thumb (1964154) δένε δένετε δέσε δέσετε vetat e para dhe teuml treta jepen veteumlm si trajta analitike me pjeseumlzat ας resp ϑα Peumlr foljen esse Thumb (1964159) na jep νὰ εἴσαι (νά σαι) εἴσου ἂς εἴναι άς εἴμαστε (να) εἴστε άς εἴναι

Edhe peumlrsa i peumlrket zhvillimit neuml gjuheumln shqipe kemi deumlshmi peumlr ekzistenceumln e trajtave teuml tjera teuml imperativit Problemet e radhitjes seuml pjeseumlzave sipas konceptit toneuml tipologjik mund teuml trajtohen veteumlm du-ke marreuml neuml shqyrtim trajtat e shkurteumlra teuml pronoreumlve neuml teumlreumlsi Megji-thateuml mund teuml themi keumltu qeuml me aneumln e rregullave qeuml duhen dheumlneuml atje mund teuml nxirret peumlrfundimi se neuml shqipen e Buzukut ka ekzistuar teuml pakteumln trajta e v seuml 1 shumeumls dhe e v seuml 3 njeumljeumls

Peumlr veteumln e 1 sh kemi dy shembuj teuml dy me teuml njeumljteumln folje

Higne mieſtri hi anderauet vien enuraſmaeh e ћeſmeh endeh gneh en cheſis puſass e omi seh cun caphſe e cheћe e angreh e teh ſohme ћis ndera caneh me ih cleneh (136 26 1 Mo 37 20) Ecce somniator venit venite occidamus eum et mittamus in cisternam veterem dicemusque Fera pessima devoravit eum et tunc apparebit quid illi prosint somnia sua Chuu anſte aih ћi chaa meh redituotilde enuraſmaeh e mos iete cus te nah lupgneh pieſſeneh (136 61 Mt 21 38) Hic est heres venite occidamus eum et habebimus hereditatem ejus (Khs Fiedler 2004 1 198 ff)

Te Buzuku gjejmeuml edhe njeuml shembull teuml keumltij lloji peumlr veteumln e 3 nj

neh meh ſerben cus diecheme e tuch teh iem e eh ſerbetorih em teh iete (192 11 Jh 12 26) Si quis mihi ministrat me sequatur et ubi sum ego illic et minister meus erit Veccedil keumlsaj kemi trajteumln eja jo veteumlm peumlr v e 2 por edhe peumlr v e 3 nj naſte cus ћi chaa amp eiah teh e teh piieh Si quis sitit veniat ad me et bibat (180 68 Jh 7 37) Khs Fiedler (20041184 v)

Rastet e tjera nuk na japin informata teuml sigurta se janeuml trajta teuml kon-junktivit pa ndonjeuml veti qeuml do teuml fliste sakteumlsisht peumlr ekzistenceumln e urdheuml-rores

4 Neuml citatin qeuml kemi peumlrmendur nga gramatika e greq seuml re (li-dhur me πᾶμε) gjejmeuml edhe njeuml njoftim peumlr rrugeumln e meumlvonshme qeuml ka marreuml shprehja e imperativitetit peumlr vetat qeuml kaneuml humbur trajtat e imperativit Zeumlvendeumlsoheshin me aneumln

1 e konjunktivit neuml teuml gjitha gjuheumlt peumlrkateumlse

2 e jusivit dmth me aneumln e konstruktit me le lă(s) neka ας neuml teuml gjitha gjuheumlt peumlrkateumlse me peumlrjashtim teuml dakorumanishtes Keumlsh-tu kemi neuml meglenitishte La persoana 3 sg şi pl imperativul este ex-primat prin prezentul conjunctivului precedat de lă (ltlasă lă-s aacutesă (ltlasă si (ltsă iasă)rdquo Atanasov (2002252) Ky citat tregon se dakoru-

manishtja nuk e peumlrkthen fjaleuml me fjaleuml E njeumljta gjeuml si peumlr megleni-tishten vlen edhe peumlr aromuishten10

Keumltu nuk mund teuml ndjekim problematikeumln e keumltyre pjeseumlzave se beumljneuml pjeseuml neuml tipin e treteuml teuml trajtave foljore dhe duhen trajtuar aty11

5 Problemi i trajtave mohuese teuml imperativit eumlshteuml jashteumlzakonisht i shumeumlllojsheumlm dhe nuk mund teuml trajtohet keumltu se ka teuml beumljeuml gjithashtu me zinxhirin ballkanik Dua teuml peumlrmend veteumlm paralelitetin e peumlrdorimit teuml njeuml pjeseumlze teuml veccedilanteuml (mos μη) neuml greq dhe neuml shq Edhe keumltu gjejmeuml diferenca areale midis idiomave rumune kombinimin e pjeseumlzeumls (nu) krye-sisht me infinitivin neuml dakorumanishte por me imperativin neuml idiomat jugore ose vllahe siccedil thoteuml kolegu Friedman

6 Trajtat e shkurteumlra teuml peumlremrave janeuml edhe keumlto pjeseuml teuml zinxhirit ballkanik keumlshtu qeuml nuk do ti trajtojmeuml keumltu Megjithateuml duhet teuml peumlrmendim se veteumlm shqipja ka konstrukte si

Arrestojeni menjeumlhereuml dhe doreumlzojani gjyqit Lereni muhabetin Lerini fjaleumlt (F Gjata)

Ky fenomen infigimi i trajteumls seuml shkurteumlr teuml peumlremrit na tregon mundeumlsineuml e kalimit prej tipit 3 neuml tipin 1 Nuk meuml duket e rastit qeuml ishteuml pikeumlrisht shqipja qeuml ka beumlreuml keumlteuml hap drejt morfologjizimit njeuml rikrijim ky i sintetizmit

7 Peumlrdorimi i mbareseumls seuml imperativit neuml folje supletive dhe neuml kategori jofoljore

Pra shqipja ka mundeumlsi mbareseumln -ni qeuml ta ndajeuml nga trajta fol-jore Ndarja e keumltij elementi teuml peumlrbashkeumlt teuml indikativit dhe teuml impe-rativit pikeumlnisjen e ka sigurisht nga tema e imperativit Pranimi i keumlsaj teze lehteumlson interpretimin e keumlsaj mbarese si marker teuml peumlrjithsheumlm shumeumlsi Kjo dukuri njeumlfareuml crossover njeuml kalim nga sistemi foljor neuml kategori teuml tjera gramatikore nuk i peumlrket veteumlm shqipes edhe pse siccedil do teuml shohim shqipja keumlteuml tipar e ka zhvilluar neuml meumlnyreuml meuml konsekuente Kjo dukuri del teuml pakteumln neuml keumlto peseuml kategori

a) mos- mosni

Pjeseumlza mohuese mos e cila neuml zinxhirin ballkanik lidhet p sh

10 Khs Papahagi (1963616) laacutes invar lasă nu-i nimic hai laacutesi si nă turnăm (hai

să ne icircntoarcem) 11 Me disa aspekte teuml keumlsaj problematike jam marreuml neuml Fiedler (1971)

me imperativin me konjunktivin dhe me optativin mund teuml peumlrdoret ndeumlr teuml tjera edhe si zeumlvendeumlsues i njeuml fjalie prohibitive dhe neuml keumlteuml funksion ka edhe shumeumlsin me -ni - Mos bir se ma keumlpute shpirtin (Gjata Keumlneta 35) - Mos more - ia beumlri Abdiu dhe u beuml dylleuml (Gjata Keumlneta 120) Mosni (Fjalor 2002 807) K Topalli (2011 818) trajteumln mosni e klasifikon si pseudourdheumlrore

Njeuml dukuri teuml ngjashme por peumlr nga origjina krejt teuml ndryshme gjejmeuml edhe neuml slavishen e Jugut Ballkanosllavishtja preferon нeмo(й) нeмoйтe nga bullg e vj zecirc vjpermilb ze vjpermilaumlnecirc (folja vjob me mujteuml) (BER 3 619 v) po ka edhe нeдeй нeдeйтe nga folja laumlfrac12ти me bacirc e bullg seuml vj (BER 3 597 1 351) teuml dyja me disa variante dialektore teuml cilat ekzistojneuml edhe neuml serbokroatishte (sh disa shembuj nga teuml folmet e Metohiseuml meuml lart)

b) eja-ejani

Neuml fjaloreumlt dhe gramatikat e gjuheumls shqipe si trajta e imperativit teuml foljes vjen jepet eja ejani seuml fundmi Dhrimo-Memushaj (2011 877) Shembuj si Ejani me mua (Gjata Keumln 231) tregojneuml se kemi teuml beumljmeuml me njeuml trajteuml brenda njeuml foljeje supletive Njeuml dukuri shumeuml teuml ngjashme gjejmeuml edhe neuml gjuheumlt e tjera ballkanike Neuml shqipen e sotme ekziston njeuml skemeuml si neuml rastet e tjera qeuml po trajtojmeuml trajta e shumeumlsit peumlrbeumlhet prej trajteumls seuml njeumljeumlsit + mbaresa -ni

Peumlrshkrimet e greq seuml re japin si urdheumlrore teuml foljes ἔρχομαι ἔλα - ἐλᾱτε (Triantaphylidēs 1938371) ato teuml ballkanosllavishtes (khs BER (1 488)) peumlrmendin disa trajta teuml ndryshme eлa eлaтe (lindje) eлaeлaтe ялaялaтe [nga я eлa я eлaтe] (pereumlndim) eл eлaй eлтe eлaйтe (neuml Бecвинa Лepинcкo) Sipas Mirčev-it trajta njihet qeuml neuml vitin 1432 te Bull-gareumlt e Transilvaniseuml12 Nga idiomat rumune e kaneuml aromunishtja dhe me-glenitishtja por peumlrseumlri jo dakorumanishtja pra eacutela imperativ sg [dako-rum] vino viens pl iacutelaţ [dakoum] veniţi venez (Papahagi (1963 440)) Paralelisht edhe neuml meglenitishte eacutela ino la-ts pri minti (vino-ţi icircn minţi) [şi eacutelăMāmu el să vez tsişta fitšoril eacutela ăla el plur elati ilati [peumlr shkak teuml -t-seuml neuml vend teuml -ţ-seuml sigurisht huazim brenda paradigme] - Din bg ela (gr ἔλα imper de la ἔρχομαι) (Capidan (1935 123))

12 Sipas fjalorit etimologjik teuml bullgarishtes (BER 1 488) trajtat bullgare si edhe

trajtat e teuml gjitha gjuheumlve teuml tjera ardhkan prej greqishtes Oт нгp ἔλα ἐλᾶτε зaeтo в cpъб диaл eumlлa aлб eja ejani apyм eacutela мн ч iacutelaţ

Me shikim teuml pareuml duket se teuml gjitha keumlto trajta vijneuml prej trajtave teuml greqishtes teuml cilat sipas Andriotis (197194) janeuml teuml lashta ἀρχ ἔλα προστ τοῦ ἐλαύνω [shtyj] Ἡ σημερινὴ σημ μεσϑ Keumlshtu duket sikur teuml kishim njeuml areal teuml madh neuml Jug teuml dakorumanishtes

Mireumlpo Ccedilabej (199670 v) ka treguar se pikeumlrisht shqipja nuk mund teuml krahasohet drejteumlrseumldrejti me greqishten dhe me gjuheumlt sllave teuml Jugut dhe idiomat vllahe Veumlrtet trajta eja-ni mund teuml shikohet si njeumlfare qasjeje teuml meumlvonshme drejt gjuheumlve fqinje - me mbareseumln -ni qeuml kishte neuml dispozicion Se kjo trajteuml nuk eumlshteuml e vjeteumlr neuml shqipen e peumlrbashkeumlt trajtat ishin eja enni Keumlshtu Buzuku ka si nj ejă dhe si sh enni (1819 deumlshmi khs Fiedler (2004 1 788)) dhe neuml arvanitish-te peumlrdoret gjithashtu eacutea (meuml rralleuml edhe eacuteja) eacuteni (Sasse (1991 210)) Neuml keumlteuml vend Ccedilabej hedh poshteuml edhe njeuml teori tjeteumlr teuml disa alba-nologeumlve prominenteuml sikur kjo trajteuml teuml paskish rrjedhur prej pas-thirrmeumls ala teuml turqishtes13 Keumlshtu mbetet si i vetmi shpjegim krijimi elementar i njeuml pasthirrme ei eia (khs neuml gjuheuml teuml tjera lat edhe ital eia gr e vj εῖα) Sidoqofteuml ccedilifti gjithshqiptar e(j)a enni tregon se ka-rakteri i veccedilanteuml i mbareseumls -ni si shenjeuml e veteumls seuml dyteuml sh eumlshteuml i la-shteuml - i koheumls paraturke Kjo mund teuml jeteuml me interes peumlr sqarimin e etimologjiseuml seuml keumlsaj mbarese (edhe jashteuml imperativit)

c) hajde-hajdeni (na aman bujrum)

Ndryshe qendron puna neuml lidhje me konstruktin shq hajde-hajde-ni i cili rrjedh pa tjeteumlr prej turqishtes haydi me njeuml trajteuml shumeumlsi haydi(yi)n qeuml tipologjikisht u ngjan konstrukteve teuml gjuheumlve indoevropiane ballkanike Khs Ccedilabej (1996345 f) hajde eja haj hajde haacutejdeni ejani me mbareseumln e veteumls seuml dyteuml shm teuml foljes Prej turq hayde qeuml ka shkuar dhe neuml teuml tjerat gjuheuml teuml Ballkanit Neuml gjuheumln turke hasen edhe trajtat hayda haacuteydi khs Baskakov amp al (1977 395) gjithashtu me trajteumln e shumeumlsit haydi(yi)n ~ ccedilocuklar gidelim artık нy peбятa идeumlмтe14 жe (po aty) 13 Mua meuml duket se ky krahasim bie poshteuml jo veteumlm peumlr shkak teuml koheumls seuml

mundshme teuml teuml huazuarit teuml paralelitetit Buzukuarvanitishtja por edhe peumlr hir teuml semantikeumls ala ~ ~ (hey) дoлoй дoвoльнo xвaтит (пpи мaccoвoм нeгo-дoвaнии) ~ ~ya kalkmak пoднять yлюлюкaньe (Baskakov amp al(1977 41)) Peumlr gjuheumlt e tjera ballkanike shpjegimi prej greqishtes mbetet meuml i bindsheumlm sidomos po teuml kemi parasysh sheumlnimin ἀρχ te Andriotis (sh meuml lart)

14 Kjo trajteuml e rusishtes eumlshteuml gjithashtu interesante neuml lidhje me temeumln toneuml por keumltu nuk duam teuml hyjmeuml neuml keumlteuml ccedileumlshtje

Pa tjeteumlr kemi teuml beumljmeuml me njeuml fjaleuml teuml turqishtes se haset edhe neuml gjuheuml teuml tjera turke larg Ballkanit psh neuml gjuheumln ccediluvashe xaйт вoзглac для пoнyждeния к кaкoмy-л дeйcтвию (Sirotkin amp al (1961478)) ose neuml vollgatatarishte дaвaй[тe] əйдə əйдəгeз (Ganieva (1984 121)) Tipari i ekzistenceumls seuml njeuml trajte teuml shumeumlsit neuml gjuheumlt indoevropiane teuml Ballkanit mund teuml jeteuml marreuml prej turqishtes por neuml keumlteuml rast si peumlrkthim jo si huazim i drejtpeumlrdrejteuml si neuml rastin baba-baballareuml

Hajde mund teuml keteuml karakter foljor teuml pakteumln pjeseumlrisht sidomos kur eumlshteuml pajisur me mbareseumln -ni Keumlshtu mund teuml krahasohet disi me eja qeuml siccedil thameuml rregullisht konsiderohet si trajteuml supletive foljore - Meuml mireuml mos hajde sot neuml Maliq Shko fli ccedillodhu dhe hajde neseumlr (Gjata Keumln 284) Por ka edhe raste teuml tjera thjesht pasthirrmore hajde dynja hajde (Gjata Keumln 240) hajde kokeuml hajde Teuml rrofteuml qeleshja qeuml ma ke veumlneuml mbi sy (Gjata Keumln 241)

Kjo pasthirrmeuml gjysmeumlfoljore me trajteuml shumeumlsie e huazuar prej njeuml gjuheuml turke gjendet edhe neuml greq e re ἄντε (Πλ ἄντεστε ἀντέστε) нy нy-кa дaвaй ~ νά πᾶμε дaвaй пoидeumlм gjithashtu ἄϊντε ἀϊντέστε (ChorikovMalev (1980 91 dhe 32)) Paralelisht edhe dakorumanishtja ka krijuar trajta shumeumlsi haacuteide haida (icircmprumuticircnd desinenţe verbale de pers 1 şi 2 pl) Haidaţi camarazilor haidaţi haidem [dmth peumlrdoret edhe peumlr v e 1 sh e cila sipas gramatikave nuk ka fare trajta imperativi] icircn ţară dhe shembuj teuml tjereuml neuml Dicţionarul II 434 Peumlr aromanishten dhe meglenitishten nuk mund teuml gjej trajta teuml zgjedhuara teuml keumltyre pasthirrmave qeuml peumlrndryshe ekzistojneuml edhe neuml keumlto idioma - psh arom ha ha de allons (Papahagi 1963 540) haacute siardzimu pacircnă icircn Pole a să mergem pacircnă la Constantinopole (Mihăileanu 1901227) Peumlr dakorumanishten gjejmeuml shumeuml material neuml fjalorin e Tiktinit (1903713 v) ha de ~m ~ţ ha da a da ha t( ) Shembujt e tij tregojneuml se trajtat e veteumls seuml 1 dhe teuml 2 sh nuk peumlrdoren gjithmoneuml neuml meumlnyre korrekte peumlrsa i peumlrket kategoriseuml seuml veteumls Haid duceţi-mă icircnapoi so kommt und fuumlhrt mich zuruumlck Ha deţ amicircndo gehen wir beide Haideţ să ne logodim wir wollen uns verloben Ia ha deaţ de mi-l arată şi mie So komm und zeig mirs doch Gjithashtu kemi na ~ţ -vă (Na-vă nehmt) Peumlr serbokroatishten khs Leskien (1914 552) Zuweilen werden die Personalendungen des Plurals -mo -te an Adverbia oder Partikeln auffordernden oder anrufenden Sinnes gefuumlgt wenn der Aufruf an mehrere Personen ergeht zB allge-mein hagravejde h jde (auf vorwaumlrts) hajdeacutemo h jdemo gehen wir hagravejdete

h jdete geht ihr so auch n (n ) da (hast du) n te (n te) da (habt ihr) ogravevamo hierher ogravevamo-te hierher ihr uadA Gjithashtu gjejmeuml edhe neuml shqipe Hajde teuml shkoj-meuml Los lasst uns gehen peumlrseumlri me shenja teuml v seuml 2 sh Hajdeni teuml keumlndojmeuml Los lasst uns singen por mbaresa vetore veteumlm neuml v e 2 sh hajdeni Los kommt - teuml gjitheuml shembujt nga Fjalori 1980 f 641

Si neuml gjuheumlt fqinje edhe neuml shqipe mund teuml lidhen disa pasthirrma teuml tjera me mbareseumln -ni pshshqip me karakter gjysmeumlfoljeje na nani (in-formata nga K Topalli) pasthirrmeuml e veumlrteteuml aman amani - Amani ore meuml theumlrrisni Teuml vi [] teuml shoh Tiraneumln se vdiqa keumltu neuml Maliq (Gjata Keumln 212)- Amani o burra Amani o trima Amani o kapedaneuml Amani amani (Mitrushi Si u takua Ndoni me zalloreumlt f 137)

Maqedonishtja e cila njeumlsoj si toskeumlrishtja gjendet neuml beumlrthameumln e arealit teuml konvergjenceumls ka gjithashtu disa konstrukte teuml keumltij tipi Te Koneski (1967416) lexojmeuml Oвaa нacтaвкa вo нapoдниoт jaзик мo-жe дa ce cpeтнe пpидaдeнa и кaj нeкoи дpyги збopoви штo ce yпo-тpeбyвaaт вo oбpaќaњe Aмaнтe лyѓe Ajдe збoгyмтe Ajдeтe Бyjpyмтe Иcтo и вo oвoj збop зa пoвикyвaњe зaeмкa oд гpчкиoт jaзик eлa- eлaтe

d) shokeumlni motrani

Por ka edhe raste teuml cilat si duket i peumlrkasin veteumlm shqipes

Neuml gramatikeumln toneuml (BuchholzFiedler (1987 215)) ne shkruajmeuml se disa emra neuml shumeumls (psh motrani shokeumlni shoqeni burrani (sipas Ardian Klosit edhe djemani) mund teuml lidhen me formativin foljor -ni dhe peumlrmendim njeuml shembull nga Xoxa - Bre kjo vera ccedilmeuml peumlrteumlrit o shokeumlni

Shembujt meuml teuml hersheumlm teuml keumltij lloji mund teuml gjenden te Mitrush Kuteli

- o burrani ti peumlrveumllojmeuml me vaj teuml valeuml (Hapu malore Mbyllu malore - Xinxifua f 160)

- Motrani moj motrani ccedilmeuml beumlteuml keumlshtu (Teuml tri motrat f 173) - Mos bijani mos dhe pak meuml tutje Uneuml jam plak bijani e vij teuml

beumlj qymyr (Babalja f 134) - O burrani tua mbushim mendjen teuml dy paleumlve qeuml i biri i Nure

Gjatolliut teuml marreuml teuml bijeumln e Sefedin Gjonomadhit (Gjonomadheuml e Gjatollinj f 209)

Pastaj kam gjetur mjaft shembuj neuml romanin Keumlneta teuml F Gjateumls (f

91) po kamionccedilina nuk u ndez - Keumlshtu e ka kjo me naze Shtyjeni o burrani - u thirri shoferi Prapa maqineumls u mbeumlshteteumln duart e Mihalit teuml Filloreteumls [] teuml Gjergjit e teuml Poliksenit [] E shtyneuml me forceuml duke reumlnkuar e duke i dheumlneuml zemeumlr njeumlri tjetrit - Jepi O burra (f 290 vv) -Si shqer-keumlz kam fjetur Shoqeni ngreuni Po na theumlrresin - Tashi shoqeni vihu-ni neuml radheuml Do teuml fillojmeuml siccedil e dini gjimnastikeumln e meumlngjezit Gati-tu Po vihuni neuml radheuml de Juve shoqeni atje neuml fund mos u mbani peumlr dore se sini feumlmijeuml Lereni muhabetin de Mbyllni gojeumln dhe merrni frymeuml me hundeuml Nxirrni kraharorin peumlrpara Hajde fillojmeuml- Lerini fjaleumlt sho-qeni Duart lart- Shoqeni deumlgjoni Sot do teuml vijeuml njeuml e deleguar Prandaj hani shpejt meumlngjes dhe o burrani [ kemi teuml beumljmeuml veteumlm me gra] ti peumlrvishemi puneumls (f 297) - Ju shkoni neuml misrit Halladiteumlni- [] i tha Hasani duke qeshur me lot (f 293) -Forca shoqeni Tia marrim flamurin riniseuml

Meuml neuml fund le teuml peumlrmend edhe tre shembuj nga Petro Markoja (Luan Pengili teuml cilin e faleumlnderoj bashkeuml me Ardian Klosin si ndeumlr-mjeteumls ka gjetur veteumlm keumlta teuml tre)

Ultimatumi hellip Saliu deumlgjoi meuml lart Bjeruni qenve O burrani peumlrmbi ta

Qyteti i fundit Ha-ha-ha Keni pareuml ju moj motrani Ateuml qeuml ne beumljmeuml neuml nevojtore kjo e ka mbeumlshtjelleuml neuml njeuml shami Hasta la vista Njeuml spanjoll thirri Ai ka ardhur gjer keumltu dhe po vdes peumlr Spanjeumln toneuml kurse ne po beumljmeuml sehir nga llogoret O burrani neuml sulm

e) mireumlmeumlngjesni

Trajteumln mireumlmeumlngjesni Guten Morgen allerseits si edhe mire-mbreumlmani peumlrmend A Dhrimoja (2005750) Siccedil shihet neuml toskeumlrishte edhe disa formula peumlrsheumlndetjeje mund teuml lidhen me mbareseumln -ni

10 Tani meuml neuml fund kalojmeuml neuml njeuml dukuri teuml cileumln heumlpeumlrheuml mund ta trajtojmeuml veteumlm peumlr greqishten dhe peumlr ballkanosllavishten se peumlr meglenitishten ku mund teuml priteshin paralele na mungon materiali i duhur Neuml keumlteuml rast nuk ishte imperativi qeuml u ndryshua por imperativi siccedil meuml duket dha shkas peumlr sistemimim tipologjik teuml njeuml grupi teuml teumlreuml trajtash jashteuml sfereumls preteritale Pozita karakteristike e imperativit neuml greqishte dhe neuml sllavishten e Ballkanit mund teuml tregohet veteumlm neumlse merret neuml shqyrtim gjitheuml sistemi i prezentit i konjunktivit i futurit dhe i imperativit dmth sistemi i trajtave jashteuml koheumlve teuml seuml kaluareumls Kemi teuml beumljmeuml me mjetet

foljore peumlr teuml shprehur kategorineuml funksionalo-semantike teuml aspektualitetit - njeuml tipar qeuml nuk u peumlrket teuml gjitha gjuheumlve ballkanike ekziston njeuml areal me dy dimensione teuml ndryshme teuml trajtave teuml imperativit Ky areal peumlrfshin greqishten ballkanosllavishten dhe siccedil duket meglenorumanishten Ur-dheumlrorja neuml teuml gjitha keumlto gjuheuml sillet si konjunktivi dhe futuri dmth haset me dy paradigma paralele Nuk i peumlrgjigjet prezentit teuml indikativit neuml teuml cilin tendenca shkon drejt peumlrdorimit ekskluziv teuml trajteumls me temeuml teuml pre-zentit resp teuml aspektit imperfektiv Neuml greqishten e re dhe neuml bullgarishten standarde ka pak peumlrjashtime (khs Tzartzanos (1944 300 v)) Maslov (1981246 vv)15 neuml disa teuml folme psh edhe neuml gjuheumln standarde maqedonase16 prezenti i foljeve perfektive peumlrdoret veteumlm i kombinuar me pjeseumlza trajteumlformuese teuml cilat mund teuml radhiten neuml fenomenin meuml karakteristik brenda grupit foljor neuml gjuheumlt e Evropeumls Jugpereumlndimore neuml zinxhirin ballkanik teuml pjeseumlzave trajteumlformuese

Sistemi i greqishtes seuml vjeteumlr peumlr teuml shprehur kategori semantike 1 teuml seuml tashmes 2 teuml aspektualitetit perfektiv 3 teuml volitivitetit (njeuml deumlshireuml teuml lehteuml) 4 teuml seuml ardhmes dhe 5 teuml imperativitetit (shprehjen e deumlshireumls seuml forteuml teuml optativitetit e leumlmeuml meumlnjaneuml) kishte keumlto trajta

15 Tzartzanos (1944300 f) ᾿H ὑποτακτικὴ (κανονικὰ τοῦ ἀορίστου) χρησιμο-

ποιεῖται ἁπλΥ (ἤτοι χωρὶς τὸ ἂς ἢ τὸ νὰ μπροστά της) μὲ σημασία μελλοντικΥ 1) κατόπιν ἀπ τὸ ἐπίρρημα ἴσΩς ῎Iσως δὲν ἔρϑω αὔριο 2) σὲ ζεύγη προτάσεων μὲ ἀντίϑετη σημασία ὂπου ἐκφράζεται ἀδιαφορία γιὰ τὸ τί ϑὰ γίνη ῎Eρϑη δέν ἔρϑη ὁ Πέτρος ἐμεῖς ϑὰ πᾶμε ccedilkhs edhe bullg Дoйдeш нe дoйдeш peumlr keumlteuml shembull i jam mireumlnjoheumls K Kostovit] Xάσω κερδίσω τὸ ἴδιο εῖναι Khs gjithashtu me karakterizimin e mundeumlsive teuml kombinimit me pjeseumlza trajteumlformuese te Triantaphyllidēs (1966 146) Maslov (1981246 ff) Oнo нe мoжeт yпoтpeблятьcя в знaчeнии кoнкpeтнoгo нacтoящeгo пoчти нe вcтpeчaeтcя в фyнкции нappaтивнoгo нacтoящeгo пpи oбoзнaчeнии oднoкpaтныx paзoвыx дeйcтвий нe yпoтpeбляeтcя (зa пpeдeлaми пpидaтoчныx пpeдлoжeний oпpeдeлeннoгo типa) для oбoзнaчeния дeйcтвий пpeдcтoящиx в бyдyщeмyпoтpeбляeтcя 1 Kaк coбcтвeннo нacтoящee - в знaчeнии пoвтopитeльнoгo и пoтeнциaльнoгo нacтoящeгo излжeш ли вeднж нe т вpвaт втpи пт Eлeктpичecтвo Haтиcнeш caмo eднo бyтoнчe и гoтвo 2 Kaк нappaтивнoe нacтoящee oбычнo в знaчeнии мнoгoкpaтнoгo дeйcтвия A opeлът вce ce виeшe Плющнe двaж-тpиж кpилe пa пaк ги пpocтpe нeпoдвижни и чepни във въздyxa

16 Vgl Lunt (195282) Koneski (1967412)

1 e tashmja qeuml mund teuml jeteuml veteumlm joperfektive prezenti indikativ

2 funksioni volitiv dhe deliberativ (deumlshireuml) qeuml shprehet me dy trajta- me konjunktivin e prezentit dhe teuml ashtuquajturin aorist-konjunktiv gjithsej kemi gjashteuml seri me nga 9 resp 6 trajta (njeumljeumls shumeumls dhe dual)

3 e ardhmja me njeuml seri teuml veccedilanteuml qeuml nuk eumlshteuml diferencuar peumlr nga aspektualiteti17 18

4 Imperativitet qeuml shprehet me dy seri joperfektive dhe perfek-tive Atje ku ka opozicion kemi trajta me dy tema teuml ndryshme me temeumln e prezentit dhe ateuml teuml aoristit

Sistemi i bullgarishtes seuml vjeteumlr peumlr teuml njeumljtat keumlrkesa funksionale ofronte keumlto teuml dheumlna kishte dy radheuml foljesh paralele - njeumlra peumlrbeumlhej prej foljesh imperfektive radha tjeteumlr prej foljesh perfektive Me qeneuml se ccedildo folje kishte veteumlm nga dy trajta sintetike paradigma teumlreumlsore peumlrfshinte kateumlr seri peumlr teuml tashmen kishte prezentin e foljes imper-fektive peumlr teuml ardhmen prezentin e foljes perfektive Peumlr funksionin volitiv dhe deliberativ nuk ekzistonin mjete morfologjike ose morfo-sintaksore Kurse opozicionin perfektiv joperfektiv bullgarishtja e

17 Trajta e futurit peumlrdorej me vlereuml perfektive dhe imperfektive Keteuml gjeuml mund ta

provojmeuml psh me krahasime teuml teksteve greke me peumlrkthime neuml greqishten e re por edhe neuml gjuheumln ruse ku futuri imperfektiv shprehet me foljen ndihmeumlse бyдy бyдeшй J 4 14 ὃς δἃν πίῃ ἐκ τοῦ ὕδατος ὃ δώσω αὐτῷ οὐ μὴ διψΥσῃ εἰς τὸν αἰῶνα ἀλλὰ τὸ ὕδωρ ὃ δώσω αὐτῷ γενΥσεται ἐν αὐτῷ πηγὴ ὕδατος ἁλλομένου εἰς ζωὴν αἰώνιον -όποιος όμως πίει από το νερό που ϑα του δώσω εγώ δε ϑα διψάσει ποτέ αλλά το νερό που ϑσ του δώσω ϑα γίνει μέσα του μια πηγΥ που ϑαναβλύζει νερό ζωΥς αιώνιας -A ктo бyдeт пить вoдy кoтopyю Я дaм eмy тoт нe бyдeт жaждaть вoвeк нo вoдa кoтopyю Я дaм eмy cдeлaeтcя в нeм иcтoчникoм вoды тeкyщeй в жизнь вeчнyю J 4 21 Γύναι πίστευσόν μοιὅτι ἔρχεται ὧρα ὅτε οὺτε ἐν τῷ ὄρει τούτῳ οὺτε ἐν ᾿Iεροσολύμοις προσκυνΥσετε τῷ πατρί - πίστεψέ με γυναίκα της λέει τότε ο Iησους είναι κοντά ο καιρός που δε ϑα λατρύετε τον Πατέρα ούτε σαυτό το βουνό ούτε στα Iεροσόλυμα - Пoвepь Mнe чтo нacтyпaeт вpeмя кoгдa и нe нa гope ceй и нe в Иepycaлимe бyдeтe пoклoнятьcя Oтцy

18 Ne bullg e vjeteumlr e ardhmja joperfektive mund teuml shprehej veteumlm neuml meumlnyre leksikore me folje ndihmeumlse qeuml pjeseumlrisht veumlrtet ishin neuml rrugeumln e morfolo-gjizimit si хотѣтихътѣти имѣти dhe teuml tjera (khs Asenova 2002204 vv)

vjeteumlr mund ta shprehte me mjete sintaksore-leksikore pikeumlrisht me imperativin e foljes imperfektiv perfektiv

Keumlshtu qeuml neuml dy gjuheumlt e vjetra neuml sfereumln teumlreumlsore teuml trajtave peumlr teuml tashmen dhe peumlr teuml ardhmen imperativi paraqitej meuml i ngjasheumlm Prapeumlse-prapeuml Neumlse neuml greqishten e vjeteumlr veta e pareuml nuk kishte trajta teuml veccedilanta - neuml vend teuml keumlsaj peumlrdorej konjunktivi - bullgarishtja e vjeteumlr peumlrkundrazi ki-shte trajta peumlr veteumln e treteuml nj kurse mungonin teuml tilla peumlr veteumln e pareuml nj dhe peumlr veteumln e treteuml sh (dhe duali) Keumlteuml skemeuml na ofrojneuml gramatikat e Kieckersit e Triandaphyllidhisit e Leskienit dhe e Maslovit (pjeseumlrisht si shembuj peumlrdorim folje teuml tjera me qeumlllim qeuml teuml mund ti krahasojmeuml meuml mireuml)

Nga tabela 2 del qarteuml se neuml dy gjuheumlt e lashta paraleliteti i shprehjes seuml aspektualitetit ekzistonte veteumlm neuml imperativ ndeumlrsa paraleliteti tipologjik i keumlsaj shprehjeje neuml konjunktiv dhe neuml futur eumlshteuml krijuar meuml voneuml Duket se pikeumlnisjen e keumltij zhvillimi e kemi tamam te imperativi

Keumlteuml fenomen po e trajtoj keumltu peumlr teuml treguar se koncepti im ti-pologjik nuk kufizohet me ato tipare qeuml hasen neuml meuml shumeuml se dy gju-heuml Veumlrtet - faktet e meglenitishtes nuk i njohim sa duhet ndash teorikisht mund edhe teuml kemi njeuml ballkanizeumlm Por a do teuml na ndihmonte kjo neuml njohjen e mekanizmit teuml interferenceumls Dukuria e peumlrshkruar keumltu paraqet njeuml nga deumlshmiteuml e interferenceumls neuml arealin qeumlndror ballkanik qeuml ccedilfaqen kryesisht midis dy kontinuumeve teuml gjuheumlve ballkanike si edhe sistemi i nyjave atributive (shqip-rumanisht) sistemi admirativ-re-narrativ (shqip-ballkanosllavisht) dhe sistemi i mohimit (shqip-greqisht)

kategorigjuheuml

greq e vj greq e re bullg e vj bullg e re

1IndPrs Παιδεύεις παιδεύει παιδεύομεν παιδεύετε

παιδεύεις = -is παιδεύει = -i παιδεύο(υ)με = -omeume παιδεύετε = -ete

несеши несетъ несемъ несете

нocиш (нecш)19 нocи (нec) нocим (нecм) нocитe (нecмe)

2Konj ipf παιδεύῃς παιδεύῃ παιδεύωμεν παιδεύητε

να παιδεύης = -is να παιδεύη = -i να παιδεύωμε -ουμε = -ome-ume να παιδεύετε = -ete

дa нocиш (дa нecш) дa нocи (дa нec) дa нocим (дa нecм) дa нocитe (дa нecтe)

3Konj pf παιδεύσῃς παιδεύσῃ παιδεύσωμεν παιδεύσητε

να παιδέψης = -is να παιδέψη = -i να παιδέψωμε -ουμε = -ome-ume να παιδέψετε = -ete

дa нaнecш20 дa нaнec дa нaнec дa нaнecтe

4Fut ipf παιδεύσεις παιδεύσει πσιδεύσομεν παιδεύσετε

ϑα παιδεύης = -is ϑα παιδεύη = -i ϑα παιδεύωμε -ουμε = -ome-ume ϑα παιδεύετε = -ete

щe нocиш (щe нecш) щe нocи (щe нec) щe нocим (щe нecм) щe нocитe (щe нecтe)

5Fut pf = Fut ipf ϑα παιδέψης = -is ϑα παιδέψη = -i ϑα παιδέψωμε -ουμε = -ome-ume ϑα παιδέψετε = -ete

нaнeceши нaнeceтъ нaнeceмъ нaнeceтe

щe нaнecш щe нaнec щe нaнec щe нaнecтe

6Ipv ipf παίδευε παιδευέτω [ ] παιδεύετε

παίδευε [ ] [ ] παιδεύετε

нecи нecи нecѣмъ нecѣтe

нoc (нec) [ ] [ ] нocтe (нecтe)

7Ipv pf παίδευσον παιδευσάτω [ ] παιδέυσατε

παίδεψε [ ] [ ] παιδέψτε

нaнecи нaнecи нaнecѣмънaнecѣтe

нaнec [ ] [ ] нaнecтe

19 Trajtat neuml kllapa morfologjikisht u peumlrgjigjen trajtave teuml bullgarishtes seuml vjeteumlr janeuml krahinore 20 Trajtat e konjunktivit perfektiv neuml teuml dy gjuheumlt mund teuml ekzistojneuml pa pjeseumlza veteumlm neuml

pak raste teuml veccedilanta (khs sh 15) Tendenca shkon drejt peumlrdorimit ekskluziv me pje-seumlza qeuml radhiten me konsekuenceuml teuml ndryshme neuml zinxhirin ballkanik Kjo nuk mund teuml trajtohet keumltu Me reumlndeumlsi eumlshteuml fakti se disa teuml folme teuml sllavishteumls ballkanike duke peumlrfshireuml edhe maqedonishten standarde nuk e njohin fare

Bibliografi Andriotis NP (21967) = Ἀνδριώτης NΠ Ἐτυμολογικό Λεξικό τῆς κοινῆς νεοελληνικῆς

θεσσαλονίκη Asenova = Aceнoвa Пeтя(11989) (22002) Бaлкaнcкo eзикoзнaниe Ocнoвни

пpoблeми нa бaлкaнcкия eзикoв cъюз 1Sofija2 V Tărnovo Asenova P (1997) Fonctions non-impeacuteratives de limpeacuteratif dans les langues balkaniques

In LB XXXVIII2 S 103-110 Atanasov P (2002) Meglenoromacircna astăzi Bucureşti Barjaktarević D (1979) = Бapjaктapeвић ДП Γoвop Cpбa y Meтoxиjи Пpищтинa Baskakov A Namp al (1977) = A H Бacкaкoв amp al Typeцкo-pyccкий cлoвapь Mocквa BER (1962-) = Бългapcки eтимoлoгичeн peчник Coфия Beyrer A amp al (1987) Grammatik der rumaumlnischen Sprache der Gegenwart Leipzig Buchholz OFiedler W (1987) Albanische Grammatik Leipzig Ccedilabej E Studime etimologjike neuml fusheuml teuml shqipes Tiraneuml Akademia e Shkencave e

Republikeumls seuml Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml vol I (1982) vol II (1978) vol III (1987) vol IV (1996) vol VI (2002) vol VII (2006)

Capidan Th (1925-1935) Meglenoromacircnii III Dicţionar meglenoromacircn Bucureşti ChorikovMalev (1980) = ИП Xopикoв MΓ Maлeв Hoвoгpeчecкo-pyccкий cлoвapь

Mocквa Dhrimo A (2005) Fjalor Shqip-Gjermanisht Albanisch-deutsches Woumlrterbuch Tiraneuml Dhrimo A amp R Memushaj (2011) Fjalor drejtshkrimor i gjuheumls shqipe Tiraneuml Dicţionarul (1955-1957) = Academia Republicii Populare Romicircne Dicţionarul limbii

romicircne literare contemporare Vol I-IV Bucureşti Fiedler W (1971) Zur Verbreitung eines grammatischen Morphemtyps Suumldslawisch

neka nek und typolominusgisch Verminuswandtes In ZfSl 16 S 58-67 Fiedler W (1992) Ist das Albanische dem Typus nach die entscheidende Sprache des

ganzen balkaniminusschen Gebietes In Albanica 3-4 Winter 1992 Washington DC S 78-95

Fiedler W (20041) Das albanische Verbalsystem in der Sprache des Gjon Buzuku (1555) Prishtina

Fiedler W (20042) Der suumldosteuropaumlische Typus des grammatischen Analytismus - die balkanische Partikelkonstruktion im Verbalsystem In Die europaumlischen Sprachen auf dem Wege zum analytischen Sprachtyp Hrsg v Uwe Hinrichs unter Mitarbeit von Uwe Buumlttner = Eurolinguistische Arbeiten Hrsg Uwe Hinrichs Bd1 Wiesbaden S 363-398

Fjalor (1980) = Fjalor i gjuheumls seuml sotme shqipe Tiraneuml Fjalor (2002) = Fjalor i shqipes seuml sotme Tiraneuml Ganieva FA (1984) = Ф A Γaниeвa Pyccкo-тaтapcкий cлoвapь Mocквa Kieckers E (1926) Historische griechische Grammatik II Formenlehre BerlinLeipzig Koneski B (1967) = Б Koнecки Γpaмaтикa нa мaкeдoнcкиoт литepaтypeн jaзик Дeл

I и II Cкoпje Leskien A (1914) Grammatik der serbo-kroatischen Sprache Heidelberg Lunt H (1952) A Grammar of the Macedonian Literary Language Skopje Maslov (1981) = ЮCMacлoв Γpaммaтикa бoлгapcкoгo языкa Mocквa Mihăileanu S (1901) Dicţionar macedo-romacircn Bucuresci Mirčev (21963)= K Mиpчeв Иcтopичecкa гpaмaтикa нa бългapcкия eзик Sofija Moser-Philtsou M 41966 Lehrbuch der neugriechischen Volkssprache Leipzig

Papahagi T (1963) Dicţionarul dialectului aromicircn General şi etimologic Bucureşti Sasse H J (1991) Arvanitika Die albanischen Sprachreste in Griechenland I

Wiesbaden Sirotkin M Ja amp al (1961) = Cиpoткин M Я (peд) Чyвaшcкo-pyccкий cлoвapь

Mocквa Stojanov ua (1983) = Cт Cтoянoв (гл peд) Γpaмaтикa нa cъвpeмeнния бългapcки

книжoвeн eзик Toм II Mopфoлoгия Coфия Thumb A (1964) A Handbook of the Modern Greek Language Chicago Triantaphyllidēs M (1938) = Tριανταφυλλίδης MA NεοελληνικΥ γραμματικΥ Πρώτος

τόμος ᾿IστορικΥ εἰσαγωγΥ ᾽AϑΥνα Tzartzanos A (1963) = ATζάρτζανος NεοελληνικΥ σύνταξις (τῆς κοινῆς δημοτικῆς) B

᾽Aϑῆναι

Victor A FRIEDMAN Universiteti i Chicagos

URDHEumlRORJA TREGUESE NEuml GJUHEumlT BALLKANIKE

Abstrakt

Peumlrdorimi i meumlnyreumls urdheumlrore neuml tregim eumlshteuml karakteristik peumlr gju-heumln shqipe si edhe peumlr gjuheumlt sllave Megjithateuml peumlrdorimi shqip dhe sllavo-ballkanik shkon seuml bashku dhe peumlrdorimi neuml gjuheumlt sllave joballkanike eumlshteuml tjeteumlr Keumlteuml peumlrdorim e kaneuml edhe gjuheuml teuml tjera neuml Ballkan por jo teuml gjitha Neuml fund mund teuml themi se udheumlrorja treguese eumlshteuml njeuml ballkanizeumlm qeuml deri tani nuk eumlshteuml veumlshtruar

Neuml vepreumln e saj Gjuheumlsi ballkanike Petja Asenova (2002191-

195) diskuton njeuml peumlrdorim teuml meumlnyreumls lidhore neuml koheumln e tashme (dmth da teuml săsisrsquo na + formeumln e peumlrshtatshme teuml seuml tashmes) peumlr tregime teuml shkurtra neuml koheumln e shkuar qeuml ajo e peumlrshkruan si ldquokons-trukt deumlshirore-urdheumlrore me vlereuml teuml seuml shkuareumlsrdquo (193) Dy shembuj shqip me peumlrkthimin bullgar mjaftojneuml si sqarim

(1) Teuml kthehet neuml mes teuml nateumls i pireuml teuml ngrejeuml meuml keumlmbeuml shteumlpineuml dhe teuml na beumljeuml turp peumlr boteumln

Da se veumlrne posred nosht pijan da vdigne keumlshtata na krak i da ni napravi na smjah na horata (Asenova 2002193)

(2) Teuml rrish njeuml oreuml neuml rradhe dhe teuml mos marreumlsh bukeuml Da sedish edin ccedilas na opashka i da ne vzemesh hljab (Asenova 2002193)

Shembujt neuml greqishte dhe rumanishte janeuml teuml njeumljteuml Asenova shkruan se ky peumlrdorim eumlshteuml bisedor apo folklorik (dmth dialektor) dhe neuml gjuheumln letrare ka njeuml kuptim emocional Dzardaznos (1939 188) shkruan se njeuml peumlrdorim i tilleuml neuml greqishte veumlrehet nga shekulli XIV e meuml tej dhe keumlrkon shpjegimin neuml teuml ashtuquajtureumln paskajore historike teuml latinishtes Njeuml peumlrdorim i tilleuml i paskajores shihet neuml freumln-gjishte dhe gjermanishte Asenova beumln njeuml krahasim me peumlrdorimin e tilleuml teuml urdheumlrores sintetike (dmth urdheumlrorja sensu stricto) peumlr tregi-met neuml gjuheumlt sllave neuml peumlrgjitheumlsi por shkruan se ky peumlrdorim nuk ekziston neuml gjuheumlt e tjera ballkanike Mireumlpo megjitheumlse urdheumlrorja

treguese nuk ekziston as neuml greqishte as neuml teuml folmen vllahe neuml Greqi ndeshet jo veteumlm neuml teuml folmen vllahe neuml Maqedoni por edhe neuml ruma-nishte turqishte romishte (neuml Ballkan) dhe shqipe Peumlrveccedil keumlsaj peumlr-hapja neuml ballkanosllavishte dhe ish-serbo-kroatishte sugjeron qeuml kemi teuml beumljmeuml me njeuml ballkanizeumlm teuml paindentifikuar deri tani Neuml keumlteuml kum-teseuml do teuml sjell argumente peumlr keumlteuml pikeumlpamje

Neuml maqedonishte urdheumlrorja treguese perfektive mund teuml peumlr-doret neuml qofteuml se ngjarja eumlshteuml e mbaruar dhe peumlrseumlriteumlse siccedil shihet neuml shembujt (3) dhe (4)

(3) Tetin Nomče beše orač Eden vol kupi drug pcovisaj Cel život toa raboteše (Hacking 1997 215)

Dajeuml Nomccedile ishte leumlvrues Njeuml dem blej tjetri ngordh Teumlreuml jeteumln punonte keumlshtu

(4) Se vraќavme pijani toj padni jas stani jas padni toj stani (krah Koneski 1967 418)

U kthyem teuml pireuml ai bjer uneuml ccedilohu uneuml bjer ai ccedilohu

Edhe urdheumlrorja imperfektive mund teuml peumlrdoret neuml maqedonishte neuml qofteuml se ngjarjet janeuml peumlrseumlritur dhe teuml peumlrfunduara apo ka njeuml vlereuml teuml peumlrgjithshme si neuml shembujt (5) e (6)

(5) Teraj teraj napinaj napinaj - ne biduva ne biduva - ostana kolata v kal (Koneski 1967 418)

Grah grah teumlrheq teumlrheq - srsquondodhet srsquonodhet - u mbet qerrja neuml balteuml

(6) Starite naveduj se mladite rasti taka vrvi vekov (Koneski 1967 418)

Teuml pleqteuml peumlrkulu teuml rinjteuml rritu ashtu kalon kjo dynja

Peumlr bulgarishten kemi shembuj teuml ngjasheumlm me ata qeuml kemi neuml maqedonishte neuml gramatikeumln e Teodorov-Balanit teuml vitit (1940 195) mireumlpo nuk kemi shembuj teuml tilleuml neuml asnjeuml gramatikeuml normative bull-gare pas Lufteumls II Boteumlrore Neuml studimin e Nicolloveumls (Nicolova 1974) teuml gjitheuml shembujt janeuml nga studimet dialektore Sot foleumlsit bull-gareuml teuml shkolluar me teuml cileumlt e kam diskutuar keumlteuml dukuri meuml kaneuml theuml-neuml se peumlr ta ky peumlrdorim eumlshteuml i stilizuar dialektor dhe arkaik Peumlrveccedil keumlsaj bile neuml literatureumln e shekullit XIX dhe teuml fillimit teuml XX peumlrdori-mi i urdheumlrores treguese kishte peumlr qeumlllim teuml krijonte njeuml efekt teuml teuml fo-lurit fshatar Dometheumlneuml se duket qeuml njeuml peumlrdorim i tilleuml nuk eumlshteuml mi-ratuar nga intelektualeumlt nga Bullgaria lindore dialekti i teuml cileumlve ishte

themeli i bullgarishtes letrare

7Peumlr ish-serbo-kroatishten Stevanović (1986 708-709) i cili peumlr-shkroi variantin lindor citon shumeuml shembuj nga shkrimtareumlt e shekullit XIX prej gjitheuml truallit teuml serbo-kroatishtes nga Njegoš neuml Malin e Zi jugor deri te Kovačić nga Oplaznik teuml Kroaciseuml neuml kufi me Sllovenineuml mireumlpo edhe thekson se peumlrdorimi eumlshteuml veccedilaneumlrisht karakteristik neuml Malin e Zi Maretić (1963 625) duke shkruar peumlr variantin pereumlndimor thekson se srsquoka asnjeuml shembull neuml peumlrkthimet e Bibleumls as teuml Vukut as teuml Daničićit dhe se shembujt e tilleuml janeuml shumeuml teuml rralleuml neuml shkrimet e Vukut Pastaj Maretić (1963 626) shkruan se peumlrdorimi eumlshteuml ldquoshumeuml i shpeshteuml neuml teuml folmet e jugut por eumlshteuml dialektizeumlmrdquo Shembujt janeuml edhe perfektiveuml edhe imper-fektiveuml Prej keumlsaj eumlshteuml e qarteuml se madje para shpeumlrbeumlrjes seuml ish-serbo-kroatishtes urdheumlrorja treguese ishte identifikuar si meuml tepeumlr ldquoserbishterdquo sesa ldquokroatishterdquo dhe se peumlrdorimi u pa si tipik mu peumlr dialektet meuml teuml afeumlr-ta me ballkano-sllavishten

Neuml sllavishten lindore urdheumlrorja perfektive peumlrdoret peumlr ngjarjet e papritura neuml teuml shkuareumln (Vinogradov 1972 434ndash437) Peumlrdorimi neuml slla-vishten lindore ndryshon nga peumlrdorimi neuml sllavishten jugore nga dy aneuml teuml reumlndeumlsishme peumlrdorimi i sllavishtes lindore eumlshteuml semelfaktiv dhe jo itera-tiv dhe eumlshteuml i kufizuar neuml aspektin perfektiv

Neuml sllavishten pereumlndimore ndeumlrtimi ndeshet veteumlm neuml disa shprehje neuml gjuheumln ccedileke ndeumlrsa neuml gjuheumln sllovake shihet si njeuml sllavizeumlm lindor jashteuml shprehjesh teuml tilla Neuml polonishte pothuajse nuk ekziston (Nicolova 1974) Vinogradov beumln veumlrejtje peumlr sugjerimin qeuml peumlrdorimi rusisht vjen nga njeuml interpretim i ri i seuml kryereumls seuml thjeshteuml (veta e 23) qeuml neuml disa zgjedhime eumlshteuml njeumllloj me urdheumlroren njeumljeumls Mireumlpo ky interpretim nuk eumlshteuml i mudsheumlm peumlr sllavishten jugore sepse e kryera e thjeshteuml eumlshteuml e gjalleuml atje Dhe peumlr meuml tepeumlr e kryera e thjeshteuml eumlshteuml meuml e gjalleuml pikeumlrisht neuml jug neuml truallin e sllavishtes jugore ku edhe urdheumlrorja treguese eumlshteuml meuml e peumlrdorur Peumlrveccedil keumlsaj qeuml teuml dyja peumlrkasin veteumlm neuml njeuml klaseuml shumeuml teuml kufizuar dhe jopro-duktive Koneski (1967 420) sugjeron qeuml urdheumlrorja treguese neuml ma-qedonishte vjen nga e tashmja perfektive (veta e treteuml) qeuml shpesh hereuml nuk ndryshon nga e kryera e thjeshteuml (veta 23) dhe qeuml nuk ndeshet veteumlm neuml maqedonishte Mireumlpo duke pasur parasysh se urdheumlrorja treguese del edhe neuml ish-serbo-kroatishte dhe neuml bullgarishte ku nde-

shet edhe perfektivi i pavarur i seuml tashmes ky shpjegim duket i dy-shimteuml

Ndoshta peumlr shkakun se ndeumlrtimi eumlshteuml i gjuheumls seuml folur dhe nuk del neuml greqishte nuk eumlshteuml deumlshmuar neuml sllavishten e vjeteumlr Me-gjitheumlse ndryshimi aspektual midis peumlrdorimeve teuml sllavishtes lindore dhe teuml sllavishtes jugore mund ta arsyetojeuml shpjegimin qeuml thoteuml se janeuml zhvillime teuml pavarura eumlshteuml po ashtu e mundshme qeuml urdheumlrorja tre-guese teuml keteuml qeneuml njeuml dukuri gojore e sllavishtes seuml peumlrbashkeumlt dhe teuml jeteuml zhvilluar ndryshe neuml sllavishten lindore dhe neuml sllavishten jugore Do teuml kthehem neuml keumlteuml pikeuml pastaj

Peumlr gjuheumln shqipe Buchholz dhe Fiedler (1987 150) japin disa shembuj

(7) Po vajta se s kisha ccedil teuml beumlja vajta keumlmbadoras aty ngeu aty rreumlxohu (H Petrela)

Neuml turqishte kemi teuml njeumljteumln urdheumlrore treguese si neuml maqedo-nishte ose shqipe Shembujt (8) dhe (9) janeuml peumlrkthime teuml shembujve (3) e (4) neuml turqishten letraren dhe neuml teuml folmen e Gostivarit

(8) a Nomccedile enişte ccedilifccediliydi bir oumlkuumlz al diğeri geber

b Nomccedile inişte idi ccedilifccedili al bir ukuz uumlbuumlrisi geber

(9) a Sarhoş doumlnuumlyorduk o duumlş ben kalk ben duumlş o kalk

b Sarvoş dinerdık o duumlş ben kolk ben duumlş o kolk

Shembulli (10) e peumlrkthen shembulli (2) por me dy variante i pari (10a) eumlshteuml me urdheumlrore treguese derisa i dyti eumlshteuml me paska-jore qeuml ka njeuml lidhje kuptimore me peumlrdorimin e lidhores derisa li-dhorja eumlshteuml e lidhur me paskajoren (shih Asenova 2002 194)

(10) a Bir saat kuyruk bekle ekmek alma =

b Bir saat kuyruk bekleye ekmek almamak olur mu

Neuml turqishten letrare neuml shembullin (8) eumlshteuml parapeumllqyer njeuml ndeumlrtim peumlrcjellor -duumlşe kalka - por megjithateuml edhe ligjeumlrata me ur-dheumlrore mund teuml peumlrdoret

Edhe neuml romishte ka mundeumlsi peumlr peumlrdorimin e urdheumlrores tre-guese Shembulli (11) e peumlrkthen shembullin (4) neuml teuml folmen arli teuml Shkupit

(11) Irinaja sine amen mate ov per me ušti me per ov ušti

Eumlshteuml me interes teuml thuhet se srsquokemi peumlrdorime teuml tilla neuml dia-lektet rome jashteuml Ballkanit as neuml Greqi por i kemi neuml Turqi neuml Ko-soveuml dhe neuml Serbi (Matras 1994 Cech amp Heinschink 1999 195)

Neuml rumanishte urdheumlrorja treguese eumlshteuml karakteristike peumlr Vlla-hi dhe Moldavi dhe ka njeuml ndjenjeuml dialektore apo arkaike Shembulli (12) neuml Graur (1966 223) eumlshteuml nga shkrimtari B Delavrancea nga shekulli XIX neuml Vllahi

(12) Cartea e deschise la foia 80 şi eu trage-i tare şi deluşit

Libri u hap neuml faqen 80 dhe uneuml lexo[ja] me zeuml teuml larteuml e qarteuml

Edhe shembujt neuml Dumitru (1976 126) janeuml nga shekulli XIX nga Vlahia dhe Moldavia Sa peumlr vllahishten (arumanishten) dialektet e Maqedoniseuml dmth ato qeuml jane meuml tepeumlr neuml kontakt me maqedonish-ten e kaneuml urdheumlroren treguese ndeumlrsa dialektet e Greqiseuml qeuml janeuml shumeuml teuml ndikuara nga greqishtja nuk e kaneuml keumlteuml peumlrdorim Shem-bulli (13) bazohet neuml (4) dhe shembulli (14) neuml megleno-rumanishte

(13) Nă turnăm beac kaz-skoala-ti

(14) Toata ziua manka manka nu si dumanka lsquoTeumlreuml diteumln ha ha nuk ngopetrsquo

Duke pasur parasysh teuml gjitha keumlto teuml dheumlna mund teuml themi se urdheumlrorja treguese paraqitet si njeuml ballkanizeumlm deri tani i paidenti-fikuar Por duhet teuml pyesim a kemi teuml beumljmeuml me njeuml dukuri teuml shkak-tuar nga kontakti apo jo Megjitheumlse srsquokemi mjaft teuml dheumlna tekstore historike peumlrhapja neuml gjuheumlt romane sllave dhe dialektet rome seuml ba-shku me peumlrdorimet shqip dhe turqisht sugjeron se duhet teuml kemi teuml beumljmeuml me njeuml dukuri areale qeuml tani eumlshteuml meuml e gjalleuml pikeumlrisht neuml qen-deumlr teuml zhvillimeve gjuheumlsore ballkanike

Bibliografi

Asenova P 2002 Balkansko ezikoznanie Sofia Faber Buchholz Oda and Wilfried Fiedler 1987 Albanische grammatik Leipzig

Encyclopaumldie Verlag Cech P amp Heinschink M 1999 SepečidesndashRomani Grammatik Texte und

Glossar eines tuumlrkischen RomanindashDialekts Weisbaden Harrassowitz Graur A et al 1966 Gramatica limbii romacircne I Bucharest Academia Republicii

socialiste Romacircnia Hacking Jane 1997 Reconciling the exhortative and non-exhortative uses in the

Macedonian imperative Balkanistica 10212-20 Koneski B 1967 Gramatika na Makedonskiot literaturen jazik Skopje Kultura Irimia Dumitru 1976 Structura gramaticală a limbii romacircne Verbul Iași

Junimea Maretić T 1963 Gramatika hrvatskoga ili srpskoga jezika ZagrebMatica

Hrvatska Nicolova Ruselina 1974 Kăm văprosa na imperativa v bălgarski i drugite

slavjanski ezici Bălgraski ezik 6514-22 Stevanović M 1986 Savremeni srpskohrvatski jezik I Beograd Naučna Kniga TeodorovndashBalan A 1940 Nova bălgarska gramatika Sofia Čipev Tzartzanos A A 1939 Mia idiorythmē khrysis tēs ypotaktikēs Arthra kai

meletēmata Prologos sēmeiōseis epimeleia Naacutesou A Tzartzaacutenou Athēna Kakoulide

Vinogradov V V 1972 Russkij jazyk Moskva Vysšaja škola

Shaban DEMIRAJ Tiraneuml

Ccedil`DEumlSHMON MEumlNJANIMI I PASKAJORES NEuml GJUHEumlT BALLKANIKE

Abstrakt Pas njeuml diskutimi teuml holleumlsisheumlm nga shumeuml aspekte autori i kumteseumls arrin

keumlteuml peumlrfundim meuml teuml peumlrgjithsheumlm ldquoNga sa u shtjellua keumltu meuml sipeumlr del pak a shumeuml e qarteuml se ccedileumlshtja e zhdukjes seuml paskajores neuml gjuheumlt e Ballkanit mbetet e hapur Ka shumeuml teuml ngjareuml qeuml kjo dukuri teuml keteuml njeuml burim teuml peumlrbashkeumlt por srsquoeumlshteuml e domosdoshme qeuml ky burim peumlr teuml gjitha gjuheumlt ku ajo eumlshteuml shfaqur teuml keumlrkohet patjeteumlr te ndikimi i supozuar i greqishtes apo i ndonjeuml gjuhe tjeteumlr Neuml teuml tilla rrethana meuml duket meuml e arsyeshme teuml pranohet qeuml keumltu kemi teuml beumljmeuml neuml thelb me njeuml nga pasojat meuml teuml dukshme teuml njeuml prirjeje teuml vjeteumlr teuml gjuheumlve teuml Ballkanit peumlr njeuml qarteumlsim sa meuml teuml madh teuml kumtimit gojor duke shfryteumlzuar peumlr keumlteuml qeumlllim edhe peumlrdorimin ridondant teuml mjeteve gjuheumlsore Peumlrdorimi i formave vetore teuml lidhores neuml vend teuml formeumls seuml pashtjelluar teuml paskajores qeuml nuk e dallon veteumln e atij qeuml kryen (apo teuml atyre qeuml kryejneuml) veprimin e shprehur nga kjo formeuml foljore do teuml keteuml qeneuml njeuml nga pasojat e keumlsaj prirjeje Natyrisht keumltu eumlshteuml fjala peumlr faktorin zanafilleumls qeuml ka beumlreuml teuml mundur shfaqjen dhe peumlrhapjen e keumlsaj dukurie neuml gjuheumlt e Ballkanit Por nga ana tjeteumlr nuk ka si teuml peumlrjashtohet mundeumlsia e njeuml ndikimi teuml ndeumlrsjelleuml apo e ndikimit teuml keumlsaj ose teuml asaj gjuhe neuml peumlrhapjen e meumltejshme teuml keumlsaj dukurie neuml Ballkanet Veccedilse ky ndikim duhet teuml jeteuml shfaqur neumlpeumlrmjet teuml folmeve popullore neuml fqinjeumlsi midis tyre e sidomos teuml trevave kufitare ku njereumlzit krahas gjuheumls amtare kishin mundeumlsi teuml meumlsonin e teuml flisnin edhe njeuml gjuheuml teuml dyteuml gjateuml kon-takteve me popullsineuml aloglote Neuml peumlrhapjen e keumlsaj dukurie nga njeuml gjuheuml neuml njeuml tjeteumlr njeuml rol teuml reumlndeumlsisheumlm duhet teuml keneuml luajtur edhe rastet kur njeuml popullsi e caktuar neuml gjuheumln e seuml cileumls mbizoteumlronin ndeumlrtimet me paskajoren peumlr njeuml arsye a peumlr njeuml tjeteumlr eumlshteuml ndikuar nga njeuml gjuheuml tjeteumlr ku mbizoteumlronin ndeumlrtimet me lidhoren Pra siccedil u vu neuml dukje edhe pak meuml sipeumlr neuml ndonjeuml rast nuk duhet peumlr-jashtuar edhe ndikimi i jashteumlm kur rrethanat gjeografike-historike i kaneuml dheumlneuml mundeumlsi njeuml ndikimi teuml tilleuml Pas gjitheuml gjasash njeuml ndikim i tilleuml mund teuml supozohet sidomos peumlr maqedonishten pereumlndimore ku janeuml shfaqur edhe dukuri teuml tjera qeuml e dallojneuml ateuml nga gjuheumlt e tjera sllave duke peumlrfshireuml edhe bullgarishten Mjafton teuml peumlrmendim sa peumlr shembull faktin qeuml neuml maqedonishten standarde ndryshe nga gjuheumlt sllave neuml peumlrgjitheumlsi (shih peumlr keumlto Andersen 1994 476v) fjalia (a meuml sakteuml fraza) mund teuml fillojeuml edhe me njeuml fjaleumlz teuml patheksuar E neuml keumlteuml rast ndikimi i jashteumlm nuk mund teuml mohohet Pra maqedonishtja pereumlndimore (dhe si rrjedhim edhe maqedonishtja standarde) neuml keumlteuml rast (dhe jo veteumlm neuml keumlteuml rast) eumlshteuml larguar

nga tipi i gjuheumlve sllave neuml teuml cilat me sa duket eumlshteuml ruajtur njeuml tipar i hersheumlm i gjuheumlve indo-europiane peumlr teuml mos e filluar frazeumln me njeuml fjaleumlz teuml patheksuar (ligji i Wackernagel-it)

Neuml mbyllje teuml keumlsaj kumtese meuml duhet teuml pohoj se ccedileumlshtja e meumlnja-nimit teuml paskajores neumlpeumlrmjet formave vetore teuml lidhores neuml gjuheumlt ballkanike keumlrkon hulumtime teuml meumltejshme meuml teuml plotardquo

Siccedil dihet njeuml varg gjuheumltareumlsh sidomos pas botimit teuml vepreumls seuml mireumlnjohur teuml Sandfeldit teuml vitit 1930 i kaneuml kushtuar njeuml veumlmendje teuml posaccedilme keumlsaj dukurie qeuml eumlshteuml shfaqur ku meuml hereumlt e ku meuml voneuml neuml teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit duke peumlrfshireuml edhe serbishten jugore Pra nga shtrirja e saj gjeografike meumlnjanimi i paskajores eumlshteuml shfaqur neuml meuml shumeuml gjuheuml teuml Ballkanit se prapavendosja e nyjeumls shquese e cila neuml greqishte del e paravendosur Keumltu nuk do teuml merrem me men-dimet e gjuheumltareumlve teuml ndrysheumlm mbi burimin apo mbi meumlnyreumln e peumlr-hapjes seuml keumlsaj dukurie neuml gjuheumlt ballkanike qeuml i kam parashtruar neuml punime teuml meumlparshme aq meuml tepeumlr sepse tema e keumlsaj kumtese synon teuml hedheuml sadopak driteuml peumlr pyetjen Ccedil`deumlshmon meumlnjanimi i paskajo-res neuml gjuheumlt ballkanike Natyrisht sqarimi i keumlsaj pyetjeje keumlrkon qeuml teuml thuhen paraprakisht nja dy fjaleuml mbi veteuml kategorineuml e paskajores neuml gjuheumlt indoeuropiane Gjateuml shtjellimit teuml kumteseumls nuk mund teuml lihet pa prekur edhe ccedileumlshtja e paskajores neuml gjuheumln shqipe

Neuml peumlrgjitheumlsi ata qeuml janeuml marreuml me indoeuropianistikeuml kaneuml veumlneuml neuml dukje se paskajorja neuml gjuheumlt indoeuropiane eumlshteuml zhvilluar paralelisht neuml keumlto gjuheuml qysh neuml periudha teuml hershme neumlpeumlrmjet ver-balizimit teuml njeuml emri foljor Pra nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml kategori teuml trasheumlguar siccedil eumlshteuml rasti i pjesores seuml shkuar Mjafton teuml kihet para-sysh se kjo e fundit neuml gjuheuml teuml ndryshme ie shfaqet me formante teuml ngjashme teuml njeuml burimi teuml peumlrbashkeumlt kurse paskajorja neuml degeuml teuml ndryshme teuml gjuheumlve ie shfaqet me formante teuml ndryshme Mjafton teuml peumlrmendim sa peumlr shembull formantet e ndeumlrtimit teuml paskajores neuml greqishte teuml vjeteumlr neuml latinishte neuml gjuheumlt sllave dhe neuml gjuheumlt gjerma-nike Gjithsesi paskajorja pas integrimit teuml saj neuml sistemin foljor ka marreuml disa kategori gramatikore karakteristike teuml foljes siccedil janeuml kun-deumlrveumlniet diatezore aspektore dhe kohore Por si njeuml formeuml e pashtje-lluar foljore ajo neuml peumlrgjitheumlsi nuk ka zhvilluar kategoriteuml gramati-kore teuml veteumls dhe teuml numrit

Neuml gjuheumlt ballkanike paskajorja si kategori foljore sintetike (me forma teuml ndryshme nga pjesorja e shkuar) siccedil dihet deumlshmohet neuml greqishte teuml vjeteumlr neuml rumanishte dhe neuml gjuheumlt sllave Vlen teuml sheumlno-het se paskajorja neuml raport me foljen drejtuese mund teuml peumlrdoret neuml teuml gjitha funksionet sintaksore duke peumlrfshire edhe ato teuml kryefjaleumls e teuml kundrineumls Vlen teuml theksohet gjithashtu se peumlrdorimi i paskajores nde-shet sidomos pas foljeve modale kur kryefjala e saj e shprehur ose e neumlnkuptuar eumlshteuml e njeumljteuml me ateuml teuml foljes modale Do pasur parasysh gjithashtu se neuml teuml gjitha gjuheumlt e tjera ballkanike paskajorja e deumlsh-muar del formalisht ndryshe nga pjesorja si peumlr nga formantet peumlrbeuml-reumlse ashtu edhe peumlr nga kuptimi si kur peumlrdoret me vlereuml foljore ashtu edhe kur emeumlrzohet Kurse neuml gjuheumln shqipe pjesorja e emeumlrzuar me nyjeumln e peumlrparme teuml gjiniseuml asnjaneumlse (ose edhe teuml gjiniseuml femeumlrore) del me kuptim vepror ndeumlrsa pjesorja e mbiemeumlrzuar me nyjeumln e peumlr-parme teuml gjiniseuml mashkullore ose femeumlrore del me kuptim peumlsor Psh teuml krahasohen teuml ngreumlneuml-t tepeumlr deumlmton sheumlndetin ~ buka e ngreumlneuml etj

Do pasur parasysh gjithashtu se meumlnjanimi i paskajores neuml gju-heumlt ballkanike eumlshteuml kryer neumlpeumlrmjet seuml njeumljteumls rrugeuml dhe pikeumlrisht neuml-peumlrmjet zeumlvendeumlsimit teuml saj me forma vetore teuml meumlnyreumls lidhore (peumlr-kateumlsisht deumlftore neuml gjuheumlt sllave) teuml prira nga njeuml pjeseumlz E njeuml zeumlven-deumlsim i tilleuml siccedil dihet nuk eumlshteuml kryer neuml teuml njeumljteumln koheuml neuml teuml gjitha gjuheumlt ballkanike Njeuml dukuri e tilleuml peumlr greqishten deumlshmohet qysh neuml shekullin e dyteuml teuml ereumls seuml re (Shih Sandfeld 1930 177) kurse neuml bullgarishte ajo eumlshteuml shfaqur pas shekullit IX sepse neuml shkrimet e Qirilit e teuml Metodit nuk shfaqet Edhe neuml rumanishte (kryesisht neuml teuml folmet jugore teuml saj) kjo dukuri eumlshteuml shfaqur pas pajisjes seuml lidhores me pjeseumlzeumln să (me origjineuml lidheumlzore) dmth pas shekullit X teuml ereumls soneuml (shih Ivănescu 1980 343 416) Neuml peumlrgjitheumlsi eumlshteuml pohuar qeuml meumlnjanimi i paskajores ka qeneuml meuml i madh neuml dialektet dhe teuml folmet rumune meuml jugore sidomos neuml aromunishte meglenishte dhe neuml dako-rumanishten jugore Kurse neuml istro-rumanishte paskajorja eumlshteuml ruajtur Edhe neuml teuml folmet veriore dhe pereumlndimore teuml dakorumanishtes paska-jorja nuk eumlshteuml meumlnjanuar fort nga peumlrdorimi Vlen teuml sheumlnohet se neuml dakorumanishte paskajorja eumlshteuml ruajtur ende neuml disa tipa ndeumlrtimesh si psh pas foljeve modale a putea ldquomundrdquo a vrea ldquoduardquo (shih Sand-feld 1930 184 Ivănescu 1980 414)

Peumlr sa i takon gjuheumls shqipe keumltu ccedileumlshtja neuml shqyrtim paraqitet

shumeuml e veumlshtireuml peumlr tacuteu ndriccediluar Peumlrveccedil faktit qeuml neuml keumlteuml gjuheuml nuk deumlsh-mohet gjeumlkundi njeuml paskajore sintetike me formante teuml ndryshme nga pje-sorja qysh para Buzukut neuml dialektin verior eumlshteuml peumlrdorur forma peri-frastike e tipit me punue(m) me vlereuml paskajoreje Mendimi i disa gjuheuml-tareumlve qeuml kjo formeuml perifrastike ka qeneuml e mbareuml shqipes dmth ka ekzis-tuar edhe neuml dialektin jugor nuk eumlshteuml argumentuar bindsheumlm Gjithashtu mbetet e paqarteuml edhe rruga e formimit teuml saj Gjithsesi pavareumlsisht nga veumlshtireumlsiteuml e pakapeumlryera mbi rrugeumln e formimit teuml paskajores seuml tipit me punue(m) prania e saj e hershme qofteuml edhe veteumlm neuml dialektin verior deumlshmon qarteuml se peumlrdorimi i paskajores nuk ka qeneuml i pazakonsheumlm ndeumlr steumlrgjysheumlrit e shqiptareumlve edhe neuml njeuml koheuml kur neuml gjuheumlt e tjera ball-kanike kishte nisur procesi i zeumlvendeumlsimit teuml keumlsaj forme teuml pashtjelluar nga format vetore teuml lidhores Peumlr meuml tepeumlr neuml periudheumln pas shekullit teuml Buzukut neuml mbareuml shqipen ka ardhur duke u peumlrdorur me vlereuml paskajoreje (por me funksione sintaksore meuml teuml kufizuara) forma e tipit peumlr teuml punuar peumlr teuml punue e ndeumlrtuar nga emri prejfoljor i gjiniseuml asnjaneumlse i prireuml nga parafjala peumlr Megjithateuml edhe neuml gjuheumln shqipe bie neuml sy peumlrdorimi gjithnjeuml e meuml i dendur i formave teuml meumlnyreumls lidhore edhe neuml ato raste kur zakonisht pritej peumlrdorimi i paskajores Njeuml dukuri e tilleuml eumlshteuml meuml e peumlrhapur neuml teuml folmet jugore por eumlshteuml shfaqur edhe neuml dialektin verior e peumlr keumlteuml na deumlshmojneuml ndeumlr teuml tjera jo veteumlm e e ardhmja e tipit do ta ble qeuml regjistroi Arnold von Harff-i neuml Durreumls meuml 1497 por edhe peumlrdorimi i saj neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr verioreuml Sipas Mansakut (1973 149v) Buzuku neuml vepreumln e tij ldquoneuml rreth 43 ndeumlrtime me foljen modale duhet ka peumlrdorur 32 hereuml paskajoren 11 hereuml lidhoren dhe veteumlm njeuml hereuml pje-sorenrdquo Edhe pas foljes modale mund sipas Mansakut (1973 141) kjo folje modale te Buzuku eumlshteuml peumlrdorur rreth 226 hereuml e ndjekur 188 hereuml nga lidhorja dhe 38 hereuml nga paskajorja Por uneuml keumltu do teuml ndalem veteumlm neuml nja dy raste peumlrdorimi teuml lidhores pas foljeve modale duhet dhe mund neuml Fjalorin e Frang Bardhit prej Zadrime Neuml faqen 209 teuml atij Fjalori gjejmeuml shprehjen Gjitheumlkush duheteuml teuml mbae pajeuml mjeshtrij-seuml vet qeuml i peumlrgjigjet shprehjes latine Quilibet de sua amp non de aliorum profesione loqui debet Te Bardhi kjo dukuri shfaqet edhe pas foljes modale mund Keumlshtu neuml paratheumlnien e Fjalorit teuml tij gjejmeuml e s dijneuml gjuheumlneuml latine paa teuml sijet askush s muneuml sheumlrbenjeuml Kjo dukuri del edhe neuml faqen 161 teuml atij Fjalori atje ku ai shpjegon fjaleumln latine stypticus teuml cileumln neuml mungeseuml teuml njeuml fjale teuml shqipes e shpjegon Ai qi srsquouneuml daleuml peumlr veteumlhe Siccedil shihet neuml teuml dy

rastet te rrokja fundore -neuml e foljes modale eumlshteuml ldquoshkrireumlrdquo edhe pjeseumlza e lidhores teuml Madje trajta srsquo uneuml del edhe pa tingullin nistor m- e njeuml dukuri e tilleuml qeuml ndeshet edhe sot neuml ndeumlrtime teuml keumltij tipi gjateuml teuml folurit teuml shpejteuml ndeumlr foleumlsit verioreuml me sa duket eumlshteuml relativisht e vjeteumlr E peumlr keumlteuml deumlsh-mojneuml edhe trajtat s und e Jul Varibobeumls dhe s-eumlndeuml e De Radeumls etj (shih Demiraj 1986 871) Gjithsesi te Bardhi pas foljes modale muneuml apo un-euml (= mund teuml) eumlshteuml peumlrdorur lidhorja me teuml njeumljteumln kryefjaleuml si folja modale E po teuml kemi parasysh se neuml keumlteuml rast Bardhi ka pasqyruar me siguri njeuml peumlrdorim teuml seuml folmes popullore teuml koheumls seuml tij ateumlhereuml nuk eumlshteuml veumlshtireuml teuml nxirret peumlrfundimi qeuml peumlrdorimi i lidhores pas foljes modale mund nuk ishte i pazakonsheumlm neuml teuml folmet veriore sidomos kur teuml dyja foljet i referoheshin seuml njeumljteumls kryefjaleuml Por do pasur parasysh se neuml f 147 teuml atij Fjalori (sipas botimit teuml Mario Roques teuml vitit 1932) pas keumlsaj foljeje mo-dale neuml veteumln e pareuml njeumljeumls Bardhi ka peumlrdorur paskajoren Maa srsquopo mundinj me duruam (latinisht sedenim durare nequeo)

Shembujt e meumlsipeumlrm deumlshmojneuml qarteuml se edhe neuml teuml folmet veriore eumlshteuml shfaqur prej koheumlsh dukuria e zeumlvendeumlsimit teuml paskajores nga forma teuml lidhores qeuml sheumlnjonin edhe veteumln edhe numrin e veprue-sit E njeuml peumlrdorim gjithnjeuml e meuml i dendur i formave vetore teuml lidhores do tacutei keteuml dheumlneuml shkas meumlnjanimit gradual teuml formeumls seuml pashtjelluar teuml paskajores neuml teuml folmet jugore neuml rast se edhe ato e kaneuml pasur dikur paskajoren e dokumentuar teuml gegeumlrishtes Ka shumeuml teuml ngjareuml qeuml njeuml zeumlvendeumlsim i tilleuml i paskajores nga format vetore teuml lidhores neuml krye teuml hereumls teuml jeteuml veumlrtetuar neuml ato raste kur paskajorja i referohej njeuml krye-fjale teuml ndryshme nga ajo e foljes drejtuese por me kalimin e koheumls meumlnjanimi i paskajores neumlpeumlrmjet peumlrdorimit teuml formave vetore teuml li-dhores do teuml keteuml ardhur duke u peumlrgjitheumlsuar Pas gjitheuml gjasash keumlteuml rrugeuml ka ndjekur meumlnjanimi i paskajores nga format vetore teuml lidhores edhe neuml gjuheumlt e tjera ballkanike neuml peumlrgjitheumlsi Mireumlpo a ka ndodhur kjo dukuri neuml teuml gjitha gjuheumlt ballkanike neuml meumlnyreuml teuml pavarur apo neuml ndonjeuml a neuml disa nga gjuheumlt e Ballkanit kjo dukuri eumlshteuml shfaqur neumln ndikimin e njeuml gjuhe tjeteumlr kjo mbetet ende peumlr tacuteu hulumtuar

Peumlr keumlteuml arsye studiues te ndrysheumlm janeuml peumlrpjekur teuml shpjegojneuml burimin e keumlsaj dukurie ballkanike dhe meumlnyreumln e peumlrhapjes seuml saj neuml gjuheumlt e ndryshme teuml keumltij Gadishulli Dhe siccedil dihet mendimi meuml i peumlrhapur eumlshteuml ai i mbrojtur sidomos nga Sandfeldi i cili e shihte buri-min e shfaqjes seuml keumlsaj dukurie te greqishtja ku ajo eumlshteuml shfaqur meuml

hereumlt duke pasur parasysh edhe faktin qeuml greqishtja si gjuheuml kulture dhe si gjuha zyrtare e Perandorise Bizantine dhe e Kisheumls Ortodokse ka ndikuar mjaft mbi gjuheumlt e tjera ballkanike Por ata qeuml kaneuml mbrojtur keumlteuml mendim nuk kaneuml arritur teuml sqarojneuml peumlrse veteuml greqishtja qeuml dikur e kishte shumeuml teuml zhvilluar kategorineuml e paskajores me kundeumlrveumlniet diatezore aspektore dhe ldquokohorerdquo (shih Schwyzer 1959 804vv Rix 1976 237v) dhe qeuml si gjuheuml kulture nuk kishte meuml pak nevojeuml se gjuheumlt e tjera ballkanike peumlr kategorineuml e paskajores e meumlnjanoi keumlteuml meuml heret se gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit Peumlr meuml tepeumlr ndikimi i njeuml gjuhe mbi struktureumln gramati-kore teuml njeuml gjuhe tjeteumlr a teuml disa gjuheumlve teuml tjera eumlshteuml njeuml proces i jashteumlzakonsheumlm Gjithsesi njeuml ndikim i tilleuml nuk mund teuml ndodhte neuml rast se gjuha a gjuheumlt e ndikuara nuk do teuml ishin ldquoteuml paragatitura peumlr ta peumlrveteumlsuarrdquo njeuml ndikim teuml tilleuml Me fjaleuml teuml tjera meumlnjanimi i paska-jores neumlpeumlrmjet zeumlvendeumlsimit teuml saj nga format e zgjedhueshme teuml meuml-nyreumls lidhore neumln ndikimin e njeuml gjuhe tjeteumlr mund teuml peumlrftohej veteumlm ateumlhereuml kur gjuha e ndikuar teuml kishte zhvilluar peumlrdorimin e dendur teuml lidhores si sinonime teuml paskajores neuml sa meuml shumeuml funksione sintak-sore teuml peumlrbashkeumlta E kjo parakupton njeumlkoheumlsisht qeuml foleumlsit e gjuheumls seuml ndikuar teuml keneuml peumlsuar njeuml ndryshim teuml madh neuml meumlnyreumln e teuml shprehurit teuml mendimeve teuml tyre Pa njeuml paragatitje teuml tilleuml gjuheumlsore dhe mendore teuml foleumlsve teuml gjuheumls seuml ndikuar veumlshtireuml se ata mund teuml peumlrgjitheumlsonin neuml peumlrdorim njeuml meumlnyreuml teuml shprehuri teuml ndrysheumlm neumln ndikimin e njeuml gjuhe tjeteumlr E njeuml paragatitje e tilleuml gjuheumlsore dhe men-dore neuml keumlteuml rast neumlnkuptohet edhe peumlr foleumlsit e gjuheumls ndikuese cila-do teuml keteuml qeneuml ajo P sh le teuml marrim rastin e greqishtes qeuml sipas di-sa gjuheumltareumlve ka ndikuar mbi gjuheumlt fqinje neuml meumlnjanimin e paskajo-res dhe neuml zeumlvendeumlsimin e saj nga format vetore teuml lidhores Por me-gjitheumlse greqishtja e vjeteumlr siccedil u vu neuml dukje pak meuml sipeumlr e kishte mjaft teuml zhvilluar kategorineuml e paskajores si peumlr nga larmia e formave me kundeumlrveumlnie diatezore aspektore dhe ldquokohorerdquo ashtu edhe peumlr nga peumlrdorimi aty nga shekulli II (shih Sandfeld 1930 177) neuml ateuml gjuheuml deumlshmohet zeumlvendeumlsimi i saj nga format e lidhores Natyrisht njeuml zeuml-vendeumlsim i tilleuml nuk eumlshteuml kryer brenda njeuml kohe teuml shkurteumlr por duhet teuml jeteuml kryer pas njeuml kohe relativisht teuml gjateuml ldquokonkurrencerdquo midis li-dhores dhe paskajores duke peumlrfunduar me meumlnjanimin e shkalleuml-shkallsheumlm teuml formave teuml paskajores

Njeuml gjeuml e ngjashme duhet teuml keteuml ndodhur edhe neuml gjuheumlt e tjera

ballkanike Le teuml marrim peumlr shembull rastin e rumanishtes e cila ndryshe nga gjuheumlt e tjera romane duke peumlrfshireuml edhe dalmatishten ldquoe vdekurrdquo ka ardhur duke e meumlnjanuar paskajoren e duke e zeumlvendeumlsuar ateuml me forma teuml lidhores teuml prira nga pjeseumlza me burim lidheumlzor să Pra ru-manishtja neuml keumlteuml rast (dhe jo veteumlm neuml keumlteuml rast) gjateuml evolucionit teuml saj historik neuml truallin ballkanik ka ndjekur njeuml rrugeuml teuml ndryshme nga gjuheumlt romane pereumlndimore Ndeumlrsa neuml keumlto teuml fundit neuml ndonjeuml rast paskajorja ka pasur edhe njeuml fareuml gjalleumlrimi teuml meumltejsheumlm peumlrdorimi neuml krahasim me latinishten (psh teuml krahasohen latinisht venio rogattum (supin) dhe italisht vengo a domandare) neuml rumanishte neuml peumlrgjitheumlsi peumlrdorimi i saj ka ar-dhur duke u kufizuar gjithnjeuml e meuml shumeuml deri neuml meumlnjanimin e saj pothuaj teuml ploteuml neuml disa dialekte dhe teuml folme neumlpeumlrmjet zeumlvendeumlsimit teuml saj me forma vetore teuml lidhores

Meumlnjanimi i paskajores neumlpeumlrmjet zeumlvendeumlsimit teuml saj me aneuml teuml formave vetore teuml meumlnyreumls lidhore ka nisur qysh neuml periudheumln paralet-rare teuml rumanishtes dmth para shekullit XVI Neuml tekstet e vjetra rumune kjo dukuri ndeshet por nuk eumlshteuml e peumlrgjitheumlsuar Siccedil u vu neuml dukje pak meuml sipeumlr zeumlvendeumlsimi i paskajores me aneuml teuml meumlnyreumls li-dhore duhet teuml jeteuml peumlrftuar pasi kjo e fundit ishte pajisur me pjeseumlzeumln me origjineuml lidheumlzore să Ndeumlrkaq neuml rumanishte ashtu si neuml shqipe eumlshteuml peumlrftuar edhe njeuml dukuri e peumlrkundeumlrt Eumlshteuml fjala peumlr peumlrdorimin e pjesores seuml shkuar peumlsore1 teuml prireuml nga parafjala de pentru etj me vlereumln e njeuml paskajoreje me funksione sintaksore teuml kufizuara2 Kupto-het vetiu qeuml ndeumlrtimet e keumltij tipi kaneuml beumlreuml teuml mundur meumlnjanimin e pjessheumlm teuml formave teuml lidhores Psh teuml krahasohen era de spălat ldquoishte peumlr tu shplareumlrdquo icirc l chemase pentru scuturat ldquoe kishte thirrur peumlr ta shkundurrdquo Pra neuml rumanishte ashtu si neuml shqipe gjateuml shekujve teuml fundit krahas prirjes peumlr zeumlvendeumlsimin e paskajores nga forma teuml li-dhores eumlshteuml shfaqur edhe prirja e kundeumlrt me krijimin e disa formave

1 Eumlshteuml fjala peumlr format e tipit făcut scris etj qeuml neuml GLR I 268 neuml keumlteuml peumlrdorim

trajtohen si supin 2 Eumlshteuml fjala peumlr ndeumlrtime teuml tipit pentru scris ldquopeumlr teuml shkruarrdquo am de citit ldquokam peumlr teuml

lexuar greu de spus ldquodifficile dictu etj Peumlr togjet e tipit de făcut pentru scris etj disa gjuheumltareuml si Sandfeldi 1930 130 etj mendojneuml se kryejneuml funksionin e paskajores (neuml meuml teuml shumteumln e rasteve me kuptim qeumlllimor) kurse GLR I 268 ndeumlrtime teuml tilla i trajton si supin Teuml kihet parasysh se njeuml formeuml e tilleuml peumlrdoret edhe pas foljes pavetore trebuie si psh trebuie făcut ldquoduhet beumlreumlrdquo

perifrastike me vlereuml foljore qeuml neuml njeumlfareuml mase e kufizojneuml peumlrdori-min e lidhores Megjithateuml eumlshteuml njeuml gjeuml e ditur se lidhorja neuml ruma-nishte si edhe neuml shqipe (sidomos neuml dialektin jugor teuml keumlsaj) kaneuml njeuml peumlrdorim teuml dendur edhe neuml ato raste kur neuml gjuheumlt e pajisura me pa-skajore peumlrdoret kjo e fundit

Por ndeumlrkaq mbetet e paqarteuml peumlrse neuml gjuheuml teuml tjera ie si psh neuml gjuheumlt romane pereumlndimore ku janeuml neuml peumlrdorim si paskajorja ash-tu edhe lidhorja nuk ka ndodhur njeuml dukuri e tilleuml Megjithateuml edhe neuml ndonjeuml gjuheuml romane pereumlndimore eumlshteuml shfaqur njeuml dukuri e ngjash-me por jo e njeumljteuml Fjala eumlshteuml peumlr portugalishten ku krahas formeumls seuml zakonshme teuml paskajores (infinitivi impersonal) eumlshteuml shfaqur edhe pa-skajorja vetore (infinitivi personal) Ky i fundit si neuml formeumln e thjeshteuml ashtu edhe neuml ateuml teuml seuml shkuareumls kur i referohet njeuml kryefjale teuml veteumls seuml dyteuml njeumljeumls ose njeuml kryefjale neuml njeumlreumln nga tri vetat e numrit shumeumls pajiset me mbaresat vetore -es (peumlr veteumln II njeumljeumls p sh falar-es) peumlrkateumlsisht -mos -des -em (psh falar-mos falar-des falar-em) E njeuml dukuri e tilleuml shfaqet jo veteumlm neuml paskajoren e thjeshteuml por edhe neuml ateuml teuml seuml shkuareumls ku mbaresat vetore i prapangjiten paskajores seuml foljes ndihmeumlse ter teuml ndjekur nga pjesorja e shkuar e foljes themelore Paskajorja vetore (infiniftivi pesoal) peumlrdoret kryesisht kur i referohet njeuml kryefjale te ndryshme nga kryefjala e foljes drejtuese (shih Maria Helena Mira Mateus 1983 240vv Maria-Martins 1998 197 Evsio-kov 1972 247vv) Pra edhe neuml portugalishte ka ndodhur diccedilka e pa-zakonteuml peumlr paskajoren e gjuheumlve teuml tjera romane Megjithateuml njeuml du-kuri e tilleuml sipas literatureumls qeuml kam lexuar eumlshteuml shfaqur edhe neuml teuml folmen e krahineumls seuml Galicies (neuml Spanjeumln veri-pereumlndimore) dhe neuml disa teuml folme teuml Italiseuml qendrore-jugore Veccedilse neuml keumlteuml rast nuk kemi teuml beumljmeuml me meumlnjanimin e paskajores por me krijimin e njeuml paskajoreje vetore krahas paskajores pavetore kurse peumlr gjuheumlt ballkanike beumlhet fjaleuml peumlr meumlnjanimin e paskajores neumlpeumlrmjet formave vetore teuml lidho-res (peumlrkateumlsisht teuml deumlftores teuml prireuml nga pjeseumlza da neuml bullgarishte-maqedonishte) Por pyetja se kur dhe si ka ndodhur njeuml dukuri e tilleuml neuml portugalishte dhe neuml disa teuml folme teuml tjera (teuml Spanjeumls dhe teuml Italiseuml) i kapeumlrcen synimet e kumteseumls sime dhe njohuriteuml e mia teuml sotme peumlr evolucionin historik teuml atyre gjuheumlve Peumlr meuml tepeumlr neuml disa teuml folme teuml portugalishtes dhe gjetkeuml mbaresa vetore merr edhe peumlrcjellorja (gje-rundi) Prandaj le trsquoi kthehemi ccedileumlshtjes soneuml mbi meumlnjanimin e pa-

skajores neumlpeumlrmjet formave vetore teuml lidhores neuml gjuheumlt ballkanike Sqarimi i keumlsaj ccedileumlshtjeje neuml teuml veumlrteteuml eumlshteuml shumeuml e veumlshtireuml teuml beumlhet veteumlm neumlpeumlrmjet gjuheumlsiseuml sepse i kapeumlrcen mundeumlsiteuml e keumlsaj shken-ce Por uneuml duke shkelur porosineuml e fjaleumls seuml urteuml teuml cituar nga Bardhi Gjitheumlkush duheteuml teuml mbae pajeuml mjeshtrij-seuml vet qeuml i peumlrgjigjet shprehjes latine Quilibet de sua amp non de aliorum profesione loqui debet po lejohem teuml shpreh njeuml mendim meuml fort peumlr teuml nxitur meuml tej diskutimin e keumlsaj ccedileumlshtjeje

Nga sa u shtjellua keumltu meuml sipeumlr del pak a shumeuml e qarteuml se ccedileuml-shtja e zhdukjes seuml paskajores neuml gjuheumlt e Ballkanit mbetet e hapur Ka shumeuml teuml ngjareuml qeuml kjo dukuri teuml keteuml njeuml burim teuml peumlrbashkeumlt por srsquoeumlshteuml e domosdoshme qeuml ky burim peumlr teuml gjitha gjuheumlt ku ajo eumlshteuml shfaqur teuml keumlrkohet patjeteumlr te ndikimi i supozuar i greqishtes apo i ndonjeuml gjuhe tjeteumlr Neuml teuml tilla rrethana meuml duket meuml e arsyeshme teuml pranohet qeuml keumltu kemi teuml beumljmeuml neuml thelb me njeuml nga pasojat meuml teuml dukshme teuml njeuml prirjeje teuml vjeteumlr teuml gjuheumlve teuml Ballkanit peumlr njeuml qarteuml-sim sa meuml teuml madh teuml kumtimit gojor duke shfryteumlzuar peumlr keumlteuml qeumlllim edhe peumlrdorimin redundant teuml mjeteve gjuheumlsore Peumlrdorimi i formave vetore teuml lidhores neuml vend teuml formeumls seuml pashtjelluar teuml paskajores qeuml nuk e dallon veteumln e atij qeuml kryen (apo teuml atyre qeuml kryejneuml) veprimin e shprehur nga kjo formeuml foljore do teuml keteuml qeneuml njeuml nga pasojat e keumlsaj prirjeje Natyrisht keumltu eumlshteuml fjala peumlr faktorin zanafilleumls qeuml ka beumlreuml teuml mundur shfaqjen dhe peumlrhapjen e keumlsaj dukurie neuml gjuheumlt e Ballkanit Por nga ana tjeteumlr nuk ka si teuml peumlrjashtohet mundeumlsia e njeuml ndikimi teuml ndeumlrsjelleuml apo e ndikimit teuml keumlsaj ose teuml asaj gjuhe neuml peumlrhapjen e meuml-tejshme teuml keumlsaj dukurie neuml Ballkanet Veccedilse ky ndikim duhet teuml jeteuml shfaqur neumlpeumlrmjet teuml folmeve popullore neuml fqinjeumlsi midis tyre e sido-mos teuml trevave kufitare ku njereumlzit krahas gjuheumls amtare kishin mun-deumlsi teuml meumlsonin e teuml flisnin edhe njeuml gjuheuml teuml dyteuml gjateuml kontakteve me popullsineuml aloglote Neuml peumlrhapjen e keumlsaj dukurie nga njeuml gjuheuml neuml njeuml tjeteumlr njeuml rol teuml reumlndeumlsisheumlm duhet teuml keneuml luajtur edhe rastet kur njeuml popullsi e caktuar neuml gjuheumln e seuml cileumls mbizoteumlronin ndeumlrtimet me pa-skajoren peumlr njeuml arsye a peumlr njeuml tjeteumlr eumlshteuml ndikuar nga njeuml gjuheuml tjeteumlr ku mbizoteumlronin ndeumlrtimet me lidhoren Pra siccedil u vu neuml dukje edhe pak meuml sipeumlr neuml ndonjeuml rast nuk duhet peumlrjashtuar edhe ndikimi i jashteumlm kur rrethanat gjeografike-historike i kaneuml dheumlneuml mundeumlsi njeuml ndikimi teuml tilleuml Pas gjitheuml gjasash njeuml ndikim i tilleuml mund teuml supozo-

het sidomos peumlr maqedonishten pereumlndimore ku janeuml shfaqur edhe dukuri teuml tjera qeuml e dallojneuml ateuml nga gjuheumlt e tjera sllave duke peumlrfshi-reuml edhe bullgarishten Mjafton teuml peumlrmendim sa peumlr shembull faktin qeuml neuml maqedonishten standarde ndryshe nga gjuheumlt sllave neuml peumlrgji-theumlsi (shih peumlr keumlto Andersen 1994 476v) fjalia (a meuml sakteuml fraza) mund teuml fillojeuml edhe me njeuml fjaleumlz teuml patheksuar E neuml keumlteuml rast ndikimi i jashteumlm nuk mund teuml mohohet Pra maqedonishtja pereumlndimore (dhe si rrjedhim edhe maqedonishtja standarde) neuml keumlteuml rast (dhe jo veteumlm neuml keumlteuml rast) eumlshteuml larguar nga tipi i gjuheumlve sllave neuml teuml cilat me sa duket eumlshteuml ruajtur njeuml tipar i hersheumlm i gjuheumlve indo-europiane peumlr teuml mos e filluar frazeumln me njeuml fjaleumlz teuml patheksuar (ligji i Wackernagel-it)

Neuml mbyllje teuml keumlsaj kumtese meuml duhet teuml pohoj se ccedileumlshtja e meuml-njanimit teuml paskajores neumlpeumlrmjet formave vetore teuml lidhores neuml gjuheumlt ballkanike keumlrkon hulumtime teuml meumltejshme meuml teuml plota

Literatura

Ajeti 1972 Ajeti Idriz Peumlr historineuml e marreumldheumlnieve teuml hershme gjuheumlsore shqiptare ndash sllave Studime filologjike 1972

Andersen 1994 Andersen Henning Le lingue slave neuml Ramat 1994 Bokshi 1984 Bokshi Besim Prapavendosja e nyjeumls shquese neuml gjuheumlt ballkanike

Prishtineuml Demiraj 1986 Demiraj Shaban Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml Demiraj1994 Demiraj Shaban Gjuheumlsi ballkanike Shkup Demiraj2003 Demiraj Shaban Some distinctive features of the standard Macedonian

(kumteseuml e deumlrguar peumlr njeuml simpozium teuml Akademiseuml seuml Shkencave teuml Maqedoniseuml) Evciokov 1971 Evci-okov P N Samouccedilitel portugalskogo jazyka Moskva Fiedler 1975 Fiedler W Zhvillimi i infinitivit gegeuml nga aspekti i ballkanologjiseuml Gj Alb

SSHF 1975 Fiedler 1987 Fiedler W Zur Typologie der grammatischen Interferenz zwischen den Bal-

kansprachen im Bereich der Konnektive Linguistische Studien - Reihe A Berlin 1987

Fiedler 1987a Fiedler W Zur Arealtypologie des Konjunktivs in den Balkansprachen Linguistische Studien -Reihe A Berlin 1987

Friedman 1977 Friedman V A The grammatical categories of the Macedonian indi-cative Columbus Ohio

GLR I 1963 Gramatica limbii romĵne I (ed a două) Bucureşti Hundertmark-Martins 1998 Maria Teresa Hundertmark-Santos Martins Portugiesische

Grammatik Tuumlbingen Ivănescu 1980 Ivănescu G Istoria limbii romacircne Jaşi Mansaku 1979 Mansaku Seit Ndeumlrtimet me foljet modale mund dhe duhetSF 19793 Katićić 1976 Katiċić Radoslav Ancient languages of the Balkans Paris Maria Helena Mira Mateus 1983 Gramatica da lingua portuguesa elementos para a

descriccedilatildeo da estrutura funcionamento e uso do portuguecircs actual Lisboa Mihăescu 1966 Mihăescu H Influenţa grecească asupra limbi romatildene Bucureşti Miklosich 1889 Miklosich Fr Uumlber die Einwirkung des Tuumlrkischen auf die

Grammatik der suumldeuropaumlischen Sprachen Wien Ramat 1994 Le lingue indoeuropee a cura di Anna Giacalone Ramat e Paolo Ramat

Bologna Rix 1976 Rix Helmut Historische Gryammatik des Griechischen Darmstadt Sandfeld 1930 Sandfeld Kristian Linguistique balkaniqueproblegravemes et reacutesul-

tats Paris Schwyzer 1959 Schwyzer E Griechische Grammatik Auf der Grundlage von Karl

Brugmanns Griechischer Grammatik (dritte Auflage) I II Muumlnchen Solta 1980 Solta Georg Renatus Einfuumlhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer

Beruumlcksichtigung des Substrats und des Balkanlateinischen Darmstadt Svane 1992 Svane Gunnar Slavische Lehnwoumlrter im Albanischen Aarhus Wackernagel 1892 Wackernagel J Uumlber ein Gesetz der indogermanischen Wortstellung

IF (1892)

Irena SAWICKA Warszawa Poloni

LIDHJET FONETIKE TEuml SHQIPES NEuml KONTEKST BALLKANIK

Abstrakt

Albanian phonetics belongs to the western Balkan phonetic type which in fact does not differ essentially from the Western-European phonetics However in some micro-regions of more intensive convergence certain very specific phonetic phenomena emerged

Among the phonetic links shortly presented in the paper phenomena regarding the whole Albanian area as well as those appearing in certain micro-regions will be discussed

Para se teuml filloj numeumlrimin e paraleleve fonetike ballkanike teuml gjuheumls shqipe duhen beumlreuml veumlrejtjet e meumlposhtme Fonetika zhvillohet pak meuml ndryshe se konvergjenca morfo-sintaktike Zhvillimi fonetik eumlshteuml meuml i shpejteuml sepse objekt i konvergjenceumls keumltu eumlshteuml veteumlm kumbimi Efektet e konvergjenceumls rralleuml kaneuml mbeumlshtetje neuml funksion Konvergjenca kryesisht eumlshteuml e kufizuar neuml unifikimin e ploteuml teuml tingujve teuml ngjasheumlm Nese ndo-dhin konvergjenca meuml teuml thella ato zakonisht janeuml veteumlm tendenca dmth unifikimi i relacioneve sistematike nuk eumlshteuml i ploteuml Si rezultat dalin opsione dhe leumlkundje teuml shumta Se dyti si efekt i mungeseumls seuml mbeumlshtetjes neuml funksion konvergjenca fonetike eumlshteuml meuml e thjeshteuml dhe meuml e shpejteuml Si rrjedhojeuml rezultatet e saj nuk duhet teuml jeneuml teuml peumlrhershme Keumlshtu qeuml rezultatet e konvergjenceumls fonetike mund teuml ruhen neuml disa rajone ndeumlrsa faktet qeuml e kaneuml shkaktuar keumlteuml konvergjenceuml neuml dialektin e dheumlneumlsit nuk ekzistojneuml meuml Pra territori i shfaqjes seuml ndonjeuml tipari nuk duhet teuml jeteuml kompakt ndash njeuml tipar i tilleuml mund teuml ruhet neuml rajone teuml largeumlta Dhe neuml peumlr-fundim gjeuml qeuml eumlshteuml e lidhur me ateuml ccedilfareuml u tha meuml lart njeuml veumlmendje e ve-ccedilanteuml duhet teuml peumlrqendrohet neuml rajonet e vogla me njeuml konvergjenceuml shumeuml teuml forteuml Keumlto janeuml fshatra ose grupe fshatrash seuml paku dygjuheumlsoreuml teuml cilat peumlr shkaqe teuml ndryshme janeuml te imunizuara ndaj presionit teuml gjuheumlve stan-darde (peumlr shembull fshatrat maqedonase neuml Greqi)

Neuml lidhje me ateuml qeuml thasheuml meuml lart tabloja fonetike ballkanike ndryshon shumeuml nga tabloja e ligeumls fonetike ballkanike morfo-sintak-

tike Kjo tablo peumlrbeumlhet nga fakte gjenetike dhe tipologjike te rasteuml-sishme teuml cilat u neumlnshtrohen proceseve teuml konvergjenceumls

Ballkani ndahet neuml pjeseumln lindore dhe pereumlndimore pjeseuml keumlto qeuml kaneuml fonetikeuml diametrikisht teuml ndryshme Pjesa lindore qeuml peumlrfshin territore bullgare dhe rumune karakterizohet me pjeseumlmarrje meuml teuml madhe teuml palatalizimit neuml sistemin fonetik veccedilaneumlrisht palatalizim asi-milativ si dhe me reduktim teuml zanoreve teuml patheksuara Kjo eumlshteuml njeuml lloj fonetike akomodative dhe peumlr arsye teuml specifikeumls kundrejt Evro-peumls ky terren u propozua si qendeumlr e ligeumls fonetike ballkanike (Ivić 1968) Ky tip fonetik tani po teumlrhiqet nga Evropa por akoma ai peumlrfshin njeuml territor teuml madh neuml Evropeuml ku futen shumica e gjuheumlve sllave neuml veri teuml maleve Karpat Keumlto gjuheuml kaneuml sistem konsonantik meuml teuml zhvilluar kryesisht faleuml fonemave palatale Gjithashtu karakte-ristike keumltu eumlshteuml edhe prania e zanores seuml centralizuar dhe artikulimi dheumlmbor i bashkeumltingeumlllores seuml forteuml laterale Keumlto dy tipare shfaqen edhe neuml Toskeumlrisht ndash neuml Gegeumlrisht kemi veteumlm njeuml tipar Por vlen teuml theksohet qeuml zanorja e centralizuar euml nuk eumlshteuml shumeuml e centralizuar ngjyrimi i saj na kujton i [e]-neuml polake e cila nuk konsiderohet zanore e centralizuar Disa nga keumlto tipare kaneuml rreze veprimi pak meuml teuml madh Neuml disa dialekte veriore greke gjithashtu shfaqet palatalizimi kombinatorik Neuml teuml gjitha dialektet e Greqiseuml veriore Kemi si neuml bullgarishten njeuml reduktim teuml forteuml teuml zanoreve teuml patheksuara teuml cilat shpesh ndikojneuml neuml shqiptimin e dialekteve maqedonase sidomos neuml Maqedonine Egjeane Pjesa lindore e Ballkanit hyn neuml territorin e pro-pozuar dikur nga Roman Jakobson dhe e quajtur nga ai liga gjuheumlsore euroaziatike Tiparet karakteristike teuml keumlsaj lige janeuml korrelacioni i pa-sur i palatalizimit dhe mungesa e politoniseuml Midis pjeseumls lindore dhe pereumlndimore kufiri i fonetikeumls ballkanike nuk eumlshteuml i qarteuml Gjitheuml Bullgaria Pereumlndimore njeuml pjeseuml e Maqedonise Lindore dhe dialektet lindore serbe janeuml njeuml territor tranzitor Ballkani Jugpereumlndimor eumlshteuml njeuml territor qeuml kundeumlrvihet peumlr sa i peumlrket fonetikeumls ka lidhje me Evro-peumln Pereumlndimore Sistemet vokalike janeuml meuml teuml pasura (neuml vareumlsi teuml dialektit keumltu mund teuml kemi zanore teuml gjata zanore hundore si dhe dy nivele teuml zanoreve teuml mesme ose dy fonema vokalike teuml uleumlta) Fone-mat konsonantike palatale janeuml maksimumi peseuml ndash dy obstruenteuml dhe tre sonanteuml Theksi ka tendenceuml peumlr stabilizim neuml rrokjen e dyteuml ose teuml treteuml nga fundi i fjaleumls Bashkeumltingeumllloret nuk u neumlnshtrohen palata-

lizimive kontekstuale ndoshta me peumlrjashtim teuml bashkeumltingeumllloreve velare Asimilime teuml tjera gjithashtu janeuml teuml rralla Midis teuml tjerash neuml qendeumlr teuml keumltij territori sandhi eumlshteuml i kufizuar dhe i parregullt Qendra e keumltij territori eumlshteuml vendi i takimit maqedono-shqiptaro-grek Keumltu shfaqet gjithashtu njeuml varg dukurish teuml cilat lidhen me funksionimin specifik teuml togjeve konsonantike teuml tipit ldquosonanti hundor plus okluzivi me vend teuml njeumljteuml artikulimirdquo (ND) Dhe njeuml tipar i tilleuml mjafton peumlr teuml nxjerreuml terrenin e ligeumls fonetike Peumlrveccedil keumlsaj kemi keumltu shumeuml leni-cion (ndikime greke) dhe si rezultat krijohen shumeuml togje zanoresh Mungesa ose kufizimi i praniseuml seuml bashkeumltingeumlllores [x] si dhe dukuri qeuml ccedilojneuml neuml kufizimin e meumltejshem teuml buteumlsiseuml - para seuml gjithash forci-mi i afrikateve palatale ([ʦ] [ʥ][c] [Ɉ]) Peumlrvec keumlsaj lloji i fonotak-tikeumls ka lidhje me Evropeumln Pereumlndimore ndoshta peumlrveccedil struktureumls seuml rrokjes Njeuml pjeseuml e dukurive teuml lidhura me grupet ND shfaqet gjith-ashtu edhe neuml dialektet jugore italiane Pra siccedil shihet gjuha shqipe e sidomos gegeumlrishtja ndodhet mu neuml qendeumlr teuml ligeumls fonetike ballka-nike Tani do i hedh njeuml sy tipareve fonetike teuml konsideruara ballkaniz-ma Peumlr arsye teuml kufizimit kohor do teuml jeteuml njeuml tablo shumeuml e peumlrgjith-shme Tiparet ballkanike si zhdukja e [x]-seuml forcimi i afrikateve kufi-zimi i sandhit janeuml banale E lidhin shqipen me dialektet serbe dhe ma-qedonase Tendencat e theksimit e lidhin shqipen me greqishten dhe maqedonishten Prania e bashkeumltingeumllloreve interdentale e lidh shqipen me greqishten Siccedil shihet sistemi fonologjik i zanoreve i cili konside-rohet nganjeumlhereuml si ballkanizeumlm (Minissi 1982) ose sistemi konsonan-tik (Simeonov 1975) nuk mund teuml konsiderohen teuml tilla Shumeuml i forteuml eumlshteuml ndikimi grek mbi dukuri teuml lidhura me funksionimin e grupeve teuml zanoreve teuml maqedonishtes ndeumlrsa peumlr shqipen nuk jam neuml gjendje teuml jap mendim Njeuml rol kyccedil kaneuml dy tipare teuml cilat janeuml aq specifike sa veteuml mund teuml beumljneuml dallimin e njeuml territori teuml caktuar Peumlr teuml dy keumlto ti-pare kam folur meuml pareuml neuml disa konferenca neuml Prishtineuml (Sawicka 2001 2010) prandaj do i rikujtoj shkurt I pari tashmeuml eumlshteuml njeuml tipar joaktual historik - shfaqja e shva-seuml hundore Neuml kundeumlrshtim me shu-meuml peumlrshkrime nuk mendoj se shfaqja e shva-seuml jo-hundore ka qeneuml ti-par ballkanik Argumentimi eumlshteuml dheumlneuml meuml hereumlt Ndeumlrsa neuml periu-dheumln e mesjeteumls seuml hershme shva-ja hundore eumlshteuml shfaqur neuml teuml gjitha gjuheumlt klasike ballkanike (neuml shqip rumanisht bullgarisht dhe maqe-donisht - ndoshta peumlr arsye se ky eumlshteuml njeuml territor i shfaqjes seuml sub-

stratit ballkanik) Secila nga keumlto gjuheuml dispononte kushte peumlr zhvi-llimin e pavarur teuml keumltij tingulli por faktin qeuml njeuml fonemeuml kaq e rralleuml u zhvillua neuml njeuml territor teuml mbyllur mund trsquoia atribuojmeuml konver-gjenceumls Disponojmeuml data kohore veteumlm peumlr gjuheumlt sllave Dihet se kjo ka ndodhur pas vokalizimit teuml jereumlve teuml forteuml dhe humbjes seuml jereumlve teuml dobeumlt E veumlrteton keumlteuml jo veteumlm rikonstruksioni i brendsheumlm por edhe shkrimet qeuml peumlrmbajneuml peumlrzierje teuml jereve dhe zanoreve hundore teuml shekullit teuml XXI qeuml nuk do teuml thoteuml se kjo dukuri nuk mund teuml jeteuml shfaqur edhe meuml hereumlt por edhe nuk do teuml thoteuml qeuml neuml gjuheumlt e tjera u shfaq neuml teuml njeumljteumln koheuml Zhvillimi sllav mund teuml jeteuml kushteumlzuar nga situata e gjetur neuml Ballkan Tipari i dyteuml eumlshteuml frekuenca e larteuml e gru-peve teuml sonanteve hundore me obstruent homorganik si dhe njeuml seri opsionesh teuml lidhura me realizimin e keumltyre grupeve e qeuml janeuml rrje-dhojeuml e tendences peumlr ekuivalenceuml funksionale teuml grupeve ND dhe ok-luziveve teuml zeumlshme Shqipja i ka para seuml gjithash keumlto grupe neuml fillim teuml fjaleumlve si e vetmja gjuheuml letrare neuml Evropeuml Por peumlrveccedil formeumls let-rare keumlto grupe neuml fillim teuml fjaleumlve shfaqen edhe neuml dialektet italiane ku gjithashtu janeuml rezultat i reduktimit teuml zanoreve teuml shkurtra teuml pa-theksuara Reduktimi analogjik neuml arumanisht nuk qe i ploteuml Keumlto grupe neuml fillimin e fjaleumlve shfaqen edhe neuml tregimet greke plot emo-cione ku si rrjedhojeuml e kuptimit teuml njeumljteuml fonologjik zeumlvendeumlsojneuml ok-luzivet e zeumlshme neuml fillim teuml fjaleumlve Neuml dialektet e gegeumlrishtes u shfaq zeumlshmimi i okluziveve teuml pazeumlshme pas sonanteve hundore Ky tipar shfaqet edhe neuml greqisht dhe dialektet e italishtes jugore Neuml dialektet veriore greke aktualisht shfaqen grupe analogjike me okluzivin e pa-zeumlsheumlm Keumlto janeuml grupe dyteumlsore teuml krijuara si pasojeuml e reduktimit teuml zanoreve teuml larta Dyteumlsore janeuml edhe grupet me okluzivin e zeumlsheumlm sepse neuml dialektet veriore greke grupet e dikurshme ND u thjeshteuml-suan Thjeshteumlsimet e grupeve ND neuml dialektet e gegeumlrishtes teuml kuj-tojneuml geminacioni i tyre neuml dialektet e italishtes jugore sepse keumltu mbizoteumlron thjeshteumlsimi deri neuml sonantin hundor (p sh mret lt mbret it munnu lt mondo) Kurse krejt neuml jug neuml dialektet e Ccedilameumlriseuml dhe Labeumlriseuml mbizoteumlron thjeshteumlsimi neuml okluziv (dheumlbi lt dheumlmbi) tipar ky qeuml eumlshteuml shfaqur edhe neuml dialektet veriore greke

Dukuria e radheumls njeuml okluziv shteseuml qeuml ndan grupin e peumlrbeumlreuml nga frikativi dhe sonanti ose nga dy sonante dhe qeuml shfaqet kryesisht neuml dialektet veriore greke ka nje lloj paraleleje neuml grupet e shqipes

mr ml teuml cilat neuml dialekte japin mbr mbl p sh zeumlmbra numbri (keumlsh-tu eumlshteuml edhe neuml dialektet e maqedonishtes nga territori i Shqipeumlriseuml p sh mbleko) Ekuivalenca funsionale greke e grupeve ND dhe e okluzi-veve teuml zeumlshme pasqyrohet neuml dialektet e shqipes neuml prenazalizim teuml pamotivuar teuml okluziveve (vampor) ose neuml shtimin e okluziveve pas sonantit hundor (aspirind) ose neuml teuml kundeumlrt neuml thjeshteumlsimin e grupe-ve etimologjike ND Kryesisht opozita ruhet neuml shqip (mbeseuml - beseuml) Neuml shumiceumln e dialekteve teuml shqipes neuml Greqi prenazalizimi eumlshteuml i rregullt (runga vongeumll) Neuml njeuml fareuml shkalle ekuivalenca funksionale ka ndikuar edhe neuml ruajtjen e hundoreumlsiseuml nga zanoret hundore neuml disa dialekte jugore maqedonase Kjo eumlshteuml njeuml dukuri shumeuml komplekse Shumeuml hereuml kam shkruar peumlr keumlteuml dhe keumltu srsquoka koheuml ta paraqes me detaje Neuml peumlrgjitheumlsi kjo peumlrmbledhje e dukurive heterogjenike kon-vergon njeumlri me tjetrin mbi bazeumln e afeumlrsiseuml seuml tingeumlllimit dhe formon tiparin fonetik ballkanik meuml karakteristik

Neuml mbyllje desha teuml them diccedilka peumlr struktureumln e rrokjes neuml gju-heumlt ballkanike Ky problem nuk shfaqet neuml punimet ballkanologjike sepse neuml Ballkan shfaqen modele teuml ndryshme rrokjesh Shumica e gjuheumlve evropiane dhe boteumlrore ka teuml ashtuquajturin modelin e rrokjes me njeuml kulm pra radha e segmenteve neuml rrokje respekton shkalleumln e sonoritetit Peumlrjashtime gjejmeuml pikeumlrisht neuml Evropeumln juglindore sido-mos neuml gjuheumlt veriore sllave ku ashtu si fillimi dheose mbarimi i fja-liseuml kaneuml struktureuml rrokjeje me dy kulme sonoriteti (intensiteti) Ndeumlr-sa neuml jug teuml Evropeumls ruhet modeli i rrokjes me njeuml kulm por josi-metrik Neuml gjuheumlt ldquomediteranerdquo fundi i rrokjes eumlshteuml i hapur ose pjeseuml-risht i hapur (pra i mbyllur veteumlm me njeuml sonant meuml rralleuml me ob-struent repertori i teuml cileumlve eumlshteuml i kufizuar) Keumlshtu eumlshteuml neuml gjuheumln letrare greke dhe neuml dialektet jugore neuml italishten letrare dhe neuml shu-miceumln e dialekteve jugore neuml spanjisht dhe portugalisht (peumlr meuml tepeumlr keumlteuml rajon e lidh lenicioni i okluziveve teuml zeumlshme) Neuml gjuheumlt sllave neuml Ballkan shfaqet rregullisht modeli i rrokjes simetrike me njeuml kulm ndeumlrsa neuml shqipen letrare neuml fillim teuml fjaleumlve gjithashtu shfaqet struk-tura me dy kulme Neuml standardin shqiptar kjo i takon veteumlm shfaqjes seuml grupeve fillestare teuml tipit sonant hundor plus obstruent Neuml dialekte neuml fillim teuml fjaleumlve shfaqen edhe grupet teuml peumlrbeumlra nga bashkeumltingeuml-lloret e leumlngeumlta dhe obstruenti Fundi i rrokjes eumlshteuml rregullisht me njeuml kulm Ndryshe eumlshteuml neuml disa teuml folme arbeumlreshe ku janeuml teuml mundshme

forma me dy kulme teuml tilla si [katr] [lopn] Forma teuml njeuml lloji teuml tilleuml shfaqen edhe neuml dialektet italiane psh neuml dialektin e Barit ku kemi forma si [ʧipr] [sepwolkr] madje edhe me sonant teuml pazeumlsheumlm neuml fund teuml rrokjes Por keumlto situata janeuml teuml rralla Neuml meumlnyreuml absolute dominon modeli i rrokjes me njeuml kulm ndeumlrsa neuml italisht modeli me njeuml kulm dhe teuml hapur pra jo-simetrik

Punimet e cituara

Ivić P 1968 Liens phonologiques entre les langues balkaniques [neuml] Actes du premier congres international des etudes balkaniques et sud-est europeennes Sofia 133-143

Jakobson R 1962 К характеристике евроазийского языкового союза [neuml] Selected writings I Mouton amp lsquos-Gravenhage 144-202

Minissi N Kitanoski N Cinque U 1982 The phonetics of Macedonian Napoli Sawicka I 1991 The problem of the prenasalization of stops in Southern Slavic [neuml]

Studies in the phonetic typology of the Slavic languages Warszawa 113-125 Sawicka I 2001 Lidhje midis hundoresiseuml dhe reduktimit neuml gjuheumlve ballkanike

[neuml] Seminari ndeumlrkombeumltar peumlr gjuheumln leteumlrsineuml dhe kultureumln shqiptare XIX Prishtineuml 2001 283-286

Sawicka I 2002 И Савицкая Функционирование групп согласных типа НД в балканских языках [neuml] Материалы конференции посвещенной 90-летию со дня рождения Агнии Васильевны Десницкой Санкт-Петербург 195 -198

Sawicka I 2010 Probleme me periodizimin e fakteve fonetike teuml gjuheumlve ballkanike Prishtineuml

Simeonov B 1975 Б Симеонов К вопросу о модели консонантизма балкан-ских языков Балканско езикознание XVIII

Bahri BECI Paris

KONSIDERATA TEuml PEumlRGJITHSHME PEumlR ROLIN E SHQIPES NEuml FORMIMIN E BASHKEumlSISEuml GJUHEumlSORE BALLKANIKE

Abstrakt

Lidhur me rolin e shqipes a teuml parashqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheuml-sore ballkanike janeuml veumlneuml re dy qendrime a teori kontradiktore njeuml teori e pareuml dhe meuml i vjeteumlr qeuml e pranon ndikimin e shqipes a teuml parashqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanike dhe njeuml teori e dyteuml e meumlvonshme qeuml e mohon mundeumlsineuml e ndikimit teuml shqipes a teuml parashqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanike

Gjateuml shqyrtimit teuml dukurive teuml peumlrbashkeumlta gjuheumlsore ballkanike peumlrfshireuml keumltu edhe historineuml e formimit teuml tyre na eumlshteuml krijuar bindja se studiuesit e derisoteumlm nuk kaneuml pasur gjithmoneuml sa dhe si duhet parasysh shtrirjen gjeografike dhe vjeteumlrsineuml e keumltyre dukurive neuml shqipe

Dukuriteuml e peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve ballkanike ne shqipe grupohen neuml dukuri gjuheumlsore ballkanike qeuml shtrihen neuml mbareuml shqipen dhe neuml dukuri gjuheumlsore ballkanike qeuml shtrihen veteumlm neuml dialektin e jugut ose toskeumlrishte

Veumlshtrimi i tyre meuml peumlr seuml afeumlrmi na duket se flet peumlr njeuml vjeteumlrsi dhe shtrirje meuml teuml madhe teuml tyre neuml shqipe ccedilka na shtyn teuml mendojmeuml peumlr valeuml qeuml kaneuml ardhur nga vise pereumlndimore ose nga njeuml zoneuml qeuml e ka pasur qendreumln diku neuml territoret shqiptare e maqedone pereumlndimore dhe greke veriore

Kjo gjen mbeumlshtetje edhe neuml kushtet historike neuml situateumln etnike dhe neuml rolin e elementit etnik shqiptar neuml keumlto territore

Teoriteuml kryesore peumlr rolin e shqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanike

Lidhur me rolin e shqipes a teuml parashqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanike janeuml veumlneuml re dy qeumlndrime a teori kontradiktore njeuml qeumlndrim a teori e pareuml dhe meuml e vjeteumlr qeuml e pranon ndikimin e shqipes a teuml parashqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanike dhe njeuml qeumln-drim a teori e dyteuml e meumlvonshme qeuml e mohon mundeumlsineuml e ndikimit teuml shqipes a teuml parashqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanike

Sipas teoriseuml seuml pareuml tiparet e peumlrbashkeumlta gjuheumlsore ballkanike janeuml rezultat i ndikimit teuml njeuml substrati ilir ose trak qeuml identifikohej me gjuheumln shqipe Keumlshtu peumlr shembull Fr Miklosich e keumlrkonte burimin e shu-

miceumls ose teuml pakteumln teuml pjeseumls meuml teuml madhe teuml dukurive teuml peumlrbashkeumlta gjuheumlsore ballkanike ldquotek elementi i lashteuml autoktonrdquo peumlr teuml cilin shkruante se besonte ldquoteuml keteuml qeneuml i afeumlrt me shqipen e diteumlve tonardquo qeuml ai e konsideronte si ldquovazhduesen e ilirishtesrdquo1

Edhe G Weigand e keumlrkonte burimin e dukurive gjuheumlsore teuml peumlr-bashkeumlta ballkanike tek veprimi i substratit teuml peumlrbashkeumlt trako-shqiptar duke e konsideruar shqipen neuml ndryshim nga Fr Miklosich si vazhduesen e trakishtes2 Sipas teoriseuml seuml dyteuml ndikimit i shqipes mbi gjuheumlt e tjera ballkanike eumlshteuml i pamundur

Keumlshtu peumlr shembull sipas Kr Sandfeldit ldquoeumlshteuml paimagjinueshme qeuml njeuml gjuheuml kulture si greqishtja teuml keumlteuml mundur teuml peumlsojeuml ndikimin e njeuml gjuhe barbare qeuml nuk mbeumlshtetet neuml asnjeuml autoritet politikrdquo3

Edhe J Feuillet kur flet peumlr origjineumln e zhdukjes seuml paskajores neuml gjuheumlt ballkanike shkruan se ldquopeumlrsa i peumlrket shqipes qeuml ka ndikuar shumeuml pak neuml gjuheumlt e tjera ballkanike eumlshteuml krejt e pamundur teuml jeteuml neuml origjineumln e keumltij fenomenirdquo4

Lidhur me mundeumlsineuml e ndikimit teuml shqipes mbi gjuheumlt e tjera ballkanike R G Zolta ka shkruar se ldquoideja e Sandfeldit qeuml greqishtja ka mbartur pesheumln kryesore peumlr burimin e ballkanizmave nuk mund teuml pranohet Peumlrkundrazi qysh nga fundi i antikitetit greqishtja ka ardhur duke u ballkanizuar gjithnjeuml e meuml shumeuml Gjuheuml vendimtare e ballka-neve duhet teuml jeteuml pikeumlrisht shqipja praneuml seuml cileumls mund teuml vendosen rumanishtja dhe bullgarishtjardquo5

Edhe H Schaller i ka klasifikuar gjuheumlt ballkanike neuml gjuheuml ball-kanike teuml shkalleumls seuml pareuml ( shqipja bullgarishtja maqedonishtja dhe rumanishtja) teuml shkalleumls seuml dyteuml (greqishtja serbo-kroatishtja) dhe teuml shkalleumls seuml treteuml (turqishtja sllovenishtja dhe hungarishtja) Origjina e

1 Fr Miklosich Die slavischen Elemente im Rumaumlnischen Denkschriften der Kai-

serlichen Akademie der Wissenschaften Philos- histor Classe XII Wien 1861 f 8 2 G Weigand Ethnographie von Makedonien Leipzig 1924 f 58-67 Sind die Albaner

die Nachkommen der Illyrier oder der Thraker Balkan-Archiv III 1927 f XI 3 Kr Sandfeld Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris 1930 f 177-

178 4 J Feuillet La linguistique balkanique Cahiers Balkaniques ndeg 10 Paris 1986 f 112 5 G R Solta Einfuumlhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer Beruumlck-

sichtigung des Substrats und des Balkanlateinischen Darmstadt 1980 f 233

ballkanizmave sipas tij duhet keumlrkuar neuml gjuheumlt e shkalleumls seuml pareuml Gjuheumlt e shkalleumls seuml dyteuml ldquopeumlrsa i peumlrket ballkanizmave teuml tyre nuk janeuml gjeuml tjeteumlr veccedilse rezultat i rrezatimeve teuml dukurive gjuheumlsore qeuml vineuml nga gjuheumlt ballkanike teuml shkalleumls pareuml6

Ballkanizmat qeuml shtrihen neuml mbareuml shqipen

Gjateuml shqyrtimit teuml dukurive teuml peumlrbashkeumlta gjuheumlsore ballkani-ke peumlrfshireuml keumltu edhe historineuml e formimit teuml tyre na eumlshteuml krijuar peumlrshtypja a bindja qeuml shtrirja gjeografike dhe vjeteumlrsia e dukurive ballkanike neuml shqipe eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr teuml shpjeguar historineuml e for-mimit ballkanizmave neuml peumlrgjitheumlsi

Sipas shtrirjes gjeografike neuml shqipen dukuriteuml e peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve ballkanike mund teuml grupohen

a) neuml dukuri gjuheumlsore ballkanike qeuml shtrihen neuml mbareuml shqipen b) neuml dukuri gjuheumlsore ballkanike qeuml shtrihen veteumlm neuml dialektin

e jugut ose neuml toskeumlrishte Ballkanizmat meuml teuml reumlndeumlsishme qeuml shtrihen neuml mbareuml shqipen janeuml 1) prapavendosja e nyjeumls shquese 2) bashkeumlpeumlrkimi i rasave gjinore dhe dhanore 3) rimarrja e kundrinave 4) Formimi i seuml ardhmes me ndihmeumln e foljes ldquoduardquo 5) formimi i numeumlroreumlve 11 deri neuml 19 me ndihmeumln e njeuml parafjale

Nga peseuml dukuriteuml gjuheumlsore ballkanike teuml shtrira neuml mbareuml shqi-pen veteumlm dy dukuri bashkeumlpeumlrkimi i gjinores me dhanoren7dhe for-mimi i seuml ardhmes me ndihmeumln e foljes ldquoduardquo8 shtrihen neuml mbareuml gju-

6 H W Schaller Die Balkansprachen Eine Einfuumlhrung in die Balkanphilologie

Heidelberg 1975 f 77 7 Peumlr shqipen shih Sh Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f

255-285 Gjuha shqipe dhe historia e saj Tiraneuml 1988 f 60-61 Gjuheumlsi ball-kanike Shkup 1994 f 85-99 Peumlr greqishten shih Kr Sandfeld Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris Klincksiek 1930 f 185-187 Peumlr maqe-donishten dhe bullgarishten shih K Mirčev Istorija na beumllgarskija ezik Sofija 1950 f 125 132 133 139 B Koneski Istorija na makedonskiot jezik 1967 f 159v 166 Peumlr rumanishten shih Istoria limbii romacircne vol II Bucureşti 1969 f 219-220v I Coteanu Morfologia numelui icircn protoramacircnă Bucureşti 1969 f 58 Gramatica limbii romicircne I Bucureşti 1963 f 105

8 Peumlr shqipen shih Sh Demiraj Gjuha shqipe dhe historia e saj Tiraneuml 1988 f 61-62

heumlt ballkanike pra neuml shqipe greqishte rumanishte bullgarishte e ma-qedonishte teuml tjerat kaneuml njeuml shtrirje meuml teuml kufizuar

Keumlshtu psh prapavendosja e nyjeumls shquese karakteristike peumlr shqipen rumanishten bullgarishten dhe maqedonishten9 po edhe for-mimi i numeumlroreumlve 11-l9 me ndihmeumln e njeuml parafjale karakteristik peumlr gjuheumln shqipe rumanishten bullgarishten maqedonishten dhe serbo-kroatishten10 po edhe format e meumlnyreumls habitore karakteristike peumlr

Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 121 Peumlr greqishten shih A Thumb Handbuch der neogriechischen Volkssprache Strasburg Truumlbner 1910 f 153 v Kr Sandfeld Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris Klincksiek 1930 f 182 184 Peumlr bullgarishten e maqedonishten shih B Koneski Istorija na makedonskiot jazik Skopje 1967 f 204 Gramatika na makedonskiot knižoven jazik Skopje 1967 487 K Mirčev Istorija na beumllgarskija ezik Sofija 1950 f 159 204-6 Peumlr rumanishten shih Istoria limbii romacircne vol II Bucureşti 1969 f 268 Gramatica limbii romicircne I Bucureşti 1963 f 220 241 243 A Lombard La langue roumaine Paris 1974 f 34-35 275 Peumlr keumlteuml tipar teuml gjuheumlve ballkanike shih edhe B J Kopitar Albanische walachische und bulgarische Sprache Wien 1829 f 272 Fr Mi-klosich Die slavischen Elemente im Rumaumlnischen Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenchaften Phil-histor Classe XII Wien 1861 f 6 Kr Sandfeld Linguistique balkanique problegravemes et reacutesultats Paris 1930 f 181-184 Sh Demiraj Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 112v

9 Fr Miklosich Die slavischen Elemente im Rumaumlnischen Denkschriften der Kai-serlichen Akademie der Wissenchaften Phil-historClasse XII Wien 1861 f 7 Kr Sandfeld Linguistique balkanique problegravemes et reacutesultats Paris 1930 f 165-173 H Pedersen Bidrag til den albanesiske sproghistorie Festskrift Vil-helm Thomsen Koumlbenhavn 1894 f 48v E Ccedilabej Rreth disa ccedileshtjeve teuml historiseuml seuml gjuheumls shqipe BUSHT SSHSH 1963 3 f 78v S Riza Nyjat e shqipes BUSHT SSHSH Tiraneuml 1958 4 f 11v 27 Probleme teuml nyjave teuml shqipes SF Tiraneuml 1982 1 f 123 A Graur Questions latino-roumaines 2 A propos de lrsquoarticle postposeacute Romania TLV Paris 1929 f 476 v De nouveau sur lrsquoarticle postposeacute en roumain RRL 1967 1 f 16 La Piana Sudi linguistici albanesi I Palermo 1939 f 129 Sh Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 328 P Asenova Aperccedilu historique des eacutetudes dans le domaine de la linguistique balkanique Linguis-tique balkanique Sofija 1979 XXII 1 f 21-25

10 Kr Sandfeld Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris 1930 f 148v H W Schaller Die Balkansprachen Eine Einfuumlhrung in die Balkanphilologie Heidelberg 1975 f 151 J Feuillet La linguistique balkanique Cahiers balkanique nr10 1986 f 78 I Coteanu Morfologia numelui icircn protoramacircnă Bucareşti 1969 f155 Sh Demiraj Gjuheumlsi ballkanikeShkup 1994 f 165-166

shqipen bullgarishten dhe maqedonishten11 mungojneuml neuml greqishte Habitorja mungon edhe neuml rumanishte12 kurse rimarrja e kundrinave nuk eumlshteuml peumlrgjitheumlsuar neuml rumanishte13 ajo ndeshet meuml seuml shumti neuml shqipen neuml teuml folmet maqedone dhe meuml rralleuml neuml bullgarishten lindore kurse neuml greqishte veteumlm neuml dialektet e saj veriore14

11 G Weigand The Slavonic Review 2 f 567-568 Das Albanesische in Attika Balkan-

Archiv I Leipyig 1925 f 150-152 A Teodor Balan L Andreičin Voprosy grammatiki bolgarskogo literaturnago jazyka 1959 f 315 v S Stojanov Grammatika na beumllgarskija knižoven ezik Sofija 1977 f 393 v R Debraekeleer Une cateacutegorie verbale complexe et originale du bulgare moderne le mode de la ldquonarration indirecterdquo Annuaire de lrsquoInstitut de Philologie et drsquoHistoire orientales et Slave T XVII (1963-1965) Bruxelles 1966 f 265 v E I Demina Pereskazyva-telnye formy v sovremennom bolgarskom jazyke Voprosy grammatiki bolgarskogo literaturnago jazyka 1959 f 322 325-328 B Koneski Istorija na makedonskiot jazik Skopje 1967 f 175 v Gramatika na makedonskiot jazik Skopje 1967 f 477-481 Sh Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 930 Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 169-170 W Fiedler Zu einigen Problemen des Admirativs in den Balkansprachen Actes du premier Congregraves International des Etudes Balkaniques et Sud-est Europeacuteennes VI Sofia 1968 f 369

12 Sh Demiraj Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 169-171 13 Gramatica limbii romicircne I Bucureşti 1963 f 145v F Asan Reluarea comple-

mentului icircn limba romicircnă Studii de gramatica III Bucureşti 1961 f 93-105 N Saramandu Reluarea şi anticiparea complementului indirect exprimat prin substantiv icircn limba romicircnă din secolul al XVIII-lea Studi şi cercetări lingvistice Bucureşti 1966 4 f 424v Sh Demiraj Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 133-134

14 Peumlr shqipen shih Sh Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 584v Gjuha shqipe dhe historia e saj Tiraneuml 1988 f 64-66 Gjuheumlsi ballkanike Shkup l994 127-146 etj Peumlr rumanishten shih Gramatica limbii romicircne I Bucureşti 1963 f 145v F Asan Reluarea complementului icircn limba romicircnă Studii de gramatica III Bucureşti 1961 f 93-105 N Saramandu Reluarea şi anticiparea complementului indirect exprimat prin substantiv icircn limba romicircnă din secolul al XVIII-lea Studi şi cercetări lingvistice Bucureşti 1966 4 424v Peumlr bullgarishten e maqe-donishten shih A Seliščev Traits linguistiques communs aux langues balkaniques un balkanisme ancien bulgare Revue des eacutetudes slaves V Paris 1925 pp 45 Kr Sandfeld Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris Klincksiek 1930 pp 262 B Koneski Gramatika na makedonskiot jazik Skopje 1967 f 262 Ju Lopašov Mestoimennye povtory dopolnenija v balkanskih jazykah Leningrad 1978 28-32 44-50 J Rusek Po vaprosa za xronologijata na udvojavane na dopal-nenijata v savremennija balgarski ezik Bălgrski ezik XIII 1963 2 f 142 K Mirčev Za xronologijata na osnovnite balkanizmi v bălgarskija ezik Bălgrski ezik V XVI 1966 4 f 284 Peumlr greqishten shih E Blass-A Dobrunner A greek Grammar of the

Siccedil shihet keumlto dukuri dobeumlsohen ose zhduken sa meuml neuml lindje dhe jug teuml gjuheumlve ballkanike teuml shkojmeuml meuml teuml peumlrgjitheumlsuara paraqi-ten neuml viset pereumlndimore teuml Ballkanit pra neuml Shqipeumlri dhe Maqedo-nineuml Mendoj se ky eumlshteuml njeuml tregues qeuml ndoshta nuk duhet neumlnvlefteuml-suar ose harruar

Edhe nga pikeumlpamja e vjeteumlrsiseuml vihen re disa prirje Tri nga dukuriteuml e ballkanike bashkeumlpeumlrkimi i rasave gjinore-dhanore prapa-vendosja e nyjeumls shquese dhe rimarrja e kundrinave janeuml teuml vjetra ose relativisht teuml vjetra neuml shqipe 15 neuml rumanishte dy teuml parat bashkeumlpeumlr-kimi i rasave gjinore-dhanore dhe prapavendosja e nyjeumls shquese janeuml teuml hershme kurse e treta rimarrja e kundrinave as e peumlrgjitheumlsuar as e hershme16 neuml bullgarishte e maqedonishte e para bashkeumlpeumlrkimi i rasave gjinore-dhanore i peumlrket periudheumls pas shekullit XV17 e dyta

New Testament and other early Christian Literature Cambrige 1961 f 32 G Ljungvik Beitraumlge zur Syntax der spaumltgriech Volkssprache Uppsala 1932 f 6-8 Debrunner A Geschichte der griechchischen Sprache II Berlin 1954 f 96 P Ilievski Kon interpretaciata na modelot na udovoeniot objekt vo makedonskiot jazik ldquoGodishenrdquo i universitetit teuml Shkupit 1973 f 21

15 Peumlr rasat gjinore-dhanore neuml shqipe shih Sh Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 275 Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 87 Peumlr nyjen e prapme neuml shqipe shih Kr Sandfeld Balkanfilologien En oversigt over dans resultater og problemer Koumlbenhavn 1926 f 98 N Jokl Zur Ge-schichte des alb Diphhthongs -ua-ue IF 1932 50 45v E Ccedilabej Buletin i Universitetit Shteteumlror teuml Tiraneumls Seria Shkencat Shoqeumlrore Tiraneuml 1963 3 f 78-80 SH Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 33-40 44-48 329 Peumlr rimarrjen e kundrinave neuml shqipe shih Sh Demiraj Gjuha shqipe dhe historia e saj Tiraneuml 1988 f 64-66 Gjuheumlsi ballkanike Shkup l994 f 130 B Bokshi Rruga e formimit teuml fleksionit teuml soteumlm nominal teuml shqipes Prishtineuml 1980 f 247 Prapavendosja e nyjeve neuml gjuheumlt ballkanike Prishtineuml 1984 f 195

16 Peumlr bashkeumlpeumlrkimin e rasave gjinore-dhanore neuml rumanisht shih Istoria limbii romacircne vol II Bucureşti 1969 f 220 I Coteanu Morfologia numelui icircn protoramacircnă Bucureşti 1969 f 58 v Sh Demiraj Gjuheumlsi ballkanike 92 Peumlr nyjeumln e prapme neuml rumanishte shih Kr Sandfeld Linguistique balkanique f 170 Istoria limbii romacirc-ne II f 232 Sh Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe f 329 Peumlr rimarrjen e kundrinave neuml rumanishte shih Gramatica limbii romicircne I Bucureşti 1963 f 145v F Asan Reluarea complementului icircn limba romicircnă Studii de gramatica III Bucureşti 1961 f 93-105 N Saramandu Reluarea şi anticiparea complementului indirect exprimat prin substantiv icircn limba romicircnă din secolul al XVIII-lea Studi şi cercetări lingvistice Bucureşti 1966 4 f 424v

17 K Mirčev Istorija na beumllgarskija ezik Sofija 1950 f 139 B Koneski Istorija na

prapavendosja e nyjeumls shquese sipas Kr Sandfeld eumlshteuml e periudheumls pas shekullit XV kurse peumlr teuml tjereuml e periudheumls pas shik IX18 kurse e treta rimarrja e kundrinave rreth shekujve XII-XIII19 neuml greqishte e para bashkeumlpeumlrkimi i rasave gjinore-dhanore eumlshteuml e hershme20 e dy-ta prapavendosja e nyjeumls shquese nuk ekziston21 kurse e treta ri-marrja e kundrinave jo shumeuml e vjeteumlr dhe dialektore veriore 22

Eumlshteuml peumlrseumlri njeuml situateuml qeuml flet peumlr njeuml vjeteumlrsi po edhe shtrirje meuml teuml madhe teuml tyre neuml shqipe ccedilka teuml shtyn teuml mendosh peumlr valeuml qeuml kaneuml ardhur nga vise pereumlndimore ose nga njeuml zoneuml qeuml e ka pasur qendreumln diku neuml territoret shqiptare e maqedone pereumlndimore dhe greke veriore

Ballkanizmat qeuml shtrihen neuml dialektin e jugut teuml shqipes

Nga gjashteuml tipare dalluese dialektore teuml toskeumlrishtes ose teuml dia-lektit teuml jugut kateumlr ose peseuml janeuml vlereumlsuar si ballkanizma

1 mungesa e kundeumlrveumlnies sipas gjateumlsiseuml dhe hundoreumlsiseuml 2 prania e zanores qendrore euml 3 rotacizmi i n neuml r 4 zeumlvendeumlsimi i paskajores me lidhoren

Janeuml teuml peumlrbashkeumlta peumlr shqipen e jugut (toskeumlrishten) dhe ruma-nishten ose dialekte teuml saj mungesa e kundeumlrveumlnieve sipas hundoreumlsiseuml dhe sipas gjateumlsiseuml prania e fonemeumls zanore teuml theksuar euml rotacizmi kalimi i vo-seuml neuml va- (neuml rumanishte neuml oa) me teuml cilin neuml shqipen e

makedonskiot jazik 1967 f 159 166 Sh Demiraj Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 92 J Feuillet La linguistique balkanique Cahiers balkanique nr10 1986 f 82

18 Kr Sandfeld Linguistique balkanique problegraveme et reacutesultats Paris 1930 170 B Koneski Istorija na makedonskijot jazik Skopje 1967 153 Sh Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 328

19 P Ilievski Kon interpretaciata na modelot na udovoeniotobjekt vo makedonskiot jazik ldquoGodishenrdquo i universitetit teuml Shkupit 1973 f 218 Sh Demiraj Gramatika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 606 Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 136

20 Kr Sandfeld Linguistique balkanique f186 21 Kr Sandfeld Linguistique balkanique f 165 v J Feuillet La linguistique balkanique

Cahiers balkanique nr10 1986 f 72 22 P Ilievski Kon interpretaciata na modelot na udovoeniot objekt vo makedonskiot

jazik ldquoGodišenrdquo i universitetit teuml Shkupit 1973 f 216 Sh Demiraj Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 f 137

Jugut (toskeumlrishten) shkon paralel edhe kalimi i -uo- neuml -ua-23 si edhe zeumlvendeumlsimi i paskajores me lidhoren

Nga keumlto dukuri teuml peumlrbashkeumlta peumlr shqipen e jugut (toskeumlrishten) dhe rumanishten neuml bullgarishte dhe maqedonishte veumlrtetohen mungesa e kundeumlrveumlnies sipas hundoreumlsiseuml dhe sipas gjateumlsiseuml mungesa e rotacizmit dhe e kalimit teuml grupit tingullor voneuml va- kurse janeuml teuml pranishme fonema zanore e theksuar euml dhe zeumlvendeumlsimi i paskajores me lidhoren neuml serbo-kroatishte gjenden mungesa e kundeumlrveumlnies sipas hundoreumlsiseuml dhe sipas gjateumlsiseuml fonema zanore e theksuar euml (veteumlm neuml disa teuml folme) dhe zeumlvendeumlsimi i pjessheumlm i paskajores me lidhoren (veteumlm neuml disa dialekte serbe) kurse neuml greqishte veumlrtetohet mungesa e kundeumlrveumlnies sipas hundoreumlsiseuml e gjateumlsiseuml e euml-seuml seuml theksuar e rotacizmit e kalimit teuml vo-seuml neuml va si edhe prania e lidhores neuml vend teuml paskajores24

23 Lidhur me keumlteuml dukuri E Ccedilabej ka shkruar ldquoNga ndryshimet qeuml janeuml zbatuar neuml sistemin

vokalik teuml shqipes N Jokli hapjen e vo-seuml nistore neuml va- neuml toskeumlrishten neuml teuml tilla fjaleuml si voj vaj prej lat oleum e vuri neuml njeuml vijeuml me zhvillimin e uo-seuml neuml ua po neuml ateuml dialekt Peumlr keumlteuml grupim teuml shqipes mund teuml na rezultojeuml mbase njeuml lidhje edhe meuml e hapeumlt po ta vemeuml ateuml neuml krahasim me diftongimin e o-seuml neuml oa teuml rumanishtes neuml balleuml e neuml trup fjale (hospitem oaspet noctem noapte) Kjo pra do teuml ishte njeuml nga ato isoglosat fo-netike (ose shkurt izofonat) qeuml ekzistojneuml midis dy gjuheumlve ballkanike peumlr teuml cilat pas Kr Sandfeldit ka teumlrhequr veumlmendjen sidomos V Pisani (E Ccedilabej Disa faza meuml teuml moccedilme teuml shqipes neuml driteumln e gjuheumlve fqinje Revisteuml shkencore e Institutit Pedago-gjik Dyvjeccedilar teuml Shkodreumls Shkodeumlr 1964 1 f 7)

24 Peumlr teuml gjitha keumlto dukuri shih N Jokl Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen Berlin und Leipzig 1923 P Skok A propos du nasalisme et du rhotacisme roumaino-albanais Arhiv za arbanasku starinu jazik i etnologiju Beograd 1921 f 334 Kr Sandfeld Linguistique balkanique f 1930 f 6 114 A Rosetti Melanges de linguistique et de philologie Bucureşti 1947 f 157 Sur les voyelle roumaines ă euml et icirc neuml Melanges linguistiques Bucureşti 1977 f 141 ldquoRhotacismerdquo et ldquopseudo-rhotacismerdquo en roumain Revue roumain de linguistique Bucureşti vll XIX 19744 f 399-400 A Vaillant Manuel de vieux slave vll 1 Grammaire Pari 1948 f16 26 G Rohlfs La perdita dellrsquoinfinitonelle lingue balcaniche e nellrsquo Italia meridionale Omagiu lui Iorgu Iordan Bucureşti 1958 f 733-744 E Ccedilabej Disa faza meuml teuml moccedilme teuml shqipes neuml driteumln e gjuheumlve fqinje Revisteuml shkencore e Institutit Pedagogjik Dyvjeccedilar teuml Shkodreumls Shkodeumlr 1964 1 f 7 Vl Georgiev Vokalnata sistema v razvoja na slavjanskite ezici Sofija 1964 f 63 K Mirčev Beumllgarskijat ezik prez vekovete Sofia 1964 f 43 B Koneski

Pra nuk ndeshen neuml greqishte fonema zanore e theksuar euml dukuria e rotacizmit teuml n-seuml ndeumlrzanore kalimi i vo-seuml neuml va me teuml cilin neuml shqipen e jugut (toskeumlrishten) shkon paralel edhe kalimi i uo neuml ua ccedilka peumlrjashton edhe mundeumlsineuml e ndikimit teuml greqishtes neuml keumlto zhvillime teuml toskeumlrishtes

Seuml dyti keumlto dukuri neuml teumlreumlsineuml e tyre nuk gjenden as neuml maqe-donishte as neuml bullgarishte Por edhe kur ekziston ndonjeumlra prej tyre siccedil eumlshteuml peumlr shembull prania e zanores euml teuml theksuar neuml maqedonishte dhe bullgarishte ajo eumlshteuml zhvilluar neuml keumlto gjuheuml neuml periudheumln ndeumlr-mjet shek XII-XIII25 pra eumlshteuml shumeuml meuml e re neuml koheuml se euml-ja e thek-suar e toskeumlrishtes26 Madje B Koneski ka pranuar mundeumlsineuml e ndiki-mit teuml shqipes ose teuml arumanishtes neuml kalimin e ocirc gt b (euml) neuml maqedo-nishte (peumlrjashtuar teuml folmet veriore teuml saj)27

Po keumlshtu edhe humbja e hundoreumlsiseuml neuml maqedonishte e bullga-rishte eumlshteuml njeuml dukuri relativisht e re hundoreumlsia ka filluar teuml zhduket neuml maqedonishte neuml shek XII kurse neuml bullgarishte neuml shek XIII28

Keumlshtu qeuml peumlrjashtohet edhe mundeumlsia e ndikimit teuml bullgarish-tes e maqedonishtes neuml keumlto zhvillime teuml shqipes dialektore

Istorija na makedonskijot jazik Skopje 1967 f 26-28 40-45 Vl Georgiev Le problegraveme de lrsquounion linguistique balkanique Actes du Premier Congegraves International des Ėtudes Balkaniques et Sud-Est Europeacuteennes VI Linguistique Sofia 1968 f 10 M Iliescu Encore sur la perte de lrsquoinfinitf en roumain Actes du Premier Congegraves International des Ėtudes Balkaniques et Sud-Est Europeacuteennes VI Linguistique Sofia 1968 f 115 L Vuković Istorija srpskohrvatskog jezika I Fonetika Beograd 1974 f 94 M Sala Contribution agrave la phoneacutetique historique du roumain Paris 1976 f 189 223

25 K Mirčev Beumllgarskijat ezik prez vekovete Sofia 1964 f 60 B Koneski Isto-rija na makedonskijot jazik f 26-28

26 W Meyer-Luumlbke Rumaumlnisch romanich albanesisch neuml Mitteilungen des Romanischen Instituts an der Universitaumlt Wien I Heidelberg 1914 f 41 B Beci Probleme teuml lidhjeve teuml shqipes me gjuheumlt ballkanike Pejeuml 2002 f63-64 (shih edhe Studime filologjike 1982 3) Sh Demiraj Gjuha shqipe dhe historia e saj f 234-235 Gjuheumlsi ballkanike f 81 Fonologjia historike e gjuheumls shqipe 1996 f 69

27 B Koneski Istorija na makedonskijot jazik f 26-29 28 K Mirčev Beumllgarskijat ezik prez vekovete f 60 B Koneski Istorija na

makedonskijot jazik f 26-29

Lidhjet me rumanishten

Lidhjet me rumanishten nuk mund teuml peumlrjashtohen apriori aq meuml tepeumlr kur dihet qeuml keumlto dukuri neuml shqipe29 dhe rumanishte30 janeuml teuml hershme

Siccedil thameuml janeuml teuml peumlrbashkeumlta peumlr shqipen e jugut ose toskeuml-rishten dhe rumanishten mungesa e kundeumlrveumlnies sipas hundoreumlsiseuml dhe sipas gjateumlsiseuml prania e fonemeumls euml teuml theksuar rotacizmi kalimi i vo-seuml neuml va- (neuml rumanishte i o-seuml neuml oa) paralelisht me kalimin e ou-seuml neuml ua neuml toskeumlrishte si edhe zeumlvendeumlsimi i paskajores me lidhoren

P Skok H Bariccedil dhe A I Balota kaneuml pareuml mundeumlsineuml e ndikimit teuml shqipes neuml rotacizmin dakorumun31 P Skok duke kundeumlrshtuar Rosetin dhe Prokopeviccedilin qeuml hedhin poshteuml ccedildo raport teuml hundoreumlsiseuml dhe teuml rotacizmit rumun me hundoreumlsineuml gege dhe rotacizmin toskeuml ka shkruar ldquouneuml jam i bindur se neuml keumlteuml ccedileumlshtje si neuml shumeuml teuml tjera janeuml pikeumlrisht faktet e shqipes qeuml na ndihmojneuml peumlr teuml gjetur zgjidhjen sadopak teuml keuml-naqshmerdquo ldquoka prova vazhdon ai nga teuml cilat del qeuml rotacizmi istrorumun duhet teuml keteuml ndodhur neuml jug teuml Danubit diku neuml Ballkan Uneuml nuk dua teuml them tani peumlr tani peumlr shkak teuml mungeseumls seuml provave bindeumlse qeuml kjo mund teuml keteuml ndodhur neuml fqinjeumlsi me toskeumlrishtenrdquo32

A B Balota ka pranuar qeuml trajtimi i njeumljteuml i n-seuml ndeumlrzanore neuml pozicion hundor neuml rumanishten veriore dhe neuml shqipen toske na shtyn teuml pranojmeuml origjineumln shqiptare teuml rotacizmit33

Peumlrpjekja e V Polakut peumlr ta shpjeguar keumlteuml dukuri teuml toskeuml-rishtes me njeuml lloj imitimi teuml n-seuml kakuminale teuml shqipes nga bullga-

29 B Beci Probleme teuml lidhjeve teuml shqipes me gjuheumlt e tjera ballkanike Pejeuml 2002 f 163-

164 30 M Sala Contribuţii la fonetica istoricăa limbii romacircne f 57 Contributions agrave

la phoneacutetique historique du roumain f 223 31 P Skok A propos du nasalisme et du rhotacisme roumaino-albanais Arhiv za arbanasku

starinu jazik i etnologiju Beograd 1921 f 334 H Bariq Hŷmje neuml historiacuten e gjuheumls shqipe Prishtineuml 1955 f 68 A Balotă La nasalisation et le rothacisme dans les lan-gues roumaine et albanais Bucureşti 1926 f 150-161 174

32 P Skok A propos du nasalisme et du rhotacisme roumaino-albanais Arhiv za ar-banasku starinu jezik i etnologiju Beograd 1921 f 334

33 A Balotă La nasalisation et le rothacisme dans les langues roumaine et alba-naise Bucarest 1926 f 150-161171

rosllaveumlt eumlshteuml hedhur poshteuml 34

Majer-Lybkeja ka mbrojtur pikeumlpamjen qeuml hundoreumlsia e bashkeuml me teuml edhe rotacizmi i toskeumlrishtes janeuml procese teuml zhvilluara para ma-rreumldheumlnieve teuml shqipes me sllavishten35 Sipas Ccedilabejt ldquoNazalizmi i shqipes ka njeuml lidhje historike me ateuml teuml rumanishtesrdquo ldquoneuml teuml dyja keumlto gjuheuml edhe rotacizmi lidhet me nazaliziminrdquo36 Njeuml mendim teuml ngja-sheumlm me Ccedilabejn ka shprehur edhe O Densusianu kurse Avrami beumln njeuml varg veumlrejtjesh kundeumlr njeuml mendimi teuml tilleumlrdquo37

Demiraj shton qeuml ldquodukuria e hundoreumlsiseuml neuml keumlto dy gjuheuml eumlsh-teuml shoqeumlruar edhe me shfaqjen e zanores euml neuml mbareuml rumanishten dhe neuml dialektin jugor teuml shqipes si edhe me rotacizmin neuml dialektin jugor teuml shqipes si edhe neuml disa dialekte teuml rumanishtesrdquo dhe se ldquohundoreuml-zimi i zanoreve neuml keumlto dy gjuheuml eumlshteuml njeuml dukuri kryesisht parasllave pra relativisht e vjeteumlrrdquo

Konkluzioni neuml teuml cilin arrin Demiraj eumlshteuml se ldquokemi teuml beumljmeuml me njeuml dukuri teuml zhvilluar paralelisht (neuml meumlnyreuml teuml pavarur) neuml dy gjuheuml simotra qeuml kaneuml pasur njeuml sistem gjuheumlsor teuml ngjasheumlm i cili i eumlshteuml neumlnshtruar njeuml evolucioni teuml ngjasheumlmrdquo38

Neuml dallim nga Demiraj teuml tjereuml duke folur peumlr hundoreumlsineuml e zanoreve neuml shqipe e rumanishte kaneuml insistuar se ldquonjeuml lidhje e duku-rive teuml shqipes me rumanishten neuml keumlteuml pikeuml ka mbeumlshtetje neuml faktorin kronologjik meqeneumlse zhvillimin e saj teuml ploteuml neuml gjuheumln shqipe kjo dukuri e ka pasur neuml Mesjeteumln e hershme para ardhjes seuml sllaveumlve neuml Ballkan Kjo eumlshteuml arsyeja qeuml gjuheumltareumlt e ndrysheumlm sidomos ball-kanisteumlt i kaneuml dheumlneuml peumlrgjigje pozitive ccedileumlshtjes qeuml shtron Majer-Lybkeja peumlr lidhjen me rumanishten neuml keumlteuml pikeumlrdquo39

Ndeumlr teuml tjera edhe G Breumlnkush ka pranuar se terminologjia ba-ritore (neuml shqipe) eumlshteuml shumeuml meuml e pasur se sa neuml rumanishte ccedilka

34 R Ismajli Artikuj mbi gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987 f 176-171 35 W Meyer-Luumlbke Rumaumlnisch romanich albanesisch neuml Mitteilungen des

Romanischen Instituts an der Universitaumlt Wien I Heidelberg 1914 f 41-42 36 E Ccedilabej Hyrje neuml historineuml e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1960 f 115 37 Sh Demiraj Fonologjia historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1996 f 79-80 38 Sh Demiraj Fonologjia historike e gjuheumls shqipe f 79-80 39 Sh Demiraj Fonologjia historike e gjuheumls shqipe f 79-80 K Topalli Peumlr historineuml e

hundoreumlsiseuml seuml zanoreve neuml gjuheumln shqipe Tiraneuml 1996 f 53

tregon sipas tij se ky tip qyteteumlrimi material qeuml kaneuml zhvilluar shqip-tareumlt neuml koheumlt e lashta mund teuml jeteuml marreuml si model nga secilido popull ballkanik duke peumlrfshireuml edhe rumuneumlt Prandaj termat teknikeuml barito-reuml ka mjaft mundeumlsi vazhdon ai qeuml teuml interpretohen neuml rumanishte si teuml huajtura nga shqipja40

Kr Sandfeld duke folur peumlr lidhjet gjuheumlsore ndeumlrmjet shqipes dhe rumanishtes ka neumlnvizuar se ldquoteuml gjitha keumlto lidhje midis shqipes dhe rumanishtes nuk mund teuml jeneuml rezultat i rasteumlsiseumlrdquo ldquoshumica e gjuheumltareumlve teuml huaj vazhdon ai kaneuml shikuar neuml raportet e ngushta teuml shqipes e rumanishtes miratimin e faktit qeuml kombeumlsia rumune eumlshteuml zhvilluar neuml shekujt e pareuml teuml ereumls soneuml neuml Jug teuml Danubit neuml kontakt intim me shqiptareumlt dhe shtrirja e sotme e rumuneumlve i dedikohet njeuml imigracioni teuml meumlvonsheumlm Kjo hipotezeuml qeuml mund teuml mbrohet edhe me argumente teuml tjera peumlrputhet me faktin qeuml njeuml popullsi rumune arumuneumlt janeuml teuml peumlrhapur sot edhe neuml jug teuml Danubitrdquo41

Teuml gjitha keumlto na shtyjneuml teuml mendojmeuml peumlr njeuml rol meuml teuml reumlndeuml-sisheumlm se ccedilrsquoeumlshteuml menduar deri tani teuml shqipes a teuml parashqipes neuml zhvillimin e elementeve teuml peumlrbashkeumlta gjuheumlsore ballkanike

Probleme teuml etnicitetit teuml popujve teuml lashteuml teuml Ballkanit

Neuml keumlto rrethana eumlshteuml me reumlndeumlsi ti veumlshtrojmeuml kushtet histo-rike situateumln etnike dhe rolin e elementit etnik shqiptar a parashqiptar neuml keumlteuml territor

J Thunman duke folur peumlr origjineumln e popullit shqiptar ka shkruar ldquoPopulli i pareuml qeuml njeh historia neuml keumlteuml vend (ka parasysh territoret pereumln-dimore teuml Ballkanit) janeuml ilireumlt njeuml popull i madh i shumteuml neuml numeumlr dhe i fuqisheumlm qeuml sipas Strabonit dhe Apianit banonte neuml detin Adriatik nga lumi Po deri neuml Gjirin e Ambrakiseuml e neuml veri deri neuml Danub Apiani thoteuml shprehimisht se panoneumlt ilireuml istrianeumlt japodeumlt dalmateumlt liburneumlt dardaneumlt ardianeumlt autariateumlt e me njeuml fjaleuml teuml gjitheuml popujt deri neuml malet Keraune peumlrgjitheumlsisht njiheshin si ilireuml Por ata gjendeshin kudo neuml Maqedoni neuml Epir e neuml Thesali

40 G Bricircncus Probleme ale reconstrucţiei elementeler lexicale autochtone icircn

romacircnă comună Studi şi cercetări lingvistice Bucureşti 1966 2 f 209 (botuar edhe neuml Studime filologjike Tiraneuml 1966 1)

41 Kr Sandfeld Linguistique balkanique f 141-142

Edhe neuml Epir banonin veteumlm popuj jogrekeuml teuml cileumlt siccedil u vu re meuml pareuml flisnin gjuheumln maqedone ose ccedilka eumlshteuml e njeumljteuml gjuheumln ilirerdquo42 J G Hahn insistonte qeuml epiroteumlt maqedoneumlt dhe ilireumlt ishin fise teuml afeumlrta me njeumlri-tjetrin ose me prejardhje teuml peumlrbashkeumlt43Sipas R Katiccediliccedilit peumlr autoreumlt e vjeteumlr grekeuml jo veteumlm trakasit dhe ilireumlt po edhe maqe-donasit dhe epiroteumlt ishin ldquobarbareumlrdquo44 term me teuml cilin grekeumlrit siccedil di-het emeumlrtonin popujt e tjereuml jo grekeuml45

Kurse peumlr sa i peumlrket gjuheumls seuml maqedonasve ai ka shkruar se ldquoeumlshteuml fare i paarsyesheumlm fakti qeuml disa dijetareuml provojneuml teuml deumlshmojneuml se ccedildo shkenceumltar qeuml dyshon neumlse maqedonasit kaneuml qeneuml me origjineuml greke eumlshteuml ose i painformuar ose pa vullnet teuml mireumlrdquo46

Pra mundeumlsia qeuml maqedonasit teuml mos keneuml qeneuml grekeuml po ilireuml ose teuml afeumlrt me ilireumlt nuk mund teuml peumlrjashtohet apriori

Sipas E Ccedilabej teza e afeumlrsiseuml seuml Epiroteumlve Ilireumlve dhe Maqedo-nasve eumlshteuml sot njeuml mendim i pranuar pothuajse gjithkund sepse edhe ato pak deumlshmi qeuml kaneuml ngelur nga gjuheumlt e keumltyre popujve flasin qarteuml peumlr njeuml afeumlrsi teuml tilleuml47

Madje ka studiues qeuml insistojneuml qeuml rreumlnjeumlt etnike teuml maqedo-nasve teuml lashteuml kaneuml qeneuml sipas teuml gjitha gjasave ilire ndoneumlse shtresa e larteuml neuml ateuml koheuml kishte reumlneuml neumln ndikimin e kultureumls grekerdquo48

Burimet meuml teuml vjetra historike tregojneuml qeuml edhe popullsia e vjeteumlr e Epirit i peumlrkiste shtreseumls etnike ilire49

42 J Thunman Gjurmeuml rreth historiseuml seuml popujve teuml Evropeumls lindore Leipzig 1774

Shih J Kastrati Historia e albanologjiseuml Tiraneuml 2000 f 394 43 J G Hahn Albanesische Studien 1854 f 211-217 44 R Katičić Ancient languages of the Balkans The Hague-Paris 1976 f 100-107 Sh

Demiraj Prejardhja e shqiptareumlve neumln driteumln e deumlshmive teuml gjuheumls shqipe Tiraneuml 1999 f 50

45 R Katičić Ancient languages of Balkans f 104 Sipas Katiccediliccedilit Demosteni Filipin e Maqedoniseuml e konsideronte barbar Sipas historianit romak Justin populli i Maqedoniseuml seuml vjeteumlr quhej pellazg (Shih Ilireumlt dhe Iliria tek autoreumlt antikeuml Tiraneuml 2002 f 151)

46 Shih R Ismajlit Artikuj mbi gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987 f 231 47 E Ccedilabej Studime gjuheumlsore Prishtineuml 1997 III f 43 -44 48 B Jelavich Historia e Ballkanit V ITiraneuml 1999 f 20 49 J Thunman Untersuchungen uumlber die Geschichte der oumlstlichen europaumlischen

Voumllker Leipzig 1774 f 245 J G Hahn Albanesische Studien Wien 1854 f

Me emrin Epir neuml antikitet njihej rajoni qeuml shtrihej nga malet Akro-keraune (Himara) neuml veri dhe deri tek gjiu i Ambrakiseuml neuml jug dhe nga bri-gjet e detit Jon neuml pereumlndim deri neuml vargmalet Pindit neuml lindje50

Tukididi historian i shekullit teuml V pe re Straboni gjeograf neuml ka-peumlrcyell teuml ereumls seuml re dhe Stefan Bizantini i shekullit VI-teuml teuml ereumls soneuml i kaneuml peumlrcaktuar banoreumlt e Epirit si ldquobarbareumlrdquo51 Ephore bashkoheumls i Tukididit neuml peumlrshkrimin e tij teuml Greqiseuml e leuml jashteuml Epirin52 Pseud-Scylax-i gjeograf grek i shekullit teuml IV ka shkruar se ldquoPas Molosiseuml eumlshteuml Ambracia qytet grek Keumltu fillon Greqia pa ndeumlrprerje deri tek lumi Penenesrdquo53 J G von Hahn ka shkruar se ldquoShkumbini i ndan sot ge-geumlt dhe toskeumlt sikundeumlr qeuml ka ndareuml qeuml moti steumlrgjysheumlrit e tyre ilireumlt dhe epiroteumlt qeuml kishin afrim gjakurdquo Sipas tij ldquozona neuml jug teuml Shkum-binit deri neuml gjirin e Ambrakiseuml ka qeneuml e banuar nga fise epirote nga pikeumlpamja etnike teuml teuml njeumljteumls shtreseuml si edhe ilireumltrdquo54

Peumlr keumlteuml flasin edhe zhvillimet fonetike teuml emrave teuml vendeve teuml deumlshmuara neuml keumlto territore nga koha antike ose Mesjeta e hershme si Aulona gt Vlona Vlora Tamarus gt Tomor Aoos gt Vjoseuml Arachthos gt Arteuml Germinium gt Dheumlrmi Xιμaipa gt Himareuml Thyamis gt Ccedilam etj teuml cileumlt deumlshmojneuml se kaneuml qeneuml pandeumlrprerje neuml gojeumln e shqiptareumlve dhe se veteumlm gjuha shqipe ka mundur tu japeuml trajteumln qeuml kaneuml sot55

211-217 P Kretschmer Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache Goumlttingen 1896 f 254 M P Nilson Studien zur Geschichte des alten Epeiros Lund Ohlson 1909 f 7

50S Islami L Epire ancienne Reacuteflexions sur le problegraveme ethnique Studia albanica Tiraneuml 1992 1-2 f 93

51 R Katičić Ancient languages of the Balkans 1976 f 120 Sh Demiraj Epiri pellazgeumlt etruskeumlt dhe shqiptareumlt Tiraneuml 2008 f 60

52 Histoire de lAlbanie des origines agrave nos jours Paris 1974 p 17-18 S Islami LEpire ancienne Reacuteflexions sur le Sproblegraveme ethnique Studia albanica Tiraneuml 1992 1-2 f 93

53 S Islami LEpire ancienne Studia albanica Tiraneuml 1992 1-2 f 93 54 J G von Hahn Albanesische Studien Jena 1854 I f 218-219 F Miklosich gjithashtu u

eumlshteuml referuar pohimeve teuml Hahnit neuml Albanische Forschungen Wien 1871 f 3 55 E Ccedilabej Problemi i autoktoniseuml seuml shgiptareumlve neuml driteumln e emrave teuml vendeve BUSHT

SSHSH Tirana 1958 2 f 54 Vendbanimi i hersheumlm i shqiptareumlve neuml Gadishullin Ballkanik neuml driteumln e gjuheumls e teuml emrave teuml vendeve BUSHT SSHSH Tirana 1962 f 222-223 W Cimochowski Des recherches sur la toponomastique de lAlbanie Lingua Posnaniensis VIII 1960 f 133 S Mansaku Autoktonia e shqiptareumlve neuml driteumln e teuml dheumlnave teuml toponimiseuml seuml lashteuml Studime filologjike Tirana 1983 3 f 111

Edhe N G L Hammond ka pohuar se Deumlshmiteuml arkeologjike tregojneuml se kultura greke siccedil shfaqet neuml poccedileri dhe objekte teuml tjera nuk depeumlrtoi neuml Epirin e brendsheumlm me peumlrjashtim teuml Dodoneumls dhe atje veteumlm neuml njeuml maseuml teuml kufizuar deri neuml shekullin VI Deumlshmiteuml historike neuml peumlrgjitheumlsi dhe peumlrshkrimi i tribuve teuml Epirit teuml brendsheumlm si barbareuml nga Tukididi Straboni dhe Stefan Bizantini janeuml neuml harmoni me deumlshmiteuml arkeologjike Prandaj nuk mund teuml merret seriozisht ideja qeuml gjuha greke u peumlrhap prej qyteteve greke neuml bregdet dhe zeumlvendeumlsoi njeuml gjuheuml jogreke gjateuml shekullit teuml pesteuml ose teuml gjashteuml Iliria qendrore ishte gjeografikisht shumeuml meuml e hapur peumlr depeumlrtim neumlpeumlrmjet Epi-damnit Apoloniseuml dhe Bylisit por gjuha greke nuk e zeumlvendeumlsoi gju-heumln ilire atje neuml shekullin IV ose meuml voneuml56

Sipas historianeumlve qeuml kur fillojneuml teuml dalin dokumentet e para me ka-rakter etnik (shekujt XII-XIII) shqiptareumlt paraqiten si banoreuml autoktoneuml teuml Epirit ldquoGjateuml gjitheuml Mesjeteumls dhe deri neuml Koheumlt e reja shkruan historianit P Xhufi Epiri ka qeneuml njeuml territor kryesisht shqiptar Nga pikeumlpamja etnike Epiri ishte njeuml territor shqiptar qeuml i eumlshteuml neumlnshtruar njeuml procesi teuml vazhduesheumlm helenizimi dhe peumlr pasojeuml dezalbanizimirdquo57

Ata kaneuml pohuar gjithashtu qeuml gjateuml Mesjeteumls territoret peumlrgjateuml vijeumls Nish-Shkup-Manastir- Kostur-Janine-Arteuml kaneuml qeneuml teuml banuara kryesisht nga shqiptareuml dhe kjo vijeuml peumlrbeumln kufirin lindor teuml etniseuml shqiptare Neuml njeuml dokument teuml shekullit XIV (1390) peumlrmenden si pje-seuml peumlrbeumlreumlse teuml Arbeumlriseuml Kosturi Konica Sipas Gjon Muzakeumls (1510) kufiri lindor i Arbeumlriseuml ishte Bullgaria dhe malet e Peristerit (Pindi)58

Neuml shekullin XIV shqiptareumlt peumlrbeumlnin njeuml element demografik shu-meuml teuml pranisheumlm edhe neuml Thesali Deftereumlt e Turqiseuml teuml shekullit XIV i paraqesin ata si popullsineuml e dyteuml peumlrsa i peumlrket numrit duke i renditur menjeumlhereuml pas grekeumlve Dokumentet e shekullit XIV brenda konceptit ldquoshqiptarrdquo peumlrfshinin edhe rrethet e Pogonit Koniceumls dhe Kosturit Edhe

R Ismajli Prejardhja e gjuheumls shqipe Prishtina 1987 f12 Sh Demiraj Gjuha shqipe dhe historia e saj Tiraneuml 1988 p 154-181

56 N G L Hammond Epirus Oxford 1967 f 423 Shih edhe Sh Demiraj Epiri pellazgeumlt etruskeumlt dhe shqiptareumlt 2008 f 68

57 P Xhufi Migrimet shqiptare neuml Greqi neuml shekullin XIV Studime historike Tiraneuml 1991 3-4 f 7

58 K Biccediloku Viset etnike shqiptare neuml Mesjeteuml dhe peumlrhapja e emrit kombeumltar Arbeumlr (Arbeumlri Albani) Studime historike Tiraneuml 1992 1-4 f 28

gjateuml pushtimit serb teuml Thesaliseuml (1348-1384) shqiptareumlt peumlrmenden si njeuml element themelor i Thesaliseuml pereumlndimore dhe veripereumlndimore Ka pra arsye ta konsiderojmeuml Thesalineuml pereumlndimore si vendbanim teuml vjeteumlr teuml shqiptareumlve Nuk ka asnjeuml teuml dheumlneuml qeuml teuml veumlrtetojeuml njeuml kolonizim shqiptar teuml Thesaliseuml para gjateuml ose pas shekullit XIV59

Pra siccedil ka theksuar E Ccedilabej ldquoterritori i soteumlm i shqiptareumlve nuk eumlshteuml rezultat ekspansioni po rezultat i njeuml ngushtimi teuml paprereuml gjateuml historiseuml shqiptarerdquo60

Keumltu eumlshteuml me reumlndeumlsi teuml sheumlnojmeuml qeuml P Asenova ka theksuar qeuml nyjeumln e proceseve konvergjente neuml Ballkan e formojneuml dialektet jugore teuml shqipes dialektet serbe teuml Prizren-Timokut dialektet bullgare jugpereumlndi-more dialektet greke veriore (Epir Maqedoni) dhe arumanishtja

Sipas saj ldquorolin e njeuml qendre ballkanike e ka luajtur pjesa jugpereumln-dimore e gadishullit ndeumlrmjet luginave teuml lumenjve Vjosa e Vardar dome-theumlneuml jugu i Shqipeumlriseuml Epiri dhe Maqedonia pereumlndimore Peumlr M Pavlović vazhdon ajo kjo zoneuml ballkanike qendrore eumlshteuml Epiri grek dhe shqiptar61

Edhe O J Nasteva ka ngulur keumlmbeuml qeuml qytetet Oheumlr Elbasan Voskopojeuml Korccedileuml Janineuml Kostur Lerin dhe Sollyn paraqesin rajonin ekonomik e politik nga janeuml nisur gjateuml shekujve shumeuml ballkanizma neuml dialektet dhe zonat gjuheumlsore fqinje62

Si peumlrfundim mund teuml thuhet se teuml dheumlnat e gjuheumls shqipe flasin neuml teuml mireuml teuml njeuml roli meuml teuml madh se ccedileumlshteuml menduar deri tani teuml gjuheumls shqipe ose parashqipes neuml zhvillimin e tipareve teuml peumlrbashkeumlta gjuheumlsore teuml gjuheumlve ballkanike63 Edhe G R Solta ka mbrojtur teuml njeumljteumln pikeumlpamje 64

59 P Xhufi Migrimet shqiptare Studime historike Tiraneuml 1991 3-4 f 8 60 E Ccedilabej Problemi i vendit teuml formimit teuml gjuheumls shqipe Studime gjuheumlsore V Prishtineuml

1975 f 29 61 P Asenova Aperccedilu historique des eacutetudes dans le domaine de la linguistique

balkanique Linguistique balkanique Sofija 1979 XXII 1 f 12 62 O J Nasteva Prilog kon prouccedilevanieto na leksiccedilkite balkanizmi vo makedonskiot

jazik Makedonski jazik 1974 p 223 63 Shih E Ccedilabej Kontributi i shqipes neuml formimin e lidhjes gjuheumlsore ballkanike

Studime filologjike Tiraneuml 1970 4 f 3-21 botuar gjermanisht edhe neuml librin Les problegravemes fondamentaux de la linguistiques balkanique Sofie 1966 f 47-65

64 G R Solta Einfuumlhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer Beruumlcksich-tigung des Substrats und des Balkanlateinischen Darmstadt 1980 f 233 121

Ajo qeuml desheumlm teuml beumlnim peumlrmes keumlsaj kumtese ishte teuml teumlrhiq-nim veumlmendjen neuml njeuml aspekt qeuml na duket se nuk eumlshteuml veumlneuml neuml dukje sa duhet dhe pikeumlrisht neuml rolin e shqipes a parashqipes neuml formimin e bashkeumlpeumlrkimeve gjuheumlsore ballkanike

Sigurisht do teuml duhen keumlrkime teuml tjera peumlr trsquoi beumlreuml teuml pranueshme keumlto pikeumlpamje po gjithsesi mendojmeuml se keumlrkimet duhet teuml vazhdoj-neuml edhe neuml keumlteuml drejtim

Bardh RUGOVA Prishtineuml

POZITA DHE STATUSI I SHQIPES KUNDRUALL GJUHEumlVE TEuml TJERA TEuml BALLKANIT

Abstrakt

Gjuha shqipe qeuml nga standardizimi i saj meuml 1972 ka kaluar neuml tri faza teuml ndryshme shoqeumlroro-politike me ndikim peumlr zhvillimin e saj Faza e pareuml eumlshteuml ajo nga viti 1972 deri neuml fillim teuml viteve neumlnteumldhjeteuml kur beumlhet kalimi nga shoqeumlria totalitare neuml shoqeumlri demokratike neuml Shqipeumlri dhe neuml ish-Jugosllavi dy vendet ku shtrihej pjesa meuml e madhe e foleumlsve teuml shqipes Faza e dyteuml peumlrfshin vitet neumlnteumldhjeteuml deri neuml peumlrfundimin e Lufteumls seuml Kosoveumls ndash shpeumlrbeumlrjen e ish-Jugosllaviseuml dhe pluralizmin neuml Shqipeumlri Faza e treteuml eumlshteuml ajo e pas lufteumlrave neuml Kosoveuml neuml Lugineuml teuml Presheveumls dhe neuml Maqedoni

Neuml asnjeumlreumln nga keumlto faza shqipja standarde e folur si ccedildo gjuheuml standarde nuk eumlshteuml identike dhe unike neuml teuml gjitha hapeumlsirat ku flitet (Ismajli 2002161) Ajo thuajse neuml teuml gjitheuml arealin e saj eumlshteuml neuml kontakt me gjuheuml teuml tjera ndoneumlse raporti me ato gjuheuml ndryshon vareumlsisht nga vendi

Njeuml veumlshtrim i statusit dhe i poziteumls seuml shqipes kundruall gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanit e deumlshmon keumlteuml

Pozita e shqipes neuml kuadeumlr teuml gjuheumlve teuml Ballkanit eumlshteuml trajtuar neuml stu-dime teuml meumlhershme (Beci 2002 Ismajli 2002) siccedil eumlshteuml trajtuar edhe statusi (Ismajli 2002 Munishi 2009 Kramer 2010) Njeuml veumlshtrim i punimeve teuml deritashme kundruall gjendjes neuml terren meumlton teuml tregojeuml rrjedhat dhe trans-formimet e poziteumls dhe teuml statusit teuml shqipes neuml kontakt me gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit neuml vitet e fundit

Fjaleumlt kryesore Gjuheuml standarde status i gjuheumls gjuheuml teuml Ballkanit gjuheuml e prestigjit gjuheuml neuml kontakt

Shekulli i shkuar ka qeneuml i kapluar nga ndryshime teuml meumldha po-litike neuml Ballkan teuml peumlrshkuara me themelime teuml shteteve nga shpeumlr-beumlrja e perandorive dhe shteteve shumeumlgjuheumlsore (Perandoria Osmane dhe ish-Republika Socialiste Federative e Jugosllaviseuml) krijime teuml ku-fijve teuml rinj dhe ndryshim i tyre zhvendosje popullate duke nxitur me to shpeshhereuml edhe ndryshim teuml poziteumls dhe teuml statusit teuml gjuheumlve nga ato minoritare neuml gjuheuml teuml shumiceumls dhe anasjelltas Shqipja keumltu nuk peumlrbeumln peumlrjashtim

Gjuha shqipe qeuml nga standardizimi i saj meuml 1972 ka kaluar neuml tri faza teuml ndryshme shoqeumlroro-politike me ndikim peumlr zhvillimin e saj Faza e pareuml eumlshteuml ajo nga viti 1972 deri neuml fillim teuml viteve neumlnteumldhjeteuml kur beumlhet kalimi nga shoqeumlria totalitare neuml shoqeumlri demokratike neuml Shqipeumlri dhe neuml ish-Jugosllavi dy vendet ku shtrihej pjesa meuml e ma-dhe e foleumlsve teuml shqipes Neuml keumlteuml fazeuml shqipja neuml ish-Jugosllavi eumlshteuml gjuheuml e rendit teuml dyteuml ndeumlrsa gjuheuml zyrtare e prestigjit dhe e funksio-neve teuml tjera shteteumlrore eumlshteuml serbo-kroatishtja ndoneumlse i kushtohet mjaft veumlmendje neuml Kosoveuml sidomos kultivimit teuml gjuheumls shqipe

Faza e dyteuml peumlrfshin vitet neumlnteumldhjeteuml deri neuml peumlrfundimin e Lufteumls seuml Kosoveumls ndash shpeumlrbeumlrjen e ish-Jugosllaviseuml dhe pluralizmin neuml Shqipeumlri Gjateuml keumlsaj kohe aparati qeuml kujdesej peumlr shqipen standarde dhe kontrollin e saj neuml Shqipeumlri zbehet ndeumlrsa mbyllja e televizioneve neuml gjuheumln shqipe dhe degradimi i sistemit shkollor i japin njeuml status edhe meuml teuml erreumlsuar shqipes neuml Kosoveuml Ndikimi i televizioneve shton numrin e ndikimeve teuml serbishtes Mireumlpo si pasojeuml e sistemit ldquoteuml neumln-tokeumlsrdquo teuml arsimit serbishtja nuk eumlshteuml meuml gjuheuml e shkolleumls Numri i feuml-mijeumlve qeuml e meumlsojneuml shqipen bie Sa peumlr ilustrim hulumtimi peumlr num-rin e studenteumlve qeuml e flasin serbishten neuml vitin 2000 dhe 2001 eumlshteuml 4 peumlr qind duke pasur njeuml defekt neuml hulumtim pasi qeuml nuk eumlshteuml marreuml parasysh fare sfondi etnik i studentit Kjo neumlnkupton qeuml kjo peumlrqindje do teuml mund teuml jeteuml edhe meuml e vogeumll Neuml keumlteuml periudheuml kufiri Shqipeumlri ndash Kosoveuml mbetet i mbyllur por hapet mundeumlsia e kontaktit teuml shqip-tareumlve teuml Maqedoniseuml me Shqipeumlrineuml

Faza e treteuml eumlshteuml ajo e pas lufteumlrave neuml Kosoveuml neuml Lugineuml teuml Presheveumls dhe neuml Maqedoni Krijohet kontakt meuml i lireuml mes shqipta-reumlve neuml aneuml teuml ndryshme teuml kufirit dhe ndryshon pozita juridike e shqiptareumlve neuml Kosoveuml neuml Lugineuml teuml Presheveumls neuml Maqedoni dhe neuml Mal teuml Zi Neuml asnjeumlreumln nga keumlto faza shqipja standarde e folur si ccedildo gjuheuml standarde nuk eumlshteuml identike dhe unike neuml teuml gjitha hapeumlsirat ku flitet (Ismajli 2003161) Ajo thuajse neuml teuml gjitheuml arealin e saj eumlshteuml neuml kontakt me gjuheuml teuml tjera ndoneumlse raporti me ato gjuheuml ndryshon vareuml-sisht nga vendi Njeuml veumlshtrim i statusit dhe i poziteumls seuml shqipes kun-druall gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanit e deumlshmon keumlteuml Pozita e shqipes neuml kuadeumlr teuml gjuheumlve teuml Ballkanit eumlshteuml trajtuar neuml studime teuml meumlhershme (Beci 2002 Ismajli 2003) siccedil eumlshteuml trajtuar edhe statusi (Ismajli 2003 Munishi 2009 Kramer 2010) Njeuml veumlshtrim i punimeve teuml deritashme

kundruall gjendjes neuml terren meumlton teuml tregojeuml rrjedhat dhe transformi-met e poziteumls dhe teuml statusit teuml shqipes neuml kontakt me gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit neuml vitet e fundit

Megjithateuml njeuml pjeseuml e sheumlnimeve zyrtare qeuml peumlrdoren edhe nga linguisteuml teuml ndrysheumlm kaneuml nevojeuml peumlr rishikim Sa peumlr ilustrim SIL burimi ndoshta primar i studiuesve peumlr teuml dheumlna teknike peumlr gjuheumlt ofron teuml dheumlna se arbnesheumlt e Zareumls janeuml toskeuml (sic) se neuml Maqedoni teuml gjitheuml shqiptareumlt janeuml gegeuml (sic) Natyrisht pohime qeuml eumlshteuml e tepeumlrt edhe teuml komentohen Shqiptareumlt sot formojneuml areale gjuheumlsore neuml pje-seumln jugpereumlndimore teuml Ballkanit ndeumlrsa diaspora e saj shtrihet edhe neuml jug teuml Italiseuml neuml bregdetin e Kroaciseuml neuml Bullgari neuml Ukraineuml Pjesa meuml e madhe gjeumlllon neuml trevat e Ballkanit ndash numri i peumlrafeumlrt sipas sheumlnimeve teuml Islamit (1994) eumlshteuml rreth 65 milioneuml shqiptareuml (teuml dheuml-nat e viteve teuml fundit janeuml teuml diskutueshme peumlr shkak teuml defekteve se-rioze teuml regjistrimit teuml popullsiseuml neuml Kosoveuml neuml Serbi dhe neuml Maqe-doni) Pjesa meuml e madhe jeton neuml Republikeumln e Shqipeumlriseuml hulumtimi i vitit 2010 jep shifreumln prej 319 milioneuml banoreuml qeuml eumlshteuml peumlr meuml shumeuml se 100000 banoreuml meuml pak se njeumlzeumlt vjet meuml pareuml meuml 1990

Teuml dheumlnat meuml teuml besueshme peumlr Kosoveumln janeuml ato teuml Entit teuml Sta-tistikave e vitit 2005 dhe sheumlnimet e CIA-s World Factbook qeuml sjellin popullateumln e Kosoveumls mes 19 milioneuml dhe 22 milioneuml banoreuml nga teuml cileumlt shqiptareuml janeuml 88 ndash 92 peumlr qind ndash rreth 17 milioneuml sa ka qeneuml edhe numri i banoreumlve teuml Kosoveumls neuml censusin e fundit teuml ploteuml neuml ish-Jugosllavi meuml 1981 ndash 173 milioneuml banoreuml nga teuml cileumlt mbi 12 milioneuml shqiptareuml Sheumlnimet e censusit teuml fundit nuk po i diskutojmeuml ngase edhe meuml pare i kemi konsideruar jobindeumlse peumlr shkak teuml defekteve se-rioze metodologjike dhe praktike

Neuml ish-Republikeumln Federative teuml Maqedoniseuml shqiptareumlt sipas teuml dheumlnave teuml censusit teuml vitit 2002 peumlrbeumljneuml pak mbi gjysmeuml milioni banoreuml 2517 peumlr qind e popullateumls seuml peumlrgjithshme Afeumlr kateumlr peumlr qind e popullateumls janeuml regjistruar si turq

Neuml Malin e Zi po ashtu ka raport teuml diskutuesheumlm Teuml dheumlnat e vitit 2003 tregonin peumlr 620 mijeuml banoreuml nga teuml cileumlt 48184 shqiptareuml apo afeumlr 8 peumlr qind Censusi i vitit 2011 jep po ateuml numeumlr teuml peumlrgjithsheumlm teuml bano-reumlve por veteumlm 30000 shqiptareuml teuml regjistruar ndash 491 peumlr qind Neuml Serbi neuml rajonin i cili pas lufteumls seuml fillimit teuml viteve dymijeuml u beuml i njohur si Lugina e

Presheveumls jetojneuml mbi 55 shqiptareuml ndash sipas teuml dheumlnave teuml vitit 2002 neuml Presheveuml mbi 31000 neuml Bujanovc mbi 23000 dhe neuml Medvegjeuml meuml pak se 2000 Neuml Greqi jetojneuml dy grupe teuml popullsiseuml shqiptare ccedilameumlt dhe arvaniteumlt Beci (200215) pohon peumlr 100000 shqiptareuml neuml Ccedilameumlri Sipas teuml dheumlnave teuml SIL httpwwwethnologuecomshow_languageaspcode=aat) neuml Greqi janeuml rreth 150000 arvaniteuml por veteumlm 50000 qeuml e dineuml gjuheumln I njeumljti burim flet peumlr 15000 foleumls teuml arbnishtes neuml Zareuml Kroaci Ko-vaccedilec (1992) pohon peumlr disa qindra foleumls Itali ndash 80000 foleumls popu-llata etnike mbi 250000 (SIL) Neuml Ukraineuml 5000 foleumls (SIL) - ky bu-rim i njeh si gjuheuml teuml rrezikuara teuml gjitha keumlto ndoneumlse teuml rrezikuara reumlndeuml arbnishten dhe arvanitishten Thasheuml meuml pareuml sheumlnimet e SIL-it janeuml neuml shumeuml raste fare teuml gabueshme Neuml secilin nga keumlto vende shqipja ka kontakte teuml ndryshme dhe status teuml ndrysheumlm nga vendet e tjera Munishi (2009) neuml punimin e tij peumlr politikeumln gjuheumlsore teuml BE-seuml dhe barazineuml e gjuheumlve neuml Kosoveuml konstaton se neuml gjuheuml reflektohen veteumldija mentaliteti boteumlkuptimet dhe vlerat e asaj bashkeumlsie gjuheuml-sore por neuml teuml njeumljteumln koheuml edhe sfidat problemet dhe veumlshtireumlsiteuml me teuml cilat peumlrballet ajo bashkeumlsi Teuml shumteumln e rasteve njeuml bashkeumlsi gju-heumlsore e caktuar jeton dhe vepron neuml njeuml territor teuml peumlrbashkeumlt me njeuml a meuml shumeuml bashkeumlsi teuml tjera gjuheumlsore teuml cilat flasin gjuheuml teuml ndryshme dhe neuml raportet dhe qeumlndrimet reciproke midis keumltyre bashkeumlsive ref-lektohen edhe raportet e gjuheumlve qeuml peumlrdorin ato bashkeumlsi Gjuha shndeumlrrohet neuml parametrin kryesor mateumls teuml liriseuml seuml individit a teuml gru-pit shoqeumlror Rasti i shqipes i ilustron meuml seuml miri keumlto pohime

Neuml parantezeuml njeuml studim peumlr qeumlndrimet e bashkeumlsisve teuml ndry-shme etnike neuml Ballkan eumlshteuml beumlreuml edhe nga keumlndi kulturor i etnomu-zikeumls Svanibor Pettan (2007365) flet peumlr kalimin e kufijve neuml Ball-kan neumlpeumlrmjet pop-kultureumls dhe folklorit teuml trasheumlguar osman

Munishi (2008) veumlren se neuml fillim teuml mijeumlvjeccedilarit teuml ri shtetet e Ballkanit Pereumlndimor kaneuml hyreuml neuml rrjedha zhvillimore qeuml kaneuml peumlr synim aneumltareumlsimin neuml BE dhe neuml NATO Kjo ka beumlreuml qeuml vendet e Ballkanit Pereumlndimor teuml angazhohen peumlr trsquoi pranuar dhe peumlr trsquoi zbatuar standardet politike ekonomike dhe institucionale teuml Bashkimit Evro-pian dhe rrjedhimisht edhe ndikimin ideologjik Ky proces ka ndi-kuar edhe neuml politikat kulturore e gjuheumlsore teuml keumltyre shteteve megji-theumlse edhe neuml keumlteuml kuadeumlr ka njeuml boshlleumlk midis statusit teuml gjuheumlve dhe shtrirjes seuml funksioneve dhe domeneve teuml peumlrdorimit teuml gjuheumlve (Mu-

nishi 2009) Edhe brenda veteuml shteteve teuml BE-seuml ka probleme teuml naty-reumls politike qeuml beumljneuml qeuml politikat gjuheumlsore teuml BE-seuml teuml mos zbatohen siccedil eumlshteuml rasti mosnjohjen ligjore teuml ekzistimit teuml pakicave etnike neuml Greqi (Neuml zoneumln e Maqedoniseuml seuml Egjeut nuk njihet pakica maqedo-nase dhe peumlr pasojeuml nuk njihen as dialektet sllave) Neuml po teuml njeumljteumln si-tuateuml janeuml edhe arvanitasit dhe varietetet e tyre teuml cilat Cramer (2010 24) i quan pak meuml teuml favorizuara kundruall teuml parave Kjo lidhet me zhvillimin e njeuml programi teuml financuar nga BE-ja qeuml ka teuml beumljeuml me ruajtjen e arvanitikas Sidoqofteuml qeumlndrimi i BE-seuml ndaj gjuheumlve ka ndikim edhe neuml politikat gjuheumlsore teuml vendeve teuml tjera evropiane teuml cilat synojneuml integrimin neuml BE

Teuml shohim si eumlshteuml gjendja me shqipen Peumlr gjendjen neuml Shqipeumlri kaneuml folur Beci (2002) dhe Cramer (2010) Beci (200221) veumlren paki-ceumln greke si meuml teuml madhen pastaj maqedonasit malazezteuml vllehteuml dhe romeumlt Po ashtu ka edhe goraneuml Neuml regjistrimet e fundit meuml pak se 2 peumlr qind e popullateumls seuml peumlrgjithshme janeuml joshqiptareuml (meuml 1989 censusi i fundit me teuml dheumlnat etnografike) Njeuml veumlrejtje qeuml lidhet me censusin e fundit ka teuml beumljeuml me nenin 20 teuml Ligjit peumlr Censusin neuml teuml cilin thuhet se do teuml jeteuml njeuml gjobeuml me para peumlr cilindo shtetas qeuml sheuml-non njeuml tjeteumlr kombeumlsi nga ajo qeuml e ka teuml sheumlnuar neuml certifikateumln e lind-jes Si pakica teuml pranuara janeuml grekeumlt dhe maqedonasit Peumlr shkollimin e tyre neuml Shqipeumlri meuml gjereumlsisht flet Cramer (2010) feumlmijeumlt maqedo-nas kaneuml shkollat neuml rajonin e Prespeumls dhe teuml Korccedileumls ata grekeuml neuml Gji-rokasteumlr Delvineuml Sarandeuml dhe Peumlrmet Cramer (201035) thoteuml se kjo gjendje nuk peumlrmbush pritjet e pakicave peumlr shkalleumln e arsimit neuml gju-heuml amtare Shqipja eumlshteuml gjuheuml e administrateumls gjuheuml qeuml u huazon pa-kicave por u neumlnshtrohet huazimeve kulturore sipas termave teuml Bloomfieldit nga italishtja dhe greqishtja Kjo si rezultat i mbylljes gjateuml fazeumls seuml pareuml peumlr teuml cileumln foleumlm neuml fillim teuml kumteseumls dhe neumlpeumlr-mjet keumlsaj mbylljeje i krijimit teuml mungeseumls seuml koncepteve

Kosova ndash Njeuml studim lidhur me statusit dhe poziteumln ofrojneuml Ismajli (2003) dhe Munishi (2009) Pas peumlrfundimit teuml lufteumls neuml Ko-soveuml ccedileumlshtja e statusit teuml gjuheumlve qeuml peumlrdoren neuml Kosoveuml u sakteumlsua me dokumente ligjore (rregulloret e UNMIK-ut dhe Ligji peumlr peumlrdori-min e gjuheumlve neuml Kosoveuml Kushtetuta e Kosoveumls) dhe neuml nivelin qen-dror si gjuheuml zyrtare u sanksionuan shqipja serbishtja dhe anglishtja me status ekstraterritorial Neuml nivelin komunal u garantua peumlrdorimi i

gjuheumlve teuml bashkeumlsive etnike Sa i peumlrket rregullimit teuml statusit teuml gju-heumlve edhe neuml nivelin qendror edhe neuml nivelin komunal eumlshteuml marreuml parasysh edhe Karta Evropiane peumlr Gjuheumlt Regjionale ose teuml Mino-riteteve Neuml komunat neuml teuml cilat banojneuml bashkeumlsiteuml e ndryshme etnike qeuml peumlrbeumljneuml seuml paku 5 peumlr qind teuml popullsiseuml seuml asaj komune gjuha e asaj bashkeumlsie ka statusin e gjuheumls zyrtare neuml ateuml komuneuml dhe neuml ve-ccedilanti neuml komuneumln e Prizrenit gjuha turke e ka statusin zyrtar Po ash-tu neuml komunat ku jeton njeuml bashkeumlsi gjuha amtare e seuml cileumls peumlrfaqeuml-son meuml shumeuml se 3 teuml popullateumls seuml peumlrgjithshme teuml komuneumls gjuha e asaj bashkeumlsie do teuml keteuml statusin e gjuheumls neuml peumlrdorim zyrtar neuml ateuml komuneuml Munishi (2009) flet edhe peumlr peumlrdorimin e arabishtes seuml Ku-ranit qeuml ka leumlneuml gjurmeuml neuml rrjedheumln historike Ismajli (2003) ofron teuml dheumlna peumlr ccedilerkezeumlt teuml cileumlt deri pas lufte kaneuml pasur njeuml ngulim teuml vogeumll neuml Kosoveuml Shqipja ka statusin e gjuheumls zyrtare dhe teuml prestigjit ndeumlrsa vazhdon kontaktet me gjuheumlt e tjera Kontaktet janeuml kryesisht me dy neumlndialekte serbe Kosovsko-reshavski dialekt qeuml peumlrfshin Pe-jeumln Mitroviceumln dhe Prizrensko-Juzhnomoravski Prizrenin Prishtineumln dhe Lugineumln e Presheveumls deri te Nishi e peumlrtej te Aleksinci neuml Serbi Kjo Prizrensko-Juzhnomoravski njihet si novoshtokavski dijalekt Kosovsko-resavski dialekt ka neumlndialektin kosovsko-metohijski (Okuka 2007 211) Okuka (ibid) thoteuml se neuml keumlto teuml folme veumlrehet ndikim i shqipes dhe i turqishtes Studime teuml tjera (Blaku (2010) i veumlrejneuml keumlto ndikime duke veumlrejtur elemente substrati meuml shumeuml se adstrati

Okuka (2007 242-243) ndan Prizrenski-Juzhnomoravski dijalekat neuml neumlndialektin prizrensko-gjakovacki dhe gnjilansko-vranjski Ai flet peumlr ndikim neuml sistemin vokalik nga shqipja turqishtja dhe maqedonishtja Okuka i fut teuml teumlra neuml teuml ashtuquajturat shtokave teuml mesme teuml njohura ndryshe si dialekti prizrensko-timoccedilki Dialektet juglindore Pavle Iviq dhe Olga Tomiq i quajneuml Torlak dhe vlereumlsojneuml peumlr shumeuml tipare qeuml i dallojneuml nga teuml folmet e tjera shtokave peumlrfshireuml serbishten standarde (Tomiq 2006 698) Shqipja ka kontakt edhe me gjuheumln gorane Mladenoviq (fq 49) neuml punimin peumlr gjuheumln gorane apo si e quajneuml ata nashinski apo nashenski beumln ndarje neuml tri teuml folme (f 51) e folmja e Brodit e Resteliceumls dhe meuml dominuesja Doloistanski siccedil e quajneuml ata veteuml Situateumln sociolinguistike e ka peumlrshkruar Munishi (2009) Peumlrdorimi dhe barazia e gjuheumlve teuml bashkeuml-sive etnike neuml Kosoveuml i ka problemet e veta kryesisht teuml natyreumls praktike Disa prej keumltyre problemeve janeuml paraqitur neuml ldquoRaportin peumlr peumlrdorimin e

gjuheumlve minoritare neuml komunat e Kosoveumlsrdquo teuml hartuar nga misioni i OSBE-seuml neuml Kosoveuml Neuml raport thuhet se ndoneumlse qeveria e ka themeluar komisionin peumlr gjuheumlt megjithateuml ende ka probleme neuml zbatimin e keumltij ligji Neuml raport thuhet qeuml krahas problemeve qeuml kaneuml bashkeumlsiteuml minoritare neuml peumlrdorimin e gjuheumlve teuml tyre edhe peumlrdorimi i gjuheumls shqipe has neuml probleme teuml caktuara brenda Kosoveumls Neuml komunat veriore teuml Kosoveumls me shumiceuml serbe procesverbalet e organeve peumlrfaqeumlsuese dhe ekzekutive nuk publikohen neuml gjuheumln shqipe ndeumlrsa neuml komunat me shumiceuml shqiptare procesverbalet neuml gjuheumln serbe publikohen fare rralleuml Ccedileumlshtja e baraziseuml seuml gjuheumlve neuml Kosoveuml eumlshteuml e lidhur ngushteuml me rrethanat historike-politike neumlpeumlr teuml cilat ka kaluar Kosova neuml keumlto 20 vitet e fundit Gjateuml periudheumls kur Kosova ishte pjeseuml e ish-Jugosllaviseuml serbishtja kishte meuml shumeuml pres-tigj dhe epeumlrsi ndaj shqipes neuml shumiceumln e funksioneve dhe teuml domeneve formale Si rrjedhojeuml foleumlsit e serbishtes ishin meuml teuml privilegjuar Por pas peumlrfundimit teuml lufteumls neuml Kosoveuml faktori demografik ka beumlreuml qeuml shqipja teuml jeteuml gjuha kryesore neuml Kosoveuml Problemet e bilinguizmit shqip-serbisht ja-neuml teuml lidhura me mungeseumln e kontakteve midis shqiptareumlve dhe serbeumlve si pasojeuml e problemeve politike dhe mosnjohjes seuml gjuheumlve reciproke nga bre-zat e rinj Sa i peumlrket turqishtes statusi i saj juridik eumlshteuml degraduar neuml kra-hasim me statusin qeuml e kishte neuml koheumln kur Kosova ishte krahineuml auto-nome neuml kuadeumlr teuml ish-RSFJ-seuml kur turqishtja peumlrcaktohej si gjuheuml zyrtare Neuml dokumentet kushtetuese teuml tashme turqishtja nuk e ka meuml statusin e ploteuml zyrtar sikurse shqipja dhe serbishtja Munishi pohon se politika gju-heumlsore qeuml po ndiqet neuml Kosoveuml ndaj gjuheumlve teuml bashkeumlsive minoritare eumlsh-teuml neuml peumlrputhje me trendet e politikeumls dhe ideologjiseuml gjuheumlsore teuml BE-seuml

Sot ndoneumlse flitet nga 5-7 e popullsiseuml seuml peumlrgjithshme teuml Ko-soveumls serbishtja ka status meuml teuml favorsheumlm juridik sesa psh shqipja

neuml Maqedoni e cila flitet nga meuml shumeuml se 25 e popullsiseuml seuml Ma-qedoniseuml vlereumlson Munishi

Neuml Maqedoni krahas gjuheumls shumiceuml maqedonishtes njeuml nu-meumlr i konsideruesheumlm foleumlsish janeuml teuml shqipes teuml romishtes teuml turqish-tes teuml serbishtesbosnishtes teuml arumunishtes Problemi i statusit teuml gjuheumlve teuml tjera neuml Maqedoni ka qeneuml i veumlshtireuml neuml periudheumln e pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore deri neuml konfliktin e vitit 2001

Marreumlveshja e Ohrit e vitit 2001 e trajton me teteuml pika neuml nenin e gjashteuml ccedileumlshtjen e arsimit dhe teuml gjuheumls Kjo marreumlveshje garanton

meumlsim neuml gjuheumln amtare peumlr teuml gjitha pakicat arsimim universitar neuml gjuheumlt teuml cileumln e flasin mbi 20 peumlr qind teuml popullateumls (ku beumln pjeseuml shqipja) ofrohet diskriminim pozitiv neuml universitete shteteumlrore peumlr pa-kicat ndeumlrsa neuml gjyq personi ka teuml drejteumln qeuml ta deumlgjojeuml paleumln neuml gju-heumln e tij amtare ndash teuml peumlrkthyer nga gjuha zyrtare Mireumlpo pika 4 thoteuml ldquoNeuml teumlreuml Republikeumln e Maqedoniseuml dhe neuml marreumldheumlniet ndeumlrkom-beumltare gjuheuml zytrare eumlshteuml gjuha maqedonaserdquo

Pika 6 thoteuml ldquoLidhur me pushtetin vendor neuml komunat ku bash-keumlsia e caktuar peumlrbeumln teuml pakteumln 20 peumlr qind e popullateumls seuml komuneumls gjuha e asaj bashkeumlsie do teuml peumlrdoret si gjuheuml zyrtare neuml meumlnyreuml plo-teumlsuese maqedonishtjardquo

Kjo i leuml shqiptareumlt neuml situateuml teuml detyruar bilinguale Me keumlteuml zgji-dhje ndoneumlse shqipja merr statusin e gjuheumls pothuajse zyrtare neuml Ma-qedoni funksionet dhe domenet e peumlrdorimit teuml ploteuml teuml saj si gjuheuml zyrtare mbeten teuml kufizuara

Ccedileumlshtja e shqipes dhe e lufteumls peumlr statusin e saj neuml Maqedoni trajtohet meuml gjereumlsisht neuml njeuml libeumlr neuml botim teuml Veton Surroit (2011) Sa peumlr ilustrim Seminari V i Albanologjiseuml (me theks teuml veccedilanteuml te i Albanologjiseuml) neuml Tetoveuml dhe Shkup u hap nga rektori neuml gjuheumln shqi-pe dhe pastaj u peumlrkthye neuml maqedonisht fjalimi i tij Peumlr meuml tepeumlr aparati shteteumlror shfryteumlzon mjete teuml tjera represive Njeuml hulumtim i kryer muajin e shkuar neuml qytetin e Shkupit ka trajtuar mbishkrimet e dyqaneve Keumltu do teuml pohojmeuml se Shkupi eumlshteuml i ndareuml neuml dhjeteuml komuna plus qendra dhe prej tyre Ccedilairi dhe Saraji janeuml komuna me shumiceuml shqiptare Mireumlpo edhe neuml disa nga komuna teuml tjera popullata shqiptare e arrin 20-peumlrqindeumlshin qeuml parashihet neuml pikeumln 6 teuml nenit teuml gjashteuml teuml Marreumlveshjes seuml Ohrit Me-gjithateuml hulumtimi tregon se 19 peumlr qind teuml mbishkrimeve neuml Bitpazar janeuml neuml cirilikeuml peumlrfshireuml disa raste kur fjala eumlshteuml neuml gjuheumln shqipe Neuml anketeuml 21 peumlr qind teuml pronareumlve teuml anketuar kaneuml peumlrmendur frikeumln nga masat e inspektoreumlve si arsye teuml sheumlnimit teuml firmeumls seuml tyre neuml cirilikeuml 19 peumlr qind kaneuml pohuar se mbishkrimi ka mbetur nga koheuml teuml tjera 39 peumlr qind nuk kaneuml dheumlneuml peumlrgjigje fare ndeumlrsa neuml peumlrgjigjet e tjera peumlrfshihen arsyet ekonomike joshja e blereumlsve maqedonas e teuml tjera Sa peumlr krahasim neuml qendeumlr teuml Shkupit neuml qendrat tregtare Vero dhe Ram Store dominojneuml mbishkrimet e huaja me alfabet latin 24 peumlr qind janeuml neuml cirilikeuml po-thuajse sa neuml aneumln shqiptare

Rasti tjeteumlr lidhet me komuneumln e Strugeumls njeuml tjeteumlr komuneuml me shumiceuml shqiptare neuml Maqedoni Neuml keumlteuml komuneuml neuml restorante leumlsho-hen fatura fiskale neuml cirilikeuml ndoneumlse emeumlrtimi i produktit mund teuml je-teuml neuml gjuheumln shqipe Pronareumlt kaneuml pohuar peumlr bazeumln shteteumlrore e cila i prodhon dhe i vendos aparatet Pra edhe njeuml tjeteumlr mekanizeumlm shte-teumlror peumlr represion gjuheumlsor ndaj gjuheumlve teuml tjera brenda shtetit

Mali i Zi ndash Njeuml studim i gjereuml eumlshteuml realizuar nga Shabani (2007) Edhe neuml Kushtetuteumln e Malit teuml Zi teuml pavarur u peumlrcaktua qeuml neuml komunat neuml teuml cilat jeton njeuml numeumlr substancial i bashkeumlsive etnike gjuha e tyre do teuml jeteuml neuml peumlrdorim zyrtar Kontakti kryezor eumlshteuml me dialektin zetsko-rashki Okuka (2007170) keumlteuml dialekt e shtrin neuml jug-pereumlndim deri neuml Ulqin pastaj deri te Perasti neuml Grykeumln e Kotorit Bi-jelo Polje dhe pjeseumln veriore teuml Kosoveumls deri te Mitrovica neuml lindje Meuml tutje (Okuka 200755) beumlhet ndarja e dialekteve neoshtokave qeuml shtrihen neuml zoneumln e mesme ateuml jugore dhe veriore teuml diasistemit shto-kav neuml Mal teuml Zi Serbi Bosnjeuml Kroaci Keumlta janeuml ijekavski ekavski dhe ikavski Serbeumlt janeuml foleumls teuml dialektit ijekav dhe ekav malazezeumlt ijekav Pra shqiptareumlt e Malit teuml Zi janeuml neuml kontakt me ijekavishten Shabani (2007123 124) konstaton se neuml Mal teuml Zi shqipja ka njeuml sta-bilitet teuml konsideruesheumlm deri neuml njeuml maseuml ka realitete gjuheumlsore por sa meuml shumeuml zyrtarizohet komunikimi vendin e shqipes nis dhe e zeuml gjuha malazeze duke u peumlrdorur nga veteuml shqiptareumlt dhe neuml komuni-kimin zytrar teuml shkruar shqipja del si gjuheuml e peumlrkthyer Po ashtu fo-leumlsit shqiptareuml gjateuml komunikimit meuml njeumlri-tjetrin peumlr tema qeuml kaneuml teuml beumljneuml me politikeumln ekonomineuml sportin beumljneuml ndeumlrrimin e kodit duke kaluar nga shqipja neuml malazezishte

Neuml Lugineuml teuml Presheveumls - Neni 10 i Kushtetuteumls seuml Serbiseuml e san-ksionon serbishten gjuheuml zyrtare sikur edhe shkrimin cirilik Ndeumlrkaq me ligjin peumlr Gjuheumlt dhe shkrimin teuml vitit 2010 mundeumlsohet qeuml neuml ko-munat me shumiceuml teuml pakicave teuml peumlrdoret si gjuheuml zyrtare krahas serbishtes edhe gjuha e pakicave Sipas keumltij ligji pakicat qeuml arrijneuml 2 peumlr qind teuml popullateumls kaneuml teuml drejteuml trsquou drejtohen organeve republika-ne neuml gjuheumln e tyre amtare dhe teuml marrin peumlrgjigje po neuml ateuml gjuheuml Shqiptareumlt sipas censusit teuml parafundit arrijneuml neumln 1 peumlr qind teuml num-rit teuml peumlrgjithsheumlm teuml popullateumls neuml Serbi Kontakti i shqiptareumlve teuml Lu-gineumls eumlshteuml neuml dy rrafshe kontakti i drejtpeumlrdrejteuml peumlrmes fqinjeumlsiseuml dhe administrateumls dhe kontakti neumlpeumlrmjet mediumeve jo neuml shkalleuml teuml

larteuml Rrafshi i pareuml duket meuml ndikues Karakteristikat e serbishtes ndeumlr foleumlsit e shqipes nga kjo aneuml shquhen me tipare gjuheumlsore teuml dia-lektit prizrensko-juzhnomoravski dhe teuml folmen e gnjilansko-vranjaccedilki Peumlrfshireuml peumlrdorimin e peumlremrave enklitikeuml gu gi vu enklitikeumlt foljoreuml ccedilu dodjem ccedile dodjem formimi jotipik i shumeumlsit igrali se deca

Nga studenteuml teuml gjuheumls shqipe neuml UP nga Lugina e Presheveumls neuml provime pranuese numri i huazimeve teuml serbishtes eumlshteuml peumlr 12 peumlr qind meuml i larteuml se i studenteumlve teuml tjereuml ndash nga rezultatet e testit ndeumlrsa njohja e serbishtes pohohet nga 72 peumlr qind teuml kandidateumlve Teuml dheumlnat janeuml teuml disku-tueshme po i peumlrmendim veteumlm sa peumlr teuml treguar situateumln bilinguale

Neuml Greqi ndash mund teuml kundrohet statusi i shqiptareumlve emigranteuml Sipas sheumlnimeve teuml censusit teuml vitit 2001 mbi 400000 shtetas shqip-tareuml jetojneuml dhe punojneuml neuml Greqi duke krijuar keumlshtu grupin meuml teuml madh etnik atje pas grekeumlve Numri i emigranteumlve shqiptareuml neuml Greqi peumlrbeumln afeumlr 70 peumlr qind teuml numrit teuml peumlrgjithsheumlm teuml emigranteumlve neuml shtetin e Greqiseuml ndash teuml dheumln ateuml publikuar neuml Wikipedia Ky grup shfa-qet me nevojeumln e detyrueshme teuml bilinguizmit si nevojeuml e puneumls

Statusi i shqipes neuml Kosoveuml neuml Mal teuml Zi neuml Maqedoni dhe neuml Lugineuml teuml Presheveumls ka peumlsuar ndryshime neuml dhjeteumlvjeteumlshin e fundit Peumlr reflektimet e keumltij statusi kundruall shqipes standarde dhe funksio-net e konceptit gjuheuml standarde kaneuml shkruar mes tjereumlsh Rrustemi (1979) Ismajli (2003) dhe Rugova (2009) ndash sidomos funksioni i pre-stigjit bashkues dhe ndareumls Mireumlpo ndryshimi i statusit teuml shqipes peumlrgjitheumlsisht mbetet peumlr trsquou kundruar meuml tutje edhe neuml rrafshin e sta-tusit teuml teuml folmeve brenda veteuml shqipes

Bibliografia Beci (2002) Bahri Probleme teuml lidhjeve teuml shqipes me gjuheumlt e tjera ballkanike

Dukagjini Pejeuml Blaku (2010) Murat Ndikimi i shqipes mbi teuml folmet serbe t Kosoveumls (sipas

materialeve gjuheumlsore teuml botuara) Instituti Albanologjik Prishtineuml Friedman (2005) Victor A From Orientalism to Democracy and Back Again ndash

Turkish in the Balkans and in the Balkan Languages te Developing cultural identity in the Balkans convergence vs divergence (Detrez ndash Plas red) PIE Peter King Brusseles

Islami (1994) Hivzi Rrjedha demografike shqiptare Dukagjini Pejeuml Ismajli (2003) Rexhep Standarde dhe indentitete Dukagjini Pejeuml Kramer (2010) Christina E Minority Language Rights A Century of Change The

Keneth E Naylor Memorial Lecture Series number 5 Beeh Stave Press New York

Malcolm (1998) Kosova ndash histori e shkurteumlr KOHA Prishtineuml Munishi (2009) Shkumbin Barazia e gjuheumlve neuml Kosoveuml dhe perspektiva evropiane

1 Balkanlarda Tarih ve Kultur Kongresi (Kongresi I Ndeumlrkombeumltar Ballkanik) Sakarya Universitetesi Sakarya

Okuka (2007) Nenad Srpski dijalekti PKD Prosvjeta Zagreb Pettan (2007) Svanibor (red) Balkan Boundaris and How to Cross Them A

Postlude te Balkan Popular Culture and the ottoman Ecumene Music Image and Regional Politicak Discourse (Europea Ethomusiciologies and Modernities) Donna A Buchanan (red) Scarecrow Press Inc

Rugova (2009) Bardh Gjuha e gazetave KOHA Prishtineuml Rrustemi (1979) Ferit Whatrsquos the Significance of Standard Language Theory for the

Study of Language Planning Suny at Buffalo SIL ndash httpethnologuecom Surroi (2011) Libri i fluturave KOHA Prishtineuml Shabani (2007) Haxhi Rrezikimi i gjuheumls shqipe (peumlr dygjuheumlsineuml te shqiptareumlt e

Ulqinit) Toena Tiraneuml Tomić (2006) Olga M Balkan Sprachbund Morpho-Synctactic Features (Studies in

Natural Language and Linguistics Theory Springer Wikipedia - httpenwikipediaorgwikiAlbanian_diasporaGreece

Kolec TOPALLI Akademia e Shkencave e Shqipeumlriseuml Tiraneuml

SHTRESIMI I HUAZIMEVE NGA GJUHEumlT BALLKANIKE NEuml NJEuml FJALOR ETIMOLOGJIK

Abstrakt

Neuml hartimin e njeuml fjalori etimologjik (njeuml puneuml qeuml e kemi nisur keumlteuml vit) njeuml vend teuml veccedilanteuml zeumlneuml huazimet nga gjuheumlt ballkanike qeuml kaneuml hyreuml neuml koheuml teuml ndryshme nga gjuheumlt me teuml cilat shqipja ka pasur kontakte gjateuml historiseuml seuml saj Fjaloreuml teuml tilleuml beumljneuml teuml mundur teuml dallohen shtresat e ndryshme teuml huazimeve historike si edhe teuml ndiqen rrugeumlt e hyrjes seuml tyre

Me njeuml veumlshtrim teuml peumlrgjithsheumlm teuml situateumls gjuheumlsore neuml Gadishullin Ballkanik shqipja neuml periudheumln historike teuml 2000 vjeteumlve teuml shkuara ka pasur marreumldheumlnie gjuheumlsore me lindjen dhe pereumlndimin me gjuheuml meuml teuml lashta e me gju-heuml meuml teuml reja neuml keumlteuml Gadishull me kontakte qeuml rrjedhin nga fqinjeumlsia gjeografike mijeumlravjeccedilare dhe me gjuheuml teuml ardhacakeumlve qeuml erdheumln si pushtues Problemet kryesore qeuml dalin neuml njeuml fjalor etimologjik lidhur me huazimet e periudheumls historike janeuml peumlrcaktimi i burimit teuml tyre shtrirja gjeografike e dialektore dhe shkalla e rreumlnjosjes seuml tyre neuml gjuheuml

Neuml mbeumlshtetje teuml analizave burimore teuml huazimeve procesin e marreumldheuml-nieve teuml shqipes me gjuheumlt me teuml cilat ka pasur kontakte mund ta ndajmeuml neuml tri faza faza e pareuml peumlrfshin marreumldheumlniet me gjuheumlt e vjetra klasike greqishten e latinishten Kjo eumlshteuml periudha antike e shqipes qeuml lidhet me neumlneumln a shqipen e vjeteumlr Periudha e dyteuml peumlrfshin marreumldheumlniet me gjuheuml meuml teuml reja qeuml janeuml teuml gjalla edhe sot dhe peumlrfshin marreumldheumlniet me italishten gjuheumlt sllave dhe greqishten e mesme e teuml re Periudha e treteuml meuml e reja peumlrfshin marreumldheumlniet gjuheumlsore neuml mes-jeteumln e voneuml duke filluar me shekullin XVI deri neuml shekullin XX qeuml eumlshteuml e lidhur kryesisht me ndikimin e turqishtes duke vijuar ndikimi i gjuheumlve sllave dhe i greqishtes seuml re neuml krahinat kufitare teuml banuara nga shqiptareuml si edhe ndikimi i gjuheumlve pereumlndimore kryesisht neumlpeumlrmjet librash

Sipas njeuml projekti teuml miratuar neuml Keumlshillin Shkencor teuml Institutit teuml Gjuheumlsiseuml kemi nisur puneumln peumlr hartimin e njeuml fjalori etimologjik teuml gjuheumls shqipe Fjaloreuml teuml tilleuml janeuml pasqyreuml e historiseuml seuml gjuheumls dhe neuml njeuml kuptim meuml teuml gjereuml janeuml pasqyreuml e historiseuml seuml veteuml popullit qeuml e flet ateuml Peumlr gjuheumln shqipe ata deumlshmojneuml trasheumlgimineuml e hershme mijeumlravjeccedilare teuml ruajtur brez pas brezi qeuml nga periudhat meuml teuml hershme teuml njereumlzimit si edhe rrugeumln e veumlshtireuml teuml historiseuml seuml shqiptareumlve peumlr-

gjateuml shekujve me kontakte teuml shumta e teuml vazhdueshme me popuj teuml ndrysheumlm qeuml kaneuml leumlneuml gjurmeumlt e tyre neuml histori dhe neuml gjuheuml neuml tra-dita e zakone neuml doke e fe neuml mendeumlsi dhe neuml meumlnyreumln e jeteseumls

Duke ndjekur udheumln e gjateuml teuml historiseuml seuml kombit qeuml e flet shqipja ka marreuml e ka dheumlneuml me gjuheuml teuml tjera Neuml historineuml e keumltyre marreumldheumlnieve beumljneuml pjeseuml edhe lidhjet me gjuheumlt e Gadishullit Ball-kanik teuml cilat rrjedhin nga fqinjeumlsia gjeografike ose nga kontakti me gjuheumlt e popujve qeuml erdheumln si pushtues neuml trevat e banuara nga shqip-tareuml Fjaloreuml teuml tilleuml beumljneuml teuml mundur teuml dallohen shtresat e ndryshme teuml huazimeve historike si edhe teuml ndiqen rrugeumlt e hyrjes seuml tyre Dukuriteuml fonetike e gramatikore qeuml kaneuml vepruar neuml huazime teuml periudhave teuml ndryshme beumljneuml teuml mundur gjithashtu peumlrcaktimin e kronologjiseuml seuml veteuml dukurive kur dihet se kontaktet me disa popuj teuml treveumls ball-kanike mund teuml datohen historikisht

Me njeuml veumlshtrim teuml peumlrgjithsheumlm teuml situateumls gjuheumlsore neuml Gad-ishullin Ballkanik shqipja neuml periudheumln historike teuml 2000 vjeteumlve teuml shkuara ka pasur marreumldheumlnie gjuheumlsore me lindjen dhe pereumlndimin me gjuheuml meuml teuml lashta e me gjuheuml meuml teuml reja neuml keumlteuml Gadishull me kontakte qeuml rrjedhin nga fqinjeumlsia gjeografike mijeumlravjeccedilare dhe me gjuheuml teuml ardhacakeumlve qeuml erdheumln si pushtues

Problemet kryesore qeuml dalin neuml njeuml fjalor etimologjik lidhur me huazimet e periudheumls historike janeuml peumlrcaktimi i burimit teuml tyre shtri-rja gjeografike e dialektore dhe shkalla e rreumlnjosjes seuml tyre neuml gjuheuml

Neuml mbeumlshtetje teuml analizave burimore teuml huazimeve procesin e marreumldheumlnieve teuml shqipes me gjuheumlt me teuml cilat ka pasur kontakte mund ta ndajmeuml neuml tri faza faza e pareuml peumlrfshin marreumldheumlniet me gju-heumlt e vjetra klasike greqishten e latinishten Kjo eumlshteuml periudha antike e shqipes qeuml lidhet me neumlneumln a shqipen e vjeteumlr Periudha e dyteuml peumlr-fshin marreumldheumlniet me gjuheuml meuml teuml reja qeuml janeuml teuml gjalla edhe sot dhe peumlrfshin marreumldheumlniet me italishten gjuheumlt sllave dhe greqishten e mesme e teuml re Periudha e treteuml meuml e reja peumlrfshin marreumldheumlniet gjuheuml-sore neuml mesjeteumln e voneuml duke filluar me shekullin XVI deri neuml sheku-llin XX qeuml eumlshteuml e lidhur kryesisht me ndikimin e turqishtes duke vi-juar ndikimi i gjuheumlve sllave dhe i greqishtes seuml re neuml krahinat kufita-re teuml banuara nga shqiptareuml si edhe ndikimi i gjuheumlve pereumlndimore kryesisht neumlpeumlrmjet librash

Peumlr periudheumln e pareuml greko-latine analiza etimologjike e huazi-meve deumlshmon se fjaleumlt e marra nga keumlto dy gjuheuml u janeuml neumlnshtruar dukurive teuml njeumljta Kjo do teuml thoteuml se huazimet e keumltyre gjuheumlve kaneuml hyreuml neuml shqipe afeumlrsisht neuml teuml njeumljteumln koheuml Neuml keumlteuml rast huazimet e greqishtes seuml vjeteumlr meuml teuml pakta neuml numeumlr krahasohen me shtreseumln meuml teuml lashteuml teuml huazimeve latine Ndeumlr keumlto dukuri veumlmeuml neuml dukje

1) theksi neuml fjaleumlt e huazuara nga keumlto dy gjuheuml ose eumlshteuml ruaj-tur neuml pozicionin e tij neuml fjaleuml me riteumlm daktilik ose eumlshteuml zhvendosur neuml rrokjen e ballit teuml fjaleumls peumlr arsye se shqipja neuml ateuml periudheuml teuml la-shteuml teuml zhvillimit teuml saj ka pasur theks nistor Keumlsisoj drapeumlneuml nga gr vj δράπανον kandeumlrreuml nga gr vj κάνϑαρος dhe femeumln nga lat fē-mina balsheumlm nga lat balsamum e kaneuml ruajtur njeumllloj pozicionin e theksit kurse mokeumlneuml nga gr vj μᾱχανά dhe voshteumlr nga lat oleaster e kumteumlr nga lat compāter e kaneuml zhvendossur ateuml neuml rrokjen nistore

2) Gjateumlsia e zanoreve qeuml shfaqet me teuml njeumljtat ndryshime neuml huazimet e marra nga keumlto gjuheuml eumlshteuml i njeumlllojteuml me evolucionin e gjateumlsive teuml trasheumlguara I tilleuml eumlshteuml ndeumlrrimi ā gt o neuml fjaleuml teuml tra-sheumlguara moteumlr nga ie māter neuml huazimet greke molleuml nga gr μᾶλον shkop nga gr σκᾶπος neuml huazimet latine rruaj nga lat rādere truaj nga lat trādere

3) Zanorja ē (e gjateuml) neuml huazimet e keumltyre dy gjuheumlve ka dheuml-neuml e neuml huazimet greke shpelleuml nga gr σπήλαιον pelleumlg nga gr vj πήλαγος dhe eshkeuml nga lat ēsca veumlner nga lat venēnum Meqeneumlse neuml elementin e trasheumlguar e-ja ka dheumlneuml o kjo do teuml thoteuml se huazimet e keumltyre gjuheumlve kaneuml hyreuml pasi kishte mbaruar evolucioni i ē-seuml neuml o por neuml njeuml koheuml kur shqipja i ruante ende gjateumlsiteuml e zanoreve teuml trasheumlguara sepse me keumlteuml shpjegohet peumlrse ē-ja nuk eumlshteuml difton-guar neuml je neuml keumlto huazime dukuri qeuml ka prekur e-neuml e shkurteumlr teuml fjaleumlve teuml trasheumlguara dhe teuml huazimeve nga greqishtja e vjeteumlr e lati-nishtja

4) o-ja (e shkurteumlr) paraqitet me dy evolucione teuml ndryshme neuml teuml dyja keumlto gjuheuml nga njeumlra aneuml me zanoren u si neuml mushk nga gr vj μόσχος dhe nun nga lat nonnus e murg nga lat monachus nga ana tjeteumlr me grupin vo- va- si neuml vodheuml vadheuml nga gr vj οἴη voj vaj nga lat oleum i vorfeumln i varfeumlr nga lat orphanus Teuml dy keumlto evolu-cione gjenden edhe neuml fjaleuml teuml trasheumlguara peumlr shndeumlrrimin o gt u

veumlmeuml neuml dukje puneuml ie pondā hudheumlr ie sṡor- me teuml njeumljtin kuptim peumlr evolucionin vo- va- kemi voteumlr vateumlr ie āt- ldquozjarrrdquo vorr varr ie ēr- ldquodhe tokeumlrdquo

5) Zanoret paratheksore teuml huazimeve nga teuml dyja keumlto gjuheuml kaneuml ndjekur rrugeuml teuml njeumljteuml evolucioni Ato janeuml rreumlgjuar neuml fjaleuml me njeuml zanore paratheksore si neuml peumlllambeuml nga gr vjeuml παλάμη dhe neuml feuml-mijeuml nga lat familia por neuml fjaleuml me dy rrokje teuml patheksuara eumlshteuml rreumlgjuar veteumlm zanorja meuml afeumlr theksit teuml fjaleumls kurse zanorja e ballit qeuml ndodhej meuml larg theksit eumlshteuml ruajtur psh qershi nga gr vj κερασία malleumlkoj nga lat maledicĕre kalleumlnduer nga lat calendā-rium

6) Zanoret pastheksore teuml huazimeve nga teuml dyja keumlto gjuheuml janeuml rreumlgjuar gjithandej neuml zanoren -euml- psh shpargeumln nga gr σπάργανον mangeumln nga gr vj μάγγανον frasheumln nga lat fraxinus qiqeumlr nga lat cicer

7) Neuml aspektin gramatikor huazimet e teuml dyja gjuheumlve qeuml dalin me sonanten hundore -n ose me njeuml leumlngeumlzore marrin mbareseumln -euml neuml shqipe qeuml eumlshteuml mbaresa e kalleumlzores seuml trasheumlguar e cila neuml emrat mashkulloreuml me keumlteuml peumlrbeumlrje eumlshteuml shtrireuml edhe neuml emeumlrore me ri-strukturimin e sistemit rasor Veumlmeuml neuml dukje nga huazimet e greqish-tes seuml vjeteumlr pjepeumlneuml nga gr vj πέπων kandeumlreuml ldquoeneuml vajirdquo nga gr vj κάνϑαρος dhe lepureuml nga lat leporem shekulleuml nga lat seculum

8) Njeuml aspekt tjeteumlr gramatikor eumlshteuml veprimi i metafoniseuml neuml huazimet e teuml dyja keumltyre gjuheumlve si presh nga gr vj πράσον breteumlk nga gr vj βρόταχος dhe rreze nga lat radia rremb nga lat rāmus qerre nga lat carrus

Teuml gjitha keumlto evolucione teuml peumlrbashkeumlta qeuml kaneuml ndjekur huazi-met nga teuml dyja keumlto gjuheuml teuml ccedilojneuml neuml peumlrfundimin se marreumldheumlniet e shqipes me greqishten e vjeteumlr dhe latinishten megjitheumlse me inten-sitet dhe koheumlzgjatje teuml ndryshme janeuml zhvilluar afeumlrsisht neuml teuml njeumljteumln koheuml dhe duke u mbeumlshtetur edhe neuml tregues teuml tjereuml e kaneuml filleseumln e tyre neuml kapeumlrcyell teuml fillimit teuml mijeumlvjeccedilarit teuml pareuml teuml ereumls seuml re

Peumlr huazimet e periudheumls seuml dyteuml analiza e tyre etimologjike teuml ccedilon neuml peumlrfundime teuml tjera Huazimet e mesjeteumls seuml hershme lidhen me ndikimin e gjuheumlve sllave teuml greqishtes seuml mesme e teuml re dhe teuml ita-lishtes Peumlrcaktimi i kufijve kronologjikeuml teuml ndikimeve teuml keumltyre gjuheuml-

ve mund teuml beumlhet duke marreuml parasysh faktoreumlt historikeuml dhe gjuheumlso-reuml Sipas faktorit historik mund teuml peumlrcaktohet kufiri i fillimit teuml ndi-kimit teuml sllavishtes meqeneumlse sllaveumlt kaneuml ardhur neuml Ballkan neuml njeuml periudheuml teuml caktuar qeuml datohet nga historia Kurse kufiri i fillimit teuml ndikimit teuml greqishtes seuml mesme e teuml re dhe i italishtes mund teuml beumlhet sipas faktorit gjuheumlsor meqeneumlse keumlto gjuheuml janeuml vijuese teuml gjuheumlve teuml vjetra si rrjedhim ndikimi mbi shqipen eumlshteuml neuml vazhdimeumlsi gjuheuml-sore

Peumlr teuml peumlrcaktuar burimin dhe mosheumln e keumltyre huazimeve eumlshteuml e nevojshme teuml mbahen parasysh disa dukuri fonetike qeuml janeuml zhvilluar neuml koheumln e hyrjes seuml keumltyre huazimeve ose neuml periudheumln para hyrjes seuml tyre Dukuri teuml tilla janeuml rregullimi mekanik i theksit hundoreumlsia e zanoreve e rotacizmi rreumlgjimi i zanoreve teuml patheksuara etj Disa prej tyre siccedil eumlshteuml rregullimi mekanik eumlshteuml dukuri mbareumlgjuheumlsore por dukuri teuml tjera siccedil eumlshteuml hundoreumlsia kaneuml nisur si teuml tilla neuml fazat e tyre teuml para por meuml voneuml janeuml zhvilluar si dukuri dialektore duke dheuml-neuml edhe peumlrfundime teuml ndryshme Meuml seuml fundi ka pasur edhe dukuri siccedil eumlshteuml rotacizmi qeuml ka pasur karakter dialektor qeuml neuml fillimet e tij

Rregullimi mekanik i theksit mund teuml ndiqet me huazime qeuml janeuml marreuml nga gjuheumlt e ndryshme Keumlsaj dukurie nuk i janeuml neumlnshtruar hu-azimet e periudheumls seuml pareuml dometheumlneuml ato qeuml janeuml marreuml nga greqish-tja e vjeteumlr e latinishtja por u janeuml neumlnshtruar huazimet e periudheumls seuml dyteuml huazimet nga sllavishtja greqishtja e mesme a e re e italishtja si psh nga sllavishtja zakoacuten nga sll zaacutekon leumlndiacuteneuml nga sll lędina kas-traveacutec nga sll kraacutestavec nga italishtja makiacuteneuml nga it maacutecchina rre-ziacutek nga it riacutesico balsaacutem nga it baacutelsamo nga greqishtja e mesme dhe e re faqeacutell nga gr φάκελος treumlndafiacutel nga gr τριανδάφυλος Patoacutes nga gr πάτος Kjo dukuri eumlshteuml e lidhur me rreumlgjimin e zanoreve pasthek-sore teuml cilat kur janeuml ruajtur teuml parreumlgjuara e kaneuml teumlrhequr theksin e fjaleumls mbi vete duke krijuar peumlrgjitheumlsisht fjaleuml parafundore me mba-resat e sistemit emeumlror

Ndryshe eumlshteuml zhvilluar hundoreumlsia e zanoreve qeuml ka nisur si dukuri mbareumlgjuheumlsore por meuml voneuml ka marreuml tipare dialektore duke marreuml rrugeuml teuml ndryshme zhvillimi neuml dy dialektet e shqipes Ndeumlrsa neuml gegeumlrishte hundoreumlsia eumlshteuml ndalur me krijimin e zanoreve hundore qeuml janeuml ruajtur teuml tilla deri neuml diteumlt tona toskeumlrishtja peumlrkundrazi ka

vijuar evolucionin e tyre me rotacizimin e sonantes hundore e cila nga ana e saj eumlshteuml beumlreuml shkak peumlr zhdukjen e karakterit hundor teuml za-noreve Fakti qeuml huazimet e periudheumls seuml dyteuml peumlrgjitheumlsisht nuk u ja-neuml neumlnshtruar hundoreumlsiseuml dhe rotacizmit i vendos keumlto dy dukuri neuml periudheumln para se teuml fillonin kontaktet me keumlto gjuheuml ose diccedilka meuml voneuml neuml periudheumln e kontakteve teuml hershme duke marreuml parasysh se njeuml shtreseuml meuml e moccedilme e keumltyre huazimeve u eumlshteuml neumlnshtruar keumltyre dukurive Teuml tilla janeuml huazimet me rotacizeumlm teumlrsireuml shteumlpresheuml nga sllavishtja speumlrk koreuml nga greqishtja e re kudheumlr keumlmboreuml nga ita-lishtja Meqeneumlse huazimet nga keumlto gjuheuml mund teuml datohen afeumlrsisht rreth shekullit VII-VIII peumlrfshirja e njeuml pjese teuml vogeumll teuml huazimeve nga keumlto gjuheuml deumlshmon se veteuml dukuriteuml ishin neuml shuarje e sipeumlr neuml kontaktet e para me keumlto gjuheuml duke beumlreuml teuml mundur vendosjen e kufi-rit kronologjik teuml shuarjes seuml tyre neuml shekujt e fundit teuml mijeumlvjeccedilarit teuml pareuml

Teuml gjitha keumlto dukuri duhen vlereumlsuar neuml njeuml fjalor etimologjik kur eumlshteuml puna peumlr kronologjineuml e hyrjes seuml huazimeve qeuml nganjeumlhereuml peumlrcaktohet nga format e fjaleumlve siccedil ndodh me huazimet e dyfishta keumlmboreuml e kambaneuml Meumlrtiri e Martini gjiriacute e gjini djemeumlr e demon koreuml e ikoneuml Frar e fanar speumlrk e spanua etj Ndeumlrkaq duhet marreuml parasysh se disa dukuri kur morfologjizohen vijojneuml teuml veprojneuml me rrugeuml analogjike edhe kur janeuml shuar fonetikisht E tilleuml eumlshteuml psh hundoreumlsia e zanoreve neuml gegeumlrishte qeuml shfaqet neuml disa elemente for-muese teuml marra nga turqishtja siccedil eumlshteuml prapashtesa -dan te emrat fla-kadacirc e laveumlrdacirc shndeumlrrimi i zanores a neuml euml neuml pozicion hundor neuml disa huazime turke si tameumlm bakeumlm si edhe qiellzoreumlzimi i grykore-ve neuml huazime teuml reja qeuml kaneuml hyreuml me rrugeuml librore siccedil janeuml disa forma shumeumlsi si ccedileqe nga ang check stoqe nga ang stock etj

Periudha e treteuml e depeumlrtimit teuml huazimeve nga gjuheumlt ballkanike eumlshteuml meuml e vona dhe lidhet me kontaktet me turqishten neuml mesjeteumln e voneuml prej seuml cileumls shqipja ka marreuml fjaleuml qeuml lidhen me meumlnyreumln e je-teseumls orientale me jeteumln luftarake etj Shumica e huazimeve nga kjo gjuheuml po zhvendoset gjithnjeuml e meuml shumeuml neuml periferi teuml shqipes me prirje peumlr teuml daleuml nga gjuha Me ndryshimet e meumldha qeuml peumlsoi orga-nizimi i meumlnyreumls seuml jeteseumls neuml shekullin e fundit eumlshteuml pakeumlsuar ndje-sheumlm pesha e keumltyre huazimeve prandaj edhe paraqitja e tyre neuml njeuml fjalor etimologjik do teuml keteuml parasysh shkalleumln e rreumlnjosjes seuml tyre neuml

gjuheumln e sotme Peumlr keumlteuml arsye neuml fjalor do teuml trajtohen huazimet me peumlrhapje teuml peumlrgjithshme si xhep baba masheuml xham pambuk she-qer etj por do teuml lihen jashteuml huazimet me peumlrhapje krahinore a lo-kale si alldysy allccedilak masllahat hudud zahmet etj qeuml srsquokaneuml gjaseuml teuml hyjneuml neuml peumlrdorim teuml peumlrgjithsheumlm Ndonjeuml prej keumltyre huazimeve megjitheumlse ka daleuml nga shqipja ka leumlneuml gjurmeuml neuml toponimi neuml emra familjesh a personash siccedil eumlshteuml psh emri bazhdar ldquoneumlpuneumls qeuml pe-shonte mallratrdquo i cili si apelativ ka daleuml jashteuml peumlrdorimi por ruhet si emeumlr familjesh

I njeumljti qeumlndrim do teuml mbahet ndaj huazimeve librore a fjaleumlve diturake qeuml kaneuml hyreuml neumlpeumlrmjet librash dhe koheumlt e fundit po veumlr-shojneuml me fuqi teuml jashteumlzakonshme duke erreumlsuar shpesh forceumln kri-juese teuml shqipes Edhe prej keumltyre huazimeve do teuml trajtohen etimolo-gjikisht veteumlm ata qeuml kaneuml fituar qytetarineuml neuml fjalorin e shqipes qeuml janeuml teuml nevojsheumlm dhe kaneuml krijuar edhe rrjedhoja teuml tjera me mjetet fjaleumlformuese teuml shqipes Sipas keumltij kriteri do teuml peumlrfshihen neuml fjalor emrat akt dokument normeuml kolektiv mbiemrat absolut abstrakt etj duke leumlneuml jashteuml termat shkencore e teknike teuml degeumlve teuml ndrysh-me teuml shkencave si neurozeuml agregat termostat anestezi etj qeuml kaneuml peumlrdorim teuml kufizuar dhe njihen veteumlm nga specialisteumlt e fushave teuml veccedilanta Keumlto terma shkencore e teknike qeuml janeuml prej burimi teuml huaj mund teuml trajtohen neuml fjaloreumlt terminologjikeuml sipas degeumlve teuml shkenceumls

Duke kaluar tashti neuml shqyrtimin e aspektit sasior neuml fjaleumlsin e tij neuml njeuml fjalor etimologjik teuml veumlllimit teuml meseumlm do teuml peumlrfshihen hua-zimet qeuml kaneuml hedhur rreumlnjeuml neuml gjuheuml qeuml janeuml teuml domosdosheumlm dhe kaneuml krijuar peumlrgjitheumlsisht rrjedhoja me ndajshtesa Teuml tilla janeuml fjaleumlt adhuroj i lireuml bankeuml bujk kumbull drejt etj Por do teuml lihen jashteuml huazimet qeuml kaneuml qeneuml lidhur me meumlnyra jetese teuml seuml kaluareumls si rrje-dhim edhe fjaleumlt me teuml cilat janeuml shprehur kaneuml daleuml jashteuml peumlrdorimit Jashteuml fjalorit do teuml mbeten edhe disa huazime qeuml kaneuml autoreumlt e vjeteumlr por nuk janeuml integruar neuml gjuheuml si dullye baccedilil furreumlqiacute axiacutemateuml etj

Seuml fundi peumlr teuml gjitha huazimet qeuml shpjegohen ashtu si edhe peumlr fjaleumlt e trasheumlguara do teuml sheumlnohet neuml meumlnyreuml teuml peumlrmbledhur biblik-grafia duke shfryteumlzuar literatureumln e qeumlmtuar prej vitesh peumlr mbledh-jen e seuml cileumls kaneuml kontribuar shumeuml gjuheumltareuml nga radheumlt e teuml cileumlve po lejohem teuml peumlrmend teuml pranisheumlm neuml salleuml akademikeumlt Besim

Bokshi Rexhep Ismajli Wilfried Fiedler Francesco Altimari profe-soreumlt Matteo Mandalagrave Besim Kabashi Bardhyl Demiraj Irena Sa-wicka Monica Genesin ndeumlrsa teuml papranishmeumlm gjuheumltareumlt Eqrem Ccedilabej Koleuml Ashta Eric Hamp Antonio Filippin Michiel de Vaan Elton Prifti Marcu Gabinski Andrei Avram Paolo Di Giovine etj Teuml gjitheumlve u jam mireumlnjoheumls peumlr kontributin e dheumlneuml

Literatura

Bokshi Besim Rruga e formimit teuml fleksionit teuml soteumlm nominal teuml shqipes Prishtineuml

1980 Ccedilabej Eqrem Studime etimologjike neuml fusheuml teuml shqipes Tiraneuml I 1982 II 1976 III

1987 IV 1996 VI 2002 VII 2006 Dizdari Tahir Fjalor i orientalizmave neuml gjuheumln shqipe Tiraneuml 2005 Huld Martin E Basic Albanian Etymologies California State University Los Angeles

1984 Janson Bernd Etymologische und chronologische Untersuchungen zu den

Bedingungen des Rhotazismus im Albanischen unter Beruumlcksichtigung der griech und lat Lehnwoumlrter Frankfurt am Main -Bern - New-York 1986

Jokl Norbert Linguistisch - kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen Berlin und Leipzig 1923

Meyer Gustav Etymologisches Woumlrterbuch der albanesischen Sprache Strassburg 1891

Thumb Albert Altgriechische Elemente des Albanischen IF 26 1910 Topalli Kolec Fonetika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 2007

SHQIPJA DHE RUMANISHTJA

Abstrakt

Raportet midis shqipes dhe rumanishtes janeuml beumlreuml objekt studimi prej ko-heumlsh Njeuml aspekt teuml veccedilanteuml teuml keumltyre studimeve paraqesin elementet e peumlrbashkeumlta joromane josllave joturke jogjermanike midis shqipes e rumanishtes peumlr teuml cilat rumanisteumlt rumuneuml keumlrkojneuml shpjegim kryesisht te substrati trako-dakas i ruma-nishtes gjeuml qeuml implikon peumlrfundime teuml caktuara peumlr raportet e shqipes me gjuheumlt e lashta teuml Ballkanit dhe peumlr vendin e saj neuml lashteumlsi peumlr ccedilka ka pasur po ashtu hipoteza teuml ndryshme Para meuml se dy dekadash ishte konstatuar se ldquoaspekti autokton i gjuheumls rumune mbetet enigmeumlrdquo (Bracircncuş) ndeumlrsa sot vazhdojneuml diskutimet krye-sisht neuml aspektin ballkanistik lidhur me keumlto gjuheuml por ka dhe njeuml rikthim teuml in-teresit peumlr veumlshtrimet me implikime meuml teuml lashta Keumlto dhe ccedileumlshtje qeuml lidhen me keumlrkeseumln peumlr substratin si shpjegim me vendin e shqipes neuml lashteumlsi me trasheumlgi-mineuml e peumlrbashkeumlt midis dy gjuheumlve dhe me peumlrfundimet qeuml mund teuml nxjerrim prej andej janeuml objekt i diskutimit teuml keumlsaj kumtese

Historia e raporteve midis shqipes dhe rumanishtes eumlshteuml e gjateuml Dy gjuheumlt paraqesin afeumlrsi teuml shumta midis tyre Qysh hereumlt eumlshteuml veumlrejtur se disa syresh janeuml teuml hershme neuml koheuml gjithsesi para ardhjes seuml sllaveumlve neuml Ballkan ka teuml tjera meuml teuml vona disa karakterizojneuml veteumlm keumlto dy gjuheuml teuml tjera tipare ngeumlrthehen neuml njeuml rrjet meuml teuml gjereuml Ballkanik Njeuml aspekt teuml veccedilanteuml teuml keumltyre studimeve paraqesin elementet e peumlrbashkeumlta strukturore si psh zanorja euml nyja e prapavendosur peumlrseumlritja e kundrineumls numeumlrimi 11-19 krahasimi analitik apo elementet leksikore pararomane peumlr teuml cilat rumanisteumlt rumuneuml keumlrkojneuml shpjegim kryesisht te substrati trako-dakas i rumanishtes duke implikuar me keumlteuml edhe peumlrfundime teuml caktuara peumlr raportet e shqipes me gjuheumlt e lashta teuml Ballkanit dhe peumlr vendin e saj neuml lashteumlsi Neuml keumlteuml meumlnyreuml implikohen veumlshtrime teuml natyreumls diakronike tipo-logjike areale dhe teuml kontaktit teuml gjuheumlve bashkeuml me qeumlndrimet peumlrkateumlse neuml fusheuml teuml metodeumls ndonjeumlhereuml neuml kundeumlrshtim me njeumlri-tjetrin

Neuml shqyrtimin qeuml meumltonte paraqitjen e peumlrmbledhur teuml rezultateve teuml studimeve ballkanike neuml Rumani meuml 1978 rumanisti qeuml me dekada u mor me raportet midis shqipes e rumanishtes me veumlshtrim teuml veccedilanteuml lidhjet e

tyre teuml mundshme me gjuheumlt e lashta teuml Ballkanit dhe sidomos me ateuml qeuml quhet substrat i rumanishtes Grigore Bracircncuş kishte mundur teuml emetonte pohimin vijues ldquoNeuml peumlrfundim mund teuml thuhet se megjitheuml peumlrpjekjet e meumldha teuml beumlra nga linguisteumlt rumuneuml neuml dekadat e fundit peumlr teuml sqaruar problemin e trasheumlgimit nga substrati i rumanishtes hulumtimi nuk ka sheumlnuar peumlrparim teuml madhrdquo Dhe meuml tej ldquoAspekti autokton i gjuheumls rumune mbetet njeuml enigmeumlrdquo1

Prej ateumlhereuml nuk ka pasur raporte peumlr zhvillime qeuml do teuml na beumlnin teuml ndryshonim rreumlnjeumlsisht vlereumlsimet Ka pasur interpretime meuml pak a meuml shu-meuml teuml peumlrkrahura peumlr aspekte teuml ndryshme teuml implikuara neuml keumlto studime Peumlrfundimin e peumlrmendur Bracircncuş-i e kishte arritur pasi kishte paraqitur pikeumlpamjet e studiuesve rumuneuml lidhur me keumlto raporte duke filluar nga B P Hasdeu neuml sh 19 peumlr teuml vazhduar me O Densusianu neuml fillim teuml sh 20 me veumlshtrimet kritike me I A Candrea-n pastaj P Papahagi-un T Capi-dan-in S Puşcariu-n Alexandru Philipoide-n etj

Sipas Russu-it (1981 103) nga e teumlreuml kjo paraqitje Philippide nxirrte njeuml peumlrfundimme interes neumlse ngjashmeumlriteuml e ndryshme na beumljneuml teuml vendo-sim njeuml afri gjenetike midis rumuneumlve dhe shqiptareumlve ldquodallimet shumeuml meuml teuml meumldha na obligojneuml trsquoi ndajmeuml keumlta dy popujrdquo ccedilka pas tij del dhe nga ldquostruktura e tyre shpirteumlrore e veccedilanteumlrdquo2 Russu shkonte meuml tej dhe fliste peumlr mungeseumln e mbeumlshtetjes peumlr teorineuml e ldquolidhjeverdquo teuml ngushta gjuheumlsore dhe etnike-shoqeumlrore dhe teuml vareumlsiseuml seuml gjuheumls rumune si debitore ndaj shqipes ldquogjuha rumune ka teuml peumlrbashkeumlta me shqipen njeuml radheuml tiparesh fonetike morfologjike dhe sintaksore teuml cilat (teuml shqyrtuara me kujdes) janeuml pak konkludente duke qeneuml ploteumlsisht teuml shpjegueshme neuml kuadeumlr teuml zhvillimit specifik teuml romanitetit lindor (ballkanik karpato-danubian) teuml tjerat peumlrmes njeuml substrati identik apo ngushteumlsisht teuml afeumlrt unitar neuml linja teuml peumlrgjithshme duke pasur pastaj gjateuml epokeumls mesjetare shumeuml elemente teuml peumlrbashkeumlta kulturore-historike dhe politikerdquo 3

Neuml shqyrtimin e elementeve teuml peumlrbashkeumlta romane midis shqipes e rumanishtes Russu-i raportonte shkurt ideteuml e shfaqura neuml studimin e H Mihăescu-t peumlr huazimet latine teuml shqipes Kateumlr grupet e fjaleumlve 1 fjaleuml latine teuml deumlshmuara edhe neuml shqipen gjuheumlt romane e rumanishten 2 fjaleuml

1 Bracircncuş (1978) ff 367-379 keumltu f 374 2 Russu (1981) 103 3 Russu (1981) 103-105

lat qeuml ekzistojneuml neuml gjuheumlt romane pereumlndimore dhe neuml shqipen por jo neuml rumanishten 3 fjaleuml lat teuml ruajtura veteumlm neuml shqipen e rumanishten 4 fjaleuml latine teuml ruajtura veteumlm neuml shqipen qeuml konvergojneuml me boteumln pereumlndimore lejojneuml teuml pohohet se ldquoelementet latine teuml shqipes dhe teuml rumanishtes qeuml vijneuml nga njeuml burim i peumlrbashkeumlt i quajtur nga disa eruditeuml lsquolatinishte ball-kanikersquo mungojneumlrdquo Keumlshtu e kemi teuml shpeumlneuml neuml skaj mendimin e kundeumlrt me meuml teuml shpeshtin qeuml thoshte se latiniteti ballkanik ka qeneuml relativisht unik apo tek e shumta neuml njeuml aneuml kemi pasur latinitet bregdetar-dalmatin neuml aneumln tjeteumlr teuml brendiseuml ballkanik pra rumun

Sintezeumln e studimeve teuml tilla neuml Rumani e beumlri A Rosetti i cili teumlreuml ccedileumlshtjen e ndeumlrveprimit teuml gjuheumlve ballkanike e kishte vendosur neuml suazat e rrethanave meuml teuml gjera politike ekonomike e shoqeumlrore Studimet e tij neuml keumlteuml fusheuml kaneuml zgjatur me dekada prandaj edhe ideteuml kaneuml evoluar Rosetti sillte neuml veumlmendjen e opinionit shkencor vrojtimet e tij peumlr zanoren ă teuml rumanishtes neuml kontekst ballkanik peumlr ccedileumlshtjen e rotacizmit neuml shqipen e neuml rumanishten peumlr zhvillimet e grupeve latine ct cs peumlr prapavendosjen e nyjeumls peumlr zhdukjen e paskajores peumlr dallimet midis fjalive qeumlllimore dhe objektore peumlr derivacionet me -eşte -ză dhe peumlr 85 fjaleumlt e peumlrbashkeumlta midis shqipes e rumanishtes4 Meuml duket se Bracircncuş-i kishte teuml drejteuml kur keuml-teuml vepeumlr e cileumlsonte sintezeumln meuml teuml mireuml teuml ccedileumlshtjes neuml Rumani Mbeumlshteteumls i teoriseuml seuml unionit gjuheumlsor ballkanik Rosetti theksonte se gjenezeumln e para-lelizmave neuml zhvillimet e gjuheumlve ballkanike mund ta shpjegonin faktoreuml si bilinguizmi substracial dhe ndikimi i kultureumls bizantine se neuml keumlteuml aspekt njeuml rol e kishin luajtur latinishtja lindore dhe rumanishtja Duke dashur teuml provonte karakterin njeumlsor teuml qyteteumlrimit teuml lashteuml teuml popujve rumun e shqip-tar ai kishte ndeumlrmarreuml grupimin e termave autoktoneuml e latineuml neuml shqipen e neuml rumanishten Meuml 1978 Rosetti pasi kishte kritikuar teorineuml e V Georgiev-it peumlr veccedilimin e dako-mezishtes nga trakishtja kishte theksuar afrineuml midis dy gjuheumlve tona neuml bazeuml teuml substratit teuml njeumljteuml trakas apo dako-mez Ai e gjente teuml nevojshme teuml theksonte po ashtu faktin se afria e shqipes me ilirishten mbeumlshtetet neuml korrespondenca fonetike qeuml nuk mund teuml mohohen dhe sakteumlsonte ldquoprej keumlndej duhet teuml nxjerrim peumlrfundimin se shqipja vazhduese e ilirishtes ka qeneuml neuml kontakt neuml njeuml moment teuml caktuar teuml historiseuml seuml saj neuml Siujdheseumln Ballkanike me trakishten apo dako-me-zishten dhe ka qeneuml ndikuar nga kjo gjuheuml e cila i ka dheumlneuml elemente teuml njeuml

4 Rosetti (1968) ka njeuml botim teuml ri 1986

serie termash e tiparesh gramatikoreuml karakteristikeuml teuml cileumlt i gjejmeuml neuml ru-manishtenrdquo5 Ndryshe nga Georgiev-i dhe peumlrkraheumlsit e teoriseuml seuml tij peumlr dallimin e dakishtes nga trakishtja studiues teuml shumteuml rumuneuml ngulin keumlm-beuml te peumlrbashkeumlsia e tyre sepse neuml ateuml meumlnyreuml duan teuml vendojneuml njeuml bazeuml teuml peumlrbashkeumlt peumlr rumanishten bullgarishten e shqipen Anash mungeseumln e njohjeve peumlr kontaktin e atij lloji me trakishten apo dako-mezishten teuml ndryshme teuml njeumljta qeuml vazhdueses seuml ilirishtes i paska dheumlneuml teumlreuml ateuml seri termash e tiparesh karakteristikeuml gramatikoreuml anash mungeseumln e vendosjes kronologjike neuml raport me zhvillimet brenda shqipes duket pak e veumlshtireuml teuml shpjegohet si u ndodh pasardheumlsja e ilirishtes neuml Traki apo neuml Daki Neuml fusnoteuml Rosetti referonte Georgiev-in6 duke pohuar se huazimet latine neuml shqipen vijneuml nga lindja e Siujdheseumls Ballkanike si neuml proto-rumanishten se habitati i shqiptareumlve neuml epokeumln e vjeteumlr paskeumlsh qeneuml Mezia e Epeumlr (Dardania Dakia Mediterranea) dhe pereumlndimi i Dakiseuml se rumanishtja dhe shqipja qenkan formuar neuml rajonin dako-mezian Meqeuml rumanishtja nuk eumlshteuml formuar para sh VI madje edhe meuml voneuml neve na duket e veumlshtireuml teuml supozojmeuml qeuml djepi i shqiptareumlve teuml keteuml qeneuml hapeumlsira e peumlrmendur neuml ateuml koheuml Nga ana tjeteumlr studimet e shumta kaneuml treguar ngjashmeumlri dhe ndry-shime midis elementit latin teuml shqipes dhe rumanishtes sa i peumlrket mosheumls apo fushave

Vitet rsquo60-rsquo70 teuml sh XX neuml Rumani solleumln intensifikim teuml studi-meve teuml keumlsaj problematike U shquan sidomos autoreumlt I I Russu C Poghirc A Vraciu G Bracircncuş etj Neuml studimet e tyre janeuml shqyrtuar tiparet ballkanike teuml rumanishtes neuml struktureumln fonetike e gramatikore neuml fusheumln e etimologjiseuml seuml fondit qeuml njihet si ldquoi substratitrdquo i raporteve rumuno-shqiptare dhe i rindeumlrtimeve trako-dakase Njeuml shtyseuml teuml fuqi-shme keumlsaj vale studimesh u kaneuml dheumlneuml rezultatet e studiuesve bull-gareuml neuml fusheuml teuml trakologjiseuml D Deccedilev7 V Georgiev8 I Duridanov9 etj por janeuml marreuml parasysh edhe studimet etimologjike teuml E Ccedilabejteuml dhe veumlshtrimet e tij peumlr raportet midis dy gjuheumlve10 Neuml hulumtimet e atyre dekadave mbisundonte koncepti pas teuml cilit elementet autoktone

5 Rosetti (1978) ff 79-80 6 Georgiev (1972) f 50 e v 7 Detschew (1957) 1957 8 Georgiev (1968) Georgiev (1960) 1-19 Georgiev (1977) ff 348 9 Duridanov (1976) 10 Ccedilabej (1976) 7-146 Ccedilabej (1959) f 531 Ccedilabej (1971-73) f 365-377 Ccedilabej (1975)

rumune teuml peumlrbashkeumlta me shqipen janeuml trasheumlguar drejtpeumlrseumldrejti nga substrati nga secila gjuheuml neuml meumlnyreuml teuml pavarur Kundeumlrshtohej ideja e meumlhershme peumlr ekzistenceumln e njeuml simbioze rumuno-shqiptare neuml njeuml periudheuml parasllave e ndoshta pjeseumlrisht edhe meuml voneuml Ngulej keumlmbeuml neuml deumlshmimin me ccedildo kusht teuml teoriseuml peumlr formimin e rumanishtes e teuml rumuneumlve neuml Daki neuml radheuml teuml pareuml neuml veri teuml Danubit por peumlr disa edhe neuml jug Neuml rumanishten ato kaneuml ndjekur teuml njeumljtin zhvillim si ele-mentet latine ldquoTeza peumlr teuml ashtuquajtureumln lsquosimbiozeumlrsquo albano-rumune e huazimit nga shqipja nuk mbeumlshtetet meuml sot nga asnjeuml linguist rumun Pran-daj etimologjia e sotme ngul keumlmbeuml neuml rindeumlrtimin e trako-dakishtes (Russu) me referenceuml te korrespondencat e ndryshme indoeuropiane Kra-hasimi me gjuheumln shqipe implikon nevojeumln e rindeumlrtimit teuml formave paralele neuml rumanishten komune dhe neuml shqipen e peumlrbashkeumlt respektivishtrdquo11

Meuml voneuml Bracircncuş-i ka botuar dhe dy libra me vlereuml peumlr keumlteuml ccedileumlshtje ku nuk fshihet keumlmbeumlngulja tek argumentet qeuml ishin shprehur meuml pareuml nga ai veteuml neuml studime teuml shumta pikeumlrisht peumlr shpjegimet e peumlrbashkeumlsive midis rumanishtes e shqipes peumlrmes substratit teuml quajtur nga ai ldquotrako-dakrdquo nga teuml tjereuml ldquodako-getrdquo apo edhe ldquotrako-dako-geto-mezrdquo12

Neuml librin e dyteuml ku rimerren studimet e tij teuml meumlhershme peumlr ccedileumlshtje teuml struktureumls fonetike e gramatikore teuml dy gjuheumlve Bracircncuş-i nxirrte keumlteuml peumlrfundim (citoj sipas Rezymeseuml gjermanisht) ldquoStudimi i substratit teuml ru-manishtes keumlrkon patjeteumlr teuml shtrihet veumlshtrimi tek shqipja Midis keumltyre dy gjuheumlve ka jo veteumlm peumlrkime leksikore por edhe tingullore gramatikore dhe frazeologjike Elementet e peumlrbashkeumlta teuml teuml dy gjuheumlve meuml neuml fund tregojneuml ndikimin trako-dak mbi latinishten vulgare teuml hapeumlsireumls karpato-danubiane por jo ndikimin e meumlvoneuml teuml shqipes mbi rumanishten13 Neuml veuml-shtrimin toneuml nuk kaneuml aq shumeuml reumlndeumlsi dallimet midis dy gjuheumlve qeuml te gjuheumlt me prejardhje teuml ndryshme janeuml teuml pritshme po ngjashmeumlriteumlrdquo14

Me pak peumlrjashtime thoshte ai fjaleumlt e rumanishtes teuml trasheumlguara nga substrati ndeshen neumlpeumlr teumlreuml hapeumlsireumln gjuheumlsore dakorumune por ldquoneuml rumanishten e lashteuml keumlto fjaleuml ndesheshin dhe neuml jug teuml Danubitrdquo Zhduk- 11 Bracircncuş (1978) f 370 12 Bracircncuş (1983) ff 197 13 Ndikimin e shqipes nga shtresa foleumlsish teuml ardhur neuml hapeumlsirat rumune nga jugu

shqiptar e kishin veumlneuml neuml pah dijetareuml si G Weigand peumlr hapeumlsira teuml caktuara teuml transilvaniseuml

14 Bracircncuş (1995) f 111

jen e meumlvoneuml teuml disa prej keumltyre fjaleumlve neuml dialektet jugdanubiane ai e shpjegonte me zeumlvendeumlsimin nga gjuheumlt peumlrreth qeuml ndikuan mbi to Sipas tij ldquoeumlshteuml shumeuml e besueshme qeuml ă rumune dhe euml shqipe duhet trsquoi atribuohen njeuml ndikimi teuml substratit trako-ilir neuml ccedildo rast njeuml tendence teuml substratitrdquo15 Keumlteuml ai e mendonte sipas ideseuml seuml C Poghirc qeuml neuml trakishten kishte leuml-kundje neuml shkrime teuml emrave e teuml materialit tjeteumlr teuml pakteuml midis a dhe e ccedilka do teuml fliste peumlr ekzistenceumln e njeuml zanoreje [ə] neuml gjuheumlt e lashta teuml Ballkanit Por kur eumlshteuml fjala peumlr zhvillimin e zanores seuml tilleuml neuml shqipen rindeumlrtimi i brendsheumlm jep edhe kronologji relative qeuml mund teuml flasin ndryshe16

Bracircncuş-i meuml tej si ndikime teuml substratit shihte ekzistenceumln e bashkeuml-tingeumlllores h- neuml fillim teuml fjaleumls kryesisht neuml bazeuml teuml fjaleumls seuml peumlrbashkeumlt me shqipen hameş hameumls neuml teuml veumlrteteuml neuml shqipen popullore nga folja ha ke-mi ndeumlrtimin [hās] jo hameumls Rotacizmin e shihte deumlshmi teuml ndikimit teuml substratit trako-dak ldquorotacizmi eumlshteuml relikt nga gjuha e lsquodakasve teuml lireumlrsquo qeuml mbijetuan deri neuml shekullin 6 jashteuml Dakiseuml neuml veri dhe neuml jug teuml provin-ceumls seuml romanizuar Duhet teuml mendohet qeuml paraardheumlsit e toskeumlve (shqipta-reumlve teuml jugut) meuml voneuml dhe teuml istrorumuneumlve shtegtuan drejt jugut peumlrka-teumlsisht pereumlndimit nga hapeumlsira e lsquodakasve teuml lireumlrsquo e nga zonat peumlrrethrdquo17

Sa i peumlrket rotacizmit qysh neuml vitet rsquo70 kishim sugjeruar njeuml shpje-gim qeuml supozonte zhvillime teuml mundshme brenda raporteve teuml caktuara sintagmatike teuml mundshme neuml zhvillimet edhe brenda gjuheumlve romane teuml hundores n neuml poziteuml ndeumlrzanore pra qeuml mund teuml paraqitet si vijon18 VnVVrV batilde [batildeneuml] ndash beumlreuml ratilden(euml) ndash reumlreuml arēna anmĭk ndash armik inimicus nn gt n gunnagt guneuml haa gt haneuml pua gt puneuml thanV gt thaneuml neuml gjuheumlt romane 1 n gt r nn gt n 2 n gt 0 nn gt n3 n = n nn gt η Peumlr keumlteuml ndryshim ka pasur dhe shpjegime teuml tjera por asnjeumlhereuml nuk eumlshteuml abstraguar konteksti nazal dhe denazalizimi Eumlshteuml pranuar peumlrgjitheuml-sisht se neuml shqipen ky ndryshim do teuml keteuml peumlrfunduar rreth sh VIII Kronologjia neuml rumanishten mund teuml jeteuml e ndryshme

Meuml tej neuml keumlteuml libeumlr Bracircncuş-i vijonte me diskutimet qeuml kishte zhvi-lluar dhe meuml hereumlt peumlr numeumlroreumlt 11-19 neuml shqipen e rumanishten tipar i

15 Bracircncuş (1995) f 114 16 Shih dhe Ismajli (1987) 17 Bracircncuş (1995) f 116 Supozimin lidhur me dakasit e lireuml dhe eventualisht lidhjen

e tyre teuml prejardhjes seuml shqiptareumlve teuml meumlvoneuml nga ta e shohim teuml mjegulluar 18 Shih Ismajli (1971-2) rimarreuml te Ismajli (1987) ff 184-192

peumlrbashkeumlt me sllavishten dhe me gjurmeuml neuml baltishtet pra i rrafshit IE peumlr ccedilka qysh nga Jokl-i eumlshteuml numeumlruar si pa ndonjeuml lidhje ndikimi nga slla-vishtja ashtu si momente teuml tjera lidhur me peumlrdorimin e numeumlroreumlve pa treguar pse rumanishtja huazoi leksemeumln sllave (sută) peumlr numrin 100 ndeumlrsa shqipja e ka marreuml leksemeumln latine (qind) Si elemente teuml pa-dyshimta teuml ndikimit teuml substratit Bracircncuş-i numeumlronte prapavendosjen e nyjeumls shquese neuml teuml dy gjuheumlt dhe disa ccedileumlshtje teuml renditjes seuml peumlrcaktoreumlve ashtu si mungeseumln e nyjeumls tek emrat qeuml parashikohen nga njeuml parafjaleuml (trece pe drum - kalon neuml rrugeuml) peumlrveccedil neuml rastin e parafjaleumlve rumune cu shq nga e te qeuml keumlrkojneuml nyjeuml ccedilka do teuml beumlhet meuml voneuml objekt disku-timesh teuml veccedilanta te Joseph Brian pikeumlrisht lidhur me substratin Neuml peumlr-gjitheumlsi duket se neuml peumlrkimet neuml fusheumln sintaksore Bracircncuş-i gjente njeuml rrugeuml shpjegimi peumlrmes theumlnies vijuese ldquoRumanishtja dhe shqipja tregojneuml njeuml prirje teuml posaccedilme peumlr prapavendosjen e pjeseumlzave teuml patheksuara (trajtat e shkurta teuml peumlremrave dhe teuml foljeve ndihmeumlse) teuml cilat i shtohen fjaleumls paraprijeumlserdquo19 ccedileumlshtje qeuml mund teuml gjenden teuml komentuara nga Shaban Demiraj neuml veprat Histori e shqipes dhe Gjuheumlsi ballkanike Neuml peumlrgjitheumlsi ky brez i studiuesve rumuneuml ngul keumlmbeuml te mohimi i ndonjeuml ndikimi teuml shqipes neuml rumanishten sa u peumlrket elementeve teuml peumlrbashkeumlta teuml dy gjuheumlve

Neuml studimet shqiptare me raportet midis shqipes e rumanishtes janeuml marreuml E Ccedilabej M Domi S Floqi E Lafe Sh Demiraj B Bokshi autori i keumltyre radheumlve etj Ccedilabej kishte theksuar ldquoShqipja dhe rumanishtja kaneuml lidhje teuml ngushta neuml fusheumln e fonetikeumls teuml morfologjiseuml teuml leksikut teuml for-mimit teuml tingujve teuml sintakseumls dhe frazeologjiseuml teuml meumlnyrave teuml teuml theumlnit dhe teuml lokucioneve proverbiale saqeuml ndash pa i harruar veccedilantiteuml ndash krijohet peumlr-shtypja se fjala eumlshteuml peumlr njeuml frymeuml teuml vetme teuml gjuheumls teuml manifestuar neuml dy forma Besoj se keumlto raporte mund teuml vlereumlsohen drejt veteumlm kur teuml veumlsh-trohen neuml kuadeumlr meuml teuml gjereuml teuml relacioneve kulturore midis keumltyre dy po-pujverdquo [kursivi ri]20 Reminishencat e frymeumls kopitariane e meuml voneuml teuml sh XIX me lsquofrymeumln e vetmersquo por me dy forma nuk duan koment

Duke kundeumlrshtuar neuml meumlnyreuml teuml vendosur implikimet e teorive teuml peumlrmendura teuml gjuheumltareumlve rumuneuml peumlr vendin e hersheumlm teuml shqipes duke sakteumlsuar se sa i peumlrket shqipes nuk mund teuml behet fjaleuml peumlr substrat sepse

19 Bracircncuş (1995) f 118 20 Ccedilabej (1959) f 531

keumltu nuk kemi teuml beumljmeuml me ndryshim gjuhe duke theksuar se mungesa e deumlshmive teuml gjuheumlve teuml lashta teuml Ballkanit nxjerr veumlshtireumlsi peumlr atribuimin e fjaleumlve teuml meumlvona peumlr cileumlndo prej tyre duke veumlneuml neuml pah se ndeumlr elementet e peumlrbashkeumlta midis keumltyre dy gjuheumlve do beumlreuml njeuml shtreseumlzim kohor Ccedilabej avanconte ideneuml vijuese ldquodegeumlt e skajit meuml verilindor teuml etnosit shqiptar neuml mesjeteumln e hershme pas gjase njeuml koheuml ende para dyndjes sllave kaneuml qeneuml neuml njeuml fqinjeumlsi teuml pandeumlrmjetme fqinjeumlsi kontakti me degeumlt e skajit meuml jugpereumlndimor teuml etnosit rumun dhe kjo lidhje u ushqye meuml tej edhe me aneumln e transhumanceumls teuml barinjve shtegtareuml Duke gjykuar nga deumlshmiteuml gjuheumlsore ky kontakt duhet teuml keteuml qeneuml mjaft intim dhe vise-vise ka shkuar mbase gjer neuml simbiozeumlrdquo Dhe ideja e simbiozeumls ka qeneuml e pranish-me edhe tek autoreuml teuml tjereuml joshqiptareuml qysh nga shkulli XIX e sidomos neuml gjysmeumln e pareuml teuml sh XX

Ne meuml 198321 neuml vijeumln e Ccedilabejteuml lidhur me ato studime kishim beumlreuml disa veumlrejtje emeumlrtimi i substratit eumlshteuml hereuml dakishte hereuml trako-dakishte hereuml trako-dako-getishte hereuml trako-dako-geto-mezishte ccedilka krijon paqarteumlsi nuk dihet se cileumls prej gjuheumlve paleoballkanike i tako-nin fjaleumlt qeuml merren si teuml substratit romanizimi neuml Ballkan kishte peumlr-fshireuml teuml gjitheuml nuk beumlnte seleksion etnik neumlse neuml rumanishten u ruaj-teumln veteumlm elemente teuml caktuara nga substrati ndeumlrsa neuml rastin e shqi-pes kemi vazhdimin e njasaj gjuhe qeuml u beuml substrat si mund teuml ngremeuml pretendimin qeuml vendi i formimit teuml shqipes ishte pikeumlrisht vendi ku mbisundoi njeuml gjuheuml romane sa u peumlrket raporteve leksikore me reumln-deumlsi eumlshteuml fakti neumlse ato hyjneuml neuml vorbull etimologjik teuml fjaleumlformimit e teuml prodhimtariseuml kuptimore disa prej atyre fjaleumlve mund teuml jeneuml teuml huazuara nga shqipja disa nga rumanishtja disa nga ndonjeuml gjuheuml tje-teumlr pra do beumlreuml diferencim kronologjik diferencim peumlr sa i peumlrket burimit etj ka dhe huazime krejt teuml vona nga shqipja ose nga rumanishtja etj

Sa u peumlrket elementeve teuml struktureumls ishte beumlreuml veumlrejtja se shpesh ato i visheshin substratit pa argumentim sepse nuk kishte shpjegim tjeteumlr lidhur me sistemin fonetik ishin veumlneuml neuml pah dallimet jo teuml vogla teuml teuml dy sistemeve shqipja ka y ka veteumlm njeuml euml ka gjateumlsi zanoresh meuml hereumlt ka pasur edhe neuml jug ka hundoreumlsi neuml veri rum nuk ka gjateumlsi zano-resh nuk ka y ka dy euml nuk ka hundoreumlsi por ka diftongje teuml mesme ka palatalizim shqipja ka ndeumlrdheumlmbore ka h ka lL rrr ishte beumlreuml

21 Ismajli (1983) rimarreuml neuml Ismajli (1987) ff 57-71

shpjegimi peumlr rotacizmin si fenomen i ruajtjes seuml dallimit midis dy majoreve hundore me funksion fonematik qeuml ngjet edhe gjetiu neuml boteumln romane por me rezultate teuml ndryshme etj Teuml gjitha keumlto flasin ndryshe nga ccedilrsquosugjeron lsquofryma e njeumljteumlrsquo Ishte veumlneuml neuml dyshim shpje-gimi peumlrmes substratit sakoheuml qeuml kemi shpjegime teuml arsyeshme gjuheuml-sore brenda zhvillimeve normale Njeumlsoj ishin veumlneuml neuml dyshim lsquoten-dencatrsquo e trasheumlguara nga substrati teuml veumlna madje neuml kontekste fare teuml pamundshme me dialekte sllave jo teuml afeumlrta pra duke peumlrdorur teuml dheuml-na teuml pasakta Sa i peumlrket prapavendosjes seuml nyjeumls ishte parapeumllqyer shpjegimi i B Bokshit neuml kuadeumlr teuml zhvillimeve teuml sintagmeumls nominale dhe teuml grupit nominal neuml raport me renditjen neuml njeuml koheuml kur leumlvizja ishte e mundshme neuml shqipen e kur neuml romanitetin ballkanik qeuml po beumlhej rumanishte kishte leumlvizje

S Riza e kishte kritikuar E Ccedilabejneuml se po i theksonte meuml shumeuml se ccedilrsquoduhej raportet e afeumlrsiseuml teuml shqipes me rumanishten ndeumlrsa ato peumlrkundrazi pas Rizeumls duheshin trajtuar si teuml mesjeteumls Peumlr lashteumlsineuml sipas tij duheshin marreuml neuml konsiderateuml meuml pareuml raportet me gjuheumlt in-doeuropiane konkretisht me greqishten22 Ccedilabej kishte qeneuml kundeumlr mendimit teuml Dh Kamardeumls i cili kishte pareuml ngjashmeumlri midis shqipes e greqishtes sa u peumlrket nyjave dhe shumeuml meuml tepeumlr23 Ccedilabej kishte pa-reuml njeuml paralelizeumlm teuml peumlrsosur midis sistemit nyjor teuml shqipes e teuml ru-manishtes Nevojeumln peumlr trsquoi veumlshtruar meuml pareuml raportet e shqipes me gjuheumlt lashtoballkanike e IE duke pareuml aty diccedilka qeuml ka teuml beumljeuml ldquome fondin e pahuazuar teuml leksikut dhe struktureumln origjinale teuml gramatikeumls soneumlrdquo Riza e kishte konkretizuar me shpjegimet peumlr ngjashmeumlriteuml peumlr krijimin e nyjeumls shquese teuml shqipes e teuml greqishtes mjaft meuml hereumlt ldquosis-temet nyjoreuml teuml gjuheumls shqipe dhe greqishtes duhet teuml jeneuml veumlrsnikeuml teuml njeuml veumlrsnikie nga meuml teuml hershmet Neuml keumlto dy gjuheuml veteumlm keumlshtu mund teuml shpjegohen keumlnaqsheumlm neuml njeuml aneuml idiomatizmi unikal i ny-jeumlzimit teuml peumlrgjitheumlsuar teuml emrave teuml peumlrveccedileumlm e nrsquoaneuml tjeteumlr mundeumlsia gjithashtu unikale e primjes seuml emrave teuml nyjeumlzuar nga deumlftoreumlt peumlr-kateumlsrdquo24

Neuml keumlteuml puneuml ai nuk ishte mjaftuar me kritikeumln e vet po i ishte

22 Riza (2004) f 93 23 Shih Camarda (1864) ff 188-189 24 Riza (2004) f 113

drejtuar tashmeuml njeuml tradite albanistike peumlr ato lidhje me greqishten teuml shembeumllluar meuml voneuml me Marko La Pianeumln ldquo tiparet e peumlrbashkeumlt midis greqishtes e shqipes janeuml aq teuml shumteuml e teuml tejpasheumlm neuml ccedildo fu-sheuml neuml leksik neuml morfologji neuml sintakseuml e deri neuml meumlnyreumln e teuml men-duarit e teuml teuml shprehurit teuml mendimit sa eumlshteuml absurde teuml duash trsquoi shpjegosh veccedilmas me ndikime teuml mundsheumlm teuml njeumlreumls gjuheuml mbi tjetreumlnrdquo25

Shaban Demiraj pas paraqitjes seuml argumentimeve teuml Ccedilabejteuml kishte parapeumllqyer po ashtu trajtimin e zbeumlrthyer teuml fjaleumlve teuml peumlrbash-keumlta shqipe-rumune neuml grupe teuml ndryshme fjaleumlsh kishte shprehur re-zerva peumlr ccedileumlshtje teuml substratit sidomos peumlr implikimet e tij lidhur me vendin e formimit teuml shqipes por kishte leumlneuml teuml hapura ccedileumlshtjet e eti-mologjive konkrete Mahir Domi e Spiro Floqi kishin ngulur keumlmbeuml meuml shumeuml neuml aspekte qeuml mund teuml jeneuml meuml qarteumlsisht objekt i trajtimit ball-kanistik teuml raporteve midis shqipes e rumanishtes - teuml struktureumls sintaksore

Besim Bokshi neuml librin e tij Prapavendosja e nyjave neuml gjuheumlt e Ballkanit duke u nisur nga studimi shterues i zhvillimeve brenda shqipes ishte marreuml edhe me proceset e prapavendosjes seuml nyjave neuml gjuheumlt rumune e bullgare dhe kishte arritur neuml peumlrfundimin se ka mundeumlsi qeuml shqipja teuml kishte ndikuar neuml romanitetin ballkanik teuml periudheumls seuml sh VII-VIII kur po formohej rumanishtja e kur kontaktet ishin ende teuml pandeumlrprera nga sllavishtet

Teuml gjitha keumlto peumlrveccedil studimeve teuml Ccedilabejteuml dhe fare pak teuml Domit nuk janeuml pareuml teuml konsultuara ndonjeumlhereuml neuml romanistikeuml

Sorin Paliga neuml koheumlt e vona me njeuml seumlreuml botimesh i ka rimarreuml raportet e shqipes me rumanishten duke i pareuml jo veteumlm neuml kontekst teuml koncepteve peumlr substratin trakas po edhe meuml gjereuml neuml njeuml synim peumlr teuml vendosur trakishten neuml teumlreuml boteumln e lashteuml IE Neuml bazeuml teuml analizave komparative-etimologjike e toponimeve parasllave teuml Siujdheseumls ball-kanike dhe teuml ujdhesave adriatike ai nxirrte vlereumlsime teuml peumlrgjithshme e teumlreuml hidronimia e lumenjve teuml meumldhenj eumlshteuml jo veteumlm parasllave po edhe pararomane trake dheapo ilire disa prej keumltyre emrave shpje-gohen peumlrmes vokabularit komun IE teuml tjerat lejojneuml shpjegime peumlr-mes teuml ashtuquajturit fond lsquomesdhetarrsquo para-indoeuropian emrat e

25 La Piana (1939) f 139-140 peumlrkthimi i S Rizeumls

ujdhesave janeuml parasllaveuml ilireuml ose romaneuml ose teuml origjineumls italiane (veneciane) janeuml parasllave dhe pararomane (trake dheose ilire) disa hidronime qeuml u referohen rrjedhave ujore peumlr trsquou bashkuar me rrjedhat kryesore teuml tilla janeuml dhe disa toponime dhe oronime neuml arealin kon-tinental emrat e origjineumls latine janeuml meuml teuml rralleuml meuml teuml shpeshteuml janeuml neuml bregdet dhe ujdhesa neuml arealin kontinental neuml Bullgari dhe Serbi meuml teuml shpeshteuml janeuml toponimet me prejardhje rumune ndeumlrsa neuml Adri-atik - dalmatine dhe italiane Pastaj Paliga diskutonte toponime para-sllave e latine popullore teuml periudheumls deri neuml sh V-VII para ardhjes sllave Pjesa II e sh VI sipas tij eumlshteuml faza meuml e vjeteumlr e kalimit nga lat e voneuml neuml dalmatishten dhe rumanishten ccedilka nuk pajtohet me shu-meuml historianeuml teuml rumanishtes Neuml intervalin midis sh VI-X ka ndodhur procesi i etnogjenezeumls seuml popujve teuml Europeumls Juglindore dhe neuml peumlrgji-theumlsi teuml Europeumls beumlnte dallim midis trakeumlve dhe ilireumlve teuml romanizuar dhe rumanishtes e dalmatishtes por flet peumlr element trako-ilir neuml zonat kalimtare ndash Maqedoni e Bosnje Baseni i Drineumls ndeumlrsa kelte neuml Sllo-veni Neuml ff 37-42 fliste peumlr etnogjenezeumln e shqiptareumlve Pranonte se neuml territorin shqiptar ka pasur vazhdimeumlsi banimi por ai shihte aty dhe probleme Neuml fakt ai nisej nga ideteuml e I I Rusu teuml shprehura neuml kon-ferenceuml neuml Akademineuml Rumune meuml 1981 Repereumlt e teoriseuml seuml tij janeuml nuk mund teuml flitet peumlr diskontinuitet habitati neuml territorin shqiptar eumlshteuml deumlshmuar qarteuml romanizimi i ilireumlve neumlpeumlr njeuml proces teuml shpejteuml dhe teuml thelleuml sa qeuml ilireumlt nuk peumlrmenden meuml si grup etnik i veccedilanteuml nga sh II pas Krishtit Eumlshteuml pak e besueshme qeuml njeuml popull neuml fqinjeumlsi me grekeumlt teuml mos peumlrmendej nga autoreumlt antikeuml Keumlteuml e shpjegon veteumlm romanizimi i tyre i ploteuml dhe i thelleuml Meqeneumlse shqipja eumlshteuml idiomeuml me struktureuml teuml veccedilanteuml teuml tipit neoilir apo neotrak duhet ta identifi-kojmeuml arealin ku do teuml jeteuml ruajtur neuml shekujt e pareuml teuml ereumls soneuml si njeuml grup etnik trak apo ilir jo shumeuml i prekur nga romanizimi Peumlrmes eli-minimit Russu ka peumlrfunduar se neuml jug teuml Danubit i vetmi popull i paromanizuar kaneuml qeneuml grekeumlt keumlshtu qeuml duket pak e besueshme qeuml keumltu teuml keteuml mbijetuar njeuml ishull i paromanizuar Po teuml kishte mbi-jetuar do teuml peumlrmendej neuml dokumente26 Meuml tej ai thoshte se edhe neuml Veri teuml Danubit romanizimi ka qeneuml i fuqisheumlm dhe i thelleuml Por ka ekzistuar hapeumlsira e Moldoveumls dhe Maramureshit ku arkeologeumlt kaneuml

26 Paliga mendon se ky pohim eumlshteuml tepeumlr i guximsheumlm

treguar se dakeumlt e lireuml kaneuml vazhduar peumlr njeuml koheuml meumlnyreumln tradiciona-le teuml jeteseumls Veteumlm grupe relativisht kompakte teuml dakeumlve teuml lireuml sido-mos teuml karpeumlve e kostoboccedileumlve neumln trysnineuml e shtrirjes sllave u shpeumlr-nguleumln drejt jugut deri neuml jug teuml Danubit Keumltu neuml peumlrzierje me po-pullsineuml lokale ilire teuml romanizuar beumlneuml teuml lindte njeuml popull i ri shqip-tareumlt Gjuha shqipe ka disa komponente autoktone ilire latine popu-llore (si rezultat i romanizimit) trake-veriore (karpike sepse grupi karp ishte grupi meuml tenac trak i paromanizuar deri voneuml i peumlrmendur neuml dokumente deri neuml sh V mendonte ai) dhe protorumune ldquoVeteumlm njeuml stratifikim i keumltilleuml etnolinguistik mund teuml shpjegojeuml nga njeumlra aneuml ngjashmeumlriteuml midis rumanishtes dhe shqipes (edhe peumlr ccedilka ka teuml beumljeuml me lashteumlsineuml autoktone ashtu si peumlr elementet romane) por edhe ve-ccedilantiteumlrdquo

Neuml horizontet e sh IV-VI e meuml voneuml kaneuml ekzisuar dy areale ku mund teuml ruheshin grupe kompakte trake areali karpik-kostobok (Mol-davia e sotme) dhe njeuml areal neuml jug teuml Bullgariseuml moderne thoshte ai

Pas Paliga-s hipoteza e Russu-it dhe e shkolleumls bullgare keumlrkoj-neuml teuml pajtojneuml teori teuml papajtueshme sepse neuml njeuml aneuml i konsiderojneuml shqiptareumlt ekskluzivisht ilireuml teuml romanizuar (shkolla shqiptare) por nga ana tjeteumlr me origjineuml trake Ka argumente historike e arkeolo-gjike qeuml e mbeumlshtesin njeumlreumln prej hipotezave shqipja reflekton pa dy-shim njeuml ndikim trak qofteuml verior (teuml tipit karpik) qofteuml trak neuml kup-timin e mireumlfillteuml (trak jugor)27 Pas tij ka ekzistuar njeuml grup etnik i paromanizuar apo veteumlm pjeseumlrisht i romanizuar qeuml do teuml keteuml luajtur rol me reumlndeumlsi neuml etnogjenezeumln e shqiptareumlve Ky ka qeneuml veteumlm tra-kas Pyetja shtrohet veteumlm sa eumlshteuml e mundshme qeuml njeuml grup karpik teuml keteuml pasur mundeumlsi teuml tilleuml meuml shumeuml se njeuml grup jugor meuml afeumlr shqip-tareumlve Paliga nuk merrte qeumlndrim Nuk e peumlrjashtonte qeuml neuml etnogjenezeumln e shqiptareumlve teuml keneuml marreuml pjeseuml dhe grupe teuml tjera veri-trake (karpike) dhe jug-trake ldquoVeccediloriteuml dialektore midis gegeumlrishtes dhe toskeumlrishtes mund ta reflektonin pikeumlrisht keumlteuml gjeumlrdquo ldquoEsencial na duket fakti se shqipja nuk mund teuml konsiderohet njeuml idiomeuml neoilire po njeuml peumlrzierje elementesh ilire romane (apo ilire teuml romanizuara) me teuml cilat bashkohen meuml voneuml elemente trakase dhe elemente protorumune neuml shkalleumln qeuml romanizimi avanconterdquo

Argumente linguistike peumlr keumlso formulimesh keumlrkonte tek Landi

27 Paliga 40

(1986)28 pas seuml cileumls mbret neuml shqipen nuk rrjedh nga imperatorem sepse kjo do teuml kishte dheumlneuml mbeumlrdur mbeumlrtuor mbeumlrtuer po nga e ndeumlrmjetmja romane icircmpărat) Por neuml teuml veumlrteteuml neuml shqipen pas reumlnies seuml i- nistore forma peumlr huazim do teuml keteuml qeneuml mpirat (gt mbrat gt mbret) pasi kishte reumlneuml dhe prapashtesa -or Pavareumlsisht nga kjo Paliga keumlrkonte dhe peumlrjashtime teuml tjera kryq(euml) kjel kreshmeuml reumlreuml mik peumllqenj qytet qind fruer fshat keumlndoj (referonte dhe Vătăşescu 1997)

Aporti i fondit ilir argument peumlr keumlteuml eumlshteuml fakti se hidronimia dhe toponimia antike eumlshteuml ruajtur neuml shqipen sipas zhvillimit fonetik specifik Scupi ndash Shkup Naissus ndash Nish Scodra ndash Shkodeumlr Lissus ndash Lesh Ulcinium ndash Ulqin Dyrrachium ndash Durreumls Aulona ndash Vloreuml Shkonte edhe meuml larg dhe citonte Bracircncuş-in me ideneuml se shqipja paska elemente teuml tipit satem dhe centum peumlr teuml nxjerreuml peumlrfundimin e tij veumlrtet specifik ldquoShkurt mund teuml pohohet se shqipja eumlshteuml gjuheuml sintezeuml multilinguistike stratifikim etno-kulturor duksheumlm derutant por qeuml ndash neuml analizeumln e kujdesshme ndash e ka logjikeumln e vet teuml brendshmerdquo duke pohuar neuml rrugeumln e thjeshteumlsimeve madje keumlshtu qenka pronocuar dhe Huld 1984 1-14 ccedilka natyrisht eumlshteuml pak si ndryshe dhe meuml komplekse

Neuml librin peumlr etimologjiteuml trakase neuml rumanishten S Paliga peumlrpiqej trsquoi vendoste keumlto realitete duke hamendeumlsuar formulime qeuml mund teuml keumlrko-nin argumentime ploteumlsuese madje teuml forta Pas tij romanizimi neuml bregun e Adriatikut qe i shpejteuml ndeumlrsa ilirishtja dhe foleumlsit e saj u zhdukeumln nga dokumentet duke filluar nga sh 2 pas Krishtit pastaj Iliria kishte veteumlm kuptim thjesht gjeografik Peumlrkundrazi trakishtja vijoi teuml ekzistonte me shekuj megjitheuml trysnineuml e fuqishme teuml romanizimit Shkolla bullgare e studimeve trakase mbron me keumlmbeumlngulje mbijeteseumln e trakishtes deri tek arritja e sllaveumlve neuml sh VI ndeumlrsa arkeologeumlt rumuneuml argumentojneuml se foleumls teuml shpeumlrndareuml trakas kishin qeumlndruar neuml hapeumlsirat e paromanizuara teuml Moldaviseuml (Karpeumlt) dhe teuml Transilvaniseuml Sipas Paliga-s trakishtja eumlshteuml folur deri neuml sh VI-VII pas Krishtit mbase edhe meuml voneuml neuml hapeumlsira teuml izoluara ldquoNeumlse pranojmeuml ideneuml se shqipja neuml themel eumlshteuml idiomeuml neotrakase dhe jo neoilire siccedil ishte menduar meuml hereumlt mund teuml vendosim hipotezeumln se trakishtja ende jeton - neuml meumlnyreuml teuml ccediluditshme - me emeumlrtimin shqipe Neumlse njeuml vizion i tilleuml nuk konsiderohet tepeumlr audicioz formula mund teuml ishte trakishtja eumlshteuml ende idiomeuml e gjalleuml me emrin shqipe dhe

28 Landi 1986

peumlrmes elementeve teuml numreumlta indigjene teuml rumanishtes disa prej teuml cileumlve janeuml ruajtur apo huazuar nga gjuheumlt fqinje (bullgarisht serbisht ukrainisht hungarisht)rdquo29 Neuml fusnoteuml ai shtonte ldquoSido qeuml teuml jeteuml karakteri i sugjeruar neo-ilir i shqipes nuk mund teuml invokohet meuml me argumente shkencorerdquo Megjithateuml Paliga e ndjente teuml nevojshme teuml shtonte gjithashtu se sipas Russu-it trakishtja dhe ilirishtja ldquoduhet teuml keneuml qeneuml gjuheuml ngushteumlsisht teuml afra midis tyre mbase reciprokisht teuml kuptueshme seuml paku peumlrgjateuml kufirit teuml tyre gjuheumlsorrdquo()30

Supozim pas supozimi neuml njeuml peumlrzierje teuml keumltilleuml teuml gjitha keumlto peumlr-fundojneuml teuml marra si teuml veumlrteta ldquomeqeuml inventari i ilirishtes eumlshteuml ende meuml pak i numeumlrt se i trakishtes do teuml peumlrqendrohemi neuml rindeumlrtimin e arsye-sheumlm teuml fonetikeumls seuml trakishtes Meqeuml ilirishtja ishte gjuheuml e shuar neuml sh II pas Krishtit i kemi teuml gjitha arsyet teuml pranojmeuml qeuml elementet e mundshme ilire kryesisht neuml shqipen disa neuml kroatishten dhe sllovenishten duhet teuml jeneuml ruajtur peumlrmes proto-dalmatishtes meuml pak peumlrmes proto-romanishtes pereumlndimorerdquo f 239

Peumlr shembull neuml fusheumln e vokalizmit Paliga theksonte se Reichen-kron (1966) Russu shkolla bullgare (Georgiev Duridanov) dhe Poghirc kaneuml ndjekur rrugeuml teuml papajtueshme teuml rindeumlrtimit fonetik Megjithateuml Poghirc e Bracircncuş i kaneuml peumlrshtatur peumlrfundimet e studiuesve bullgareuml Teuml rindeumlrtosh vokalizmin e trakishtes sipas tij do teuml thoteuml teuml beumlsh analizeuml teuml emrave trakas teuml ruajtur nga shkrimtareumlt grekeuml e latineuml teuml beumlsh analizeuml teuml formave teuml mundshme moderne teuml ruajtura neuml rumanishten shqipen dhe bullgarishten Keumlshtu eumlshteuml shumeuml e besueshme qeuml trakishtja teuml keteuml pasur njeuml zanore neuteumlr siccedil provohet nga rumanishtja ă shqipja euml bullgarishtja ъ siccedil kishte sugjeruar Poghirc

Indoeuropeisti dhe ballkanologu Eric P Hamp duke u nisur nga shqyrtimi i raporteve teuml shqipes me rumanishten kishte avancuar hipotezeumln e tij peumlr ekzistenceumln neuml lashteumlsi teuml njeuml fashe dialektesh IE qeuml ai i quante pro-to-albanoide e qeuml shtrihej nga vija Jireček e deri neuml Karpate ndeumlrsa shqipja ishte veteumlm njeuml mbetje e atij grupi dialektesh ashtu si dhe elementet e peumlr-bashkeumlta teuml rumanishtes e mbase edhe elemente teuml tjera leksikore karpato-ballkanike Neuml veumlshtrimin e tij ldquohistorikisht rumanishtja eumlshteuml latinishte e folur me njeuml sistem theksor shqiprdquo ccedilka do teuml thoteuml se neuml latinishten e voneuml

29 Paliga ff 236-237 30 Paliga f 239

danubiane teuml Dakiseuml kishte pasur njeuml ndikim teuml gramatikeumls seuml njeuml grupi teuml proto-shqipes apo si thoshte ai teuml proto-albanoidishtes Keumlteuml ai kishte provuar ta peumlrtregonte peumlrmes zhvillimeve fonetike neuml fusheumln e lateraleve neuml sllavishtet jugore neuml raport me shqipen me implikime peumlr zhvillimet -l-gt-r- neuml rumanishten Fjaleumlt e rumanishtes teuml njohura si teuml substratit Hamp i kishte pareuml si Restwoumlrter dhe jo si Lehnwoumlrter duke veccediluar midis tyre a) njeuml shtreseuml meuml teuml hershme karpato-ballkanike teuml fusheumls baritore b) njeuml shtreseuml nga kontaktet e meumlvona midis shqipes e rumanishtes dhe c) njeuml shtreseuml tjeteumlr meuml teuml re Sa i peumlrket shtreseumls seuml pareuml teuml ekzemplifikuar peumlrmes vateumlr shtrungeuml hurdheuml Hamp mendonte se reflektonin njeuml tufeuml teuml tilleuml gjuheumlsdialektesh proto-albanoide qeuml shtrihej nga vija Jireček e deri neuml Karpate dhe Ukraineuml Keumlteuml vijeuml teuml menduari ai e ndiqte edhe me analizeumln e emeumlrvendit Drobeta si dru+teuml duke pareuml aty sintagmeumln meuml teuml vjeteumlr shqipe (sh I para K) ccedilka na ishte dukur e paqeumlndrueshme peumlr arsye teuml zhvillimit teuml nyjave (Ismajli 2003) Peumlrgjitheumlsisht Hamp po ashtu kishte veumlrejtur se toskeumlrishtja neuml njeuml koheuml do teuml jeteuml kaluar nga veriu (zonat Leskovac-Nish) anash Sharrit drejt jugut ccedilka po ashtu nuk duket plauzibile peumlr shkak teuml dispozicionit shumeuml teuml hersheumlm teuml ndarjes dialektore teuml shqipes ashtu si eumlshteuml sot As Hamp-i as Bracircncuş-i e teuml tjereuml qeuml mund teuml keneuml menduar se dallimi gegeumlrishte toskeumlrishte mund teuml kishte prejardhje teuml meumlhershme teuml ndryshme gjeografike pra edhe gjuheumlsore dmth shtrirje dy shtresash gju-heumlsore nuk kaneuml sjelleuml argument tjeteumlr pos afriseuml seuml supozuar meuml teuml madhe teuml toskeumlrishtes me rumanishten ccedilka mendoj se mund teuml shpjegohet me arsye teuml tjera teuml zhvillimit gjuheumlsor Peumlr meuml tepeumlr edhe teoria peumlr shtyrjen e arumanishtes neuml jug nga veriu diku pas sh X gjithnjeuml e meuml pak po ka mbeumlshtetje

Joseph Brian (1999 2001) duke u mbeumlshtetur neuml ideteuml e Hamp peumlr teorineuml e substratit peumlrmes proto-albanoidishtes ka provuar teuml gje-nte elemente teuml tjera mbeumlshteteumlse neuml fusheumln e struktureumls gjuheumlsore In-finitivi peumlr teuml cilin ai eumlshteuml specialist i kulmit peumlr arsye kronologjike nuk i delte i pranuesheumlm sa i peumlrket substratit koncept teuml cilin ai e pra-nonte dhe i beumlnte jehoneuml seumlrish Por ai gjente elemente teuml tjera struktu-rore neuml fusheumln e fonetikeumls me vendin e theksit neuml raport me mbaresat ndryshe nga prapashtesat me lateralet apo teuml sintakseumls me parafjaleumlt cu ndash me neuml sintagma emeumlrore Ideteuml e tij janeuml ende neuml zhvillim dhe du-het teuml presim argumentet qeuml do teuml sjelleuml

S Schumacher (2009) i eumlshteuml kthyer me shumeuml mprehteumlsi studimit teuml

huazimeve protoshqipe neuml latinishtenromanishten duke synuar keumlshtu ridiskutimin e njeumlrit nga elementet thelbeumlsoreuml teuml argumentimeve substra-tiste Duke e cileumlsuar si ldquonjeuml paragjykim etnocentrik me formulim pole-mikrdquo (ein polemisch formuliertes ethnozentrisches Vorurteil) pa teuml dheumlna empirike pyetjen e A Graurit ldquoneuml cileumln epokeuml mund teuml besohet se shqip-tareumlt kaneuml qeneuml aq superioreuml ndaj rumuneumlve neuml meumlnyreuml qeuml keumlta teuml fundit teuml keneuml huazuar nga teuml pareumlt terma qyteteumlrimi si lsquovatrarsquo lsquomosharsquo etjrdquo31 ai neuml mbeumlshtetje teuml krahasimeve me raportet e aborigjeneumlve australianeuml me anglishtfoleumlsit ku ka huazime nga ato gjuheuml e cileumlsonte absurd pohimin e tilleuml dhe shpjegonte se huazime nga proto-shqipja neuml latinishten mund teuml keteuml pasur qofteuml neuml rastet kur latinishtfoleumlsit teuml keneuml huazuar ndonjeuml fjaleuml prej shqipfoleumlsve qofteuml dhe neuml rastet kur shqipfoleumlsit e romanizuar teuml keneuml peumlrdorur ndonjeuml fjaleuml teuml proto-shqipes neuml latinishten e tyre duke krijuar keumlshtu huazime

Schumacher-i beumlnte edhe vlereumlsimin e studimeve rumune teuml ra-porteve teuml shqipes me rumanishten peumlrmes dy personazheve G Bracircn-cuş dhe I I Russu Teuml parin e cileumlsonte teuml interesuar peumlr trsquoiu afruar seuml veumlrteteumls ndeumlrsa puneumln e teuml dytit e shihte si njeumlformeumlshe dhe me meto-deuml teuml vjetruar ccedilka sipas tij shpjegohej me detyrimin qeuml kaneuml keumlto bo-time ndaj ideologjiseuml shteteumlrore rumune peumlr teuml treguar se ldquorumaniteti eumlshteuml zhvilluar neuml truall teuml Dakiseuml - dhe veteumlm atyrdquo Schumacher-i ana-lizonte gjereumlsisht huazimet neuml rumanishten ballkanike nga proto-shqi-pja harc ţarcu ndash thark qeuml neuml njeuml studim teuml detajuar etimologjik e bie teuml lidhur me shqipen thur vatră ndash vatreuml votreuml neuml proto-shqipen ātrā prej nga u beuml votreuml gt vatreuml brenda shqipes ndeumlrsa forma meuml e her-shme u huazua neuml romanishten ballkanike Keumlshtu evitohej dhe nevoja peumlr supozimin se fjala do teuml keteuml hyreuml nga toskeumlrishtja Meuml tej ai merr-te neuml shqyrtim picircricircu peumlrrua viezure ndash vjedulleuml dhe curpen ndash kurpeumln Merrte qeumlndrimet ndaj ideve teuml Russu-it Bracircncuş-it Ccedilabejteuml Teuml parin e kritikonte peumlr arsye metode e peumlr ngurteumlsi ideologjike teuml dytin e lav-deumlronte peumlr peumlrpjekjet peumlr trsquoiu afruar seuml veumlrteteumls edhe pse meuml voneuml mbase neumln trysni teuml rrethanave ishte kthyer prapa Peumlr Ccedilabejneuml thek-sonte ndryshimet ndaj Russu-it e Bracircncuş-it sa i peumlrket vendit teuml for-mimit teuml shqipes Shprehte keqardhjen qeuml neuml disa raste Ccedilabej sipas tij nuk ishte i sakteuml neuml ccedileumlshtje teuml historiseuml fonologjike

31 Graur (1936) f 63

Neuml fusheuml teuml peumlrkimeve strukturore ai merrej sidomos me ccedileumlsh-tjen e nyjeumls ku shqyrtonte seumlrish ccedileumlshtjen e aglutinimit teuml emrit me nyjeumln qeuml mendonte se do teuml keteuml ndodhur para se teuml binin neuml proto-shqipen bashkeumltingeumllloret hundore fundore neuml fjaleumlt shumeumlrrokeumlshe ccedilka neuml krahasim me zhvillimet e tilla neuml latinishten e neuml greqishten i dukej teuml vendosej para sh I para Kishtit ldquo ka porse njeuml argument thelbeumlsor kronologjik qeuml neuml diskutimin peumlr nyjeumln e prapavendosur de-ri tash nuk eumlshteuml marreuml parasysh neuml shqipen peumlrngjitja e emrit dhe ny-jeumls shquese vijuese ka njeuml lashteumlsi teuml madhe ndash kjo shihet sidomos nga fakti se kalleumlzorja e emrave mashkulloreuml e femeumlroreuml me nyjeumln shquese neuml shqipen e lashteuml kishte formeumln -neuml se kjo -neuml lidhet me -om+-tom peumlrkateumlsisht -ām+-tāmrdquo ldquo peumlrngjitja midis emrit dhe nyjeumls shquese duhet teuml keteuml ndodhur para se neuml shqipen bashkeumltingeumlllorja hundore fundore neuml fjaleumlt shumeumlrrokeumlshe teuml jeteuml bjerreumlrdquo f 56

Sipas tij nuk ka teuml dheumlna direkte kur u boreumln bashkeumltingeumllloret hundore por ka mundeumlsi krahasimi me latinishten ku mund teuml ccedilohet deri neuml shekullin III para K e me greqishten ku do teuml jeteuml zhdukur neuml shekullin II para Krishtit Prandaj neumlse proto-shqipja lidhur me keumlteuml ccedileumlshtje fonetikisht do teuml jeteuml sjelleuml afeumlrsisht si latinishtja e greqishtja e asaj kohe bashkeumltingeumllloret peumlrkateumlse hundore teuml proto-shqipes do teuml jeneuml zhdukur teumlreumlsisht meuml seuml voni neuml sh I para K Meqeneumlse peumlrngjitja e emrit me nyjeumln shquese duhet teuml keteuml ndodhur para reumlnies seuml bashkeuml-tingeumlllores hundore kjo do teuml thoteuml se protoshqipja qysh para sh I para K kishte nyjeuml shquese teuml peumlrngjitur (f 57) Eumlshteuml e besueshme qeuml krijimi i nyjeumls shquese neuml gjuheumln shqipe teuml keteuml ndodhur neumln ndikimin e greqishtes Krijimi i nyjeumls mund teuml konsiderohet fenomen areal Por meqeuml nyja shquese e gjuheumlve romane eumlshteuml krijuar veteumlm pasi teuml jeneuml meumlveteumlsuar ato kjo do teuml thoteuml se neuml rastin e krijimit teuml nyjeumls neuml shqi-pen nuk kemi teuml beumljmeuml me ndonjeuml ndikim nga latinishtja po peumlrkun-drazi shqipja e lashteuml mund teuml kishte ndikuar neuml ccedileumlshtjen e prapave-dosjes seuml nyjeumls shquese neuml rumanishten qeuml eumlshteuml e vetmja gjuheuml roma-ne me nyjeuml teuml prapavendosur e qeuml neuml fqinjeumlsi kishte shqipen e cila do ta keteuml prapavendosur nyjeumln shekuj meuml hereumlt Neuml romanistikeuml njeuml ide e tilleuml eumlshteuml kundeumlrshtuar

Schumacher-i nuk i kishte sheumlnuar si teuml njohura ideteuml e S Rizeumls peumlr krijimin mbi dy mijeuml vjet meuml hereumlt teuml nyjeumls shquese (teuml paraven-dosur e qeuml u prapavendos meuml voneuml) neuml shqipen as peumlr ngjashmeumlrineuml

me greqishten e vjeteumlr lidhur me krijimin e nyjeumls shquese32 as ideteuml e Bokshit peumlr mundeumlsiteuml e ndikimit teuml shqipes neuml rumanishten sa i peumlrket prapavendosjes seuml nyjeumls dhe peumlr diskutimin lidhur me prejardhjen e -n teuml kalleumlzores33 Peumlrfundimi i Schumacher-it meuml duket me interes neuml Ballkan latinishtja e folur peumlrkateumlsisht rumanishtja ka qeneuml neuml kon-takt me proto-shqipen prej seuml cileumls ka peumlsuar ndikime leksikore dhe strukturore Ku do teuml jeteuml zhvilluar ky kontakt sipas tij nuk dihet por mund teuml thuhet se njeuml pjeseuml e proto-albaneumlve u romanizua dhe ajo pje-seuml solli pastaj tipare leksikore e strukturore teuml gjuheumls seuml saj neuml latinish-ten Sa i peumlrket konceptit teuml substratit ai mendonte se kemi teuml beumljmeuml me njeuml mistifikim Peumlrdoret kryesisht nga ata qeuml duan teuml mohojneuml se proto-shqipja mund teuml keteuml ndikuar neuml latinishten e folur romanishten neuml Ballkan Substrati i paemeumlr ballkanik sipas tij ka njeuml prapavijeuml po-litike ldquosheumlrben para seuml gjithash peumlr teuml mbeumlshtetur tezeumln e autoktoniseuml qeuml neuml Rumani praktikisht eumlshteuml ngritur neuml rrafsh doktrine shteteumlrorerdquo 59

Neuml krahasimet midis rumanishtes dhe shqipes na dalin elemente teuml ndryshme teuml vjetra strukturore sintaksore leksikore teuml shtresave teuml ndryshme Neuml konceptimet e Sprachbundit ballkanik ato qeuml janeuml veteumlm teuml shqipes dhe teuml rumanishtes sikur dalin periferike dhe aty hyjneuml meuml teuml vjetrat gjithsesi peumlrbashkeumlsiteuml veteumlm teuml keumltyre gjuheumlve para periu-dheumls sllave Pastaj vijneuml peumlrbashkeumlsiteuml nga fondi latin dhe meuml tej ato me burim sllav peumlr teuml mos u ngjitur meuml tej neuml koheuml kur kontaktet mi-dis dy gjuheumlve duket teuml keneuml qeneuml jo teuml drejtpeumlrdrejta dhe intensive Prandaj peumlr teuml folur neuml meumlnyreuml meuml teuml sakteuml peumlr vendin e shqipes neuml lashteumlsi del e nevojshme teuml shohim raportet e keumltyre gjuheumlve neuml fusheumln e latinitetit Haralambie Mihăescu dhe teuml tjereumlt kishin konstatuar se shqipja duke u folur neuml fqinjeumlsi dhe neuml hapeumlsira ku dominonte lati-nishtja ka njeuml shtreseuml teuml gjereuml fjaleumlsh latine neuml teuml gjitha fushat rreth 600 fjaleuml bazeuml Latinizmat e shqipes peumlr njeuml pjeseuml janeuml meuml teuml hersheumlm se teuml rumanishtes kaneuml karakter edhe urban meuml pak rural se teuml ru-manishtes peumlr njeuml pjeseuml afrohen meuml shumeuml me dalmatishten e roma-nitetin pereumlndimor eumlshteuml veumlrejtur njeuml shtreseuml qeuml veccedilon latinizmat e shqipes dhe teuml greqishtes nga latinizmat e tjereuml ballkanikeuml34 Qysh 32 Riza (1958) Riza (1966) 33 Bokshi (1980) Bokshi (1984) 34 Mihăescu (1966) Mihăescu (1981) Shih shtojceumln

Meyer-Luumlbke kishte pareuml se latinizmat e shqipes ishin meuml teuml vjetra se janeuml kryesisht nga forma teuml thjeshta ndeumlrsa teuml gjuheumlve romane de-rivate meuml popullore

Kjo do teuml thoteuml se neuml raport me rumanishten shqipja ishte folur meuml neuml pereumlndim teuml Gadishullit Ballkanik Fakti se neuml shqipen kemi hu-azime teuml vjetra greke shumeuml meuml tepeumlr se neuml rumanishten flet po ashtu neuml teuml mireuml teuml keumltij konstatimi

Me interes kaneuml qeneuml pikeumlrisht neuml keumlteuml drejtim vrojtimet e Juumlr-gen Kristophson (1988 51-93) peumlr romanizmat e shqipes Sipas tij kontaktet e shqipes me latinishten gjuheuml romane kaneuml qeneuml dinamike neuml koheuml dhe hapeumlsireuml Neuml parim duke leumlneuml anash latinishten e periu-dheumls klasike standarde gjuheuml e shkruar ai veccedilonte meuml tej latinshten e periudheumls pasklasike gjuheuml e shkruar gjuheumln popullore latine teuml peri-udheumls klasike gjuheumln popullore latine teuml periudheumls pasklasike varian-tet rajonale neuml koheuml teuml ndryshme gjuheumlt joromane neuml pika teuml ndrysh-me kohore duke vendosur keumlshtu kontakte dinamike dhe jo njeumldrejti-meumlshe midis idiomeumls vendore jolatine dhe idiomave romane (latinishte popullore) neuml koheuml teuml ndryshme Ndeumlr periudhat qeuml veumlrehen nga skica e tij f 53 del se kontakte mund teuml parashikohen midis latinishtes neuml kuptimin e gjuheumls popullore teuml periudheumls klasike por edhe teuml latinish-tes klasike standarde pastaj midis latinishtes popullore teuml periudheumls pasklasike ku relacionet midis lat klasike dhe romanishtes seuml periu-dheumls seuml koheumls seuml tashme e romanishtes seuml koheumls klasike janeuml teuml tipit teuml kontinuitetit por janeuml teuml mundshme aty ndikime lat klasike pasklasike neuml teuml dhe neuml shqipen peumlrkateumlse njeumlhereumlsh derisa neuml periudhat e meumlpar-me kemi ndikime neuml shqipen nga latinishtja dhe romanishtja apo la-tinishtja popullore e koheumls klasike e pasklasike neuml njeuml periudheuml koho-re teuml caktuar kemi ndikime nga romanishtja neuml variacionet rajonale teuml tipit rumanishte teuml tipit rajonal dalmatishte dhe teuml tipit rajonal italish-te teuml gjitha neuml njeuml periudheuml teuml shqipes seuml hershme (Fruumlhalbanisch) Neuml keumlteuml lak kohor mendohet teuml keteuml pasur njeuml fazeuml bilinguizmi midis shqipes peumlrkateumlse dhe para-rumanishtes neuml periudheumln kohore vijuese ndeumlrkaq sheumlnohen meuml tej kontakte dhe ndikime midis romanishtes seuml tipit dalmat e italian por jo meuml rumun neuml shqipen Neuml koheumln t3 pra kemi njeuml kontakt teuml tipit teuml bilinguizmit teuml peumlrhapur midis parashkalleumls seuml rumanishtes seuml sotme para-rumanishtes dhe rumanishtes seuml hersh-me dhe para-shqipes apo shqipes seuml hershme (Vor- Fruumlh-albanisch)

keumltu mendohet teuml keteuml pasur ndikime nga drejtimi i romanishtes seuml ti-pit para-rumun apo rumanishte e hershe neuml para-shqipen apo shqipen e hershme por edhe e kundeumlrta kjo merret si njeuml situateuml e bilinguizmit teuml peumlrhapur apo edhe si e rrethanave teuml substratit teuml disa grupeve teuml fo-leumlsve teuml shqipes seuml asaj shkalle por jo teuml gjitheumlve peumlr peumlrkateumlsen ro-mane Keumlteuml hipotezeuml e mbeumlshteste pas tij meuml tej fakti se elementi autokton i rumanishtes shfaq paralele teuml pjesshme me shqipen sakoheuml qeuml me gjuheuml teuml tjera nuk dalin korrespondenca bindeumlse35 Pavareumlsisht se ka raste shpjegimesh kronologjike-etimologjike teuml erreumlta diskutimi i tij neuml bazeuml teuml kritereve nga fusha e zhvillimeve fonetike e semantike ka vlereuml Prej keumltyre analizave teuml risimeve del se disa prej elementeve romane teuml shqipes lidhen me rumanishten konkretisht me para-ruma-nishten apo rumanishten e hershme Si ilustrim jep rastin lat scala rom scala formeuml e veccedilanteuml gjuheumlsore scaƚă (forcim i l ndeumlrzanore dobeumlsim i fundjes) rom e re scala it scară rum (ƚ r) eacutechelle fr escala sp Huazimi neuml shqipen e hershme shkalleuml (ƚ = ll neuml fund ka euml

neuml fillim sh) Shqipja dhe rumanishtja keumltu ndahen nga gjuheumlt e tjera romane me ndryshimin e -l- f 56 Pak meuml i veumlshtireuml shihet rasti i emrave populloreuml teuml muajve (f 56-7)

lat letr romane rajonale rajonale romane rumune shqipe (forma teorik teuml rind) realizime teuml mundshme fonet ianuarius kalendarius kaƚendariu cărindar kalleumlnduar

februarius feurariu făruar fruar martius marču marţ mars aprilis priƚu prier prill

iunius ceresiarius krsquoerešariu cireşar qershor iulius hellip hellip augustus agustu agust gusht septembris hellip hellip octobris hellip hellip novembris brumarius brumariu brumar brymor

decembris Sanctus Andreas san andrea icircndrea sheumlneumlndre

sheumln e shqipes duhet trsquoi peumlrgjigjet formeumls seuml vjeteumlr rumune sicircn si te it san Forma e ploteuml apo e gjateuml neuml rumanishten eumlshteuml sllave ndash sficircnt apo greke ndash arum ajiu shqip shenjt i e prandaj duhet teuml jeteuml nga njeuml tjeteumlr idiomeuml romane ku -nct u beuml -nj Do teuml veumlrejmeuml se neuml rastet si gusht mund teuml kemi teuml beumljmeuml me fazeuml meuml teuml hershme sepse reumlnia e zanores neuml fillim peumlrputhet

35 Kristophson 1988 f 53-54

me teuml tjerat Ndue Ndre mik rrgjan etj te qershor brymor mund teuml kemi teuml beumljmeuml me huazim teuml parmeuml qershi brymeuml dhe pastaj ndeumlrtime brenda rrjedhave teuml shqipes te sheumln shenjteuml kemi teuml beumljmeuml me kronologji tjeteumlr teuml huazimit teuml terminologjiseuml seuml krishtereuml prandaj edhe shtreseuml tjeteumlr gjuheumlsore nuk e di sa e afeumlrt me dalmatishten

Midis lat rum e shq ai vendos ndeumlrpeumlrgjegjeumlsi tingullore si vijon latinisht rumanisht shqip a neuml poziteuml teuml theksuar ă icirc euml i neuml poziteuml teuml theksuar ă icirc euml ce-cice-ci- q- ge-gi- ge-gi gj- s s sh ti- ci- para zanores ci- ţ s l ndeumlrzanore r ll cl- gl- klrsquo-glrsquo e vjeteumlr zhvillimi i meumltejmeuml i ndrysheumlm -ct- pt ft Por shqip jt t qt f 57

Korrespondenca teuml tilla tingullore flasin peumlr koheuml meuml teuml vjeteumlr aq meuml tepeumlr qeuml ato mund teuml veumlrehen edhe tek elementi autokton i rum viezure vjedhull Edhe kjo flet peumlr kontakte teuml lashta midis romaneumlve rajonaleuml dhe joromaneumlve vendoreuml f 57

Kur neuml fjaleumlt shqipe me prejardhje romane kemi reflekse teuml tjera kjo do teuml thoteuml se duhet teuml shohim lidhjet me ndonjeuml gjuheuml tjeteumlr roma-ne si gjuheuml e dyteuml e kontaktit ndash keumltu dalmatishtja neumlse as kjo nuk jep shpjegim duhet teuml shohim njeuml gjuheuml teuml panjohur romane latinishte en-de e panyjeumltuar apo teuml shohim njeuml zhvillim brenda shqipes f 5836

Proceset e derivimit nxjerrin veumlshtireumlsi tjegull - tegula tjegullar ndash tegularius ashpeumlr shkurt ndash ashpeumlrim shkurtim - asprime scurtime Por ne do teuml veumlrejmeuml se ashpeumlrim nuk eumlshteuml popullore ashpeumlrsim letrare brenda shqipes Paqarteumlsi sjell fenomeni i multiple etymologies37 ndash rastet kur njeuml fjaleuml shqipe mund teuml daleuml nga burime teuml ndryshme romane kungeuml me kungoj apo me conga f 59

Studimet e meumlparme theksojneuml lidhjen e forteuml teuml keumltyre elemen-teve romane teuml shqipes me rumanishten38 ose marrin dy rryma krye-sore huazimesh ndash nga rumanishtja dhe nga dalmatishtja39 me kufizime

36 Peumlr bazeuml ka Mihăescu 1966 Haarmann 1972 Ccedilabej 1976 Puşcariu 1905 Meyer-Luumlbke 37 Muljačić 1979 38 Weigand 1927 Skok 1940 39 Barić 1956 I Ccedilabej 1962

sheh njeuml poziteuml teuml ndeumlrmjeme midis dalmatishtes e rumanishtes) ose lidhjet me rumanishten i interpretojneuml veccedilan40

Nga ana tjeteumlr sllavizmat e shqipes dhe teuml rumanishtes shfaqin po ashtu ngjashmeumlri dhe dallime Dallimi i pareuml qeumlndron neuml sasi rumanishtja ka shumeuml meuml tepeumlr sllavizma se shqipja Madje edhe fjaleuml keumlshtu teuml zakon-shme si iubi drag prieten obraz slujbă (mesheuml) neuml rumanishten janeuml nga sllavishtja Meuml i reumlndeumlsisheumlm eumlshteuml fakti se nga sllavishtja neuml rumanishten kaneuml hyreuml kryesisht bullgarizma ndeumlrsa neuml shqipen edhe serbizma Duket se vala e hershme sllave drejt jugut teuml Ballkanit neumlpeumlr Bullgari e neumlpeumlr lugineumln Morava-Vardar ka shkuar meuml pareuml drejt Greqiseuml deri neuml Peleponez ku ka leumlneuml gjurmeuml sllavizmash para metatezeumls seuml likuideve sllave qeuml ka peumlrfunduar neuml sh 9 Duket se disa gjurmeuml sllavizmash teuml hersheumlm ruhen neuml shqipen e jugut pikeumlrisht nga ato koheuml ndeumlrsa aspekti bullgar i ndikimit sllav andej u theksua pas shekullit X41

Edhe ky dispozicion i sllavizmave teuml shqipes e teuml rumanishtes flet peumlr ndodhjen e keumltyre gjuheumlve kryesisht neuml dy aneuml teuml Gadishullit - lindje pereumlndim Kur keumlsaj i shtojmeuml edhe vlereumlsimet neuml rrafshin IE peumlr shqipen si meuml pereumlndimore neuml raport me trakishten frigishten ar-menishten42 apo edhe analizat leksikostatistike qeuml thoneuml po keumlteuml gjeuml43 nuk mund teuml mos flasim peumlr vendosjen e proto-shqipes neuml hapeumlsirat meuml pereumlndimore teuml Ballkanit Keumlshtu mund teuml ndihmojmeuml dhe peumlr ven-dosjen meuml teuml sakteuml teuml kontinuumit gradual dhe me ndryshime teuml ro-manitetit ballkanik nga pereumlndimi neuml lindje po edhe nga shek II para K e meuml voneuml

Diskutimet e paraqitura keumlshtu peumlrmbledhtazi sikur na udheumlzoj-neuml teuml provojmeuml teuml nxjerrim peumlrfundimet vijuese

- shqipja dhe rumanishtja kaneuml ngjashmeumlri midis tyre neuml rrafshe teuml ndryshme Neuml rrafshin strukturor ngjashmeumlriteuml nuk shkojneuml meuml hereumlt se sh VII-VIII kur u formua rumanishtja sepse neuml latinishten popullore nuk dokumentohen Tiparet si burimi dhe prapavendosja e nyjeumls shquese neuml shqipen janeuml teuml lashta ndeumlrsa neuml rumanishten mbase pas sh VIII Prapavendosja dhe peumlrngjitja e nyjeumls shquese duket teuml ke-

40 Mihăescu 1966 41 Rosetti (1968) Mihăilă (1960) Pătruţ (1974 1974a) Ylli (1996) Svane (1992) etj 42 Heinal I 2003 43 Holm 2009

teuml marreuml fund neuml sh VI-VII prandaj beumlhet e mundshme hipoteza peumlr ndikimin eventual teuml shqipes mbi rumanishten Rotacizmi do teuml jeteuml zhvillim i pavarur

- ngjashmeumlriteuml midis dakorumanishtes dhe toskeumlrishtes qeuml thek-soheshin ndonjeumlhereuml pa teuml drejteuml neuml raport me ndonjeuml shpeumlrngulje teuml supozuar teuml foleumlsve teuml toskeumlrishtes nga hapeumlsirat veriore duan pareuml meuml tepeumlr teuml koheumlve teuml zhvillimeve ballkanike pra pas vendosjes seuml slla-veumlve

- neuml leksik ka shtresa teuml ndryshme

- leksiku latin i teuml dy gjuheumlve edhe kur mendohet nga njeuml lati-nishte ballkanike (sa njeumlsore) neuml rastin e shqipes shfaq veccedilori meuml pe-reumlndimore meuml urbane meuml teuml hershme se neuml rumanishten

- zhvillimet fonetike neuml fusheumln e latinizmave teuml dy gjuheumlve shfa-qin ngjashmeumlri por edhe ndryshime

- sa i peumlrket leksikut teuml peumlrbashkeumlt paralatin peumlr njeuml pjeseuml kemi teuml beumljmeuml gjithsesi me elemente teuml lashta por as neuml ato raste nuk mund ta dimeuml se nga cila gjuheuml na vijneuml shtegtimi i leksikut eumlshteuml i njohur peumlr njeuml pjeseuml kemi teuml beumljmeuml me zhvillime meuml teuml vona sepse keumlrteuml e thoneuml proceset fjaleumlformuese teuml identifikueshme brenda shqipes

Shtojceuml I Fjaleuml teuml peumlrbashkeumlta teuml shqipes e teuml rumanishtes G Bracircncuş Vocabularul autohton allimbii romacircne Bucureşti 1983 abure avull argea Rrgāll e Madhe ragāl baci baccedil bac baccediliceuml bajcă bashkeuml baltur bolleuml bullar balegă bageumll bajgeuml baltă balteuml barz(ă) bardh bicirclc pellg bicircr berr brad bredh bricircu brez brusture brushtull buc byk bucura bukur bunget bung buză buzeuml căciulă keumlsuleuml călbează keumllbazeuml căpujă keumlpusheuml cătun katund ceafă qafeuml cioară sorreuml cioc ccedilok ciucă ccedilukeuml ciuf xhufkeuml ciump thumb cipi ccedilupis ciut shut coacăză kokeumlzeuml copac kopaccedil copil kopil curpen kulpeumlr cursă kurtheuml droaie drojeuml droe druete druteuml fărimă theumlrimeuml fluier floiere gard gardh gata gati ghimpe gjemb ghionoaie gjon ghiuj gjysh grapă grep gresie geumlrreseuml groapă gropeuml gurmaz gurmaz gruno krunde gujă gusheuml hamej hameumls jumătate gjymeumlseuml lete leteuml leurda hudeumlr măgar magar magură maguleuml mal mal mărar meumlrajeuml

sipas A du Nay The Early His-tory of Rumanian Chicago 1977 abes dial beseuml abure avull argea ragall as as baci baccedil băl bălaş balosh bală balaur bolleuml balegă bageumll bajgeuml baltă balteuml bară beumlrrakeuml barză bardheuml başcă bashkeuml bicirclc pellg bicircr berr boreasă baresheuml brad bredh bricircu brez brustur(e) brushtull buc byk bucura bukur zbukuroj bunget bung burtă burdheuml buză buzeuml căciulă keumlsuleuml căpuşă keumlpusheuml cătun katund ceafă qafeuml cioară sorreuml cioc ccedilok ciuca ccedilukeuml ciuf ciof cufkeuml xhufkeuml ciump thumb ciupi cupis ciut şut shut coacăză koqe codru kodeumlr colibă kolibe copac kopac copil kopil curpen curpăn kulpeumlr keumlrpnajeuml cursă kurtheuml daş dash droaie droje druete Oltenia dru drum dhrom drum fărimă theumlrrimeuml fluier flojere gălbează geumllbazeuml keumllbazeuml gard gardh gata gati ghimp gjemb glemb ghionoaie gjon ghiuj peior gjysh gogă gogeuml grapă grep gresie geumlrreseuml groapă gropeuml

Istoria limbii romacircne volumul II Bucureşti 1969 C Poghirc abeş beseuml abur(e) avull amurg murg argea ragal aş(i) ba nu as baci baccedil bac balaur bală bolleuml balegă bajgeuml baltă balteuml bară beumlrrakeuml bardzu bardh bască bashkeuml băl bălan bălaş balash bicirclc pellk pellgu bicircr interj berr boreasă baresheuml brad bredh bricircu cingătoare brez brusture brushtull buc pleavă byk bucura bukuronj bunget bung burduf burdheuml buză buzeuml căciulă keumlsuljeuml călbează gălbează keumllbazeuml căpuşă keumlpusheuml cătun katund ceafă cerbice qafeuml cioară sorreuml cioc ciocan ccedilok ciucă ccedilukeuml ciuf cufkeuml xhufkeuml ciump ciomp thump ciupi ccedilupis ciut şut shut coacăză koqeuml koqeumlzeuml codru pădure kodeumlr colibă kolubeuml () kolibeuml copac kopaccedil copil bastard kopil cerpencurpăn kulpeumlr cursă kurtheuml daş dash droaie droe droje druete lemn dru fărimă theumlrrimeuml fluier flojere gălbează geumllbazeuml gard gardină gardh gata gat gatuaj ghimpe gjeumlmp ghionoaie ghion gjon ghiuj gjysh gogă gogeuml grapă grep gresie geumlrreseuml

mare madh mazăre modhull micircnz macircz moş mosheuml mugure mugull murg murg muşcoi mushk năpicircrca nepeumlrkeuml noian ujaneuml picircricircu peumlrrua pupăză pupeumlzeuml raţă roseuml ricircnză rreumlndeumls sărbad tharbeumlt scapară shkrep scrum shkrum sicircmbure sumbull şopicircrla zhapi spicircnz shpendeumlr ştira shtjerra shqerra ştrepede shteumlrpi strugure shtrydh shtrij strunga shtrungeuml ţap cap harc thark ţeapa thep urdă urdheuml vatră vateumlr voteumlr viezure vjedull vjedhull zară dhalleuml zgardă shkardheuml heuml

grunz krunde gurmaz gurmas guşă gusheuml hameş hameumls hututui e hutoj late lesh lehăi leh lete lehteuml leurdă hudeumlr măgar magar măgură maguleuml mal mal mărar meumlrajeuml mazăre modhulleuml micircnz maz micircnz maz mire mireuml moş mosheuml mugur(e) mugull murg murg muşcoi mushk năpicircrcă nepeumlrkeuml noian ujaneuml ujeuml picircricircu peumlrrua pupăză pupeuml raţă roseuml ricircndză rranxa rrandsa sarbăd tharbeumlt scăpăra shkrep scrum shkrum sicircmbure sumbull sopicircrlă zhapi jo shapi spicircnz shpendeumlr spicircrc speumlrk spuză shpuzeuml ştiră shtjerreuml ştrepede shtrep strungă shtrungeuml ţap cap ţarc cark thark ţeapa thep urdă urdheuml vatră vateumlrvoteumlr viezure vjedulleuml zară dhalleuml zgardă shkardeuml

groapă gropeuml grumaz gurmas grunz grundeuml krundeuml guşă gusheuml hameş hameumls hututui hutoj jumătate gjymeumlseuml lehăi leh lete leh(euml)teuml leurdă hudheumlreuml hurdheuml mal mal mare madh mazăre modhulleuml măgar magar măgură maguleuml mărar maraj meumlrajeuml mire mireuml micircnz meumls meumlzi moş mosheuml mugur mugull muşcoi mushk năpicircrcă nepeumlrkeuml noian ujaneuml picircricircu peumlrrua pupăză pupeuml pupeumlzeuml raţă roseuml ricircndză rreumlnd rracirc sarbăd arbed tharbeumld scăpăra shkrep scrum shkrum sicircmbur(e) umbull thumbull spicircnzpicircnţ shpendeumlr spicircrc spicircn speumlrk spuză shpuzeuml strepede shtrep strungă shtrungeuml şopicircrlă shapi ştiră shtjerreuml şut shut ţap cap ţarc thark ţ(e)apă thep geumlthap urdă urdheuml vatră vateumlr (v)iezure vjedhulleuml zară dhalleuml zgardă shkardheuml

Shtojceuml 2 latinizmat e shqipes dhe teuml rumanishtes krahasimi leksikor sipas Mihăescu (1981)

Qysh W Meyer-Luumlbke e kishte theksuar karakterin meuml arkaik teuml latinizmave teuml shqipes neuml raport me teuml rumanishtes Mund teuml pajtohemi po ashtu me keumlteuml vijeuml diskutimesh teuml theksuar sidomos meuml voneuml nga H Mihăescu se paralelizmat fonetikeuml midis latinizmave teuml shqipes dhe teuml rumanishtes janeuml meuml teuml vogla seccedil besohej eumlshteuml veumlrejtur po ashtu se neuml gjuheumln shqipe elementet latine meuml shpesh vijneuml nga format e thje-shta ndeumlrsa neuml rumanishten po edhe neuml gjuheumlt romane nga derivatet Kjo eumlshteuml lidhur edhe me faktin se rumanishtja shpesh paraqet dhe aspekte meuml tepeumlr rurale Duke u nisur nga sistematizimit e H Mihăescu-t le teuml japim keumltu njeuml pasqyreuml teuml vogeumll krahasimesh teuml tilla lat cēpa shq qepeuml r ceapă gjuheumlt romane nga cepulla it cipolla lat os shq vesh lat auriculla fr oreille r ureche lat par shq par lat pauricula r păreche

lat ramus shq rrem lat ramulus ramuli rum ramuri lat rete shq rjet lat retella r reţea lat spina shq shpineuml lat spinalis r spinare lat truncus shq trung lat trunculus r trunchi lat vetus veteris shq i vjeteumlr lat veteranus r bătricircn Fjaleuml qeuml konsiderohen meuml teuml hershme colare kulloj rum strecura extracolare quietu i qeteuml rum icircncet ruinare rreumlnoj rum strica extricare sanare sheumlroj rum sănătos icircnsănătoşi fides fe rum credinţă liber lireuml rum iertat veritate veumlrteteuml rum adevăr ad de verum voluntatem vullnet rum voinţă Shqip ndash trerma paganeuml rum terma populloreuml teuml krishtereuml ndash bizantineuml keumlllaneuml calandae ndash sll colindă javeuml hebdomas ndash r septimană pereumlndi imperante ndash dumnezeu domine Zeus rshaje rosaliae ndash r sll rusalii e shtuneuml saturni dies ndash r sicircmbăta Sabbat kisheuml (klisheuml) ecclesia - r biserică basilica keumlrsheumlndella Christi natalia ndash r crăciun sheumlndeumlrtat snactam trinitatem ndash r sficircnta troiţă bekoj benedicere ndash r blagoslavi qelq calicem ndash r potir ipeshkv episkopus ndash r vladică ungjill evangelium ndash r evanghelie ferr infernum ndash r iad mallkoj maledicere ndash r cleveti mesheuml missa ndash r slujbă mung monachus ndash r călugăr parriz (parajs) paradisus ndash r rai sheumlkroj sacrare ndash r sficircnti shekull saeculum ndash r veak shpeumlrej sperare ndash r nădăjdui etj Neuml vijeumln e shembujve teuml sistemuar nga Mihăescu veccedilohen kateumlr kategori qeuml dalin meuml shpesh neuml shqipen e jo neuml rumanishte 1 elemente me origjineuml kulte 2 terma flore e faune mesdhetare neuml shqipen jo neuml rumanishten 3 terma kishtareuml katolikeuml 4 terma teuml tregtiseuml detare dhe teuml terminologjiseuml detare shqip latinizma rum huazim sllav a tj mesdhetare mik amicus priten mendull - amyndala anmik inimicus duşman ngjaleuml - anguilla i afteuml aptus potrivit bush ndash buxus keumllqere calcaria var mlysh ndash lucius kafsheuml causa pricină myll ndash mūlus qind centum sută voshteumlr ndash oleaster qimkeuml cimica plaşniţă voj ndash oleum kullos colere hrăni ulli ndash oliva keumlshill consilium sfat pjeshkeuml ndash pessica dragua draconem zmeu shermendndash sarmentum feumljej fallere greşi lireuml liber slobod Rumanisht mungojneuml edhe keumlnateuml guneuml limeuml lluqereuml kastile por janeuml keumlngeuml ndash cicircntec ndash canticum kaptineuml ndash căpătină ndash capitina mbret ndash icircmpărat ndash imperator

Bibliografi

Andreacute du Nay The Early History of Rumanian Chicago 1977 62 - Banfi Emmanuele 1987 Cristianizzazione nei Balcani e formazione della lega linguistica

balcanica Zeitschrift fuer Balkanologie 23 4-18 Bariq (1955) Henrik Hŷmje neuml historineuml e gjuheumls shqipe Prishtineuml 1955 Beci Bahri Probleme teuml lidhjeve teuml shqipes me gjuheumlt e tjera ballkanike Pejeuml 2002 Bokshi Besim Prapavendosja e nyjave neuml gjuheumlt ballkanike Prishtineuml 1984 Bonnet (1998) Guillaume Les mots latins de lrsquoalbanais Paris Bracircncuş (1978) Grigore Balkan Studies neuml A Rosetti amp S Golopenţia Eretescu (Eds)

Current Trends in Romanian Linguistics Revue roumaine de linguistique t XXIII no 1-4 dhe Cahiers de linguistique theacuteorique et appliqueacutee t XV no 1-2 Editura Aca-demiei Republicii Socialiste Romacircnia Bucureşti 1978 ff 367-379

Bracircncuş (1995) Grigore Cercetări asupra fondului traco-dac al limbii romacircne Bibli-otheca Thracologica VIII Bucureşti 1995 f 111

Bracircncuş (1983) Grigore Vocabularul autokton al limbii romacircne Bucureşti 1983 197 Brixhe Claude Panayotou Anna (1994) Le thrace neuml Bader Franccediloise (Ed) Langues

indo-europeacuteennes Paris 1994 ff 179-203 Ccedilabej (1959) E Unele probleme ale istoriei limbii albaneze neuml Studii şi cercetări ling-

vistice 4 X Bucureşti 1959 f 531 e tutje Ccedilabej (1962) Eqrem 1962 Zur Charakteristik der lateinischen Lehnwoerter im Albani-

schen Revue de linguistique 7 161-199 shqip Ccedilabej (1975) E Karakteristikat e hu-azimeve latine teuml shqipes neuml Studime filologjike 1 1975

Ccedilabej (1963) E Rreth disa ccedileumlshtjeve teuml historiseuml seuml gjuheumls shqipe Buletin i USHT SSHSH 3 1963 f 73

Ccedilabej (1967) Eqrem 1967 Das Albanische und seine Nachbarsprachen Die Sprache 13 39-51

Ccedilabej (1970) Eqrem Hyrje neuml historineuml e gjuheumls me fonetikeuml historike Prishtineuml 1970 Ccedilabej (1971-73) Eqrem Albanische Beitraumlge zur Kentniss des lateinischen Wortschatzes

Bolletino dellrsquoAtlante linguistico mediterraneo 13-15 365-377 Ccedilabej (1975a) Eqrem Disa mendime mbi marreumldheumlniet gjuheumlsore rumune-shqiptare Studime

filologjike 1 1975 Ccedilabej (1976) Eqrem Studime gjuheumlsore III Rilindja Prishtineuml 1976 Ccedilabej (1976b) Eqrem Rumaumlnisch-albanische Wortparallelen neuml Revue roumaine de

linguistique t XXI 1976 ff 55-57 Camarda Demetrio Saggio di gramatologia comparata sulla lingua Albanese Livorno

1864 188-189 Demiraj (1989) Sh Gjuha shqipe dhe historia e saj Prishtineuml 1989 222-223 Demiraj (1994) Shaban Gjuheumlsi ballkanike Shkup 1994 Densusianu (1901) Ovid Histoire de la langue roumaine Paris 1901 Detschew (1957) Dimitar Die thrakischen Sprachreste Wien 1957 Domi (1968) Mahir Concordances et analoges suntaxiques albano-roumaines neuml Actes

du premier Congregraves internacional des eacutetudes balkaniques et sud-est europeacuteennes VI Sofia 1968 ff 681-695

Domi (1975) Mahir Consideacuterations sur les traits communs ou paraleles de lrsquoalbanais avec les autores langues balkaniques et sur leur eacutetude neuml Studia albanica Tirana 1 1975 ff 81-91

Domosileckaja (1988) Maria Valentinova Leksičeskie svjazi albanskogo s vostorno-romanskimi jazykami (na materiale terminov skotovodčeskogo hozjaistva) Avto-

referat disertacii kandidata filologičeskih nauk Leningrad 1988 ff 3-22 Dumitrescu F Pamfil V Barborică E Cvasnicirci M Theodorescu M Călăraşu C Mar-

ta M Toma E Roxăndoiu L (1978) Istoria limbii romacircne Bucureşti 1978 Georgiev (1960) Vl Albanisch dakisch-mysisch und rumaumlnisch Die Herkunft der Alba-

ner Balkansko ezikoznanie Linguistique balkanique II 1960 Sofia 1-19 Georgiev (1963) V Thrace et illyrien Balkansko ezikoznanie 6 1963 Sofija Haarman (1972) H Der lateinische Lehnwortschatz im Albanischen Hamburg 1972 Hajnal (2003) Ivo Methodische Vorbemerkungen zu einer Paleolinguistik des Balkan-

raums neuml Bammesberger A amp Vennemann Th Languages in prehistoric Europe 2003 ff 117-145

Hamp (1957) E P Albanian and Messapic neuml PULGRAM E (Ed) Studies Presnted to Joshua Watmaugh on his sixties birthday lsquoS-Grevenhage 1957 73-89 shqip te Studime krahasuese peumlr shqipen peumlrgatiti R Ismajli Prishtineuml 2007 147-170

Hamp (1966) Eric P The position of Albanian Ancient Indo-European Dialects Ber-keley 97-122 shqip te Studime peumlr shqipen ASHAK Prishtineuml 2007

Hamp (1976) E P On the distribution and origin of Vatra neuml Opuscula slavica et lin-guistica Klagenfurt 1976 201-210

Hamp (1978) Eric P Strunga Balkansko ezikoznanie 20 1978 115-119 Hamp (1980) E P Thracian Dacian and Albanaian-Romanian correspondences Actes du

IIe congregraves international de thracologie 1980 f 575-60 Hamp (1981) E P On the distribution and Origin of (h)urda Linguistique balkanique

XXIV 3 1981 47-50 Hamp (1981a) EP Autochthonous vatra Revue roumaine de linguistique 24 1981 315 Hamp (1989) Yougoslavia - a Crossroads of Sprachbuende neuml Zeitschrift fuer Balkano-

logie 25 1 1989 ff 44-47 Hamp (1990) E P The Pre-Indoeuropean Language of Northern (central) Europe in

Markey et Greppin (dir) When Worlds collide Indo-Europeans and Pre-Indo-Europeans Karoma Publisher 1990

Hamp (1998) Eric P Whose were Tocharians Linguistic Subgrouping and Diachronic Idiosynchrasy neuml V H Mair (Ed) The Bronze Age and Early Iron Age Peoples of Eastern Central Asia Instiutute for the Study of Man and University of Pennsylvania 1998 ff 307-346

Hamp (2007) E P Studime krahasuese peumlr shqipen ASHAK Prishtineuml 2007 Hamp Eric P Thracian Dacian and Albanian-Romanian Correspondences neuml Actes

du IIe Congregraves international de thracologie t III Ed Academiei Republici Socialis-te Romacircna Bucureşti ff 57-60

Hasdeu (1901) Petriceicu Bogdan Cine sunt albanesiĭ Analelel Academiei Romacircne tom XXIII Memoriile Secţ Literare ff 103-113

Holm (2009) H J Albanische Basiswortlisten und die Stellung des Albanischen in den Indogermanischen Sprachen in Zeitschrift fuer Balkanologie 45 2009 f 171-205

Huld (1984) Martin Basic Albanian Etymologies Ohio 1984 Ismajli (1971-2) Rexhep Edhe diccedilka rreth rotacizmit neuml gjuheumln shqipe neuml Dituria 23

1971-72 Prishtineuml rimarreuml te Artikuj peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987 ff 184-192 Ismajli (1987) R Artikuj peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987 ff 57-71 Ismajli (1996) R Ballkanistika dhe prejardhja e shqipes Studime 3 1996 Prishtineuml

1997 255-274 Ismajli (1983) R Marreumldheumlniet e shqipes me rumanishten Rilindja Prishtineuml 15 1 dhe

29 1 1983

Ismajli (1987) R Ndryshime fonetike teuml vona teuml shqipes dhe rumanishtes Artikuj peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987 f 83

Istoria limbii romacircne volumul II Ed Academiei Republicii socialiste Romacircnia Bucureşti 1969 neuml pjeseumln e punuar nga C Poghirc f 335-55

Jokl (1963) N Die Verwandschaftsverhaumlltnisse des Albanischen zu den uumlbrigen indogermanischen Sprachen Die Sprache 9 1963 113-156

Jokl (1984) N Sprachliche beitraumlge zur Palaumlo-Ethnologie der Balkanhalbinsel (Zur Frage der aumlltesten griechisch-albanischen Beziehungen) Aus dem Nachlass herausge-geben von O Pfeiffer Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philologisch-Historische Klasse Linguistische Abteilung XXIX Wien 1984

Jokl (1928) Norbert 1928 Balkanlateinische Studien Balkan-Archiv 4 195-217 Jokl (1936) Norbert 1936 Zu den lateinischen Elementen des albanischen Wort-

schatzes Glotta 25 1211-134 Joseph () Brian D A note on Slavic Loans in Romanian (I) revisited Limba romacircnă

limbă romanică Academia Romacircnă Institutul de lingvistică ldquoIorgu Ioedan - Al Rosettirdquo estras Bucureşti ff 231-234

Joseph (1999) Brian Romanian and the Balkans Some Comparative Perspectives neuml Embleton S amp Joseph J amp Niedereh HJ (eds 1999) The Emergence of Modern Language Sciences Studies on the Transition from Historical-Comparative to Structural Linguistics in Honour of E F K Koerner v 2 Amsterdam ff 218-235

Joseph (2001) Brian D Is Balkan comparative Syntax Possible neuml Rivero M L and Rally A (eds) Comparative Syntax of Balkan Languages Oxford 2001 17-43

Katičić (1976) Radoslav Ancient Languages of the Balkans I II Hague 1976 Klemenčič (2007) Simona K metodologiji dialektologije jezikovnih družin skle-

panje o obstoju narečenega areala in Slovenski jezik Slovene linguistic stu-dies 6 2007 pp 133-150

Klingenschmitt (1994) Gert Das Albanische als Glied der indogermanischen Sprach-familie J E Rasmunsen (Hrsg) In Honorem Holger Pedersen Wiesbaden 1994 ff 221-233

Kristophson Juumlrgen 1988 Romanische Elemente im Albanischen Zeitschrift fuumlr Balka-nologie 24 51-93

La Piana Marco Studi linguistici albanesi vol I Prolegomeni allo studio della linguistica albanese Palermo 11939 f 139-140 peumlrkthimi i S Rizeumls

Landi (1986) Adolorata Considerazioni sulla nota di A Rosetti neuml Studia albanica 23 2 ff 139-144

Landi Addolorata 1989 Gli elementi latini nella lingua albanese Napoli Lindsted Juoko Linguistic Balkanization Contact-induced chang by Mutual Reinforce-

ment neuml D Gilberts J Nerbonne and J Shaeken Languages in Contact Amsterdam 2000 231-246

Matzinger (2006) J Der Altalbansiche Text Mbsuame e Kreumlshtereuml (Dottrina cristiana) des Lekeuml Matreumlnga von 1592 Dettelbach 2006

Matzinger J Messapisch und Albanisch neuml International Journal of Diachronic Linguistics and Linguistic Reconstruction 2 2005 29-54

Meyer-Luumlbke Wilhelm 1914 Rumaumlnisch Romanisch Albanesisch Mitteilungen des Rumaumlnischen Instituts an der Universitaumlt Wien 1 Heidelberg 1-42

Meyer-Luumlbke Wilhelm1904 Die lateinischen Elemente im Albanesischen Gustav Groumlber Grundriss der romanischen Philologie 1 Bd Strassbourg 1038-1057

Mihăescu (1966) Haralambie Les eacuteleacutements latins de la langue albanaise neuml Revue des eacutetudes sud-est europeacuteennes tome IV-1966 nr 1-2 3-4

Mihăescu (1981) Haralambie Locul elementelor lexicale latine din albaneză icircn cadrul romanităţii sud-eest europene neuml Coteanu I amp Wald L (1981) Semantică şi semit-tică Bucureşti 1981 ff 216-235

Mihăescu (1993) Haralambie La romaniteacute fans le sudicircest de lrsquoEurope Bucureşti 1993 botim i ploteumlsuar nga 1978

Mihăilă G Imprumuturi vechi sud-slave icircn limba romacircnă Bucureşti 1960 Neroznak (1978) V P Paleobalkanskie jazyki Moskva 1978 Paliga (2006) Sorin Influenţe rumane si preromane in limbile slave de sud Fundaţia

Evenimentul Bucureşti 2006 Pătruţ (1974) I Locul elementului sllav icircn struktura limbii romacircne neuml Studii de limba

romacircnă şi slavistică Editura Dacia Cluj 1974 ff 91-100 Pătruţ (1974a) I Vechimea relaţiilor lingvistice slavo-romacircne neuml Studii de limba

romacircnă şi slavistică Editura Dacia Cluj 1974 ff 101-123 Pellegrini (1998) G B Avviamento alla linguistica albanese Universita degli studi

della Calabria Rende 1998 Philippide (1894) A Istoria limbii romacircne I Principii de istoria limbii Iaşi 1894 Philippide (1927) Alexandru Originea romacircnilor II Ce spun limbile romacircnă şi

albaneză Iaşi 1927 Poghirc (1968) C Reflexions sur les problemes du daco-moesien LrsquoEthogenese des

peuples balkaniques Symposium International sur lrsquoEthnogenese des peoples balkaniques Plovdiv 1969 Sofia 1971

Poghirc (1983) Cicerone Philolgica et linguistica Ausgewaumlhlte Aufsaumltze (1953-1983) Bochum 1983

Poghirc Cicerone Le roumain fans le contexte de la linguistique indo-europeacuteenne Limba romacircnă icircn limina lingvisticii indeuropene Bucureşti

Riza (1009) Selman Mbi njeuml bashkeumlpeumlrkim gramatikor teuml posaccedileumlm teuml gjuheumls shqipe me greqishten Vepra 5 ASHAK Prishtineuml 2009 ff 564-569 botuar peumlr hereuml teuml pareuml nga doreumlshkrimi i vitit 1966 te Studime 10 2004

Riza (1966) Selman Sur une concordance grammaticale speacutecifique de lrsquoalbanais avec le grec ishte botuar si broshureuml peumlr Kongresin e Ballkanologeumlve neuml Sofje teuml vitit 1966 nga Commiteacute National Albanais des Eacutetudes Balkaniques Tirana 1966 ff 1-54

Riza Selman Sur une concordance grammaticale speacutecifique de lrsquoalbanais avec le grec Studime 10 2003 ASHAK Prishtineuml 2004

Rosetti (1967) Alexandru Sur la reconstruction du dace neuml Revue roumaine de linguistique t XII no 2 1967 ff 163-164

Rosetti (1968) Alexandru Istoria limbii romacircne de la origjine picircnă icircn secolul al XVII-lea Bucureşti 1968 ka njeuml botim teuml ri 1986

Rosetti (1972) Alexandru Le Vocabulaire du sud-est europeacuteens de quelques institutions neuml Proceedings of the Eleventh International Congress of Linguists Bologna-Flo-rence 1972 ed by Luigi Heilmann II il Mulino ff 759-763

Rosetti (1972-73) Alexandru Le Vocabulaire du sud-est europeacuteens de quelques inati-tutions neuml Analele Societăţii de limba romacircnă 3-4 Ed Libertatea Panciova şi Societatea de limba romacircnă Zrenjanin 1972-73 ff 479-482

Rosetti (1972b) Alexandru Eacutetat actuel des eacutetudes de linguistique balkanique en Rou-manie neuml Actes du IIe Congregraves Internationmal des eacutetudes du sudicircest europeacuteens Tome I Athegravenes 1972 ff 450-455

Rosetti (1977) Alexandru Thrace daco-meacutesien illyrien roumain et albanais Quelques preacutecisions neuml Linguistique balkanique XX 1-2 Sofia 1977 ff 79-82

Rosetti (1977b) Alexandru Slavo-romanica Consideacuterations sur les rapports linguistique slavo-roumains agrave lrsquoeacutepoque la plus ancienne neuml Analele Universităţii Bucureşti Limbi şi literaturi străine II anul XXVI 1977 ff 27-30

Rosetti (1978) Alexandru Sur la parenteacute du roumain et de lrsquoalbanais neuml Revue roumai-ne de lingusitque tome XXIII 1978 Suppleacutement Bucureşti ff 79-80

Russu I I Die Sprache der Thrako-Daker Bucureşti 1969 Russu I I Illirii Istoria limba şi onomastika romanizarea Bucureşti 1969 Russu Ion I Etnogeneza romacircnilor Fondul autokton traco-dacic şi componenta

latino-romanică Editura ştiinţifică şi enciclopedică Bucureşti 1981 ff 466 Sala (1999) Marius Du latin au roumain traduction de Claude Dignoire LrsquoHarmattan

Paris ndash Univers enciclopedic Bucarest ff 187 Sandfeld Kr Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris 1930 Schramm (1994) G Anfaumlnge des Albanischen Christentums Die fruumlhe Bekehrung

der Bessen und ihre langen Folgen Freiburg Brisgau 1994 Schumacher Stefan Lehnbeziehungen zwischen Protoalbanisch und balkanischem Latein

zv Romanisch neuml O Scmitt amp E Frantz (Hrsg) Albanische Geschichte Stand und Perspektiven der Forschung Muumlnchen 2009 ff 37-60

Solta Georg R Einfuumlhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer Beruumlcksichtigung des Substrats und des Balkanlateinischen Darmstadt 1980

Svane Gunnar Slavische Lehnwoerter im Albanischen Aarhus 1992 Tagliavini Carlo 1968 La stratificazione dell lessico albanese Bologna Vătăşescu Cătălina Vocabularul de origine latină din limba albaneză icircn comparaţie

cu romacircna Bucureşti 1997 ff 543 Vraciu A Limba daco-geţilor editura Facla Timişoara 1980 ff 218 Ylli Xhelal Das slavische Lehngut im Albanischen I Muumlnchen 1997 II 2000 Δуриданов (1976) Иван Езикът та Траките София 1976

Marcus A GABINSCHI Chişinău SAKTEumlSIME RRETH FONDIT LEKSIKOR TEuml QUAJTUR ldquoRUMUNO-SHQIPTARrdquo

Abstrakt

Neuml keumlteuml veumlshtrim beumlhen disa ploteumlsime rreth njeuml pale fjaleumlsh teuml identifikuara ka shumeuml koheuml si ldquorumuno-shqiptarerdquo njeuml paleuml nga shumeuml teuml paktat qeuml deumlshmohen qysh neuml toponimet e ilirishtes dhe teuml dakishtes dmth shq mal dhe rum mal Prejardhja e tyre e peumlrbashkeumlt nuk ngjall dyshime as nga ana fonetike as nga ana kuptimore sepse neuml peumlrgjitheumlsi kuptimet lsquomalrsquo dhe lsquobreg buzeumlrsquo janeuml mjaft teuml afeumlrta Neuml disa raste ato janeuml kuptime teuml fjaleumlve gjuheumlsh teuml ndryshme por qeuml e kaneuml teuml njeumljteumln prejardhje si psh gjerm Berg dhe fjaleuml teuml gjuheumlve teuml ndryshme sllave siccedil eumlshteuml rusishtja берег etj Khs edhe shq breg neuml kuptimin meuml teuml rralleuml lsquokodeumlr e vogeumll kodrineumlrsquo

Megjithateuml neuml diskutim mund teuml sillen fakte qeuml e paraqesin bashkeumlsineuml kuptimore teuml teuml dy fjaleumlve ccedileumlshtje edhe meuml teuml madhe pra edhe zhvillimin e tyre semantik edhe meuml teuml peumlrbashkeumlt sesa pranohet neuml peumlrgjitheumlsi

Neuml pjeseumln e dyteuml teuml kumteseumls beumlhet fjaleuml peumlr njeuml paleuml leksikore qeuml me sa dimeuml nuk ka figuruar akoma neuml krahasimet albano-rumune Ky fakt eumlshteuml i kuptuesheumlm sepse kemi teuml beumljmeuml me njeuml fjaleuml ngushteumlsisht dialektore qeuml nuk e ka deumlgjuar shumica deumlrmuese e foleumlsve teuml rumanishtes a icircnzita eumlshteuml njeuml fjaleuml qeuml i peumlrket seuml folmes seuml fshatit Rozaluea teuml Maramureshit e do teuml thoteuml ldquoa icircndemnardquo dmth ldquoshtyj nxis zgjojrdquo etj Diskutohen dhe fjaleuml teuml tjera

Neuml keumlteuml ndarje beumljmeuml veteumlm disa ploteumlsime rreth njeuml pale fjaleumlsh teuml

identifikuara ka shumeuml koheuml si ldquorumuno-shqiptarerdquo njeuml paleuml nga shumeuml teuml paktat qeuml deumlshmohen qysh neuml toponimet e ilirishtes dhe teuml dakishtes dmth shq mal dhe rum mal Prejardhja e tyre e peumlrbashkeumlt nuk ngjall dyshime as nga ana fonetike as nga ana kuptimore sepse neuml peumlrgjitheumlsi kuptimet lsquomalrsquo dhe lsquobreg buzeumlrsquo janeuml mjaft teuml afeumlrta Neuml disa raste ato janeuml kuptime teuml fjaleumlve gjuheumlsh teuml ndryshme por qeuml e kaneuml teuml njeumljteumln prejardhje si psh gjerm Berg dhe fjaleuml teuml gjuheumlve teuml ndryshme sllave siccedil eumlshteuml ru-sishtja берег etj Khs edhe shq breg neuml kuptimin meuml teuml rralleuml lsquokodeumlr e vogeumll kodrineumlrsquo

Megjithateuml mund teuml sjellim disa fakte qeuml e paraqesin bashkeumlsineuml kuptimore teuml teuml dy fjaleumlve ccedileumlshtje edhe meuml teuml madhe pra edhe zhvillimin e

tyre semantik edhe meuml teuml peumlrbashkeumlt sesa eumlshteuml neuml peumlrgjitheumlsi e pranuar

Fjaloreumlt e rumanishtes japin peumlr fjaleumln mal pothuajse gjithmoneuml kuptimin ldquobreg bregdet buzeumlrdquo ccedilrsquoeumlshteuml e drejta me disa peumlrjashtime teuml rralla duke i peumlrmendur edhe kuptimet metaforike siccedil eumlshteuml psh fjalori i madh i gjuheumls rumune i cili e jep frazeologjizmin un mal de om sau de femeie tekstualisht ldquonjeuml mal njeriu ose gruajerdquo dmth ldquonjeuml njeri (ose grua) shumeuml i madh (e madhe)rdquo si dhe cicirct un mal ldquosa njeuml malrdquo (i madh)1 metafora keumlto qeuml neumlnkuptojneuml si bazeuml ateuml kuptimin e malit qeuml e ka neuml shqipen (khs Maqedonisht карпа oд човек teks-tualisht ldquoshkeumlmb njeriurdquo me po ateuml kuptim

Ne kemi deumlgjuar neuml rumanishten e folur teuml Moldaviseuml (siccedil e kemi fiksuar neuml disa artikuj) shprehje si curechiul stă maluri ldquolakra rri grumbuj grumbujrdquo kuptim qeuml e ka edhe ay neuml bazeuml zhvillimin semantik nga mal si ldquosasi e madhe (e diccedilkaje)rdquo zhvillim qeuml del sporadikisht neuml ligjeumlrateumln e peumlrditshme neumlpeumlr gjuheuml teuml ndryshme Shembuj teuml ngjasheumlm kishim cituar neuml artikuj edhe nga I Creangă dhe nga folklori rumun

Por neuml mal-in e rumanishtes kemi takuar edhe metaforeumln kohore qeuml deri tani e kemi njohur veteumlm neuml fjaleumln e afeumlrt teuml shqipes khs mal dite Keumlshtu nga peumlrrallat popullore teuml peumlrpunuara nga folkloristi i ccedilmuar moldavian G Botezatu njohim shprehjen (qeuml ai e peumlrdor disa hereuml) maluri de vreme tekstualisht ldquoQysh ateumlhereuml kaneuml kaluar maluri de vremerdquo dmth ldquoshumeuml vjetrdquo

Pra shembuj teuml tilleuml deumlshmojneuml peumlr njeuml bashkeumlsi kuptimore meuml teuml thelleuml midis rumanishtes mal dhe shqipes mal sesa dukej deri tani fakt qeuml duhet paraqitur neuml krahasimet leksikore dhe frazeologjike shqiptaro-rumune si dhe neuml fjaloreumlt e tyre dygjuheumlsh

Keumlsaj radhe beumlhet fjaleuml peumlr njeuml paleuml leksikore qeuml me sa dimeuml nuk ka figuruar akoma neuml krahasimet albano-rumune Fakti eumlshteuml i kuptuesheumlm sepse kemi teuml beumljmeuml me njeuml fjaleuml ngushteumlsisht dialektore qeuml nuk e ka deumlgjuar shumica deumlrmuese e foleumlsve teuml rumanishtes Eumlshteuml njeuml fjaleuml qeuml i peumlrket seuml folmes seuml fshatit Rozaluea teuml Maramureshit ku do teuml thoteuml sipas glosarit teuml librit ldquoAntologie de lirică populară

1 Sh Dictionar explicativ al limbii romacircne (DEX) Bucureşti 1975 f 518

romacircnească (Bucureşti1980 f 598) ldquoa icircndemnardquo dmth ldquoshtyj nxis zgjojrdquo etj siccedil eumlshteuml regjistruar neuml keumlto radheuml thirrjeje ndaj njeuml bime

Ce stai bade aşa blicircndut Pse rri mor djaleuml kaq i trishtuar

Ori te-a-nzzitat oarecine Mos teuml ka shtyreuml dikush Ca să nu grăieşti cu mine Qeuml teuml mos flaseumlsh me mua De-te-au nzitat fetele Neuml qofteuml se teuml kaneuml shtyreuml vajzat N-aibă noroc bretele Mos paccedilin lumturi teuml gjorat De cununa cea verzie Mos njofshin kuroreumln e gjelbeumlr Şi de sfacircnta cununie As kuroreumlzimin e shenjteuml De te-au-nzitat feciorii Neuml qofteuml se teuml kaneuml shtyreuml djemteuml N-aibă noroc săracii Mos paccedilin lumturineuml teuml mjereumlt De struţul cel mohoricirct Mos njofshin tufeumln me lule teuml kuqe Şi de stacircntul jurămacircnt As teuml shenjtin betim

Atje f 205

Siccedil shohim fjala duke qeneuml ngushteumlsisht dialektore ka shumeuml pak gjaseuml trsquoi peumlrkaseuml atij fondi teuml vjeteumlr tradicional ldquorumuno-shqiptarrdquo qeuml njihet tashmeuml qysh nga J Thunmanni (1774) teuml peumlrshkruar neuml ho-lleumlsi nga shumeuml gjuheumltareuml Neuml keumlteuml rast do teuml kemi njeuml huazim meuml teuml voneuml teuml leumlneuml nga ndonjeuml grup i vogeumll shqiptareumlsh teuml asimiluar neuml am-bientin rumun Disa prej fjaleumlve teuml tilla i ka sjelleuml G Weigandi nga di-sa vende teuml Transilvaniseuml psh dandar ldquonjeri i huajrdquo (lt shq dheumlndeumlr) fară (= shqip fareuml) ghintură (= shqip gjymtyreuml) etj2 Edhe ne kemi sjelleuml ka pak koheuml neuml disa artikuj dialektizma nga Republika e Mol-daviseuml neuml lidhje teuml mundshme etimologjike me fjaleuml teuml ngjashme teuml mbareuml shqipes barc ldquogropeuml me ujeuml vend i thelleuml neuml keumlneteumlrdquo etj (khs shqip bark sidomos barku i furreumls) chimtuţ ldquonjeri i pakteuml nga trupirdquo (khs shqip qimkeuml) tartabel po ajo (khs shqipen tartabiqe) ţurane ldquoshkeumlmb i rreumlpireumltrdquo (khs shqip curr) Edhe keumlto fjaleuml duket teuml keneuml mbetur nga ldquoarnauteumltrdquo e Moldaviseuml (si edhe teuml Rumaniseuml) seuml vjeteumlr qeuml ishin mjaft teuml numeumlrt keumltu neuml koheumlt e feudalizmit si roje teuml princeumlrve teuml ccedilifligareumlve etj Edhe tani llagapi Arnăut(u) eumlshteuml mjaft i peumlrhapur neuml Moldavi si edhe (neuml variante teuml ndryshme) neuml Rumani

Struktura e foljes a icircnzita na sjell ndeumlrmend fofflje teuml shumta rumune teuml formuara me rrethshteseumln (konfiksin) a icircn a (si edh a icircn 2 Sh A Rosetti Istoria limbii romacircne II4 Bucureşti 1964 f 122

i) nga emra psh a icircncleşta ldquokap me masheumlrdquo lt cleşte ldquomasheumlrdquo a icircnchega ldquombledh formojrdquo lt cheag ldquodroccedilkeumlrdquo a icircngropa ldquovarrosrdquo lt groapă ldquovarrrdquo etj po keumlshtu nga mbiemra numeumlroreuml etj Mireumlpo peumlr a icircnzita nuk gjejmeuml neuml rumanishten njeuml temeuml derivatore -zit- fakt ky qeuml flet neuml teuml mireuml teuml huazimit teuml njeuml fjale teuml teumlreuml me njeuml temeuml teuml ngjashme me ateuml teuml fjaleumls a icircnzita veteuml Dhe keumltu natyrisht na kujtohet fjala shqipe nxitoj (apo nxit) me kuptimin e saj mjaft teuml afeumlrt me ateuml teuml rum a icircnzita Aspekti fonetik nuk paraqet as ai veumlshtireumlsi neuml shqipet ccedildo temeuml qeuml fillon me z- duke marreuml njeuml ndashn- prapa beumlhet me nx- psh zeumlgtnxeuml i zigtnxij ndeumlrsa neuml rumanishten ato tema dialektore qeuml filloj-neuml me dz- duke marreuml njeuml -icircn peumlrpara beumlhen me icircnz- psh dial Dzicirc ldquoditeumlrdquo gt a icircnzili ldquoi ngjat jeteumln (dikujt)rdquo ose dial dzăşe ldquodhjeteumlrdquo gt a icircnzeci ldquodhjeteumlfishojrdquo Kjo peumlrputhje fonetike midis fjaleumlve a icircnzita dhe nxit(oj) eumlshteuml e qarteuml edhe pa argumentuar me variantet e vjetra dhe dialektore si nzis nzitem nxitin3 Dhe si njeuml paralele e teumlreuml neuml rastin toneuml mund ta sjellim ccediliftin tashmeuml teuml identifikuar si teuml tilleuml shq Vajtoj ndash rum a vă(i)eta

Pra fjaleumlt nxit(oj) ndash a icircnzita (kjo e fundit me qarkullim teuml ngush-teuml neuml rumanishten) mund teuml paraqesin edhe njeuml ccedilift leksikor ldquorumuno-shqiptarrdquo edhe pse me reumlndeumlsi relativisht teuml vogeumll

3 Shih S Mann An historical Albanian-English Dictionary London-New York-

Toronto 1948 f 329

Shefki SEJDIU Universiteti i Prishtineumls

GJURMEuml INTERFERIMESH EMEumlRTIMI HELEN(IK)O-GREKE ILIR(IK)O-ALBANE DHE ITAL(IK)O-ROMANE

Abstrakt

Nga tema bosht qeuml eumlshteuml propozuar peumlr keumlteuml sesion shkencor ndeumlrakademik veumlrehen sugjerime peumlr teuml trajtuar ccedileumlshtje qeuml do trsquoi peumlrkisnin edhe paleoballka-nistikeumls Sugjerimi ishte i drejteuml kur dihet se Gadishulli peumlr shkak teuml poziteumls gjeo-grafike ka qeneuml udheuml dhe ureuml kalimesh leumlvizjesh e qarkullimi popujsh kulturash civilizimesh gjuheumlsh duke ndikuar neuml dhe mbi njeumlri tjetrin e duke krijuar (mbi)shtresim llojesh e natyrash teuml ndryshme gjateuml mileniumeve

Zhvillimi sidomos i shkencave konverguese siccedil janeuml historia arkeologjia etnologjia antropologjia etnosikologjia linguistika semantika teoria e emeumlrtimit si dhe paradigmatika si sistem dhe metodologji ka hapur rrugeuml peumlr hulumtimin e shumeuml ccedileumlshtjeve komplekse siccedil janeuml interferencat dhe interferimet edhe neuml fusheuml teuml emeumlrtimit

Neuml keumlteuml trajteseuml pra veumlmendja hetuese e hulumtuese eumlshteuml peumlrqendruar tek motivimet konceptualizimet dhe bazat emeumlrtuese si dhe tek origjina e etnonimeve ilir gegeuml alban (arbeumln arbeumlr) grek dhe italik

Zhvillimi sidomos i dijeve konvergjuese siccedil janeuml historia ar-keologjia etnologjia etno-psikologjia (dhe mitologjia) linguistika se-mantika teoria e emeumlrtimit dhe paradigmatika si sistem e metodologji ka hapur rrugeuml teuml reja peumlr hulumtimin e shumeuml ccedileumlshtjeve komplekse siccedil janeuml interferencat dhe interferimet edhe neuml fusheuml teuml emeumlrtimit peumlrkateumlsisht neuml fusheuml teuml etimologjiseuml (Il dhe Il MILAJ DHIMA GIM-PERA KORKUTI DUMEZIL DEL CcedilABEJ VINJA etj)

Neuml keumlteuml trajteseuml veumlmendja hetuese e hulumtuese eumlshteuml peumlrqen-druar tek motivimet dhe motivet konceptualizimet dhe konceptet ba-zat dhe toposet emeumlrtuese si dhe origjina e etnonimeve helen grek ilir gegeuml alban shqiptar dhe italik

Neuml keumlteuml seri etnonimesh edhe subjekte edhe objekte emeumlrtimi janeuml heleno-grekeumlt iliro-albaneumlt dhe italo-romaneumlt Neuml keumlta terma-kompozita veumlrehen gjurmeuml hapeumlsire kohe por edhe gjurmeuml etnike etno-kulturore mitologjike gjuheumlsore etj

Mesdheu neuml peumlrgjitheumlsi e pjesa qendrore-veriore neuml veccedilanti ka qeneuml ureuml dhe udheuml kalimesh leumlvizjesh e qarkullimi popujsh kulturash besimesh civilizimesh e gjuheumlsh duke ndikuar neuml dhe mbi njeumlri-tjet-rin a mbi njeumlra-tjetreumln duke formuar (mbi)shtresime llojesh e natyrash teuml ndryshme gjateuml mileniumeve (MARTINET KORKUTI PATSCH etj)

Teuml dheumlnat qeuml sjellin arkeologjia antropologjia semantika listo-ria gjuheumlsia dhe shkencat tjera diakronike tregojneuml se kjo pjeseuml e Mesdheut ka qeneuml lashteumlsisht e banuar por edhe e hulumtuar shum-ansheumlm (ATROP-SHQ 24 CEKA 215 HAMMOND 124 etj)

Neuml keumlteuml kuadeumlr kaneuml qeneuml teuml peumlrfshira hapeumlsira e Pellgut teuml Egje-ut ajo e Ilirikut dhe e Apenineve teuml cilat qeuml nga parahistoria kaneuml qeneuml teuml banuara prej mediteraneumlsh paraindoeuropianeuml pastaj edhe nga indoevropianeumlt qeuml kishin depeumlrtuar qeuml nga mileniumi i dyteuml para epo-keumls seuml re Edhe pse paraindoeuropianeumlt e keumlsaj hapeumlsire u asimiluan nga teuml ardhurit indoevropianeuml megjithateuml mbeteumln gjurmeuml teuml tyre gju-heumlsore ritesh e mitesh gojeumldheumlnash e legjendash por edhe gjurmeuml na-tyre materiale mendore e morale

Duhet sheumlnuar me keumlteuml rast se reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml ka koha dhe rrugeumlt kur fiset indoevropiane filluan teuml leumlviznin nga trualli (i supo-zuar indoevropian (Kaspiku lindor Kaukazi verior Pontusi dhe Kar-patet lindore) Ka reumlndeumlsi teuml dihen edhe drejtimet qeuml keumlto fise moreumln me rastin e dyndjeve teuml tyre Preheleneumlt me gjaseuml teuml ambientuar me detin (Pontus) u peumlrqendruan rreth Pellgut teuml Egjeut Fiset preilire (sipas CEKA 24) preitalike dhe prekelte siccedil na informojneuml antropo-logeumlt u shpeumlrnguleumln ndeumlr teuml pareumlt nga atdheu i hersheumlm indoevropian peumlr trsquou vendosur peumlr shumeuml shekuj neuml hapeumlsireumln ndeumlrmjet Karpateve pereumlndimore dhe Alpeve lindore (PITTARD 32 PATSCH 5 GIMPERA F 47 KORKUTI 24 v)

Fiset e periudheumls kohore 6000-2600 Ceka i quan preilire (CEKA 29) Keumlto fise (preilire preitalike prekelte) aty kishin jetuar neuml fqinjeuml-si njeuml koheuml teuml gjateuml dhe neuml bazeuml teuml teuml dheumlnave kronologjike ata kishin qeneuml dolikocefaleuml (PITTARD 32 MILAJ 74 vv) Keumlto fise edhe nga ajo hapeumlsireuml kishin leumlvizur prekelteumlt drejt pereumlndimit preitalikeumlt drejt Apenineve e preilireumlt drejt Draveumls Saveumls Danubit Adriatikut e peumlr-gjateuml gadishullit qeuml meuml voneuml do teuml quhej nga romakeumlt Paeninsula illy-rica apo Illyricum Keumlteuml emeumlr do ta mbajeuml gadishulli deri neuml fillim teuml

shekullit XIX kur zeumlvendeumlsohet nga emri Ballkan me origjineuml turko-orientale Emrin Ballkan peumlr hereuml teuml pareuml e ka peumlrdorur gjeografi gjerman A Zeune neuml vitin 1909 (LJLZ 76v)

Protoilireumlt (ilireumlt e periudheumls 2600-1200 Ceka do trsquoi quajeuml pro-toilireuml) sipas N Cekeumls neuml Gadishull arriteumln ndeumlr teuml pareumlt (CEKA 33) ku i neumlnshtruan e i asimiluan autoktoneumlt paraindoeuropianeuml Neuml keumlto hapeumlsira ilireumlt edhe tipologjikisht kishin filluar teuml evoluojneuml Procesi i dedolikocefalizimit qeuml kishte filluar edhe meuml peumlrpara tek ilireumlt edhe neuml gadishull vazhdon peumlr teuml kaluar neuml brakicefali neuml maseuml teuml madhe ku edhe u krijua tipi antroposomatik qeuml antropologeumlt do ta quajneuml ilirid apo dinarid (MILAJ 49 GIMPERA 37 KORKUTI 15) Keumlto i theksuam se brakicefalia predominon neuml hapeumlsirat iliro-albane e edhe neuml ato pje-seuml pereumlndimore teuml vargmaleve teuml Pindit ku kishin qeumlndruar edhe doreumlt teuml peumlrziereuml me fiset epirotike kaoneumlt moloseumlt dhe thesproteumlt (MILAJ 128Euml PITTARD 32) Keumlto afri dhe teuml tjerat qeuml u peumlrmendeumln meuml sipeumlr janeuml deumlshmi e kontakteve dhe interferimeve kulturore dhe gjuheumlsore e qeuml kaneuml sheumlrbyer edhe si baza motivuese e emeumlrtuese etnonimike

U tha se protoheleneumlt u peumlrqendruan neuml Pellgun e Egjeut dhe aty moreumln shumeumlccedilka nga ambienti nga kulturat dhe civilizimet e Mes-dheut Verilindor teuml popujve indoevropianeuml siccedil ishin hititeumlt por moreumln edhe nga joindoevropianeumlt fenikas e teuml tjereuml andaj tek protoheleneumlt krijohet njeuml shpirt qeuml edhe sot e quajneuml heleno- apo greko ndash levantin qeuml i karakterizon imagjinata e zhvilluar teuml menduarit mitologjik shka-thteumlsia cinizmi mefiansa por edhe afiniteti peumlr teuml krijuar rreumlfime e histori mite e legjenda vepra arti e letrash si edhe prirja peumlr trsquou veumlneuml teuml tjereumlve atribute pejorative (JACQUES 154)

(Proto)ilireumlt dhe italikeumlt nuk ishin aq imagjinativeuml dhe spekula-tiveuml si heleneumlt dhe nuk mbeumlshteteshin aq as neuml mite mitologji hyjnore e diellore Ilireumlt dhe italo-romaneumlt ishin meuml ldquotokeumlsoreumlrdquo andaj edhe ka-rakteret etnike teuml tyre peumlr aq sa shtriheshin drejt pereumlndimit dallonin nga imagjinativeumlt heleno-grekeuml lindoreuml Autoreuml teuml ndrysheumlm kishin veuml-rejtur tek ilireumlt dinamikeuml leumlvizjesh guxim agresivitet violenceuml kreko-sje krenari por edhe spontanitet inkonsistenceuml mosorganizim (THA-LOCZY 52 WILLKES 213 231 PATSCH 38 CEKA 131) Peumlr italo-romaneumlt studiuesi i njohur Georges Dumeacutezil thot se ata mendonin ldquohistoriquement nationalement pratiquement empiriquement politi-

quement relativementrdquo cileumlsi qeuml meuml pak i karakterizonin ilireumlt dhe heleno-grekeumlt (DUMEacuteZIL 38V JACQUES 157)

Trsquoi kthehemi prap temeumls seuml trajteseumls qeuml peumlrmban shenja formale dhe semantike ku figuron viza ndareumlse a bashkuese kllapa presja e pika dhe krejt neuml balleuml teuml saj qeumlndron fjala gjurmeuml e teuml gjitha keumlto shprehin kompleksitet(in) qeuml haset neuml fusheuml teuml hulumtimit dhe sqarimit teuml motiveve motivimeve dhe konceptualizimeve emeumlrtuese Aty eumlshteuml termi intencional interferim qeuml neuml raport me fjaleumln gjurmeuml na dukej meuml adekuat se sa termi interferenceuml qeuml sipas rasteve paraqitet gjateuml analizave termi interferim mbarteuml edhe tipareuml semikeuml virtual meto-nimikeuml dhe ironizues

Andaj siccedil dihet qeuml nga Platoni (dhe Kratili i tij) Varroni skolastikeumlt dhe Meacutenage-i e Turgot-i deri te gramatikaneumlt e rinj dhe fja-leumlsendisteumlt e moderneumlt e Shkolleumls seuml WVWartburg ndash ut ccedileumlshtjet e etimologjiseuml dalin shumeuml komplekse Meuml neuml fund me paraqitjen e semantikeumls dhe kognitivistikeumls neuml qendeumlr teuml veumlmendjes vehet refere-nti pra objekti pa njohjen e teuml cilit nuk mund teuml beumlhen analiza valide teuml natyreumls onomasiologjike as semamasiologjike qeuml do teuml mundeumlsonin njohjen e etimonit primar (VINJA 32vv)

Mireumlpo objekti dhe njohja e tij paraqet shpeshhereuml veumlshtireumlsi teuml pazgjidhshme sidomos neumlse ai (objekt) eumlshteuml ndeumlrtuar neuml rrethana jo lehteumlsisht teuml peumlrceptueshme andaj ccedildo hulumtuesi do t`i impono-heshin njeuml seumlreuml pyetjesh qeuml tingeumlllojneuml tepeumlr retorike por ato janeuml edhe epistemologjike e udheumlrreumlfyese kur synohet teuml hetohen struktura na-tyrash e nivelesh teuml ndryshme teuml sheshuara apo teuml fshehura a teuml mbe-tura si gjurmeuml origjina dhe kuptimi (etimoni) i teuml cilave do teuml duhej eksploruar Peumlr temeumln qeuml po e trajtojmeuml imponohen pyetje si

Kush Cili Ccedilka Keuml Cilin Ku Kur Peumlrse Si Neuml ccedil`meumlny-reuml Sipas ccedilkafit Sipas cilit model Sipas cilit impuls emeumlrtues Mbi ccedilfareuml baze motivuese Neuml ccedilfareuml rrethanash socio-kulturore e historike eumlshteuml peumlrceptuar dhe konceptualizuar objekti Sipas cilit kodi gjuheumlsor eumlshteuml formeumlsuar dhe shenjuar koncepti Cili eumlshteuml objekti qeuml peumlcep-tohet Kush eumlshteuml ai qeuml peumlcepton konceptualizon dhe kodimikon Kush eumlshteuml pra onomaturgu A ka kompatibilitet midis formeumls dhe peumlrmbajtjes seuml shenjeumls gjuheumlsore Mbi ccedilfareuml referencash mbeumlshtetet hulumtuesi A ka paragjykime onomaturgu Etj

Peumlrgjigja arsyetuese sepse do teuml pritej teuml kishte probabilitet teuml larteuml veumlrteteumlsie andaj gjurmuesit etimologeuml do teuml duhej t`u shman-geshin zgjidhjeve respektivisht konkludimeve simpliste e gratuite

Konformeuml keumltyre qeuml u thaneuml ndeumlrtuam njeuml KORPUS ndash SKEMEuml me rrafshe baza emeumlrtimi dhe forma etnonimike sipas njeuml kriteri toposesh hierarkike ku paraqiten edhe relatoreuml shkalle hiponimie dhe kohiponimie teuml peumlrfshireuml hiperonimisht nga etnonimet

HELEN(Euml) - ILIR(Euml) - ITALIK(Euml)

kelte PreIndo

europiane

ilire heleneItale

ITALIA

ROMANI ALBANI GRAECI

ROMA ALBANIA GRAECIA

ILLYRICUM

ITALIANI ALBANOI

ILLYRIOI

ITALIA ALBANON

ARBANOI

ARBANON

ARBEumlN

ARBEumlR

ARBEumlNI

HELLAS

HELLENES

proto protoproto

2600-1200

6000-2600

EXCIPIO SHQIP(e)

SHKABEuml SHQIPONJEuml

SHQIP(e)TAR

SHQIP(e)NI

SHQIPEumlRI

TOPOSET

ARBEumlRI

Pontus

Karpate

hellip

helliphellip

Megjithateuml duhet theumlneuml diccedilka edhe peumlr origjineumln e disa formave

qeuml i konsiderojmeuml me interes peumlr teuml kuptuar meuml mireuml relevanten e

keumltyre toposeve etnonimike e bivalente popujsh e hapeumlsirash qeuml shtri-hen neuml koheuml deri neuml parahistori e qeuml grosso modo prekin tri periudha kohore qeuml arkeologu N Ceka do trsquoi quante preilire prehelene prita-like (6000 ndash 2600 para epokeumls seuml re) peumlrkateumlsisht protoilire protohe-lene protoitalike (edhe pse keumlto dy terma peumlr heleneumlt dhe italikeumlt nuk i peumlrdoreuml) Periudha qeuml Ceka e sheumlnon me proto- sipas tij peumlrfshin 2600 ndash 1200 vjet para epokeumls seuml re (Shih CEKA 29v 31v) Mendojmeuml pra qeuml etnonimi ilir duhet trsquoi kishte takuar mileniumit teuml pareuml para epokeumls seuml re por shumeuml koheuml peumlrpara se teuml jeneuml peumlrmendur nga Herodoti (andaj) edhe fiset qeuml nga Histria deri neuml Kaoni janeuml fise ilire e jo protoilire dhe emeumlrtimet e tyre me gjaseuml janeuml formeumlsuar neuml hapeumlsirat e gadishullit qeuml meuml pastaj do teuml quhet Ilirik

1 HELLEN ndash HELLAS (GRAECUS ndash GRAECIA)

Qeuml teuml tria toposet bivalente (popull-vend) HellenndashHellas Ilir-Iliri Italik-Itali kaneuml bazeuml emeumlrtuese mitologjike por heleneumlt emeumlr-tuan popullin dhe vendin e tyre me rrugeuml dhe mjete gjuheumlsore teuml veta diccedilka qeuml nuk kishte ndodhur tek ilireumlt

Protoheleneumlt edhe pse siccedil mendohet janeuml shpeumlrngulur hereumlt nga trualli indoevropian ata si duket edhe atje kishin ndeumlrtuar njeuml afinitet peumlr detin dhe bregdetin andaj (edhe) nuk u larguan shumeuml nga Pontusi (RENFREW 76) Keumlta raneuml neuml kontakt edhe me fiset indoevropiane si-domos me hititeuml qeuml kishin krijuar madje edhe perandori Protoheleneumlt aty i meumlsuan shumeuml gjeumlra dhe iu peumlrshtateumln edhe rrethanave gjeo-kli-matike dhe socio-kulturore sidomos kur raneuml neuml kontakt edhe me jo-indoevropianeumlt fenikas asireuml egjiptianeuml etj Neuml ateuml hapeumlsireuml mediterane u njoheumln edhe me kulturat besimet dhe mitologjiteuml e tyre (MIREHE 110v 195 279) Ata aty krijuan njeuml shpirt kurreshtar inventiv kreativ por edhe mefiant cinik e egocentrik (cf supra) vetveten e emeumlrtuan mbi bazeuml teuml besimit se rrjedhin nga Helleni i biri i Deukalionit sipas tyre the-melues i njereumlzimit Pra heleneumlt emrin e tyre e kishin motivuar be-suar dhe bazuar tek drita e Dielli ndash pereumlndi (MIREHE 195 279)

Heleno-grekeumlt me imagjinateumln e tyre shpeshhereuml teuml motivuar intencionalisht emeumlrtojneuml fiset dhe popujt fqinjeuml me emra fyes duke i quajtur barbareuml teuml egeumlr bisha gjarpeumlrinj njala keumlrmij rreumlqebuj etj

Keumlshtu mbi format e peumlrmbajtjes kaneuml ndeumlrtuar etnoparadigma mbi baza zoonimike me hiperonimin Illyrioi

Illyrioi ndash ldquogjarpinjrdquo Enheleis ndash ldquonjalardquo Helidones ndash ldquokeumlrmijrdquo Lynkestes ndash ldquorreumlqebujrdquo

11 GRAECUS ndash GRAECIA Edhe keumlta emra si duket kaneuml bazeuml indoevropiane por teuml konceptualizuareuml dhe teuml emeumlrtuareuml nga teuml tjereumlt jo nga grekeumlt Me teuml arrireuml neuml Epir romakeumlt kishin deumlgjuar nga epiroteumlt fjaleuml peumlr ta teuml pakuptueshme e qeuml u referoheshin fqinjeumlve heleneuml Fjala graec(us) romakeumlve u tingeumlllonte si formeuml onomatopeike pa e ditur se ishte e motivuar mbi bazeuml antipatie Kjo formeuml qeuml peumlr-mban tinguj ekspresiveuml konsonantikeuml neuml grup si gr ndash peumlrcjelleuml nga aec ua teumlrheqeuml veumlmendjen etimologeumlve dhe autoreumlve teuml njohur teuml Fjalorit etimologjik teuml gjuheumls latine A Ernout dhe A Meillet teuml cileumlt duke u peumlrqendruar tek zeumlri Graecus veumlrejneuml se forma grāī i peumlrkiste gjuheumls epike dhe poetike andaj edhe konkludojneuml ldquoIl srsquoagit sans douteuml drsquoune forme populaire emprunteacutee par la voie orale et qui peut-ecirctre ne pro-vient pas de Gregravece mais drsquoIllyrierdquo (DEL 280) Format pra Grāī Graecus mund teuml afrohen me fjaleumln grācula ldquozeuml krrokatje Ky afrim graecus dhe Grāī me gracula shton gjasat se heleneumlt janeuml quajtur graek qeuml metonimikisht i kaneuml perceptuar si ldquobreshkareumlrdquo

Neuml shumeuml gjuheuml kjo formeuml etnonimike (e supozuar me origjineuml ilire) sheumlrben peumlr teuml sheumlnjuar etnosin grek dhe vendin e tyre Greqineuml nga veteuml grekeumlt kjo trajteuml nuk peumlrdoret Etnonimi helen dhe toponimi Hellas vazhdojneuml teuml jeneuml emra nacionaleuml dhe shteti grek

2 ILIRO - ALBANO - SHQIPTAREumlT

21 ILIREumlT

Nga mileniumi i gjashteuml para epokeumls seuml re kishin filluar leumlvizjet e fiseve preilire preitalike prekelte neuml drejtim teuml pereumlndimit dhe shu-meuml shekuj kishin qeumlndruar neuml hapeumlsireumln Karpate lindore ndash Panoni - Alpe lindore (PATSCH 5 GIMPERA 47 CEKA 23) Nga ajo koheuml dhe hapeumlsireuml rrjedhin disa cileumlsi teuml peumlrbashkeumlta qeuml edhe neuml koheumlrat e meuml-

vonshme janeuml veumlrejtur tek ilireumlt italikeumlt dhe kelteumlt Te keumlto fise sipas hulumtimeve teuml antropologeumlve kishte filluar njeuml transformim fizik ndash cefalik sidomos ai i dedolikocefalizimit (MILAJ 98 RENFEREW 76) Neuml depeumlrtimet e tyre protoilireumlt arrijneuml deri neuml jugun e Gadishullit em-ri Ballkan qeuml tani mban gadishulli yneuml eumlshteuml i voneuml Ky emeumlr origjine turko-orientale peumlr hereuml teuml pareuml del tek gjeografi gjerman A Zeune neuml vitin 1909 (ljlz 76 cf edhe supra)

Etnonimi ilir peumlrmendet tek autoreumlt antikeuml qeuml nga Herodoti Tu-kididi deri te Apiani e Herodiani kurse disa fise ilire peumlrmenden edhe neuml Iliadeumln e Homerit por edhe te Hesiodi (Il dhe Il passim) Emri ilir eumlshteuml formeumlsim helen i ndeumlrtuar mbi rreumlnjeumln illy ndash qeuml haset edhe te emri hitit Illyjunkash emeumlr i njeuml gjarpri shumeuml teuml rreziksheumlm mitik (MiReHe 9v STIPCcedilEVIQ 326)

Heleneumlt peumlrdornin forma fyese peumlr teuml emeumlrtuar edhe teuml tjera fise teuml fqinjeumlve ilireuml si tek emrat enkelej ldquonjalardquo lloj gjarpeumlrinjsh uji e beumlrrakash por motive teuml ngjashme veumlrehen edhe tek emri i fisit tjeteumlr ilir helidoneumlt ldquokeumlrmillrdquo peumlr heleneumlt elidoneumlt peumlrceptohen dhe quhen keumlrmij (WILLKES 257v)

Edhe miti mbi Kadmin dhe Harmonineuml teuml larguar dhunsheumlm nga Orienti mitologjia greke i vendos neuml Epirin ilirik dhe neuml afeumlrsi teuml enke-lejve ku jetojneuml neuml formeuml gjarpeumlrinjsh dhe e lindin djalin Ilirin neuml formeuml gjarpri (DURANTE 403 STIPCcedilEVIQ 349v) Neuml keumlteuml meumlnyreuml paraqiten dy baza mitologjike me emrin Ilir Iliri Dardan themelues i Ilionit Trojeumls seuml famshme teuml Homerit dhe Iliri i Epirit Ilirik (DURANTE 399 DHAMA 121)

Si arsyetim etnonimet ilir dhe enkelej janeuml produkt i motivimit koncepotualizimit dhe emeumlrtimit teuml fqinjeumlve heleneuml me formeumln e peumlr-mbajtjes ldquogjarpeumlrrdquo qeuml paradigmatikisht mund teuml veumlrtetohet me teuml dheuml-nat qeuml dalin nga sheumlnimet qeuml sjellin autoreumlt antikeuml se ilireumlt percep-toheshin nga heleneumlt si njereumlz fizikisht teuml fuqisheumlm teuml ashpeumlr teuml rre-ziksheumlm sa qeuml veteuml heleneumlt me shumeuml kujdes dhe frikeuml i qaseshin Ad-riatikut (WILLKES 238) Ndoshta edhe emrat gegeuml dhe Gegeumlri peumlr shkak teuml formeumls dhe substanceumls seuml peumlrmbajtjes seuml shenjeumls (gjuheumlsore) gigas neuml kuptimin ldquoi madh i fuqisheumlm i rreziksheumlmrdquo mund teuml keneuml qeneuml emeumlrtime grekeumlsh Andaj kjo gigas si dhe emri i fisit epirot kaon(es) ldquozjarrveumlneumlsrdquo e ndoshta edhe etnonimi pirust ldquoi zjarrteuml i veteuml-timsheumlm i vrullsheumlmrdquo emeumlr gjithashtu i njeuml fisi teuml guximsheumlm ilir do

teuml mund teuml integroheshin neuml paradigmeumln intencionale e interferuese etnonimike me autoreumlsi heleno-greke (WILLKES 156V DHAMA 100)

2 2 ILIRO - ALBANEumlT

Kjo periudheuml historiko-shoqeumlrore e kombeumltare i peumlrket koheumls kur fiset ilire si organizime shoqeumlrore nuk funksionojneuml si neuml koheumln kur ato ishin fise ndash mbreteumlri Neuml antikitetin e voneuml dhe neuml mesjeteumln e her-shme keumlto si organizime degradojneuml deri neuml shkalleuml teuml familjeve e dyerve teuml ldquomeumldhardquo peumlr trsquou ngritur veteumlm deri neuml shkalleuml dinasteumlsh e dinastisheuml e meuml voneuml neuml principata (Shih SHUFFLAY 29) Edhe em-rat gjitheumlpeumlrfshireumls Ilir dhe Iliri ldquozbehenrdquo peumlr teuml mos u peumlrdorur si teuml tilleuml qeuml nga fillimi i shekullit VII Neuml keumlteuml periudheuml kalimtare nga emrat e organizimit fisnor ilir mbeteumln veteumlm ata teuml albaneumlve dhe teuml dardaneumlve sidomos emri i albaneumlve mbahet dhe shtrihet (mbi bazeuml teuml albanoi-ve e teuml Albanon-it teuml Ptolemeut peumlrmes latino-romaneumlve qeuml del neuml vitin 1188 te vepra Florimont i Aimon de Varennes neuml trajteumln Albanie emeumlr peumlr hapeumlsireumln e albanoive Kjo Albanie si formeuml dhe peumlrmbajtje duhet teuml keteuml qeneuml e bazuar neuml ndonjeuml evidenceuml latine qeuml do teuml ccedilonte te trajta latine Albania andaj neuml krye teuml paradigmeumls teuml peri-udheumls seuml dyteuml keumlteuml emeumlr vendi e kemi sheumlnuar me asterisk - Albania

Pra fazeumls seuml dyteuml teuml etnonimeve teuml hapeumlsireumls ilirondashalbane do trsquoi takonin ndeumlrtimet etnonimike qeuml mbeumlshteten mbi bazeumln alb- zgjeruar nga format afiksale latino ndash romane ndashanos -anoi anon Nga baza formale alb- meuml voneuml me alternim paradigmatik teuml likuideve lgtr ku edhe mund teuml keteuml pasur ndikim greko-bizantinishtja krijohet njeuml formeuml meuml dinamike arb- nga e cila dalin format etnonimike gjitheumlpeumlrfshireumlse Arben Arbeumlr peumlr teuml gjitheuml arbeumlrisht apo arbeumlnisht foleumlsit dhe peumlr atdheun e tyre Arbeumlni Arbeumlri Turqit mbi format e greqizuara arvanitas e prodhojneuml edhe njeuml formeuml arna(v)ut peumlr shqiptarin dhe Arnautlluk peumlr atdheun e tij Arbeumlnineuml a Arbeumlrineuml peumlrkateumlsisht Shqip(euml)nineuml a Shqipeumlrineuml (CcedilABEJ 85 VV DEMIRI 53LUKA 104VV DUCELLIER 235 SHUFFLAY 109 SHKURTAj 103v)

Vlen teuml theksohet se kjo bazeuml alb- nuk peumlrmban elemente semi-ke as mitologjike as legjendare por eumlshteuml e mbeumlshtetur neuml faktoreuml gjeo-fizikeuml neuml shkeumlmbinjteuml larteumlsineuml boreumln e bardheumlsineuml e Alpeve Albane

23 ALBANO - SHQIPTAREumlT

Edhe kjo periudheuml etnohistorike e etnosit iliro-albano-shqiptar koheumlsisht nuk eumlshteuml e peumlrcaktuar Ka shumeuml gjasa teuml keneuml filluar me paraqitjen e fiseve terciare siccedil i quan Shufflay (SHUFFLAY 60) kur beuml-hej njeuml peumlrpjekje e treteuml peumlr rikonsolidimin etnik neuml kulmin e sundimit otoman Sidomos pas lufteumlrave teuml Gjergj Kastriotit ndash Skeumlnderbeut dhe disa rrethanave qeuml krijohen neuml Europeuml (ri)ngjallet ndjenja qeuml neuml teumlreuml hapeumlsireumln arbeumlrore ku jetonin njereumlz teuml njeuml gjaku e gjuhe teuml defino-heshin gjuheumlsisht territrorialisht dhe etnikisht Neuml Kuvendin e Arbeumlrit (1703) doli njeuml formeuml e re adverbiale me foleuml shqip neuml vend teuml asaj qeuml do teuml ishte meuml e pritshme me foleuml arbeumlrisht (Shih ISMAJLI 224v) Peumlr peumlrdorimin e keumlsaj forme teuml re janeuml ende teuml paqarta impulset e (ri)mo-tivimit peumlr ta krijuar keumlteuml formeuml teuml re Por meqeuml del nga njeuml tubim aq me reumlndeumlsi siccedil ishte ai i Kuvendit teuml Arbeumlrit rreumlnjeumlt do teuml duhej keumlr-kuar te njeuml fazeuml dhe bazeuml meuml e hershme siccedil do teuml ishin paraqitja dhe shtrirja e ideve reformatore si dhe nevoja qeuml predikimet (fetare) teuml beuml-hen neuml gjuheumln qeuml e kupton populli dhe ndoshta edhe verbi excipio excipěre ldquokuptoj me kuptuerdquo nga rrodhi edhe fjala shqip ldquokuptua-sheumlmrdquo siccedil e kishte interpretuar edhe Gustav Meyeri (MEYER 480)

Kjo formeuml ndajfoljore shqip (lt lat excipio ldquokuptojrdquo) mund teuml keteuml sheumlrbyer si nukleus peumlr krijimin e paradigmeumls shqip (flas) ndash (gjuheuml) shqipe ndash (popull)-shqiptar ndash (vendi) Shqip(euml)ni Shqipeumlri Mireumlpo ky interpretim nuk duhet marreuml aq thjeshteuml Peumlr trsquou ndeumlrtuar njeuml paradigmeuml aq e bukur aq ekspresive e qarteuml e pranueshme dhe gjitheumlpeumlrfshireumlse rreumlnjeumlt duhet keumlr-kuar meuml thelleuml neuml traditeuml e histori neuml rrethana qeuml sillnin epoka reformatore dhe e Renesanseumls qeuml kishin filluar neuml Itali me Danten me ideteuml kalviniste neuml Zviceumlr dhe ato luteriane neuml Gjermani e meuml gjereuml me ato paskaliane e meuml voneuml edhe iluministe neuml Franceuml

Neuml traditeumln gojore shqiptare peumlrcilleshin mbahe(shi)n mend e (ri)kujtohe(shi)n figurat e njohura teuml periudhave teuml ndryshme teuml his-toriseuml iliro-albano-shqiptare Kujteseuml e bukur e motivuese ishte peumlr arbeumlroreumlt theumlnia se Pirroja peumlr ushtareumlt e vet ishte shqiponjeuml kurse peumlr Pirron ushtareumlt ishin kriheumlt e saj Keumlto dalin si reminishenca edhe tek Skeumlnderbeu kur veumlren entuziazmin dhe geumlzimin e popullit peumlr lirineuml qeuml po ua sillte Ai u peumlrgjigjet se lirineuml nuk ua kishte sjelleuml po e kishte gjetur midis tyre (FRANKE 332)

Teuml tilla (ri)kujtime ndoshta e (ri)sjellin shkabeumln shqiponjeumln neuml sis-tem teuml kujteseumls seuml popullit se shqiponja si koncept dhe totem me shekuj ki-shte qeumlndruar neuml vertikalen gjarpeumlr ndash shqipe (shqiponjeuml) ndash diell (qiell) pa-radigmeuml mitike e peumlrbashkeumlt peumlr shumeuml popuj teuml Mesdheut e meuml gjereuml Neuml keumlteuml sistem teuml menduari shqiponja funksionnalizohet edhe si stimulues edhe si motiv(im) edhe si bazeuml konceptualizimi e kodifikimi peumlr teuml marreuml pjeseuml neuml krijimin peumlrmes kryqeumlzimeve asociative teuml njeuml ekuacioni excipio + shqip(e) + shkabeuml (+shqiponjeuml) peumlr teuml arritur deri te paradigma (qeuml u peumlr-mend edhe meuml sipeumlr) me pak ndryshime shqip(e)-shqip(e)tar-Shqip(e)ni-Shqipeumlri apo edhe meuml qarteuml (flas) shqip-(gjuheuml) shqipe ndash (popull) shqiptar ndash (vendi) Shqipeumlri

Sado qeuml keumlto afrime duken teuml justifikueshme mbetet trsquoi konside-rojmeuml veteumlm njeuml sproveuml rreth njeuml ccedileumlshtjeje gjuheumlsore qeuml do hulumtime teuml meumltejme peumlr zgjidhje teuml arsyeshme etimologjike

3 ITALO - ROMANEumlT

Edhe neuml krye teuml SKEMEumlS veumlrehet se preitalikeumlt indoevropianeuml kishin leumlvizur nga trualli i hersheumlm indoevropian dhe kishin qeumlndruar shumeuml shekuj neuml afeumlrsi me preilireumlt dhe prekelteumlt Keumlta preitalikeuml kishin keumlrkuar dhe zeumlneuml hapeumlsira teuml reja (qeuml e pranojneuml edhe historia antropologjia dhe gjuheumlsia) dhe zbresin neuml Gadishullin e Apenineve ku i gjejneuml ligureumlt dhe etruskeumlt joindoevropianeuml Por neuml ateuml gadishull

peumlrveccedil autoktoneumlve paraindoeuropianeuml protoitalikeumlt atje gjeteumln edhe fise ilire qeuml kishin kaluar Adriatikun siccedil ishin mesapeumlt japigeumlt kalabreumlt etj Fiset italike oskeumlt umbreumlt dhe latineumlt qeuml ishin peumlrqendruar rreth brigjeve teuml lumit Tiber neuml Apeninet qendrore u shkrineuml mes veti Aty neuml shekullin VIII para epokeumls seuml re sipas legjendeumls pasardheumlsit e Eneut trojan teuml bijteuml e pereumlndiseuml Mars dhe teuml Rhea Silvia-s Romuli e Remi themeluan Romeumln mitike qeuml meuml voneuml u beuml Roma Aeterna dhe peumlr shumeuml shekuj kryeqendeumlr e Perandoriseuml Romake

Edhe para themelimit teuml Romeumls neuml gadishulli rreth shekullit X para epokeumls seuml re kishin depeumlrtuar fise ilire si nga bregdeti Liburn ashtu edhe nga ai jugor i Adriatikut fise keumlto qeuml njiheshin peumlr mobilitetin dhe shka-thteumlsineuml e tyre qeuml ndikuan edhe neuml jeteumln e vendoreumlve italikeuml Edhe veteuml emri Itali lidhet me prezenceumln e keumltyre fiseve ilire neuml gadishullin e Apeni-

neve Supozohet qeuml edhe etniku ital(ik) pastaj edhe emrat Itali dhe italian janeuml teuml ndeumlrtuar mbi bazeuml teuml Italos-it qeuml mitikisht lidhen me Italos-in meumlzat (viccedil) i pereumlndiseuml Mars Etimoilogjineuml e fjaleumls Itali studiuesit e njohur fren-geuml A Ernout dhe A Meillet neuml Dictionnaire eacutetymologiacuteque de la langue la-tine tek zeumlri Italus dhe Italia sheumlnojneuml ldquo Italien Italie Osq Viteliu Vi-telliu ldquoItaliardquo et Vitulāria uia Sans eacutetimologie Le rapprochement de vi-tulus qui fait drsquo Italia ldquola terre des veauxrdquo nrsquoest qursquoun calembourg Sans doute mot indigegravene (illyrien) (DEL 323)

Si mund teuml veumlrehet gjateuml trajtimit teuml keumltyre ccedileumlshtjeve aq kom-plekse etno-onomasiologjike ka dominuar paradigma si qasje dhe for-meuml sqarimi e argumentimi si neuml planin motivues konceptual e re-ferencial dhe formal sidomos tek klasa Iliro-Albano-Shqiptar e cila peumlr shumeuml arsye historike-shoqeumlrore (jo edhe aq teuml sqaruara si dhe sa duhet) eumlshteuml ldquoshkeumlputurrdquo neuml tri etnofaza

I ILIRE ndash shek VI para ereumls seuml re ndash shek VII mbas ereumls seuml re

II ALBANO-ARBEumlROREE ndash shek VII-XVII

III ALBANO-SHQIPTARE ndash shek XVII-XXI

Dhe peumlr teuml peumlrfunduar vlen teuml thuhet se keumlta tre popuj ndoneumlse jetuan me mijeumlra vite neuml fqinjeumlsi dhe janeuml me origjineuml indoevropiane janeuml dalluar (dhe dallohen) neuml teuml menduar dhe vepruar

tek heleno-grekeumlt ka mbisunduar mitologjia dhe egocentrizmi

tek iliro-albano-shqiptareumlt spontaniteti dhe individualizmi

tek italo-romaneumlt racionalja institucionalja dhe rendi

Bibliografia me referenca dhe shkurtesa ANTR-SHQ Antropologjia e Shqiptareumlve Konferenca e Pareuml Tiraneuml 24-26 tetor 1997 BENAC A Benacrdquo Mbi proceset etimologjike dhe peumlrcaktimin e kufijve tokeumlsore teuml

fiseve ilire Studime ilire I Rilindja Prishtineuml 1978 BORGEAU W Borgeau Les Illyriens en Greacutece et en Italie Genegraveve 1943 CEKA N Ceka Ilireumlt Tiraneuml 2001 CcedilABEJ E Ccedilabej Studime gjuheumlsore III Rilindja Prishtineuml 1976 DEL A Ernout-A Meillet Dictionnaire eacutetymologique de la langue latine

Histoire des mot IV ed Paris 1967 DEMIRAJ Sh Demiraj Epiri pellazgeumlt dhe shqiptareumlt Tiraneuml 2008 DEWVOTO G Devoto Il linguaggio drsquo Italia Milano 1974 DUCELLIER A Ducellier Peumlrpjekje e re rreth shfaqjes seuml popullit shqiptar neuml burimet

historike bizantine Studime ilire II Rilindja Prishtineuml 1978 DUMEacuteZIL G Dumeacutezil Mythes et dieux des indoeuropeacuteens Flammarion Paris 1992 DURANTE M Durante Ylles Encheleis Yllyrioi Antiquitates Indogermanicae studien

zur Indogermanischen Altumdiskunde und kur Sprachung kultur geschichte Insbruck 1974

DHAMA T Dhama fjalor i Mitologjiseuml Rilindja Prishtineuml 1988 DHIMA A Dhima Gjurmime antropologjike peumlr shqiptareumlt Tiraneuml 1985 FRANKE P R Franke Disa probleme dhe detyra teuml numizmatikeumls ilire Studime ilire

I Rilindja Prishtineuml 1978 GATTI E Gatti Ilireumlt Tiraneuml 2005 GIMPERA B P Gimpera Ccedilfareuml thoteuml arkeologjia peumlr popujt indoevropianeuml Tiraneuml

1985 HAMMOND N G L Hammond varrime me tuma neuml Shqipeumlri dhe problemet e

etnogjenezeumls Studime ilire I Rilindja Prishtineuml 1978 IL DHE IL Ilireumlt dhe Iliria te autoreumlt antikeuml Tiraneuml 1965 ISMAJLI R Ismajli Gjuha e Kuvendit teuml Arbeumlrit (1706) Rilindja Prishtineuml 1985 JACQUES E Jacques Shqiptareumlt Historia e popullit shqiptar nga lashteumlsia deri neuml diteumlt

e sotme Tiraneuml 1`995 KONDA S Konda Shqiptareumlt dhe problemi pellazgjik Tiraneuml 1966 KORKUTI M Korkuti ldquoMbi fillimet e shoqeumlriseuml njereumlzore neuml territorin e Shqipeumlriseumlrdquo

Antropologjia shqiptare Konferenca I 24 ndash 26 tetor 1997 Tiraneuml LJLZ Leksikon Jugoslavenskog Leksikografskog Zavoda Zagreb 1974 LUKA D Luka Studime gjuheumlsore I Shkodeumlr 1999 MARTINET A Martinet Lingvističke srodnosti u Sredozemlju Suvremena linguistika

4 Zagreb 1967 MEYER G Meyer Fjalor etimologjik i gjuheumls shqipe Tiraneuml 2007 MILAJ J Milaj Raca shqiptare Studim antropologjik dhe historik Tiraneuml 1944 MIREHE Mitologija i religija hetita Beograd 1989 NA-JUL N Julien Le dictionnaire des mythes Mirabout Belgique 1992 OREL V Orel Albanian Etymological Dictionary London-Boston-Koumlln 1998 PATSCH K Patsch Ilireumlt Eugen Tiraneuml 2004 PITTARD E Pittard Lrsquoindice ceacutephalique chez les Albanais Revue anthropologique

Paris 1920 RENFREW C Renfrew LrsquoOrigine indoeuropeacuteenne Archeacuteologie et langage Paris

SEJDIU Sh Sejdiu Gjurmeuml lashteumlsie antropologjike dhe gjuheumlsore te shqiptareumlt Vjetari XXXV-XXXVI Arkivi i Kosoveumls Prishtineuml 2006

SEJDIU Sh Sejdiu Paradigma formeuml sistemore (argumentimi apo edhe peumlrgeumlnjeshtrimi) neuml trajtime shkencore Instituti Alb-shkenca Prishtineuml-Shkup 2010

STIPCcedilEVIQ A Stipccedileviq Ilireumlt Rilindja Rrishtineuml 1967 SHKURTAJ Gj Shkurtaj Onomastikeuml dhe etnolinguistikeuml SHBLU Tiraneuml 2001 SHUFFLAY M Shufflay Serbeumlt dhe shqiptareumlt Rilindja prishtineuml 1968 THALOCZY L V Thaloczy Veumlzhgime iliro-shqiptare Shkodeumlr 2004 TIMOFEJEVA N K Timofejeva Mitologija i religija Etruraca Beograd 1989 VINJA V Vinja Jadranska fauna Etimologjia i struktura naziva Logos Split

1986 WALBANK W Walbank Ilireumlt e jugut neuml shek III-II Studime ilire I Rilindja Prishtineuml

1978 WILEKS J Wilkes Ilireumlt Bachus Tiraneuml 2005 WINDEKENS A J V Windekens Etudes peacutelasgiques Louvain 1960 ZAMAROVSKY V Zamarovski heronjteuml e miteve antike Rilindja Prishtineuml 1985

Teuta ABRASHI Universiteti i Prishtineumls NYJA E PRAPAVENDOSUR NEuml GJUHEumlT BALLKANIKE-NGJASHMEumlRITEuml DHE DALLIMET MORFO-SINTAKSORE

Abstrakt

Njeuml ndeumlr veccediloriteuml e peumlrbashkeumlta teuml ashtuquajturave gjuheumlve teuml Balkan-sprachbund (shqipja rumanishtja bullgarishtja dhe maqedonishtja) eumlshteuml edhe nyja definite Janeuml dy arsye qeuml e karakterizojneuml keumlteuml veccedilori (i) pozicioni dhe (ii) prania e saj te gjuheumlt sllave (maqedonishtja dhe bullgarishtja) Ndoneumlse e hasim neuml shumeuml studime si sinkronike ashtu edhe diakronike jo rralleuml vetiteuml morfo-sintaksore dhe shkalla e gramatikalizimit teuml saj te keumlto gjuheuml ldquopeumlrshtatenrdquo peumlr teuml veumlrtetuar ndonjeuml hipotezeuml teori apo model gramatikor Keumlshtu ato hereuml dalin afiks e hereuml klitik kur-se shkalla e gramtikalizimit hereuml rezulton si e avancuar e hereuml e stagnuar Neuml keumlteuml punim duke u bazuar neuml kriteret e Zwicky-Pullum nga njeumlra aneuml dhe Himmelmann nga ana tjeteumlr do teuml provohet teuml peumlrcaktohet statusi i tyre morfo-sintaksor klitik apo afiks gjegjeumlsisht statusi kategorial nyjeuml apo formant ndashtregues i tipareve morfo-sintaksore Kurse peumlr teuml peumlrcaktuar shkalleumln e gramatikalizimit peumlr bazeuml do teuml merren stadet gramatikalizuese teuml dala nga analiza tipologjike e Greenberg-ut Analiza do teuml tregon se nyja e shqipes dhe rumanishtes janeuml afiks kurse nyja e bullgarishtes dhe maqedonishtes klitik Keumlto dhe rezultatet e ngjashme teuml dala nga analiza peumlrveccedil qeuml do teuml konsiderohen si objektive ato do teuml mundeumlsojneuml njeuml paraqitje meuml teuml sakteuml teuml struktureumls seuml frazeumls nominale neuml keumlto gjuheuml si neuml rrafshin sinkronik ashtu edhe neuml rrafshin diakronik

Neumlse ndonjeuml gjuheuml ka nyja ateumlhereuml analizimi i cileumlsdo dukuri brenda domenit nominal pashmangsheumlm ccedilon drejt analizimit teuml keumltyre nyjave Njeuml analizeuml e tilleuml eumlshteuml sidomos e reumlndeumlsishme neumlse kihen parasysh modelet e ndryshme gramatikore teuml cilat janeuml neuml dispozicion peumlr teuml paraqitur struktu-reumln e frazeumls nominale Neuml gjuheumlt ballkanike teuml cilat formojneuml teuml ashtuquaj-turin Sprachbund (shqipja rumanishtja bullgarishtja dhe maqedonishtja) nyja e shquar eumlshteuml njeuml morfemeuml e cila nuk mund teuml qeumlndron veteumlm por i prapavendoset njeuml gjymtyre tjeteumlr Veccediloriteuml kryesore teuml saj janeuml (i) prapa-vendosja e cila paraqitet edhe te gjuheuml teuml tjera si p sh gjuheumlt skandinave dhe (ii) prania e saj te gjuheumlt sllave (bullgarishtja dhe maqedonishtja) Jo rralleuml nyjat e gjuheumlve ballkanike e skandinave nga njeumlra aneuml dhe nyjat e gjuheumlve teuml cilat e paravendosin ateuml para emrit nga ana tjeteumlr (anglishtja gjermanishtja etj) klasifikohen si dy grupe dhe analizohen an-bllok Situa-

teuml e ngjashme eumlshteuml edhe gjateuml analizeumls seuml nyjave teuml cilat i takojneuml grupit skandinav apo grupit ballkanik prandaj ato hasen shpesh si nyja skandina-ve dhe nyja ballkanike Boumlrjas (1994 1998) konstaton se teuml parat janeuml afi-kseuml kurse teuml dytat klitikeuml Harrison (1998) neuml punimin e tij rreth nyjeumls shqi-pe konkludon se nyja ballkanike eumlshteuml klitik Nga ana tjeteumlr Ortmann dhe Popesku (2000) konstatojneuml se peumlrveccedil nyjeumls seuml maqedonishtes teuml gjitha nyjat e tjera teuml gjuheumlve ballkanike janeuml afikse Kurse Himmelmann (1997) pa hyreuml neuml ndonjeuml analizeuml teuml thelleuml kritikon analizeumln e Boumlrjas sidomos li-dhur me nyjeumln shqipe peumlr teuml cileumln thoteuml se as qeuml eumlshteuml beumlreuml ndonjeumlhereuml fjaleuml se ajo eumlshteuml klitik Por edhe ai konstaton se peumlrveccedil rumanishtes e shqipes nyja e bullgarishtes dhe e maqedonishtes janeuml (meuml shumeuml) klitikeuml se sa afi-kseuml Neuml keumlteuml punim peumlrveccedil argumenteve pro dhe kontra teuml autoreumlve teuml meuml-sipeumlrm do teuml shohim se ka dallime teuml tjera brenda domenit nominal te gju-heumlt ballkanike Peumlrcaktimi i statusit morfosintaksor teuml nyjeumls klitik apo afiks dhe peumlrcaktimi i statusit teuml saj neuml rrafshin pragmatik dhe rrafshin se-mantik jo veteumlm qeuml janeuml ccedileumlshtje esenciale peumlr teuml pasqyruar sintakseumln e fra-zeumls nominale por ato janeuml esenciale edhe peumlr studime diakronike sidomos peumlr teuml peumlrcaktuar shkalleumln e gramatikalizimit teuml deumlftorit apo ndonjeuml pjeseumlze deiktike1 teuml dikurshme nga i cili (apo e cila) u zhvillua nyja e shquar

Peumlrcaktimi i statusit morfosintaksor do teuml beumlhet neuml bazeuml teuml kritereve teuml Zwicky dhe Pullum (1981)2 teuml cilat aktualisht konsideronhen si meuml teuml besueshme peumlr teuml beumlreuml dallimin midis klitikut dhe afiksit3 Do teuml vazhdohet me kriteret e dala nga Himmelmann (1997)4 dhe Himmelmann (2001)5 peumlr peumlrcaktimin e statusit neuml rrafshin pragmatik dhe semantik Shkalla e gramatikalizimit teuml pjeseumlzeumls deiktike apo deumlftorit do teuml peumlrcaktohet duke iu referuar stadeve teuml gramatikalizimit teuml Greenberg (1978)6

1 Sipas Himmelmann (1997 21) fillimisht teuml gjitheuml elementeumlt deiktikeuml neuml gjuheumlt IE ishin pjeseumlza 2 Zwicky A amp G Pullum (1983) Clitization vs Inflection English nrsquot Language 59 502-513 3 Shih autoreumlt e peumlrmendur dhe Birgit Gerlach and Janet Grijzenhout (eds) (2000) Clitics in

Phonology Morpgology and Syntax John Benjamins Amsterdam Philadelphia me literatureuml 4 Himmelmann N (1997) Deiktion Artikel Nominalphrase Zur Emergenz syntaktischer Struktur

Tuumlbingen Niemeyer 5 Himmelmann N (2001) Articles Neuml Haspelmath M Koumlnig E Oesterreicher W (eds) Language

Typology and Language universals 831-841 Berlin Mouton de Gruyter 6 Greenberg Joseph (1978) How does a language acquire gender markers Neuml J Greenberg et al

(eds) Universals of Human Languages vol 3 Word Structure 47-82 Stanford University Presss

1 Klitik apo afiks7

Neuml gjuheumlt ballkanike nyja eumlshteuml njeuml morfemeuml e lidhur me njeuml gjymtyreuml teuml pavarur e cila quhet barteumlse (angl host8) Neuml morfologji dallohen format e lira dhe format e lidhura teuml parat janeuml fonetikisht teuml pavarura dhe mund teuml qeumlndrojneuml veteumlm kurse teuml dytat janeuml fonetikisht teuml varura dhe nuk mund teuml qeumlndrojneuml veteumlm por lidhen me barteumlsin e tyre Sikurse afikseumlt klitikeumlt janeuml forma teuml lidhura Dallimi midis tyre qeumlndron neuml meumlnyreumln se si kombinohen me barteumlsin qeuml skematikisht mund teuml paraqitet si neuml (1)

7 Shembujt qeuml neuml keumlteuml punim janeuml peumlrdorur peumlr teuml verifikuar kriterin e zbatuar a peumlr teuml ilustruar ndonjeuml

dukuri neuml gjuheumlt ballkanike janeuml huazuar nga gjuheumltareuml kompetenteuml Himmelmann (1997) Deiktion Artikel Nominalphrase-zur Emergenz syntaktischer Struktur Max Niemeyer Verlag Tuumlbingen Boumlrjas Kersti (1998) Feature Distribution in Swedish Noun Phrase Blackwell Oxford Tomic Olga Miseska (2006) Balkan Sprachbund Morpho-Syntactic Features Springer Dodrecht Harrison David (1998) The Morphology of Special Clitics The Definite Article in Albanian In Kaiser Lizanne ed Yale A-Morphous linguistics Essays-Studies in the Morpho-syntax of Clitics Yale University Yale 45-74 Ortmann Albert and Popescu Alexandra (2000) Romanian definite articles are not clitics In Gerlach Birgit and Grijzenhout Janet ed Clitics in Phonology Morphology and Syntax John Benjamins publishing Amsterdam Halpern A (1995) On the placement and morphology of clitics Stanford CACSLI publications Dimitrova-Vulchanova M amp G Giusti (1998) Fragments of Balkan Nominal Structure Neuml A Alexiadou amp C Wilder (eds) Possessors Predicates and Movement in the Determiner Phrase 333-360 Amsterdam John Benjamins

8 Neuml fakt host neuml anglishte ka kuptimin e mikpriteumlsit

Neuml (1a) kombinimi ndeumlrmjet nyjeumls ndashi dhe barteumlsit teuml saj emrit-rreumlnjeuml Libr- beumlhet ashtu qeuml fraza nominale del nga leksikoni mental si njeuml gjymtyreuml apo njeuml fjaleuml [Libr-i]NP e cila peumlrbeumlhet nga emri (rreumlnja) dhe nyja Emri Libr- ka tiparin [-CL] (qeuml do teuml thoteuml nuk eumlshteuml klitik) kurse nyja ka tiparin [+def] qeuml do teuml thoteuml i caktuar dhe [-CL] qeuml do teuml thoteuml se nuk eumlshteuml klitik Meqeuml ato janeuml teuml kombinuara para se teuml dalin nga leksikoni ateumlhereuml thuhet se kombinimi i tyre eumlshteuml beumlreuml neuml dome-nin morfologjik9 Neuml shembullin (1b) emri Libr- dhe nyja ndashi dalin nga leksikoni mental dhe kombinohen neuml domenin sintaksor duke dheumlneuml njeuml frazeuml nominale [ [Libr-]NP[-i]DET] NP Tiparet e emrit janeuml [-CL] [-def] kurse ato teuml nyjeumls [+CL] [+def]

Ngjasheumlm mund teuml thuhet edhe peumlr gjuheumlt e tjera ballkanike (1) a) [Kniga-ta]NP ose arsquo) [ [Kniga-]NP[-ta]DET] NP bullgarisht

b) [Carte-a]NP ose brsquo) [ [Carte-]NP[-a]DET] NP rumanisht c) [Kniga-ta]NP ose crsquo) [ [Kniga-]NP[-ta]DET] NP maqedonisht

Meuml konkretisht afiks apo klitik neumlnkupton se a duhet nyja teuml trajtohet neuml nivel teuml fjaleumls (afiks) apo neuml nivel teuml frazeumls (klitik) Peumlr da-llim nga afikseumlt klitikeumlt konsideron si forma teuml ndeumlrmjetme ato janeuml as fjaleuml e as forma teuml lidhura ose mund teuml thuhet se janeuml edhe fjaleuml e edhe forma teuml lidhura Peumlr keumlteuml arsye kombinimi i njeuml klitiku me bar-teumlsin eumlshteuml meuml kompleks ai beumlhet neuml domenin morfologjik sintaksor por edhe fonetik Theumlneuml ndryshe ata dallojneuml nga afikseumlt neuml sintakseuml formeuml dhe veti fonologjike

Peumlr teuml ilustruar njeuml gjeuml teuml tilleuml po marrim njeuml shembull teuml huazuar nga Fromkin (200071)10 peumlr gjenitivin saksonik lsquos dhe mbareseumln ndashs e shumeumlsit neuml gjuheumln angleze Ata kaneuml forma teuml njeumljta morfologjike por i pari eumlshteuml klitik kurse i dyti afiks

a) The girl I sawrsquos flowers b) The girl I saw yesterdayrsquos flowers c) The girl who helped mersquos flowers d) The girl who was helpfulrsquos flowers

Neuml (3) kur peumlrdoret njeuml fjali lidhore gjenitivi saksonik lsquos mund

9 Teoriteuml e fundit transformacionaliste siccedil eumlshteuml Programi Minimalist i Ccedilomskit mbeumlshteten neuml njeuml

ldquojo-leksikalizeumlmrdquo radikal Sipas keumltij programi neumlse elementi flektiv nuk eumlshteuml pjeseuml e kompoziteumls ateumlhereuml ai eumlshteuml pjeseuml e sintakseumls Theumlneuml ndryshe sipas keumlsaj teorie edhe po teuml ishte nyja afiksi ajo i bashkeumlngjitet barteumlsit neuml domenin sintaksor e jo morfologjik Shiko meuml gjereumlsisht Boumlrjas (1998 41-42) dhe referimet neuml autoreuml teuml tjereuml aty

10 Fromkin V et al (2000) Linguistics-An Introduction to Linguistic Theory Blackwell Oxford

teuml jeteuml pas foljes (3a) ndajfoljes (3b) peumlremrit (3c) apo mbiemrit (3d) Mbaresa e shumeumlsit ndash s neuml gjuheumln angleze peumlrdoret meuml ndryshe se lsquos i gjenitivit Mbaresa -s e shumeumlsit nuk vendoset neuml fund teuml frazeumls nomi-nale sepse shumeumlsi i King of England (mbreti i Angliseuml) nuk eumlshteuml King of England-s por thuhet King-s of England dhe shumeumlsi neuml fjalineuml lidhore girl I saw (vajzeumln qeuml e pasheuml) girl we were talking about (vajzeumln peumlr teuml cileumln bisedonim) apo girl who helped me (vajzeumln e cila meuml ndihmoi) eumlshteuml girl-s I saw girl-s we were talking about dhe girl-s who helped me Theumlneuml ndryshe shumeumlsi beumlhet duke i shtuar mbareseumln apo afiksin ndashs gjithnjeuml kryefjaleumls seuml fjaliseuml lidhore (2) a) girlrsquos I saw

b) girlrsquos we were talking about c) girlrsquos who helped me

Pra afiksi i ngjitet gjithnjeuml teuml njeumljteumls kategori leksikore (psh emrit neuml shembullin 4) kurse gjenitivi saksonik lsquos apo klitiku mund ti bashkeumlngjitet kategorive teuml ndryshme leksikore emrit foljes ndajfol-jes peumlremrit mbiemrit etj

Shpesh dallimi ndeumlrmjet klitikeumlve dhe afiksave nuk eumlshteuml i qarteuml si neuml shembullin e meumlsipeumlrm Neuml ato raste zakonisht merret peumlr bazeuml de-finicioni i klitikut dhe definicioni i afiksit Por modelet dhe teoriteuml e ndryshme gramatikore peumlrveccedil tjerave dallohen edhe peumlr nga definicioni i keumltyre formave Neuml keumlteuml punim nuk do teuml merremi me definimin e keumltyre formave por ideja eumlshteuml teuml aplikojmeuml kritere neutrale teuml cilat japin rezultate objektive Neuml literatureuml kriteret e shtruara nga Zwicky dhe Pullum (1983) konsiderohen si kritere meuml kredibile dhe meuml neutrale peumlr peumlrcaktimin e dallimit ndeumlrmjet klitikeumlve dhe afiksave E meta (eventuale) e tyre eumlshteuml se autoreumlt synojneuml ti klasifikojneuml format e lidhura neuml dy grupe klitik ose afiks Qasja e tilleuml mund teuml nxjerreuml veumlshteumlrisi ngase siccedil ndodh edhe me dukuriteuml e tjera neuml gjuheumlsi keumlnaqja e secilit kusht apo kriter eumlshteuml i pamundsheumlm sepse sjellja e elementeumlve nuk eumlshteuml gjithnjeuml e qeumlndrueshme Prandaj nuk duhet teuml presim qeuml rezultatet teuml sigurojneuml njeuml mbyllje teuml prereuml dhe peumlrfun-dimtare por analiza gjithsesi do teuml sigurojeuml njeuml evidenceuml meuml teuml besueshme lidhur me ccedileumlshtjen a eumlshteuml nyja klitik apo afiks dhe njeuml pasqyrim meuml teuml sakteuml teuml tipareve morfo-sintaksore

Zwicky dhe Pullum neuml punimin e tyre lidhur me peumlrcaktimin e statusit (klitik apo afiks) teuml mbareseumls mohuese lsquont neuml gjuheumln angleze propozojneuml keumlto kritere

(3) (i) Klitikeumlt kaneuml liri meuml teuml madhe neuml peumlrzgjedhjen e barteumlsve se sa afiksat (ii) Mospeumlrputhjet arbitrare janeuml meuml shumeuml karakteristikeuml e afiksave se sa klitikeumlve (iii) Veccediloriteuml morfo-fonologjike janeuml meuml shumeuml karakteristikeuml e afikseve se e

klitikeumlve (iv) Veccediloriteuml semantike janeuml meuml shumeuml karakteristikeuml e afikeumlsve se sa klitikeumlve (v) Rregullat sintaksore mund teuml afektojneuml afikseumlt por jo klitikeumlt (vi) Klitikeumlt mund ti ngjiten ndonjeuml materiali i cili ka klitikeuml kurse afiksi nuk

mund ta beumlneuml njeuml veprim teuml tilleuml

11 Kriteri i pareuml klitikeumlt kaneuml liri meuml teuml madhe neuml peumlrzgjedhjen e barteumlsve se sa afikseumlt

Afikseumlt zakonisht kombinohen veteumlm me njeuml kategori leksikore kurse klitikeumlt mund teuml kombinohen me kategori teuml ndryshme leksikore Teuml shohim tani se si kombinohen nyjat neuml gjuheumlt ballkanike

A Gjuha Shqipe

(4) a) djal-i i mireuml emeumlr b) i mir-i djaleuml mbiemeumlr c) cil-in djaleuml peumlremeumlr pyeteumls d) teuml par-in djaleuml rreshtor e) i im-i djaleuml pronor

Neuml keumlteuml punim teuml gjitha kombinimet e nyjeumls me njeuml (lloj) peumlr-emri do ta kategorizojmeuml si kombinim me peumlremeumlr Nyja neuml gjuheumln shqipe peumlrveccedil pronorit dhe peumlremrit pyeteumls kombinohet edhe me peumlremrat e pacaktuar (asnjeumlr-i) lidhor (cil-i) refleksiv (vetvet-en) etj Neuml shembullin (6) veumlrejmeuml se nyja kombinohet me elemente teuml ndry-shme leksikore teuml domenit nominal emeumlr mbiemeumlr peumlremeumlr dhe rre-shtor Ajo gjithnjeuml eumlshteuml e vendosur neuml gjymtyreumln e pareuml teuml frazeumls no-minale dhe neumlse supozojmeuml se nyja i ngjitet keumlsaj gjymtyre neuml sinta-kseuml ateumlhereuml mund teuml themi se ajo eumlshteuml gjithnjeuml neuml pozicionin e dyteuml teuml frazeumls nominale Klitikeumlt e pozicionit teuml dyteuml neuml literatureuml janeuml teuml njohur si klitikeuml teuml Wackernagel (sipas gjuheumltarit Jacob Wackernagel) Ky fakt leuml teuml konkludohet se liria e zhvendosjes seuml klitikut eumlshteuml e kufizuar Meqeuml nyja kombinohet me jo veteumlm njeuml lloj kategori leksi-kore dhe neumlse ky kriter merret si kriter kyccedil apo i veteumlm ateumlhereuml mund teuml thuhet se nyja e shqipeumls eumlshteuml klitik

Lidhur me keumlteuml sjellje teuml nyjeumls janeuml shprehur edhe disa gjuheumltareuml teuml shqipes keumlshtu Cipo pohon ldquonyjat kaneuml keumlteuml teuml veccedilanteuml qeuml mund ta sub-

stantivojneuml ccedilfareumldo pjese teuml ligjeumlrateumls peumlrveccedil foljesrdquo (Sintaksa f 68) kurse peumlr Newmark kjo dukuri paraqet njeuml ndeumlrrim teuml kategoriseuml gramatikore brenda frazeumls nominale (grammatical category switching) sepse kur mbiemri del neuml poziteuml teuml pareuml beumlhet emeumlr ndeumlrkaq emri shndeumlrrohet neuml mbiemeumlr Rrjedhimisht mbiemri ishte dashur teuml sheumlnon individin (ose sendin) kurse emri teuml sheumlnon njeuml tipar teuml atij individi Keumltu po beumljmeuml njeuml digresion Edhe sipas Gramatikeumls seuml Akademiseuml prania e nyjeumls sheumlnon emrin Prandaj neuml shembullin

(5) Puna e beumlneuml [[njeri-un] [njeri]

Gjymtyra e pareuml neuml frazeumln nominale teuml kundrineumls njeri-un eumlshteuml emeumlr kurse gjymtyra e dyteuml njeri eumlshteuml mbiemeumlr Neumlse eumlshteuml keumlshtu ateumlhereuml del se shembulli (8)

(6) a) Agimi bleu vetureuml b) Agimi e bleu vetureuml

nuk ka kundrineuml sepse vetureuml nuk eumlshteuml njeuml emeumlr i veumlrteteuml11 sepse nuk pasqyron njeuml send por njeuml tipar (apo bashkeumlsi tiparesh) i cili e karak-terizon konceptin vetureuml Peumlr keumlteuml arsye edhe rimarrja e kundrineumls neuml shembullin (8b) eumlshteuml e pamundshme sepse antecedenti (-e) nuk ka neuml keuml teuml referohet sepse vetureuml nuk eumlshteuml send por eumlshteuml tipar Mireumlpo keumlshtu nuk mendojneuml edhe autoreumlt e keumlsaj gramatike sipas tyre neuml gju-heumln shqipe kundrina e drejteuml mund teuml del edhe neuml keumlteuml formeuml pra pa nyje Sipas Kallullit12 (1999) neuml keumlteuml rast frazeumls nominale i mungon komplet njeuml shtreseuml sintaksore e cila eumlshteuml refleks i tiparit morfo-sin-taksor teuml shquarsiseuml apo nyja e cila koheumlt e fundit konsiderohet si kokeuml e frazeumls nominale Pohimet e Cipos13 dhe Newmark14 i shkojneuml peumlr

11 Dilema rreth keumlsaj ccedileumlshtje nuk eumlshteuml e re Buumlhler citon gjuheumltarin Walter Porzig (1924) sipas teuml cilit

emri pa nyjeuml nuk eumlshteuml emeumlr i mireumlfillteuml (f 345) Mireumlpo kjo dilemeuml nuk e ka humb as aktualitetin Keumlshtu psh Baker neuml monografineuml e vet rreth peumlrkufizimit teuml kategorive leksikore konstaton ldquo X eumlshteuml emeumlr neumlse X eumlshteuml kategori leksikore dhe X siguron indeksin e referenceumlsrdquo (f 9) Peumlr dallim nga emri i cili duhet teuml siguron identitetin dhe referenceumln e atij identiteti mbiemri nuk ka nevojeuml peumlr asnjeumlrin nga keumlta dy kushte Buumlhler Karl (2011) Theory of Language-The representational function of language John Benjamins Amsterdam Baker Mark (2003) Lexical Categories Oxford University Press Oxford

12 Kallulli Dalina (1999) The Comparative Syntax of Albanian on the Contribution of syntactic Types to Propositional Interpretation Durham University httpethesesduracuk

13 Cipo K (1952) Sintaksa Tiraneuml Pohimi i Cipos eumlshteuml neuml frymeumln e Wackernagel i cili forceumln substantivuese teuml nyjeumls nuk e parasheh veteumlm peumlr nyjeumln shqipe apo veteumlm peumlr nyjat e prapavendosura por peumlr nyjat neuml peumlrgjitheumlsi (Buumlhler po aty f 346)

14 Newmark L (1982) Modern Albanian A Reference Grammar for Students Stanford CA

shtati keumlsaj teze Teuml rikujtojmeuml nyja eumlshteuml edhe lokus i teuml gjitha tipa-reve morfo-sintaksore teuml frazeumls nominale

Le ti kthehemi tani temeumls kryesore Ka raste kur nyja nuk shfaqet gjithnjeuml neuml pozicion e dyteuml teuml frazeumls nominale Keumlteuml pozicion-nim e bllokon ndajfolja por edhe gjymtyreuml teuml tjera

(7) a) shumeuml i mir-i djaleuml b) dy meuml teuml mir-eumlt djem c) gjitheuml teuml mir-eumlt djem d) ky i mir-i djaleuml

e) ai i mir-i djaleuml etj

Prandaj peumlr gjuheumln shqipe lidhur me keumlteuml kriter mund teuml peumlr-mbyllet si vijon

(8) Neuml gjuheumln shqipe nyja e shquar kombinohet me keumlto elemente leksikore teuml domenit nominal emeumlr mbiemeumlr peumlremeumlr dhe rre-shtor Ajo shpesh mund teuml gjendet neuml pozicionin e dyteuml teuml frazeumls nominale

B Gjuha rumune

Ngjasheumlm si nyja e shqipes nyja e shquar (ul mask Sing dhe le fem PL) e rumanishtes gjithashtu shfaqet neuml pozicionin e dyteuml

(9) a) om-ul bun burr-i i mireuml emeumlr b) bun-ul om i mir-i burreuml mbiemeumlr

Neuml gjuheumln rumune barteumls i nyjeumls rregullisht mund teuml jeneuml emri dhe mbiemri Keumlteuml e beumljneuml edhe rreshtori i pareuml intii-ul) dhe rreshtori i fundit ultim-ul

(10) a) intii-ul etaj i par-i kat ( kati i pareuml) rreshtori i pareuml b) ultim-ul i fund-it kat ( kati i dyteuml) rreshtori i fundit

Nyja e rumanishtes nuk mund teuml kombinohet me peumlremra teuml pakufisheumlm ndajfolje numeumlroreuml etj

(11) a) tot-ul oraş teumlreuml-DEF qytet b) tot oraş-ul i teumlreuml qytet-i c) fort-ul satilderac oraş shumeuml-DEF i varfeumlr qytet d) foarte satilderac-ul oraş shumeuml i varfeumlr-i qytet e) doi copii-i dy feumlmijeuml-t

Neuml (11-12) gjithashtu veumlrejmeuml se nyja e shquar merr gjithnjeuml pozicionin e dyteuml brenda frazeumls nominale Prandaj peumlr gjuheumln rumune mund teuml thuhet

(12) Neuml gjuheumln rumune nyja e shquar mund teuml kombinohet me emeumlr mbiemeumlr rreshtorin e pareuml dhe rreshtorin e fundit Ajo shpesh merr pozicionin e dyteuml neuml frazeumln nominale

C Gjuha bullgare

Gjuha bullgare nuk ka morfologji teuml rasave Prania e nyjeumls nuk e mundeumlson ndeumlrrimin e renditjes seuml gjymtyreumlve ajo mbetet e ngulitur mbiemri gjithnjeuml qeumlndron para emrit dhe nuk del pas tij (cf Vul-chanova and Giusti)15

(13) a) momče-to djal-i emeumlr b) goljamo-to momče i madh-i djaleuml mbiemeumlr c) prvi-te dve bukvi teuml parat dy letra rreshtor d) dve-te prvi bukvi dy-DEF teuml parat letra num e) tvoja-ta prva xubava roklja i yt-i i pari bukur fustan pron f) vsički-te studenti teuml gjitheuml-DEF studenteumlt pakuf

Neuml gjuheumln bullgare nyja e shquar kombinohet me emeumlr mbie-meumlr peumlremeumlr rreshtor dhe numeumlror Ajo shfaqet edhe meuml shpesh neuml pozicionin e dyteuml se sa neuml gjuheumln rumune e gjuheumln shqipe Mireumlpo edhe neuml keumlteuml gjuheuml pozicioni i dyteuml mund teuml bllokohet neumlpeumlrmjet ndaj-foljes apo ndonjeuml gjymtyre tjeteumlr

(14) a) mnogo vernik-at na žena si maž shumeuml besnik ndaj gruas burreuml b) mnogo-to sella shumeuml-DEF fshatra c) poveče-to sela shumica-DEF e fshatra

d) Onja moj-at maž mi izjede glava-ta Ky im-DEF burreuml meuml heumlngri kokeuml-DEF

Neuml shembujt (16b) dhe (16c) mnogo dhe poveče sipas Ortmann dhe Popescu (2000) janeuml mbiemra e jo ndajfolje

D Gjuha maqedone

Edhe gjuha maqedone nuk ka morfologji teuml rasave (Friedman 1993 260) dhe prania e nyjeumls nuk e ndeumlrron renditjen e gjymtyreumlve teuml frazeumls nominale (Friedman 1993 286) mbiemri gjithnjeuml del para emrit16

(15) a) čovek-ot njeri-DEF emeumlr b) dobr-iot čovek i mireuml-DEF njeri mbiemeumlr c) dober čovek-ot i mireuml njeri-DEF

15 Vulchanova and Giusti (1998 144) Fragments of Balkan Nominal Structure University of Venice

Working Papers in Linguistics Venice vol 8 nr1 141-172 16 Friedman Victor (1993) Macedonian Neuml Comrie Bernard and Corville Corbet The Slavonic

Languages Routledge New York 249- 305

d) moj-ot časovnik i im-DEF oreuml pronor e) prva-ta rabotna nedela e para punues javeuml rreshtor f) dve-te prvi rabotni nedeli dy-DEF teuml pareuml punuese javeuml numeumlror

g) si-te ovie studenti teuml gjitheuml keumlta studenteuml pakuf

Neuml gjuheumln maqedone nyja e shquar merr shumeuml meuml shpesh pozicionin e dyteuml se sa neuml gjuheuml teuml tjera Madje nyja mund teuml kombinohet me fjaleumln e pareuml edhe kur kjo fjaleuml nuk eumlshteuml peumlrcaktor i emrit17

(16) četiri-te stotini lugrsquoe kateumlr-DEF qind njereumlz numeumlror

Njeuml dukuri e tilleuml nuk shfaqet neuml gjuheumln bullgare

(17) a) četiri-stotin-te čoveka b) četiri-te stotin čoveka

Edhe neuml maqedonishte ndajfolja e bllokon pozicionin e dyteuml

(18) a) mnogo-to golem čovek b) mnogo golem-ot čovek

E Peumlrmbyllje e kriterit teuml pareuml

Siccedil pameuml neuml teuml gjitha gjuheumlt ballkanike nyja e shquar kombino-het me seuml paku dy lloje teuml njeumlsive leksikore dhe shpesh merr pozicio-nin e dyteuml brenda frazeumls nominale Peumlr gjuheumltareumlt si Boumlrjas dhe Harri-son ky kriter tregon qarteuml se nyja shquese neuml gjuheumlt ballkanike eumlshteuml meuml shumeuml klitik se sa afiks

Konkluzat e Boumlrjas dhe Harrison beumlhen meuml dometheumlneumlse kur kihet parasysh se nyja suedeze i bashkeumlngjitet veteumlm emrit

(19) a) [Gris-en] NP grymtade (derr-i hungeumlroi)

b) [Den haumlr gamla smutsiga gris-en] NP grymtade (ky derr i vjeteumlr hungeumlroi)

c) [ Gris-en med laumlng shans] grymtade (derr-i me bisht teuml gjateuml hungeumlroi)

Neuml (20) nyja e gjuheumls suedeze -n vazhdimisht i ngjitet emrit pa-vareumlsisht se a gjendet ai neuml balleuml (20a dhe 20c) apo neuml fund (20b) teuml frazeumls nominale Pra pozicioni i nyjeumls sipas pozicionit teuml emrit Meqeuml ajo kombinohet veteumlm me emeumlr nyja suedeze i ngjan mbareseumls seuml shumeumlsit neuml gjuheumln angleze si neuml shembullin (4) kurse nyjat neuml gjuheumlt ballkanike meuml shumeuml i ngjajneuml gjenitivit sakson por kryekeumlput neuml domenin nominal Nyja gjenitiv sakson eumlshteuml aktive edhe neuml domenin verbal

Gjithashtu neumlse kihet parasysh se gjymtyreumlt e frazeumls nominale

17 Shih edhe Friedman Victor (200132) Macedonian httpwwwseelrcorg8080grammarmainframejspnLanguageID=3

shpesh marrin funksione teuml njeumljta ani pse forma e tyre mund teuml tregon njeuml lloj tjeteumlr teuml elementit leksikor (rreshtor pronor etj) ata neuml fakt teuml gjitheuml ushtrojneuml funksionin e peumlrcaktorit teuml emrit Keumlshtu qeuml mund teuml themi se nyja e shqipes rumanishtes18 dhe bullgarishtes kombinohet me dy lloj gjymtyreumlsh teuml frazeumls nominale emeumlr dhe peumlrcaktor Pran-daj sipas keumltij kriteri nyjat e keumltyre gjuheumlve (kushtimisht19) mund teuml konsiderohen se janeuml afiks e jo klitik Peumlr nyjeumln e maqedonishtes nuk mjafton veteumlm kaq Neuml shembullin (18) ajo mund teuml kombinohet edhe me njeuml fjaleuml brenda frazeumls nominale e cila nuk eumlshteuml peumlrcaktor i emrit

12 Kriteri i dyteuml Mospeumlrputhjet arbitrare janeuml meuml shumeuml karakteris-tikeuml e afikseve se sa e klitikeumlve

Sipas Ortmann dhe Popescu (2000303) ekzistojneuml disa mbiemra dhe emra neuml gjuheumln rumune teuml cileumlt nuk kaneuml eptim dhe si pasojeuml nuk mund teuml kombinohen me nyjeumln shquese

(20) şic (i menccedilur) incuracirc-lume (ngateumlrrestar)

Kurse Halpern (1994 168) pohon se disa mbiemra neuml gjuheumln bullgare dhe maqedone teuml cileumlt kaneuml origjineuml teuml huaj nuk mund teuml kombinohen me nyjeumln

(21) serbez-ta žena (grindavece-DEF grua)

Neuml gjuheumln shqipe ekzistojneuml gjithashtu mbiemra teuml cileumlt nuk mund teuml kombinohen me nyjeumln shquese

(22) detyr-eumln (ccedileumlshtj-en) kyccedil(e) syrin blu kyccedil-eumln detyreuml (ccedileumlshtje) blu-DEF sy

apo mbiemrat teuml cileumlt nuk mund teuml dalin para emrit

(23) flamur-i rus rus-i flamur

Peumlr shkak se mospeumlrputhjet morfologjike nuk janeuml edhe aq teuml shpeshta neuml gjuheumlt ballkanike sipas Lyons (1999 71) keumlto nyja nuk kaneuml status teuml qarteuml morfologjik prandaj nuk eumlshteuml e pabazeuml teuml supozohet se ato

18 Sipas Lyons (199974) nyjat bullgare dhe rumune janeuml klitik Madje ai pohon se nyja rumune eumlshteuml

klitik i peumlrpikteuml Wackernagel kundrejt nyjeumls bullgare pozicionin e dyteuml teuml seuml cileumls e bllokon ndaj-folja Peumlr Lyons eumlshteuml interesant se nyja e rumanishtes eumlshteuml goxha e integruar me barteumlsin e saj keumlshtu qeuml morfema e nyjeumls nuk mund teuml ndahet dhe eumlshteuml barteumlse e tipareve kryesore teuml frazeumls nominale

19 Shiko digresionin e peumlrmendur meuml hereumlt

nuk janeuml afikse teuml fjaleumls por janeuml afikse teuml frazeumls me njeuml status teuml caktuar sintaksor Neuml keumlteuml kuptim Lyons pohon se nyja e shqipes sillet si nyja e pa-ravendosur e gjuheumls standarde arabe -al format e seuml cileumls sakteumlsisht mund teuml parashihen me rregulla teuml peumlrgjithshme20

13 Kriteri i treteuml veccediloriteuml morfo-fonologjike janeuml meuml shumeuml karak-

teristikeuml e afikseve se sa klitikeumlve

Sipas Zwicky e Pullum kjo nuk eumlshteuml njeuml e papritur neumlse kihet para-sysh se kur dy gjymtyreuml kombinohen neuml sintakseuml ato nuk kaneuml informata (fonologjike) paraprake peumlr njeumlra tjetreumln prandaj nuk pritet teuml keteuml ndeumlrri-me morfo-fonologjike teuml papritura ndeumlrrimet eventuale janeuml meuml shumeuml pasojeuml e rregullave teuml peumlrgjithshme fonologjike teuml gjuheumls peumlrkateumlse Ndry-she qeumlndron puna neumlse kombinimi beumlhet neuml rrafshin morfologjik Neuml at rast teuml dy njeumlsiteuml leksikore paraprakisht posedojneuml informatat fonologjike peumlr njeumlra tjetreumln prandaj ato dalin si njeuml fjaleuml e vetme nga leksikoni veteumlm ateumlhereuml kur ldquopajtohenrdquo me njeumlra ndash tjetreumln Por keumlto ldquopajtimerdquo nganjeumlhereuml janeuml arbitrare dhe nuk janeuml neuml peumlrputhje me rregullat e peumlrgjithshme fono-logjike teuml gjuheumls peumlrkateumlse Sipas Zwicky e Pullum pikeumlrisht keumlto veccedilori arbitrare janeuml evidenceuml bindeumlse dhe e mjaftueshme peumlr teuml pohuar se njeuml ele-ment i caktuar eumlshteuml afiks Mireumlpo duhet theksuar se neumlse neuml ndonjeuml gjuheuml nuk haset neuml ndonjeuml arbitraritet teuml tilleuml kjo evidenceuml nuk deumlshmon se ele-menti i trajtuar eumlshteuml klitik por veteumlm tregon se kjo evidenceuml nuk ka dheumlneuml deumlshmi se elementi ka status teuml afiksit21

Peumlr teuml ilustruar se ccedilrsquopo neumlnkuptohet me rregulla fonologjike po ndihmohemi me disa teuml dheumlna nga Bevington22

(24) a) djal-i mik-u emeumlr b) dol-i ik-u folje

Sipas Bevington (1970 121) nyja e shquar e emeumlrores teuml gjiniseuml mashkullore neuml njeumljeumls -i paraqitet pas teuml gjitha bashkeumltingeumllloreve me tipare fonologjike [-prapa] kurse nyja -u shfaqet pas segmenteve [+prapa] -k- g -h dhe zanoreve -a -i dhe -e (25a) Ky distribucion eumlshteuml identik me dis-

20 Ky pohim i Lyons nuk i jep apriori nyjeumls shqipe apo arabe statusin e klitikut por veteumlm leuml teuml kuptohet

se peumlrcaktimi jo arbitrar i formave teuml nyjeumls shqipe (dhe arabe) nuk eumlshteuml deumlshmi peumlr statusin e afiksit 21 Shiko Kersti Boumlrjars amp Pauline Harries (2008 14) The clitic-affix distinction historical change and

Scandinavian bound definiteness marking Journal of Germanic Linguistics 20(4) 289mdash350 22 Bevington Gary Loyd (1970) Albanian Phonology Dissertation University of Massachusetts

tribucionin e sheumlnuesit teuml veteumls seuml treteuml njeumljeumls teuml aoristit (25b)

Kurse neuml shembullin (26) neuml shikim teuml pareuml shtimi i bashkeumltin-geumlllores -r neuml fund teuml rrokjes te emrat duket se eumlshteuml pasojeuml e praniseuml seuml nyjeumls seuml shquar ndashi e cila ka shkaktuar ndryshime morfo-fonologjike neuml barteumlsin e saj

(25) sy sy-ri gji gji-ri bri bri-ri gju gju-ri ulli ulli-ri dru dru-ri mulli mulli-ri zeuml zeuml-ri

Mireumlpo ndeumlrrimet e rrokjes nga zero neuml ndashr si neuml (26) haset edhe neuml domenin verbal23 Sipas Bevington dukuria e tilleuml shfaqet te foljet teuml cilat ai fonologjikisht i klasifikon si folje [+R] siccedil eumlshteuml folja beumlj Paraqitja e ndashr te kjo folje neuml fund teuml rrokjes beumlhet veteumlm neuml aoristin njeumljeumls beuml-ra beuml-re dhe beuml-ri Fakti se peumlrveccedil alternimit (zero rarr r) edhe distribucioni sipeumlrfaqeumlsor neuml domenin nominal dhe verbal i keumlsaj mbarese peumlrputhet eumlshteuml deumlshmi e forteuml se alternimi neuml fund teuml rrokjes seuml emrit dhe foljes i neumlnshtrohen procesit teuml njeumljteuml24

Njeuml tjeteumlr shembull eumlshteuml edhe rasti i emrave forma e pashquar e teuml cileumlve peumlrfundon me njeuml ccedilift teuml zanoreve ndashua apo -ye25 (26) ftua fto-i patkua patko-i kua ko-i krua kro-i

langua lango-i peumlrrua peumlrro-i

Ndryshimet nga -ua neuml -o janeuml identike me ato teuml disa foljeve teuml cilat kalojneuml nga diateza peumlsore e veteumls seuml treteuml teuml aoristit neuml diatezeumln veprore u punua punoi

Mireumlpo jo gjithnjeuml njohja e formeumls fonologjike teuml barteumlsit teuml nyjeumls eumlshteuml e mjaftueshme peumlr teuml parashikuar formeumln e nyjeumls e cila varet nga tiparet themelore teuml frazeumls nominale

23 Bevington (po aty f 122) 24 Eumlshteuml interesant se Bevington (po aty f 124) propozon edhe njeuml alternativeuml tjeteumlr lidhur me emrat

dhe foljet teuml cilat marrin -r neuml mbarim teuml rrokjes Rregulla alternative (e peumlrgjithshme) fonologjike neuml at rast do teuml ishte -r shfaqet para afiksit- zanore Meqeuml edhe nyja e shquar mashkullore neuml emeumlrore teuml njeumljeumlsit eumlshteuml zanore (-i dhe ndashu) i bie qeuml paraqitja e -r neuml shembullin (26) eumlshteuml evidenceuml qeuml nyja eumlshteuml afiks Bevington e mbeumlshteteuml keumlteuml rregull me faktin se paraqitja e -r nuk beumlhet veteumlm peumlr shkak teuml praniseuml seuml nyjeumls Ai merr si shembull ndeumlrtimin e shumeumlsit te disa emra siccedil eumlshteuml p Sh emri zeuml i cili e ndeumlrton shumeumlsin e pashquar (pra pa nyje teuml shquar) duke i shtuar zanoren -a zeumlr-a Forma e shquar eumlshteuml zeumlr-a-t

25 Bevington (po aty f127-128)

(27) grua grua-ja pjepeumlr pjepr-i pe per-i krua kroi kodeumlr kodr-a dhe dhe-u

Por neuml gjuheumln shqipe ka kombinimi teuml emrit me nyjeumln e cila shkakton ndeumlrrime morfo-fonologjike neuml barteumlsin e nyjeumls teuml cilat nuk janeuml neuml peumlrputhje me rregullat fonologjike (28) a) dele del=ja apokopeumln e rrokjes seuml fundit26

b) baba baba=i ccedilrsquovendosje teuml theksit etj

Integrimi i nyjeumls me barteumlsin e vet beumlhet edhe neuml gjuheumlt e tjera ballkanike

maqedonisht

(29) a) gracircb shpineuml b) gracircb+ot gacircrb-at shpin-a metatezeuml c) teatar+ot teatr-ot teatr-i

bullgarisht

(30) a) grėk grek b) gėrk-ot metatezeuml

rumanisht

(31) a) familii + i famil-iei

Sipas keumltij kriteri del se nyjat neuml teuml gjitha gjuheumlt shkaktojneuml veccedilori morfo-fonologjike teuml barteumlsit qeuml nuk eumlshteuml veccedilori e klitikeumlve

14 Kriteri i kateumlrt veccediloriteuml semantike janeuml meuml shumeuml karakteristikeuml

e afikeumlsve se sa klitikeumlve

Te ky kriter neumlse kombinimi i nyjeumls me barteumlsin e vet beumlhet neuml rrafshin sintaksor ateumlhereuml ishte dashur qeuml kuptimi i frazeumls teuml nxirret nga parimi i kompozicionalitetit (parimi i Freges) i cili thoteuml se kup-timi i frazeumls eumlshteuml ekuivalent me kombinimin e kuptimeve teuml secileumls gjymtyreuml teuml frazeumls veccedil e veccedil plus sintaksa Neumlse kombinimi beumlhet neuml rrafshin morfologjik kuptimi i fjaleumls nuk eumlshteuml gjithnjeuml identik me kombinimin e kuptimive teuml pjeseumlve teuml saj27

Neuml gjuheumln shqipe emrat pa peumlrjashtim kombinohen me nyjeumln pra edhe me emrat e peumlrveccedileumlm Prania apo mosprania e saj te keumlta emra eumlshteuml e kushteumlzuar me kushte gramatikore e jo semantike Neuml gjuheumln rumune peumlrveccedil neuml rrethana emfatike nyja nuk eumlshteuml e prani-

26 Shiko Harrison (1998) 27 Shiko Zwicky amp Pullum (1983 505)

shme te emrat e peumlrveccedileumlm peumlrveccedil emrave gjeografikeuml Te gjuha bull-gare e maqedone emrat e peumlrveccedileumlm dhe gjeografikeuml paraqiten veteumlm neuml rrethana emfatike

Neuml gjuheumln shqipe dhe rumune kur emrat kombinohen me emra pas disa parafjaleumlve (psh ndashneuml neuml shqip dhe ndashpe neuml rumanisht) ata nuk mund teuml kombinohen me nyja (33a b) (32) a) neuml karrige (n) arsquo) neuml karrige-n e verdheuml

b) pe scaun (ul) brsquo) pe scaun-ul galben

Mireumlpo kur ata kombinohen edhe me ndonjeuml peumlrcaktor tjeteumlr vendosja e nyjeumls eumlshteuml e detyrueshme (33 arsquo brsquo) 15 Kriteri i pesteuml rregullat sintaksore mund teuml afektojneuml afikseumlt por

jo klitikeumlt

Neuml shembullin (34) veumlrejmeuml se forma e nyjeumls ndashu beumlhet -i neumlse mbiemri zeuml vendin e emrit (33) a) mik-u i mireuml

b) i mir-i mik

Mireumlpo ky ndeumlrrim nuk eumlshteuml i kushteumlzuar nga kushtet morfo-sintaksore por siccedil u pa neuml kriterin e treteuml peumlr shkak teuml rregullave teuml peumlrgjithshme fonologjike teuml gjuheumls shqipe Ndeumlrrimi i formeumls mund teuml jeteuml i kushteumlzuar edhe peumlr shkaqe leksikore (34) a) daj-a i mireuml

b) i mir-i dajeuml

Emrat daja hoxha etj janeuml emra teuml huazuar teuml cileumlt kaneuml si veccedilori marrjen e nyjeumls seuml gjiniseuml femeumlrore

Dukuri teuml ngjashme paraqiten edhe neuml rumanishte (shiko Ortmman (200228) dhe Popescu (2003)29) (35) a) pap-a polonez pap-a polonez

b) polonez-ul papa polonez-i papeuml (36) a) profesor-ul mare profesor-i i madh

b) mare-le profesor i madh-i profesor

Neuml (36) ndeumlrrimi i formeumls seuml nyjeumls eumlshteuml i kushteumlzuar nga kushtet leksikore kurse neuml (37) peumlr kushte fonologjike

28 Ortmann Albert (2002 18) Kategorien des Nomens-Schnittstellen und Oumlkonomie Max Niemeyer

Verlag Tuumlbingen 29 Popescu Alexandra (2003 41) Morphophonologische Phaumlnomene des Rumaumlnischen Dissertation

Heinrich-Heine-Universitaumlt Duumlsseldorf

151 Bashkeumlrendimi i emrave dhe mbiemrave

Njeumlri ndeumlr indikacionet bindeumlse lidhur me statusin sintaksor eumlsh-teuml edhe mos-peumlrseumlritja e nyjeumls te strukturat bashkeumlrenditeumlse Kur nyja eumlshteuml meuml e pavarur dhe peumlrdorimi i saj eumlshteuml jo aq i ngulitur foleumlsit mund ta sheumlnojneuml ateuml veteumlm njeuml hereuml sepse fusha e veprimit apo sko-pusi i saj nuk kufizohet veteumlm neuml gjymtyreumln e pareuml Mireumlpo neumlse nyja eumlshteuml e integruar me emrin (apo mbiemrin) fusha e veprimit teuml saj eumlshteuml e kufizuar dhe nuk mund teuml peumlrfshineuml edhe gjymtyreumln e dyteuml prandaj edhe nevoja qeuml ajo trsquoi prapavendoset secilit emeumlr dhe mbi-emeumlr Sipas Mladenova30 (2007 44) kur dy emra bashkeumlrenditen norma aktuale e bullgarishtes keumlrkon qeuml nyja teuml jeteuml e pranishme neuml secilin emeumlr Mireumlpo njeuml rregulle teuml tilleuml nuk i neumlnshtrohen edhe mbiemrat neumlse ata aplikojneuml peumlr referentin e njeumljteuml si neuml shembullin (38c) nyja duhet trsquoi prapavendoset veteumlm mbiemrit teuml pareuml Peumlr keumlteuml arsye si evidenceuml po sjellim veteumlm shembujt me mbiemra

(37) a) E gjor-a dhe e mjer-a vajzeuml shq b) bun-ul şi inteligjent-ul linguist i mireuml-DEF dhe inteligjent-DEF gjuheumltar rum c) xubavi-te i novi(-te) čanti teuml bukur-DEF dhe teuml re ccedilanteuml bullg d) ubavi-te i novi(-te) automobili teuml bukur-DEF dhe teuml ri-DEF maq

Neuml gjuheumln shqipe dhe rumanishte prania e nyjeumls eumlshteuml e obligueshme neuml teuml dy mbiemrat (38ab) kurse neuml maqedonishte ngjasheumlm si neuml bullga-rishte mjafton qeuml nyja trsquoi prapavendoset veteumlm njeumlrit mbiemeumlr (38d)31

152 Bashkeumlrendimi me deumlftorin

Sipas disa gjuheumltareumlve neumlse nyja ka status sintaksor ateumlhereuml ajo zeuml pozicion teuml njeumljteuml strukturor sikurse deumlftori prandaj neumlse prania e nyjeumls e peumlrjashton pranineuml e deumlftorit ose prania e deumlftorit e peumlrjashton pranineuml e nyjeumls ateumlhereuml njeuml shfaqje e konsiderojneuml teuml jeteuml evidenceuml se nyja ka status sintaksor Pohimi i tilleuml i cili daton qysh nga Bloom-field-i (1933203)32 eumlshteuml peumlrvetsuar nga shumeuml gjuheumltareuml dhe eumlshteuml beumlreuml pjeseuml standarde e shumeuml gramatikave33 dhe librave teuml gjuheumlsiseuml34

30 Mladenova Olga M (2007 44) Definiteness in Bulgarian-Modelling the Processes of Language

Change Mouton de Gruyter Berlin-New York 31 Shiko Ortmann dhe Popescu (2001) 32 Bloomfield Leonard (1933) Language London George Allen amp UNWIN Ltd Peumlrveccedil deumlftorit

Bloomfield merr edhe pronorin teuml cilin do ta trajtojmeuml neuml paragrafin e ardhsheumlm 33 Heidolph et al (1981 306) Grundzuumlge einer deutschen Grammatik Berlin Akadamie Verlag

Neuml gjuheumlt siccedil janeuml anglishtja dhe gjermanishtja nyjat e teuml cilave janeuml klitkeuml dhe kaneuml status sintaksor eumlshteuml e logjikshme teuml konkludohet se deumlftori dhe nyja janeuml neuml raporte konkurruese peumlr teuml njeumljtin pozicion strukturor (38) the this book (ky libr-i) anglisht (39) das dieses Buch (ky libr-i) gjermanisht

Neuml gjuheumln shqipe nyja dhe deumlftori nuk e peumlrjashtojneuml njeumlra-tjetreumln (40) Ky djal-i i mireuml

Neuml rumanishte kemi njeuml situateuml pak meuml ndryshe (41) a) acest om ky burreuml

b) acest om-ul ky burr-i c) om-ul acesta burr-i ky

Neuml (41) veteumlm pasi deumlftori pozicionohet pas emrit struktura gra-matikisht eumlshteuml e pranueshme Disa gjuheumltareuml si Boumlrjas (1998 81) mendojneuml se neuml keumlteuml pozicion deumlftori eumlshteuml neuml funksion teuml mbiemrit sepse sipas saj keumlteuml e konfirmon edhe prania e mbareseumls -a neuml (41c)

Bullgarishtja dhe maqedonishtja e peumlrjashtojneuml pranineuml e deumlftorit

(42) a) tazi kniga ky libeumlr bullgarisht b) tazi-ta kniga ky-DEF libeumlr c) tazi kniga-ta ky libeumlr-ky

(43) a) toj čovek čovek-ot ky njerinjeri-DEF b) ovoj čovek čovek-ot ky njerinjeri-DEF

153 Bashkeumlrendimi me pronorin

Peumlrveccedil deumlftorit Bloomfield konstatonte se edhe pronori eumlshteuml neuml marreumldheumlnie konkurruese me nyjeumln (43) the my book (libr-i im) anglisht (44) das meine Buch (libr-i im) gjermanisht

Neuml gjuheumlt ballkanike peumlrveccedil maqedonishtes te teuml gjitha gjuheumlt e tjera

nyja dhe pronori peumlrveccedil emrave teuml farefisniseuml nuk e peumlrjashtojneuml njeumlra tjetreumln

(44) a) libr-i im shqip b) carte-a meu (libr-i im) rumanisht c) kniga-ta (libr-i im) bullgarisht d) kniga-ta mi35 (libr-i im) maqedonisht

Neuml rastin e pronorit konkludojme se veteumlm nyja e maqedonishtes ka status sintaksor kurse nyjat e shqipes rumanishtes dhe bullga-

34 Fromkin et al (2000) 35 Tomić (2006 75)

rishtes kaneuml status morfologjik

Mireumlpo neumlse nga njeumlra aneuml nyja e deumlftori kurse nga ana tjeteumlr nyja dhe pronori janeuml neuml marreumldheumlnie konkurruese peumlr teuml njeumljteuml po-zicion strukturor ateumlhereuml ishte dashur qeuml edhe deumlftori e pronori teuml jeneuml neuml marreumldheumlnie konkurruese Mireumlpo njeuml gjeuml e tilleuml nuk ndodh madje as neuml gjuheumlt teuml cilat nuk munden ta bashkeumlrendisin nyjeumln as me deumlf-torin e as me pronorin si psh gjermanishtja tek e cila kombinimi ndeumlrmjet deumlftorit e pronorit eumlshteuml i mundsheumlm

(45) a) diese meine Buumlcher (keumlto libr-at e mia) b) die diese Buumlcher (keumlto libr-at) c) die meine Buumlcher (libr-at e mia)

Neuml peumlrgjitheumlsi ekziston njeuml laramani teuml bashkeumlrenditjes seuml nyjeumls me pronorin e deumlftorin disa gjuheuml nuk e peumlrjashtojneuml kurse disa e peumlr-jashtojneuml keumlteuml bashkeumlrenditje pavareumlsisht a eumlshteuml fjala peumlr gjuheuml me nyje teuml prapavendosura apo teuml paravendosura

(46) Il mio fratello (veumllla-u im) italisht η μανα μου (neumln-a ime) greqisht

Neumlse kushtet sintaksore nuk e kufizojneuml bashkeumlrenditjen ateumlhereuml duhet teuml ekziston njeuml arsye tjeteumlr peumlrse neuml disa gjuheuml kombinimi eumlshteuml i mundsheumlm e neuml disa jo Neuml pikeumlpamje semantike prania e njeuml peumlrcak-tori individualizues siccedil eumlshteuml pronori eumlshteuml i mjaftuesheumlm peumlr indivi-dualizimin kuptimor teuml emrit prandaj prania e nyjeumls siccedil konstaton edhe Demiraj (1985 559)36 eumlshteuml ridondante Se eumlshteuml keumlshtu e veumlr-teton edhe fakti se nyja shquese peumlrjashtohet neuml rastin kur pronori ba-shkeumlrenditet me emrat e farefisniseuml edhe neuml gjuheumlt si italishtja teuml cilat normalisht e lejojneuml njeuml gjeuml teuml tilleuml

(47) la mia madre37 neumln-a ime

Arsyeja e njeuml sjellje teuml tilleuml eumlshteuml se emrat e farefisniseuml kaneuml sta-tusin e emrave personal pra unik sepse neumlna eumlshteuml veteumlm njeuml Pran-daj peumlrdorimi i nyjeumls semantikisht eumlshteuml i tepeumlrt

Peumlrveccedil shqipes edhe gjuheumlt e tjera ballkanike e ndjekin italishten (48) a) neumln-a ime shqip

b) mica-e mea38 (neumln-a ime) rumanisht

36 Demiraj Shaban (1985 ) Gramatikeuml Historike e Gjuheumls Shqipe 8 Neumlntori Tiraneuml 37 Haspelmath (1999 236) 38 Tomić (2006144 fn 209)

c) majka-ta mi39 (neumln-a ime) bullgarisht

d) majka-ta mi40 (neumln-a ime) maqedonisht

Meqeuml gjuha shqipe peumlrdor rregullisht nyjeumln me emrat e peumlr-veccedileumlm pra edhe me ata personal do teuml thoteuml se foleumlsit e keumlsaj gjuhe janeuml teuml meumlsuar teuml peumlrdorin nyjeumln edhe neuml rastin kur ajo semantikisht eumlshteuml jo e domosdoshme Prandaj njeumlri nga shpjegimet do teuml ishte se peumlrdorimi i nyjeumls neuml rastin e emrave teuml farefisniseuml eumlshteuml peumlr shkak teuml parimit teuml analogjiseuml

Mireumlpo neumlse emri shpreh marreumldheumlnie farefisnie sintaksa e gju-heumls shqipe lejon qeuml pronori teuml del edhe para emrit (49) ime neumlneuml

Neuml (50) veumlrejmeuml se nyja nuk eumlshteuml e pranishme pra kemi njeuml situateuml identike si te gjuha italiane dhe gjuheumlt e tjera ballkanike Sipas Haspelmath41 peumlrjashtimi i nyjeumls kur pronori eumlshteuml para emrit (jo veteumlm teuml farefisniseuml) paraqitet te shumeuml gjuheuml

(50) a) mitt hus-id hus-id mitt (shteumlpi-a ime) islandisht

b) min vaumln-nen ven-nen min (mik-u im) suedisht

Njeuml ndeumlr shpjegimet e mundshme do teuml ishte edhe keumlshtu42 neumlse pronori i paraprineuml emrit ateumlhereuml kur deumlgjuesi e deumlgjon emrin ai tashmeuml e ka informateumln nga pronori se fjala eumlshteuml peumlr njeuml shprehje neumlpeumlrmjet seuml cileumls individualizimi eumlshteuml i mundsheumlm prandaj peumlrdorimi i nyjeumls eumlshteuml i panevojsheumlm Neuml rastin e kundeumlrt neumlse emri eumlshteuml para pronorit neuml momentin kur deumlgjuesi e deumlgjon emrin ai ende nuk e ka informateumln peumlr pranineuml e pronorit dhe meqeuml ankorimi i referenceumls eumlshteuml i domosdosheumlm peumlr teuml beumlreuml individualizimin e shprehjes foleumlsi peumlrdor nyjeumln Rrjedhimisht eumlshteuml voneuml teuml beumlhet peumlrjashtimi i keumlsaj teuml fundit pasi teuml deumlgjohet pronori Njeuml shpjegim i tilleuml eumlshteuml neuml peumlrputhje me parimin e ekonomizimit teuml gjuheumls Mireumlpo neumlse qenka keumlshtu shtrohet pyetja a eumlshteuml maqedonishtja e cila e peumlrjashton peumlrdorimin e nyjeumls me pronorin (45d) gjuheuml ldquomeuml ekonomikerdquo se sa gjuheumlt e tjera ballkanike Meqeuml procesi i ekonomizimit eumlshteuml njeuml proces relativisht i gjateuml ateumlhereuml kjo imponon qeuml shpjegimi teuml keumlrkohet neuml rrafshin diakronik

39 Po aty (f 101) 40 Po aty (f 74) 41 Haspelmath (1999 234) 42 Haspelmath (1999 235)

Sipas Haspelmath43 logjikisht janeuml dy skenareuml teuml mundsheumlm lidhur me peumlrjashtimin e nyjeumls kur peumlrdoret pronori

(i) Supozimi i pareuml gjateuml njeuml periudhe teuml caktuar kohore gjuha toleron peumlrdorimin e nyjeumls me pronorin prandaj fraza nominale individual-lizuese jo posesive eumlshteuml [Nyja+Emri] kurse fraza nominale po-sesive individualizuese eumlshteuml [Nyja+POS+Emri] Meuml voneuml ndodh njeuml ndeumlrrim strukturor ashtu qeuml nyja peumlr shkaqe teuml ekonomizimit teuml gjuheumls peumlrjashtohet nga peumlrdorimi me pronorin Prandaj forma e frazave nominale individualizuese modifikohet neuml [Nyja+Emeumlr] dhe [POS +Emeumlr]

(ii) Supozimi i dyteuml fillimisht gjuha nuk ka nyje shquese prandaj fraza nominale joposesive ka formeumln [Emeumlr] kurse ajo posesive [POS+Emeumlr] Meuml voneuml ndodh njeuml ndeumlrrim strukturor dhe si pasojeuml e keumltij ndeumlrrimi shfaqet nyja e shquar Peumlr shkak teuml ekonomizimit teuml gjuheumls nyja nuk arrin teuml beumlhet pjeseuml e frazave posesive meqeuml neuml keumlto rrethana peumlrdorimi i saj eumlshteuml ridondant Forma e frazave nomi-nale individualizuese do teuml jeteuml [Nyja+Emeumlr] dhe [POS +Emeumlr]

Forma e frazave nominale individualizuese te teuml dy supozimet eumlshteuml e njeumljteuml [Nyja+Emeumlr] dhe [POS +Emeumlr] por vetvetiu shtrohet pyetja cili supozim eumlshteuml meuml i afeumlrt me realitetin Sipas Haspelmath44 neuml bazeuml teuml dheumlnave diakronike gjegjeumlsisht procesit teuml gramatikalizimit supozimi i pareuml eumlshteuml i pamundsheumlm Teuml rikujtojmeuml nyja u zhvillua nga deumlftori i cili neuml fazeumln e pareuml teuml gramatikalizimit peumlrdorej shpesh por nuk ishte i detyruesheumlm Ai peumlrdorej veteumlm aty ku nuk kishte meumlnyra teuml tjera peumlr teuml beumlreuml individualizimin e frazeumls nominale45 Me kalimin e koheumls konstruktet gramatikore me nyjeumln beumlhen meuml teuml ngulitura dhe peumlrdorimi i saj gradualisht shndeumlrrohet neuml njeuml peumlrdorim me rregulla teuml detyruara Edhe neumlse ka ndodh ndonjeuml ndeumlrrim strukturor foleumlsi nuk mund teuml peumlrjashton peumlrdorimin e nyjeumls sepse peumlr teuml ekonomizuar gjuheumln ai mund teuml beumlneuml veteumlm reduktime fonologjike e jo morfo-sintaksore46 Do teuml thoteuml supozimi i pareuml nuk mund

43 Po aty (f 236) 44 Po aty (f 237) 45 Shiko Leiss Elisabeth (2007) Covert patterns of definitenes indefinitenes and aspectuality in Old

Icelandic Gothic and Old High German Neuml Stark Elisabeth Elisabeth Leiss and Werner Abraham (eds) Nominal Determination-Typology context constraints and historical emergjence John Benjamins Publishng AmsterdamPhiladelphia

46 Haspelmath (1999238)

teuml keteuml ndodhur prandaj mbetet supozimi i dyteuml i cili eumlshteuml ndeumlrtuar gjateuml procesit teuml gramatikalizimit teuml nyjeumls

Nga ky shtjellim mund teuml nxjerrim keumlto konkluzione seuml pari nyjat e gjuheumlve teuml cilat e peumlrjashtojneuml peumlrdorimin e saj me pronorin duhet ta keneuml nyjeumln relativisht teuml re pra meuml teuml re se konstruktet posesive Kjo i bie se kon-struktet me pronor neuml gjuheumln shqipe ime neumlneuml neumln-a ime kaneuml mosheuml teuml ndryshme i pari eumlshteuml ndeumlrtuar para shfaqjes kurse i dyti pas shfaqjes seuml nyj-eumls shquese Seuml dyti shqipja rumanishtja dhe bullgarishtja nuk e peumlrjashtojneuml peumlrdorimin e nyjeumls prandaj peumlr trsquoju peumlrgjigjur pyetjes seuml shtruar maqedo-nishtja nuk eumlshteuml gjuheuml me ekonomizim meuml teuml lart por nyja e saj eumlshteuml meuml e re Seuml treti peumlrdorimi i nyjave me njeumlsi leksikore teuml cilat kaneuml veti teuml bren-dshme individualizuese si psh emrat e peumlrveccedileumlm neumlnkupton shkalleuml meuml teuml larteuml teuml gramatikalizimit Neuml keumlteuml aspekt duket se gjuha shqipe ka shkalleuml meuml teuml larteuml teuml gramatikalizimit ajo neuml gjuheumln shqipe peumlrdoret rregullisht me keumlta emra kurse neuml gjuheumlt e tjera ballkanike veteumlm neuml raste teuml caktuara47

16 Kriteri gjashteuml klitikeumlt mund ti ngjiten ndonjeuml materiali i cili ka klitikeuml kurse afiksi nuk mund ta beumlneuml njeuml veprim teuml tilleuml

Keumlteuml kriter nuk do ta provojmeuml sepse nyjat neuml gjuheumlt e Ballkanit nuk i ngjiten ndonjeuml klitiku Gjithashtu nyjat neuml gjuheumln shqipe dhe rumune nuk janeuml morfema teuml thjeshta por teuml ashtuquajtura morfema portmanteau pra morfema qeuml ngeumlrthejneuml neuml veti disa tipare gramatikore me morfemat e tyre gjegjeumlse morfemeumln e gjiniseuml numrit raseumls dhe shquarsiseuml prandaj ccedildo tentim peumlr teuml beumlreuml segmentimin e tyre do teuml shpiente neuml konkluzione spekulative

17 Rezyme e kritereve klitik apo afiks

Nyjat e teuml gjitha gjuheumlve ballkanike kaneuml peumlrzgjedhje teuml barteumlsit meuml teuml lirsheumlm se sa suedishtja e cila ka barteumls veteumlm emrin Meuml peumlrzgjedheumlsja neuml keumlteuml aspekt eumlshteuml nyja e rumanishtes me dy (emri dhe mbiemri) apo eventualisht me tre (rreshtori i pareuml dhe i fundit) barteumls Pason nyja e shqipes me kateumlr (emri mbiemri rreshtori peumlremri) pastaj e bullgarishtes dhe maqedonishtes me nga peseuml (emri mbiemri rreshtori peumlremri numeuml-rori) barteumls Por veumlrejteumlm se nyja e maqedonishtes mund teuml kombinohet

47 Shiko peumlr rumanishten Lyons (1999 123 fn 9)

fjaleumln e cila nuk eumlshteuml peumlrcaktor i emrit (četiri-te stotini lugrsquoe) prandaj me pozicionin aq teuml shpeshteuml teuml saj teuml dyteuml brenda frazeumls nominale ajo kualifikohet neuml kategorineuml e klitikeumlve special48

Te teuml gjitha gjuheumlt hasen mospeumlrputhje arbitrare morfologjike andaj teuml gjithat e ploteumlsojneuml kriterin e dyteuml Kjo vlen edhe peumlr kriterin e treteuml teuml gjitha gjuheumlt deumlshmojneuml veccedilori morfo-fonologjike

Te kriteri semantik dallohet gjuha shqipe me peumlrdorimin e saj edhe me emrat e peumlrveccedileumlm jo peumlrdorimin e nyjeumls te parafjaleumlt etj Vetineuml e fundit e ka edhe rumanishtja por jo edhe bullgarishtja e maqedonishtja Kriteri i pesteuml eumlshteuml kriteri kyccedil sepse neumlpeumlrmjet tij mund teuml dallojmeuml meuml qarteuml se cila nyjeuml eumlshteuml klitik Neuml gjuheumln shqipe e rumune kur dy emra bashkeumlrenditen secili prej tyre duhet teuml peumlrdoret me nyja Keumlshtu ndodh edhe me bashkeuml-renditjen e mbiemrave teuml cileumlt aplikojneuml peumlr referent teuml njeumljteuml Te gjuha bullgare e maqedone mjafton qeuml veteumlm mbiemri i pareuml teuml keteuml nyje Kjo qarteuml deumlshmon peumlr karakterin klitik teuml nyjave teuml keumltyre gjuheumlve Gjithashtu u tregua se peumlrjashtimi i peumlrdorimit teuml nyjeumls neuml bashkeumlrenditje me deumlftorin dhe pronorin nuk deumlshmon siccedil pohojneuml disa gjuheumltareuml si psh Boumlrjas49 peumlr statusin sintaksor teuml nyjeumls por eumlshteuml njeuml indikacion peumlr mosheumln e nyjeumls neuml njeuml gjuheuml teuml caktuar Analiza tregoi se maqedonishtja ka njeuml nyjeuml meuml teuml re kra-hasuar me gjuheumlt e tjera ballkanike Si peumlrfundim mund teuml nxjerrim nyja e shqipes dhe rumanishtes janeuml afiks kurse nyjat e bullgarishtes dhe maqe-donishtes janeuml klitik por kjo e fundit mban edhe epitetin special

2 Referencialiteti dhe shquareumlsia - statusi pragmatik dhe semantik i nyjeumls

Nyja eumlshteuml barteumlse e kategoriseuml gramatikore teuml shquarsiseuml dhe kodi-fikuese e funksioneve teuml ndryshme teuml diskursit teuml shprehura neumlpeumlrmjet referencialitetit e cila eumlshteuml kategori e domenit semantiko-pragmatik Ra-porti ndeumlrmjet keumltyre dy kategorive nuk eumlshteuml njeuml me njeuml Shpesh hereuml prania e nyjeumls beumlhet peumlr shkaqe gramatikore p sh ajo eumlshteuml e prani-shme te shprehjet gjeneralizuese50 te teuml gjitha gjuheumlt ballkanike (shiko

48 Sipa Zwicky e Pullum klitikeumlt special karakterizohen me sintakseumln e tyre teuml ngulitur Gjithashtu

meqeuml nyja e maqedonishtes zeuml neuml shumiceumln e rasteve pozicionin e dyteuml ajo shpesh quhet klitik Wackernagel (sipas gjuheumltarit Jacob Wackernagel) Shiko peumlr keumlteuml Tomić (2006)

49 Boumlrjas Kerstin (1998 75-82) 50 Nyja konsiderohet e mireumlfillteuml veteumlm neumlse ka depertuar neuml domenin gjeneralizues Shih Kramsky

Tomiccedil51) peumlrdorimi i saj te lokucionet verbale apo siccedil i quan Buch-holz52 neuml gjermanisht Verbale Wendungen si psh

(51) a) mbush mendje-n mbush njeuml mendje b) heq doreuml heq doreuml-n heq njeuml doreuml c) qan halli-n qan njeuml hall etj

Neuml frazat (52a b c) veumlrejmeuml se nyja eumlshteuml e fiksuar keumlshtu qeuml opozicioni shquar jo shquar dhe zeumlvendeumlsimi i nyjeumls shquese me ny-jeumln jo shquese eumlshteuml i pamundsheumlm Peumlrveccedil keumlsaj keumlto konstrukte ka-rakterizohen me aktante valentore dhe rekcion specifik teuml vetin Pra ka tiparet e njeuml njeumlsie teuml pavarur leksikore Siccedil duket arsyeja e ekzis-timit teuml keumltyre strukturave eumlshteuml peumlr nevoja idiomatike Mireumlpo neuml gjuheumln gjermane ka struktura teuml ngjashme verbale teuml quajtura struktura funksionale verbale (Funktionsverbgefuumlge-FVG) teuml cilat paraqiten peumlr shkak teuml paafteumlsiseuml teuml disa foljeve peumlr tu shfaqur neuml meumlnyreuml teuml pavarur prandaj ato zgjedhin emrat apo parafjaleumlt si ldquondihmeumlserdquo teuml tyre Kur emrat hyneuml neuml njeuml struktureuml teuml peumlrbashkeumlt me foljen ata marrin me veti ose nyjeumln e shquar ose jo teuml shquar e cila nuk mund teuml zeumlvendeumlsohet me tjetreumln Edhe FVG-teuml karakterizohen me valenceuml dhe rekcion spe-cifik teuml vetin Neuml gjuheumln gjermane kjo dukuri eumlshteuml mjaft e peumlrhapur dhe sipas Leiss53 keumlto struktura janeuml deumlshmi e fillimit teuml demontimit teuml funksioneve pragmatiko-semantike teuml nyjeumls neuml gjuheumln gjermane Pohi-min e vet ajo e peumlrforcon edhe me faktin se arsyeja e demontimit teuml teumlreumlsisheumlm teuml keumltyre funksioneve teuml nyjeumls neuml persishte ishin strukturat e ngjashme verbale

Peumlrdorimi i nyjeumls me emrat e peumlrveccedileumlm si neuml gjuheumln shqipe jo prania e saj te frazat prepozicionale neuml gjuheumln shqipe dhe rumanishte54 bashkeumlrenditja deumlftor e pronor etj teuml gjitha janeuml indikatoreuml teuml peumlrdorimit teuml

Jiri (197233) The Article and the Concept of Definiteness in Languages Mouton Hague

51 Tomić (2006) 52 Buchholz Oda und Wilfried Fiedler (1987 216) Albanische Grammatik VEB Verlag Enzyk52

Boumlrjas Kerstin (1998 75-82) 52 Nyja konsiderohet e mireumlfillteuml veteumlm neumlse ka depertuar neuml domenin gjeneralizues Shiko peumlr keumlteuml

ccedileumlshtje Kramsky Jiri (1972lopedie Leipzig 53 Leiss Elisabeth (2010) Koverter Abbau des Artikles im Gegenwartsdeutschen Neuml Bittner

Dagmar und Livio Gaeta (Eds) Kodierungstechniken im Wande l- Das Zusammenspeiel von Analytik und Synthese im Gegenwartsdeutschen De Guyter Berlin New York 137-157

54 Boretzky Norbert (1968) Der bestimmte Artikel nach Praumlpositionen im Albanischen Zeitschrift fuumlr vergleichende Sprachforschung Heft 1 Goumlttingen 129-152

nyjeumls peumlr nevoja gramatikore dhe peumlr nivel teuml theksuar teuml gramtikalizimit teuml saj

Nga ana tjeteumlr nyja peumlrdoret edhe peumlr teuml beumlreuml individualizimin e sendeve apo individeumlve

(52) Srešu nas s viska skorost se dvižeše ogromen kamion Mislehme će še kata-strofirame no kamion-ot uspe da svie vdesno55

(Drejt nesh me njeuml shpejteumlsi teuml madhe ishte duke ardhur njeuml kamion i madh Kujtuam do teuml ndeshemi por kamion-i arriti teuml kthehet djathtas)

gjateuml peumlrdorimit anaforik si neuml shembullin neuml bullgarisht (53) apo shqip (peumlrkthimi neuml 53) Peumlrderisa gjuha shqipe futjen e referentit neuml diskurs apo antecedentin (njeuml kamion) e realizon neumlpeumlrmjet nyjeumls seuml pashquar njeuml gjuha bullgare e realizon at me aneuml teuml emrit (kamion) pa u ndihmuar nga ndonjeuml peumlrcaktor Kurse identifikimi i referentit beumlhet neumlpeumlrmjet nyjave shquese ndashot dhe ndashi

Neuml gjuheumln rumune kemi njeuml peumlrdorim teuml ngjasheumlm si neuml gjuheumln shqipe

(53) La petrecerea de aseara Andrei a cunuscut un politician si an cacircntăret de renume Astăzi a intacirclnit politician-ul in piată56

(Neuml nateumln e mbreumlmshme Andrei takoi njeuml politikan dhe njeuml keumlngeumltar teuml njohur Sot ai e takoi politikan-in neuml treg)

Te peumlrdorimi anaforik teuml dy gjuheumlt e fusin referentin neuml diskurs neumlpeumlrmjet nyjeumls jo shquese -un (un măr) dhe njeuml (njeuml molleuml) kurse identifikimi i referentit neumlpeumlrmjet nyjave shquese ndashe dhe ndasha

Neuml maqedonishte situata eumlshteuml e ndeumlrlikuar sepse morfologjia e nyjeumls neuml keumlteuml gjuheuml ende e ka njeuml paradigmeuml me tri forma teuml cilat reflektojneuml me tipare teuml trefishta deiktike-anaforike neuml rrafshin semantiko-pragmatik Po themi ende sepse eumlshteuml dokumentuar se bullgarishtja57 dhe armenishtja58 e vjeteumlr kaneuml pas sistem teuml trefishteuml teuml nyjeumls seuml shquar me njeuml komponenteuml teuml 55 Bontcheva Katina (201074) Elementary Bulgarian Grammar WEB bersion 56 Chiriacescu Sofiana amp Klaus von Heusinger (20014) The Discourse Structuring Potential of

Noun Phrases in Natural Discourse httpwwwilguni-

stuttgartdevonHeusingerprojekteC4publicationsDAARC_Chiriacescu_vHeusinger_ SFB2pdf

57 Mila Dimitrova-Vulchanova Olga Miseska Tomic (2009 5) Mila Dimitrova-Vulchanova Olga Misesda Tomic (2009 5) Investigations in the Bulgarian and Macednian Nominal Expression Tapic Academic Press Trondheim

58 Muumlth Angelika (2011) Categories of Definites in Classical Armenian Neuml Eirik Welo (ed) Indo-European syntax and pragmatics contastive approaches Oslo Studies in Language 3(3) 2011 11-25

theksuar deiktike sikurse e ka maqedonishtja e sotme59 Paradigmeuml identike ka edhe deumlftori60

Peumlr keumlteuml arsye jo secila formeuml e nyjeumls mund teuml shfaqet gjateuml peumlr-dorimit anaforik

(55) Toj beše svesen deka mu pripagrsquoa na mnogoplodniot makedonski narod kako što sami-ot go narecuva

(Ai ishte i veteumldijsheumlm se i takonte popullit shumeuml pjellor maqedon si vet ai i quante)

Neuml shembullin (56)61 veumlrejmeuml se neuml pozicion anaforik eumlshteuml shfaqur forma ndasht (-ot) e cila mund teuml jeteuml proksimale peumlr veteumln e dyteuml dhe neutrale

(56) a) Voz-ov odi kon jug maqedonisht b) This train is southbound anglisht62

c) Ky tren shkon kah jugu shqip

Neuml (57) nyja -ov ka funksion deiktik (deumlftues) e jo ekzoforik (apo anamnestik) siccedil eumlshteuml e zakonshme neuml gjuheumlt e tjera Sipas Him-melmann63 (f62) ky lloj i nyjeumls tripaleumlshe mund teuml quhet edhe nyjeuml deiktike peumlr shkak teuml komponenteumls duksheumlm teuml theksuar deiktike e cila peumlr nga intensiteti (si neuml shembullin e meumlsipeumlrm) barazohet me deumlftorin Prandaj shtrohet pyetja cili eumlshteuml dallimi ndeumlrmjet deumlftorit dhe nyjeumls duke mos harruar se kjo e fundit eumlshteuml zhvilluar nga deumlftori Lidhur me keumlteuml teuml rikujtojmeuml pohimin e Jakobsonit (1972131)64 Sipas

59 Tomić (2006 56) 60 Shiko Friedman (1993 261) dhe Tomić (2006 61 fn 29) 61 I huazuar nga Topolinska Suzanna (2009 39) On Pronominal Markers of Noun Phrase Extension

in Macedonian and Bulgarian Neuml Mila Dimitrova-Vulchanova Olga Misesda Tomic (Eds) Investigations in the Bulgarian and Macednian Nominal Expression Tapic Academic Press Trondheim 24-50

62 Shembulli (57a) dhe peumlrkthimi anglisht i tij (57b) janeuml marr nga Mirkulovska Milica (2009 177) Definiteness in Macedonian with some Parallels in Bulgarian Neuml Mila Dimitrova-Vulchanova Olga Misesda Tomic (Eds)

63 Himmelmann Nikolaus (200162) Articles Neuml Haspelmath Martin Language Topology and Language Universals De Gruyter Berlin 831-841

64 Jakobson Roman (1972) Shifters Verbal Categories and Russian Verbs In Selected Writings II-

1 2 3 4 tiparet deiktike t vn

-ot -ta -to ndashte -ov -va -vo -ve -on -na -no ndashne

Proksimal veta e dyteuml dhe neutral Proksimal veta e pareuml Distal

tij deumlftori i cili e ka teuml theksuar komponenteumln deiktike i takon teuml ashtuquajturve lsquozhvendoseumlve teuml thjeshteumlrsquo (simple shifters angl) kurse nyja eumlshteuml njeuml lsquozhvendoseumls i peumlrbeumlreumlrsquo (complex shifters) Nocioni zhvendoseumls eumlshteuml i lidhur ngushteuml me faktin se demonstrativi lsquokyrsquo i cili nuk identifikon gjithnjeuml teuml njeumljtin entitet ai ndeumlrron prej rastit neuml rast Neuml njeuml situateuml psh ai tregon personin X kurse neuml njeuml situateuml tjeteumlr personin Y Pra ai eumlshteuml ngushteuml i lidhur apo meuml mireuml teuml themi i ankoruar neuml pikeumln e vrojtimin teuml foleumlsit65 prandaj potenca peumlr teuml caktuar referenceumln varet kryekeumlput nga pikeumlvrojtimi i foleumlsit66 Keumltij grupi teuml zhvendoseumlve i takojneuml edhe ndajfoljet psh keumltu dje etj Nyja dhe peumlremrat vetoreuml beumljneuml pjeseuml neuml grupin e zhvendoseumlve teuml peumlrbeumlreuml dhe gjateuml procesit teuml nxanjeumls seuml gjuheumls keumlta zhvendoseumls meumlsohen meuml voneuml se sa deumlftori kurse tek afazia ata zhdukeumln qeuml neuml fillim teuml paraqitjes teuml keumlsaj seumlmurje Te zhvendoseumlsit e thjeshteuml veteumlm foleumlsi e ka teuml njohur referenceumln deumlgjuesi njoftohet me ateuml duke peumlrcjelleuml gjestet deumlftuese teuml foleumlsit-gishtin Keumlta zhvendoseumls hyjneuml neuml grupin e mjeteve themelore teuml komunikimit Madje ata peumlrdoren edhe gjateuml komunikimit teuml njereumlzve me disa primat siccedil eumlshteuml psh qeni Te zhvendoseumlsit e peumlrbeumlreuml foleumlsi dhe deumlgjuesi duhet teuml keneuml (apo teuml ndajneuml siccedil thoteuml Hawkins67) njohuri teuml peumlrbashkeumlta

Prandaj peumlr shkak teuml komponenteumls seuml theksuar deiktike del se nyja e maqedonishtes ende nuk e ka arritur nivelin e gramatikalizimit si te gjuheumlt e tjera ballkanike Mireumlpo neuml keumlteuml gjuheuml janeuml teuml mundshme edhe peumlrdorimet qeuml janeuml tipike peumlr zhvendos teuml peumlrbeumlreuml

(57) Eden od vojnicite beše bolen Lekar-ot mu se dobliži na bolniot68 Njeuml nga ushtareumlt ishteuml i seumlmureuml Mjek-u iu afrua teuml seumlmurit

Neuml (58) paraqitja e nyjeumls-ot beumlhet peumlr shkaqe teuml njohurive teuml peumlrgjithshme qeuml kaneuml foleumlsi dhe deumlgjuesi Veumlrejmeuml gjithashtu se edhe

Word and Language Mouton The Hague

65 Leiss Elisabeth (2007 94) Covert patterns of definitenessindefiniteness and aspectuality in Old Icelandic Gothic and Old High German In Stark Elisabeth Abraham Werner Leiss Elisabeth Ed Nominal Determination Typology Context Constraints and Historical Emergence John Benjamins Company

66 Demonstrativi e luan rolin e treguesit (indeksit) zeumlvendeumlson gishtin tregues 67 HawkinsJohn (1978) Definiteness and Indefiniteness London Croom Helm 68 Shembull i marr nag Topolinska (2009 181) Definiteness (Synchrony) Neuml Wiegand Herbert

Slawische Sprachen Handbuumlchern zur Sprach-und Kommunikationswissenschaft De Gryuter Berlin VOL 1 176-188

neuml keumlteuml shembull eumlshteuml peumlrdor forma ndashot e cila ka tipar neutral deiktik dhe ajo nuk mund teuml zeumlvendeumlsohet me deumlftorin

Peumlr bullgarishten Mladenova69 jep disa shembuj neuml teuml cileumlt nyja e shquar nuk beumlneuml individualizimin dhe meuml shumeuml e merr rolin e nyjeumls jo shquese e cila peumlrdoret peumlr teuml futur referentin neuml diskursin e shqiptimit

(58) Zaštoto te smetnali če fajton-ut e na edin pijanica (Sepse ata llogarisnin se karroc-a i takonte njeuml pijaneci)

Neuml keumlteuml rast nyja shquese mund teuml kualifikohet si nyjeuml specifi-ke70 Peumlrveccedil keumlsaj ajo gjithashtu pohon se mund teuml deumlshmohen peumlr-dorime ekzoforike teuml nyjeumls neuml lsquodamaskinrsquo (tekste teuml bullgarishtes mo-derne e cila u shfaq jo meuml hereumlt se neuml fillim teuml shek XVII) teuml cilat shfaqen edhe neuml gjuheumln e sotme bullgare

(59) Nov upravitel se naznači na mjastoto na starija xandžija Za da uveri klienti-te U caktua drejtori i ri neuml vend teuml hanxhiut teuml vjeteumlrPeumlr teuml bindur klenteuml-t

Teuml gjitha keumlto fakte flasin se neuml gjuheumlt ballkanike nyja peumlrdoret peumlr nevoja pragmatike (lidhja me diskursin) semantike (gjeneralizimi njohurive teuml peumlrgjithshme teuml foleumlsit dhe deumlgjuesit etj) dhe gramatikore (lokucionet verbale parafjaleumlt etj)

3 Ndikimi neuml struktureuml

Meuml lart u pa se nyjat e gjuheumlve ballkanike nuk kaneuml status teuml njeumljteuml morfo-sintaksor Neumlse eumlshteuml keumlshtu ateumlhereuml shtrohet pyetja si duket struk-tura e frazeumls nominale kur nyja eumlshteuml afiks e si duket kur eumlshteuml klitik Peumlr teuml dheumlneuml peumlrgjigjje neuml keumlteuml pyetje duhet teuml ndihmohemi me diagramin neuml (1) Kur nyja eumlshteuml afiks kombinimi beumlhet neuml rrafshin morfologjik kurse kur nyja eumlshteuml klitik kombinimi beumlhet neuml sintakseuml Si emri ashtu edhe nyja janeuml elemente leksikore me tiparet e veta gramatikore dhe semantike Tiparet e emrit janeuml gjinia veta (morfologjikisht reflektohet neuml folje) dhe numri (pluralia tantum dhe singularia tantum) Kurse tipari i nyjeumls eumlshteuml deter-minativiteti apo individualizimi teuml cilin po e sheumlnojmeuml me [+DEF] Neumlse emri dhe nyja bashkohen neuml rrafshin morfologjik ata hyneuml si njeuml njeumlsi e vetme leksikore neuml sintakseuml Prandaj kjo do teuml neumlnkuptonte se secili emeumlr

69 Mladenova Olga (2007) Definiteness in Bulgarian modelling the processess of language De

Gruyter Berlin New York 70 De Mulder Walter amp Anne Carlier (2010) Definite articles Cambridge Handbook of Grammati-

calization Cambridge University Press Cambridge

qeuml hyn neuml sintakseuml dhe eumlshteuml i bashkuar me nyjeumln ai posedon tiparin [+DEF] Theumlneuml ndryshe secili emeumlr i pajisur me nyjeuml kuptimisht eumlshteuml ekuivalent me emrat e peumlrveccedileumlm dhe peumlremrat Bashkimi neuml sintakseuml nuk neumlnkupton njeuml gjeuml teuml tilleuml sepse bashkimi i emrit me nyjeumln dhe pajisja e tij me tiparin [+DEF] beumlhet kur ka nevojeuml peumlr tiparin [+DEF] Mireumlpo meuml sipeumlr veumlrejteumlm se neuml bullgarishte nyja peumlrdoret edhe peumlr shkaqe grama-tikore ani pse ajo ka meuml shumeuml statusin e klitikut Arsyeja e njeuml rrethane jo teuml qarteuml eumlshteuml sepse ndeumlrmjet kuptimit dhe formeumls seuml frazeumls nominale nuk ekziston njeuml raport njeuml me njeuml Rrjedhimisht ccedildo tentim peumlr teuml pasqyruar struktureumln e frazeumls nominale beumlhet i pamundur neumlse peumlrdoret veteumlm njeumlri nga rrafshet gjuheumlsore (morfologjik apo sintaksor) Prandaj ishte dashur teuml gjendet njeuml meumlnyreuml alternative e cila do teuml peumlrfshinte raportin jo simetrik ndeumlrmjet formeumls dhe kuptimit

Loumlbner71 dallon dy lloje teuml shprehjeve individualizuese teuml cilat peumlr-dorin nyja shprehjet pragmatike dhe shprehjet semantike Te shprehjet se-mantike referenca peumlrcaktohet neuml meumlnyreuml teuml pavarur nga situata dhe kon-teksti i shqiptimit kurse te shprehjet pragmatike referenca eumlshteuml teumlreumlsisht e varur nga konteksti dhe situata Baza empirike peumlr njeuml klasifikim teuml tilleuml mund teuml gjendet neuml mes teuml tjerave edhe te disa dialekte gjermane72 teuml cilat kaneuml zhvilluar dy lloje teuml nyjave shquese nyjeumln-A dhe nyjeumln-D E para peumlrdoret neuml shprehjet gjeneralizuese

(60) A kateter kleri (Mac-et geumlrvishtin)

apo neuml shembujt kur referenti eumlshteuml unik

(61) A san skiinjt (Diell-i ndriccedilon)

Nyja-A peumlrdoret kur kushtet brenda-gjuheumlsore dominojneuml dhe roli pragmatik i nyjeumls neuml kuptimin e shprehjes nuk eumlshteuml aq i theksuar Kurse e dyta peumlrdoret kur referenti peumlrcaktohet neumlpeumlrmjet kontekstit (62) Smatstrsquo mi ans det pokluad aure (Do ma hedh lapsi-n keumltej)

Ose neumlpeumlrmjet peumlrdorimit anaforik

(63) Peetje hee mister an kuuml slaachtet Jo saai det kuuml wiar aumli suumlnj (Peetje preu njeuml ka dje Thuhet se ka-u nuk ishte i sheumlndosheuml)

Nyja-D peumlrdoret neuml rastet kur kushtet jashteuml-gjuheumlsore peumlrcaktojneuml

71 Loumlbner Sebastian (1985) Definites Journal of Semantics 4 279-326 72 Ebert Karen H 1970 Referenz Sprechsituation und die bestimmten Artikel in einem

nordfriesischen Dialekt BraumlistBredstedt Nordfriisk Instituut

referenceumln e shprehjes duke peumlrfshireuml edhe peumlrdorimin anaforik e kataforik Theumlneuml ndryshe teuml gjitha peumlrdorimet kur neumlpeumlrmjet nyjeumls arrihet lidhja me diskursin gjuheumlsor Kjo neumlnkupton edhe rastin e rimarrjes seuml kundrineumls

(64) a) Agimi (e) lexoi libr-in shqip

b) Agimi (e) lexoi libeumlr

(65) [L]- am invitat [pe student-ul ei] rumanisht

E thirra student-in e saj

(66) Izprati li go pismo-topismo bullgarisht

A e deumlrgove letr-eumlnleteumlr

Jana go zaboravi pismo-to maqedonisht Jana e harroi letr-eumlnleteumlr

Peumlrdorimi anaforik i nyjeumls te rimarrja e kundrineumls beumlhet peumlr teuml ldquolicen-cuarrdquo formeumln e shkurteumlr teuml peumlremrit i cili eumlshteuml referent i keumltij mini-diskursi Rreth arsyes seuml ekzistimit teuml rimarrjes seuml kundrineumls ende nuk ka njeuml mendim teuml prereuml por disa gjuheumltareuml supozojneuml se ajo eumlshteuml njeuml instrument peumlr teuml zhvendosur kundrineumln nga pjesa e Rhemeumls (informateumls seuml re apo ende teuml panjohur) neuml pjeseumln e Themeumls (informata seuml njohur) ashtu qeuml deumlgjuesi teuml ldquoparalajmeumlrohetrdquo lidhur me objektin e bisedeumls73

Sipas Alexiadou74 (duke u mbeumlshteteuml neuml teuml dheumlna empirike) stru-ktura e frazeumls nominale eumlshteuml e konceptuar ngjasheumlm si struktura e fja-liseuml Ky koncept tenton teuml integron njeumlkoheumlsisht struktureumln informative teuml gjuheumls (Thema Rhema informateuml e njohur informateuml e re) dhe ti-paret morfo-sintaksore Ajo ka dy domene strukturore Domeni i si-peumlrm kodifikon funksionet pragmatike dhe lidhjet me diskursin kurse domeni i poshteumlm kodifikon funksionet semantike dhe gramatikore Pra kemi njeuml situateuml identike sikurse neuml rastet e dialekteve gjermane teuml cilat peumlrdorin dy lloje teuml nyjave Neuml pjeseumln e sipeumlrme teuml struktureumls peumlr shkak teuml lidhjes me diskursin gjuheumlsor janeuml teuml pozicionuara funksionet e nyjeumls-D kurse neuml pjeseumln e poshtme janeuml funksionet e nyjeumls-A Ma-qedonishtja ka njeuml sistem tri-paleumlsh teuml nyjave format ndashn dhe ndashv teuml ma-qedonishtes mund teuml merren si ekuivalente me nyjeumln-D kurse format -

73 Shiko meuml gjeumlreumlsisht kapitullin hyreumls teuml Kallulli Dalina dhe Liliane Tasmowski (2008) Clitic

Doubling in Balkan Languages John Benjamins Publishing Company Amsterdam 74 Alexiadou Artemis Haegemman Lilianne and Melita Stavrou (2007 51) Noun Phrase in

Generative Perspective De Gruyter Berlin New York

t janeuml ekuivalente me nyjeumln -A

Mireumlpo gjuheumlt e tjera ballkanike kaneuml veteumlm nga njeuml nyje e cila ka funksione pragmatike (teuml nyjeumls-D) dhe funksione semantike (teuml nyjeumls-A) Neuml fakt gjateuml procesit teuml gramatikalizimit keumlto nyja kaneuml zhvilluar dy lloj tiparesh (i) morfo-sintaksor (shquar jo shquar) dhe (ii) prag-matik (individualizimin) i pari i jepet emrit neuml rrafshin morfologjik kurse i dyti neuml rrafshin sintaksor75 Prandaj meqeuml emri tiparin [+DEF] e peumlrfiton nga struktura ai (neuml rastin e gjuheumlve shqipe dhe rumune) nuk del nga leksikoni me status ekuivalent (pragmatiko-semantik) teuml emrave teuml peumlrveccedileumlm ose peumlremrave 4 Shkalla e gramatikalizimit teuml nyjeumls

Himmelmann76 neuml qasjen e tij tipologjike jep kriteret e identik-fikimit teuml nyjave

(i) shfaqen veteumlm te shprehjet nominale

(ii) kaneuml pozicion teuml fiksuar brenda shprehjeve nominale

(iii) peumlrdoren neuml kontekste semantike e pragmatike neuml teuml cilat nuk mund teuml peumlrdoret deumlftori

(iv) peumlrdorime te shprehjet semantike

(v) peumlrdorimet te shprehjet pragmatike

(vi) peumlrdorimet te shprehjet gramatikore

75 Njeuml konstatim i tilleuml eumlshteuml edhe me rrjedhat aktuale gjenerativiste neuml domenin nominal Shiko lidhur

me keumlteuml Pesetsky David amp Esther Torrego (2004) The Syntax of Valuation and the Interpretability of Features MIT UMass Boston si dhe Lyons (1999 305)

76 Himmelmann (2001 832-834)

Nyjat ballkanike i ploteumlsojneuml teuml gjitha kriteret ato shfaqen veteumlm te shprehjet nominale gjithnjeuml u prapavendosen barteumlsve teuml tyre dhe kaneuml funksion teuml zhvendoseumlsve teuml peumlrbeumlreuml Funksioni i fundit ka aplikim teuml kufizuar te maqedonishtja e cila ka ende sistem teuml trefishteuml teuml nyjave veteumlm njeumlra mbulon funksionin e zhvendoseumlsit teuml peumlrbeumlreuml dy teuml tjerat kaneuml funksion deiktik Te teuml teuml gjitha gjuheumlt ballkanike nyja peumlrdoret neuml shprehjet pragmatike shprehjet semantike dhe shprehjet gramatikore

Caktimi i shkalleumls seuml gramatikalizimit teuml nyjeumls eumlshteuml njeuml proble-matikeuml e veumlshtireuml dhe shumeuml komplekse Qeumlllimi i keumltij punimi nuk eumlshteuml teuml jep njeuml propozim teuml prereuml lidhur me shkalleumln e gramatikalizimit teuml nyjave ballkanike por teuml pasqyron korrelacionin ndeumlrmjet shkalleumls seuml gramtikalizimit tipareve dhe statusit morfo-sintaksor teuml nyjave

Neuml bazeuml teuml Greenberg77 janeuml kateumlr stade neumlpeumlr teuml cilat eumlshteuml dashur teuml ka-lonte gramatikalizimi i nyjeumls (i) deumlftori (ii) nyja e shquar (iii) nyja speci-fike dhe (iv) sheumlnues i emrit78 Prandaj fillimisht peumlrdorimi i saj eumlshteuml kryekeumlput pragmatik dhe peumlrdoret veteumlm peumlr teuml beumlreuml individualizimin meuml voneuml peumlrdorimi i saj beumlhet edhe peumlr shkaqe semantike dhe gramatikore kurse neuml stadin e fundit ajo peumlrdoret kryekeumlput peumlr funksione gramatikore

77 Greenberg J (1978) How does a language acquire gender marking Neuml J Greenberg et al (eds)

Universals of Human Language vol 3Word Structures Stanford University Press 47-82 78 Sheumlnues i emrit neumlnkupton se nyja nuk ka meuml afteumlsi individualizuese ajo sheumlnon kategorineuml

gramatikore teuml emrit Nyja e mbiemrit neuml gjuheumln shqipe ka njeuml funksion teuml tilleuml

Neuml diagramin e dheumlneuml neuml (70)79 veumlrejmeuml gjithashtu se klitikeumlt kaneuml meuml shumeuml funksione pragmatike sesa semantiko-gramatikore ccedilka peumlrputhet me teuml dheumlnat e paraqitura neuml keumlteuml punim

79 Diagrami (70) i prezantuar meuml lart eumlshteuml beumlreuml duke u bazuar neuml keumlta autoreuml Hopper P amp E

Traugott (2003 7) Grammaticalization Cambridge University Press Cambridge Lehmann Christian Thoughts on Grammaticalization Second edition Arbeitspapiere des Seminars fuumlr Sprachwissenschaft der Universitaumlt Erfurt

Aristotel SPIRO Universiteti i Tiraneumls

PEumlRSEumlRITJA E NYJEumlS PARA ELEMENTEVE TEuml SINTAGMEumlS EMEumlRORE NEuml GREQISHTE DHE SHQIPE DHE PROBLEMI I NYJΑVE NEuml SHQIPE

Abstrakt

Neuml gjuheumln greke peumlrseumlritja fakultative e nyjeumls shquese para gjymtyreumlve teuml sintagmeumls emeumlr+mbiemeumlr eumlshteuml njeuml peumlrdorim i zakonsheumlm (ο καλός ο άνθρωπος) i ligjeumlrimit bisedor Njeuml dukuri e ngjashme veumlrehet edhe neuml gjuheumln shqipe neuml ndeumlrtimin analog (njeriu i mireuml apo tek ndeumlrtimi i supozuar i njeri i mireuml) Ky eumlshteuml njeuml krahasim i vendosur edhe nga studiues teuml nyjeumls e neuml peumlrgjitheumlsi teuml peumlrcaktoreumlve teuml gjuheumln shqipe (La Piana 1939 Riza 1953 1979 Demiraj 1973 1985 Androu-tsopoulou 2001 Topalli 2009) Por a qeumlndron neuml thelb ky krahasim Neuml pamje teuml pareuml duket se qeumlndron Por ekzistojneuml disa ndryshime strukturore thelbeumlsore si psh rendi i gjymtyreumlve spektri i shtrirjes seuml keumltij ndeumlrtimi veccediloriteuml gramatikore teuml elementeumlve teuml sintagmeumls qeuml i diferencojneuml teuml dy gjuheumlt gjeuml qeuml veumlrehet edhe neuml pasojat historike gramatikore teuml tyre Keumlto ndryshime strukturore teuml krahasuara edhe me gjuheuml teuml tjera ballkanike si bullgarishtja maqedonishtja sllave ruma-nishtja ndihmojneuml peumlr teuml argumentuar neumlse shqipja ose neumlna e saj ka pasur nyje shquese teuml paravendosur ose jo

Neuml gjuheumln greke peumlrseumlritja fakultative e nyjeumls shquese para gjy-mtyreumlve teuml sintagmeumls emeumlr + mbiemeumlr (ο άνθρωπος ο αγαθός) eumlshteuml njeuml peumlrdorim i zakonsheumlm i ligjeumlrimit bisedor Neuml greqishten e re peumlr-doret gjithashtu edhe ndeumlrtimi ο αγαθός ο άνθρωπος ku rendi i gjym-tyreumlve paraqitet i alternuar Ccedilka na intereson keumltu - dhe veumlrehet neuml teuml dy shembujt - eumlshteuml peumlrseumlritja pleonastike e nyjeumls para njeumlreumls prej gjy-mtyreumlve teuml sintagmeumls

Njeuml peumlrdorim i ngjasheumlm (por jo e njeumljteuml) veumlrehet edhe neuml gjuheumln shqipe neuml ndeumlrtimin gjegjeumls njeriu i mireuml apo tek ndeumlrtimi i supozuar i njeri i mireuml Eumlshteuml ky njeuml krahasim i vendosur ose i peumlrmendur edhe nga studiues teuml nyjeumls e neuml peumlrgjitheumlsi teuml peumlrcaktoreumlve teuml gjuheumln shqipe (La Piana 1939 Riza 1979 1982 Demiraj 1973 1985 Androutso-poulou 2001 Topalli 2009) por edhe i veumlneuml neuml dyshim (khs psh

Ccedilabej 1963) Ndeumlrtimi i lartpeumlrmendur i greqishtes1 sidomos ai nyjeuml + emeumlr + nyjeuml + mbiemeumlr peumlrmendet shpesh neuml tekstet qeuml i referohen lindjes seuml nyjeumls shquese neuml shqipe Por a qeumlndron neuml thelb ky kraha-sim i cili neuml pamje teuml pareuml duket i njeumlmendteuml Disa dallime teuml reumlndeumlsi-shme midis ndeumlrtimit teuml greqishtes dhe atij teuml shqipes e leumlkundin fort peumlrligjjen e tij Do teuml shqyrtojmeuml vijimisht disa aspekte si psh rendi i gjymtyreumlve spektri i shtrirjes seuml keumltij ndeumlrtimi veccediloriteuml gramatikore teuml elementeumlve teuml sintagmeumls ku do teuml konstatohen ndryshime strukturore thelbeumlsore midis dy gjuheumlve teuml cilat pranojneuml interpretime teuml ndrysh-me dhe konfirmohen nga pasojat historike gramatikore teuml keumltyre ndeumlrtimeve

1 Rendi i gjymtyreumlve Neuml greqisht kemi rendin nyjeuml + emeumlr + nyjeuml + mbiemeumlr ndeumlrsa neuml shqip emeumlr-nyjeuml + nyjeuml + mbiemeumlr Peumlrseumlritja neuml greqi-shte eumlshteuml e dukshme e qarteuml sinkronike vendosja e mbiemrit pas emrit eumlshteuml sheumlnjuese e njeuml stili joneutral ku mbiemri del si njeuml gjymtyreuml e fo-kusuar ndeumlrsa nyja shquese eumlshteuml njeuml tregues gramatikor ploteumlsues por i domosdosheumlm i keumltij fokusimi Ndeumlrtimi nyjeuml + emeumlr + mbiemeumlr do teuml interpretohej si kundeumlrgramatikor (ο άνθρωπος αγαθός) Nyja shquese eumlshteuml po aq e detyrueshme peumlrpara sintagmeumls greke sa ccedilrsquoeumlshteuml i dety-ruesheumlm neuml shqip peumlrdorimi i nyjeumls seuml ldquopeumlrparmerdquo peumlrpara mbiemrit Kjo gjendje gramatikore ka favorizuar neuml shqipe njeuml ndjenjeuml gjuheumlsore qeuml e interpreton nyjeumln si pjeseuml teuml struktureumls seuml mbiemrit gjeuml qeuml neuml greqishte nuk veumlrehet Neuml sintagmeumln shqipe emeumlr-nyjeuml + nyjeuml + mbiemeumlr peumlrseumlritja eumlshteuml konvencionale e neumlnkuptuar diakronike Treguesi gramatikor i shquarsiseuml veteumlm funksionalisht mund teuml quhet nyjeuml pasi tashmeuml eumlshteuml trupeumlzuar tek emri si pjeseuml e temeumls seuml tij teuml shquar si njeuml morfemeuml e varur Prandaj grafi-kisht e paraqesim teuml bashkuar me emrin dhe teuml dalluesheumlm me aneuml teuml njeuml vije ndareumlse Veteumlm e ashtuquajtura nyjeuml e ldquopeumlrparmerdquo eumlshteuml morfemeuml e lireuml Neuml teuml veumlrteteuml peumlrseumlritja keumltu duhet kuptuar neuml njeuml plan historik si njeuml rishfaqje e elementit strukturor neuml zinxhirin sintagmatik pas krijimit teuml zbrazeumltiseuml ndeumlrtimore teuml shkaktuar nga peumlrngjitja e nyjeumls tek emri

1 Peumlrveccedil keumltij rasti neuml greqishte veumlrejmeuml gjithashtu peumlrseumlritjen e nyjeumls shquese edhe

peumlrpara ndajshtimit kur ky shprehet me njeuml emeumlr qeuml sheumlnon profesion a veccedilori dalluese teuml personit psh η Μαρία η μαθηματικός (Clairis-Babiniotis et al 2005 203) ose peumlrpara llagapit teuml bashkeumlpeumlrdorur me emrin e pareuml peumlr teuml sheumlnuar njeuml person teuml cilin foleumlsi e paraqet si shumeuml teuml njohur e teuml afeumlrt (ibidem 201)

2 Marreumldheumlniet sintaksore Neuml greqishte peumlrseumlritja e nyjeumls shquese eumlshteuml pleonastike fakultative pasi ajo nuk ndryshon marreuml-dheumlniet ekzistuese sintaksore midis gjymtyreumlve Neuml shqipe edhe neuml veumlshtrim diakronik peumlrseumlritja e nyjeumls neuml sintagmeumln emeumlrore ccedilon neuml ndryshimin e marreumldheumlnieve sintaksore ndeumlrsa peumlrdorimi i saj ndeumlr-mjet emrit dhe mbiemrit eumlshteuml i detyruar

Neuml greqishte peumlrseumlritja e nyjeumls eumlshteuml gjendje gramatikore lehteuml-sisht e lokalizueshme e prekshme ndeumlrsa neuml shqipe e hamendeumlsuar dhe e paprovuar Neuml greqishte paravendosja e nyjeumls shquese eumlshteuml njeuml fakt real i dokumentuar historikisht e diakronikisht Ajo shfaqet qeuml nga Iliada (shek VIII pes) dhe e ka prejardhjen nga deumlftori i vjeteumlr i cili u specializua peumlr teuml sheumlnuar shquarsineuml (Papanastasiou-Petrounias 2001423) Neuml shqipe peumlrkundrazi ajo nuk dokumentohet dhe pava-reumlsisht nga hamendeumlsimet e njeuml ekzistence teuml mundshme zanafilleumlse asnjeuml gjurmeuml neuml sistemin e saj gramatikor nuk jep shkas peumlr teuml aluduar rreth njeuml pranie teuml dikurshme

3 Veumlrejtje tipologjike Neuml veumlshtrim tipologjik nga njeuml krahasim i thjeshteuml veumlrehet lehteuml qeuml elementet e analitizmit neuml greqishte janeuml meuml teuml peumlrhapura sesa neuml shqipe Pavareumlsisht se nyja shquese eumlshteuml e ven-dosur para mbiemrit neuml teuml veumlrteteuml peumlrcakton emrin Topika e saj ndi-kon neuml emeumlrzimin e mbiemrit (peumlrmes elipseumls) por lidhja e saj sintak-sore me mbiemrin ashtu si edhe me emrin eumlshteuml shumeuml e ccedillireumlt Mbi-emri neuml greqishte zoteumlron njeuml mjaftueshmeumlri ndeumlrtimore dhe kuptimo-re qeuml nuk e ka mbiemri i shqipes Emeumlrzimi i tij eumlshteuml i natyrsheumlm Neumlse i paraprin nyja shquese sillet si emeumlr Kjo ndodh sepse neuml sin-tagmeumln emeumlr + emeumlr teuml greqishtes nyja e peumlrseumlritur para gjymtyreumls mbiemeumlrore shfaq teuml njeumljtat marreumldheumlnie sintaksore sikurse nyja krye-sore e sintagmeumls qeuml i paraprin emrit (ο άνθρωπος ο αγαθός) Peumlrseumlritja e nyjeumls pra vendosja e saj midis emrit dhe mbiemrit eumlshteuml e detyruar sepse eumlshteuml sheumlnjuese e gramatikueshmeumlriseuml seuml njeuml sintagme teuml peumlr-mbysur meqeneumlse rendi i zakonsheumlm neuml greqishte eumlshteuml (nyjeuml +) mbi-emeumlr + emeumlr Neuml sintagmeumln ο αγαθός άνθρωπος peumlrseumlritja e nyjeumls shquese para gjymtyreumls emeumlrore eumlshteuml fakultative Arsyeja eumlshteuml se ny-ja shquese e vendosur para mbiemrit lidhet gramatikisht me emrin ose meuml sakteuml peumlrcakton krejt frazeumln emeumlrore (mbiemeumlr + emeumlr) Me ndeumlr-futjen e nyjeumls shquese midis mbiemrit dhe emrit (ο αγαθός ο άνθρω-πος) peumlrcaktueshmeumlria formale neuml sintagmeuml rishpeumlrndahet secila nyjeuml

peumlrcakton gjymtyreumln vijuese meuml teuml afeumlrt ndeumlrsa marreumldheumlniet grama-tikore midis dy frazave tashmeuml nyjore (nyjeuml + mbiemeumlr nyjeuml + emeumlr) shpeumlrfaqen nga praneumlveumlnia e tyre Neuml keumlteuml sintagmeuml komplekse peumlr-kateumlsia e nyjeumls ndaj mbiemrit shkaktohet nga topika e saj dhe ldquolegji-timohetrdquo dmth i takon edhe formalisht kur praneuml emrit peumlrdoret njeuml nyjeuml e peumlrseumlritur dyteumlsore pleonastike Neuml keumlteuml meumlnyreuml krijohen teuml gji-tha premisat gramatikore peumlr njeuml peumlrmbysje teuml sintagmeumls e cila merr keumlteuml formeuml ο άνθρωπος ο αγαθός

Neuml keumlteuml ndeumlrtim vendosja e nyjeumls para mbiemrit eumlshteuml e dety-rueshme (khs sintagmeumln peumlrkateumlse shqipe njeriu i mireuml pusi i thelleuml) ndeumlrsa mospeumlrdorimi para emrit e kthen ndeumlrtimin neuml kundeumlrgramati-kor (khs ο άνθρωπος ο αγαθός dhe ο άνθρωπος αγαθός) Ccedilka na in-tereson teuml theksojmeuml neuml keumlteuml pikeuml eumlshteuml se peumlrdorimi i nyjeumls shquese teuml greqishtes nuk lind nga ndonjeuml nevojeuml shqimi por nga nevoja e lidhjes gramatikore midis mbiemrit dhe emrit Pa pranineuml e nyjeumls sintagma ci-leumlsohet kundeumlrgramatikore Prania e nyjeumls shquese para emrit impo-non peumlrdorimin e saj para mbiemrit dhe keumltu nyja e peumlrseumlritur luan rol lidheumls ndeumlrsa pasvendosja e mbiemrit inkuadrohet neuml njeuml ldquostrategjirdquo ligjeumlrimore teuml fokusimit teuml cileumlsiseuml Aq e veumlrteteuml duket kjo saqeuml edhe neuml rast se lihet pa u peumlrdorur nyja e pareuml (e emrit) nyja para mbiemrit mund teuml qeumlndrojeuml (khs άνθρωπος ο αγαθός Πέτρος ο Μέγας Ιβάν ο Τρομερός Ήλιος ο Πρώτος) Prania e nyjeumls sheumlrben keumltu peumlr teuml treguar njeuml tipar themelor qeuml karakterizon sendin e sheumlnuar nga gjymtyra bosht e cila luan edhe rolin e kokeumls seuml sintagmeumls Gjymtyra bosht pa nyjeumln shquese ka kuptimin peumlrgjitheumlsues teuml sendit teuml sheumlnuar Ky ndeumlr-tim nuk ka korrespondues formal neuml shqipe (njeuml ndeumlrtim i peumlrafeumlrt do teuml ishte sintagma e ldquosforcuarrdquo njeriu i miri)

Mjaftueshmeumlria relative ndeumlrtimore e mbiemrit neuml greqishte e nxjerr neuml pah meuml qarteuml karakterin e lireuml teuml nyjeumls shquese Keumltu nuk mund teuml beumlhet fjaleuml pra peumlr mbiemra teuml nyjsheumlm si neuml rastin e shqi-pes Mund teuml flitet megjithateuml neuml njeuml kuptim peumlr paranyjeumlzim teuml mbi-emrave neuml greqishte ashtu siccedil mund teuml flitet peumlr paranyjeumlzim teuml em-rave por veteumlm neumlse i japim peumlrmbajtje topike keumltij termi

4 Argumentimi i nyjeumls shquese teuml paravendosur neuml (proto)shqipe Sintagma greke me dyfishim teuml nyjeumls shquese do teuml peumlrbeumlnte njeuml argument ndihmeumls peumlr teuml mbeumlshtetur ekzistenceumln e mundshme teuml njeuml sintagme shqipe

(a parashqipe) nyjeuml + emeumlr + nyjeuml + mbiemeumlr ( i njeri i mireuml i pus i thelleuml) Por meqeneumlse rendi i zakonsheumlm i peumlrcaktoreumlve mendohet se ka qeneuml paravendosja (Ccedilabej 196384 Riza 19599 Bokshi 198053) sin-tagma e supozuar duhet shndeumlrruar neuml nyjeuml + mbiemeumlr (+ nyjeuml) + emeumlr (i mireuml (i) njeri i thelleuml (i) pus) (Riza 1958 1982 123 Bokshi 2008 (1984) 92 157 Topalli 2009 64) ku nyja e paravendosur do teuml kishte funksion shques dhe do teuml peumlrcaktonte togfjaleumlshin mbiemeumlr + emeumlr (mireuml njeri thelleuml pus) me gjymtyreuml bosht emrin i cili do teuml peumlrcaktohej nga nyja i (i pus) Midis keumlsaj sintagme hamendeumlsohet ndeumlrkallja e njeuml mbiemri (thelleuml) Mandej neuml sintagmeumln i pus i thelleuml i-ja para emrit do teuml justifikohej e peumlrdorur peumlr teuml lehteumlsuar emfazeumln (fokusim mbi gjymtyreumln mbiemeumlrore) bash si neuml peumlrdorimin e soteumlm grek (ο άνθρωπος ο αγαθός) Afeumlrmendsh mund teuml beumlhej fjaleuml vijimisht dhe peumlr njeuml sintagmeuml me rend teuml peumlrmbysur (i thelleuml i pus) ose ndryshe rendi normal me peumlrseumlritje teuml nyjeumls shquese para teuml dy elementeve teuml sintagmeumls

Le trsquoi konsiderojmeuml teuml gjitha rindeumlrtimet e meumlsipeumlrme si teuml mun-dshme Ka ardhur njeuml moment kur keumlto ndeumlrtime peumlr njeuml arsye teuml cak-tuar (psh pamjaftueshmeumlria shpreheumlse) nuk u peumlrdoreumln meuml dhe u ka-lua neuml prapavendosjen e peumlrcaktoreumlve (Demiraj 1986539) siccedil eumlshteuml p sh sintagma e njohur pus i thelleuml ku nyja e shquar kaloi nga prokliza neuml enklizeuml (Riza 1982136 Bokshi 2008 (1984)174-176 Topalli 2009 65) Njeuml kalim i tilleuml duhet hamendeumlsuar detyrimisht meqeneumlse imponohet nga gjendja e sotme e gjeumlrave

5 Rishtrimi i problemit teuml nyjave Por keumltu lindin natyrsheumlm disa pyetje teuml cilat keumlrkojneuml peumlrgjigje teuml arsyetuara e bindeumlse

Cila ishte nevoja qeuml nyja shquese e paravendosur teuml ndryshonte pozicion e teuml vendosej pas emrit peumlrderisa keumlteuml funksion mund ta kryente mjaft mireuml edhe neuml pozicionin qeuml kishte Pse nuk u prapave-doseumln teuml gjitheuml peumlrcaktoreumlt e shqipes Psh pse nuk u prapavendos peumlremri deumlftor i (Topalli 200954) Pse nyja nuk u prapavendos tek mbiemri por mbeti para tij Pse nyja para mbiemrit nuk ka funksion shques individualizues emeumlrzues (Topalli 200950) Pse mbeti para mbiemrit megjitheumlse nuk ka funksion shques Neumlse ka pasur ndonjeuml-hereuml funksion shques si dhe pse e humbi Pse nuk mbeti ndonjeuml gjur-meuml peumlrdorimi e nyjeumls shquese teuml paravendosur neuml sistemin e gjuheumls

Peumlrgjigjet ndaj keumltyre pyetjeve janeuml teuml veumlshtira neuml mos teuml pa-mundura Keumlmbeumlngulja peumlr teuml hamendeumlsuar medoemos njeuml fazeuml ku emrat neuml shqipe kaneuml pasur nyja shquese proklitike paraqitet si njeuml deduksion i pambeumlshtetur Neuml kushtet ku nuk ka asnjeuml proveuml bindeumlse peumlr njeuml mjedis gramatikor proklize teuml shquar jemi teuml detyruar teuml heqim doreuml nga njeuml hamendeumlsim i tilleuml dhe teuml marrim si pikeumlnisje njeuml sistem emeumlror pa nyjeuml shquese

6 Sintagma emeumlr+deumlftor anaforik+emeumlr neuml gjinore si pikeumlnisje Peumlr shkak teuml simetriseuml strukturore dhe paradigmeumls seuml njeumljteuml e shohim paralelisht problemin e nyjeumls seuml prapme e teuml peumlrparme (Newmark et al 1982179 Androutsopoulou 2001164) ndeumlrsa studimin e nyjave teuml peumlrparme e fillojmeuml jo nga mbiemri por nga emri neuml raseumln gjinore (Spiro 2000-200146 2009165) Neuml ldquosintagmeumln gjenitivalerdquo e sheh pikeumlnisjen e formimit teuml nyjeumls edhe Topalli (200966)

Krahasimi me sintagmeumln greke hyn neuml argumentet analogjike pasi tipologjikisht teuml dyja gjuheumlt ndahen neuml keumlteuml veumlshtrim Prapeumlse-prapeuml ky krahasim na ndihmon peumlr teuml shtruar meuml sakteuml problemin e lindjes seuml nyjave shqipe Sintagma greke ο άνθρωπος ο αγαθός veteumlm seuml jashtmi mund teuml krahasohet me sintagmeumln shqipe pusi i thelleuml pasi analiza e tyre e holleumlsishme nxjerr neuml pah dallime shumeuml teuml reumlndeuml-sishme Fraza ο άνθρωπος eumlshteuml funksionalisht e njeumljteuml me frazeumln pusi por neuml greqisht nyja eumlshteuml njeuml morfemeuml e lireuml proklitike seuml cileumls i peumlrgjigjet neuml shqip njeuml morfemeuml e varur peumlrftuar pas gramatikalizimit teuml njeuml enklize

Neumlse krahasojmeuml pjeseumln e dyteuml teuml sintagmeumls komplekse (ο αγαθός dhe i thelleuml) veumlrejmeuml disa dallime shumeuml teuml qeneumlsishme Mbiemri neuml gre-qishte peumlr shkak teuml praniseuml seuml njeuml morfeme teuml lireuml (nyjeumls shquese) eumlshteuml emeumlrzuar Pa keumlteuml nyjeuml mund teuml peumlrdoret po aq natyrsheumlm me funksionet e mbiemrit Neuml frazeumln shqipe nyjeuml + mbiemeumlr (i thelleuml) prania e nyjeumls seuml peumlrparme nuk peumlrbeumln shkak emeumlrzimi Nyja shfaqet keumltu si njeuml morfemeuml me liri teuml kufizuar peumlrdorimi i seuml cileumls kushteumlzohet nga mjedisi sintaksor Dallimi kryesor midis shqipes dhe greqishtes neuml keumlteuml pikeuml eumlshteuml se ndeumlrsa nyja e peumlrseumlritur e greqishtes e ruan ploteumlsisht funksionin e saj shques nyja e paravendosur e peumlrparme shqipe nuk ka aspak njeuml funksion teuml tilleuml Po si eumlshteuml e mundur qeuml kjo nyjeuml historia e seuml cileumls lidhet me shquarsineuml teuml mos keteuml funksion shques (Topalli 200950) Cila eumlshteuml ajo rrethaneuml sintaksore

qeuml e mundeumlson keumlteuml Peumlrgjigjja duhet keumlrkuar neuml njeuml mjedis teuml tilleuml sintaksor ku peumlrdoret si nyja e prapme ashtu edhe ajo e peumlrparme por kuptimi i shquarsiseuml kalon neuml plan dyteumlsor zbehet ose zhduket krejt Ky mjedis sintaksor identifikohet neuml rasat e zhdrejta dhe konkretisht neuml raseumln gjinore Dhe veumlrtet neumlse sintagmeumln greke e ldquomodifikojmeumlrdquo neuml raseumln gjino-re (του ανθρώπου του αγαθού) do teuml veumlrejmeuml se marreumldheumlniet e shquarsiseuml kalojneuml neuml plan teuml dyteuml ndeumlrsa neuml plan teuml pareuml dalin marreumldheumlniet peumlr-caktore midis gjymtyreumls seuml varur dhe gjymtyreumls bosht E njeumljta gjeuml mund teuml thuhet edhe peumlr sintagmeumln greke teuml peumlrbeumlreuml nga dy emra (το τσάι του βουνού ldquoccedilaji i malitrdquo ο ήλιος του καλοκαιριού ldquodielli i vereumlsrdquo το περίπτερο της γειτονιάς ldquokioska e meumlhalleumlsrdquo) Nyja e paravendosur funksionon si njeuml fjaleuml gramatikore shpreheumlse e njeuml marreumldheumlnieje teuml peumlrgjithshme neumlnren-diteumlse Me keumlteuml shpjegohet edhe njeumlsimi i formave teuml nyjave teuml peumlrparme brenda paradigmeumls (Likaj 197732) por edhe shkuptimeumlsimi i shquarsiseuml seuml formave teuml shquara (Gramatika 1995108) si dhe njeumlsimi i disa trajtave teuml lakimit teuml shquar dhe teuml pashquar qeuml ccedilon neuml riorganizimin e paradigmeumls seuml lakimit neuml shqipe Zbehja e kuptimit teuml shquarsiseuml seuml nyjeumls neuml rasat e zhdrejta mund teuml veumlrehet edhe neuml raste analoge gjuheumlsh teuml tjera psh neuml italishte ose freumlngjishte Kjo vlen sidomos kur emri neuml gjinore eumlshteuml i peumlr-gjithsheumlm dhe luan rol klasifikues ndaj gjymtyreumls drejtuese

7 Disa peumlrfundime Nga gjitheuml sa u tha meuml lart mund teuml udheuml-hiqemi neuml peumlrfundimet vijuese

1) Nyja e peumlrparme ka lindur neuml sintagmeumln emeumlrore pas peumlr-ngjitjes seuml deumlftorit anaforik tek tema e emrit paraprijeumls dhe krijimit teuml zbrazeumltiseuml ndeumlrtimore (Spiro 2000-200147 2009166)

2) Neuml njeuml fazeuml tjeteumlr u krye pajisja me nyjeuml e mbiemrave neuml po-zicion emeumlrzimi (Spiro 2000-200148 2009167) Me kalimin e koheumls ky u beuml pozicioni themelor dhe i natyrsheumlm i mbiemrave

Neuml greqishte peumlrseumlritet nyja shquese peumlr shkak teuml njeuml nevoje ri-konfirmimi teuml peumlrcaktueshmeumlriseuml dmth se nyja i takon jo mbiemrit por emrit diccedilka qeuml neuml peumlrgjitheumlsi nuk eumlshteuml marreuml parasysh nga disa gramatika greke neuml teuml kaluareumln teuml cilat kaneuml ofruar tabela lakimi mbi-emrash teuml ldquonyjsheumlmrdquo (Triantafillidis 1941261-268) Njeuml gjeuml e tilleuml veuml-rehet edhe tek disa gramatika shqipe teuml traditeumls si psh tek ldquoSaggio di grammatologia comparata della lingua albaneserdquo teuml Dh Kamardeumls (Camarda 1864196) ldquoGrammatica della lingua albaneserdquo e G de

Radeumls (187043) ldquoGramatika e gjuheumls shqiperdquo e K Kristoforidhit (Christophoridou 188224-25) ldquoShkronjeumltore e gjuheumlseuml shqiprdquo teuml S Frasheumlrit (1886126-127) etj

Neuml shqipe peumlrseumlritja ndodh neuml teuml njeumljteumln ldquohallkeumlrdquo teuml sintagmeumls dhe kjo peumlrseumlritje sjell pasoja peumlr krejt sintagmeumln Teuml dy nyjat (e ldquopra-pmerdquo dhe e ldquopeumlrparmerdquo) ndjekin rrugeuml teuml ndryshme Elementi i pareuml i prapangjitet emrit qeuml sheumlrben si koka e sintagmeumls emeumlrore ndeumlrsa elementi i dyteuml ruan njeuml pavareumlsi relative duke u shndeumlrruar neuml mjet lidheumls

Neuml shqipe pra peumlrseumlritja e nyjeumls ka kuptim teuml shihet veteumlm neuml njeuml veumlshtrim diakronik peumlr teuml peumlrshkruar njeuml proces me pasoja tipo-logjike krejt teuml ndryshme nga ato teuml gjuheumls greke (teuml lashteuml e teuml re) peumlr shkak teuml peumlrdorimit teuml vazhduesheumlm prapa emrave u peumlrngjit me ta por modeli sintaksor i peumlrdorimit vijoi teuml ekzistonte (Pedersen 1894 248-249 Likaj 197731 Riza 1982123) keumlshtu qeuml ky deumlftor vijoi teuml peumlrdorej peumlr teuml mbushur ldquozbrazeumltineuml ndeumlrtimorerdquo qeuml la peumlrngjitja pas emrit por tashmeuml roli i keumltij deumlftori u reduktua neuml ateuml teuml njeuml ldquorre-gullatorirdquo gramatikor

Gjitheuml argumentimi krahasues gjuheumlsor duhet teuml peumlrfshijeuml sikun-deumlr eumlshteuml vepruar deri meuml sot gjuheumlt ballkanike qeuml kaneuml teuml njeumljteumln to-pikeuml teuml formantit teuml shquarsiseuml rumanishten bullgarishten dhe maqe-donishten sllave Pas njeuml krahasimi teuml peumlrgjithsheumlm si teuml nyjave teuml prapme (shquese) ashtu edhe teuml peumlrparme veumlrejmeuml qeuml neuml shqipe ato paraqesin njeuml shtrirje teuml gjereuml neuml ateuml maseuml sa teuml flasim peumlr lakim para-lel (teuml pashquar dhe teuml shquar) si dhe peumlr nyjeuml teuml peumlrparme neuml peumlrcak-toreumlt emeumlroreuml dhe mbiemeumlroreuml Veccedil keumlsaj konstatohet edhe njeuml simetri (ngjashmeumlri fonetike) qeuml nuk veumlrehet neuml gjuheumlt e tjera ballkanike Ky krahasim do teuml ndihmonte peumlr teuml veumlrtetuar se cila nga keumlto gjuheuml ka ndikuar neuml shtrirjen e enklizeumls shquese dhe shndeumlrrimin e saj neuml njeuml dukuri gramatikore ballkanike Por kjo ccedileumlshtje e kapeumlrcen tematikeumln e premtuar teuml keumlsaj kumtese dhe i peumlrket njeuml diskutimi tjeteumlr

Referime bibliografike Androutsopoulou A 2001 Adjectival Determiners in Albanian and Greek neuml

Rivero ML amp Ralli A (eds) Comparative Syntax of Balkan Languages OUP 161-299

Bokshi B 1980 Rruga e formimit teuml fleksionit teuml soteumlm nominal teuml shqipes Prishtineuml

Bokshi B1984 Prapavendosja e nyjeumls shquese neuml gjuheumlt ballkanike Prishtineuml Camarda D 1864 Saggio di grammatologia comparata della lingua albanese

Livorno Successore di Egisto Vignozzi e Co Christophoridou K 1882 Grammatiki tis Albanikis Glossis kata tin Toskikin

Dialekton En Konstantinoupolei Boyadjian Clairis Ch-Babiniotis G Et al 2005 Grammatiki tis Neas Ellinikis Domoliturgiki

ndash Epikinoniaki Athineuml Ellinika Grammata Ccedilabej E 1963 Rreth disa problemeve teuml historiseuml seuml gjuheumls shqipe Buletini i

Universitetit Shteteumlror teuml Tiraneumls Seria Shkencat Shoqeumlrore 378-92 Demiraj Sh 1973 Morfologjia historike e gjuheumls shqipe I Tiraneuml Demiraj Sh1975 Sistemi i lakimit neuml gjuheumln shqipe Tiraneuml Demiraj Sh1985 Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml De Rada G 1870 Grammatica della lingua albanese Firenze Tipografia

dellrsquoAssociazione Frasheumlri S 1886 Shkronjeumltore e gjuheumlseuml shqip Vepra IΙ Tiraneuml Akademia e

Shkencave e RPS teuml Shqipeumlriseuml Instituti i Historiseuml 1988 95-221 Gramatika e gjuheumls shqipe 1995 Tiraneuml ASh e RSH Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i

Leteumlrsiseuml La Piana M 1939 Studi linguistici albanesi I Prolegomeni allo studio della

linguistica albanese Palermo Likaj E 1977 Disa ccedileumlshtje teuml zhvillimit historik teuml nyjave neuml gjuheumln shqipe

Studime filologjike 429-35 Newmark L P Hubbard dhe P Prifti 1982 Standard Albanian A Reference

Grammar for Students Stanford Stanford University Press Papanastasiou Georgios K-Petrounias E 2001 I morfologia tis Klasikis Ellinikis

neuml Christidis A-F (ed) Istoria tis Ellinikis Glossas Thessaloniki Kentro Ellinikis Glossas amp Instituto Neoellinikon Spoudon [Idryma Manoli Triantafillidi] 421-434

Pedersen H 1894 Bidrag til den albanesiscke sproghistorie Festskrift til Wilhelm Thomsen Koumlbenhavn 248-257 (bot shqip Kontribut peumlr historineuml e gjuheumls shqipe Buletini i Universitetit Shteteumlror teuml Tiraneumls Seria Shkencat Shoqeumlrore 3 (1959)227-233 peumlrkthyer nga S Riza)

Pedersen H1900 Die Gutturale im Albanesischen Zeitschrift fuumlr vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen begrundet von A Kuhn Berlin und Guumltersloh 36309-315 (bot shqip Guturalet neuml shqipen neuml H Pedersen 2003 Studime peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml AShAK 55-114 peumlrkthyer nga A Dhrimo)

Riza S 1958 Nyjat e shqipes Buletini i Universitetit Shteteumlror teuml Tiraneumls Seria Shkencat Shoqeumlrore 43-59

Riza S 1982 Probleme teuml nyjave teuml shqipes Studime filologjike 1121-138

Spiro A 2000-2001 The Parallel Evolution of Postpositive and Prepositive Articles in Albanian Albanohellenica 245-50

Spiro A 2009 Evolucioni paralel i nyjave teuml peumlrparme e teuml prapme neuml gjuheumln shqipe Studime filologjike 3-4 163-172

Topalli K 2009 Nyjat e shqipes Tiraneuml Qendra e Studimeve Albanologjike Triantafillidis M 1941 Neoelliniki Grammatiki tis Dimotikis Thessaloniki

Matteo MANDALAgrave Palermo

MBI TURQIZMAT NEuml TEuml FOLMET ARBEumlRESHE

Abstrakt

Neuml keumlto radheuml peumlrmes teuml dheumlnash teuml reja e teuml panjohura meuml pareuml rrekemi teuml japim njeuml ndihmeseuml neuml studimin diakronik teuml shtresimit teuml leksikut teuml shqipes duke u ndalur veccedilaneumlrisht te turqizmat rolit dhe pesheumls seuml teuml cila-ve neuml shqipe me gjitheuml kontributet e derisotme nuk u eumlshteuml kushtuar veuml-mendja e duhur e njeumlherazi synojmeuml teuml mbeumlshtesim teumlrthorazi disa teza metodologjike e etimologjike teuml Eqrem Ccedilabejt

Gjurmeumlt qeuml turqishtja ka leumlneuml neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit janeuml teuml shumta nga pikeumlpamja sasiore dhe teuml reumlndeumlsishme nga pikeumlpamja cileumlsore Jo meuml kot ato peumlrbeumljneuml njeuml nga tiparet mbi teuml cilat ngrihet lidhja gjuheumlsore ballkanike Krahas peumlrbashkeumlsive morfologjike si nyjat e peumlrparme sistemi rasor peumlrdorimi i lidhores neuml vend teuml paskajores etj edhe bashkeumlpeumlrkimet leksikore ndeumlr teuml cilat turqizmat janeuml beumlreuml me teuml drejteuml pjeseuml e objektit teuml studimit teuml ballkanologjiseuml

Peumlr sa i peumlrket shqipes peumlrveccedil disa kontributeve me karakter peumlrgjitheumlsues studimet e derisotme nuk kaneuml beumlreuml teuml mundur peumlrcaktimin e qarteuml dhe teuml sigurt teuml modaliteteve dhe sidomos teuml fazave historike qeuml ka njohur kjo dukuri gjeuml qeuml mund teuml realizohet veteumlm peumlrmes datimit teuml depeumlrtimit teuml turqizmave rast peumlr rast Peumlrpjekja e vetme dhe e lavdeumlrueshme e Ccedilabejt peumlr njeuml shtresim teuml turqizmave neuml shqipe mbetet neuml keumlteuml kuptim e pamjaftueshme

Teuml folmet arbeumlreshe si njeuml deumlshmi e gjalleuml e njeuml faze teuml vjeteumlr e teuml pa-dokumentuar teuml shqipes janeuml vendimtare sepse peumlrmbajneuml gjurmeuml teuml qarta teuml kontakteve teuml hershme me turqishten Mireumlpo ndryshe nga gjuheumlt ballkanike dhe nga veteuml shqipja prania e turqizmave neuml teuml folmet arbeumlreshe nuk u dety-rohet veteumlm kontakteve teuml drejtpeumlrdrejta qeuml keumlto dy gjuheuml pateumln para shpeumlr-nguljes seuml arbeumlresheumlve neuml Itali por edhe kanaleve teuml tjera teuml teumlrthorta qeuml u kri-juan neuml kushtet e reja gjeografike historike e kulturore pas shpeumlrnguljes Peumlr-mes njeuml analize teuml veumlmendshme fonetiko-morfologjike rast peumlr rast geumlrshe-tuar me hulumtime peumlrqasje dhe ballafaqime leksikore ndeumlrgjuheumlsore mund teuml veccedilojmeuml me njeumlfareuml sigurie turqizmat qeuml kaneuml hyreuml neuml teuml folmet arbeumlreshe peumlrmes teuml folmeve romane teuml Italiseuml Jugore sidomos sicilianishtes dhe kala-brishtes nga ato qeuml kaneuml hyreuml peumlrmes greqishtes apo nga ato teuml meumlvonshme qeuml janeuml thjesht ndikime kryesisht letrare nga shqipja ballkanike

sect 1- Neuml fund teuml studimit teuml tij ldquoMbi leksikun arbeumlresh dhe turqiz-matrdquo (Sul lessico dellrsquoarbeumlresh ed i turchismi) G B Pellegrini (i cili shpesh i ka kushtuar veumlmendje ccedileumlshtjeve teuml albanologjiseuml qofteuml teuml para neuml vetvete qofteuml edhe neuml njeuml kuadeumlr ballkanologjik) ftonte ldquoata qeuml duan teuml njohin shqipen e veumlrteteuml teuml mos harrojneuml rolin dhe pesheumln e shtreseumls leksikore turkerdquo dhe ldquoteuml pranojneuml se turqizmat kaneuml depeumlrtuar thelleuml neuml gjuheuml e madje shpesh janeuml beumlreuml pjeseuml e sajrdquo1

Duke e pranuar fteseumln e gjuheumltarit teuml shquar italian neuml keumlto radheuml peumlrmes teuml dheumlnash teuml reja e teuml panjohura meuml pareuml rrekemi teuml japim njeuml ndihmeseuml neuml studimin diakronik teuml shtresimit teuml leksikut teuml shqipes peumlrfshireuml turqizmat e njeumlherazi mbeumlshtesim teumlrthorazi disa teza meto-dologjike e etimologjike teuml Eqrem Ccedilabejt Mes keumltyre peumlrmendim ateuml qeuml i binte ndesh hapur prirjes qeuml sundonte asokohe neuml Shqipeumlri e qeuml synonte zeumlvendeumlsimin dhe pastrimin ldquonga lartrdquo teuml turqizmave teuml shumteuml teuml shqipes2 Ccedilabej paralajmeumlronte me largpameumlsi se ai program duke ndjekur synime ldquopuristerdquo jo gjithmoneuml teuml peumlrligjura neuml rrafshin e historiseuml seuml gjuheumls duke shteumlneuml neuml shqipe huazime e barbarizma teuml tjereuml (sidomos nga italishtja)3 jo veteumlm qeuml nuk do trsquoi kishte ccedilrreumlnjosur turqizmat nga peumlrdorimi i peumlrditsheumlm por do teuml pengonte studimet leksikore dhe dialektologjike duke deumlmtuar keumlshtu jo veteumlm albanologjineuml por edhe keumlrkimet ballkanologjike e turkologjike4 Madje veteuml Ccedilabej ka veumlneuml neuml dukje mungeseumln e njeuml studimi

1 G B PELLEGRINI Il lessico dellrsquoarbeumlresh e i turchismi neuml Le minoranze etniche

linguistiche Atti del II Congresso Internazionale Piana degli Albanesi Palermo 1989 f 356 tani neuml Ricerche linguistiche balcanico-danubiane Roma 1992 f 161-200

2 Shih A KRAJNI Hymnja e turqizmave neuml shqipen dhe peumlrpjekjet peumlr zeumlvendeumlsimin e tyne neuml Studime Filologjike nr 1 1965 Tiraneuml 1965 f 144-151 tani neuml Stu-dime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjaleumlve neuml gjuheumln shqipe II Tiraneuml 1972 f 279-287 Peumlr teuml peumlrligjur keumlteuml ndeumlrhyrje puriste shpesh eumlshteuml theumlneuml se intelek-tualeumlt e Rilindjes u peumlrpoqeumln teuml shmangnin turqizmat qeuml gjateuml shek XIX ishin veumlrtet teuml shumta Ky ishte njeuml nga mjetet romantike qeuml u peumlrdoreumln neuml funksion teuml zgjimit teuml ndeumlrgjegjes kombeumltare teuml shqiptareumlve si edhe peumlr trsquoi veumlneuml fre trysniseuml seuml kultureumls islamike Mireumlpo pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore zeumlvendeumlsimi nga lart i mijeumlra turqizmave qeuml tashmeuml ishin pjeseuml e gjuheumls shqipe dilte veumlrtet i papeumlr-ligjsheumlm

3 Shih E CcedilABEJ Introducere icircn istoria limbi albaneza cit nga G B PELLEGRINI Il lessico cit f 356

4 Teuml vihet re se peumlrveccedil punimit teuml lartpeumlrmendur teuml Krajnit teuml pakta kaneuml qeneuml

shterues mbi ndikimin e turqishtes neuml shqipe duke zeumlneuml ngoje veteumlm kontributin e vitit 1884 teuml Miklosich-it mbi elementin turk neuml gjuheumlt e Europeumls jug-lindore teuml cilin e konsideronte tashmeuml teuml tejkaluar qofteuml peumlr leumlndeumln e mbledhur qofteuml peumlr metodeumln e zbatuar por sidomos sepse i mungonte inkuadrimi historik i fakteve gjuheumlsore5

sect 2- Gjurmeumlt qeuml turqishtja ka leumlneuml neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit janeuml teuml shumta nga pikeumlpamja sasiore dhe teuml reumlndeumlsishme nga pikeuml-pamja cileumlsore Jo meuml kot ato peumlrbeumljneuml njeuml nga tiparet mbi teuml cilat ngri-het lidhja gjuheumlsore ballkanike jo veteumlm tipare gjuheumlsore si prapa-shtesat parafjaleumlt ndajfoljet lidheumlzat frazeologjizmat hyjneuml neuml bash-keumlpeumlrkime mes bullgarishtes rumanishtes shqipes greqishtes dhe tur-qishtes por sidomos leksiku ldquomontre lui aussi agrave bien des eacutegardes une conformiteacute remarquable due surtout aux tregraves nombreux mots de pro-venance grecque et turque reacutepandus par tutte la peacuteninsule et qui rap-pelle en quelque sorte lrsquoempreunte drsquounitegrave donneacute aux langues de

studimet e kryera neuml Shqipeumlri mbi elementin turko-oriental neuml shqipe Peumlrveccedil studimeve ldquoklasikerdquo teuml E CcedilABEJT Hyrje neuml historineuml e gjuheumls shqipe Kapitulli V Huazimet turke neuml Studime gjuheumlsore veumlll III Prishtineuml 1987 f 64-69 dhe Peumlr njeuml shtresim kronologjik teuml huazimeve turke teuml shqipes neuml Studime gju-heumlsore veumlll V Prishtineuml 1988 f 274-279 teuml pakta kaneuml qeneuml kontributet e vlefshme Mes keumltyre peumlrmendim studimin e T DIDZARIT Disa veumlzhgime mbi turqizmat neuml shqipe kumteseuml mbajtur neuml Konferenceumln e Pareumlteuml studimeve Alba-nologjike 15-21 neumlntor 1962 Tiraneuml 1965 f 407-408 si edhe sidomos Huazime orientalizmash neuml shqipet neuml Buletini i Universitetit Shteteumlror teuml Tiraneumls Tiraneuml 1960 nr 3 f 239-263 1961 nr 4 f 181-200 dhe nr 5 f 160-177 1962 nr 1 f 161-180 neuml Studime Filologjike Tiraneuml 1964 nr 2 f 95-199 nr 3 f 75-89 1965 nr 1 f 47-77 nr 3 f 85-100 1966 nr 1 f 121-137 Ky punim i reumln-deumlsisheumlm me vdekjen e papritur teuml autorit mbeti i papeumlrfunduar bashkeuml me mo-nografineuml e tij mbi orientalizmat mbetur neuml doreumlshkrim qeuml ruhet praneuml arkivit teuml Institutit teuml Gjuheumlsiseuml dhe teuml Leteumlrsiseuml teuml Akademiseuml seuml Shkencave Neuml vitin 2005 doli neuml qarkullim neumln kujdesin e Artan Gogeumls vepra e T DIDZARIT Fjalor i orientalizmave neuml gjuheumln shqipe Rreth 4500 fjaleuml me prejardhje nga gjuheumlt turke arabe dhe perse AIITC Tiraneuml Tjeteumlr prirje ndjek artikulli i A KOSTA-LLARIT Rreth depeumlrtimit teuml turqizmave neuml gjuheumln shqipe gjateuml shekujve XVII-XVIII neuml Gjurmime albanologjike Seria e Shkencave filologjike VII Prishtineuml 1977 f 39-51 si edhe faqet e pakta qeuml mund teuml lexohen aty-keumltu (sidomos neuml revisteumln Studime Filologjike) mbi huazimet turke neuml sferat e ndryshme teuml shqipes

5 Shih E CcedilABEJ Huazimet turke cit f 66

lrsquoEurope occidentale par les emprunts faits au latinrdquo6 Peumlr teuml deumlshmuar sesa e sakteuml eumlshteuml veumlrejtja e Sandfeldit do teuml mjaftonin studimet e meuml-pasme sidomos ato teuml gjysmeumls seuml dyteuml teuml shek XX ku janeuml veumlneuml neuml pah bashkeumlpeumlrkimet leksikore mes gjuheumlve ballkanike qeuml i detyrohen ndikimit teuml turqishtes sidomos numri i konsideruesheumlm i turqizmave dhe orientalizmave qeuml kaneuml hyreuml peumlrmes turqishtes

Sa i peumlrket shqipes Gustav Meyer llogariste rreth 1180 fjaleuml me prejardhje turke7 Meuml pas faleuml vjeljes seuml lartpeumlrmendur teuml Dizdarit nu-mri i turqizmave teuml dokumentuara u rrit shumeuml dhe kapi shifreumln rreth 4000 fjaleuml Neuml vitin 1977 Androkli Kostallari duke ndjekur nga afeumlr puneumln peumlr peumlrpilimin e fjalorit shpjegues teuml shqipes qeuml u botua neuml vitin 19808 njoftonte se nga qeumlmtimi leksikor rezultonin rreth 3700 orien-talizma teuml ndara neuml 1700 turqizma teuml mireumlfillteuml 1500 arabizma dhe 500 fjaleuml nga persishtja9

Gjithmoneuml sipas Kostallarit keumlto huazime mund teuml klasifikohen sipas sferave leksikore dhe sipas shpeumlrndarjes10

Administratagjykatat ushtria rreth 800 Feja islame 170 Ushqimi mjetet e gatimit e teuml ngreumlnies 360 Veshmbathja e stoliteuml 420 Zejtaria ndeumlrtimi e arkitektura 380 Sheumlndeteumlsia mjekeumlsia 250 Ekonomia tregeumltia marreumldheumlniet proneumlsore ekonomiko-shoqeumlrore 320 Arsimi 90 Lojnat e zbavitjet 100 Etika estetika 50 Masat e koheumls teuml veumlllimit teuml pesheumls dhe monedhat 120 Ngjyrat 30 Muzika 100 Lundrimi e mjetet e tij 70 Bujqeumlsia e blegtoria (duke peumlrfshireuml floreumln e fauneumln) 430 Dukuriteuml gjeografiko-natyrore 80 Sfera teuml tjera 200

Mbi bazeumln e keumlsaj ndarjeje neuml fusha leksikore dhe duke rimarreuml disa

6 K SANDFELD Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris 1930 f 11 7 G MEYER Etymologishes Woumlrterbuch des albanesischen Sprache Strassburg

1891 f IX 8 Shih Fjalor i gjuheumls seuml sotme shqipe Tiraneuml 1980 9 Shih A KOSTALLARI Rreth depeumlrtimit cit f 43 10 Po aty p 44

peumlrfundime teuml Ccedilabejt Kostallari vlereumlsonte se turqizmat qeuml kishin hyreuml neuml shqipe ishin peumlrhapur nga qendra (sidomos qytetet) drejt periferiseuml (fshatrave dhe zonave teuml thella) e me gjitheuml numrin e larteuml teuml tyre autori vinte neuml dukje se neuml Fjalorin e Bashkimit11 hartuar neuml fillim teuml shek XX huazimet turke mbanin njeuml raport 1 me 8 ndeumlrsa neuml Fjalorin e vitit 195412 ku ishin peumlrfshireuml edhe turqizma jo meuml teuml gjalla neuml fondin aktiv teuml shqipes ky raport ishte reduktuar neuml 1 me 1713 Kjo e dheumlneuml deumlshmonte njeuml tkurrje progresive teuml fondit leksikor turko-oriental tkurrje qeuml i detyrohej pjeseumlrisht arsyeve teuml jashtme (si politikat puriste teuml lartpeumlrmendura) dhe pjeseumlrisht depeumlrtimit teuml huazimeve nga gjuheuml pereumlndimore

Neuml fakt njeuml studim meuml i thelluar jo veteumlm etimologjik por edhe dialekttologjik mund teuml deumlshmonte se kjo e dheumlneuml tendencioze nuk u peumlrgjigjet peumlrmasave reale teuml shtreseumls aktuale teuml turqizmave neuml shqipe e nuk mban parasysh as veprimin e neologjizmave teuml shumteuml teuml cileumlt sidomos pas lufteumls seuml dyteuml boteumlrore duke hyreuml me plot teuml drejteuml neuml fondin aktiv teuml shqipes kaneuml ndikuar neuml uljen e ndjeshme teuml huazimeve

Peumlrtej teuml dheumlnave sasiore-statistikore sidomos atyre qeuml bazohen neuml vlereumlsime qeuml jo gjithmoneuml pasqyrojneuml peumlrhapjen reale gjeografike teuml fjaleumlve (siccedil eumlshteuml rasti psh i leksikut ldquozyrtarrdquo qeuml deumlshmohet neuml Fja-lorin e vitit 1980) duhet mbajtur parasysh gjendja reale qeuml mund teuml nxirret peumlrmes dokumentimit nga veprat letrare ose peumlrmes vjeljeve teuml reja dialektologjike

Neuml vitet 1975-76 Norbert Boretzky botoi njeuml studim teuml reumlndeumlsi-sheumlm mbi turqizmat neuml shqipe14 Neuml veumlllimin e pareuml autori shqyrton me veumlmendje aspektet fonologjike dhe morfologjike teuml elementit turk neuml shqipe ndeumlrsa neuml veumlllimin e dyteuml sjell njeuml listeuml pak a shumeuml ta ploteuml teuml turqizmave vjeleuml nga vepra teuml ndryshme e ploteumlsuar nga burime dialek-tologjike teuml gegeumlrishtes (Drenica Presheva Zadrima Dibra) dhe teuml toskeumlrishtes (Ccedilameumlria) Kjo vepeumlr deumlshmon se seuml pari shpeumlrndarja e 11 Shih Fialuer i rii i shcypeacutes Perbacircam preacuteie Shocniieacutet trsquoBashkimit 1908 12 Shih Fjalor i gjuheumls shqipe botim i Institutit teuml shkencavet - Sekcioni i gjuheumls e i

leteumlrsiseuml Tiraneuml 1954 13 Shih A KOSTALLARI Rreth depeumlrtimit cit f 43 14 Shih N BORETZKY Der tuumlrkische Einfluss auf das Albanische Albanische

forschungen 11 Otto Harrassowitz Wiesbaden 1975-76 Teil I Phonologie und Morphologie der albanischen Turzismen Teil II Woumlrtebuch der albanischen Turzismen

turqizmave neuml shqipe eumlshteuml homogjene peumlr sa u peumlrket dialekteve dhe seuml dyti se kjo dukuri nuk ka qeneuml e izoluar dhe nuk ka hasur asnjeuml pengeseuml neuml viset e banuara kryesisht nga katolikeuml neuml Veri dhe orto-dokseuml neuml Jug Mireumlpo me gjitheuml keumlto rezultate problemi i veumlrteteuml mbe-tet ai i njeuml klasifikimi diakronik a shtresimi kohor teuml huazimeve turke pra peumlrcaktimi i periudheumls kur ata kaneuml hyreuml neuml shqipe

sect 3- Neumlse periodizimi i prurjeve leksikore turke neuml kuadrin ball-kanik eumlshteuml i veumlshtireuml ende meuml i veumlshtireuml eumlshteuml ky peumlr sa i peumlrket shqi-pes15 kryesisht peumlr shkak teuml natyreumls dhe teuml pamjaftueshmeumlriseuml seuml buri-meve teuml shkruara jo veteumlm peumlr periudheumln qeuml paraprin vendosjen e ar-beumlresheumlve neuml Itali por siccedil do ta shohim meuml poshteuml edhe peumlr ateuml qeuml nis nga gjysma e dyteuml e shek XVI

Ndeumlr teuml pareumlt qeuml peumlrcaktuan disa kritere teuml peumlrgjithshme peumlr njeuml analizeuml diakronike teuml huazimeve turke neuml shqipe ishte Eqrem Ccedilabej16 qeuml propozoi njeuml periodizim neuml tri faza faza e pareuml para shek XV qeuml deumlshmohet veteumlm me aneuml teuml fondit leksikor arbeumlresh e dyta nga shek XVI deri neuml gjysmeumln e dyteuml teuml shek XVIII qeuml peumlrkon me periudheumln meuml intensive teuml pushtimit osman teuml Shqipeumlriseuml e qeuml dokumentohet peumlr-mes veprave teuml Buzukut (1555) Budit (1618 e 1621) Bardhit (1635) Bogdanit (1685) Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Fjalorit (1702) dhe Gra-matikeumls (1716) seuml Da Lecce-s si edhe teuml veprave teuml tjera teuml mbetura neuml doreumlshkrim seuml fundi faza qeuml mbulon gjitheuml shekullin XIX deri neuml pa-vareumlsineuml e Shqipeumlriseuml (1912) e qeuml nga pikeumlpamja e deumlshmimit me shkrim eumlshteuml pa dyshim meuml e pasura Keumltij shtresimi kronologjik i re-ferohen edhe studiues teuml tjereuml sidomos Krajni e Kostallari teuml cileumlt edhe pse i kaneuml beumlreuml ndonjeuml modifikim teuml lehteuml e kaneuml pranuar si teuml vlefsheumlm Neuml fakt po teuml kemi parasysh se burimet qeuml peumlrdor Ccedilabej peumlr arbeumlrishten nuk janeuml gjithmoneuml teuml sigurta mendojmeuml se eumlshteuml e nevoj-shme teuml beumljmeuml ndonjeuml sakteumlsim teuml karakterit teuml peumlrgjithsheumlm mbi tur-qizmat neuml teuml folmet arbeumlreshe teuml Italiseuml

15 Peumlrveccedil CcedilABEJT shih I NEacuteMETH Traces of the Turkish Language in Albania in

Acta Orientalia Academiaelig Scientiarom Hungaricaelig Suppl XIII 1961 f 9-29 S STACHOWSSKI Beitraumlge zur chronologie der albanischen Turzismen in Folia Orientalia X 1968 f 52-58

16 Shih E CcedilABEJ Peumlr njeuml shtresim cit f 275-278

sect 4- Neuml meuml se njeuml rast Ccedilabej ka vlereumlsuar lart ndihmeseumln qeuml i japin historiseuml seuml leksikut teuml shqipes teuml folmet arbeumlreshe teuml Italiseuml duke i konsideruar ato si deumlshmi teuml gjalla teuml njeuml faze teuml vjeteumlr e teuml pa-dokumentuar teuml shqipes Neuml lidhje me studimin e shtresimit teuml ele-mentit turk teuml folmet arbeumlreshe janeuml vendimtare sepse peumlrmbajneuml gjur-meuml teuml qarta teuml kontaktit me turqishten Eumlshteuml fjala peumlr turqizma (si psh fitil lt turk fitil sakat sahat lt turk saat seumlnduq sunduq sduq etj lt turk sandicirck sanduk gajtan lt turk gaytan kaytan etj) qeuml u peumlrkasin kryesisht fushave leksikore teuml ekonomiseuml shteumlpiake dhe teuml teknologjiseuml ushtarake qeuml meqeneumlse gjenden te teuml folmet arbeumlreshe i peumlrkasin fa-zeumls seuml pareuml teuml depeumlrtimit teuml elementit turk neuml shqipe

Peumlr Ccedilabejn17 keumlto janeuml gjurmeuml teuml leumlna nga kontaktet me ushtareumlt turq teuml cileumlt nga gjysma e dyteuml e shek XIV deri neuml gjysmeumln e pareuml teuml shek rrihnin trojet e Gadishullin Ballkanik Veteumlm meuml pas faleuml ndih-meumls qeuml i dhaneuml perandorit Andronik III Paleologut trupat mercenare turke u shndeumlrruan neuml pushtues duke shteumlneuml neuml doreuml disa vise jugore teuml Shqipeumlriseuml Gjateuml grindjeve mes Gjergj Balsheumls dhe Karl Topiseuml osmanlinjteuml qeuml ndeumlrhyneuml ushtarakisht neuml ndihmeuml teuml Topiseuml peumlrfituan nga rasti peumlr teuml pushtuar disa qytete teuml Shqipeumlriseuml (Durreumlsin dhe Shko-dreumln neuml vitin 1386 Krujeumln neuml vitin 1415 Vloreumln neuml vitin 1417) Ky ishte preludi i pushtimit teuml mireumlfillteuml qeuml u krye pas vdekjes seuml Skeumln-derbeut (1468) me pushtimin seumlrish teuml Krujeumls (1478) Shkodreumls (1479) Durreumlsit (1501) Pikeumlrisht gjateuml keumlsaj periudhe niseumln valeumlt e njeumlpasnjeumlshme teuml meumlrgimit teuml arbeumlresheumlve drejt Italiseuml seuml Jugut qeuml vazhduan deri neuml gjysmeumln e pareuml teuml shek XVIII

Nuk ka dyshim se qysh neuml periudheumln mes gjysmeumls seuml pareuml teuml shek XIV dhe gjysmeumls seuml dyteuml teuml shek XV pati kontakte mes shqip-tareumlve dhe turqve Ccedilabej pasi kujton psh se neuml njeuml leteumlr teuml Skeumlnder-beut drejtuar Alfonsit teuml Aragoneumls lexojmeuml fjaleumln turke haraccedil18 duke analizuar leksikun e teuml folmeve arbeumlreshe qeumlmton turqizma qeuml deumlsh-mojneuml njeuml fazeuml teuml pareuml shtresimi e qeuml u peumlrkasin sferave leksikore teuml ndryshme (terminologji ushtarake veshje ekonomia shteumlpiake mjedi-si shoqeumlror etj) duke theksuar se ndryshe nga teuml folmet arbeumlreshe teuml Greqiseuml ato teuml Italiseuml gjenden neuml njeuml kontekst gjuheumlsor roman qeuml nuk

17 Shih E CcedilABEJ Huazimet turke cit f 64-65 18 Po aty f 68

pati kontakte teuml drejtpeumlrdrejta me turqishten keumlshtu qeuml neuml teuml shumeuml-shumeuml mund teuml kishte depeumlrtuar ldquondonjeuml element i veccediluar turk (ose peumlrgjitheumlsisht oriental sidomos arab)rdquo19 Mbetet peumlr trsquou sakteumlsuar jo aq veumlrteteumlsia e keumltij depeumlrtimi peumlr teuml cilin jemi teuml sigurt sesa peumlrmasat reale teuml tij Neuml fakt po teuml mbajmeuml parasysh nivelin e objektivitetit teuml burimeve peumlr turqizmat e peumlrgjitheumlsisht orientalizmat qeuml gjenden neuml teuml folmet arbeumlreshe duket teuml jemi shumeuml teuml kujdessheumlm sepse ato qeuml mbahen si burime kryesore siccedil eumlshteuml psh Fjalori i Giordano-s20 nuk janeuml aq teuml besuesheumlm sa ccedilrsquoeumlshteuml menduar deri sot Nuk duhet marreuml pa rezerva as pohimi i Ccedilabejt sipas teuml cilit teuml folmet arbeumlreshe duke u gjendur neuml njeuml kontekst roman e kaneuml ruajtur teuml pasteumlr leksikun e tyre origjinal sepse elementet orientale sidomos arabe neuml sicilishte e neuml kalabrishte nuk janeuml aq teuml pakta e teuml papeumlrfillshme E meqeneumlse orien-talizmat neuml arbeumlrishte kaneuml hyreuml nga burime teuml ndryshme ato duhen shqyrtuar rast peumlr rast pa peumlrgjitheumlsime teuml tepruara duke mbajtur parasysh faktin se keumlto huazime kaneuml kaluar peumlrmes kateumlr kanaleve

a) permes kontakteve me dialektet jugore teuml Italiseuml sidomos me sicilishten dhe kalabrishten qeuml kaneuml ndikuar meuml tepeumlr neuml teuml folmet ar-beumlreshe Peumlr teuml peumlrmendur veteumlm njeuml shembull fjala arb kofeuml -a kufeuml -a lsquokofinrsquo (GIOR 194 e 207) me prejardhje arabe nga quffa lsquoshporteuml thuprash dhe kashtersquo ka hyreuml neuml teuml folmet arbeumlreshe peumlrmes sicilishtes coffi lsquoshporteuml e vogeumllrsquo dhe kalabrishtes coffa lsquoshporteuml thuprashrsquo21 Neuml teuml folmet arbeumlreshe teuml Siciliseuml ka shumeuml fjaleuml me prejardhje arabe qeuml kaneuml hyreuml peumlrmes sicilishtes si barrakan -i (PELL Arab 337 shumeuml e peumlrhapur neuml Liguria por e pranishme edhe neuml teuml folmen arbeumlreshe teuml Horeumls lsquoleckeuml paccedilavure sukullrsquo) kafis -a (khs sic cafisu PELL Arab 145 AMB Strat 45) damus -i (PELL Arab 155 AMB Strat 45) tra-but -i tabut -i tavut -i (GIOR 492 PELL Arab 169) zimbill -i zymbyll -i (PELL Arab 171-172) etj

b) peumlrmes veprave teuml autoreumlve shqiptareuml teuml studiuara nga inte-lektualeumlt arbeumlresheuml - sidomos gjateuml shek XIX - prej nga janeuml nxjerreuml disa fjaleuml me prejardhje turke qeuml mblodhi Giordano por qeuml nuk peumlr-

19 Shih E CcedilABEJ Peumlr njeuml shtresim cit f 275 20 E GIORDANO Fjalor i Arbeumlreshvet trsquoItaliseuml Bari 1963 21 Shih G B PELLEGRINI Gli arabismi nelle lingue neolatine con speciale riguardo

allrsquoItalia I Brescia 1972 f 164

doren veumlrtet nga arbeumlresheumlt i tilleuml eumlshteuml rasti psh i fjaleumls kazan kazane (GIOR 186) qeuml nuk eumlshteuml njeuml turqizeumlm i trasheumlguar e qeuml nuk haset neuml gjuheumln e folur por qeuml eumlshteuml regjistruar peumlr hereuml teuml pareuml neuml njeuml poezi teuml Nilo Catalanos i cili siccedil dihet i njihte mireuml teuml folmet gege e u ndikua neuml veprat e tij edhe nga veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr gegeuml Keumltij lloji huazimi ldquolibrorrdquo u peumlrkasin turqizmat yar -i adet -i bori -a isap -i hesap hambar -i majdan -e penxher -i etj teuml gjitha teuml deumlshmuara neuml veprat letrare teuml autoreumlve arbeumlresheuml teuml shek XIX (De Rada Santori Dara dhe Schirograve) Madje veprat e Zef Skiroit sidomos ato qeuml u shkruan pas vitit 1900 peumlrmbajneuml njeuml numeumlr teuml konsideruesheumlm turqizmash qeuml ai i mori qofteuml nga burime teuml shkruara shqiptare qofteuml edhe nga njohja e drejtpeumlrdrejteuml e shqipes seuml folur gjateuml periudheumls qeuml poeti kaloi neuml Shqipeumlri

c) peumlrmes greqishtes Peumlr mendimin toneuml do teuml ishte me vend shqyrtimi i rolit qeuml peumlr arsye historiko-kulturore dhe gjeografike ka luajtur greqishtja neuml formimin e leksikut teuml teuml folmeve arbeumlreshe Disa turqizma qeuml deumlshmohen neuml keumlngeumlt popullore arbeumlreshe si psh coheuml -a dhe janicar -i lsquojeniccedilerrsquo kaneuml hyreuml peumlrmes greqishtes Shpjegimi i Ccedilabejt peumlr keumlto raste eumlshteuml i mbeumlshtetur sepse kalimi ccedil tʃ gt c ts haset rregullisht neuml huazimet turke teuml greqishtes (khs coheuml lt gr τσόχα lt turk ccediloheuml arb Janicer -i lt gr λενιτσάρος lt turk yeniccediler)22 Neuml Fjalorin e Da Lecces deumlshmohet coheuml ndeumlrsa neuml shqipe eumlshteuml ruajtuar afrikatja jeni-ccediler Neuml keumlteuml grup fjaleumlsh qeuml kaneuml kaluar neuml arbeumlrishte peumlrmes greqish-tes hyjneuml edhe sunduq e manusaqe ku kemi palatalizimin e velares k teuml ndjekur nga zanorja i tipike peumlr greqishten σεντοῦκι μανουσακι Peumlr-mes greqishtes mund teuml keneuml hyreuml edhe teuml tjera turqizma neuml shqipe si-domos neuml ato teuml folme toske prej nga sikurse dihet vjen pjesa meuml e madhe e ngulimeve arbeumlreshe teuml Italiseuml Teuml tilla duket teuml jeneuml fitil gr φιτίλι daul lsquotamburorsquo gr νταούλι gajtan ngr γαϊτάνι dufek gr του-φέκι Nga ana tjeteumlr disa greqizma si qeramidhe neuml arbeumlrishte kaneuml hy-reuml drejtpeumlrdrejt nga greqishtja ndeumlrsa neuml Shqipeumlri sidomos neuml viset gege ka hyreuml peumlrmes turqishtes siccedil deumlshmohet nga forma hijeremī qeuml del te Fjalori i Da Lecces

d) peumlrmes turqishtes para shpeumlrnguljes seuml arbeumlresheumlve Eumlshteuml fjala peumlr turqizma qeuml nuk mund shpjegohen ndryshe Arb nareumlnxeuml lsquoportokall nereumlnxeumlrsquo vjen drejtpeumlrdrejt nga turqishtja pa kaluar peumlrmes

22 Shih E CcedilABEJ Peumlr njeuml shtresim cit f 276

sicilishtes (sicilishtja e shek XV kishte araniu qeuml Ambrosini propo-zon me teuml drejteuml teuml lexohet aranǵiu nga arabishte-persishtja nā-ranğ23) Fjaleuml si sahat ose ccedilarap ndash e para e deumlshmuar sipas Fjalorit teuml Giordano-s veteumlm neuml teuml folmen e Horeumls seuml Arbeumlresheumlve dhe e marreuml nga Schirograve ndash mbijetojneuml neuml disa shprehje teuml ngurteumlsuara ishtrsquoe jep sakat ~ sahat lsquopo jep shpirtrsquo dhe ccedilarapudhjar -e peumlrbeumlreuml nga ccedilarap (keumltu me kuptimin lsquokeumlpuceumlrsquo) + udhjar lsquoqeuml eumlshteuml neuml udheumltim qeuml udheuml-ton gjithmoneumlrsquo (nga udheuml) por me kuptimin lsquongateumlrrestarrsquo (ai qeuml i beumln gjeumlrat ccedilorap)24 tumaceuml lsquolloj makaronash shteumlpiersquo (GIOR 507 lsquopasta di casa maccheronirsquo) nga turk tutmaği (qeuml haset edhe sot neuml ccedilameumlrishte tumaca-t25) arap (deumlshmuar neuml Kodikun e Kieutit) hajat qeuml haset neuml teuml folmen e Sheumln Mitrit neuml formeumln ghalt janeuml ndeumlr turqizmat meuml teuml vjeteumlr neuml shqipe E pasigurt duket prejardhja turke e fjaleumls lrsquoarb barreuml lsquonjeumlsi peshersquo ende e gjalleuml neuml Horeumln e Arbeumlresheumlve me teuml njeumljtin kuptim qeuml ka turqishtja b acirc r Duke pasur parasysh vitalitetin e keumltyre huazimeve dhe pa peumlrjashtuar njeuml ndeumlrmjeteumlsim nga gjuheuml teuml tjera ball-kanike (si sllavishtja greqishtja e sidomos rumanishtja) ka gjasa qeuml keumlto teuml keneuml hyreuml neuml shqipe para shpeumlrnguljes seuml arbeumlresheumlve Neuml keumlteuml grup hua-zimesh studiuesit kaneuml peumlrfshireuml edhe turqizmat qeuml mblodhi Lambertz-i neuml Villa Badessa por neuml fakt keumlto teuml fundit duhen dalluar nga ato qeuml gjenden neuml teuml folmet e tjera arbeumlreshe sepse ky ngulim arbeumlresh eumlshteuml relativisht i voneuml Banoreumlt e tij u shpeumlrnguleumln nga fshati Piqeras (Bregdeti i Poshteumlm) neuml vitin 1744 pas njeuml kontakti teuml gjateuml me pushtuesit turq Neumlse e folmja e Villa Badessa-s eumlshteuml e dobishme peumlr shtresimin e turqizmave neuml shqipe

23 Shih R AMBROSINI Stratigrafia lessicale di testi siciliani dei secoli XIV e XV Bi-

blioteca del Centro di Studi Filologici e Linguistici siciliani I Palermo 1977 f 48 ldquopoicheacute ccedil] le prime documentazioni di narancia ovviamente voce non toscana neacute settentrionale sono del XVI secolo sembra credibile che lrsquoassordi-mento di nǵ in nć si sia compiuto tra il XVIV secolo e il XVI secolo Cer-tamente esso egrave successivo allrsquointroduzione dei prestiti arabi pur con tutte le riserve che si possono fare circa la realizzazione fonetica dellrsquoarabo ǧimrdquo Shih edhe PELL Arab 186-187

24 Teuml vihet re edhe ghajdhuri i Ccedilarapanit ku ccedilarap eumlshteuml beumlreuml emeumlr vetjak ndoshta nga njeuml nofkeuml (teuml vihet re prapashtesa peumlrbuzeumlse -an me teuml cileumln neuml teuml folmen e Horeumls formohen emra peumlrgjitheumlsisht nga emra konkreteuml) Nofka ccedilarap peumlrdoret ende neuml Horeuml por neuml gjendjen e sotme kuptimi i keumlsaj fjale eumlshteuml i erreumlt

25 Shih Q HAXHIHASANI Veumlshtrim i peumlrgjithsheumlm mbi teuml folmen e banoreumlve teuml Ccedilameumlriseuml in Dialektologjia shqiptare II Tiraneuml 1974 f 104

ky nuk duket konsideruar si njeuml kontribut i teuml folmeve arbeumlreshe tout court teuml cilat deumlshmojneuml jo veteumlm fazeumln meuml teuml vjeteumlr teuml leksikut teuml shqipes por edhe ateuml meuml pak teuml prekur nga ndikimi i turqishtes

Peumlr fat teuml keq ende nuk ka njeuml inventar teuml ploteuml teuml turqizmave e teuml orientalizmave neuml arbeumlrishte por siccedil thoshte Ccedilabej ka teuml ngjareuml qeuml ldquome romanizimin progresiv teuml keumltyre ngulimeve me meumlnyreumln e re teuml jeteseumls qeuml niseumln me koheuml neuml mjedisin e ri e krejt teuml ndrysheumlm nga i pari e me ndryshimin kulturor qeuml erdhi nevojisht neuml keumlto kushte bashkeuml me disa elemente teuml leksikut shqiptar qeuml solleumln me vete mund teuml jeteuml bjerreuml dhe njeuml pjeseuml e huazimeve turkerdquo26 Peumlr mendimin toneuml numri i turqizmave neuml arbeumlrishte nuk do teuml keteuml qeneuml shumeuml i larteuml sikurse edhe deumlshmohet nga tradita shkrimore arbeumlreshe e shek XVI Keumlshtu neuml vepreumln e Matrangeumls E mbsuame e kreumlshtereuml e vitit 1592 nuk ka asnjeuml turqizeumlm ndeumlrsa te Meshari i Buzukut (1555) deumlshmohen disa teuml tilla qeuml edhe pse teuml pakta neuml numeumlr peumlrbeumljneuml njeuml deumlshmi dome-theumlneumlse teuml depeumlrtimit teuml turqizmave neuml shqipe pikeumlrisht gjateuml asaj peri-udhe Kjo e dheumlneuml sado e reumlndeumlsishme mbetet gjithsesi e pamjatue-shme peumlr teuml daleuml neuml peumlrfundime teuml sigurta rreth fillimeve teuml keumlsaj du-kurie neuml shqipe Neuml keumlteuml kuptim eumlshteuml ende aktuale nevoja qeuml shtronte Ccedilabej qysh neuml vitin 1975 peumlr njeuml shqyrtim meuml teuml thelluar e shterues teuml leksikut teuml teuml folmeve arbeumlreshe qeuml doemos mund teuml hedheuml driteuml teuml re neuml studimin e shqipes seuml shek XVI e njeumlherazi mund teuml kontribuojeuml edhe neuml studimin e gjuheumlve teuml tjera ballkanike

26 E CcedilABEJ Peumlr njeuml shtresim cit f 277

Gjorgji BUFLI Universitagrave degli Studi di Trieste

KONTAKTET NDEumlRGJUHEumlSORE BALLKANIKE NEuml RASTIN E TURQIZMAVE

Abstrakt Neuml kuadrin e studimeve teuml ballkanistikeumls nuk mund teuml leumlmeuml meumlnjaneuml tur-

kologjineuml neuml veccedilanti peumlr sa i peumlrket interferenceumls gjuheumlsore teuml turqishtes me gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit Ky artikull i peumlrket njeuml hulumtimi timin mbi turqizmat e gjuheumls shqipe teuml ballafaquara me gjuheuml teuml tjera ballkanike qeuml nuk do teuml paraqitet thjesht si njeuml peumlrditeumlsim i veprave themelore teuml Tahir Dizdarit e teuml Norbert Boretzky-t por edhe si njeuml pjeseuml ploteumlsuese e reumlndeumlsishme neuml kuadrin e projektit teuml ardhsheumlm teuml njeuml Thesaurus-i teuml ri (siccedil shprehet Matthias Kappler neuml artikullin e tij ldquoDrejt njeuml enciklopedie teuml re teuml turqizmave ballkanikeumlrdquo peumlrmbajtur neuml Procese teuml konver-gjenceumls dhe teuml diferencimit neuml gjuheumlt mesjetare dhe moderne teuml Europeumls) pra teuml njeuml azhurnimi dhe pasurimi teuml vepreumls madhore enciklopedike teuml Franz Miklosich-it Elementet turke neuml gjuheumlt e Europeumls Juglindore dhe LindoreKumtesa peumlrfshin pikat qeuml vijojneuml Induksion i morfemeumls

Mbaresa ldquo-ccedilerdquo e pranishme neuml turqizma teuml mireumlfillteuml teuml shqipes dhe neuml ndajfolje ose mbiemra qeuml kaneuml neuml rreumlnjeuml fjaleuml jo turke (fshatarccedile vendccedile alla shkodranccedile tironccedile kosovare

Fjaleuml teuml peumlrbeumlra hibride Fjaleuml teuml peumlrbeumlra qeuml paraqesin veteumlm pjeseumlrisht material gjuheumlsor turk

(gazepmadh qametmadh adetkeq) Kalke shprehjesh turke

ldquoAlamet(e) kiametitrdquo dhe shprehja turke rdquokıyamet alametirdquo ldquoMe marreuml ibretrdquo dhe shprehja turke rdquoibret almakrdquo

Turqizma qeuml simbas gjaseumls kaneuml hyreuml mbas reumlnies seuml Perandoriseuml Osmane ldquoRrobdishameuml rrobdeumlshameumlrdquo dhe turqishtja rdquorobdoumlşambrrdquo ldquoSytjeneuml sutjenrdquo dhe turqishtja rdquosuumltyen sutyenrdquo

Etimologji popullore ldquoMushmolleumlrdquo dhe turqishtja rdquomuşmulardquo ldquoHagrep agreprdquo dhe turqishtja rdquoakreprdquo

Ndeumlrhyrje turqizmash mes gjuheumlsh ballkanike ldquoAgeumlllekrdquo ldquoagalleumlkrdquo dhe problemi i lidhur me serbokroatishten rdquoagalukrdquo ldquoRaseumlrdquo ldquorastrdquo dhe problemi i lidhur me turqishten rdquorastrdquo

Raste teuml paqarta dhe peumlrpjekjet peumlr trsquoi shpjeguar ldquoAbollardquo greqishtja epiriote μπολάκι dhe turqishtja rdquobolakirdquo ldquoAjnardquo dhe fjaleumlt turke rdquoaynardquo dhe rdquoaynırdquo

ldquoAkllashitrdquo dhe foljet turke rdquoaklamak aklaşmak dhe haklaşmakrdquo

Neuml kuadrin e studimeve teuml ballkanistikeumls nuk mund teuml leumlmeuml meuml-njaneuml turkologjineuml neuml veccedilanti peumlr sa i peumlrket interferenceumls gjuheumlsore teuml turqishtes me gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit Kjo kumteseuml mbeumlshtetet mbi materialin e mbledhur peumlr njeuml hulumtim neuml proces mbi turqizmat e gjuheumls shqipe teuml qasura me turqizma nga gjuheuml teuml tjera ballkanike si dhe mbi intereferencat ndeumlrgjuheumlsore mes shqipes turqishtes dhe gjuheumlve teuml tjera Ky hulumtim nuk do teuml paraqitet thjesht si njeuml peumlrdi-teumlsim i veprave themelore teuml Tahir Dizdarit e teuml Norbert Boretzky-t por edhe si njeuml pjeseuml ploteumlsuese e reumlndeumlsishme neuml kuadrin e projektit teuml ardhsheumlm teuml njeuml Thesaurus-i teuml ri (siccedil shprehet Matthias Kappler neuml artikullin e tij ldquoDrejt njeuml enciklopedie teuml re teuml turqizmave ballkanikeumlrdquo peumlrmbajtur neuml Procese teuml konvergjenceumls dhe teuml diferencimit neuml gjuheumlt mesjetare dhe moderne teuml Europeumls) pra teuml njeuml azhurnimi dhe pasurimi teuml vepreumls madhore enciklopedike teuml Franz Miklosich-it Elementet turke neuml gjuheumlt e Europeumls Juglindore dhe Lindore

Edhe neumlse njeuml pjeseuml e fjaleumlve qeuml trajtohen janeuml teuml vjeteumlruara teuml gjitha sheumlrbejneuml peumlr teuml hedhur driteuml mbi ndikimin historik teuml turqishtes neuml shqipe dhe neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit

I Induksioni i morfemeumls

ldquoHuazimirdquo i morfemave nuk eumlshteuml thjesht njeuml proces imitues por eumlshteuml njeuml proces qeuml keumlrkon njeuml qeumlndrim aktiv teuml foleumlsit i cili inter-preton dhe shfryteumlzon mjetet e veumlna neuml dispozicion nga huazimet lek-sikore peumlr teuml ripeumlrteumlrireuml mundeumlsiteuml e tija shpreheumlse

Gjuheumltari italian i mireumlnjohur Roberto Gusmani neuml vepreumln e tij Studime mbi interferenceumln gjuheumlsore nuk e konsideron induksionin e morfemeumls si njeuml rast teuml mireumlfillteuml interference gjuheumlsore megjitheumlse lind nga njeuml kontakt ndeumlrgjuheumlsor por si njeuml fazeuml teuml meumltejshme neuml teuml cileumln foleumlsi ripeumlrpunon ose rishikon neuml meumlnyreuml teuml pavarur materialin gjuheumlsor qeuml disponon pavareumlsisht nga origjina qeuml ai mund teuml keteuml

Neuml shqipe kemi huazime nga turqishtja si psh adetccedile ldquosimbas zakonitrdquo qeuml ka teuml njeumljtin kuptim edhe neuml turqishte Mireumlpo kemi edhe ndajfolje (qeuml kalojneuml edhe neuml klaseumln e mbiemrave) si psh fshatarccedile vendccedile tironccedile kosovarccedile qeuml peumlrfaqeumlsojneuml raste tipike induksioni teuml

morfemeumls ku foleumlsi shqiptar e ka peumlrfshireuml mbrapashteseumln -ccedile ndo-neumlse me prejardhje turke neuml bagazhin e tij gjuheumlsor dhe e peumlrdor edhe me fjaleuml jo turke

Njeuml rast i ngjasheumlm eumlshteuml ndajfolja alla shkodranccedile ku ldquoallardquo na kujton italishten Por keumltu mund teuml kemi ndeumlrmjeteumlsimin e turqizmave allaturka e allafranga (lt tur alaturka ldquosimbas meumlnyreumls turkerdquo dhe tur alafranga ldquosimbas meumlnyreumls europianerdquo me origjineuml nga italishtja alla turca dhe alla franca)

II Fjaleuml teuml peumlrbeumlra hibride

Beumlhet fjaleuml peumlr kompozita teuml shqipes qeuml paraqesin veteumlm pjeseuml-risht material gjuheumlsor turk

Gazepmadh -i (emmmb) ndash njeri qeuml ankohet peumlr gjeumlneuml meuml teuml vogeumll lt tur gazep gazap ndash zemeumlrim meumlri nevrikosje (+ shq madh)

arum γăzepi gr γαζέπι srbkr gazap gazab gazep ndash edhe me kuptimet mot i keq katastrofeuml natyrore hakmarreumls i mallkuar fatkeq dereumlzi (Nosić fq 261) bullg гaзeп кaзeп (dial) ndash me shumeuml piper i egeumlr i keq (DTB f 46) maq гaзeп

Qametmadh -i (emmmb) ndash njeri qeuml hidheumlrohet shumeuml qeuml bind dheun kur hidheumlrohet

lt tur kıyamet ndash 1 dita e fundit teuml boteumls (kur teuml vdekurit ringja-llen) 2 katastrofeuml 3 rreumlmujeuml zhurmeuml trazireuml (+ shq madh)

gr κιαμέτι srbkr kijamet ndash edhe me kuptimet grumbull nje-reumlzish qeuml beumljneuml zhurmeuml mot i keq ngut (Nosić f 385) bullg кaeмeт (dial) maq киjaмeт

Adetkeq -i (emmmb) ndash njeri me vese

lt tur adet ndash zakon traditeuml (+ shq keq)

rum adet ndash detyrim takseuml (Cioranescu fq 7) adetiŭ ndash edhe me kuptimin ldquotakseumlrdquo (Şăineanu fq 7) (Mold) adetiu meglen adet arum adete gr αντέτι srbkr adet hadet ndash edhe me kuptimet Ligj Islamik (qeuml ndjek Kuranin) traditat e myslimaneumlve (Nosić f 10) bullg aдет aгет (dial) ndash edhe me kuptimin ldquokarakterrdquo (DTB f 2) maq aдет

Fjaleumlt gazep qamet adet janeuml teuml pranishme neuml meumlnyreuml teuml pa-varur neuml leksikun e shqipes ashtu si dhe neuml gjuheumlt e tjera ballkanike Modeli i fjaleumlformimit teuml kompozitave gazepmadh qametmadh dhe

adetkeq respekton ateuml teuml shqipes ashtu si neuml raste teuml tjera ku nuk kemi teuml beumljmeuml me turqizma si psh kryemadh apo shpirtkeq

III Kalke shprehjesh turke

III1 Shqipja ldquoalamete kijametitrdquo dhe turqishtja ldquokıyamet alametlerirdquo

Alamete kijametit (lok) ndash shenjat e fundit teuml boteumls

lt tur kıyamet alametleri (me teuml njeumljtin kuptim)

Lokucionet kaneuml rend teuml ndrysheumlm fjaleumlsh sepse shqipja eumlshteuml gjuheuml progresive (pjesa kuptim-mbajteumlse e sintagmeumls emeumlrore vjen peumlrpara) ndeumlrsa turqishtja eumlshteuml regresive

Ky fenomen mund teuml konsiderohet si ldquohuazim i maskuarrdquo siccedil e quan Gusmani Megjithateuml veteuml ai neuml rastin e lokucioneve duke e konsideruar shprehjen neuml teumlreumlsineuml e saj nuk e mohon mundeumlsineuml qeuml ta konsiderojmeuml si njeuml kalk nga shprehja bashkeumlpeumlrgjegjeumlse turke

Alamet ndash 1 (peumlrdorim mb) thekson lavdeumlrueshmeumlrineuml e emrit qeuml i vjen pas (dhe ky eumlshteuml kuptimi kryesor sot) 2 (emm) shenjeuml ogur 3 gjeumlmeuml e keqe e madhe qeuml i beumlhet dikujt 4 fjaleuml e reumlndeuml e pahij-shme

lt tur alamet ndash 1 shenjeuml (paralajmeumlruese) simbol 2 i peumlrbind-sheumlm i steumlrmadh

srbkr alamet ndash shenjeuml simptomeuml (Škaljić f 85) shenjeuml (para-lajmeumlruese) ogur ngjarje rast i peumlrshtatsheumlm stuhi mot i keq mall-kim (Nosić f 27) bullg (dial) aлeмeт ndash veumlshtireumlsi telash ngjarje rast (dial) aлимет ълимет ndash stuhi (DTB f 7)

Shqipja kijamet qamet kiamet kjahmet ka si kuptime 1 (em m) fundi i boteumls dita kur ngjallen teuml vdekurit neuml Gjyqin e fundmeuml 2 fatkeqeumlsi e madhe katastrofeuml peumlrmbytje 3 plym 4 (ndajf) tejet jashteumlzakonisht hatasheumlm

Dizdari peumlrmend edhe njeuml variant teuml dyfishuar qameti qameti ldquoneuml maksimum shumeuml shumeuml neuml rastin meuml teuml keqrdquo

Peumlr sa i peumlrket peumlrdorimit mbiemeumlror teuml alamet dhe kiamet (si dhe goxhakoxha lt tur koca) pozicioni peumlrpara emrit nuk peumlrfaqeumlson njeuml rast tipik teuml shqipes (janeuml teuml rralla peumlrdorimet si ldquoi madhi Ccedilabejldquo ldquoe dashur Enkelejdardquo) ndeumlrkoheuml qeuml neuml turqishte keumlta mbiemra para-prijneuml rregullisht emrin

III2 ldquoMe marreuml ibretrdquo dhe turqishtja ldquoibret almakrdquo

Me marreuml ibret (lok) ndash zeuml mend meumlsoj nga njeuml gabim

lt tur ibret almak ndash edhe me kuptimet marr (diccedilka) si para-lajmeumlrim marr shembull

Keumltu kemi njeuml peumlrkthim teuml pjessheumlm ibret eumlshteuml marreuml nga turqishtja i favorizuar nga fakti qeuml ekziston neuml shqipe si element i pa-varur Ndeumlrsa folja turke almak eumlshteuml peumlrkthyer Eumlshteuml e qarteuml interfe-renca e turqishtes ibret almak (neuml veccedilanti peumlr sa i peumlrket kuptimit ldquome marreuml shembullrdquo) me gjuheuml teuml tjera si it prendere esempio angl to take example etj Megjithateuml shq me marreuml ibret ka njeumlfareuml distance nga shq me marreuml shembull peumlr faktin qeuml e para lidhet me shembullin apo meumlsimin nga njeuml gabim nga njeuml e keqe qeuml eumlshteuml edhe kuptimi kryesor i turqishtes

Ibret (emm) ndash 1 pamje e sheumlmtuar 2 neveri 3 njeri i sheumlm-tuar 4 lemeri 5 (ndajf) si mos meuml keq neuml meumlnyreuml teuml sheumlmtuar

lt tur ibret ndash 1 meumlsim (nga njeuml fatkeqeumlsi) 2 fatkeqeumlsi qeuml sheumlrben si parandalim 3 paralajmeumlrim 4 (goj) i ccediluditsheumlm i sheumlmtuar

arum ibrete ndash shembull (lemerie) lemeri (Papahagi f 570) gr ιμπρέτι ndash shembull (Koukkidis fq 37) srbkr ibret ndash meumlsim she-mbull ccediludi (Škaljić f 338) paralajmeumlrim maseuml njereumlzish kallaba-lleumlk tallje njeri qeuml meriton teuml tallet (Nosić f 312) bullg ибpeт (dial) ndash shembull peumlrbindeumlsh gogol (DTB f 99)

IV Turqizma teuml mundsheumlm qeuml simbas gjaseumls kaneuml hyreuml mbas reumlnies seuml Perandoriseuml Osmane

Rrobdishameuml -a rrobdeumlshameuml rrobdyshameuml robdisham rob-deumlshambeumlr (emf) ndash rrobeuml shteumlpie rrobeuml banje (peshqir i madh)

lt tur robdoumlşambr

Neuml origjineuml kemi teuml beumljmeuml me njeuml galicizeumlm (nga fr robe de chambre) ku mund teuml jeteuml beumlreuml ndeumlrmjeteumlse turqishtja robdoumlşambr

Njeuml tog bashkeumltingeumllloresh -mbr eumlshteuml i pazakonteuml neuml turqishte Neuml keumlto raste nevojiten elemente zanore mes bashkeumltingeumllloreve Fakti qeuml kjo formeuml galicizmi turk nuk ka peumlsuar ndryshime teuml meumltejshme deumlshmon hyrjen e saj relativisht teuml voneuml neuml gjuheumln turke Neuml fakt kjo fjaleuml nuk eumlshteuml e dokumentuar neuml turqishte para viteve rsquo30

Sytjen -i sutjen (emm) sutjeneuml -a (emf) ndash gjoksmbajteumlse gjimbajteumlse rrexhipet

lt tur suumltyen sutyen

Neuml rastin e galicizmit tjeteumlr sytjen sutjen (lt tur suumltyen sutyen lt fr soutien-gorge) fakti i ndeumlrmjeteumlsimit teuml turqishtes qarteuml-sohet neumlpeumlrmjet njeuml deumlshmie fonetike zanores y Varianti turk suumltyen eumlshteuml i dokumentuar mireuml dhe mbizoteumlrues Ai ndjek ligjet e harmo-niseuml vokalike turke neuml bazeuml teuml seuml cilave zanorja e neuml rrokjen e dyteuml shkakton anteriorizimin (ose peumlrpareumlsimin) e zanores seuml rrokjes seuml pa-reuml pra neuml kalimin nga freumlngjishtja neuml turqishte peumlr shkak teuml e-seuml u-ja beumlhet uuml Keumlshtu turqishtja suumltyen lidhet drejtpeumlrdrejt me shqipen sytjen (y = uuml)

Edhe neumlse pranohet mundeumlsia qeuml keumlto galicizma teuml jeneuml peumlrdorur neuml gjuheumln e folur shumeuml koheuml para se teuml dokumentoheshin me shkrim gjithsesi mund teuml konfirmohet njeumlfareuml vazhdimeumlsie e ndikimit teuml tur-qishtes neuml shqipe edhe mbas reumlnies seuml Perandoriseuml Osmane

V Etimologji popullore

V1 Turqishtja ldquomuşmulardquo dhe varianti i shqipes ldquomushmolleumlrdquo

Mushmolleuml -a mushmulleuml (emf) ndash Mespilus germanica lt tur muşmula rum moşmol moşmon (pema) moşmoală moşmoană moş-

mulă muşmulă (fryti) (Cioranescu fq 540) arum muşmoală muş-mulă (fryti) muşmuleŭ (pema) (Papahagi fq 720) gr μούσμουλο srbkr mušmula mušmulja bullg мушмула мушмала (dial) муш-мул мoшмул maq мушмула

Nuk ka ndonjeuml lidhje teuml qarteuml mes formave greke (gr e vje-teumlr μέσπιλον gr mesjetare μούσπουλον gr e re μούσμουλο) dhe atyre turke Si rregull tur muşmula konsiderohet e prejardhur nga gr μούσμουλο Por ka gjuheumltareuml si psh Meyer (1893 fq 33) teuml cileumlt e konsiderojneuml gr moderne μούσμουλο si njeuml ri-huazim nga turqishtja Neuml keumlteuml meumlnyreuml fjala turke identifikohet si e prejardhur nga format meuml teuml lashta teuml greqishtes Po teuml pranonim keumlteuml hipotezeuml do teuml na duhej teuml pranonim edhe hipotezeumln tjeteumlr sipas seuml cileumls asimilimi p gt m eumlshteuml zhvilluar neuml turqishte e jo neuml greqishte

Disa interpretime teuml mundshme neuml lidhje me formimin dhe kuptimin neuml gjuheumln shqipe

a) Etimologji popullore (paretimologji) ldquoe pjesshmerdquo neuml fjaleumln mushmolleuml mund teuml dallojmeuml lehteuml fjaleumln molleuml

b) ldquoMolleuml e mbushur e mbufaturrdquo (etimologji popullore) mush mund teuml jeteuml identifikuar me foljen mbush ku b-ja nuk eumlshteuml shqiptuar siccedil ndodh neuml disa raste me gegnishten mbrapa-mrapa mbreumlmje-mramje keumlmboreuml-kumoneuml keumlmbeuml-kameuml etj

Neuml fjalorin e Cordignano-s (1938) gjejmeuml sinonimin molleuml-muccedile-ja i pranisheumlm edhe neuml FGJSSH (1980) Por fjala muccedile mun-gon Ateuml e gjejmeuml tek fjalori i Elezit (2006) me kuptimin ldquogomarrdquo Eumlshteuml veumlshtireuml teuml mendohet qeuml molleumlmuccedilja teuml keteuml lidhje me vesheumlt e gomarit peumlr shkak teuml formeumls seuml gjetheve teuml saj Elezi jep edhe kuptimin ldquogrumbull bari qeuml i qitet lopeumlsrdquo ku shton edhe variantin muccedil Veumlshtireuml teuml keteuml lidhje me foljen muccedilit ldquobeumlj murdquo ngaqeuml kjo e fundit eumlshteuml tin-gullimituese Por muccedilmuccedile mund ta keteuml prejardhjen nga venecia-nishtja mucio ldquogrumbullrdquo

Ekziston njeuml folje vetvetore muccedilitem ldquoeumlnjtem fryhem mbufa-temrdquo (FGJSSH 1980 fq 1178) e cila mund ta veumlrtetojeuml tezeumln e molleumls seuml mbufatur por duke patur parasysh gjithnjeuml mundeumlsineuml e njeuml ndikimi kuptimor reciprok mes foljes muccedilitem dhe lopeumls qeuml ngopet duke ngreuml-neuml muccedilen (ose muccedilin) e barit

Pra me sa duket tur muşmula eumlshteuml reinterpretuar neuml shqipe si mushmolleuml (ndeumlrsa varianti mushmulleuml eumlshteuml njeuml turqizeumlm i mireumlfillteuml) duke i dheumlneuml keumltij turqizmi njeuml kuptim teuml mundsheumlm qeuml nuk gjendet neuml gjuheumln turke molleuml e fryreuml e mbushur

Peumlrveccedil keumlsaj Leotti (1937) jep variantin muccedilmolleuml qeuml nga njeumlra aneuml mund ta veumlrtetojeuml kuptimin ldquomolleuml e fryreuml e mbushurrdquo por nga ana tjeteumlr mund teuml jeteuml rezultati i njeuml fenomeni fonetik sh gt ccedil (feumlr-kimore postalveolare e shurdheumlt gt afrikate postalveolare e shurdheumlt) si psh neuml variantet e fjaleumls seuml urteuml ldquoSa teuml rrosh do teuml meumlsoshrdquordquoSa teuml rroccedil do (teuml) meumlsoccedilrdquo fenomen qeuml mund teuml jeteuml i pranisheumlm ndoshta edhe neuml foljen muccedilitem neumlse kjo mund teuml vinte nga njeuml variant hipotetik m(b)ushitem

c) ldquoMolleuml e mbuluar me pushrdquo (etimologji popullore) fjalori i Gazullit (1941) jep fjaleumln mush me kuptimin ldquopushrdquo (Guri i Zi Shko-

deumlr) Kjo ccedilon neuml njeuml tjeteumlr reinterpretim teuml mundsheumlm teuml mushmolleumls si ldquomolleuml e mbuluar me pushrdquo

V2 Turqishtja ldquoakreprdquo dhe variantet ldquoagreprdquo dhe ldquohagreprdquo neuml shqipe

Hagrep -i agrep (emm) ndash shkrap sfurk cfurkth

lt tur akrep

srbkr akrep jakrep bullg йъкрап (dial) ndash insekt helmues (DTB f 111) maq акрeп ndash edhe me kuptimin e figursheumlm ldquonjeri i sheumlmtuar dordolecrdquo (RMJ f 8)

Neuml keumlto variante me g peumlr shkak teuml njeuml paretimologjie eumlshteuml i mundsheumlm ndikimi i fjaleumls grep ndoshta neuml lidhje me thumbin e akrepit Neuml fakt Dizdari jep edhe variantin grep me kuptimin ldquoakreprdquo

Peumlr sa i peumlrket variantit hagrep Gazulli neuml fjalorin e tij e interpreton si ha-grep ldquoqeuml han grepinrdquo ndoshta neuml lidhje me legjendeumln sipas seuml cileumls ky araknid thumbon vetveten kur eumlshteuml i rrethuar nga flakeumlt

VI Interferenca turqizmash mes gjuheumlve ballkanike

VI1 Fjaleumlt shqipe ldquoagalleumlkrdquo ldquoageumlllekrdquo dhe serbokroatishtja ldquoagalukrdquo

Agalleumlk -u agallek (mn) ndash 1 gjendja e teuml qenit apo e teuml jetuarit si njeuml aga 2 (keq) sjellje prej agai

lt tur ağalık ndash 1 teuml qenit aga 2 bujari 3 fisnikeumlri

srbkr agaluk ndash si neuml shqipe edhe me kuptimet pasuria prona e agait (Škaljić f 73) pjesa e teuml ardhurave qeuml sheumlrbeumltoreumlt duhet trsquoi japin agait autokraci peumlrdorim i dhuneumls neuml ushtrimin e pushtetit teuml agait (Nosić fq 14) bullg aгaлък ndash bolleumlk bujari teuml gjitheuml turqit neuml njeuml vend apo situateuml teuml caktuar teuml konsideruar si njeuml trup i veteumlm aлък (dial) ndash krenari (DTB f 2 8) maq aгaлак ndash fisnikeumlri arroganceuml pa-suri proneuml (RMJ fq 5)

Kuptimet e turqishtes ldquobujarirdquo dhe ldquofisnikeumlrirdquo i ka peumlrkateuml-sisht edhe bullgarishtja dhe maqedonishtja

Ageumlllek -u agllik agllok (mn) ndash para qeuml i jepen nuses si pajeuml nga dheumlndri

lt tur ağırlık ndash 1 barreuml bagazh 2 (tur krahinore) para qeuml i je-pen nuses si pajeuml nga dheumlndri bizhuteri

rum agarlicirck argalicirck agărlicircc angarlicircc ndash bagazh (Cioranescu f 12) srbkr agrluk agaluk bullg aгърлък aгapлък aглък

Turqishtja krahinore serbokroatishtja dhe bullgarishtja kaneuml teuml njeumljtin kuptim me shqipen

Shqipes agalleumlk i peumlrgjigjet serbokroatishtja agaluk (me teuml njeumlj-tin kuptim teuml shqipes por edhe me kuptimet ldquopasuria prona e agaitrdquo qeuml i ka edhe maqedonishtja) Ndeumlrsa neuml rastin e shqipes ageumlllek ser-bokroatishtja jep agrluk dhe prapeuml formeumln agaluk por neuml keumlteuml rast me njeuml kuptim tjeteumlr Mund teuml themi qeuml sikurse agalleumlk ashtu edhe ageuml-llek kaneuml teuml beumljneuml kryesisht me aspekte teuml lidhura me mireqenien eko-nomike Kjo ngjashmeumlri semantike mes dy turqizmave mund teuml keteuml kushteumlzuar peumlrkimin formal neuml srbkr agaluk Duhet konsideruar edhe fakti qeuml shq ageumlllek mund teuml identifikohet lehteuml me shq agalleumlk peumlr shkak teuml njeuml etimologjie ageuml (njeuml variant i aga gjithnjeuml neuml trajteumln e pashquar) + -llek qeuml neuml disa raste (si psh neuml gegnishte) zeumlvendeumlson sufiksin -lleumlk (lt tur lık)

Reumlnia e r-seuml neuml shq ageumlllek dhe srbkr agaluk tregon qeuml njeumlra prej keumltyre gjuheumlve mund teuml jeteuml ndeumlrmjeteumlse peumlr tjetreumln neuml lidhje me turqishten ağırlık

Neuml rastin e rumanishtes argalicirck dhe angarlicircc mund teuml identifiko-hen interferencat peumlrkateumlsisht me turqishten argat ırgat ldquopuneumltor neuml bujqeumlsi puneumltor neuml ndeumlrtimrdquo (shq argat ldquopuneumltor krahu neuml bujqeumlsi qeuml punon me meumlditje bujk qeuml vinte teuml ndihmonte njeuml bujk tjeteumlr pa shpeumlr-blimrdquo) dhe tur angarya ldquopuneuml e detyruar pa shpeumlrblim hamalleumlkrdquo (shq angari edhe me kuptimin ldquobarreuml puneuml qeuml beumlhet pa deumlshireuml qeuml nuk sjell keumlnaqeumlsi apo dobirdquo) teuml dyja koncepte qeuml lidhen me puneuml teuml reumlnda

VI2 Fjaleumlt shqipe ldquoraseumlrdquo ldquorastrdquo dhe turqishtja ldquorastrdquo

Raseuml -a (emf) ndash 1 raseuml gramatikore 2 rast 3 rrethaneuml Rast -i (emm) ndash 1 rrethaneuml 2 mundeumlsi shans 3 shkak arsye lt tur rast ndash shkak rrethaneuml rast lt tur rast gelmek ndash me takue rasteumlsisht dikeuml

arum araste ndash rast moment i peumlrshtatsheumlm (Papahagi f 128) gr ράστι ράστ ndash rasteumlsi shans rrethaneuml rast ngjarje takim rasteumlsisht (Koukkidis fq 79)

Sot raseuml peumlrdoret kryesisht me kuptimin ldquoraseuml gramatikorerdquo ndeumlrsa me kuptimin ldquorast shansrdquo mbijeton neuml ndonjeuml peumlrdorim teuml rra-lleuml neuml gjuheumln e folur Ajo me siguri ka patur njeuml peumlrdorim meuml teuml gjereuml neuml gegnishte E gjejmeuml neuml formeumln arkaike teuml tekstit teuml lutjes katolike ldquoPuna e Pendimitrdquo neuml vepreumln letrare teuml Haki Steumlrmillit ldquoSikur trsquoisha djaleumlrdquo e keumlshtu me radheuml

Neuml studimet e Ccedilabejt (2002) fjala raseuml konsiderohet njeumlsoj me tur rast por neuml variantin pa -t Peumlr keumlteuml ai jep si shembull variantet me -t dhe pa -t teuml ndajfoljeve turke rasgele rastgele ldquorasteumlsisht kutururdquo Sipas tij ajo shfaqet peumlr hereuml teuml pareuml neuml Fjalorin Shqip-Latinisht teuml Ateuml Jungg-ut (1895) neuml formeumln ras-a ldquomundeumlsi shansrdquo Sipas Ccedilabejt raseuml me kuptimin ldquoraseuml gramatikorerdquo dhe casus (si psh te tri rasa tifoje neuml ccedildo raseuml) ka mundeumlsi ta keteuml prejardhjen kuptimore prej it caso fr cas itlat cadere gjerm Fall Ashtu si psh it caso lidhet me paska-joren cadere keumlshtu kleri i Shkodreumls neuml periudheumln pas Meyer-it dhe Jungg-ut mund ta keteuml lidhur fjaleumln raseuml me paskajoren e gegnishtes me ra Prandaj Fjalori i Ri i Gjuheumls Shqipe i Shoqeumlriseuml Bashkimi (1908) eumlshteuml i pari qeuml jep kuptimin ldquoraseuml gramatikorerdquo

Por diku tjeteumlr Ccedilabej (1976 1987) jep njeuml seri fjaleumlsh shqipe neuml variantet me -t dhe pa -t ccedilasccedilast basbast mesmest (ndajf) kosa kosrakostra ldquokoseuml e korreuml geumlrshet flokeumlshrdquo dhe (i e) djathteuml lt (i e) djatheumlteuml lt (i e) djatheuml Ai e shpjegon pranineuml e shkronjeumls t si njeuml ka-rakteristikeuml fonetike teuml shqipes ose si njeuml mbetje teuml raseumls seuml vjeteumlr loka-tive Duke peumlrjashtuar variantet raseuml dhe rast nga lista e keumltyre fjaleumlve ai peumlrjashton mundeumlsineuml qeuml t-ja neuml variantin rast teuml mund teuml jeteuml perceptuar si njeuml epitezeuml e shqipes Duhet marreuml parasysh edhe fakti qeuml neuml Fjalorin Shqip-Anglisht teuml Stuart Mann-it (1948) kemi variantin tjeteumlr rasje ldquorast shansrdquo

Mbetet peumlr teuml shqyrtuar si mund trsquoi krahasojmeuml variantet raseuml rasje dhe rast me njeumlra-tjetreumln duke patur parasysh edhe turqizmat basbast Gjithashtu mbetet peumlr teuml shqyrtuar si mund trsquoi peumlrqasim va-riantet e meumlsipeumlrme me fjaleuml ku zakonisht variantet pa t vijneuml nga gju-heuml teuml ndryshme ccedilasccedilast (sllavizeumlm) mesmest (greqizeumlm) kosa kos-tra (sllavizeumlm) dhe i djathteumli djatheuml (me trasheumlgimi indo-europiane)

VII Ndonjeuml rast tjeteumlr i paqarteuml dhe peumlrpjekjet peumlr ta shpjeguar

VII1 Shqipja ldquoabollardquo greqishtja epirote μπολάκι dhe turqishtja ldquobolakirdquo

Abolla (lidh) ndash keumlshtu qeuml ashtu qeuml

Beumlhet fjaleuml peumlr njeuml lidheumlz krahinore teuml vjeteumlruar teuml gegnishtes

Simbas Meyer-it (1891 fq 1) pjesa -olla peumlrmban meumlnyreumln deuml-shirore teuml veteumls seuml treteuml njeumljeumls teuml foljes turke olmak ldquome u bacirc me qeneumlrdquo ku hyn edhe tur olaki ldquoqeuml teumlrdquo ndeumlrsa pjesa ab- mbetet e erreumlt

Simbas Ccedilabejt (1976) a-ja nistore mund teuml jeteuml pjeseumlza pyeteumlse a neuml ndonjeuml fjali pyeteumlse teuml peumlrdorur si qeumlllimore (si psh do teuml peumlrpiqem a mund teumlhellip) Simbas tij pjesa -bolla nuk mund teuml ndahet nga gr e re e Epirit μπολάκι ldquonrsquodashteuml Zoti mbaserdquo e cila neuml -κι-neuml fundore duhet teuml peumlrmbajeuml turqishten ki ldquoqeumlrdquo Neuml keumlteuml meumlnyreuml shpjegimi i fjaleumls seuml shqipes e teuml greqishtes dialektore nga tur olmak dhe olaki paraqitet mjaft bindeumls veteumlm se b-ja nistore mbetet e paqarteuml peumlr Ccedilabejn

Neuml teuml veumlrteteuml edhe b-ja nistore eumlshteuml krejt e qarteuml Variantet bolaki bolayki dhe neuml veccedilanti bola ki ldquoneumlse do Zoti sa do teuml dojardquo janeuml teuml dokumentuara mireuml neuml osmanishte ashtu si dhe neuml turqishten dialektore teuml sotme Rrjedhimisht gr μπολάκι e ka origjineumln tek tur-qishtja dhe etimologjineuml e shqipes abolla mund ta formulojmeuml si vi-jon a- + bola (ki) dometheumlneuml pa ki neuml fund

VII2 Shqipja ldquoajnardquo dhe turqishtja ldquoaynırdquo ldquoaynardquo

Ajna (ndajf) ndash neuml meumlnyreuml teuml peumlrkryer shkeumllqyesheumlm

lt tur ayna ndash 1 pasqyreuml 2 i leumlmuar dhe i shkeumllqyesheumlm si pas-qyreuml pa asnjeuml njolleuml 3 (dial) i shkeumllqyesheumlm i peumlrkryer i peumlrsosur

srbkr ajna ndash pasqyreuml (Škaljić fq 77)

Simbas Dizdarit eumlshteuml peumlrdorur neuml Shkodeumlr neuml shprehjen me e ba ajna (diccedilka) ldquome meumlsue me e ba diccedilka shkeumllqyesheumlm faleuml ushtrimit peumlrvojeumls etjrdquo Ai peumlrmend gjithashtu njeuml variant me metate-zeuml ajan me kuptimin ldquoqarteumlrdquo

Dizdari sugjeron si krahasim tur aynı ldquoie njeumljteuml njeumlsojrdquo por origjina duhet keumlrkuar neuml tur ayna qeuml ka kuptimet pasqyreuml i leumlmuar dhe i shkeumllqyesheumlm si pasqyreuml pa asnjeuml njolleuml Megjithateuml turqishtja

dialektore ayna ka kuptimin ldquoi shkeumllqyesheumlm i peumlrkryer i peumlrsosurrdquo duke u lidhur keumlshtu drejtpeumlrdrejt me shqipen

VII3 Shqipja ldquoakllashitrdquo ldquoakllashnamerdquo bullgarishtja aклъшмaк dhe turqishtja ldquoaklamakrdquo ldquoaklaşmakrdquo ldquohaklaşmakrdquo

Akllashit (fol) (Veri-Lindje e Kosoveumls) ndash sqaroj zgjidh (neuml bazeuml teuml derivateve qeuml jep Dizdari)

Dizdari jep dy mundeumlsi prejardhjeje peumlr keumlteuml folje

lt tur aklamak ndash 1 me zbardhue 2 me pikeumllue me teuml bardheuml 3 me pastrue me shlye (ku veumlrejmeuml komponentin turk ak ldquongjyra e bardheuml i pasteumlrrdquo)

lt tur haklaşmak ndash me i dhaneuml hak njani-tjetrit me qeumlrue hesapet

Neumlse origjina e shqipes eumlshteuml turqishtja haklaşmak ateumlhereuml neuml shqipe kemi njeuml reumlnie teuml spirantes nistore h Reumlnien e h-seuml e kemi edhe neuml bullgarishten aклъшмaк ldquorregullim ndreqjerdquo (DTB fq 5) e cila mund teuml jeteuml ndeumlrmjeteumlsja peumlr shqipen Ndeumlrsa kjo e fundit ndeumlrron mbareseumln -mak teuml turqishtes me shq -it duke dheumlneuml akllashit

Derivate

(i e) pakllashitun (mb) ndash i paqarteuml

akllashname -ja (emf) ndash 1 konfirmim 2 siguri 3 bindje

Veumlrejmeuml sufiksin tur name (lt pers) qeuml dikur neuml gjuheumln turke kishte kuptimin ldquoleteumlr ccedilertifikateuml dokumentrdquo por sot peumlrdoret veteumlm peumlr teuml formuar fjaleuml teuml peumlrbeumlra Simbas Dizdarit trajta peumlsore ak-laşmak ldquozbardhem zbardhohemrdquo nuk figuron neuml fjaloreuml neuml meumlnyreuml qeuml teuml jepte temeumln aklaş me sufiksin -name

Duhet theumlneuml qeuml jo teuml gjitha trajtat e foljeve apo kompozitat me njeuml sufiks teuml caktuar gjenden neuml fjaloreuml Edhe po nuk u gjendeumln nuk do teuml thoteuml gjithmoneuml qeuml nuk ekzistojneuml Neuml fakt trajta peumlsore aklaş-mak sot eumlshteuml e dokumentueshme Peumlr ta sqaruar meuml mire keumlteuml pikeuml le teuml marrim shembujt e kompozitave ispatname dhe zabitname qeuml jep Dizdari Peumlr faktin qeuml ai nuk i ka gjetur as keumlto neuml fjaloreumlt qeuml ka kon-sultuar supozon qeuml ato teuml jeneuml sajime teuml brendshme teuml shqipes Por ispatname eumlshteuml e dokumentuar me kuptimin ldquodeumlshmirdquo (si neuml shqipe) neuml gjuheumln ujgure gjuheuml turkike qeuml pavareumlsisht nga largeumlsia gjeografi-ke ka qeneuml historikisht e ndikuar nga leksiku i turqishtes Ndeumlrsa za-

bitname ekziston neuml turqishte me kuptimet proces-verbal i njeuml mble-dhjeje process-verbal i gjykateumls dosje policie Peumlr shqipen Dizdari jep kuptimet qeuml vijojneuml kompetenceuml qeverimi mandat ekzekutimi qeuml i jepej nji teuml parit neuml mbareumlshtim teuml vendit ose nji oficerit komandues neuml nji ekspediteuml neuml nji krahineuml teuml caktueme trupi gjykues dhe ekze-kutues neuml ngateumlrresa teuml meumldha e ndeumlr gjaqe Bibliografia

Alderson AD İz F (1984) The Oxford Turkish-English dictionary New York Oxford

University Press ASHRPSSH (1980) Fjalor i gjuheumls seuml sotme shqipe Tiraneuml Akademia e Shkencave e

RPS teuml Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml Bonelli L (1939) Lessico turco-italiano Roma Istituto per lrsquoOriente Boretzky N (1975-1976) Der tuumlrkische Einfluszlig auf das Albanische I-II Wiesbaden

Harrassowitz Cioranescu A (1958) Diccionario etimoloacutegico rumano Tenerife Universidad de La

Laguna Cordignano F (1938) Dizionario italiano-albanese Scutari Tipografia dellrsquoImmacolata Ccedilabej E (1976 1987 1996 2002 2006) Studime etimologjike neuml fusheuml teuml shqipes II III

IV VI VII Tiraneuml Akademia e Shkencave e Republikeumls seuml Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml

Demiraj Sh (2004) Rreth huazimeve turke neuml gjuheumln shqipe Neuml Studime filologjike 3-4 Tiraneuml Akademia e Shkencave e Shqipeumlriseuml 19-28

Devellioğlu F (1962) Osmanlica-Tuumlrkccedile ansiklopedik lucircgat Ankara Doğuş Ltd Şti Matbaası

Dizdari TN (2005) Fjalor i orientalizmave neuml gjuheumln shqipe Tiraneuml AIITC Elezi M (2006) Fjalor i gjuheumls shqipe Tiraneuml Enti Botues ldquoGjergj Fishtaldquo Gazulli N (1941) Fjalorth i riacute Fjaleuml teuml rralla teuml peumlrdoruna neuml Veri teuml Shqipniacutes Tiraneuml

Ccedilabej Grannes A Raring Hauge K Suumlleymanoğlu H (2002) A dictionary of Turkisms in Bulga-

rian Oslo Novus Forlag The Institute for Comparative Research in Human Culture Gusmani R (1981 1983) Saggi sullrsquointerferenza linguistica I II Firenze Casa Editrice

ldquoLe Lettererdquo Jaшар-Настева O (2001) Турскитe лексички eлементи вo македонскот јазик Ско-

пје Институт за Македонски Јазик ldquoКрсте Мисирковrdquo Kappler M (2000) Verso un nuovo Thesaurus dei turchismi balcanici Neuml Processi di

convergenza e differenziazione nelle lingue dellrsquoEuropa medievale e moderna Udine Forum Edizioni 157-194

Κουκκίδις K (1960) Λεξιλόγιον ελληνικών λέξεων παραγομένων εκ της τουρκιής Αθήναι Εταιρείας Θρακικών Μελετών

Leotti A (1937) Dizionario albanese-italiano Roma Istituto per lrsquoEuropa Orientale Mann S (1948) A historical Albanian-English dictionary London William Cloves and

Sons Meninski FM (1680) Thesaurus linguarum orientalium turcicae arabicae persicae 3

voll Wien ldquoShtypshkronja e Meninski-trdquo

Metaj I (2009) Orientalizmat Shtrirja leksiko-semantike neuml gjuheumln shqipe Prishtineuml Drenusha

Meyer G (2007) Fjalor etimologjik i gjuheumls shqipe Tiraneuml Ccedilabej Meyer G (1893) Tuumlrkische Studien I Die griechischen und romanischen Bestandtheile

im Wortschatze des Osmanisch-Tuumlrkischen Wien Sitzungsberichte der Kais Akade-mie der Wissenschaften

Miklosich F (1884-1890) Die tuumlrkischen Elemente in den suumldost- und osteuropaischen Sprachen I-IV Wien Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften

Ndreca M (2007) Fjalor fjaleumlsh teuml huaja neuml gjuheumln shqipe Tiraneuml Toena Newmark L (1999) Albanian-English dictionary New York Oxford University Press Nosić M (2005) Rječnik posuđenica iz turskoga jezika Rijeka Maveda Papahagi T (1963) Dicţionarul dialectului aromacircn General şi etimologic Bucureşti

Editura Academiei Republicii Populare Romicircne Rocchi L (2009) Il lessico turco nellrsquoopera di Bernardino Pianzola Trieste Edizioni

Universitagrave di Trieste Şăineanu L (1885) Elemente turceştĭ icircn limba romacircnă Bucureştĭ Tipografia Academiei

Romacircne (Laboratorii Romacircni) Škaljić A (1985) Turcizmi u srpskohrvatskom-hrvatskosrpskom jeziku Sarajevo Svjetlost Redhouse JW (1890) A Turkish and English lexicon Constantinople AH Boyajian

Lindita XHANARI (LATIFI) Tiraneuml

PEumlR NJEuml FJALOR TEuml TURQIZMAVE BALLKANIKE

Abstrakt

Historikisht gjuhёt e Ballkanit kanё dhёnё e kanё marrё me njёra-tjetrёn Ndikimet gjuhёsore ndёrmjet tyre kanё qenё thjesht tё karakterit lokal e tё kufizuara nё dialektet kufitare Nё dallim nga kёto ndikime huazimet turko-orientale janё tё pёrhapura nё mёnyrё aq uniforme nё tё gjitha gjuhёt e Ballkanit saqё njё numёr i konsiderueshёm i tyre mund tё pёrcaktohet si lsquoTurqizma ballkanikersquo pёr shkak tё ekzistences sё tyre nё pothuajse tё gjitha gjuhёt e Ballkanit Pёr kёtё arsye do tё ishte me vlerё qё nё kuadrin e Gjuhёsisё Ballkanike tё bёhej evidentimi i huazime-ve tё pёrbashkёta turko-orientale nёpёrmjet njё Fjalori tё Turqizmave Ballkanike Njё fjalor i tillё do tё ndihmonte nё pёrcaktimin e saktё tё frazeologjive tё pёrbash-kёta ballkanike pasi njё pjesё e mirё e tyre kanё nё pёrbёrje huazime turko-orien-tale Ccedilёshtja e turqizmave dhe orientalizmave ka paraqitur gjithmonё interes pёr gjuhёtarёt shqiptarё e tё huaj Nё punimet e tyre ёshtё hedhur dritё pёr ccedilёshtje qё kanё tё bёjnё me historikun e depёrtimit tё turqizmave dhe orientalizmave nё gjuhё tё ndryshme tё Ballkanit pёr faktorёt qё kanё luajtur rol nё depёrtimin e tyre pёr klasifikimin semantik dhe pёr ndikime tё karakterit gramatikor nё gjuhёt e Ballka-nit Turqishtja ka qenё njё nga burimet mё tё rёndёsishme tё pasurimit tё fjalorit tё kёtyre gjuhёve pёrgjatё 5 shekujsh Pjesa mё e madhe e leksemave turko-orientale jo vetёm u ёshtё pёrshtatur gjuhёve tё Ballkanit por edhe ёshtё kthyer nё njё pёrbё-rёs natyral tё gjuhёve tё veccedilanta dhe asaj rajonale Huazimet turko-orientale gjetёn vendin e tyre brenda leksikonit tё secilёs gjuhё ballkanike dhe mё pas vazhduan tё jetonin nё kёtё sistem tё ri gjuhёsor duke iu pёrshtatur veccedilorive tё gjuhёve pёrkatёse Risitё qё u futёn nga kultura turko-orientale sollёn koncepte tё reja Kalimi nё njё mёnyrё tё re jetese u shoqёrua edhe me huazimin e fjalёve qё e ki-shin ekuivalentin e tyre nё gjuhёn pёrkatёse Edhe pse jo rrallё ekzistojnё ndryshi-me semantike e sidomos fonetike fjalёt qё kanё hyrё nё gjuhёt e Ballkanit shekuj mё parё u huazuan nё ato forma e kuptime qё asokohe ishin mё tё pёrhapura Fja-lёt e huazuara pasi u pranuan filluan jo vetёm tё pёrvetёsohen nё masё nga ball-kanasit por edhe tё pёrdoren dendur nё jetёn e pёrditshme shoqёrore e administra-tive e mё pas filluan tё pёrpunohen e t`u pёrshtaten kёtyre gjuhёve Ky ёshtё njё reaksion zinxhir qё ka vazhduar pёr njё kohё relativisht tё gjatё Njё pjesё e mirё e korpusit tё pёrbashkёt ballkanik gjendet nё fondin aktiv tё gjuhёve tё Ballkanit Hartimi i Fjalorit do tё pёrcaktonte jo vetёm korpusin e pёrbashkёt ballkanik por do tё bёnte edhe pёrqasjen kuptimore tё huazimeve nё gjuhё tё ndryshme Studimi i kёtyre huazimeve megjithёse jo nё njё terren tё ri mbetet ende joshterrues

Organizimi i keumlsaj Konference shkencore peumlrkoi me puneumln peumlr-gatitore qeuml po beumlnim peumlr hartimin e njeuml projekti peumlr njeuml Fjalor teuml Tur-qizmave Ballkanike Peumlr keumlteuml arsye parapeumllqeva teuml paraqitem me keumlteuml kumteseuml pasi diktoj se megjitheumlse peumlr huazimet nga turqishtja eumlshteuml folur shumeuml peumlrseumlri kjo fusheuml studimi mbetet ende joshteruese

Turqishtja ka qeneuml njeuml nga burimet meuml teuml reumlndeumlsishme teuml pasuri-mit teuml fjalorit teuml gjuheumlve teuml Ballkanit gjateuml 5-shekujve teuml dyndjes os-mane Teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit ku meuml shumeuml e ku meuml pak kaneuml dheumlneuml e kaneuml marreuml nga njeumlra- tjetra Ndikimet neuml keumlto gjuheuml kaneuml qeneuml thjesht teuml karakterit lokal dhe teuml kufizuara veteumlm neuml dialektet ku-fitare Neuml dallim nga keumlto ndikime huazimet turke janeuml teuml peumlrhapura neuml meumlnyreuml aq uniforme neuml gjuheumlt e Ballkanit saqeuml njeuml numeumlr i konsideruesheumlm i tyre mund teuml peumlrcaktohen si ldquoturqizma ballkanikerdquo

Shembujt sporadikeuml teuml peumlrdorimit teuml fjaleumlve teuml ardhura nga tur-qishtja neuml tekste teuml gjuheumlve teuml ndryshme teuml Ballkanit (shqip bullga-risht serbisht kroatisht maqedonisht greqisht rumanisht) mund teuml gjurmohen qeuml neuml fillimet e shekullit XV Procesi i huazimeve nga tur-qishtja neuml keumlto gjuheuml arriti kulmin neuml shekullin e XIX Peumlr ballkanasit turqishtja ishte gjuha e komunikimit brenda Perandoriseuml Osmane Pjesa meuml e madhe e leksemave turke jo veteumlm u eumlshteuml peumlrshtatur gjuheumlve teuml Ballkanit por edhe eumlshteuml kthyer neuml njeuml peumlrbeumlreumls natyral teuml gjuheumls seuml peumlrgjithshme dhe asaj rajonale Fjaleumlt e huazuara jo veteumlm u pranuan neuml gjuheumlt e folura teuml Ballkanit por edhe iu bashkeumlngjiteumln let-eumlrsiseuml gjuheumls seuml meumlsuar fetare shkresave administrative dhe teksteve teuml tjera teuml shkruara Rezultati natyral i kontaktit mes kombeve teuml ndry-shme gjateuml historiseuml eumlshteuml bashkeumlveprimi mes kulturave dhe gjuheumlve teuml tyre Me ardhjen e osmaneumlve neuml Ballkan u vendos njeuml sistem i ri shteteumlror njeuml kultureuml e re njeuml besim i ri fetar Keumlto risi rezultuan teuml sillnin njeuml ndryshim teuml madh neuml fusheumln sociale ekonomike edukative dhe kulturore neuml gjitheuml Ballkanin Kjo kulture e re mbizoteumlroi peumlr shekuj me radheuml Feja dhe tradita teuml sjella nga turqit me fjaleuml teuml tjera stili i jeteumls qeuml u fut prej tyre u pranuan nga shumica e popujve teuml Ball-kanit Edhe pse turqishtja u pranua masivisht dihet qeuml ajo asnjeumlhereuml nuk u arkivua me statusin lingua fatica pasi gjitheuml popujt e Ballkanit vazhduan teuml peumlrdornin gjuheumlt amtare neuml jeteumln e peumlrditshme Statusi i turqishtes ishte krejteumlsisht i ndrysheumlm nga statusi i gjuheumlve teuml tjera ori-entale pasi arabishtja e persishtja ishin teuml kufizuara neuml disa fusha teuml jeteumls

si besimi shkenca dhe edukimi (shkollimi) kurse turqishtja zuri vend neuml rutineumln e peumlrditshme si gjuheuml qeuml peumlrdorej neuml institucionet qeveritare neuml tregti dhe jeteumln shoqeumlrore Tregues i keumltij ndikimi eumlshteuml numri i madh i fjaleumlve turke qeuml u futen neuml gjuheumlt e popujve teuml Ballkanit Risiteuml qeuml u futeumln nga kultura turke gjithashtu solleumln koncepte teuml reja qeuml deri aso kohe ishin teuml panjohura neuml ato zona Deri ateumlhereuml nuk kishte fjaleuml neuml gjuheumlt amtare peumlr keumlto koncepte teuml reja ose deri sa nuk u peumlrftuan fjaleuml fjaleumlt dhe termino-logjia turke u transferuan neuml pothuajse teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit Veccedil keumlsaj kalimi neuml njeuml meumlnyreuml teuml re jete u shoqeumlrua edhe me huazimin e fjaleumlve turke qeuml tashmeuml ekzistonin neuml keumlto gjuheuml Me fjaleuml teuml tjera u hua-zuan fjaleuml qeuml e kishin ekuivalentin e tyre neuml gjuheumlt peumlrkateumlse Kjo situateuml peumlrforcon faktin se procesi i huazimeve ishte i bazuar jo veteumlm neuml arsye linguistike por edhe neuml ato ekstralinguistike

Megjithateuml elementet e huazuara turke termat si dhe njeuml numeumlr i kufizuar prapashtesash pavareumlsisht peumlrdorimit teuml dendur neuml teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit nuk kaneuml paraqitur asnjeumlhereuml ndonjeuml keumlrceumlnim peumlr deumlshtimin e esenceumls seuml tyre Huazimet gjeteumln vendin e tyre brenda lek-sikonit teuml secileumls gjuheuml neuml teuml cileumln u futeumln dhe me pas vazhduan teuml je-tonin neuml ateuml sistem teuml ri duke iu peumlrshtatur veccedilorive teuml gjuheumlve peumlrka-teumlse Procesi i hyrjes seuml huazimeve turko-orientale qeuml ka zgjatur peumlr afro peseuml shekuj paraqitet si njeuml tablo shumeumlngjyreumlshe qeuml ngeumlrthen neuml vetvete ccedileumlshtje historike kulturore etnografike letrare e gjuheumlsore Keumltu nuk beumlhet fjaleuml thjesht peumlr huazim fjaleumlsh dhe kuptimesh qeuml bar-tin ato neuml gjuheumln nga hyjneuml Fillimisht gjuheumlt e Ballkanit peumlr shkak teuml rrethanave historike teuml ditura tashmeuml kaneuml huazuar fjaleuml qeuml shprehnin kuptime e nocione teuml panjohura meuml pareuml peumlr to Meuml pas keumlto fjaleuml janeuml pranuar dhe kaneuml filluar teuml peumlrveteumlsohen neuml maseuml pasi peumlrdoreshin dendur neuml jeteumln e peumlrditshme shoqeumlrore e administrative Pasi u pra-nuan u peumlrdoreumln e u peumlrveteumlsuan huazimet turko-orientale filluan teuml peumlrpunohen e teuml pasurohen neuml gjuheumlt ballkanike Ky eumlshteuml njeuml reaksion zinxhir qeuml ka vazhduar peumlr njeuml koheuml mjaft teuml gjateuml Po neuml ccedilrsquomaseuml u pranuan u peumlrveteumlsuan dhe u peumlrpunuan keumlto huazime Cili qe raporti i keumltyre huazimeve nga njeumlra gjuheuml neuml tjetreumln dhe a i rezistuan shekuj-ve neuml teuml njeumljteumln meumlnyreuml neuml teuml gjitha gjuheumlt ballkanike Keumlto janeuml pyet-je qeuml mund teuml marrin peumlrgjigje veteumlm me hartimin e njeuml Fjalori teuml Tur-qizmave Ballkanike i cili jo veteumlm do teuml evidentonte korpusin ball-kanik teuml huazimeve nga turqishtja por do teuml sakteumlsonte edhe problem-

min e mjaft fjaleumlve peumlr teuml cilat gjuheuml teuml ndryshme kaneuml pretendime teuml ndryshme Turqizmat sot zeumlneuml njeuml vend teuml reumlndeumlsisheumlm neuml leksikun e gjitheuml gjuheumlve ballkanike Edhe pse jo rralleuml ekzistojneuml disa ndryshime semantike e sidomos fonetike keumlto fjaleuml qeuml kaneuml hyreuml neuml gjuheumlt e Ballkanit shekuj meuml pareuml u huazuan neuml ato forma e kuptime qeuml aso-kohe ishin meuml teuml peumlrhapura Neuml teuml veumlrteteuml fjaleumlt qeuml u huazuan fillimisht peumlrmes gjuheumls seuml folur neuml fakt u huazuan nga dialektet turke qeuml flite-shin neuml rajonin e Ballkanit Ajo nuk ishte njeuml turqishte e pasteumlr dhe kishte dallime teuml ndjeshme nga turqishtja e Stambollit mbi teuml cileumln u ngrit gjuha letrare turke Huazimet qeuml ishin neuml harmoni me sistemin e gjuheumls neuml teuml cileumln u futeumln i ruajteumln format e tyre origjinale kurse ato qeuml nuk ishin neuml harmoni peumlsuan ndryshime fonetike dhe morfologjike Peumlrveccedil keumlsaj me kalimin e koheumls turqishtja ka peumlsuar shumeuml ndry-shime specifike dhe zhvillim teuml spektrit kuptimor teuml fjaleumlve teuml ndrysh-me Prandaj ndryshimet mes fjaleumlve turke qeuml ekzistojneuml ende neuml keumlto gjuheuml dhe peumlrdorimi i tyre neuml turqishten e sotme eumlshteuml rezultat natyral i zhvillimeve teuml gjuheumls Keumlshtu gati teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit kaneuml huazuar fjaleumln araba e me teuml edhe kuptimin e vjeteumlr teuml saj karroceuml Ndeumlrsa sot kjo fjaleuml neuml turqisht peumlrdoret neuml kuptimin makineuml

Bazuar neuml studimin e fjaloreumlve teuml soteumlm teuml gjuheumlve teuml Ballkanit rezulton se numri i huazimeve nga turqishtja eumlshteuml relativisht i madh dhe i ndrysheumlm peumlr gjuheuml teuml ndryshme Pavareumlsisht se ndikimi i push-tetit otoman ishte pothuajse i njeumljteuml neuml teuml gjitheuml keumlto vende ndikimi gjuheumlsor nuk ishte i njeumljteuml dhe kjo jo veteumlm peumlr shkak teuml veccedilorive gjuheumlsore teuml gjuheumlve peumlrkateumlse por mbi teuml gjitha peumlr arsye qeuml kaneuml teuml beumljneuml me ccedileumlshtjen se neuml ccedilrsquo maseuml u pranua islamizmi nga popuj teuml ndry-sheumlm teuml Ballkanit si edhe neuml cilat vende pati dyndje teuml nomadeumlve turq teuml cileumlt edhe sot e keumlsaj dite ekzistojneuml neuml formeumln e pakicave kombeuml-tare neuml pjeseuml teuml ndryshme teuml Ballkanit Deri meuml sot studiues teuml ndry-sheumlm teuml gjuheumlve teuml Ballkanit ballkanas dhe teuml tjereuml janeuml marreuml me evidentimin e huazimeve nga turqishtja peumlr ccedildo gjuheuml ballkanike me vete janeuml peumlrpjekur teuml analizojneuml kronologjineuml e hyrjes seuml keumltyre hua-zimeve kaneuml beumlreuml klasifikimin semantik teuml huazimeve duke nxjerreuml neuml pah fushat leksikore qeuml janeuml prekur meuml shumeuml nga keumlto huazime si dhe kaneuml studiuar ndikimet e karakterit gramatikor sidomos neuml fusheuml teuml fjaleumlformimit Nga studimet e deritanishme rezulton se

Shqipja ka huazuar rreth 4406 fjaleuml nga teuml cilat rreth 1400 janeuml neuml Fjalorin e gjuheumls seuml sotme shqipe Me studimin e tyre janeuml marreuml shumeuml gjuheumltareuml shqiptareuml dhe teuml huaj e keumltu mund teuml peumlrmendim E Ccedilabej A Kostallari A Krajni M Samara G Meyer F Miklosich N Boretzky etj Megjithateuml merita meuml e madhe i takon T Dizdarit i cili la neuml doreumlshkrim vepreumln e mrekullueshme Fjalorin e orientaliz-mave qeuml sot peumlr sot peumlrbeumln punimin meuml teuml sakteuml e meuml shkencor neuml fu-sheuml teuml huazimeve turke Fjalori peumlrmban 4406 huazime qeuml autori i quan huazime teuml drejtpeumlrdrejta nga gjuha turke Dizdari dallon cileuml-sisht nga teuml gjitheuml studiuesit ballkanas pasi jo veteumlm peumlrcakton sakteuml fjaleumlt e huazuara nga turqishtja por jep edhe teuml dheumlna me reumlndeumlsi peumlr studime teuml meumltejshme neuml lidhje me kuptimet leksikore qeuml peumlrmbajneuml fjaleumlt e huazuara neuml lidhje me ndryshimet fonetike qeuml kaneuml peumlsuar keumlto fjaleuml duke iu peumlrshtatur shqipes si dhe neuml lidhje me peumlrhapjen e tyre neuml dialektet e shqipes dhe neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit

Bashkeuml me fjaleumln neuml gjuheumln shqipe kaneuml hyreuml edhe prapashtesa fjaleumlformuese turke Prapashtesat e huazuara nga turqishtja dhe qeuml deri neuml njeumlfareuml mase janeuml beumlreuml prodhimtare neuml gjuheumln shqipe janeuml

-xhi (-ci-ci-cu-cu) -ccedili (-ccedili-ccedili-ccedilu-ccedilu) -lleumlk (-lik-lik-luk-luk) -qar (-kacircr) -ccedile (-ccedile-ccedila) -li-lli (-li-li-lu-lu) -sız-seumlz -dan

Teuml gjitha keumlto prapashtesa pavareumlsisht ekzistenceumls seuml tyre neuml formeumln e varianteve fonetike neuml peumlrshtatje me harmonineuml vokale teuml gjuheumls turke neuml gjuheumlt shqipe kaneuml depeumlrtuar duke iu peumlrshtatur sis-temit fonetik dhe struktureumls gramatikore teuml saj

Serbo-kroatishtja ka huazuar rreth 8742 fjaleuml nga teuml cilat 6500 janeuml teuml peumlrdorshme edhe sot Teuml gjitha huazimet turke neuml keumlteuml gjuheuml eumlshteuml peumlrpjekur trsquoi mbledheuml neuml punimin e tij Turkish Words in Ser-bian-Croatian Languages Abdullah Škaljić Autori ka peumlrcaktuar neuml keumlteuml punim 8742 fjaleuml teuml burimit turk Meuml pas me studimin e tyre eumlshteuml marreuml Milan Adamović i cili keumlteuml ccedileumlshtje e ka trajtuar gjereumlsisht neuml punimin e tij ldquoTanitmardquo Ai peumlrcakton si fjaleuml teuml peumlrdorimit teuml peumlr-ditsheumlm rreth 6500 huazime turke Stachowski thekson se prapashtesat

-džija -lija- luk neuml serbo-kroatishte nuk janeuml aspak produktive neuml gju-heumln e sotme ndeumlrsa peumlr Pavle Ivić prapashtesa -dzija eumlshteuml ende pro-duktive por me konotacion ironik Ndeumlrsa A Xhuvani dhe E Ccedilabej neuml punimin e tyre ldquoPrapashtesat e gjuheumls shqiperdquo theksojneuml se edhe neuml serbishte ndeshen prapashtesat -lik (- lik-luk-luumlk )- li (-li -lu -luuml ) dhe -ci (-ci-cu-cuuml-ccedili-ccedili-ccedilu-ccediluuml ) Ata numeumlrojneuml shembujt bojali demirli dertli obrazlija pasalija Bosnalija pasaluk ciganluk Arna-utluk bojadzija kaigdzija tobdzija etj

Neuml gjuheumln boshnjake studiuesja Kerima Filan peumlrcakton rreth 10 000 fjaleuml turke Fjaleumlt qeuml peumlrmend ajo janeuml mbledhur peumlrgjitheumlsisht nga leteumlrsia gojore (sidomos nga leteumlrsia e bejtexhinjve) dhe nga gjuha e folur

Greqishtja sipas studiuesve teuml ndrysheumlm Miklošič Gustav Meyer Rouzevalle Krumbacher Kostantinos Kukkidis Pavlos Georgidas Evan-gelia Ahladi mendohet se ka huazuar rreth 300 fjaleuml Triantaphyllideumls neuml veumlzhgimet e tij thekson se prapashtesa -ci edhe neuml greqisht ndeshet neuml funksion pexhorativ Ky autor beumln teuml njeumljtin vlereumlsim edhe peumlr prapashteseumln -lik qeuml gjithashtu peumlrdoret neuml kuptim pexhorativ me peumlrjashtim teuml rasteve kur peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar emra qeuml u referohen funksioneve ose posteve zyrtare teuml ndryshme por qeuml gjithnjeuml e meuml te-peumlr po merr kuptim ironik e talleumls Ndeumlrsa peumlr prapashteseumln -li ai thek-son se eumlshteuml joproduktiv neuml gjuheumln standarde greke

Neuml gjuheumln e sotme maqedonase ekzistojneuml rreth 4500-5000 huazime turke Huazimet turke neuml keumlteuml gjuheuml peumlrgjitheumlsisht vlereumlsohet teuml jeneuml deri diku teuml njeumljta me ato teuml serbo-kroatishtes e teuml bullgarishtes Me studimin e tyre janeuml marreuml shumeuml autoreuml si Olivera Nasteva Zbig-niev Gołąb etj Maqedonishtja ashtu si edhe gjuheumlt e tjera teuml Ball-kanit ka huazuar edhe njeuml mori prapashtesash turke teuml cilat janeuml pro-dhimtare edhe sot Keumltu mund teuml peumlrmendim

ndashxhi (-ci-ci-cu-cu) ndashccedili (-ccedili-ccedili-ccedilu-ccedilu) ndashlleumlk (-lik-lik-luk-luk) ndashqar (-kacircr) ndashccedile (-ccedile-ccedila) ndashli-lli (-li-li-lu-lu) ndashsız-seumlz -dan

Rumanishtja ka huazuar rreth 3900 fjaleuml nga teuml cilat rreth 1700 janeuml teuml peumlrdorimit teuml peumlrditsheumlm Studimet peumlr huazimet turke neuml ru-

manisht janeuml teuml shumta neuml numeumlr Mund teuml peumlrmendim Miklosich Lazar Saineanu Theophil Lobel Karl Lokotsch Heine F Wendt M Guboğlu Muammer Nurlu dhe Kerim Altay i cili neuml kateumlr fjaloreumlt e rumanishtes teuml hartuar prej tij veumlren se fondi i huazimeve turke qeuml i peumlrket peumlrdorimit teuml peumlrditsheumlm mund teuml shkojeuml deri neuml 2000 fjaleuml Edhe rumanishtja ashtu si gjuheumlt e tjera ka huazuar disa prapashtesa turke Werner Bahner neuml punimin e tij thekson se prapashtesa -giu (-ci) vazhdon teuml jeteuml produktive neuml rumanishten kontemporane si sufiks pexhorativ Ai jep shembuj si laptagiu cazangiu cafegiu odagiu hangiu borangiu etj A Xhuvani dhe E Ccedilabej neuml punimin e tyre ldquoPrapashtesat e gjuheumls shqiperdquo theksojneuml se neuml rumanishte ndeshet edhe prapashtesa lik (liklukluumlk) Ata numeumlrojneuml shembujt ccediliflic geamlic babalic caraghioslic

Bullgarishtja ka huazuar rreth 3500 fjaleuml Ato i peumlrkasin krye-sisht sfereumls ekonomike politike dhe jeteumls seuml peumlrditshme Me studimin e tyre janeuml marreuml Alf Grannes M Tuumlrker Acaroğlu etj Nga studimet rezulton se neuml bullgarishte kaneuml hyreuml edhe rreth 5000 emeumlrtime ven-desh turqisht Megjithateuml neuml botimin e treteuml teuml Fjalorit teuml fjaleumlve teuml huaja rezultojneuml gjithsej 3548 fjaleuml teuml burimit turk arab e pers qeuml kaneuml hyreuml neumlpeumlrmjet turqishtes Mircevthekson se sa u takon deriva-teve me prapashtesat -ci dhe -lik -dzija lak neuml bullgarisht ato kaneuml peumlrfundimisht njeuml konotacion ironik talleumls dhe pexhorativ megjitheumlse neuml raste teuml veccedilanta ato sheumlrbejneuml peumlr teuml formuar nomina agentis duke iu referuar zanateve tradicionale si bojadzija xalvadzija kafedzija etj Megjithateuml ka formime bullgare me keumlteuml prapashteseuml qeuml nuk kaneuml absolutisht kuptim ironik Keumltu mund teuml peumlrmendim fjaleumlve qeuml kaneuml hyreuml seuml fundmi kompjuterdzija (kompjuterist) dhe balkandzija (ball-kanolog) etj AXhuvani dhe ECcedilabej neuml punimin e tyre ldquoPrapashtesat e gjuheumls shqiperdquo theksojneuml se edhe neuml bullgarishte ndeshet prapa-shtesa lik (lukluumlk) Ata numeumlrojneuml shembujt Arnautlluk babaluk

Mbeumlshtetur neuml sa parashtruam meuml sipeumlr natyrsheumlm lindin pyetjet A ekziston njeuml fond i peumlrbashkeumlt ballkanik i huazimeve nga turqishtja Cili eumlshteuml statusi i soteumlm i tij neuml gjuheumlt e Ballkanit Ccedilrsquo ve-ccedilori paraqet ky fond Ccedil`fusha leksikore ka peumlrfshireuml fondi i peumlrbashkeumlt ballkanik Si i janeuml peumlrshtatur prapashtesat fjaleumlformuese turke meuml-nyrave dhe tipave fjaleumlformuese teuml gjuheumlve teuml Ballkanit etj

Sado teuml peumlrpiqesh teuml japeumlsh veteumlm thelbin kompleksiteti i keumlsaj ccedileumlshtjeje eumlshteuml e pamundur teuml trajtohet neuml njeuml kumteseuml teuml vetme Meuml duhet teuml theksoj se kur fillova teuml merrem me studimin e korpusit teuml peumlrbashkeumlt ballkanik mendoja se peumlr keumlteuml ccedileumlshtje neuml radheuml teuml pareuml duhej teuml ishte e interesuar vete turkologjia turke Me keqardhje dikto-va se turkologjia turke e keumltu fus turkologeumlt e soteumlm turq neuml pjeseumln meuml teuml keqe teuml rasteve kaneuml ideneuml e gabuar se ballkanasit flasin veteumlm turqisht e neuml njeuml pjeseuml tjeteumlr nuk janeuml aspak teuml veteumldijsheumlm peumlr pa-surineuml e madhe leksikore qeuml kaneuml leumlneuml neuml gjuheumlt e Ballkanit Kjo vjen peumlr shkak se e meta meuml e madhe e tyre lidhet me mungeseumln e theksuar teuml njohurive qeuml kaneuml ata peumlr gjuheumlt e Ballkanit neuml peumlrgjitheumlsi e sido-mos me mosmeumlsimin e gjuheumlve ballkanike neuml veccedilanti Peumlr keumlteuml arsye studiues ballkanas e teuml tjereuml teuml huaj qeuml njohin turqishten dhe osma-nishten e neuml veccedilanti studiuesit shqiptareuml qeuml (peumlr shkak teuml rrethanave historike teuml ditura nga teuml gjitheuml) kaneuml fatin teuml jeneuml njoheumls teuml disa gjuheumlve teuml Ballkanit njeumlkoheumlsisht do teuml ishin meuml frytdheumlneumls neuml keumlteuml fusheuml I them teuml gjitha keumlto sepse pavareumlsisht se studiuesit e ccedildo gjuhe ballkanike kaneuml beumlreuml evidentimin e sakteuml teuml fjaleumlve teuml ardhura nga tur-qishtja neuml gjuheumlt e tyre eumlshteuml beumlreuml shumeuml pak peumlr sqarimin e statusit aktual teuml keumltyre fjaleumlve neuml gjuheumlt peumlrkateumlse peumlr peumlrqasjen kuptimore me gjuheumln nga vijneuml peumlr zhvillimet leksiko-gramatikore teuml huazimeve neuml gjuheumlt e Ballkanit peumlr sqarimin e rolit qeuml kaneuml luajtur keumlto huazime neuml pasurimin e struktureumls leksikore teuml keumltyre gjuheumlve etj Mendojmeuml se neumlse do teuml hartohej njeuml Fjalor i Turqizmave Ballkanike duke u mbeumlsh-tetur veteumlm neuml studimet e deritanishme qeuml kaneuml evidentuar thjesht huazimet nga turqishtja peumlr gjuheuml teuml ndryshme ballkanike puna do teuml ishte thjesht mekanike dhe pa rezultatet shkencore qeuml meumltojmeuml teuml sjellim Besojmeuml se do teuml ishte me interes shkencor kombinimi i keumltyre studimeve teuml vyera me veumlzhgime neuml terren (qeuml mund teuml realizohen me aneumln e ekspeditave gjuheumlsore) peumlr teuml diktuar statusin aktual teuml keumltyre huazimeve neuml gjuheumlt e Ballkanit Njeuml studim i tilleuml do teuml na ccedilonte neuml peumlrfundime interesante dhe me aq sa kemi mundur teuml veumlzhgojmeuml deri tani deri diku edhe befasuese neuml lidhje me disa ccedileumlshtje qeuml kaneuml teuml beumljneuml me

Korpusin e huazimeve teuml plota pra teuml atij grupi fjaleumlsh qeuml ruan po teuml njeumljtat kuptime qeuml kaneuml pasur neuml turqisht neuml koheumln kur janeuml huazuar Keumlto fjaleuml edhe sot e keumlsaj dite peumlrdoren neuml teuml gjitha gju-

heumlt e Ballkanit me teuml njeumljtat kuptime dhe neuml teuml njeumljtat kontekste qeuml kaneuml pasur shumeuml vite meuml pareuml

Korpusin e huazimeve teuml pjesshme pra teuml atij grupi fjaleumlsh qeuml ka marreuml nga turqishtja veteumlm njeumlrin kuptim kuptimin themelor ose kuptimin dyteumlsor Me aq sa kemi mundur teuml veumlzhgojmeuml duket qeuml gjuheumlt e Ballkanit e kaneuml ndjereuml teuml nevojshme teuml huazojneuml fjaleumln veteumlm neuml kuptimin qeuml i ka interesuar e jo me kuptimet e dyta apo teuml treta qeuml mund teuml keteuml pasur ajo neuml turqisht P sh Neuml gjuheuml teuml ndryshme teuml Ballkanit (shqip bullgarisht rumanisht serbisht) fja-la aheng (nuk ka marreuml kuptimin harmoni) alamet (nuk ka marreuml kuptimin shenjeuml) allah (nuk ka marreuml kuptiminusta) allaxha (nuk ka marreuml emeumlrtimin e frutave qeuml ccedilelin peumlr hereuml teuml pareuml) all-ccedilak (nuk ka marreuml kuptimin i shkurteumlr nga trupi) anaccedil (nuk ka marreuml kuptiminkurnac) aralleumlk (nuk ka marreuml emeumlrtimin e muajit hapeumlsireumln ndeumlrmjet rreshtave etj) asqer (nuk ka marreuml kuptimin person i disiplinuar) astar (nuk ka marreuml kuptimin suvaja e mure-ve) ashk (nuk ka marreuml kuptimin optimist) axhami (nuk ka marreuml kuptiminneumlpuneumls me mosheuml teuml re neuml Perandorineuml Osmane) bahccedile (nuk ka marreuml kuptiminara teuml meumldha teuml mbjella me zarzavate) bajram (nuk ka marreuml kuptimin emeumlrtim i festave kombeumltare) etj

Korpusin e huazimeve me kuptim teuml ndryshuar neuml gjuheuml teuml ndrysh-me pra teuml atij grupi fjaleumlsh kuptimi i teuml cilave nuk peumlrputhet me kuptimin e fjaleumls peumlrkateumlse neuml turqisht Nga veumlzhgimet e deri ta-nishme na rezulton qeuml ky grup teuml peumlrfshijeuml njeuml numeumlr teuml kufizuar fjaleumlsh dhe duhet theumlneuml se megjitheumlse ndihen diferenca teuml reumlndeumlsi-shme semantike peumlrseumlri edhe tek keumlto fjaleuml eumlshteuml e pranishme li-dhja e teumlrthorteuml kuptimore me kuptimet qeuml bartin ato neuml gjuheumln turke P sh allti arazi avaz bajrak bash batakccedili bojalli burani ccedililek ccedilini ccedilivi ccedilomlek damlla divan fiqir gazele gazep gjer-dan gjoja gjon gjysleme hajn hallk havale japrak jaran ka-ccedilak kade kamare kanun kara kasaba kaull kaurma kiamet kumbareuml llonxheuml mazgalleuml mejtep mereqep mevlud myhib my-shteri pajandeumlr peshtaf pizeveng qelepir qesim qilarxhi qoshk reshper saraf saraj sefte selamet serbes silah sixhade shair sharki shebek tajeuml takseuml tebdil telendis tepelek tymak xhaneumlm xhephane

Korpusin i huazimeve me kuptim dyteumlsor teuml zhvilluar nga gjuheuml teuml ndryshme pra teuml atij grupi fjaleumlsh qeuml veccedil kuptimit teuml huazuar ka-neuml zhvilluar neuml gjuheumlt e Ballkanit (shqip bullgarisht rumanisht serbisht greqisht) edhe kuptime teuml tjera teuml cilat nuk gjenden sot neuml turqisht alamet (peumlrdoret edhe neuml kuptimin gjeumlmeuml) arrakat (peumlr-doret edhe neuml kuptimin peumlrndaj andej-keumltej pa rregull) bori (peumlr-doret edhe neuml kuptimin qyng sobe) ccedilakeumlr (peumlrdoret edhe neuml kup-timin dikush ka diccedilka teuml parregullt neuml sjellje a neuml veprime) ccedilardak (peumlrdoret edhe neuml kuptimin pjeseuml e hapur e rrethuar zakonisht me parmakeuml qeuml sheumlrben peumlr teuml pritur miq) ccedilark (peumlrdoret edhe neuml kuptimin kornizeuml druri varg eshtrash teuml turpit teuml njeriut) daulle (peumlrdoret edhe neuml kuptimin pjeseuml e njeuml makine apo e njeuml mekaniz-mi neuml trajteumln e njeuml cilindri teuml zbrazeumlt) dynja (peumlrdoret edhe neuml kuptimin sasi e madhe shumiceuml) dyst (peumlrdoret edhe neuml kupti-min diccedilka qeuml eumlshteuml neuml rregull) efendi (peumlrdoret edhe neuml kuptim ironizues) fajde (peumlrdoret peumlr teuml emeumlrtuar edhe dobineuml) farasheuml (peumlrdoret peumlr teuml emeumlrtuar edhe kutineuml qeuml sheumlrben peumlr teuml mbajtur kripeumln etj) farfuri (peumlrdoret edhe neuml kuptimin qeramikeuml me shkeumll-qim porcelan) filiz (peumlrdoret edhe neuml kuptimin trasheumlgimtar i njeuml familjeje) fishek (peumlrdoret edhe si ndajfolje neuml kuptimin me-njeumlhereuml)

Korpusin e huazimeve qeuml kaneuml peumlsuar zhvillime figurative e stilis-tikore teuml veccedilanta pra teuml atij grupi fjaleumlsh qeuml gjateuml peumlrdorimit kaneuml zhvilluar me kalimin e koheumls edhe kuptime figurative e stilistikore teuml veccedilanta Keumlto kuptime janeuml kryesisht me konotacion mospeumlr-filleumls me ngjyrim talleumls dhe ironik si dhe me ngjyrim peumlrbuzeumls a keqeumlsues Njeuml pjeseuml e mireuml e tyre megjitheumlse kaneuml sinonimin peumlr-gjegjeumls neuml gjuheumlt e Ballkanit vazhdojneuml teuml jeneuml teuml peumlrdorshme si-domos neuml ligjeumlrimin bisedor Peumlr keumlteuml arsye duket se janeuml beumlreuml pjeseuml e pandareuml e keumltyre gjuheumlve Keumlto fjaleuml kaneuml ruajtur kuptimin e pareuml me teuml cilin kaneuml hyreuml neuml gjuheumlt e Ballkanit si kuptim teuml vjetruar apo historik duke zhvilluar kuptime teuml prejardhura me ngjyrime teuml reja stilistikore Pikeumlrisht keumlto ngjyrime teuml reja u kaneuml dheumlneuml mundeumlsineuml keumltyre fjaleumlve teuml gjalleumlrohet dhe teuml keneuml jeteumlgjateumlsi neuml keumlto gjuheuml pasi me nuancat qeuml shprehin pasurojneuml semantikeumln e tyre P sh ccedilorape akraba allish-verish anadollak asqer at avaz badihava bajame bajraktar bakall bakllava bardhak barut bashibozuk batall behar bejlleumlk bina bi-

zele bojeuml bozeuml bunar burgji burnot ccediladeumlr ccedilakeumlll ccedilakeumlr ccedilanak ccedilap ccedilapraz ccedilarccedilaf ccedilare ccedilark ccedilekiccedil ccedilelik ccedilengi ccedilervish ccedilezmeuml ccedilibukccedili ccediliflig ccedilikrik ccedilirak ccedilivit ccedilizme ccedilorap ccedilorbeuml ccedilull dajeuml dallgeuml damlla dava defter din dizgjin dua duzine dyfek dylbi dynja dyzen ezh-deumlrha fener ferman feste filiz filxhan fishek fitil fuccedili furccedileuml gajtan gjemi gjol gjym hafif hallall hallkeuml hallveuml han hanxhar haram hardall hatull havale havan hazine hejbe hendek hesap hordhi ibrik ilet ilik jasteumlk

Korpusin i huazimeve qeuml kaneuml si fjaleuml sinonimike peumlrseumlri njeuml fjaleuml teuml huazuar nga turqishtja ahengxhi-sazexhi allccedilak-budalla allish-verish-dallavere batakccedili-kallpaza- xhambaz bela-hall ndashtelash- zavall budalla-teveqel- teleshman- hardall- allccedilak hall-siklet-zor-dert- qeder-zavall- telash- kusur

Meuml pas do teuml duhej teuml analizonim leumlvizjet morfologjike qeuml kaneuml peumlsuar keumlto huazime pasi veumlrejmeuml mjaft teuml tilla

Neuml disa gjuheuml teuml Ballkanit njeuml pjeseuml e huazimeve paraqitet si emeumlr dhe si mbiemeumlr Neuml keumlteuml rast me teuml njeumljteumln fjaleuml emeumlrtohet si personi qeuml eumlshteuml barteumls i njeuml cileumlsie teuml caktuar ashtu edhe veteuml cileumlsia Keumltu hyjneuml fjaleumlt beqar dallaveraxhi dangall delenxhi dori fakir gjevrek gjytyrym hasetccedili horr jabanxhi kadife ka-padai kodosh llafazan maskara matuf nurseumlz pis portokall qorr qylaxhi qymyr ryshfetccedili sakat sarhosh shakaxhi tamah-qar xhahil xhanan xhuxh zavall etj

Njeuml pjeseuml e huazimeve megjitheumlse neuml turqisht janeuml mbiemra neuml gjuheumlt e Ballkanit paraqiten jo veteumlm si mbiemra por edhe si emra Leumlvizjet kuptimore kaneuml sjelleuml kalimin nga emeumlrtimi i cileuml-siseuml seuml individit neuml turqisht neuml emeumlrtimin e veteuml individit neumlpeumlr-mjet cileumlsiseuml seuml tij neuml keumlto gjuheuml Keumltu hyjneuml fjaleumlt allccedilak ba-balleumlk bajraktar batakccedili borxhli ccedilakeumlr ccedilapkeumln ccedilerek farfuri fukara hajn hileqar kara kopuk marifetccedili myteber qose ves-veseli zengjin zevzek

Njeuml pjeseuml e huazimeve veccedil peumlrdorimit emeumlror njeumllloj si neuml tur-qisht duke u pasuruar me kuptime figurative peumlrdoren neuml gjuheumlt e Ballkanit edhe si mbiemra Keumltu hyjneuml fjaleumlt bizele burnot ccedilelik futeuml hazine jetim pasteumlrma pelin pestil pizeveng turli xhambaz xhelat etj

Njeuml pjeseuml e huazimeve qeuml neuml turqisht janeuml mbiemra neuml gjuheumlt e Ballkanit peumlrdoren edhe si ndajfolje Keumltu hyjneuml batall ccedilapraz dyst eksiq hazeumlrxhevap qelepir safi serbes ters etj

Njeuml pjeseuml e huazimeve peumlr shkak teuml zgjerimit a ngushtimit kup-timor beumln kalime nga njeumlra pjeseuml e ligjeumlrateumls neuml tjetreumln si p sh Nga emeumlr neuml turqisht neuml pasthirrmeuml neuml gjuheumlt ballkanike aferim Nga numeumlror themelor neuml turqisht neuml emeumlr neuml gjuheumlt ball-

kanike allti yccedil Nga emeumlr neuml turqisht neuml ndajfolje neuml gjuheumlt ballkanike arazi Nga ndajfolje neuml turqisht neuml emeumlr neuml gjuheumlt ballkanike axhele Nga numeumlror themelor neuml turqisht neuml ndajfolje dhe mbi-

emeumlr neuml gjuheumlt ballkanike birinxhi Nga folje neuml turqisht neuml pjeseumlz neuml gjuheumlt ballkanike demek Nga ndajfolje neuml turqisht neuml pjeseumlz neuml gjuheumlt ballkanike

gjoja zaten Nga pjeseumlz neuml turqisht neuml emeumlr neuml gjuheumlt ballkanike hair Nga pasthirrmeuml neuml turqisht neuml ndajfolje neuml gjuheumlt ballka-

nike meazallah Nga emeumlr neuml turqisht neuml ndajfolje neuml gjuheumlt ballkanike qesim Nga ndajfolje neuml turqisht neuml pjeseumlz neuml gjuheumlt ballkanike

tamam Interes teuml veccedilanteuml paraqet ccedileumlshtja e statusit aktual teuml prapa-

shtesave turke Neuml teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit njeuml pjeseuml e pra-pashtesave turke teuml cilat u futeumln seuml bashku me fjaleumlt turke u izoluan nga fjaleumlt e huazuara dhe filluan teuml beumlhen produktive me rreumlnjeuml jo turke Ato sot ekzistojneuml edhe neuml formeumln e prapa-shtesave sinonimike teuml prapashtesave teuml shqipes serbishtes maqedonishtes rumanishtes greqishtes etj

Peumlr teuml gjitha keumlto do teuml ishte me vlereuml qeuml neuml kuadrin e gjuheumlsiseuml ballkanike teuml beumlhej evidentimi i huazimeve teuml peumlrbashkeumlta turke neuml keumlto gjuheuml pra teuml gjendej korpusi i peumlrbashkeumlt ballkanik i huazimeve turke Veccedil keumlsaj do teuml ishte me interes teuml studioheshin ndryshimet fonetike qeuml kaneuml peumlsuar keumlto huazime neuml gjuheumlt e Ballkanit peumlrshtatja me format gramatikore teuml keumltyre gjuheumlve si dhe leumlvizjet kuptimore e nuancat stilistikore qeuml mund teuml keneuml peumlsuar apo fituar huazime teuml ndryshme neuml vite Njeuml studim i tilleuml do teuml ccedilonte edhe neuml peumlrcaktimin e sakteuml teuml frazeologjive teuml peumlrbashkeumlta ballkanike pasi dihet qeuml njeuml pjeseuml

e mireuml e tyre kaneuml neuml peumlrbeumlrje huazime turke Hartimi i Fjalorit teuml Tur-qizmave Ballkanike do teuml ishte njeuml ndihmeseuml jo e vogeumll peumlr veteuml Ball-kanistikeumln Ai do teuml theksonte edhe meuml shumeuml lidhjen gjuheumlsore ball-kanike pasi me teuml drejteuml mendohet qeuml ldquokorpusi i peumlrbashkeumlt i huazuar nga turqishtja megjitheumlse nuk peumlrbeumln lidhjen gjuheumlsore ballkanike sidoqofteuml e peumlrforcon ateumlrdquo Bibliografi

Akay M Makedoncarsquodaki turkccedile kelimeler ve dil unsurlari Birinci uluslararasi balkanlarda tuumlrk varliği sempozyumu Izmir 2002

Altin Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ankara 1991 Banguoğlu T Tuumlrkccedilenin grameri Ankara 1990 Boretzky N Der Tuumlrkische Einfluss auf das Albanische teil 1 1975 Boretzky N Sur la substitution des noms de profesion drsquoorigine turque en

albanais Canier Balkanique 1981 2 Ccedilabej E Peumlr njeuml shtresim kronologjik teuml huazimeve turke teuml shqipes SF19751 Demiraj Sh Gjuheumlsi Ballkanike Tiraneuml 2004 Dizdari T Fjalor i orientalizmave Tiraneuml 2005 Fjalor i gjuheumls seuml sotme shqipe Tiraneuml 1980 Fjalor i gjuheumls seuml sotme shqipe Tiraneuml 1954 Fjalori sinonimik i gjuheumls shqipe Tiraneuml 2005 Guboğuz M Rumanya Turkolojisi ve Rumen dilinde Tuumlrk soumlzleri hakkinda bazi

araştirmalar Ankara 1968 Hasan H Makedonya ve Kosova Tuumlrklerince kullanillan Atasoumlzleri ve Deyimler

Ankara 1994 Ismajlı R Tekste teuml vjetra Pejeuml 2000 Kakuk Z Macar dilinde Osmanlı-Tuumlrk unsurları Ankara 1972 Kakuk Z Recherches sur lrsquohistoire de la langue Osmanlie des XVI et XVII sieacutecles

les eacuteleacutements Osmanlis de la langue Hongroise Karaagaccedil G Tuumlrkccedile verintiler Sozluumlguuml Ankara 2008 Kazazis K The status of Turkisms in the Present-day Balkan Languages Aspects of the

Balkans Continuity and Change International Balkan Conference october 1969 Kerim A Tuumlrkccedileden Romenceye giren soumlzler-Romencedeki Tuumlrkccedile kelimeler Ankara 1996 Kostallari A Rreth depeumlrtimit teuml turqizmave neuml gjuheumln shqipe gjateuml shekujve XVII-

XVIIIrdquo Gjurmime albanologjike SSHF Prishtineuml 1978 Krajni A Hymja e turqizmave neuml shqipen dhe peumlrpjekjet peumlr zeumlvendeumlsimin e tyre SF

1965 1 Latifi L Huazimet turke neuml gjuheumln shqipe krahasuar me gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit

Tiraneuml 2006 Louis KKatona Le Dialecte Turc da la Macedoine de lrsquoOuest Tuumlrk Dili

Arastirmalari Yilliği Belleten Ankara 1969 Mandalagrave M Il Dittionario (1702) di F M Da Lecce e i turchismi nellrsquoalbanese

(secili XVII-XVIII) Albanica 10 Meyer G Etymologisches Woumlrterbuch der albanischen Sprache Strassburg 1891

Miklosich F Die Tuumlrkischen Elemente in den suumldost-und osteuropaischen Sprachen (VI-II) Wien 1884-1890

M Tuumlrker Acaroğlu Bulgaristanda Tuumlrkccedile Yer Adlari Kilavuzu Ankara 1988 Ndreca M Fjalor fjaleumlsh e shprehjesh teuml huaja Prishtineuml 1986 2000 Reinkowski M Zum Status der Turzismen in den Sprachen suumldosteuropa 2002 Samara M Zhvillime leksiko-semantike teuml turqizmave neuml gjuheumln shqipe SF1995 1-4 Schuumltz I Gjurmeuml gjuheumlsh turke mesjetare neuml shqipen e sotme Seminari

ndeumlrkombeumltar peumlr gjuheumln leteumlrsineuml dhe kultureumln shqiptare Prishtineuml 1986 Skaljiccedil A Sırp-Hırvat Dilinde Tuumlrkccedile Kelimeler Ankara 1957 Vajzović H Orijentalizmi u književnim djelu - Lingvistička analiza Sarajavo 1999 Xhuvani A Ccedilabej E Prapashtesat e gjuheumls shqipe Tiraneuml1962 Yaşar Y Bulgarcaya Tuumlrkccedileden ve Tuumlrklerden geccedilen soumlzcuumlklerrdquo Ankara 1991

Skeumlnder GASHI Vjeneuml

GJURMEuml TEuml LATINITETIT DHE TEuml ROMANITETIT BALLKANIK NEuml TOPONIMINEuml E KOSOVEumlS

Abstrakt Nga studime teuml keumlsaj natyre kam veneruar se ka areumlsye teuml besohet qeuml neuml

mikrotoponimineuml historike dhe aktuale teuml Kosoveumls ka dy shtresa teuml latinitetit peumlrkateumlsisht teuml romanitetit ballkanik Neuml keumlteuml hapeumlsireuml ka

1 Mikrotoponime me prejardhje nga latinishtja ballkanike teuml vazhduara nga popullata shqipfoleumlse [si psh emrat Keumllkerja Ledina e Keumllkerave Guri Kilikereumls neuml katundet Junik Voksh Planejeuml dhe Blaccedil neuml rrethina teuml Deccedilanit Gjakoveumls e teuml Prizrenit qeuml rrjedhin nga teuml lat vulgare calcariacalcarea bdquogeumllqere gropeuml e geumllqeres vend me gur geumllqerjerdquo Shtatuli nga lat statio bdquostacion vendroje ushtarakerdquo Rriacutepa shkeumlmb neuml katundin Muzheccedilk teuml krahineumls seuml Triepshit Ripa neuml katundin Botusheuml teuml Gjakoveumls e ndoshta edhe emri i zhdukur Ripanje i njeuml katundi qeuml neuml vitin 1455 ishte evidentuar peumlr neuml rrethina teuml Podieveumls seuml sotme qeuml ndoshta rrjedhin nga ripam bdquobuzeuml lumi kodeumlr shkeumlmbrdquoe latinishtes dromonimi Udha pukeuml neuml katundin Rrenc teuml krahineumls seuml Opojeumls qeuml mund teuml jeteuml vazhdim shqiptar i sintagmeumls toponimike Via publica teuml latinitetit ballkanik] dhe sosh teuml ruajtura neuml trajta teuml bdquoshtanguarardquo teuml tyre latine-ballkanike [si Cibrina bjeshkeuml e larteuml kulloteuml e madhe midis katundeve Kovaccediliceuml e Bajgoreuml teuml maleumlsiseuml seuml Mitroviceumls mikro-hidronimi Cibrin peumlrkateumlsisht Cibren neuml kompleksin Staraselleuml sipri katundit Moj-stir teuml rrethinave teuml Istogut Picel bjeshkeuml neuml krahineumln e Shaleumls seuml Bajgoreumls e afeumlrt peumlrkah prejardhja me nocionin retoroman Pitz neuml kuptimin bdquomajeuml e mprehteuml malirdquo i zgjeruar me prapashteseumln -el qeuml deumlshmohet edhe neuml toponime teuml tjera me prejardhje latine teuml hapeumlsireumls seuml Ballkanit Kurvalla peumlrkateumlsisht Maja e Kurvalls bjeshkeuml kulloteuml e male neuml veri teuml Gjeroviceumls neuml kompleksin e Bjeshkeumlve teuml Nemuna nga adjektivi latin cŭrvus bdquoi dredheumlt i lakuar beumlrrylrdquo dhe nga apelativi vallis bdquolugineumlrdquo dhe

2 Mikrotoponime teuml sajuara nga emri etnik vllah [khs emrat e katundeve Vllahinje neuml krahineumln e Shaleumls seuml Bajgoreumls dhe teuml regjionit teuml Hasit teuml peumlrmendur neuml vitet 1313-1318 dhe 1330 Vllaseuml teuml regjionit teuml Gallapit dhe shumeuml mikro-toponime teuml deumlshmuara neuml burime kisheumltare serbe qeuml e mbajneuml artibutin vlaški vlaška bdquoi e vlleheumlverdquo neumlpeumlr gjitheuml hapeumlsireumln e Kosoveumls nga antroponime vllahe e sllave dhe sosh teuml zgjeruara edhe me prpashteseumln karakteristike vllahe aromune teuml zvogeumlliseuml -şor [Khs Bunkov Vinograd bdquoVneshta e Bunk-utrdquo i peumlrmendur neuml v 1330 afeumlr katundit Beumlrnjakeuml teuml rrethineumls seuml Rahovecit Dabšor - vend ku ishte njeuml vreshteuml i peumlrmendur neuml v 1198-1199 Milšor shkorret neuml rrethina teuml katundit

Radesh teuml regjionit teuml Goreumls i peumlrmendur neuml v 1348 Papulova Rupa ldquoGropa e Papulitrdquo midis katundeve Pagarusheuml e Dobeumlrdolan teuml Suharekeumls i peumlrmendur neuml vitin 1327 Selištor emeumlr i zhdukur i njeuml vendbanimi i deumlshmuar neuml vitet 1566-1574 neuml regjionin e Gjilanit Skokšor ujeumlvaretheqafeuml neuml Bjeshkeumlt e Nemuna neuml rrethina teuml Istogut i deumlshmuar neuml fund teuml shek 13 Tudorč Dol i deumlshmuar neuml v 1348 peumlr neuml rrethina teuml katundit teuml soteumlm Keumlrstec teuml krahineumls seuml Goreumls dhe mikrotoponimet e sotme Babshori neuml katundin Kralan teuml krahineumlzeumls Dushkajeuml teuml Gjakoveumls Banishori - vend neuml katundin Kernineuml teuml Istogut etj] dhe nga brumi lek-sikor i romanishtes ballkanike peumlrkateumlsisht i vllahishtesarumanishtes [Khs mtp Carina Carinat ara e fusha neuml katundet Hoccedileuml e Madhe Zoqisht e Opterusheuml neuml rrethina teuml Rahovecit nga rum ţagraverinǎ bdquoareuml ugar 2 tokeuml e katunditrdquo] e shumeuml emra teuml tjereuml

Keumlta (emra) janeuml gjurmeuml onomastike teuml popullateumls baritore me prejardhje trakasedakase fillimisht teuml romanizuar e meuml voneuml teuml bullgarizuar neuml hapeumlsireumln gjuheumlsore teuml bullgarishtes maqedonishtes qeuml nga perandoria bullgare u soll neuml Kosoveuml gjateuml shekujve 10-12 Meuml voneuml gjateuml shekujve 13-14 kjo popullateuml u beuml bdquoproneumlrdquo e qendrave kisheumltare serbe si Banjska Graccedilanica Deccedilani e Patrikana e Pejeumls Neuml pjeseuml teuml tjera teuml Kosoveumls kah nuk kishte qendra kisheumltare serbe (si psh krahinat e Llapit Gallapit Moraveumls) kishte vlleheuml teuml pavarur nga kisha serbe Midis keumltyre vlleheumlve kishte edhe sish teuml ardhur nga hapeumlsira gjuheumlsore e gre-qishtes Peumlrkundeumlr tezeumls sipas seuml cileumls vlleheumlt e hapeumlsireumls seuml sotme teuml Kosoveumls bashkeuml me sish teuml pjeseumls jugore teuml Ballkanit qenkan shpeumlrngulur neuml shek 15 neuml Dal-maci e deri neuml Istri uneuml kujtoj se keumltu kemi teuml beumljmeuml meuml pareuml me procesin e peumlrfunduar neuml shek 15 teuml deromanizimit teuml vlleheumlve peumlrkateumlsisht qeuml pjesa e popu-llateumls ardheumlse romane e vendosur neuml e rreumlnzeuml Bjeshkeumlve teuml Nemuna Sharit Pash-trikut dhe pjeseumls shqiptare teuml Kopaonikut u shqiptarizua ndeumlrsa pjesa e vendosur neuml vise rrafshinore peumlrkateumlsisht rreth Rahovecit neuml Rrafsh teuml Kosoveumls dhe pjeseumlrisht neuml rrethina teuml Novoberdeumls e teuml Gjilanit u serbizua

Dija shqiptare e gjuheumlsiseuml eumlshteuml marreuml krejt pak peumlr teuml mos theuml-neuml fare me ccedileumlshtjen e mbetjeve onomastike teuml latinitetit e teuml romani-tetit ballkanik neuml hapeumlsireumln etno-linguistike teuml shqiptareumlve jashteuml ku-fijve teuml shtetit teuml soteumlm shqiptar Duket se keumlshtu ndodhi peumlr shkak se edhe ata pak romanisteuml qeuml i ka Kosova u peumlrqendruan kryesisht neuml meuml-simdheumlnie teuml latinishtes e teuml freumlngjishtes neuml peumlrkthime veprash letrare etj nga gjuheuml neolatine jo porse edhe neuml studime neuml rrafshin diakro-nik teuml raporteve teuml shqipes me latinitetin ballkanik

Veteumlm keumlshtu kujtoj uneuml mund teuml kuptohet peumlrse neuml pjeseumln ko-sovare teuml filologjiseuml romane nuk u trajtua ccedileumlshtja e peumlrmasave teuml lati-nizimit teuml popullateumls vendeumlse teuml Dardaniseuml seuml lashteuml e as ccedileumlshtja e pra-niseuml e bashkeumljeteseumls dhe peumlrmasat e shqiptarizimit teuml popullateumls roma-

ne-ballkanike teuml njohur me emrin e peumlrgjithsheumlm vllah (arumun ku-covllah karagun gogeuml cincar) dhe me emra teuml tjereuml

Para se trsquoi parashtroj venerimet e mia peumlrkitazi me keumlteuml temeuml e njoftoj lexuesin e nderuar se uneuml nuk kam kompetenca neuml fusheumln e ro-manistikeumls Teuml gjitha teuml dheumlnat e sjella neuml keumlteuml trajteseuml timen mbeumlshte-ten mbi rezultate teuml studiuesve romanisteuml sllavisteuml e indoeuropeisteuml teuml huajeuml teuml cileumlt porse nuk i kishin pasur peumlr temeuml trajtimi elementet la-tine-ballkanike e ato vllahe neuml makro- e mikrotoponimineuml e hapeumlsireumls seuml sotme teuml Kosoveumls

Nga studime teuml keumlsaj natyre kam veneruar se ka areumlsye teuml prano-het qeuml neuml mikrotoponimineuml aktuale teuml Kosoveumls ka dy shtresa teuml lati-nitetit peumlrkateumlsisht teuml romanitetit ballkanik Neuml keumlteuml hapeumlsireuml ka

1 Mikrotoponime me prejardhje nga latinishtja ballkanike dhe

2 Mikrotoponime me prejardhje nga brumi leksikor i romanish-tes ballkanike peumlrkateumlsisht i vllahishtes

I Shtreseumls seuml pareuml i peumlrkasin kryesisht emrat qeuml shenjojneuml male bjesh-keuml si bf Cibrina bjeshkeuml e larteuml kulloteuml e madhe midis katundeve Kovaccediliceuml e Bajgoreuml teuml maleumlsiseuml seuml Mitroviceumls Emri i keumlsaj bjeshke eumlshteuml i seuml njeumljteumls prejardhje si edhe emrat Cibar e Cibrica teuml lumenjve neuml hapeumlsira teuml Bullga-riseuml teuml cileumlt (emra) dijetari bullgar V Georgiev i sheh teuml sajuar nga varianti cibăr i mbiemrit teuml formuar nga apelativi cibrina qeuml deumlshmohet edhe neuml traj-teumln cibrec me kuptimin ldquo(qiell) i kthjelleumlt i qarteumlrdquo Peumlrafeumlrsisht keumlteuml kuptim peumlrkateumlsisht ldquomot i mireuml qiell pa vraneumlsirardquo

httpdu102wdub102maillivecommail-1345c8f6ae48653b__ftn11 fjala cibrina e ka edhe neuml teuml folmen e regjionit teuml Ohrit ndeumlrsa neuml teuml folmen e Keumlrccediloveumls fjala dhe mbiemri neuml trajtat cibrak-u e cibrak e ka kuptimin bdquoi ftohteuml i madh acar ngriceumlrdquo bdquoPeumlrjashta asht cibraku i madhrdquo qeuml ndonjeuml studiues e merr gabimisht peumlr sllavizeumlm teuml keumlsaj teuml folmeje teuml shqipes httpdu102wdub102maillivecommail-1345c8f6ae48653b_ftn2

2 Apelativi cibrina dhe mbiemri cibăr bashkeuml me foljen pavetore

cibree se bdquopastrohet kthjelletrdquo paskan hyreuml neuml bullgarishten sipas di-jetarit Vl Georgiev nga latinishtja vulgare cēbrus bdquoi qarteuml i pasteumlr i

1 Sipas Zamfira Mihaila Arumunische Elemente im Bulgarischen Revue des eacutetudes sud-

est europeacuteennes 18 (1970) f 400 2 khs Qemal Murati Fjalor i sllavizmave neuml teuml folmet e shqiptareumlve teuml Maqedoniseuml

Albas Prishtineuml (pa vit teuml botimit) f 21

kthjelleumltrdquo me ndeumlrmjeteumlsimin e popullateumls autoktone teuml romanizuar thrakase ose dako-mize qeuml neuml shek 2 para ereumls soneuml e cila (popullateuml) keumlteuml fjaleuml e peumlrdorte neuml trajteumln cibăr Edhe kalimi i ē neuml i peumlrkateumlsisht i kίabroV neuml kέabroV sqaron Vl Georgiev qenka veccedilori e thrakishtes peumlrkateumlsisht e dako-mizishtes3

Neuml driteumln e njeuml zhvillimi teuml keumltilleuml Georgiev shton meuml tej se edhe kalimi i keneuml tse (= ce) si dhe neuml c eumlshteuml veccedilori e dialektit teuml arumanishtes prandaj fjaleumln cibăr ky e sheh peumlr si huazim aromun neuml leksikun bullgar e neuml emra vendesh teuml hapeumlsireumls seuml bullgarishtes aqeuml meuml pareuml pse kjo fjaleuml del neuml teuml folme pereumlndimore teuml bullgarishtes prej nga i rezulton se ky element i huaj paska hyreuml neuml bullgarishten bdquonga arumuneumlt dmth nga popullata e romanizuar e keumltij territorirdquo4 Neuml teuml mireuml teuml keumlsaj teze flet edhe rrethana qeuml neuml territorin e Rumaniseuml ekziston emri Cibru i vendit i cili mund teuml jeteuml refleks i njeuml trajte latine Cebro (castellum) prej nga e heq prejardhjen edhe emri Cibrica i lumit neuml Bullgari Uneuml po e shtoj neuml keumlteuml mes veteumlm rrethaneumln qeuml emrin e cituar meuml lart Cebro (castellum) teuml keumlshtjelleumls histo-riografi Flavius Vegetius Renatus e peumlrmend neuml vepreumln e vet Institutorum rei Militaris peumlr si keumlshtjelleuml neuml Daki neuml trajteumln Cebri5 Sipas M Oroş6 ky mbiemeumlr peumlrmbahet edhe neuml emrin Cebru teuml njeuml mali neuml kompleksin e Kar-pateve dhe sipas E Petrovici7 jo rralleuml edhe si emeumlr personal an-troponim i rumuneumlve

Peumlrkitazi me prejardhjen substratike teuml fjaleumls cibar teuml toponi-meve qeuml rrjedhin nga kjo mendim teuml vetin ka shfaqur edhe dijetari bullgar B Simeonov8 Ky e veuml neuml spikameuml rrethaneumln se emrat me ori-gjineuml latine qeuml neuml bullgarishten kaneuml hyreuml peumlrmes trakishtes dalin kryesisht neuml format me c (khs Vacicel Cerecel Cikura nga Cicura

3 sipas Zamfira Mihaila poaty 4 Poajo poaty 5 Ilireumlt dhe Iliria te autoreumlt antikeumlTiraneuml 2002 f 386 6 sh Din Toponimia văii Bistrei (Judetul Bihor) in Studii şi materiale de onomastică

Editura Academiei Republicii Socialiste Romaacutenia 1968 f 192 khs shpjegimin neuml punimin e saj teuml cituar meuml lart Arumunische pădure de foioase bdquoIcircn

accastă pădure sicircnt multe căprioare şi cebrildquo 7 khs Omonime formate din antroponime icircn Carpaţii romacircneşti neuml Studii şi materiale de

onomastică Editura Academiei Republicii Socialiste Romaacutenia 1968 f 192 8 sh O haraktere mestnih nazanii romanskoga proishozdenia v Bolgarii Actes de XI

Congres international des sciences onomastiques 2 Sofia 1973 f 282-283

Kornicel nga Cornicel dhe seuml fundi Cibar e Cibrica nga Cēbrus) Sipas persiatjeve teuml Simeonov-it hapeumlsira neuml teuml cileumln adjektivi cēbrus eumlshteuml ruajtur neuml trajteumln e tij teuml papalalizuar puccedilet me njeuml treveuml gjuheumlsore bdquola-tine-shqiptarerdquo neuml teuml cileumln ndeshet rregullisht edhe teumlrrnimi karakte-ristik (SG peumlr shqipen) i s neuml sh (khs Šarašur nga lat saristura rus prьižok gjerm Sprung bdquokeumlrcim kapeumlrcim 2 gabim neuml radhitjerdquo Šug-lja nga lat Sugela Šugarnik nga Sgarnik nga lat sugare bdquoshtojrdquo Šur-dil nga SurdSurda rus bdquovend i madh hapeumlsireuml gjereumlsirdquo etj)9

Mendim teuml vetin peumlrkitazi me keumlteuml emeumlr ka shfaqur edhe gjuheuml-tari serb I Popović Neuml njeuml punim teuml tijin ky thoshte qeuml Cibrica mund teuml sqarohet si emeumlr i latinitetit vulgar (ballkanik) Ci(a)brus peumlrkateuml-sisht Ki(a)brus neuml teuml cilin (kalim) roli ndeumlrmjeteumlsues po u dashka trsquoi atribohet sllavishtes me ccedilrsquorast keumltu paskemi teuml beumljmeuml me teumlrrnimin e k gt c neuml vend teuml atij k gt ć Keumlteuml tezeuml teuml veten I Popović e mbeumlshtet edhe tek fenomeni i palatalizimit teuml ki-ke- i cili bdquoneuml sllavishten jep gjith-ashtu cice dhe jo čičerdquo10 Neuml njeuml punim tjeteumlr teuml tijin autori I Po-pović11 shton se tek emri Cibrica i lumit neuml Bullgari paskemi teuml beumljmeuml me njeuml vazhdimeumlsi sllave teuml njeuml trajte parasllave Κέβρος ashtu si edhe tek emri Ogosta i Bullgariseuml qeuml rrjedh nga njeuml A(u)gusta e latinishtes

Duke qeneuml se emri Cibrina i Kosoveumls shenjon njeuml bjeshkeuml kulloteuml teuml gjereuml mbi teuml cileumln fort rralleuml apo kurrnjeumlhereuml nuk ka re e vraneumlsira lejohet paravendimi qeuml (edhe) kjo mund ta keteuml marreuml emrin nga njeuml fjaleuml e cila e ka kuptimin bdquoi (e) qarteuml i (e) kthjelleumltrdquo Ky paravendim gjen mbeumlshtetje edhe tek rrethana qeuml peumlr adjektivin e peumlrmbajtur neuml emrin Cibrina teuml keumlsaj bjeshke neuml teuml folmen lokale shqipe nuk ka ndonjeuml adjektiv apo apelativ korrespondent me kuptimin qeuml e ka emri i bjeshkeumls dhe qeuml emri latin nuk eumlshteuml peumlrkthyer siccedil ka ndodhur psh me emrin Bistreţ (nga slav bistro bdquoi kthjelleumltrdquo) teuml njeuml liqeni qeuml ndodhet jo larg nga vendi i quajtur Cibar i Bullgariseuml12 qeuml srsquoeumlshteuml tjeteumlr veccedilse peumlrkthim sllav i njeuml emir latin i sajuar nga lat cebrus bdquoi kthjelleumltrdquo

9 Poai poaty f 283 10 sh Vlacho-serbica Influence de la langue roumaine sur le serbokroate et sa geographie

Godišnjak II Sarajevo 1961 f 118 11 sh Die Einwanderung der Slaven in das Ostroumlmische Reich im Lichte der Sprach-

forschung Zeitschrift fuumlr Slawistik Bd III 1958 f 706 12 sh Aurelian Constantinescu Sur quelques sourvivances romanes dans la toponymie

Neuml keumlteuml grup emrash uneuml e shtoj edhe mikrotoponimin Cibrin13 peumlrkateumlsisht Cibren14 qeuml shenjon njeuml krua neuml kompleksin Staraselleuml si-pri katundit MujstirMojstir teuml periferiseuml seuml qytetit teuml Istogut

Neuml driteumln e rrethaneumls qeuml ky emeumlr vendi gjendet pikeumlrisht neuml ateuml pjeseuml teuml hapeumlsireumls seuml sotme teuml Kosoveumls popullsia dardane e seuml cileumls e kishte peumlrpara dhe neuml shekujt e pareuml teuml sundimit romak muncipiumin (komuneumln) e vet teuml njohur si Municipium DD peumlrkateumlsisht Municipi-um Dardanorum ose Municipium Damastium Dardanorum dhe qeuml siccedil e ka deumlshmuar dijetarja F Papazoglu15 popullata e keumltushme dardane kishte pothuaj se peumlrgjitheumlsisht antroponimi ilire i hapet udheuml pohimit se keumltu kemi teuml beumljmeuml me njeuml emeumlr me prejardhje nga latiniteti ballkanik i cili eumlshteuml vazhduar veteumlm nga popullata e romanizuar dar-dane dhe jo me ndeumlrmjeteumlsimin e ndonjeuml popullate tjeteumlr peumlrkateumlsisht asaj sllave apo aromune Kjo sepse sikundeumlr veumlrente P Skok16 neuml meglenorumanishten njeuml c e latinishtes do teuml reflektohej neuml č khs čur lt čiur nga lat cibrum si edhe čireašă e činušă Ky emeumlr nuk eumlshteuml va-zhduar as nga sllaveumlt ardheumls sepse edhe ato krejt pak fjaleuml latine neuml gjuheumlt sllave teuml Jugut sidomos ato latinizma teuml paravenduara peumlr neuml hapeumlsireumln e dialektit teuml ccedilakavishtes (khs rationeltračun dhe rogatione lt rugătšuni) janeuml mbase reflekse teuml vona teuml togut lat-ti Emri latin i keumlsaj bjeshke nuk i eumlshteuml neumlnshtruar as veccedilorive fonetike teuml shqipes Kjo sidomos pse njeuml c (c k) nistore e latinishtes khs lat cicer - shq qiqeumlrr lat cepa - shq kepaqepa lat cerasia - shq qershi-a etj eumlshteuml reflektuar neuml shqipen si palatal (q) dhe seuml keumlndejmi do teuml pritej njeuml variant shqip Qibrina ose Ccedilibrina

Peumlr teuml mos qeneuml i aneumlsheumlm neuml trajtimin e prejardhjes seuml keumltyre em-rave duhet peumlrmendur qeuml bjeshka Cibrina e Kosoveumls ndodhet neuml ateuml hark gjeografik neuml teuml cilin eumlshteuml edhe bjeshka e quajtur Barel Kur po e shkok-

roumaine Ballkansko ezikoznanie (Linguistique Balkanique) 211978 f 32

13 Siccedil e ka sheumlnuar neuml terren Svetozar Stijović Onomastika zapadnog dela Metohijskog (Pećkog) Podgora Onomatološki prilozi III SANU Beograd 1982 f 321

14 Siccedil e ka sheumlnuar neuml terren Dr Jusuf Osmani Vendbanimet e Kosoveumls 12 Burimi (Istogu) Prishtineuml 2004 f 130

15 sh punimin e saj Dardanska Onomastika Zbornik Filozofskog Fakulteta VIII Spomenica Mihaila Dinića 1 Beogradski Univerzitet Beograd 1964

16 khs Iz Rumunske Literature o Balkanskim Vlasima neuml Glasnik Skopskog Naučnog Društva Veumlllimi II Fashikulli 1-2 Shkup 1927 f 300-301

lonte puneumln e prejardhjes seuml emrit Barelić teuml katundit teuml rrethinave teuml Vra-njeumls (Serbi) autori O Franck17 e lejonte mundeumlsineuml qeuml ky oikonim do teuml mund teuml sqarohej me fjaleumln veneciane qeuml po e hiqka prejardhjen nga fjala romane barela (toskan barile) bdquofuccedili vecircnerdquo duke e mbeumlshtetur keumlteuml sqarim teuml vetin tek rrethana qeuml neuml qytetin e Novobeumlrdeumls kishte gjateuml mesjeteumls seuml voneuml romaneuml raguzas e venedikas peumlrkateumlsisht qeuml fjala romane barela ka hyreuml neuml teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit Keumltij interpretimi teuml O Franck-ut uneuml ia shtoj faktin qeuml raguzaneuml e venedikas kishte gjateuml mesjeteumls edhe jo larg bjeshkeumls seuml Barelit peumlrkateumlsisht neuml kolonineuml raguzase-sase teuml Trepccediles dhe se ccedilrsquoeumlshteuml me reumlndeumlsi themeltare bjeshka Barel deumlshmohet qeuml neuml ccedilerekun e pareuml teuml shek 14 peumlrkateumlsisht neuml krisobuleumln e pandehur peumlr teuml viteve 1313-1318 teuml sundimtarit serb St Milutin shprehimisht peumlr si vendbanim i vlleheumlve peumlrkateumlsist si Vlasi Bareljevrsquoski18 bdquoVlleheumlt e Barelitrdquo Nga ky burim kishtar serb nuk mund teuml meumlsohet neumlse edhe neuml keumlteuml rast kemi teuml beumlj-meuml me popullateuml vendeumlse teuml romanizuar qeuml administrata dhe kisha serbe ishte meumlsuar ta quante bdquovlahъ shm vlasirdquo apo me vlleh teuml ardhur nga vise jugore teuml Ballkanit neuml koheumln e pushtimeve bullgare gjithsesi peumlrpara push-timit teuml Kosoveumls nga principata serbe e Rasheumls seuml Nemanjidasve Neuml teuml mireuml teuml tezeumls seuml meumlsipeumlrme do teuml fliste rrethana qeuml po neuml keumlteuml koheuml po neuml keumlteuml burim dhe po neuml keumlteuml hapeumlsireuml deumlshmohet edhe katounъ blъgarъskii19 bdquokatuni i bullgareumlverdquo sot shq Bugariq serb Srbobran

Me prejardhje nga latinishtja vulgare dhe vazhdimeumlsi teuml padisku-tueshme shqiptare eumlshteuml sipas mendimit tim edhe emri Keumllkerja - njeuml mal gurinor kulloteuml neuml territorin e katundit Junik Ledina e Keumllkerave neuml katundin Voksh midis Deccedilanit e Gjakoveumls Keumllkerja njeuml kodeumlr neuml katundin Planejeuml teuml Prizrenit si dhe Kilikerja e Guri i Kilikereumls neuml ka-tundin Blaccedil teuml teuml krahineumls seuml Opojeumls Neuml teuml gjitha keumlto mikrotoponime peumlrmbahet trajta latine-vulgare calcariacalcarea bdquogeumllqere gropeuml e geumll-qeres vend me gur geumllqerjerdquo nga e cila rrjedh edhe fjala e sotme e shqipes geumllqerekeumllqere dhe trajtat e saj meuml teuml vjetra keumllqere keumlrqele keumlrqeleuml kalkerre kercele qeuml i sjell Fr Miklosich20 Me interes peumlr tu

17 sh Studien zur serbokroatischen Ortsnamenkunde Leipzig 1932 f 48 18 sh Lj Kovačević Svetostefanska hrisovulja Spomenik SKA 4 (1890) f 8 Trajta e deumlshmuar neuml vitin 1455 Bariljevo dhe e sotmja Barileveuml eumlshteuml deformim i trajteumls

seuml kryehereumlshme Barel- 19 sh Poai Poaty f 8 20 khs trajteseumln e tij Albanische Forschungen II Die romanische Elemente im Albane-

sqaruar neuml keumlteuml mes mbetet ccedileumlshtja peumlrse popullata shqiptare vendeumlse i ruajti deri neuml diteuml tonat mikrotoponimet e sajuara nga trajta latine-ball-kanike calcaria e fjaleumls ndeumlrsa veteuml keumlteuml apelativ e tjeteumlrsoi neuml keumllqe-re-geumllqere peumlrkateumlsisht peumlrse edhe kjo fjaleuml e latinitetit ballkanik nuk e peumlrsoi neuml shqipen fenomenin e palatalizimit teuml c (k) nistore teuml latinish-tes siccedil ndodhi psh me fjaleumlt qershi (nga lat cerasia) e qiqeumlrr (nga lat cicer) Sqarimi nga romanisteuml kompetenteuml i keumlsaj ccedileumlshtjeje do teuml tre-gonte neumlse neuml keumlteuml zoneuml bjeshkeumlsh kishte ende ilireuml teuml latinizuar foleumls teuml latinishtes ballkanike apo veteumlm ilirishtfoleumls vazhdues teuml njeuml gjend-jeje teuml para kalimit teuml ilirishtes neuml arbeumlrishtenshqipen

Me prejardhje nga latinishtja popullore e Ballkanit do teuml jeteuml si-pas mendimit tim edhe emri Kurvalla peumlrkateumlsisht Maja e Kurvalls (e larteuml 2303 m) i njeuml bjeshkekullote dhe maleve neuml veri teuml Gjero-viceumls neuml kompleksin e Bjeshkeumlve teuml Nemuna midis katundeve Botu-sheuml e Junik teuml Maleumlsiseuml seuml Gjakoveumls Ka mundeumlsi qeuml emri i keumlsaj bje-shke teuml jeteuml sajuar nga adjektivi latin cŭrvus bdquoi dredheumlt i lakuar keuml-rrylrdquo dhe nga apelativi vallis bdquolugineumlrdquo Si i keumltilleuml emri shqip i keumlsaj lugine neuml Bjeshkeumlt e Nemuna do teuml jeteuml i teuml njeumljtit formant si edhe emri Curvalle mbase bjeshkeuml neuml Franceuml21

Pokeumlshtu mund teuml thuhet edhe peumlr emrin Picel teuml bjeshkeumls neuml re-gjionin e (Shaleumls seuml) Bajgoreumls Ka mundeumlsi qeuml ky emeumlr teuml jeteuml i seuml njeumlj-teumls prejardhje peumlrkateumlsisht latine si edhe emri Pitztal bdquoLugina Gryka e Pic-itrdquo neuml krahineumln e Tirolit peumlr teuml cilin mendohet se rrjedh nga no-cioni retoroman Pitz neuml kuptimin bdquomajeuml e mprehteuml malirdquo Prejardhjen latine ballkanike teuml emrit teuml keumlsaj bjeshke do ta deumlshmonte edhe pra-pashtesa -el e cila deumlshmohet edhe neuml toponime teuml tjera me prejardhje latine teuml hapeumlsireumls seuml Ballkanit Kjo prapashteseuml peumlrmbahet psh edhe neuml emrat e vendeve Vacicel Cerecel Kornicel qeuml i shkoklonte dijetari bullgar B Simeonov22

Ndeumlr mikrotoponime latine qeuml me ndeumlrmjeteumlsimin e populateumls vendeumlse seuml pakut gjysmeuml teuml romanizuar u peumlrcoll deri neuml diteuml tonat do

sischen Wien 1871 f 8

21 khs A Dauzat et Ch Rostaing Dictionnaire des noms de lieux de France bot Librairie Larousse Paris 1963 f 236

22 sh O haraktere mestnih nazanii romanskoga proishozdenia v Bolgarii Actes de XI Congres international des sciences onomastiques 2 Sofia 1973 282-283

teuml jeteuml edhe pjesa e dyteuml e dromonimit Udha pukeuml qeuml uneuml veteuml e kam sheumlnuar para meuml shumeuml se 30 vitesh neuml katundin Rrenc teuml krahineumls seuml Opojeumls Ka mundeumlsi qeuml emri i keumlsaj udhe teuml jeteuml refleks i shqipfoleumlsve vendeumls i sintagmeumls toponimike Via publica teuml latinitetit ballkanik ashtu sikundeumlr ndodhi sipas prof E Ccedilabej edhe me emrin Puka teuml qytetit teuml soteumlm teuml Veriut teuml Shqipeumlriseuml

Tufeumls seuml emrave teuml vendeve me prejardhje nga latinishtja ballka-nike neuml hapeumlsireumln gjuheumlsore teuml shqipes (khs psh Postripa (nga para-fjala latine post bdquoprapa mbasrdquo dhe apellativi rīpa bdquobreg ngriturineumlrdquo neuml rrethina teuml Shkodreumls Ripa (afeumlr katundit Domni teuml Kavajeumls)23 Rriacutepa njeuml shkeumlmb emrin e teuml cilin e kam sheumlnuar veteuml neuml katundin Muzheccedilk teuml krahineumls seuml Triepshit midis Shkodreumls e Podgoriceumls e ndonjeuml tjeteumlr beumln trsquoi shtohet edhe emri Ripa i njeuml vendi neuml katundin Botusheuml teuml Gja-koveumls e ndoshta edhe emri Ripa i lokalitetit kodrinor teuml periferiseuml seuml Gjakoveumls buzeuml lumit teuml Erenikut neuml teuml cilin qenkan gjetur gypa teuml njeuml ujeumlsjelleumlsi dhe njeuml shtatore mashkulli teuml periudheumls romake24 Ky mikrooro-nim eumlshteuml sajuar nga fjala latine rīpa ae bdquobreg ngriturineumlrdquo Keumltu bie ndoshta edhe emri Ripanje i zhdukur i njeuml katundi qeuml ndodhej neuml njeuml timar me kompleksin Ugrijat midis katundeve Grashticeuml e Mramuer teuml krahineumls seuml Gallapit25

Mbetje onomastike nga latiniteti ballkanik do teuml jeteuml edhe emri Shtatuli i njeuml kullote teuml gjereuml pas vendit shkeumlmbor teuml quajtur Kisha neuml katundin Blaccedil teuml krahineumls seuml Opojeumls Edhe ky mikrotoponim do teuml jeteuml me prejardhje latine Neuml teuml mireuml teuml paravendimit se keumltu kemi teuml beumljmeuml me njeuml emeumlr teuml shtreseumls latine-ballkanike do teuml shkonte edhe rrethana qeuml neuml bazeuml teuml geumlrmimeve arkeologjike eumlshteuml deumlshmuar se neuml keumlteuml vend kishte neuml koheumln e sundimit romak njeuml statio26 bdquostacionrdquo Veteuml funksio-ni dhe pozita e vendit Shtatuli e lejojneuml paravendimin se keumltu kemi teuml beumljmeuml me njeuml zgjerim dhe toponimizim peumlrmes prapashteseumls latine-ro-mane -ul teuml zvogeumlliseuml teuml njeuml statio teuml paemeumlr Statul qeuml veteumlm me 23 sh Emil Lafe Toponime latine-romane neuml truallin e shqipes Studime Ilire II Prishtineuml

1978 f 133 24 Sipas Exhlale Dobruna Teuml Dheumlnat Arkeologjiko-Toponimike peumlr Treveumln e Gjakoveumls

Toponimia e Gjakoveumls me Rrethineuml Gjakoveuml 2002 f 59 25 sh Hamid Hadžibegić Adem Handžić Ešref Kovačević Oblast Brankovića Opširni

katastarski popis iz 1455 godine Orijentalni Institut u Sarajevu Sarajevo 1972 f 303 26 N Vulić Antički spomenici naše zemlje Spomenik SKA LXXI f 91

ndeumlrmjeteumlsimin e shqipfoleumlsve do teuml keteuml kaluar neuml trajteumln Shtatul Keuml-tu kemi teuml beumljmeuml me kalimin e rregullt teuml togut konsonantik st- teuml lati-nishtes neuml sht- neuml shqipen si psh striga rarr shtrigeuml stratum rarr shtrat e shumeuml teuml tjera Neuml teuml mireuml teuml korrekteumlsiseuml seuml paravendimit toneuml do teuml fliste rrethana qeuml njeuml kalim i togut st- teuml latinistes neuml sht- (siccedil do ta tregonte trajta Staćulina e emrit teuml njeuml vendi afeumlr Trogirit neuml brigje teuml Adriatikut teuml cilin (emeumlr) P Skok e nxirrte poashtu nga lat statio bdquostationrdquo27 nuk ndeshet as neuml sllavishten e as neuml rumanishten Neuml keumlteuml teuml fundit statio e latinishtes nuk jep njeuml ştatul por njeuml statul peumlrka-teumlsisht statuleţ bdquoqytet i vogeumllrdquo

Me prejardhje nga latiniteti ballkanik do teuml jeteuml edhe emri Gusha i njeuml peumlrrocke teuml katundit Koshare teuml Maleumlsiseuml seuml Gjakoveumls e cila duke kaluar neumlpeumlr njeuml grykeuml derdhet neuml Erenik Ky hidronim eumlshteuml sajuar nga fjala latine qeuml konsiderohet peumlr latinizeumlm i pothuaj teuml gjitha gju-heumlve teuml Ballkanit (khs shq gusheuml rum guşă bullg guša serb guša greq e re γκούσα) me kuptimin primar bdquofytrdquo dhe me ateuml teuml dytin bdquogry-keumlrdquo neuml kuptimin e terminologjiseuml gjeografike-onomastike Kjo fjaleuml ndeshet e peumlrmbajtur dendur ndeumlr mikrotoponime sidomos neuml Rumani porse edhe neuml Bullgari peumlrrkateumlsisht neuml Maqedoni Peumlrkitazi me prej-ardhjen e veteuml keumlsaj fjale mendimet janeuml teuml ndara dijetareumlt rumuneuml e bullgareuml e konsiderojneuml keumlteuml peumlr fjaleuml teuml fondit autokton teuml ruma-nishtes ndeumlrsa gjuheumltari Henrik Barić kujtonte se kjo latinizeumlm ka hyreuml neuml rumanishten me ndeumlrmjeteumlsimin e shqipes

Meuml teuml shumeumlta peumlrkah numri dhe me peumlrhapje meuml teuml gjereuml janeuml mikrotoponimet e shtreseumls romane-ballkanike peumlrkateumlsisht teuml asaj qeuml tradicionalisht i mbajneuml peumlr gjurmeuml teuml popullateumls baritore (transhuman-te e nomade) peumlrkateumlsisht teuml asaj bdquovllaherdquo

Para se teuml sjell veteumlm disa shembuj mikrotoponimesh teuml deumlshmuara neumlpeumlr burime dhe syresh aktuale me prejardhje bdquovllaherdquo po sheumlnoj qeuml teuml dheumlnat meuml teuml vjetra e njeumlkoheumlsisht edhe teuml vetmet nga teuml cilat mund teuml meumlsohet diccedilka peumlrkitazi me shtrirjen e vllehve dhe sidomos peumlrkitazi me vendbanimet blegtoralebaritore (neuml tekstin e meumlposhteumlm teuml quajtura ka-tun-e) neuml hapeumlsireumln e sotme teuml Kosoveumls gjateuml shek 13-14 mbeten disa 27 khs Prilozi k ispitivanju hrvatskih imena mjesta III Nastavni Vjesnik XI f 348

krisobula karteumldhurata urdheumlresa e dokumente teuml tjera teuml leumlshuara nga ki-sha serbe dhe nga sundimtareuml lokaleuml serbeuml teuml asaj kohe Neuml keumlteuml mes duhet pasur parasysh rrethaneumln qeuml i gjitheuml dokumentacioni kisheumltar serb ka teuml beumljeuml veteumlm me njeuml pjeseuml krejt teuml vogeumll teuml hapeumlsireumls mesjetare teuml Dardaniseuml (Kosoveumls) peumlrkateumlsisht veteumlm me vendbanimeveumlllazeumlri vllahe qeuml ishin beuml-reuml prona teuml qendrave kisheumltare teuml Banjskeumls Graccedilaniceumls Deccedilanit e teuml Priz-renit e jo pra me gjitheuml hapeumlsireumln e Kosoveumls Kjo edhe eumlshteuml arsyeja bazeuml peumlrse duhet qeuml kjo e veumlrteteuml historike-gjuheumlsore domosdo teuml gjurmohet meuml tej sepse bdquovlleheumlrdquo do teuml keteuml pasur edhe neuml ato zona teuml Kosoveumls neuml teuml cilat (e kjo eumlshteuml pjesa meuml e madhe absolute e saj) neuml koheumln e lindjes seuml keumltij dokumentacioni peumlrkateumlsisht neuml koheumln e ekspansionit neuml shek 12 teuml prin-cipateumls pushtuese teuml Rasheumls Rashkeumls dhe teuml kisheumls seuml saj nuk kishte qen-dra kisheumltare serbe Keumlteuml teuml veumlrteteuml e deumlshmon fundja sidomos prania e emrave vlleheuml teuml katundeve dhe teuml shumeuml mikrotoponimeve e edhe e disa emrave me prejardhje vllahe teuml veumlllazeumlrive gjithandej Kosoveumls seuml sotme

II 1 Mikrotoponime teuml deumlshmuara neuml burime teuml shekujve 14-15 teuml sajuara nga emri etnik vllah [khs emrat e katundeve Vllahinje neuml krahineumln e Shaleumls seuml Bajgoreumls dhe emrin Vlahinje teuml regjionit teuml Hasit teuml peumlrmendur neuml vitet 1313-1318 dhe 1330 dhe sidomos emrin e mik-roregjionit vlaška zemlja bdquoTokeuml vend i vlleheumlverdquo28 banoreumlt e teuml cilit quhen mbase edhe vlasi svetovracrsquoski bdquovlleheumlt e Sheumln Vraccedilitrdquo i cili (mikroregjion) ka teuml beumljeuml pas gjitheuml gjaseumlsh me banoreumlt mesjetareuml teuml hapeumlsireumls qeuml sot e zeumlneuml katundet Kieveuml Llashkadrenoc (nga njeuml Vlaš-ki Drenovac bdquoDrenovci i vlleheumlverdquo) Lubizhdeuml (i sheumlnuar ndonjeumlhereuml edhe si vlaška Ljubižda) Gllareveuml Rixheveuml dhe Plloccediliceuml teuml komuneumls seuml Klineumls vlaška kućišta29 bdquoshteumlpiteuml e vlleheumlverdquo neuml rrethina teuml Prishtineumls Vllaseuml teuml regjionit teuml Gallapit dhe shumeuml mikrotoponime teuml deumlshmuara neuml burime kisheumltare serbe qeuml e mbajneuml artibutin vlaški vlaška ldquoi e vllehverdquo neumlpeumlr gjitheuml hapeumlsireumln e Kosoveumls

Neumlpeumlr burime kishtare serbe janeuml deumlshmuar edhe disa mikrotom-ponime posesive neuml pjeseumln e dyteuml teuml teuml cilave peumlrmbahet emri etnik i 28 sh Vatroslav Jagić Svetostefanski hrisovulj kralja Stefana Uroša II Milutina Wien

1890 Banoreumlt e keumltij regjioni quheshin neuml vitin 1330 edhe Vlasi Svetostefanski bdquoVlleht e kisheumls manastirit teuml Sheumln Stefanitrdquo teuml Banjskeumls (khs edhe S Milojević Dečanske hrisovulje Glasnik Srpskog Učenog Društva 12 (1880) f 93

29 khs tekstin bdquomegju dobroglĕgje i arhidijače u kamenь koi postaviše kako putь izlazi is krive vĕje i prĕs putь u dolь i uz dolь u vlašrsquoka kućišta rdquo Dečanske hrisovulje f 96

vllehve neuml raseumln gjinore teuml serbishtes vlaški vlaška ldquoi e vllehverdquo Teuml keumlsaj natyre janeuml psh mikrotoponimet Vlaški brod30 bdquoVau i Vllehverdquo i cili eumlshteuml deumlshmuar neuml dokumentin e viteve 1313-1318 dhe qeuml ka teuml beumljeuml me vendin e quajtur edhe sot Llashki brodi neuml territor teuml katundit Dollc teuml Klineumls Vlaški laz31 bdquoShkorreti i Vllehverdquo njeuml vend i paiden-tifikuar qeuml sajonte njeumlrin ndeumlr kufinjteuml midis katundeve Gjurgjevikeuml e Shtitariceuml teuml Klineumlsrdquo dhe Vlaška kućišta32 bdquoTrojet shteumlpiteuml e Vlle-hverdquo njeuml vend poashtu i panjohur neuml kufij teuml katundit Arhidijača (ka-tundi i soteumlm shqiptar HarilaqHalilaq midis Prishtineumls e Gllogovcit) qeuml peumlrmendet neuml vitin 1330

Nga mikrotoponime teuml keumltij tipi janeuml edhe ato teuml sotmet Vlaška (V)laškište Vlaške livade e Laški potok larr Vlaški potok [neuml ka-tundin Vranisht] Vlaška e Vlaška ravn - fusheuml kulloteuml midis katun-deve Mlikeuml e Vranisht Vlaška padina Vlaška ravn (tjeteumlr) Laški put larr Vlaški put neuml Zli Potok teuml gjitha neuml krahineumlzeumln sllavishtfoleumlse teuml Goreumls teuml cilat i peumlrmend madje edhe veteuml pretendenti i tezeumls seuml prejar-dhjes serbe teuml goraneumlve - M Lutovac[33]33 si edhe mikrotoponimi Vlahinica e ndoshta edhe ai Vlani sad (i pari neuml Borje e i dyti neuml Ceumlr-noleveuml si edhe patronimi Vlaša neuml katundin goran Pakish teuml rrethinave teuml Kukeumlsit [34]34

Se emrat e meumlsipeumlrm dhe teuml tjereuml teuml keumlsaj kategorie janeuml teuml pa-ndasheumlm me pranineuml fizike teuml elementit etnik vllah dhe teuml foleumlsve teuml vllahishtes deumlshmohet nga njeuml numeumlr jo krejt simbolik teuml mikrotopo-nimeve teuml sajuara nga antroponime vllahe [khs Bunkov Vinograd bdquoVneshta e Bunk-utrdquo i peumlrmendur neuml v 1330 afeumlr katundit Beumlrnjakeuml teuml rrethineumls seuml Rahovecit tek i cili ruhet antroponimi karakteristik vllh Bun Papulova Rupa bdquoGropa e Papulitrdquo midis katundeve Pagarusheuml e

30 sh Svetostefanska hrisoulja f 3 31 khs tekstin origj ldquoA se mєgje štitarici srsquogjorgjevikomь ῶd broda cěstomь na crьkvь i ῶd

crьkvє ouzь dlьbokii dolьi ouzь drougii dolь na vlašrsquokii lazь i ouzь dělь nadь vlahє rdquo

tek Dečanske hrisovulje f 25 32 khs Dečanske hrisovulje f 27 96 A se megja kumanovu ot radojeva ccedil]i arhidijaće

ccedil] u vlašrsquoka kućišta ccedil]i meg-ju belakjevrsquocь 33 sipas Sadik Idrizi Aljabak Aromunsko-vlaški tragovi u Gori (I-IV) fejton neuml http

wwwprizren-webcommagazin 34 Teuml cilat i ka sheumlnuar N Dokle sh librin e tij Peumlr Goreumln dhe Goraneumlt (Artikuj e

Studime) Prizren 2002 f 58

Dobeumlrdolan teuml Suharekeumls i peumlrmendur neuml vitin 1327 Tudorč Dol i deumlshmuar neuml v 1348 peumlr neuml rrethina teuml katundit teuml soteumlm Keumlrstec teuml krahineumls seuml Goreumls] e sllave dhe teuml zgjeruara edhe me prpashteseumln kara-kteristike vllahearomune teuml zvogeumlliseuml -şor [khs Dabšor - vend mbase neuml rretthina teuml Prizrenit ku ishte njeuml vreshteuml i peumlrmendur neuml vitet 1198-1199 i seuml njeumljteumls prejardhje si edhe antroponimet Daboje Dabko Dabiživ teuml sllaveumlve Skokšor ujeumlvaretheqafeuml neuml Bjeshkeumlt e Nemuna neuml rrethina teuml Istogut i deumlshmuar neuml fund teuml shek 13 Milišor shkorret neuml rrethina teuml katundit Radesh teuml regjionit teuml Goreumls i peumlrmendur neuml v 1348 dhe mikrotoponimet e sotme Babshori neuml katundin Kralan teuml kra-hineumlzeumls Dushkajeuml teuml Gjakoveumls Banishori - vend neuml katundin Kernineuml teuml Istogut (qeuml sjaneuml tjeteumlr veccedilse zgjerime me prapashteseumln karakteris-tike vllaherumune -şor teuml antroponimeve Bab- e Ban- teuml deumlshmuara neuml burime teuml shek 14 edhe si antroponime teuml shqiptareumlve)

Nga grumbulli i mikrotoponimeve teuml deumlshmuara neumlpeumlr burime dhe sosh aktuale teuml sajuara nga leksiku i foleumlsve teuml vllahishtes vlen teuml peumlrmenden Kračunista - vend midis katundeve teuml sotme Studenccedilan de Reshtan teuml komuneumls seuml Suharekeumls i deumlshmuar neuml vitet 1327 e 1348 (emeumlr qeuml mbase nuk ka teuml beumljeuml me nocionin rumun crăciun peumlrkateuml-sisht seara crăciunului bdquoKeumlrsheumlndellat peumlrkateumlsisht bdquoNata e keumlrcucircnit Nata e buzmitrdquo porse me apelativin rumun crăciun i afeumlrt me teuml shqi-pes keumlrcucirc bdquotrup lisi cungrdquo teuml cilin uneuml e shoh teuml ruajtur tek mikroto-ponimi Kęrcuacutena zeacutez mal me dru ahu neuml katundin Sedllar teuml krahineumlzeumls seuml Hashaniseuml neuml kufirin e soteumlm midis Kosoveumls e Serbiseuml35

Neuml hapeumlsireumln e Kosoveumls ka edhe mikrotonime aktuale teuml padeuml-shmuara neumlpeumlr burime qeuml janeuml me prejardhje vllahe Teuml keumltilleuml janeuml emrat Kodra e Koroneumls neuml Istog dhe Koroniqet neuml katundin Cerceuml teuml Istogut36 neuml mesin e teuml cilave sdo teuml ishte mbase gabim teuml inkuadrohej edhe emri Koronica i katundit teuml rrethinave teuml Gjakoveumls Neuml drriteumln e rrethaneumls qeuml njeuml oronim Korona deumlshmohet edhe neuml zoneumln karakteris-tike romane ballkanike neuml teuml cileumln gjenden edhe emrat karakteristikeuml vlleheuml DurmetorDurmitor Negrišor Bukor Visitor Rumska Vlašić e ndonjeuml tjeteumlr e leuml teuml hapur shtegun teuml besohet qeuml keumltu kemi teuml beumljmeuml

35 I sheumlnuar neuml terren nga Bahtijar Kryeziu Onomastika e Hashaniseuml Prishtineuml 2000 f110 36 Teuml sheumlnuara neuml terren nga Jusuf Osmani Vendbanimet e Kosoveumls 12 Burimi (Istogu)

Prishtineuml 2004 f 79 88

me emra teuml sajuar nga apelativi lat corona ldquokunoreumlrdquo khs rum coroană ldquokuroreumlrdquo si edhe neuml hapeumlsireumln e sotme teuml Maqedoniseuml peumlr ku jo larg nga vendbanimi Arbanas i shek 15 - qeuml ishte neuml rrethina teuml Keumlrccediloveumls deumlshmohet edhe njeuml vend i quajtur Korun37

Me prejardhje nga leksiku i variantit latin peumlrkateumlsisht nga brumi leksikor i romanishtes ballkanike (= vllahishtesarumanishtes) do teuml jeneuml edhe emri Kashkavalli i njeuml mali neuml katundin Cerceuml teuml Istogut emri i teuml cilit lidhet me fjaleumln kashkavall teuml njeuml lloji teuml djathit qeuml neuml rumanishten njihet si caşcaval dhe qeuml prej andej do teuml jeteuml peumlrhapur edhe neuml gjuheuml teuml tjera teuml Ballkanit dhe mtp Carina Carinat ara e fusha neuml katundet Hoccedileuml e Madhe Zoqisht e Opterusheuml neuml rrethina teuml Rahovecit qeuml rrjedhin nga rum ţagraverinǎ ldquoareuml ugar 2 tokeuml e katunditrdquo] Maqina i deumlshmuar neuml vitin 1348 si Maćinci38 ldquobanoreuml teuml vendit Maqinardquo afeumlr katundit teuml soteumlm Senik teuml Rahovecit Emra vendesh teuml quajtura keumlshtu ka edhe neuml disa katunde teuml rrethinave teuml Rahovecit dhe neuml Rahovecin veteuml Keumlshtu neuml Rahovec eumlshteuml mikrotoponimi Maqina Maqina quhet dhe njeuml vend neuml katundin Potoccedilan i Epeumlrm njeuml hapeumlsireuml toke midis katundeve Nushpal Potoccedilan i Epeumlrm dhe Drenovc quhet poashtu Maqina

Si emri i vendbanimit mesjetar ashtu edhe emrat e soteumlm mund teuml shpjegohen me foljen rumune a maacutecina ldquobluajrdquo i zgjeruar me prapa-shteseumln serbe -ci me teuml cileumln neuml rastin toneuml tregohet edhe mjeshtria me teuml cileumln merret njeuml veumlllazeumlri konkrete Veteuml folja maacutecinmaćina rrjedh sipas Sextil Puscariu39 nga lat machino machinare ose ma-cinare khs lat machĭnāri (prej nga rrjedhin ital machināre span Maznar velot maknur arum e meglenorum maţin istrorum mo-ţiru)40 Tek emrat e meumlsipeumlrm kemi teuml beumljmeuml me emra vlleh teuml moti-

37 Blaže Koneski Makedonski Mesta i iminja NIO Studentski zbor Skopje 1991 f 33 38 khs J Šafarik Hrisovulja cara Stefana Dušana koiomь osniva monastirtь sv Arhangela

Mihaila i Gavrilja u Prizrenu godine 1348 Glasnik Društva Srbske Slovesnosti 15 Beograd 1862 f 276 bdquoSelo sěnjagraveni a mєgja mou z doubljanы ωt potoka ouzdolь na dělь koudě bělegě postavisьmo a ωt mєgje doubljanьske poutєmь po dělou do bělěga i vыou sěnjamь megjagrave s potočanы i s maćinci rdquo

39 khs Etymologisches Woumlrterbuch der rumaumlnischen Sprache (Lateinisches Element) Heidelberg 1905 Alejandro Cioranescu Dictionario etimologico rumano Madrid 1966 f 492

40 Fr Miklosich Die Romanischen Elemente im Albanischen f 37 i shkruan fjaleumlt italiane si maacutecina bdquomokeumlnrdquo macinare bdquobluajrdquo dhe rum maacutetsin mrum matzen bdquobluajrdquo

vuar nga puna e bluarjes teuml veumlllazeumlrive gjegjeumlse Shtubeja burim neuml katundin Poklek teuml komuneumls seuml Gllogovcit nga rumvllah ştiubei ldquoburimrdquo qeuml neuml hapeumlsireumln gjuheumlsore teuml rumanishtes ndeshet e peumlr-mbajtur neuml emrat e vendeve Dealul Ştubeilor Ştubeiul Ştubeiul-Oroşti dhe neuml krahineumln e Banatit etj dhe qeuml gjithandej e ka kuptimin ldquoburimrdquo Flori - vend neuml katundin Prapashticeuml teuml Prishtineumls (neuml hapeuml-sireumln e teuml cilit ekzistojneuml edhe mikrotoponimet Laki i Florit dhe Shko-zat e Florit (qeuml teuml gjitha e heqin prejardhjen nga fjala rumune floare ldquolulerdquo (nga lat florem) duke e peumlrfshireuml keumltu edhe emrin Nekshor teuml veumlllazeumlriseuml teuml sajuar nga antroponimi Nek- (qeuml e mbajneuml edhe shqip-tareumlt) i zgjeruar poashtu me prapashteseumln karakteristike vllahe -şor si edhe emrin Brajshori teuml njeuml veumlllazeumlrie teuml keumltij katundi) Kampula neuml katundin Marec teuml Prishtineumls (khs rum cicircmpul ldquofusheumlzeumlrdquo) Paskalica vend qeuml sipas tekstit qeuml peumlrmbahet neuml njeuml krisobuleuml teuml sundimtarit serb Stefan Uroš teuml vitit 132741 del se ishte pikeuml kufiri e katundit Shti-tariceuml peumlrkateumlsisht Tuccedilep teuml komuneumls seuml Klineumls42

Emri i deumlshmuar Paskalica i vendit neuml teuml cilin paska pasur edhe njeuml kisheuml eumlshteuml ruajturvazhduar deri neuml diteuml tonat si emeumlr homonim i vendbanit teuml rreth 10 familjeve shqiptare teuml besimit katolik teuml cilin administrata e kishte regjistruar peumlr pjeseumllagje teuml katundit Videjeuml teuml komuneumls seuml Klineumls Peumlrveccedil si emeumlr vendbanimi emri mesjetar eumlshteuml ruajtur edhe neuml mikrotoponimin Lugu i Paskaliceumls Neumlse mund trsquou be-sohet sqarimeve qeuml i sjell J Osmani43 ka mundeumlsi qeuml keumltu kemi teuml beumlj-meuml me njeuml vendbanim teuml quajtur sipas emrit teuml njeuml kishe ekzistimin e seuml cileumls neuml keumlteuml katund e deumlshmon mikrotoponimi aktual Ara e Kisheumls i keumltij katundi

Uneuml i shoh peumlr si teuml pranueshme dy interpretime teuml mundshme teuml emrit Paskalica Ky emeumlr mund teuml rrjedh nga emri latin pascha qeuml shenjonte kremten e rrshajave emeumlr ky qeuml nga ana tjeteumlr eumlshteuml huazim e trajteumlsim i pesahpesach teuml njeuml feste teuml vjeteumlr ebreite si shenj peumlr- Romanisti i njohur kroat Prof August Kovačec meuml keumlshillonte qeuml ta marr parasysh edhe

mundeumlsineuml qeuml ky emeumlr mund teuml rrjedheuml nga emri i deumlshmuar dendur Neg- peumlr si i vllehve dhe praapashtesa ndashşor

41 J Šafarik Pamatky f 96 bdquo[] na dєsno poutєmь vыšє paskalїcє na dĕlь []rdquo 42 Sipas Mitar Pešikan Iz istorijske toponimije Podrimlja Onomatoloski Prilozi II

SANU Beograd 1981 f 54 43 Vendbanimet e Kosoveumls 3 Klina Prishtineuml 2003 f 110

kujtimi i dyndjes seuml ebreiteumlve nga Egjypti Neuml teuml mireuml teuml keumltij inter-pretimi do teuml fliste rrethana e ditur qeuml emri i keumlsaj feste (khs meuml lart) eumlshteuml reflektuar neuml shqipen si Pashkeumlt Interpretimi i dyteuml i mundsheumlm do teuml ishte qeuml neuml emrin toneuml teuml peumlrmbahet antroponimi roman Pascal44 i zgjeruar peumlrkateumlsisht i toponimizuar meuml voneuml me prapashteseumln slla-ve -ica antroponim ky qeuml eshteuml ruajtur e vazhduar nga shqiptareumlt neuml peumlrputhje me reflektimin karakteristik peumlr shqipfoleumlsit khs emrin per-sonal m Pashk-u fem Pashke-ja) Prej keumlndej do teuml rezultonte qeuml ky emeumlr mund teuml jeteuml vazhduar nga shqipfoleumlsit pa iu pas dheumlneuml ref-lektimi karakteristik shqiptar Mosha Keumlshtu quhet njeuml mal kodeumlr neuml katundin Bllaceuml teuml komuneumls seuml Suharekeumls Ky emeumlr eumlshteuml me prej-ardhje vllahe jo veteumlm pse ndodhet neuml hapeumlsireumln e katundit teuml cileumlsuar neuml vitin 1348 si vlleheuml teuml Bllaceumls peumlrkateumlsisht vlasi blatrsquočani por pse edhe eumlshteuml sajuar nga njeuml mbiemeumlr apo antroponim me prejardhje vlla-he rumune Teuml seuml njeumljteumls prejardhje (khs meuml poshteuml) si emri Mosha i malit teuml Bllaceumls janeuml mbase edhe emri Mosheli - njeuml mal neuml katundin Temal teuml Shqipeumlriseuml seuml Veriut45 dhe Kroni Mosheqit - njeuml burim uji neuml katundin Gropa neuml rrethina teuml Pukeumls46 poashtu neuml Veri teuml Shqipeumlriseuml Teuml seuml njeumljteumls prejardhje si emri kosovar dhe emrat neuml Shqipeumlri teuml Veriut janeuml edhe emrat e vendeve Mošulj njeuml mal neuml regjionin Toplica teuml Serbiseuml seuml Jugut Mošino emri i njeuml katundi neuml jugpereumlndim teuml So-fjes (Bullgari) Mošinci katund afeumlr Deževo-s neuml Serbi si edhe vendet Moşonaiele Moşoaiele Mari e Moşoaiele Mici neuml Rumani Kur po e shkoklonte ccedileumlshtjen e timologjiseuml seuml emrave qeuml u solleumln meuml lart (pa topo-nimet shqiptare) G Weigand47 mendonte se keumlto emeumlrtime qenkan sajuar nga mbiemri rumun moaşa ldquoi moccedileumlmrdquo (i huazuar neuml rumanishten nga shqipja mosheuml-a ldquomosheuml vjeteumlrsirdquo) Fr Miklosich48 shtonte se kjo fjaleuml e

44 Meuml shumeuml peumlrkitazi me prejardhjen e keumltij emri khs Christian Ionescu Micatilde

enciclopedie onomastica Bucureşti 1975 230-231 Neuml teuml mireuml teuml prejardhjes vllahe teuml keumltij emri flet rrethana qeuml keumltu mungon ndeumlrmjeteumlsimi i fenomenit teuml togut -sk- neuml sh teuml antroponimit Pascal i cili neuml shqipen eumlshteuml reflektuar si Pashk-u f Pashke-ja

45 sipas Fluvio Cordignano L`Albania a traverso l`opera e gli scritti di un grande missionario italiano il P Domenico Pasi S I (1847-1914) vol III Roma 422

46 Poai poaty 47 sh Rumaumlnen und Arumunen in Bulgarien Leipzig 1907 f 44 48 Uumlber die Wanderung der Rumaumlnen in den dalmatinischen Alpen und in den

Karpaten Wien 1879 f 59

ka po ateuml kuptim ldquogjyshrdquo teuml rumanishtes moşulŭ edhe ukrainishten ku kjo ka hyreuml neuml trajteumln mošul ndeumlrsa E Petrovici49 i interpreton emrat rumuneuml teuml vendeve peumlr si teuml dalaur nga njeuml antroponim Moş ndeumlrsa I Iordan50 si edhe Al Rosetti51 i shohin keumlta emra teuml jeneuml sajuar nga mbiemri rum moş bdquoi moccedileumlmrdquo e shumeuml emra teuml tjereuml

II 2) Sipas vendeve ku jetonin neuml koheumln para koheumls seuml lindjes seuml keumltyre burimeve

Nga materiali onomastikgjuheumlsor dhe nga teuml dheumlna teuml pakta jashteumlgjuheumlsore mbetet e paqarteuml peumlrse disa veumlllazeumlri vlleheumlsh teuml cilat neuml keumlto burime u quajteumln sipas vendeve ku u nguliteumln (khs vlleheumlt e quajtur govnečije ldquoteuml Govnrdquo-it [neuml vitin 1220] bareljevrsquoski ldquoteuml Bare-litrdquo [neuml vitet 1313-1318] kostьrčani ldquoteuml Kostercitrdquo [1348] pagarušani ldquoteuml Pagarusheumlsrdquo [1348] vardištani [1330] ldquoteuml Vardishteumlsrdquo sušičani ldquoteuml Sushiceumlsrdquo [1330] sremljani [1330] ldquoteuml Sremitrdquo goinovcigoilovci ldquoteuml Goinosrdquo [1330] dobrodoljani ldquoteuml Dobeumlrdolitrdquo [1330] mbase pse ishin vendosur neuml vendet e quajtura Govъnъ Barel Kosterc Paga-rusha Vardishta nga regjioni Srem i Panoniseuml Dobeumlrdol koheuml peumlr-para vendosjes seuml tyre aty

II 3) Sipas emrave teuml pararendeumlsve

Teuml keumlsaj kategorie janeuml emrat e deumlshmuar neuml burime kisheumltare serbe e osmane-turke teuml shekujve 14-15 si proilovci [neuml vitet 1313-1318] katundi i soteumlm Prellovc neuml shpatije teuml bjeshkeumlve teuml Ccediliccedilaviceumls (veumlllazeumlri qeuml peumlr teuml pareuml e kishte njeuml teuml quajturin Proil) dragoljevci [1348] (pjeseumltareuml teuml veumlllazeumlriseuml me emrin e njeuml pararendeumlsi teuml quajtur Dragol) katundi i soteumlm DraolevcDragulevc i komuneumls seuml Istogut tu-roričevci [neuml vitin 1330 i deumlshmuar shprehimisht peumlr katun i vllehve] (katundi i soteumlm Turiccedilevc i komuneumls seuml Skeumlnderajt) qeuml do teuml keneuml qe-

49 sh Oronime din antroponime in Carpaţii romaneşti Studii şi materiale de onomastica

Bucureşti 1964 67 50 sh Toponimia romanească 33 Cit sipas I I Russu Etnogeneza romacircnilor Fondul

autohton traco-dacic şi componenta latino-romanică Edit Ştiinţifică şi enciclope-dică Bucharest 1981 f 360 khs edhe M Scărlatoiu Emprunt roumains dans les lexique serbocroate Revue des eacutetudes sud-est europeacuteennes 10 (1972) f120

51 khs Istoria limbii romacircne Bucureşti 1968 f 431

neuml pjeseumltareuml teuml njeuml veumlllazeumlrie qeuml peumlr teuml pareuml e kishte njeuml teuml quajturin Tudor) bobojevci [1330] (katundi i soteumlm Bubavec i komuneumls seuml Kli-neumls) qeuml do teuml keneuml qeneuml pjeseumltareuml teuml njeuml veumlllazire me pararendeumls njeuml teuml quajtur Bob-(oje) golubovci [1330] (katundi i soteumlm Gullboc i ko-muneumls seuml Klineumls) pjeseumltareuml teuml njeuml veumlllazeumlrie me pararendeumls teuml quajtur Golub) lepčinovci [1330] (vendbanim vlleheumlsh i rrethinave teuml Istogut emri i teuml cilit nuk eumlshteuml ruajtur) me pararendeumls njeuml teuml quajtur Lepčin) gjuraševci [neuml vitin 1330 i cileumlsusr shprehimisht peumlr katun i vlleheumlve] njeumlri nga katundet e sotme Gjurgjevik i Madh e Gjurgjevik i Vogeumll teuml komuneumls seuml Klineumls me pararendeumls njeuml teuml quajtur Gjuraš) kostadinovci [neuml vitin 1330 i cileumlsusr shprehimisht peumlr katun i vlleheumlve banoreumlt e teuml cilit duhej ti kullotnin llaccedilumiteuml e pelave teuml kisheumls] Kjo veumlllazeumlri (me pararendeumls njeuml teuml quajtur Kostadin) do teuml keteuml jetuar neuml rrethina teuml Istogut por emri i tij nuk eumlshteuml ruajtur

Me prejardhje antroponimike eumlshteuml edhe emri Mushtisht i katun-dit teuml komuneumls seuml Suharekeumls Deumlshmia meuml e vjeteumlr e emrit teuml keumltij vendbanimi rrjedh nga dokumenti i hartuar midis viteve 1313-1318 kur eumlshteuml sheumlnuar neuml trajteumln e vendores sllave ldquoou Mrsquošoutištihьrdquo52 neuml vitin 1348 neuml trajteumln ldquoselo Mrsquošoutištardquo53 neuml vitin 1454 neuml trajteumln ldquood Mrsquošoutišьrdquo54 neuml vitin 1465 si ldquoselo Mušutišterdquo55 etj

Emri i keumltij vendbanimi eumlshteuml me prejardhje antroponimike Rrjedh nga antroponimi Muşat ndeumlrsa ky veteuml nga mbiemri rumun vllah muşat i zgjeruar me prapashteseumln rumune -eşti me kuptimin ldquoi bukur fort i bukurrdquo peumlrkateumlsisht fr ldquogentil joli jolietrdquo56 Veteuml mbiemri vllah peumlrkateumlrisht aromun muşat eumlshteuml refleks i mbiemrit latin formosus (for)mosatus gt muşat i cili ndeshet neuml gjitheuml zoneumln e rrjedheumls seuml poshtme teuml Danubit tek meglenorumuneumlt e Greqiseuml e deri edhe tek Istrorumuneumlt Megjithateuml pi-keumlrisht peumlr shkak teuml trajteumls neuml teuml cileumln reflektohet antroponimi Muşat

52 Khs Svetostefanska hrisovulja f 53 Hrisovulja f 278 54 Solovjev Odabrani spomenici f 215 55 Kosta N Kostić Pomenik manastira Sv Troice kod Prizrena Spomenik SKA XLIX

sipas I Jastrebov Podaci za istoriju crkve u Staroj Srbiji Glasnik Srpskog Učenog Društva XLII Beograd 1875 f 360 - 361

56 Peumlr kuptimin khs psh T Papahaghi Dictionarul aromacircn general şi etimologic Bucu-reşti 1974 f 841 Alejandro Cioranescu Dictionario etimologico rmano Madrid 1966 f 548

konsiderohet peumlr antroponim karakteristik i vllehve dhe i arumuneumlve I keumltij formanti do teuml jeteuml sipas mendimit tim teuml mbeumlshtetur mbi rezul-tate teuml gjurmimeve teuml teuml tjereumlve edhe emri Nishor i njeuml katundi teuml ko-muneumls seuml Suharekeumls i cili neuml vitin 1348 deumlshmohet neuml trajteumln Vinišor peumlrkateumlsisht Vinišorski grab si edhe katunь petrьčь vlasi ldquokatuni Pe-teumlrccedilrdquo i vllehverdquo (teuml Petrit Pjetrit) [1330]

Midis vendbanimeve teuml deumlshmuara neuml burime osmane-turke teuml shek 15-16 neuml keumlteuml kategori bien edhe emrat Heumlrccediluri -emeumlr i zhdukur i njeuml katundi qeuml mbase do teuml keteuml qeneuml afeumlr katundit teuml soteumlm Kolloleq teuml komuneumls seuml Gjilanit i deumlshmuar gjateuml viteve 1455-1487 hereuml si truallishte Hrčuri e hereuml si vendbanim aktiv Heumlrccedilur e Heumlrsofc57 Ky emeumlr eumlshteuml trajteuml e toponimizuar e emrit teuml njeuml veumlllazeumlrie teuml quajtur Heumlrccedilur-i Veteuml emri i veumlllazeumlriseuml e ka peumlr prejardhje antroponimin vllah rumun Hrs i cili i heq rreumlnjeumlt nga antroponimi latin Ursus i reflektuar neuml rumanishten me prapashteseumln karakteristike rumune -ul si Ursul prapashteseuml kjo e cila nuk ka gjeuml teuml peumlrbashkeumlt me mbareseumln -us (ursus) teuml latinishtes dhe pjesa e pareuml e emrit Bukurdoll i deumlshmuar peumlr vendbanim meuml vete neuml vitin 145558 e qeuml ka teuml beumljeuml me njeuml pjeseuml teuml katundit teuml soteumlm Sallacircbajeuml teuml Podieveumls duke e peumlrfshireuml keumltu edhe emrin e zhdukur Bukurenc teuml njeuml katundi teuml deumlshmuar neuml burime osmane teuml shek 15 e 16 qeuml sipas J Osmanit59 paska qeneuml neuml rrethina teuml Kaccedilanikut dhe emrin Bukurovceuml teuml katundit neuml Lugineumln e Pre-sheveumls qeuml e kaneuml peumlr rreumlnjeuml antroponimin karakteristik vllah Bucur me kuptimin peumlrafeumlrsishrt apo ploteumlsisht si antroponimet moderne Geumlzim Gazmend e Lum teuml shqiptareumlve emri Sharban i katundit teuml komuneumls seuml Prishtineumls i deumlshmuar neuml defterin osman teuml regjistrimit teuml vitit 145560 si Šarbanovci i sajuar si rezultat i toponimizimit teuml emrit teuml veumlllazeumlriseuml qeuml peumlr pararendeumls do ta keteuml pasur njeuml barteumls teuml antroponimit karakteristik Şarban Şerban peumlrkateumlsisht Şerbu fem Şerba i vlleheumlve i cili i heq rreumlnjeumlt nga emri meuml i vjeteumlr Servus Serva i latinishtes peumlrkateumlsisht nga rum şerb ldquobujkrobrdquo)

II 4) Emra me prejardhje nga brumi leksikor i vllahishtes 57 Oblast Brankovića f 206 309 58 Poaty f 279 59 khs Vendbanimet e Kosoveumls 10 Kaccedilaniku Prishtineuml 2004 f 120 i cili mbeumlshtetet tek

botimi Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod Opširni popisni defteri od XV vek Tom III Skopje 1976 f 157

60 Oblast Brankovića f 80

Me prejardhje nga brumi leksikor i romanishtes ballkanike vlla-hishtes do teuml jeteuml emri Shaptej i katundit teuml rrethinave teuml Deccedilanit (i deuml-shmuar neuml vitin 1330) i cili rrjedh nga numeumlrori şapte ldquoshtateumlrdquo i vlla-hishtes Neuml driteumln e bashkeumljeteseumls simbiozeumls dhe sidomos teuml ldquoshqipta-rizimitrdquo teuml vllehve nuk duhet teuml shihet peumlr e papritur qeuml madje edhe emri Flokovci i katunit teuml arbanaseumlve i vitit 1348 mund teuml jeteuml me prejardhje vllahe

Sadoqeuml neuml vepreumln e tij madhore61 e shprehte mendimin se emri i keumltij katuni teuml arbanaseumlve do ta keteuml marreuml emrin peumlr shkak se banoreumlt e tij bdquodalloheshin peumlr flokeuml teuml gjatardquo qeuml i banin dhe se veteuml kjo fjaleuml rrjedh nga varianti latin-ballkanik i lat floccus neuml njeuml punim teuml tijin meuml teuml hersheumlm62 P Skok e lejonte mundeumlsineuml qeuml ky emeumlr teuml rrjedh nga emri i pjeseumls seuml veshjes flokata qeuml sipas keumltij dijetari tek toskeumlt ko-rrespondon me emrin aromun ţipunea teuml veshjes ndeumlrsa fjala flokateuml eumlshteuml sipas tij e huazuar nga vlleheumlt Sqarimit ndryshe teuml keumltij emri nuk do ti ndihmonte as lidhja e keumlsaj fjale me leumlvizjen tradicionale teuml vlleheumlve midis kullotave teuml vereumls e teuml dimrit kur keumlta merrnin me vete ldquoshtroje teuml leshta me flokeumlrdquo qeuml gjendet tek M G L Hammond63 Ky katun i blegtoreumlve arbanaseuml ishte sipas autorit kosovar Dr J Osma-ni64 neuml vendin e quajtur Flokat (mbase duhet Flogravekat) neuml katundin e soteumlm Lutogllaveuml midis Suharekeumls e Prizrenit

Me prejardhje vllahe do teuml jeteuml edhe emri i katunit Shpinadija teuml arbanaseumlve špinadinci teuml rrethinave teuml Prizrenit i deumlshmuar neuml vitin 134865 Emri i keumltij katuni rrjedh meuml pareuml si rezultat i oikonizimit teuml njeuml veumlllazeumlrie me pararendeumls njeuml teuml quajturin Spin peumlrkateumlsisht Shpin-(khs psh deumlshmiteuml Gjon-i i bir i Shpin-it banor i katundit Balozi sot Balec teuml rrethinave teuml Shkodreumls66) i zgjeruar me formantin sllav -ad

61 Etimologijski rjecnik hrvatskog ili srpskog jezika I Zagreb 1971 62 khs punimin e tij Iz Rumunjske Literature o Balkanskim Vlasima neuml Glasnik Skop-

skog Naučnog Društva Veumlllimi II Fashikulli 1-2 Shkup 1927 f 307 63 neuml Epiri I Udheumltime neuml Epir dhe Shqipeumlrineuml Jugore II Epiri dhe Pushtimi i

Greqiseuml Tiraneuml 2004 f 60-61 64 Vendbanimet e Kosoveumls 18 Prizreni Prishtineuml 2006 f 144 65 sh Hrisovulja cara Stefana Dušna koiomь osniva monastirtь sv Arhangela Mihaila i

Gavrilja u Prizrenu godine 1348 Glasnik Društva Srbske Slovesnosti 15 Beograd 1862 f 279

66 khs Selami Pulaha Defteri i regjistrimit teuml sanxhakut teuml Shkodreumls i vitit 1485

dhe prapashteseumln -inci teuml shumeumlsit sllav se sa nga romanishtja ballka-nike spinu ose vllah-rum spin ldquodrizeuml therreuml kaccedilubeumlrdquo sikur mendon-te N Jokl67 i cili e lejonte porse edhe interpretimin shumeuml popullor me teuml shqipes shpin a din ldquoa e di shteumlpineuml rdquo

Njeuml toponim tjeteumlr vllah i po keumlsaj hapeumlsire eumlshteuml edhe emri Guncati i deumlshmuar neuml vitin 1348 shprehimisht peumlr si katun i vllehve) katundi i quajtur sot Ngucat neuml rrethina teuml Suharekeumls emri i teuml cilit (katun) rrjedh nga ballkanizma mbase me prejardhje vllahe gună68 bdquogunjeuml veshje e leshteuml barinjshrdquo Territorialisht bukur larg nga kjo pjeseuml e Kosoveumls me prejardhje nga bumi leksikor i vllahishtes eumlshteuml edhe emri Makresh i deumlsh-muar midis viteve 1438-1440 si Machrexa (lexo Makresaha) dhe neuml funk-sion teuml ktetitikut Maxresanin69 ldquoqeuml vie nga vendbanimi Makreshrdquo i komu-neumls seuml Gjilanit apo i lagjes seuml sotme Makresh teuml katundit Marec teuml komuneumls seuml Prishtineumls peumlrkateumlsisht Novoberdeumls (nga apelativi rumun măcriş (bot Rumex acetosa) shq ldquoleumlpjeteuml lpeteumlr lakna trsquolivadhitrdquo emri i zhdukur Ne-grisor (lexo Negrishor) i njeuml katundi i regjionit teuml Gallapit i sheumlnuar po neuml vitet 1438-1440 bashkeuml me emrin Stanixor70 - katundi i soteumlm Stanishor neuml rrethina teuml Kameniceumls e teuml Novoberdeumls (duke peumlrfshireuml keumltu edhe mikroto-ponimin Stanistur neuml katundin Busijeuml teuml rrethinave teuml Prishtineumls) si edhe emri i zhdukur Selištor i njeuml vendbanimi i deumlshmuar neuml vitet 1566-1574 neuml regjionin e Gjilanit bashkeuml me emrat e katundeve Firiqejeuml (nga vllahishtja fegraverigă ldquofierrdquo - duke peumlrfshireuml keumltu edhe mikrotoponimin Kroi i Firiqit neuml katundin Blaccedil teuml krahineumlzeumls shqipfoleumlse teuml Opojeumls) Korbuliq (nga rum peumlrkateumlsisht latiniteti ballkanik corbul ldquokorbrdquo i shpendit (zool Corvus co-rax) Magura midis Prishtineumls e Fushkosoveumls (duke peumlrfshireuml keumltu edhe mikrotoponimin homonim midis katundeve Dazhniceuml e Kostadinceuml teuml Kameniceumls) e shumeuml teuml tjereuml

III Venerime peumlrmbylleumlse

Neuml driteumln e praniseuml seuml mikrotoponimeve me prejardhje nga lati-

Tiraneuml 1974 f 157

67 khs punimin e tij Katun Zur Geschichte eines Balkan- Wortes Indogermanische Forschungen 331919 f 423-424

68 khs psh Al Rosetti Istoria limbii romacircne Bucureşti 1968 f 432 69 khs M Dinić Iz Dubrovačkog Arhiva I Beograd 1957 f 19 41 51 75 79 81 70 Poai Poaty f 51 71

niteti ballkanik teuml cilat ndeshen kryesisht neuml Bjeshkeumlt e Nemuna neuml Malet e Sharit e neuml ato teuml Pashtrikut dhe qeuml u vazhduan deri neuml diteuml to-nat nga shqipfoleumls teuml keumltyre hapeumlsirave ka areumlsye teuml shtrohet (edhe) pyetja se cila etni i kishte emeumlrtuar keumlto vende Po u pat parasysh rre-thana qeuml keumlto mikrotoponime deumlshmohen neuml vise teuml larta malore ku nuk do teuml keteuml pasur civilizim latin-romak mund teuml mendohet me shu-meuml teuml drejteuml se keumltu kemi teuml beumljmeuml me emreumltime teuml vendeumlsve Po teuml jeteuml keumlshtu do teuml veumlrtetohej konstatimi largpameumls i njoheumlsit meuml teuml mireuml teuml historiseuml seuml Ballkanit K Jireček i cili ishte i mendimit se ndeumlr ro-maneumlt ballkanikeuml peumlrkateumlsisht vlleheumlt peumlrveccedil koloneumlve romakeuml kishte edhe ilireuml autoktoneuml peumlrkateumlsisht teuml romanizuar keumlshtu qeuml ldquoromaneumlt neuml territorin neuml jug teuml Danubit ishin teuml ndareuml nga romaneumlt e bregdetit dal-matin nga njeuml vis malor i cili ishte neuml pjeseumln meuml teuml madhe teuml tij i ba-nuar nga ilireuml qeuml ende nuk ishin romanizuar ploteumlsisht dhe se pasar-dheumls teuml keumltyre ilireumlve janeuml shqiptareumlt e soteumlmrdquo Peumlrafeumlrsisht keumlshtu shprehej shumeuml vite meuml voneuml edhe dijetari Windisch i cili veumlrente se vllehteuml e territorit teuml Dardaniseuml duhet teuml shihen neuml parim si popullateuml e Ballkanit teuml Jugut peumlrkateumlsisht si popullateuml e romanizuar ilire e traka-se e cila nga pushtues teuml ndrysheumlm u deumlbua nga viset rrafshinore-bujqeumlsore dhe qeuml neuml male teuml larta teuml Dardaniseuml u ruajteumln bukur mireuml duke u marreuml me blegtori transhumante

Ndryshe qeumlndron puna e prejardhjes seuml mbetjeve onomastike teuml elementit roman ballkanik Kjo sepse si antroponimia e banoreumlve teuml vendbanimeve blegtorale katuneve vllahe ashtu edhe njeuml pjeseuml e oiko-nimeve dhe e mikrotoponimeve teuml deumlshmuara neumlpeumlr burime kishtare serbe teuml shekujve 13-14 eumlshteuml sajuar nga brumi leksikor latin-ballkanik qeuml eumlshteuml konform me veccediloriteuml morfologjike e fonetike teuml arumanishtes Kjo rrethaneuml i del krah paravendimit se keumltu kemi teuml beumljmeuml me mbetje onomastike teuml elementit etnik e gjuheumlsor aromun qeuml neuml hapeumlsira teuml Dardaniseuml u vendos midis shekujve 10-12 nga hapeumlsira e perandoriseuml jeteumlrshkurteumlr bullgare peumlrkateumlsisht peumlrpara pushtimit dhe etablimit teuml krijeseumls shteteumlrore neuml ekspansion teuml principateumls seuml Nemanjidasve teuml RasheumlsRashkeumls neuml hapeumlsira teuml Kosoveumls seuml sotme Kjo popullateuml erdhi neuml vise teuml Dardaniseuml pothuaj se e bullgarizuar si neuml rrafshin onomastik ashtu edhe neuml ateuml gjuheumlsor

Peumlrkundeumlr tezeumls sipas seuml cileumls vlleheumlt e hapeumlsireumls seuml sotme teuml Ko-soveumls bashkeuml me sish teuml Lugineumls seuml Vardarit siccedil mendon Zef Mirdita

neuml shekujt 14-15 ldquokishin migruar drejt Veriut dhe ishin vendosur neuml Lugineumln e Timokut e teuml Moraveumls Pjesa tjeteumlr e atij elementi vllah shkoi po neuml ateuml koheuml drejt Nish-it dhe peumlrmes Lugineumls seuml Nishaveumls depeumlrtoi deri neuml Srednja Gora teuml Bullgariseuml dhe pastaj nga Sofia drejt veripereumlndimit deri tek kufiri i Serbiseuml Neuml Mal teuml Zi e neuml Hercegovineuml vllehteuml janeuml identifikuar neuml shek 14rdquo]71 e njeumlkoheumlsisht edhe neuml Dal-maci e deri neuml Istri uneuml kujtoj se keumltu kemi teuml beumljmeuml meuml pareuml me pro-cesin e peumlrfunduar neuml shek 15 teuml deromanizimit teuml vlleheumlve peumlrkateuml-sisht qeuml pjesa e popullateumls ardheumlse romane e vendosur neuml e rreumlnzeuml Bjeshkeumlve teuml Nemuna Sharit Pashtrikut dhe pjeseumls shqiptare teuml Kopa-onikut u shqiptarizua ndeumlrsa pjesa e vendosur neuml vise rrafshinore peumlr-kateumlsisht rreth Rahovecit neuml Rrafsh teuml Kosoveumls dhe pjeseumlrisht neuml rrethina teuml Novoberdeumls e teuml Gjilanit u serbizua

71 Vlasi polinomičan narod Povijesni prilozi 33 Hrvatski institut za povijest Zagreb 2007

sipas wwwpaundurliccomforumvlasisrbije

Evalda PACI Tiraneuml

ELEMENTE LATINE NEuml SHQIPE DHE RUMANISHTE (VEumlSHTRIM SEMANTIK DHE TIPOLOGJIK)

Abstrakt Elemente latine teuml shqipes ccedileumlshtje teuml identifikimit dhe periodizimit teuml tyre

neuml studimet albanologjike Peumlrcaktimi kronologjik i ndikimit nga latinishtja emeumlr-tesa teuml peumlrdorura neuml lidhje me latinishten neuml traditeumln e studimeve mbi historine e shqipes

Elemente latine n rumanishte ccedileumlshtje teuml ndikimit nga latinishtja ballkanike Dallim objektiv midis ndikimeve teuml latinishtes neuml shqipe dhe neuml rumanishte

Elemente latine teuml peumlrbashketa neuml teuml dy gjuheumlt fusha leksikore teuml dallue-shme emeumlrtime teuml pjeseumlve teuml trupit teuml fusheumls seuml liturgjiseuml emeumlrtime gjallesash a bimeumlsh perkime neuml fusha teuml caktuara (folklor) shembuj teuml transferimit teuml kuptimit teuml fjaleumls latine neuml teuml dy gjuheumlt

Ccedileumlshtje teuml gjurmimit teuml elementeve latine teuml peumlrbashkeumlta mes dy gjuheumlve neuml studimet shqiptare teuml dheumlna dialektore nga studimet etimologjike mbi shqipen

Shqipja dhe rumanishtja mbeten dy gjuheuml teuml arealit ballkanik qeuml ofrojneuml qasje teuml reumlndeumlsishme peumlr studiuesit e gjuheumlsiseuml ballkanike al-banologjiseuml si edhe teuml gjuheumlsiseuml romane

Studimet ekzistuese kaneuml evidentuar veumlshtireumlsiteuml qeuml paraqet shkalla e arritjeve teuml ndriccedilimit teuml periudhave meuml teuml erreumlta teuml prehistoriseuml seuml secileumls prej teuml dyja gjuheumlve rrugeumlt e veccedilanta teuml evolucionit qeuml neuml drejtim teuml ru-manishtes shfaqen jo veteumlm me njeuml periudheuml teuml ngjeshur teuml romanizimit teuml popullsive banore teuml Miziseuml Dakiseuml por dhe me njeuml diferencim progresiv dialektor qeuml sheumlnon njeumlkoheumlsisht njeuml prej veccedilantive themelore teuml karakterizimit tipologjik teuml keumlsaj gjuhe teuml Ballkanit

Keumlto dy gjuheuml historishkrimi i teuml cilave fillon me aneuml veprash hagjio-grafike apo peumlrkthimesh tekstesh liturgjike1 mund teuml qasen neuml pikeumlpamje teuml marreumldheumlnieve (dhe ndikimit) me gjuheuml teuml tjera jo veteumlm indoevropiane si dhe neuml drejtim teuml elementeve leksikore teuml peumlrbashkeumlta teuml fushave teuml ndry-

1 Shih dhe Bourciez Eacute Eacuteleacutements de linguistique romane Paris Librairie Klincksieck

1967 f 546-548

shme semantikeTeuml dyja gjuheumlt kaneuml pasur kontakte teuml veumlrtetuara mes tyre fakt ky qeuml shpjegon dhe mjaft peumlrkime teuml mundshme sidomos neuml fusheuml teuml leksikut apo dhe teuml folklorit

Njeuml moment i reumlndeumlsisheumlm mbetet ai i ndikimit teuml tyre nga lati-nishtja pikeumlrisht nga njeuml gjuheuml historia e seuml cileumls karakterizohet nga njeuml linjeuml e qeneumlsishme prestigji territorial i saj gjurmeumlt e dukshme neuml fusha teuml ndryshme teuml civilizimit neuml drejtim teuml leksikut dhe teuml neumlnsistemeve teuml tjera gjuheumlsore qeuml shkojneuml paralelisht me shtrirjen politike teuml sundimit teuml peumlr-doruesve teuml sajPikeumlrisht dhe ccedileumlshtja e shtrirjes seuml ndikimit neuml neumlnsisteme teuml caktuara gjuheumlsore peumlrbeumln njeuml prej dallimeve kryesore kur beumlhet fjaleuml peumlr teuml trajtuar elementin latin neuml shqipe dhe neuml rumanishte

Njeuml problem po aq i reumlndeumlsisheumlm mbetet dhe mbijetesa dhe rru-geumltimi i elementeve latine dhe neuml periudha qeuml pasojneuml peumlrfundimin e procesit teuml romanizimit dhe peumlrballjes seuml teuml dyja gjuheumlve me teuml tjereuml faktoreuml ndikimi qofshin keumlto dhe nga gjuheuml teuml tjera teuml ndryshme nga latinishtja Siccedil dihet studiuesit mendojneuml peumlr periudha teuml ndryshme teuml ndeumlrprerjes respektive teuml keumltij ndikimi2

Neuml pikeumlpamje teuml gjenealogjiseuml seuml saj shqipja njihet si gjuheuml meuml vete e familjes gjuheumlsore indoevropiane ndeumlrsa rumanishtja veumlshtrohet si njeuml gjuheuml romane e formuar neuml njeuml substrat specifik teuml ndrysheumlm nga ai i gjuheumlve teuml tjera teuml seuml njeumljteumls familje dhe qeuml gjeografikisht mund teuml ndodhen meuml afeumlr qendreumls seuml latinitetitPeumlrcaktimit teuml rumanishtes si njeuml gjuheuml roma-ne e formuar neuml njeuml truall (substrat) ku ka vepruar i ashtuquajturi latinitet lindor( gjithashtu latinitet kontinental) i janeuml kushtuar studime dhe punime teuml ndryshme me karakter analitik dhe jo rralleuml dhe komparativ neuml veccedilanti kur beumlhej fjaleuml peumlr veumlnien neuml dukje teuml tipareve teuml peumlrbashkeumlta me teuml tjera gjuheuml teuml seuml njeumljteumls familje por qeuml neuml pikeumlpamje gjeografike dhe teuml gjuheumlsiseuml areale mund teuml mos jeneuml teuml afeumlrta me keumlteuml teuml fundit3 Nga keumlto qasje kaneuml

2 Ccedilabej E Karakteristikat e huazimeve latine neuml gjuheumln shqipe Studime gjuheumlsore IV

Prishtineuml 1977 f 261 Ndikimi i latinishtes neuml Shqipeumlri sikundeumlr dihet ka nisur tre shekuj meuml pareuml se neuml truall teuml Rumaniseuml Dhe lidhjet me boteumln romane a me rrymat e saj kulturore kaneuml vazhduar neuml gjuheuml shqipe edhe pas nguljes seuml sllaveumlve neuml Gadi-shullin Ballkanik nuk moreumln fund si ndodhi neuml RumaniMeuml aneuml tjeteumlr ndeumlrkaq procesi i romanizimit ndeumlr teuml pareumlt e rumeneumlve teuml soteumlm duhet teuml keteuml qeneuml shumeuml meuml intensiv sesa ndeumlr teuml pareumlt e shqiptareumlve se ashtu shpjegohet formimi i njeuml gjuhe romane neuml ato aneuml

3 Iordan I Le roumain et lrsquoespagnol aires lateacuterales de la latiniteacute neuml Revue rou-

daleuml neuml pah aspekte teuml peumlrkimit apo dhe veccedilantiseuml seuml gjuheumlve romane neuml pikeumlpamje teuml reflektimit teuml elementeve peumlrbeumlreumlse fonemore a morfemore teuml fjaleumlve latine si dhe teuml transmetimit teuml kuptimeve teuml tyre kaneuml daleuml peumlrfundime mbi elemente teuml reflektuara neuml teuml gjitha gjuheumlt romane apo dhe veteumlm neuml rumanishte Njeuml traditeuml e konsoliduar studimesh mbi gjuheumlt ro-mane nuk mund teuml mos konsiderojeuml neuml meumlnyreuml konsekuente fakte teuml qeneuml-sishme gjuheumlsore neuml teuml cilat peumlrfshihet edhe (kjo e fundit)rumanishtja qeuml neuml pikeumlpamje teuml vendit teuml formimit dhe peumlr rrethanat neuml teuml cilat eumlshteuml rea-lizuar shndeumlrrimi gradual neuml njeuml gjuheuml teuml keumlsaj familjeje peumlrbeumln njeuml nga gjuheumlt meuml interesante teuml Ballkanit

Neuml mjaft studime teuml keumlsaj natyre neuml veccedilanti kur trajtohen ele-mentet latine teuml rumanishtes ecuria evolutive dhe prania e tyre neuml gju-heuml teuml tjera romane zhvillimi specifik kryesisht i natyreumls semantike i tyre vihen shpesh neuml dukje elemente teuml qasjes me shqipen qofteuml dhe kur beumlhet fjaleuml peumlr shqyrtimin e fakteve qeuml kaneuml teuml beumljneuml veteumlm me gjuheumlt romane apo me historineuml e gjuheumls rumune

Qasjet e rumanishtes me shqipen janeuml beumlreuml objekt veumlmendjeje nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml albanologeuml ballkanologeuml dhe romanisteuml duke ccediluar neuml peumlrvijimin e njeuml linje teuml mireumlfillteuml studimesh qeuml ndriccedilojneuml aspekte teuml njohjes meuml teuml thelluar teuml neumlnsistemeve teuml teuml dyja gjuheumlve Rre-thana teuml mundshme teuml kontakteve mes tyre merren si argument peumlr ele-mente teuml peumlrbashkeumlta leksikore jo veteumlm me origjineuml latine4

Neuml fakt neuml mjaft trajtime mbi aspekte tipologjike teuml rumanishtes konsiderohen elementet e peumlrkimit me shqipen e neuml veccedilanti ato leksi-kore me origjineuml latine Nga ana tjeteumlr Eqrem Ccedilabej flet dhe peumlr ri-ndeumlrtim trajtash teuml latinitetit ballkanik me shqyrtimin e trajtave teuml ru-manishtes dalmatishtes por dhe teuml romanizmave teuml shqipes5

Rrethanat historike teuml romanizimit ballkanik prekin pa dyshim dhe kontekstin territorial teuml viseve qeuml sot e keumlsaj dite janeuml peumlrkateumlsisht

maine de linguistique Tome IX n1 1964 f5- 14

4 Ccedilabej E Rum Crăciun ldquokeumlrsheumlndellardquo neuml Studime gjuheumlsore IV 1977 f237-240 5 Ccedilabej E Studime gjuheumlsore IV 1977 f261 Ashtu si neuml fusheumln e gjuheumlve romane

pereumlndimore edhe neuml ateuml teuml gjuheumlve romane lindore njeuml pjeseuml teuml konsiderueshme teuml leksikut latin popullor e kaneuml nxjerreuml duke e rindeumlrtuar nga gjendja e gjuheumlve qeuml sot janeuml teuml gjalla Aty peumlr latinitetin ballkanik peumlrveccedil rumanishtes dhe dalmatishtes vijneuml neuml veumlshtrim sikundeumlr dihet edhe romanizmat e shqipes

shqiptare dhe rumune e ky fakt bashkon por edhe diferencon neuml drej-tim teuml shkalleumls seuml peumlrqasjes seuml elementeve teuml caktuara neuml lidhje me keuml-to dy gjuheuml Ky fakt i qeneumlsisheumlm i historiseuml seuml lashteumlsiseuml teuml keumltyre vi-seve deumlshmohet neumlpeumlrmjet burimesh shkrimore teuml njohura dhe nga njeuml numeumlr i konsideruesheumlm mbishkrimesh latine qeuml peumlrbeumljneuml korpuse teuml reumlndeumlsishme dokumentare mbi meumlnyreumln e jeteseumls emrat e peumlrveccedileumlm teuml personave lidhjet mes mediatoreumlve teuml romanizimit me vendasit emrat e vendeve apo dhe periudhat meuml teuml reumlndeumlsishme qeuml deumlshmohen neumlpeumlr-mjet tyre Me teuml drejteuml toponimia peumlrkateumlse e deumlshmuar neuml mbishkri-me neuml burime shkrimore teuml koheumls si dhe neuml studime ad hoc teuml meumlvona peumlrbeumln njeuml faktor teuml reumlndeumlsisheumlm peumlr dokumentimin e keumltij konteksti historik por dhe peumlr qasjen tipologjike teuml transmetimit teuml formanteve me origjineuml latine dhe asimilimin e tyre neuml peumlrbeumlrje teuml emeumlrtimeve teuml caktuaraPikeumlrisht neuml lidhje me shqipen do teuml peumlrbeumlnte njeuml ndihmeseuml teuml madhe dhe peumlrpjekja peumlr teuml hartuar njeuml gjeografi teuml shpeumlrndarjes seuml toponimeve me origjineuml latine apo latino-romane6

Qasja edhe neuml pikeumlpamje teuml tipologjiseuml seuml mbishkrimeve latine neuml keumlteuml areal ku mendohet se eumlshteuml ushtruar prirja peumlr romanizim dhe eks-pansion teuml imperium-it aq teuml fuqisheumlm teuml antikitetit evropian do teuml ndih-monte fuqisheumlm neuml zbardhjen e meumltejshme dhe deduktimin e fakteve teuml reumlndeumlsishme mbi popujt dhe gjuheumlt e folura neuml keumlto vise7 Romanizimi i tyre mbetet faktor i reumlndeumlsisheumlm qeuml nuk mund teuml mos merret parasysh neuml drejtim teuml sqarimit teuml periudhave teuml historiseuml peumlrkateumlse teuml gjuheumls dhe teuml popullit qeuml e fliste ateuml Neuml drejtim teuml formimit teuml njeuml gjuhe me elemente teuml konsiderueshme latine duhen marreuml parasysh gjithashtu dhe marreumldheumlniet paraekzistuese me Romeumln e lashteuml qeuml neuml njeumlfareuml meumlnyre i paraprineuml keumltij faktori

Rrethanat e realizimit teuml romanizimit dhe marreumldheumlniet me popuj teuml tjereuml qeuml shfaqen neuml periudha teuml meumlvona mbeten gjithashtu njeuml tjeteumlr faktor i reumlndeumlsisheumlm qeuml ka leumlneuml gjurmeumlt e veta neuml keumlteuml mes8 Njeuml problem me 6 Mansaku S Autoktonia e shqiptareumlve neuml driteumln e teuml dheumlnave teuml toponimiseuml seuml

lashteuml neuml SF n3 1982 f 103-113 7 Anamali S Ceka H Deniaux Eacute Corpus des inscriptions latines drsquoAlbanie

Collection de lrsquoEacutecole franccedilaise de Rome 2009 8 Ccedileumlshtja e ndikimit teuml latinishtes mbi gjuheumlt e popujve vendas mund teuml shtrohet

edhe peumlr vise teuml tjera qeuml nuk ishin romane para se teuml njihnin ekspansionin romak Gadishulli Iberik Galia zona teuml caktuara teuml Gadishullit Italik etj

reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml diskutimi mbetet ccedileumlshtja e seuml ashtuquajtureumls latinishte ballkanike emeumlrteseuml e peumlrdorur nga studiues teuml historiseuml seuml gjuheumls latine gjuheumlsiseuml romane dhe asaj ballkanike dhe e rimarreuml gjateuml shqyrtimit teuml peumlrqasjes seuml elementeve latine neuml shqipe dhe neuml rumanishte Po aq me reumlndeumlsi paraqitet edhe ccedileumlshtja e konceptimit teuml unicitetit idiomatik teuml saj konceptim qeuml shfaqet i ndrysheumlm sipas periudhave dhe studiuesve qeuml janeuml marreuml me keumlteuml argument9

Duhet neumlnvizuar fakti qeuml peumlr rumanishten pikeumlrisht nga lidhja me latinishten (njeuml variant teuml latinishtes popullore ballkanike) arrihen teuml gjur-mohen faza teuml reumlndeumlsishme evolutive neuml sistemin vokalik dhe konsonantik si dhe procese teuml mbartjes seuml fjaleumlve nga njeuml fazeuml protoromane neuml dialektet kryesore teuml saj duke u cileumlsuar njeumlkoheumlsisht sa teuml ndryshme apo teuml peumlrbash-keumlta janeuml keumlto teuml fundit me peumlrgjegjeumlset kuptimore neuml gjuheuml teuml tjera ro-maneKeumlto procese qeuml peumlrfshijneuml neumlnsisteme teuml reumlndeumlsishme gjuheumlsore kaneuml teuml beumljneuml njeumlkoheumlsisht me gjuheumlsineuml romane me historineuml e gjuheumlve romane por dhe me historineuml e veteuml gjuheumls rumune dhe trajtohen sistema-tikisht neuml studimet peumlrkateumlse teuml keumlsaj disiplineMe interes teuml veccedilanteuml para-qiten rastet e kontinuitetit teuml trajtave origjinare nga latinishtja vulgare teuml para neuml veumlshtrim peumlrqaseumls me trajta peumlrgjegjeumlse(kur ekzistojneuml)me gjuheuml teuml tjera romane dhe neuml krahasim me shqipen jo veteumlm neuml pikeumlpamje teuml ngja-shmeumlriseuml tingullore por dhe neuml pikeumlpamje teuml vjeteumlrsiseuml apo dhe faktit qeuml neuml keumlteuml teuml fundit mund teuml jeneuml huazuar nga regjistra a variante teuml tjera teuml latinishtes10

Neuml traditeumln e studimeve gjuheumlsore shqiptare romanizimi i Ballkanit merret neuml shqyrtim sa hereuml shtrohet ccedileumlshtja e njeuml trajtimi tipologjik teuml shtreseumlzimit leksikor teuml shqipes qeuml ka teuml beumljeuml me elementet latine neuml lek-sikun e saj

Edhe neuml lidhje me keumlto studime duhen pasur mireuml parasysh emeumlr-tesat e peumlrdorura nga studiuesit neuml lidhje me latinishten qeuml mendohet se ka 9 Mihăescu H Les eacuteleacutements latins de la langue albanaise Revue des eacutetudes sud-

est europeacuteennes 1966 f En conseacutequence les preuves qui permettraient drsquoaffirmer que les eacuteleacutements latins de lrsquoalbanais et du roumanin deacutecoulent drsquoune source commune appeleacutee par certains savants ldquolatin balkaniquerdquo font deacutefaut En realiteacute lrsquoinfluence de Rome a agi dans le Sud-Est europeacuteen par des voies diverses durant une peacuteriode de longue dureacutee elle nrsquoa pu conduire agrave des reacutesultats unitaires et homogegravenes

10 Peumlr ccedileumlshtjen e kontinutitetit teuml trajtave teuml caktuara latine neuml shqipe shih dhe trajtimin e ECcedilabejt neuml Studime gjuheumlsore IV 1977 f256

qeneuml faktor ndikimi neuml njeuml periudheuml relativisht teuml konsiderueshme koho-re(rreth shtateumlqind vjet sipas Ccedilabejt) por dhe qeuml pasqyrohet me aneuml mbi-shkrimesh teuml periudhave teuml caktuara teuml antikitetit roman dhe ballkanikPo aq e reumlndeumlsishme mbetet veumlrejtja e ECcedilabejt mbi vendin e romanizmave teuml shqipes mbasi veumlren vazhdimeumlsineuml e trajtave teuml caktuara teuml toponimeve ato kaneuml pjeseuml njeumlkoheumlsisht dhe neuml latinitetin bregdetar-adriatik dhe neuml latinitetin ballkanik ndash teuml brendsheumlm e kontinental11

Peumlr disa elemente mendohet teuml keneuml kaluar nga latinishtja klasike dhe jo nga ajo popullore Janeuml cituar shembuj (dhe me aneuml interpretimesh) elementesh teuml leksikut religjioz parakristian apo pagan12 Problemit neuml fjaleuml i eumlshteuml dheumlneuml jo rralleuml dhe njeuml vizion i natyreumls sociolinguistike

Duke ditur tashmeuml se neuml lidhje me teuml dyja gjuheumlt duhet teuml keteuml ek-zistuar njeuml kontekst historik qeuml ka favorizuar neuml shkalleuml teuml ndryshme depeumlr-timin e leksikut latin neuml veumlshtrimin toneuml veumlmendja peumlrqendrohet pikerisht neuml njeuml sproveuml peumlr njeuml veumlshtrim semantik dhe tipologjik teuml elementit latin neuml leksikun e dy gjuheumlve teuml Ballkanit shqipes dhe rumanishtes 13

Ccedildo ndeumlrmarrje njoheumlse dhe analitike e natyreumls diakronike neuml diteumlt e sotme mbi elementin latin teuml shqipes do teuml ccedilonte neuml peumlrfundimin se tashmeuml eumlshteuml peumlrvijuar njeuml traditeuml e mireuml studimesh mbi keumlteuml argument dhe se arritjet e deritanishme kaneuml ndihmuar teuml sqarohen e teuml dallohen elementet latine meuml teuml lashta nga ato meuml teuml vona proceset kryesore fonetike qeuml kaneuml shoqeumlruar kalimin neuml gjuheumln shqipeelemente gjuheumlsore latine teuml boteumls seuml krishteumlrimit elemente meuml teuml vona teuml deumlshmuara qeuml te autoreumlt e vjeteumlr teuml leteumlrsiseuml shqipe si dhe teuml sakteumlsohet natyra e keumltij ndikimi ndaj shqipes

11 Ccedilabej E po aty f256 Kur teuml veumlshtrohen romanizmat e shqipes nga keumlto pikeumlpamje

arrihet prapeuml neuml peumlrfundimin qeuml ato kaneuml pjeseuml njeumlkoheumlsisht dhe neuml latinitetin bregdetar-adriatik dhe neuml latinitetin balkanik ndash teuml brendsheumlm e kontinental

12 Shih dhe Oumllberg H Kontributi i gjuheumlsiseuml peumlr ccedileumlshtjen e atdheut ballkanik teuml shqiptareumlve neuml SF n3 1982 f35-39

13 Shprehje teuml qarta teuml peumlrfshirjes neuml procesin e romanizimit teuml viseve ku mendohet teuml keneuml lindur gjuheumlt neuml shqyrtim mbeten dhe citimet peumlrkateumlse neuml veprat e autoreumlve latineuml teuml shekullit teuml pareuml para Krishtit apo dhe teuml periudheumls seuml Augustit (Ovidi me veprat e njohura Tristia dhe Epistulae ex Ponto) Illyricum-i peumlrmendet neuml Bellum civile njeuml nga veprat meuml neuml zeuml teuml Jul Cezarit(100 aChn-44 aChn) prijeumls ushtarak por edhe figureuml politike e Romeumls seuml lashteuml Neuml keumlteuml vepeumlr gjejmeuml njeuml seumlreuml toponimesh e hidronimesh qeuml ruhen edhe sot e keumlsaj dite si elemente teuml onomastikeumls seuml antikitetit romak dhe ilirik

pikeumlrisht neumlnsistemet neuml teuml cilat ky ndikim eumlshteuml pasqyruar meuml tepeumlr Neuml studimet e R Ismajlit gjendet gjithashtu njeuml sistemim konciz dhe orientues i arritjeve teuml dijes neuml lidhje me keumlteuml argument duke ftilluar gjithashtu dhe raportin e elementeve latine teuml shqipes ndaj atyre teuml rumanishtes neuml kuad-rin e domosdoshmeumlriseuml seuml njeuml impostimi teuml sakteumlsuar teuml elementit latin teuml shqipes afeumlriteuml e tij peumlrkateumlsisht me latinitetin pereumlndimor dhe ateuml lindor14

Nga studiuesit qeuml janeuml marreuml me keumlteuml ccedileumlshtje janeuml evidentuar dhe klasat e fjaleumlve neuml teuml cilat gjurmohen meuml tepeumlr keumlto elemente Trajtime teuml tilla neuml lidhje me teuml dyja gjuheumlt ndihmojneuml peumlr njeuml veumlshtrim teuml krahasuar tipologjik teuml keumltyre elementeve veumlshtrim ky i pandareuml nga ai i natyreumls se-mantike15

Keumlto elemente qeuml peumlrfaqeumlsojneuml fusha teuml ndryshme leksikore janeuml beumlreuml pjeseuml e leksikut peumlrkateumls teuml secileumls prej gjuheumlve duke formeumlsuar tipare teuml qeumlndrueshme formale neuml drejtim teuml ndryshimeve fonemore apo dhe peumlrshtatjes me mjetet formuese teuml gjuheumls peumlrkateumlse

Studimet mbi elementin latin teuml shqipes dhe shtrirjen e tij neuml leksikun

14 Ismajli R Huazimet latine teuml gjuheumls shqipe neuml Rilindja Prishtineuml 1987 f 88-

95 Shih dhe Ccedilabej E Studime gjuheumlsore IV 1977 f260 Po trsquoi sillemi tani shqyrtimit teuml ccedileumlshtjes se ccedilrsquovend zeuml edhe fareuml lidhje afeumlrish ka elementi latin i shqipes neuml rrethin e gjuheumlve romane ky vend eumlshteuml i peumlrcaktuar me keumlteuml meumlnyreuml qeuml ky element sikundeumlr dihet seuml bashku me rumanishten me dalmatishten dhe me elementet latine teuml serbokroatishtes e teuml greqishtes seuml re beumln pjeseuml neuml roma-nitetin lindor vazhdim i latinishtes ballkanike Ky grupim ndeumlrkaq ashtu si ccedildo afri gjuheumlsore nuk peumlrjashton kalime nga njeumlra fusheuml neuml tjetreumln Keumlshtu psh shqipja krahas me keumlto afrime paraqet dhe peumlrkime(konkordanca) teuml veccedilanta me disa gjuheuml e dialekte romane pereumlndimore meuml fort periferike sidomos teuml Ga-dishullit apenin duke formuar ajo neuml pajtim me situateumln gjeografike gjer diku njeuml hallkeuml ndeumlrlidheumlse midis asaj treve gjuheumlsore dhe romanitetit lindor

15 Natyrisht qeuml peumlr njeuml gjuheuml teuml dokumentuar me shkrim relativisht meuml voneuml se gjuheuml teuml tjera teuml seuml njeumljteumls familje gjuheumlsore prania e elementeve teuml tilla leksikore e aq meuml tepeumlr prania e teuml njeumljtave elemente neuml njeuml gjuheuml neuml kontakt mund teuml jeneuml shfryteumlzuar edhe neuml drejtim teuml hipotetizimit teuml disa ccedileumlshtjeve me reumlndeumlsi si origji-na e gjuheumls shqipe apo trualli origjinar i keumlsaj gjuhe teuml vjeteumlr teuml BallkanitNjeuml fakt i tilleuml eumlshteuml trajtuar dhe marreuml neuml konsiderateuml mjaft hereuml dhe neuml studime qeuml kaneuml pasur si objekt studimi elementet latine teuml shqipes Evidentimi peumlrpjeseumltimor i elementeve latine teuml peumlrbashkeumlta mes shqipes dhe rumanishtes i pareuml neuml raport me elemente po latine teuml peumlrbashkeumlta me teuml tjera gjuheuml romane i jep njeuml peumlrgjigje dhe keumltij problemi

e saj shpesh janeuml shoqeumlruar nga marrja parasysh e elementeve paralele neuml gjuheumln rumune pa peumlrjashtuar keumltu edhe ato raste kur teuml tilla elemente mund teuml ndeshen neuml teuml tjera gjuheuml romane Gjithashtu neuml studimet etimo-logjike mbi leksikun e shqipes vihet re njeuml prirje peumlr teuml veumlneuml neuml dukje peumlr fjaleuml teuml caktuara pranineuml e varianteve gjegjeumlse apo referenciale neuml gjuheuml teuml Ballkanit e jo rralleuml dhe neuml rumanishte Njeuml prirje e tilleuml vihet re dhe neuml studimet apo botimet e keumlsaj natyre neuml lidhje me rumanishten Proble-matika e keumltij argumenti elementeve latine neuml shqipe dhe neuml rumanishte peumlrmbledh njeuml seumlreuml ccedileumlshtjesh me reumlndeumlsi ndeumlr teuml cilat mund teuml peumlrmendim edhe ateuml teuml neumlnvizuar shpeshhereuml e qeuml ka teuml beumljeuml me vjeteumlrsineuml e keumltij ele-menti neuml krahasim me forma peumlrgjegjeumlse teuml gjendura neuml gjuheumlt romane dhe veccedilaneumlrisht neuml rumanishteNjeuml fakt i tilleuml qeuml lidhet nga studiuesit me peri-udha teuml caktuara teuml zhvillimit teuml latinishtes dhe me peumlrkimin e fazave teuml caktuara evolutive teuml saj me ndikimin neuml gjuheumln toneuml vihet neuml dukje qofteuml kur flitet peumlr karakteristikat e elementeve latine teuml gjuheumls shqipe qofteuml neuml analiza teuml veccediluara etimologjike teuml fjaleumlve teuml caktuara teuml cilat mund teuml jeneuml me peumlrkateumlsi dialektore apo dhe teuml mbareuml shqipes Ai mund teuml interpretohet dhe nga fakti qeuml ky romanizim nuk pati teuml njeuml-jtin ndikim neuml areale teuml caktuara teuml Ballkanit dhe qeuml neuml pikepamje kro-nologjike mund teuml keteuml qeneuml meuml i hersheumlm neuml viset e banuara nga paraardheumlsit e shqiptareumlve Njeuml faktor po aq i reumlndeumlsisheumlm peumlr trsquou pa-tur parasysh mbetet dhe intensiteti i ndrysheumlm i ushtrimit teuml keumltij ndi-kimi neuml keumlto vende

Kategorizimet peumlrkateumlse teuml kryera koheuml meuml pareuml nga studiues dhe njoheumls teuml teuml dyja gjuheumlve teuml problematikeumls seuml gjenezeumls seuml tyre si dhe teuml problemit teuml burimit latin teuml mjaft elementeve leksikore teuml tyre u japin reumlndeumlsineuml e duhur dhe atyre elementeve qeuml gjenden edhe neuml shqipe edhe neuml rumanishte pavareumlsisht se neuml pikeumlpamje numerike mund teuml paraqiten meuml teuml pakta se elemente teuml tjera qeuml janeuml teuml burimit latin por mund teuml gjenden dhe neuml gjuheumlt e tjera romane apo dhe veteumlm neuml shqipe16

16 Mihăescu H Les eacuteleacutements latins de la langue albanaise neuml Revue des eacutetudes

sud-est europeeacutennes IV 1-2 Bucarest 1966 f8 Les eacuteleacutements latins de lrsquoalba-nais peuvent ecirctre rangeacutes en quatre cateacutegories 1 mots latins de large circulation conserveacutes en albanais en roumain et dans les langues romanes occidentales 2 eacuteleacutements latins communs agrave lrsquoalbanais et aux langues romanes occidentales 3 Eleacutements latins conserveacutes seulement en roumain et en albanais 4 eacuteleacutements la-tins nrsquoayant subsisteacute qursquoen albanais

Neuml studimet peumlrkateumlse mbi elementin latin teuml shqipes (i beumlreuml gjereumlsisht objekt studimi veccedilaneumlrisht neuml shekullin e kaluar)17 gjendet shpesh dhe njeuml panorameuml e ploteuml e arritjeve neuml lidhje me argumentin neuml fjaleumlduke pasur parasysh disa kritere teuml reumlndeumlsishme rendin krono-logjik teuml realizimit teuml keumltyre arritjeve objektivin e mundsheumlm teuml sy-nuar prej secilit prej studiuesve teuml peumlrmendur shfryteumlzimin e teuml dheuml-nave gjuheumlsore teuml dala nga analizimi i keumltyre elementeve neuml funksion teuml deduktimit teuml dukurive apo fakteve teuml reumlndeumlsishme qeuml kaneuml teuml beumljneuml me historineuml e gjuheumls shqipe dhe me faza teuml reumlndeumlsishme teuml evolucio-nit teuml saj kryesisht para dokumentimit shkrimor teuml saj dhe qeuml ndih-mojneuml patjeteumlr dhe neuml veccedilimin e disa elementeve teuml peumlrbashkeumlta mes teuml dyja gjuheumlve teuml Ballkanit

Metodologjia studimore mbetet njeuml tjeteumlr aspekt qasjeje neuml drej-tim teuml trajtimit teuml elementeve latine neuml teuml dyja gjuheumlt neuml shqipe dhe neuml rumanishte Ajo ndryshon dhe sipas periudhave teuml caktuara a studiues-ve qeuml ndeumlrmarrin studimin e keumlsaj ccedileumlshtjeje Shpeshhereuml studiuesit ndjekin rrugeumln e nisur nga paraardheumlsit

Neuml lidhje me keumlteuml argument evidentimet e peumlrpikta teuml keumltyre elementeve peumlrbeumljneuml premiseumln kryesore peumlr teuml kaluar neuml veumlshtrime teuml natyreumls semantike dhe tipologjike Veumlnia neuml dukje e praniseuml seuml tyre neuml gjuheumlt romane dhe neuml shqipe apo dhe veteumlm neuml shqipe dhe neuml ruma-nishte si dhe veccedilantia e elementeve teuml caktuara latine neuml shqipe ndih-mon neuml sqarimin e problemeve teuml ndryshme qofteuml dhe teuml kontakteve mes popujve apo gjuheumlve neuml shqyrtim18

17 Peumlr njeuml periodizim dhe trajtim diakronik teuml studimeve mbi elementet latine neuml

shqipe shih R Ismajli art i cit Prishtineuml 1987 18 Njeuml meumlnyreuml e konceptimit teuml paraqitjes seuml keumltij elementi teuml reumlndeumlsisheumlm neuml leksikun e teuml

dyja gjuheumlve pasuar nga njeuml seumlreuml konsideratash konkluzive mbi fushat leksikore teuml peumlrfshira neuml njeuml kategorizim teuml tilleuml ndeshet dhe neuml studimet e Mihaescut (La romaniteacute du sud-est de lrsquoEurope Bukuresht 1993) Ky fakt i fundit i pranisheumlm qeuml neuml shtje-llimet e para teuml argumentit beumln dhe meuml interesant trajtimin e keumltyre elementeve dhe plo-teumlson keumlsisoj kuadrin e neumlnsistemeve neuml teuml cilat janeuml peumlrfshireuml teuml dyja gjuheumlt neuml shqyr-tim Neuml sheumlnimet e keumltij studiuesi gjejmeuml peumlrcaktime qeuml peumlrgjitheumlsojneuml mbi fusheumln lek-sikore teuml elementeve teuml caktuara por dhe qeuml beumljneuml teuml shtyhesh meuml tej neuml disa reflektime qeuml kaneuml teuml beumljneuml me peumlrdorimet konkrete teuml fjaleumlve teuml caktuara neuml teuml dyja gjuheumlt duke pasur parasysh mireumlfilli se ato kaneuml ndjekur rrugeuml teuml caktuara evolutive neuml secileumln prej gjuheumlve jo veteumlm teuml natyreumls fonetike Shembujt qeuml citohen neuml keumlteuml rast nga studiuesi

Neuml kuadrin e gjurmimit teuml vazhduesheumlm teuml marreumldheumlnieve midis dy gjuheumlve shqipes dhe rumanishtes njeuml prirje pozitive dhe konstruk-tive del neuml pah neuml studimet e ECcedilabejt studiues i historiseuml seuml gjuheumls shqipe qeuml vlereumlsoi peumlrhereuml elementet e leksikut frazeologjiseuml struk-tureumls seuml formimit teuml fjaleumlve historiseuml seuml fjaleumls qofteuml peumlr gramatikeumln historike teuml gjuheumls soneuml qofteuml dhe peumlr njeuml vlereumlsim peumlrhereuml objektiv teuml keumltyre marreumldheumlnieve ndeumlrgjuheumlsorePeumlrveccedil studimeve mbi struktureumln e ngjashme teuml pjeseumlve teuml ndryshme teuml ligjeumlrateumls apo ccedileumlshtje teuml realize-mit teuml eptimit emeumlror me aneuml formantesh teuml krahasueshme reksionit foljor peumlrdorimit teuml paskajores shqipe (gege) neuml veumlshtrim teuml krahasuar me ndeumlrtimet gjegjeumlse neuml rumanishte Ccedilabej ka marreuml neuml shqyrtim njeuml numeumlr teuml konsideruesheumlm elementesh leksikore nga fusha teuml ndryshme neuml teuml cilat dallohen pa dyshim dhe ato latine Keumlto elemente nuk mun-gojneuml dhe neuml fjaleuml me meuml shumeuml se njeuml peumlrbeumlreumls qeuml emeumlrtojneuml kon-cepte apo si neuml rastin e fjaleumls cuminte i urteuml i menccedileumlm me ndeumlrtimin me mend krahas mbiemrit i menccedileumlm19

Keumlto peumlrkime gjithsesi nuk shtrihen dot ploteumlsisht neuml drejtim teuml adaptimit teuml prefikseve apo formanteve teuml tjera peumlrbeumlreumlse teuml fjaleumls meqeuml neuml rumanishte ccedileumlshtja e reflektimit teuml tyre nga trajta origjinare latine eumlshteuml dukuri meuml vete e dallueshme dhe midis dialekteve teuml saj e madje dhe nga e njeumljta dukuri neuml gjuheuml teuml tjera romane20 Fjaleuml teuml shqipes me origjineuml latine a meuml sakteuml latino-romane qeuml peumlrmbajneuml for-mante teuml caktuara tipike peumlr keumlteuml gjuheuml teuml reumlndeumlsishme kulture kaneuml

rumun u peumlrkasin fushave teuml ndryshme leksikore janeuml emeumlrtime zogjsh a gjallesash teuml tjera emeumlrtime emrash qeuml sheumlnojneuml lidhje farefisnie fjaleuml qeuml mund teuml peumlrdoren dhe neuml fusheumln e liturgjiseuml (canticum shqkeumlngeuml rumcintec) Keumlto elemente mund teuml jeneuml gjithashtu emeumlrtesa frutash seumlmundjesh konceptesh pjeseumlve teuml trupit teuml njeriut apo dhe qeuml kontekstualisht mund teuml jeneuml terma teuml leksikut ushtarak Neuml pikeumlpamje teuml peumlrbeumlrjes fonematike nga teuml dy gjuheumlt dallohen fjaleuml qeuml kaneuml peumlsuar ndryshime teuml dukshme tematike neuml krahasim me trajteumln origjinare latine krushk mbret (lat imperator)

19 Ccedilabej E Disa mendime mbi marreumldheumlniet gjuheumlsore rumune-shqiptare Studime gjuheumlsore (IV) Rilindja Prishtineuml 1977 f 248

20 Ndeumlrsa neuml shqipe konstatohen huazime fjaleumlsh latine neuml faza dhe meuml teuml hershme se kur kaneuml ndodhur teuml tilla procese neuml rumanishte apo protorumanishte dhe teuml shoqeumlruara me teuml tjera procese teuml modifikimit fonetik teuml fjaleumlve Peumlr ccedileumlshtjen e adaptimit teuml mjeteve teuml formimit me origjineuml nga latinishtja neuml rumanishte shih seumlrish Mihaescu vep e cit Bukuresht 1993 f173-176

hyreuml dhe meuml voneuml u peumlrkasin fushave teuml dijes dhe neuml lidhje me to eumlsh-teuml e konsoliduar prirja peumlr ruajtjen e pandryshuar teuml formantit peumlrkateumls

Elementet latine teuml teuml dyja gjuheumlve teuml para neuml pikeumlpamje seman-tike janeuml peumlrfshireuml neuml mjaft fusha teuml reumlndeumlsishme teuml veprimtariseuml njereuml-zore dhe konceptimit teuml nocioneve teuml caktuara Veumlzhgimet e kryera japin shkas peumlr interpretime teuml meumltejshme teuml zeumlrave teuml shqyrtuar veccedila-neumlrisht kur beumlhet fjaleuml peumlr diferencime kuptimore janeuml zeumlra apo fjaleuml qeuml peumlrfaqeumlsojneuml fusheumln leksikore teuml hierarkiseuml seuml pushtetit por qeuml neuml kontekstet konkrete neuml teuml dy gjuheumlt kaneuml ruajtur apo zhvilluar ngjy-rime teuml caktuara teuml kuptimit themelor teuml tyrePeumlr fjaleumln mbret21 ka peumlr trsquou veumlneuml re se neuml ccedilrsquotekste peumlrdoret neuml teuml dyja gjuheumlt kur shfaqet peumlr hereuml teuml pareuml ccedilrsquoka ruajtur rumanishtja nga trajta latine imperator me teuml cileumln sheumlnohej jo veteumlm perandori por dhe prijeumlsi ushtarak Impera-tor22 neuml boteumln romake ka njeuml seumlreuml funksionesh teuml reumlndeumlsishme eumlshteuml themelues dhe institucionalizues i struktureumls perandorake por merr pjeseuml dhe neuml ceremoni e rituale element ky qeuml duhet pareuml sa eumlshteuml peumlr-ccediluar peumlrkateumlsisht neuml gjuheumlt qeuml po shqyrtojmeuml Tek autoreumlt e vjeteumlr teuml leteumlrsiseuml shqipe ndeshim trajta teuml tjera regj perandor23 Fjaleumln mbret e ndeshim kryesisht neuml tekste peumlrrallash popullore por dhe neuml tekstet e sotme liturgjike

Fusha e liturgjiseuml ofron mundeumlsi thellimi teuml shqyrtimit teuml fakteve teuml veumlna neuml dukje nga tradita e studimeve mbi keumlteuml argument Peumlr fjaleuml teuml caktuara diferencimi kuptimor eumlshteuml meuml se i qarteuml qofteuml dhe neuml drej-tim teuml larmiseuml seuml numrit teuml derivateve brenda njeuml familjeje fjaleumlsh neuml njeumlreumln apo tjetreumln gjuheuml (rasti i fjaleumls paganus dhe i derivateve peumlr-

21 Ccedilabej E po aty f 260 Veteumlm neuml shqipen ruhen neuml Ballkan meuml se njeuml emeumlr latin

teuml djallit diabolus draco dracōnem pastaj edhe reflekset e imperator(mbret p-ereumlndi) e teuml imperatorem (pereumlnduar) kjo mbase si njeuml fjaleuml gjysmeumlsavante) edhe ato teuml regem ldquombretrdquo terme teuml leksikut politik e kishtar me teuml cilat kjo gju-heuml merr pjeseuml dhe neuml leksikun roman lindor dhe neuml pereumlndimorin

22 Demiraj B F Blanchus Dictionarium latino-epiroticum Romae 1635 Botime fran-ccedileskane 2008 34 20 34 25 Imperator perendij turcice sultan transkr pereumlndīhellip im-peratrix perendeſca transkrpereumlndeshahellip meuml tej po ai 134 28 rex reg transkr regj

23 Ashta K Leksiku historik i gjuheumls shqipe III Shkodeumlr 2000 f227 peranduer-uori em lat Imperans -antis pereumlndesheuml-a em Lat imperans antis ldquoimperatrix pe-reumlndeshardquo 34 Pereumlndi-a emlatimperans antis Perandorrdquo imperator sultan pereumlndirdquo 34 rdquoCaesar pereumlndirdquo 9

kateumlse)24 Neuml raste teuml tjera neuml rumanishte gjendet dhe ndonjeuml fjaleuml me origjineuml sllave krahas asaj latine si neuml shembullin e fjaleumls altar teuml ci-leumln studiuesit e lidhin me njeuml formeuml latine altarium25

Ndeumlrtimi Domine Deus ka marreuml rrugeuml teuml ndryshme neuml peumlrshtat-jen apo peumlrkthimin neuml gjuheumlt e shqyrtuara Gjenden shembuj peumlrshtat-jeje teuml saj dhe variante neuml dialektet kryesore teuml rumanishtes pa hum-bur lidhjen fillestare me trajteumln e sipeumlrsheumlnuar latine 26

Neuml leteumlrsineuml e vjeteumlr shqipe gjejmeuml ndeumlrtime qeuml janeuml meuml tepeumlr peumlrshtatje nga ana e tyre te Pjeteumlr Bogdani1685 (Shkall I Ligj IV f 13) ndeshim peumlrdorimin Zoti Hyj Dallohen elementet Zot (lat Domi-nus) dhe Hyj (latDeus)27 Neuml lidhje me keumlteuml ndeumlrtim teuml meumlsipeumlrm vi-het re njeuml peumlrshtatje e ndryshme te tekstet e Mesharit teuml Buzukut28

24 Mihăescu H botim i cit f295Teuml vihen re variantet e keumlsaj fjale neuml dialektet

rumune dhe derivatet apo fjaleumlt e seuml njeumljteumls familjeje fjaleumlsh 25 Edhe neuml lidhje me keumlteuml teuml fundit paraqet interes shpjegimi neuml freumlngjisht qeuml gjendet te

Mihaescu (sipas atij teuml Ernout-Meillet neuml Dictionnaire eacutetymologique de la langue latine Paris 1951 f43) pas evidentimit teuml variantit ltēr teuml shqipes autel ou on brucircle les offrandeshellip shpjegim ky qeuml gjendet teuml pakteumln neuml dy punime teuml tijat mbi elementet latine teuml shqipes dhe qeuml neuml njeumlfareuml meumlnyre teuml kujtojneuml elemente teuml njeuml bote parakristiane Peumlr peumlrdorimin e keumlsaj fjale te autoreumlt e vjeteumlr teuml shqipes shih ndeumlr teuml tjera dhe shembullin nga Cuneus prophetarum teuml Pjeteumlr Bogdanit Shkalla I Ligjeumlrata III Tiraneuml 2005 f11 Diteumlseuml prende Abrāmi desh me sheumlkruem teuml birreuml vet Izākneuml mbeuml ltēr

26 Mihaescu H botim i cit f296-297 Domine deus (Dominus deusrdquodieu (notre seigneurrdquo) dr Dumnezeu Dumnezău Dumnidzău Dumnazău etc ar Dumni-dză(u) ldquoDieurdquo (it Domineddio a fr Damnedeu Damledieu) dans le dialecte meacute-gleacuteno-roumain a eacuteteacute attesteacute le deriveacute dumnizesrdquodivinrdquo auquel on a attribueacute pour point de deacutepart la forme Dumnizo

27 Bogdani P Cuneus prophetarum botim i cit ShkallI LigjI f3 Pra sod ke me dijtuneuml se Zotyneuml Hyji yt veteuml ka me teuml prīm peumlrpara posi zjarmi peumlrpicircs e ntreteumls qi ka me i ccedilartuneuml e me i fshīm e me i peumlrdam etc peumlrse baneuml veteumlheseuml idhulleuml (lat Scies ergo hodie quod Dominus Deus tuus ipſe tranſibit ante te ignis devorans atque conſumens qui conterat eos et deleat atque diſperdat etc quia fecerunt ſibi conflatile)

28 Peumlr njeuml veumlshtrim diakronik teuml historiseuml seuml peumlrdorimit teuml keumltyre emeumlrtesave neuml shqipen e vjeteumlr dhe shfaqjen origjinale te peumlrshtatjes seuml keumlsaj sintagme neuml vepreumln e Pjeteumlr Bogdanit shih Rrota J Per historiacuten e alfabetit shqyp dhe studime tjera Botime franccedileskane Shkodeumlr 2005 f17

Veccedilaneumlrisht neuml lidhje me elementet e fusheumls seuml liturgjiseuml qasjet mund teuml shtrihen dhe neuml peumlrdorime paralele aktuale teuml teuml dy gjuheumlve

Studimet e deritanishme mbi keumlteuml argument kaneuml ndihmuar neuml evidentimin e mjaft fushave leksikore neuml teuml cilat veumlrtetohen qasje teuml peumlrgjithshme peumlrafrime por edhe diferencime teuml kushteumlzuara nga rru-ga reale e usus-it teuml fjaleumlve teuml caktuaraShqyrtimi konkret i disa terma-ve nga fusha e liturgjiseuml deumlshmon neuml njeumlfareuml meumlnyre dhe diferencimin tipologjik teuml teuml dy gjuheumlve Mendojmeuml se keumlto diferencime janeuml teuml li-dhura dhe me faktoreuml jashteumlgjuheumlsoreuml si dhe nga ndikimet konkrete teuml terminologjiseuml me origjineuml nga gjuheuml teuml tjera ndoshta meuml teuml drejtpeumlr-drejta neuml rastin e rumanishtes29 Panorama mund teuml ploteumlsohet meuml tej nga qasja meuml e thelluar e burimeve epigrafike ekzistuese peumlrsa u peumlrket periudhave qeuml lidhen me romanizimin e Ballkanit e burimeve mesjetare si dhe analizimi i teksteve liturgjike qeuml qeumlndrojneuml neuml themel teuml inicimit teuml historishkrimit teuml secileumls prej keumltyre dy gjuheumlve ballkanike

29 Ccedilabej E po aty f261 Nga njeuml shqyrtim historik i organizimit kishtar neuml Shqipeumlri

rezulton qeuml ky neuml koheumln e ardhjes seuml sllaveumlve edhe si bashkeumlsi (komunitet) fetare edhe neuml liturgjineuml e tij e neuml gjuheumln e saj neuml qeneumlsi neuml esenceuml ishte tashmeuml i formuar Veteumlm me keumlteuml rrethaneuml dhe me antagonizmin qeuml zgjati gjitheuml mesjeteumln midis kisheumls pereumln-dimore edhe lindores gjen shpjegim fakti qeuml neuml leksikun kishtar teuml shqipes teuml peumlr-bashkeumlt peumlr mbareuml gjuheumln nuk ka as edhe njeuml huazim prej sllavishtes Ky fakt i cili eumlshteuml me reumlndeumlsi edhe peumlr historineuml e vendit qeumlndron neuml kundeumlrshtim teuml sheumlnuesheumlm me rumanishten ku ndikimi sllav neuml gjuheumln kishtare dihet se zeuml njeuml vend teuml doreumls seuml pareuml Neuml gjuheumln shqipe terminologjia kristiane me gurreuml latine peumlrbeumln shtreseumln meuml teuml moccedilme teuml gjuheumls fetare meuml e moccedilme se shtresa greke dhe me peumlrdorim edhe tek elementi ortodoks i vendit

Bibliografi Anamali S Ceka H Deniaux Eacute Corpus des inscriptions latines drsquoAlbanie

collection de lrsquoEacutecole franccedilaise de Rome 2009 Banfi E Linguistica balcanica Zanichelli Bologna 1985 Banfi E Grandi N Lingue drsquoEuropa Carocci editore Roma 2003 Banniard M Du latin aux langues romanes Armand Colin Paris 2010 Bogdani P Cuneus prophetarum botim kritik peumlrg nga AOmari Tiraneuml 2005 Bourciez Eacute Eacuteleacutements de linguistique romane Paris Librairie Klinsckieck 1967 Campanile E De Felice E Gusmani R Lazzeroni R Silvestri D Linguistica

storica Carocci Roma 2002 Danesi G G Guida alla lingua latina Carocci Roma 2008 Ccedilabej E Shumeumlsi i singularizuar neuml gjuheumln shqipe Tiraneuml 1967 Ccedilabej E Studime gjuheumlsore IV botime Rilindja Prishtineuml 1977 Demiraj Sh Gjuha shqipe dhe historia e saj Tiraneuml 1988 Demiraj Sh Gjuheumlsi ballkanike Tiraneuml 2004 Oumllberg H Kontributi i gjuheumlsiseuml peumlr ccedileumlshtjen e atdheut ballkanik teuml shqiptareumlve neuml

SF n3 1982 Herman H Le latin vulgaire Paris 1967 Ernout A Morphologie historique du latin Eacuteditions Klincksieck Paris 1974 Georgiev V Le dace comme substrat de la langue roumaine neuml Revue roumaine de

linguistique Tome X n1-3 Bucarest 1965 Giovine Di P Il gruppo ct latino in albanese Istituto di Glottologia Universitagrave di

Roma 1982 Grandi N Fondamenti di tipologia linguistica Carocci editore Roma 2006 Hubschmid J Interpretimi historik i disa barazimeve shqiptaro-rumune teuml fjaleumlv

dhe substrati dakomiz neuml SF n3 1982 Iliescu M Du latin au roumain Sur quelques traits romans meacuteconnus de la langue

roumaine neuml Revue roumaine de linguistique Tome X n1-3 Bucarest 1965 Ismajli R Huazimet latine teuml gjuheumls shqipe neuml Rilindja Prishtineuml 1987 Jordan J Le roumain et lespagnol aires lateacuterales de la latiniteacute neuml Revue roumaine

de linguistique Tome IX n1 1964 Landi A Gli elementi latini nella lingua albanese Edizioni scientifiche italiane

Napoli 1989 Lee Ch Linguistica romanza Carocci editore Roma 2008 Luisi A Il perdono negato neuml Quaderni di Invigilata lucernis Edipuglia Bari

2001 Luisi A Berrino NF Culpa silenda le elegie dellerror ovidiano neuml Quaderni di

Invigilata lucernis Edipuglia Bari 2002 Mansaku S Autoktonia e shqiptareumlve neuml driteumln e teuml dheumlnave teuml toponimiseuml seuml lashteuml

neuml SF n3 1982 Mihăescu H Les eacuteleacutements latins de la langue albanaise neuml Revue des eacutetudes sud-

est europeacuteennes Bucarest 1966 Mihăescu H Linguistika dhe etnogjeneza e shqiptareumlve neuml SF n3 1982 Mihăescu H La romaniteacute dans le Sud-Est de lEurope București Editura

Academiei Romacircne 1993 Nocentini A LEuropa linguistica profilo storico e linguistico Le Monnier

Firenze 2008

Norberg D Manuale di latino medievale Avagliano editore Salerno 2002 Palmer LR La lingua latina Einaudi editore Torino 2002 Pelegrini XhB Disa veumlzhgime mbi elementin latin teuml shqipes neuml SF n3 1982 Poccetti P Poli D Santini C Una storia della lingua latina (formazione usi

comunicazione) Carocci editore Roma 2003 Ramat P Ramat AG Le lingue indoeuropee Il Mulino Bologna 1997 Renzi L Andreose A Manuale di linguistica e filologia romanza Il Mulino

Bologna 2006 Rrota J Per historiacuten e alfabetit shqyp dhe studime tjera Botime franccedileskane

Shkodeumlr 2005 Sala M La place du roumain parmi les langues romanes neuml Revue roumaine de

linguistique Tome IX n6 1964 Schloumlsser R Le lingue romanze Il Mulino 2005 Stolz F Debrunner A Schmid WP Storia della lingua latina Pagravetron editore

Bologna 1993 Vaumlaumlnaumlnen V Introduzione al latino volgare Pagravetron Bologna 2003 Vaumlaumlnaumlnen V Introduction au latin vulgaire Librairie Klinsckieck Paris 2006 Varvaro A Storia problemi e metodi della linguistica romanza Napoli 1968

Qemal MURATI Prishtineuml

SHQIPJA DHE MAQEDOARUMANISHTJA NGA ASPEKTI I KONTAKTEVE MIDIS TYRE

Abstrakt Ky punim studimor synon teuml japeuml njeuml pamje meuml teumlreumlsore mbi gjendjen

dhe lidhjet qeuml ekzistojneuml midis shqipes dhe arumanishtes neuml rajonin e Maqe-doniseuml veumlshtruar neuml rrafshin leksikor fonetik morfologjik idiomatik ono-mastik etj Punimi mbeumlshtetet neuml burime teuml ndryshme dialektologjike leksi-kografike folklorike dhe toponomastike teuml cilat sjellin informacione me in-teres neuml keumlteuml fusheuml studimore

Arumuneumlt - njeuml popullsi e romanizuar qeuml jeton neuml Gadishullin e Ball-

kanit e cila flet njeuml gjuheuml qeuml i peumlrket grupit lindor teuml latinishtes sot neuml Ball-kan janeuml rreth 1 milion teuml njohur edhe si vlleh rameumlr cincar crnovun ka-ragun (kucovlleh) farsheumlriot (arvanjitovlleh) ccediliccedili (Vlahović 1984 87)

Emrin arumun atyre ua dha studiuesi gjerman Gustav Weigand i cili u mor neuml fund teuml shekullit 19-teuml me gjuheumln dhe meumlnyreumln e jeteseumls seuml tyre peumlr shkak teuml njeuml tipari fundamental teuml arumanishtes seuml jugut teuml shteseumls seuml njeuml a-je neuml fillim teuml fjaleumlve ndash si amaacutere (mare ldquodetrdquo) armatilden (roman) arobatilde (ldquorrobeuml fustanrdquo) Avardarul (Vardari) etj

Peumlr sa i peumlrket origjineumls seuml vjeteumlr teuml arumuneumlve vllehve apo ccedilo-baneumlve eumlshteuml e qarteuml se ata kaneuml qeneuml njeuml popullsi leumlvizeumlse (nomade) me bageumltineuml meuml seuml shumti neuml malet e Pindit e qeuml meuml pas janeuml ven-dosur neuml vende teuml ndryshme neuml Shqipeumlri Maqedoni Rumani Greqi e deri neuml Kroaci Ka teori se janeuml trakondashilireuml rumuneuml apo se janeuml polakeuml teuml ngulitur nga koha e kryqeumlzatave apo teuml tjera teza teuml shumta

Ky grup etnik qeuml jeton neuml Shqipeumlri Maqedoni dhe Greqi i cili e peumlrdor keumlteuml gjuheuml arkaike ende sot neuml jeteumln e peumlrditshme por e ka neuml peumlrgjitheumlsi teuml veumlshtireuml teuml ruajeuml identitetin e vet ka pasur kontakte e simbiozeuml shekullore edhe me shqiptareumlt me teuml cileumlt ka marreuml e ka dheumlneuml edhe neuml leumlmin e gjuheumls

Neuml fusheumln e kontakteve teuml tyre posaccedileumlrisht teuml vrullshme dhe in-tensive kaneuml qeneuml kontaktet gjuheumlsore shqiptaro-arumune ku njereumlzit

e keumltyre dy etniteteve duke jetuar seuml bashku kaneuml meumlsuar dhe kaneuml folur gjuheumlt e njeumlri-tjetrit e pasojisht kaneuml huazuar dhe elemente teuml shumta neuml gjuheumlt respektive dhe kaneuml asimiluar njeumlri-tjetrin

Peumlr sa u peumlrket elementeve teuml shqipes neuml arumanishten numri i tyre nuk eumlshteuml peumlr t`u neumlnvlereumlsuar Tache Papahagi neuml Fjalorin e tij dialektor teuml arumanishtes (Dicţionarul dialectului armomicircn 1963) e ccedilon ateuml neuml 350 leksema bazeuml pothuajse aq sa eumlshteuml dhe numri i italia-nizmave neuml arealin linguistik teuml arumanishtes Por neuml fakt po teuml gjur-mohet me kujdes kjo idiomeuml e arumanishtes ky numeumlr sigurisht do teuml dilte shumeumlfish meuml i madh

Hulumtimet e ndeumlrsjella midis shqipes dhe arumanishtes paraqe-sin interes teuml veccedilanteuml peumlr gjuheumlt e keumltyre dy popujve sepse meuml shumeuml se me popujt e tjereuml fqinjeuml shqiptareumlt dhe arumuneumlt kaneuml pasur ndeumlr-mjet veti njeuml simbiozeuml meuml teuml gjateuml e meuml teuml hershme si barteumls teuml njeuml kulture sedentare neuml hapeumlsirat e tyre ballkanike

Maqedoarumanishtja neuml idiomeumln e saj peumlrshfaq elemente teuml shu-mta leksikore fonetike morfologjike sintaksore onomastike dhe fra-zeologjike teuml ngjashme me ato teuml shqipes teuml cilat meritojneuml teuml gjur-mohen neuml meumlnyreuml meuml teuml ploteuml e sistematike Hulumtimet neuml keumlteuml fusheuml marrin njeuml reumlndeumlsi teuml doreumls seuml pareuml jo veteumlm peumlr albanologjineuml por peumlr romanistikeumln dhe peumlr ballkanologjineuml sepse me ndriccedilimin e tyre mund teuml sqarohet e kaluara dhe e tashmja e keumltyre dy etnive dhe jo veteumlm qeuml kaneuml pasur njeuml histori teuml peumlrbashkeumlt mijeumlvjeccedilare

Numri i madh i tipareve teuml peumlrbashkeumlta teuml shqipes me aruma-nishten shprehet neuml keumlteuml qeuml etnikumi vlleh (arumun) ka daleuml si rezultat i romanizimit teuml popullsive vendeumlse ballkanike (epire trakase makedonase ilire) nga sundimi shumeumlshekullor i Perandoriseuml Roma-ke neuml Ballkan pra si rezultat i romanizimit dhe teuml elementit para-shqiptar Meuml pas ky element vlleh u neumlnshtrohet proceseve teuml ndry-shme asimiluese neuml Shqipeumlri njeuml rishqiptarizimi kurse neuml truallin e soteumlm teuml Maqedoniseuml njeuml sllavizimi pothuajse teuml ploteuml Neuml keumlteuml hulli numri i madh i elementeve leksikore dhe teuml tjera prej mbi 700 qeuml i kishim veumlneuml re neuml hulumtimet tona gjuheumlsore (Murati 2007 ) si hua-zime teuml shqipes neuml maqedonishten neuml fakt duhen pareuml jo si fjaleuml shqi-pe neuml sllavomaqedonishten por si korrespondenca shqiptaro-arumune

a si fjaleuml shqipe neuml maqedoarumanishten (arumanishten e sllavizuar) qeuml neuml Maqedoni peumlrkthehet si ldquomaqedonishterdquo

Bashkeumlpeumlrkimet e shumta shqiptaro-rumune i ka hulumtuar dhe studiuesi Grigore Breumlnkush neuml njeuml botim teuml tij me interes ldquoKeumlrkime mbi fondin trako-dak teuml gjuheumls rumunerdquo i cili shprehet Shumeuml meuml afeumlr seuml veumlrteteumls meuml duket hipoteza qeuml ngjashmeumlriteuml midis dy gjuheumlve (shqipes dhe rumunishtes) shpjegohen nga njeuml gjuheuml e treteuml qeuml flitej neuml keumlteuml zoneuml neuml periudheumln pararomake (Bracircncuş 2009 4) Ndeumlrkaq his-toriani rumun Nikolla Jorga neuml njeuml vepeumlr teuml tij ldquoHistoria e rumuneumlve teuml Gadishullit teuml Ballkanitrdquo (Shqipeumlri Maqedoni Epir Thesali etj Bukuresht 1913 (Xoxi 2001 98 ) shprehet qeuml arumuneumlt janeuml me ori-gjineuml thjesht italike teuml ardhur neuml Ballkan gjateuml pushtimit romak pa u regjistruar asgjeumlkund jo veteumlm sepse regjistrat neuml ateuml koheuml mungonin por edhe veteuml perandoria romake ishte e teuml gjitheumlve Jorga shkruan peumlr arumuneumlt ldquoKeumlta koloneuml romakeuml keumlta teuml emigruar nga Italia republi-kane janeuml atje prej 2000 vjeteumlshrdquo

Areali i Maqedoniseuml ndash njeuml xeherore me pasuri teuml pafundme etnolinguistike neuml Ballkan

1 Neuml rajonin e Ballkanit qeuml paraqet njeumlrin nga mozaikeumlt e rralleuml teuml pasur neuml boteuml neuml pikeumlpamje etnolinguistike ku geumlrshetohen aq shumeuml gjuheuml kultura e religjione teuml ndryshme jeta e asnjeuml populli teuml keumltij visi nuk mund teuml studiohet pa u studiuar dhe ajo e popujve fqi-njeuml ndash shprehet studiuesi Petar Atanasov (Polenakoviќ 2007 202) Keuml-shtu dhe historia e gjuheumls shqipe nuk mund teuml studiohet pa u studiuar edhe gjuheumlt e tjera ballkanike dhe anasjelltas nuk mund teuml keteuml studime ballkanistike pa shqipen Pa shqipen ballkanistika do teuml dukej si njeuml peumlrroskeuml (N Jokl) Pa albanologji as nuk mund teuml flitet peumlr ro-manistikeuml edhe aq meuml pak peumlr hulumtime rreth prejardhjes seuml ruma-nishtes (Bela Kopeczi) Shqipja eumlshteuml strumbullari rreth seuml cileumls sillet gjitheuml gjuheumlsia ballkanike Eumlshteuml themeli i sprachbundit ballkanik ndash thoteuml komparativisti dhe albanologu i shquar amerikan Eric Hamp

Gjateuml historiseuml shqiptareumlt kaneuml qeneuml gjithmoneuml eklektikeuml dome-theumlneuml ata kaneuml pasur njeuml qeumlndrim teuml hapur ndaj boteumls Kaneuml ditur teuml marrin teuml asimilojneuml dhe teuml peumlrshtatin elemente teuml shumta Ky qeumln-drim i hapur shihet meuml mireuml neuml gjuheumln shqipe e cila eumlshteuml njeuml peumlrzierje

e habitshme elementesh Zor teuml gjesh njeuml fjaleuml shqipe pa ndikim teuml huaj ndash pohon studiuesi i pasionuar i gjuheumls shqipe Robert Elsi (Elsie 1996 88) Por nga ana tjeteumlr shqiptareumlt edhe u kaneuml dheumlneuml popujve fqinjeuml jo pak elemente nga teuml gjuheumls seuml tyre

Duke qeneuml peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml neuml kontakt e neuml simbiozeuml me popujt e Ballkanit me grekeumlt romakeumlt sllaveumlt e jugut turqit vllehteuml romeumlt sefardeumlt (hebrenjteuml) etj shqiptareumlt kaneuml marreuml dhe u kaneuml dheumlneuml atyre mjaft elemente edhe neuml fusheuml teuml fjalorit e teuml gramatikeumls

Neuml fusheumln e kontakteve ndeumlrgjuheumlsore njeuml xeherore me pasuri teuml pafundme peumlrbeumln sidomos areali i Maqedoniseuml me jo meuml pak se 23 gjuheuml e kultura qeuml fliten neuml keumlteuml territor dhe qeuml si i keumltilleuml paraqet njeuml fenomen etnolinguistik neuml Ballkan dhe neuml Evropeuml Mu peumlr keumlto arsye territori i Maqedoniseuml paraqet beumlrthameumln e lsquoLidhjes gjuheumlsore ballka-nikersquo Neuml njeuml situateuml teuml tilleuml bilinguizmi e pluralinguizmi neuml Ballkan dhe neuml Maqedoni posaccedileumlrisht teuml vrullshme dhe intensive kaneuml qeneuml dhe janeuml kontaktet gjuheumlsore shqiptaro-rumune dhe ato shqiptaro-aru-mune ku njereumlzit e keumltyre etniteteve duke jetuar seuml bashku kaneuml meuml-suar dhe kaneuml folur gjuheumlt e njeumlri-tjetrit e pasojisht kaneuml huazuar dhe elemente teuml shumta neuml gjuheumlt respektive Peumlr sa u peumlrket lidhjeve teuml shumanshme shqiptaro-rumune studiuesit kaneuml veumlneuml neuml dukje se rreth 600 fjaleuml janeuml teuml njeumljta ose me rreumlnjeuml teuml peumlrbashkeumlt midis shqipes dhe rumanishtes Kjo tregon lidhjet e ngushta qeuml kaneuml ekzistuar midis ili-reumlve dhe trakasve teuml cileumlt kaneuml jetuar neuml Gadishullin Ballkanik shumeuml shekuj peumlrpara se sllaveumlt teuml shkelnin neuml keumlto treva (Papailia 2000 3) Njoheumlsi i mireuml i marreumldheumlnieve mes popujve teuml Gadishullit Ballkanik Teodor Kapidan shprehet keumlshtu ldquoPeumlr dallim nga lidhjet me grekeumlt dhe sllaveumlt lidhjet e rumuneumlve me shqiptareumlt neuml pikeumlpamje ballkanike shfaqen shumeuml meuml teuml ngjeshura Ato nisin nga njeuml numeumlr fjaleumlsh qeuml nuk janeuml as latine as greke as sllave dhe as huazime teuml ndeumlrsjella rumuno-shqiptare por disa trajta qeuml nisen nga teuml njeumljtat fjaleuml themelore teuml cilat duhet teuml keneuml ekzistuar mbase neuml teuml folmet pararomake trako-ilirerdquo (Albanezul 1996 21) Peumlr keumlteuml arsye ndoshta eumlshteuml meuml mireuml teuml flitet peumlr elemente teuml peumlrbashkeumlta teuml shqipes dhe arumanishtes se sa peumlr ndikimin e njeumlreumls gjuheuml mbi tjetreumln Albanologu i shquar gjerman Gustav Meyer keumlteuml substrat teuml peumlrbashkeumlt e shpjegon keumlshtu Njeuml radheuml peumlrputhjesh neuml shndeumlrrimin e elementit latin me rumanishten e cila pas gjitheuml gjasave eumlshteuml krijuar gjithashtu neuml veri teuml Gadishullit Ballkanik pra neuml afeumlrsi teuml shqipes flasin

peumlr njeuml substrat teuml peumlrbashkeumlt etnologjik teuml teuml dy gjuheumlve ose ngaqeuml rumuneumlt pararomakeuml flisnin njeuml gjuheuml teuml afeumlrt me ilirishten ose pse si shqiptareumlt ashtu edhe rumuneumlt para se teuml romanizoheshin kishin asimiluar njeuml element teuml jashteuml fisit jo indogjerman

Nocioni i termit arumun dhe shtrirja e elementit arumanishtfoleumls neuml Ballkan

2 Sipas studiuesve teuml keumlsaj problematike nocioni arumun lidhet me popullsineuml vendeumlse teuml romanizuar teuml Ballkanit (trake ilire shqip-tare etj) Neuml romanistikeuml sundon mendimi i peumlrgjithsheumlm qeuml aruma-nishtja eumlshteuml dialekt i gjuheumls rumune (Tache Papahagi Petar Ata-nasov) kurse te njeuml lagje tjeteumlr trajtohet si gjuheuml e veccedilanteuml e latinishtes ballkanike (B Nastev Dina Cuvata) Te Fjalori i Dina Cuvata (Dimo N Dimccedilev) autori i fjalorit teuml njohur Dicţionarul Dialectului Aromicircn Papahaxhi mallkohet me keumlteuml neumlmeuml urbarea su-l batatilde Tachi Papa-hagi tsi dzatildesi ca limba armatildeneascatilde-i dialectu-a limbatildeljei valahu-teascatilde = U verbofteuml Taqi Papahaxhi qeuml thoteuml se gjuha arumune eumlshteuml dialekt i vllahishtes (rumanishtes) Marreumldheumlniet e shqipes me aruma-nishten ndeumlrkaq konsiderohen si marreumldheumlnie midis shqipes dhe ruma-nishtes pasi arumanishtja trajtohet si dialekt i rumanishtes duke i vendosur ato shpesh neuml marreumldheumlnie vareumlsie midis tyre duke mos i pareuml si dy idioma teuml veccedilanta teuml latinishtes ballkanike (Poccedili 2009)

Elementi arumun neuml Ballkan ka njeuml shtrirje teuml hapeumlt gjeografike kryesisht neuml brezin kufitar shqiptaro-greko-maqedonas Meuml seuml shumti e gjen neuml krahineumln e Pindit neuml Greqi pastaj neuml rajonin e Myzeqeseuml neuml Shqipeumlri dhe seuml fundi neuml Maqedoni (Nastev 1988 149) Neuml truallin e Maqedoniseuml me njeuml dendeumlsi meuml teuml madhe arumuneumlt shtrihen sidomos neuml Krusheveuml (ku janeuml popullsi dominante) Manastir Resnjeuml Oheumlr Strugeuml Shkup Shtip Koccedilan Veles Prilep Ovccedile Pole e pjeseumlrisht dhe neuml Keumlrccediloveuml Gostivar Tetoveuml Dibeumlr etj ku kaneuml punuar si treg-tareuml e zanatccedilinj bojaxhinj kujunxhinj (argjendareuml) qiraxhinj pra neuml ato vende ku jeton dhe njeuml popullsi e ndjeshme shqiptare dhe ku bash-keumlmarreumldheumlniet e keumltyre dy popujve dhe gjuheumlve teuml tyre kaneuml qeneuml teuml gjata dhe intensive Sot vllehteuml i gjen neuml Shqipeumlrineuml Qendrore dhe Jugore kryesisht neuml jug teuml vijeumls Durreumls - Oheumlr si neuml Durreumls Elbasan Tiraneuml Kavajeuml Rrogozhineuml Lushnjeuml Berat Fier Vloreuml Pogradec

Korccedileuml Gramsh Ersekeuml Peumlrmet Gjirokasteumlr Delvineuml Sarandeuml Kjo popullsi ashtu si neuml gjitheuml Ballkanin edhe neuml Shqipeumlri ka realizuar njeuml bashkeumljeteseuml mijeumlvjeccedilare duke mundur teuml ruajeuml deri neuml diteumlt tona identi-tetin e saj nga asimilimi prej shumiceumls vendase Si rezultat ngjashmeumlriteuml janeuml krijuar edhe neuml mendeumlsineuml popullore dhe ateuml etno-kulturore e cila do teuml pasqyrohej neuml krijimin e shprehjeve frazave meumlnyrave teuml teuml theumlnit neuml meumlnyreuml paralele neuml keumlto gjuheuml (Poccedili 2009)

Njeuml analizeuml teuml qeumlndrueshme lidhjeve gjuheumlsore teuml arumanishtes dhe shqipes u ka beumlreuml ballkanologu eminent me origjineuml arumune nga Prilepi Teodor Kapidan neuml punimin e tij Raporturile albano-romacircne (ldquoDacoromaniardquo II f 444-554 Atanasov 1997 6) Keumltu ai na jep njeuml shtresim teuml elementeve teuml peumlrbashkeumlta neuml teuml dy gjuheumlt duke i ndareuml ato neuml tri kategori fjaleuml arumune teuml huazuara nga shqipja ndeumlr teuml cilat dhe elemente autoktone fjaleuml me origjineuml teuml peumlrbashkeumlt dhe ballka-nizma Mbi bazeumln e elementeve teuml peumlrbashkeumlta shqiptaro-rumune Ka-pidan arrin neuml konkluzionin e tij se ldquopeumlrveccedil kontakteve ndeumlrmjet rumuneumlve dhe shqiptareumlve neuml periodeumln romake duket se ka ekzistuar diccedilka edhe peumlrpara keumltyre marreumldheumlnieve e elementit autoktonrdquo qeuml dometheumlneuml i jep reumlndeumlsi substratit Ndeumlrkaq punim me vlereuml neuml keumlteuml fusheuml ka beumlreuml dhe romanisti Petar Atanasov Romansko-Albanski jazični vrski (Atanasov 1997 1-18) Haralambie Mihăescu (Mihăescu 1978) etj

Peumlr t`i thelluar meuml tej rezultatet neuml keumlteuml fusheuml njeuml kontribut mo-dest mund teuml jeteuml dhe ky punim yni qeuml kemi ndeumlrmarreuml mbi raportet gjuheumlsore teuml shqipes dhe maqedoarumanishtes duke e kufizuar gjeo-grafineuml gjuheumlsore kryesisht peumlr rajonin e Maqedoniseuml ku piqen e geumlr-shetohen ndjesheumlm keumlto dy gjuheuml e dy kultura Me termin maqedoaru-manishte do teuml sheumlnjojmeuml arumanishten qeuml eumlshteuml folur e qeuml flitet neuml rajonin e Maqedoniseuml peumlr ta dalluar nga idiomat e tjera teuml arumani-shtes neuml Shqipeumlri Greqi e Bullgari Keumlteuml nocion maqedorumanishte e ka peumlrdorur dhe albanologu i njohur Gustav Majer neuml Fjalorin e tij teuml famsheumlm etimologjik teuml gjuheumls shqipe (Majer 1891 2007 32) Stu-diuesit neuml Maqedoni peumlr teuml sheumlnjuar komunitetin vlleh peumlrdorin termat Vlasi e Aromacircni keumlteuml teuml fundit e peumlrdorin dhe vllehteuml peumlr teuml emeumlrtuar vetveten Sipas kategorive teuml ndryshme sociale peumlr teuml emeumlrtuar vllehteuml beumlhet dhe njeuml distinkcion tjeteumlr cincar (peumlr urbano vllehteuml qeuml janeuml marreuml me zanate teuml ndryshme neuml qytet) dhe aromacircn (peumlr vllehteuml no-madeuml ccedilobenjteuml qeuml kaneuml pasur ngulime teuml peumlrkohshme baritore) Nga

hulumtimet e beumlra neuml terren neuml Maqedoni nga Aleksandra Popvasi-leva (Popvasileva 1987 109) rezulton se vllehteuml nomadeuml (ccedilobenjteuml) nuk i kaneuml peumlrdorur instrumentet muzikore Njeuml dukuri teuml ngjashme e ndeshim dhe te popullata shqiptare e Keumlrccediloveumls ku dhe atje keumlngeumlt e burrave janeuml keumlnduar gjithmoneuml pa instrumente muzikore

Peumlr hetimin e elementeve teuml shqipes neuml arumanishten e truallit teuml Ma-qedoniseuml kemi qeumlmtuar burime teuml ndryshme dialektologjike leksiko-grafike folklorike dhe toponomastike studimin monografik peumlr dialektin arumun teuml Krusheveumls ldquoThe arumanian dialekt of Kruševo in Sr Macedonia SFR Yugoslaviardquo teuml sllavistit dhe ballkanologut teuml njohur polak Zbigniev Gołab (Golab 1984) njeuml peumlrmbledhje me peumlrralla popullore teuml Krusheveumls ldquoVlaškite narodnik prikazni od Kruševordquo (Anovska 2002) tregimet popu-llore dygjuheumlsore dhe relacionet vlleho-maqedonase (Popvasileva 1987) Vlaško-makedonski rečnik -Dictsionar armanescu-machidunesku teuml Dina Cuvata Dimo Dimčev (Cuvata 2006) fjalorin dialektor teuml arumanishtes teuml Taqe Papahaxhi (Papahagi 1974) ldquoAromanski studiirdquo teuml Bozhidar Nastev (Nastev 1988) toponimineuml e fshatrave vllahe Beliceumls seuml Epeumlrme dhe Be-liceumls seuml Poshtme ldquoToponimija na vlaškite sela Gorna Belica i Dolna Be-licardquo (Dunovski 1998) etj njeuml studimin teuml shkeumllqyer monografik peumlr teuml folmen maqedonase dhe arumune neuml regjionin e Ohrit dhe teuml Strugeumls ldquoGo-vorot na Aromancite Farseroti od ohridsko-struskiot region (vo balkanski kontekst)rdquo teuml Marjan Markoviќ (Markoviќ 2000) teuml cilat na japin infor-macione me interes neuml keumlteuml fusheuml studimore Hulumtimi i bashkeumlmarreumldheuml-nieve gjuheumlsore shqiptaro-arumune eumlshteuml me interes studimet kompara-tiviste linguistike

Arumanishtja ndjente nevojeuml peumlr pasurimin e fjalorit teuml saj nga shqipja

3 Peumlr sa u peumlrket elementeve teuml shqipes neuml arumanishten sipas veumlzhgimeve paraprake qeuml janeuml beumlreuml nga autoreuml teuml ndrysheumlm eumlshteuml pohuar qeuml numri i tyre nuk eumlshteuml peumlr t`u neumlnvlereumlsuar dhe mund teuml sillet mbi 300 leksema bazeuml qeuml kaneuml hyreuml me rrugeuml teuml ndryshme neuml keumlteuml idiomeuml pothuajse aq sa eumlshteuml dhe numri i italianizmave neuml arealin linguistik teuml arumanishtes (Nastev 1988 62) Po trsquoi referohemi fjalorit etimologjik teuml T Papahagit (Dictionarul dialectului aromin 1963) neuml arumanisht janeuml huazuar rreth 355 fjaleuml si guveuml gorriceuml merimangeuml pikeuml rrap sheumlllireuml

sholleuml meumlllageuml ccedililimi ccedilakeumlrdisem degeuml mezi mace vijeuml etj Ky numeumlr sigurisht eumlshteuml edhe meuml i madh nga ai qeuml eumlshteuml paraqitur nga leksikologeumlt dhe studiuesit qeuml janeuml marreuml me elementet shqipe neuml arumanishten dhe mbase mund teuml arrijeuml dyfishin e meuml shumeuml

Nga ana tjeteumlr edhe shqipja ka huazuar disa fjaleuml nga arumanishtja ndoshta jo teuml shumta psh ficcedilor keumlnut milor etj Por nga anketimet e beumlra sot neuml jug teuml Shqipeumlriseuml veumlrehet se gjendja gjuheumlsore e arumanishtes nuk eumlshteuml meuml kjo (Poccedili 2009) Si shprehje e kontakteve teuml ndeumlrsjella kulturore e gjuheumlsore keumltyre mund t`u shtojmeuml peumlr shqipen dialektore edhe fjaleuml teuml tjera teuml hyra nga arumanishtja bujer kaptell keumlrluk konoshtejs perdaf partall sugar Kaset Kasa PurellketPurellku ndash emra familjesh e mbi-emra familjareuml (Seumlrbiceuml Keumlrccediloveuml) etj

Neuml fjalorin e arumanishtes nga teuml regjionit teuml Krusheveumls dhe teuml qyte-teve teuml tjera teuml peumlrmendura keumltu sipeumlr kaneuml hyreuml njeuml numeumlr i konsi-deruesheumlm i elementeve teuml shqipes Kur eumlshteuml fjala peumlr Krusheveumln vlen teuml theksojmeuml se neuml keumlteuml areal peumlrveccedil popullsiseuml arumune dhe maqedonase kaneuml jetuar dhe shqiptareuml teuml konfesionit ortodoks teuml cileumlt kaneuml leumlneuml dhe gjurmeumlt e tyre neuml toponimi dhe neuml gjuheuml Neuml Krusheveuml eumlshteuml e njohur Meumlhalla ldquoOhtul di Arbineshrdquo (ldquoKodra e Shqiptareumlverdquo Arnautskiot Rid) formuar neuml fillim teuml shek XIX neuml pjeseumln pereumlndimore teuml keumltij vendbanimi neuml aneumln e majteuml dhe teuml djathteuml teuml lumit teuml Krusheveumls nga shqiptareuml ortodokseuml teuml Shqipeumlriseuml Jugore Korccedileumls e Voskopojeumls teuml cileumlt siccedil pohon studiuesi Aleksandar Matkovski ldquofilluan teuml vllahi-zohen qysh neuml koheumln e ardhjes seuml tyrerdquo (Matkovski 1978 13 Anovska 2002 9)

Arumanishtja sikurse dhe gjuheumlt e tjera ballkanike ndjente ne-vojeuml peumlr pasurimin e fjalorit teuml saj (Atanasov 2000) peumlrveccedil nga gjuheumlt e tjera edhe nga shqipja Direkt ose indirekt neuml arumanishten kaneuml hyreuml njeuml numeumlr i konsideruesheumlm i elementeve nga shqipja sipas veuml-zhgimeve tona kund nja 700 leksema e topoleksema

I Elemente shqipe neuml teuml folmen arumune teuml Krusheveumls

Peumlr regjionin e Krusheveumls mund teuml evidentojmeuml njeuml numeumlr jo teuml pakeumlt teuml leksemave teuml tilla kund mbi 30 fjaleuml teuml nxjerra nga studimet dialektologjike teuml linguistit polak Z Gollab (1984) dhe Marjan Mar-

koviќ (Markoviќ 2000) qeuml prezanton teuml folmen e arumuneumlve Far-sheumlrioteuml (me prejardhje nga Frasheumlri i Shqipeumlriseuml)

Arbineacutesu m ndashlu pl Arbineši -l`i lsquoshqiptarrsquo (Gołab 1984 201) Me emrin e keumltij etniku lidhet dhe topoleksema Arbinoveuml ndash fshat tani i banuar me popullsi maqedonase neuml rrethinat e Ohrit

Arbinišie lsquoShqipeumlriarsquo ambaacuteru pl ambaacuteri lsquoi mbareuml i pasheumlmrsquo kale-mbaacuter (kale + ambaraacuterə) = lamtumireuml (neuml

ndarje) (Gołab 1984 197) ldquomireumlmbeccedilrdquo anaacuteltu lsquolartrsquo (Gołab 1984 198) Nga shqipja dialektore e Maqedoniseuml nalt E sjell dhe

fjalori i Dina Cuvata (2006 28) baacuteltə f pl baacutelca -le Kjo leksemeuml eumlshteuml huazuar nga shqipja lsquobalteumlrsquo jo nga sll bolto siccedil

shprehet linguisti polak Gołab (Gołab 1984 207) bəneзu pl bənəmu lsquobanoj jetojrsquo (Gołab 1984 207) buacuteзə f pl buzle lsquobuzeumlrsquo (Gołab 209) Albanizeumlm qeuml ka shkuar edhe neuml teuml tjera gjuheuml ballka-

nike Prej keumlndej rrjedh dhe mbiemri familjar arumun Buzleski neuml rrethinat e Resnjeumls peumlrdorur si ofiq me cileumlsimin lsquonjeri me buzeuml teuml meumldharsquo Khs neuml Kosoveuml harbuzccedil Asht njifar harbuzccedili (Vushtrri)

capu m ndashlu pl cakì -lì lsquocjaprsquo (Gołab 209) shq cjap dial cap Dibreaacutenu m ndashlu lsquoereuml qeuml fryn neuml drejtim teuml pereumlndimitrsquo (nga Dibra) Nga shq Dibeumlr (Gołab 211) dukèacutesku dukàacutere dukìacutere mi dukèacutesku lsquomeuml duketrsquo (Gołab 213) dhaacutele daacutelə f ndash shq dhalleuml (Gołab 1984 214) flukatə ldquoflokateuml velenxeumlrdquo (Gołab 1984 214) fitur ldquofluturrdquo (Gołab 1984 214) furtunə -a f lsquofurtuneuml stuhirsquo (Gołab 1984 216) frikə-a f shq lsquofrikeumlrsquo frikoacutesu frikoaacutesə frikoaacutese lsquoie frikeumlsuarrsquo Kjo fjaleuml me format e meumlsipeumlrme eumlshteuml marreuml nga

shqipja lsquofrikeumlrsquo njeuml fjaleuml e mbareuml keumlsaj gjuhe e jo nga greqishtja e re friki siccedil e shpjegon Gollab (Gołab 1984 216)

gurmaacutezu -lu pl gurmaacuteze gurmaacutezle ndash Gollab e sheumlnon me pikeumlpyetje si ballkanizeumlm (Gołab 1984 218) Neuml fakt kjo fjaleuml njihet si njeuml albanizeumlm ballkanike (Ccedilabej 1996)

guacutevə -a f pl guacuteve -ile lsquoguveuml vrimeuml e madhe a gropeuml brenda neuml njeuml shkeumlmb ose neuml tokeuml shpelleuml zgeumlrbonjeumlrsquo (Gołab 1984 218)

gèacutelə -a f pl gèacutele -ile lsquogjelleumlrsquo (Gołab 1984 218) gìzə -a f gìzuri -le lsquogjizeumlrsquo (Gołab 1984 219) ghizatilde ghizatildereauuatilde (Cuvata 2006 266) gùmu pl gùacuteme -ile lsquogjymrsquo (Gołab 1984 219) kalu kaacutelu pl kaacutelì Neuml arumanishten e Krusheveumls do teuml jeteuml huazuar nga shqipja lsquokaleumlrsquo

porse Golab e merr si fjaleuml arumune (Gołab 1984 223) kaacuterpə f lsquokarpeumlrsquo Gollab e regjistron peumlr Gopesh por thoteuml qeuml eumlshteuml e panjohur neuml

arumanishten e Krusheveumls (Gołab 1984 218) kuacuteccedilubə -a f kuccediluacutebe lsquokaccedilubeumlrsquo (Gołab 1984 228) kupaccedilu m kupašlu lsquokopaccedilersquo (Gołab 1984 228) mindueacutesku minduiacutere fol lsquomendojrsquo (Gołab 1984 235) nəpərtiacutekə nipərtiacutekə -a f pl nəpərtiacuteci -sle lsquoneumlpeumlrkeumlrsquo (Gołab 1984 237) Ohərda lsquoOhrirsquo Artikuluar me formeumln e shqipes neuml teuml pashquareumln Oheumlr siguru ldquosigurtrdquo (Gołab 1984 248) Keumlteuml fjaleuml Golab e shpjegon me burim nga greqishtja qeuml

ka hyreuml nga italishtja Kur dihet historia e formimit teuml keumltij lokaliteti ku ka dhe

popullateuml shqiptare teuml aromanizuar si dhe gjeografia e Krusheveumls neuml fqinjeumlsi me fshatrat shqiptare teuml keumltij visi kjo leksemeuml nuk ka si teuml ndahet nga shq sigurt

strəmbu -e pl strəng`i lsquoi shtrembeumlrrsquo (fizikisht ose moralisht (Gołab 1984 250) shutu pl shucə shute lsquoshyt pa brireumlrsquo Gołab 1984 253) vaacutetrə -a f pl vəcri -levatre -ile lsquovateumlrrsquo Gollab e jep me sheumlnimin ballkanizeumlm (Gołab

1984 258) por kjo leksemeuml njihet si njeuml albanizeumlm ballkanike zveacuterkə -a f pl zveacuterk`i -le lsquozverkrsquo (Gołab 1984 260) II Bashkeumlpeumlrkime leksikore teuml shqipes me maqedoarumanishten

4 Njeuml numeumlr teuml konsideruesheumlm elementesh leksikore teuml shqipes a bashkeumlpeumlrkimesh (konkordancash leksikore) hasim dhe te Fjalori arumumanisht-maqedonisht i Dino Cuvata (Dimo N Dimčev) ldquoDictsi-onar armatildeneascu-machiduneskurdquo (Vlaško-makedonski rečnik Skopia 2006) i cili peumlrfshin njeuml leumlndeuml leksikore prej 21500 fjaleumlsh nga teuml keuml-saj idiome si dhe neuml teuml folme dhe neuml burime teuml tjera teuml literatureumls Nga keumlto burime kemi qeumlmtuar njeuml material teuml pasur leksikor e gjuheumlsor me burim shqiptar qeuml ka shkuar e rron neuml arumanishten ose qeuml mund teuml jeneuml fjaleuml me origjineuml teuml peumlrbashkeumlt dhe ballkanizma

agalea ndajf ldquongadaleumlrdquo agalea -agalea-agiumsiratilde = ngadaleuml-ngadale mbeumlrrita (Cuvata 2006 56 10) Me ndeumlrmjeteumlsi teuml arumanishtes ka hyreuml dhe neuml maqedonishten dialektore agale ldquopoleka bavnordquo odi si agale agale Aga se moma razbudi agale gaski isklani (RMNP 1 118 Angelovski 2000) Argirovski GMJ 59 e afron me greq e re agravegaacutel(a) Kjo veteuml mbase rrjedhur nga shq ngadale dial kadale gadale me formeuml metatetike dhe me a-protetike neuml arumanishten

aducatilde ldquongjashmeumlri teuml dukeumlrdquo shi-ahtari-aducatilde nun ji-aveam vidzutatilde = aq kaneuml teuml dukeuml (janeuml teuml ngjasheumlm) sa s`kam pareuml (Cuvata 2006 7)

agru mb ldquoi egeumlrrdquo ndash tsi agru mi matildetri = sa egeumlr meuml shikoi agru biba - pateuml e egeumlr (Cuvata 2006 14) Neuml maqedoarumanishten kjo fjaleuml do teuml jeteuml huazuar nga shq egeumlr kjo veteuml rrjedhur nga lat acris

alatildevdari ldquoleumlvdoj lavdeumlrojrdquo alatildevdarea easti-aratildenji = lavdeumlrimi eumlshteuml zgjebe (Cuvata 2006 18) Fjaleuml e burimit latin laudare ldquolavdirdquo rum latildeuda latildeudare Neuml arumanishten me keumlteuml formeuml me vd do teuml keteuml hyreuml peumlrmes shqipes

alatildevdat ldquoi lavdeumlruar i leumlvduarrdquo (Cuvata 2006 18) alatildevdatildelatildechi ldquoteuml lavdeumlruaritrdquo (Cuvata 2006 18) alatildevdatilde tor ldquoleumlvdues ai qeuml leumlvdohet qeuml e leumlvdon vetenrdquo Peumlrdoret dhe alatildevdocicu alatildevdos

(Cuvata 2006 18) ambar ndajf ldquombareuml me fatrdquo du-ti-ambar = teuml qofteuml mbareuml shko mbareuml oaratilde bunatilde sh-

calea-mbar = mirupafshim dhe rrugeuml teuml mbareuml Ti-ashtisi shi-a lui atildelji yinea-mbar = peumlr ashtu edhe atij i vinte mbareuml (Cuvata 2006 24)

ambatildereatsatilde pasth ldquombareumlrdquo (neuml puneuml) (Cuvata 2006 24) atildembar atildembaratilde pl atildembari lsquombareuml mbareumlsirsquo calea-mbar s-vatilde = teuml keni udheuml teuml mbareuml

lucurlu- mbar = puneuml teuml mbareuml (Cuvata 2006 70) analtu ldquonalt lartrdquo analtu pi cal = nalt mbi kaleuml multu analtu = shumeuml nalt (Cuvata 2006

28) La noi sh`are munte analtu = Te ne ka male teuml nalta (Trajanovski 1998 191)

andralatilde pl andralji lsquomarramendjersquo = biu dauuatilde shushi di yin tora lj-yini-andralatilde ndash piu dy shishe vereuml dhe tash ka marramendje (Cuvata 2006 30) Shq bised andralleuml lsquokokeumlccedilarje telashrsquo

Andreu Andrelush ldquoSheumlneumlndre Shndre dhjetorirdquo (Cuvata 2006 30) aratildem (aratildemi aratildemat aratildemri) ldquoarmoj ldquogeumlrmoj mih rreumlmihrdquo = purtselu-aestu lu- aratildema

oborlu tut ndash derrkuci e ka armuar (geumlrmuar) krejt oborrin (Cuvata 2006 41) Armoj (Keumlrccediloveuml)

aradatilde ldquoradheuml rendrdquo (Cuvata 2006 39) arasti ldquorastrdquo lji-u-adasu-arastea = e gjeti rastin (Cuvata 2006 40) aratildecatildei ldquorreumlkerdquo cara dendi natilde ploai mea cara viniratilde ndash aratildecatildeili-mproasti = kur ra shi

erdheumln rreumlke teuml rreumlmbyeshme (Cuvata 2006 41) aratildendzatilde f lsquomulleumlz fareuml djathi reumlndeumls rreumlndeumlsrsquo(Cuvata 2006 42) Fjaleuml nga terminologjia

baritore Edhe neuml rum ricircnzatilde Sipas G Majerit (Meyer 2007) fjala pas gjase duhet bashkuar me reumlndeuml lsquoi reumlndeumlrsquo dhe prapashteseumln ndasheumls ku neuml keumlteuml meumlnyreuml trajtat e rumanishtes dhe teuml arumanishtes janeuml huazuar nga shqipja

arobatilde ldquorrobeuml fustanrdquo (Cuvata 2006 49) aroatatilde ldquorroteumlrdquo (Cuvata 2006 49) astup ldquoshtupojrdquo astup-u = shtupoje mbylle (mjaft mos fol mos qaj) (Cuvata 2006 61) astupat mb ldquoi shtupuar i mbyllurrdquo (Cuvata 2006 49) ashi ldquoashturdquo ashi mica ashi = ashtu neumlneuml ashtu (Cuvata 2006 56 323) atatilde ldquolok neumlneumlrdquo (Cuvata 2006 62) Shq dial tateuml ldquoneumlneumlrdquo (Keumlrccediloveuml) Peumlr babaneuml ldquodatrdquo avrapatilde ldquovrap vrapim galoprdquo caljlji viniratilde cu-avrapatilde-n hoaratilde ca catildervatildenarlji lji-avea

vatildetatildematatilde-andartsatildelji gatildertseshtatilde = kuajt erdheumln duke galopuar neuml fshatngase karvanxhinjteuml i kishin vrareuml andarteumlt grekeuml (Cuvata 2006 91)

avrari ldquogodas vrasrdquo (Cuvata 2006 67) baci ldquoemeumlr me teuml cilin veumlllai i vogeumll e theumlrret veumlllaneuml e madh 2 peumlrdoret me nderim

edhe peumlrpara emrit teuml njeuml njeriu meuml teuml moshuar (Cuvata 2006 93) Peumlrdoret neuml disa teuml folme veriore dhe verilindore teuml shqipes prej nga do teuml keteuml hyreuml dhe neuml arumanishten

batildeligari ldquopeumlr kafsheumlt bageumllonrdquo (Cuvata 2006 98) batildeligat ldquopeumlr kafsheumlt bageumllonrdquo (Cuvata 2006 49) baligatilde ndash lsquobajgeuml balgeuml bageumllrsquo (Cuvata 2006 94) Fjaleuml qeuml ka shkuar edhe neuml rum balegatilde

megl baligatilde maq baliga skr balega teuml gjitha keumlto teuml ardhura nga shqipja me trajteumln primare balgeuml (Ccedilabej 1976 49) Neuml teuml folmet popullore teuml maqedonishtes peumlrdoret dhe me kuptim teuml figursheumlm Ne balegaj ldquomos bageumllordquo (Shtip) Ne baleguvaj (Malesheveuml) pas gjuheumltarit D Angelovski njeuml arumanizeumlm neuml maqedonishten (Angelovski 2000 31)

batildernatilde bot ldquobimeuml qeuml zvarritet barrdquo (Cuvata 2006 99) bardzu bardzatilde ndash lsquokaleuml i zi me qime teuml murrme ngjyreuml kafejersquo (Cuvata 2006 95) Fjala neuml

thelb vjen nga arum bardhu lsquome varra-varra teuml zezarsquo (peumlr bageumlti) por e cila rrjedh nga njeuml fazeuml e peumlrparme e shqipes bardheuml (Ccedilabej 1976 57)

besatilde ndash shq beseuml Peumlrdorur neuml shprehje teuml tilla bre bre besatilde ghigatildeneascatilde = shih shih beseuml gegu (Cuvata 2006 101)

besa-bes ndash nga shq beseuml (betim) (Cuvata 2006 101) bironji - lsquokafsha qeuml nuk pjell beronjeuml shtireuml gruaja qeuml nuk lindrsquo (Cuvata 2006 104) ndash shq

beronjeuml batildecatildetar pl batildecatildetari ndash lsquoshqiptar farsheumlriotrsquo (Cuvata 2006 97) Ky cileumlsim rrjedhur nga

batildecatildetar lsquoai qeuml ruante disa dele rreth fshatitrsquo neuml rrethinat e Berit

batildersii ndash lsquobeumlrsi fundeumlrria e rrushit dhe e ullinjve qeuml mbeten pasi shtypenrsquo (Cuvata 2006 100) Pas Meyer fjaleuml e prejardhur nga lat briacutesa Por neuml arumanishten gjithsesi eumlshteuml njeuml huazim nga shqipja beumlrsi (Ccedilabej 1976 62)

batildericatilde pl batilderici ldquobeumlrrakeumlrdquo (Cuvata 2006 99) biro palak lsquobabaccedilkorsquo (Cuvata 2006 104) birbu ldquobir djaleumlrdquo (Cuvata 2006 103) bobo pasth bobo Tsi sherpi mi matildeshca = bobo ccedilfareuml gjarpri meuml kafshoi (Cuvata 2006

105) bobo (FGJSSH) buljear pl buljeari lsquobolleuml e madhe lloj bollersquo (Cuvata 2006 109) Bullar (FGJSSH) brushtulatilde pl brushtuli lsquolakror me djatheuml e me gjalpeumlrsquo (Cuvata 2006 107) brushtull

(FGJSSH) brumatilde pl brumi lsquobrymeumlrsquo bruma lji-arsi batildehceadzlji = bryma i dogji bahccedilet (Cuvata 2006

107) brumar ndash lsquoneumlntorirsquo cad ca fratildendza tu Brumar shi ca schiclu tu-Alunar - bien si gjethet neuml neumlntor

dhe kallinjteuml neuml korrik (Cuvata 2006 107) ndash brymeumls lsquoneumlntor muaji i brymeumlsrsquo (FGJSSH) buburanatilde pl buburani ndash lsquoflakadan i madh zjarr i madhrsquo (Cuvata 2006 108) ndash shq

bubulak (peumlr zjarrin) bubulon bubullon bubullin (FGJSSH) me alternimin l-r bura ldquotrim burreumlrdquo bura Tega nu s-aspari = trimi (burri) Tega nuk frikeumlsohet (Cuvata 2006

110) budzatilde pl budzatilde (buxeuml) ldquobuzeumlrdquo cu budzatildeli aroshi di satildendzatilde = me buzeuml teuml kuqe nga gjaku

catildet bati budzatildeli = mezi i leumlviz buzeumlt (eumlshteuml i seumlmureuml flet ngadaleuml) 2 skaj (neuml lumeuml ose neuml det) casa u-aveam pi budza di-aratildeu = shteumlpineuml e kemi buzeuml bregut teuml lumit oili li-avem dip pi budza di-amari = dhenteuml i kemi buzeuml detit apili-a Avatilderdarlui lji-avea vinitatilde isa cu budzatildeli = ujeumlrat e Vardarit i arriteumln deri buzeuml bregut 3 skaj qoshe (e bunarit kazanit) cu batildergacili-mplini patilden di budzatilde = me kazanat teuml mbushur deri neuml buzeuml buzeuml meuml buzeuml 4 shmatildeshcatilde budzatildeli di cripari = i kafshoi buzeumlt nga veumlshtireumlsiteuml 5 budzatilde-groasi = me buzeuml teuml meumldha 6 mallk S-nu lji-aratildedatilde budzatildeli = i vari buzeumlt (u hidheumlrua) (Cuvata 2006 109) ndash shq buzeuml

budzos budzoasatilde pl budzoshi budzoasi ndash lsquo buzeumlmadh qeuml eumlshteuml me buzeuml teuml meumldharsquo (Cuvata 2006 109)

bucuvalatilde pl bucuvali lsquobukeumlvalersquo tora seara va s-avem bucuvalatilde = sonte do teuml hameuml bukeumlvale (Cuvata 2006 108)

bis pl bishi - lsquobytheumlrsquo (Cuvata 2006 104) tăpoară ldquocakorre seumlpateumlrdquo lo tăpoara shi s-dusi ti leamni = e mori cakorren dhe shkoi peumlr dru tăpor dem ldquocakorre seumlpateuml e vogeumllrdquo (Cuvata 2006 521) tsap ldquopeumlrccedil cjaprdquo (Cuvata 2006 544) tsatildepar ldquotregtar i cjepverdquo (Cuvata 2006 545) catildetse ldquopserdquo catildetse nu vinishi = ce (pse) nuk erdhe (Cuvata 2006 131) Peumlremeumlr pyeteumls qeuml

reflekton trajteumln dialektore teuml shqipes seuml Maqedoniseuml ce ldquopserdquo cipitatilde ldquomajeuml (e gjuheumls drurit kodreumls malit) ceprdquo pi cipita di limbatilde lu-am ma nu-nji

ticneashti cum s-dzatildetsi = e kam neuml majeuml teuml gjuheumls por nuk meuml teket (kujtohet) si thuhet (Cuvata 2006 166) Me ndeumlrrimin e rregullt fonetik e-i neuml arumanisht khs si te ciresh ndash qershi cirishear ndash qershor cirgar ndash cergar etj

chicatilde chicutatilde ldquoccedilikeuml pikeumlrdquo acatildetsa di-arucatilde catildeti vatilderatilde chicutatilde = filloi teuml bjereuml nga ndonjeuml ccedilikeuml (pikeuml shiu) 2 ccedilikeuml diccedilka e imeumlt tuti-aesti tsi li spunji suntu unatilde chicutatilde tu-amari = gjitheuml kjo qeuml thua eumlshteuml veteumlm njeuml pikeuml (ccedilikeuml) neuml det (Cuvata 2006 173)

chicatildeturatilde ldquovendi ku ccedilikon ccedilatia (neuml tavan neuml dysheme)rdquo (Cuvata 2006 173) Shq ccedilikeuml

cilimean (ccedililimean) ldquokalama i vogeumll ccedililimiacuterdquo s-agiuca doi cilimeanji = luan me feumlmijeuml ccedililimirdquo 2 djaleuml ccedililimi am unatilde featatilde shi-un cilimean = kam njeuml vajzeuml dhe njeuml ccedililimiacute (Cuvata 2006 165) Njeuml ldquoformim elementarrdquo qeuml neuml arumanishten duket teuml keteuml depeumlrtuar nga shqipja

cingrimi pl cingrinji ldquoteuml ftohteuml i madh e i thateuml acar ngrica e dimrit cingeumlrimeumlrdquo (Cuvata 2006 166) cingeumlrimeuml (FGJSSH)

tsopatilde (copeuml) ldquocopeuml pjeseuml e madhe bukerdquo tsopa di păni = copeuml buke (Cuvata 2006 545 Polenakoviќ 2007 189) Studiuesi i njohur arumun Haralampie Polenakoviccedil me origjineuml nga Gostivari keumlteuml fjaleuml e bie teuml ardhur nga turq ccedilup porse prejardhja e keumlsaj lekseme pa diskutim rrjedh nga shqipja copeuml

tsatildetsatilde ldquocuceumlrdquo Feata ńi earam feta ńi escu Tsatildetsatilde ńi aveam tsatildetsatilde ńi am (neuml njeuml peumlrralleuml popullore) = Ccedilfareuml meuml beumlni Cuceuml isha cuceuml jam prapeuml (Popvasileva 1987 102) Fjalori i arumanishtes tsatildetsatilde e sjell me kuptimin ldquociceuml siseumlrdquo (Cuvata 2006 545)

ceapatilde (ccedileapeuml) pl ceapi (Krusheveuml) ldquoccedilap haprdquo (Cuvata 2006 163) ceapkatilden (ccedileapkeumln) ldquoccedilapkeumln djaleuml i shpejteuml i prapeuml teuml cilit i vlon gjakurdquo (Cuvata 2006

163) Fjaleuml me burim nga turq ccedilapkeumln por neuml arumanishten mbase mund teuml keteuml depeumlrtuar peumlrmes shqipes

ceapcatildenlatildechi (ccedileapkeumlnlleumlqi) ldquoccedilapkeumlnlleumlqerdquo (Cuvata 2006 163) chicatilde (ccedilikeuml) ldquopikeuml e vogeumll uji qeuml bie nga ccedilatia ccedilikeumlrdquo (Cuvata 2006 173) dash pl dashi ldquodashrdquo (Cuvata 2006 180) deagatilde (frasheumlrioteumlt) ldquodegeumlrdquo (Cuvata 2006 184) denghi ldquoballeuml e madhe paketeumlrdquo (Cuvata 2006 188) denghi (dengj) ldquokategori shtreseumlrdquo nu natilde hits denghi noi him chihatildeeadz shi voi hits

picurari = nuk jeni dengu yneuml ne jemi qehallareuml (teuml pasur) ju jeni barinj (Cuvata 2006 188)

doci pl doceanji (te Frasheumlrioteumlt) ldquokopil Feumlmijeuml jashteuml martese bastard doccedilrdquo (Cuvata 207 Papahagi 497)

dosatilde pl dosi ldquokurveumlrdquo (Cuvata 2006 208) Kuptimi i keumlsaj fjale peumlrdorur figursheumlm ldquokurveumlrdquo neuml arumanishten peumllqen dhe me ateuml teuml shqipes ldquogrua e pandershmerdquo

dratildezgatilde ndash shkurre kaccedilubeuml (Cuvata 2006 209) eratilde pl eri ldquoereumlrdquo s-lom niheatildem eratilde = teuml marrim njeuml ereuml teuml freskohemi (Cuvata 2006 222) etatilde pl eti ldquo1 koheuml jeteuml 2 peumlrjeteumlsirdquo (Cuvata 2006 224) Neuml ligjeumlrimin e Keumlrccediloveumls e hasim

teuml peumlrdoret shprehje teuml tilla si meuml jeteuml e meuml denjo ldquoneuml peumlrjeteumlsi peumlr jeteuml teuml jeteumlverdquo atildengratildenji pl atildengratildenjeri ldquongreumlnie me fjaleumlrdquo (Cuvata 2006 84) atildengratildeshca ldquongreumlneumls llupeumlsrdquo (Cuvata 2006 84) atildenglitsat - ngrij me alternimin e rregullt neuml arumanishten teuml r-seuml neuml l (Cuvata 2006 84) atildengratildeshca ndajf ldquongrykeuml neuml krah hopardquo (Cuvata 2006 84) atildenprapatilde ldquoi shpejteuml agil i gjalleumlrdquo (Cuvata 2006 86) Formuar me parashteseumln atilden dhe fjaleumln

shqipe prapeuml ldquoi serteumlrdquo sikurse atildenreghistrari ldquoregjistrimrdquo Kjo fjaleuml (ie) prapeuml peumlrdoret keumlsisoj peumlr njeuml ldquonjeri qeuml eumlshteuml i egeumlr i rrepteuml i vrazhdeuml i serteumlrdquo edhe neuml shqipen dialektore teuml Maqedoniseuml (Keumlrccediloveuml Strugeuml Dibeumlr Tetoveuml)

atildenvets ldquoves shprehirdquo nibun atildenvets = ves i keq (Cuvata 2006 90) atildenvescu ldquovesh vishetrdquo satilde-nviscu tu stranji nauuatilde = u vesh me rroba teuml reja (Cuvata 2006

90) atildenvishteari pl atildenvishteri ldquoveshjerdquo (Cuvata 2006 91) atildendriptati ldquodrejteumlsiardquo atildendriptatea-anatildechisi = fitoi drejteumlsia (Cuvata 2006 79) atildendriptat ldquoi drejteumlrdquo (Cuvata 2006 79)

faratilde pl fari ldquo1 popull 2 familje fareuml farefisrdquo de bre de Tsi faratilde-aleaptatilde = de bre de ccedilfareuml familje vetjake (Cuvata 2006 230) Fjaleuml nga terminologjia e jeteumls familjare e cila nuk mund teuml ndahet nga shq fareuml farefis

θea`min (Krusheveuml) te`min (Oheumlr) ndash femeumlr (Markoviќ 2007 30) festatilde pl festi ldquofesteumlrdquo (Cuvata 2006 234) fleamatilde ldquozjarr ndezjerdquo (Cuvata 2006 237) fitur pl fituri zool ldquofluturrdquo (Cuvata 2006 236) floc pl floaci ndash flokeuml thekeuml (te jambolia) (Cuvata 2006 237) fortsatilde ldquoforceuml fuqirdquo cu fortsa = me forceuml (Cuvata 2006 239) fuscatilde pl fuschi ndash flluska (e sapunit) (Cuvata 2006 246) fuljeauuatilde pl fuljei ldquofoleacute e shpendeumlverdquo (Cuvata 2006 243) fricos ldquofrikeumls friksheumlmrdquo lj-easti fricatilde = ka frikeuml frikeumlsohet (Cuvata 2006 242 317) fundu ldquofundrdquo amarli di-ahatildendoasi tsi suntu nu latilde si shtii fundu = detrave peumlr shkak se

janeuml teuml thelleuml nuk u shihet fundi (Cuvata 2006 243) fustanelatilde ldquolloj veshje fustanelleumlrdquo (Cuvata 2006 246) Kjo lloj veshje si pjeseuml e kostumit

kombeumltar shqiptar peumlr burra nuk mund teuml mos njihet si njeuml huazim i shqipes neuml arumanishten qeuml ka hyreuml atje jo veteumlm si fjaleuml por dhe si kostum

fut ldquo1 kryej aktin seksual 2 fig ia hedh dikujt me mashtrimerdquo (Cuvata 2006 246) fuchii ldquoforceuml fuqirdquo (Cuvata 2006 243) gavratilde pl gavri ldquoguveuml zgaveumlrrdquo (Cuvata 2006 249) gatildel-gatildel pasth imitohet rrjedhja e vereumls ujit ldquogeumlll-geumlllrdquo atildel muta shushu shi gatildel-gatildel atildel biu

yinlu tut = e ngriti shishen dhe geumlll-geumlll e piu krejt vereumln (Cuvata 2006 250) grit fol ldquogrish theumlrrasrdquo ldquo (Cuvata 2006 250) gritatilde pl griti ldquogrishje thirrjerdquo unatilde gritatilde cx-vini = njeuml teuml grishur erdhi (Cuvata 2006 256) gumar pl gumari zool gomar 2 fig njeri me tipare teuml uleumlta jonjeri = mari gumar inshi

Poni ndash gomar i madh u tregua Poni (Cuvata 2006 258) gushi ldquogusheuml fytrdquo lu-acatildetsa di gushi = e rroku peumlr gushe (Cuvata 2006 259) guvatilde pl guvi ldquovrimeuml e madhe neuml tokeuml neuml dru a neuml njeuml shkeumlmb shpelleumlrdquo tu pishtireauu atilde

ari natilde guvatilde mari = te shpella ka njeuml guveuml teuml madhe ldquo (Cuvata 2006 259) Shq guveuml ģal ndash ldquodjaleumlrdquo Fjaleuml nga terminologjia familjare qeuml e hasim neuml njeuml keumlngeuml qeuml keumlndohej peumlr

Sheumlngjergj neuml Dibeumlr Ludaj lulaj Dostole Ata ѓale mja ѓale Ajde ѓale Petre le Petreva e bre nevesta (Nastev 1988 79)

γiŭlŭ (gjalleuml) ldquoFichir fichir γiŭlŭ cu mortulŭ t` un loc macirccacirc pacircni = Fikir fikir i gjalli me teuml vdekurin haneuml bukeuml neuml njeuml vend ose Fichir fichir γiŭlŭ cu mortulŭ di un loc hea apacirc = Fikir fikir i gjalli me teuml vdekurin pineuml ujeuml neuml njeuml vend (neuml baladeumln ldquoMrtviot bratrdquo Popvasileva 1987 78)

ghelatilde pl gheli ldquogjelleuml ushqimrdquo ghelatilde di campiri = gjelleuml me patate (Cuvata 2006 263) ghelagi - gjellaxhi ai qeuml peumlrgatit gjelleumln (Cuvata 2006 263) giza pl gizadz ghiza lsquogjizeumlrsquo (Cuvata 2006 262 266) Fjaleuml nga terminologjia e ushqimit

albanizeumlm me burim interballkanik (Ccedilabej 1976) ghusmatildepingatilde pl Ghusmatildepinganji ndash lsquogjysmopingeumlrsquo nofkeuml qeuml arumuneumlt ua jepnin

shqiptareumlve Arbineslu-i ghusmatildepingatilde = shqiptari eumlshteuml gjysmopingeuml (Cuvata 2006 266)

giumetatilde pl giumets (Farsheroti) ndash gjysma (e diccedilkaje) giumetatilde di dzuuatilde lu-ashtiptai sh-nu vini = gjysmeuml dite e prita dhe nuk erdhi (Cuvata 2006 262)

giumitati ndash gjysmeuml s-adra giumitati di om = kishte mbetur gjysmeuml njeriu (ishte dobeumlsuar shumeuml i reumlneuml nga sheumlndeti) (Cuvata 2006 262)

giumiticu ndash figureuml e peumlrrallave popullore arumune e maqedonase e afeumlrt me teuml shqipes Gjysmagjeli te maqedonasit si figureuml peumlrrallore ka mbetur prej arum Giumiticu ndeumlrsa neuml veteuml arumanishten ka daleuml prej leksemeumls ğumitate a jumatate ldquomotierdquo njeuml fjaleuml qeuml njihet si njeuml huazim prej shqipes gjymeumls gjysmeuml sh H Mihaescu Remarques sur rapports albano-aroumains Gjurmime albanologjike ndash Seria e shkencave filologjike VII1977 Prishtineuml 1978 (Murati 1990 61)

ghegan pl gheganji ndash gegeuml shqiptar nga Shqipeumlria e Veriut (Cuvata 2006 263) harei ndash gazmend hare dasmeuml (Cuvata 2006 268) h`er ldquohekurrdquo ndash te arumuneumlt farsheumlrioteuml teuml Strugeumls dhe teuml Ohrit (Markoviќ 2000 31) shilji ldquopluhur hirdquo cinushi Dina easti shilji-ntr-oclji la ehtsatilderlji-a Armatildenjlor = Dina eumlshteuml

hi neuml sy te armiqteuml e arumuneumlve tu vatra-a ta sh-cinushea ardi = neuml vatreumln teumlnde digjet edhe hiri (ccedildo gjeuml teuml shkon mbareuml) (Cuvata 2006 511 563)

dzira (xira) ldquohirreumlrdquo Te arumuneumlt ndeshet neuml terminologjineuml baritore neuml situata teuml tilla bise-dimi i kiseloto mleko osloboduva xira me shqiptim teuml x peumlr h Arumanizeumlm qeuml ka hyreuml neuml maqedonishten (Angelovski 2000 31) e neuml veteuml arumanishten huazuar nga shqipja hirreuml

hut hutatilde ldquoi trasheuml nga mendja i hutuar budallardquo armasi ca hut = mbeti si hut (Cuvata 2006 282)

izoti palak ldquoi zoti i afteumlrdquo nu-i izoti el ti-ahtari un lucru = nuk eumlshteuml i zoti ai peumlr njeuml puneuml teuml tilleuml (Cuvata 2006 300)

catildeceak ldquokaccedilak grabiteumls placcedilkiteumls shqiptarrdquo (Cuvata 2006 122) catildeciubatilde pl Catildeciubi ldquotrung i shkurteumlr geumlmusheuml kaccedilubeumlrdquo 2 plak (Cuvata 2006 123) catildetsulatilde ldquokaccedilule keumlsuleuml kapuccedili i guneumls beumlrrucitrdquo Me keumlteuml kuptim kjo fjaleuml njihet edhe neuml

teuml folmet dialektore maqedonase teuml Malesheveumls dhe teuml Prilepit si njeuml arumanizeumlm (Angelovski 2000 31) Neuml arumanishten huazuar nga shqipja kaccedilule keumlsuleuml

cac (catildecai catildecari) kryej nevojeumln dhjes (Cuvata 2006 112) Neuml shqipen dialektore teuml Keumlrccediloveumls neuml gjuheumln e feumlmijeumlve peumlrdoret kakeuml ldquomutrdquo dhe kak ldquodhjesrdquo

tsatsa ldquopasth ldquokeumlshtu i quan nusja motrat e burrit neuml shenjeuml nderimirdquo (Cuvata 2006 544) Termi i arumanishtes tsatsa neuml thelb reflekton kaka me ndeumlrndeumlrrimin fonetik ts-c si te tseapatilde ndash kepeuml qepeuml Kjo leksemeuml bashkohet me kako teuml shqipes seuml Keumlrccediloveumls peumlrdorur si ndajshtim me teuml njeumljtin funksion kjo mbase prej kokoneuml gr kokona ldquozonjeumlrdquo

cal pl calji ldquokaleuml atrdquo 2 fig kokeumlforteuml budallardquo zurlu ca cal = budalla si kaleuml 3 fraz Pi cal easti = eumlshteuml neuml kaleuml (neuml poziteuml teuml mireuml) catildedzu di pi cal pi gumar = ka reumlneuml prej kali neuml gomar analtu pi cal = nalt mbi kaleuml (Cuvata 2006 113 28)

calesh caleshi mb 1 ldquokalesh zeshkanrdquo 2 (peumlr dhen) kalesheuml (Cuvata 2006 114) Fjaleuml e mbareuml shqipes kalesh kaleshan kalesheuml

carcalets zool ldquokandeumlrr si karkalec bulkthrdquo (Cuvata 2006 113) Catildestratildenjot ldquoKastriot pjeseumltar i familjes Farsherioti (Frasheumlri) sipas Kuvateumls fis arumun teuml

peumlrhapura neuml Epir dhe Myzeqe Ioryi Catildestratildenjotlu = Gjergj Kastrioti- Skeumlnderbeu (Cuvata 2006 130)

catandasi ldquogjendjerdquo (Cuvata 2006 121) catildetun pl catildetuni ldquokatun fshatrdquo (Cuvata 2006 132) checi ldquoqeccedile lloj keumlsulerdquo (Cuvata 2006 172) gatildelbadzatilde ldquometil keumllbazeumlrdquo gatildelbadza s-vatilde matildecatilde de Malklim peumlr dhenteumlKeumllbaza u farofteuml

de ldquo (Cuvata 2006 250) catildemeashi pl catildemeshi ldquokeumlmisheumlrdquo (Cuvata 2006 125) catildepushi zool ldquorriqeumlr keumlpusheumlrdquo (Cuvata 2006 127) caputatilde pl caputi ldquoshputa e keumlmbeumls gjurmashkeuml keumlputeumlrdquo (Cuvata 2006 118)

catildertsatildelinatilde anat ldquokeumlrcellrdquo (Cuvata 2006 129) catildertsunatilde pl Catildertsuni ldquokokeuml krye keumlrcurdquo (Cuvata 2006 130) clini pl ldquopaleuml kindrdquo fustani cu cljini-cljini = fustana me kinda-kinda (Cuvata 2006 133) Culac ndash bukeuml e rrumbullakeumlt kulaccedil (Cuvata 2006 152) Culaclu a nunlui ndash kulaccedili i kumbareumls Culonjea fig rreumlmujeuml Peumlrdorur neuml shprehje teuml tilla natilde u-adra casa ca di Culonjea = na e

kaneuml beumlreuml shteumlpineuml si prej Kolonje (rreumlmujeuml teuml ccedilrregulluar pa asfareuml rregulli) (krahasim me qytetin e Kolonjeumls neuml Shqipeumlri) (Cuvata 2006 153)

korb ldquogavranrdquo - te arumuneumlt farsheumlrioteuml teuml Strugeumls dhe teuml Ohrit (Markoviќ 2000 52) corba pasth corba corba ndash maq lele kutrite ndash shq grua e shkreteuml grua fatkeqe (Cuvata

2006 144) creastatilde ldquokreshteuml (te kafsheumlt) 2 majeuml mali (Cuvata 2006 147) cuclatilde pl cucli ldquokukullrdquo (Cuvata 2006 150) Neuml maqedoarumanishten meuml shpesh del teuml

peumlrdoret leksema tjeteumlr patildepushi culacu ldquopogaccedile kulaccedilrdquo (Cuvata 2006 152) Leksemeuml e burimit sllav kolač por me

fonetikeumln e fjaleumls arumune do teuml njihet teuml keteuml hyreuml neuml keumlteuml gjuheuml prej shqipes kulaccedil cumbar ndash kumbareuml nun (Cuvata 2006 154) cushuri pl cushuradz ldquokusheumlri dial kushurirdquo o cushuri yina cama-ncoa de = o

kushuri eja keumlho (keumltu) de (Cuvata 2006 159) cusurinatilde ldquokusheumlrireuml kusheumlrineumlrdquo cusurinatilde vearatilde = kusheumlrireuml e pareuml cusurinatilde

andaulea = kusheumlrireuml e dyteuml (Cuvata 2006 159) cuvendatilde ldquo1 fjaleuml 2 bisedeuml e shtruar bisedimrdquo (Cuvata 2006 159) lafazan ndash llafazan ai qeuml flet shumeuml (Cuvata 2006 303) ljeap ldquocub kusar shqiptarrdquo (Cuvata 2006 316) Emeumlrtuar sipas etnonimit lab- banor

i krahineumls seuml Labeumlriseuml Lalatilde pl latildelatildenji ldquoungj xhaxhardquo 2 dajeuml 3 burri i tezes ose i halleumls lali Santa = lala

Santa lali Coli-Mari = lala Koli Mari (Cuvata 2006 304) Neuml shqipen laleuml ka po keumlshtu shumeuml peumlrdorime babai neuml mosheuml teuml re kundrejt feumlmijeumlve teuml vet veumlllai i madh kundrejt veumlllezeumlrve meuml teuml vegjeumll ose kundrejt motrave meuml teuml vogla kunati ose kunati i madh kundrejt kunatave xhaxhai kundrejt nipeumlrve ose mbesave 2 Peumlrdoret peumlrpara emrit teuml njeuml njeriu shumeuml teuml afeumlrt ose kur theumlrresim me nderim a me dashuri dikeuml Laleuml Gjoni Hajde or laleuml Laleuml ndash emeumlr i lashteuml i banoreumlve teuml Myzeqeseuml me teuml cilin theumlrrisnin me peumlrbuzje fshatarin e varfeumlr teuml keumlsaj krahine (FGJSSH)

latildepatilderdii ldquofjaleuml e ndyteuml lapeumlrdhirdquo (Cuvata 2006 307) latildepushi ldquolapeuml pjesa e poshtme e veshit ku vihen vatheumltrdquo (Cuvata 2006 308) Shq lapeuml largu ndajf ldquolarg peumlrtej detitrdquo fudz largu di mini = ik larg prej meje catildet tsi ma

largu = sa meuml larg la Gretslji di la dzatildecatilde patilden la facatilde easti largu = Te grekeumlt nga teuml theumlneumlt neuml teuml beumlreuml eumlshteuml larg (Cuvata 2006 304 215)

lari ldquolarjerdquo (Cuvata 2006 305) lat latatilde ldquoi lareuml e lamerdquo (teshat) (Cuvata 2006 305) ljear lejaratilde ldquolareuml dele e zezeuml me me lesh teuml bardheuml neuml disa venderdquo (Cuvata 2006 316) latin pl latini ldquoshqiptar katolikrdquo tsi-aurlji ca latin = ccedilka piskat ccedilirresh si shqiptar

katolik (Cuvata 2006 305) Me termin llatin neuml mesjeteuml sheumlnjohej elementi katolik shqiptar nga popullsia arumune dhe ajo sllavomaqedonase peumlr ta dalluar nga elementi vetjak ortodoks Peumlr keumlteuml deumlshmon dhe emeumlrtimi Latinski Grobišta neuml fshatin Llatoveuml teuml Keumlrccediloveumls (Smiljanić Kičevija 476) pastaj Latinska Crkva neuml lokaliteitn Arbanasi afeumlr Nebregoveumls (Prilep) Keumlteuml kisheuml B Koneski (Make-

donski mesta i iminja 30) me teuml drejteuml e lidh me elementin etnik shqiptar duke theksuar se te popullsia sllavomaqedonase ldquollatineuml quhen shqiptareumlt katolikeumlrdquo

latinatilde ldquoshqiptare katolikerdquo (Cuvata 2006 305) lau (mi) fol ldquolaurdquo (Cuvata 2006 305) lelic pl lelits zool ldquolejlekrdquo (Cuvata 2006 310) ljepur pl lepuri zool ldquolepurrdquo (Cuvata 2006 317) Grupin konsonantik lj e ruan dhe

e folmja e Zajazit teuml Keumlrccediloveumls ljipurar pl ljipurari ldquoai qeuml ruan lepujtrdquo (Cuvata 2006 317) ljipurici dem zool ldquolepurushrdquo (Cuvata 2006 317) leratilde ldquozhul zdral (te teshat)rdquo iaca di catildemeashi lj-easti-agno leratilde = jaka e keumlmisheumls

eumlshteuml me lereuml (Cuvata 2006 311) vatildelatildendueari ldquoleumlndim mundim (shpirteumlror) 2 i shkaktoj seumlmundje shpirteumlrore

(Cuvata 2006 563) latildengoari ldquoseumlmundje leumlngateumlrdquo (Cuvata 2006 307) lipsit fol ldquolipsetrdquo (Cuvata 2006 315) lisatilde ldquoemeumlr i shpeshteuml peumlr peleumln bushtreumlnrdquo (Cuvata 2006 315) ljin pl ljinuri ldquolirdquo catildemeashi di ljin = keumlmisheuml liri (Cuvata 2006 317) mangu pl mangani ldquoburreuml i madh e i forteumlrdquo Coli ashi-l cljeamatilde mangul = Kole

ashtu e theumlrrasin ateuml mashkullrdquo (Cuvata 2006 324) Shq mang nga njeuml mank me sufiks diminutiv ndashko (Ccedilabej SGJ I 331)

mats pasth thirrje peumlr macen (Cuvata 2006 328) matsatilde zool ldquomacerdquo (Cuvata 2006 328) mari ldquoi madhrdquo mari lucru = puneuml e madhe (Cuvata 2006 326) calea-mbar = udha e mbareuml (Cuvata 2006 114) matildeduuatilde ldquomendrdquo me sinkopim teuml n-seuml te grupi konsonantik nd tini nu-ai matildeduuatilde-n cap =

ti s`ke mend neuml kokeuml (Cuvata 2006 330) mengatilde pl mendzatilde ldquomendjerdquo lj-trapsi menga = ia vuri mendjen i kushtoi kujdes (Cuvata

2006 339) maramangatilde zool ldquomerimangeumlrdquo (Cuvata 2006 325) Dial merimangeuml (Keumlr) njeadzatilde ldquomesrdquo njeadzatilde dzuuatilde = mesditeuml mjesditeuml Neuml arumanishten kjo fjaleuml do teuml keteuml

hyreuml nga shqipja me zhvillime fonetike mj-nj si te mjegull ndash njegull (Cuvata 2006 380)

mesi ldquomesi qendrardquo bash tu mesi = bash neuml qendeumlr tu mes` di hoaratilde = neuml mes teuml fshatit 2 (anat) mesi i trupit mi doari mesea = meuml dhemb mesi mjedisi 3 ndajf me prepozitivin di mesi ldquoi meseumlmrdquo cum birichetea ndash di mesi = si ishte bereqeti ndash i meseumlm 4 mini escu-atsel atsea di mesi = uneuml jameuml i mesmi (veumlllai) (Cuvata 2006 339)

mizi ldquomezirdquo mizi u scoasim dzeana-aestatilde = mezi e kapeumlrcyem keumlteuml kodeumlr (Cuvata 2006 350)

matildecat ldquomeumlkoj ushqej dikeumlrdquo (Cuvata 2006 329) matildeslati pop ldquobisedeuml muhabetrdquo pi omlu-aestu ari multi matildeslats = ky njeri tregon shumeuml

meumlsalla (Cuvata 2006 335) Fjaleuml edhe e shqipes krahinore meumlsalle ldquopeumlrralleumlrdquo (Maleumlsia e Tetoveumls)

misit ldquomisit ndeumlrmjeteumlsrdquo (Cuvata 2006 348) misitii ldquomesitnirdquo (Cuvata 2006 348) alasatilde-nj-mi dado = ler-meuml (leumlsho-meuml) dadeuml leja-mi sh-mini cu tini = merr-meuml edhe mua

me ty (Cuvata 2006 341) = meuml (trajteuml e shkurteumlr e peumlremrit vetor mua meuml) matildendzu pl matildendzatilde ldquomeumlzrdquo (Cuvata 2006 332)

njiic pl njits ldquomic feumlmijeuml i vogeumllrdquo (Cuvata 2006 381) Neuml arumanishten peumlrdoret dhe ot mic ldquoburreuml i vogeumll burrecrdquo sikurse bullg mъжeц (Bello 2009 333) Shq mic ldquofeumlmijeuml i vogeumll djaleuml i vogeumllrdquo

turtatilde di misir ldquobukeuml misri qeuml gatuhej peumlr kremten fetare Ujeumlt e bekuar te vllehteuml e Strugeumlsrdquo (Trajanovski 1998 71)

mushcatilde zool ldquomushkeumlrdquo dzasti mushchi di fluri = dhjeteuml mushka me flori (Cuvata 2006 359)

murgu murgatilde ldquoi murrmeuml i murgeumltrdquo avea dupatilde oi un catildeni murgu = kishte me dhenteuml njeuml qen teuml murgeumlt (Cuvata 2006 358)

Murgiu ldquoemeumlr qeni Murxhordquo (Cuvata 2006 358) ndauuatilde ldquondoca disardquo Nijopuli ari- ndauuatilde casi di Satilderacatildeceanatilde = neuml Nizhopole ka disa

shteumlpi teuml Sarakaccedilaneumlve (Cuvata 2006 464) natildenatilde ldquoneumlneumlrdquo ndash keumlshtu e quante nusja neumlneumln e burrit vjehrreumln neumlneuml tateuml neuml familjet vllahe

teuml Strugeumls (Trajanovski 1998 210) Keumlshtu dhe neuml shqipen e Keumlrccediloveumls natildepatildertic pl natildepatildertits zool ldquonepeumlrkeuml gjarpeumlrrdquo 2 fig grua e keqe taha loaratilde-nveastatilde sh-

elji batildegaratilde natilde natildepatilderticatilde-n casatilde = edhe ata kinse kaneuml marreuml nuse kaneuml shti nepeumlrkeuml neuml shteumlpi (Cuvata 2006 366)

ngrupa ndash gropos varros şi dusi sum un migdalu şrsquo li ngrupa = i ccediloi neumln njeuml bajame dhe i groposi (Popvasileva 1987 76)

nipot ldquoniprdquo am un nipot shi-unatilde nipoatatilde di hilji-nju = kam njeuml nip dhe njeuml mbeseuml teuml djalit Nipot di frati = nip veumlllai (Cuvata 2006 366)

nora ldquonuserdquo Soacra rao nora bunatilde Sh`dole va s`tritsem = Vjehrra e keqe nusja e mireuml bashkeuml do teuml kalojmeuml (Trajanovski 1998 191) Me rotacizmin e s-r neuml arumanisht

natildeearcatilde pl natildeerchi ldquonjerkeumlrdquo isturiea sǎ spusi nǎearcǎ cu-Armǎnjlji = historia eumlshteuml treguar njerkeuml peumlr arumuneumlt (Cuvata 2006 365)

njitsatilde ldquoleshi i deles te qafa bishti dhe stomaku me kualitet teuml dobeumlt njiceumlrdquo (Cuvata 2006 382) Lesh qeuml ka marreuml emrin nga teuml ngjiturit shq njis njit ldquongjitrdquo

oi-bobo o-bobo pasth ldquoobobordquo (Cuvata 2006 386) ore pasth ldquoorerdquo (Cuvata 2006 388) oratilde ndash oreuml (neuml arumanishten e Ohrit Markoviq 2007 85) pabes pl pabeshi ldquoi paferdquo (Cuvata 2006 392) pabesatilde pl pabesi ldquoe paferdquo (Cuvata 2006 392) pagatilde ldquopageuml rrogeumlrdquo (Cuvata 2006 393) pampori (te gramosteneumlt e Ovccedile Poles) ldquopamor pampurrrdquo Armatildenjlji di Shtip tu pampori

fudziratilde ti tu Armatildenii = Arumuneumlt nga Shtipi me pampor shkuan neuml Rumuni (Cuvata 2006 394)

pastratilde pl pastri ldquopasteumlr pasteumlrtirdquo (Cuvata 2006 400) patildetatatilde ldquopataterdquo (Cuvata 2006 407) patatilde zool ldquopateumlrdquo (Cuvata 2006 400) pendatilde ldquomaseuml toke tokeuml sa punon njeuml pendeuml qe neuml njeuml diteumlrdquo (Cuvata 2006 410) peshk zool ldquopeshkrdquo - Aist peshch njă lrsquo ăps lsquoeshti ti la jatur - shq keumlta peshq meuml duhen peumlr

ke mjeku Mi tor di la peshk ndash u ktheva nga peshkimi (neuml arumanishten e Oheumlrit) (Markoviќ 2011 200) Edhe pescu pl peshtsatilde (Cuvata 2006 412)

pitaciu (pitaccedil) ndash ldquolypeumlsrdquo Keumlteuml fjaleuml e ka dhe shqipja e Keumlrccediloveumls pitaccedil ldquolypeumlsrdquo e pitaccedil ldquolyprdquo pitaccedilkeuml fig sharje peumlr gra edhe maq pitač

pitrit zool ldquopetrit shpend grabitqarrdquo (Cuvata 2006 420) pitrit pitritatilde fig ldquoi bukur fort i bukur i pasheumlmrdquo (Cuvata 2006 420) Keumlteuml kuptim e ka dhe

neuml shqipen dialektore teuml Keumlrccediloveumls osht petrejt ndash eumlshteuml beumlreuml i bukur eumlshteuml peumlrteumlrireuml

patilde`rumb - te arumuneumlt farsheumlrioteuml teuml Strugeumls dhe teuml Ohrit me rotacizim teuml ll-seuml ndeumlrzanore neuml r (Markoviќ 2000 32)

pri ldquopeumlrrdquo (neuml betimet popullore) pri patildeni = peumlr bukeumlt sh-pri oclji = peumlr syteuml (Cuvata 2006 432)

patildeshpurami sing tantum ldquo1 peumlshpeumlritje 2 marreumlveshje e fshehteumlrdquo (Cuvata 2006 407) patildeshpuredz ldquo1 peumlshpeumlrit 2 beumln marreumlveshje teuml fshehteumlrdquo (Cuvata 2006 407) pisupratilde ldquopeumlrmbi peumlrsiprrirdquo (Cuvata 2006 419) pleagatilde ldquoplageumlrdquo pleaga-a mea nu lji-ari vindikari = plaga ime nuk sheumlrohet (Cuvata 2006

422) platildescatildenescu ldquoplas peumllcasrdquo platildescatildeniratilde dauuatilde tufechi = plaseumln dy pushkeuml (Cuvata 2006

422) platildescu ldquoplasjardquo (e pushkeumls) (Cuvata 2006 422) pleacicu ldquoplaccedilkardquo shi-aduna pleacichili = i mblodhi placcedilkat (iku shkoi) (Cuvata 2006

422) placatilde ldquopllakeumlrdquo placatilde ti gramafon = pllaka e gramafonit (Cuvata 2006 420) plup pl pluchi bot plep Plup analtu = plep i nalteuml (Cuvata 2006 424) Rum plop popul let ldquopopullrdquo Fjaleuml e gjuheumls letrare (Cuvata 2006 427) popullar ldquoi njohur i popullarizuarrdquo (Cuvata 2006 427) prash bot ldquopreshrdquo carni cu prashi = mish me presh (Cuvata 2006 430) preftu ldquopriftrdquo ca preftul cu iazmolu = si prifti me ajazmeumln (ujin e bekuar) preftu satilde-nji ti

ved = prift teuml pafsha (mallkim) (Cuvata 2006 430) Te vllehteuml e Beliceumls seuml Strugeumls prifteasea si nclinatilde Pescul tu farina = prifti lutet peshku neuml miell (neuml njeuml keumlngeuml lazore) (Trajanovski 1998 96) Rum preacuteot prsquoreftu prsquoreftulu (neuml Beliceumln e Poshtme Markoviq 2007 84)

prufet ldquoprofetrdquo (Cuvata 2006 440) pulj ldquoshpend zog puleuml squkeumlrdquo avem natilde loci cu yinghits di pulji = kam njeuml puleuml squkeuml me

njeumlzet zogj (Cuvata 2006 443) Pulji astar ldquoplejada e yjeve Pula me zogj Puleumlzatrdquo (Cuvata 2006 444) pushur pushpurat ldquopeumlshpeumlritje teuml folurit ngadaleumlrdquo (Cuvata 2006 446) cheantsatilde (qeanceuml) bot veumlngjezeuml (Keumlrccediloveuml) elegjineuml leumlgjineuml (Kosoveuml) chelchi ldquoqelqrdquo s-fratildendzi ca di chelchi = thyhet si qelq (Cuvata 2006 172) chelesh pl cheleshi e chelesheanj ldquo1 njeri pa flokeuml qel qelesh 2 njeri me trup teuml uleumlt

njeri i pacipeuml horr qeleshrdquo (Cuvata 2006 172) chendru pl chendri ldquoqendrardquo tu chendrul a catildesatildebalui = neuml qendeumlr teuml qytetit (Cuvata

2006 172) tseapatilde (ceapeuml) bot ldquoqepeumlrdquo (Cuvata 2006 546) Me ndeumlrrimin fonetik k-ts (c) cireashi (ccedilireashi) bot ldquoqershirdquo (fruta) (Cuvata 2006 167) ciresh (ccediliresh) bot ldquoqershirdquo (trungu) (Cuvata 2006 167) cirishear (ccedilirishear) ldquoqershorrdquo Andreilu-al Bagav muri tu Cirishear (1889) = Andrej

Bagav vdiq neuml qershor (1889) (Cuvata 2006 167) Me alternimin fonetik e-i regulatilde ldquorregull normeumlrdquo (Cuvata 2006 453) ratildegucari ldquorreumlshqitje rrokullisje mbi akullrdquo (Cuvata 2006 450) rod pl rodi krahin ldquodeumlboreuml boreuml vdoreumlrdquo (Cuvata 2006 457) Neuml arumanishten kjo fjaleuml

del teuml peumlrdoret si njeuml regjionalizeumlm si njeuml shformim me metatezeuml nga shqipja deumlboreuml rufeacutee pl rufei ldquorruferdquo Krahas keumlsaj peumlrdoret dhe arofhi (Cuvata 2006 458) slotatilde ldquosklloteuml lloheuml shqoteuml stuhi me shi e boreumlrdquo (Cuvata 2006 483) Kjo fjaleuml teuml cileumln

Vasmer e shpjegon si teuml burimit sllav slota kurse Ccedilabej (1976) e bie teuml ardhur nga

bullgarishtja si e tilleuml mungon neuml maqedonishten Prandaj neuml dialektin e maqedoarumanishtes konsiderojmeuml teuml keteuml hyreuml nga shqipja

tsinatilde ldquo(sonte sotrdquo (Cuvata 2006 548) Neuml shqipen zgjeruar me formantin ndashte Keumltu do afruar dhe sot ndash arum azatilde astatildezi rum azatilde astatildedz qeuml kaneuml rreumlnjeuml teuml ngjashme Sikurse vuri re seuml pari F Bopp-i meuml 1884 ndajfolja sonte (te autoreumlt e vjeteumlr soacuteneumlte) ka daleuml nga aglutinimi i dy fjaleumlve so nate nga ldquoaso naterdquo me theksim mbi peumlremrin soacute e sot nga so dite Edhe Ccedilabej (1976 III 110) duke peumlrseumlritur mendimin e Bopp-it te sot e sonte sheh kompozita teuml moccedilme teuml shqipes teuml dala nga so dite so nate (neuml thelb keumlso dite keumlso nate) Teuml kihen parasysh keumltu dhe rrjedhojat e arumanishtes peumlr soacute ldquokeumlsirdquo astatilde-noapti ldquokjo nateuml sonterdquo astatildedz ldquokjo diteuml sotrdquo khs dhe sll sinoć ldquosonterdquo nga prasl sъ ovaj noć e dan danas prasl dъnъsъ

tsupatatilde ldquosopateuml e madherdquo (Cuvata 2006 549) stratildenipot ldquosteumlrniprdquo (Cuvata 2006 497) Peumlr shkak teuml i-seuml nuk mund teuml jeteuml rrjedhojeuml e

drejtpeumlrdrejteuml nga latinishtja nepos por rrjedh nga shqipja nip steumlrnip ratildematilde zool ldquoskrranjeumlrdquo (Cuvata 2006 450) Neuml shqipen me parashteseumln ndashsk sharatilde ldquosharreumlrdquo (Cuvata 2006 508) shilturatilde ldquoshilor qafeuml mali vendkalim i ngushteuml neuml pyllrdquo (Cuvata 2006 512) shcatildembatilde pl shcatildembi ldquokarpeuml shkeumlmbrdquo (Cuvata 2006 508) scamnu pl scamnuri ldquostol karrige e thjeshteumlrdquo = scamnu di cheatratilde - shkeumlmb guri

(Cuvata 2006 466) Shq dial Shkom (Keumlrccediloveuml) scatilderpi ldquodegeuml teuml holla e teuml thata peumlr teuml ndezur zjarrin karthje 2 fig e pavlereumlrdquo casatilde di scatilderpi

= shteumlpi me shkarpa om di scatilderpi = njeri i dobeumlt si shkarpeuml (Cuvata 2006 468) shcop pl shcopuri ldquoshkop 2 fig goditje me shkoprdquo lu-arcaratilde tu shcop = e rraheumln me

shkop tsi shcop matildeca = heumlngeumlr qotek me shkop (Cuvata 2006 510) shcodatilde bot ldquoshkozeumlrdquo lemnul di shcodatilde = dru shkoze (Cuvata 2006 510) shcrac zool ldquoshkrap akreprdquo (Cuvata 2006 510) Fjaleuml me burim nga lat scorpius me

metatezeuml teuml sllvj dha skrapij por me formeumln fonetik teuml s-sh neuml maqedoarumanishten do teuml njihet teuml keteuml hyreuml peumlrmes shqipes

shcret shcretatilde ndajf ldquoshkretrdquo (peumlr vende peumlr shteumlpi) loclu tut s-pari ca shcret = krejt vendi duket si i shkrteteuml ma shcret di Santa nu-aflji tu-Armatildenami = meuml teuml shkreteuml se Santa nuk mund teuml gjesh te arumuneumlt (Cuvata 2006 510)

shcretueari pl shcretueri ldquoshkretimrdquo (Cuvata 2006 510) shcretuescu ldquoshkretonrdquo (Cuvata 2006 510) scrum ldquoshkrumb zhezhirdquo s-arsi pita s-adra scrum = u dogj peta u beuml shkrumb (Cuvata

2006 470) scrumat ldquoi beumlreuml shkrumbrdquo nu s-matildecatilde amatilderashti ghela-i scrumatatilde = nuk hahet idheumlton

gjella eumlshteuml beumlreuml shkrumb (Cuvata 2006 470) shcurtu ldquomuaji shkurtrdquo (Cuvata 2006 237 510) tu Shcurtu Armatildenjlji nu fac canatilde harauuatilde

= Arumuneumlt neuml shkurt nuk beumljneuml kurrfareuml gazmendi (Cuvata 2006 237 510) Neuml maqedoarumanishten kjo fjaleuml ka krijuar rrjedhoja teuml teumlra peumlrdorimi shkurtat shcurtedz shcurticari shcurticat shcurtichedz shkurtimi shcurtu etj

shearpi zool ldquoshteumlrpi zvarranik bolleumlrdquo (Cuvata 2006 510) shtisatilde ldquodegeuml drurirdquo (Cuvata 2006 510) shtisatilde ldquorreze e diellitrdquo (Cuvata 2006 513) shcurtabac dem ldquoshkurtabiq shkurtalaq njeuml peumllleumlmbeuml njerirdquo (Cuvata 2006 510) shkurtacatilde ldquoxhaketeuml e shkurteumlr grash shkurteumlrdquo (Cuvata 2006 510) shcurtari ldquoshkurtim teuml shkurtuarit 2 teuml shkuarit rrugeumls meuml teuml shkurt 3 teuml folurit koncizrdquo

(Cuvata 2006 510)

spats ldquovend i pjerreumltrdquo (Cuvata 2006 237 486) spatatilde ldquoshpateuml avleumlmendirdquo (Cuvata 2006 237 486) spes pl speshi ldquoshpeshrdquo dintsatildelji lji-ari speshi = dheumlmbeumlt i ka teuml shpeshteuml (Cuvata 2006

237 487) Kjo fjaleuml me burim nga lat spissus neuml maqedonarumanishten me formeumln e saj fonetike do teuml keteuml hyreuml nga shq shpesh

stirpar ldquobari qeuml ruan delet shterpardquo (Cuvata 2006 237 495) shtirgoanji pl shtirgonji bot ldquoshtareuml qingeumll bjeshkerdquo (Cuvata 2006 499) Me ndeumlrrimin e

rregullt fonetik a-i neuml arumanisht strozmatilde ldquoshtrojeuml shtroseuml shtromeumlrdquo (Cuvata 2006 237 499) strungatilde ldquovend i thurur ku peumlrbujneuml e ku mjelin bageumltineuml strungeuml shtrungeumlrdquo (Cuvata 2006

499) shupleacatilde ldquoshuplakeumlrdquo lj-trapsi (lji-alichi) `natilde shupleacatilde = ia lidhi njeuml shuplakeuml (Cuvata

2006 237 515) shurshur ldquoshushuritjerdquo (Cuvata 2006 515) shurshurari ldquoshushurinrdquo (Cuvata 2006 515) shut ldquopa brireuml (peumlr kafsheumlt)rdquo capratilde shutatilde = dhi shyteuml (pa brireuml) 2 fig budalla

armasi ca shut = mbeti si shyt (Cuvata 2006 515) Catildershutatilde ldquodhi pa brireuml shuteuml shyteumlrdquo (Cuvata 2006 129) tatildeshi ndajf s-dusi tatildeshi-acasatilde = shkoi tashti neuml shteumlpi (Cuvata 2006 522) teli ldquotelrdquo telj ldquozbukurim qeuml i beumlhet nuses seuml re me tel teuml arteuml ose teuml argjendteumlrdquo (Cuvata 2006

515) Fjaleuml e turqishtes e cila neuml maqedoarumanishten do teuml keteuml hyreuml nga shqipja

tatildemblatilde pl tatildembli anat ldquoteumlmbeumll teumlmthrdquo gatildegoshlu-l lo pi la tatildemblatilde = plumbi e goditi neuml teumlmbeumllrdquo (Cuvata 2006 521)

Miratilde pl miri mit ldquoTeuml mirat Fatiteumlrdquo trei-seara mirili tsi lji-ngratildepsiratilde = nateumln e treteuml ccedilka i kaneuml caktuar teuml mirat (Cuvata 2006 346)

tatilderfolj bot ldquodetelineuml teumlrfil teumlrfonjeumlrdquo (Cuvata 2006 522) Rum trifoi Arumanishtja keumlteuml fjaleuml me formeumln e saj teumlrfolj do ta keteuml huazuar nga shqipja e Maqedoniseuml teumlrfonjeuml (Kreumlrccediloveuml)

tatildertatilde-patildertatilde ldquollomotiteumls mashtrues njeri joseriozrdquo (Cuvata 2006 522) Neuml shqipen e Keumlrccediloveumls peumlrdoret si shprehje peumlr dikeuml qeuml i ndeumlrron fjaleumlt qeuml nuk eumlshteuml serioz njaft mō me teumlrta-peumlrta

tengalatilde ldquolodeumlr feumlmijeumlsh me teuml cileumln gjuajneuml gureuml teuml vegjeumll baherdquo (Cuvata 2006 524) Keumlteuml leksemeuml e hasim dhe neuml ligjeumlrimin shqiptar teuml Prilepit tingalleuml (Ceumlrnilishteuml) tangalleuml thingalleuml (Zhitoshe)

toacatilde ldquotokeuml ccedilangeumlrdquo ti mirindi s-avdzatilde toaca di la batildesearicatilde = pasdite u deumlgjua toka e kisheumlsrdquo (Cuvata 2006 530)

tufatilde ldquotufeuml buqeteuml 2 perccedile e flokeumlverdquo aduna unatilde tufatilde di lilici = mblodhi njeuml tufeuml me lule (Cuvata 2006 540)

talaacutendzatilde zool ldquotheumllleumlzeumlrdquo (Cuvata 2006 518) Rum potirniacuteche satildermatilde ldquotheumlrrimerdquo (Cuvata 2006 465) Siccedil e shpjegon dhe G Meyer (2007) nga shqipja

rrjedh rum fatilderimatilde ldquothyejrdquo e arum satildermatilde satildermu ldquotheumlrrmojrdquo patildenea-aestatilde multu s-satildermatilde = kjo bukeuml theumlrrmohet shumeuml (Cuvata

2006 465) urdatilde ldquourdeuml hurdheuml gjizeumlrdquo (Cuvata 2006 555) Urda f izvarka (RMJ III 442 MAR 638) Neuml

dialektin e Galiccedilnikut urda (Belić GD 123) neuml Dibeumlr urda ldquovid jako sirenjerdquo lloj djathi i forteuml (Vidoeski DG 82) Neuml proverbat populloreuml teuml Strugeumls Sekoj petok urda jadam

(Kavaev 1961) Ka njeuml shtrirje teuml madhe neuml gjuheumlt ballkanike e jashteumlballkanike peumlrhapur gjithandej prej barinjve arumuneuml por si njeuml huazim i fondit teuml shqipes (Murati 1990 42 Hoxha 2001 179)

urdin ldquourdheumlrrdquo (Cuvata 2006 556) urat uratatilde ldquoi uruar i dashurrdquo (Cuvata 2006 555) urari ldquopeumlrgeumlzim urimrdquo (Cuvata 2006 558) uratilde pl uri ldquourrej urrejtjerdquo (Cuvata 2006 555) ush pasth ldquourdheumlr qeuml i thuhet gomarit peumlr teuml ecurrdquo (Cuvata 2006 556) vatratilde ldquovateumlr shteumlpirdquo tu vatra-a ta sh-cinushea ardi = neuml vatreumln teumlnde digjet edhe hiri (ccedildo

gjeuml teuml shkon mbareuml) 2 fig atdheu vendlindja Vatra-a mea iu nji-ardu anjlji tsi-am batildenatatilde = Vatra ime (atdheu) ku meuml digjen vitet qeuml i kam jetuar va ndizem tu vatra-a noastatilde = do teuml shkojmeuml neuml vatreumln (atdheun) toneuml (Cuvata 2006 563)

vatilder vatilderatilde pakuf ldquodikush ndonjeumlri ndonjeumlfareumlrdquo = vatilder ljepur - ndonjeumlfareuml lepuri (Cuvata 2006 564) Shq dial far erdhi far njeriu (Keumlrccediloveuml)

cacavatratilde ldquoai qeuml teumlreuml diteumln rri neuml shteumlpi praneuml vatreumlsrdquo (Cuvata 2006 112) cutuvatildelescu ldquovalloj (kafsheumlt puneumlt) beumlj qeuml teuml ecinrdquo (Cuvata 2006 161) Shq dial

Valloj ccedileteuml ldquograh qeteumlrdquo Valloj pouneumlt grah puneumlt (Tetoveuml Keumlrccediloveuml) urbari ldquoverbeumlri verbeumlsi verbim i verbeumlrrdquo urbarea-ts ndash u verbofsh (mallkim) Cuvata

2006 555) vatildeltos ldquomoccedilal balteumlrdquo (Cuvata 2006 99) Me ndeumlrneumldeumlrrimin fonetik b-v khs si te vatildergatilder =

bullgar vatildergaratilde ndash bullgare vatildergatildereashti ndash bullgarisht (Cuvata 2006 564) Vearatilde Dzua di Vearatilde ldquoDiteuml Vererdquo Urimet peumlr Diteumln e Vereumls te vllehteuml e Strugeumls Bunatilde

dimneatsa shi vearatilde nbar = Mireumlmeumlngjesi dhe Vera e mbareuml Neuml peumlrgjigje Si him hariosh shi cu nbatildereatsatilde Vearatilde = Qofshim teuml geumlzuar dhe ta kemi mbareuml Diteumln e Vereumls (Trajanovski 1998 81)

veti ldquo neuml veterdquo batilderbatlu sh-vini niheam pri veti = burri erdhi paksa neuml vete (Cuvata 2006 568)

viyatilde ldquovijeumlrdquo Me a cu yin sh` cu rachiatilde Mea shi cu apatilde di la viyatilde = Me vereuml e raki Por dhe me ujeuml nga vija (neuml keumlngeuml dasme kur i japin nuses ujeuml (Trajanovski 1998 182)

vira ndajf ldquoshpesh dendurrdquo vira treatsi pi la sor-sa = virra shkon te motra vishemrsquo (Cuvata 2006 570) Kjo fjaleuml me keumlteuml kuptim peumlrdoret neuml shqipen e Keumlrccediloveumls

vulatilde ldquovuleumlrdquo cartea-aestatilde easti cu vulatilde = kjo leteumlr eumlshteuml me vuleuml (Cuvata 2006 574) zalatilde ldquobreg lumi me zall reumlreumlrdquo (Cuvata 2006 580) Dzatildenatilde (xaneuml) ldquozaneumlrdquo Armatildenili ca dzatildeni = Arumuneumlt si zanardquo (Cuvata 2006 215 zbuldzu ldquobuceuml buleuml top borerdquo (Cuvata 2006 582) zii ldquovuan heq teuml ziteuml e ulliritrdquo banatilde cu zii = jeteuml e zezeuml me halle (Cuvata 2006 584) shiguni pl shigurnji ldquonjeuml lloj gune e madhe zhgunrdquo (Cuvata 2006 511)

Peumlrngjasime e diferencime leksikore semantike

Neuml shqipen dhe neuml maqedoarumanishten disa fjaleuml kaneuml zhvilluar kuptime teuml njeumljta figurative si psh arum platildengu ldquoqahet ankohetrdquo Ar-matildenljlji dit Vlatildehii s-platildemsiratilde la Consiliulu-a Ivropatildeljei ndash Aromuneumlt nga Rumania janeuml ankuar neuml Keumlshillin e Evropeumls (Cuvata 2006 421) e ngjashme dhe peumlr shqipen Por neuml kodifibialitetin gjuheumlsor teuml keumltyre idiomave ka dhe diferencime psh arumanishtja diferencon cireashi

(ccedilireashi) ldquoqershirdquo (fruta) ciresh (ccediliresh) ldquoqershirdquo (trungu) (Cuvata 2006 167) kurse neuml shqipen nuk beumlhet njeuml peumlrdalllim i tilleuml

Elementet leksikore teuml veumlshtruara keumltu sipeumlr teuml shqipes neuml maqedo-arumanishten qeuml i kemi qeumlmtuar nga burime teuml ndryshme teuml literatureumls kund rreth 300 leksema disa nga teuml cilat mund teuml jeneuml nga njeuml substrat i peumlrbashkeumlt konsiderojmeuml se paraqesin veteumlm njeuml pjeseuml teuml fjaleumlsit teuml shqipes qeuml ka hyreuml neuml keumlteuml idiomeuml dhe se ky element duhet teuml hulumtohet edhe meuml tej neuml teuml ardhmen Neuml keumlteuml fusheuml teuml fjalorit peumlr teuml qeneuml dhe meuml teuml sakteuml disa leksema mbase duhet teuml konsiderohen si mbetje leksikore (Restworter) neuml shqipen dhe maqedoarumanishten nga njeuml substrat i peumlrbashkeumlt dhe jo si huazime teuml ndeumlrsjella neuml keumlto dy gjuheuml

Elementet leksikore shqipe neuml arumanishten sikundeumlr shprehet stu-diuesi arumun Petar Atanasov (1997 13) mund teuml keneuml depeumlrtuar si rezul-tat i ndikimit nga tri faza teuml ndryshme

a) nga njeuml periodeuml meuml e vjeteumlr nga e cila datojneuml njeuml radheuml elementesh leksikore qeuml janeuml trasheumlguar nga njeuml substrat autokton (peumlr shqipen ato janeuml elemente leksikore qeuml kaneuml kaluar nga faza meuml e vjeteumlr neuml fazeumln meuml teuml re teuml zhvillimit teuml keumlsaj gjuhe)

b) nga njeuml periodeuml meuml e re

c) Nga njeuml periodeuml shumeuml meuml e re neuml teuml cileumln ndikimi i shqipes kufizohet veteumlm neuml teuml folurit lokal frasheumlriot teuml dialektit arumun

Ngjashmeumlriteuml neuml terminologjineuml familjare te vllehteuml e regjionit teuml Strugeumls dhe te shqiptareumlt

Kah fundi i shekullit XVII blegtoreuml vllaheuml erdheumln e populluan fshatrat Beliceuml e Epeumlrme dhe Beliceuml e Poshtme teuml Strugeumls (teuml cileumlt quheshin armanj) nga rajoni malor i Ccedilermenikeumls dhe Zmollnikut teuml Shqipeumlriseuml (Радовановић 1936 21-30) Krahas blegtoriseuml ata filluan teuml merren dhe me bujqeumlsi Shumeuml vllaheuml e pranuan feneuml islame dhe neuml vend teuml armacircń criştiń u shndeumlrruan neuml armacircń turţ Njeuml proces teuml tilleuml e peumlrjetuan 6 familje vllahe Neuml mesin e vllaheumlve ccedildo hereuml eumlshteuml ruajtur njeuml pjeseuml si krishtere dhe me meumlnyreuml blegtorale teuml jeteseumls Gjateuml shekullit XIX shumeuml familje u shpeumlrnguleumln neuml Strugeuml dhe Serbi (sot neuml Beliceumln e Epeumlrme ndodhen veteumlm dy familje vllahe) Vllehteuml e quajneuml veten armanj kurse shqiptarin ndash shiptar ndeumlrsa shqiptari vllahun e quan vllav (vlla)

Duke e krahasuar leksikun e terminologjiseuml familjare teuml popullateumls vllahe dhe asaj shqiptare neuml Beliceumln e Poshtme mund teuml konstatohen shumeuml ngjashmeumlri Marreumldheumlniet fqinjeumlsore prania kolektive neuml ritet dhe festat e ndryshme nuk ka mundur teuml mos evidentohet te keumlta dy kolektiv-vitete etnike njeuml nomenklatureuml e ngjashme e jeteumls familjare

Neuml rrethin e tyre familjar peumlrdoreshin emeumlrtime teuml njeumljta peumlr pjeseuml-tareumlt e familjes te keumlta dy kolektivitete

Burri peumlr gruan ishte ndash nicuchir (te shqiptareumlt domaqin) Gruaja peumlr burrin ishte ndash nicuchira ( te shqiptareumlt domaqinkeuml)

As burri e as gruaja nuk janeuml quajtur me emrin e tyre por peumlrdornin shprehjet

- Gruaja peumlr burrin ndash N`as (Ai) - Burri peumlr gruan ndash N`asa (Ajo)

Burri gruan e vet ende e theumlrret nvesta (nuse) e po keumlshtu edhe teuml afeumlrmit e burrit e theumlrrasin nveasta (nuse)

Fqinjeumlt dhe bashkeumlfshatareumlt nusen e theumlrrisnin me emrin e burrit duke i shtuar peumlrpara Tsal Pasku (ajo e Paskut) peumlrkateumlsisht gruaja e Paskut te shqiptareumlt e Prespeumls e Paskut e Axhibeut kurse te shqipta-reumlt dhe maqedonasit prapashteseumln ndashiceuml (-ica) Aliceuml Hazbiceuml Kadriceuml (te maq Spasenica Mitrovica) Feumlmija neumlneumln e vet te vllehteuml e theuml-rriste Nana te shqiptareumlt Naneuml

Nipat edhe te vllehteuml edhe te shqiptareumlt mund teuml jeneuml Nipot di hilj (nip prej djali)

Nipot di hilja (nip prej vajze)

Nipot di frate (nip prej veumlllai)

Nipot di soara (nip prej motre)

Veumlllai i babait quhej Lala njeuml term qeuml i referohet dhe veumlllait teuml neumlneumls Keumlteuml emeumlrtim e peumlrdorin dhe shqiptareumlt Laleuml

Fise (Fisi) konsiderohet edhe te vllehteuml edhe te shqiptareumlt njeuml lidhje e meuml pak apo meuml shumeuml familjeve qeuml rrjedhin nga njeuml para-ardheumls i njeumljteuml neuml linjeumln e mashkullit (Dunovski 1998 30)

Fonetika

Neuml fonetikeumln e idiomeumls seuml maqedoarumanishtes hasim tipin e lj-seuml sikurse neuml ligjeumlrimin shqiptar teuml Zajazit teuml Keumlrccediloveumls ljepur (neuml Za-jas ljepeumlr) ljear lejaratilde (ljareuml) ljin (lji-ni) etj Pastaj fonemeumln e erreumlt atilde (shq euml) arobatilde (rrobeuml) aroatatilde (rroteuml) etj

Morfologjia

Edhe neuml fusheumln e morfologjiseuml veumlrehen njeuml varg tiparesh teuml peumlrbash-keumlta teuml keumltyre gjuheumlve nga teuml cilat mund teuml veccedilojmeuml

1 Dyfishimi i parafjaleumlve neuml shqipen dhe neuml arumanishten Arum Aist peshch njă lrsquo ăps lsquoeshti ti la jatur shq keumlta peshq meuml duhen peumlr ke mjeku maq Ovie ribi mi trebat za na lekar (neuml maqedonishten e Ohrit) (Markoviќ 2011 200) Kăn mi turai di la pazari aren mult akrumat Kur u ktheva pi ke pazari isha shumeuml i lodhur (neuml shqipen e Keumlrccediloveumls) Koga se vrativ od na pazar bev mnogu umoren (neuml maqedonishten e Ohrit)

(Markoviќ 2011 200) Mi tor di la lacur Kthehem pi neuml puneuml (neuml shqipen e Keumlrccediloveumls) Se vrakam od na rabota (neuml maqedonishten e Ohrit) (Markoviќ 2011 200) U skosh shporetlu di sum skăr E hoqa shporetin prej ndeumlr shkalleuml Go istadov šporetot od pod skali (neuml maqedonishten e Ohrit) (Markoviќ 2011 200)

Neuml maqedonishten kjo dukuri ka karakter dialektor kufizohet veteumlm neuml idiomeumln e Ohrit aty ku ndikimi i arumanishtes dhe i shqipes eumlshteuml meuml i theksuar

2 Emrat e vendeve (qyteteve) qeuml neuml maqedonishten mbarojneuml me formeumln e shquar ndasho neuml shqipen dhe arumanishten marrin mbare-seumln ndasha maq Tetovo shq Tetova arum Tetova Kumanovo shq Ku-manova arum Cumanuva (Atanasov 1997 13)

3 Neuml fusheumln e morfologjiseuml vlen teuml peumlrmendim keumltu admirativin e arumanishtes i cili siccedil e ka veumlneuml re Victor Friedman (Friedman 1997 139) ndeshet veteumlm neuml Maqedonineuml Jugpereumlndimore tek foleumlsit e fshatit Gorna Belica (Beala di Susi) qeuml kaneuml emigruar atje rreth njeuml shekull meuml pareuml nga Shqipeumlria e qeuml duket mjaft qarteuml se eumlshteuml njeuml hua-zim morfologjik dhe gramatikor i mbeumlshtetur neuml shqipen lucra-cka ndash shq punua-ka Ǎ brǎ tu fost-ǎi mari om Ore ti qen-ke njeri i madh

Ku folja fost eumlshteuml pjesore dhe ǎi eumlshteuml folje ndihmeumlse E kryera normale megleno-rumune do teuml ishte ǎi fost (Friedman 1995 195)

Keumlshtu dhe Abe tini avus-ka mari kasa (Ore ti pas-ke shteumlpi teuml madhe) (Fridman 2009 236)

Kjo dukuri e veccedilanteuml e morfologjiseuml seuml foljes e shqipes qeuml si e tilleuml ka shkuar edhe neuml arumanishten eumlshteuml njeuml indicie qeuml na detyron ta hulumtojmeuml edhe meuml shumeuml morfologjineuml e arumanishtes ku do teuml gjenden pa dyshim forma e paralelizma meuml teuml shumta keumlsodore

Meumlnyrat e teuml theumlnit teuml arumanishtes qeuml janeuml paralele me teuml shqipes

Neuml fusheumln e frazave teuml idiomatikeumls (frazeologjiseuml) hasim shumeuml shprehje teuml peumlrbashkeumlta shqiptare-arumune teuml njeuml substrati ballkanik teuml cilat mund ta keneuml burimin te njeuml ndikim i shqipes mbi arumanishten neuml trajteumln e peumlrbrendshme teuml atyre frazave sidomos kur teuml kihet parasysh qeuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit nuk njohin shprehje teuml tilla Arucatilde zboaratilde pi vinte = shq flet neuml ereuml (Cuvata 2006 413) Dzuuǎ-albǎ - ldquoditeuml teuml geumlzuarrdquo shq diteuml teuml bardheuml maq bel den Catildemeashea di pi trup s-nu ts-u vre mallk ndash Hiksh pi keumlmishe (Keumlrccediloveuml) lsquoteuml mos e duash

keumlmisheumln neuml trup ta urresh vetvetenrsquo maq Da ne si ja sakaš košulata na grbot (Cuvata 2006 125)

Frati ti frati ma cashlu ti patilderadz = shq veumllla peumlr veumllla gjiza me pare Maq brat za brat sirenje za pari (Cuvata 2006 241)

Ma mari daratilde di loarea = meuml e madhe dara se oka (fitimi) (Cuvata 2006 180) Ficiorlji li matildecatilde-agromeanli shi maralji latilde-amurtatilde dintsatildelji = shq lsquofeumlmijeumlt i haneuml molleumlt

e tharta teuml meumldhenjve u mpihen dheumlmbeumlt (Cuvata 2006 195) Laĭ di borğe ndash laj borxhet Lai ca ghiftul = shq i zi si xhyp ldquoshumeuml i zirdquo (Cuvata 2006 65) Luplu su-l matildecatilde = shq ujku ta hajeuml maq volkot d ago izede (Cuvata 2006 320) Matsa s-la tu fatsatilde ndash maca lan faqet (thuhet se do teuml bjereuml shi) (Cuvata 2006 306) Ma mari daratilde di loarea = shq meuml e madhe dara se oka ldquomeuml shumeuml jep se sa fitonrdquo

(Cuvata 2006 180) Pi chipita di limbatilde lu-am ma nu-nji ticneashti cum s-dzatildetsi = shq e kam neuml majeuml teuml

gjuheumls por nuk meuml teket (kujtohet) si thuhet (Cuvata 2006 166 175) Prifteasea si nclinatilde Pescul tu farina = prifti lutet peshku neuml miell (neuml njeuml keumlngeuml lazore te

vllehteuml e Beliceumls seuml Strugeumls) (Trajanovski 1998 96) Rum preacuteot Pri patildeni (neuml peumlrbetimet popullore) = me preopizitivin pri (peumlr) peumlr bukeumlt maq žimi lebot sh-pri oclji = peumlr syteuml maq žimi očite (Cuvata 2006 432) S-nu lji-aratildedatilde budzatildeli = i vari buzeumlt (u hidheumlrua) Shi-aduna pleacichili = shq i mblodhi placcedilkat (iku shkoi) (Cuvata 2006 422) U stratildembu catildeciula = shq e shtremboi keumlsuleumln maq ja nakrivi kapata (Cuvata 2006 497)

Onomastika

Neuml fusheumln e onomastikeumls dalin teuml ruhen po keumlshtu gjurmeuml teuml vjetra shqiptare qeuml peumlrshfaqen me fonetikeumln e arumanishtes Keumltu mund teuml sjellim disa emra lagjesh e topikeumlsh qeuml kaneuml lidhje teuml drejt-peumlrdrejteuml me ruajtjen e elementit shqiptar neuml arumanishten Albince ndash katund baritor te Jakupica ku ruhet trajta vllehe Albin e etnonimit shqiptar Alban

Arban (Murati 1999 40) Arbinoveuml ndash fshat i rrethit teuml Ohrit i banuar me popullsi maqedonase Emri i keumltij topiku qeuml

deumlshmohet neuml Defterin e regjistrimit turk Nr 25 peumlr Sanxhakun e Ohrit meuml 1589 me format H`rbino e Harbino me njeuml h sekundare lidhet me bazeumln etnike Arbin formuar me ndeumlrmjeteumlsi teuml arumanishtes nga Arban me alternimin fonetik teuml keumlsaj gjuhe ai dhe sufiksit sllav ndashoveuml siccedil e ka shtjelluar drejt dhe Petar Hr Ilievski (Ilievski 1988 482) e jo me fitonimin vrba lsquosalixrsquo siccedil shprehen J Zaimov V Pjanka etj (Murati 1999 40)

Arbinesh ndash lagje neuml Krusheveuml teuml Maqedoniseuml (Məhələ dila Arbineši ose Arbišesku Məhələ (Gołab 1984 20) tani e vllahizuar

Ruan trajteumln rumune Arbin prej Arban me zhvillimin fonetik teuml rregullt ai (Murati 1999 41)

Arbina ndash vis neuml Podbregje teuml Tetoveumls (Trifunoski 1976 44) Arbino ndash lokalitet arkeologjik neuml fshatin Kopanceuml teuml rrethit teuml Tetoveumls i periodeumls romake

neuml teuml cilin janeuml zbuluar fragmente teuml eneumlve teuml qeramikeumls tjegulla dhe materiale ndeumlrtimore (AKRM II 420 Murati 1999 44)

Arbino ndash ngulim i zhdukur i antikeumls seuml voneuml neuml fshatin Raotinceuml teuml Tetoveumls ku janeuml gjetur themele objekte fragmente teuml eneumlve teuml qeramikeumls (AKRM II 424 Petruševski 1999 11 Murati 1999 44)

Arbun (TD VI II (1568-69) 365) ndash lagje neuml fshatin Vrapccedilisht teuml Gostivarit qeuml ruan emrin etnik Arbun nga njeuml emeumlr vetjak Arban i shpeshteuml neuml periodeumln e mesjeteumls me ndeumlrmjeteumlsi teuml ligjeve fonetike teuml arumanishtes au (Murati 1999 41)

Te topikeumlt e meumlsipeumlrm Arbin e Arbun shihet teuml ruhen trajtat fonetike teuml arumanishtes ndashin -un teuml emrit etnik Arban

Arbişiea ndash vendbanim shqiptar neuml rrethinat e Shtipit tanimeuml i zhdukur por qeuml del teuml peumlrmendet neuml tregimet popullore vllehe

Cacirct ea hoara şrsquo pulitiea Cacirct ea hoara şrsquo pulitiea Si cu tuta Arbişiea (U selo imalo u selo imalo Kolku seloto bilo ubavo tolku bilo i lošo Seloto ubavo ne e samo selo bilo Ovaj Albansko selo Arbašija Albansko selo)

(Peumlrralleumln neuml formeuml vargjesh e tregoi neuml gjuheumln vllehe dhe maqedonase Atanas Ristov Taškov i lindur meuml 1908 neuml fsh Urarci Kočevsko Ka jetuar neuml Star Karaorman Shtipsko Me peumlrkateumlsi vlleh me profesion qiraxhi Popvasileve 1987 128-129)

Labino ndash lokalitet me rreumlnoja arkeologjike teuml koheumls seuml bronzit dhe teuml mesjeteumls seuml hershme qeuml shtrihet neuml jugpereumlndim teuml keumlshtjelleumls seuml Samoilit neuml Oheumlr Tek emri i keumltij lokaliteti gjejmeuml teuml zhvilluar metatezeumln sllave teuml likuidave alla AlbinoLabino (Murati 1999 37)

Bukri ndash fshat i zhdukur neuml sinorin e Brodit afeumlr Keumlrccediloveumls Nga ep Bukur Neuml truallin gjuheumlsor maqedonas neuml sistemin onomastik me apelativin e albanizmit bukur del teuml peumlrmendet dhe Bukur si emeumlr vetjak si mbiemeumlr Bukurovci dhe si toponim Bukurci fshat neuml Shkup teuml cilin e regjistron A M Selishccedilevi (Makedonskie kodiki XVI-XVII vekov Sofija l933 f 26) e qeuml sipas tij peumlrmban emrin vetjak teuml ndonjeuml vllehu Bukur

(O Jashar-Nasteva Vtora Jugoslovenska Onomastička Konferencija Skopje 6-9 oktomvri l977)

Nga topikeuml teuml tjereuml qeuml ruajneuml gjurmeuml teuml shqipes neuml arumanishten mud teuml veccedilojmeuml Floka ndash masiv malor te Kajmakccedilalan i quajtur ndryshe dhe Nixhe (Skok 1933) Emeumlrtim

metaforik peumlr viset kodrinoro-malore teuml veshura me barishte teuml imeumlta si ldquoflokeumlrdquo Codra Fura ndash kodeumlr neuml malin Sharr neuml kufirin midis Maqedoniseuml dhe Kosoveumls (Cuvata

2006 135) Edhe te maq Kodra Fura (Ajdučka Šuma) nga shq kodeumlr dhe arum fur lsquohajdutrsquo Kodra e Hajdutit (jo Kodra e Furreumls siccedil peumlrdoret gabimisht neuml media khs keumltu ldquoSerbia dhe Kodra e Furreumls prishin hesapinrdquo titull Koha Shkup 17 9 2009)

Neuml lokalitetet vllahe Belica e Epeumlrme (Beala di Supra) dhe Belica e Poshtme (Beala di Ghios) teuml rrethineumls seuml Strugeumls hasim toponimet shqipe si

Gropa Mare (Gropa e Madhe) Gropa Shtrgonjeljei Guva di Gaia me apelativat gropeuml e guveuml Cale Ngusta (Udha e Ngushteuml) Calea Mare Kodur Statilde Catun (Dunovski 1998 95 97 123 Trajanovski 1998 29) Farsherioti ndash komunitet arumun qeuml mban emrin e vendbanimit teuml lashteuml Frasheumlri neuml

rrethin e Peumlrmetit teuml Shqipeumlriseuml seuml mesme shpeumlrngulur neuml Beliceumln e Epeumlrme dhe teuml Poshtme dhe neuml fshatra teuml tjera Vevccedilan Vishni Podgorci e Llabunishteuml teuml Strugeumls

Surunica ndash vend neuml mal ara dhe livadhe (Leshnica e Epeumlrme - Tetoveuml) Arum surin ldquoshulleuml vend teuml e rrok diellirdquo

Peumlrfundime

Hulumtimet e ndeumlrsjella ndeumlrmjet shqipes dhe arumanishtes paraqe-sin interes teuml veccedilanteuml peumlr gjuheumlt e keumltyre dy popujve sepse meuml shumeuml se me popujt e tjereuml fqinjeuml shqiptareumlt dhe arumuneumlt kaneuml pasur ndeumlrmjet veti njeuml simbiozeuml meuml teuml gjateuml e meuml teuml hershme si barteumls teuml njeuml kulture sedentare neuml hapeumlsirat e tyre ballkanike

Peumlr sa u peumlrket lidhjeve teuml shumanshme shqiptaro-rumune studiuesit kaneuml veumlneuml neuml dukje se rreth 600 fjaleuml janeuml teuml njeumljta ose me rreumlnjeuml teuml peumlr-bashkeumlt midis shqipes dhe rumanishtes Kjo tregon lidhjet e ngushta qeuml kaneuml ekzistuar midis ilireumlve dhe trakasve teuml cileumlt kaneuml jetuar neuml Gadishullin Ballkanik shumeuml shekuj peumlrpara se sllaveumlt teuml shkelnin neuml keumlto treva (Papailia 2000 3) Njoheumlsi i mireuml i marreumldheumlnieve mes popujve teuml Gadi-shullit Ballkanik Teodor Kapidan shprehet keumlshtu ldquoPeumlr dallim nga lidhjet me grekeumlt dhe sllaveumlt lidhjet e rumuneumlve me shqiptareumlt neuml pikeumlpamje ball-kanike shfaqen shumeuml meuml teuml ngjeshura Ato nisin nga njeuml numeumlr fjaleumlsh qeuml nuk janeuml as latine as greke as sllave dhe as huazime teuml ndeumlrsjella rumuno-shqiptare por disa trajta qeuml nisen nga teuml njeumljtat fjaleuml themelore teuml cilat duhet teuml keneuml ekzistuar mbase neuml teuml folmet pararomake trako-ilirerdquo

(Albanezul 1996 21) Peumlr keumlteuml arsye ndoshta eumlshteuml meuml mireuml teuml flitet peumlr elemente teuml peumlrbashkeumlta teuml shqipes dhe arumanishtes se sa peumlr ndikimin e njeumlreumls gjuheuml mbi tjetreumln

Maqedoarumanishtja neuml idiomeumln e saj peumlrshfaq elemente teuml shumta fonetike morfologjike sintaksore leksikore onomastike dhe frazeologjike teuml ngjashme me ato teuml shqipes teuml cilat meritojneuml teuml gjurmohen neuml meumlnyreuml meuml teuml ploteuml e teuml gjithanshme Peumlrmes elementeve gjuheumlsore teuml aruma-nishtes ne shohim dhe gjurmeuml teuml vjetra mbeturinore teuml shqipes dhe shtrir-jen e elementit shqiptar edhe neuml Maqedonineuml e sotme lindore ku tanimeuml nuk ka shqiptareuml khs topikeumlt e tilleuml si Arbinoveuml Arbişiea ndash vendbanim shqiptar neuml rrethinat e Shtipit etj

Hulumtimet etnolinguistike shqiptare-maqedoarumune marrin njeuml reumlndeumlsi teuml doreumls seuml pareuml jo veteumlm peumlr albanologjineuml dhe romanistikeumln por dhe peumlr ballkanologjineuml sepse me ndriccedilimin e tyre mund teuml sqarohet dhe e kaluara dhe e tashmja e keumltyre dy etnive dhe jo veteumlm qeuml kaneuml pasur njeuml histori teuml peumlrbashkeumlt mijeumlvjeccedilare Numri i madh i tipareve teuml peumlrbashkeumlta teuml shqipes me arumanishten shprehet neuml keumlteuml qeuml etnikumi vlleh (arumun) ka daleuml si rezultat i romanizimit teuml popullsive vendeumlse ballkanike (epire trakase makedonase ilire) nga sundimi shumeumlshekullor i Perandoriseuml Romake neuml Ballkan pra si rezultat i romanizimit dhe teuml elementit para-shqiptar Meuml pas ky element vlleh u neumlnshtrohet proceseve teuml ndryshme asimiluese neuml Shqipeumlri njeuml rishqiptarizimi kurse neuml truallin e soteumlm teuml Maqedoniseuml njeuml sllavizimi teuml ploteuml Neuml keumlteuml hulli numri i madh i ele-menteve leksikore dhe teuml tjera prej mbi 700 huazimeve teuml shqipes neuml maqe-donishten qeuml i kemi veumlneuml re neuml hulumtimet tona gjuheumlsore (Murati 2007 ) neuml fakt duhet pareuml jo si fjaleuml shqipe neuml sllavomaqedonishten por si konkordanca dhe albanizma neuml maqedoarumanishten (arumanishten e sllavizuar)

Shkurtimet e literatureumls

Albanezul 1996 = Anuar Albanezul 401 Uniunea Culturală a Albanezilor din Romănia Bucureşti 1996

Angelovski 2000 = Angelovski Dušan Prilog kon proučavanjeto na aromanizmite vo makedonskite narodnik govori Prvi Romanističko-Balkanistički sredbi vo čest na Božidar Nastev Univerzitet ldquoSveti Kiril i Metodijrdquo Skopje 2000

Anovska 2002 = Anovska Liaku Kleanti Vlaškite narodnik prikazni od Kruševo Institut za Folklor ldquoMarko Cepenkovrdquo Skopje 2002

Asenova 2006 = Asenova P Gruaja monolinge neuml Ballkanin biling Seminari Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare Prishtineuml 2006

Atanasov 1997 = Atanasov Petar Romansko-Albanski jazični vrski Godišen zbornik kniga 23 Filološki fakultet Skopje 1997

Atanasov 2000 = Prvi romanističko-balkanistički sredbi Univerzitet ldquoSveti Kiril i Metodijrdquo Skopje 2000

Bello 2009 = Seminari Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare 281 Prishtineuml 2009

Dunovski 1998 = Dunovski Vanѓel Toponimija na vlaškite sela Gorna Belica i Dolna Belica Struga 1998

Cuvata 2006 = Dina CuvataDimo N Dimčev Dictsionar armatildeneascu-machidunesku Rečnik vlaško-makedonski Skopia 2006

Ccedilabej 1976 = Ccedilabej Eqrem Studime gjuheumlsore I Rilindja Prishtineuml 1976 Ccedilabej 1976 = Ccedilabej Eqrem Studime gjuheumlsore III Prishtineuml 1976 Ccedilabej 1996 = Ccedilabej Eqrem Studime etimologjike neuml fusheuml teuml shqipes ASHSH IV Tiraneuml

1996 Elsi 1996 = Robert Elsie Njeuml vjedhje neuml Dubrovnik dhe dalja neuml skeneuml e gjuheumls dhe

e kultureumls shqiptare Peumlrpjekja 6 Tiraneuml 1996 88 Friedman 1995 = Friedman Viktor Ndikimi i shqipes neuml teuml folmet arumune teuml

Maqedonishtes Jugpereumlndimore Meumlnyra habitore Studime 11994 ASHAK Prishtineuml 1995

Friedman 1997 = Friedman Victor Kontaktet dhe ndeumlrgjegjja neuml Lidhjen gjuheumlsore ballkanike Studime albanologjike I Tiraneuml 1997

Fridman 2001 = Friedman A Victor The Vlah Minority in Macedonia Language Identity Dialectology and Standardization Selected Papers in Slavic Balkan and Balkan Studies ed by Juhani Nuoluoto Martii Leiwo Jussi Halla-aho (Slavica Helsingiensa 21) Helsinki University of Helsinki 2001

Fridman 2009 = Deloto na akademik Viktor Fridman Abakus komerc Skopje 2009 Golab1984 = Zbigniew Gollab The arumanian dialekt of Kruševo in Sr Macedonia

SFR Yugoslavia Macedonian Academy of Sciences and Arts Skopje 1984) Ilievski 1988 = Ilievski Petar Balkanološki lingvistički studii Skopje 1988 Karadafov 1992 = Karadafov Petrula Vlasi ndash bit i kultura Muzej na Makedonija

Erheološki Etnološki Istoriski ndashSkopje Skopje 1992 Markoviќ 2000 = Markoviќ Marjan Govorot na Aromancite Farseroti od ohridsko-

struskiot region (vo balkanski kontekst)rdquo PhD dissertation Sts Cyril and Methodius University of Skopje

Markoviќ 2007 = Markoviќ Marjan Aromanskiot i makedonskiot govor od ohridsko-struškiot region (vo balkanski kontekst) Makedonska Akademija na

Naukite i Umetnostite Skopje 2007 Markoviќ 2011 = Markoviќ Marjan Za udvojuvanjeto na predlozite vo Ohridskiot

govor (vo balkanski kontekst) Seminar za makedonski jazik literatura i kultura Ohrid 15-16 juli 2011 Univerzitet ldquoSv Kiril i Metodijrdquo Skopje 2011

Matkovski 1978 = Matkovski A Pojava i rastež na Kruševo Opštestveno ureduvanje Istrorija na Kruševo i Kruševsko Kruševo 1978

Meyer 2007 = Meyer Gustav Fjalor etimologjik i gjuheumls shqipe Botime Ccedilabej 2007 Mihăescu 1978 = Mihăescu Haralambie Remarques sur les rapports lexicaux albano-

aroumains Gjurmime Albanologjike Instituti Albanologjik i Prishtineumls Prishtineuml 1978

Murati 1999 = Murati Qemal Shqiptareumlt dhe Ballkani ilirik neuml driteumln e emrave teuml vendeve dhe teuml familjeve Tetoveuml 1999

Murati 2007 = Murati Qemal Bashkeumlmarreumldheumlniet gjuheumlsore shqiptare-maqedonase Seminari i Albanologjiseuml i Universitetit Shteteumlror teuml Tetoveumls 2007

Nasteva 1998 = Nasteva Olivera Jashar Kontaktet gjuheumlsore neuml hapeumlsirat ballkanike Logos-A Shkup 1998

Nastev 1988 = Nastev Božidar Aromanski studii Prilozi kon balkanistikata Ogledalo Skopje 1988

Papahagi 1974 = Papahagi Tache Dictionarul dialectului aroman gjeneral si etimologic Bucuresti 1974

Papailia 2000 = Papailia N Jorgji Dicţionar romacircn-albanez (Fjalor rumanisht-shqip Botime Toena Tiraneuml 2000

Petruševski 1999 = Petruševski Ilija Petruševska Nikolina Zborovnik na toponimi na severoistočniot del od Dolni Polog Luboten 1999

Poccedili 2001 = Poccedili Spiridulla Vlleheumlt (arumuneumlt) e Shqipeumlriseuml dhe gjuha e tyre Keumlrkime universitare Universiteti i Gjirokastreumls ldquoEqrem Ccedilabejldquo Gjirokasteumlr 2001

Poccedili 2009 = Poccedili Spiridhulla Gjuha shqipe dhe marreumldheumlniet e saj me arumanishten Seminari II Ndeumlrkombeumltar i Albanologjiseuml 2009

Polenakoviќ 2007 = Polenakoviќ Haralampie Turskite elementi vo aromanskiot Makedonska Akademija na Naukite i Umetnostite Skopje 2007

Popvasileva 1987 = Popvasileva Aleksandra Dvojazičnoto raskažuvanja na narodni prikazni (Vlaško-makedonski i makedonski-vlaški relacii Institut za folklor lsquoMarko Cepenkovrsquo Skopje1987

Радовановић 1936 = Војислав С Радовановић Горња и Доња Белица у Струшком Дримколу Гласник географског друштва св XXII Beograd 1936

Riska 2004 = Riska Albert Gjurmeuml teuml arumanishtes neuml toponimineuml e Shqipeumlriseuml Buletin shkencor Universiteti ldquoAleksandeumlr Xhuvanildquo Elbasan 20042

Simpozium 1963 = Simpozium o srednjovekovnom katund održan na 24 i 25 novembra 1961 g Naučno Društvo Bosne i Hercegovine Posebna izdanja kniga II Odjeljenje istorijsko-filoloških nduka Sarajevo 1963

Skok 1933 = Skok 1933 = Skok Petar Glasnik Skopskog Naučnog Društva Knj XII Skoplje 1933

Trajanovski 1998 = Trajanovski Todor Vlasi ndash Narodnite običai ka vlasite od Struško Struga 1998

Xoxi 2001 = Xoxi Koli Nikolla Jorga ndash Dijetari pa frikeuml e pa njolleuml Horizont Tiraneuml

Artur KARASIŃSKI University of Nicolas Copernicus Torun

METODAT SINTAKSORE NEuml FJALEumlFORMIMIN NEuml BAZEuml TEuml FJALEumlFORMIMIT KRAHASIMTAR TEuml GJUHEumlVE TEuml BALLKANIT

SYNTACTIC METHODS IN WORD FORMATION ON THE BASIS OF CONTRASTIVE WORD FORMATION OF THE BALKAN LANGUAGES

Abstract

In the project I intend to say few words about a project which is carried out in the Institute of Slavistics of the Polish Academy of Sciences The project embraces all major Balkan languages Most of participants of the project come from Poland and Macedonia Its main task is to determine the most common pat-terns of word formation in the Balkan languages These patterns are understood as ldquomirrorsrdquo or transformation of syntactic structures (predicatendashargument structures)

Kam ndeumlrmend teuml them disa fjaleuml peumlr njeuml projekt ndeumlrkombeumltar i cili eumlshteuml kryer neuml Institutin e Slavistikeumls teuml Akademiseuml seuml Shkencave teuml Poloniseuml Projekti i quajtur Fjaleumlformimi krahasimtar i gjuheumlve teuml Ballkanit peumlrfshin teuml gjitha gjuheumlt e meumldha teuml Ballkanit

Qeumlllimi shkeumlncor i projektit

Qeumlllimi kryesor eumlshteuml qeuml teuml peumlrcaktojeuml karakteristikat specifike teuml fjaleumlformimit Ballkanik neuml aspektin semantik dhe formal Peumlr teuml arritur keumlteuml seuml pari ne kemi nevojeuml peumlr teuml peumlrshkruar sistemave fjaleumlformuese teuml gjuheumlve individuale duke peumlrdorur njeuml model teuml peumlrbashkeumlt Keumlshtu pika e fillimit peumlr krahasim eumlshteuml gjuha ndeumlrmjeteumlsues (lat tertium compa-rationis) qeuml peumlrfshin njeumlsiteuml semantike (kategoriteuml) dhe rregullat e lidhjeve teuml tyre (teuml marreumldheumlnieve midis tyre) Ballafaqimi i teuml dheumlnave gjuheumlsore neuml bazeuml teuml njeuml gjuheuml semantik ndeumlrmjeteumlsues (tertium comparationis) do teuml lejojeuml teuml peumlrcaktojeuml njeuml inventar teuml llojeve fjaleumlformuese aktivitetin e tyre dhe specifikat neuml gjuheuml teuml veccedilanteuml Ballkanike Neuml keumlteuml kuptim kjo do teuml jeteuml njeuml studim krahasimtar dhe tipologjik

Reumlndeumlsia e projektit

Lidhja gjuheumlsore ballkanike eumlshteuml sot njeuml temeuml e shpeshteuml teuml hetime-ve sistematike gjuheumlsore Ashtu si gjuheumlve ballkanike ne kuptojmeuml gjuheumlt e Ballkanit qeuml i peumlrkasin Ballkan Shprachbund (njeuml njeumlsi i klasifikimit areal e gjuheumlve) dhe jo teuml gjitha gjuheumlt qeuml thjesht ndodhin neuml Ballkan Rrjedhi-misht objekt i hulumtimit toneuml do teuml jeneuml bullgarisht maqedonisht ser-bisht shqip greqisht rumunisht arumunisht dhe ndoshta gjuha rome Ndeumlrsa neuml rastin e morfosintakseumls ne mund teuml formulojmeuml njeuml seumlreuml karak-teristikash teuml veccedilanta qeuml fjaleumlformimi ballkanik nuk eumlshteuml studiuar meuml pa-reuml Edhe korpusi i materialit nuk eumlshteuml peumlrgatitur (meuml peumlrjashtim teuml serbisht dhe bullgarisht) por keumlteuml peumlrshkrimet ekzistuese duhet teuml riformulohet si-pas modelit teuml peumlrbashkeumlt Si pasojeuml peumlrshkrimi i cili do teuml behet neuml kuadeumlr teuml projektit neuml rast teuml caktuara do teuml jeteuml i vetmi projekt fjaleumlformues neuml keumltyre gjuheve dhe kjo mund teuml pritet teuml shkaktojeuml hetimin e meumlvonshme teuml fjaleumlformimit teuml gjuheve ballkanike teuml veccedilanta si dhe teuml lidhjeve ballka-nike Peumlrveccedil keumlsaj neuml sajeuml teuml metodologjiseuml seuml aplikuar neuml projekin rezul-tatet e arritura mund teuml sheumlrbejeuml si njeuml bazeuml peumlr hetime teuml meumltejsheumlm kognitive qeuml janeuml neuml lidhje me ashtu-quajtur ldquoprofiliziminrdquo

Pse e beumljmeuml keumlteuml

Njohuri teuml peumlrbashkeumlta dhe teuml ndryshme fjaleumlformuese fenomene eumlshteuml gjithashtu shumeuml e reumlndeumlsishme peumlr leksikografi dhe glotodidaktik Rezultatet e projektit mund teuml jeneuml teuml dobishme neuml teuml ardhmen neuml peumlrga-titjen njeuml ose dygjuheumlsh fjaloreuml (peumlrfshireuml polish ndash njeuml nga gjuha ballkanike dhe anasjelltas Ato edhe mund teuml sheumlrbeumljneuml si materiale didaktike neuml meumlsi-min e gjuheumlve ballkanike Duhet teuml teksohet se arritjet e gjuheumlsiseuml polake peumlr peumlrpunim e modeleve teoretike si dhe praktika neuml peumlrshkrimin fjaleuml-formuese teuml garantojeuml njeuml bazeuml teuml mireuml peumlr realizimin e projektit

Ccedilfareuml eumlshteuml njohur neuml lidhje me temeuml keumlrkimore

Shumica e peumlrshkrimeumlt fjaleumlformuese e gjuheumlve ballkanike qeuml ekzis-ton tani janeuml veteumlm kapituj neuml gramatikat e peumlrgjitshme teuml njeuml gjuheuml teuml caktuar Ata janeuml teuml shkurtra dhe shumeuml tradicionale Jo rralleuml ka veteumlm njeuml listeuml e morfemave teuml ndryshme fjaleumlformuese dhe disa shembuj Peumlrshkri-me fjaleumlformuese teuml veccedilanta janeuml botuar veteumlm peumlr gjuheumln serbe dhe bull-gare ndash keumlto janeuml edhe tradicionale pika e fillimit gjithmoneuml eumlshteuml forma

kriteret peumlrshkrimore janeuml intuitive dhe heterogjene Nga puna krahasuese ka edhe disa studime shumeuml teuml detajuara Neumlse ata thoneuml diccedilka neuml lidhje me konvergjenceumln ndash keumlto janeuml gjithmoneuml veumlrejtje diakronike peumlr shembull hua-marrje e prapashtesave sllave turke apo greke neuml gjuheumln shqipe Peumlr aru-munisht apo rome ne nuk gjejmeuml asgjeuml neuml lidhje me fjaleumlformimin Neuml pro-jektin toneuml ne jemi duke u peumlrpjekur peumlr teuml ndeumlrtuar njeuml model neuml teuml cillin teuml gjitha gjuheumlt teuml krahasuara kaneuml njeuml poziteuml teuml barabarteuml ndash kjo do teuml lejojeuml qeuml teuml observojeuml dallimet dhe dukurive teuml zakonshme

Teoria dhe metodologjia neuml njeuml fjaleuml

Neuml hulumtimin e propozuar fjaleumlformimi eumlshteuml kuptuar si njeuml he-tim sinkronik i marreumldheumlnieve teuml brendshme neuml njeuml gjuheuml si njeuml hetim i marreumldheumlnieve mes morfemave qeuml formojneuml njeuml fjaleuml teuml prejardhur Si pasojeuml fjaleumlformimi mund teuml kuptohet si njeuml hetim sintaksor brenda njeuml fjaleuml teuml prejardhur

Metodologjia qeuml eumlshteuml aplikuar neuml keumlteuml projekt ka teuml beumljeuml me zhvi-llimin dhe peumlrpunimin e modelit semantik teuml fjaleumlformimit krahasues Baza dhe pikeumlnisja peumlr krahasim eumlshteuml gjuha ndeumlrmjeteumlsues (lat tertium com-parationis) qeuml peumlrfshin njeumlsiteuml semantike (kategoriteuml) dhe rregullat e lidhjeve teuml tyre (teuml marreumldheumlnieumlve midis tyre)

Postulat i reumlndeumlsisheumlm eumlshteuml prania e izomorfizmit struktural ndeumlr-mjet struktureumls seuml fjaleumls seuml prejardhur dhe struktureumls seuml fjaliseuml Kjo do teuml thoteuml se rregullat e njeumljta kombinatore drejtojneuml menyreumln e lidhjes seuml fjaleuml-ve neuml fjali dhe meumlnyreumln e ndeumlrlidhjes seuml morfemave neuml fjaleuml teuml prejardhura

Ndryshe se neuml fjalineuml ka njeuml korrelacion teuml vazhduesheumlm neuml mes teuml struktureumls semantike dhe struktureumls formale teuml derivatit formanti sheumlrbeumln gjithmoneuml si njeuml eksponent i njeuml kuptimit teuml peumlrgjitsheumlm ndeumlrsa tema e tregon kuptimin e detajuar Teuml vetmet peumlrjashtime janeuml fjaleumlt teuml peumlrbeumlra dhe fjaleumlt prapashtesor qeuml janeuml peumlrbeumlreuml nga dy nocione teuml detajuar

Njeuml tjeteumlr postulat i cili eumlshteuml bazeuml peumlr hulumtim seuml bashku me izomorfizmin struktural eumlshteuml autonomia relative e strukturave se-mantike dhe sintaksore teuml njeumlsive teuml gjuheumls Lidhur me fjaleumlformimin kjo do teuml thoteuml se neuml keumlteuml rast derivatet semantike dhe formale duhet teuml dallohen neuml analogji me sintakseuml e fjaliseuml qeuml e dallon strukturen e konceptit dhe strukturen formale

Aplikimi sistematik i keumltij dallimi ccedilon neuml peumlrkufizimin e fjaleuml-

formimit si njeuml sintakseuml morfemore (e ngjashme me sintakseuml e fjaliseuml) ndeumlrsa fjala teuml prejardhur (derivati) si njeuml struktureuml neuml teuml cileumln rregullat e kombinimit teuml morfemave formale e teuml semantike janeuml realizuar Kjo lejon peumlr teuml gjetur rregullat e kombinimit teuml morfemave dmth marreuml-dheumlniet midis morfemave qeuml janeuml teuml rregullta

Vendosja e invetarit teuml kategorive fjaleumlformuese eumlshteuml njeuml rezul-tat i ndarjes logjike bazuar neuml kriteret funksionalo-semantike ndash ndarje neuml dy pjeseuml

Faza I + - kuptimi i peumlrgjitsheumlm teuml shprehur neuml struktureumln seman-tiko-morfemore nga formanti 1 Predikati 2 Argumenti (material)

Faza II + - Predikati thelbeumlsor 1 Predikati beumlrthamor (qeuml peumlrbeumln struktureumln e larteuml) 2 Predikati i shtuar

Faza III peumlrmbajtja e lidhjeve teuml kuptimeve peumlrbeumlreumlse 21 2n (llojet e pozicioneve argumentuese)

Kategoriteuml teuml specifikuara neuml bazeuml teuml procedureumls e meumlsipeumlrm peumlr-beumljneuml klasa teuml ndara Rrjedhimisht kjo do teuml thoteuml qeuml peumlrbeumlreumlsi semantik (kuptimor) i peumlrkeumlt njeuml kategorie teuml caktuar mund teuml shfaqet veteumlm njeuml hereuml neuml kuadeumlr teuml struktureumls monopredikative

Inventari i kategorive fjaleumlformuese teuml cillat formojneuml gjuheumln ndeumlrmjettesues peumlrbeumlhet nga dy grupe kategoriteuml predikatuese (teuml shquar neuml fazeumln e dyteuml teuml ndarjes) dhe kategoriteuml argumentuese (teuml shquar neuml fazeumln e treteuml teuml ndarjeumls)

Inventari i kategorive fjaleumlformuese qeuml formojneuml gjuheumln ndeumlrmje-teumlsues (tertium comparationis) neuml peumlrshkrimin fjaleumlformues dhe krahasues

a Kategoriteuml argumentuese b Kategoriteuml predikative vepruesi peumlsuesi rezultati peumlrvojes rregulluesi beneficienti objekti elementi mjeti material

gjendja ngjarja vendi meumlnyra predispozicioni mohimi shkaku ngjashmeumlri relacionet madheumlsia gjinia rinia emocioni dheose vlereumlsimi sasia intensiteti

Funksioni i formantit varet nga pjeseumlmarrja i tij neuml karakteristikeumln semantike dhe formale (morfologjike dhe sintaksore) e njeumlsiseuml leksikore seuml krijuar Neuml keumlteuml meumlnyreuml peumlrcaktojmeuml dy funksionet e mundshme ndash seman-tik dhe sintaksor Kjo do teuml thoteuml se keumlto funksione mund teuml realizohen neuml ccedildo predikat Funksioni semantik i formantit qendron neuml faktin se ky for-mant eumlshteuml treguesi i njeuml nga peumlrbeumlresi teuml struktureumls morfemike dhe se-mantike teuml derivatit Meuml fjaleuml teuml tjera formanti (parashtesa ose prapashtesa) ka njeuml funksion semantik kur ai eumlshteuml treguesi i predikatit (beumlrthamor ose shtuar) ose kur ai eumlshteuml treguesi i argumentit Ndeumlrsa formanti ka njeuml funk-sion sintaksor kur ai peumlrcakton karakteristikat kategoriale (morfologjike dhe sintaksore) teuml derivatit rrjedhimisht formant vendos karakteristikeumln distributive teuml derivatit

Bazuar neuml njeuml kombinim teuml praniseuml (+) dhe mungeses (-) e keumltyre dy funksione e mundshme mund teuml dallohet keumltu kateumlr klasa funksionale teuml deumlrivateve

Klasa Derivatet Funksioni i formantit Semantik Sintaksor 1) Mutacioni + + 2) Modifikimi + - 3) Transponimizhvendosje - + 4) Tautologji - -

Formanteumlt me funksion semantik janeuml eksponenteumlt e kategorive fjaleumlformuese teuml cilleumlt u dalluan si njeumlsiteuml e gjuheumls ndeumlrmjeteumlsues (lat tertium comparationis) neuml procesin e modelimit teuml strukturave semantike teuml derivateve

Tema (temat) e cila bashkohet me formantet teuml ndryshme eumlshteuml gjith-moneuml komponenti peumlrbeumlreumls i struktureumls formale teuml derivatit Lloja e for-mantit eumlshteuml peumlrdorur si bazeuml peumlr ndarjen formale teuml strukturave derivative

Disa shembuj teuml analizeumls semantike neuml gjuheumln shqipe

Relacione Obx ndash Locy + P`Quant

lsquo[x] gjendet neuml [y] + [x] ka shumeumlrsquo

breg shkeumlmbor ndash lsquoshkeumlmbinj gjendet neuml breg dhe atje ka shumeuml shkeumlmbinjrsquo

lsquorocky shore ndash roks are on the shore and there are a lot of roksrsquo

kungull fareumls ndash lsquofara gjendet neuml kungull dhe atje ka shumeuml fararsquo

lsquograiny cucurbit ndash grains are in the cucurbit and there are a lot of grainsrsquo

Predikati qeuml formon njeuml relacion i meumllartsheumlm eumlshteuml predikati gjendet neuml Predikati i tilleuml nuk eumlshteuml shprehur explicite Ai implikon dy poziteuml argumentuese objekti dhe vendi Tema e mbiemrit eumlshteuml eksponenti i kate-goriseuml argumentuese e objektit por treguesi vendit eumlshteuml tema e emrit For-mantet -or -eumls kaneuml funksion semantik dhe janeuml eksponentet teuml kateumlgoriseuml predikative ndash sasia Ky eumlshteuml predikati i shtuar (adiunktiv)

Relacione Ag Res ndash Instr

aparat fotografik ndash lsquomjet qeuml peumlrdoret peumlr teuml fotografuarrsquo

lsquophotographic device ndash lsquoequipment for taking photographsrsquo

vegeumll ndeumlrtimi ndash lsquomjet qeuml peumlrdoret peumlr teuml ndeumlrtuarrsquo

`construction tool ndash lsquoa thing used to build sthrsquo

Predikati qeuml formon keumlteuml struktureuml morfosemantike paraqet katego-rineuml fjaleumlformuese predikative ndash shkaku Kategoria argumentuese e agensit vepruesit eumlshteuml e neumlvojshme kur predikati implikon kategorineuml argu-mentuese e mjetit Ateumlhereuml agensi eumlshteuml e bllokuar Tema e mbiemrit eumlshteuml njeuml eksponent e kategoriseuml arguemntuese teuml rezultatit por tema e emrit eumlshteuml njeuml eksponent e kategoriseuml arguemntuese teuml mjetit

Disa shembuj qeuml i peumlrkasin derivateve mbiemeumlrore teuml prejardhur nga mbiemrat

Mbiemra qeuml rrjedhin nga mbiemra teuml tjereuml janeuml shumeuml interesante Ky eumlshteuml klasa modifikuese teuml derivateve qeuml do teuml thoteuml seuml formantet qeuml kri-jojneuml ndeumlrtojneuml njeumlsiteuml teuml reja leksikore ndryshojneuml kuptimin e temeumls pro-dhuese Formantet teuml tilleuml kaneuml funksion semantik dhe janeuml eksponentet e kategorive predikative ose argumentuese teuml cillat u dalluan si njeumlsiteuml teuml gju-heumls ndeumlrmjeteumlsues (tertium comparationis) gjateuml procesit teuml parafrazimit dhe specifikimit elementave semantike teuml struktureumls semantike teuml derivatit

- kategoria predikativw ndash mohimi i pareumlndeumlsisheumlmndash lsquoqeuml nuk eumlshteuml i reumlndesisheumlmrsquo pa- lsquounimportantinsignificant ndash which is not importantrsquo i panevojsheumlm ndash lsquoqeuml nuk eumlshteuml i nevojsheumlmrsquo lsquounnecessery ndash which is not necessaryrsquo - Kategoria predikative ndash relacioni hapeumlsinor

ndeumlrplanetar ndash lsquoi tilleuml P qeuml behet ndeumlr planetet i tilleuml x qeuml veumlpron punon gjendet ndeumlr planetetrsquo lsquointerplanetary ndash such P that happens between planets such x that acts takes place between planetsrsquo

Remzi PEumlRNASKA Paris

BASHKEumlSIA E TEuml ASHTUQUAJTURAVE TRAJTA TEuml SHKURTEumlRA TEuml PEumlREMRAVE VETOREuml DHE ZGJEDHIMI NEumlNANOR-KUNDRANOR (SUBJEKTOR-OBJEKTOR) SUI GENERIS NEuml GJUHEumlN E SOTME SHQIPE

Abstrakt Bashkeumlsia e teuml ashtuquajturave trajta teuml shkurtra a trajta teuml patheksuara

teuml peumlremrave vetoreuml neuml gjuheumln shqipe eumlshteuml mbajtur nga tradita me teuml njeumljteumln gjendje gjuheumlsore si bashkeumlsia e trajtave teuml plota a teuml theksuara teuml po keumltyre peumlremrave ndaj edhe eumlshteuml folur peumlr peumlrseumlritje a dyfishim teuml kundrinave teuml drejta dhe teuml zhdrejta Po kjo gjuheumlsi tradicionale fjaleumln e peumlrkap si njeumlsi njeuml-herazi fonetike grafike dhe semantike midis dy heshtjesh neuml teuml shqiptuar a dyteuml bardhash neuml teuml shkruar Megjitheumlse njeuml peumlrkufizim i tilleuml i fjaleumls eumlshteuml mjaft i papeumlrcaktuar gjitheuml duke iu peumlrmbajtur atij neuml kumteseuml beumlhet njeuml peumlr-pjekje peumlr teuml provuar neuml keumlto teuml tria nivele se teuml ashtuquajturat trajta teuml shkur-teumlra teuml peumlremrave vetoreuml nuk kaneuml sot teuml njeumljteumln gjendje gjuheumlsore me veteuml trajtat e plota a teuml theksuara teuml peumlremrave vetoreuml neuml gjuheumln shqipe ccedilka ccedilon neuml njeuml ndryshim tipologjik neuml keumlteuml pikeuml E ky ndryshim tipologjik po e kalon fazeumln e aglutinimit dhe po shkon drejt fazeumls seuml trajteumlndryshimit ccedilka leuml shteg peumlr njeuml trajtim teuml zgjedhimit teuml foljes neuml gjuheumln shqipe jo veteumlm si subjektor por edhe objektor sui generis

Bashkeumlsia e teuml ashtuquajturave trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml1 e gjuheumls shqipe eumlshteuml paraqitur qysh hereumlt neuml Gramatikeumln e Da Leccediles (1716) para gramatikave teuml gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanit qeuml i kaneuml ato peumlr meuml tepeumlr duke i quajtur pjeseumlza (particele)2

Miklosiccedili vuri re i pari se ato gjenden edhe neuml gjuheuml teuml tjera teuml ball-

1 Ka gjuheumltareuml qeuml pranojneuml trajta teuml shkurteumlra dhe peumlr peumlremrat deumlftoreuml O Myderrizi

Gramatika e Re e shqipes Tiraneuml 1944 f 107 K Cipo Sintaksa Tiraneuml 1952 f 31 H Vokshi Objekti i dyfishteuml ndash peumlr peumlrdorimin e dyfishteuml teuml disa rasave neuml shqipet Peumlrparimi Prishtineuml 1955 4 f 213 J Luka Peumlr njeuml interpretim meuml teuml drejteuml shkencor teuml peumlremrave vetoreuml teuml veteumls seuml treteuml ai ajo ata ato Leumlndeumlt shoqeumlrore neuml shkolleuml Tiraneuml 1969 6 f 74 76 86

2 F M da Lecce Osservazioni grammaticali nella lingua albanese Roma 1716

kanit (shqipe rumanishte bullgarishte maqedonishte dhe greqishte)3 Nde-shen edhe neuml disa teuml folme periferike serbe dhe kroate dhe peumlrbeumljneuml ballkanizeumlm Dukuria ka shkuar meuml peumlrpara neuml maqedonishte dhe neuml shqipe Ato gjenden edhe neuml gjuheumlt neolatine Ne do teuml merremi veteumlm me ato teuml shqipes por meumlnyra e veumlshtrimit dhe rezultatet mund teuml vlejneuml qofteuml edhe pjeseumlrisht edhe peumlr ato gjuheuml qeuml e kaneuml njeuml bashkeumlsi teuml tilleuml

Ka autoreuml qeuml pranojneuml trajta teuml shkurteumlra edhe peumlr gjinoren4 Teuml tjereuml pranojneuml edhe trajta teuml shkurteumlra tonike5

Gjuheumltareumlt janeuml teuml njeuml mendjeje sot peumlr gramatikalizimin e ploteuml teuml

kundranorit teuml zhdrejteuml madje dhanorja veteuml eumlshteuml e rimarreuml gjithmoneuml nga njeuml e ashtuquajtur trajteuml e shkurteumlr e peumlremrit vetor te folja ccedilka ne e peumlrdo-rim ndeumlr teuml tjera si argument peumlr teuml dalluar dhanoren nga gjinorja

Gjuheumltareumlt janeuml teuml njeuml mendjeje sot peumlr gramatikalizim teuml ploteuml teuml kundranorit teuml drejteuml teuml shprehur prej veteumls seuml pareuml dhe teuml dyteuml njeumljeumls dhe shumeumls

Keumltyre dy gramatikalizimeve teuml para u kundeumlrvihet gramatika-lizimi i veteumls seuml treteuml qeuml eumlshteuml i kushteumlzuar nga ndarja aktuale e theuml-nies ku ato beumljneuml pjeseuml Ky gramatikalizim eumlshteuml i ploteuml kur kundra-nori i drejteuml eumlshteuml temeuml ose pjeseuml peumlrbeumlreumlse e temeumls dhe jo i ploteuml kur theksi i ngulmimit bie mbi kundranorin veteuml pra kundranori i drejteuml nuk rimerret nuk peumlrseumlritet nuk dyfishohet prej teuml ashtuquajturave trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml kur theksi i ngulmimit bie mbi teuml dhe krijon keumlshtu kundeumlrveumlnie reale ose teuml mundshme me njeuml kun-

3 F Miklosich Die Sprache der bulgaren in Sierbenbuumlrgen Denkschriften der Wiener

Akademie der Wissenschaften Phil-hist kl Bd VII (1856) po ai Die slavischen Elemente im Ruumlmaumlnischen ibid Bd XII (1862) A M Seliščev Des traits linguistiques communs aux langues balkaniques Revue des Etudes Slaves t V Paris 1936 Ю A Лoпaшов Об одном aлбанизме в северновогреческом говоре Проблемы балканской филологии Санкт-Петербург 2006 f 162 veuml re se inkorporimi i teuml ashtuquajturave trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml karakteristik peumlr shqipen eumlshteuml futur edhe neuml teuml folmen greke teuml fshatit Eratira

4 P Wassa Grammaire albanaise London 1887 f 32-33 5 I D Sheperi Gramatika dhe sindaksa e gjuheumls shqipe sidomos e toskeumlnishtes (Peumlr

shkollat e mesme) Vloreuml 1927 f 56 O Myderrizi Gramatika e Re e shqipes Tiraneuml 1944 f 103

dranor tjeteumlr6 Mungesa e teuml ashtuquajturave trajta teuml shkurteumlra teuml peumlr-emrave vetoreuml eumlshteuml tregues i gramatikalizimit teuml shkalleumls zero

Ky gramatikalizim i ashtuquajturave trajta teuml shkurteumlra teuml peumlrem-rave vetoreuml mund teuml paraqitet me grafin e meumlposhteumlm

personne Compleacutement dobjetindirect

Compleacutement dobjet direct

pronom nom

Neuml shqipen e folur madje edhe neuml ateuml teuml shkruareumln vihet re prirje peumlr

gramatikalizim teuml skajsheumlm edhe neuml keumlto raste Kjo prirje eumlshteuml edhe meuml e theksuar neuml teuml folmet gege verilindore sidomos neuml ato teuml Kosoveumls

Veteumlm gramatikalizimi do teuml mjaftonte qeuml ato teuml mos mbaheshin meuml si peumlrseumlriteumlse rimarreumlse dyfishuese teuml kundranorit teuml drejteuml dhe teuml zhdrejteuml 6 I D Sheperi Gramatika dhe sindaksa e gjuheumls shqipe sidomos e toskeumlnishtes (Peumlr

shkollat e mesme) Vloreuml 1927 f 154 P Novak K zdvojovani predmetu v albanistine Sbornik slavistiskych praci venoranych IV mezhnarodnimu zjezdi slavistu v Moskve Praha 1958 f 27-32 N Barri Albanais Thegraveme propos et pronoms atones Bulletin de le Socieacuteteacute de Linguistique de Paris tome 70 fasc 1 (1975) f 179-202 Sh Demiraj Diskutim peumlr kumteseumln e O Buholcit Actes du 1er Congregraves Interna-tional des Balkaniques et Sud-Est Europeacuteennes VI Linguistique Sofia 1968 f 726 dhe Sistemi i lakimit neuml gjuheumln shqipe Tiraneuml 1975 f 129 134 Sh Demiraj Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml 1986 f 588v Totoni etj Libri i gjuheumls shqipe peumlr klaseumln VII Tiraneuml 1971 f 48 M Totoni Gjymtyreumlt e fjaliseuml ndash krye-fjala kalleumlzuesi peumlrcaktori dhe peumlrcaktori kalleumlzuesor (tezeuml disertacioni peumlr shka-lleumln I teuml kualifikimit) Tiraneuml 1980 f 16 Th Rushi Rendi i fjaleumlve neuml fjalineuml e thjeshteuml deumlftore neuml gjuheumln shqipe (Disertacion peumlr keumlrkimin e gradeumls Kandidat i shkencave) Tiraneuml 1983 f 128

Bashkeumlsia e teuml ashtuquajturave trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave

vetoreuml neuml gjuheumlt ballkanike e romane ku ato gjallojneuml eumlshteuml mbajtur si bashkeumlsi fjaleumlsh si peumlremra ndaj edhe flitet peumlr trajta teuml shkurteumlra teuml patheksuara teuml peumlremrit vetor pra si fjaleuml si peumlremra njeumlsoj si traj-tat e plota a teuml theksuara teuml peumlremrave vetoreuml neuml fund teuml fundit me peumlr-dorim pleonastik rimarreumls peumlrseumlriteumls dyfishues

Ne mendojmeuml se teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremra-ve vetoreuml nuk kaneuml gjendje (status) gjuheumlsore gramatikore si teuml trajtave teuml plota teuml theksuara

Po teuml kishin teuml njejteumln gjendje gjuheumlsore gramatikore ato si fja-leuml do teuml mund teuml veccediloheshin (teuml izoloheshin teuml shqiteshin) me metoda gjuheumlsore gramatikore transformacionale distributive etj nga vargu i fjaleumlve teuml tjera neuml ligjeumlrim si fjaleuml meuml vete dhe veteumlm pastaj teuml cileuml-soheshin si peumlremra vetoreuml Por njeuml izolim i tilleuml gjuheumlsor gramatikor eumlshteuml i pamundsheumlm peumlr disa arsye prej teuml cilave po renditim shkur-tazi veteumlm disa prej meuml peshuesve

Sipas gjuheumlsiseuml tradicionale fjala eumlshteuml element i kuptimsheumlm i peumlr-beumlreuml prej njeuml ose disa fonemash midis dy pushimesh neuml teuml shkruar midis dy teuml bardhash qeuml ruan formeumln e vet teumlreumlsisht ose pjeseumlrisht (trajteuml-ndryshim) neuml peumlrdorimet e ndryshme sintagmatike qeuml sheumlnon send (sub-stantiv) veprim ose gjendje (folje) cileumlsi (mbiemeumlr) marreumldheumlnie (pa-rafjaleuml) etj7

Dhe kur flitet peumlr pjeseuml teuml ligjeumlrateumls pra edhe peumlr peumlremra jemi e mbetemi neuml gjuheumlsi tradicionale

Ndeumlr veumlshtireumlsiteuml qeuml ndesh njeuml konceptim i tilleuml i fjaleumls eumlshteuml njeumljteumlsia qeuml bashkeumlbart midis teuml shkruarit (teuml grafizmit) dhe funksio-nimit semantik Kjo mungeseuml rrepteumlsie shpjegon pse strukturalizmi e meumlnjanon kategorineuml e fjaleumls peumlr rrjedhojeuml edhe skajin fjaleuml Peumlr A Martineneuml nocioni fjaleuml duhet braktisur neuml teuml mireuml teuml nocioneve mone-meuml dhe sintagmeuml Peumlr E Benvenistin neuml vend teuml skajit fjaleuml duhen peumlrdorur respektivisht skajet sinapsi leksi njeumlsi dometheumlneumlse Gramatika lindeumlse (gjenerative) qeuml pranon pjeseumlrisht analizeumln strukturore teuml leksikut (shihni analiza e peumlrbeumlreumlsve analiza semike) u kushton megjithateuml jo aq shumeuml

7 J Dubois M Giacomo etj Dictionnaire de linguistique Paris 1973 f 327-328

reumlndeumlsi njeumlsive leksikore qeuml dalin te performancat Peumlrkundrazi gramatika lindeumlse interesohet peumlr marreumldheumlniet sintaksore-semantike Edhe peumlr gjuheuml-sineuml ligjeumlrimore teuml theumlnies eumlshteuml i pranuesheumlm nocioni tradicional peumlr fjaleumln teuml cileumln e sheh si njeumlsi gjuheumlsore njeumlherazi fonetike grafike dhe semantike por i peumlrmbahet mendimit se peumlrkufizimi i fjaleumls eumlshteuml i veumlshtireuml sepse veteumldija e ligjeumlruesve peumlr ndarjen (copeumlzimin pjeseumltimin izolimin veccedilimin) e theumlnieve neuml njeumlsi nuk eumlshteuml e njeumljta neuml rrjedheuml teuml koheumls8

Megjithateuml gjuheumlsia theumlneumlsore pranon se ka kritere pak a shumeuml

teuml besuesheumlm peumlr ti kufizuar shkoqur izoluar fjaleumlt e njeuml gjuhe natyrore

Seuml pari sipas kriterit shndeumlrrues (transformacional) teuml zeumlvendeuml-simit teuml shkeumlmbimit teuml vendeve neuml njeuml klaseuml paradigmatike njeuml fjaleuml e dheumlneuml nuk mund teuml zeumlvendeumlsohet veccedilse nga njeuml fjaleuml qeuml i peumlrket po asaj klase9

Me kundranor teuml drejteuml Agronin e ftuan neuml dasmeuml Ateuml e ftuan neuml dasmeuml E e ftuan neuml dasmeuml Teuteumln e ftuan neuml dasmeuml Ateuml e ftuan neuml dasmeuml E e ftuan neuml dasmeuml Me kundranor teuml zhdrejteuml Agronit i deumlrguan fteseuml peumlr neuml daseumlm Atij i deumlrguan fteseuml peumlr neuml daseumlm I i deumlrguan fteseuml peumlr daseumlm Teuteumls i deumlrguan fteseuml peumlr neuml daseumlm Asaj i deumlrguan fteseuml peumlr neuml daseumlm I i deumlrguan fteseuml peumlr neuml daseumlm

Si shihet veteumlm trajtat e plota a teuml theksuara teuml peumlremrave vetoreuml mund teuml zeumlvendeumlsojneuml njeuml fjaleuml teuml klaseumls emeumlrore kurse ato teuml shkur-teumlrat a teuml patheksuarat nuk e kaneuml meuml njeuml mundeumlsi teuml tilleuml pra nuk janeuml

8 M-L Groussier C Riviegravere Les mots de la linguistique Lexique de la linguistique

eacutenonciative Paris 1996 f 124 9 Po ata po aty

fjaleuml emeumlrore madje sipas keumltij kriteri as edhe fjaleuml Ti mbash ato sot si peumlremra do teuml thoteuml teuml mbetesh neuml origjineumln e tyre dhe jo neuml evolu-cionin historik qeuml kaneuml peumlsuar

Njeuml kriter tjeteumlr shndeumlrrues (transformacional) peumlr teuml kufizuar veccediluar shkoqur izoluar fjaleumlt eumlshteuml edhe ai i njeumljteumlsiseuml i homogje-nitetit E pikeumlrisht sipas keumltij kriteri dy trajta teuml plota teuml theksuara teuml peumlremrave vetoreuml mund teuml zeumlvendeumlsojneuml njeumlra tjetreumln ose njeuml fjaleuml tje-teumlr emeumlrore kurse peumlrkundrazi dy trajta teuml shkurteumlra teuml patheksuara teuml peumlremrave vetoreuml nuk munden kurrsesi teuml zeumlvendeumlsojneuml njeri-tjet-reumln ose njeuml fjaleuml tjeteumlr emeumlrore

Me kundranor teuml drejteuml

Mua dhe ty na thirreumln neuml dasmeuml Mua dhe teuml na thirreumln neuml dasmeuml Meuml dhe ty na thirreumln neuml dasmeuml Meuml dhe teuml na thirreumln neuml dasmeuml Ty dhe mua na thirreumln neuml dasmeuml Ty dhe meuml na thirreumln neuml dasmeuml Teuml dhe mua na thirreumln neuml dasmeuml Teuml dhe meuml na thirreumln neuml dasmeuml Teuteumln dhe Agronin i thirreumln neuml dasmeuml Agronin dhe Teuteumln i thirreumln neuml dasmeuml Teuteumln dhe ateuml i thirreumln neuml dasmeuml Ateuml dhe Agronin i thirreumln neuml dasmeuml Agronin dhe ateuml i thirreumln neuml dasmeuml Ateuml dhe Teuteumln i thirreumln neuml dasmeuml Ateuml dhe ateuml i thirreumln neuml dasmeuml E dhe e i thirreumln neuml dasmeuml

Me kundranor teuml zhdrejteuml

Agronit dhe Teuteumls i deumlrguan fteseuml peumlr neuml dasmeuml Atij dhe asaj i deumlrguan fteseuml peumlr neuml dasmeuml Atij dhe i i deumlrguan fteseuml peumlr dasmeuml Atij dhe asaj i deumlrguan fteseuml peumlr neuml dasmeuml I dhe i i deumlrguan fteseuml peumlr dasmeuml Teuteumls dhe Agronit i deumlrguan fteseuml peumlr dasmeuml Asaj dhe atij i deumlrguan fteseuml peumlr neuml dasmeuml Asaj dhe i i deumlrguan fteseuml peumlr neuml dasmeuml

Atij dhe asaj i deumlrguan fteseuml peumlr neuml dasmeuml I dhe i i deumlrguan fteseuml peumlr neuml dasmeuml

e keumlshtu me radheuml Edhe sipas keumltij kriteri teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml

peumlremrave vetoreuml nuk dalin teuml njeuml fare me trajtat e plota a teuml theksuara teuml keumltyre peumlremrave Edhe sipas keumltij kriteri teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml nuk mund teuml veccedilohen teuml shkoqen teuml izolohen si fjaleuml emeumlrore madje as edhe si fjaleuml

Edhe kaq do teuml mjaftonte peumlr teuml pohuar se teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml nuk janeuml meuml as peumlremra as edhe fjaleuml

E po nuk qeneuml fjaleuml mbetet qeuml teuml jeneuml pjeseuml fjale Ja njeuml peumlrfun-dim i pareuml madhor

Seuml dyti po vazhdojmeuml me njeuml kriter tjeteumlr gjuheumlsor me kriterin peumlrndareumls (distribucional) Edhe sipas keumltij kriteri teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml nuk mund teuml dallohenteuml veccedilo-hen teuml izolohen si fjaleuml meuml vete Kriteri peumlrndareumls eumlshteuml mjaft i pasur por neuml keumlteuml kumteseuml do teuml peumlrdoren aspekte teuml tij nga meuml kryesoret

Eumlshteuml veumlneuml re prej gjuheumltareumlve se trajtat e shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml gjenden gjithmoneuml ngjitur me rreumlnjeumln e foljes para ose pas saj me teuml cileumln formojneuml njeuml fjaleuml fonologjike midis teuml cileumlve nuk mund teuml ndeumlrshtihet kurrgjeuml tjeteumlr veccedilse njeuml trajteuml tjeteumlr e shkurteumlr e peumlremrit vetor Kjo do teuml thoteuml se teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra nuk mund teuml shkeumlputen nga folja ndaj edhe B Bokshi i quan ato teuml lidhura neuml rrafshin sintagmatik ndryshe nga trajtat e plota teuml cilat i quan teuml lira Megjithateuml i mban ato me teuml njeumljteumln gjendje si edhe trajtat e plota neuml rrafshin paradigmatik pra si peumlremra O Myderrizi porosit qeuml ldquotrajtat e patheksuara teuml peumlremrave vetoreuml teuml mos trajtohen veccedilas foljes po teuml trajtohen si afikse teuml foljes10 madje i shkruan me vizeuml ndareumlse kur janeuml pas foljes si beumlnin disa rilindeumls edhe me pjeseumlzeumln u Kjo ide e Myderrizit ccedilon larg ccedilon te zgjedhimi neumlnanor-kundranor i foljes neuml gjuheumln shqipe peumlr meuml tepeumlr ajo ccedilon neuml riveumlshtrimin e nocionit peumlr marreumldheumlniet predikative dhe shteumlnien neuml to peumlrveccedil neumlnaneumls edhe teuml kundraneumls ccedilon pashmangsheumlm neuml konceptimin e njeuml logjike joaristoteliane

10 O Myderrizi Gramatika e Re e shqipes Peumlr shkollat e mesme veumlllimi I (Fono-

logji e morfologji) Tiraneuml 1944 f 21 103

Gjithnjeuml sipas kriterit peumlrndareumls teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml nuk mund teuml mbahen meuml si fjaleuml sepse ato zeumlneuml vend teuml caktuar teuml kushteumlzuar nga natyra e theumlnies si thuhet ndryshe vihen gjithmoneuml veteumlm para ose pas temeumls seuml foljes Ato vihen pas foljes ose neuml trup teuml saj (edhe neuml keumlteuml rast duhej teuml thuhej gjenden pas rreumlnjeumls) kur folja eumlshteuml neuml meumlnyreumln urdheumlrore neuml fjali urdheumlrore pohuese merrE dhe merrEni Neuml keumlsi rastesh do teuml detyro-heshim teuml pranojmeuml se dy fjaleuml mund teuml japin njeuml fjaleuml teuml vetme neuml keumlto kushte ligjeumlrimore Peumlr meuml tepeumlr kjo rregullsi rendi merr karakter ag-lutinimi neuml rastin e pareuml si ndodh edhe me teuml ashtuquajtuajturat prapa-shtesa trajteumlformuese teuml shumeumlsit dhe ndeumlrshteumlnieje (inkorporimi) neuml rastin e dyteuml Kemi pra ndryshim tipologjik

Po neuml keumlteuml hulli teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlrem-rave vetoreuml kombinohen midis veti gjithmoneuml me njeuml a disa (deri neuml tri) dhanore qeuml prijneuml dhe veteumlm njeuml kalleumlzore qeuml ndjek dhe neuml keumlto kombinime mund teuml kemi edhe shkrirje teuml dy trajtave neuml njeuml teuml vetme meuml+e=ma teuml+e=ta i+e=ia etj Neumlse do teuml vazhdohet teuml mbahen teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml si peumlremra si fja-leuml ateumlhereuml do teuml duhej teuml pohohej se kemi dy fjaleuml dy peumlremra te ma ta ia etj Pse veteumlm teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml e kaneuml keumlteuml afteumlsi peumlr tu kombinuar kurse teuml plotat jo

Gjithashtu eumlshteuml veumlneuml re prej studiuesve se teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml nuk mund teuml prihen nga para-fjaleuml ndryshe nga trajtat e plota qeuml e kaneuml njeuml mundeumlsi teuml tilleuml Neumlse teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml do teuml mbahen peumlr peumlremra do teuml dilte se veteumlm ato nga e gjitheuml klasa e emeumlroreumlve nuk e kaneuml njeuml peumlrndarje teuml tilleuml

Nga ana tjeteumlr B Bokshi veuml re se trajtat e plota teuml peumlremrave vetoreuml mund teuml peumlrdoren teuml peumlrforcuar nga peumlremri identifikues veteuml qeuml eumlshteuml neutral neuml kuptimin e veteumls teuml numrit teuml gjiniseuml mundeumlsi qeuml nuk e kaneuml teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml uneuml veteuml ndash veteuml uneuml ti veteuml ndash veteuml ti ai veteuml ajo veteuml ndash veteuml ai veteuml ajo etj meuml veteuml ndash veteuml meuml teuml veteuml ndash veteuml teuml i veteuml ndash veteuml i e veteuml ndash veteuml e etj Edhe neuml keumlsi rastesh do teuml dilte se veteumlm teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml nuk e kaneuml keumlteuml mundeumlsi neuml klaseumln e emeumlroreumlve

B Bokshi veuml re se teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlrem-rave vetoreuml nuk mund teuml rimarrin teuml peumlrseumlritin teuml dyfishojneuml kur ke-mi veteuml teuml dyteuml njeumljeumls me vlereuml peumlrgjitheumlsuese sepse trajtat e plota nuk mund tu bashkeumlshoqeumlrohen neuml keumlteuml funksionrdquo Pse valleuml veteumlm teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml e kaneuml njeuml mun-deumlsi teuml tilleuml

Ai veuml re gjithashtu se veteumlm trajtat e plota teuml peumlremrave vetoreuml kaneuml afteumlsineuml teuml shoqeumlrohen me disa mbiemra teuml emeumlrzuar teuml substan-tivuar (i mjeri i gjori i ngrati i lumi) kurse teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml kurrsesi mua teuml mjerin mua teuml mjereumln mua teuml mjerit mua seuml mjereumls mua teuml gjorin mua teuml gjorit mua seuml gjo-reumls etj por teuml mjerin (teuml gjorin teuml ngratin teuml lumin) meuml teuml mjereumln (teuml gjoreumln teuml ngrateumln teuml lumen) meuml meuml teuml mjerin (teuml gjorin teuml ngratin teuml lumin) etj

Ka edhe argumente teuml tjera peumlrndareumlse qeuml veumlrtetojneuml se teuml ashtu-quajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml nuk kaneuml meuml natyreuml fjalore e qeuml nuk mund teuml mbahen si peumlremra

Si peumlrfundim trajtat e shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml neuml shqipen

e sotme nuk dalin teuml njeuml fare me trajtat e plota a teuml theksuara teuml keumltyre peumlremrave pra nuk kaneuml meuml teuml njeumljteumln gjendje midis tyre

Dhe tani shtrohet natyrsheumlm problemi meqeuml nuk janeuml meuml as peumlr-emra as fjaleuml si duhen trajtuar ateumlhereuml

Po teuml marim parasysh qeuml ato nuk janeuml meuml neuml teuml njeumljteumln gjendje gjuheumlsore midis tyre si edhe po teuml kemi parasysh qeuml teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml gjenden gjithmoneuml ngjitur para ose pas temeumls a rreumlnjeumls seuml foljes me teuml cileumln formojneuml njeuml fjaleuml fono-logjike midis teuml cileumlve nuk mund teuml ndeumlrshtihet kurrgjeuml tjeteumlr veccedilse njeuml trajteuml tjeteumlr e ashtuquajtur e shkurteumlr e peumlremrit vetor ateumlhereuml fol-jes kalimtare i duhet njohur njeuml vend bosh teuml cilin neuml ligjeumlrim e plo-teumlsojmeuml me ldquotrajteuml teuml shkurteumlrrdquo kur kundranori i drejteuml nuk eumlshteuml remeuml e theumlnies dhe nuk e ploteumlsojmeuml kur kundranori i drejteuml eumlshteuml remeuml e theumlnies kurse kur neuml theumlnie ka kundranor teuml zhdrejteuml vendi bosh para foljes ploteumlsohet gjithnjeuml Vend teuml tilleuml bosh nuk ka peumlr foljet moska-limtare sepse ato nuk marrin kundranor teuml drejteuml Gjitheuml sa u tha neuml keumlteuml paragraf mund teuml paraqitet me grafin abstrakt Folje kalimtare me

kundranor neuml dhanore -(+)Folje Folje kalimtare me kundranor teuml drejteuml -(+)Folje + kundranor teuml drejteuml temeuml e theumlnies -(Oslash)Folje+ kun-dranor teuml drejteuml neuml veteumln e treteuml njeumljeumls a shumeumls remeuml e theumlnies dhe -(+)Folje+ kundranor neuml veteumln e pareuml dhe teuml dyteuml njeumljeumls e shumeumls

Kjo skemeuml abstrakte e ndeumlrtuar me induksion tregon se teuml ash-tuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml sillen ndaj foljes si elemente aglutinative teuml paravendosura teuml pasvendosura dhe teuml ndeumlr-vendosura te folja dhe shenjojneuml keumlshtu njeumlherazi njeuml ndryshim ti-pologjik ato sillen tek folja gati si teuml ashtuquajturat prapashtesa trajteuml-formuese te shumeumlsi i emrave prapashtesa keumlto qeuml tipologjikisht da-lin si elemente aglutinuese Dhe tani kuptohet edhe meuml mireuml qeumlndrimi i O Buholcit dhe V Fidlerit qeuml bashkeumlsineuml e trajtave teuml shkurteumlra teuml peumlremrave e quajneuml Objektzeichen Objektmarker sheumlnues i objek-tit11 dhe i H Valterit qeuml i quan ato morfema (afikse) teuml foljes12

S Riza ka veumlrejtur me teuml drejteuml se neuml sintagmatikeuml teuml ashtu-quajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml sillen ndaj trajtave teuml plota gjegjeumlse (kundranor) po ashtu si mbaresat e foljeve ndaj peumlrem-rave me funksion neumlnanori (kryefjale)13 Pra kemi skemeumln Neumlnanor1 + (2)Folje(1) + Kundranor2 Veteumlm kaq dhe do teuml mjaftonte qeuml teuml ash-tuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml teuml mos mbaheshin si

11 O Buchholz Zur frage der Verdoppelten der Objekte im albanischen Actes du I-

er Congregraves International des Etudes Balkaniques et Sud-Est Eropeacuteennes VI Linguistique Sofia 1968 f 711-724 O Buchholz V Fiedler Zur Stellung der Objektzeichen in der albanischen Litteratursprachen der Gegenwart und bei Gjon Buzuku Akte des Internationalen Albanologischen Kolloquiums Inns-bruck 1977 f 433 O Buchholz Mbi geumlrshetimin e aspekteve morfologjike e sintaksore tek rasat neuml gjuheumln shqipe Gjurmime albanologjike seria e shken-cave filologjike VII-1977 Prishtineuml 1978 f 147

12 H Valter Zum problem der sog Verdoppelten Objekte in den Balkansprachen I-er Congregraves International des Etudes Balkaniques et Sud-Est Eropeacuteennes Sofia 26 aoucirct-1 septembre 1966 Reacutesumeacutes des communications Linguistique Sofia 1966 f 225

13 S Riza Sistemi foljor i letrarishtes shqiptare bashkeumlkohore Tiraneuml 1994 f 159 Pra neuml gjuheumln shqipe rregulleumls seuml peumlrgjithshme teuml mosshprehjes dhe rregulleumls seuml veccedilanteuml teuml shprehjes seuml peumlremmrit vetor neuml funksion ndeumlnane ndash u peumlrgjigjen pikeuml peumlr pikeuml rregulla e peumlrgjithshme e mospeumlrdorjes dhe rregulla e veccedilanteuml e peumlrdorjes seuml formavet teuml theksuara teuml teuml njeumljtit peumlremeumlr shihni edhe S Riza Vepra II Prishtineuml 1997 f 109

fjaleuml si peumlrmra vetoreuml por si mbaresa vetore teuml kundraneumls te folja

Kur pohojmeuml se teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave

vetoreuml nuk kaneuml meuml natyreuml peumlremeumlrore nuk janeuml peumlremra vetoreuml kjo nuk do teuml thoteuml se ato nuk e kaneuml meuml afteumlsineuml e sheumlnimit teuml veteumls Dhe pikeumlrisht se e kaneuml ruajtur keumlteuml afteumlsi ato sheumlrbejneuml sot peumlr teuml shenjuar veteumln e kundranorit dhe sillen keumlsisoj thuajse si mbaresat vetore teuml foljes Dhe kjo beumlhet meuml e qarteuml po teuml kihet parasysh se teuml ashtuquaj-turat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml bashkeumlpeumlrshtaten me kun-dranorin neuml po ato kategori gramatikore si edhe mbaresat foljore me neumlnaneumln (kryefjaleumln) pra edhe ato vihen neuml ekstrapozicion si do teuml thoshte O Jesperseni i cili lidhjen sintaksore teuml peumlrshtatjes e quante enigmeuml dhe eumlshteuml i pari qeuml beumln dallimin peumlrshtatje- e ploteuml neuml teuml gji-tha kategoriteuml e peumlrbashkeumlta ose e pjesshme veteumlm neuml disa kategori teuml peumlrbashkeumlta teuml dy elementeve me lidhje neumlnrenditeumlse- dhe ekstrapo-zicion qeuml neuml e japim me skajin bashkeumlpeumlrshtatje

E neuml u pranofteuml se teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlr-emrave vetoreuml vihen neuml ekstrapozicion ateumlhereuml shtrohet diktuesheumlm problemi i zgjedhimit subjektor-objektor

Gjuheumlsia e peumlrgjithshme njeh gjuheuml veteumlm me njeuml zgjedhim neumlnanor (subjektor) ku eumlshteuml peumlrfshireuml edhe gjuha shqipe dhe gjuheuml me dy zgjedhime teuml tjera ku peumlrveccedil zgjedhimit neumlnanoror ka edhe njeuml zgjedhim tjeteumlr kundranor (objektor ose teuml shquar) ku beumljneuml pjeseuml gjuheumlt ugro-fine si psh hungarishtja dhe njeuml zgjedhim neumlnanor-kundranor ku janeuml peumlrfshireuml gjuheuml familjesh teuml tjera Puneumlt janeuml meuml teuml ndeumlrlikuara se kaq Ne dhameuml veteumlm njeuml peumlrshkrim teuml thjeshtuar skajsheumlm

Gjendja qeuml paraqet gjuha shqipe sot sa i takon zgjedhimit teuml foljes nuk mund teuml futet as veteumlm te zgjedhimi neumlnanor si del nga sa u rrekeumlm teuml provojmeuml deri keumltu as veteumlm te zgjedhimi kundranor as edhe te ai neumln-anor-kundranor ashtu si njihet nga gjuheumlsia e peumlrgjithshme14 Zgjedhimi

14 Peumlrveccedil shumeuml botimeve teuml bollshme teuml shkolleumls gjuheumlsore teuml San-Peterburgut ke-

mi shfryteumlzuar me dobi edhe shkrimet e Zhan Perroseuml (Jean Perrot) Conjugaison subjective et conjugaison objective un imbroglio morpho-syntaxique et his-torico-descriptif de la linguistique finno-ougrienne Etudes finno-ougriennes t 15 1982 f 261-271 La double conjugaison (subjective et objective) dans les langues finno-ougriennes aperccedilu des problegravemes Lalies 1984 25-32 La rela-

qeuml njeh shqipja eumlshteuml neumlnanor por nga fryma edhe kundranor ndaj duhet folur peumlr zgjedhim neumlnanor-kundranor sui generis

Pse sui generis Sepse teuml ashtuquajturat trajta teuml shkurteumlra teuml peumlrem-rave vetoreuml kaneuml ose janeuml duke kaluar nga stadi aglutinativ i teuml ashtuquaj-turave trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml neuml ateuml fleksional pikeumlrisht se shenjojneuml veteumln e kundranorit

Dhe ja tani si do teuml dilnin paradigmat e zgjedhimit teuml foljes neuml shqipen e sotme

Pjesa neumlnanore e zgjedhimit neumlnanor-kundranor

(uneuml) puno-j (ti) puno-n (ai ajo) puno-n (ne) puno-jmeuml (ju) puno-ni (ata ato) puno-jneuml Pjesa kundranore e zgjedhimit neumlnanor-kundranor Meuml ftoi (mua) Teuml ftoi (ty) E ftoi (ateuml) Na ftoi (ne) Ju ftoi (ju) I ftoi (ata ato)

Meuml thoteuml (mua) Teuml thoteuml (ty) I thoteuml (atij asaj) Na thoteuml (neve)

Ju thoteuml (juve) U thoteuml (atyre) Zgjedhimi neumlnanor-kundranor15

(ai ajo) meuml fton (mua) (ai ajo) teuml fton (ty) (ai ajo) e fton (ateuml)

tion objectale et ses correacutelats quelques donneacutees des langues ouraliennes La transitiviteacute Lille 1998

15 Pjesa subjektore u zgjodh veteumlm neuml numrin njeumljeumls dhe neuml veteumln e treteuml sepse jep meuml shumeuml mundeumlsi kombinuese se veta e pareuml dhe e dyteuml

(ai ajo) na fton (ne) (ai ajo) ju fton (ju) (ai ajo) i fton (ata ato) (ai ajo) meuml shkruan (mua) (ai ajo) teuml shkruan (ty) (ai ajo) i shkruan (atij asaj) (ai ajo) na shkruan (neve) (ai ajo) ju shkruan (juve) (ai ajo) u shkruan (atyre)

E keumlshtu me radheuml

Mohimi i natyreumls fjalore dhe peumlremeumlrore teuml bashkeumlsiseuml seuml teuml

ashtuquajturave trajta teuml shkurteumlra teuml peumlremrave vetoreuml dhe pranimi i tyre si morfema qeuml ccedilon diktuesheumlm neuml zgjedhim neumlnanor-kundranor neuml gjuheumln e sotme shqipe eumlshteuml me pasoja teuml meumldha largvajteumlse peumlr trajtimin teorik dhe praktik teuml gramatikeumls seuml gjuheumls seuml sotme shqipe sidomos peumlr sintakseumln e saj

Keumlshtu psh marreumldheumlniet predikative duhen pareuml jo si lidhje kalleumlzuesore e neumlnaneumls meuml kalleumlzuesin por seuml paku si lidhje midis neumlnaneumls kalleumlzuesit e kundraneumls njeumlherazi ccedilka tipologjia e gjuheumlve e ka dheumlneuml me formuleumln SVO E neuml u dashteuml trsquoi mbetemi besnikeuml ana-lizeumls tradicionale strukturore ateumlhereuml duhet teuml kalohet nga skema dy-jare neumlnaneuml+kalleumlzues neuml lidhjen tjeteumlr dyjare neumlnaneuml + (kalleumlzues +kundraneuml) ccedilka tipologjikisht do teuml jepej me skemeumln S-VO Si shi-het predikatimi i fundit eumlshteuml neumlnaneuml + (kalleumlzues+kundraneuml) para tij ka pasur predikatim tjeteumlr kalleumlzues+kundraneuml Duket tani meuml qarteuml se logjika rrafshore e Aristotelit me nominalizimet e veta eumlshteuml e pamjaf-tueshme peumlr teuml shpjeguar ndeumlrtimin e gjuheumlve duhet logjikeuml tjeteumlr lo-gjikeuml veumlllimore

Rrjedhojeuml e pranimit teuml zgjedhimit neumlnanor-kundranor sui gene-ris peumlr shqipen do teuml ishte ndeumlr teuml tjera edhe riveumlshtrimi i kategoriseuml sintaksore teuml gjymtyreumls seuml fjaliseuml po teuml vazhdojmeuml trsquoi mbahemi asaj sidomos ndarja neuml gjymtyreuml kryesore dhe teuml dyta do teuml shtronte veccedila-neumlrisht problemin e kundranorit si gjymtyreuml teuml dyteuml teuml ndryshme nga neumlnanori qeuml ka tradita dhe jo si gjymtyreuml kryesore si edhe neumlnanori si e keumlrkon zgjedhimi subjektor-objektor

Ka edhe shumeuml e shumeuml rrjedhoja teuml tjera qeuml keumlrkojneuml riveumlsh-trim sistemor teumlreumlsor teuml ndeumlrtimit gramatikor teuml gjuheumls shqipe teuml ccedilli-ruar nga imperializmi indoeuropian tradicional

Leonardo M SAVOIA - Maria Rita MANZINI Universitagrave di Firenze

CASE AS DENOTATIONAL PROPERTY THE INTERACTION OF DOM AND DISCOURSE-LINKING IN SHKODEumlR PRONOUNS

Abstract 1 Starting point In the minimalist approach (Chomsky 1995 ff)

syntactic structures are projected from lexical specifications corresponding to intrinsic properties of lexical items Denotational primitives of argumental constituents as Number and person are real (phi-)features However relations such as theta-roles are not features at all but correspond to configurations Therefore it is potentially problematic to assimilate case which is tradition-nally conceived of as a relational notion to a feature The solution formulated in Chomsky (2001 2008) is to deny that case is a primitive of grammar Rather the real underlying relation between Case assigner and Case assignee is an agreement relation involving phi-features case is but a reflex of this re-lation on nominal constituents (cf also Pesetsky amp Torrego 2004 2007) Pur-suing Chomskyrsquos program we argue that the traditional label of case in rea-lity corresponds to denotational primitives such as nominal class definite-ness quantification (Manzini amp Savoia 2011 in press)

2 The data As generally in Albanian varieties in the Geg of Shkodeumlr exa-mined here indefinite nouns distinguish oblique from nominative-accusative definite nouns distinguish three case forms in the singular (nominative oblique and accusative) and two forms in the plural (nominative-accusative vs oblique) (Manzini amp Savoia 2011) This paradigm applies to 3rd person pronouns as well as illustrated in (1) In particular the accusative ie the case of the internal argument of transitives is distinct from the oblique which marks both the goal possessor in ditransitive contexts and the argument of (some) locative prepositions A different distribution of cases is shown by 1st 2nd pronouns 1st2nd singular pronouns in (2) distinguish the nominative from an objective case covering the accusative the dative (cf (3i)) and a subset of prepositional contexts (eg mE lsquowithrsquo) as exem-plified in (3ii) This latter form is separated from the ablative associated with pre-positional contexts as in (4c) There are specialized possessive pronouns for ge-nitive contexts

(1) Nom Acc Obl Abl 3sg aiaja atE atij atij 3pl ata ata asAj asAj (2) Nom Obj Abl

1sg un mu mej-E-t 2sg ti ty tej-E-t 1pl na ne ne-S 2pl ju ju ju-S (3) i E m na SOfin atE mu ne him to-me to-us theysee him tome tous ii j a m a n a japin atij mu ne to-him it to-me it to-us it theygive tohim tome tous (4) a Prep ndash Nom b Prep ndashObj 3rdAcc c Prep ndashAbl 3rdObl tE un ti

ai mE mu ty atE pRei poSt para mej-E-t nE-S atij at I you he with to-meto-you him from behind before me us him

3 DOM and discourse-linking properties The major question raised by the examples in (1)-(4) is why 1st 2nd person referents (speaker hearer) are associated with a specialized array of lsquocasesrsquo with respect to other (3rd person) re-ferents This is of course a manifestation of the classical 1st 2nd vs 3rd split Three principal types of split show up 3rd person (nouns included) vs 1st and 2nd person 1st and 2nd singular vs 1st and 2nd plural 1st vs 2nd To begin with 1st and 2nd person pronouns systematically put together all types of objects (first argument of transitives goal possessor of ditransitives argument of prepositions) In other words there is no specialized exponent for 1st2nd accusative and the first argument of a transitive is marked as a dative locative complement recalling the phenomenon studied as Differential Object Marking (DOM) in typological literature (cf Aissen 2003) Interestingly the coincidence of 1st2nd plural with the noun system is only apparent since the oblique forms in (2ii) include the internal argument of transitives as well thus contrasting with nouns which select the specialized accusative in this context The gist of DOM is that certain types of referents of which participants in the discourse are the fundamental subset are associated with certain roles in the event agent possessor (ie lsquodativersquo or lsquoobliquersquo) but not theme (ie lsquoaccusativersquo)

DOM morphosyntax can be seen as a reflection of the intrinsic denotational force of these lexical elements As for 1st2nd person their denotation is fixed in virtue of their being coordinates of the universe of discourse without necessarily making reference to the structure of the event By contrast the reference of 3rd person lexical elements is not directly anchored at the universe of discourse ndash but rather is mediated by anchoring in the event structure (cf Manzini amp Savoia 2005 2007 2008) The insertion of specialized 1st2nd (case) forms in arbeumlresh varieties suggests that 1st 2nd person cannot be embedded as the internal argument of an event

Rather their merging in the sentence requires the oblique form asso-ciated with lsquopossessionrsquo or lsquozonal inclusionrsquo (Belvin amp den Dikken 1997) In other words 1st and 2nd person intrinsically are possible source of the event (lsquonominativersquo) or lsquopossessorsrsquo lsquoincludingrsquo (a part of) the event

4 What does case externalize The preceding discussion implies that there is a link between DOM phenomena and case syncretism illustrated in (2) where an unique exponent (Obj) includes accusative dative and oblique Following Manzini amp Savoia in press 2011 we can trace the further syncretism between dative and locative back to the conceptual closeness of the notions of possessor (here lsquozonalrsquo inclusion) and location (Freeze 1992 Belvin amp Den Dikken 1997) which is well-known in the typological literature In present terms this conceptual closeness corresponds fundamentally to inclusion that we characterize as the quantificational property Q(Iacute) ie superset-of This can explain the fact that the same specialized form shows up also in prepositional contexts the preposition introduces a dyadic relation between its complement and some argument of the matrix predicate where the former is construed as the inclusive location of the latter This means that the nominal properties of 1st2nd person pronouns automatically entail a superset-of location relation creating the DOM distribution (cf (3i ii) (4)) Only 3rd person elements as in (3i) yield a canonical transitive event structure comprising an agent and a theme In short therefore the treatment of case that we are sketching is that case externalizes lexical properties associated to argumental environments As for 1st 2nd person we can associate the specialized lexical bases such as mu lsquotomersquo or the specialized inflections to the concept of location superset-of the (1st 2nd) nominal class as one of its defining properties assigns locative superset-of properties to the referents introduced in the event Consider now prepositional phrases The fact that prepositional phrases license all cases that sentences do would appear to be incompatible with the idea that prepositions assign a specialized Oblique case in the sense of Chomsky (1995) The question then arises which properties govern the selection of different cases by different prepositions (cf Pesetsky amp Torrego 2004) A morphological model like Distributed Morphology could solve the incompatibility of data such as (4) with the Oblique case by assuming rules like that of Impoverishment which create a surface form distinct from a more abstract categorial stratum Within the present approach we can say that 3rd accusative forms lexicalize the internal argument of the prepositions whose contexts behave like those defined by transitive active verbs In these contexts 1st2nd persons introduce their unique objective form in the terms of the DOM distribution just examined as in (4) The prepositional contexts requiring the so-called nominative in (4a) provide a clue that case coincides with denotational properties concurring to the fixing of argument reference In particular socalled nominative inflections are of course associated with contexts where they are in the scope of the D argument of the sentence (the finite verb inflection) Prepositions like tE in (4a) then select inflections with the same denotational properties found in the scope of D these are the properties relevant for fixing the reference of their internal argument In Shkodeumlr an ablative specialized morphology appears on the 1st 2nd person singular in locative contexts We propose therefore that what 1st and 2nd persons have in common with locatives is precisely the connection with the universe of discourse The existence of a differentiated case in 1st 2nd person

pronouns takes us back to the question raised by the examples in (1)-(4) ndash namely why 1st 2nd person referents (speaker hearer) are associated with a specialized array of lsquocasesrsquo The particular shape that the splits take has richer case specifi-cations associated with the lexical bases denoting elements of the universe of discourse (with maximally specific denotation ie lsquohearerrsquo and lsquospeakerrsquo) In other words this systems are sensitive to the capability of these element to fix denotation independently of the structure of the event

1 Some theoretical points

Recent theoretical debate concerning the notions of Faculty of Lan-guage (FL) and Universal Grammar (UG) raises questions as to the status of the grammatical categories normally assumed in linguistic analysis If we admit that the linguistic capability of humans has a genetic basis FL it remains to ask what the notion of UG refers to The content of UG and the adequacy of the traditional categorial distinctions represent two sides of the same coin what we can think of as a sort of lsquoorthodox gene-rative synthesisrsquo

The crucial point is that in the traditional framework categories correspond to real Platonic objects entirely listed in UG Culicover amp Jackendoff (2005 6) aptly characterize a particularly popular concepttion of the relation of the semantics to the syntax as lsquoInterface Uniformityrsquo In other words much current theorizing assumes a picture where syntax includes interpretation whereby all relevant semantic information finds itself translated into syntactic structure

Many authors from different perspectives consider this solution inadequate to allow for the extent of linguistic variation trying to provide the notion of UG with a more defensible characterization Evans amp Levinson (2009) get to the point of asserting that linguistic diversity makes the existence of linguistic universals and in particular the notion of UG into a myth devoid of explanatory power We think that this conclusion is in many cases questionable and frankly ideological in turn Rather we agree with Culicover amp Jackendoff (2006 416) on the idea that interpretation is lsquothe product of an autonomous combinatorial capacity independent of and richer than syntaxrsquo lsquolargely coextensive with thoughtrsquo which syntax simply restricts in crucial ways

Let us briefly review some key conceptual points According to Chomsky (2000 119) lsquothe human language faculty and the (I-) languages

that are manifestations of it qualify as natural objectsrsquo This approach - that lsquoregards the language faculty as an ldquoorgan of the bodyrsquorsquorsquo - has been la-belled the lsquobiolinguistic perspectiversquo by Chomsky (2005 1) Hauser Chomsky amp Fitch (2002 1570) base their discussion of the key biological question of evolution on the lsquobiologically and individually groundedrsquo use of the term language lsquoto refer to an internal component of the mind brain (sometimes called ldquointernal languagerdquo or ldquoI-languagerdquo)rsquo They distinguish two conceptions of the faculty of language one broader (FLB) and one narrower (FLN) FLB includes FLN combined with at least two other organism-internal systems which we call ldquosensory-motorrdquo and ldquoconceptual-intentionalrdquohellip A key component of FLN is a computational system (narrow syntax) that generates internal representations and maps them into the sensory-motor interface by the phonological system and into the conceptual-intentional interface by the (formal) semantics system Most if not all of FLB is based on mechanisms shared with nonhuman animals hellip (Hauser Chomsky amp Fitch 2002 1571)

We can wonder in what sense the role of FLN and FLB interact in domains such as language evolution genetics neurology specifically as regards the issue of language variation starting with the idea that There is a reason to believe that It may be that the computational system itself is (virtually) invariant fixed by innate biological endowment variation among languages and language types being limited to certain options in the lexicon quite restricted options hellip (Chomsky 200079)

In fact we know that there exist languages that seem to cast a shadow over the more crucial tenets of FLUG like recursion embedding (Evans amp Levinson 2009 Pinker amp Jackendoff 2009 Everett 2005) or fundamental categorial distinctions like noun and verb (Jelinek 1995) This suggests that the traditional notion of UG as the container of a fixed list of categories must be revised we can think that UG simply refers to a conceptual (and phonetic) space which establishes the boundaries of linguistic variation In the present study we address the issue of how the linguistically relevant conceptual space yields different languages beyond the obvious aspect of lsquoSaussurean arbitrarinessrsquo

Suppose that the lexicon is the locus of linguistic variation ndash in the presence of an invariant repertory of interface primitives both phonological and conceptual Non-trivial questions arise here how can the lexicon vary on the basis of a universal inventory of properties (or ldquofeaturesrdquo) and how come that variation in the lexicon has as its con-

sequence variation in order agreement selection and other syntactically relevant relations A possible answer which is pursued by various scholars is that there is a fundamental distinction between functional and non-functional elements Thus within the Distributed Morphology framework Embick (2000187) assumes a lsquodistinction between the functional and lexical vocabularies of a languagehellip functional categories merely instant-tiate sets of abstract syntacticosemantic featuresrsquo on which the derivational component operates Variation is the result of the different ways of lexicalizing these abstract categorial primitives

In Manzini amp Savoia (2005 2007 2008 2011) we pursue a different picture where morphosyntactic structures are projected from lexical ter-minals There is a conceptual and grammatical space to be lexicalized and variation results from the different partition of that space There is no fixed functional lexicon which varies along the axis of overt vs covert reali-zation ndash so-called functional space is just like all other conceptual space and all lexical entries are overt Thus the distinction between functional ie grammatical contents and concepttual ones is an external one as such it is at best useless while at worst it obscures the real underlying linguistic generalizations In short the lexicons of the different languages are formed on this universal basis covering slightly different extensions of it and in slightly different ways

In this sense linguistic variation depends on which pieces of the universal conceptual space and of an invariant repertory of interface primitives the language-specific lexicon is able to externalize It is the lsquoexternalizationrsquo processes (Berwick amp Chomsky 2011) that creates the space of the variation In this line of thought the comparison be-tween two Albanian varieties presented in this work can contribute to an understanding of the mechanisms underlying and feeding the mor-pho-syntactic component of FLUG

11 The notion of case

Consider the notion of case in syntactic theory In the minimalist approach of Chomsky (1995 ff) syntactic structures are projected from lexical specifications ndash and the latter correspond to intrinsic pro-perties of lexical items Properties of number and person that corres-pond to denotational primitives of argumental constituents are taught

of as real features namely phi-features However relations such as theta-roles are not features at all but correspond to configurations Therefore it is potentially problematic to assimilate case which is traditionally conceived of as a relational notion to a feature The fact that case is the only feature in Chomsky (1995) which is radically uninterpretable (ie which does not have an interpretable counterpart) is a reflex of the deeper difficulty of reconciling its relational core with its feature status The solution at which Chomsky (2008) arrives is effecttively to deny that case has a primitive relational content In technical terms case does not enter into any feature checking We agree with the idea that case cannot be a primitive of grammar However if case is reduced to other primitives why do we need to keep the case label at all In other words what is the differrence be-tween a language which has just agreement (say Italian) and a language like Latin which has the lsquocasersquo reflex of agreement

Works such as Chomskyrsquos or Pesetsky and Torregorsquos 2007 consider so-called lsquoabstractrsquo case ie a case property independent of morphological realization and as such found (by hypothesis) in all languages In turn case inflections have been the target of morpho-logical discussion in particular in relation to syncretic morphology If we maintain a syntactic level including abstract case features the effect of syncretic forms exist is just to conceal the semantic proper-ties that should be expressed by them

In the standard morphological implementation of minimalist syntax namely Distributed Morphology (Halle amp Marantz 1993 1994 Calabrese 1998) case and phi-features are functional properties as such undergoing morphological rules In DM the syntax operates on abstract bundles of features to which Vocabulary Insertion asso-ciates lexical terminals ie lsquoexponentsrsquo only after morphological ru-les have applied (Late Insertion) One of the results of these morpho-logical operations is the creation of syncretic surface forms A good illustration is provided by the analysis of the two-case system (nominative vs objective) of Old French in Calabrese 1998 The case inflection of the nouns deriving from the II nominal class of Latin present a crossed distribution whereby the same inflection ndashs puts together nominative singular and accusative plural eg mur-s lsquowall wallsrsquo as opposed to of nominative plural and accusative singular

eg mur According to Calabrese 1998 the syntactic representation of these forms includes a complete case specification ie [+subject +direct] for nominative and [-subject+direct] for accusative but voca-bulary insertion depends on underspecified lexical element which re-gister only the [+-plural] difference

More precisely case exponents are introduced by the two rules in (1a b) which apply to the result of two Morphological rules of readjustement In particular (1c) impoverishes the content of syntactic representation by deleting [-plural] in the context [+subject II III class] (1d) changes the value of the feature [+plural] in the context [+subject II class] Impoverishment (1c) feeds (1b) in the sense that (1a) can no longer apply to a representation devoid of the feature [-plural] so that (1b) will introduce the default ending -s Feature change (1d) creates a representation which undergoes (1a)

(1) (Calabrese 1998 117)

a ThematicVowel [-plural] b -s Elsewhere c Impoverishment

[-plural] [___ +subject II III class] d Feature change

[+plural] [-plural] [___ +subject II class]

The result of the system in (1) is that syncretic morphology is only based on the [+-plural] feature and the underlying case speci-fications are completely obscured

What interests us here directly is that under the Distributed Morpho-logy approach a morpheme traditionally associated with case eg nomi-native turns out not to have any such property but only a [+- plural] deno-tation In general in case-inflected languages the presence of morpho-logical entries associated with several case contexts (ie syncretic in tra-ditional terms) leads to the conclusion that these case morphologies have a purely denotational content devoid of case properties and associated only with nominal class number possibly definiteness etc As we will see the conclusion that case properties depend on nominal denotational features is reached also in other theoretical framework for instance in the literature on Person Case Constraints (PCC) effects (Adger amp Harbour 2007)

2 The data

As generally in Albanian varieties in the Geg of Shkodeumlr indefinite nouns distinguish nominative-accusative from oblique and in the plural no-minative-accusative oblique and ablative-locative definite nouns have nominative oblique and accusative in the singular (Camaj 1984 Beci 2004) This definite case system is illustrated by by 3rd person pronouns as in (2)

(2) Nom Acc Obl 3sg a-iaj-a at-E at-i-j as-A-j 3pl at-a at-a at-y-nE

A different distribution of cases characterises 1st 2nd pronouns in (3) where objective case covers the accusative exemplified in (4i) the dative exemplified in (4ii) and a subset of prepositional contexts (eg mD lsquowithrsquo) as exemplified in (5ii) This latter form is separated from the ablative also associated with prepositional contexts as exemplified in (5iii)

(3) Nom Obj Abl 1sg un m-u mej-E-t 2sg t-i t-y tej-E-t 1pl n-a n-e ne-S 2pl ju ju ju-S (4) i D m na RNfin atD mu ne himtometous theysee himtometous lsquoThey see him me usrsquo ii j m n a japin atij mu ne tohimtometous it theygive tohimtometous lsquoThey give it to him me usrsquo (5) i P ndash Nominative tD un ti ai at I you he ii P ndash Objective 3rdAccusative mD mu ty atE

with me you him iii P ndash Ablative 3rdOblique pRei poSt para mejEt nE-S atij

from behind before me us him In many of the Arbeumlresh varieties of Italy the pronominal para-

digm presents a more reduced case system For example in the gram-mar of Greci (Campania) the three-case system characterizes 3rd per-son pronouns in (6i) but in the 1st and 2nd person a more reduced sys-tem shows up as in (6ii iii) In particular 1st singular person only distinguishes a nominative and an objective case which encompasses accusative and oblique ablative meanings 2nd singular has a sole syn-cretic form 1st2nd plural pronouns in (6iii) separate an accusative from an oblique form whose distribution is however different from those in the 3rd person In fact Grecirsquos accusative ne ju are restricted to some prepositional contexts as in (8ii) Oblique neui juvui are in-serted in other verbal and prepositional contexts as in (7i ii) and (8iii) except for nominative context like (8i)

(6) Greci

i Nom Acc Obl 3sg a-ia-jN at- at-i-a asa-i-ta 3pl at-a at-a at-i-rv-ui ii Nom Obj 1sg u m-ua 2sg t-i t-i iii Nom Acc Obl 1pl n-a n-e ne-ui 2pl ju ju ju-v-ui (7) i RDhan at mua juvui hesees him tome toyou lsquoHe sees himmeyoursquo ii j m v a jDpan atia mua juvui tohimtometoyou it hegives tohimtometoyou lsquoHe gives it to himmeyoursquo (8) i P ndash Nom ka ai u ju at he I you ii P ndashAcc 1st2ndsgObj ma at mua ne with him tome us iii P ndash Obl 1st2ndsgObj para atia mua neui before tohim me us

3 DOM and discourse-linking properties

The major question raised by the examples in (2)-(8) is why 1st2nd person referents (speaker hearer) are associated with a specialized array of lsquocasesrsquo with respect to other (3rd person) referents We can think of this dis-tribution as a manifestation of the classical 1st 2nd vs 3rd split In our data three principal types of split show up 3rd person (nouns included) vs 1st and 2nd person 1st and 2nd singular vs 1st and 2nd plural (Greci) 1st vs 2nd (Greci)

To begin with 1st and 2nd person pronouns unify all types of verbal objects (first arguments of transitives and goals possessors of ditransitives) as well as arguments of prepositions As hinted at by our glosses we con-clude that there is no specialized morphological exponent for 1st2nd accu-sative and the first argument of a transitive is marked as a dative locative complement as an instance of the phenolmenon known as Differential Object Marking (DOM) in typological literature (cf Aissen 2003) The gist of DOM is that certain types of referents of which participants in the discourse are the fundamental subset are associated with the agent role (ie lsquonominativersquo) or the possessor role (ie lsquodativersquo or lsquoobliquersquo) in the event but not with the theme role (ie lsquoaccusativersquo) In Albanian varieties 1st 2nd person cannot be embedded as the theme of an event but they require the oblique form associated with the possessor

Let us clarify our conception of so-called oblique Consider the syncretism between dative locative and genitive attested in Shkodeumlr by the ndashij of 3rd singular pronouns inflection in (2) Manzini amp Savoia (2011 2011a) explain it by assuming that a single quantificational property namely inclusionsuperset-of Q() is associated with the different interpretations In particular Manzini amp Savoia (2011) argue that we can take all types of possession hence of lsquogenitiversquo including inalienable and psych state possession to fall under a reasonable extension of the same relation This proposal is close to that advanced by Belvin amp den Dikken (1997170) according to whom lsquoEntities have various zones associated with them such that an object or eventuality may be included in a zone associated with an entity without being physically contained in that entityhellip The type of zones which may be associated with an entity will vary with the entityrsquo In turn the conceptual closeness of the notions of possessor to both lsquodativersquo and

lsquolocativersquo is well-known in the typological literature This conceptual closeness mirrored by the syncretic lsquoobliquersquo corresponds fundamen-tally to inclusion in present terms to Q()

Despite the strong split between 3rd person and 1st2nd singular that we observe in Greci 1st2nd plural at least partially pattern with 3rd person This can be derived from the fact that 1st2nd plural like 3rd person involve individuals which are different from speaker and hearer On the other hand the coincidence of 1st2nd plural with the noun3rd person system is only apparent since the oblique forms in (6iii) appear as the internals argument of transitives as well thus contrasting with nouns 3rd person pronouns which select the specialized accusative in this context

In short the referential properties of 1st 2nd person entail an inclu-sion location relation to other arguments events in the semantic space In Romance varieties that have lsquoprepositional accusativesrsquo like Spanish Romanian and Southern Italian dialects the same interpretive relation is externalized by means of a locative directional preposition a lsquotorsquo In general DOM morphosyntax appears to be a reflection of the intrinsic denotational force of these lexical elements The reference of 3rd person lexical elements is not directly anchored at the universe of discourse but it is mediated by anchoring in the event structure (cf Manzini amp Savoia 2005 2007 2008) By contrast the denotation of 1st2nd person is fixed in virtue of their being coordinates of the universe of discourse without necessarily making reference to the structure of the event Their merging in the sentence requires the oblique form associated with lsquopossessionrsquo or lsquozonal inclusionrsquo in the sense just discussed In other words 1st and 2nd person intrinsically are sources agents of the event (lsquonominativersquo) or lsquopossessorsrsquo lsquoincludingrsquo (a part of) the event 4 Is case a spurious notion

DOM morphosyntax can be connected with the lsquoreferential person animacy hierarchyrsquo (Nichols 2001) 1st person gt 2nd person gt 3rd person animate gt 3d person inanimate Specifically in many lan-guages the Object cannot outrank the Subject in the hierarchy in the sense that for example a sequence 3rd subj ndash 1st object is either exclu-ded or morphologically marked Our data in particular the externail-zation of 1st2nd person as dative oblique can be connected with the

hypothesis (Nichols 2001) that dative is a last resort strategy aimed at avoiding the configuration in which a 1st2nd person object combines with a 3rd person (or an equally ranked) subject

A related observation is that case syncretism between accusative and dative in 1st2nd pronouns feeds the Person Case Constraint (PCC) The constraint usually observed is restricted to clitic or inflecttional elements and prevents 1st2nd person accusative from combining with 3rd person datives (Bejar amp Rezac 2003 2009 Adger amp Harbour 2007) The PCC is at work also in Albanian as for instance in (9i)-(9ii) In the Shkodeumlr variety 1st2nd sg clitics have an accusative dative syncretic form mt while 3rd person clitics distinguish singular Acc Da from Dat and Acc pl i The co-occurrence of a 1st2nd clitic with dative or another 1st2nd clitic is excluded A similar exclusion is in force in Greci

(9) i ai m i k prezantu Shkodeumlr ai m i prəzəntuacən Greci he tome tohim (has) introduced ii m tə k prezantu Shkodeumlr tome toyou hehas introduced

In this connection we can consider the variation between Geg data and Arbeumlresh data In Shkodeumlr the combination between strong 1st2nd pronouns is only marginally possible as in (10i) The sequence 1st2nd pronouns - 3rd dative is excluded as in (10ii)

(10) Shkodeumlr

i ai m t k prezantu mu ty ty mu he tometoyou has introduced me toyou you tome ii ai k prezantu mu ty atij asj

he has introduced me you tohimtoher

Normally two 1st2nd objective arguments are admitted only if the goal argument is introduced by a locative element as in (11i) (11ii) illustrates the combination person pronoun - 3rd person locative

(11) Shkodeumlr

i m t kan prezantu mu tD ti ty tD un tometoyou theyhave introduced me at youyou at I ii m t kan prezantu mu ty tD ai tometoyou theyhave introduced meyou at he

The insertion of a 1st2nd is allowed of in the context of a 3rd person internal argument as in (12) where the locative is corresponddingly excluded

(12) Shkodeumlr mt a kan prezantu atD mu ty tD un ti tometoyou him theyhave introduced him tomeyouat Iyou

In (12) it is the presence of 1st2nd clitics associated to the goal possessor argument that calls for the oblique form of the strong pronouns Locative is realized if the 1st2nd clitic is not inserted as in (13) This is consistent with the fact that in (11) locative occurs since the clitic cluster 1st2nd3rd

Dat ndash 1st2ndAcc is banned

(13) Shkodeumlr

D kan prezantu atD tD un ti him they have introduced him at me you

By contrast in Greci the combination between strong pronouns as in (14iii) is normally accepted

(14) Greci

i mə prəzəntNci mua ti me heintroduced me toyou ii mə a prəzəntNci mua atirvui atə mua mehim heintroduced me tothem him tome

A fundamental point is that the literature on referential hierarchy phenomena to which our data can be ascribed and the constraints on the distribution of case morphology (PCC) entail referring to intrinsic denotational properties of the involved elements (pronouns agreement morphemes) In particular the PCC is related to an effect of com-petition in person feature checking Adger amp Harbour (2007) assume that in the internal argument position of a ditransitive verb only a 3rd person can occur because devoid of [participant] features ndash while 1st2nd person pronouns are excluded To reiterate a significant point emerges from the works on referential hierarchy PCC phenomena to which we subscribe That is the constraints on the distribution of case morphology (hence the PCC) entails reference to intrinsic denotational properties of the elements involved (pronouns agreement mor-phemes) while the notion of case is effectively not involved

We noted that there is a link between referential hierarchy phe-nomena and case inflection syncretism as in (3) As we have seen this corresponds to the fact that unlike 3rd person elements syncretic forms of 1st2nd person pronouns exclude the canonical transitive event structure comprising an agent and a theme creating the DOM distri-bution (cf (4) (7)) Only 3rd person elements as in (4i) yield a cano-nical transitive event structure comprising an agent and a theme 5 What does case inflection externalize within a lexicalist model

In the present approach syntactic and semantic content is directly imputed to morphological entries They specify a mapping between sound and meaning (cf Jackendoff 2002) without having recourse to a mor-phological buffer (as in DM) between syntactic nodes and the exponents that instantiate them Argumental lexical items (nouns) are associated just with denotational properties that characterize them independently of the position of insertion We recognize three fundamental types of properties as theoretically relevant for case and nominal inflection namely N(ominal class) Q(quantification) D(efiniteness) Q inflections are responsible for the so-called oblique case ndash effectively a dyadic operator yielding a lsquozonal inclusionrsquo (possession) relation between the element to which it attaches and the internal argument of the verb (dative) or the head of a noun phrase (genitive) Q inflections are further responsible for plurality while N in-flections satisfy argument-of contexts (accusative) and D characterizes EPP contexts (nominative)

In a language with no lsquocasersquo on nouns like Italian the so-called agreement inflection of the noun phrase can be analysed as a structure in which the lexical base indicated as radic (root) expressing predicative content combines with a nominal class (gender) N inflection associated with the internal argument of the predicative base as in [[macchinradic]aN] If the traditional labels of case in reality correspond to denotational primitives such as nominal class (gender) definiteness quantification we are induced to assume that case languages like Latin or Albanian Arbeumlresh are not qualitatively different systems with respect to Italian but only slightly richer systems More precisely the so-called case inflection is an inflection with denotational content (nominal class quantification etc) specialized for the satisfaction of certain syntactic junctures (agreement but also theta-configuration or other) Case is but the name given to lexical items which

in virtue of these properties specialize for the satisfaction of certain syntactic environments

Consider for instance Shkodeumlr where a syncretic 3rd singular pronoun inflection ndashij lexicalizes dative locative and genitive as illustrated in (2) Following the discussion in section 3 -ij introduces a superset-of reading corresponding to dative locative genitive in relation with certain contexts of insertion A more detailed analysis can decompose -ij in the nominal class formative -i- which occurs in the morphology of nouns as well and the quantificational element -j as suggested in (15) (15) 3 Skodeumlr

N j at i

In the dative interpretation we take the superset-of reading of ndashj to depend on the sentential scope of Q() In the genitive reading the Q() specifications of -j take in their scope the head noun of the phrase In the locative interpretation the scope of Q() is the sub-event introduced by the preposition Thus the notion of case reduces to denotational primitives (person nominal class definiteness quanti-fication) associated with the relevant lexical entries in accordance with the general theory of the lexicon just outlined Different de-notational properties satisfy different interpretive environments The constraints on the distribution of the morphology are effectively trea-ted as emergent properties of the lexical elements ndash not the lexical ele-ments as an emergent property of the constraints 6 Prepositional contexts

The fact that prepositional phrases license all cases that sentences do appears to be incompatible with the idea that prepositions assign a specialized Oblique case in the sense of Chomsky (1995) Consider first the prepositions selecting accusative in the 3rd person Prepositions are always two place predicates whose internal argument is their complement while the external argument is controlled by some argument of the matrix predicate Therefore prepositional contexts with accusative behave like

those defined by transitive active verbs in that the internal argument is satisfied by the specialized N morphology of nouns (-n) or of 3rd person pronouns corresponding to the traditional lsquoaccusativersquo in the terms of Manzini amp Savoia (2011 2011a) As we can expect 1st 2nd singular person pronouns are characterized by the DOM morphology occurring in transitive contexts the prepositional domain is conceptualized as being lsquopossessedrsquo lsquoincludedrsquo by 1st 2nd person Note however that 2nd plurals introduce the same form occurring in EPP context ie in traditional terms they present a nominative ndash accusative syncretism or in other terms yet the ju form simply lexicalized a direct (non-oblique) case

Prepositions requiring so-called nominative provide a crucial clue that there really are no case inflections but only denotational properties capable of satisfying argument reference in certain syntactic contexts So-called nominative inflections can associate with contexts where they are in the scope of the D (EPP) argument of the sentence (the finite verb inflection) However the same denotational properties that satisfy the subject contexts also satisfy the sub-event introduced by prepositions like ka tD in (5i) and (8i) whose internal argument they satisfy In particular in the 1st 2nd person the pronominal bare forms u(n) ti ju na show up suggesting that their deictic properties alone are able to lexicalize these contexts 3rd person pronouns and nouns introduce specialized definite inflections

We then come to prepositional contexts selecting ablative in Shkodeumlr In this variety the specialized singular ablative morphology appears not only on 1st2nd person pronouns but also on a set of locative nouns such as lsquohousersquo lsquoroomrsquo lsquodoorrsquo lsquochairrsquo etc (Manzini and Savoia 2011 2011a) as in (16)

(16) pRej mas para Spi-E-t

from behind before house-fs-Abldef lsquofrom behind before the housersquo

We propose that 1st and 2nd person have in common with loca-tive nouns a connection with the universe of discourse In other words the specialized lsquoablativersquo morphology in reality is locative deictic In fact it is generally agreed that lsquospeakerrsquo and lsquohearerrsquo are two ne-cessary coordinates of the universe of discourse a locative spe-cification roughly lsquoherersquo must also be one of the coordinates In the

Greci variety lacking a specialized locative ablative form the obli-que is inserted We conclude that the inclusion relation associated with oblique morphology can be read as locative inclusion and is the-refore able to introduce the locative interpretation

The particular shape that the person split takes in our data has different case specifications associated with the lexical bases denoting elements of the universe of discourse (ie lsquohearerrsquo and lsquospeakerrsquo) and other lexical bases 1st 2nd person lexicalize an uninflected form for lsquonominativersquo and a Q() form for lsquodativersquo lsquolocativersquo and DOM lsquoaccu-sative ndash or eventually two Q() forms one of which specialized for prepositional contexts lsquolocativersquo as in Shkodeumlr Thus there is a strict correlation between the referential content of the lexical base and its specialization for so-called case ie for denotational properties sa-tisfying contexts of lexical insertion ndash which we take to argue in favour of our overall conception of case 7 The referential split again

In what precedes we have seen that 1st 2nd singular and 3rd per-son have different way for lexicalizing different argumental contexts (subject vs object vs arguments of prepositions) We have argued that these morphological differences are not surface phonetic labels of abstractly identical categories On the contrary they correspond to true different types of conceptualization within the same universal space of interface primitives

In a nutshell the split between 1st2nd person pronouns and 3rd person can be related to different manner of lexicalizing the parti-cipants of the event Our idea is that lexical bases denoting elements of the universe of discourse participate in the event in terms of their intrinsic properties of agent location (dative oblique morphology) Indeed the morpho-syntactic properties of mu mua ty ti show that 1st 2nd person forms cannot be embedded as the internal argument of an event Our hypothesis is that their embedding requires the presence of the Q() operator for inclusion externalized by the the oblique morphology of 3rd persons as well as in (2) and (6i)

In this perspective we may also pursue an explanation for the PCC as seen in the clitic combinations in (10) and (14) Two different

mechanisms of argument satisfaction are introduced by 1st2nd person forms ie the simple anchoring to the coordinates of discourse and Q() quantification Suppose that simple anchoring underlies the argumental interpretation of 1st2nd person pronoun hence 1st and 2nd person clitics do not in fact include the superset-of operator Nevertheless they make the superset-of Q() operator unavailable for 3rd person clitics as suggested in (17) for Greci ndash in the absence of which the event cannot be read (17) wp 1P wp

m Q() wp

i I prəzəntNci

Unlike the incompatibility between 1st2nd (acc) and 3rd dative clitics in Arbeumlresh the combination of the quantificational properties of the strong 1st 2nd person pronouns and of the 3rd person dative are interpretable as in

(18) (18) 3 1P wp mə I wp

prəzəntNci 3 wp 1P Q() 3

m ua D Q() at irvui

This possibility opposes Arbeumlresh to Shkodeumlr where this combi-nation is not admitted Naturally we may expect that objective forms of strong 1st 2nd person pronouns are incompatible in their turn This is the case of Shkodeumlr where none of the sequences mu ty ty mu mu atij ty atij occur Therefore with strong pronouns as well anchoring underlies the argumental interpretation of 1st2nd person pronoun making nevertheless unavailable the superset-of meaning lexicalized by the Q() operator

Shkodeumlr solves the incompatibility by introducing a locative which allows the 1st2nd person referents to combine with a 3rd person

possessorgoal as in (19)

(19) 3 1P hellip mə wp I wp

prezantu 3 wp

1P N 3

m u Loc 2P tD ti

The variation between the morphosyntactic behavior of Greci and Shkodeumlr can be accounted for by assuming that their grammars contain different lexical entries In particular in the lexicon of Shkodeumlr strong pronouns are not treated as dative ie more precisely as elements associated with the Q() operator like 1st2nd person clitics 8 Concluding remarks

This article presents an account of case morphology in Albanian varieties proposing in particular that DOM follows from deeper referential properties namely that only nouns and 3rd person pronouns yield a canonical transitive event structure comprising an agent and a theme Deictic referents are introduced not as themes but as possessor lsquolocativesrsquo This corresponds to the fact that the denotation of 1st and 2nd person is fixed in virtue of their being coordinates of the universe of discourse without necessarily making reference to the structure of the event In general we have examined case phenomena from a lexicalist wiewpoint whereby each lexical entry is a function from sound to interpretation (and vice versa) The notion of case reduces to denotational primitives (person nominal class definiteness quantifycation) associated with the relevant inflectional entries ndash where differrent denotational properties satisfy differ-rent syntactic environments In this perspective we can think of morpho-logical differences as authentically different conceptualizations within a single universal space of interface primitives In the same framework we also proposed an approach to the PCC pointing out once again its strict link to the referential properties of the lexical items involved

References

Adger D amp D Harbour 2007 The Syntax and Syncretisms of the Person Case Constraint In Syntax 10 2ndash37

Aissen J 2003 Differential object marking iconicity vs economy In Natural Language amp Linguistic Theory 21 435-483

Bejar S amp M Rezac 2003 Person licencing and the derivation of PCC effects In Romance linguistics Theory and acquisition ed by Anna-Teresa Peacuterez-Leroux amp Yves Roberge 49ndash62 Amsterdam John Benjamins

Bejar S amp M Rezac 2009 Cyclic Agree in Linguistic Inquiry 40 35ndash73 Belvin R amp M Den Dikken 1997 There happens to be have Lingua 101 151-

183 Berwick RC amp N Chomsky 2011 The biolinguistic program The current state of

its evolution and development in AM Di Sciullo amp C Boeckx The Bio-linguistic Enterprise OUP 19-41

Calabrese Andrea 1998 Some remarks on the Latin case system and its deve-lopment in Romance in J Lema and E Trevino (eds) Theoretical Advances on Romance Languages Amsterdam John Benjamins 71-126

Chomsky N 1995 The Minimalist Program Cam-bridge Mass The MIT Press Chomsky N 2000 New horizons in the study of language and mind Cambridge

Cambridge University Press Chomsky N 2002 On Nature and Language Cambridge Cambridge University

Press Chomsky N 2005 Three factors in language design in Linguistic Inquiry 36 1-22 Chomsky N 2008 On Phases in R Freidin C Otero amp M-L Zubizarreta (eds)

Foundational Issues in Linguistic Theory Essays in Honor of Jean-Roger Vergnaud Cambridge Mass The MIT Press

Culicover P amp R Jackendoff 2006 lsquoThe simpler syntax hypothesisrsquo in Trends in Cognitive Sciences 10 413-418

Embick D 2000 Features syntax and categories in the Latin perfect in Linguistic Inquiry 31 185-230

Evans N amp S Levinson 2009 The myth of language universals language diversity and its importance for cognitive science in Behavioral and Brain Sciences 32 429-448

Everett DL 2005 Cultural Constraints on Grammar and Cognition in Pirahatilde in Current Anthropology 46 4 621-646

Halle M amp A Marantz 1993 Distributed morphology and the pieces of inflection In K Hale and S J Keyser (eds) The view from Building 20 Cambridge Mass The MIT Press 111-176

Hauser M N Chomsky amp W T Fitch 2002 The faculty of language what is it who has it and how did it evolve in Science 298 1569-1579

Jackendoff R 2002 Foundations of Language Oxford Oxford University Press Jelinek E 1995 Quantification in Straits Salish in E Bach E Jelinek A Kratzer amp

B Partee (eds) Quantification in natural languages 487-540 Dordecht Kluver Manzini MR amp Savoia 2005 I dialetti italiani e romanci Morfosintassi generativa

Alessandria Edizioni dellrsquoOrso 3 vols Manzini MR amp LM Savoia 2007 A unification of morphology and symtax

Studies in Romance and Albanian varieties London Routledge Manzini M R amp LM Savoia 2008 Worknotes on Romance morphosyntax ndash

Appunti di morfosintassi romanza Alessandria Edizioni dellrsquoOrso Manzini MR amp LM Savoia 2010 Case as denotation variation in Romance in

Studi Italiani di Linguistica Teorica e Applicata 39 3 409-438 Manzini MR amp LM Savoia 2011 Grammatical Categories Cambridge

Cambridge University Press Manzini MR amp LM Savoia 2011a Reducing lsquocasersquo to lsquoagreementrsquo Nominal

inflections in the Geg Albanian variety of Shkodeumlr Linguistic Variation Yearbook 11 1 76-120

Nichols L 2001 The syntactic basis of referential hierarchy phenomena clues from languages with and without morphological case in Lingua 111 515-537

Pesetsky D amp E Torrego 2007 The Syntax of Valuation and the Interpretability of Features In S Karimi V Samiian amp WWilkins eds Phrasal and Clausal Architecture Amsterdam Benjamins

Pinker S amp R Jackendoff 2009 The reality of universal language faculty in Behavioral and Brain Sciences 32 465-466

Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages 433

Giovanni BELLUSCIO Universiteti i Kalabriseuml

SI SHQIPTOHET SHQIPJA NEuml BALLKAN

Abstrakt Peumlrdorimi i shqipes neuml disa programe teuml radiov kombeumltare neuml shtete teuml Ballkanit ka

njeuml traditeuml shumeumlvjeccedilare ky peumlrdorim paraqet njeuml interes teuml veccedilanteuml sepse nga ana fonetike

tregon cileumlt janeuml bazat gjuheumlsore teuml peumlrbashkeumlta dhe cileumlt janeuml peumlrjashtimet dmth ku kur dhe

pse arrihen apo nuk arrihen pikeumlsynimet qeuml keumlrkohen peumlr njeuml realizim teuml peumlrsosur teuml shprehjes

tingullore teuml shqipes Do teuml analizohen peseumlmbeumldhjeteuml lajme teuml nxjerra nga emisione teuml

radiove kombeumltare teuml Shqipeumlriseuml Malit teuml zi Maqedoniseuml Kosoveumls Serbiseuml Bullgariseuml

Turqiseuml dhe do teuml jepen teuml dhena objektive teuml nxjerra me metodeumln e fonetikeumls eksperimentale

transkriptime dhe peumlrshkrime gjuheumlsore peumlrkateumlse

1 Emisionet ne gjuheumln shqipe neuml Ballkan

Ato qeuml ishin radiostacione kombeumltare neuml Ballkan para vitit 1989 sot vazhdojneuml teuml ekzistojneuml por praneuml tyre janeuml krijuar edhe stacione teuml reja lidhur me gjeografineuml e re politike teuml sotme ig 1 Ballkani sipas FW Carter (1977) An Historical G eo-

graphy of the Balkans Accademic Press London Fig 2 Ballkani neuml 2011 (nga Interneti)

Peumlr sa i peumlrket peumlrshkrimit gjeografik (dhe gjuheumlsor) teuml Ballkanit ka disa interpretime sipas teuml cilave shtete si Turqia Moldova dhe Sllo-venia mund teuml peumlrfshihen apo jo si pjeseuml teuml Gadishullit Ballkanik Ne

keumltu jemi peumlrqendruar neuml dy harta mjaft teuml ngjashme sipas teuml cilave edhe Turqia edhe Sllovenia konsiderohen pjeseuml teuml keumltij areali keumltyre shteteve u shtohet keumltu edhe Moldova Sipas situateumls politike teuml sotme konsiderojmeuml qeuml Ballkani peumlrfshin trembeumldhjeteuml shtete teuml pavarura ashtu siccedil tregon Fig 2

Edhe radiot kombeumltare teuml Ballkanit teuml soteumlm janeuml trembeumldhjeteuml ndeumlr to jo teuml gjitha japin lajme teuml shkruara apo me zeuml neuml gjuheumln shqipe Tabela 1 tregon situateumln qeuml kemi gjetur Tabela 1 Teuml dheumlnat e radiove teuml analizuara dhe emisionet peumlrkateumlse neuml gjuheuml teuml huaja

Radiot dhe viti i themelimit Lajme teuml shkruara Emisione neuml gjuheuml teuml huaja

RTSH Programi shqip peumlr bashkeumlatdhetareumlt wwwrtshalfq=brendaampgj=gj1ampkid=29

Radio Televizija Crne Gore (Radio Mali i Zi) wwwrtcgmelajmethtml

malazezisht shqip1 ---

Makedonska Radio-Tele-vizija (Radio Shkupi) wwwmtvcommkal 1944

maqedonisht shqip ---

RTK1 Radio Televizioni i Kosoveumls wwwrtklivecom

shqip anglisht serbisht bosnisht turqisht romanes

shqip serbisht bosnisht turqisht romanes

Radio Srbija wwwglassrbijeorgA

serbisht anglisht rusisht gjermanisht freumlngjisht italisht arabisht greqisht spanjisht hungarisht shqip

serbisht anglisht ru-sisht gjermanisht freumlngjisht italisht ara-bisht greqisht spa-njisht hungarisht shqip

BNR Bulgarsko Nacionalnio Radio httpbnrbgsitessqFullEmissionsPages11122011aspx

anglisht gjermanisht rusisht freumlngjisht spanjisht serbisht greqisht shqip turqisht arabisht

anglisht gjermanisht rusisht frengjisht spanjisht serbisht greqisht shqip turqisht arabisht

TRT Tuumlrkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (Zeumlri i Turqiseuml)

anglisht gjermanisht freumlngjisht rusisht italisht spanjisht arabisht turkmenisht (2

anglisht gjermanisht freumlngjisht rusisht italisht spanjisht arabisht turkmenisht

1 Emisionet e Radios seuml Malit teuml zi neuml gjuheumln shqipe filluan ne vitin 1965 redaksia perbehet

sot nga shtateuml veta programi javor permban Ditarin (njeuml gjysmeuml ore peumlr 5 diteuml neuml javeuml)

dhe emsionin informativo-muzikor Neuml fund teuml javeumls (njeuml gjysmeuml ore diteumln e shtuneuml) plus

ccedildo meumlngjes jepen lajmet e shkurtra per peseuml minuta gjashteuml diteuml neuml javeuml (jo teuml dieleumln)

wwwtrtalbaniancomtrtworldalnewsaspx

alfab) ujgurisht (2 alfab) azerbejxhanisht (2 alfab) hungarisht greqisht maqedonisht kirgizisht pashtu persisht darisht uzbekisht (2 alfab) bullgarisht armenisht bosnisht kroatisht rumanisht kazakisht serbisht shqip gjeorgjisht tatarisht urdu kinezisht turqisht

(2 alfab) ujgurisht (2 alfab) azerbaj-xhanisht (2 alfab) hungarisht greqisht maqedonisht kiri-zisht pashtu persisht darisht uzbekisht (2 alfab) bullgarisht armenisht bosnisht kroatisht rumanisht kazakisht serbisht shqip gjeorgjisht tatarisht urdu kinezisht turqisht

Veccedil keumltyre Radio Greqia (Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση

themeluar neuml 1938 wwwertgrfiliaindexphpsqhtml) jep veteumlm lajme teuml shkruara neuml gjuheumln shqipe dhe neuml njeumlmbeumldhjeteuml gjuheuml teuml tjera (arabisht bullgarisht rusisht gjermanisht spanjisht frengjisht polonisht rumanisht serbisht turqisht anglisht) kurse radiot e shteteve teuml tjera teuml rajonit nuk japin as lajme teuml shkruara as emisione neuml gjuheumln shqipe2

2 Radio Bosnja (Radiotelevizija Bosne i Hercegovine wwwbhrtba themeluar neuml 1932) jep lajme teuml

shkruara dhe me zeuml veteumlm neuml gjuheumln boshnjake Radio Sllovenia (Radiotelevizija Slovenija

wwwrtvslosi themeluar neuml 1928) transmeton emisionet neuml sllovenisht gjermanisht dhe anglisht

faqja e internetit eumlshteuml veteumlm neuml sllovenisht Radio Kroacia (Međunarodni program Hrvatskoga

radija Glas Hrvatske wwwhrthr 1926) jep emisione neuml anglisht gjermanisht italisht hun-

garisht dhe spanjisht kurse faqja web jep lajme teuml shkruara veteumlm neuml gjuheumln kroate beumln peumlr-

jashtim Radio Rijeka e cila ka edhe redaksineuml italiane) Radio Romania (Radio Romacircna Inter-

naţional wwwrriro themeluar neuml 1927) jep lajmet e shkruara dhe me zeuml neuml anglisht spanjisht

italisht rusisht kinezisht gjermanisht freumlngjisht serbisht ukrainisht arabisht dhe arumanisht)

Radio Moldova (Radio Moldova Internaţional wwwtrmmdroradiointernational 1992 - por

emisionet radiofonike filluan qysh neuml 1939) jep lajme teuml shkruara dhe emisionet peumlrkateumlse ne

anglisht freumlngjisht spanjisht rusisht dhe rumanisht Neuml boteuml ka edhe stacione teuml tjera me traditeuml qeuml

japin programe informative (teuml shkruara dhe me zeuml) neuml gjuheumln shqipe siccedil janeuml Zeumlri i Amerikeumls

(wwwvoanewscomalbaniannews) Radio Vatikani

(wwwradiovaticanaorgalbon_demandasp) Deutsche Welle

(wwwdw-worlddedw01043300html) RAI Radiotelevizioni italian

(wwwinternationalraiitradiomultilinguepresentazionialbaneseshtml) Radio Evropa e lireuml

(wwwevropaelireorg) e cila jep emisione peumlr Kosoveumln nga Praga Radio Kina

(httpalbaniancricn) dhe Zeumlri i Rusiseuml (httpalbanianruvrru) i cili jep sidomos lajme te

shkruara dhe neuml pak raste edhe me zeuml Deri meuml 28 shkurt 2011 edhe BBC-ja transmetoi rregullish

emisione neuml gjuheumln shqipe duke filluar prej 1945-eumls (historiku i emisioneve neuml gjuheumln shqipe me

disa materiale zanore mund teuml lexohet neuml faqen

2 Materialet3

U analizuan 93340 sek (dmth 1555 minuta) incizimesh radiofo-nike (sidomos teuml tipit lsquolajmersquo) teuml ndara peumlr ccedildo radio sipas tabeleumls 2 Shum-ica e radiove ka programe satelitore qeuml transmetohen edhe neumlpeumlrmjet teuml in-ternetit Peumlr keumlteuml arsye gjetja dhe marrja e materialeve qe mjaft e lehteuml neuml rastin e Radios Mali i Zi dhe Radio Shkupit na u desh trsquou referohemi drejt-peumlrdrejt redaksive teuml cilat na deumlrguan incizime teuml emisioneve teuml lajmeve4 Siccedil kuptohet vetiu materiali i analizuar eumlshteuml i njeumltrajtsheumlm si nga cileumlsia ashtu edhe nga stili i teuml folurit e nga konteksti neuml teuml cilin eumlshteuml prodhuar Peumlr sa u peumlrket spikereumlve peumlr disa prej tyre nuk kemi teuml dheumlna teuml sakta rreth prejardhjes si edhe rreth meumlsimit teuml shqipes u deumlrguam redaksive njeuml seri pyetjesh rreth programeve dhe spikereumlve por nuk kemi marreuml peumlrgjigje Peumlrveccedil spikereumlve teuml Radio Tiraneumls teuml Radio Kosoveumls dhe teuml Radios Mali i Zi teuml gjitheuml vendalinj veteumlm spikerja e Radio Shkupit ka emigruar prej Shqipeumlrie dhe eumlshteuml vendosur neuml Maqedoni gjeuml kjo qeuml do teuml trajtohet meuml poshteuml Spikereumlt e Radio Serbiseuml Bullgariseuml dhe Turqiseuml nga ndikimet e forta teuml fonetikeumls-fonologjiseuml seuml gjuheumls seuml tyre amtare sipas shqiptimit do teuml jeneuml vendas qeuml meumlsuan shqipen si gjuheuml teuml huaj dhe kjo e shpjegon shqip-timin e tyre por edhe nga struktura e lajmeve dhe teuml disa njeumlsive leksikore teuml veccedilanta duket qeuml janeuml vendeumls qeuml meumlsuan shqipen si gjuheuml teuml huaj

Neuml tabeleumln 2 paraqitet skema e materialeve me teuml dheumlnat mbi gjinineuml e spikereumlve zgjatjen e incizimit fjaleumlt nistore teuml lajmit Tab 2 Pasqyra e teksteve teuml peumlrdorura dhe informacione peumlrkateumlse

RADIO Dok Foleumlsi Zgjatja neuml sek

Fillimi i lajmit

Tirana 1 m 1752 Kryeministri Berisha dhe bashkeumlshortja e tijhellip Tirana 2 f 11095 Kryeministri Berisha dhe bashkeumlshortja e tijhellip Tirana 3 m 3205 Ccedildo ndryshim i mundsheumlmhellip Mali i Zi 4 m 3358 Deputeteumlt shqiptareuml neuml parlamentinhellip Mali i Zi 5 m 5002 Tuz Me peseumlmbeumldhjeteuml dhjetorhellip Maqedonia 6 f 2617 Ka rrezik real qeuml shtetevehellip Maqedonia 7 f 2352 Marreumlveshja midis Maqedoniseuml dhe

Shqipeumlriseumlhellip

wwwbbccoukalbaniannews201103110317_alb_closure_chronologyshtml) 3 Lajmet e peumlrdorura dhe teuml transkriptuara neuml sect 6 mund teuml deumlgjohen neuml faqen

wwwalbanologycom e International Network of Albanology (INA) 4 Falenderojmeuml zonjeumln Ajten Vllasaku Mehmeti drejtoresheuml e Radio Shkupit zotin Musa

Gjoka i televizionit teuml Malit teuml Zi si edhe zotin Senad Gjilic spiker i redaksiseuml shqipe teuml

Radio Mali i Zi peumlr ndihmeumln dhe peumlr deumlrgimin e materialeve

Maqedonia 8 m 3816 Ajo qeuml dje eumlshteuml dukur e pabesueshmehellip Kosova 9 m 7296 Dymijenjeumlmbeumldhjeta nuk do teuml jeteuml farē e

lehteumlhellip Serbia 10 f 6674 Ministri i mbrojtjes i Serbiseumlhellip Serbia 11 f 2476 Presidenti i Serbiseuml Boris Tadiqhellip Bullgaria 12 f 6265 Tungjatjeta teuml nderuar deumlgjues teuml radio

Bullgariseumlhellip Bullgaria 13 f 4976 Grupi i ldquoMiq teuml radio Bullgariseumlrdquo neuml

fejsbukhellip Turqia 14 m 8323 Pjesa e greke e Qiproshellip Turqia 15 m 4212 Kadafi i beumlri thirrje popullithellip 3 Shqipja radiofonike

I pari studim kushtuar shqipes radiofonike u botua nga Angoni (1984)5 Aty autori analizon disa karakteristika teuml gjuheumls seuml peumlrdorur neuml radio dhe neuml televizion sidomos nga pikeumlpamja e shkeljes seuml normeumls gjuheuml-sore por krejteumlsisht leksikore sipas qeumlllimeve gjuheumlsore normative teuml ko-heumls Ky punim mbetet sot si barazi dhe na ndihmon peumlr teuml kuptuar neuml njeuml-fareuml meumlnyre si ka evoluar leksiku i shqipes seuml folur neuml keumlto tridhjeteuml vitet e fundit Po teuml marrim parasysh tri listat qeuml paraqet autori peumlr teuml veumlneuml neuml dukje depeumlrtimin e termave teuml rinj dhe teuml huazimeve nga gjuheuml teuml huaja neuml emisionet radiotelevizive teuml koheumls dhe trsquoi krahasojmeuml ata me botimin e fundit teuml fjalorit shpjegues teuml shqipes seuml sotme (Tirana 2006) do teuml veumlrejmeuml se njeuml peumlrqindje e konsiderueshme e fjaleumlve qeuml neuml 1984 konsideroheshin si pa teuml nevojshme bile lsquoteuml peumlrndjekurarsquo sot janeuml radhitur neuml faqet e fjalorit ldquozyrtarrdquo teuml shqipes bashkeumlkohore6 Nga ana fonetike autori veuml neuml dukje profesionalitetin e foleumlsve dhe arritjet e tyre neuml peumlrmireumlsimin e vazhdue-sheumlm teuml shqiptimit ldquoneuml stilin e ploteuml letrarrdquo Megjithateuml ai neumlnvizon edhe di-sa shmangie nga ldquonorma drejtshqiptimorerdquo si e gt euml veumlnd dheumlmbje ku-veumlnd sheumlmbull etj euml gt e njeri i njejteuml vemendje etj ue gt u meumlsus ndeumlr-tus vazhdusheumlm etj sh gt ccedil ccedilfryteumlzoj i ccedilfryteumlzuar etj ndeumlrfutja e njeuml euml-je teuml panevojshme tregeumltar bijeumlve e ardheumlshme etj si dhe u keumlrkon foleumlsve teuml radios dhe teuml televizionit teuml beumljneuml kujdes neuml vendosjen e theksit (tabloacute dhe jo taacuteblo Komaacuten dhe jo Koacuteman Liverpuacutel dhe jo Liacuteverpul e diacuteel dhe jo e dieacutel(euml) kalciuacutem dhe jo kaacutelccedilium) neuml peumlrdorimin e c-seuml dhe jo teuml ccedil-seuml

5 Edhe Islamaj (200323-24) trajton megjitheumlse jo neuml thelleumlsi gjuheumln e mediave dhe teuml radios 6 Po japim keumltu veteumlm disa teuml dheumlna sasiore rreth fjaleumlve qeuml sot janeuml neuml Fjalorin e Gjuheumls

Shqipe e 2006-s nga lista e pareuml e Angonit 50 teuml fjaleumlve nga lista e dyteuml 24 mbi 28 nga

lista e treteuml 9 mbi 12

(deficit koncesion dhe jo deficcedilit etj) si edhe neuml raste teuml ndryshme Evropeuml dhe jo Europeuml psikik dhe jo psiqik gjen dhe jo gen gjips dhe jo gips Peumlr-pos keumltyre ai veuml neuml dukje edhe luhatje dhe keqpeumlrdorime neuml intonacion neuml ritmin e teuml folurit (i cili nuk konsiderohet si i natyrsheumlm) neuml pushimet qeuml nuk respektojneuml sintakseumln e gjuheumls Kjo tregon se si dhe sa ndikon gjuha e mediave peumlr zgjerimin peumlrditeumlsimin dhe modernizimin e gjuheumls seuml njeuml vendi Ashtu siccedil ndikojneuml nga ana terminologjike mediat ndikojneuml edhe duke peumlrhapur modele ortoepike peumlr peumlrshtatjen e aneumls fonetike teuml gjuheumls Pajtohemi me Angonin (1984) kur ai thekson ldquoFjala neuml radio dhe tele-vizion eumlshteuml shtyp i folur [hellip] Por gjuha e radios dhe e televizionit ka edhe veccediloriteuml e veta Ajo parapeumllqen trajtat meuml teuml shkurtra e meuml teuml thjeshta pra fjali teuml shkurtra kryesisht me bashkeumlrenditje dhe me lidheumlza teuml thjeshtardquo Kjo eumlshteuml pikeumlrisht edhe gjendja e sotme Nuk kemi shqyrtuar keumltu aspek-tin sintaksor apo leksikor teuml lajmeve por nga pikeumlpamja e cileumlsiseuml seuml teuml fo-lurit neuml teuml gjitheuml kampionin e analizuar lajmet e dheumlna me zeuml kaneuml teuml gji-tha origjineuml teuml shkruar pra tekste teuml prodhuara nga redaksiteuml dhe neuml shumi-ceumln e rasteve teuml publikuara neuml internet siccedil veumlrtetojneuml dhe shembujt e meuml-poshteumlm (neuml notat 19-21) Si i tilleuml teuml folurit e analizuar paraqet disa dukuri qeuml e veccedilojneuml nga teuml folurit spontan dhe teuml peumlrditsheumlm Siccedil eumlshteuml veumlneuml neuml du-kje neuml Belluscio et al (1997) edhe teuml folurit e spikereumlve ka veccediloriteuml e veta Ky i fundit ne krahasim me ateuml teuml foleumlsve teuml tjereuml ka prirje teuml keteuml meuml pak ndikime dialektore teuml jeteuml meuml i kontrolluar dhe teuml ruajeuml meuml shumeuml struk-tureumln e gjuheumls seuml shkruar E megjithateuml analiza e lajmeve teuml emetuara nga spikereumlt e Radio Tiraneumls nxjerr neuml pah qeuml ritmi i shpejteuml i leximit mund teuml beumlhet shkak peumlr shfaqjen e po teuml njeumljtave dukuri teuml cilat veumlrehen neuml teuml fo-lurit e peumlrditsheumlm teuml foleumlsve teuml tjereuml Sidoqofteuml nuk eumlshteuml e mundur teuml beuml-hen peumlrgjitheumlsime edhe pse ccedildo spiker (ashtu si ccedildo foleumls) ka tiparet e veta stilin e vet meumlnyreumln e tij teuml dheumlnies seuml lajmit etj Kjo veumlrtetohet edhe nga analizat akustike teuml ritmit teuml teuml folurit si dhe nga transkriptimet e teksteve 31 Tiparet kryesore teuml teuml folurit radiofonik

Siccedil eumlshteuml veumlneuml neuml dukje neuml leteumlrsineuml shkencore (Atzori 2002 me bibliografi) teuml folurit radiofonik peumlrmbledh neuml peumlrgjitheumlsi teuml gjitha shprehjet gjuheumlsore dhe njeuml sasi stilesh qeuml mund teuml peumlrdoren neuml emisionet neuml radio lajmet kronikat sportive rubrikat bisedat me deumlgjuesit (p sh teuml folurit te-lefonik) radiodramat etj Sipas tipologjiseuml seuml emisioneve teuml folurit mund teuml jeteuml spontan ose jo spontan dmth i mbeumlshtetur apo jo neuml leximin e

teksteve teuml shkruara Ndryshimet kryesore midis teuml folurit spontan dhe lexi-mit lidhen neuml veccedilanti me ritmin me intonacionin me mungeseumln neuml lexim teuml pauzave teuml plota ose pauza ngurrimi me hezitime neuml fillim apo neuml mes teuml frazave (si rezultat i pasiguriseuml mbi ateuml qeuml do teuml thuhet fill meuml pas) me pra-nineuml kur jepen tekste teuml lexuara teuml njeuml sintakse meuml teuml peumlrsosur me peumlr-zgjedhjen e fjaleumlve dhe teuml terminologjiseuml peumlrkateumlse Materiali i analizuar neuml keumlteuml studim si shembull i teuml njeuml teuml foluri teuml lexuar ndryshon veccedil tipareve teuml peumlrmendura meuml sipeumlr si peumlr mungeseumln e pikeumlpyetjeve dhe teuml pikeumlccediluditeumlse-ve ashtu edhe teuml pasthirrmave Kjo e fundit nuk paraqet strategji teuml rolit teuml foleumlsit dhe ndryshimin e saj siccedil ndodh reumlndom psh gjateuml njeuml bisede (teuml ashtuquajturit Speaking turns) Leximi i lajmeve ka njeuml ecuri qeuml mund teuml quhet lsquoneutralersquo ose lsquojo i sheumlnuarrsquo Spikeri lexon tekstet e shkruara nga re-daksia pa emocione7 duke i kushtuar veumlmendje shqiptimit duke respekt-tuar sa meuml shumeuml shenjat e pikeumlsimit dhe pauzat (qeuml gjateuml leximit shfaqen normalisht neuml kufijteuml prozodiko-sintaksoreuml) veumlshtireuml teuml beumljeuml lapsuse gabi-me ose ndryshime neuml ton dhe intonacion Neuml peumlrgjitheumlsi teuml folurit radio-fonik eumlshteuml njeuml i folur i pandeumlrprereuml i cili si i tilleuml paraqet njeuml variacion teuml larteuml alofonik ndryshimi teuml ccedilrregullt teuml zgjatjes apo teuml tkurrjes teuml segmen-teve fshirjenasimilimin e tingujve8 teuml rrokjeve etj Ndeumlrsa nga ana prak-tike dhe analitike ai paraqet veumlshtireumlsi peumlr segmentimin peumlr analizeumln for-mantike teuml zanoreve peumlr llogaritjen e numrit teuml rrokjeve peumlr transkriptimin fonetik etj Duke qeneuml se emisionet e lajmeve nuk kaneuml njeuml publik teuml cak-tuar dhe i drejtohen njeuml shtrese mjaft teuml gjereuml teuml popullateumls dhe jo uniforme si nga ana shoqeumlrore (peumlr sa i peumlrket shkollimit kultureumls peumlrkateumlsiseuml shoqeuml-rore interesave) ashtu edhe nga ana gjeograffike megjitheumlse lajmi jepet neuml gjuheumln standarde jo teuml gjitheuml deumlgjuesit kaneuml njeuml kompetenceuml gjuheumlsore teuml mjaftueshme pasive dhe aktive peumlr ta kuptuar dhe peumlr ta peumlrdorur standar-

7 Dodi (2004) jep disa sheumlnime rreth stilit radiofonik teuml cilin e konsideron si lsquoshqiptim i kujdessheumlm

ose shqiptim neutralrsquo dhe shton se ky ldquoeumlshteuml stili i lajmeve teuml zakonshme neuml radio televizion etjrdquo

dhe se ldquokur peumlrcaktojmeuml peumlrbeumlrjen fonetike teuml fjaleumlve mbeumlshtetemi pikeumlrisht te ky stilrdquo (f 217) meuml

pas vazhdon ldquostili solemn (oratorik) [hellip] eumlshteuml stili i njoftimeve teuml reumlndeumlsishme neuml radio dhe

televizion [hellip] Me keumlteuml stil foleumlsi peumlrpiqet teuml ushtrojeuml dhe ndikim emocional te deumlgjuesirdquo 8 Veteumlm si tregues teuml keumlsaj dukurie (neuml lidhje edhe me teuml ashtuquajturin ldquoshqiptim standardrdquo i cili

konsiderohet si i mbeumlshtetur neuml shkrimin) krahasuam njeuml paragraf teuml lajmit teuml shkruar teuml Radio

Kosoveumls me teuml njeumljtin lajm teuml lexuar nga spikeri prej ku rezultoi se mbi 451 grafema (me

transkriptim fonetik) spikeri nuk nyjeumltoi 24 fonema dmth 532

din9 Lajmet duhet teuml jeneuml teuml kuptueshme peumlr teuml gjitheuml si nga pikeumlpamja e shqiptimit dhe nga pikeumlpamja e peumlrmbajtjes Gazetari radiofonik eumlshteuml i ve-teumldijsheumlm qeuml koha peumlr emisionet eumlshteuml e kufizuar10 dhe qeuml ccedildo lajm duhet teuml keteuml njeuml densitet teuml caktuar informacioni nga ana tjeteumlr duket qeuml lexuesi i lajmit i peumlrshtatet gjateumlsiseuml seuml ccedildo lajmi edhe duke ndryshuar ritmin e leximit Nuk do teuml merren parasysh problemet lidhur me marrjen e lajmeve nga ana e publikut dmth duke analizuar dhe vlereumlsuar tiparet e teuml folurit lidhur me ritmin e leximit intonacionin me cileumlsineuml e zeumlrit me nivelin e kuptueshmeumlriseuml seuml lajmeve neuml peumlrgjitheumlsi etj nga ana e radiodeumlgjuesve Neuml meumlnyreuml teuml kufizuar do teuml analizohen ndryshimet diatopike dhe diafazike brenda teksteve lidhur me foleumlsit dhe me vendin nga ku transmetohet 32 Korpuset e shqipes radiofonike

Mbledhja transkriptimi dhe arkivimi i teuml folurit radiofonik teuml disa ra-diove (publike e private) teuml Shqipeumlriseuml teuml Kosoveumls teuml Maqedoniseuml e teuml Malit teuml Zi mund trsquoi paraprijeuml krijimit teuml njeuml korpusi teuml teuml folurit bashkeumlkohor por edhe me drejtim diakronik11 (sa teuml jeteuml e mundur) peumlr teuml veumlneuml neuml dispozicion teuml studiuesve dhe teuml keumlrkuesve materiale teuml doreumls seuml pareuml qeuml deumlshmojneuml shqipen ldquoe gjalleumlrdquo Duke qeneuml se organizimi i materialeve teuml ndryshme (siccedil kemi veumlneuml neuml dukje neuml sect 3) duhet grupuar sipas tipologjiseuml dhe peumlrmbajtjes mund teuml flitet peumlr korpuse teuml caktuara teuml keumltij tipi teuml foluri Materialet siccedil u tha do teuml mund trsquou sheumlrbejneuml fushave teuml ndryshme teuml gjuheumlsiseuml dhe mund teuml jeneuml me vlereuml peumlr studimin e intonacionit teuml shqipes bashkeumlkohore

9 Prifti (2005 2009) trajton neuml meumlnyreuml teuml shkeumllqyeshme situateumln sociolinguistike teuml shqipes standarde

teuml sotme lidhur me variacionet diamesike diatopike dhe diafazike teuml saj dhe duke dalluar dy

degeumlzime teuml vlefshmesipas nesht standardin ekzogjen dhe endogjen 10 Atzori (200222) shkruan ldquoLa radio deve dire molte cose in tempo ristretto e dirle chiaramente la

sua forma deve essere sobria e corretta in quanto lrsquoascoltatore ha piugrave difficoltagrave a comprendere di

quanta ne abbiano il lettore o lrsquoascoltatore direttordquo Nga ana tjeter pohimi i Atzori-t vlen sot disi

meuml pak kur thoteuml se deumlgjuesi nuk mund teuml kthehet mbrapa peumlr teuml rideumlgjuar ateuml qeuml nuk kuptoi sepse

sot dhjeteuml vjet pas pohimit teuml keumlsaj autoreje shumica e lajmeve ruhen neumlpeumlr arkiva digjitale dhe

mund teuml shkarkohen neuml podcast Peumlrveccedil keumlsaj sot ka ndryshuar edhe meumlnyra e deumlgjimit teuml radios e

cila siccedil nxjerr neuml pah edhe ky studim deumlgjohet sidomos edhe neumlpeumlrmjet internetit 11 I referohemi neuml keumlteuml pikeuml projekteve teuml tilleuml si p sh Parlaritaliano

(wwwparlaritalianoitindexphpitcorpora647-selezione-dal-qcorpus-di-parlato-

telegiornalistico-anni-sessanta-vs-2005q) ku mblidhet dhe studiohet njeuml peumlrzgjedhje e laj-

meve teuml radios italiane RAI teuml periudheumls 1960-2005

331 LSR-ja Leksiku i (frekuenceumls i) Shqipes Radiofonike

Krijimi i arkivit teuml teuml folurit radiofonik sipas qeumlllimeve teuml sipeumlrpeumlr-mendura sjell rrjedhimisht edhe mundeumlsineuml e krijimit automatik teuml njeuml lek-siku sektorial teuml shqipes radiofonike i cili do teuml japeuml njeuml pasqyrim statistik teuml fjaleumlve me teuml cilat ballafaqohet ccedildo diteuml popullsia shqipfoleumlse Ai do teuml ndihmojeuml edhe neuml vlereumlsimin e ndryshimit real teuml leksikut si peumlr matjet sta-tistike edhe peumlr peumlrditeumlsimin e fjalorit teuml gjuheumls seuml sotme shqipe12 4 Analiza e materialeve

Materialet u analizuan seuml pari nga pikeumlpamja fonetike akustike (mat-ja e lsquogrupeve frymeumlmarreumlsrsquo (Breath groups) teuml pauzave teuml disa dukurive akustike teuml segmenteve) dhe seuml dyti nga pikeumlpamja gjuheumlsore (dukuriteuml fonetike dhe fonologjike llogaritja e rrokjeve) 41 Metoda

Peumlr peumlrpunimin e materialeve teuml zgjedhur u peumlrdor softueri PRAAT i cili mund teuml shkarkohet nga interneti dhe nuk ka kufizime peumlrdorimi Me PRAAT-in u beuml segmentimi i sinjalit peumlrcaktimi i rrokjeve matja e zgjat-jes seuml grupeve frymeumlmarreumlse (Breath Group Duration - BGD) dhe teuml pau-zave midis tyre (Internal Breath Pause - IBP) (Wang et al 2010) 411 Matja e grupeve frymeumlmarreumlse dhe teuml pauzave

Matjet neuml fusheumln e fonetikeumls elektroakustike nuk kaneuml vlereuml absolute Ky fakt eumlshteuml veumlneuml shpeshhereuml neuml dukje neuml leteumlrsineuml shkencore peumlrkateumlse Eksperimenti i paraqitur neuml Trumper et al (1993) tregon qarteuml leumlkundjet qeuml shkaktojneuml matjet e teuml njeumljtit material nga foneticieneuml teuml ndrysheumlm Prandaj duhet mbajtur parasysh edhe neuml keumlteuml kontekst fakti qeuml rezultatet e para-qitura keumltu duhet teuml lexohen si tregues teuml njeuml tendence teuml shfaqjes seuml disa dukurive Peumlr teuml arritur neuml njeuml vlereuml meuml obiektive do teuml duhet teuml mbeumlshte-temi neuml njeuml kampion materialesh meuml teuml gjereuml dhe me peumlrseumlritje teuml njeuml pjese teuml matjeve edhe nga ana teuml shkenceumltareumlve teuml tjereuml Peumlrvoja joneuml pothuajse tridhjeteumlvjeccedilare dhe mbeumlshtetja neuml literatureumln e derisotme (shih sidomos Wang 2010) beumlri qeuml teuml arrihej tek njeuml metodeuml qeuml ka baza teuml sheumlndosha

12 Neuml fragmentet e materialeve qeuml jepen neuml sect 6 mund teuml veumlrehet prania e njeuml serie termash teuml cileumlt

megjitheumlse peumlrdoren neuml media dhe (ndoshta) nga popullsia nuk kaneuml gjetur ende vend neumlpeumlr

fjaloreuml

shkencore Neuml rastin toneuml jemi bazuar neuml leximin e valeumls akustike teuml sinjalit dhe neuml shfaqjen e tingujve neuml sonogramet Neuml kuadrin e krahasimit dhe teuml shqyrtimit teuml dy treguesve nuk qe e veumlshtireuml teuml peumlrcaktoheshin pauzat e bre-ndshme dhe matja e tyre apo grupet frymeumlmarreumlse Teuml dheumlnat paraqiten neuml sekonda jepet gjithashtu shuma peumlr ccedildo fragment teuml teksteve mesatarja devijimi standard vlerat qeuml na sheumlrbejneuml seuml bashku me llogaritjen e rrok-jeve peumlr matjen e peumlrshpejtimit teuml nyjeumltimit (Articulation Rate) dhe teuml peumlr-shpeumljtimit teuml teuml folurit (Speaking Rate)

Fig 3 Ndarja e sinjalit neuml grupe frymeumlmarreumlse duke u mbeumlshtetur neuml valeumln akustike dhe neuml peumlrshkrimin aerodinamik teuml rrymeumls seuml teuml folurit ( BGD Zgjatja e grupit frymeumlmarreumls IBP Pauzeuml frymeumlmarreumlse e brendshme ID Zgjatja e pauzeumls frymeumlmarreumlse Wang et al 2010)

412 Ndarja neuml rrokje

Pozicionet e studiuesve rreth rrokjes si njeumlsi gjuheumlsore janeuml teuml ndry-shme ndokush pranon rrokjen si fonetike dhe fonologjike ndokush tjeteumlr veteumlm si fonologjike dhe teuml tjereuml si Chomsky-Halle nuk e konsiderojneuml fare keumlteuml segment gjuheumlsor neuml studimet e tyre Nuk eumlshteuml ky vendi peumlr teuml shqyrtuar keumlteuml problem neuml Hyman (1981258) mund teuml lexohen kriteret dhe shpjegimet rreth rrokjes dhe teorive kryesore neuml teuml cilat mbeumlshtet analiza kurse neuml Laver (1995) jepet njeuml peumlrshkrim i shkurteumlr dhe literatura peumlrkateumlse Peumlr shqipen kemi sot disa trajtime teuml zgjeruara rreth rrokjes nga Dodi (2004) Hamiti (2005) Hysa (2007) dhe Memushaj 2011 Peumlr ndarjen neuml rrokje jemi mbeumlshtetur sidomos mbi konceptin e beumlrthameumls rrokjesore konsideruam pra si rrokje ccedildo tingull zanor qeuml ka vlereumln e beumlrthameumls pa marreuml parasysh problemin ende teuml pazgjidhur teuml ndarjes seuml bashkeumltingeumlllo-reve (sidomos teuml grupeve bashkeumltingeumlllore) Duke qeneuml se gjateuml teuml folurit teuml lireuml rryma e zeumlrit peumlson ndryshime mbajteumlm parasysh dhe vendoseumlm qeuml a)

togzanoret teuml llogariten si dy rrokje ta-ku-ar dhe jo ta-kuar gru-a gru-an dhe jo grua gruan ashtu si peumlr sinalefeumln zanoret qeuml takohen neuml kufi teuml fja-leumlve llogariten si njeuml zanore e vetme hellipe keumltij viti ishinhellip = ektijʻvitishin nuk llogariten zanoret qeuml foleumlsit nuk shqiptojneuml dmth nuk mbahet parasysh drejtshkrimi i shqipes u dhe i kur shqiptohen si gjysmeumlzanore [w] [j] nuk llogariten si beumlrthama rrokjesore Ndarja neuml rrokje seuml bashku me koheumlzgjatjen e grupeve frymeumlmarreumlse dhe teuml pauzave frymeumlmarreumlse sheumlrben keumltu si vlereuml peumlr teuml matur peumlrshpejtimin e nyjeumltimit dhe teuml teuml folurit 41 Peumlrshpejtimi i nyjeumltimit (Articulation Rate) dhe peumlrshpejtimi i teuml folurit (Speaking Rate)13

Si analizeuml teuml pareuml dhe teuml vetme neuml keumlteuml kumteseuml propozojmeuml matjen e ritmit teuml teuml folurit teuml spikereumlve neuml gjashteuml radiot e cituara Shpeshhereuml na ndodhi teuml deumlgjojmeuml nga foleumls teuml ndrysheumlm vlereumlsime subjektive rreth peumlr-shpejtimit mes kosovarishtes dhe shqipes seuml Shqipeumlriseuml nga ana e kosova-reumlve ritmi i teuml folurit teuml shqiptareumlve konsiderohej si shumeuml i shpejteuml kurse nga shqiptareumlt kosovarishtja konsiderohej si e ngadalteuml dhe pak e meumlr-zitshme Keumlto janeuml padyshim vlereumlsime subjective por sa janeuml teuml veumlrteta Le teuml nisemi ateumlhereuml nga uniformiteti i teuml folurit radiofonik i cili neuml rastin toneuml paraqet veteumlm ndryshime diatopike dmth lidhur me vendin neuml teuml cilin jetojneuml dhe nga i cili flasin spikereumlt Duke qeneuml se foleumlsit shprehen neuml teuml njeumljtin kontekst (studio radiofonike) neuml teuml njeumljteumln meumlnyreuml (lexojneuml laj-me) dhe peumlrdorin teuml njeumljtin mjet transmetimi (zeumlrin dhe radion) teuml folurit e tyre nuk paraqet ndryshime diafazike dhe diamezike Kemi teuml beumljmeuml keumlsh-tu me njeuml situate shumeuml homogjene Peumlrpos keumlsaj peumlrdorim materiale deumlgji-more dhe gjuheumlsore prapeuml mjaft homogjene

Duke aplikuar metodeumln qeuml paraqiteumlm neuml 411 dhe 412 mateumlm zgjatjen e grupeve frymeumlmarreumlse pauzat frymeumlmarreumlse teuml brendshme dhe rrokjet brenda ccedildo grupi frymeumlmarreumls Teuml dheumlnat jepen neuml detaje neuml tabelat e meumlposhtme 4-102 peumlr ccedildo radio peumlr ccedildo foleumls peumlr ccedildo tekst Neuml ccedildo

13 Sipas literatureumls vazhdimeumlsia e teuml folurit dhe peumlrshpejtimi i nyjeumltimit konsiderohen si trajta

jogjuheumlsore e neuml njeuml fareuml meumlnyre edhe paragjuheumlsore ashtu siccedil pohon Laver (1995534) ldquoThe

continuity of speech and the rate of articulation of individual utterances are best thought of as non-

linguistic in nature To the degree that continuity and rate of speech are subject to conventional

interpretation reflecting the communication of such attitudinal or emotional states as impatience

deliberation excitement happiness disappointment or sadness for instance then they are

paralinguistic in naturerdquo

tabeleuml dhe peumlr ccedildo shtylleuml jepen matjet e veccedilanta shuma mesatarja dhe devijimi standard Keumlto matje kaneuml si qeumlllim peumlrshkrimin sasior fonetik teuml teuml folurit peumlrcaktimin e peumlrshpejtimit teuml nyjeumltimit (Articulation Rate) dhe teuml peumlrshpejtimit teuml teuml folurit (Speaking Rate) Ndeumlrsa i pari shprehet me matjen e numrit teuml rrokjeve lidhur me gjateumlsineuml e theumlnies neuml sekonda pa llogaritur pauzat boshe i dyti matet duke pjeseumltuar numrin e rrokjeve me zgjatjen e ploteuml teuml theumlnies (duke peumlrfshireuml teuml gjitha pauzat) Variacioni i kampionit peumlrshkruhet neuml tab 3 ku jepet zgjatja e grupeve frymeumlmarreumlse dhe e pauzave teuml brendshme Peumlr sa i takon vlereumlsimit teuml keumltyre dukurive studiuesit nuk janeuml teuml teuml njeumljtit mendim si peumlr sa i peumlrket matjeve teuml ritmit ashtu edhe matjes seuml peumlrshpejtimit peumlr arsye se jo teuml gjitha gjuheumlt kaneuml teuml njeumljteumln struktureuml fonetike fonologjike dhe pranojneuml teuml njeumljtin sistem rrokjezimi Siccedil thoteuml Roach (1998) njeuml gjuheuml me struktureuml rrokesore teuml thjeshteuml ka mundeumlsi teuml prodhojeuml meuml shumeuml rrokje neuml njeuml sekondeuml sesa njeuml tjeteumlr me struktur silabike meuml komplekse14 Neuml peumlrgjitheumlsi peumlrshpejtimi i teuml folurit matet sipas tri shkalleumlve e ngadalteuml e mesme e shpejteuml por ende nuk eumlshteuml gjetur njeuml matje qeuml teuml pranohet nga teuml gjitheuml peumlr teuml lidhur keumlto shkalleuml me vlera numerike Deri tani veteumlm ne Iwasaki et al (2002) kemi gjetur peumlrcaktimim e rrokjeve peumlr ccedildo shkalleuml 11 rrokje peumlr sek = e shpejteuml 9 rrokje ps = mesatare 6 rrokje ps e ngadalteuml por si do teuml sho-him kjo nuk na ndihmon shumeuml peumlr leximin e teuml dheumlnave tona

Neuml grafikun 1 tregohet ecuria e peumlrshpejtimit teuml teuml folurit peumlr ccedildo spiker sipas teksteve teuml lajmeve neuml sect 6 Siccedil mund teuml veumlrehet spikereumlt e Radio Tiraneumls japin lajmet me njeuml shpejteumlsi meuml teuml larteuml kurse nivelin meuml teuml uleumlt e paraqesin spikeret e Radio Bullgariseuml Peumlr sa i peumlrket Radio Maqedoniseuml na dalin tri vlera neuml teuml cilat konstatojmeuml qeuml ajo meuml e uleumlta (Maqedonia3) largohet prej teuml tjerave Kjo situateuml shpjegohet duke konsideruar se teuml dy tekstet e pareuml u lexuan nga njeuml spikere me prejardhje nga Shqipeumlria e emigruar neuml Maqedoni kurse teksti i treteuml u lexua nga njeuml shqiptar maqedonas Ecuria tregon edhe qeuml i njeumljti spiker nuk ruan neuml peumlrgjitheumlsi teuml njeumljtin peumlrshpejtim Ky fakt eumlshteuml krejt normal madje siccedil ka veumlneuml neuml dukje Dankovičovaacute (1999) peumlrshpejtimi (i nyjeumltimit) faktikisht ndryshon edhe gjateuml teuml folurit brenda ccedildo fraze intonacionore 14 Siccedil ndodh neuml shembullin qeuml ai jep fjalia ldquoSmithrsquos strength crunched twelve strong trucksrdquo e

anglishtes e cila paraqet 6 rrokje dhe peumlrbeumlhet nga 32 tinguj zgjatet meuml shume sesa fjali e

japonishtes ldquokakashi to risurdquo po me 6 rrokje por me veteumlm 12 tinguj Por ky nuk eumlshteuml

problem qeuml na intereson sepse ne merremi me njeuml material gjuheumlsor pothuajse homogjen

Por nga ana tjeteumlr siccedil kuptohet vetiu ndikon jo pak substrati gjuheumlsor amtar

Graf 1 Peumlrshpejtimi i teuml folurit peumlr ccedildo spiker (sipas leximit teuml teksteve teuml sect 6)

75Speaking Rate

Grafiku 2 paraqet ecurineuml e peumlrshpeumljtimit teuml teuml folurit dhe teuml nyjeumltimit sipas vlerave mesatare teuml peumlrgjithshme peumlr ccedildo emision radiofonik Graf 2 Mesataret e peumlrshpejtimit teuml nyjeumltimit dhe teuml teuml folurit

Duke barazuar rezultatet tona me ato qeuml jepen neuml Pellegrino et al

(2011) peumlr shtateuml gjuheuml teuml tjera ku vlereumlsimet janeuml beumlreuml duke peumlrdorur pjeseuml teuml lexuara dhe matjet duke u mbeumlshtetur neuml rrokjen si njeumlsi bazeuml mund teuml shohim se cilin vend zeumlneuml spikereumlt e radiove teuml analizuara Peumlr teuml neumlnvizuar situateumln specifike teuml Radio Maqedoniseuml keumltu ndameuml rezultatet e spikeres (Maqedonia1) nga ato teuml spikerit maqedonas (Maqedonia2) Doli qarteuml si spikerja peumlrkon me Tiraneumln kurse spikeri i afrohet peumlrshpejtimit teuml spikerit teuml Radio Mali i Zi Vlereumlsimi i fundit qeuml duhet beumlreuml eumlshteuml se ngadaleumlsia e teuml folurit teuml spikereumlve teuml Radio Turqiseuml Serbiseuml dhe Bullgariseuml varet ndoshta edhe nga fakti qeuml peumlr keumlta spikereuml shqipja eumlshteuml gjuheuml e huaj e meumlsuar neuml meumlnyreuml teuml pilotuar dhe si e tilleuml eumlshteuml pak e peumlrdorur (ndoshta veteumlm neuml stu-diot radiofonike) kurse peumlr spikereumlt e Maqedoniseuml Malit teuml Zi dhe Koso-veumls shqipja eumlshteuml gjuheuml amtare dhe rezultatet pasqyrojneuml njeuml situateuml reale e

cila peumlrfshin edhe trajtat e natyrshme teuml ritmit teuml teuml folurit teuml vendit

Graf 3 Barazimi i Peumlrshpejtimit teuml nyjeumltimit teuml spikereumlve teuml shqipes me Peumlrshpejtimin e disa gjuheumlve teuml tjera (sipas Pellegrino et al 2011)

8Rrokje neuml sekondeuml

Tab 3 Zgjatja neuml sekonda teuml Grupeve frymeumlmarreumlse (me shifra teuml trashasheumlnohen vlerat meuml teuml uleumlta dhe meuml teuml larta peumlr ccedildo kategori)

Koheumlzgjatja neuml sekonda e Grupit frymeumlmarreumls (BGD)

n Minim Maksim Mesat σ Tirana1 2 369 1353 861 695 Tirana2 27 094 814 383 193 Tirana3 6 184 978 507 287

Mali i Zi1 9 106 672 337 201 Mali i Zi 2 11 139 859 413 185

Maqedonia1 7 283 554 314 109 Maqedonia2 7 103 465 309 129 Maqedonia3 13 089 381 260 094

Kosova 20 108 679 334 158 Serbia1 13 229 866 482 184 Serbia2 5 109 1131 469 395

Bullgaria1 12 197 739 484 209 Bullgaria2 10 273 627 452 121

Turqia1 13 230 1108 589 270 Turqia2 7 220 843 537 182

Tab 31 Zgjatja neuml sekonda teuml Pauzave frymeumlmarreumlse teuml brendshme (me shifra teuml trasha janeuml sheumlnuar vlerat meuml teuml uleumlta dhe meuml teuml larta peumlr ccedildo kategori)

Koheumlzgjatja neuml sekonda e Pauzeumls frymeumlmarreumlse teuml brendshme (IBP) n Minim Maksim Mesat σ

Tirana1 1 033 - - - Tirana2 26 016 045 029 005 Tirana3 5 025 038 031 006

Mali i Zi1 8 034 053 039 005 Mali i Zi 2 10 024 076 045 018

Turqia1 12 028 084 055 020 Turqia2 6 038 052 074 046

Tab 4 Radio Tirana teuml dheumlnat mbi tre spikereumlt

Spikeri 1 - sect 61 Spikerja 2 - sect 62

Grupi Frym

Zgjatja neuml sek

Pauzeuml neuml sek

Numri irrokjeve

Zgjatjaneuml sek

Pauzeuml neuml

Numri i rrokjeve

1 1353 033 99 814 033 55

2 369 25 463 029 33

3 Spikeri 3 430 033 28

4 978 031 57 475 033 27

5 635 038 44 371 029 28

6 546 039 29 126 024 8

7 453 026 31 599 032 42

8 25 025 16 642 037 39

9 184 15 347 034 22

10 479 031 35

11 344 030 23

12 510 031 38

13 378 028 26

14 163 022 12

15 152 023 11

16 116 026 7

17 511 029 32

18 094 024 6

19 596 030 44

20 475 031 31

21 684 029 49

22 129 025 6

23 418 045 29

24 358 030 24

25 244 020 17

26 179 016 11

27 244 14

sum 1722 030 124 10341 754 697

x 861 - 62 383 029 2581

σ 695 - 56 193 005 1366

Spikeri 3 - sect 63

sum 3046 159 192

x 507 031 32

σ 287 006 1627

Tab 41 Radio Tirana teuml dheumlnat e peumlrbashkeumlta

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

sum 15109 946 1013

x 431 029 2894

σ 262 005 1833

Tab 42 Radio Tirana Peumlrshpejtimi i nyjeumltimit dhe i teuml folurit Tab 5 Radio Mali i Zi teuml dheumlnat peumlr dy spikereumlt

Spikeri 1 - sect 64 Spikeri 1(2) - sect 65 Grupi Frym

Zgjatja neuml sek

Pauzeuml neuml sek

Numri i rrokjeve

Zgjatja neuml sek

Pauzeuml neuml sek

Numri i rrokjeve

1 521 043 29 859 049 52

2 672 034 37 544 031 34

3 12 036 7 338 034 22

4 106 040 6 139 024 10

5 429 037 26 217 068 14

6 395 053 25 44 034 23

7 23 039 13 438 076 19

8 126 037 8 445 039 31

9 44 26 365 032 22

10 362 065 24

11 403 24

sum 3039 319 177 455 452 275

x 337 039 1966 413 045 25

σ 201 005 1131 185 018 1118

Tab 51 Radio Mali i Zi teuml dheumlnat e peumlrbashkeumlta

Zgjatja neuml sek Pauzeuml neuml sek Numri i rrokjeve

sum 7589 771 452

x 379 042 226

σ 191 014 1127

Tab 52 Radio Mali i Zi Peumlrshpejtimi i nyjeumltimit dhe i teuml folurit

Spikeri

1 Spikerja

2 Spikeri

3 Spikereumlt 1+2+3

Articulation Rate 720 674 646 670

Speaking Rate 707 628 599 630

Spikeri

1 Spikeri1 (2)

Spikeri1+2

Articulation Rate 582 604 595

Speaking Rate 527 541 540

Tab 6 Radio Maqedonia teuml dhenat peumlr spikereumlt 1-2

Spikerja 1 - sect 66 Spikerja 1(2) - sect 67

Grupi Zgjatja neuml sek

Pauzeuml neuml sek

Numri i rrokjeve

Zgjatja neuml sek

Pauzeuml neuml sek

Numri i rrokjeve

1 554 036 37 465 029 29

2 284 028 17 274 031 18

3 310 039 22 452 035 30

4 283 031 19 272 033 21

5 333 040 24 375 032 26

6 421 030 25 227 024 16

7 228 14 103 7

sum 2413 204 158 2168 184 147

x 314 034 2257 309 030 21

σ 109 005 745 129 003 816

Tab 61 Radio Maqedonia teuml dhenat peumlr Spikerin 3

Spikeri 3 - sect 68 Grupi Frym

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

1 221 026 13

2 114 024 6

3 267 033 16

4 308 036 18

5 301 071 17

6 197 029 12

7 301 039 15

8 089 030 5

9 177 030 10

10 369 037 27

11 370 040 20

12 291 035 17

13 381 24

sum 3386 430 200

x 260 035 1538

σ 094 012 635

Tab 62 Radio Maqedonia teuml dheumlnat e peumlrbashkeumlta

Tab 63 Radio Maqedonia Peumlrshpejtimi i nyjeumltimit dhe i teuml folurit

Spikerja

1 Spikerja

1(2) Spikeri

3 Spikereumlt1+2+3

Tab 7 Radio Kosova teuml dheumlnat e spikerit

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

1 546 019 312 231 034 153 582 030 354 110 032 55 390 030 86 282 032 197 313 24 8 544 018 329 679 024 46

10 241 156 1411 204 14

12 263 033 1813 207 14

14 387 035 2715 351 036 2116 186 027 1217 286 026 1718 339 034 2019 448 033 2820 108 7

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

sum 7967 818 505

x 295 034 1870

σ 110 009 760

Tab 71 Radio Kosova teuml dhenat e peumlrbashkeumlta peumlr ccedildo grup teuml teuml folurit

Tab 72 Radio Kosova teuml dhenat e peumlrbashkeumlta

Zgjatja neuml sek

Pauzeuml neuml sek

Numri i rrokjeve

sum 6697 599 407

x 334 037 2035

σ 158 032 1036

Tab 73 Radio Kosova Peumlrshpejtimi i nyjeumltimit dhe i teuml folurit

Spikeri 1

Articulation Rate 607

Speaking Rate 557

Tab 8 Radio Serbia teuml dhenat peumlr njeuml spikere

Grupi Frym

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

Zgjatjaneuml sek

Pauzeuml neuml

Numri i rrokjeve

1 818 026 39 1131 031 59

2 448 031 26 109 034 5

3 452 039 26 503 029 26

4 481 045 26 318 033 16

5 866 041 47 288 16

6 409 025 19 122

7 542 030 27

8 229 031 13

9 312 034 20

10 542 032 26

11 486 038 23

12 372 028 17

13 317 16

sum 6274 40 325 2349 127 122

1 Zgjatja

neuml sek 1 Pauzeuml neuml sek

1 Numri i rrokjeve

2 Zgjatjaneuml sek

2 Pauzeuml

neuml sek

2 Numri i rrokjeve

3 Zgjatjaneuml sek

3 Pauzeuml

neuml sek

3 Numri i rrokjeve

4 Zgjatjaneuml sek

4 Pauzeuml

neuml sek

4 Numri i rrokjeve

sum 2454 177 137 1668 198 106 470 033 32 2105 191 132 x 350 029 1957 417 066 265 235 - 16 300 031 1885 σ 169 005 1122 231 078 1552 039 - 282 118 004 760

x 482 033 25 469 031 244

σ 184 006 931 395 002 2071

Tab 81 Radio Serbia teuml dheumlnat e peumlrbashkeumlta

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i Rrokjeve

sum 8623 527 447

x 479 032 2483

σ 246 005 1374

Tab 82 Radio Serbia Peumlrshpejtimi i nyjeumltimit dhe i teuml folurit

Spikerja

1 Spikerja

1 (2) Spikerja

Tab 91 Radio Bullgaria teuml dheumlnat peumlr dy spikereumlt

Spikerja 1 - sect 612 Spikerja 2 - sect 613

Grupi Frym

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

Zgjatjaneuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

1 739 047 35 313 039 12

2 483 034 21 627 058 30

3 197 048 9 428 045 23

4 872 044 41 503 065 22

5 207 034 10 467 029 24

6 657 034 29 273 066 13

7 503 052 24 432 041 20

8 297 032 14 329 031 16

9 380 044 15 578 074 28

10 581 051 29 578 20

11 344 035 15

12 550 24

sum 581 455 266 4528 448 208

x 484 041 2216 452 049 208

σ 209 007 1deg05 121 016 592

Tab 92 Radio Bullgaria teuml dheumlnat e peumlrbashkeumlta

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i Rrokjeve

sum 10338 903 474

x 469 045 2154

σ 172 012 827

Tab 93 Radio Bullgaria Peumlrshpejtimi i nyjeumltimit dhe i teuml folurit

Spikeri 1 Spikeri 2 Spikeri 1+2

Tab 10 Radio Turqia teuml dheumlnat peumlr dy spikereumlt

Spikeri 1 - sect 614 Spikerja 2 - 615

Grupi Frym

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

Zgjatjaneuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

1 732 028 40 496 052 25

2 515 073 26 499 042 26

3 1108 032 63 220 123 11

4 366 084 19 573 049 29

5 576 073 35 581 145 32

6 1048 035 55 843 038 41

7 230 053 12 551 29

8 521 066 30

9 62 083 33

10 749 057 35

11 238 045 13

12 402 035 24

13 554 32

sum 7659 664 417 3763 449 193

x 589 055 3207 537 074 27251

σ 270 020 1473 182 046 901

Tab 101 Radio Turqia teuml dheumlnat e peumlrbashkeumlta

Zgjatja neuml sek

Pauzeumlneuml sek

Numri i rrokjeve

sum 11422 1113 610

x 571 061 305

σ 239 031 1295

Tab 102 Radio Turqia Peumlrshpejtimi i nyjeumltimit dhe i teuml folurit

5 Sheumlnime gjuheumlsore

Vijojneuml disa prej dukurive gjuheumlsore kryesore duke marreuml si pikeuml referimi dhe si model shqipen e radio Tiraneumls me teuml cileumln do teuml krajasojmeuml realizimet e tjera teuml ndara neuml dy grupe Neuml grupin e pareuml hyn teuml folurit e spikereumlve qeuml kaneuml shqipen si gjuheuml amtare (emisionet e radiove teuml Koso-veumls Malit teuml Zi dhe Maqedoniseuml) neuml teuml dytin hyjneuml spikereumlt e tjereuml teuml cileumlt peumlrdorin shqipen si gjuheuml teuml huaj (emisionet e radiove teuml Bullgariseuml Serbiseuml dhe Turqiseuml) Ndryshimet fonetike kryesore sipas deumlgjimit dalin krejteuml-sisht neuml pah neuml cileumlsineuml e fonemave zanore15 neuml nyjeumltimin e bashkeumltingeuml-lloreve dhe neuml intonacion por neuml keumlteuml paragraf do teuml peumlrshkruhen veteumlm dukuriteuml kryesore qeuml dallojneuml ose bashkojneuml informatoreumlt

51 Radio Tirana Dy spikereumlt e radio Tiraneumls ndryshojneuml si nga pikeumlpamja e peumlrshpejtimit teuml nyjeumltimit ashtu edhe nga meumlnyra e shqiptimit Siccedil deumlshmojneuml tekstet spikeri nyjeumlton neuml meumlnyreuml meuml teuml qarteuml dhe tregon meuml pak rindertime fonetiko-fonologjike neuml teuml folurit e vet dukuriteuml qeuml para-qiten janeuml fshirja pothuajse e rregullt e euml-seuml seuml patheksuar neuml pozicion fun-dor dhe neuml mes teuml fjaleumls [anʹtaɾət] [təmʹetha] neutralizimi i kundeumlrveumlnies

rr~r reduktimi i diftongut zbriteumls -ij neuml -i pozicion fundor shqiptimi i e-seuml si [ə] para hundoreve [vənd] lsquovendrsquo [kuʹvənd] lsquokuvendrsquo16 efekte teuml sand-

15 Por nuk eumlshteuml ky vendi peumlr analizeumln fonetike teuml tingujve Ndryshimet neuml sistemet zanore teuml

shqipes dhe teuml kosovarishtes u vuneuml tashmeuml neuml dukje prej Moosmuumlller Granser 2006

kurse peumlr sa i peumlrket VOT-it nga Belluscio 2002 16 Dodi (2004222) pohon se ldquoNorma e drejtshkrimit peumlr fjaleumlt me e+bashkeumltingeumlllore hundore eumlshteuml

vendosur peumlr gjuheumln e shkruar neuml gjuheumln letrare Neuml gjuheumln e radios teuml televizionit teuml teatrit keumlsaj

norme me disa leumlkundje i peumlrgjigjet edhe shqiptimirdquo dhe meuml pas ldquoNorma e drejtshqiptimit mbi

hit [pəɾˏmezdiskuʹtimit] spikerja paraqet teuml njeumljtat dukuri por neuml nivel meuml

teuml larteuml efekti i sandhit del meuml shpesh ashtu si edhe fshirja e euml-seuml seuml patheksuar neuml vende teuml ndryshme pra shtohet fshirja e h-seuml brenda dhe neuml fund teuml fjaleumls [ʹʃpɾeu] lsquoshprehursquo [ndəɾʹko] lsquondeumlrkoheumlrsquo reduktimi (jo i rre-

gullteuml) i -a-seuml neuml togzanorin -ua- ftueumlr zhvillueumlra u realizueumln por u respektua u numeumlrua shurdhimi i bashkeumltingeumllloreve teuml zeumlshme neuml fund teuml fjaleumls [ɾuk] lsquorrugeumlrsquo [intenʹsif] lsquointensivrsquo leumlkundja neuml shqiptimin e c-seuml si

[ʧ] proccedilesin ~ proceset peumlr efektin e izokroniseuml theksore fuqia e theksit beumln qeuml teuml tkurren tingujt dhe rrokjet si neuml [baʹʃoɾtja] lsquobashkeumlshortjarsquo

[ɟatiʹviti] lsquogjateuml keumltij vitirsquo [ɟicyteʹtaɾət] lsquogjitheuml qytetareumltrsquo

52 Radio Mali i Zi Shqipja e peumlrdorur nga spikeri i keumlsaj radioje nga ana deumlgjimore i ngjan asaj teuml spikerit maqedonas peumlr intonacionin peumlr cileumlsineuml e zanoreve peumlr shqiptimin neuml peumlrgjitheumlsi Megjithateuml kjo paraqet disa tipare teuml veccedilanta Togzanori ua ashtu si edhe neuml spikereuml teuml tjereuml mund teuml kalojeuml neuml [uə]~[u] [eʹhuəj] [ ʹɾujtjes] [r]gt[ɾ] por ruan vetineuml e bashkeuml-

tingeumlllores njeumldridheumlse j para zanoreve ka prirje teuml mos shqiptohet [proektliɈit] lsquoprojektligjitrsquo [paʹlee] lsquopa lejersquo [dotəʹet] lsquodo teuml jeteumlrsquo [ʹtemi] lsquoteuml

jemirsquo -en- ruhet si e tilleuml kuvendin por ndonjeumlhereuml peumlson edhe kalimin neuml [ə] [rənd] lsquorendrsquo h nuk peumlson fshirje zanoret e patheksuara mund teuml qendeumlrzohen neuml [ə] nyjeumltimi i l paraqet qiellzoreumlzim teuml ndjesheumlm [ļ] ~ [ʎ] [eʎavʹdiʃme] lsquoe lavdishmersquo sandhi keumltu nuk paraqitet del rralleuml ndonjeuml

shembull zeumlshmimi [mjeʹdizi] ose shurdhimi fundor teuml baskeumltingeumllloreumlve

[tus] lsquoTuzrsquo efekti i sandhit nuk shfaqet ndikimi i gegeumlrishtes paraqitet p sh neuml kalimit ɲ gt [n] dhe teuml togut bashkeumltingeumlllor mb gt m [ʃumʹkomshe] lsquoshumeumlkombeumlshersquo [ˏdymienimʹethjet] lsquodymijenjeumlmbeumldhjeteumlrsquo

53 Radio Maqedonia Konsiderojmeuml keumltu veteumlm materialin tepeumlr teuml shkurtur teuml spikerit me origjineuml maqedonase duke qeneuml se teuml folurit e spikeres i ngjan atij teuml spikereumlve shqiptareuml teuml peumlrshkruar neuml 51 Edhe keumltu veumlrehet fshirja pothuajse e ploteuml e euml-seuml seuml patheksuar fundore dhe neuml

bazeumln e formave me e po peumlrhapet gjithnjeuml e meuml shumeuml jo veteumlm neuml shqiptimin e kujdessheumlm

(neutral) por edhe neuml ateuml bisedorrdquo Pra peumlr sa i peumlrket euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokje jonistore

shkruan ldquoMjetet e komunikimit masiv radioja televizioni filmi si edhe shkolla peumlr nor-

meumln e gjuheumls letrare orientohen neuml keumlto raste nga norma e gjuheumls seuml shkruar duke e ruajtur

neuml shqiptim keumlteuml zanorerdquo Por me sa duket dhe sipas deumlshmiseuml seuml materialeve tona dhe teuml

transkriptimeve sot situata eumlshteuml krejt e ndryshme

shumeuml raste teuml saj neuml pozicion teuml brendshme teuml fjaleumls si edhe shqiptimi i disahersheumlm i ə si [e] Dridheumlsja r neutralizohet me ɾ por kjo e fundit nuk ka prirje teuml shqiptohet si tingull peumlrafrues feumlrkimorja h shqiptohet me ferkim teuml ndjesheumlm por neuml kontekst ndeumlrzanor ka prirje teuml kalojeuml neuml zero diftongu zbriteumls -ij ka prirje teuml shqiptohet -i neuml pozicion fundor Veumlrehet gjithashtu ndikimi i sandhit [ˏsodəʒbəɾealiʹtet] lsquosot eumlshteuml beumlreuml realitetrsquo me

fshirjen e tingujverrokjeve si neuml [midizʹmaʧeonizetheʃipʹɾis] lsquomidis Maqe-

doniseuml dhe Shqipeumlriseumlrsquo

54 Radio Kosova Peumlr shqipen e Kosoveumls kemi pak teuml dheumlna peumlr teuml shprehur njeuml mendim teuml peumlrgjithsheumlm Radion e Kosoveumls nuk arriteumlm ta deumlgjonim neuml internet dhe lajmin e veteumlm qeuml kemi peumlrdorur e kemi gjetur rasteumlsisht Ai nuk eumlshteuml i mjaftuesheumlm peumlr teuml dheumlneuml peumlrfundime por na jep padyshim mundeumlsi peumlr teuml neumlnvizuar a) fshirjen pothuajse teuml rregullteuml teuml euml-seuml fundore dhe neuml shumeuml raste neuml pozicion teuml brendsheumlm qendeumlrzimin e zanoreumlve neuml drejtim teuml ə [ɲəɫosjen] lsquonjollosjenrsquo shqiptimi mjaft i rregullt i q-seuml dhe gj-seuml si [ʨ ~ ʧ] dhe [ʥ ~ ʤ] fshirja e h-seuml neuml pozicione teuml ndryshme shqiptimi i ɾ si tingull njeumldridheumls dhe jo si aproksimante peumlrceptimi i shurdhimit teuml bashkeumltingeumllloreve teuml zeumlshme si [ˏnuktoʹtje(t)]

lsquonuk do teuml jeteumlrsquo [dymijeʹθjetes] lsquodymijeuml e dhjeteumls ruajtja e shqiptimit teuml e-

seuml para bashkeumltingeumlllore hundore [ʹvendit] lsquovenditrsquo zeumlshmimi paravajteumls neuml

kontekst sonor lidhur edhe me efektin e sandhit [ˏpavaɾʹsizeka(n)] lsquopava-

reumlsiseuml e kaneumlrsquo [pazvenʹdimi(t)] lsquopas vendimitrsquo

55 Radio Serbia Peumlr radiot neuml teuml cilat shqipja peumlrdoret nga foleumls qeuml e kaneuml si gjuheuml teuml huaj ndeumlrvepron neuml shqiptimin e tyre edhe i ashtuquajturi substrat gjuheumlsor teuml gjuheumls amtare ateumlhereuml keumlto sheumlnime duhej teuml pajiseshin edhe me analizeuml krahasuese teuml struktureumls fonetiko-fonologjike teuml bullga-rishtes serbishtes dhe turqishtes (keumlto dy gjuheumlt e fundit paraqesin pra edhe strategji kohore nga shqipja duke qeneuml gjuheuml me izokroni silabike dmth syllabic-timed) pse peumlrveccedil ritmit dhe intonacionit ndikime do teuml veprojneuml edhe neuml nivelin fonologjik dhe fonetik teuml cilit i mbivendoset shqipja

Spikerja e radio Serbiseuml paraqet fshirjen e rregulteuml teuml ə fundore por ruajtjen pothuajse komplete teuml saj neuml pozicion teuml brendsheumlm shqiptimin e q-seuml dhe teuml gj-seuml si [ʨ]~[ʧ] [ʥ]~[ʤ] Nuk duket se vepron shumeuml dukuria e qendeumlrzimit teuml zanoreve teuml patheksuara struktura rrokjesore teuml fjaleumlve neuml peumlrgjitheumlsi ruhet mireuml ashtu edhe nyjeumltimi i h (e cila neuml prani teuml zanoreve teuml peumlrparme ka prirje teuml shqiptohet si [ccedil] veumlrehet zeumlshmimi i fish-

keumlllores s para bashkeumltingeumllloreve teuml zeumlshme [səɾbiz boɾis] lsquoSerbiseuml Bo-rishelliprsquo [azɲə] lsquoasnjeumlrsquo [aznəmaɾs] lsquoas neuml marsrsquo teumlrheqja e theksit nga rrokja e fundit neuml rrokjen paraprireumlse [at] lsquoatarsquo thyerja vokalike e o-seuml neuml rastin e [kəɾkwojm] lsquokeumlrkojmeumlrsquo shqiptimi i l-seuml si [l]~[ʎ] [teʎegɾamin] [ʎiɾimiddotn] shurdhim neuml pozicion fundore teuml bashkeumltingeumllloreumlve [təmaθ] veumlshtireumlsi neuml nyjeumltimin e togut ng- [enəguʃəɫimit] lsquoe ngusheumlllimitrsquo

56 Radio Bullgaria Materiali i analizuar nuk eumlshteuml ai i tipit teuml lajmeve teuml mirefillta spikeret lexojneuml tekste qeuml u drejtohen deumlgjuesve teuml rubrikeumls lsquoKutia postarersquo keumlshtuqeuml shpejteumlsia e teuml folurit ndoshta eumlshteuml disi meuml e uleumlt lidhur si me tipologjineuml e lsquolajmitrsquo edhe me peumlrmbajtjen e tij Teumlrheq veumlmendjen sidomos theksi i forteuml i bullgarishtes si edhe izokronia theksore e keumlsaj gjuhe (Dimitrova 1997 Barry dhe Andreevna 2001) Peumlr faktin se spikeret lexojneuml shumeuml ngadaleuml ato ruajneuml neuml njeuml nivel teuml larteuml rrokjet dhe madje shtojneuml edhe disa tinguj zanoreuml teuml cileumlt me sa duket rikrijojneuml struktureumln tipike teuml bullgarishtes e cila si gjuheuml paraqet njeuml strategji kohore qeuml neuml disa aspekte ndryshon nga ajo e shqipes Rreth peumlrdorimit teuml shqipes standarde neuml emisionet e Radio Bullgariseuml kemi neuml dispozicion peumlrshkrimin e beumlreuml nga Bejleri (2002) neuml teuml cileumln shqyrtohet aspekti fonetik morfologjik sintaksor dhe leksikor i shqipes seuml peumlrdorur neuml emisione Ndoneumlse autorja peumlrqendrohet mbi normeumln gjuheumlsore peumlrsa i peumlrket fonetikeumls edhe ajo veuml neuml dukje disa dukuri me teuml cilat pajtohemi Peumlr sa na peumlrket keumltu Spikerja 1 paraqet njeuml shqiptim i cili nxjerreuml meuml shumeuml neuml pah ndikimin e bullgarishtes sesa Spikerja 2 Trajtat kryesore janeuml shqiptimi i bashkeumlntigeumllloreve q gj si ccedil xh (sidomos Spikerja 1) miccedilt faccedilen ccedileuml tunxhatjeta dexhues suxherimet shurdhimi i bashkeumlntingeumllloreve teuml zeumlshme neuml fund teuml fjaleumls i math funteuml njereumls prirja drejt qiellzoreumlzimit teuml bashkeumltingeumllloreve para zanoreve teuml larta tjyre (lt tyre) dhe teuml togjeve tj si [c] dhe dj di- dy- si [Ɉ] fshirja e euml-seuml fundore (por me peumlrjashtime) fshirja e euml-seuml neuml pozicion teuml brendsheumlm mir[euml]njohjen Shqip[euml]ri qendeumlrzimin e zanoreve teuml patheksuara (agteuml) nderueumlr emisjoneumlve Bullgeumlri krijueumlr kalimi i euml-seuml seuml patheksuar neuml e persheumlndes perzemeumlrisht te (ltteuml) shteseumln apo ndeumlrfutjen e njeuml tingulli eufonik neuml disa raste sot a nderin te programite neuml funteuml shkurteuml njeuml vendeuml intereseuml peumlrdorimi i mbiemrit pronor me nyjeuml teuml peumlrparme emisjonet e tona materjalet e tona miccedilt e taneuml emisjonet teuml tona neutralizimi i opozicionit r~ rr regullisht ruajtja e h-seuml (si [h] ose si [x] neuml teuml gjitha kontekstet Peumlr sa i peumlrket rangut teuml shpejteumlsiseuml seuml teuml folurit dhe teuml nyjeumltimit (matjet jepen neuml tabelat e meumlsipeumlrme) shqipja e keumltyre spikereve arrin nivelin meuml teuml uleumlt brenda kampionit teuml analizuar por siccedil thameuml

kjo ndoshta eumlshteuml lidhur me tipologjineuml e lsquolajmitrsquo dhe me kontekstin

57 Radio Turqia Turqishtja ashtu si serbishtja eumlshteuml gjuheuml me izo-kroni silabike keumlshtu spikereumlt e radio Turqiseuml peumlrveccedil intonacionit teuml sub-stratit turk paraqesin njeuml nivel teuml larteuml teuml ruajtjes seuml struktureumls rrokjesore teuml shqipes kjo ndoshta si rezultat e strategjiseuml teuml izokroniseuml silabike e cila tregon keumlshtu prirjen peumlr njeuml shqiptim sa meuml teuml rregullt teuml teuml gjitha rrokjet dmth kemi keumltu erozion rrokjesor shumeuml teuml vogeumll Megjithateuml edhe neuml dy materialet qeuml kemi analizuar paraqiten dukuri qeuml u takuan tashmeuml neuml materialet e tjera si fshirja e euml-seuml fundore e cila ruhet mjaft mireuml neuml po-zicion teuml brendsheumlm nyjeumltimi i r si [ɾ] jemi pra neuml prani teuml teuml njeumljtit neu-tralizim qeuml kemi veumlneuml re edhe neuml spikereuml teuml tjereuml por me ruajtjen e tipareve teuml bashkeumltingeumlllores njeumldridheumlse dhe jo teuml peumlrafrueses [ɹ] shurdhimi i

bashkeumltingeumllloreve teuml zeumlshme neuml fund teuml fjaleumls [juk] lsquojugrsquo [funt] lsquofundrsquo ruajtja pothuajse e ploteuml e h e cila paraqitet me feumlrkim teuml forteuml dhe grykor [x] reduktimi i togzanorit ua gt [uə] zgjatja e zanoreve neuml vende qeuml nuk ja-neuml teuml natyrshme peumlr shqipen [təgazit] lsquoteuml gazitrsquo [semˊbiplatˊformat] lsquose mbi platformatrsquo [ˊpapilot] lsquopa pilotrsquo fshirja e tingujve teuml tjereuml dhe teuml rrokjeve [dekˊɾat] lsquodeklarateumlrsquo [dekɾəˊatən] lsquodeklarateumlnrsquo [paɾleməˊɾimeve] lsquoparalajmeumlrimeversquo Me sa duket shqiptimi i j-seuml neuml po-zicion pas zanoreve lidhet me nivelin fonologjik teuml turqishtes (Goumlksel 2005) si neuml rastin e sapo transkriptuar teuml fjaleumls lsquoparalajmeumlrimeversquo dhe neuml disa teuml tjera [ˊlaemit] ashtu si edhe prania e njeuml zanoreje protetike para disa togjesh bashkeumltingeumllloresh [pjesaegˊɾeke] lsquopjesa grekersquo [ɾadjuegɾeke] lsquoradio grekersquo

58 Peumlrfundim

Me sa duket ashtu siccedil ndodh sipas teoriseuml seuml valeumlve neumlse konsi-derohet Shqipeumlria si qendeumlr gjuheumlsore verifikohet pikeumlrisht se aty veprojneuml ndryshime divergjente nga rratheumlt periferikeuml ku me sa duket ruhen trajta dhe dukuri qeuml neuml qendeumlr kaneuml evoluar njeuml risi ose janeuml zhdukur si psh mosnyjeumltimi i h-seuml neutralizimi i kundeumlrveumlnies r~rr dhe shqiptimi i r-seuml si tingull peumlrafrues [ɹ] reduktimi i togzanorit ua gt ueuml gt u shqiptimi i grupit en si eumln prirja peumlr teuml shqiptuar c dhe ɟ si [ʨ] [ʥ] deri neuml [ʧ] [ʤ] ndry-shimi i ritmit neuml drejtimin e njeuml rritjeje teuml shpejteumlsiseuml seuml nyjeumltimit dhe teuml teuml folurit Keumlshtu ndodh qeuml shqipja e folur neuml Kosoveuml Maqedoni dhe neuml Ma-lin e Zi vazhdon teuml ruajeuml disa trajta fonetike teuml cilat neuml shqipen e Shqipeuml-

riseuml janeuml duke ndryshuar Kjo pra ka teuml beumljeuml edhe me lsquotreguesitrsquo e standardit neuml shqiptim teuml cileumlt vazhdojneuml teuml mos merren parasysh neuml tekstet e cituar teuml fonetikeumls kushtuar shqipes Nga ana tjeteumlr duhet neumlnvizuar se shqiptimi i spikereumlve teuml soteumlm (por edhe neuml brezin e ri) eumlshteuml duke u larguar nga trajta e shkruar e gjuheumls Kjo prirje ka gjasa teuml vazhdojeuml edhe meuml tej neuml teuml ardh-men aq sa edhe peumlr shqipen mund teuml keteuml njeuml shkeumlputje meuml teuml thelleuml midis teuml folurit dhe teuml shkruarit ccedilka do teuml krijojeuml edhe meuml probleme neuml peumlr-dorimin korrekt teuml gjuheumls seuml shkruar Sot e keumlsaj dite neuml peumlrdorimin e gju-heumls seuml shkruar neuml rrjetet shoqeumlrore teuml internetit por edhe nga peumlrvoja joneuml reale mund teuml veumlrehen p sh probleme neuml shkrimin e q-seuml dhe teuml ccedil-seuml (qeuml shpeshhereuml ngateumlrrohen) teuml r-seuml dhe teuml rr-seuml teuml euml-seuml dhe teuml e-seuml teuml h-seuml etj Pra neuml diskutimet (polemike) peumlr rishikimin e standardit peumlr ldquoreformati-minrdquo e tij dhe peumlr njeuml riformulim teuml disa trajtave teuml standardit teuml soteumlm nuk duhet teuml harrohen risiteuml gjuheumlsore qeuml vihen re neuml gjuheumln e folur si edhe nuk mund teuml mos mbahet parasysh fakti qeuml sot shqipja dhe peumlrdorimi i saj nuk janeuml kufizuar veteumlm brenda kufijve teuml Shqipeumlriseuml dhe teuml Kosoveumls ajo shtri-het edhe meuml tej neuml vende teuml tjera shqipfoleumlse por edhe neuml ldquoishuj gjuheumlsoreumlrdquo qeuml peumlrbeumljneuml rrjetin e redaksive teuml radiove ndeumlrkombeumltare ku shqipja peumlr-doret prej jo-shqiptareumlve por edhe nga shqiptareuml qeuml jetojneuml jashteuml vendit pas meumlrgimit teuml fillimit teuml viteve rsquo90 ose edhe meuml pareuml Neuml keumlto vende lsquovir-tualersquo sot shqipja e folur dhe e peumlrdorur neuml shumeuml raste peumlrputhet dhe pas-qyron standardin madje edhe meuml shumeuml se sa respektohet neuml djepin e tij ateumlhereuml ndoshta energjiteuml duhen harxhuar jo peumlr njeuml rishikim teuml bazeumls dia-lektore teuml standardit ose peumlr njeuml ldquostandard teuml rirdquo por tash peumlr mosprishjen e sistemit teuml krijuar me mund gjateuml dyzet viteve teuml fundit Standardi sot bash-kon jo veteumlm shqiptareumlt neuml teuml gjitha vendet por vazhdon teuml jeteuml mjet komu-nikimi ndeumlrkombeumltar neuml nivele dhe kontekste teuml ndryshme ashtu siccedil ka veuml-neuml mire neuml dukje Prifti (2005 2009) ndeumlr teuml cilat hyjneuml edhe emisionet ra-diofonike ndeumlrkombeumltare teuml drejtuara shqiptareumlve kudo qeuml janeuml17

6 Tekstet dhe transkriptimi

Peumlr transkriptimin e teksteve nuk u zgjodh transkriptimi fonetik neuml meumlnyreuml qeuml materialet teuml jeneuml teuml kuptueshme nga njeuml numeumlr sa meuml teuml gjereuml

17 ldquoShqipja standarde eumlshteuml proneuml dhe mjet i peumlrbashkeumlt komunikimi i gjitheuml shqipfoleumlsve

kudo qeuml teuml ndodhen duke peumlrfshireuml madje dhe ata teuml cileumlt e nxeumlneuml ateuml si gjuheuml L2 (Prifti

2009115)

lexuesish dhe sidomos peumlr teuml neumlnvizuar se ato nuk i peumlrkasin veteumlm fusheumls seuml fonetikeumls por edhe fushave teuml tjera teuml gjuheumlsiseuml Faktikisht ato mund teuml shfryteumlzohen nga studiuesit e komunikimit nga morfologeumlt sintaksologeumlt leksikologeumlt sociolinguisteumlt historianeumlt e gjuheumls etj Duke qeneuml se ky eumlshteuml eksperimenti i pareuml i keumltij lloji peumlr gjuheumln shqipe dhe duke propozuar keumltu krijimin e njeuml arkivi teuml teuml folurit radiofonik u mor si shembull peumlrvoja shken-core e disa projekteve si LIR (Lessico dellrsquoItaliano Radiofonico = Leksiku i Italishtes Radiofonike) dhe CLIPS (Corpora e Lessici dellrsquo Italiano Parlato e Scritto = Korpuset dhe Leksikeumlt e Italishtes seuml Folur dhe teuml Shkruar)18 pikeumlrisht peumlr transkriptimet u mor si bazeuml Savy (2005) por peumlr qeumlllimet tona teuml pranishme nuk zgjodheumlm transkriptimin drejtshkrimor siccedil propozon me shpjegime Savy as kemi aplikuar teuml gjitha teknikat qeuml ajo propozon dhe qeuml u peumlrdoreumln neuml CLIPS Neuml 15 tekstet qeuml vijojneuml transkriptimet u beumlneuml neuml meumlnyreuml perceptuese (shpeshhereuml duke u mbeumlshtetur si neuml peumlrdorimin e sonogrameve edhe neuml deumlgjimin e ngadaleumlsuar) duke veumlneuml neuml dukje njeuml sasi dukurish teuml fshehura si psh fshirjen e tingujve teuml rrokjeve shurdhimin zeumlshmimin pauzat ndeumlrprerjen gabime shqiptimi etj Nuk u peumlrdoreumln shenjat e pikeumlsimit thjeshteuml peumlr teuml ruajtur konkretisht ndarjen e fjalive neumlpeumlrmjet frymeumlmarrjeve (lidhja e frymeumlmarrjeve me shenjat e pikeumlsimit mund teuml verifikohet duke krahasuar keumlto transkriptime me lajmet e shkruara qeuml jepen neuml notat 19-21 ashtu siccedil janeuml botuar neuml faqet e internetit U peumlrdor metoda skedimi dhe njeuml pjeseuml e shenjave qeuml peumlrdoren neuml Savy (2005)

+ sheumlnon fjaleumlt e pambaruara ndeumlrpr+ lsquondeumlrprerjersquo _ sheumlnon njeuml ndeumlrprerje teuml brendshme emi_sionet sheumlnon gabime neuml shqiptim ose lapsuse duke neumlnvizuar qeuml nuk janeuml

gabime shtypi sheumlnon nisjen falso e teuml folurit pauza ndeumlrprereumlse teuml shqiptimit | sheumlnon njeuml pauzeuml teuml shkurteumlr por pa frymeumlmarrje || sheumlnon njeuml pauzeuml teuml gjateuml por pa frymeumlmarrje

ltbreath 032gt

sheumlnon vendin ku foleumlsi merr frymeuml me zgjatjen neuml sekonda teuml frymeumlmarrjes po me teuml njeumljtat kllapa sheumlnohet edhe ccedildo tjeteumlr sinjal joverbal si kollitja teuml qeshurit kliket me gjuheuml (nck) pastri-min e fytit etj ccedildo tingull tjeteumlr sheumlnohet me ltvocalgt (por neuml ma-terialin toneuml nuk paraqiten raste teuml tilla)

RD Radio is Informacion-sheumlrbim

KOM Koment

18 Edhe keumlto projekte siccedil pohon Savy (2005) u mbeumlshteteumln faktikisht mbi peumlrvojeumln ndeumlr-

kombeumltare

61 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI TIRANA Numri i dialogut 1 DATA 20111229 Numri i emisionit 1 ZGJATJA 1752 sec REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio

radiofonike RADIO TIRANA PER

BASHKATDHETARET

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111229

INFORMATORI p1

m KOM G Belluscio

STR = breath groups 2

Kryeministri Berisha dhe bashk[euml]shortja e tij zonja Liri Berisha dhān[euml] sot njeuml pritje peumlr an[euml]tareumlt e kabinetit qeveritār me rastin e festeumls seuml fundvitit | duke neumlnvizuar se gjat[euml] kti[j] viti jan[euml] realizuar me ambicje teuml gjith[euml] objektivat e parashikuara | kryeministri Berisha faleumlnderoj an[euml]tareumlt e qeverīs[euml] ltbreath 030gt peumlr mbeumlshtetjen de peumlr kushtimin e tyre neuml realizimin e reformave teuml m[euml]dhā

62 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI TIRANA Numri i dialogut 2 DATA 20111229 Numri i emisionit 1 ZGJATJA 11095 sek REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio

BASHKATDHETARET

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111229

INFORMATORI p1 Enida Sinanaj f KOM G Belluscio STR = breath groups 27

Kryeministri Berisha dhe bash[keumlsh]ortja e ti[j] zonja Liri Berisha dhan[euml] nj[euml] pritje koktej peumlr

an[euml]tar[euml]t e qeveris[euml] me rastin e mbylljes seuml kti[j] viti dhe ardhjes seuml vitit e ri dymije-

dymbeumldhjet[euml] ltbreath 033gt kryeministri shpre[h]u mir[euml]njohje peumlr gji[theuml] qytetareumlt sh[q]iptār peumlr

puneumln dhe sakrificat e tyre gjat[euml] [keuml]ti[j] viti ltbreath 025gt peumlr punonj[euml]sit e administratez zyrtare

| dhe bashk[euml]pun[euml]toreumlt [e] tyre duke i ftueumlr peumlr teuml vazhdueumlr ltbreath 028gt peumlrpjekjet e peumlr-

bash[keuml]ta neuml zhdo fush[euml] | p[euml] r[e]alizimin e preuml[j]ektit meuml madhōr | Sh[q]ip[euml]ria veumlnd i

zhvilluar ltbreath 031gt kryeministri vler[euml]soi kontributin e teuml gjī[theuml]ve | peumlr proccedilesin e reformave

t[euml] gjithā[n]shme ltbreath 025gt teuml ndeumlrmar[r]a gjat[euml] kti[j] vitī ltbreath 021gt k[euml]to reforma

neumlnvizoj ai | beumln[euml] teuml mundur qeuml ky veumlnd i vogeumll me nji ekonomi jo t[euml] reumlnd[euml]sishme

kra[h]asueumlr me veumlndet e m[euml]dha teuml zhvillueumlra ltbreath 031gt neuml njeuml ko[heuml] teuml krizeumls meuml teuml thell[euml]

| q[euml] Europa ka njohur teuml peumlrformoj[euml] | teuml funksionoj[euml] normalisht dhe teuml mos njo[heuml] krizeumln dhe

teuml r[e]alizoj[euml] me ambicje ltbreath 033gt t[euml] gjitha objektivat e parashikueumlra neuml programin e saj

n[j]euml vit meuml pār[euml] ltbreath 029gt kryeministri e cileumlsoj k[euml]teuml vit si mjaf[t] t[euml] reumln[deuml]sisheumlm neuml

aspektin e reformave teuml ndeumlrmar[r]a neuml teuml gjitha fushat ltbreath 028gt ai vler[euml]soi reformat struk-

turore si ndeumlr meuml t[euml] reumlnd[euml]sishmet qeuml du[h]esheumln ndeumlrmār[reuml] ltbreath 024gt kryeministri tha se

ambicjet e kti[j] viti ishin teuml meumldha | dhe ndeumlr ko[heuml] evidentoi dy nga proceseumlt e meumldhā teuml kti[j] viti

ltbreath 029gt zgjidhjet lokale gja[teuml] teuml cilave u respektua kushtetuta dhe zhdo vot[euml] e

qyteumltar[euml]ve ltbreath 025gt u numeumlrua neuml meumlnyr[euml] tra[n]sparente ltbreath 021gt si dheuml nji tjeteumlr

proces i reumlnd[euml]sisheumlm ltbreath 021gt ishte dh[e] ai [i] censusit ltbreath 025gt neuml objektivat madhore

teuml k[euml]saj qeverieuml | kān[euml] qeumln[euml] r[r]itja e r[r]ogavē [e] pensjoneve | dhe k[euml]to ob[j]ektiva u

peumlrmbusheumln plot[euml]sisht ltbreath 029gt thā kryeministri ltbreath 023gt neuml k[euml]teuml peumlrju[dheuml] u

ralizueumln pro[j]ekte teuml meumldha infrastrukturore qeuml seuml shpejti shndeumlr[r]oj[neuml] neuml ralitet eumlnd[eumlr]ra

shekullore teuml qytetar[euml]ve sh[q]iptār[euml] ltbreath 029gt siccedil eumlsh[teuml] autostrada Tiran[euml] Elbasān | dhē

qindra e mij[euml]ra kilometra r[r]uk[euml] teuml tjera n[euml] teuml katra aneumlt e veumlndit ltbreath 031gt so[t]

Sh[q]ip[euml]ria renditet neuml telefonin[euml] mobile me kuotat meuml teuml larta n[euml] Europ[euml] | dhe telefonia

mobile e saj po shkon drejt teknologjive meuml t[euml] avancuara tre geuml ltbreath 028gt dhē shum[euml] shpejt

kateumlr geumleuml ltbreath 025gt kryeministri vler[euml]soj edhe ndryshimet neuml sistemi[n] sh[euml]ndet[euml]sor si dhe

neuml fushat e tjera t[euml] reumln[deuml]sishme ltbreath 044gt viti u mbyll me njeuml deficit buxhetor | sipas

parashikimit tre pik[euml] pes[euml] peumlrqint ltbreath 030gt para kemi njeuml vit tjeteumlr inte[n]sif | tha

kryeministri ltbreath 019gt nj[euml] vit i cili dallon nga zhdo vit tjeteumlr ltbreath 014gt sepse eumlzhd[euml] viti

i njiqin[d]vjetori[t] teuml pavar[euml]sīs[euml]

63 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI TIRANA Numri i dialogut 3 DATA 20111229 Numri i emisionit 1 ZGJATJA 3205sec REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio

BASHKATDHETARET

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111229

INFORMATORI p1 m KOM G Belluscio STR = Breath Groups 5

Xhdo ndryshim i mundsheumlm i sistemit zgjedhor do teuml vij veteumlm peumlrmez diskutimit dhe dakortsiseuml

mes partive politike neumlnvizoj sot kreu i prezenceumls seuml Oseumlbeeumls neuml Tiran[euml] Oigen Volfart ltbreath

031gt duke ju peumlrgjegjur interesi[t] d[euml] mediave lidhur me keumlrkeseumln e partive teuml vogla me njeumleuml

kor[r]ektim kombeumltar teuml sistemit aktual zgjedhor ltbreath 036gt Volfart deklaroj se eumlshteuml shum[euml] e

reumlnd[euml]sishme teumleuml mbahet njeuml stabilitet e t[euml] mos kemi ndryshime teuml shpeshta ltbreath 039gt po neuml

teuml njeumljteumln kōh[euml] esht[euml] legjitime t[euml] diskutoheumlt edhe kur beumlheumlt neuml parlamen[t] neuml m[euml]nyreumln e

du[h]ur ltbreath 026gt kjo mund [teuml] beumlhet megjithateuml i takon partive politike ltbreath 025gt sī kū

dhe neuml ccedilrsquo meumlnyr[euml] neumlnvizoj ambasadori Volfārt

64 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI PODGORICA Numri i dialogut 4 DATA 20111217 Numri i emisionit 2 ZGJATJA 3358 sek

REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO MALI ZI

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

INFORMATORI p1 Senad GILIC m KOM STR = breath groups 9

Deputeteumlt sh[q]iptar[euml] neumleuml parlamentin e Mal[it] t[euml] Zī Genc Inimabegravegu Mehmet Bardhi dhe Vaseumlj

Sinigraveshtaj ltbreath 043gt kan[euml] reumlagueumlr ashpeumlr kundeumlr pro[j]ektligjit mbi rendin dhe qet[euml]sin[euml]

publik[euml] e i cili seuml shpejti do teuml [j]et[euml] neuml votim neuml kuvendin e Malit e zi ltbreath 034gt sipas keumltij

pro[j]ektligji ltbreath 036gt mbi rendin dhe qet[euml]sin[euml] ltbreath 040gt sanksjonoheumln shkeljet e rendit

dhe sigurohen kushtet peumlr funksjonimin e rendit publik ltbreath 037gt ku ceket edhe peumlrdorimi pa

le[j]e i flagravemurit apo stemes seuml shtetit e hueumlj ltbreath 053gt deputeteumlt shqiptar[euml] neuml kuvendin e

Mal[it] t[euml] zi ltbreath 039gt kan[euml] dor[euml]zueumlreuml amandamentin ltbreath 037gt me qeumlllim teuml

ru[a]jtjes seuml drejtes seuml peumlrdorimit e lir[euml] teuml flagravemurit komb[euml]tar sh[q]iptar neuml Mal teuml zī

65 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI PODGORICA Numri i dialogut 5 DATA 20111217 Numri i emisionit 2 ZGJATJA 5002 sek REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO MALI ZI

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

Tūz me pes[euml]mb[euml]dhjet[euml] dhjetor u sheumlnua dita ccedil[l]eumlrimit ku njeumlkoh[euml]sisht u mbajt edhe

manifestimi me rastin e sheumlnimit teuml peumlrvjetorit teuml gjash[teuml]dhjet[euml] e shtat[euml] teuml ccedil[l]eumlrimit [t]e Tuzit

ltbreath 049gt kryetari i komuneumls urbane teuml Tuzit Nikoll[euml] Gegaj neuml fjaleumln e rastit theksoj sē kemi

arsye t[euml] [j]emi krenār ltbreath 031gt qeuml i takojm[euml] keti[j] mjedizi me teuml ar[r]iturat e ljavdishme

antifashiste ltbreath 034gt teuml bashk[euml]jeteseumls seuml harmonishme ltbreath 024gt multienticitetit dhe

multikonfesjonale ltbreath 068gt siccedil tha Gegaj Mal[euml]sia shum[euml]kom[beuml]she eumlsht[euml] mjaft e gjer[euml]

peumlr teuml gjith[euml] dhe nuk mun[d] teuml [j]et[euml] ndryshe ltbreath 034gt na kan[euml] meumlsuar teuml pareumlt teuml

respektojm[euml] dhe teuml rueumljm[euml] teuml tjeret ltbreath 076gt Gegaj poashtu peumlrmendi edhe projektet e

ralizueumlreuml dhe disa teuml cilat jan[euml] neuml realizim e sipeumlr ltbreath 039gt duke theksueumlr se viti

dymi[j]enim[beuml]dhjet[euml] peumlr komuneumln urbane te Tuzit ltbreath 032gt ka qen[euml] meuml i suksesshmi neuml

dhjet[euml] vitet e kaluara peumlr sa i takon investimeve ltbreath 065gt agravej ketu peumlrmendi shifreumln prej tre

presje pes[euml] miljon euro teuml investuar neuml ket[euml] vit

66 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI SHKUP Numri i dialogut 6 DATA 20111219 Numri i emisionit 3 ZGJATJA 2617 sek

REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO MAQEDONIA

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

INFORMATORI p1 f Mirela SAITI f (nga Shqipeumlria)

KOM G Belluscio

Ka r[r]ezik real qeuml shteteve t[euml] Ballkanit perendimor seumlrish trsquou rivendoset rexhimi i vizave

peuml[r] rajonin e Shegravengenit ltbreath 036gt neumlse urgjentisht nuk e zgjidhin problemin me azila-

nteumlt e r[r]em[euml] ltbreath 028gt k[euml]te ka deklaruar Tanjja Fajo[n] raportuese e parlamentit

europjan ltbreath 039gt ajo peumlrkujtoj se neuml kuadeumlr teuml institucjonev[e] europjane ltbreath

031gt po zhvillo[h]en bisedime peumlr mekanizmin e suspendimit teuml regjimit pa viza ltbreath

040gt mekanizmī [i] ri mun[d] teuml hyj[euml] neuml fuqi kur ato do teuml kontraktohen peumlr teuml gjitha

holl[euml]sīt[euml] ltbreath 030gt dhe do teuml miratohen neuml parlament dhe keumlshill

67 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI SHKUP Numri i dialogut 8 DATA 20111219 Numri i emisionit 3 ZGJATJA 2352 sek REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO MAQEDONIA

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

KOM G Belluscio

Mar[reuml]veshja midis Maqedoniz[euml] dhe Sh[q]ip[euml]ris[euml] peumlr kalim teuml kufijve shtet[euml]ror[euml] veteumlm me leteumlrnjoftime ltbreath 029gt eumlshteuml peumlrsheumlndetur nga sektor[i] i biznesit dhe i kultureumls ltbreath 031gt Menderegraves Kuccedili dhe Ramada[n] Ramadani thon[euml] se kjo padyshim do teuml leht[euml]soj[euml] qarkullimin e njer[euml]zve ltbreath 035gt gjeuml e cila do teuml r[r]is[euml] edhe bash[keuml]punimin ekonomik dhe kulturor ltbreath 033gt nd[euml]rkōh[euml] qeuml mar[reuml]veshja neuml fjal[euml] eumlsht[euml] peumlrsheumlndetur edhe nga kreu i BeumlDeumlI-s[euml] Ali Ahmeti ltbreath 032gt i cili premton mar[reuml]veshjet e njeumljt[a] edhe mē Kosoveumln ltbreath 024gt raporton Bekim Laccedilī

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

INFORMATORI p1 Bekim LACcedilI m KOM G Belluscio STR = breath groups 12

Ajo ccedileuml dje eumlsht[euml] dukur e pabesueshme ltbreath 026gt sod eumlzh[teuml] beuml[reuml] realitet ltbreath 024gt

thot[euml] lideri [i] BeumlDĪ-s[euml] Ali Ahmeti neuml letreumln e ti[j] ltbreath 033gt neuml teuml cilin peumlrsheumlndet

mar[reuml]veshje[n] midis Maccedile[d]oniz[euml] dhe Sh[q]ip[euml]ris[euml] ltbreath 036gt peumlr kalim te kufiri[t]

shtet[euml]ror vetem me leteumlrnjoftime ltbreath 071gt e njejta do t[euml] neumlnshkru[h]et edhe me Kosoveumln

ltbreath 029gt sepse kjo eumlsh[teuml] politik[euml] shtet[euml]rore thot[euml] meuml tej Ahmeti ltbreath 039gt

bizne[s]sektori ltbreath 030gt poashtu ka peumlrsheumlndetur keumlt[euml] vendim ltbreath 030gt Menderes Kuccedili

kryetar i odeumls ekonomike teuml Maccedile[d]oniz[euml] veriperendimore ltbreath 037gt thot[euml] peumlr programin

ton[euml] se kjo padyshim leht[euml]son puneumln e sektori[t] te ti[j] ltbreath 040gt por thot[euml] se ekonomia ka

nevoj[euml] edhe peumlr dis[a] avansime ltbreath 035gt neuml sfereumln e ccedilarkullimit sa meuml teuml leht[euml] e

ekonomive teuml teuml dya vendeve

69 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI PRISHTINA Numri i dialogut 10 DATA 20111219 Numri i emisionit 4 ZGJATJA 7296 sek REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO KOSOVA

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

INFORMATORI p1 m KOM G Belluscio STR = breath groups 10

Dymi[j]enjeumlmb[euml]dhjeta nuk to t[euml] je[teuml] farē [e] le[h]t[euml] peumlr diplomacin[euml] e Kosoveumls | teuml pakteumln jo muajt e par[euml] teuml vitit | ltbreathless 019gt peumlrveccedil problemeve [teuml] tjera fund[i] i dymijethjetes ltbreath 034gt nxori edhe raportin e Dik Martit | i vler[euml]suar gjer[euml]sish[t] si dokument ccedil[euml] synon njeumlllosjen e imazhit jo veteumlm teuml Kosoveumls ltbreath 030gt por t[euml] gji[theuml] sh[q]iptar[euml]ve || ltbreathless 032gt vler[euml]simet beumlhen nga ekspertja peumlr diplomaci Eumlnxheumlllusha Morina ltbreath 030gt drejtorē [e]gzekutive [e] I[n]stitutit Kosovar peumlr Stabilitet || ltbreathless 032gt ajo propozon njeuml meumlnyr[euml] teuml veccedilan[teuml] peumlr ta peumlrmir[euml]suar imazhin e vendit hellip

Kosoveumln ccedileuml nga shpallja e pavar[euml]siz[euml] e ka[neuml] njohur shtat[euml]dhjet[euml] e dy shtete veteumlm tet[euml]

prej tyre xhat[euml] vitit dymi[j]edhjet[euml] || ltbreathless 018gt analisteumlt adresojn[euml] sidomos kritika peumlr

mosshfryt[euml]zimin e situateumls pas opinioni[t] teuml ccedilar[teuml] dhe poziti[v] teuml xhykateumls ndeumlrkom[beuml]tare teuml

drejt[euml]sīs ltbreath 024gt peumlr lexhitimitetin e shpallje[s] seuml pavar[euml]zī[s] seuml Kosoveumls || ltbreathless

156gt Ylli Hoxha nga klubi peumlr politik[euml] teuml jashtmehellip hellip

Rezultati me veteumlm tri njohje paz vendimi[t] teuml XheumlNeumlDeuml-s ltbreath 033gt ehspertja Morina thot[euml]

se eumlsht[euml] i pashpjegueumlsheumlm hellip

Poashtu Anxhellusha Morina thot[euml] se politika kosovare gjth[euml]nji ka ccedilen[euml] n[euml] defanziv

ltbreath 035gt dhe neuml pritje teuml ideve teuml reja nga disa ambasada ccedileuml jan[euml] neuml Kosov[euml] ltbreath 036gt

kurse nga shteteumlt e meumldha ccedileuml peumlrfaq[euml]sojn[euml] ltbreath 027gt eumlsht[euml] pritur qeuml teuml zjidhin ccedileumlshtjen e

njohjeve peumlr Kosoveumln | ltbreathless 026gt xhat[euml] dymijenjeumlmb[euml]dhjeteumls analisteumlt thojneuml se du[h]et

ndryshuar ccedilasja ltbreath 034gt dhe du[h]eumlt marr[euml] vendime t[euml] cilat do t[euml] pasoheumln me

peumlrmir[euml]simin e imazhit teuml peumlrxhithsheumlm teuml Kosoves ltbreath 033gt neuml skeneumln ndeumlrkombtare19

610 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV (i

regjistruar me kaseteuml nga interneti)

MAP EMR EMISIONI is VENDI BEOGRAD Numri i dialogut 11 DATA 20111219 Numri i emisionit 5 ZGJATJA 6674 sec (pa frym

6542) REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO SRBIJA

INTERNATIONAL

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

20111219

INFORMATORI p1

19 Emisioni i teumlreuml i lajmit mund teuml deumlgjohet keumltu wwwyoutubecomwatchv=LAecQaqMmp8 kurse

teksti peumlrkateumls mund teuml lexohet neuml

wwwrtklivecomcid=1ampnewsId=44701ampmfR2xwe17013r1sDl6U ldquo2011-a nuk do teuml jeteuml

fare e lehteuml peumlr diplomacineuml e Kosoveumls teuml pakteumln jo muajt e pareuml teuml vitit ltbreathless 019gt

Peumlrveccedil problemeve tjera ltbreath 034gt fundi i 2010-eumls nxori edhe raportin e Dik Martit i

vlereumlsuar gjereumlsisht si dokument qeuml synon njollosjen e imazhit jo veteumlm teuml Kosoveumls ltbreath

030gt por teuml gjitheuml shqiptareumlve Vlereumlsimet beumlhen nga ekspertja peumlr diplomaci Engjeumlllushe

Morina ltbreathless 032gt drejtore ekzekutive e Institut Kosovar peumlr Stabilitet Ajo propozon njeuml

meumlnyreuml teuml veccedilanteuml peumlr teuml peumlrmireumlsuar imazhin e vendit [hellip]

Kosoveumln qeuml nga shpallja e pavareumlsiseuml e kaneuml njohur 72 shtete veteumlm 8 prej tyre gjateuml vitit 2010

ltbreathless 018gt Analisteumlt adresojneuml sidomos kritika peumlr mos-shfryteumlzimin e situateumls pas

opinionit teuml qarteuml dhe pozitiv teuml Gjykateumls Ndeumlrkombeumltare teuml Drejteumlsiseuml ltbreath 024gt peumlr

legjitimitetin e shpalljes seuml pavareumlsiseuml seuml Kosoveumls ltbreathless 156gt Ylli Hoxha nga Klubi peumlr

Politikeuml teuml Jashtme [hellip]

Rezultati me veteumlm tri njohje pas vendimit teuml GJND-seuml ltbreath 033gt ekspertja Morina thoteuml se

eumlshteuml i pashpjeguesheumlm [hellip]

Poashtu Engjeumlllushe Morina thoteuml se politika kosovare gjithnjeuml ka qeneuml neuml defanziveuml ltbreath

035gtltbreath 036gt dhe neuml pritje teuml ideve teuml reja nga disa ambasada qeuml janeuml neuml Kosoveuml kurse nga

shtetet e meumldha qeumlr peumlrfaqeumlsojneuml ltbreath 027gt eumlshteuml pritur qeuml teuml zgjidhin ceumlshtjen e njohjeve peumlr

Kosoveumln ltbreathless 026gt Gjateuml 2011-eumls analisteumlt thoneuml se duhet ndryshuar qasja ltbreath

034gt dhe duhen marr vendime teuml cilat do teuml pasohen nga peumlrmireumlsimi i imazhit teuml peumlrgjithsheumlm teuml

Kosoveumls ltbreath 033gt neuml skeneumln ndeumlrkombeumltarerdquo

Ministri20 i mbrojtjes i Seumlrbis[euml] Dragon Shutagravenovac ka deklaruar ccedileuml peumlr Kosoveumln dhe Metohjin[euml]

duhet gjet[ur] zgjidhja e sigurt[euml] dhe e peumlrhershme ltbreath 026gt e cila do teuml jet[euml] e pranueshme peumlr teuml

gjth[euml] agravet[a] qeuml jetojn[euml] neuml Kosov[euml] e neuml Metohjin[euml] ltbreath 031gt por egravedhe peumlr bashkeumlsin[euml]

europjane me teuml cileumln Seumlrbia deumlshiron teuml integrohet ltbreath 039gt duke mos mar[reuml] parasysh shtyrjen e

ndarjes s[euml] stagravetusit teuml kandidatit peumlr aneumltareumlsim ltbreath 045gt duke folur peumlr reumlformat e realizueumlra

Shutagravenovac peumlr gazeteumln beogradeumlseuml Press ka theumln[euml] ccedileuml eumlsht[euml] e ccedilar[teuml] ccedileuml Seumlrbia ka ploteumlsuar teuml xhitha

kushtet ltbreath 041gt por fatkeccedileumlsisht Seumlrbia ka n[jeuml] ngarkim ccedileuml nuk e ka pasur aznjeuml ltbreath 025gt

shtet qeuml eumlsht[euml] integruar me bashkeumlsin[euml] europjane dhe prandaj keumlrkuojm[euml] zgjidhjen e qeumln-

drueshme ltbreath 030gt ccedileuml do teuml jet[euml] e pranueshme peumlr teuml gjitheumlt ltbreath 031gt egravedhe peumlr Kosoveumln e

Metohjin[euml] egravedhe peumlr bashkeumlsin[euml] europjane ltbreath 034gt duke komentuar mundeumlsin[euml] qeuml

Seumlrbis[euml] nuk i [j]epet stagravetusi kandidatit az neuml mars ltbreath 038gt ai ka shpjeguar ccedileuml thelbi nuk eumlsht[euml]

neuml dateuml por neuml modernizimin e shtetit ltbreath 032gt datat nuk duhen teuml na dekurajojn[euml] por n+ teuml na

motivojn[euml] ltbreath 028gt ccedileuml teuml punojm[euml] egravedhe meuml shum[euml] ka theksuar Shutagravenovac

MAP EMR EMISIONI is VENDI BEOGRAD Numri i dialogut 12 DATA 20111219 Numri i emisionit 5 ZGJATJA 2476 sec REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO SRBIJA

INTERNATIONAL

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111219

INFORMATORI p1

20 SHUTANOVAC ZGJIDHJA PEumlR KDHEM-NEuml TEuml JETEuml E PRANUESHME EDHE PEumlR

BE-NEuml Ministri i Mbrojtjes i Serbiseuml Dragan Shutanovac ka deklaruar qeuml peumlr KdheM-neuml duhet teuml

gjetet zgjidhja e sigurteuml dhe e peumlrhereumlshmem ltbreath 026gt e cila do teuml jeteuml e pranueshme peumlr teuml

gjitheuml ateuml qeuml jetojneuml neuml KdheM-neuml ltbreath 031gt por edhe peumlr BE-neuml me teuml cileumln Serbia deumlshiron

teuml integrohet ltbreath 039gt duke mos marreuml parasysh shtyrjen e ndarjes seuml statusit teuml kandidatit

peumlr aneumltareumlsim ltbreath 045gt Duke folur peumlr reformat e realizuara Shutanovac peumlr gazeteumln

beogradase Press ka theumlneuml qeuml eumlshteuml e qarteuml qeuml Serbia ka ploteumlsuar teuml gjitha kushtet ltbreath

041gt Por fateumlkeqsisht Serbia ka ngarikim qeuml nuk e ka pasur asnjeuml ltbreath 025gt shtet qeuml eumlshteuml

integruar me BE-neuml dhe prandaj keumlrkojmeuml zgjidhjen e qendrueshme ltbreath 030gt qeuml do teuml jeteuml e

pranueshme peumlr teuml gjithat ltbreath 031gt edhe peumlr KdheM-neuml edhe peumlr BE-neuml ltbreath 034gt

Duke komentuar mundeumlsineuml qeuml Serbiseuml nuk i jepet statusi i kandidatit as neuml masr ltbreath 038gt

ai ka shpjeguar qeuml thelbi nuk eumlshteuml neuml data por neuml modernizimin e shtetit ltbreath 032gt Datat

nuk duhen teuml na dekurajojneuml por teuml na motivojneuml ltbreath 028gt qeuml teuml punojmeuml edhe meuml shumeuml

ka theksuar Shutanovac

(httpglassrbijeorgAindexphpoption=com_contentamptask=viewampid=10343ampItemid=26)

Presidenti i Serbiz[euml] Boris Tadhiccedil ua ka deumlrguar telegramin e ngusheumlllimit presidentit ccedilek

Vaclla[v] Klausit dhe popullit ccedilek me rastin e vdekjes s[euml] presidentit teuml pareuml teuml Ccedilekis[euml] seuml pavarur

ltbreath 031gt Vacllav Havegravelit ltbreath 024gt pranoni shprehjen e ngusheumlllimit meuml teuml sinqert[euml] me

rastin e vdekjes seuml Vacllav Havegravelit ltbreath 029gt lufteumltarit teuml math peumlr demokracin[euml] paqeumln dhe

ljirin[euml] ltbreath 033gt ka theksuar Тadiccedil neuml teljegramin e ngusheumlllimit21

612 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV gt nastro MAP EMR EMISIONI is VENDI SOFJA Numri i dialogut 13 DATA 20110920 Numri i emisionit 6 ZGJATJA 6265 sek REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO BULGARIA

INTERNATIONAL

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

INFORMATORI p1 Vegravesela Magravenccedileva KOM G Belluscio STR = breath groups 11

Tunxhatjeta te nderueumlr dexhues te radjo Bullgaris[euml] de mir[euml] se erdheumlt neuml programin ton[euml]

javor kutia postare ltbreath 047gt sot a nderin peumlr ta drejtuar programin kushtuar letrave tuaja

ltbreath 034gt e kam un[euml] Vegravesela Magravenccedileva ltbreath 048gt neuml fillim teuml programite desha te shpreh

mir[euml]njohjen toneuml ndaj teuml xhitheuml dexhueumlsve t[euml] r[r]egull[teuml] t[euml] emisjoneumlve tona neuml xhuheumln

shqipe ltbreath 044gt te cileumlt ne deumlxhojneuml r[r]egullisht ltbreath 034gt ī faleumlnderoj xhithashtu te

xhith[euml] miccedilt[euml] tān[euml] teuml cileumlt i ndjekin emisjoneumlt e tona neuml internet ltbreath 034gt de i

lexojn[euml] materjalet e tona neuml faccedilen elektronike t[euml] radjo Bullgarīs[euml] ltbreath 052gt de neuml

funteuml desha teuml persheumlndes perzemeumlrsisht ltbreath 032gt de teuml shpreh respektin ton[euml] te math

ndaj te xhith[euml] miccedilt[euml] e tan[euml] ltbreath 044gt teuml cileumlt neuml shkruajn[euml] ccedileuml teuml shprehin

mendimet de suxherimet e tjyre peumlr emisjonet teuml tona ltbreath 053gt per teuml xhith ata eumlsht[euml]

keumlnga e pār[euml] neuml programin ton[euml] ltbreath 035gt ajo titullohet eumlshte vjeshte dhe eumlshteuml ne inter-

pretim teuml Asen Masllarskit

613 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV gt shirit

gt WAVE MAP EMR EMISIONI is VENDI SOFJA

21 18122011 TADIQ KA DEumlRGUAR TELEGRAMIN E NGUSHEumlLLIMIT ME RASTIN E

VDEKJES SEuml HAVELIT Presidenti i Serbiseuml Boris Tadiq ua ka deumlrguar telegramin e

ngusheumlllimit Presidentit ccedilek Vaclav Klausit dhe popullit ccedilek me rastin e vdekjes seuml presidentit teuml

pareuml teuml Ccedilekiseuml seuml pavarur ltbreath 031gt Vaclav Havelit ltbreath 024gt ldquoPranoni shprehjen e

ngusheumlllimit meuml teuml sinqerteuml me rastin e vdekjes seuml Vaclav Havelit ltbreath 029gt lufteumltarit teuml

madh peumlr demokracineuml paqeumln dhe lirineumlrdquo ltbreath 033gt ka theksuar Тadiq neuml telegramin e

ngusheumlllimit

Numri i dialogut 14 DATA 20110930 Numri i emisionit 7 ZGJATJA 4976 sek REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO BULGARIA

INTERNATIONAL

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

INFORMATORI p1 Ekaterina Tarpomagravenova f

KOM G Belluscio

STR = breath groups

Grupi i miq teuml radjo Bullgaris[euml] neuml fejsbuk ltbreath 039gt u krijua muajn[euml] shkurteuml teuml

k[euml]tij viti | nga kolegjet tona Maria Peva dhe Ana Kapitagravenova ltbreath 058gt atje publikoj-

meuml lidhje | peumlr materjale interesante teuml radjo Bullgarīs[euml] ltbreath 045gt keumlshtu qeuml te kemi |

edhe njeuml mundeumlsi peumlr kontakte me ju deumlgjuesit tān[euml] ltbreath 065gt notojmeuml dhe njoftīmē peumlr

shfaqje interesante teuml shqiptareumlve neuml Bullgeumlri ltbreath 029gt dhē teuml bullgareumlve neuml Shqip[euml]ri

dhe neuml Kosov[euml] ltbreath 066gt shpresojmeuml se i kemi krijueumlr njeuml vendeuml neuml hap[euml]sireumln vir-

tuale ltbreath 041gt ku mun[d] teuml takohen njereumls | me intereseuml teuml peumlrbashkeumlt ltbreath 031gt

teuml shkeumlmbejneuml idē dhe te komentojneuml ccedileumlshtje teuml lidhura | me popullin bullgar dhe ateuml shqiptār

ltbreath 074gt ju ftojmeuml teuml vizitoni t[euml] gjith[euml] ju qeuml peumlrdorni r[r]jetin socjal fejzbuk

614 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV gt nastro MAP EMR EMISIONI is VENDI ANKARA Numri i dialogut 15 DATA 20110920 Numri i emisionit 8 ZGJATJA 8323 sek REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO TURQIA TRT

Zeumlri i Turqiseuml

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

INFORMATORI p1 m KOM G Belluscio STR = breath groups 12 (neuml teuml cilat dy janeuml

pa frymeumlmarrje)

Pjesa e greke e Qipros i ka beumlr[euml] vesheumlt e shurdheumlr ndaj par[a]lemeumlrimeve teuml Turqis[euml]

dhe teuml republikeumls turke teuml Qipro[s] seuml veriut ltbreath 028gt dhe | nisi | punimet peumlr keumlrkimin e

rezervave teuml gāzit natyror n[euml] mestdheun lindor ltbreath 073gt sipas laemi[t] teuml publikuar

nga radiu e greku qipriote kompania amerikane Nobeumll Eneumlrxhi | qeuml beumln shpime peumlr gas na-

tyror deklaro[h]et se mbreumlm[euml] ka nisur procesi i shpimit neuml parceleumln e dymbeumldhjet[euml]

ltbreath 032gt qeuml ndodhet neuml juk trsquoishullit dhe qeuml nji[h]et ndryshe me emrin Afrodit

ltbreath 084gt laemi u konfirmua edhe [n]ga departamenti [i] energjetikeumls pran[euml] mini-

stris[euml] [seuml] industris[euml] dhe trektieuml[seuml] seuml Qipros greke || ltbreath 073gt radjuja greku qi-

priote beumlri t[euml] dhiteumlr gjithashtu se mbī platformat shpimi t[euml] kompanis[euml] amerikane flu-

turoin[euml] avjon spjunazhi pā pilot [teuml] Izraelit dhe se n[euml] pjeseumln lindore teuml platformeumls

ltbreath 035gt jān[euml] pār[euml] edhe anie teuml floteumls detare ltno breathing pause 053gt nga

qeveria greku qiprjote nuk ka ārdhur ende ndonjeuml dek[la]rāt zyrtare neuml lidhje me k[euml]teuml ccedileuml-

shtje ltbreath 066gt neuml dek[la]reumlateumln e meumlparshme zyrtare ishte beumlr[euml] e ditur se | shpimi do

teuml fillonte kur teuml ishte e nevojshme ltbreath 083gt ndeumlrsa ministr[i] i mbrojtjes [seuml] Gre-

qīs[euml] Panos Beglitis foli peumlr mundeumlsīn[euml] e shkalleumlzimi[t] teuml tensjonit n[euml] mesdhē ndeumlrsa

tha ltbreath 057gt ne nuk kemi frik[euml] nga keumlrceumlnimet e Turqīs[euml] || ltno breathing pause

045gt bashkimi evropjan neuml lidhje me tensjonin e krijuar [n]ga punimet e njeumlanshme

ltbreath 035gt teuml eksplorimit qi ka nisur pjesa e greke e Qipros u beumlri thir[r]je pal[euml]ve qeuml

teuml rueumljn gjahftohteumlsīn[euml]

615 TEXT_Inf RECORDING_Inf MATERIALI RD TIPOLOGJIA File WAV MAP EMR EMISIONI is VENDI ANKARA Numri i dialogut 16 DATA 20110920 Numri i emisionit 8 ZGJATJA 4212 sek REGJONI Shqipja standarde KONDITAT Studio radiofonike RADIO TURQIA TRT

TRANSCRIPTION_Inf

SPEAKERS_Inf

DATA 20111221

INFORMATORI p1 f KOM G Belluscio STR = breath groups

Kadafi22 i beumlri thir[r]je popullit | ligravederi i r[r]eumlzuar i Libigraves[euml] Muamar Kadafi ltbreath 052gt tha seuml sistemi i drejtimit i ngritur neuml Libī | bazohej neuml vet[euml]vendosjen e popullit ltbreath 042gt e se nuk do trsquoi jepej funt k[euml]tij rendi ltbreath 123gt Kadafi neuml njeuml regjistrim zanor | teuml transmetuar neuml televizjoneumln Araj | me qendeumlr neuml Sirigrave tha ltbreath 049gt sistemi politik neuml Libī bazohet neuml forceumln e popullit de eumlsht[euml] e pamundur qeuml ky system teuml zhduket ltbreath 145gt mos i doni ata qeuml vijn[euml] neuml pushtet me ndihmeumln e forcave ajrore dhe detare teuml dikuj tjeteumlr dhe mos besoni se ata e kan[euml] reumlzuar rexhimin ltbreath 038gt tha Kadafi dhe shtoj gjithashtu fjaleumlt se bombardimi ajror neuml Libī do teuml vazhdoj[euml] | neuml peumlrjet[euml]si

22 Kaddafi i beumlri thirrje popullit

Lideri i rreumlzuar i Libiseuml Muamar Kadafi ltbreath 052gt tha se sistemi i drejtimit i ngritur

neuml Libi bazohej neuml veteumlvendosjen e popullit ltbreath 042gt dhe se nuk do trsquoi jepej fund

keumltij rendi ltbreath 123gt

Kadafi neuml njeuml regjistrim zanor teuml transmetuar neuml televizionin Arrai me qendeumlr neuml Siri tha

ltbreath 049gt Sistemi politik neuml Libi bazohet neuml forceumln e popullit dhe eumlshteuml e pamundur

qeuml ky sistem teuml zhduket ltbreath 145gt Muamar Kadafi pasi u beumlri thirrje libianeumlve peumlr

mos ndryshimin teuml regjimit i quajti ngjarjet neuml vend si maskaralleumlk [kjo fjali nuk u

lexua] Mos i doni ata qeuml vijneuml neuml pushtet me ndihmeumln e forcave ajrore dhe detare teuml

dikujt tjeteumlr dhe mos besoni se ata e kaneuml rreumlzuar regjiminltbreath 038gt tha Kadafi dhe

shtoi gjithashtu fjaleumlt se bombardimi ajror neuml Libi do teuml vazhdojeuml neuml peumlrjeteumlsi

(Nga wwwtrtalbaniancomtrtworldalnewsDetailaspxHaberKodu=371efbcb-e96b-

45f4-b0cc-aa461a1f6c59)

7 Referime bibliografike

Angoni E (1984) Rreth gjuheumls neuml radio dhe televizion Gjuha letrare kombeumltare

shqipe dhe epoka joneuml Tiraneuml Akademia e Shkencave e RPS teuml Shqipeumlriseuml 487-493

Atzori E (2002) La parola alla radio Il linguggio dellrsquoinformazione radiofonica Firenze Cesati Editore

Barry W Andreeva B (2001) Cross-Language Similarities and Differences in Spontaneous Speech Patterns Journal of the International Phonetic Association 311 51-66

Belluscio G Mendicino A Romito L (1997) Lrsquoalbanese standard vocalismo e strategie temporali Quaderni del Dipartimento di linguistica dellUniversitagrave di Firenze Vol 8 Firenze pp 105-116

Boersma P amp Weenink D (2009) Praat doing phonetics by computer wwwpraatorg Dankovičovaacute J (1999) Articulation Rate Variation within the Intonation Phrase in Czech

and English Proceedings of the XIV International Congress of Phonetic Science San Francisco CA 269-272

Dimitrova S (1997) Bulgarian Speech Rhythm Stress-Timed or Syllable-Timed Journal of the International Phonetic Association 27 27-33

Dodi A (2004) Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Tiraneuml Akademia e Shkencave e Republikeumls seuml Shqipeumlriseuml

Goumlksel A Kerslake C (2005) Turkish A Comprehensive Grammar New York Routledge

Grawunder S Engert H Kaiser H S Unger I Bose (2008) Pitch speech rate and rhythm as speaking style characterizing parameters in German news presentation (Poster i konsultuesheumlm neuml

httpemailevampgde~grawundefilesLondonRhWS08posterpdf) Hamiti A (2005) Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls standarde shqipe Shkup

Interdiskont Hohn H (1995) A Linguistic Analysis of BBC Radio News Nordested Grin Verlag Hristova-Bejleri R (2002) Standarti [sic] gjuheumlsor neuml emisionet shqip teuml Radio

Bullgariseuml Konferenca ldquoShqipja standarde dhe shoqeumlria shqiptare sotrdquo Tiraneuml 11-12 neumlntor 2002

Hyman L (1981) Fonologia Bologna Il Mulino Hysa M (2007) Struktura e rrokjes neuml gjuheumln shqipe Temeuml peumlr mbrojtjen e gradeumls

Master Tiraneuml Universiteti i Tiraneumls (e pabotuar) Islamaj Sh (2003) Kultura gjuheumlsore dhe mjetet e informimit Kultureuml e gjuheumls 1

Prishtineuml Shoqata e Gjuheumls Shqipe e Kosoveumls 21-26 Iwasaki S Ocho S Nagura M Hoshino T (2002) Contribution of speech rate to speech

perception in multichannel cochlear implant users Annals of Otology Rhinology Laryngology 111(8) 718-21

Laver J (1995) Principles of Phonetics London Cambridge Textbooks in Linguistics Leitner G (1980) ldquoBBC Englishrdquo and ldquoDeutsche Rundfunkspracherdquo A Comparative and

Historical Analysis of the Language on the Radio International Journal of the Sociology of Language 26 75-100

Lepri S (1981) Il linguaggio del giornalismo parlato Accornero A Manuale di linguaggio giornalistico Milano Etas Libri 96-105

Lieberman P (1966) Some Acoustic and Physiologic Correlates of the Breath Group Journal of the Acoustic Society of America 396 1218-1218

Maraschio N (1987) Il parlato radiofonico in diretta Gli italiani parlati Sondaggi sopra la lingua di oggi Firenze Accademia della Crusca 198-217

Memushaj R (2011) Fonetika e shqipes standarde Tiraneuml Toena Mikros G K (1997) Radio news and phonetic variation in Modern Greek G Drachman

A Malicouti-Drachman I Fykias Ch Klidi (Eds) Greek Linguistics rsquo95 Proceedings of the 2nd International Conference on Greek Linguistics 22-24 September 1995 Salzburg Austria The Department of Linguistics University of Salzburg (Vol I) 35-44

Moosmuumlller S Granser T (2006) The Spread of Standard Albanian An Illustration based on an Analysis of Vowels Language Variation and Change 18 Cambridge University Press 121-140

Pellegrino F Coupeacute C Marsico E (2011) A cross-language perspective on speech information rate Language 873 539-558

Prifti E (2005) Kontaktlinguistische Bemerkungen zum Standardalbanischen und zu seinen Varietaumlten Genesin M Matzinger J Albanologische und Balkanologische Studien Festschrift fuumlr Wilfried Fiedler Hamburg Verlag Dr Kovač 131-138

Prifti E (2009) Gjurmime variacionale mbi shqipen standarde njeuml shekull pas Kongresit teuml Alfabetit Der Kongress von Monastir - Herausforderung zwischen Tradition und Neuerung in der albanischen Schriftkultur Hamburg Verlag Dr Kovač 114-129

Roach P (1998) Some Languages are Spoken More Quickly Than Others L Bauer and P Trudgill Language Mythsrsquo London Penguin Books150-8

Savy R (2005) Specifiche per la trascrizione ortografica annotata dei testi Albano Leoni F Giordano R Italiano parlato Analisi di un dialogo Napoli Liguori

Sawicka I (2007) Struktura e rrokjes neuml shqipen kosovare Gjurmime albanologjike 37 55-62

Trumper J Romito L Maddalon M Mendicino A Belluscio GMG (1993) Stime manuali un esperimento Atti del convegno Teoria e Sperimentazione Parametri tratti e segmento Universitagrave della Calabria 28-29 novembre 1991 Roma Esagrafica Vol XIX 61-79

Wang Y Green J R Nip I S BKent R D Finley Kent J (2010) Breath Group Analysis for Reading and Spontaneous Speech in Healthy Adults Folia Phoniatrica et Logopaedica 62(6) 297-302

Blerteuml ISMAJLI Universiteti i Prishtineumls Prishtineuml

SA BALLKANIKE JANEuml MEumlNYRAT E FOLJEVE TEuml SHQIPES KUSHTORJA DHE HABITORJA

Abstrakt

Sprachbund-i ballkanik karakterizohet nga tipare morfosintaksore teuml peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve teuml Ballkanit Por sa mund teuml flitet peumlr ballkanizma neuml rastin e meumlnyrave habitore dhe kushtore teuml shqipes Neuml teuml dy rastet kemi teuml beumljmeuml me kategori foljore qeuml hasen edhe neuml gjuheumlt jashteuml Ballkanit Tipi i kushtores seuml krijuar me kombinim teuml morfemave kohore haset edhe neuml gjuheumlt gjermanike apo ato romane Ndeumlrsa forma teuml evidencialitetit siccedil eumlshteuml rasti edhe me habitoren shfaqen edhe neuml gjuheumlt si lituanisht letonisht estonisht e edhe neuml Kaukaz Duket se konteksti ballkanik eumlshteuml i ngushteuml peumlr trajtimin e keumltyre kategorive

Shqipja beumln pjeseuml neuml gjuheumlt me njeuml sistem kompleks foljor Neuml studimet peumlr gramatikeumln e saj veumlrehen dallime neuml kategorizimin e formave foljore si meumlnyra Numri i formave foljore teuml trajtuara si meumlnyra dallon nga gjashteuml sa shihen si meumlnyra neuml Gramatikeumln e ASHSH (Demiraj 1995) neuml teteuml neuml gramatikat e Oda Buchholzamp Wilfried Fiedler (1987) si dhe Leonard Newmark et al (1987) ndeumlrsa seuml fundmi Walter Breu (2010) flet peumlr dhjeteuml meumlnyra Janeuml sidomos format analitike teuml posibilitativit obli-gativit kondicionalit dhe admirativit qeuml kategorizohen hereuml si meumlnyra hereuml si konstrukte me folje modale habitorja si evidencialitet ndeumlrsa kushtorja si koheuml Nga teuml gjitha format foljore qeuml konsiderohen meumlnyra neuml shqipen deumlftorja lidhorja deumlshirorja dhe urdheumlrorja janeuml teuml padiskutueshme si teuml tilla Neuml fokus teuml keumlsaj kumtese janeuml habitorja dhe kushtorja klasifikimi i teuml cilave si meumlnyreuml foljore vihet neuml pikeumlpyetje

Habitorja

Habitorja eumlshteuml njeuml ndeumlrtim i veccedilanteuml foljor i shqipes i cili si i tilleuml nuk haset neuml gjuheumlt tjera indoevropiane Shikuar morfologjikisht ajo paraqet njeuml perfekt teuml peumlrmbysur format e seuml cileumls janeuml krijuar peumlrmes peumlrngjitjes seuml foljes ndihmeumlse kam pjesores seuml shkurteumlr teuml fol-jes kam punuar rarr punuakam Habitorja peumlrshkruhet neuml Gramatikeumln

tradicionale teuml shqipes si meumlnyreuml me aneuml teuml seuml cileumls shprehet habi dyshim ironi Studime teuml thelluara peumlr funksionet e saj qeuml janeuml beumlreuml neuml gjysmeumln e dyteuml teuml shek XX nxjerrin neuml pah edhe funksionin e saj teuml referativitetit ndash bartjen neutrale teuml informateumls nga foleumlsi (Fiedler 1966 Camaj 1969 Friedman 2004) Duhet peumlrmendur keumltu se Riza neuml Sis-temin foljor teuml letrarishtes shqiptare veumlren funksionin e referativitetit qeuml meuml 1966 por neuml Gramatikeumln e ASHSH nuk e gjejmeuml teuml peumlrfshireuml keumlteuml qeumlndrim BuchholzampFiedler (1987 154) dhe Desnickaja (1987 55ff) dallojneuml dy funksione teuml habitores admirativitetin (1) si kategori emocionale dhe komentativitetin (2) si kategori modale funksion i ngjajsheumlm me renarrativin e bullgarishtes dhe format mış teuml turqishtes

(1) ndash Paska gjateumlsineuml e kolonelit Z ndash tha prifti1

(2) Thashethemi sipas teuml cilit ai paskej vdekur gjateuml mungeseumls sime duhet teuml jeteuml njeuml dredhi peumlr teuml meuml prishur mendjen peumlr teuml meuml futur neuml kurth2

Peumlr shkak teuml ngjashmeumlriseuml neuml funksion me renarrativin dhe me format mış teuml turqishtes habitorja konsiderohet si ballkanizeumlm Por ndryshe nga bullgarishtja dhe turqishtja neuml shqipen nuk flitet peumlr peumlr-dorim teuml veccedilanteuml teuml formave teuml perfektit por peumlr forma qeuml dallohen morfologjikisht e qeuml mund teuml identifikohet lehteuml Neuml bullgarishten for-mat e evidencialitetit janeuml veteumlm peumlrdorim specifik i formave foljore dhe jo kategori teuml pavarura gramatikore Neuml kontekstin ballkanik termi ldquoadmirativrdquo peumlrdoret peumlr teuml peumlrshkruar fenomene teuml ndryshme qeuml kup-tim kryesor e kaneuml shprehjen e befasiseuml (edhe pse befasia kontestohet si kuptim kryesor i habitores seuml shqipes meqeuml kjo formeuml peumlrdoret peumlr teuml shprehur mosbesim khs Schmaus 1966 Fiedler 1966 Camaj 1969) dhe qeuml kaneuml lidhje diakronike me perfektin

Peumlr origjineumln e habitores janeuml shfaqur tri teza kryesore Peumlrfaqeuml-suesit e tezeumls seuml pareuml konsiderojneuml habitoren zhvillim teuml brendsheumlm teuml shqipes por ndahen neuml qeumlndrimet e tyre peumlr burimin nga i cili janeuml krijuar format e habitores Jokli mendon se koha e tashme e habitores eumlshteuml krijuar nga njeuml koheuml e ardhme Keumlteuml tezeuml e mbeumlshtet edhe Riza (1997 145) Ndeumlrsa Demiraj (2002 388) Ajeti (1998 113) e Topalli (2011 832f) e kundeumlrshtojneuml tezeumln e Joklit dhe mendojneuml se habitorja 1 Kadare Ismail 1980 Gjenerali i ushtriseuml seuml vdekur Prishtineuml 129 2 Kongoli Fatos 2005 Leumlkura e qenit Tiraneuml 5

eumlshteuml krijuar me peumlrmbysjen e perfektit Besim Bokshi (1998 106-118) ka njeuml tezeuml tjeteumlr peumlr krijimin e formave teuml habitores Sipas tij baza peumlr krijimin e formeumls seuml pareuml teuml habitores duhet teuml keteuml qeneuml meuml se e kryera e deumlftores e jo e kryera Ai trajteumln e shkurteumlr teuml pjesores brenda formave teuml habitores e sheh si shumeuml teuml reumlndeumlsishme peumlr peumlr-caktimin e koheumls seuml krijimit teuml saj Trajta e shkurteumlr e pjesores brenda habitores haset neuml teumlreuml shqipen prandaj edhe deumlshmon lashteumlsineuml e saj parashkrimore Kjo trajteuml e shkurteuml e pjesores brenda habitores haset qeuml te Buzuku dhe autoreumlt e tjereuml teuml Veriut ndeumlrsa jashteuml habitores pje-sorja eumlshteuml e ploteuml Me kalimin e meuml se teuml kryereumls seuml deumlftores neuml teuml pa-kryereumln e habitores pjesorja e humbi kuptimin e saj kohor qeuml e kishte neuml peumlrbeumlrje teuml koheumlve analitike dhe e ruajti veteumlm kuptimin leksikor Gjateuml keumltij transformimi pjesorja merrte funksion teuml njeuml teme seuml cileumls i peumlrngjitej folja kam e cila kishte funksion mbarese dhe e sheumlnonte ve-teumlm kuptimin kohor3 Teza e dyteuml eumlshteuml ajo e krijimit teuml habitores neumln ndikimin e turqishtes neuml struktureumln gramatikore teuml shqipes dhe sllavishtes seuml Ballkanit (sipas Friedman 1999 Conev 191011 Gołąb 1960 Ko-neski 1965) Kjo tezeuml kundeumlrshtohet nga Fiedler (1966 561) i cili eumlsh-teuml i mendimit se habitorja eumlshteuml krijuar si pasojeuml e ndikimit teuml ndeumlr-sjelleuml neuml gjuheumlt e Ballkanit (shqipja neuml njeuml aneuml dhe bullgarishtja e ma-qedonishtja neuml aneumln tjeteumlr) Keumlteuml tezeuml e mbeumlshtet edhe Altimari (2002 140ff) neuml artikullin e tij peumlr teuml kryereumln e ldquosupozimitrdquo teuml arbeumlrishtes Habitorja nuk paraqitet neuml teuml folmet e arbeumlresheumlve neuml Itali dhe neuml Ccedila-meumlri Por neuml 37 teuml folme arbeumlreshe (nga 50 sa janeuml gjithsej) teuml peumlr-hapura neuml Italineuml jugore me peumlrjashtim teuml Siciliseuml shfaqet njeuml dukuri qeuml mund teuml ndeumlrlidhet me habitoren e shqipes Neuml keumlto teuml folme forma analitike dhe ajo sintetike e seuml shkuareumls nuk janeuml neuml kundeumlrveumlnie ko-hore por modale dhe peumlrdoren peumlr teuml treguar njeuml veprim ldquoteuml sigurtrdquo e ldquoteuml pasigurtrdquo qeuml ka ndodhur neuml teuml shkuareumln Forma analitike seuml cileumls mbeumlshtetur neuml autorin po i referohem si ldquoe kryera e supozimitrdquo mund teuml peumlrdoret veteumlm neuml veteumln e treteuml peumlr teuml shprehur njeuml informateuml teuml pasigurteuml (krhs shembujt nga Altimari 2002 130)

ai shkroi = ai ka shkruar ai ka shkruar = ai ndoshta ka shkruar

3 Krhs peumlr meuml tepeumlr Bokshi 1998 106-118

Kjo formeuml analitike eumlshteuml peumlrkufizuar nga De Rada (1870) si ldquoe shkuar dyshimorerdquo Altimari e sheh keumlteuml ndeumlrtim morfosintaksor si formeuml teuml konservuar neuml teuml folmet arbeumlreshe me prejardhje ballkanike e qeuml pasqyron njeuml fazeuml teuml ndeumlrmjetme neuml procesin e krijimit teuml habitores neuml shqipen Duke e mbeumlshtetur tezeumln e Fiedler-it Altimari shfaq ideneuml se kjo formeuml eumlshteuml krijuar si pasojeuml e ndikimit teuml ndeumlrsjelleuml ndeumlrmjet gjuheumlve ballkanike neuml kalimin e peumlrbashkeumlt nga njeuml e kryer e vjeteumlr (kam+pjesore neuml shqipen pjesore neuml ndashl+jam neuml gjuheumlt sllave) neuml njeuml meumlnyreuml teuml re Ai kundeumlrshton tezeumln e ndikimit teuml turqishtes sepse ngu-limet osmane neuml gjysmeumln e shek XV kur filloi krijimi i bashkeumlsive teuml para arbeumlreshe ishin teuml paqeumlndrueshme e srsquomund teuml keneuml ndikuar shu-meuml dhe sepse periudha e shkurteumlr kohore e sundimit osman e pamun-deumlson ndikimin e thelleuml neuml shqipen deri neuml sistemin sintaksor duke pa-sur parasysh se turqishtja ishte neuml pozicionin e superstratit Neuml aneumln tjeteumlr teuml folmet arbeumlreshe janeuml meuml tepeumlr ishuj gjuheumlsoreuml teuml shkeumlputur territorialisht nga njeumlri-tjetri Prandaj e kryera e supozimit nuk mund teuml konsiderohet zhvillim autonom neumln ndikim teuml ndeumlrsjelleuml teuml teuml fol-meve neuml njeumlra-tjetreumln

Diskutimi i Altimarit na kthen te ccedileumlshtja e koheumls seuml krijimit teuml habitores Format e saj shfaqen qeuml neuml ldquoMesharinrdquo e Gjon Buzukut (1555) gjeuml qeuml nga studiuesit shihet si deumlshmi qeuml procesi i krijimit teuml habitores ka peumlrfunduar qysh para shek XVI Fiedler dhe Ccedilabej (Demiraj 2002 391) mendojneuml se procesi i formimit ka peumlrfunduar rreth vitit 1600 ndeumlrsa Ajeti (Ajeti 1998 113) Bokshi (Bokshi 1998 114) Demiraj e Topalli (2011 837) kaneuml qeumlndrim tjeteumlr se habitorja eumlshteuml krijuar neuml periudheumln parashkrimore teuml shqipes Prania e habitores neuml tekstet e autoreumlve teuml vjeteumlr verioreuml mbeumlshtet keumlteuml tezeuml Seuml paku neuml gegeumlrishten procesi i krijimit teuml habitores duhet teuml keteuml peumlrfunduar neuml njeuml periudheuml meuml teuml hershme se shek XV Ndoshta neuml teuml folmet toske ky proces ishte neuml njeuml fazeuml teuml ndeumlrmjetme neuml koheumln e shpeumlrnguljeve arbeumlreshe

Klasifikimi habitores si meumlnyreuml neuml sistemin foljor teuml shqipes eumlsh-teuml njeuml ccedileumlshtje e diskutueshme Fiedler (1966) dhe Desnickaja (1958 1987) e shohin ateuml jashteuml keumltij sistemi bile Fiedler e vendos ateuml paralelisht me deumlftoren Shkak peumlr keumlteuml eumlshteuml kombinimi i formave teuml habitores me markues teuml tjereuml modaleuml (lidhoren) ndash pra markimi i dyfishteuml si dhe mohimi i saj me pjeseumlzat mohuese teuml deumlftores nuk dhe srsquo ndryshe nga meumlnyrat e tjera qeuml marrin pjeseumlzeumln mohuese mos (Fiedler 1966 563)

Fiedler shfaq mendimin se neuml shqipen ekzistojneuml dy radheuml paralele njeuml normale-deumlftore dhe njeuml habitore-deumlftore qeuml mund teuml sheumlnohen neuml formeumln e njeumljteuml modale Kjo linjeuml argumentimi ndiqet edhe neuml ldquoAlba-nische Grammatikrdquo ku habitorja trajtohet jashteuml sistemit teuml meumlnyrave Neuml studime teuml meumlvonshme (krhs Friedman 2004) habitorja konside-rohet kategori e evidencialitetit pra mjet peumlr kodimin e burimit teuml informateumls Por siccedil veuml re Friedman habitorja nuk eumlshteuml e lidhur drejt-peumlrdrejt me burimin e informateumls por meuml tepeumlr me qeumlndrimin e foleumlsit ndaj burimit ose ndaj veteuml informateumls Prandaj kategorizimi i habitores veteumlm si evidencialitet paraqet veumlshtireumlsi Komentativiteti eumlshteuml veteumlm njeumlri nga funksionet e habitores ndeumlrsa funksioni tjeteumlr ndash shprehja e emocionalitetit vazhdon teuml jeteuml funksion i fuqisheumlm i habitores Sido-qofteuml si neuml rastin e emocionalitetit ashtu edhe neuml rastin e komenta-tivitetit shprehet qeumlndrimi i foleumlsit qeuml eumlshteuml tipik peumlr meumlnyreumlt Pra nuk mund teuml mohohet fakti se habitorja eumlshteuml meumlnyreuml

Kushtorja

Format e tjera teuml trajtuara si meumlnyreuml neuml gramatikeumln e shqipes e qeuml paraqesin njeuml ccedileumlshtje teuml diskutueshme janeuml format e meumlnyreumls kush-tore Kushtorja paraqet veumlshtireumlsi neuml trajtimin e saj peumlr shkak teuml formeumls seuml saj morfologjike identike me formeumln e seuml ardhmes teuml seuml shkuareumls teuml meumlnyreumls deumlftore Neuml Gramatikeumln e ASHSH (Demiraj 1995 294) for-mat e kushtores konsiderohen forma homonime me ato teuml seuml ardhmes seuml teuml shkuareumls Morfologjikisht forma e kushtores eumlshteuml kombinim i dy morfemave kohore morfemeuml e seuml ardhmes+morfemeuml e seuml shkuareumls Neuml morfologji kriter themelor klasifikimi eumlshteuml forma prandaj format qeuml peumlrmbajneuml morfemat e njeumljta duhet teuml klasifikohen sipas morfo-logjiseuml seuml tyre Pra neuml rastin e kushtores seuml shqipes kemi teuml beumljmeuml me forma kohore qeuml shprehin edhe modalitet (krhs Topalli 2011 803) Keumlto forma edhe neuml rastin kur peumlrdoren peumlr teuml shprehur kondicionalitet nuk e humbasin tiparin primar teuml tyre temporalitetin Krhs shembujt

(3) Do teuml vinja po teuml kisha koheuml

(4) Do teuml kisha ardhur po teuml kisha pasur koheuml

Neuml gramatikat historike teuml shqipes origjina e trajtave foljore teuml kushtores konsiderohet e ardhmja e seuml shkuareumls por gjateuml peumlrdorimit teuml keumltyre trajtave neuml periudha hipotetike eumlshteuml forcuar kuptimi modal i

mundshmeumlriseuml duke e dobeumlsuar keumlshtu kuptimin kohor teuml seuml ardhmes seuml teuml shkuareumls Sipas Rizeumls keumlto forma duhen veumlshtruar gjithsesi si dy paleuml trajta teuml dy strukturave paralele (Riza 1997 135) Ndeumlrsa Demiraj (2002 310-311) e sheh homofonineuml e formave teuml seuml tashmes seuml ldquokush-toresrdquo me ato teuml seuml ardhmes seuml teuml shkuareumls seuml deumlftores si njeuml veumlshtireumlsi dhe neuml gramatikeumln e tij historike nuk flet peumlr njeuml meumlnyreuml kushtore

Ndeumlrtimet e tilla me kombinim morfemash kohore janeuml tipike peumlr kondicionaleumlt dhe konsiderohen si tendenceuml universale gramati-kore Futureumlt neuml peumlrgjitheumlsi kaneuml tendenceuml teuml shprehjes seuml modalitetit meqeuml peumlr veprimet ose ndodhiteuml neuml teuml ardhmen zakonisht nuk mund teuml flitet neuml meumlnyreuml neutrale Keumlto veprime neuml teuml ardhmen janeuml teuml deumlshi-rueshme teuml pritshme teuml parashikueshme ose edhe foleumlsi mund teuml keteuml frikeuml nga to (Palmer 1986 216ff SchrodtampDonhauser 2003 2507 ff) Prandaj shfaqen veti modale teuml futurit gramatikor gjeuml qeuml shkakton dyshime gjateuml kategorizimit teuml keumltyre formave

Neuml kontekstin ballkanik format e kushtores seuml shqipes janeuml teuml ndryshme nga ato teuml gjuheumlve sllave teuml cilat nuk peumlrmbajneuml morfemeuml teuml koheumls seuml ardhme Do teuml ndalem keumltu te rasti i bullgarishtes e maqe-donishtes teuml cilat peumlrmbajneuml dy forma peumlr shprehjen e kondicio-nalitetit (Lindstedt 2010 409-421) Format e trajtuara si meumlnyreuml kush-tore neuml bullgarishten dhe maqedonishten konsiderohen forma teuml tra-sheumlguara nga proto-sllavishtja Neuml bullgarishten ato krijohen me ndih-meumlsen e veccedilanteuml bi- dhe mbaresat vetore teuml aoristit teuml kombinuara me pjesoren e seuml shkuareumls teuml foljes kryesore ndeumlrsa neuml maqedonishten folja ndihmeumlse eumlshteuml shndeumlrruar neuml pjeseumlz teuml paflektuar pra nuk ka markues vete neuml keumlteuml forma perifrastike foljore

Bullgarisht Maqedonisht

Az bix došăldošla jas bi došoldošla

Ti bi došăldošla ti bi došoldošla

Forma e dyteuml foljore peumlr shprehjen e kondicionalitetit neuml bull-garishten (5) e maqedonishten (6) eumlshteuml e ashtuquajtura ldquokushtorja e tipit ballkanikrdquo e cila formohet me kombinim teuml morfemave teuml futurit dhe imperfektit pra ngjasheumlm me kushtoren e shqipes

(5) Št-ja-x da dojd-a ako namer-e-x vreme

FUT-IMPF-SG1 teuml vij-PRSSG1 po gjen-IMPF-SG1 koheuml

(6) Krsquoe dojd-e-v ako najd-e-v vreme

FUT vij-IMPF-SG1 po gjen-IMPF-SG1 koheuml

Neuml maqedonishten kombinohet markuesi i paflektuar i futurit krsquoe me imperfektin e foljes kryesore ndeumlrsa neuml bullgarishten flektohet veteuml markuesi i futurit šte neuml imperfekt dhe folja kryesore neuml koheumln e tashme lidhet me teuml peumlrmes da (teuml) siccedil ndodh pas foljeve ndihmeumlse Neuml keumlteuml rast maqedonishtja eumlshteuml e ngjashme me disa gjuheuml teuml Ballkanit (shqipen greqishten arumanishten jugore) ndeumlrsa bullgarishtja eumlshteuml e ngjashme veteumlm me disa dialekte arumune dhe dako-romane Sipas gramatikeumls seuml Akademiseuml Bullgare teuml Shkencave tipi ballkanik shpreh veprime qeuml varen veteumlm nga njeuml kusht i jashteumlm ndeumlrsa tipi bi varet edhe nga vendimi i agjentit Forma e tipit ballkanik neuml traditeumln gramatikore bullgare eumlshteuml klasifikuar si koheuml qeuml ka edhe peumlrdorim modal ccedilka po sugjerohet edhe peumlr format e shqipes

Neuml njeuml studim teuml vitit 2010 Thieroff (2010 1-28) duke krahasuar meumlnyreumlt neuml gjuheumlt e Evropeumls shfaq qeumlndrimin e tij se ekzistojneuml dy lloje kushtoresh

a) Lloji i pareuml eumlshteuml koheuml Keumltu peumlrfshihen format e peumlrbeumlra nga kombinimi i morfemave kohore Thieroff propozon termin ldquokushtore pereumlndimorerdquo peumlr emeumlrtimin e keumltyre formave meqeuml shfaqen kryesisht neuml gjuheumlt qeuml fliten neuml pereumlndim teuml kontinentit

b) Lloji i dyteuml eumlshteuml meumlnyreuml Keumlto forma nuk peumlrmbajneuml morfemeuml futuri e shpesh as teuml seuml shkuareumls Ky lloj sipas Thieroff-it mund teuml quhet ldquokushtore lindorerdquo meqeuml flitet kryesisht neuml lindje teuml kontinentit

Nisur nga ky keumlndveumlshtrim kushtorja e shqipes mund teuml konsiderohet koheuml qeuml shpreh edhe modalitet Keumlshtu ajo hyn neuml llojin pereumlndimor teuml kushtores duke u ndeumlrlidhur me njeuml hapeumlsireuml meuml teuml gjereuml se Ballkani ndryshe nga kushtorja e gjuheumlve sllave qeuml eumlshteuml lindore (peumlrjashtim beumljneuml bullgarishtja dhe maqedonishtja qeuml peumlrmbajneuml teuml dy llojet) Tipin lindor teuml kushtores e kaneuml edhe letonishtja lituanishtja finlandishtja estonishtja dhe hungarishtja Peumlrhapjen e dy llojeve teuml kushtores Thieroff e paraqet neuml keumlteuml harteuml (2010 14)

Format e evidencialitetit peumlrveccedil shqipes bullgarishtes e maqe-

donishtes janeuml teuml peumlrhapura edhe jashteuml Ballkanit neuml letonishten li-tuanishten estonishten Duhet pasur parasysh edhe pranineuml e formave teuml evidencialitetit neuml gjuheumlt e Kaukazit (theksuar nga Friedman)

Kjo peumlrhapje e formave teuml evidencialitetit dhe teuml kushtores e beumln teuml veumlshtireuml trajtimin e tyre si dukuri ballkanike Neuml teuml dy rastet kemi teuml beumljmeuml me forma e funksione teuml peumlrhapura neuml hapeumlsira gjeografike jashteuml Ballkanit Neuml rastin e meumlnyrave teuml shqipes problemi qeuml shfaqet eumlshteuml peumlrkateumlsia kategoriale e formave foljore si neuml rastin e habitores ashtu edhe neuml ateuml teuml kushtores kontestohet qenia e tyre meumlnyreuml foljore Deri sa peumlr kushtoren situata eumlshteuml meuml e qarteuml neuml rastin e habitores nuk mund teuml mohohet teuml qenit e saj meumlnyreuml Sipas Aronson (2007 14-15) dukuriteuml qeuml i atribuohen njeuml Sprachbund-i nuk mund teuml jeneuml uni-versalie gjuheumlsore Neuml rastin e kushtores kemi teuml beumljmeuml me forma qeuml reflektojneuml universalie tipologjike teuml deumlshmuara edhe jashteuml Ballkanit Siccedil u pa neuml paraqitjen paraprake si kushtorja ashtu edhe habitorja ndeumlrlidhen me gjuheuml qeuml janeuml jashteuml Ballkanit Sipas Aronson-it disa gjuheuml teuml Ballkanit mund teuml hyjneuml neuml Sprachbuumlnde teuml tjera nga ai i Ball-kanit Prandaj trajtimi i tipareve morfologjike qeuml u atribuohen gjuheumlve teuml Ballkanit duhet vendosur neuml njeuml kontekst meuml teuml gjereuml Aronson pro-pozon vendosjen e tyre neuml njeuml Sprachbund pan-evropian Diccedilka teuml ngjashme ka sugjeruar edhe N Reiter (1994) meuml hereumlt Sprachbund-in ballkanik e karakterizojneuml tipare morfosintaksore teuml peumlrbashkeumlta Por tipare teuml ndryshme mund teuml paraqiten edhe neuml gjuheumlt jashteuml Ballkanit Ngjasheumlm shfaqet situata edhe neuml rastin e tipareve fonetike (Sawicka 1997 79) Duket se nuk mund teuml flitet peumlr lidhje gjuheumlsh por meuml tepeumlr peumlr lidhje kategorish teuml ndryshme gjuheumlsore Sido qeuml teuml jeteuml duket qarteuml se konteksti ballkanistik mund teuml mos jeteuml i mjaftuesheumlm peumlr trajtimin e dy meumlnyrave teuml shqipes

Bibliografia

Aikhenwald A Y (2006) Evidentiality Oxford Oxford University Press Ajeti I (1998) Historia e gjuheumls shqipe Vepra 3 Akademia e Shkencave dhe e

Arteve e Kosoveumls Altimari F (2002) Veumlzhgime peumlr teuml kryereumln e ldquosupozimitrdquo teuml arbeumlrishtes dhe peumlr

formimin e habitores teuml shqipes Neuml Veumlzhgimme gjuheumlsore dhe letrare arbeumlreshe Prishtineuml ShpresaampFaik Konica 129-152

Aronson H I (2007) The Balkan Linguistic League ldquoOrientalismrdquo and Linguistic Typology Ann Arbor New York Beech Stave Press

Bokshi B (1998) Pjesorja e shqipes (veumlshtrim diakronik) Prishtineuml Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls

Breu W (2010) Mood in Albanian Neuml Rothstein B Thieroff R (redaktoreuml) Mood in the languages of Europe Amsterdam Philadelphia John Benjamins Publishing Company 447-472

Buchholz O Fiedler W (1987) Albanische Grammatik Leipzig VEB Verlag Enzyklopaumldie Leipzig

Camaj M (1969) Lehrbuch der albanischen Sprache Wiesbaden Harrassowitz De Haan F (2001) The Relation Between Modality and Evidentiality Neuml Muumlller amp

M Reis (redaktoreuml) Modalitaumlt und Modalverben im Deutschen Linguistische Berichte Sonderheft 9 Hamburg Buske ltwwwuarizonaedu~fdehaanpaperslb01pdfgt

Demiraj Sh (2002) Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml Akademia e Shkencave e Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml

Demiraj Sh (redaktor) 1995 Gramatika e gjuheumls shqipe 1 Morfologjia Tiraneuml Akademia e Shkencave e Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml

Desnickaja A V (1987) Kuptimi i kategoriseuml seuml admirativit neuml shqipen Neuml Seminari Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare 12 Prishtineuml Fakulteti i Filologjiseuml 55-59

Fiedler W (1966) Zu einigen Problemen des albanischen Admirativs Neuml Zeitschrift der Karl-Marx-Universitaumlt Leipzig Gesellschafts- und Sprachwissenschaft-liche Reihe 153 Leipzig Karl-Marx-Universitaumlt Leipzig 561-566

Friedman V A (1999) Evidentiality in the Balkans Neuml Hinrichs U (redaktor) Handbuch der Suumldosteuropa-Linguistik Wiesbaden Otto Harrassowitz 519-544

Friedman V A (2004) Studies on Albanian and other Balkan Languages Pejeuml Dukagjini

Lindstedt J (2010) Mood in Bulgarian and Macedonian Neuml Rothstein B Thieroff R (redaktoreuml) Mood in the languages of Europe Amsterdam Philadelphia John Benjamins Publishing Company 409-421

Newmark L Hubbard Ph Prifti P (1982) Standard Albanian Stanford Stanford University Press

Palmer FR (1996) Mood and Modality Cambridge Cambridge University Press Palmer FR (2001) Mood and Modality Second Edition Cambridge Cambridge

University Press Reiter N (1994) Grundzuumlge der Balkanologie Ein Schritt in die Eurolinguistik

Berlin Harrassowitz Verlag Riza S (1997) Sistemi foljor i letrarishtes shqiptare bashkeumlkohore Vepra 2

Prishtineuml Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls

Sawicka I (1997) The Balkan Sprachbund in the light of phonetic features Varshaveuml Wydawnictwo Energeia

Thieroff R (2010) Moods moods moods Neuml Rothstein B Thieroff R (redaktoreuml) Mood in the languages of Europe Amsterdam Philadelphia John Benjamins Publishing Company 1-29

Topalli K (1982) Meumlnyra kushtore e foljes neuml gjuheumln shqipe Neuml Studime filologjike 4 Tiraneuml ASHSH Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml 90-107

Topalli K (2011) Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml Qenda e Studimeve Albanologjike Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml

Julie KOLGJINI IT Roccedilester (New York) e U Amerikan neuml Kosoveuml

RISHFAQJA E NJE ARKAIZMI NDIKIMI PREJ NJEuml GJUHE TEuml AREALIT BALLKANIK

Abstract

Eumlshteuml meuml se e qarteuml se qeuml kur gjuheumlt janeuml neuml kontakt elementet e njeumlreumls gjuheuml mund teuml huazohen prej gjuheumlve teuml rajonit (shih Joseph 1983 1992 2001 Friedman 1994) Kjo situateuml ndodh veccedilaneumlrisht kur mjedisi gjuheumlsor eumlshteuml diglosik dheose bi- dhe multilingual ku shpesh interferenca gjuheumlsore prej gjuheumls seuml pareuml teuml foleumlsit mund teuml rezultojeuml neuml ndryshime teuml vogla neuml gjuheumln e dyteuml dhe neuml teuml kundeumlrt dmth struktura gjuheumlsore e gjuheumls seuml dyteuml mund teuml rezultojeuml neuml ndryshime teuml strukturave neuml gjuheumln e pareuml biles nganjeumlhereuml edhe neuml konvergjenceuml gjuheumlsore (psh mungesa e paskajores dhe zeumlvendeumlsimi i saj me meumlnyreumln lidhore peumlrseumlritja e trajtave teuml shkurta teuml peumlremrave gjithashtu edhe nyjat e shquara neuml fund teuml emrave) siccedil mund teuml vihen re neuml gjuheumlt ballkanike (shih Joseph 1983 2001 Friedman 2008) Mandej ndikimi gjuheumlsor prej gjuheumls me status superstratum (ose teuml prestigjit) mund teuml rezultojeuml neuml ndryshime gjuheumlsore teuml gjuhes me status substratum siccedil ka ndodhur neuml rajonin veri-pereumlndimor teuml Maqedoniseuml (neuml Tetoveuml Gostivar periferineuml perendimore teuml Shkupit Keumlrccediloveuml dhe Dibeumlr) ku disa struktura (sintagma) foljore teuml shqipes neumln ndikimin e maqedonishtes mund teuml jeneuml neuml procesin e ndryshimit ndash dhe ndoshta neuml disa rajone procesi i ndryshimit tashmeuml ka mbaruar psh kam teuml shkoj (khs kam me shkue gjithashtu meuml duhet teuml shkoj dhe meuml duhet me shkue) keki(e) teuml shko(j)sh ka teuml shkoje kemikimi teuml shkojmeuml kenikini teuml shko(j)ni dhe kaneuml teuml shkojneuml Autori i keumltij shkrimi i sheh format e lartpeumlrmendura (psh kam teuml shkoj) teuml formuara si pasojeuml e mungeseumls seuml paskajores seuml maqedonishtes me ccedilrsquorast neuml shqipen e disa zonave teuml Maqedoniseuml neuml vend teuml formeumls kam me shkue paskajorja gege eumlshteuml zeumlvendeumlsuar me struktureumln foljore teuml eptuar qeuml eumlshteuml sheumlnuar me pjeseumlzeumln teuml teuml meumlnyreumls lidhore (psh teuml shkoj khs neuml maqedonisht da + koha e tashme neuml meumlnyreumln deumlftore ku da eumlshteuml sheumlnues i meumlnyreumls lidhore dhe pjeseumlz modale e ndjekur nga folja neuml meumlnyreumln deumlftore psh sakam da stanam lsquoI want to be-comersquo) ku ky ndryshim neuml struktureumln e shqipes mund teuml interpretohet si njeuml peumlra-frim kuazikalk me maqedonishten требамopaм да одам (требамopaм да одам) lsquoI need tomust gorsquo Duhet sheumlnuar qeuml ky ndryshim strukturor mund teuml jeteuml gjithashtu ndikim i shqipes standardevariantit toskeuml (khs duhet teuml shkoj) por duke pasur pa-rasysh qeuml maqedonishtja ka ndikim sociolinguistik meuml teuml madh tek shqipfoleumlsit e Maqedoniseuml (neuml marreumldheumlniet zyrtare neuml sistemin arsimor e qeveritar marreumldheumlniet e peumlrditshme jashteumlfamiljare) se sa standardi i shqipesvarianti toskeuml neuml keumlto rrethana specifike gjuheumlsore

10 Hyrje

Eumlshteuml meuml se e qarteuml tashmeuml neuml fusheumln e linguistikeumls qeuml kur gjuheumlt janeuml neuml kontakt elementet e njeumlreumls gjuheuml mund teuml huazohen prej gjuheumlve teuml tjera teuml rajonit (shih Joseph 1983 1992 2001 Friedman 1994) Kjo situateuml ndodh veccedilaneumlrisht kur mjedisi gjuheumlsor eumlshteuml diglosik dheose bi- dhe multi-lingual ku shpesh interferenca gjuheumlsore prej gjuheumls seuml pareuml teuml foleumlsit mund teuml rezultojeuml neuml ndryshime teuml vogla neuml gjuheumln e dyteuml dhe neuml teuml kun-deumlrt dmth struktura gjuheumlsore e gjuheumls seuml dyteuml mund teuml rezultojeuml neuml ndryshime teuml strukturave neuml gjuheumln e pareuml biles nganjeumlhereuml edhe neuml kon-vergjenceuml gjuheumlsore duke peumlrzgjedhur karakteristika teuml elementeve gjuheuml-sore (psh mungesa e paskajores dhe zeumlvendeumlsimi i saj me meumlnyreumln lidho-re rimarrja e kundrinave gjithashtu edhe prapavendosja e nyjave shquese) siccedil mund teuml vihen re neuml gjuheumlt ballkanike (shih Joseph 1983 2001 Friedman 2008 Beci 200266) Mandej ndikimi prej gjuheumls me status superstrat (gjuheumls seuml prestigjit) mund teuml reflektojeuml ndryshime neuml gjuheumln me status substrat siccedil ka ndodhur neuml rajonin veripereumlndimor teuml Maqedoniseuml (Tetoveuml Gostivar periferineuml pereumlndimore teuml Shkupit Keumlrccediloveuml dhe Dibeumlr) ku disa struktura (sintagma) foljore teuml shqipeumls janeuml ndikuar (teuml pakteumln pje-seumlrisht) prej maqedonishtes psh kam teuml shkoj (khs kam me shkue gjith-ashtu meuml duhet teuml shkoj dhe meuml duhet me shkue) keki(e) teuml shko(j)sh ka teuml shkoje kemikimi teuml shkojmeuml kenikini teuml shko(j)ni dhe kaneuml teuml shkojneuml Keumlto forma hybrido-isoglosike teuml keumltij rajoni gjeografik nuk janeuml teuml peumlrfshira neuml botimet meuml teuml fundit neuml Atlasin dialektologjik teuml gjuheumls shqipe (shih 2007376 nr 126 harta 305 gjithashtu 2007390 nr 130 harta 319)

Autori i keumltij shkrimi i sheh format e lartpeumlrmendura (psh kam teuml shkoj) teuml formuara si pasojeuml e mungeseumls seuml paskajores seuml maqedonishtes ku neuml shqipen e disa zonave teuml maqedoniseuml neuml vend teuml formeumls kam me shkue paskajorja gege eumlshteuml zeumlvendeumlsuar me struktureumln foljore teuml eptuar qeuml eumlshteuml sheumlnuar me pjeseumlzeumln teuml teuml meumlnyreumls lidhore (psh teuml shkoj) ku ky ndryshim neuml struktureumln e shqipes mund teuml interpretohet si njeuml peumlrafrim quasi-kalk me maqedonishten требамopaм да одам (требамopaм да одам) lsquoI need tomust gorsquo Sipas disa gjuheumltareumlve na del qeuml kam + LI-DHORE (psh kam teuml shkoj) eumlshteuml njeuml formeuml arkaike (dhe e zhvilluar gjateuml periudhes paraletrare) qeuml paraprin struktureumln duoduado + LIDHORE (psh duodueduado teuml shkoj) sidomos kur shohim qeuml ajo shfaqet dendur neuml shkrimet e Matreumlngeumls (1592) si dhe neuml teuml folmet e Arberesheumlve teuml Italiseuml

(shih Demiraj 1988823 836-838) Neuml rastin e keumlsaj formeuml hibrido-iso-glosike kam teuml shkoj siccedil paraqitet neuml Maqedonineuml veripereumlndimore shkaku mund teuml jeteuml kontakti gjuheumlsor me maqedonishten qeuml na rezulton neuml njeuml inovacion (lokal) ku struktura peumlrfundimtare shfaqet si formeuml identike me formeumln arkaike Duhet sheumlnuar megjithateuml qeuml ky ndryshim strukturor mund teuml jeteuml gjithashtu ndikim i variantit toskeuml (khs do teuml shkoj dhe duhet teuml shkoj) ose si pasojeuml e zhvillimeve teuml brendshme gjuheumlsore por duke pasur parasysh qeuml maqedonishtja ka ndikim sociolinguistik meuml teuml madheuml tek shqipfoleumlsit e Maqedoniseuml se sa varianti toskeuml neuml keumlto rrethana specifike gjuheumlsore nuk eumlshteuml aq bindeumlse Njeuml tjeteumlr mundeumlsi eumlshteuml qeuml para shumeuml shekujsh kur arkaizmi kam + LIDHORE (khs kam + PASKAJORE) ishteuml neuml procesin e formimit brenda shqipes struktura e saj eumlshteuml peumlrforcuar prej formave teuml ngjashme teuml gjuheumlve peumlrreth psh prej maqedonishtes neuml rastin e objektit teuml keumltij shkrimi Prania e formave teuml ngjashme neuml maqedonishte mund ta keumlteuml peumlrforcuar mundeumlsineuml e keumlsaj struktureuml qeuml paraqitet neuml shqipe si njeumlfareuml fortifikimi dhe peumlrzgjedhjeje elementash gjuheumlsore teuml formave teuml peumlrbashkeumlta (shih Friedman 2007211) Opsioni i dyteuml na beumln teuml mendojmeuml qeuml kam + LIDHORE teuml jeteuml rezultat i teuml dyjave prej influenceumls seuml zhvilli-meve teuml brendshme gjuheumlsore dhe teuml gjuheumlve peumlrreth neuml keumlteuml rajon

20 Leumlnda

Kur merren neuml konsiderateuml disa gjuheuml dhe disa konstruksione teuml peumlrbashkeumlta teuml tyre ose konvergjenca neuml Sprachbund-in ballkanik njeumlri prej fenomeneve gjuheumlsore teuml peumlrmendura eumlshteuml formimi i koheumls seuml ardhme (shih Friedman 2006 2007 2008b Kopitar 1829 Kramer 1995) Qysh neuml gjuheumlt paraardheumlse indo-europiane teuml dokumentuara mungonte njeuml kategori morfologjike e eptimit teuml seuml ardhmes qeuml i ka leumlneuml gjuheumlt IE teuml ballkanit pa njeuml formeuml teuml trasheumlguar mbi teuml cilat mund teuml funksiononte (Friedman 2007209 shih edhe Demiraj 1988819-821 841) Neuml kuptimin e formimit teuml seuml ardhmes neuml gjuheumlt ballkanike konkurenca ekzistonte kryesisht ndeumlrmjet foljeve ndihmeumlse lsquokamrsquo dhe lsquoduadorsquo (seuml bashku me teuml tjerat) ku disa gjuheuml dhe dialekte ballkanike u orientuan drejt njeumlreumls peumlrballeuml tjetreumls preferenceumls lsquokamrsquo teuml latinish-tes dhe preferenceumls lsquoduadorsquo teuml greqishtes Friedman (2006 666) shkruan ldquoKur sllavishtja hyri neuml ballkan (neuml shekullin e 6te-7te es) fi-lloi njeuml konkurenceuml ndeumlrmjet foljeve ndihmeumlse lsquokamrsquo dhe lsquodua (do)rsquo + paskajore peumlr teuml sheumlnuar teuml ardhmeumln neuml latinishte dhe greqishte me

preferenceumln latine lsquokamrsquo dhe preferenceumln greke lsquoduorsquo Sllavishtja e vjeteumlr kishtare peumlrdorte teuml kryeren e foljes lsquojamrsquo edhe lsquoduarsquo lsquokamrsquo dhe forma teuml tjera teuml lsquofillojrsquo + paskajorerdquo Neuml disa gjuheuml dhe dialekte ball-kanike elementi i dyteuml qeuml peumlrmbante paskajoren meuml voneuml u zeumlvendeumls-ua me konstruktin e meumlnyreumls lidhore psh neuml shqipe (posaccedileumlrisht neuml toskeumlrishte si dhe neuml disa neumlndialekte apo teuml folme teuml gegeumlrishtes) greqishte dhe maqedonishte

Pareuml nga perspektiva diakronike format e teuml ardhmes si lsquokamrsquo ashtu dhe lsquoduadorsquo janeuml mjaft teuml dokumentuara peumlr ekzistenceumln e tyre teuml hershme neuml gjuheumln shqipe (shih Gjinari 1968134 neuml Demiraj 1988 844) Ndeumlrsa forma lsquokamrsquo (eg kryesisht kam me shkue por edhe kam peumlr teuml shkueshkuar) eumlshteuml meuml gjeumlreumlsisht e peumlrhapur neuml variantin gegeuml (si neuml gegeumlrishten qendrore veripereumlndimore dhe verilindore neuml Shqi-peumlri neuml teuml gjitheuml Kosoveumln ndersa neuml pjeseumln meuml teuml madhe pereumlndimore teuml Maqedonise mbizoteumlron forma kam te shkoj shih Demiraj 1988 838-839 841) forma lsquoduadorsquo (psh do teuml shkoj) eumlshteuml e lidhur me va-riantin toskeuml (psh neuml shumiceumln neuml mos neuml teuml gjitheuml rajonet toskeumlfoleuml-se qendrore dhe jugore teuml Shqipeumlrise teuml folmet e Arbeumlresheumlve teuml Gre-qiseuml) si dhe disa teuml folme neuml zona gegeumlfoleumlse teuml Shqipeumlrise (psh ge-geumlrishtja jugore duhet sheumlnuar seuml kjo forme eumlshteuml edhe pjeseuml e varian-tit gegeuml neuml peumlrgjitheumlsi anipse peumlrdoret meuml rralleuml neuml gegeumlrishten veriore) Edhe pse mbetet akoma e diskutueshme neuml debatet e gjuheumltareumlve (psh nga Sandfeld Ajeti dhe Gjinari) neumlse kam (+ PASKAJORE) eumlshteuml forma meuml e vjeteumlr (psh kam me shkue shih Demiraj 1988 841 843 850) e cila neuml variantin toskeuml u zeumlvendeumlsua nga meumlnyra lidhore duke e meumlnjanuar formeumln infinitive (peumlrveccedil formeumls peumlr teuml shkuar) pra duke rezultuar neuml struktureumln kam + LIDHORE (kam teuml shkoj shih Demiraj 1988816-850) Disa gjuheumltareuml (shih Camarda 1864266 Ccedilabej 197563-66 Demiraj 1988 835-850) kaneuml konstatuar qeuml konstrukti kam + LIDHORE (kam teuml shkoj) eumlshteuml struktureuml shumeuml arkaike (dhe e zhvilluar gjateuml periudheumls paraletrare) qeuml paraprin struktureumln duado + LIDHORE (psh duo due dua do teuml shkoj) sidomos kur shohim qeuml ajo shfaqet dendur neuml shkrimet e Matreumlngeumls (1592) si dhe neuml teuml folmet e Arberesheumlve teuml Italiseuml (shih Demiraj 1988823 836-838)

Meuml voneuml pjeseumlrisht prej influenceumls seuml greqishtes (shih Demiraj 1988842-843 neuml lidhje me keumlteuml argument nga Sanfeld-i dhe Jokli) si dhe mundeumlsia e mekanizmave veprues teuml zhvillimit teuml brendsheumlm gju-

heumlsor foljet ndihmeumlse lsquoduadorsquo nisen teuml peumlrdoren neuml maseuml teuml madhe neuml variantin toskeuml keumlshtu duke rezultuar neuml duado + LIDHORE (shih Demiraj 1988 843-844 847 neuml lidhje me argumentat nga La Piana Ajeti Domi Gjinari dhe Demiraj kundeumlr influencave teuml tilla prej gre-qishtes) Eumlshteuml veumlrejtur qeuml peumlrhapja e brendshme si pasojeuml e kontaktit ndeumlrdialektor prej toskeumlrishtes neuml gegeumlrishte (si prej ndeumlrveprimit teuml brendsheumlm teuml foleumlsve neuml sfera teuml ndryshime teuml jeteumls seuml peumlrditshme psh marreumldheumlniet tregtare apo ndeumlrmartesore) kombinuar kjo me zhvillimet e brendshme neuml seumlcilin dialekt mund teuml jeteuml shkak peumlr para-qitjen e teuml ardhmes lsquoduadorsquo neuml gegeumlrishte (shih Demiraj 1988841)

Edhe njeuml hereuml teuml dyja format si lsquokamrsquo ashtu dhe lsquoduadorsquo kaneuml zeumlneuml vend neuml gjuheumln shqipe neuml njeumlreumln aneuml e ardhmja lsquokamrsquo eumlshteuml zhvilluar jo veteumlm neuml sensin vullnetar (futurum voluntatis) si neuml I will go por gjithashtu edhe neuml sensin e deumltyres apo domosdoshmeumlriseuml (fu-turum necessitatis) si neuml I need tomust go (disa gjuheumltareuml mendojneuml se ky eumlshteuml kuptimi themelor por kjo nuk mbeumlshtetet domosdoshmeuml-risht nga komunikimi i peumlrditsheumlm gjuheumlsor) neuml aneumln tjeteumlr e ardhmja lsquoduadorsquo ka marreuml kuptimin kryesisht veteumlm teuml seuml pareumls d m th Fu-turum voluntatis Teuml dyja format me lsquokamrsquo dhe lsquoduadorsquo janeuml teuml doku-mentuara neuml shkrimet e autoreumlve teuml vjeteumlr shqiptareuml Demiraj (1988 827) shkruan qeuml formimi i teuml ardhmes do + LIDHORE paraqitet para shpeumlrnguljes seuml shqiptareumlve teuml Greqiseuml dhe Italiseuml dikund para she-kujve XIV-XV

Neuml veripereumlndim teuml Maqedoniseuml (posaccedileumlrisht neuml Tetoveuml perife-rineuml pereumlndimore teuml Shkupit Gostivar Keumlrccediloveuml dhe Dibeumlr) e ardhmja e tipit kam teuml shkoj (khs kam me shkue meuml duhet teuml shkoj dhe meuml duhet me shkue) mbizoteumlron Neuml keumlteuml shkrim paraqiten dy opsione teuml mundeumlshme pse ky tip na paraqitet neuml keumlto zona njeumlri eumlshteuml ndeumlrmjet kontakteve ndeumlrgjuheumlsore neuml arealin ballkanik meuml konkretisht neuml ras-tin toneuml me maqedonishten dhe i dyti kombinimi i zhvillimeve teuml vazhdueshme brenda shqipes me ambientin gjuheumlsor neuml arealin ballka-nik pra ku teuml dy opsionet mund teuml jeneuml veprues

Sa i peumlrket opsionit teuml pareuml ndeumlrmjet kontakteve ndeumlrgjuheumlsore me maqedonishten forma gege kam me shkue eumlshteuml konsideruar si zanafilla prej seuml cileumls eumlshteuml kaluar neuml tjeteumlr formeuml neuml kam teuml shkoj ku kuptimi eumlshteuml kufizuar neuml konceptin e domosdoshmeumlriseuml (futurum ne-cessitatis) si neuml I need tomust go (dmth meuml duhet teuml shkoj dhe meuml

duhet me shkue) Neuml keumlteuml rast konstruktit kam gjymtyra e dyteuml e pa-skajores i eumlshteuml zeumlvendeumlsuar me sheumlnuesin e meumlnyreumls lidhore teuml dhe foljen e eptuar po teuml meumlnyreumls lidhore teuml koheumls seuml tashme psh keki(e) teuml shko(j)sh dhe ka teuml shkoje Ky inovacion mund teuml jeteuml zhvilluar (pjeseumlrisht) neuml kontakt gjuheumlsor me maqedonishten gjuheuml neuml teuml cileumln paraqiten forma teuml ngjashme psh требамopaм да одам (треба мo-paм да одам) lsquoI need tomust gorsquo ku kam + LIDHORE mund teuml inter-pretohet si njeuml lloj quasi-kalku prej maqedonishtes Duhet peumlrmendur qeuml ndryshe nga konstrukti i shqipes (psh pjeseza e lidhores teuml + LIDHORE si teuml jem teuml jesh teuml jeteuml teuml jemi teuml jeni teuml jeneuml teuml shkosh dhe teuml shkojeuml) neuml konstruktin e maqedonishtes sheumlnuesi i lidhores да ndiqet nga njeuml folje e eptuar e meumlnyreumls deumlftore (psh maq да одам) qeuml na beumln teuml mendojmeuml se kontakti gjuheumlsor me maqedonishten mund teuml jeteuml veteumlm shkas qeuml na jep keumlteuml inovacion (lokal) ku struktura peumlr-fundimtare shfaqet si formeuml identike me formeumln arkaike (ndoshta si zhvillim i brendsheumlm gjuheumlsor) ashtu si na shfaqet neuml shkrimet e Mat-reumlngeumls neuml teuml folmet e Arberesheumlve teuml Italiseuml si dhe ne teuml folmet e Dibreumls (pjeseumln verilindore te Shqipeumlriseuml shih Ccedilabej 197565) tek Ano-nimi i Elbansanit (shih shembujt e cituar nga Domi 196169 tek Shkurtaj 197580) dhe neuml gjuheumln e folur neuml bregdetin e poshteumlm te skajit jugor teuml Shqipeumlriseuml (shih Totoni 1964154 tek Shkurtaj 1975 83) keumlshtu na ilustrohet njeumlfareuml efekti parashuteuml i konstrusionit hib-rido-isoglosik kam teuml shkoj

Mund teuml pretendohet qeuml kjo formeuml alternative kam teuml shkoj e cila shpreh sensin e detyrueshmeumlriseuml (teuml pakteumln neuml meumlnyreumln qeuml peumlrdo-ret prej foleumlsve teuml peumlrfshireuml neuml keumlteuml studim konkretisht neuml veripe-reumlndim teuml Maqedoniseuml) nuk eumlshteuml formuar si pasojeuml e kontaktit gjuheuml-sor me superstrat gjuheumlsor neuml keumlteuml rast nga maqedonishtja por neuml vend teuml keumlsaj eumlshteuml formuar veteumlm si rezultat i zhvillimit teuml brendsheumlm gjuheumlsor Kjo mund teuml jeteuml e veumlrteteuml por pak si jobindeumlse duke pasur parasysh pejsazhin bilingual (ose multilingual) dhe sociolinguistik teuml keumltyre gjuheumlve teuml cilat kaneuml qeneuml neuml kontakt teuml peumlrditsheumlm gjateuml she-kujve Kontakti i brendsheumlm gjuheumlsor siccedil eumlshteuml varianti toskeuml ose edhe gegeumlrishtja jugore (si ndeumlrmartesat apo marreumldheumlniet e tjera fa-miljare ndoshta edhe tregtare e kulturore) mund teuml keneuml kontribuar neuml formimin e keumltij tipi teuml investiguar por jo aq shumeuml neuml keumlteuml pejsazh gjuheumlsor neuml veripereumlndim teuml Maqedoniseuml sa neuml Dibreumln e Shqipeumlriseuml

(shih Demiraj 1988841 Ccedilabej 197565) Argumenti sociolinguistic peumlr interferenceumln gjuheumlsore neuml kontakt teuml vazhduesheumlm me maqedo-nishten eumlshteuml ndoshta meuml bindeumls

Nuk mund teuml mos merret neuml konsiderateuml qeuml forma hibrido-iso-glosike kam + LIDHORE neuml veripereumlndim teuml Maqedoniseuml teuml jeteuml re-zultat i teuml dyjave kontaktit gjuheumlsor me maqedonishten dhe zhvillimit teuml brendsheumlm gjuheumlsor teuml shqipes ku para shumeuml shekujsh kur arkaizmi kam + LIDHORE (khs kam + PASKAJORE qeuml ekzistonte) ishteuml neuml procesin e formimit brenda shqipes (ndoshta me ndikime mi-nore prej greqishtes peumlr formeumln e meumlnyreumls lidhore) struktura e saj eumlshteuml peumlrforcuar prej formave teuml ngjashme teuml gjuheumlve te tjera peumlrreth si neuml maqedonishte (apo edhe si neuml greqishten e re siccedil u peumlrmed me lart) si njeuml lloj peumlrforcimi dhe peumlrzgjedhjeje elementesh teuml peumlrbashkeumlta sintaksore brenda Sprachbund-it ballkanik (shih Friedman 2007211) Prania e formave teuml ngjashme siccedil eumlshteuml lidhorja neuml maqedonishte ndash ose neuml keumlteuml rast mungesa e disa konstrukteve posaccedileumlrisht paskajorja si neuml rastin e maqedonishtes ku konstrukti да i peumlrafrohet infinitivit neuml kuptim por jo edhe neuml formeuml ndash si njeuml gjuheuml qeuml ishte neuml kontakt teuml vazhduesheumlm me shqipen (psh marreumldheumlniet tregtare si dhe neuml teuml tjera mjediseuml shoqeumlrore ku peumlrhapja e formave teuml ndryshme gjuheumlsore nepeumlrmjet komunikimit teuml foleumlsve do teuml keteuml ndodhur) mund ta keteuml fortifikuar pranineuml e njeuml konstruksioni teuml tilleuml neuml shqipen e keumltij rajoni Kahja e keumltij opsioni lejon qeuml kam +LIDHORE teuml shihet si rezultat i teuml dyjave ndikim i zhvillimeve brenda shqipes si dhe i kontaktit me gjuheumlt e rajonit (shih Ccedilabej 197564-66 peumlr njeuml diskutim teuml ngjasheumlm sa i peumlrket formeumls kam + LIDHORE neuml teuml folmeumlt e Arbeumlresheve teuml Italiseuml)

30 Mbyllja

Duke pasur parasysh realitetin bi-dhe multilingual neuml Sprach-bund-in ballkanik gjithashtu dhe diglosineuml (dhe njeuml numeumlr ccedileumlshtjesh sociolinguistike) qeuml ka ekzistuar neuml shekuj neuml keteuml mjedis gjuheumlsor neuml Maqedonineuml veripereumlndimore (konkretisht neuml Tetoveuml periferineuml pereumln-dimore teuml Shkupit Gostivarit Keumlrccediloveumls dhe Dibres) interferenca gju-heumlsore me maqedonishten neuml njeumlfareuml niveli eumlshteuml e mundshme sa i ta-kon praniseuml se kam + LIDHORE (khs kam + PASKAJORE) ndash neumlse jo peumlr tjeteumlr arsye teuml pakteumln peumlr arsyen qeuml maqedonishtes i mungon paskajorja e cila ka funksionuar pa teuml neseuml jo gjithmoneuml teuml pakeumln peumlr njeuml koheuml shumeuml teuml

gjateuml Neumlse zanafilla ishte kam + PASKAJORE ose jo ngelet peumlr tu kuptuar sidoqofteuml forma neuml fjaleuml (kam + LIDHORE) mund teuml jeteuml risi lokale duke sheumlrbyer si njeuml lloj quasi-kalku i formeumls seuml maqedonishtes e cila mbart sens semantk teuml ngjasheumlm (eg треба мopaм да одам (требамopaм да одам) lsquoI need tomust gorsquo) dhe gjithashtu neuml teuml njeumljteumln koheuml eumlshteuml identike me struktureumln arkaike teuml cileumln e gjejmeuml neuml shkrimet e Matreumlnges si edhe neuml teuml folmeumlt e Arbeumlresheumlve teuml Italiseuml

Opsioni i dyteuml i peumlrmendur qeuml shqiptaret e maqedoniseuml veripe-reumlndimore duke peumlrzgjedhur formeumln arkaike kam + LIDHORE (peumlr-krah alternativave teuml tjera) kur keumlto konstrukte ishin neuml zhvillim e si-peumlr neuml gjuheumln shqipe shumeuml shekuj meuml pareuml eumlshteuml gjithashtu i mund-sheumlm dhe elementet e peumlrzgjedhur ishin format pa paskajore (qeuml neuml teuml njeumljteumln koheuml peumlrmbanin sheumlnuesin e lidhores kh maq да dhe shq teuml) qeuml ishte meuml gjase peumlrforcim prej keumltij kontakti me maqedonishten

Referencat Abetare gegeumlnishte 1942 Firenze Botim i Minstriseuml srsquoArsimit Abetare peumlr teuml rritun 1950 Beligrad Znanje Ndeumlrmarrje Tekstesh teuml RPS Altimari F 2005 ldquoIl lsquofuturo necessitativorsquo dellalbanese dItalia influenza italo-romanza o

arcaismo balcanicordquo Atti del convegno ldquoConvegno internazionale Linflusso dellitaliano sulla grammatica delle lingue minoritarierdquo Costanza 2003 A cura di Breu W Centro Editoriale e Librario - UNICAL Rende 2005 1-12

Atlasi dialektologjik i gjuheumls shqipe V I 2007 Akademia e Shkencave e Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe Leteumlrsiseuml

Auer Peter 1999 From codeswitching via language mixing to fused lects Toward a dynamic typology of bilingual speech International Journal of Bilingualism 3309-332

Babel Molly 2009 Phonetic and social selectivity in speech accommodation Berkeley University of California Berkeley dissertation

Babel Molly 2010 Dialect divergence and convergence in New Zealand English Language in Society 39437-456

Beci Bahri 1987 Teuml folmet qendrore teuml gegeumlrishtes Dialektologjia Shqiptare 3-92 Tiraneuml Akademia e Shkencave e Republikeumls seuml Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe Leteumlrsiseuml Sektori i Grammatikeumls dhe i Dialektologjiseuml

Beci Bahri 2000 Probleme teuml politikeumls gjuheumlsore dhe teuml planifikimit gjuheumlsor neuml Shqipeumlri Pejeuml Dukagjini

Beci Bahri2002 Dialektet e shqipes dhe historia e formimit teuml tyre Tiraneuml Dituria Bokshi Besim 1998 Pjesorja e shqipes (veumlshtrim diakronik) Prishtineuml Akademia e

Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls Buzuku Gjon 1968 ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) Tiraneuml Universiteti

Shteteumlror i Tiraneumls Instituti i Historiseuml e i Gjuheumlsiseuml Byron Janet 1976 Selection among alternatives in language standardization The

case of Albanian The Hague Mouton Byron Janet 1978 Displacement of one standard dialect by another Current

Anthropology 19613-614 Byron Janet 1979 Language planning in Albania and in Albanian-speaking Yugoslavia

Word 301215-44 Byron Janet 1985 An overview of language planning achievements among the

Albanians of Yugoslavia International Journal of the Sociology of Language 5293-109

Camaj Martin 1984 Albanian grammar Wiesbaden Otto Harrassowitz Chambers J K 1992 Dialect acquisition Language 68(4)673-705 Cimochowski Waclaw 2004 Peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml Akademia e Shkencave

dhe e Arteve e Kosoveumls Cipo K 1949 Gramatika shqipe Tiraneuml Instituti i Shkencavet Coupland Nikolas 2008 The delicate constitution in face-to-face accommodation

A response to Trudgill Language in Society 37(2)267-270 Ccedilabej Eqrem 1975 Histori gjuheumlsore dhe struktureuml dialektore e Arbeumlrishtes seuml

Italiseuml Studime Filologjike 251-69 Ccedilabej Eqrem 2008 Studime shqiptare Vepra teuml zgjedhura Prishtineuml Akademia e

Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls Ccediletta Anton 1990 Prozeuml popullore nga Drenica 1-2 Prishtineuml Enti i Teksteve dhe

i Mjeteve Meumlsimore i Krahineumls Socialiste Autonome teuml Kosoveumls Defense Language Institute 1964 Albanian Verbs Reference Material

Demiraj Shaban 1988 Gramatikeuml historike e gjuheumls shqipe Prishtineuml Rinlindja Demiraj Shaban (red) 2002 Gramatika e gjuheumls shqipe 1 Tiraneuml Akademia e

Shkencave e Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml Domi Mahir Jorgji Gjinari and Gjovalin Shkurtaj (red) 1987 Dialektologjia

Shqiptare Tiraneuml Akademia e Shkencave e Republikeumls seuml Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe Leteumlrsiseuml Sektori i Grammatikeumls dhe i Dialektologjiseuml

Drejtshkrimi i gjuheumls shqipe 1973 Tiraneuml Akademia e Shkencave e Republikeumls seuml Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe Leteumlrsiseuml

Elezi Mehmet 2006 Fjalor i gjuheumls shqipe Tirana Gjergj Fishta Errington Joseph 2001 Colonial linguistics Annual Review of Anthropology 3019-39 Ferguson Charles 1959 Diglossia Word 15325-340 Fishman Joshua A 1964 Language maintenance and language shift as a field of

inquiry Linguistics 932-70 Fishman Joshua A 1972a The sociology of language Rowley Mass Newbury

House Fishman Joshua A 1972b Language maintenance and language shift as a field of

inquiry Revisited Language in sociocultural change 76-134 Standford Standford University Press

Fishman Joshua A 1974 The sociology of language An interdisciplinary social science approach to language in society Current Trends in Linguistics 121629-1784

Fishman Joshua A 1977 Standard versus Dialect in bilingual education An old problem in a new context The Modern Language Journal 61(7)315-325

Fishta Gjergj 2001 Lahuta e malcis Tiraneuml Alb-ass Friedman Victor 1979 Influence vs Convergence in Areal Phenomena The

Southeast Conference on Linguistics Bulletin Vol 3 No 1 1-8 Friedman Victor 1992 Dialectal Base Variation and Codification of the Balkan

Literary Languages Albanian Bulgarian Macedonian and Romany Balkan Forum Vol 1 No 1 147-153 (English version of 65)

Friedman Victor 1994 Variation and grammaticalization in the development of Balkanisms Paper presented at the CLS 30 Papers from the 30th Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society Volume 2 The Parasession on Variation in Linguistic Theory Chicago

Friedman Victor 2003 Vendi i gegnishtes neuml gjuheumln shqipe dhe neuml Ballkan [Albanian The position of Gheg in Albanian and in the Balkans] Phoenix (Shkodeumlr) Vol 7 No 1-6 40-56

Friedman Victor 2005 Albanian in the Balkan Linguistic League A Reconsideration of Theoretical Implications Studia Albanica Vol 28 No 133-44

Friedman Victor 2006 Balkans as a linguistic area In Keith Brown (ed) Encyclopedia of Language amp Linguistics second edition volume 1 657-672 Oxford Elsevier

Friedman Victor 2007 Balkanizing the Balkan Sprachbund A Closer Look at Grammatical Permeability and Feature Distribution Grammars in Contact A Cross Linguistic Typology ed by A Aikhenvald and RFW Dixon Oxford Oxford University Press 201-219

Friedman Victor 2008a Balkan object reduplication in areal and dialectological perspective Balkan clitic doubling ed by L Tasmowski amp D Kallulli Amsterdam John Benjamins

Friedman Victor 2008b Balkan Slavic Dialectology and Balkan Linguistics Periphery as Center American Contributions to the Fourteenth International Congress of Slavists ed by Christina Bethin Bloomington IN Slavica 131-148

Gal Susan 1987 Codeswitching and consciousness in the European periphery American Ethnologist 14(4) 637-653

Gal Susan 1989 Language and political economy Annual Review of Anthropology 18345-367

Gashi Shkeumllzen 2010 Gjuha e keumlputun e shqipes Peumlrmdledhje intervistash mbi mundeumlsineuml e hapjes seuml shqipes standarde Prishtineuml Rrokullia

Gumperz John 1964 Linguistic and social interaction in two communities American Anthropologist 66 (62)137-153

Gumperz John 1976 The sociolinguistic significance of code-switching Berkeley University of California

Haugen Einer 1966 Dialect language nation American Anthropologist 68(4)922-935 Hazen Kirk 2002 Identity and language variation in a rural community Language

78(2)240-257 Heath J G 1984 Language contact and language change Annual Review of

Anthropology 13367-384 Hoxha Shefqet 1982 Lirikeuml popullore nga rrethi i Kukeumlsit Tiraneuml Instituti i

Kultureumls Popullore teuml Akademiseuml seuml Shkencave teuml RPSSH Hoxha Shefqet 1983 Epikeuml legjendare nga rrethit i Kukeumlsit Tiraneuml Instituti i

Kultureumls Popullore teuml Akademiseuml seuml Shkencave teuml RPSSH Hymes Dell 1964 Toward ethnographies of communication American

Anthropologist 66(62)1-34 Ismajli Rexhep 1982 Gramatika e pareuml e gjuheumls shqipe botim kritik me studim e

transkriptim Prishtineuml Rilindja Ismajli Rexhep 1985 Gjuha shqipe e kuvendit teuml arbeumlnit (1706) Prishtineuml

Rilindja Ismajli Rexhep 2005a Drejtshkrimet e shqipeumls Prishtineuml Akademia e Shkencave

dhe e Arteve e Kosoveumls Ismajli Rexhep 2005b Gjuheuml standarde dhe histori identitetesh Tiraneuml Akademia

e Shkencave e Shqipeumlrise Joseph Brian 1981 The Balkan infinitive loss ndash some methodological problems In

Studies in Balkan Linguistics to Honor Eric P Hamp on His Sixtieth Birthday (Folia Slavica 4 2-3) ed H Aronson and B Darden 300-308

Joseph Brian1983a The synchrony and diachrony of the Balkan infinitive A study in areal general and historical linguistics Cambridge Cambridge University Press

Joseph Brian1983b Language use in the Balkans The contributions Joseph Brian 1992a Introduction Language and Power Language and Freedom

In B Joseph (ed) Language and Power Language and Freedom in Greek Society Special issue of Journal of Modern Greek Studies 101-9

Joseph Brian1992b Interlectal Awareness as a Reflex of Linguistic Dimensions of Power Evidence from Greek

Joseph Brian 2001a Is Balkan comparative syntax possible In Rivero M amp Ralli A (eds) Comparative syntax of Balkan languages Oxford Oxford University Press 17-43

Joseph Brian 2001b Historical Linguistics In M Aronoff amp J Rees-Miller (eds) Handbook of Linguistics Oxford Blackwell Publishers 105-129

Joseph Brian 2007 Broad vs Localistic Dialectology Standard vs Dialect The Case of the Balkans and the Drawingof Linguistic Boundaries To appear in Papers from ICLAVE 4 (International Conference on Language Variation in Europe) Lefkosia Cyprus June 17-19)

Kahane Henry 1983 American English From a colonial substandard to a prestige language The other tongue ed by Braj B Kachru 229-36 Oxford

Kahane Henry1986 A typology of the prestige language Language 62(3)495-508 King Kendall A et al (eds) 2008 Sustaining linguistic diversity Endangered and

minority languages Kolgjini Tahir 1978 Po vajtojmeuml Gjon Gjinin Stanbul Genccedillik Basimevi Kolgjini Tahir 1993a Poezi Tiraneuml Shteumlpia Botuese e Lidhjes seuml Shkrimtareumlve Kolgjini Tahir 1993b Luma dhe luftat e saj peumlrshkrim historik Tiraneuml Shteumlpia

Botuese e Lidhjes seuml Shkrimtareumlve Koliqi Ernest 1999 Kritike dhe estetike Tiraneuml Apollonia Koliqi Ernest 2001 Pasqyrat e narccedilizit tregime Shkodeumlr Camaj-Pipa Koliqi Ernest 2003 Vepra 3 Prishtineuml Faik Konica Labov William 1964 Phonological correlates of social stratification American

Anthrologist 66 (62)164-176 Lambertz Max 1948 Albanische Lesebuch mit Einfuumlhrung in die albanishen

Sprache (Teil I Grammatik und albanische Texte) Leipzig Otto Harrassowitz Lambertz Max 1959 Lehrgang des Albanischen Teil III Grammatik der

Albanischen Sprache Halle (Saale) Veb Max Niemeyer Verlag Long Daniel 1996 Quasi-Standard as a linguistic concept American Speech 712118-

135 Ludmila Isurin Donald Winford and Kees de Bot (eds) 2009 Multidisciplinary

approaches to code switching Amsterdam John Benjamins Mahootian Shahrzad 1996 A competence model of codeswitching In

Sociolinguistic variation Data theory and analysis Selected papers from NWAVE 23 at Stanford University Stanford CA CSLI Publications

Mahootian Shahrzad 2005 Linguistic change and social meaning Codeswitching in the media International Journal of Bilingualism 9361-375

Mann Stuart E 1977 An Albanian historical grammar Hamburg Helmut Buske Verlag Maynard Kelly Lynne 2003 A historical dialectological approach to convergence

Isoglosses of Balkan convergence area features in Albanian dialects U of Chicago Dissertation

Mufwene 2008 Colonization population contacts and the emergence of new language varieties A response to Peter Trudgill Language in Society 37(2)254-258

Murati Qemal 1989 E folmja shqipe e rrethineumls seuml Tuhinit teuml Keumlrccediloveumls Studime Gjuheumlsore II (Dialektologji) 3-113 Prishtineuml Instituti Albanologjik i Prishtineumls

Myers-Scotton C 1993 Duelling languages Grammatical structure in codeswitching Oxford Clarendon Press

Nash Rose 1970 Spanglish Language contact in Puerto Rico American Speech 45(3)223-233

Newmark L 1996 Spoken Albanian Ithaca Spoken Language Services Newmark Leonard Philip Hubbard amp Peter Prifti 1982 Standard Albanian A

reference grammar for students Stanford Stanford University Press Neziri Zymer (peumlrgatiteuml) 2001 Keumlngeuml teuml Kreshnikeumlve Prishtineuml Libri Shkollor

Osmani Tomor 1999 Udha e shkronjave shqipe Histori e alfabetit Shkodeumlr Universiteti i Shkodreumls Luigj Gurakuqi Sektori i Albanologjiseuml

Pedersen Holger 2003 Studime peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls

Pipa Arshi 1989 The politics of language in socialist Albania Boulder East European Monographs

Pool Jonathan 1991 The official language problem The American Political Science Review 85 (2)495-514

Purnell Thomas 2009 Convergence and contact in Milwaukee Evidence from select African American and

White vowel space features Journal of Language and Social Psychology 28408-427 Riza Selman 1952 Fillimet e gjuheumlsiseuml shqiptare Prishtineuml Mustafa Bakija Riza Selman 1996 Vepra 1 Prishtineuml Akademia e Shkencave dhe e Arteve e

Kosoveumls Romaine Suzanne 2000 Language in society An introduction to sociolinguistics

Oxford Oxford University Press Rrota Justin 2006a Gjuha e shkrueme ase veumlrejtje gramatikore botimi I Shkodeumlr

Botim Franccedileskane Rrota Justin 2006b Letratyra shqype peumlr klaseumlt e ulta teuml shkollavet teuml mjesme

parime letratyret botimi III Shkodeumlr Botim Franccedileskane Rrota Justin 2006c Letratyra shqype peumlr Shkolla teuml mjesme Botim II Shkodeumlr Botim

Franccedileskane Schneider Edgar W 2003 The dynamics of new Englishes From identity

construction to dialect birth Language 79(2)233-281 Schneider Edgar W 2008 Accommodation versus identity A response to Trudgill

Language in Society 37262-267 Spolsky Bernard 2004 Language policy Cambridge Cambridge University Press Shepard Carolyn A Howard Giles amp Beth LePoire 2001 Communication

accommodation theory In The New Handbook of Language and Social Psychology ed W Peter Robinson

and Howard Giles 33-56 John Wiley and Sons Ltd Sheperi Ilia Dilo 2001 Gramatika dhe sindaksa e gjuheumls shqipe sidomos e

toskeumlnishtes (peumlr shkolla teuml mesme) Tiraneuml albin Shkurtaj Gjovalin 1975 Veumlshtrim mbi trajtat teuml meumlnyreumls deumlftore teuml teuml folmeve

Arbeumlreshe teuml krahineumls seuml Kozenceumls (Itali) Studime Filologjike 271-87 Shuteriqi Dhimiteumlr 1978 Shkrimet shqipe neuml vitet 1332-1850 Prishtineuml Rilindja Toma A Z Karapici amp L Radovicka 1989 Gjuha Letrare ShqipeTiraneuml Shteumlpia

Botuese e Librit Shkollor Topalli Kolec1998 Zhvillimi historik i diftongjeve teuml shqipes Tiraneuml TOENA Topalli Kolec 2007 Fonetika historike e gjuheumls shqipe Tiraneuml Dituria Topalli Kolec 2011 Bazat e grammatikeumls historike teuml gjuheumls shqipe Universiteti i Tiraneumls

Fakulteti i Historiseuml dhe i Filologjiseuml Departamenti i Gjuheumlsiseuml Tiraneuml Shteumlpia Botuese e Librit Universitar

Trudgill Peter 1983 Sociolinguistics An introduction to language and society New York Penguin

Trudgill Peter 1986 Dialects in contact Oxford Blackwell Trudgill Peter 2008 Colonial dialect contact in the history of European languages On the

irrelevance of identity to new-dialect formation Language in Society 37 241-280

Urciuoli Bonnie 1995 Language and borders Annual Review of Anthropology 24525-546

Vokshi Hasan 1959 Gramatika peumlr klaseumln e VII e VIII teuml shkollave fillore Prishtineuml Rilindja

Vokshi Hasan 1963 Gramatikeuml e gjuheumls shqipe peumlr klaseumln e VI teuml shkolleumls fillore Beograd Enti peumlr Botimin e Teksteve i Republikeumls Socialiste teuml Seumlrbiseuml

Woolard Kathryn A 1985 Language variation and cultural hegemony Toward an integration of sociolinguistic and social theory American Ethnologist 12(4)738-748

Woolard Kathryn A amp Bambi B Schieffelin 1994 Language ideology Annual Review of Anthropology 23 55-82

Xhuvani Aleksander 1941 Historija e leteumlrsiseuml greke klasike (si mbas librit teuml G Sett-it) peumlr kursin e nalteuml teuml liceut klasik (libri shteti peumlr shkolla teuml mesme ndash nr 15) Tiraneuml Botim i Ministriacutes srsquo Arsimit

Xhuvani Aleksander 1956 Studime gjuheumlsore Tiraneuml Instituti i Shkencavet Instituti i Historiseuml e i Gjuheumlsiseuml

Xhuvani Aleksander 1980 Vepra 1 Trasheumlgimi kulturor i popullit shqiptar Tiraneuml Akademia e Shkencave e RPSSH

Yaeger-Dror Malcah E 1992 Communicative Accommodation A new perspective on lsquohypercorrectrsquo speech

Language and Communication 12(3)181-192 Zentella Ana Celia 1990 Lexical leveling in four New York City Spanish dialects

Linguistic and social factors Hispania 73(4)1094-1105 Zymberi Isa 1991 Colloquial Albanian New York Routledge

Gerd-Dieter NEHRING Berlin

SHQIPJA DHE GJUHEumlT E BALLKANIT NEuml ARSIMIN SHKOLLOR TEK SHQIPTAREumlT DHE FQINJEumlT E TYRE

Abstrakt Kumtesa e ndriccedilon rolin e gjuheumls shqipe dhe teuml gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanit

neumln aspektin e statusit teuml tyre neuml arsimin e soteumlm shkollor-shteteumlror neuml vendet ballkanike ku jetojneuml shqiptareumlt si shumiceuml ashtu si edhe si minoritet Njeuml veumlmendje e veccedilanteuml i kushtohet ccedileumlshtjes seuml interdisiplinaritetit meumlsimor-shkollor Ai eumlshteuml leumlneuml jo rralleuml meumlnjaneuml sidomos kur eumlshteuml fjala peumlr gjuheumlt nga keumlndveumlshtrimi i njeuml disipline tjeteumlr Prandaj neuml keumlteuml kontekst kumtesa i analizon neuml meumlnyreuml shembullore geumlrshtetimin e leumlndeumls meumlsimore teuml historiseuml me gjuheumln neuml peumlrgjitheumlsi me gjuheumlt ballkanike neuml veccedilanti Me teuml lidhen fillimisht teuml dheumlnat e peumlrgjithshme peumlr situateumln gjuheumlsore neuml Kosoveuml Malin e Zi neuml Maqedoni Serbi si dhe neuml Shqipeumlri Ato krijojneuml krahas me politikeumln gjuheumlsore njeuml mbeumlshtetje teuml reumlndeumlsishme teuml kurrikulave dhe teuml teksteve meumlsimore-shkollore teuml cilat peumlrdoren pra shqyrtohen pastaj jo ve-teumlm me aneuml teuml teuml dheumlnave qeuml jepen peumlr gjuheuml por edhe nga ana e aspekteve teuml zgje-dhura cileumlsore-stilistike

Analiza eumlshteuml pjeseuml e projektit teuml paktit teuml stabilitetit peumlr Evropeumln Juglindore praneuml bdquoInstitutit Georg Eckertrdquo teuml Braunschweigut Ajo do teuml deumlshmojeuml lidhur me paraqitjen meumlsimore-shkollore teuml gjuheumlve teuml ndryshme ballkanike dhe situateumln gjuheumlsore se janeuml arritur rezultate teuml konsiderueshme Megjithateuml mbetet i hapur ende njeuml numeumlr jo i vogeumll ccedileumlshtjesh teuml cilat kaneuml teuml beumljneuml me zbatimin e statusit teuml gjuheumlve ballkanike neuml procesin e arsimit teuml brezave teuml rinj Ato lidhen edhe me peumlrpilimin e korpusit teuml tyre peumlr tekste meumlsimore-shkollore dhe me transmetimin e teuml dheumlnave gjuheumlsore jo veteumlm neumln aspektin bdquogjuha joneumlrdquo por sidomos nga keumlndveumlshtrimi bdquone dhe fqinjteuml taneumlrdquo Nevojiten hulumtime teuml meumltejshme duke filluar mendojmeuml neuml radheuml teuml pareuml tek analiza e gjuheumls dmth pa marreuml parasysh nivelet e larta gjuheumlsore teuml autoreumlve dhe teuml lektoreumlve neuml shumeuml raste edhe tek shqipja veteuml qeuml peumlrdoret neuml arsim

Analiza e ndriccedilon rolin e shqipes dhe teuml gjuheumlve teuml tjera teuml Ball-kanit neumln aspektin e statusit teuml tyre neuml arsimin e soteumlm shkollor-shte-teumlror neuml keumlto vende ballkanike shqipfoleumlse ku jetojneuml shqiptareumlt si shu-miceuml ashtu edhe si minoritet me teuml drejteuml teuml peumlrdorimit teuml shqipes si gjuheuml zyrtare Njeuml veumlmendje e veccedilanteuml i kushtohet ccedileumlshtjes seuml inter-disiplinaritetit meumlsimor-shkollor Neuml studime teuml meumlparshme ajo eumlshteuml

leumlneuml neuml teuml shumteumln e rasteve meumlnjaneuml sidomos kur eumlshteuml fjala peumlr gju-heuml nga keumlndveumlshtrimi i njeuml disipline tjeteumlr Prandaj neuml keumlteuml kontekst shqyrtimi e analizon geumlrshetimin e leumlndeumls meumlsimore teuml historiseuml me gjuheumln neuml peumlrgjitheumlsi me gjuheumlt ballkanike neuml veccedilanti Me teuml lidhen fillimisht teuml dheumlnat peumlr situateumln gjuheumlsore neuml Kosoveuml Malin e Zi neuml Maqedoni Serbi Jugore si dhe neuml Shqipeumlri (1) Ato krijojneuml krahas me politikeumln gjuheumlsore njeuml mbeumlshtetje teuml reumlndeumlsishme teuml kurrikulave qeuml paraqiten (2 a b) dhe teuml teksteve meumlsimore-shkollore teuml cilat peumlrdoren sot peumlr leumlndeumln e historiseuml (3) Analiza cek meuml tutje me shembuj teuml zgjedhur geumlrshetimin e posaccedileumlm teuml leumlndeumls seuml historiseuml me gjuheuml neumlpeumlrmjet shtjellimit teuml ccedileumlshtjes ccedilrsquo meumlson brezi i ri mbi gjuheuml dhe historineuml e saj (4) dhe ccedilrsquo tipare ka gjuha e peumlrdorur neuml mjete meumlsimore teuml historiseuml (5)

1 Vendet shqipfoleumlse teuml Ballkanit teumlreumlsisht nuk karakterizohen pas ndryshimeve teuml viteve teuml fundit nga njeuml situateuml gjuheumlsore meuml e thjeshteuml Kjo gjendje faktike nuk ka teuml beumljeuml veteumlm me gjuheumlt zyrtare teuml cilat pranohen neuml shtetet peumlrkateumlse por edhe me veteumldijen e komu-niteteve kombeumltarisht-etnikisht meuml teuml ngritur sot dhe me kushte teuml ve-ccedilanta tranzicioni qeuml lidhen me to Khs1

1 Vlereumlsimet beumlhen neumlse nuk sheumlnohet ndryshe neuml mungeseuml teuml statistikave zyrtare neuml teumlreumlsi sipas

httpwwwauswaertiges-amtdeDEAussenpolitikLaenderLaenderinfos01-Laender

Pasqyra e mbarteumlsve teuml gjuheumlve ballkanike neuml vendet shqipfoleumlse Kosoveuml Mali i Zi Maqedoni Serbi Jugore Shqipeumlri sheumlnim

GJUHA ZYRTARE

gjuha SHQIPE SERBE (BOSHNJAKE ROMANI TURKE)

gj MALAZEZE (BOSHNJAKE KROATE SERBE SHQIPE)

gj MAQEDO-

NASE SHQIPE ROMANI SERBE TURKE

gj SERBE SHQIPE

gj SHQIPE ( ) = neuml nivel rajonal

KOMUNITETE gjuha amtare

1 AROMUNEuml aromune sh teuml tjereuml 048

2 ASHKALINJ shqipe serbe sh teuml tjereuml serbishtja neuml Kosoveuml = gjuheuml e dyteuml

3 BOSHNJAKEuml boshnjake sh teuml tjereuml 13 bosnjakeuml ose myslimaneuml etnikeuml

Sheumlnim Situata gjuheumlsore e Kosoveumls statusin e barabarteuml teuml gjuheumls shqipe dhe serbe si dhe teuml drejteumln e ccedildo komuniteti teuml ruhet dhe promovohet identiteti i tij gjuheumlsor e

peumlrcakton ligji peumlr peumlrdorimin e gjuheumlve (sh Ligj 2006) Me teuml lidhet njeuml dygjuheumlsi e reduktuar kryesisht neuml funksione formale(-shteteumlrore) ldquome dokumente ligjore

(rregulloret e UNMIK-ut dhe ligjet e Kosoveumls) dhe neuml nivelin qendror si gjuheuml zyrtare u peumlrcaktuan shqipja serbishtja dhe anglishtja me caveat-in qeuml neuml rast teuml konfliktit

dhe mospeumlrputhjes versioni dominues eumlshteuml ai neuml gjuheumln anglezerdquo (Munishi 2010 95) Situata gjuheumlsore neuml Malin e Zi Draga (2010 108f) udheumlzon neuml pabarazineuml praktike teuml gjuheumls shqipe neuml relacionet ekzistuese politike neuml Mal teuml Zi ldquondeumlrsa peumlrjashtim pozitiv

beumln administrata shkollore e dokumentacionit pedagogjik peumlr nxeumlneumlsit neuml shkollat me meumlsim neuml gjuheumln shqiperdquo (po ai 108) Peumlr Serbineuml Jugore (komunat e Bujanovcit teuml Medvegjeumls dhe teuml Presheveumls) nuk ka teuml dheumlna teuml sakta Sipas informanteumlve jetojneuml neuml keumlto treva rreth 60000 njereumlz Teuml dheumlnat neuml

burime teuml peumlrgjithshme sheumlnojneuml njeuml numeumlr meuml teuml madh Etnikun kryesor e paraqesin shqipteumlareumlt (mbi 60) pastaj serbeumlt (23) romeumlt (mbi 10) dhe teuml tjereuml

Kosoveuml Mali i Zi Maqedoni Serbi Jugore Shqipeumlri sheumlnim

4 EGJIPTIANEuml romani sh teuml tjereuml

5 GORANEuml gorane sh teuml tjereuml

6 KROATEuml kroate sh teuml tjereuml 1

7 MALAZEZ malazeze sh teuml tjereuml 43

8 MAQEDONAS maqedonase 642

9 ROMEuml rome sh teuml tjereuml ~ 3 26 gt10 ()

10 SERBEuml serbe 4 32 18 ~25 ()

11 SHQIPTAREuml shqipe 91 7 252 gt 60 gt 98

12 TURQ turke sh teuml tjereuml 39

TEuml TJEREuml 5 1

bashkeuml ~ 2000000 620000 202 Mio gt 60000 ()

3659616

PBV (GDP neuml miliardeuml)

~ 42 euro ~ 3 euro 6304 euro 2934 (Serbi)

~ 43 $ FRANCEuml 1918 euro

FEJEuml myslimaneuml (shumiceuml) ortodokseuml katolikeuml

75 ortodokseuml

35 katolikeuml 15 myslim pa teuml dheumlna

ortodokseuml ~ 70 myslimaneuml

25 katolikeuml

ortodokseuml myslimaneuml

70 myslim

20 ortod

10 katolikeuml

Neuml vendet shqipfoleumlse jetojneuml siccedil del nga pasqyra meuml shumeuml se 12 komunitete teuml ndryshme etnike Numri i tyre neuml shtete teuml veccedilanta ndryshon ndeumlrsa shqipja eumlshteuml gjuheuml e shumiceumls seuml popullsiseuml neuml dy vende (neuml Ko-

soveuml ndash 92 [Kosova 2011 530] dhe neuml Shqipeumlri ndash 986 [Fjalor 2009 2548]) Neuml Serbineuml Jugore flitet shqipja nga meuml shumeuml se gjysma e popu-

llateumls [mbi 60]) Dallimi kryesor mes shqipes kur paraqet gjuheuml teuml shu-miceumls peumlrqendrohet me teuml neuml situateumln gjuheumlsore neuml Kosoveuml dhe neuml Ser-bineuml Jugore nuk eumlshteuml e vetmja gjuheuml zyrtare Neuml dy vende shqipja eumlshteuml gjuha e shumiceumls seuml popullsiseuml neuml Maqedoni dhe neuml Malin e Zi

Gjuheumlt e tjera ballkanike teuml shumiceumls seuml popullsiseuml janeuml siccedil dihet maqedonischtja (neuml Maqedoni) gjuha malazeze (neuml Mal teuml Zi) dhe ser-bishtja (teumlreumlsisht neuml Serbi) kurse gjuheumlt zyrtare qeuml u peumlrkasin minoriteteve neuml vende shqipfoleumlse janeuml gjuha boshnjake (neuml Kosoveuml neuml Mal teuml Zi) gju-ha kroate (neuml Mal teuml Zi) serbishtja (neuml Kosoveuml neuml Maqedoni neuml Mal teuml Zi) romani (neuml Kosoveuml neuml Maqedoni) dhe gjuha turke (neuml Kosoveuml neuml Maqedoni) Vlen teuml peumlrmendet se sistemi arsimor sidomos neuml Kosoveuml ngarkohet me njeuml numeumlr problemesh qeuml pikeumlnisjen e tyre e kaneuml neuml po-litikeuml kemi neuml fakt dy sisteme shkollore sistemin e qeveriseuml seuml Kosoveumls dhe ateuml teuml Serbiseuml teuml dyja me sa dihet peumlrjashtohen reciprokisht

Nxeumlneumlsit e popullsiseuml seuml ndryshme teuml shumeuml vendeve shqipfoleumlse shpesh nuk komunikojneuml apo komunikojneuml veteumlm pak njeumlri me tjetrin Feja nuk peumlrputhet me peumlrkateumlsineuml etnike teuml mbarteumlsve gjuheumlsore por nuk krijon pengesa neuml komunikim Produkti bruto i vendit (GDP) arrin neuml teuml gjitha vendet njeuml nivel shumeuml teuml vogeumll Ashtu mbetet edhe fondi financiar i cili mund teuml peumlrdoret peumlr konsolidimin e sistemit meumlsimor-shkollor i kufizuar

2 Roli i posaccedileumlm i gjuheumlve ballkanike neuml meumlsimdheumlnie shkollore e ka shprehjen specifike si edhe bazeumln e vet te kurrikulat shteteumlrore teuml cilat kaneuml marreuml sot fuqineuml ligjore neuml teuml gjitha vendet shqipfoleumlse teuml Ballkanit Neuml qendeumlr teuml veumlmendjes dhe neuml peumlrfillje teuml qeumlllimeve teuml lartpeumlrmendura teuml analizeumls qeumlndron pyetja cilave gjuheuml teuml Ballkanit u referohen dhe si janeuml karakteristikat kohore teuml tyre Me interes janeuml lidhur me teuml sidomos dy perspektiva teuml geumlrshetuara veumlzhgimi Keumlto janeuml analiza e kurrikulave teuml historiseuml nga ana e gjuheumlve neuml teuml cilat janeuml peumlrpiluar dhe aspekti i vitit teuml hyrjes neuml tyre neuml fuqi (a) si dhe meumlsimdheumlnia e historiseuml dhe neuml krahasim me teuml e gjuheumlve ballkanike neuml koheumlzgjatjen e tyre javore (b) Teuml dheumlnat je-pen neuml bazeuml teuml dispozicionit teuml tyre publik neuml librari neuml bibliotekeuml dhe neuml web-faqe Kr

II a) Kurrikulat peumlr leumlndeumln e historiseuml neuml shkollat sheteumlrore

Shkolleuml Kosoveuml Mali i Zi Maqedoni Serbi Jugore Shqipeumlri klaseuml gjuha zbatim gjuha zbatim gjuha zbatim gjuha zbatim gjuha zbatim Sheumlnim shkolla fillore 4 shqipe 2007 = pa teuml dheumlna ldquoZBATIMrdquo = hyrje neuml

fuqi 5

shqipe boshn turke

2007 2007 2007

malaz 2005 maq shqipe

2004 2004

serbe 2007

shkolla e mesme e uleumlt

shqipe boshn turke

2003 2003 2003

2008 2004

serbe 2008 shqipe 2005 Maqedoni sipas arsimit teuml ri 9-vjeccedilar planet e sistemit 8-vjeccedilar 2004

shqipe boshn turke

2004 2004 2004

malaz 2005 maq (shqipe)

2004 2004

serbe 2009 shqipe 2005

shqipe boshn turke

2005 2005 2005

2004 2004

(gjimnaz) 9

shqipe boshn turke

2006 2006 2006

serbe 2003 shqipe 2007 Serbi gjimnazi prej kl IX gjim specialeuml gjithashtu 1995 1997 2006

Gjimnaz 10 shqipe boshn turke

2003 2003 2003

2005 2000

serbe 2003 shqipe 2008 Mali i Zi gjimnazi i peumlrgjth Serbi gjim specialeuml gjithashtu 1995 1997 2006

11 shqipe boshn turke

2004 2004 2004

2005 2005

serbe (1997 2006)

shqipe

2008 2009

(Serbi 1997 2006 = gjim specialeuml)

2005 2005 2005

serbe (1997) shqipe 2010 (Serbi 1997 = gjim specialeuml)

2006 2006 2006

arsim profesional I malaz 2009-2011

maq 2006 serbe 1990 (1993)

shqipe 2009 Mali i Zi I peumlr shkolla teuml ulta II arsim 3 4-vjeccedilar neuml kllapa = shkolla speciale

II malaz 2009-2011

maq 2002 199093 shqipe 2010

II b) Shqipja gjuheumlt ballkanike dhe historia sipas oreumlve neuml javeuml

Kosoveuml Mali i Zi Maqedoni Serbia Jugore Shqipeumlri SHEumlNIM klaseuml Gjuha shqi-

pe (bosh turke)

histori gjuha amtare + leteumlrsi

gjuha zyrtare joamtare

hist gjuha amtare1

maqed joamtare

vllaheumlromabosh2

histori gjuha amtare

serbishtja joamtare

hist gjuha shqipe

1 7 6 2 6 5 2 2 7 6 2 6 5 2 3 7 6 2 6 1 5 3 4 6 5 2 5 2 2 5 3 2 5 5 2 5 2 5 2 2 5 3 1 6 5 2 5 2 15 4 3 2 2 4 3 2 27 2

hist = leumlnda e historiseuml 1 = gj maq shqipe serbe turke 2sipas planit 9-vjeccedilar gjuha dhe kultura e tyre = pa teuml dheumlna

7 5 2 4 2 15 4 3 2 2 4 3 2 25 2 8 5 2 4 2 2 4 2 2 2 4 2 2 21 2 9 4 2 4 2 2 4 2 2 2 43 (+leteumlr) 2 31 2 10 4(+ leteumlrsi) 2 4 2 2 4 (+

leteumlrsi) 2 2 4(3) (+

leteumlrsi) 2 3 (+

leteumlrsi 1

3 Serbi shkollat filolo-gjike neuml ccedildo kl 2 oreuml

11 4(+ leteumlrsi) 2 4 2 2 4 (+ leteumlrsi)

2 2 5 (3) (+ leteumlrsi)

2 3 (+ leteumlrsi)

2 (2 zgjedh)

zgjedh = leumlndeuml me zgjedhje

12 4(+ leteumlrsi) 2 4 2 2 4 (+ 2 2 5 (4) 2 4 (+ 2

Sheumlnim peumlr tab II a) dhe b)

II a) Peumlr arsimin joformal teuml Kosoveumls 27 u peumlrpiluan kurrikulat neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumln boshnjake neuml keumlto vite meuml 2004 (kl 6 ccedilshqip boshnjakisht] 7 ccedilshqip]) meuml 2005

(kl 7 ccedilboshnjakisht] kl 8 ccedilshqip boshnjakisht]) teuml gjitha teuml tjerat meuml 2006 Peumlr diasporeumln shqiptare (kosovare) jepet historia sipas kurrikulave neuml tri nivele I-III IV-VI

dhe VII-IX Kurrikulat peumlrkateumlse hyreumln neuml fuqi meuml 2007

Kurrikulat e historiseuml peumlr teuml rriturit teuml Serbiseuml (kl 5-8) datohen prej vitit 1991

II b) Arsimi joformal kosovar parasheh peumlr gjuheumln shqipe 7 oreuml (kl 1 2 3) 6 oreuml (kl 4) resp 5 oreuml (kl 5-9) peumlr leumlndeumln e historiseuml duke filluar nga kl 5) nga 2 oreuml neuml javeuml

ndeumlrsa meumlsimdheumlnia e diasporeumls kosovare peumlr gjuheumln dhe leteumlrsineuml shqiptare 46 oreuml neuml vit nga ccedildo nivel peumlr historineuml 4 oreuml neuml vit (niv I) resp 8 oreuml neuml vit (niv II dhe III) Planprogramet e Serbiseuml peumlr teuml rriturit caktojneuml peumlr gjuheumln amtare 7 oreuml (kl 1-2) 8 oreuml (kl 3-4) resp 5 oreuml neuml javeuml (kl 5-8) peumlr serbokroatishten si gjuheuml joamtare 3 oreumljaveuml (kl 1-4) resp 2 oreumljaveuml (kl 5-8) Leumlnda e historiseuml jepet me nga 2 oreumljaveuml prej kl V ndash kl VIII

pe (bosh turke)

hist gjuha amtare1

maqed joamtare

vllaheumlromabosh2

serbishtja joamtare

hist gjuha shqipe

leteumlrsi) (+leteumlrsi) leteumlrsi) 13 4(+ leteumlrsi) 2 4 2 2 4 (+

leteumlrsi) 2 (2)

zgjedh

I prof 2(1) 3 (+ let) 2 (+ let) 2 3 2 (skr) 3 2 1 (kl X) II prof 2(1) 3 (+let) 2 (+ let) 2 23 2 (skr) 2 2 (1) Shqipeumlri kl

XI III 3 (gj+l) 2 (gj+l) 23 2 (skr) IV 3 (gj+l) 2 (gj+l) -3 2 (skr)

Pasqyrat II a) dhe b) tregojneuml se kurrikulat e leumlndeumls seuml historiseuml teuml cilat mund teuml arrihen publikisht peumlrpilohen neuml teuml shumteumln e rasteve neuml gjuheumln e shumiceumls seuml popullsiseuml Duke marreuml parasysh situateumln financiare teuml vendeve teuml veccedilanta proceset e tranzicionit dhe pasojat e lufteumls neuml shumeuml vende meriton ky fakt respekt Njeuml peumlrjashtim paraqet nga njeuml aneuml Kosova ku ekzistojneuml kurrikulat edhe neuml gjuheumln boshnjake dhe turke Neumlse lihet meumlnjaneuml arsimi profesional janeuml beumlreuml keumltu hapa me reumlndeumlsi peumlr realizmin e arsimit teuml minoriteteve neuml gjuheumln amtare Edhe neuml Maqedoni ekzistojneuml kurrikulat neuml gjuheumln e njeuml popullsie tjeteumlr neuml gjuheumln shqipe Sidoqofteuml ato mungojneuml keumltu si edhe neuml Malin e Zi peumlr arsimin profesional Me interes eumlshteuml fakti se neuml disa raste (sh kl 6 10) kurrikulat neuml gjuheumln shqipe janeuml meuml teuml vjetra se sa neuml gjuheumln maqedonase

Me teuml dheumlnat e paraqitura arrihet konkluzioni se gjuheumlt ballkanike neuml sektorin shkollor neuml teumlreumlsi nuk i ploteumlsojneuml publikisht funksionet e duhura dhe teuml keumlrkuara sot neuml Evropeuml sepse nuk ua garantojneuml gjitheuml minoriteteve te drejteumln e ruajtjes dhe teuml promovimit teuml identitetit gjuheumlsor dhe me teuml teuml pjeseumlmarrjes neuml njeuml diskutim meuml teuml gjereuml publik shkollor neuml bazeuml teuml gjuheumls seuml tyre amtare Vlen teuml peumlrmendet peumlrveccedil keumlsaj fakti se planprogramet neuml shumeuml raste nuk janeuml teuml reja Neuml Serbi kemi p sh diferenca teuml meumldha mes dokumenteve teuml veccedilanta Me teuml realizohen edhe neuml tekste meumlsimore-shkollore peumlrmbajtje teuml vjetruara

Teuml dheumlnat tregojneuml gjithashtu se leumlnda e historiseuml neuml teuml gjitha vendet e paraqitura ballkanike vjen siccedil pritej prej nga fondi kohor pas meumlsim-dheumlnies seuml gjuheumls amtare Por me ccedilrsquo tipare kryesore na paraqiten gjuheumlt ballkanike dhe leumlnda e historiseuml neuml planprogramet teuml shkollave shteteumlrore Pasqyra tregon peumlrgjitheumlsisht korrespondenca dhe dallime mes rolit teuml gjuheumlve ballkanike neuml arsim Meumlsimi i leumlndeumls seuml historiseuml fillon neuml trevat ku jetojneuml shqiptareumlt neuml klaseumln e pesteuml ose teuml gjashteuml neuml vareumlsi nga sistemi shkollor Peumlrjashtimin e beumln Shqipeumlria ku fillon aktualisht meumlsimdheumlnia e historiseuml prej klaseumls seuml kateumlrt (por vazhdon neuml klaseumln e gjashteuml etj) Meumlsimdheumlnia e historiseuml mbaron me meumlsim teuml meseumlm neuml klaseumln XII gjegjeumlsisht XIII

Neuml disa vende jepet sipas kurrikulave veteumlm ose kryesisht shqip-ja si gjuheuml amtare (Shqipeumlri Kosoveuml ) neuml vende teuml tjera gjuha amtare

Ato nuk janeuml teuml mbeumlrrishme publikisht neuml disa raste prandaj as nuk deumlshmojneuml

peumlrdorimin real teuml turqishtes neuml Kosoveuml

sipas peumlrkateumlsiseuml etnike (malazeze maqedonase serbe) Peumlr rastin e Kosoveumls me teuml peumlrjashtohet mundeumlsia qeuml nxeumlneumlsit shqiptareuml meumlsojneuml njeuml gjuheuml tjeteumlr zyrtare Por as planprogramet e Serbiseuml as ato teuml Ma-qedoniseuml dhe teuml Malit teuml Zi nuk e parashikojneuml meumlsimin e shqipes ose teuml njeuml gjuhe tjeteumlr zyrtare peumlr nxeumlneumlsit e shumiceumls seuml popullsiseuml Sido-qofteuml gjuha malazeze maqedonishtja dhe serbishtja janeuml leumlndeuml teuml obli-guara si gjuheuml joamtare brenda shteteve peumlrkateumlse ku jetojneuml shqip-tareumlt si minoritet Ky eumlshteuml njeuml dallim i reumlndeumlsisheumlm neuml statusin e gju-heumlve ballkanike Pasqyra tregon gjithashtu se kurrikulat e Kosoveumls re-zervojneuml neuml klasat e para numrin meuml teuml madh oreumlsh neuml javeuml peumlr gjuheumln amtare gjeuml qeuml rrjedh nga roli i standardit teuml saj neuml Kosoveuml Oreumlt peumlr meumlsimin e gjuheumls amtare kombinohen shpesh me leteumlrsineuml sidomos neuml Malin e Zi neuml shkollat e mesme teuml larta Mbetet me teuml peumlr trsquou diskutuar ccedileumlshtja duke peumlrfillur edhe situateumln gjuheumlsore konkrete a zbatohen neuml keumlteuml meumlnyreuml gjithmoneuml keumlrkesat e kultivimit gjuheumlsor apo jo Neuml Ma-qedoni parashikon planprogrami peumlrveccedil keumlsaj prej klaseumls seuml treteuml oreumlt e veccedilanta peumlr romeuml boshnjakeuml dhe vllaheuml Keumlta nxeumlneumls meumlsojneuml kultu-reumln dhe gjuheumln e komuniteteve teuml tyre sepse ato nuk janeuml pjeseuml peumlr-beumlreumlse e kurrikulave peumlrkateumlse Ashtu ekzistojneuml edhe paralele me meuml-simin e shqipes neuml diasporeuml (sh meuml larteuml)

3 ldquoTeksti i historiseuml peumlrkrah neuml meumlnyreuml efektive ndeumlrtimin dhe zhvillimin e kompetencave themelore teuml nxeumlneumlseve peumlr teuml qeneuml qy-tetareuml teuml peumlrgjegjsheumlm pjeseumlmarreumls aktiveuml neuml ngritjen e shoqeumlriseuml de-mokratikerdquo thuhet neuml njeuml draft teuml standardeve peumlr tekste teuml Kosoveumls (MASHT 2009 50) Por si realizohet kjo detyreuml lidhur me gjuheumln e teksteve neuml vendet ku jetojneuml shqiptareumlt si shumiceuml ashtu edhe si mi-noritet Khs

III Librat e historiseuml neuml vende shqipfoleumlse teuml Ballkanit (Peumlrseumlritja e materialeve neuml klasa teuml Maqedoniseuml Serbi seuml dhe Shqipeumlriseuml sheumlnon shteumlpi botuese dheose vite botimi teuml ndryshme + = shteumlpi botuese dhe vite botimi teuml njeumljta) Kosoveuml Mali i Zi Maqendoni Serbi Jugore Shqiperi klaseuml materiale gjuha bot i

pareuml materiale gjuha bot i

pareuml atlas mak 2009 atlas

atlas themmak mak

2005 2005

4 libeumlr fletore libeumlr fletore libeumlr atlas

shqipeshqipeshqipeshqipeshqipeshqipe

200720072007200920072010

5 libeumlr fletore libeumlr

shqipe shqipe turke

- 2007 - 2007 - 2010

libeumlr mak 2005 libeumlr + fletore libeumlr libeumlr fletore libeumlr - atlas

serbe serbe serbe serbe serbe serbe

- 2007- 2007- 2008- 2008- 2010- 1997

6 libeumlr fletore libeumlr libeumlr

shqipe shqipe bosh turke

- 2004 - 2004 - 2008 - 2005

libeumlr libeumlr

malazshqipe

- 2001 - 2006 (01)

libeumlr libeumlr fletore fletore

mak shqipemak shqipe

2005 2005 2005 2007 ()

libeumlr + fletore libeumlr libeumlr + fletore libeumlr

serbe serbe serbe serbe

- 2009- 2010- 2010- 2008

libeumlr fletore libeumlr libeumlr libeumlr fletore atlas peumlr arsimtareumlalternativ

shqipeshqipeshqipeshqipeshqipeshqipeshqipeshqipeshqipe

20052007p v200720082008200520082009

- 2004 - 2004 - 2008 - 2005

libeumlr libeumlr libeumlr

malazshqipe

- 2004 (01)- 2001

libeumlr mak 2005 libeumlr + fletore fletore libeumlr libeumlr + fletore libeumlr

- 2009- 2009- 2010- 2010- 2009

libeumlr libeumlr fletore atlas

shqipeshqipeshqipeshqipe

2006200920072006

8 libeumlr fletore

shqipe shqipe

- 2005 - 2005

libeumlr libeumlr

malazshqipe

- 2009 (07)- 2008

libeumlr libeumlr

mak shqipe

2005 2005

libeumlr libeumlr

serbe serbe

- 2010- 2010

libeumlr libeumlr

shqipeshqipe

20052007

Kosoveuml Mali i Zi Maqendoni Serbi Jugore Shqiperi klaseuml materiale gjuha bot i

pareuml libeumlr turke - 2005 fletore

fletore mak shqipe

2005 2005

libeumlr serbe - 2010 libeumlr fletore libeumlr

shqipeshqipeshqipe

200720072007

9 libeumlr fletore

shqipe shqipe

- 2006 - 2006

libeumlr libeumlr

malazshqipe

- 2004 (02)- 2009

libeumlr libeumlr libeumlr libeumlr libeumlr libeumlr

mak mak mak mak shqipeshqipe

2002 2006 2006 2006 2006 2006

Libeumlr serbe 2003 libeumlr libeumlr fletore peumlr arsimtareumlatlas atlas libeumlr libeumlr alternativ

shqipeshqipeshqipeshqipeshqipeshqipemak grekeshqipe

200920082008200920052005p v20092010

10 libeumlr (mat-inf nat)

shqipe - 2004 libeumlr libeumlr

malazshqipe

- 2002 - 2002

libeumlr libeumlr libeumlr libeumlr

mak mak mak shqipe

2006 2006 2002 2006

libeumlr (shkolla e peumlrgj shoq- gjuheumlsore)

serbe 2002 libeumlr libeumlr

shqipeshqipe

20092009

11 libeumlr (i peumlrgjth)

malazshqipe

- 2002 - 2002

mak mak shqipe

2006 2003 2006

2007 libeumlr libeumlr libeumlr

shqipeshqipeshqipe

201020102010

malazshqipe

- 2003 - 2003

libeumlr maq 2005 libeumlr (shkolla e peumlrgj shoq-gjuh) 11 nat)

serbe 2010 libeumlr libeumlr libeumlr libeumlr

2010201020102010

shqipe - 2007 libeumlr malaz - 2006 Libeumlr

I prof libeumlr malaz - 2003 Libeumlr serbe 2004 II prof libeumlr malaz - 2003 Libeumlr serbe 2006 alternativ shqipe 2009

Tabela III pasqyron njeuml larmi teuml madhe edhe teuml gjuheumlve ball-kanike teuml peumlrdorura neuml sektor shteteumlror edhe teuml mjeteve meumlsimore teuml historiseuml neuml formeuml librash fletoresh dhe atlasesh Larmia nuk u neumln-renditet veteumlm rrethanave teuml ndryshuara shoqeumlrore-politike neuml treva shqipfoleumlse por edhe kushteve teuml ekonomiseuml seuml tregut si dhe mun-deumlsive financiare teuml shteteve dhe teuml institucioneve Prandaj Mali i Zi deri meuml sot veteumlm ofron siccedil deumlshmojneuml bisedat me autoritete librat e historiseuml Mjetet meumlsimore teuml historiseuml seuml tij si edhe teuml Kosoveumls dhe teuml gjuheumls shqipe neuml Maqedoni shtypen nga shteumlpia botuese qeuml geumlzojneuml njeuml fareuml monopoli brenda ndeumlrmarrjeve publikimi teuml vendeve teuml ndry-shme Shteumlpiteuml botuese neuml fjaleuml bashkeumlpunojneuml me autoreuml teuml ndrysheumlm por veumlrehet tendenca e bashkeumlpunimit me autoreuml teuml njeumljteuml me teuml cileumlt kaneuml eksperienceuml teuml provuar Bie neuml sy se Shqipeumlria arrin numrin meuml teuml madh shteumlpish botuese dhe autoreumlsh peumlr leumlndeumln e historiseuml Peumlrveccedil keuml-saj dallohet njeuml shteumlpi botuese e saj Albasi ndeumlr teuml gjitha shteumlpiteuml bo-tuese qeuml prodhojneuml mjete meumlsimore-shkollore teuml historiseuml neuml treva shqipfoleumlse sepse distribuon me sukses mjete meumlsimore-shkollore jo veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe neuml Maqedoni dhe neuml Kosoveuml Ndeumlr gjuheumlt e Ballkanit ka shqipja standarde prej Shqipeumlriseuml nga kjo pikeumlpamje statusin meuml teuml avancuar peumlrdorimi me funksion rrezatues neuml vende fqinje

Edhe librat peumlrpilohen neuml teuml gjitha vendet siccedil pritej neuml gjuheumln e shumiceumls seuml popullsiseuml Vlen teuml shquhet se mjetet meumlsimore neuml gjuheumln shqipe teuml Malit teuml Zi dhe teuml Maqedoniseuml janeuml peumlrkthime nga maqedo-nishtja respektivisht nga gjuha malazeze dhe se Kosova deri meuml thoteuml mund teuml siguronte veteumlm peumlr disa klasa librat neuml gjuheumln boshnjake dhe neuml gjuheumln turke Por komunitetet e kaneuml teuml drejteuml teuml zgjedhjes seuml mje-teve meumlsimore nga vendet ame Duhet teuml peumlrmendet neuml keumlteuml kontekst se neuml Shqipeumlri peumlr nxeumlneumlsit e minoriteteve maqedonase dhe greke teuml klaseumls seuml neumlnteuml shitet njeuml libeumlr meumlsimi i historiseuml peumlrpiluar neuml gjuheumln am-tare nga institucionet peumlrkateumlse teuml Maqedoniseuml respektivisht teuml Greqiseuml

Me teuml dheumlnat e paraqitura deumlshmohet peumlrmbledhtas se neuml vende shqipfoleumlse arsimi nuk mundeumlsohet teuml zhvillohet neuml teuml gjitha gjuheumlt zyrtare teuml minoriteteve Mjetet peumlrkateumlse teuml arsimit teuml tyre mungojneuml ploteumlsisht neuml komunat e lugineumls seuml Presheveumls ose realizohen pa peumlrfi-llje teuml shqipes neuml meumlnyreuml shumeuml fragmentare Materialet e historiseuml qeuml peumlrdoren aktualisht doleumln krahas me teuml neuml raste jo teuml rralla peumlrpara 5 dhe meuml shumeuml viteve gjeuml qeuml vlen sidomos peumlr gjimnazet e Maqedo-niseuml si dhe peumlr mjete meumlsimi teuml Malit teuml Zi dhe teuml Kosoveumls Neuml Ma-qedoni hasim edhe raste kur teksti shkollor eumlshteuml meuml i vjeteumlr sesa

kurrikulat peumlrkateumlse (sh p sh kl 6 10) Shqipeumlria shquhet prej nga materialet meuml teuml reja Sidoqofteuml peumlr arsimin profesional pothuaj janeuml leumlneuml neuml teumlreumlsi pas dore

4 Teuml dheumlnat mbi gjuheumlt ballkanike qeuml jepen neuml tekste meumlsimore-shkollore mund teuml ndahen neuml bazeuml teuml shtjellimeve teuml deritanishme teuml analizeumls peumlrgjitheumlsisht sipas kriterit a i takojneuml gjuheumls seuml shumiceumls seuml popullsiseuml apo jo Me interes eumlshteuml pastaj ccedileumlshtja e tejkalimit mostej-kalimit teuml kufijve shteteumlrore teuml njeuml vendi Khs neuml shembullin e librave meumlsimoreuml teuml historiseuml qeuml peumlrpilohen neuml Kosoveuml sot keumlto teuml dheumlna

I TEuml DHEumlNAT MBI GJUHEumlN SHQIPE

I1 Teuml dheumlnat mbi shqipen gjitheumlkombeumltare

Me to ndriccedilohen

I11 funksioni i gjuheumls shqipe Paraqiten ngjarje teuml reumlndeumlsishme peumlr teuml nga

I111 RILINDJA KOMBEumlTARE DERI MEuml 1912 neuml trevat shqiptare si

a) Peumlrpjekjet e para teuml Rilindjes Shqiptare peumlr shkollat shqipe si nga N VEQILHARXDHI me abetaren e pareuml meuml 1844 (u shpeumlrnda neuml Korccedileuml Peumlrmet Berat Gjirokasteumlr etj meuml 1845) K KRISTOFORIDHI meuml 1867 [Historia 10 51v]

b) Keumlrkesat kryesore teuml Lidhjes seuml Prizrenit njohja zyrtare e gjuheumls shqipe dhe peumlrdorimi i saj neuml shkollat e vendit [Historia 10 52]

c) Aktivitete teuml diasporeumls Me alfabetin e ri qeuml u vendos teuml peumlrdorej u botua po neuml Stamboll Alfabetarja e gjuheumls shqipe e cila peumlrmbante shkrime teuml Sami FRASHEumlRIT teuml Pashko VASEumlS e teuml Jani VRETOS peumlr gjuheumln peumlr historineumlrdquo [Historia 10 2007 62] ldquomeuml 12 tetor 1879 u formua Shoqeumlria e Stambollitrdquo [Historia 10 63] sh edhe aktivitete teuml shoqeumlrive teuml tjera [Historia 10 63v]

d) Hapja e shkollave teuml para meuml 1887vv [Historia 10 64v] zgje-rimi i botimeve neuml gjuheumln shqipe (sidomos neuml diasporeuml) [Historia 10 65]

e) Keumlrkesat e shqiptareumlve neuml fund teuml shekullit XIX si bashkimi i 4 vilajeteve peumlrdorimi i gjuheumls shqipe neuml administrateuml dhe neuml shkolla [Historia 10 66]

euml) Shtypja e peumlrdorimit teuml shqipes dhe teuml Lidhjes seuml Pejeumls Ata ndoqeumln e arrestuan patrioteumlt e meumlsuesit shqiptareuml mbylleumln shkolla e

ndaluan peumlrhapjen e librave dhe teuml gazetave shqiperdquo [Historia 10 2007 68]

f) 19081909 Leumlvizja Kombeumltare Shqiptare ldquohapeumln shkolla shqipe dhe botuan libra dhe gazeta neuml gjuheumln shqipe Neuml teuml gjitha tro-jet nga Mitrovica e deri neuml Prevezeuml teuml Ccedilameumlriseuml u ngriteumln dhjeta klu-be kombeumltare e shkolla shqiperdquo [Historia 10 69]

g) Kongresi i Elbasanit vendosi ldquoteuml hapej njeuml shkolleuml e mes-me pedagogjike (normale) neuml Elbasanrdquo ldquoNormalja e Elbasanit ishte shkolla e pareuml e mesme neuml gjuheumln shqipe neuml trojet shqiptarerdquo Historia 10 69]

I112 PERIUDHA 1914 DERI MEuml 1945

a) Lufta e Pareuml Boteumlrore ndash neuml Shqipeumlri ldquoNeuml disa zona pushtimi si neuml ateuml teuml Austro-Hungariseuml dhe teuml Franceumls me angazhimin e patrio-teumlve shqiptareuml dhe toleranceumls seuml autoriteteve teuml keumltyre vendeve u ha-peumln shkolla neuml gjuheumln shqipe u lejua funksionimi i njeuml administrate shqi-ptarerdquo ldquoKurse neuml aneumln tjeteumlr pushtuesit bullgareuml nuk ua njihnin shqip-tareumlve asnjeuml teuml drejteuml kombeumltare e njereumlzorerdquo [Historia 10 100v]

b) Vitet midis dy Lufteumlrave Boteumlrore ldquoGjateuml viteve 2030 rritet numri i shkollave dhe ana cileumlsore e tyre U krijua njeuml sistem i ploteuml i arsimit teuml meseumlm teuml peumlrgjithsheumlm e profesional Liria e fjaleumls dhe e shtypit qeuml u shpall neuml Statutin Themeltar teuml shtetit shqiptar nxiti zgje-rimin e veprimtariseuml botuese neuml Shqipeumlrirdquo [Historia 10 2007 135v] Meuml 1918-1939 ldquombi 80 peumlr qind e popullsiseuml ishte e pashkolluarrdquo [Historia 9 2010 74] Jepen teuml dheumlnat kryesore peumlr shkrimtareumlt meuml teuml njohur (Fan NOLI FISHTA ASDRENI) si dhe peumlr peumlrkthimet e Nolit nga leteumlrsia boteumlrore [Historia 9 74v]

I12 Formimi i gjuheumls shqipe

I121 RILINDJA KOMBEumlTARE DERI MEuml 1912 Neuml keumlteuml periudheuml peumlrmenden

a) peumlrgjitheumlsisht studime teuml ndryshme teuml historiseuml teuml folklorit dhe teuml gjuheumls ndash nga Jeronim de RADA [Historia 10 51v]

b) Njeumlsimi i alfabetit dmth peumlrpjekjet nga K KRISTOFORIDHI P VASA H TAHSINI I QEMALI e me voneuml nga S FRASHERI J VRETOJA etj [Historia 10 51v]

c) peumlrpjekjet e Lidhjes seuml Prizrenit ldquopeumlr teuml krijuar njeuml alfabet teuml peumlrbashkeumlt peumlr gjuheumln shqiperdquo ldquoderi ateumlhereuml ishin peumlrdorur alfabete teuml ndryshme (latin grek arab)rdquo ldquoPrandaj edhe para Lidhjes seuml Pri-zrenit ishin beumlreuml peumlrpjekje peumlr njeumlsimin e alfabetit teuml gjuheumls shqipe por nuk ishte arritur neuml zgjidhjen e keumltij problemi Neuml fillim teuml vitit 1879 komisioni i krijuar shqyrtoi projetalfabetet e ndryshmerdquo ldquou mi-ratuar alfabeti i propozuar nga Sami Frasheumlri i cili bazohej neuml alfabe-tin latin dhe ploteumlsohej me disa shkronja greke e disa shkronja teuml kri-juara posaccedileumlrisht [Historia 10 2007 62]

d) Kongresi i Manastirit (meuml 1908) ldquou beumlneuml shumeuml diskutime peumlr ccedileumlshtjen e alfabetit u vendos teuml peumlrdoreshin dy alfabeterdquo [Historia 10 70]

e) aktivitete teuml xhonturqve ldquopeumlr teuml penguar peumlrparimin e arsi-mit e teuml kultureumls shqiptare xhonturqit peumlrdoreumln mjete e meumlnyra teuml ndryshme Njeuml prej tyre ishte edhe propagandimi qeuml i beumlhej peumlrdorimit teuml alfabetit turko-arab peumlr shkrimin e shqipesrdquo ldquoPor populli shqiptar sidomos intelektualeumlt dhe rinia shkollore e mbrojti me vendosmeumlri al-fabetin e gjuheumls shqipe qeuml ishte vendosur neuml Kongresin e Manastiritrdquo [Historia 10 71]

I122 PERIUDHA 1914 DERI MEuml 1944 Vihen neuml dukje

a) Alfabeti turko-arab ldquoMeuml 17 maj 1914 neuml Shqipeumlrineuml e Mesme shpeumlrtheu njeuml kryengritje kundeumlr qeverisjes seuml Princ Viditldquo ldquokeumlrkohej largimi i Princ Vidit nga Shqipeumlria kthimi i Shqipeumlriseuml neumln Perandorineuml Osmanerdquo ldquopeumlrdorimi i njeuml alfabeti turko-arab peumlr shkrimin e shqipes etj Teuml gjitha keumlto keumlrkesa ishin antikombeumltarerdquo [Historia 10 88]

b) Kongreset ldquoReumlndeumlsi teuml madherdquo ldquopateumln tri kongreset arsimo-re qeuml u mbajteumln neuml Lushnjeuml dhe neuml Tiraneuml neuml fillim teuml viteve 20-tardquo ldquoPo ashtu u mor vendimi teuml peumlrdorej njeuml gjuheuml letrare e peumlrbashkeumlt neuml tekstet shkollore [Historia 13 74]

I123 PERIUDHA 1945 DERI MEuml SOT

a) Kongresi i Drejtshkrimit ldquoNeuml neumlntor 1972 u mblodh Kon-gresi i Drejtshkrimit teuml Gjuheumls Shqipe i cili duke mbyllur diskutimin e gjereuml rreth projektit lsquoRregullat e drejtshkrimit teuml shqipesrsquo miratoi drejtshkrimin e njeumlsuar teuml gjuheumls letrare kombeumltare Neuml keumlteuml kongres moreumln pjeseuml edhe peumlrfaqeumlsues teuml popullsiseuml shqiptare teuml Kosoveumls teuml Maqedoniseuml e teuml Malit teuml Zi si dhe teuml arbeumlresheumlve neuml Itali teuml cileumlt dha-

neuml ndihmeseumln e tyre neuml vendosjen e rregullave teuml drejtshkrimit teuml gjuheumls seuml peumlrbashkeumlt amtare [Historia 9 184] ldquoKongresirdquo ldquomiratoi drejtshkrimin e unisuar teuml gjuheumls letrare shqipe Me keumlteuml akt u beuml njeuml hap i reumlndeumlsisheumlm neuml bashkimin e shqiptareumlve rreth gjuheumls dhe kul-tureumls seuml tyrerdquo [Historia 13 184]

I2 Teuml dheumlnat mbi shqipen neuml Kosoveuml dhe neuml vise teuml tjera ish-jugosllave

Neuml tekste meumlsimore-shkollore teuml Kosoveumls ndriccedilohen I21 Funksioni i gjuheumls shqipe Paraqiten relativisht shpesh ngjarje kur shqipes nuk i eumlshteuml njohur statusi zyrtar Khs

a) Shqipja e mohuar dhe e penguar ldquoShqiptareumlve (teuml Jugoslla-viseuml) u mohohej e drejta e peumlrdorimit teuml gjuheumls shqipe neuml administrateuml dhe neuml veprimtari publike e drejta e shkollimit neuml gjuheumln amtarerdquo ldquoMe ripushtimin e Kosoveumls nga ushtria e Mbreteumlriseuml SKS (1918) po-pulli shqiptar i Kosoveumls mbeti pa shkolla pa kultureuml dhe pa shkenceuml kombeumltare Sipas Kushtetuteumls seuml Vidovdanit teuml vitit 1912 minoritetet kishin teuml drejteuml ti keneuml shkollat e tyre neuml gjuheumln amtare Keumlteuml teuml drejteuml e geumlzonte pakica gjermane rumune italiane rusine kurse shqiptareumlve iu mohua kjo e drejteuml elementarerdquo ldquoNeuml vendbanimet e banuara me shumiceuml shqiptare shkollat ishin teuml rralla ose nuk ekzistonin farerdquo [Historia 13 76]

b) Meumlsimi i shqipes ldquoNeuml shkollat fetare kishte rast kur ndonjeuml hoxheuml apo prift me veteumldije kombeumltare krahas meumlsimit fetar ua meuml-sonte feumlmijeumlve edhe lexim e shkrim neuml gjuheumln shqiperdquo Neuml keumlto shkolla fillore (mejtepe dhe medrese) ldquomeumlsimin e zhvillonin kryesisht hoxhallareumlt e pakualifikuar neuml gjuheuml teuml huaj dhe me metoda mesje-tarerdquo [Historia 13 2006 76]) ldquoDisa teuml rinj kalonin ilegalisht kufirin shteteumlror shqiptar teuml nisur nga deumlshira peumlr tu arsimuar neuml gjuheumln shqiperdquo [Historia 9 76]

c) Peumlrpjekje teuml Hasan Prishtineumls ldquoGjateuml viteve 1927 1929 1930 patrioteuml dhe arsimdasheumlsi i madh Hasan Prishtina i deumlrgoi peticione Lidhjes seuml Kombeve ku thuhej lsquoAfro 1 milion shqiptareuml qeuml jetojneuml neuml Kosoveuml e neuml Maqedoni nuk kaneuml asnjeuml shkolleuml neuml gjuheumln amtarersquo ldquo [Historia 13 78]

d) Biblioteka ldquoNeuml Kosoveuml neuml periudheumln midis dy lufteumlrave boteuml-rore ekzistonin veteumlm 3 biblioteka publike me gjithsej 600 libra nga teuml cilat asnjeuml neuml gjuheumln shqiperdquo [Historia 13 78 sh edhe 76v]

e) Botime ldquoNeuml teuml gjitha trojet etnike shqiptarerdquo ldquonuk u zhbi-llua veprimtaria botuese neuml gjuheumln shqipe ndeumlrsa individeumlt qeuml sillnin ilegalisht libra shqip nga Shqipeumlriardquo ldquopersekutoheshin dhe deumlnohe-shin me deumlnime shumeuml teuml reumlndardquo [Historia 9 76v]

euml) Pushtimi nazifashist ldquoNeuml administrateumln e viseve teuml bash-kuara u emeumlruan neumlpuneumlsit shqiptareuml u hapeumln shkolla shqipe u botuan libra dhe gazeta neuml gjuheumln shqipe Megjihteumlkeumlteuml shqiptareumlt ishin teuml bindur se duhej luftuar kundeumlr ccedildo pushtuesirdquo vihet neuml dije peumlr Ko-soveumln dhe shqiptareumlt gjateuml viteve 1941-1942 neuml zoneumln e pushtimit ita-lian [Historia 9 112] Neuml meumlnyreuml analoge edhe tek [Historia 10 154 Historia 13 114-116] ldquoPeumlr dallim nga pushtuesi gjerman dhe ai bull-gar pushtuesit italianeuml peumlrmes politikeumls kulturo-arsimore peumlrpiqeshin teuml beumlnin peumlr vete popullsineuml e keumltyre viseverdquo [Historia 13 108] ldquojo veteumlm qeuml kishin shpallur bashkimin e Kosoveumls me Shqipeumlrineuml por ata u treguan edhe shumeuml lsquodashamireumlsrsquo teuml arsimit dhe teuml kultureumls shqipe neuml Kosoveuml Andaj atardquo ldquoedhe inkurajuan hapjen e tyrerdquo Jepen she-mbuj peumlr hapjen dhe funksionimin e shkollave fillore dhe teuml mesme neuml gjuheumln shqipe neuml Prishtineuml Mitroviceuml Podujeveuml Pazarin e Ri [Histo-ria 9 122]

f) Minimalizimi i analfabetizmit gjateuml viteve 1941-1945 ldquoshu-mica e popullsiseuml ishte analfabeterdquo ldquoneuml qershor teuml vitit 1941 meumlsuesit nga Shqipeumlria organizuan keumlsi lloj kursesh neuml shumeuml qendra dhe vendbanimerdquo ldquoNumri i vijuesve teuml kursit ishte shumeuml i madh Neuml keumlto kurse meumlsohej lexim-shkrim neuml gjuheumln shqipe dhe historia e shqiptareumlverdquo ldquoEdhe neuml vitet vijuese 1942 1943 vazhdoi puna inten-sive neuml fusheumln e arsimitrdquo [Historia 9 121]

I212 PERIUDHA 1945 DERI MEuml SOT Vihen re

a) ROLI DHE STATUSI I SHQIPES PAS 1945 DERI NEuml VITET 1980TA

NEuml KOSOVEuml ldquoNeuml pikeumlpamje teuml zhvillimit arsimor Kosova dhe viset e tjera shqiptare gjateuml gjitheuml keumlsaj periudhe ishin rajonet meuml teuml prapa-mbetura sepse ndaj tyre gjithmoneuml eumlshteuml ndjekur njeuml politikeuml diskri-minuese si nga Serbia ashtu edhe nga Mali i Zi e Maqedoniardquo

ldquoPas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore u hapeumln kurse kundeumlr analfabetizmitrdquo ldquonga viti 1950-1951 shkolla fillore ishte 8-vjeccedilare Njeuml ndihmeseuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme peumlr zhvillimin e arsimit neuml keumlto troje dhaneuml meumlsuesit dhe intelektualeumlt e ardhur nga Shqipeumlria Jepen shembuj teuml peumlrhapjes seuml kultureumls shqiptare (neumlpeumlrmjet gazeteumls Rilindja radiostacionit bibliotekeumls shoqeumlrive kulturo-artistike themelimit teuml Universitetit teuml Prishtineumlsrdquo Pas

Plenumit teuml Brioneve sidomos pas miratimit teuml Kushtetuteumls u themelua ASHAK dhe institute teuml ndryshme thuhet meuml tutje [Historia 9 2010 185v] shquhet ldquoshtimi shkalleuml-shkalleuml i kontakteve mes Kosoveumls dhe Shqipeumlriseuml pas 1968 edhe neuml fusheumln e arsimit dhe teuml kultureumlsrdquo [Historia 9 2010 187] ndash sh neuml meumlnyreuml analoge edhe [Historia 10 196vv] [Historia 13 185] Peumlr viteve teuml fundit 1960ta deri meuml 1980ta jepet ky informim ldquogjuha shqipe neuml paralelet serbe ishte fakultative (sipas deumlshireumls)rdquo [His-toria 13 164]

b) Analfabetizmi Me gjitheuml peumlrpjekjet e meumldha numri i analfa-beteumlve neuml Kosoveuml dhe viset e tjera shqiptare mbetej i madh Me 1981 kishte rreth 200 mijeuml analfabeteumlrdquo ldquoKjo peumlrqindje ishte meuml e madhe te shqiptareumlt neuml Maqedoni neuml Mal teuml Zi dhe neuml Lugineumln e Presheveumlsrdquo [Historia 13 185]

c) Shqipja neuml Maqedoni neuml vitet 80ta vv ldquoNeuml Maqedoni u pri-vua e drejta e peumlrdorimit teuml gjuheumls shqipe neuml administrateuml kurse nga viti shkollor 1987-1988 nxeumlneumlsit shqiptareuml teuml shkollave teuml mesme i detyruan teuml vijonin meumlsimet neuml gjuheumln maqedonase Meumlsuesit e profe-soreumlt shqiptareuml i detyruan tu mbanin meumlsim nxeumlneumlsve teuml vet neuml gjuheumln maqedonaserdquo [Historia 13 168]

II Teuml dheumlnat mbi gjuheuml teuml tjera neuml tekste meumlsimore teuml Kosoveumls

Teuml dheumlnat mbi gjuheuml teuml tjera qeuml kishin njeuml peumlrdorim neuml treva shqip-foleumlse peumlrfshijneuml njeuml numeumlr shumeuml teuml kufizuar gjuheumlsh Keumlto janeuml

II1 GJUHA ILIRE DHE PELLAZGE

a) Lidhja gjenetike me gjuheumln shqipe ldquoNeuml Iliri eumlshteuml folur gjuha ilire e cila eumlshteuml shkruar me shkronja greke dhe latine Nga gjuha e vjeteumlr ilire janeuml ruajtur mijeumlra fjaleuml si emra teuml njereumlzve fiseve qyteteve vendeve lumenjve Ato fjaleuml janeuml shumeuml teuml peumlrafeumlrta me shqipen e sotme gjeuml qeuml deumlshmon se gjuha shqipe eumlshteuml pasardheumlse e drejtpeumlrdrejteuml teuml ilirishtesrdquo Psh Gent Bardhyl Teuteuml [Historia 6 89] Neuml meumlnyreuml analoge edhe po atje 110 peumlrmenden edhe emra hyjnish dhe thuhet ldquoEdhe pse dokumentet e shkruara peumlr kultureumln ilire janeuml teuml pakta megjithateuml lidhjet e shqiptareumlve teuml mesjeteumls seuml hershme me ilireumlt dhe vazhdimeumlsia iliro-shqiptare janeuml teuml veumlrtetuar Deumlshmiteuml meuml teuml shumta peumlr veumlrteteumlsineuml e lidhjes iliro-arbeuml-rore janeuml veumlrtetuar peumlrmes shkencave teuml arkeologjiseuml gjuheumlsiseuml etno-grafiseuml antropologjiseuml etjrdquo Krahas me teuml paraqiten popuj teuml vjeteumlr teuml Ballkanit tek pelasgeumlt shquhet neuml meumlnyreuml teuml paqarteuml ldquoDijetareumlt men-

dojneuml se ilirishtja e ka prejardhjen e drejtpeumlrdrejteuml prej gjuheumls pelasgerdquo

II2 GJUHA ARABE

a) Moskuptimi i gjuheumls arabe mes dy lufteumlrave boteumlrore neuml shko-lla fetare ldquoPeumlr popullsineuml shqiptare dhe turke u hapeumln shkolla fetare private mejtepe e medreserdquo ldquoFeumlmijeumlt shqiptareuml nuk e njihnin gjuheumln arabe prandaj ata meumlsonin peumlrmendeumlsh pa e kuptuar fare peumlrmbajtjen e asaj qeuml meumlsoninrdquo [Historia 13 77]

II3 GJUHA SERBE (SERBOKROATE)

a) Shkollimi neuml gjuheumln serbe krijon veumlshtireumlsi teuml meumldha mes dy lufteumlrave boteumlrore ldquoKishte rast kur ndonjeuml hoxheuml apo priftrdquo ldquomeuml-sonte feumlmijeumlve edhe lexim e shkrim neuml gjuheumln shqipe Kjo e frikeumlsonte Mbreteumlrineuml SKS Neuml keumlto kushte qeveria serbe propozoi teuml hapet medreseja neuml Shkuprdquo ldquoAjo u haprdquo ldquomeuml 1924 dhe veproi deri meuml 1941rdquo ldquoligjeumlronin meumlsues teuml ardhur nga Bosnja e Hercegovinardquo ldquoLigjeumlratat mbaheshin neuml gjuheumln serbe dhe kjo paraqiste veumlshtireumlsi teuml madherdquo ldquoShqiptareumlve (teuml Jugosllaviseuml)rdquo ldquou beumlheshin pengesa teuml lloj-llojshmerdquo ldquoShkolla fillore neuml gjuheumln serbe ishte kateumlrklaseumlshe Feumlmijeumlt shqiptareuml duhej teuml vazhdonin meumlsimin 5 vjet sepse neuml vitin e pareuml meumlsohej gjuha serberdquo ldquoPeumlr shkak teuml pamundeumlsiseuml seuml peumlrveteumlsimit teuml gjuheumls serbe

vitin e pareuml e kryenin veteumlm 30 teuml numrit teuml nxeumlneumlsve teuml regjistruarrdquo [Historia 13 76-78] Libri i klaseumls seuml neumlnteuml peumlrmend se ldquoshkollimi ishte neuml gjuheumln serbokroaterdquo [Historia 9 121]

b) Biblioteka ldquoNeuml teuml gjitha trojet etnike shqiptare ekzistonin ve-teumlm disa biblioteka me njeuml numeumlr shumeuml teuml kufizuar librash dhe teuml gjitha neuml gjuheumln serberdquo [Historia 9 76v]

c) Meumlsimi i gjuheumls serbe prej viteve 1960ta deri meuml 1980ta jepet ky informim ldquomeumlsimi i gjuheumls serbe neuml paralelet me meumlsim neuml gjuheumln shqipe ishte i detyruesheumlm ndeumlrsa gjuha shqipe neuml paralelet serbe ishte fakultative (sipas deumlshireumls)rdquo [sh meuml larteuml Historia 13 164]

d) Botimet serbokroate neuml disa raste ldquoAkademia i botoi edhe re-vistat e veta shkencore shqip dhe serbokroatishtrdquo [Historia 9 185v]

Prej shembujve teuml paraqitur mund teuml nxirren keumlto konkluzione kryesore

Njohuriteuml mbi gjuheumln e shumiceumls seuml popullsiseuml lidhen ngushteuml me paraqitjen e ngjarjeve teuml historiseuml politike Me interes eumlshteuml sido-mos statusi publik i gjuheumls si objekt dhe mjet politik-kulturor i peumlr-pjekjeve teuml cilat specifikohen neuml shekullin XX kryesisht peumlr njeumlsi teuml meumldha administrative-shteteumlrore Funksioni politik-kulturor i shqyrti-mit teuml gjuheumls neuml tekste meumlsimore caktohet siccedil deumlshmojneuml faktet me koncepte teuml caktuara historike

1 Peumlr shqipen si gjuheuml teuml shumiceumls seuml popullsiseuml veumlrehet njeuml ten-denceuml e madhe gjitheumlkombeumltare reflektimi i peumlrsosjes seuml shkrimit dhe teuml njeumlsimit teuml gjuheumls neuml tekste meumlsimor-shkollore teuml historiseuml ka ka-rakter unik dhe beumlhet pjeseuml e politikeumls gjuheumlsore

2 Nuk peumlrmenden aspekte problematike as mundeumlsia e inter-pretimit teuml teuml dheumlnave nga aspekti i multiperspektivitetit Mungojneuml zhvillime teuml reumlndeumlsishme teuml gjuheumls ose peumlrmenden me skajshmeumlri p sh teuml viteve 1950ta dhe 1960ta teuml koheumls soneuml etj Pa diskutuar pa-sakteumlsi teuml paraqitjes seuml gjuheumls neuml tekste meumlsimore-shkollore jepen me teuml informata teuml paqarta dhe teuml paplota teumlreumlsisht josistematike pothuaj peumlr teuml gjitha klasat dhe nivelet

3 Me teuml dheumlnat nga tekstet meumlsimore-shkollore mbi gjuheumlt ball-kanike nxeumlneumlsit (e Kosoveumls) nuk afteumlsohen si duhet peumlr problematikeumln e zhvillimit teuml gjuheumls as peumlr njeuml mendim kritik ndaj tij

4 Interdisiplinariteti i leumlndeumlve teuml ndryshme sidomos i historiseuml dhe i gjuheumlsiseuml duket teuml jeteuml pa interes me gjitheuml paraqitjen e fakteve gjuheumlsore

5 Me teuml lidhet njeuml dukuri tjeteumlr me reumlndeumlsi veteuml gjuha e cila peumlrdoret neuml tekste meumlsimore-shkollore Peumlr peumlrshkrimin dhe vlereumlsi-min e peumlrdorimit teuml saj adekuat nevojiten teumlreumlsisht analizat nga dy keumlndveumlshtrime nga pikeumlpamja e gjuheumlsore-stilistike (51) dhe nga ana e shkencave translatologjike (52) Peumlr fat teuml keq ato mungojneuml neuml meumlnyreuml meuml teuml holleumlsishme Khs

51 Disa karakteristika teuml gjuheumls e cila peumlrdoret neuml mjete meumlsi-more-shkollore teuml historiseuml janeuml keumlto ldquoPeumlrdoret njeuml gjuheuml e cila i beumln

Dmth teuml Shqipeumlriseuml dhe teuml Kosoveumls Viset e tjera teuml Jugosllaviseuml peumlrmenden neuml

meumlnyreuml teuml peumlrgjithshme kryesisht neuml klasa meuml teuml larta Shih p sh lidhur me ilirishten ldquoShtrirja e ilireumlve dhe e I neuml periudheumln antike eumlshteuml

njeuml problem ende i diskutuesheumlm Nga I e Ballkanit nuk kemi as tekste teuml shkruara as mbishkrimerdquo (Fjalor II 980) ldquo peumlrkateumlsia etnike e Pellazgeumlve dhe peumlrkateumlsia gjuheumlsore e Pellazgjishtes nuk janeuml zgjidhur peumlrfundimishtrdquo (Fjalor III 1979)

thirrje shpesh dhe me veteumldije ndjenjeumls neuml vend teuml arsyes pra ajo e veumlshtireumlson shumeuml shpesh marreumlveshjen mes pjeseumlmarreumlsve teuml dikur-sheumlm neuml lufteumlrdquo (Dragidella 2010 20) ldquoAshtu si serbeumlt edhe shqiptareumlt e Kosoveumls e kaneuml prirjen teuml pretendojneuml qeuml teuml luajneuml njeuml rol permanent viktimash Nga ky keumlndveumlshtrim ishin rrethuar gjithmoneuml prej armiq-ve teuml cileumlt e keumlrconin lirineuml e popullit shqiptarrdquo (po ky f 11) Kemi njeuml fond fjaleumlsh tipike kur peumlrshkruhen padrejteumlsiteuml kundeumlr shqip-tareumlve Ata janeuml deumlshmoreuml lufteumltareuml peumlr liri trima heronjteuml patrioteuml Kundeumlr tyre beumlhet terror vrasje njeuml genocid nga agresoreumlt push-tuesit sundimtareumlt etj

Dijeniteuml pasqyrojneuml shpesh tendencat teuml cilat motivohen nga po-litika gjeuml qeuml vlen edhe peumlr meumlnyreumln e teuml shprehurit peumlr materiale teuml ngar-kuara nga ana emocionale Ashtu peumlrdoren kur peumlrshkruhen krimet kundeumlr serbeumlve ccedilekiq (čekić) seumlpateuml (sekira) kangjella prej hekuri (gvozdena rešetka) kremator (Stojanovic 2009 146) Nocioni i shtetit peumlrdoret neuml lib-rat e historiseuml peumlr ngjarjet e seuml kaluareumls megjithateuml njeuml njeumlsi e keumltilleuml terri-toriale nuk ekzistonte Peumlrveccedil keumlsaj hasim shumeuml pasakteumlsi nga pakujdesi dheose nga mungesa e koheumls seuml peumlrgatitjes seuml materialeve peumlrkateumlse () Interpunksioni nuk eumlshteuml neuml nivel etj

Sidoqofteuml problemi meuml i madh eumlshteuml ccedileumlshtja si duhet teuml jeteuml gjuha peumlr feumlmijeuml qeuml teuml kuptojneuml leumlndeumln meumlsimore teuml historiseuml sa meuml mireuml Edhe peumlr teuml nevojiten analiza teuml meumltejshme10 Njeuml propozim i mireuml eumlshteuml beumlreuml neuml

Khs p sh - Peumlr popullsineuml shqiptare dhe turke u hapeumln shkolla fetare private mejtepe e

medrese u ngriteumln dhjeta klube kombeumltare e shkolla shqipe (Historia 10 69) - Feumlmijeumlt shqiptareuml nuk e njihnin gjuheumln arabe prandaj ata meumlsonin peumlrmendeumlsh (sh

Histori 13 77) - patrioteuml dhe arsimdasheumlsi i madh Hasan Prishtina i deumlrgoi peticione Lidhjes seuml

Kombeve (Historia 13 2006 78) - veteumlm 3 biblioteka publike me gjithsej 600 libra nga teuml cilat asnjeuml neuml gjuheumln shqipe

ccedilHistoria 13 78] - dashamireumls teuml arsimit dhe teuml kultureumls shqipe neuml Kosoveuml ccedilHistoria 9 122] - dobili se odobrenje da propovedaju na slovenskom jeziku ccedilIstorija 6 81] 10 Khs p sh Borries B von Das Geschichts-Schulbuch in Schuumller- und Lehrersicht

Einige empirische Befunde in Internationale Schulbuchforschung 17 1995 f 45-60 Beerenwinkel A Fostering conceptual change in chemistry classes using expository texts Diss phil Wuppertal 2006 233f Hannig Juumlrgen Normen der Sprachver-wendung in Schulgeschichtsbuumlchern Zum Problem der Sprache im Geschichtsun-terricht In Geschichtsdidaktik 11 1986 f 182-192 Starauschik E Der Einfluss von Textkohaumlsion und gegenstaumlndlichen externen piktoralen Repraumlsentationen auf die

Shqipeumlri me librin e klaseumls seuml kateumlrt (sh Historia 4)

52 Tekstet e historiseuml neuml gjuheumln shqipe qeuml peumlrdoren neuml Maqe-doniseuml dhe neuml Malin e Zi paraqesin siccedil u peumlrmend meuml sipeumlr peumlrkthi-me teuml drejtpeumlrdrejta prej gjuheumls maqedonase respektivisht nga gjuha malazeze neuml gjuheumln shqipe Nga bisedat me arsimtareuml dhe njereumlz teuml tjereuml kompetenteuml meumlsojmeuml se keumlto peumlrkthime shpesh nuk ploteumlsojneuml keumlrkesat e shkollave kaneuml gabime dhe kuptohen veteumlm me veumlshtireumlsi nga nxeumlneumlsit Si shkak peumlrmendet fakti se nxeumlneumlsit nuk zoteumlrojneuml si duhet gjuheumln standarde (Mali i Zi) ose se peumlrkthime janeuml thjesht teuml keuml-qija (Maqedoni) Por kurreuml nuk eumlshteuml beumlreuml asnjeuml analizeuml

Peumlrkthimet joadekuate ndeumlr tekstet aktuale meumlsimore-shkollore deumlshmojneuml njeuml marreumldheumlnie teuml shtrembeumlruar mes shqipes dhe gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanit Peumlr ilustrimin e njeuml peumlrkthimi joadekuat nga gjuha maqedonase neuml gjuheumln shqipe jepen keumlta shembuj

- [Историја 6 1] со учебниот за шесто одделение ве воведваме во миналото во средниот век на европската балканс-ката и македонската национална историја me librin e klaseumls seuml gjashteuml Ju fusim neuml teuml kaluareumln e mesjeteumls teuml historiseuml evropiane ballkanike dhe nacionale teuml Maqedoniseuml [Historia 6 1] Neuml po ateuml faqe lexojmeuml паѓанјето под османлиска власт се содржани во шеста тема reumlnia e dominimit osman peumlrblidhen neuml temeumln e gjashteuml Ал-банија како држава во која словенскиот елемент постепено бил истиснат Shqipeumlria si shtet neuml teuml cilin elementi sllav ka qeneuml shtypur neuml meumlnyreuml permanente Содаванјето на словенската пис-меност Krijimi i shkrimit sllav балканските земји shtetet ballkanike

- [Историја 6 72] На тој начин албанските феудали ја за-држале локалната самоуправа Kjo neumlnkuptonte respektimin e normave tradicionale teuml qeverisjes vendore [Historia 6 72]

- [Историја 6 107] Успеси на востанисите по создаванјето на Лешанската лига (si titull) vojskata na Skender-beg Fitoret e para teuml shqiptareumlve teuml bashkuar Ushtria e Beseumllidhjes [Historia 6 107]

- [Историја III 200] развојот и крижета на социјализмот zhvillimi i krizeumls seuml socializmit po atje 98 Била проучавана кни-

Verstaumlndlichkeit von Texten zum Physiklernen In Zeitschrift fuumlr Didaktik der Naturwissenschaften 12 2006 f 127-157

гата на Крсте Мисирков u meumlsua libri i Keumlrste Misirkov [Historia III 200 98]

Ka edhe gabime faktike11

Peumlrkthimet shqipe teuml librave teuml historiseuml neuml Malin e Zi nuk kaneuml mbetur teuml patrajtuara neuml literatureuml gjuheumlsore U konstatua ldquoJaneuml teuml peumlrkthyera edhe tekstet meumlsimore teuml cilat nuk do teuml guxohej teuml peumlr-ktheheshin Fjala eumlshteuml peumlr shembull peumlr librin e artit muzikor peumlr librat e historiseuml etj Besoj se njeuml gjeuml e tilleuml eumlshteuml shumeuml e deumlmshme por kjo dukuri eumlshteuml peumlr trsquou shqyrtuar neuml njeuml tubim teuml karakterit tjeteumlr Ajo qeuml shqeteumlson neuml tekstet e peumlrkthyera eumlshteuml fakti se janeuml beumlreuml disa gabime do teuml thosha jo rasteumlsishtrdquo (Camaj 2010 52)

Edhe materialet ploteumlsuese shqipe teuml meumlsimdheumlnies seuml historiseuml moderne teuml Evropeumls Juglindore nga qendra CDRSEE12 kaneuml kritika lidhur me gjuheumln Baza e peumlrkthimit eumlshteuml anglishtja Pastaj eumlshteuml e ra-dheumls se peumlrkthimit teuml teksteve meumlsimore-shkollore teuml historiseuml duhet trsquoi peumlrkushtohet njeuml veumlmendje meuml e madhe

Kjo vlen dhe do teuml vlejeuml teumlreumlsisht edhe peumlr ccedileumlshtjet e shumeuml-llojshme teuml marreumldheumlnieve teuml shqipes me gjuheumlt e Ballkanit neuml teuml ka-luareumln dhe sot

11 Ka edhe gabime faktike si p sh Abdyl Frasheumlri e botoi librin ldquoShqipeumlria ccedilrsquo ka qeneuml ccedilrsquo

eumlshteuml dhe ccedilrsquo do teuml jeteumlrdquo ccedilИсторија II 2009 122] Jeronim de Rada vjen nga Shkodra ccedilpo atje f 134] etj

12 Center for Democracy and Reconciliation in Southern Europe Khs p sh Erdelja 2007

Literatureuml Camaj 2010 = Camaj F Sfidat e shqipes standarde neuml Malin e Zi Pozita 2010 f 45-59 Draga 2010 = Draga N Ccedileumlshtje teuml pabaraziseuml praktike teuml gjuheumls shqipe neuml Malin e

Zi Neuml Pozita 2010 f 105112 Dragidella 2010 = Dragidella L Neue Entwicklungen des Geschichtsunterrichts und der

Geschichtsbuumlcher des Kosovo In Eckert Beitraumlge 201012 httpwwwedumeresnetpublikationenbeitraegebeitrag_243pneue-entwicklungen-des-geschichtsunterrichts-und-der-geschichtsschulbuecher-des-kosovohtml f 1-22

Erdelja 2007 = Erdelja K Demiri H (red) Meumlsimdheumlnia e historiseuml moderne teuml Evropeumls Juglindore Materiale meumlsimore ploteumlsues Libri i puneumls 4 Lufta e Dyteuml Boteumlrore Shkup 2007

Fjalor II resp III = Fjalor enciklopedik shqiptar II III Tiraneuml 2008-2009 Historia 4 = Boccedili S Historia Peumlr klaseumln e 4-t teuml shkolleumls 9-vjeccedilare Tiraneuml-Tetoveuml-

Prishtineuml 2008 (2007) Hisorija 6 = Boshkoski M et al Historia peumlr klaseumln VI (Botimi III) Shkup 2008 (2005) Historija II = Ristovski B e al Istorija za vtora godina gimnazijsko obrazovanie

Albi Skopje 2009 Historia 10 = Bajraktari J et al Historia 10 Gjimnazi matematikeuml dhe informatikeuml

Gjimnazi i shkencave natyrore Botim i pesteuml Prishtineuml 52009 (2004) Historia 13 = Bajraktari J Demaj F Historia 13 Gjimnazi i peumlrgjithsheumlm Prishtineuml

2006 Historia 6 = Rexhepi F Demaj F Historia 6 Botim i pesteuml Prishtineuml 52009 (2004) Historia 9 = Rexhepi F Historia 9 Botim i kateumlrt Prishtineuml 42010 (2006) Historija 7 Gološ H Rama R Historija 7 Udžbenik za VII razred niže srednje škole

Prishtineuml 2008 Historija III = Veljanovski N et al Historia peumlr vitin III teuml arsimit gjimnazor

Prosvetno delo Shkup 2009 Istorija 6 = Bubalo ETH Bečanović B Istorija 6 Udžbenik za šesti razred osnovne škole

Beograd 2010 Istorija III = Veljanovski N et al Istorija za III godina na gimnazijsko

obrazovanie Prosvetno delo Skopje 2009 Istorija VI = Boškoski M et al Istorija za VI oddelenie VI izdanie Skopje 2010 (2005) Kosoveuml 2011 = Kosoveuml 2011 Kurrikulat e veccedilanta gjinden neuml faqet e internetit teuml ministrive teuml arsimit teuml vendeve shqip-

foleumlse neuml shumeuml raste mund teuml arrihen veteumlm me njeuml kontakt teuml ministrive peumlrkateumlse MASHT 2009 = Standarde peumlr tekste teuml Republikeumls seuml Kosoveumls drafbazeuml diskutimi

Versioni parapeumlrfundimtar Mars 2009 Peumlr peumlrdorim teuml brendsheumlm Prishtineuml Munishi 2010 = Munishi Sh Planifikimi i statusit teuml gjuheumlve neuml Kosoveuml Neuml Pozita

2010 f 86-104 Ligj 2006 = Sh Ligj peumlr peumlrdorimin e gjuheumlve 200602-L37 i miratuar meuml 2772006

(httpwwwkuvendikosovesorgcid=1193ampdate=2006-10 ndash 06122011) Pozita 2010 = Pozita e sotme e gjuheumls shqipe neuml Malin e Zi neuml krahasim me ateuml neuml

peumlrgjitheumlsi (Materialet e sesionit shkencor organizuar neuml Ulqin meuml 19 12 2009) Red H Shabani Ulqin 2010

Stojanović 2009 = STOJANOVIĆ D Slow Burning History Textbooks in Serbia 1993-2008 In ldquoTransitionrdquo and the Politics of History Education in Southeast Europe ed A Dimou Goumlttingen f 141-158

Murat BLAKU Prishtineuml INTERFERENCA TEuml SHQIPES NEuml GJUHEuml SLLAVE TEuml JUGUT

Abstrakt

Autori i kumteseumls gjurmon ndikime teuml shqipes mbi teuml folmet malazeze teuml lindjes e teuml jugut qeuml kaneuml qeneuml dhe janeuml neuml kontakte me shqipen Keumlrkimet e tij ai i mbeumlshtet mbi rezultatet e studimeve teuml shquara a teuml veprave teuml ve-ccedilanta teuml autoreumlve malazezeuml (M Stevanović Istočnocrnogorski dijalekat L Vujović Mrkovićki dijalekat etj) Meuml shumeuml se mbi leksikun ai peumlrqen-drohet neuml rrafshin e fonetikeumls teuml morfologjiseuml e sidomos teuml sintakseumls seuml keuml-tyre ligjeumlrimeve neuml driteumln e interferencave teuml shqipes aty Njeuml numeumlr teuml cak-tuar teuml albanizmave teuml konstatuar nga keumlta autoreuml (meuml shumeuml nga i dyti sesa i pari) ai u shton edhe mjaft teuml tjereuml qeuml ose vihen neuml dyshim ose nuk sqarohet burimi i tyre meuml seuml shpeshti si pasojeuml e mosnjohjes seuml shqipes Prania e duk-shme e elementeve teuml keumlsaj teuml fundit neuml keumlto neumlnsisteme flet ndeumlrkaq vetvetiu peumlr peumlrmasat dhe cileumlsineuml e interferimit Peumlr segmente teuml caktuara teuml inter-pretimit teuml dukurive problemore autori natyrisht shpreh pikeumlpamjet e veta qeuml i konsideron teuml qeumlndrueshme

Prurjet e keumlrkimeve neuml fusheumln e studimit teuml raporteve teuml shqipes me gjuheumlt sllave teuml jugut jo veteumlm neuml keumlto dy-tri dekadat e fundit hedhin njeuml driteuml teuml re mbi rolin dhe statusin e keumlsaj teuml pareumls kundrejt teuml dytave Botimi neuml veccedilanti i studimeve me karakter peumlrgjitheumlsues si ai i A Omarit1 dhe teuml studiuesve teuml tjereuml2 i prishin stereotipet e opinionit shkencor mbi inferioritetin apriori teuml shqipes neuml keumlto marreumldheumlnie Madje siccedil rezulton nga keumlto gjurmime po edhe teorikisht neuml peumlrgji-theumlsi epeumlrsia e kuantitetit teuml interferimit relativizohet peumlrballeuml pesheumls seuml kualitetit teuml tij neuml keumlso relacionesh qofteuml edhe veteumlm neuml peumlrmasa dialektore Peumlr meuml tepeumlr dihen konceptet e teriocieneumlve kryesoreuml teuml fu-sheuml seuml kontakteve gjuheumlsore peumlr cileumlsineuml e ndeumlrndikimeve (leksik stru-ktura gramatikore) Brenda harkut kohor neuml fjaleuml vazhdojneuml teuml shohin 1 A Omari Ndikime teuml gjuheumls shqipe neuml teuml folmet jugore teuml serbishtes Studime filologjike

11989 43-59 2 Murat Blaku Ndikimi i shqipes mbi teuml folmet serbe teuml Kosoveumls Prishtineuml 2010 (diser-

tacion i mbrojtur meuml 1989) Qemal Murati Elementet e shqipes neuml gjuheumlt slave jugore Prishtineuml 1990 etj

driteumln e botimit ndeumlrkaq edhe vepra qeuml nuk dalin nga shtrati i ngur-teumlsuar i njeuml tradite me teuml meta serioze metodologjike qeuml meuml seuml paku mund teuml quhen shumeuml teuml diskutueshme3

Nga problematika e veumlneuml neuml titull keumlteuml hereuml gjurmohen albaniz-ma gramatikoreuml ndeumlr teuml folme malazeze teuml lindjes Brumin keumlrkimor e peumlrbeumljneuml rezultatet dhe teuml dheumlnat e studimeve a teuml veprave teuml veccedilanta teuml dialektologeumlve teuml shquar malazezeuml teuml keumltyre ligjeumlrimeve ndeumlrsa in-teresimi peumlrqeumlndrohet kryesisht neuml ato pika ku konsiderohet se prania ose ndikimi i shqipes ose nuk vihet re ose injorohet nga shkaku i mos-ditjes seuml saj ose merret me rezerveuml Mundeumlsiteuml qeuml teuml tria janeuml reale por objektivisht eumlshteuml peumlr trsquou besuar se kjo e dyta duhet teuml jeteuml arsyeja kryesore Dy janeuml veprat themelore qeuml seuml bashku peumlrbeumljneuml korpusin studimor brenda teuml cilit qeumlmtohen faktet teuml cilat hedhin driteuml mbi sy-nimin e parashtruar ldquoIstočnocrnogorski dijalekatrdquo e M Stevanoviccedilit4 dhe ldquoMrkovićki dijalekatrdquo e Ll Vujoviccedilit5

Karakteristikeuml e peumlrgjithshme dialektore e keumltyre teuml folmeve janeuml tiparet arkaike teuml tyre Veccedil keumlsaj dhe kjo eumlshteuml kryesorja nde-shen neuml to zhvillime qeuml shmangen nga evoluime normale neuml shtoka-vishte teuml tjera Keumlto procese janeuml konsideruar me teuml drejteuml ndikime nga jashteuml meuml shpesh si ldquoromanski uticajrdquo (ndikim roman) po edhe ndi-kim i shqipes Keumltu meuml poshteuml natyrisht qeuml nuk do te merren neuml shqyr-tim ccedileumlshtje qeuml janeuml rrahur nga gjuheumltareuml teuml tjereuml Trajtohen neuml neumlnsis-temet peumlrkateumlse dukuri e segmente qeuml reflektojneuml drejtpeumlrdrejt ose teumlr-thorazi ndikime teuml shqipes qeuml srsquojaneuml veumlneuml neuml dukje deri sot

a) Fonetikeuml

Te ldquoMrkovićki dijalekatrdquo Ll Vujoviccedil njeh interferime nga shqi-pja neuml puneuml teuml zeumlvendeumlsimit teuml vokaleve Ai konstaton se a-ja e shqi-pes pas l-seuml mund teuml zeumlvendeumlsohet edhe me ea (njeuml e qeuml ruan edhe tim-brin e a-seuml) lakurić po edhe leakurić (nga shq lakuriq) Leaktiza (emeumlr prone) nga shq i lageumlt Gjysmeumlzanorja euml e shqipes atje ka tri zeumlvendeumlsime psh neuml fjaleumln frasheumln ea Frašeanj e Frašenj i Frašinj

3 Vanja Stanišić Srpsko-albanski jezički odnosi Beograd 1995 4 Mihailo Stevanović Istočnocrnogorski dijalekat Južnoslovenski filolog knjiga

XIII Beograd 1933-34 5 Luka Vujović Mrkovićki dijalekat Srpski dijalektološki zbornik XVIII 1969

(140) dhe keumlto janeuml pohime teuml tijat

Peumlr asimilimin e disimilimin jep shembuj egta merakgtmarak ma-raklija Turqizmat si ky shqiptohen gjithandej neuml teuml folmet e shqipes pikeuml-risht me keumlto trajta Po ai nuk i ndeumlrlidh me shqipen Edhe peumlr asimilimin agto Crnogora Dobrovoda ku ndeumlrmjeteumlsimi i shqipes mbase nuk mund teuml mohohet nuk thoteuml gjeuml Peumlrpjekjet qeuml keumlto forma teuml shpjegohen me trajta teuml njeumljeumlsit Crnogorac Dobrovođanin nuk janeuml bindeumlse

Peumlr ndeumlrrime tingujsh nga peumlrzierja e fjaleumlve si ugto kokoros (peumlr kukuruz) njeh ndikimin e shqipes nga kolomboć (141) Ndeumlrkaq peumlr duku-rineuml e ndryshimit teuml tingujve neuml fjaleuml teuml huaja si kgtc e ggtđ (153) si asćer pešćir ćibrit ćera e verđija Đerman đermanski etj ai me siguri peumlr shkak teuml mosditjes seuml shqipes te keumlta shembuj nuk njeh ndikime teuml keumlsaj teuml fundit Peumlr kalimin cgtk (154) po bukelica (shq buceleuml)

Peumlr ccedileumlshtjen e nazalizimit qeuml e veuml neuml dukje M Stevanoviccedil ti-pet e l-seuml ky e Vujoviccedili nuk do teuml ndalemi sepse atyre u janeuml sjelleuml gjuheumltareuml teuml tjereuml Do theksuar veteumlm kjo qeuml ky i fundit njeh sidomos njeuml ndikim teuml forteuml teuml shqipes neuml puneuml teuml transformimeve teuml tingujve l lj (197) Njeuml teuml tilleuml ndikim bashkeuml me turqishten ky i njeh shqipes edhe peumlr palatalizimin e tingujve šgtž dhe čgtđ (204-205)

b) Morfologji

Te disa trajta emrash dhe gjinia e tyre nuk mund teuml mohohet ndi-kimi i drejtpeumlrdrejteuml ose ndeumlrmjeteumls i shqipes edhe kur autori i studi-mit nuk e thoteuml ćoban Latin Cigan etj (211) qeuml dalin pa formantin ndashin meuml shumeuml se rezultat i haplologjiseuml (212) duhet teuml jeneuml reflektim i trajtave teuml shqipes sikurse edhe te Đerman verđija etj Krv (214) ndeumlrkaq e ndonjeuml emeumlr tjeteumlr qeuml neuml serbishten standarde janeuml teuml gjiniseuml femeumlrore keumltu dalin mashkulloreuml Fenomeni njeh shtrirje teuml gjereuml edhe ndeumlr ligjeumlrime teuml tjera teuml serbishtes dhe ishte konstatuar qysh nga Beli-ccedili Stevanoviccedili etj neuml vendet peumlrkateumlse6 por gjen shprehje meuml teuml theksuar ndeumlr teuml folmet serbe e malazeze qeuml janeuml neuml kontakt me shqi-pen Kjo natyrisht nuk do teuml thoteuml qeuml shqipja ishte faktori kryesor i shtytjes seuml dukuriseuml po mjaft shembuj me keumlteuml emeumlr kaneuml ndeumlrtim sin-taksor teuml keumlsaj teuml fundit Autori sjell edhe ndonjeuml shembull teuml interfe-

6A Belić Dijalekti južne Iistočne Srbije 305 M Stevanović Đakovački govor 108

rencave teuml drejtpeumlrdrejta teuml shqipes dhe keumlteuml e pohon shprehimisht si psh livat (m) (shq livadh) (215)

Peumlr morfologjineuml e vetoreumlve neuml keumlteuml teuml folme e neuml mjaft ligjeumlrime teuml tjera malazeze sikurse edhe neuml serbishtet jugore neuml kontakte me shqipen neuml peumlrgjitheumlsi do veumlneuml neuml pah dukuria qeuml trajtat e veteumls seuml pa-reuml dhe teuml dyteuml njeumljeumls teuml tyre si dhe forma e vetvetorit dalin pothuaj rregullisht neuml trajteumln e tyre teuml akuzativit mene tebe sebe e jo teuml dati-vit e lokativit meni tebi sebi) ldquoMene su mi ga dalirdquo (peumlr meni) ldquoKo ti reče teberdquo(peumlr tebi) ldquoKo što čini sebe činirdquo (peumlr sebi) ldquoRekoh sam seberdquo (peumlr sebi)

Fenomeni ishte veumlneuml re nga studiues si Beliccedil7 M Pavlloviccedil8 M Stevanoviccedil9 D Barjaktareviccedil10 peumlr teuml folmet malazeze lindore M Stevanoviccedil11 Ll Vujoviccedil12 ndeumlrsa peumlr dialektin e Zeteuml-Sjeniceumls P Iviccedil13 Ndeshet pothuaj rregullisht edhe neuml ligjeumlrimet serbe teuml Koso-veumls Historikisht nuk eumlshteuml shumeuml i vjeteumlr ngase neuml sllavishten e peumlr-bashkeumlt (ldquoopšteslovenskirdquo) trajtat e keumltyre peumlremrave neuml dhanore e vendore dalloheshin qarteuml14 Peumlr prejardhjen e tij meuml gjereumlsisht eumlshteuml beumlreuml fjaleuml edhe neuml njeuml vend tjeteumlr15 por mbase e vlen teuml theksohet edhe njeumlhereuml se keumlsaj ccedileumlshtjeje nuk i eumlshteuml dheumlneuml njeuml zgjidhje e qeumlndrue-shme Beliccedili mjaftohet me konstatimin se shfaqet seuml pari neuml teuml folmet ku gjejneuml peumlrdorim trajtat e akuzativit neuml vend teuml lokativit (e ka peumlr teuml folmet malazeze) por meuml tutje srsquothoteuml gjeuml Peumlr shtokavishtet e tipit ekavik me peumlrjashtim teuml jugoreve dukuria do teuml mund teuml shpjegohej me reflektimin e ldquojatitrdquo qeuml neuml keumlteuml ligjeumlrime peumlrfundoi neuml e Keumlteuml pi-keumlpamje e mbrojneuml D Barjaktareviccedil16 dhe M Geumlrkoviccedil17 por ldquojatirdquo pak meuml i shkurteumlr dha je ndeumlrsa diccedilka meuml i gjati ije (neuml ligjeumlrimet ma-

7A Belić Istorija srpskohrvatskog jezika II 104 8 M Pavlović Govor sretečke Župe 171 Govor Janjeva 80 9 M Stevanović Đakovački govor 109 10 D Barjaktarević Dijalektološka istraživanja 106-107 11 M Stevanović Istočnocrnogorski dijalekat 115 12 L Vujović Mrkovički dijalekat 235 13 M Blaku Ndikimi i shqipeshellip 184 14 A Belić Istorijahellip II 102 15 M Blaku Ndikimi i shqipeshellip 184-186 16 D Barjaktarević Govor Srba u Metohiji 186 17 Shih rev Prilozi proučavanja jezika 1968 132

lazeze lindore)18 Prandaj dukuria srsquoeumlshteuml aq e thjeshteuml dhe M Steva-noviccedil thoteuml me teuml drejteuml se kjo nuk mund teuml shpjegohet me rrugeuml e procese zhvillimesh fonetike19 Nuk del bindeumlse as teza e Vajanit20 (rrafshimi njeumlhereuml i formave teuml akuzativit teuml gjenitivit e teuml lokativit neuml shumeumls dhe pastaj kalimi i po keumltyre formave neuml njeumljeumls keumlshtu qeuml sipas tij procesi u shtri edhe neuml dativin e njeumljeumlsit Stevanoviccedili u kthe-het mjeteve sintaksore dhe neuml keumlto teuml folme ai sheh njeuml mbipeumlrdorim teuml trajtave akuzativore shoqeumlruar me parafjaleumlt na dhe u Ky mbizoteumlrim peumlrdorimi i keumltyre parafjaleumlve sipas tij u shtri duke u peumlrgjitheumlsuar dhe ua zuri vendin edhe parafjaleumlve me teuml cilat ndeumlrtohej lokativi Prej keumlsaj rase pastaj mbi bazeumln e analogjiseuml sipas tij procesi u zgjerua edhe mbi dativin21 Veccedilse ky autor neuml vend teuml konstatimit teuml pasojave do teuml duhej ta gjente shkakun ndash shtyteumlsin e veumlrteteuml teuml fenomenit por nuk del jashteuml suazave teuml serbishtes ndash teuml folmeve malazeze Veteuml grumbullimi nga ana tjeteumlr i parafjaleumlve praneuml kategorive gramatikore nominale ka funksion kompensimin e humbjes seuml dinstiksionit teuml formave rasore si rezultat i sinkretizmit teuml keumltyre teuml fundit Neuml rastin konkret eumlshteuml rreumlgjimi madje edhe zhdukja e funksioneve teuml lokativit teuml cilat me parafjaleuml i merr akuzativi Prandaj me gjaseuml meuml pareuml se kalimi i procesit me analogji nga lokativi edhe neuml dativ do teuml jeteuml marrja nga akuzativi drejtpeumlrdrejt i funksioneve teuml dhanores Njeuml dukuri e tilleuml e shkaktuar nga kontakte me gjuheuml josllave eumlshteuml e zakonshme neuml ligjeumlrimet serbe juglindore e malazeze lindore Peumlr mundeumlsi ndikimi neuml keumlteuml ccedileumlshtje nga gjuheumlt josllave rumanishtja peumlrjashtohet ngase keumlto trajta i dallon mireuml mie mine22 fenomenin e njohin gjuheumlt romane23 dhe greqishtja e re24 Peumlr gjuheumlt romane duhet pasur rezerveuml peumlr shkak teuml gjeografiseuml gjuheumlsore dhe ku-fizimit teuml fenomenit veteumlm neuml arealet e kontakteve me shqipen ndeumlrsa gre-qishten dallimi i tyre neuml epoka meuml teuml hershme teuml saj

18 M Stevanović Istočnocrnogorski dijalekat 21 74 115 19 Ai aty 74 20 A Vaillant La langue de Dominiko Zlatarić II 173-174 (Pas L Vujović Mrkovićki

dijalekat 235) 21 M Stevanović Istočnocrnogorski dijalekat 115 22 Gramatica limbii romacircne I 137 23 P Skok Osnovi romanske lingvistike III 62-65 Demiraj Gramatika historike e

gjuheumls shqipe 450 24 M Triandafillidhi Neoelleniqi gramatiqi 131

Eumlshteuml shqipja ndikimin e teuml cileumls e favorizojneuml faktoreuml thjesht linguistikeuml dukuria e rrafshimit neuml keumlteuml gjuheuml eumlshteuml e vjeteumlr ka karak-ter teuml peumlrgjithsheumlm dhe eumlshteuml e normeumls seuml standardit faktoreuml linguist-tikeuml-gjeografikeuml ngase fenomeni neuml veumlshtrim shtrihet peumlrgjateuml zonave teuml kontakteve intensive teuml dialekteve serbo-malazeze me shqipen qeuml nga juglindja e Malit teuml Zi vazhdon me dialektin e Zeteuml-Sjeniceumls25 e del te tipat dialektoreuml kosovareuml-resavas e teuml Prizren-Timokut Keumlto kontakte neuml zona teuml caktuara shquhen shpesh edhe peumlr fenomenin e bilinguizmit Mbeumlshtetur mbi keumlto rrethana janeuml teuml gjitha gjasat qeuml njeumlsimi i formave teuml veteumls seuml pareuml dhe teuml dyteuml njeumljeumls teuml keumltyre vetoreumlve neuml keumlto ligjeumlrime si dhe neuml teuml folmet serbe teuml Kosoveumls mene tebe edhe peumlr meni tebi do konsideruar interferim gramatikor i shqipes26

c) Sintakseuml

Peumlr ndeumlrtimin e njeuml tipi teuml rrethanorit teuml sasiseuml qeuml peumlrbeumlhet nga njeuml togfjaleumlsh shpreheumls i njeuml shume teuml caktuar frymoreumlsh a sendesh apo i ndonjeuml ccedilmimi a vlere neuml keumlto teuml folme peumlr lidhjen e gjymtyreumlve teuml tij qeuml sheumlnojneuml shuma teuml meumldha (mbi njeumlqind) me teuml voglat peumlrdoret zakonisht lidheumlza i ldquoSto i dvadeset i petrdquo ldquoSto iljada i sedamstotina i dvadeset i trirdquo etj (M Stevanović Istočnocrnogorski dijalekat 81-82) Autori mjaftohet me keumlteuml konstatim dhe nuk e komenton Ndeumlr-time teuml keumltilla ndeshen edhe neuml teuml folmet serbe teuml Kosoveumls27 por jo edhe neuml shtokavishte teuml tjera dhe eumlshteuml modeli i shqipes ldquoNjeumlqind e njeumlzet e trerdquo ldquoNjeumlqindmijeuml e shtateumlqind e njeumlzet e trerdquo ku lidheumlza e eumlshteuml e detyrueshme dhe e standardit

Ka neuml ligjeumlrimet neuml shqyrtim ndeumlrtime sintaksore sidomos teuml gjymtyreumlve teuml dyta teuml fjaliseuml ku reflektohet drejtpeumlrdrejt modeli i shqi-pes (sikurse edhe neuml teuml folmet serbe teuml Kosoveumls) Keumlshtu peumlr njeuml tip rrethanori teuml koheumls qeuml zakonisht shprehet me njeuml togfjaleumlsh emeumlror neuml vend teuml gjenitivit temporal si e kaneuml teuml folmet e tjera dhe standardi peumlrdoret akuzativi temporal (si neuml shqip) ldquoPošea e treći dean da se vi-dirdquo (jo trećeg dana) ldquoTrefilo se istu godinu da rodirdquo (peumlr iste go-dine) ldquorađaju masline svaku godinurdquo (peumlr svake godine) ldquoCijelu zi-

25 P Ivić Dijalektoloogija srpskohrvatskog jezika 162 26 Shih edhe M Blaku Ndikimihellip 189 27 Ai aty 168

mu seđau ovce (peumlr cele zime) Khs peumlr teuml gjitheuml keumlta shembuj neuml shqip diteumln e treteuml vitin e njeumljteuml ose teuml njeumljtin vit ccedildo vit gjitheuml (teumlreuml) dimrin etj

Edhe njeuml lloj rrethanori i vendit (dinamik) peumlr nga mjetet sin-taksore teuml ndeumlrtimit reflekton modelin e shqipes Shembujt si ldquoJa ću tebe stremat za u Skeadearrdquo ldquoVodu su im prekinuli koja je išla za u gradrdquo (ldquoMrkovički dijalekatrdquo 299) etj janeuml imitim i sintakseumls seuml pa-rafjaleumls peumlr neuml shqipen ku kjo kur peumlrdoret peumlr teuml treguar drejtimin e njeuml leumlvizjeje shoqeumlrohet nga parafjala neuml si psh ldquoNeuml mbreumlmje bare-sha mblodhi patat dhe u nis peumlr neuml shteumlpirdquo28 Vujoviccedil thoteuml se ky kon-strukt vjen nga ndikimi i gjuheumlve romane (300) veccedilse teuml folmet neuml shqyrtim nuk kaneuml raporte kontaktesh specifike me keumlto gjuheuml kun-drejt ligjeumlrimeve teuml arealeve teuml tjera teuml serbishtes ku fenomeni nuk eumlshteuml aq i pranisheumlm

Ndeumlrtime interesante shfaqen me raseuml teuml veccedilanta

Me gjenitivin parafjala od (prej) veccedil teuml tjerash hyn neuml ndeumlrtime shprehjesh si ldquoNa glavu od ndash godine (=poslije godine dana) došli ccedilmo ge kučardquo ldquoNa glavu 2-3 dana na glavu selam danardquo etj Shembulli i pareuml peumlrbeumln kalkim teuml mireumlfillteuml nga shqipja ldquoNeuml krye teuml vitit erdheumlm te shteumlpiardquo Gjymtyra ge kuća po ashtu sepse trajta e nominativit i bie ndesh pikeumlpamjes seuml Iviccedilit se ge vjen nga keumlde gt gde gt ge me kuptimin ldquokodrdquo (shq te) + akuzativ (kude nas dialektore)29 Shembuj teuml tjereuml me ge neuml nominativ qeuml reflektojneuml konstrukte teuml shqipes Neaćeas ge-ja sutraveče ge-ti Sulo e bio ge-mi (209) Edhe shembujt e tjereuml keumltu janeuml kryekreje kalke teuml shqipes ldquoKrye dy-tri diteumlsh krye shtateuml diteumlshrdquo etj

Peumlr keumlteuml raseuml eumlshteuml karakteristike edhe kjo qeuml praneuml instrument-talit teuml emrit personal patronimi ndonjeumlhereuml peumlrdoret neuml gjenitiv dhe ka karakter posesiv Keumlshtu ldquoDevet mjeseceak sedio Antom Branko-vićardquo ldquoSudili se Nikolom Učinićardquo s Bojom Vukanovićardquo (296) etj reflektojneuml keumltu trajta patronimikash teuml shqipes seuml stilit bisedor teuml tipit ldquoMe Skenderin e Berisheumlve me Shpendin e Aliajverdquo me Driteumln e Metajve e nuk janeuml zhvillime siccedil supozon Ll Vujoviccedil (296) Edhe ndeumlrtimet e tipit ldquoČinimo drveak da se grijemo ja idem da učinim

28 Gramatika e gjuhes shqipe I Tirane 1995 392 29 P Ivić O dijalekatskom obliku ge ldquogderdquo Zbornik za jezik i književnost Titograd 1972

32-37 Stanišić 1995 58

jenoga tovara drveakrdquo meuml pareuml se ndikim roman (Vujoviccedil 296) do teuml jeneuml kalke teuml shqipes beumlj dru peumlr trsquou ngrohur beumlj njeuml barreuml dru etj

Peumlr instrumentalin pa parafjaleuml autori sjell edhe ndonjeuml shem-bull si ldquoOstala jena Cinganka bremenomrdquo (jo noseća u drugom sta-nju) ardhur nga shqipja ldquoKishte mbetur njeuml jevge me barreumlrdquo sikurse edhe ldquoNije osta jeden svetlim obrazomrdquo (shq me faqe teuml ndritur me faqe teuml bardheuml) ldquoNa konja sedlomrdquo (shq neuml kaleuml me shaleuml) e jo svetla obraza na osedlanom konju etj

Lidhur me akuzativin e lokativin dhe konstruktet qeuml pasqyrojneuml raporte teuml ccedilrregulluara ndeumlrmjet tyre si pasojeuml e humbjes seuml reksionit teuml foljeve neuml keumlto ligjeumlrime srsquombetet ndonjeuml gjeuml e re peumlr trsquou theumlneuml veccedilse do theksuar se eumlshteuml pikeumlrisht Ll Vujoviccedil30 ai qeuml njeh njeuml ndi-kim teuml forteuml teuml shqipes neuml keumlteuml puneuml

Neuml teuml folmen e Meumlrkotit (Mrković) ndeshen edhe disa kalkime emrash kalendarikeuml nga shqipja qeuml i kishte sheumlnuar seuml pari Julius Pisko (Kurzgefastes Handbuch Wien 1896 17) dhe i peumlrmend edhe Ll Vujoviccedil dhe sado qeuml nuk bashkeumlshkrihen me natyreumln e problemmeve teuml rrahura keumltu e vlen teuml theksohen ldquoprvi jeseni (septembar) drugi jeseni (oktobar) treći jeseni (novembar) sipas shqipes vjeshteuml e pareuml vjeshteuml e dyteuml vjeshteuml e treteuml Duhet teuml jeteuml sheumlnuar gabimisht aty qeuml mjesec kreateak eumlshteuml dhjetori me siguri eumlshteuml ngateumlrruar me shkurtin

Mund teuml konkludohet neuml fund se njeuml prani e keumltilleuml e albanizmave gramatikoreuml neuml keumlto teuml folme flet meuml shumeuml se veteumlm peumlr raporte kontaktesh gjuheumlsore teuml zakonshme Neuml pjeseumln meuml teuml madhe teuml tyre ato janeuml relikte teuml struktureumls gramatikore teuml substratit gjuheumlsor teuml hersheumlm

30 Shih L Vujović Istorijski presjek gubljenja rekcvije u crnogorskim govorima Južnoslo-

venski filolog XX 87-126 (102)

Xhelal YLLI TiraneumlHeidelberg

RRETH PEumlRGATITJEVE PEumlR NJEuml VLEREumlSIM OBJEKTIV TEuml

HUAZIMEVE LEKSIKORE SLLAVE TEuml GJUHEumlS SHQIPE

Marreumldheumlniet mes shqiptareumlve dhe sllaveumlve teuml jugut vijojneuml prej afro peseumlmbeumldhjeteuml shekujsh Ato sigurisht nuk kaneuml pasur njeuml zhbi-llim linear apo me teuml njeumljtin intensitet neuml koheuml dhe hapsireuml dhe kaneuml leumlneuml gjurmeumlt e tyre neuml gjuheumlt peumlrkateumlse Neuml kushtet kur peumlr keumlto ma-rreumldheumlnie burimet historike na sjellin pak teuml dheumlna jemi teuml detyruar neuml njeumlrin krah trsquoi drejtohemi analizeumls seuml materialit gjuheumlsor e neuml kra-hun tjeteumlr trsquoi veumlshtrojmeuml keumlto marreumldheumlnie neuml njeuml kuadeumlr meuml teuml gjereuml kohor e hapsinor Dhe si ccedildo marreumldheumlnie tjeteumlr edhe ajo mes shqip-tareumlve dhe sllaveumlve teuml jugut ka dy aneuml ateuml teuml marrjes dhe ateuml teuml dheuml-nies ndoneumlse neuml rastin konkret sipas dijes seuml derisotme keumlto dy aneuml paraqesin rezultate asimetrike ndikimi sllavojugor neuml shqipe gjen shprehje neuml huazimet relativisht teuml gjera sllave neuml leksik neuml njeuml rrjet teuml dendur gjurmeumlsh sllave neuml toponimi si dhe neuml disa ndikime neuml fonetikeuml a struktureumln morfologjike ndikime keumlto teuml kufizuara gjeografikisht e pa ndonjeuml pesheuml teuml reumlndeumlsishme qofteuml edhe peumlr strukturat neumlndia-lektore teuml shqipes Ndeumlrsa ndikimi i shqipes gjen shprehje neuml ndihme-seumln qeuml ajo ka dheumlneuml neuml procesin e ballkanizimit teuml gjuheumlve sllavoju-gore neuml huazimet neuml njeuml maseuml teuml vogeumll neuml leksik dhe neuml ndryshime teuml tjera fonetike e morfosintaksore neuml teuml folmet fqinje sllave teuml cilat ash-tu si motrat e tyre neuml shqipe kaneuml njeuml peumlrhapje teuml ngushteuml gjeografike dhe njeuml pesheuml relativisht teuml vogeumll

Ne neuml keumlteuml parashtreseuml teuml shkurteumlr do teuml ndalemi neuml njeumlrin prej segmenteve teuml ndikimit teuml gjuheumlve sllavojugore neuml gjuheumln shqipe pikeumlrisht neuml huazimet leksikore duke synuar teuml tregojmeuml se evidentimi i sllavizmave leksikoreuml dhe analiza shumeumlplaneumlshe e tyre duhet teuml beuml-het neuml funksion teuml krijimit teuml kushteve peumlr njeuml vlereumlsim objektiv teuml tyre Afro njeuml shekull e gjyseumlm meuml pareuml Miklosich-i me punimin e tij Die slawischen Elemente im Albanischen (1870) vendosi gurin e the-melit teuml korpusit teuml huazimeve sllave teuml shqipes i cili vijoi teuml ploteuml-sohet e sakteumlsohet meuml tej nga njeuml varg dijetareumlsh [si G Meyer (1891)

M Vasmer (1921) Skok (1925) S Mladenov (1927) etj] peumlr teuml arritur njeuml nivel teuml ri me punimin e Seliščev-it Slavjanskoe naselenie v Albanii (1931) i cili paraqiti jo veteumlm inventarin meuml teuml ploteuml teuml mund-sheumlm peumlr koheumln por ndeumlrmori edhe klasifikimin e pareuml teuml tij duke i dalluar huazimet leksikore sipas fushave teuml ndryshme teuml veprimtariseuml njereumlzore duke i dalluar topobazat e modelet toponimformuese teuml gjurmeumlve sllavojugore neuml toponimi si dhe duke ja neumlnshtruar teuml gjitheuml materialin njeuml analize teuml gjereuml fonetike dhe klasifikimit kronologjik Meuml tej siccedil thekson Jokli bdquopeumlrmes njeuml kombinimi teuml goditur teuml veumlsh-trimeve mbi gjeografineuml e ngulimeve mbi emeumlrdheumlneumlsit e tyre dhe mbi aspekte social-historikerdquo1 peumlrpiqet tlsquoi interpretojeuml gjurmeumlt sllave teuml shqipes neuml formeumln e kundeumlrveumlnieve binare nga keumlndveumlshtrimi i gjeografiseuml seuml ngulimeve shqiptareumlt ishin banoreuml teuml maleve dhe teuml zonave malore neuml peumlrgjitheumlsi kurse sllaveumlt e jugut banoreuml teuml fushave dhe luginave teuml lumenjve nga keumlndveumlshtrimi sozial-historik sllaveumlt e jugut ishin bujqit e varur ndeumlrsa shqiptareumlt popullsia sunduese bleg-torale ndeumlrsa lidhur me emeumlrveumlnien ajo ishte realizuar nga sllaveumlt e jugut Neuml reccedilensionin e tij teuml gjereuml peumlr vepreumln e Seliščevit Jokli vazh-don bdquoAjo qeuml i ka interesuar meuml tepeumlr autorit duket hapur se nuk ka qeumlneuml gjetja e elementeve teuml reja gjuheumlsore (dhe teuml tjera) ndoneumlse teuml tilla nuk mungojneuml Qeumlllimi i peumlrpjekjeve teuml tij lidhet shumeuml meuml tepeumlr me evidentimin e gjithansheumlm teuml popullsiseuml sllave tashmeuml teuml zhdukur neuml Shqipeumlrirdquo2 Dhe shton bdquokeumlshtu tabloja e huazimeve sllave teuml shqi-pes paraqitet neuml elementeumlt e veccedilanteuml teuml saj shumeuml meuml ndryshe nga ccedillsquoe ka paraqitur ateuml autorirdquo3 Ndeumlrsa neuml peumlrgjigje teuml pyetjes se ccedilrsquombetet peumlr trsquou beumlreuml pas punimit teuml Seliščevit ai thekson nevojeumln e bdquopeumlr-caktimit teuml peumlrhapjes gjeografike teuml huazimeve sllave neuml dialektet e shqipes dhe dallimin e elementeve teuml kufizuara neuml njeuml zoneuml pak a shu-meuml teuml ngushteuml nga ato me peumlrhapje teuml gjereumlhellip Veteumlm pas keumlsaj do teuml

1 Jokl (1935284) hellipeine geschickte Kombination siedlungsgeographischer

namenkundlicher und sozialge-schichtlicher Betrachtungsweisehellip 2 Jokl (1935 282) Worauf es dem Verfasser ankam das ist offenbar nicht so sehr

die Ermittlung neuer sprachlicher (und anderer) Einzelheiten wiewohl es an sol-chen nicht fehlt Ziel seiner Bemuumlhungen ist vielmehr die allseitige Erfassung des gegenwaumlrtig untergegangenen slawischen Bevoumllkerungselementes in Albanien

3 Jokl (1936614) So stellt sich das Bild der slawischen Entlehnungen des Albanischen in seinen Einzelheiten vielfach anders als es der Verfasser gezeichnet hat dar

mundnim teuml skiconim njeuml tablo teuml ploteuml historike teuml marrdheumlnieve shqiptaro-sllave teuml ndikimit sllav neuml gjuheumln shqipe njeuml tablo e cila krahas ndikimit do teuml lejonte teuml shihej edhe veumlllimi e intensiteti i tij4 Veccedil ndihmesave peumlr inventarin e sllavizmave Jokli thekson edhe korrektura thelbeumlsore teuml tezave teuml Seliščevit siccedil eumlshteuml pohimi se paraardheumlsit e shqipeumltareumlve janeuml vendosur qeuml neuml koheumlt pararomake neuml gadishullin ballkanik neuml zonat e kultureumls greko-romake5

Veccedilaneumlrisht periudha e paslufteumls solli njohuri teuml reja e teuml thella jo veteumlm peumlr shqipen e dialektet e saj por edhe peumlr huazimet sllave teuml saj Bibliografia e studimit teuml marreuml-dheumlnieve shqiptaro-sllavojugore teuml keumlsaj periudhe eumlshteuml mjaft e gjereuml ndaj keumltu po peumlrmendim veteumlm disa prej nikoqireumlve teuml keumlsaj konference si Ajetin (1997) Ismajlin (1979 2005) Blakun (2010) apo Gashin (1979) Inventari i huazi-meve leksikore sllave vijoi teuml pasurohej neuml njeuml seumlreuml punimesh prej teuml cilave po peumlrmendim ateuml teuml Desnickajas (1963) Gjinarit (1966) Omarit (1994) Muratit (2004 2007) dhe veccedilaneumlrisht ateuml teuml Svanes (1992) neuml teuml cilat vihet re peumlrpjekja peumlr trsquoi kapeumlrcyer mangeumlsiteuml e veumlna re prej Joklit duke sheumlnuar edhe peumlrhapjen gjeografike teuml huazimit apo klasifikimin e tij neuml fusheumln peumlrkateumlse Meuml tej korpusi i sllavizmave leksikoreuml teuml shqipes u ploteumlsua pas njeuml pune shumeumlvjeccedilare peumlr mbledh-jen dhe verifikimin e tyre neuml terren nga kolegia Omari dhe Ylli dhe u botua neuml vitin 1997 Megjithateuml edhe korpusi i sjelleuml nga ky punim eumlshteuml i mangeumlt pasi peumlr shkak teuml kufizimeve teuml ateumlhershme gjurmimi i sllavizmave leksikoreuml nuk mund teuml shtrihej neuml meumlnyreuml sistamatike edhe neuml trojet e shqipes jashteuml Republikeumls seuml Shqipeumlriseuml dhe eumlshteuml mjaftuar me materialet e vjela teuml Kartotekeumls seuml Leksikut teuml Gjuheumls Shqipe (KLSH) praneuml Institutit teuml Gjuheumlsiseuml dhe teuml Leteumlrsiseuml apo me ndonjeuml teuml dheumlneuml gjithashtu josistematike teuml punimeve dialektore Po

4 Jokl (1935645) die geographische Verbreitung der slawischen Lehnwoumlrter inner-

halb der albanischen Mundarten festzustellen und die auf ein mehr oder weniger enges Gebiet beschraumlnkten Elemente von den allgemein verbreiteten zu schei-denhellip Erst dann wird ein historisch abgerundetes Bild der slawisch-albanischen Beziehungen des slawischen Einflusses auf die albanische Sprache ein Bild das neben der Tatsache der Beeinflussung ihren Umfang und ihre Intensitaumlt erkennen laumlsst gezeichnet werden koumlnnen

5 Jokl (1935 287) (dass) die Vorfahren der Albaner schon seit vorroumlmischer Zeit auf der Balkanhalbinsel im Bereiche der griechisch-roumlmische Kultur siedelten

ashtu peumlr ato pak huazime teuml pasqyruara aty keumltu mungon edhe kar-tografimi Neuml frymeumln e reccedilensionit teuml Joklit neuml keumlteuml punim u paraqit jo veteumlm inventari dhe u kartografua peumlrhapja gjeografike e ccedildo huazimi por u beuml edhe klasifikimi i huazimeve sipas fushave teuml veprimtariseuml njereumlzore dhe u kartografuan edhe inventari i tyre sipas peumlrhapjes gjeografike

Neuml keumlteuml meumlnyreuml neuml shtrirjen gjeografike teuml sipeumlrpeumlrmendur eumlshteuml arritur teuml evidentohet inventari i peumlrgjithsheumlm apo siccedil e kemi quajtur ndryshe absolut i cili mund teuml pasurohet meuml tej peumlrmes njohjes seuml meumltejme teuml teuml folmeve teuml shqipes dhe qeuml peumlrfshin mbi 800 huazime leksikore sllave Neuml aneumln tjeteumlr eumlshteuml paraqitur edhe ai qeuml e kemi quaj-tur inventari relativ pra inventari i sllavizmave leksikore neuml njeuml kra-hineuml teuml caktuar psh neuml Korccedileuml Shkodeumlr Tropojeuml ky inventar arrin peumlr-kateumlsisht neuml 430 402 dhe 347 njeumlsi ndeumlrsa neuml Durreumls Mat e Krujeuml peumlrkateumlsisht 180 185 202 njeumlsi (shih Harta 1)

Dallimi i keumltyre dy lloj inventareumlve eumlshteuml ndjekur edhe peumlr huazimet sllave teuml fushave teuml caktuara Keumlshtu psh peumlr Fusheumln e Bleg-toriseuml eumlshteuml fiksuar njeuml inventar absolut pra i peumlrgjithsheumlm prej 62 huazimesh prej teuml cileumlve neuml Shkodeumlr Tropojeuml e Kukeumls ku ndikimi paraqitet meuml i madh ndeshen respektivisht 26 27 25 njeumlsi ndeumlrsa neuml Durreumls Mat Mirditeuml Lezheuml ku ndikimi eumlshteuml meuml i vogeumll peumlrkateumlsisht 10 10 12 12 huazime (shih Harta 2) Fusha e Bujqeumlsiseuml ka njeuml inven-tar absolut prej 106 huazimesh sllave ndeumlrsa inventari relativ peumlrfshin neuml Korccedileuml 61 huazime neuml Skrapar 42 neuml Shkodeumlr 41 neuml Tropojeuml e Kolonjeuml 36 ~ neuml Durreumls 15 Krujeuml 17 Mat dhe Lezheuml 22 Mirditeuml 26 Peshkopi 27 Pukeuml 28 Emeumlrtimet qeuml lidhen me shteumlpineuml arrijneuml njeuml inventar absolut prej 160 huazimesh teuml shpeumlrndareuml neuml inventaret pa-sues relativeuml Tropojeuml dhe Shkodeumlr 66 Korccedileuml 59 Pukeuml 58 Kukeumls 55 Skrapar 54 ~ 31 Tepeleneuml Gjirokasteumlr Sarandeuml 35 Fusha e Bimeumlsiseuml ka njeuml inventar absolut prej 104 huazimesh dhe njeuml inventar relativ si meuml poshteuml Korccedileuml 42 Shkodeumlr 31 Pogradec 25 Skrapar 23 ~ Durreumls 7 Tiraneuml dhe Mat 8 Librazhd 9 Inventari absolut i fusheumls Emeumlrtime Kafsheumlsh peumlrfshin 102 huazime ndeumlrsa inventari relativ neuml Pogradec 44 Korccedileuml 41 Shkodeumlr 35 ~ Mat 8 Durreumls 9 Mirditeuml dhe Sarandeuml 10 Tiraneuml 11 Emeumlrtimet e terrenit ujeumlrave dhe dukurive natyrore peumlr-mbajneuml 87 sllavizma teuml shpeumlrndara neuml inventareumlt relativeuml pasues Shkodeumlr 39 Tropojeuml 35 Korceuml 32 ~ Gjirokasteumlr 10 Durreumls 11 Sa-

randeuml 12 Krujeuml 13 Emeumlrtimet qeuml lidhen me njeriun nga njeuml inventar absolut prej 39 sllavizmash shfaqen me inventareumlt relativeuml peumlrkateumls neuml Shkodeumlr Korccedileuml dhe Vloreuml 19 Kolonjeuml 18 Tropojeuml 16 ~ Mat 8 Tiraneuml 9 Durreumls dhe Sarandeuml 10 Berat Krujeuml Mirditeuml dhe Pukeuml 116

Vlereumlsimi i mbeumlshtetur neuml dy llojet e inventareumlve teuml sipeumlrpeumlr-mendur lejon peumlrfitimin e njeuml tabloje meuml plastike e meuml reale lidhur me intensitetin e marreumldheumlnieve shqiptaro-sllavo jugore neuml zona teuml ndry-shme teuml vendit ku bie neuml sy njeuml ndikim meuml i forteuml neuml zonat veriore dhe ato juglindore Ndeumlrsa ndikimi meuml i dobeumlt peumlrfshin hereuml hereuml zoneumln e Matit Durreumlsit Tiraneumls Lezheumls Mirditeumls por neuml raste teuml tjera si psh neuml fusheumln e huazimeve nga fusha e blegtoriseuml edhe neuml keumlto zona ndikimi du-ket teuml pakteumln neuml pikpamje sasiore i njeumljteuml me ateuml teuml zonave teuml brend-shme apo periferike neuml jug teuml vendit Inventari dhe gjeografia e sllavizmave leksikore neuml vetvete por edhe gjurmeumlt sllave neuml toponimi e aq meuml pak njeuml inventar dhe shpeumlrndarje e tilleuml gjeografike si kjo e sipeumlrpeumlrshkruar nuk ka se si teuml mbeumlshteseuml tezeumln e Seliščevit teuml rima-rreuml edhe nga ndonje studiues i koheumlve teuml sotme7 i cili shihte si vend-banime teuml hershme teuml shqiptareumlve para leumlvizjes seuml tyre drejt jugut e veriut zoneumln e Matit dhe te Ishmit Diferencat mes zonave veriore e juglindore me zonat e tjera teuml brendshme sigurisht qeuml ekzistojneuml dhe keumlrkojneuml shpjegimet peumlrkateumlse por kalimi nga njeuml grup zonash neuml tjet-rin eumlshteuml gradual dhe shpesh i larmisheumlm ccedilrsquoka flet dhe mund teuml flaseuml veteumlm peumlr raporte intensitet e koheumlzgjatje teuml ndryshme teuml marreuml-dheumlnieve shqiptaro-sllavojugore

Thellimit teuml vlereumlsimit objektiv teuml huazimeve sllave te shqipes i sheumlrben nga ana tjeteumlr edhe njohja e pesheumls seuml tyre specifike brenda njeuml fushe teuml caktuar Duke i veumlshtruar huazimet e ccedildo fushe teuml veprim-tariseuml njereumlzore etj neuml kuadrin e teumlreumlsiseuml seuml termave teuml saj krijohet mundeumlsia jo veteumlm peumlr teuml peumlrcaktuar veumlllimin sasior neuml ateuml fusheuml ndo-neumlse ky eumlshteuml shpesh subjektiv e varet nga natyra e pyeteumlsorit por ajo qeuml eumlshteuml meuml e reumlndeumlsishmja peumlrmes njeuml meumlnyre teuml tilleuml veumlshtrimi mund teuml dallohet qarteuml neumlse eumlshteuml prekur ajo qeuml do teuml mund teuml quhej beumlrthama leksikore e fusheumls Po ashtu mund teuml hulumtohen brenda seuml njeumljteumls fusheuml edhe raportet fjaleuml vendi huazime latine sllave turke etj

6 Ylli (1997 300-315) 7 Sobolev (2010a 41)

Njeuml verifikim i tilleuml i posaccedileumlm neuml terrren na mungon dhe do teuml mund teuml peumlrbeumlnte objektin e njeuml projekti teuml ri lidhur me sllavizmat por njeuml ndihmeseuml teuml pareuml neuml keumlteuml drejtim gjejmeuml neuml tre punime teuml botuar koheumlt e fundit Beumlhet fjaleuml peumlr dy monografiteuml e botuara nga Ylli-Sobolev peumlrkateumlsisht peumlr teuml folmen e fshatit Leshnjeuml teuml krahineumls seuml Skraparit (2002) dhe teuml fshatit Muhur teuml krahineumls seuml Dibreumls (2003) teuml realizuara neuml kuadrin e mbledhjes seuml materialeve peumlr njeuml atlas teuml gjuheumlve ballka-nike8 Neuml bazeuml teuml njeuml pyeteumlsori teuml holleumlsisheumlm teuml hartuar nga kolegeumlt ruseuml (Domosileckaja amp Žugra 1997) peumlr njeumlmbeumldhjeteuml fusha teuml ndry-shme eumlshteuml mbledhur material neuml njeumlmbeumldhjeteuml pika (7 sllave 2 shqi-ptare 2 greke dhe 1 aromune) qeuml mbulojneuml gjitheuml Ballkanin9 Materi-ali i tyre ka filluar teuml kartografohet neuml veumlllime teuml veccedilanta10 dhe keumltu ne do teuml ndalemi peumlr ilustrim neuml disa prej teuml dheumlnave qeuml sjell veumlllimi kar-tografues kushtuar blegtoriseuml peumlrgatitur nga kolegu Sobolev (2009) Pyeteumlsori ka 573 pyetje lidhur me keumlteuml fusheuml Neuml peumlrgjigjet e karto-grafuara gjenden rreth 22 huazime sllave11 teuml ndara rreth 17 peumlr Lesh-njeumln dhe 12 peumlr Muhurrin Teuml peumlrbashkeumlta peumlr teuml dy pikat janeuml grazhd kockockeuml kolibe koriteuml rudeuml skopit stan dhe ldquosllavizmirdquo i dyshimteuml shelek Veteumlm peumlr Leshnjeumln jepen 6 huazime bravare ccedilelnik ogiccedil peumlrccedilak piccedilkeuml veumlrsnik kurse veteumlm peumlr Muhurrin 4 huazime gjob pojat shark steumlrvaj Keumltyre duhet trsquou shtohet edhe ndonjeuml sllavizeumlm i pa kartografuar si dele rrogusheuml qeuml del neuml Muhurr Tabloja e peumlrfituar mund teuml ploteumlsohet edhe me teuml dheumlna teuml tjera teuml pasqyruara neuml Ylli 2007 ogiccedil del edhe neuml gjitheuml veriun Peumlr Dibreumln eumlshteuml fiksuar prej nesh neuml Staravec nga Beci peumlr Reccedil dhe nga KLSH peumlr Kovashiceuml e Slloveuml veumlrsnik e kemi gjetur neuml Staravec teuml Peshkopiseuml Omari e sjell peumlr Val-boneuml KLSH peumlr Bicaj teuml Kukeumlsit etj sharkeuml shareuml del neuml gegeumlrishten veriore qeumlndrore e jugore Beci sjell peumlr Reccedil brav Del neuml gegeumlrishten veriore kryesisht si brav neuml toskeumlrishte si bravare ccedilelnik sillet prej Haxhihasanit peumlr Lureuml prej Ulqinit peumlr Mat dhe prej KLSH peumlr Bush-triceuml teuml Kukeumlsit pojateuml dhe steumlrvaj dalin neuml teuml gjitha zonat neuml veri teuml Peshkopiseuml

8 Shkurtimi sipas titullit neuml gjermanisht KBSA sipas atij neuml rusisht МДАБЯ 9 Sobolev (2009) 10 Sobolev (2005 2006 2009 2010) 11 Ka edhe ndonjeuml huazim tjeteumlr si psh i dobeumlt i cili ashtu si piccedilkeuml apo gjobeuml mund

trsquoi peumlrkasin meuml shumeuml ndonjeuml fushe tjeteumlr se sa blegtoriseuml

Sigurisht duke leumlneuml meumlnjaneuml peumlrpjestimin qeuml lidhet me karak-terin tepeumlr teuml holleumlsisheumlm teuml pyeteumlsorit gjeuml qeuml shihet edhe neuml disa shembuj teuml keumltusheumlm kur peumlr pyetje teuml ndryshme merret e njeumljta peumlr-gjigje (koriteuml ogiccedil) do teuml thoshim se megjithateuml ndikimi sllav neuml keumlteuml fusheuml eumlshteuml i kufizuar neuml fare pak elementeuml qeuml do teuml mund teuml lidheshin me ateuml qeuml e quajmeuml beumlrthameuml teuml fusheumls apo teuml neumlfushave peumlrkateumlse teuml blegtoriseuml si psh stan ccedilelnik koriteuml qeuml lidhen me verimin e bageumltiseuml neuml mal skopit peumlrccedilit me mbareumlshtrimin e bageumltiseuml Piccedilkeuml do teuml ishte veumlshtireuml teuml shihej si term i blegtoriseuml sa koheuml qeuml ndeshet veteumlm neuml Le-shnjeuml dhe veteumlm peumlr delen paralelisht me vete e deles Kjo e fundit eumlshteuml peumlrgjigjja e vetme peumlr dhineuml dhe neuml Muhurr edhe peumlr delen edhe peumlr dhineuml rudeuml njeuml term i veteumlm me orgjineuml sllave i prodhimit bleg-toral etj

Ndikimi i pakeumlt sllav neuml fusheumln e blegtoriseuml gjen mbeumlshtetje edhe nga njeuml e dheumlneuml e ADGJSH-seuml (2008) botuar tani seuml fundi ndoneumlse leksi-ku qeuml lidhet me keumlteuml fusheuml eumlshteuml i kufizuar Keumlshtu neuml hartat me teuml dheumlna peumlr emeumlrtimin e bageumltiteuml teuml imta dele e dhi (Hartat nr 189-200) teuml cilat janeuml objekt i veccedilanteuml edhe i pyeteumlsorit teuml Atlasit Ballkanik (KBSA) nga dymbeumldhjeteuml teuml tilla veteumlm rrogusheuml bdquodele me brireumlrdquo e peumlrhapur neuml Shqipeumlrineuml Veriore eumlshteuml e burimit sllav teuml tjerat janeuml fjaleuml vendi a latine

Duke peumlrfunduar mund teuml themi se njeuml analizeuml e holleumlsishme e cila dallon inventareumlt absolut dhe relativ peumlrcakton vendin dhe pesheumln specifike teuml keumltyre huazimeve brenda fushave peumlrkateumlse dhe i ndjek keumlto neuml gjitheuml territorin e shqipes neuml gjeografineuml e tyre do teuml peumlrbeumlnte para-kushtin e domosdosheumlm peumlr trsquoju afruar njeuml interpretimi objektiv teuml tyre

Nga ana tjeteumlr eumlshteuml vendi teuml theksohet se edhe keumlndveumlshtrimi i KBSA-seuml qeuml shtrihet neuml teuml gjitha gjuheumlt e Ballkanit pavareumlsisht nga veumlrejtjet qeuml mund teuml kemi peumlr shtysat e projektit pavareumlsisht nga veumlrejtjet qeuml mund teuml kemi peumlr peumlrzgjedhjen e pikave teuml anketimit pavareumlsisht nga interpretimi i ndrysheumlm i materialit teuml tij pavareumlsisht faktit qeuml neuml keumlteuml interpretim disa elementeuml teuml shqipes apo elementeuml teuml tjereuml teuml pasigurteuml trajtohen si huazime sllave eumlshteuml i domosdosheumlm dhe i vlefsheumlm peumlr teuml pasur njeuml veumlshtrim teuml peumlrgjithsheumlm lidhur me gjurmeumlt sllave qeuml janeuml teuml peumlrhapura jo veteumlm neuml trojet e shqipes po neuml mbareuml Ballkanin Po ashtu ato peumlrbeumljneuml njeuml bazeuml teuml reumlndeumlsishme teuml dheumlnash qeuml teuml ploteumlsuara meuml teuml dheumlnat

e pritshme teuml trojeve teuml shqipes jashteuml Republikeumls seuml Shqipeumlriseuml problem i shtruar edhe nga Sobolev (2010a) do teuml na lejonim teuml hidhnim njeuml driteuml meuml teuml qarteuml neuml marreumldheumlniet shqiptaro-sllavojugore veccedilaneumlrisht peumlr shtrirjen dhe intensitetin e tyre

Huazimet leksikore sllave teuml Leshnjeumls dhe Muhurrit12

1 bdquodash i tredhun ploteumlsisht pjeseumlrishtrdquo bdquotredhrdquo S 44 46 376 Y 235 M daesh i skopeitun (por edhe daesh i tretun) daesh llakatrec skopeit L skopec skopc skopec skopit

2 bdquodash dyvjeccedilarrdquo S 50 M zhelek shelek L milor

3 bdquodele dyvjeccedilare ende pa qingjrdquo S 54 M rrunxa shelege L rrureumlz milore

4bdquoorgani seksual i delesrdquo S 70 Y 192 M vete e deles por edhe vete e dhiseuml L vete e deles piccedilkeuml por edhe vete e dhiseuml

5 bdquoqengji Sheumlngjergjitrdquo S 84 Y 176 M kinxh i pashue sugjar kinxhi Zhgjergjit kurban L pireumls ogiccedil kurban

6 bdquoqengji nga momenti i ndarjes nga delja e deri sa mbush njeuml vjeccedilrdquo bdquonjeumlvjeccedilarrdquo S 108 110 112 114

12 Huazimet e kartografuara neuml Sobolev 2009 Shkurtimi S sheumlnon Sobolev 2009

dhe Y Ylli 1997

Harta 1 Inventari relativ i sllavizmave Ylli (1997 298)

Harta 2 Inventari relativ i blegtoriseuml Ylli (1997 302)

ML shelek

7 bdquo qengji qeuml mban ccedilobani pas vetesrdquo S 116 Y 176 M kinxh beslem manar L ogiccedil manar

8 bdquoqengja teuml njeuml mosherdquo S 118 Y 278 M ortak L veumlrsnik

9 bdquoleshi i shkurteumlr e i buteumlrdquo S 122 Y 226 M L rud rudeuml

10 bdquodash me pulla teuml bardha neuml keumlmbeumlrdquo S 168 Y 254 M shark L larameumln

11 bdquocjap i patredhurrdquo S 172 Y 189 M sqaep cep i paskopeitun L peumlrccedilak

12 bdquombarsja e dhiseumlrdquo S 178 Y 189 M marset L peumlrccedilitet

13 bdquodhi cjap i kuqrremteumlrdquo S 194 Y 45 M i kuq e kuqe L i kuqrrem e kuqrreme carro carr

14 bdquoobjekti ku u jepet kripeuml bageumltiseumlrdquo S 206 Y 130 M lugj rras

L koriteuml gur

15 bdquodashdhi prijeumlse e kopeseumlrdquo S 228 Y 189 M dash i stroms cepi me kmon

L dash peumlrccedilor dashi keumlmboreumls cjap peumlrccedilor cjapi i ziles

16 bdquobageumlti qeuml kullot veccedilan tufeumlsrdquo S 230 Y 38 M brec

L bravare

17 bdquodrejtuesi i stanitrdquo S 244 Y 52 M krebari kreccediloban

L ccedilelniku i stanit

18 bdquopeumlr deumlmin paguajhelliprdquo S 260 Y 97 M paguaj damin gjob

L paguaj deumlmin

19 bdquopajisja e drurit ku u jepet ujeuml bageumltiverdquo S 304 Y 130 M koret

L koriteuml

20 bdquovendstrehimi bageumltiseuml neuml malrdquo S 314 320 324 Y 243 M stan staon

L stan meumlndeumlr

21 bdquovendi ku u jepet ushqimi bageumltiseumlrdquo S 316 Y 92 ML grasht

22 bdquondeumlrtimi lehteuml peumlr teuml rruajtur bageumltineumlrdquo S 318 Y 201 M hajat pojat

L rrethake me lesa vatheuml me lesa

23 bdquovendi ku qeumlndrojneuml barinjteumlrdquo S 332 Y 124 M kolib kotar

L kasolle kolibe

24 bdquokockeumlrdquo S 358 Y 120 M koc

L kockeuml

25 bdquokufomeuml e bageumltiseuml mbeturina teuml sajrdquo S 380 Y 246 M steumlrvaj L keumlrmeuml Harteuml e KBSA

Соблев (2009 217) Harta nr 102

Bibliografi AJETI I (1997) Marreumldheumlniet gjuheumlsore shqiptaro-sllave Zhvillime paralele fonetike dhe

ndikime teuml ndeumlrsjella teuml dialekteve shqiptare dhe serbe teuml Kosoveumls Studime teuml ndeumlr-sjella etimologjike albano-sllave Emeumlrtime gjeografike neuml shqipen dhe serbokroatish-ten Kontribut peumlr studimin e onomastikeumls mesjetare neuml territorin e Malit teuml Zi Bos-njeumls dhe Hercegovineumls dhe teuml Kosoveumls Neuml I Ajeti Vepra 4 Prishtineuml

ATLASI DIALEKTOLOGJIK I GJUHEumlS SHQIPE I 2007 II 2008 Napoli BLAKU M (2010) Ndikimi i shqipes mbi teuml folmet serbe teuml Kosoveumls Prishtineuml DESNICKAJA A (1963) Славянские заимствования в албанском языке Москва DOMOSILECKAJA amp ZUGRA (1997) Малый диалектологический атлас балканских

языков Лексическая програма Санкт-Петербург GASHI S (1979) Prania e etnosit shqiptar neuml Kosoveuml gjateuml shekujve XIII-XIV neuml driteumln e

burimeve kisheumltare serbe Neuml Onomastika e Kosoveumls Prishtineuml S 59-102 GJINARI J (1966) Mbi disa elemente sllave neuml teuml folmet veriore teuml Shqipeumlriseuml jugore Neuml

Studime filologjike Nr 2 Tiraneuml ISMAJLI R (1979) Disa ccedileumlshtje teuml onomastikeumls mesjetare Neuml Onomastika e Kosoveumls

Prishtineuml S 47-56 ISMAJLI R (2005) Note sur lrsquoinfluence slave en Albanais Neuml Studia Albanica II In me-

moriam Wacław Cimochowski Toruń S 91-105 JOKL N (1935) Slaven und Albanern Neuml Slavia Časopis pro slovanskou filologii

XIII I 1935 S 281-325 II 1936 S 609-645 Praha MEYER G (1891) Etymologisches Woumlrterbuch der albanesischen Sprache Straszligburg MIKLOSICH F (1870) Albanische Forschungen I Die slawischen Elemente im Albani-

schen Neuml Denkschriften der AdW Ph-H Classe 19 Wien MLADENOV S (1927) Принос към изучаване на бългаарско-аалбанските отношения

Neuml Годишник на софийския университете ист-фил XXII 8 София MURATI Q (2004) Fjalor i sllavizmave neuml teuml folmet shqiptare teuml Maqedoniseuml Tetoveuml MURATI Q (2007) Bashkeumlmarreumldheumlniet gjuheumlsore shqiptare-maqedonase Shkup OMARI A (1994) Ndihmeseuml peumlr inventarin e huazimeve sllave neuml gjuheumln shqipe Neuml

Studime Filologjike XLVIII (XXXI) 1-4 Tiraneuml СЕЛИЩЕВ АМ (1931) Славянское население в Албании София SKOK P (1925) Slaven et albanais Neuml Архив за арбанаску старину језик и

етнологију II S 107-126 Београд СОБОЛЕВ А (2005) Малый диалектологический атлас балканских языков

Серия лексическая Том I Лексика духовной культуры Muumlnchen СОБОЛЕВ А (2006) Малый диалектологический атлас балканских языков

Серия лексическая Том II Человек Семья Muumlnchen СОБОЛЕВ А (2009) Малый диалектологический атлас балканских языков

Серия лексическая Том III Животноводство Санкт-Петербург ndash Muumlnchen СОБОЛЕВ А (2010) Малый диалектологический атлас балканских языков

Серия лексическая Том IV Ландшафт Санкт-Петербург ndash Muumlnchen СОБОЛЕВ А (2010a) Древнейшие славянские сербские и македонские лексические

заимствования в албанских диалектах проблемы диахронической и диатопичес-кой стратификации Neuml Makedonski jazik LXI S 37 ndash 52 Skopje

SVANE G (1992) Slavische Lehnwoumlrter im Albanischen Neuml Acta Jutlandica LXVIII Humanistische Reihe 67 Aarhus

VASMER M (1921) Studien zur albanischen Wortbildung Neuml Eesti Vabariigi Tartu Uumllikooli Acta et commentationes Universitatis Dorpatensis Humaniora 1 Tartu

YLLI XH (1997) Das slavische Lehngut im Albanischen 1Teil Lehnwoumlrter Neuml Sla-vistische Beitraumlge 350 Muumlnchen 1997

YLLI XH (2000) Das slavische Lehngut im Albanischen 2Teil Ortsnamen Neuml Slavistische Beitraumlge 395 Muumlnchen 2000

YLLI XH amp СОБОЛЕВ А (2002) Албанский тоскский говор села Лешня (краина Скрапар) Синтаксис Лексика Этнолингвистика Тексты Muumlnchen 2002

YLLI XH amp СОБОЛЕВ А (2003) Албанский гегский говор села Мухурр (краина Дибыр) Синтаксис Лексика Этнолингвистика Тексты Muumlnchen 2003

Imri BADALLAJ Prishtineuml PASKAJORJA NEuml SHQIPEN DHE NEuml SERBISHTEN

Abstrakt

Disa gjuheumltareuml janeuml teuml mendimit se mosprania e paskajores eumlshteuml tipar qeneumlsor i gjuheumlve ballkanike Mendim ky qeuml gjithsesi eumlshteuml i pranuesheumlm peumlr greqishten e re peumlr bullgarishten e maqedonishten peumlr rumanishten por jo edhe peumlr shqipen e serbishten me kroatishten Neuml shqipen e serbishten peumlrdo-rimi i paskajores dendur na del me funksione teuml shumta sintaksore si

a me funksion qeumlllimor b me funksion peumlrcaktor c me funksion kalleumlzuesor ccedil me funksion teuml kryefjaleumls dhe d kjo formeuml foljore seuml bashku me foljen ndihmeumlse kam formon koheumln

e ardhme Edhe serbishtja me paskajore formon format foljore teuml koheumls seuml ardh-

me Ja ću raditi Mireumlpo neuml serbishten paskajorja shpeshhereuml eumlshteuml e baras-vlershme ploteumlsisht me lidhoren ccedilfareuml me shqipen kjo nuk ndodh por paskajorja e serbishtes kur peumlrkthehet neuml shqipen gjithmoneumlneuml keumlrkon njeuml formeuml teuml lidhores Gjithashtu neuml serbishten format infinitivale dalin me forma sintetike morati hteti uraditi etj ndeumlrsa format e paskajores seuml shqipes janeuml teuml njeuml karakteri analitik

Nuk janeuml teuml pakeumlt gjuheumltareumlt teuml cileumlt janeuml teuml njeuml mendjes se mos-prania e paskajores eumlshteuml njeumlri ndeumlr tiparet qeneumlsoreuml teuml gjuheumlve teuml Ball-kanit

Keumlteuml pohim si proces teuml zhdukjes teuml formave infinitivale mund ta pranojmeuml veteumlm peumlr disa gjuheuml teuml arealit ballkanik siccedil eumlshteuml bullga-rishtja me maqedonishten greqishtja e re dhe rumanishtja por sa i peumlrket shqipes dhe disa gjuheumlve sllave jugore eumlshteuml tezeuml e pambeumlshte-tur sepse neuml serbishten kroatishten dhe sidomos neuml shqipen prania e paskajores peumlrfshin hapeumlsireumln meuml teuml madhe shqipfoleumlse

Shikuar kronologjikisht paskajorja si formeuml perifrastike eumlshteuml krijuar brendapeumlrbrenda shqipes gjateuml zhvillimit historik teuml saj ateumlhereuml kur edhe u krijuan edhe format e tjera foljore Prandaj si e tilleuml kjo

formeuml foljore gjallon neuml teuml dy dialektet e shqipes por me dallime neuml meumlnyreumln e ndeumlrtimit dhe neuml dendurineuml e peumlrdorimit

Neuml shqipen standarde sidomos pas Kongresit teuml Drejtshkrimit teuml vitit 1972 tipi i paskajores me punue qeuml eumlshteuml tipar i gegeumlrishtes dhunsheumlm u peumlrjashtua nga peumlrdorimi duke u zeumlvendeumlsuar nga forma foljore e pashtjelluar e peumlrbeumlreuml nga pjeseumlza parafoljore dhe emri foljor asnjaneumls i pashquar peumlr teuml punuar formeuml kjo qeuml neuml shqipen standarde u beuml zoteumlruese nga se toskeumlrishtja neuml sistemin e saj foljor e posedon njeuml formim keumlsosoj Peumlrndryshe neuml mbareuml sfereumln dialektore paskajorja e mireumlfillteuml me ba me la me punue etj ka njeuml shtrirje fort teuml hapur jo veteumlm neuml gegeumlrishten e Shqipeumlriseuml Veriore dhe neuml ateuml teuml Shqipeumlriseuml seuml Mesme por neuml gjitheuml Kosoveumln neuml Mal teuml Zi neuml Maqdoni dhe neuml trevat shqiptare neuml jug teuml Serbiseuml

Megjithateuml tipi i paskajores me punue eumlshteuml dominues duke kryer funksione teuml shumta gramatikore si

me funksion qeumlllimor I uli perdet peumlr teuml mos u dukur njereumlzit neuml dhomeuml

me funksion peumlrcaktor Iu shtue deumlshira peumlr me u kthye neuml vendlindje

me funksion kalleumlzuesor Gjendja e tyre eumlshteuml peumlr teuml ardhur keq dhe

me funksion teuml kryefjaleumls Na ka mbetur peumlr teuml zgjidhur veteumlm edhe detyreumln e shteumlpiseuml

Paskajorja sheumlrben peumlr teuml formuar edhe koheumln e ardhme bashkeuml me foljen kam e cila edhe zgjedhohet Neseumlr kam me punue ma mireuml se sot Ti ke peumlr teuml punuar neuml kompanineuml meuml teuml madhe teuml qytetit toneuml etj

Eumlshteuml peumlr trsquou peumlrmendur edhe tipi i paskajores peumlr me punue qeuml haset neuml gegeumlrishten jugore dhe neuml italo-arbeumlrishten peumlr+me +pje-sore)1 por srsquoduhet leumlneuml pa peumlrmendur se neuml shkrimet e moccedilme italo-arbeumlreshe si dhe neuml teuml folmet e sotme arbeumlreshe por jo edhe aq dendur paskajorja edhe me formeumln me+pjesore gjallon si formeuml foljore e pa-shtjelluar

1 Franccedilesko Altimari Gjurmeuml teuml paskajores teuml shqipes neuml arbeumlrishten e Italiseuml

Peumlrqasje diakronike neuml Ccedileumlshtje teuml studimeve diakronike teuml shqipes ASHAK Prishtineuml 2010 f 101-116

Peumlr zhvillimin historik teuml keumlsaj forme foljore kaneuml beumlreuml fjaleuml njeuml varg gjuheumltareumlsh qeuml gjithsesi mendimet e tyre janeuml jo teuml njeuml segmenti dhe shpeshhereuml mjaft kontradiktore ccedilfareuml ccedileumlshtjen e paskajores e beumlneuml teuml njeuml reumlndeumlsie gjuheumlsore teuml veccedilanteuml

Ata teuml cileumlt mendojneuml se paskajorja eumlshteuml kategori foljore e cila neuml gjuheumlt e Ballkanit eumlshteuml vazhdimeumlsi e gjuheumlve teuml familjes indoevro-piane nuk janeuml pak por qeuml brenda tyre ka pasur edhe gjykime me kahje jo teuml njeumljta

Neuml peumlrgjitheumlsi kontribut peumlr shpjegimin dhe peumlrcaktimin e tipareve teuml keumlsaj forme foljore kaneuml dheumlneuml Holger Pedersen Dhimiteumlr Kamarda Kristian Sandfeld Helmut Shaller Selman Riza Besim Bokshi Shaban Demiraj Gjergj Pekmezi Joseph Brian Mahir Domi Eqrem Ccedilabej Idriz Ajeti Petja Asenova E Hamp M A Gabinskij Stefan Schumacher Gerhard Rohlfs Henrik Bariq Agnja Desnickaja Petja Asenova Wilfried Fiedler Rexhep Ismajli Kolec Topalli Franccedilesko Altimari Ethem Likaj Leonardo Mario Savoia Seit Mansaku Valter Beu Bahri Beci Remzi Nesimi etj

Holger Pedersen eumlshteuml i mendjes se ka ekzistuar njeuml paskajore edhe neuml gjuheumlt e Ballkanit qeuml neuml njeuml fazeuml teuml hershme teuml zhvillit teuml saj eumlshteuml beumlreuml unifikimi i formeumls seuml pjesores me format e paskajores Format pa pasur dhe do me thaneuml i trajton si paskajore teuml mbareuml shqi-pes Teuml keumltij mendimi janeuml edhe Jokl dhe Sanfeld

I peumlrmenda keumlta dy teuml fundit sepse mbronin tezeumln peumlr origjineumln e paskajores neuml shqipen duke trajtuar teuml ardhur nga djepi indoevro-pianishtes tezeuml kjo qeuml disa prej gjuheumltareumlve teuml zeumlneuml ngoje meuml sipeumlr e mohonin shpeshhereuml pa ndonjeuml argumentim bindeumls

Mahir Domi pohon se shqipja sipas gjitha gjasave ka pasur thjesht njeuml formeuml foljore teuml paskajores si ato teuml gjuheumlve motra teuml indo-evropianishtes dhe ngul keumlmbeuml duke theumlneuml ldquo se paskajorja me me ka qeneuml e teumlreuml shqipes sepse mbetjet e keumltij mjeti gramatikor nuk mun-gojneuml as neuml toskeumlrishtenrdquo2

Shaban Demiraj neuml tipin e formave me ba sheh ekzistimin e pa-skajores qeuml me koheuml keumlto forma janeuml zhvilluar si zeumlvendeumlsime teuml for-mave teuml njeuml paskajoreje meuml teuml vjeteumlr e cila edhe mund teuml jeteuml zhdukur

2 Mahir Domi Morfologjia historike (konspekt leksionesh) Tiraneuml 1961 f67

Mireumlpo Besim Bokshi neuml stujdimin e tij monografik Paskajorja e shqipes ndash veumlshtrim diakronik na duket se meuml shumeuml se gjitheuml teuml tjereumlt gjuheumltareuml eumlshteuml thelluar edhe rreth ccedileumlshtjes seuml paskajores neuml shqipen peumlr teuml cileumln shton ldquoArgument kryesor neuml teuml cileumln bazohet mendimi se shqipja e fazeumls seuml dokumentuar ka krijuar deumlshmi teuml praniseuml seuml duk-shme teuml paskajores sintetike e cila del me formeumln e pjesores seuml sotme me burim nga participi pasiv i perfektit merret neuml radheuml teuml pareuml bashkeumlvajtja e keumlsaj forme foljore modale duhet dhe do duhet theumlneuml ndash do theumlneuml duhet- lareuml do- lareuml duke pasur parasysh se neuml gjuheumlt neo-latine pereumlndimore keumlto folje ndiqen nga infinitivi Nga kjo shton meuml tutje Bokshi u konkludua pastaj edhe peumlr format me la ndash pa la apo pa lareuml si teuml peumlrbeumlra burimisht nga paskajorja me parafjaleuml e u nxor neuml vijim i njeumljti peumlrfundim peumlr peumlcjelloren tue la ndash duke lareumlrdquo3

Sipas Gjergj Pekmezit trajta e shkurteumlr e pjesores brenda koheumlve teuml peumlrbeumlra eumlshteuml e besueshme teuml jeteuml formeuml e shkurtuar e infinitivit teuml lashteuml4 Aleksandeumlr Xhuvani eumlshteuml kategorik neuml bindjen e tij se shqip-ja e lashteuml ka pasur njeuml paskajore sintetike teuml tipit indoevropian

Mireumlpo Selman Riza i ka beumlreuml paskajores njeuml trajtim shumeuml meuml teuml shtrireuml jo veteumlm neuml shqipen por edhe neuml gjuheumlt e tjera sidomos pa-skajores seuml serbishtes neuml vepreumln Gramatikeuml e serbo-kroatishtes Prish-tineuml 1952 qeuml veuml theks teuml veccedilanteuml duke i veumlneuml neuml peumlrqasje format infi-nitivale me ato teuml serbishtes apo siccedil quhej ateumlhereuml teuml serbo-kroatishtes

Edhe neuml serbishten si edhe neuml shqipen gjallon forma foljore e pashtjelluar e cila figuron neumlpeumlr gramatikat e serbishtes si neodredjeni glagolski oblik ose infinitiv

Funksionet e keumlsaj forme i gjejmeuml neuml formimin e strukturave fol-jore teuml futurit (Ja ću čitati) qeuml do trsquoi peumlgjigjej neuml shqipen gjithashtu me futur i ndeumlrtuar kam+ infinitiv (me punue)

Infinitivi i serbishtes shpeshhereuml eumlshteuml i barazuesheumlm me lidho-ren psh Raditi dobro i brzo nije uvek lako = Nije uvek lako da čovek radi dobro i brzo (Me punue mireuml e shpejt nuk asht lehteuml = Nuk eumlshteuml gjithmoneuml lehteuml teuml punosh mireuml e shpejt

3 Besim Bokshi Pjesorja e shqipes-veumlshtrim diakronik Prishtineuml 1998 f11 4 Gjergj Pekmezi Grammatik der albanesischen Sprache Wien 1908s130

Shembujt e sheumlnuar keumltu meuml sipeumlr leumlneuml peumlrshtypjen sikur neuml shqipen dhe neuml serbishten paskajorja na duket se ka teuml njeumljtin funksion gjuheumlsor dmth jo veteumlm teuml njeumljteumln dometheumlnie por edhe teuml njeumljtat mundeumlsi teuml peumlrdorimit dhe zeumlvendeumlsimit me format koniuktivale

Sipas Rizeumls ndeumlrmjet keumltyre dy gjuheumlve lidhur me keumlteuml meumlny-reuml ekziston edhe njeuml ndryshim tjeteumlr i reumlndeumlsisheumlm sepse shqipja keumlteuml formeuml foljore e ndeumlrton neuml disa meumlnyra me parafjaleuml ndeumlrsa serbishtja keumlteuml meumlnyreuml ndeumlrtimi e ka teuml parealizueshme dhe gjithmoneuml format infinitivale teuml saj neuml peumlrkthim e sipeumlr keumlrkojneuml medoemos lidhoren5

Dihet mireumlfilli se neuml shqipen e lashteuml paskajorja ka qeneuml e kara-kterit sintetik dmth e peumlrbeumlreuml prej njeuml fjale teuml vetme punuo peumlrkun-drazi neuml shqipen e voneuml ajo vjen e beumlhet shprehje foljore e peumlrbeumlreuml prej paskajores seuml lashteuml dhe njeuml parafjale qeuml neuml keumlteuml formeuml (me pune) ka humbur ccedildo kuptim teuml mveteumlsisheumlm por kur shoqeumlrohet me parafjaleumln pa nuk merr parafjaleumln me (pa punue) Pikeumlrisht neuml keumlteuml serbishtja peumlrdor meumlnyreumln lidhore dhe elementet peumlrbeumlreumlse teuml keumlsaj forme a da si psh Kjo ccedileumlshtje nuk mund teuml kalojeuml pa shkaktuar kundeumlrshtime To ne može da prodje a da ne izazove otpor Askund nuk mund teuml jetosh pa punue Nigde ne možeš da živiš a da ne radiš Ai eumlshteuml pranuar neuml fakultet pa i ploteumlsuar kushtet On je primljen na fakultetu a da nije ispunio uslove

Kur neuml shqipen paskajorja ndeumlrtohet me parafjaleumln qeumlllimore peumlr ajo ruan edhe parafjaleumln me peumlr me punue por edhe veteuml paska-jorja me formeumln me punue mund teuml keteuml kuptim qeumlllimor Neuml keumlteuml rast serbishtja peumlrdor lidhoren Došao sam da te posetim

Neumlse shqipja peumlrdor formeumln foljore me paseuml (imati) e ndjekur me paskajoren e fojes peumlrkateumlse serbishtja i peumlrgjigjet me lidhoren Kam paseuml me shkue edhe neuml qytet Imao sam da idem i u gradu Kam paseuml me thaneuml edhe diccedilka Imao sam još nešto da kažem

Njeuml tjeteumlr ndryshim ndeumlrmjet shqipes dhe serbishtes eumlshteuml siccedil shton Selman Riza ldquoNeuml lidhje me meumlnyreumln pacaktore qeumlndron keumltu qeuml shqipja peumlrveccedil pacaktores seuml tashme me u la (umivati se) me ardheuml (doći) etj ka dhe pacaktoren e kalueme me u pas la me paseuml ardheuml etj qeuml peumlrdoren neuml fjaliteuml kushtore neumlpeumlr frazat e ndryshme qeuml neuml

5 Selman Riza Gramatikeuml e seumlrbo-kroatishtes Prishtineuml 1952 f132

serbishten zavendeumlsohen me lidhoren Erdha se mos me paseuml ardheuml uneuml ju do teuml kishit qeneuml neuml kujdes peumlr mue Došao sam jer da nisam ja došao vi biste zbog mene bili zabrinutirdquo6

Neuml serbishten shumica e formave teuml paskajores mbarojneuml me -ti čuti pevati čekati toniti etj ndeumlrsa njeuml numeumlr me i vogeumll dalin e dhe me mbareseumln -ći moći reći ići dići etj

Duhet peumlrmendur se neuml serbishten kur beumlhet klasifikimi i folje-ve peumlr bazeuml gjithmoneuml nisen apo kaneuml parasysh formeumln e paskajores ccedilfareuml me shqipen kjo nuk mund teuml ndodheuml

6 Selman Riza Po aty f 133

Anila OMARI Tiraneuml RRETH SHTRESEumlZIMIT KRONOLOGJIK DHE SHTRIRJES DIALEKTORE TEuml HUAZIMEVE SLLAVE TEuml SHQIPES SEuml SHEK XVII

Abstrakt

Me puneumln e derisotme teuml albanologeumlve sllavisteuml eumlshteuml krijuar tashmeuml njeuml pamje e qarteuml e shtrirjes seuml huazimeve sllave neumlpeumlr dialektet e shqipes neuml mbareuml territorin e saj Peumlr njeuml shtresim kronologjik teuml sllavizmave teuml shqipes peumlrkundrazi mungojneuml teuml dheumlna teuml sakta me gjitheuml peumlrpjekjet e beumlra sidomos nga sllavisteumlt peumlr dallimin e njeuml shtrese meuml teuml vjeteumlr neuml bazeuml teuml kritereve fonetike Peumlr njeuml shtreseumlzim relativ teuml kronologjiseuml seuml huazimeve sllave neuml shqipe na vijneuml neuml ndihmeuml edhe tekstet e vjetra shqipe duke na dheumlneuml deumlshmineuml shkrimore peumlr hyrjen e disa sllavizmave teuml caktuara neuml shqipe teuml pakteumln qysh para shek XV

Neuml gjuheumln e Pjeteumlr Bogdanit mund teuml vihen re meuml mireuml se te autoreumlt e tjereuml teuml vjeteumlr ndikimet sllave dhe pasojat e situateumls seuml gjuheumlve neuml kontakt Veumlllimi i konsideruesheumlm i vepreumls seuml tij dhe tematika e gjereuml dhe komplekse ofrojneuml leumlndeuml teuml bollshme peumlr teuml studiuar huazimet sllave neuml tekstin e keumltij autori si peumlrfaqeumlsues i shqipes veriore teuml shek XVII Ndeumlr autoreumlt e vjeteumlr teuml Veriut te Bogdani ndeshet numri meuml i madh i sllavizmave leksikore rreth 77 njeumlsi 20 prej teuml cilave nuk gjenden neuml literatureumln tjeteumlr teuml vjeteumlr Kundrejt keumltij numri prej 42 sllavizmash teuml Budit shpjegohet jo veteumlm me tematikeumln meuml teuml ngushteuml kryesisht fetare teuml veprave teuml tij por edhe me prejardhjen e keumltij autori nga njeuml krahineuml e brendeumlsiseuml siccedil eumlshteuml Mati teuml folmet e seuml cileumls peumlrmbajneuml meuml pak sllavizma sesa ato teuml krahinave meuml veriore neuml kontakt teuml drejtpeumlrdrejteuml me serbishten

Neuml tekstin e Bogdanit mund teuml zbulohet njeuml shtreseuml huazimesh qeuml i takon periudheumls seuml sundimit teuml mbretit Dushan e pasuesve teuml tij pra mund teuml caktohen kronologjikisht qeuml nga shek XIV

Njeuml shtreseuml tjeteumlr leksikore janeuml leksema me burim sllav teuml gjuheumls popullore teuml seuml folmes seuml tij teuml vendlindjes e meuml gjereuml teuml geg veriore Keumlta janeuml sllavizma krahinoreuml ndikime teuml kontaktit gjuheumlsor neuml njeuml territor etnikisht teuml peumlrzier Neuml gjuheumln e Bogdanit mund teuml gjurmohen edhe kuptimet meuml teuml vjetra teuml leksemave me burim sllav qeuml gjeumlllijneuml edhe sot neuml gjuheumln shqipe tashmeuml me ngjyrime kuptimore teuml ndryshuara teuml cilat rezultojneuml teuml keneuml peumlrkim meuml teuml madh me kuptimin origjinal teuml shenjuesit neuml gjuheumln burimore

Puna e deritanishme e albanologeumlve sllavisteuml ka arritur rezultate teuml sheumlnueshme neuml peumlrvijimin sa meuml teuml ploteuml teuml peumlrhapjes gjeografike teuml huazimeve sllave teuml shqipes Qeuml nga hulumtimet e para neuml terren teuml

Agnia Desnickajas e cila hapi rrugeuml neuml keumlteuml fusheuml duke zbatuar neuml praktikeuml metodologjineuml e re teuml propozuar nga Jokli peumlr studimet e huazimeve sllave teuml shqipes e deri te monografiteuml e plota teuml Gunnar Svanes e Xhelal Yllit qeuml e ccediluan meuml tej dhe e zbatuan neuml meumlnyreuml siste-matike peumlrcaktimin e peumlrhapjes gjeografike teuml sllavizmave teuml shqipes peumlr ccedildo njeumlsi leksikore duke krijuar dhe njeuml lloj atlasi teuml sllavizmave teuml shqipes eumlshteuml krijuar tashmeuml njeuml tablo e qarteuml e shtrirjes seuml huazi-meve sllave neumlpeumlr dialektet e shqipes neuml mbareuml territorin e saj

Peumlr njeuml shtresim kronologjik teuml sllavizmave teuml shqipes peumlrkun-drazi mungojneuml teuml dheumlna teuml sakta me gjitheuml peumlrpjekjet e beumlra sido-mos nga Jokli Treimeri Selishevi Vasmeri Duridanovi Svane etj peumlr dallimin e njeuml shtrese meuml teuml vjeteumlr teuml sllavizmave teuml shqipes neuml ba-zeuml teuml kritereve fonetike1 Peumlr njeuml shtreseumlzim relativ teuml kronologjiseuml seuml huazimeve sllave neuml shqipe na vijneuml neuml ndihmeuml edhe tekstet e vjetra shqipe Eumlshteuml e qarteuml se pjesa meuml e madhe e sllavizmave teuml shqipes ja-neuml huazuar shumeuml meuml hereumlt se shek XVI kur shfaqen tekstet e para shqipe Shumica e sllavizmave u peumlrkasin sipas studimeve meuml teuml reja shekujve IX deri XV2 Megjithateuml tekstet e vjetra shqipe na ofrojneuml deumlshmineuml shkrimore peumlr hyrjen e disa sllavizmave teuml caktuara neuml shqipe teuml pakteumln qysh para shek XV Numri i sllavizmave neuml tekstet e vjetra shqipe nga shek XV me Buzukun deri neuml fund teuml shek XVII me Pjeteumlr Bogdanin arrin neuml rreth 115 njeumlsi leksikore Neuml njeuml inventar teuml peumlrgjithsheumlm prej rreth 1000 njeumlsish leksikore me burim sllav (Svane 1992) ky raport mund teuml duket befasues Por duhet pasur pa-rasysh neuml radheuml teuml pareuml specifika e huazimeve sllave teuml shqipes teuml cilat peumlr shkak teuml rrethanave historike sociale e kulturore teuml depeumlrtimit teuml tyre neuml shqipe ndryshojneuml nga shtresat e ndikimeve teuml gjuheumlve e kul-turave teuml tjera neuml shqipe neuml radheuml teuml pareuml nga peumlrhapja jo e njeumltrajt-shme neuml territorin e shqipes ato janeuml meuml teuml peumlrqendruara neuml skajet e truallit teuml shqipes dhe vijneuml duke u pakeumlsuar drejt brendeumlsiseuml seuml dyti

1 Megjithateuml studimet nuk kaneuml arritur teuml provojneuml kontakte teuml hershme para shek

IX teuml shqiptareumlve me sllaveumlt Neuml shqipe nuk ka deumlshmi teuml mjaftueshme gjuheuml-sore peumlr teuml veumlrtetuar gjurmeuml teuml periudheumls para metatezeumls sllave teuml likuidave si du-kuri gjuheumlsore me cak kohor teuml peumlrcaktuar qarteuml (shek IX) Khs A Omari ldquoPeumlr-seumlri rreth huazimeve meuml teuml vjetra sllave neuml shqiperdquo SF nr 1-2 1999 f 72-77

2 G Svane Slavische Lehnwoumlrter im Albanischen Aarhus University Press 1992 S 290-304

neuml pjeseumln meuml teuml madhe teuml tyre ato kaneuml hyreuml neumlpeumlrmjet kontakteve me gjuheumlt sllave fqinjeuml pra ndryshojneuml sipas zonave teuml kontaktit Keumlshtu nga keumlrkimet tona neuml terren peumlr huazimet sllave neuml Shqipeumlrineuml e Veriut rezulton se numri meuml i madh i tyre eumlshteuml peumlrqendruar neuml krahineumln e Maleumlsiseuml seuml Madhe neuml veripereumlndim me rreth 220 njeumlsi dhe neuml kra-hineumln e Tropojeumls (me peumlrfaqeumlsues teuml folmen e fshatit Valboneuml) neuml ve-rilindje me rreth 280 njeumlsi Neuml teuml njeumljteumln meumlnyreuml secili nga autoreumlt e vjeteumlr mund teuml konsiderohet peumlrfaqeumlsues i njeuml teuml folmeje teuml caktuar teuml asaj teuml origjineumls Neuml qofteuml se konsiderojmeuml pastaj veumlllimin e kufizuar teuml teksteve teuml vjetra shqipe e sidomos tematikeumln e ngushteuml kryesisht fetare e diturore teuml tyre mund teuml peumlrligjim numrin relativisht teuml vogeumll teuml sllavizmave qeuml peumlrmbajneuml ato edhe me faktin e njohur se huazimet sllave nga njeuml aneuml peumlrfshijneuml kryesisht fusha semantike qeuml lidhen me jeteumln fshatare dhe administrimin feudal mesjetar dhe nga ana tjeteumlr nuk kaneuml prekur terminologjineuml fetare teuml shqipes

Duke u nisur nga tekstet e vjetra mund teuml gjurmojmeuml edhe peumlr-hapjen gjeografike teuml fjaleumlve me burim sllav qeuml neuml zanafilleuml i peumlr-kisnin gegeumlrishtes veriore dhe neumlpeumlrmjet bashkeumlveprimit ndeumlrdialek-tor dhe meuml pas gjuheumls letrare janeuml shtrireuml edhe neuml teuml folme teuml tjera madje neuml mbareuml gjuheumln

Neuml gjuheumln e Pjeteumlr Bogdanit mund teuml vihen re meuml mireuml se te autoreumlt e tjereuml teuml vjeteumlr ndikimet sllave dhe pasojat e situateumls seuml gjuheuml-ve neuml kontakt Veumlllimi i konsideruesheumlm i vepreumls seuml tij dhe tematika e gjereuml dhe komplekse ofrojneuml leumlndeuml teuml bollshme peumlr teuml studiuar hua-zimet sllave neuml tekstin e keumltij autori si peumlrfaqeumlsues i shqipes veriore teuml shek XVII Bogdani nga prejardhja i takon njeuml zone teuml vjeteumlr kontakti shumeumlshekullor madje dhe dygjuheumlsie mes shqipes e serbishtes siccedil eumlshteuml krahina rreth Prizrenit Veprimtarineuml klerikale politike kultu-rore e shoqeumlrore neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml jeteumls seuml tij ai gjithashtu e ushtroi neuml zonat me popullsi teuml peumlrzier serbe e shqiptare siccedil ishte Kosova Detyreumln e tij si prift i ri pas peumlrfundimit teuml studimeve neuml Romeuml e Loreto ai e filloi neuml Misionin e Gashit ldquone i confini di Servia et Albaniardquo3 dhe e peumlrfundoi po neuml ato krahina si arqipeshkeumlv i Shku-pit dhe administrator kishtar i popullsiseuml katolike neuml mbreteumlrineuml e Ser-

3 L Marlekaj Pietro Bogdani e lrsquoAlbania del suo tempo Liantonio Editrice Palo

del Colle Bari 1989 f 24

biseuml Neuml vepreumln e tij ai flet shpesh peumlr ldquodheun e Arbeumlnit e teuml Sheumlrbiseumlrdquo si dy vende me fate teuml peumlrbashkeumlta neumln sundimin turk Megjitheumlse nuk ka deumlshmi teuml sigurta peumlr shkollim teuml tij neuml gjuheumln serbe peumlrveccedil po-himeve teuml teumlrthorta peumlr shkollimin fillor neuml Ciprovac teuml Bullgariseuml Bo-gdani do ta keteuml njohur serbishten neumlpeumlrmjet mjedisit dygjuheumlsh teuml vendlindjes seuml tij Deumlshmi peumlr njohjen perfekte teuml serbishtes nga ana e Bogdanit madje peumlr dygjuheumlsineuml e tij japin burimet dokumentare vatikanase qeuml peumlrmendin veprimtarineuml e tij klerikale sipas teuml cilave ateuml ldquoe ndihmon gjuha turke ilire [sllave -AO] e shqipe teuml cilat Ipeshkvi i zoteumlron peumlrsosurrdquo4 e sidomos deumlshmiteuml peumlr predikimet e tij edhe neuml gjuheumln sllave peumlrveccedil se neuml shqip neuml zonat me popullsi kryesisht slla-ve si neuml Shkup Prokuplje Trepccedileuml Bogdani mbante predkun neuml gjuheumln sllave (ldquopredica in illiricordquo)5 Edhe veteuml vepra e tij deumlshmon peumlr njohjen e serbishtes por edhe teuml kultureumls popullore teuml fqinjeumlve ser-beuml me peumlrfshirjen neuml tekst teuml njeuml dyvargeumlshi serbisht qeuml keumlndohet me rastin e njeuml feste popullore qeuml evokon kujtimin e profetit Jeremi (Jere-mia u polje beži zmija u gore I 124 2)

Ndeumlr autoreumlt e vjeteumlr teuml Veriut te Bogdani ndeshet numri meuml i madh i sllavizmave leksikore rreth 77 njeumlsi 20 prej teuml cilave nuk gjenden neuml literatureumln tjeteumlr teuml vjeteumlr Kundrejt keumlsaj shifre numri prej 42 sllavizmash teuml Budit shpjegohet jo veteumlm me tematikeumln meuml teuml ngushteuml kryesisht fetare teuml veprave teuml tij por edhe me prejardhjen e keumltij autori nga njeuml krahineuml e brendeumlsiseuml siccedil eumlshteuml Mati teuml folmet e seuml cileumls peumlrmbajneuml meuml pak sllavizma sesa ato teuml krahinave meuml veriore neuml kontakt teuml drejtpeumlrdrejteuml me serbishten

Neuml tekstin e Bogdanit mund teuml zbulohet njeuml shtreseuml huazimesh qeuml i takon periudheumls seuml sundimit teuml mbretit Dushan e pasuesve teuml tij pra mund teuml caktohen kronologjikisht qeuml nga shek XIV Keumlto janeuml kryesisht terma teuml administrimit feudal mesjetar ndeumlr teuml cilat mund teuml dallohen disa neumlnfusha kuptimore Njeuml pjeseuml prej tyre deumlshmohen edhe neuml autoreumlt e tjereuml para tij Neuml fusheumln e organizimit agrar mesjetar hyn leksema bashtineuml ldquoareuml praneuml shteumlpiseuml proneuml tokerdquo me peumlrhapje neuml teuml gjitheuml Ballkanin e deumlshmuar neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe madje qeuml vitin 1462 neuml tekstin latinisht teuml

4 Arkivi i Prop Fide veumlll 304 fl 55r shih L Marlekaj Pietro Bogdani e lrsquoAlba-

nia del suo tempo vep cit f 71 5 L Marlekaj vep cit f 114

Vendimeve teuml Kuvendit teuml Matit teuml Pal Engjeumlllit Kuptimi historik ldquoproneuml tokeumlsorerdquo ose thjesht ldquoproneumlrdquo (Budi) qeuml del te autoreumlt e vjeteumlr dhe te arbeuml-resheumlt e Italiseuml sot eumlshteuml i vjetruar dhe meuml fort fjala peumlrdoret peumlr ldquokopsht praneuml shteumlpiseumlrdquo (FGJSSH) Njeuml tjeteumlr fjaleuml e organizimit feudal mesjetar e neumlnfusheumls sociale qeuml deumlshmohet neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe qeuml nga shek XVI eumlshteuml bujar ldquopatric peumlrfaqeumlsues i pariseuml fisnikrdquo e peumlrhapur gje-reumlsisht territorin e shqipes si dhe neuml diasporeumln arbeumlreshe teuml Italiseuml e teuml Greqiseuml Autoreumlt e vjeteumlr e peumlrdorin me kuptimin historik sot teuml vjetruar dhe teuml mbetur neuml peumlrdorim neuml sens teuml figursheumlm ldquozemeumlrgjereuml doreumldheumlneumlrdquo Neuml fusheumln e administrateumls mesjetare teuml sundimit serb hyjneuml edhe emeumlrtimet e taksave e detyrimeve Bogdani peumlrdor sllavizmin e mbareuml shqipes gjobeuml (me shqiptim shkodran giordfobeuml) dhe vojshtineuml ldquotakseuml haraccedilrdquo fjaleuml e vjetruar

e Veriut ndeumlrsa Budi e Bardhi peumlrdorin carineuml ldquotakseuml takseuml doganerdquo sot jashteuml peumlrdorimit Qeuml te Buzuku del termi ekonomik kamateuml njeuml ballkanizeumlm me burim nga greq bizantine6 i cili neuml shqipe pas Meyerit (edhe Ccedilabejt) ka hyreuml nga serbishtja Burimin sllav e peumlrforcon edhe kamatnik e Budit qeuml duket si huazim i drejtpeumlrdrejteuml kundrejt derivatit me mjetet e shqipes kamatar teuml Bogdanit Neuml keumlteuml fusheuml hyn dhe penez qeuml peumlrdor Bogdani peumlr ldquomonedheumlrdquo fjaleuml e gegeumlrishtes sot me njeuml kuptim teuml vjetruar ldquomonedheuml argjendi qeuml peumlrdorej si stolirdquo Pjeseuml e terminologjiseuml feudale mesjetare eumlshteuml sllavizmi vojvodeuml te Bogdani ldquoprijeumls ushtarak capitanordquo fjaleuml e geg veriore qeuml me koheuml ka marreuml edhe kuptime teuml tjera neuml shqipe ldquobajraktar kryetar veumlllazeumlrie brenda fisit kryeplak guvernatorrdquo etj me peumlrhapje teuml gjereuml edhe neuml Ballkan peumlrveccedil se neuml shqipe ka kaluar edhe neuml rumanishte e hungarishte Si njeuml autor qeuml neuml krahasim me paraardheumlsit e tij qeumlndron meuml praneuml rrethanave serbe Bogdani peumlrdor edhe ndonjeuml serbizeumlm ekskluziv teuml tij si ban peumlr ldquoprinc serb baronrdquo fjaleuml peumlr-ndryshe e panjohur neuml shqipe Nga fusha e administrimit juridik mesjetar serb eumlshteuml leksema beleg sot neuml geg veriore me kuptimin ldquodyluftimrdquo ose te arbeumlresheumlt ldquoshesh lufterdquo (Giordano) neuml shek XVII del te Bardhi e Bogdani neuml shprehjen me shtīm beleg ldquoprovocare disidarerdquo Fjala sllave biljeg me prejardhje teuml vjeteumlr turke eumlshteuml e peumlrhapur edhe te rumuneumlt e te hungarezeumlt pra ka njeuml shtrirje teuml gjereuml neuml Ballkan Kuptimet e shenjuesit neuml sllavisht janeuml ldquoshenjeuml vuleuml nishan neuml truprdquo por edhe njeuml kuptim shumeuml i vjeteumlr ldquoshenjeuml nishan peumlr qitje objektivrdquo neuml serb e Kosoveumls (Skok ER I

6 P Skok ER I 549

150) Keumlteuml kuptim teuml vjeteumlr duket teuml keteuml marreuml shqipja Shprehja e auto-reumlve teuml vjeteumlr me shtīm beleg del qeuml neuml Statutet e Shkodreumls teuml mesit teuml shek XIV neuml formulimin e venecianishtes seuml vjeteumlr metter belego me kuptim kontekstual ldquoprovokojrdquo7 me sa duket njeuml peumlrkthim nga shqipja Zhvillimi kuptimor neuml shqipe ka shkuar nga ldquosfidoj theumlrras neuml dyluftimrdquo neuml ldquodyluf-timrdquo Kuptimi ldquoshesh lufterdquo del dhe neuml epikeumln popullore teuml kroateumlve biljeg ldquomejdanrdquo8 Neuml fusheumln administrative hyn dhe leccedilit ldquoshpall publikoj shpall jashteuml ligjit ekskomunikojrdquo te Budi Bardhi e Bogdani Neuml sfereumln e orga-nizimit social beumln pjeseuml termi opqineuml ldquofamilje fis farefisrdquo (Buzuku Bog-dani) fjaleuml e geg veriore e deumlshmuar neuml KLSH peumlr Shkodeumlr e Prizren (Kosoveuml) e regjistruar te fjalori i Bashkimit sot jashteuml peumlrdorimit teuml peumlr-gjithsheumlm Neuml teuml njeumljteumln fusheuml kuptimore mund teuml vendoset edhe starisfat ldquokrushku i pareumlrdquo nga serb stari svat te Buzuku e Bogdani ldquoarchitriclinordquo fjaleuml e vjeteumlr e gegveriore sot jashteuml peumlrdorimit aktiv Nga sfera e administrimit juridik eumlshteuml dhe sllavizmi padit ldquoakuzojrdquo i deumlshmuar neuml teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr teuml Veriut me peumlrhapje mjaft teuml gjereuml neuml mbareuml territorin e shqipes Mund teuml hyjeuml neuml sfereumln administrative edhe leksema rend ldquoradheuml rresht rregullrdquo nga njeuml trajteuml meuml e vjeteumlr sllave me hundore rędъ qeuml deumlshmohet qeuml te Bardhi e Bogdani Buzuku ka njeuml trajteuml pa hundoreumlsi qeuml del si folje neuml lidhore teuml pakryer teuml reditishneuml dhe si mbiemeumlr prejpjesor teuml redituneuml Kjo trajteuml vjen nga varianti me zanore gojore red ldquoradheuml rend i njeuml punerdquo i gegeumlrishtes veriore qeuml regjistrohet neuml FGS si neuml shprehjen nuk meuml del red(i) (Jungg Bashkimi) dhe deumlshmohet neuml terren peumlr Kastrat ret-di (Shkurtaj) Kelmend meredoj ldquoveuml me radheumlrdquo Neuml njeuml keumlngeuml popullore nga Trjepshi Prā me recirct aj ccedilikat naj ka lutun (sheumlnuar me hundore nga Camaj Il lsquoMessalersquo 82) Fjala e ka prejardhjen nga serbishtja red ldquorend radheuml rregullrdquo me e gojore peumlr ecirc teuml sllavishtes seuml vjeteumlr (Jokl Sbornik Miletić 143 Ccedilabej SE VI 272) Prania e keumltij varianti fonologjik te Buzuku konfirmon prejardhjen e Buzukut nga krahinat skajore teuml Shqipeuml-riseuml veriore neuml kufi me zonat sllavishtfoleumlse Neuml fusheumln e terminologjiseuml feudale mesjetare hyn dhe sllavizmi rob ldquoskllav njerirdquo me peumlrhapje neuml mbareuml gjuheumln dhe i deumlshmuar qeuml neuml tekstet e vjetra gege peumlrveccedil Buzukut ku del emri i mocionit robinjeuml dhe derivati robī Te Bogdani dalin teuml dy kuptimet e leksemeumls Teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr peumlrdorin termin ushtarak me

7 Khs Statuti di Scutari peumlrg nga L Nadin Viella Roma 2002 f 113 Botim i

dyteuml Onufri Tiraneuml 2010 f 232 8 F Miklosich Die slavischen Elemente im Albanischen AF I 16

burim sllav shtrazeuml ldquoroje garnizonrdquo Buzuku e Budi ldquocustosrdquo Bardhi ldquopraesidium vigiliardquo Bogdani ldquostreheuml mbrojtje it custodia gjerm Ob-hutrdquo me rrjedhojeumln shtrazeumltār ldquocustoderdquo te Bardhi edhe shtraznik ldquovi-gilante procubitorrdquo Fjala gjeumlllin edhe sot neuml teuml folme teuml gegeumlrishtes ve-riore si neuml Maleumlsi teuml Madhe e Prekal teuml Dukagjinit (nga keumlrkimet tona neuml terren) e neuml Kelmend (pas Shkurtajt DS III) por neuml teuml folme teuml tjera teuml Ve-riut edhe me kuptimin ldquonjeuml shtrat i ngritur mbi deumlrrasa ku vendosin kashteumln qeuml teuml mos e haneuml bageumltiardquo ose ldquoshtrat i ngritur ku fleneuml pulatrdquo pra me zhvendosje kuptimi nga ldquovendrojerdquo peumlrmes peumlrbeumlreumlsit kuptimor ldquopostroje i ngritur mbi njeuml shtrat deumlrrasashrdquo Nga marreumldheumlniet administrative feudale buron edhe sllavizmi i mbareuml gjuheumls zakon sot me kuptimin ldquonormeuml shprehi doke hist kanunrdquo te autoreumlt e vjeteumlr edhe ldquoligjrdquo siccedil lexohet te Buzuku porsi ish zakoni i Mojzeut (84v2 =94v2) ldquosecundum legem Moysirdquo e meuml fort ldquotestamentrdquo n8nesh hjekteuml gjitheuml teuml pāligje n zakonit plak

(57r50 =67r50) te Budi e gjitheuml urdheumlni e ligja e zakonit plak e e zakonit rii (DC 30 9) qi ccedilprishi zakone-taneuml e na nxuor zakon teuml rii (DC 205 20) te Bardhi ldquoinstitutum mos costume ritus ususrdquo te Bogdani ldquoprecetto ri-to esempio costume uso usanzardquo Kuptimi ldquoligjrdquo qeuml del te Buzuku e Bu-di eumlshteuml meuml afeumlr burimit sllav teuml fjaleumls serb zakon ldquoligjrdquo

Njeuml shtreseuml tjeteumlr leksikore janeuml leksema me burim sllav teuml gju-heumls popullore teuml seuml folmes seuml vendlindjes seuml Pjeteumlr Bogdanit e meuml gjereuml teuml geg veriore Keumlta janeuml sllavizma krahinoreuml ndikime teuml kon-taktit gjuheumlsor neuml njeuml territor etnikisht teuml peumlrzier Neuml gjuheumln e Bog-danit mund teuml gjurmohen edhe kuptimet meuml teuml vjetra teuml leksemave me burim sllav qeuml gjeumlllijneuml edhe sot neuml gjuheumln shqipe tashmeuml me ngjye-rime kuptimore teuml ndryshuara teuml cilat rezultojneuml teuml keneuml peumlrkim meuml teuml madh me kuptimin origjinal teuml shenjuesit neuml gjuheumln burimore

Sllavizma teuml Bogdanit me peumlrhapje neuml geg veriore janeuml psh folja geumlrditet (meuml) ldquomeuml vjen ndotrdquo te Bogdani si mbiemeumlr geumlrdiccedilim (I 143 2) dhe emeumlr asnjaneumls teuml geumlrdiccedilmiteuml (I 132 9) hitī ldquongutrdquo (II 14 11 II 113 19) fjaleuml e formuar neuml shqipe nga hitas hitat fjaleuml e geg veriore prej serb Hi-tati ldquonxitoj ngutem hedhrdquo mamiceuml te Bogdani ldquomamirdquo sllavizeumlm kra-hinor i Veriut qeuml gjeumlllin si ldquombreteumlresha e bleteumlverdquo neuml Vrith teuml Shkodreumls megje ldquokufirdquo me shtrirje teuml gjereuml neuml geg veriore morī ldquovdekje masive nga epidemia mortalitagraverdquo fjaleuml e geg veriore e deumlshmuar neuml fjaloreumlt e Veriut burimin e diskutuar sllav teuml saj e peumlrforcon folja me u morituneuml e autoreumlve teuml vjeteumlr dhe e Bogdanit neuml veccedilanti si njeuml sllavizeumlm krahinor i seuml folmes seuml

keumltij autori naccedileacutenduneuml (me) ldquoceumlnoj pakeumlsojrdquo qeuml peumlrdoret te Bogdani II 17 17 pa mos u naccedilenduneuml teuml pasosmiteuml tkulluemit tīnaj ldquosenza diminuirsene lrsquoinfinito della chiarezzardquo eumlshteuml njeuml sllavizeumlm krahinor i seuml folmes seuml autorit nga skr načeti ldquonis fillojrdquo qeuml deumlshmohet edhe peumlr Dreniceuml teuml Koso-veumls naccedilet ldquoha pak nga njeuml gjeumlrdquo i naccedileti ldquoi heumlngri disa kokrrardquo e naccedileti vegshin ldquoi muer pak teuml lyenrdquo (GJA 19711 190) rok sllavizeumlm krahinor i geg veriore me kuptimin ldquoafat koheuml e caktuar radheumlrdquo te Bogdani peumlrdo-ret me kuptimin ldquocaktim qeumlllimrdquo (I 53 20) Zotyneumlhellip kishte vum rok me ccediluem e me nalcuem Natyreumln e Nierit mbī gjitheuml kreatyreumlt ldquoDiohellip deter-minato havea di elevare la Natura Humana sopra tutte le creaturerdquo II 1 1 me mos kjaneuml roku i ameumlshueshim qi kam bam me krijuem nji virgjineuml ldquola determinazione eternardquo Dobit ldquofitoj ngadheumlnjej mposhtrdquo sllavizeumlm i autoreumlve teuml vjeteumlr sot mbijeton neuml ndonjeuml teuml folme skajore teuml Veriut por derivati i saj dobi eumlshteuml shtrireuml neuml mbareuml gjuheumln Quteuml ldquokokeumlforteumlsirdquo e Bogdanit dhe qud e Bardhit eumlshteuml njeuml sllavizeumlm krahinor i geg veriore qeuml deumlshmohet edhe neuml Sapeuml teuml Zadrimeumls (Gazulli) sot i vjetruar nga serb ćud ldquonatyreuml karakterrdquo Te pokroveuml e Bogdanit ruhet meuml mireuml forma fillestare e fjaleumls po edhe kuptimi ldquoccedilarccedilaf i teuml vdekuritrdquo qeuml ka serbishtja Peumlrndryshe fjala neuml shqipe peumlrdoret neuml trajta e kuptime meuml teuml diferencuara neuml teuml folme teuml ndryshme teuml teuml dy dialekteve si psh te Budi pokrave kualsh ldquombuleseuml apo shilte leshirdquo Bogdani peumlrdor dhe njeuml folje me u cmiluneuml ldquovihem neuml leumlvizje nisemrdquo ndoshta njeuml me smiloj qeuml jep Gazulli peumlr Pukeuml dhe me smilas teuml Bashkimit dhe FGS shpjeguar si sllave nga Desnickaja Uzdatem ldquombaj shpreseuml marr zemeumlr kam sigurirdquo eumlshteuml fjaleuml e Budit dhe e Bogdanit qeuml neuml geg Veriore teuml Shkodreumls haset si emeumlr uzdajeuml ldquoshpreseumlrdquo nga serb uzdanje ldquoshpreseumlrdquo Sllavizma teuml tjereuml teuml Bogdanit janeuml sablje ldquojataganrdquo ste-niceuml ldquoccedilimkeumlrdquo treme ldquohajatrdquo xeheuml ceheuml ldquominiereumlrdquo nga serb ceh e huazuar nga minatoreumlt saksoneuml teuml Transilvaniseuml qeuml emigruan neuml Serbi peumlr teuml punuar neuml miniera Trajta temel e Bogdanit mban karakteristikat e serbishtes peumlr-kundrejt themel teuml mbareuml shqipes me burim nga greqishtja Po keumlshtu prutekeuml eumlshteuml meuml afeumlr burimit serb prutak sesa purtekeuml e Budit e portekeuml e Buzukut Ndonjeuml nga turqizmat qeuml peumlrmban teksti i Bogdanit mund teuml keteuml hyreuml neumlpeumlrmjet serbishtes si qurdie ldquomantellordquo e mbi tacirc bajteumlke nji qurdie mavi (II 119 6) peumlrkundrejt shqipes seuml Veriut xhurdi nga turq Te ky autor ndeshet edhe ndonjeuml kalk apo huazim kuptimor nga serbishtja si giū ldquobrez fis it discendenza progenie stirperdquo nga serb koleno ldquo1 gju 2 brez gje-nerateumlrdquo I 3 10 pari regji i Asirit nipi i Nembrotit giunit seuml Kamit (it ne-

pote di Nembrot descendente di Cam) Edhe disa trajta emrash teuml peumlr-veccedileumlm te Bogdani kaneuml gjurmeuml sllave jevrej (I 18 27) jevreisht (I 13 5) jeremī (II 8 14) Beccedil ldquoVjeneumlrdquo (Teuml primiteuml) Geumlrgur Gurgur (Teuml primiteuml II 42 16 I 24 21)

Njeuml grup sllavizmash qeuml sot janeuml neuml peumlrdorim ose njihen neuml mbareuml te-rritorin e shqipes madje kaneuml hyreuml edhe neuml gjuheumln letrare neuml zanafilleuml duket se kaneuml qeneuml teuml gegeumlrishtes veriore siccedil deumlshmohet nga tekstet e vjetra dhe nga teuml dheumlnat e keumlrkimeve neuml terren Eumlshteuml me interes fakti se neuml mjaft raste ka peumlrkime me toskeumlrishten lindore (Korccedileuml Pogradec) Kjo tregon se keumlto huazime janeuml pasoja teuml ndikimit teuml adstratit pra teuml fqinjeumlsiseuml me gjuheumlt sllave serbishtes neuml veri e bullgarishtes ose maqedonishtes neuml juglindje Peumlr arsye teuml burimeve teuml ndryshme teuml huazimit ndonjeumlhereuml largohen disi kuptimet e Veriut nga ato teuml Jugut Njeuml nga keumlto fjaleuml eumlshteuml avitem ldquoafrohemrdquo qeuml deumlsh-mohet neuml tekstet e vjetra te Bardhi e Bogdani e peumlrhapur neuml gegeumlrishten ve-riore por deumlshmohet dhe neuml tosk lindore avitem javitem ldquoshfaqem dukemrdquo Bisedeuml deumlshmohet gjereumlsisht neuml gegeumlrishten veriore dhe neuml tekstet e vjetra (peumlrveccedil Bogdanit i cili peumlrdor leksemat meuml teuml vjetra kuvend kuvenduem) po ashtu edhe neuml Shqipeumlrineuml juglindore ndeumlrsa neuml Shqipeumlrineuml e Mesme e teuml Jugut njihet meuml fort neumlpeumlrmjet gjuheumls letrare Bashtineuml eumlshteuml po ashtu njeuml fjaleuml e geg veriore qeuml shtrihet deri neuml Maleumlsineuml e Tiraneumls (beumlshtineuml) ku ka marreuml kuptimin ldquotufeuml bageumltish qeuml kullosin pa barirdquo Deumlshmohet edhe peumlr tosk e Korccedileumls e teuml Pogradecit si ldquoprona e babait teuml gruasrdquo neuml njeuml shprehje me kuptim teuml bartur ldquodheumlndeumlr brenda kollovarrdquo (KLSH) Leksema i begateuml sot eumlshteuml e peumlrhapur neuml mbareuml gjuheumln por nga teuml dheumlnat dialektore teuml terrenit teuml fjaloreumlve (Kristoforidhi e jep si gege) dhe teuml teksteve teuml vjetra teuml Veriut duket teuml keteuml qeneuml neuml zanafilleuml e gegeumlrishtes megjitheumlse e kaneuml edhe arbeuml-resheumlt e Italiseuml (Giordano)9 Ccediludit me rrjedhojeumln ccediludi sipas Ccedilabejt eumlshteuml peumlrhapur neuml mbareuml gjuheumln me pikeumlnisje geg veriore nga autoreumlt e vjeteumlr deumlshmohet te Buzuku Habituneuml del seuml pari te fjalori i Da Lecces (1702) ldquogaboj neuml llogarirdquo dhe fjaloreumlt e sheumlnojneuml si gege (Miklosichi Kristoforidhi Meyeri Bashkimi) Sot peumlrdoret neuml mbareuml territorin e shqipes Neuml Veri del meuml fort kuptimi ldquohutojrdquo neuml Jug ldquoccediluditrdquo Leccedilis ldquoshpall publikoj nxjerr jashteuml

9 Burimet qeuml citon Giordano Fjalor i arbeumlreshvet trsquo Italiseuml Edizioni Paoline Bari

1963 gjithsesi duhen marreuml me rezerveuml si deumlshmi peumlr teuml folmet e arbeumlresheumlve teuml Italiseuml Lemat qeuml peumlrmban fjalori i tij janeuml marreuml nga tekstet e autoreumlve arbeumlresheuml teuml cileumlt shpesh hereuml janeuml ndikuar nga gjuha e leteumlrsiseuml seuml dheut ameuml

bashkeumlsiseumlrdquo eumlshteuml fjaleuml e autoreumlve teuml vjeteumlr me peumlrhapje neuml geg veripereumln-dimore si Maleumlsi e Madhe Fusheuml-Zadrimeuml Mirditeuml me kuptimin ldquoshpall nxjerr neuml tellall peumlr teuml shiturrdquo qeuml jepet edhe peumlr tosk lindore teuml Korccedileumls ldquole-xoj predikojrdquo E gegeumlrishtes veriore eumlshteuml fjala geumlrccedil te Bogdani teuml keumlrccedilituneuml ldquopodagra peumlrdhesrdquo neuml normeumln e sotme ngeumlrccedil qeuml peumlrdoret edhe neuml disa vise teuml Toskeumlriseuml juglindore Oborr eumlshteuml meuml fort e gegeumlrishtes del neuml tekstet e vjetra (peumlrveccedil Bogdanit qeuml peumlrdor latinizmin kurt) por e ka dhe tosk lindore Siccedil e vuri re Ccedilabej rend ldquoradheuml rresht rregullrdquo eumlshteuml neuml thelb fjaleuml e gegeuml-rishtes me koheuml e peumlrgjitheumlsuar neuml mbareuml gjuheumln ku eumlshteuml beumlreuml edhe mjaft prodhimtare Eumlshteuml interesante teuml vendoset lidhja me foljen rend ngarend ldquovrapojrdquo qeuml ka e folmja e Korccedileumls neumlpeumlrmjet togfjaleumlshit me ngām rend qeuml e ka dhe Bogdani si dhe me emrin rend neuml shprehjen rendi i diellit = vrapi i d (I 35 12) Sodit ldquoveumlshtroj kundrojrdquo eumlshteuml fjaleuml neuml thelb e Veriut sot e peumlr-hapur neuml mbareuml gjuheumln Te Bogdani peumlrdoret reumlndom me kuptimin ldquoveumlsh-trojrdquo por edhe ldquopeumlrkujdes vlereumlsoj peumlrfillrdquo I 93 26 Zotyneuml i tha se kish me i sodituneuml me mish ldquoli provederebbe di carnerdquo I 111 5 po ende me mbajtuneuml e me sodituneuml kurteteuml vet ldquoma anche di prevedere la sua corterdquo II 3 7 Tineumlzot qi peumlr teuml madhet meumlsheumlrier teuml vet teuml denjohej me i sodituneuml tue faleuml nji frujt teuml bekuem ldquosi degnasse agrave riguardarlirdquo kuptime meuml teuml afeumlrta me serb suditi ldquogjykoj vlereumlsoj jap mendim konsiderojrdquo ndoshta nga njeuml variant meuml i vjeteumlr me -o- teuml ccedilhundoreumlzuar Edhe sundoj sot e mbareuml gjuheumls duhet teuml jeteuml formuar brenda shqipes nga sund qeuml deumlshmohet neuml KLSH nga tekste teuml geg veriore me kuptimet ldquovendim me fuqi ligjore ligj rend mbikeumlqyrje sun-dim mbrojtjerdquo nga sll e vj sǫdъ ldquogjyqrdquo Saneuml (te Buzuku Bardhi Bogdani)

eumlshteuml neuml thelb fjaleuml e gegeumlrishtes qeuml ka hyreuml edhe neuml gjuheumln letrare Nga njeuml aneuml mbahet si sllavizeumlm i vjeteumlr peumlr shkak teuml zanores a teuml rreumlnjeumls qeuml reflekton shqiptimin e vjeteumlr [eauml] teuml sllavishtes juglindore (Svane 41) por meuml aneuml tjeteumlr nuk ka peumlsuar ndeumlrrimin s gt sh dhe eumlshteuml e kufizuar gjeografikisht neuml Veri Gjithsesi refleksi sllav ě gt shq a eumlshteuml problematik Shprehja shumeuml e peumlrhapur neuml mbareuml gjuheumln marr vesh te autoreumlt e vjeteumlr marr vesht mund ta keteuml burimin neuml geg veriore vesht ldquoi afteuml i zoti me peumlrvojeuml mendje-mprehteumlrdquo neuml shprehjet a je vesht ldquoa ke dijenirdquo jam vesht marr vesht ldquokuptoj vihem neuml dijenirdquo i veshteuml ldquoqeuml deumlgjon me veumlmendje fjaleumlt e teuml tje-reumlve i zgjuar dhe i kuptuesheumlm mendjemprehteumlrdquo veshtak ldquoi zgjuar mendje-mprehteumlrdquo etj Te Budi gjendet kuptimi i pareuml mb ateuml hereuml kūr gruoja ashteuml mā vesht e di mā mireuml materieneuml e formeumlneuml (RR 19 4) ldquokur gruaja eumlshteuml meuml me peumlrvojeumlrdquo Eumlshteuml veumlshtireuml teuml ndahet vesht ldquoi afteuml i mprehteuml ekspertrdquo nga

vesht neuml marr vesh(t) E para siccedil mendon dhe Svane 269 eumlshteuml pa dyshim huazim nga sllavishtja sll e vj vecircštъ serb bullg (maq) vešt ldquoi shkatheumlt i zoti ekspert i rysurrdquo biti vešt nečemu ldquonjoh di marr veshrdquo rrjedhojat veštak ldquoekspert njeri qeuml merr vesh nga diccedilkardquo veština ldquoafteumlsi shkathteumlsirdquo etj Neuml rast se e dyta buron prej seuml pareumls lidhja me vesh do teuml jeteuml beumlreuml me eti-mologji popullore peumlr shkak teuml shoqeumlrizimit formal dhe ngjashmeumlriseuml kupti-more mes dy fjaleumlve Vozit (Buzuku Bardhi Bogdani) eumlshteuml fjaleuml kryesisht e geg veriore por del edhe neuml tosk lindore teuml Korccedileumls e Pogradecit sot e mbareuml gjuheumls dhe e gjuheumls letrare xehe (Bogdani) edhe kjo fjaleuml e Veriut qeuml e ka marreuml gjuha letrare dhe ka formuar edhe derivate

Njeuml numeumlr sllavizmash qeuml i janeuml teuml peumlrbashkeumlt peumlr teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr dhe janeuml teuml peumlrhapur neuml mbareuml territorin e shqipes pas gjitheuml gjasash i peumlrkasin asaj shtrese sllavizmash meuml teuml vjeteumlr teuml hyreuml neuml shqipe neuml periudheumln e kontakteve teuml hershme me gjuheumlt sllave jugore njeuml periudheuml qeuml gjithsesi eumlshteuml shumeuml e shtrireuml neuml koheuml Ajo fillon ndoshta qeuml nga shekujt VII-VIII pas stabilizimit teuml sllaveumlve neuml Ballkan e fillimit teuml kontakteve me popullsiteuml vendase peumlrforcohet neuml shekujt IX-XI dhe XIII me sundimin e shteteve bullgare neuml Shqipeumlrineuml e Mesme e teuml Jugut e teuml shteteve serbe neuml Veri neuml shek XI-XII e deri neuml shek XIV Kjo eumlshteuml periudha parashkrimore e shqipes prandaj datimi i sakteuml i hyrjes seuml sllavizmave teuml veccedilanteuml eumlshteuml shumeuml i veumlshtireuml po teuml leumlmeuml meumlnjaneuml disa kritere fonetike si sondeumlrrimet sllav s gt shq sh apo sllav č gt shq s qeuml na japin njeumlfareuml kronologjie relative teuml hyrjes seuml atyre leksemave qeuml i peumlrmbajneuml keumlto para shek XI Ndonjeumlhereuml keumlta slla-vizma teuml vjeteumlr pasqyrojneuml trajta arkaike ose dialektore periferike teuml gjuheumlve sllave teuml Ballkanit teuml padokumentuara neuml shkrim dhe qeuml mund teuml keneuml mbe-tur jashteuml zhvillimeve normale teuml shumiceumls seuml teuml folmeve teuml tjera sllave ccedilka e veumlshtireumlson edhe nga pikeumlpamja sllavistike ccedileumlshtjen e burimit teuml drejtpeumlr-drejteuml teuml huazimeve Sllavizma teuml keumlsaj shtrese janeuml neuml shqipen e dokumen-tuar hereumlt leksema si breg bujar ccedilas (neuml tekstet e vjetra me formeumln pareumlsore pa shteseumln fonetike me burim prej lokativit ndeuml ccedilast) godit (fjaleuml e peumlr-bashkeumlt e autoreumlve teuml vjeteumlr qeuml del me kuptimet ldquoqeumllloj rastis ndeumlrtoj rregu-llojrdquo e me peumlrhapje neuml teuml dy dialektet por me kuptime teuml ndryshme neuml Veri dalin meuml fort kuptimet ldquorregulloj ndeumlrtoj ndreqrdquo neuml Jug meuml fort kuptimet ldquoqeumllloj i bierdquo po edhe ldquondodh rastisrdquo) gostit (te Bogdani si folje por emri gosti gosteuml i formuar prej saj gjendet te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr) gozhdeuml (neuml bullg dial gozd gozdej) grabit grazhd grusht (peumlrmban tipare fonetike teuml vjetra sllave dhe sondeumlrrime fonetike teuml vjetra shqipe para shek XI) gjobeuml

koseuml kosh kurveuml lakmi meumlrzit (te Bogdani edhe me kuptimin ldquourrejrdquo meuml praneuml kuptimit burimor teuml serb mrziti) neverit ldquobraktisrdquo (te Bogdani edhe neologjizmi i neverituneuml ldquotradhtar i feseuml heretikrdquo meuml afeumlr me kuptimet e foljes serb izneveriti ldquotradhtoj beumlhem i pabeseumlrdquo nevera ldquopabesirdquo neveran ldquoi pabeseuml i paferdquo bullg neverije ldquopabesi mungeseuml besimi fetarrdquo kuptimi ldquobraktisrdquo deumlshmohet edhe peumlr tosk lindore -KLSH) nevojeuml padit [nga njeuml sll pǫditi = bullg pъdъ ldquoveuml peumlrpara ndjek peumlrzeuml shpifrdquo (Selishev 181) me kuptim juridik teuml huazuar prej gr 4f6T ldquondjek veuml peumlrpara peumlrzeumlrdquo e ldquokalleumlzoj paditrdquo (Jokl Slavia XIII 303 317 v Ccedilabej SE VI 114) e cila neuml gjuheumlt e sotme sllave jeton neuml serb puditi e maq padi ldquopeumlrze deumlboj ndjekrdquo (Svane 238)] pleh te autoreumlt e vjeteumlr meuml fort si asnj pleheumlteuml nga njeuml sllav e vjeteumlr e rindeumlrtuar) pogaccedileuml (Bardhi Bogdani) me kuptimin e vjeteumlr ldquobukeuml e ndormerdquo porosit (Budi Bardhi Bogdani) me kuptimin e vjeteumlr ldquoia leuml neuml do-reuml raccomandarerdquo meuml praneuml kuptimit burimor sllav prag pushkeuml (Bardhi Bogdani) rend (Bardhi Bogdani) rob rrafsh nga njeuml sll e vj ravьnъ (me-gjitheumlse i diskutuar si huazim) stan te Buzuku e Budi me kuptimin ldquoba-neseumlrdquo i afeumlrt me kuptimin pareumlsor teuml fjaleumls neuml sllav e vjeteumlr ldquovend qeumlndrimi vendbanimrdquo streheuml (Buzuku Bogdani) sheumltit nga serb šetati se por me njeuml shndeumlrrim brenda shqipes (Buzuku ka formeumln shetat- drejtpeumlrdrejt nga serb) vobeg qeuml deumlshmohet neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe edhe te Mat-reumlnga (vapeumlk) huazim pas gjase shumeuml i vjeteumlr pasi ka peumlsuar zhvillimin fo-netik sllav u- gt shq vo-va- ndoshta me mbeumlshtetje neuml ndarjen i vorfeumlni varfeumlr zakon e mbareuml shqipes te autoreumlt e vjeteumlr edhe me kuptimin ldquoligjrdquo (Buzuku Budi) meuml praneuml burimit serb zakon ldquoligjrdquo

Duke u nisur nga disa prej shembujve teuml sjelleuml meuml lart mund teuml themi se kriteri gjeografik peumlr peumlrcaktimin e burimit teuml drejtpeumlrdrejteuml teuml huazimit serbishtja peumlr sllavizmat e gegeumlrishtes veriore e bullgarishtja peumlr ato teuml geg jugore e teuml toskeumlrishtes nuk duhet teuml vlejeuml peumlr shtreseumln meuml teuml vjeteumlr teuml slla-vizmave teuml shqipes Tekstet e vjetra shqipe na deumlshmojneuml fjaleuml teuml vjetra teuml ge-geumlrishtes veriore qeuml peumlrmbajneuml karakteristika teuml sllavishtes ballkanike lin-dore si padit grusht gozhdeuml etj gjeuml qeuml tregon se kontaktet meuml teuml lashta teuml shqiptareumlve kaneuml qeneuml me sllaveumlt qeuml meuml voneuml formuan grupin bullgar teuml gjuheumlve sllavo-jugore Qeuml keumltej mund teuml nxirren peumlrfundime edhe peumlr shtrir-jen e keumlsaj popullsie sllave neuml Ballkanin jugereumlndimor ccedileumlshtje qeuml prek meuml fort interesat e sllavistikeumls

Shkurtime GJA = Gjurmime albanologjike Instituti Albanologjik i Prishtineumls Prishtineuml DS = Dialektologjia Shqiptare Akademia e Shkencave teuml RPS teuml Shqipeumlriseuml Instituti i Gju-

heumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml Sektori i Dialektologjiseuml Veumlll I-VII Tiraneuml 1971-2005 SE = Eqrem Ccedilabej Studime etimologjike neuml fusheuml teuml shqipes veumlll II A-B (1980) III C-D

(1987) IV DH-J (1996) V (K-M) (neuml proces botimi) VI N-RR (2002) VII S-ZH (2008)

SF = Studime Filologjike Akademia e Shkencave teuml Shqipeumlriseuml Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml Tiraneuml

KLSH = Kartoteka e Leksikut teuml Shqipes Instituti i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml Tiraneuml Bashkimi = Fjaluer i Rii i Shcypeacutes perbacircam preacuteie Shocniieacutet trsquoBashkimit (1908) FGS = Fjalor i Gjuheumls Shqipe Tiraneuml 1954 Bibliografia Buzuku Missale On the basis of the facsimile editions by Namik Ressuli Il Messale di

Giovanni Buzuku Cittaacute del Vaticano Biblioteca Apostolica Vaticana 1958 and Eqrem Ccedilabej Meshari i Gjon Buzukut (1555) I-II Prishtineuml Rilindja 1987 entered by Wolfgang Hock Berlin 2000-2002 TITUS version by Jost Gippert Frankfurt aM 932003

CAMAJ M Il ldquoMessalerdquo di Gjon Buzuku Roma 1960 CcedilABEJ E Meshari i Gjon Buzukut botim kritik Tiraneuml 1968 CcedilABEJ E Studime etimologjike neuml fusheuml teuml shqipes veumlll II A-B (Akademia e

Shkencave e RP teuml Shqipeumlriseuml IGJL Tiraneuml 1976) III C-D (ASHSH IGJL Tiraneuml 1987) IV DH-J (ASHSH IGJL Tiraneuml 1996) V K-M (doreumlshkrim i depozituar neuml Institutin e Gjuheumlsiseuml e teuml Leteumlrsiseuml neuml proces botimi) VI N-RR (ASHSH IGJL Tiraneuml 2002) VII S-ZH (ASHSH IGJL Tiraneuml 2008) (=SE)

DEMIRAJ B Dictionarium Latino-Epiroticum (Romae 1635) per R D Franciscum Blanchum Botime Franccedileskane Shkodeumlr 2008

DESNICKAJA A V Slavjano-albanskie jazykovje otnošenija i albanskaja dialektologija Slavjanskoe jazykoznanije 1968 f 120-147

DESNICKAJA A V Slavjanskie zaimstovanija v albanskom jazyke Dokladi sovjetskoj delegacii Sofija 1963

DURIDANOV I Zur Bestimmung der aumlltesten slavischen Entlehnungen im Albanischen neuml Akten des internationalen albanologischen Kolloquiums Innsbrucker Beitraumlge zur Kulturwissenschaft Sonderheft 41 Innsbruck 1977

Fjalor serbokroatisht-shqip (A Zajmi-M Bardhi-S Drini-L Mulaku- G Luboteni-S Imami) Instituti Albanologjik i Prishtineumls Rilindja Prishtineuml 1974

Fjaluer i Rii i Shcypeacutes perbacircam preacuteie Shocniieacutet trsquoBashkimit (1908) Fjalori i ldquoBashkimitrdquo ribotim anastatik Prishtineuml 1978

GAZULLI N Fjalorth i Ri Fjaleuml teuml rralla teuml peumlrdoruna neuml Veri teuml Shqipnis neuml Visaret e Kombit XI Tiraneuml 1941

GIORDANO E Fjalor i arbeumlreshvet trsquo Italiseuml Edizioni Paoline Bari 1963 JOKL N Slaven und Albaner Slavia XIII 2-3 Prageuml 1935 f 281-325 4 1936 f 609-

645 (= Slavia) JOKL N Suumldslavische Wortstratographie und albanische Lehnwortkunde Sbornik v čest

na prof L Miletič Sofija 1933 f 118-146 (= Sbornik Miletić)

KRISTOFORIDHI K Fjalor shqip-greqisht transkriptuar neuml alfabetin shqip dhe peumlrpunuar prej A Xhuvanit Universiteti Shteteumlror i Tiraneumls Tiraneuml 1961

MANDALAgrave M (ed) Luca Matranga E mbsuame e kreumlshtereuml Edizione critica dei testi manoscritti e a stampa (1592) S Sciascia Editore Caltanissetta 2004

MARLEKAJ L Pietro Bogdani e lrsquoAlbania del suo tempo Liantonio Editrice Palo del Colle Bari 1989

MEYER G Etymologisches Woumlrterbuch der albanesischen Sprache Strassburg 1891 MIKLOSICH F Die slavischen Elemente im Albanischen Albanische Forschungen I

Denkschriften der Akademie der Wissenschaften Phil-Hist Classe 19 Wien 1870 NADIN L Statuti di Scutari Viella Roma 2002 OMARI A (ed) Pjeteumlr Bogdani Cuneus Prophetarum botim kritik Tiraneuml 2005 OMARI A Marreumldheumlniet gjuheumlsore shqiptaro-serbe QSA Instituti i Gjuheumlsiseuml

dhe i Leteumlrsiseuml Tiraneuml 2011 (neuml proces botimi) Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika uređivački odbor M Stevanović i dr Novi

Sad-Zagreb 1967-76 [2 fototipsko izdanje] Matica Srpska Novi Sad 1990 6 knj SELIŠČEV A M Slavjanskoe naselennie v Albanii Sofija 1930 SHKURTAJ Gj E folmja e Kastratit II SF nr 3 1967 f 47-66 SHKURTAJ Gj E folmja e Kelmendit DS III 1975 f 5-129 SKOK P Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika Veumlll 1-4

Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti Zagreb 1971-1974 SVANE G (ed) Peter Budi Rituale Romanum (1621) With a transcription into

modern ortography and a concordance prepared by Gunnar Svane Institut for Lingvistik Aarhus Universitet Aringrhus 1986

SVANE G (ed) Peter Budi Dottrina Christiana (1618) With a transcription into modern ortography and a concordance prepared by Gunnar Svane Institut for Lingvistik Aarhus Universitet Aringrhus 1985

SVANE G (ed) Peter Budi Speculum Confessionis (1621) With a transcription into modern ortography and a concordance prepared by Gunnar Svane Institut for Lingvistik Aarhus Universitet Aringrhus 1986

SVANE G Slavische Lehnwoumlrter im Albanischen Acta Jutlandica Aarhus University Press 1992

VASMER M Studien zur albanischen Wortforschung Dorpat 1921 YLLI Xh Das slavische Lehngut im Albanischen 1 Teil Lehnwoumlrter Slavistische

Beitraumlge 350 Muumlnchen 1997

Shkumbin MUNISHI Prishtineuml

PROBLEME TEuml ZBATIMIT TEuml DYGJUHEumlSISEuml SHQIP-SERBISHT NEuml KOSOVEuml

Abstrakt

Gjuha shqipe dhe gjuha serbe kaneuml njeuml histori teuml gjateuml teuml bashkeumljeteseumls dhe teuml ndeumlrndikimit neuml Kosoveuml Kjo bashkeumljeteseuml dhe ky ndeumlrndikim ka ndodhur neuml situata teuml ndryshme teuml statusit teuml keumltyre dy gjuheumlve Peumlr njeuml periudheuml teuml gjateuml kohore serbishtja kishte status meuml teuml favorsheumlm dhe rrjedhimisht ndikim meuml teuml madh neuml raport me shqipen Por pas ccedillirimit teuml Kosoveumls (1999) dhe krijimit teuml shtetit teuml pavarur (2008) shqipja dhe serbishtja kaneuml fituar qeuml teuml dyja status zyrtar teuml bara-barteuml neuml Kosoveuml pra neuml teuml gjitha dokumentet ligjor eumlshteuml peumlrcaktuar dygjuheumlsia zyrtare neuml Kosoveuml Megjithateuml zbatimi praktik i dygjuheumlsiseuml aktualisht eumlshteuml i pa-mundur Qeumlllimi i keumltij punimi eumlshteuml teuml hedh driteuml mbi veumlshtireumlsiteuml e zbatimit teuml dy-gjuheumlsiseuml shqip serbisht dhe teuml veuml neuml dyshim adekuacitetin e peumlrcaktimit teuml statusit peumlr shqipen dhe serbishten

Punimi bazohet neuml njeuml hulumtim pilot meuml konkretisht neuml njeuml anketim me njeuml numeumlr teuml kufizuar personash foleumls teuml shqipes nga teuml cileumlt jemi peumlrpjekur ta kuptojmeuml se sa e njohin gjuheumln serbe cili eumlshteuml qeumlndrimi i tyre ndaj saj cili eumlshteuml intensiteti i kontakteve me foleumls teuml serbishtes dhe me ccedilfareuml gjuhe do teuml komunikonin neuml rastet e ndeumlrkomunikimin me foleumls teuml serbishtes

Neuml bazeuml teuml teuml dheumlnave nga ky hulumtim do teuml peumlrpiqemi trsquoi nxjerrim peumlrfun-dimet lidhur me veumlshtireumlsiteuml neuml zbatimin e dygjuheumlsiseuml shqip serbisht neuml Kosoveuml

1 Hyrje

Dygjuheumlsia si dukuri eumlshteuml e pranishme gjithandej neumlpeumlr boteuml dhe pothuajse nuk ka entitet shoqeumlror apo shteteumlror qeuml eumlshteuml krejteumlsisht njeumlgju-heumlsh Pothuajse neuml ccedildo vend dukuria e bilinguizmit i ka tiparet dhe kara-kteristikat e veta specifike Kjo dukuri e cila shfaqet si rezultat i kontak-teve gjuheumlsore eumlshteuml shumeuml komplekse dhe variabile e ndeumlrlidhur ngushteuml me zhvillimet e peumlrgjithshme shoqeumlrore politike e kulturore Ndryshimet e keumltyre faktoreumlve ndikojneuml drejtpeumlrdrejt edhe neuml aspekte teuml bilinguizmit neuml kuadeumlr teuml entiteteve shoqeumlrore digjuheumlshe Duke qeneuml dukuri aq komplek-se dygjuheumlsia paraqet njeuml sfideuml komplekse peumlr planifikimin e gjuheumls sido-mos peumlr planifikimin e statusit dhe teuml funksioneve teuml gjuheumls sepse ky pla-nifikim reflekton edhe qasjen dhe nivelin e toleranceumls seuml shoqeumlriseuml neuml ra-port me gjuheumlt Planifikimi gjuheumlsor shpeumlrfaq synimin e bashkeumlsiseuml shoqeuml-

rore peumlr teuml stimuluar dominimin gjuheumlsor ose e kundeumlrta synimin peumlr teuml promovuar barazineuml gjuheumlsore

Neuml kuadeumlr teuml shembujve teuml ndrysheumlm teuml planifikimit gjuheumlsor teuml dygjuheumlsiseuml teuml cileumlt mund teuml gjenden gjithandej neumlpeumlr boteuml rasti i dygjuheumlsiseuml shqip-serbisht neuml Kosoveuml paraqet njeuml shembull mjaft me interes peumlr trsquou studiuar Dygjuheumlsia shqip-serbisht neuml Kosoveuml shfaqet si dukuri e bilinguizmit asimetrik dhe si rrjedhojeuml e kontaktit dhe konfliktit gjuheumlsor (Munishi 2010) Neuml teuml kaluareumln sidomos nga viti 1945 e teumlhu ky bilinguizeumlm ka qeneuml subjekt i ndeumlrhyrjes planifikuese e cila ka pasur peumlr qeumlllim neuml radheuml teuml pareuml peumlrcaktimin e statusit teuml shqipes dhe teuml serbishtes por edhe planifikimin e funksioneve teuml tyre sidomos neuml rrafshin zyrtar dhe administrativ Problemet dhe tiparet e keumltij planifikimi gjateuml periudheumls 1945-1990 janeuml trajtuar neuml meumlnyreuml meuml teuml thelluar nga Gazmend Zajmi dhe sidomos Rexhep Ismajli Sa i peumlrket planifikimit teuml statusit teuml shqipes dhe serbishtes neuml Kosoveuml gjateuml viteve 1945-1990 mund teuml thuhet se peumlrkundeumlr avancimit gradual teuml poziteumls seuml shqipes pas vitit 1945 sidomos pas vitit 1974 kur u peumlrcaktua statusi i barabarteuml peumlr shqipen dhe serbishten neuml Kosoveuml megjithateuml serbishtja ishte neuml poziteuml meuml teuml favorshme peumlr faktin se neuml kontekstin e peumlrgjithsheumlm teuml ish-Jugosllaviseuml si gjuheuml e shumiceumls (bash-keuml me kroatishten dhe bosanishten peumlrbeumlnin teuml ashtuquajtureumln serbo-kro-atishte apo kroato-serbishte) sheumlrbente edhe si lingua franca e federateumls seuml ateumlhershme jugosllave Peumlr teuml peumlrcaktuar statusin e shqipes neuml raport me serbishten Ismajli kishte peumlrdorur tipologjineuml e Heinz Kloss-it me ccedilrsquorast ki-shte konstatuar me teuml drejteuml se shqipja kishte statusin e gjuheumls zyrtare ba-shkeuml me njeuml gjuheuml tjeteumlr (Ismajli 1991) Vlen teuml peumlrmendet fakti se shqipta-reumlt dhe serbeumlt neuml Kosoveuml neuml ateuml koheuml ndoneumlse ishin bashkeumlsi foleumlse teuml ndryshme peumlrbeumlnin njeuml bashkeumlsi komunikuese sepse kishin ndeumlrveprim dhe ndeumlrkomunikim teuml peumlrditsheumlm me njeumlri tjetrin me ccedilrsquorast komunikimi zhvillohej kryesisht neuml kodin dominant qeuml ishte serbishtja Pas vitit 1990 gjuha shqipe praktikisht u beuml gjuheuml e ndaluar dhe peumlrdorimi i saj u kufizua veteumlm neuml domenet e familjes neuml rrethin shoqeumlror qeuml peumlrbeumlhej kryesisht prej shqiptareumlve neuml puneumlt me teuml cilat merreshin shqiptareumlt neumln okupimin serb e neuml ato pak media qeuml kishin mbetur neuml gjuheumln shqipe Neuml njeuml situateuml teuml tilleuml statusi i shqipes u degradua deri neuml pikeumln meuml teuml uleumlt (Munishi 2006)

Pas peumlrfundimit teuml lufteumls neuml Kosoveuml e largimit teuml pushtetit serb (1999) u krijuan rrethana teuml reja politike ekonomike e kulturore teuml cilat pateumln ndikim teuml drejtpeumlrdrejteuml neuml procesin e zhvillimit teuml bilinguizmit shqip-

serbisht Evoluimi i statusit teuml shqipes dhe teuml serbishtes neuml Kosoveuml pas ven-dosjes seuml Misionit teuml OKB-seuml eumlshteuml trajtuar nga Ismajli (Ismajli 2002 2003) e Munishi (2006 2009 2010) Koheuml meuml pareuml neuml dy raste jemi peumlr-pjekur teuml trajtojmeuml statusin e shqipes neuml kontekstin rajonal dhe europian (Munishi 2009) dhe konkretisht statusin e shqipes neuml Kosoveuml (2010) Sa i peumlrket planifikimit teuml statusit teuml gjuheumlve neuml Kosoveuml pas shpalljes seuml pava-reumlsiseuml kemi theksuar se ky planifikim eumlshteuml beumlreuml neuml peumlrputhje me politikat gjuheumlsore teuml BE-seuml teuml cilat e promovojneuml diversitetit gjuheumlsor si vlereuml dhe neuml peumlrputhje me normat aktuale ndeumlrkombeumltare teuml peumlrshkruara neuml Karteumln Evropiane peumlr Gjuheumlt Regjionale ose teuml Minoriteteve1 si dhe neuml dokume-nte teuml tjera ndeumlrkombeumltare siccedil eumlshteuml Deklarata Universale Mbi teuml Drejtat Gjuheumlsore e Barceloneumls e miratuar neuml qershor 1996 nga institucionet dhe organizatat joqeveritare neumln mbeumlshtetjen e UNESCO-s (Munishi 2009 dhe 2010) Neuml Kushtetuteumln e Kosoveumls2 e cila bazohet neuml rekomandimet e teuml Deumlrguarit Special teuml Kombeve teuml Bashkuara Martti Ahtisaari dhe Propo-zimin Gjitheumlpeumlrfshireumls peumlr Zgjidhjen e Statusit teuml Kosoveumls si gjuheuml zyrtare peumlrcaktohen shqipja e serbishtja (neni 5 pika 1) ndeumlrsa gjuha turke bosh-njake dhe ome kaneuml statusin e gjuheumlve zyrtare neuml nivel komune ose do teuml jeneuml neuml peumlrdorim zyrtar neuml cilindo nivel neuml pajtim me ligj (neni 5 pika 2) Megjithateuml peumlrkundeumlr peumlrcaktimit teuml statusit zyrtar peumlr shqipen dhe serbi-shten ka probleme teuml shumta dhe veumlshtireuml teuml kalueshme peumlr zbatimin e dy-gjuheumlsiseuml shqip-serbisht neuml Kosoveuml Neuml njeuml raport teuml hartuar nga Misioni i OSBE-seuml neuml Kosoveuml3 janeuml identifikuar disa probleme ligjore buxhetore e teknike sa i peumlrket zbatimit teuml dygjuheumlsiseuml neuml komunat e Kosoveumls (Munishi 2009) Problemet e tjera janeuml teuml natyreumls politike demografike e kulturore

Peumlrfundimi i lufteumls neuml Kosoveuml pati ndikim edhe neuml fusheumln e gju-

heumlve Duke qeneuml se shqiptareumlt peumlrbeumljneuml meuml shumeuml se 90 teuml popullsiseuml seuml Kosoveumls ata e kaneuml fjaleumln kryesore neuml institucionet e Kosoveumls dhe duke qeneuml shumiceuml kaneuml mundeumlsi ta favorizojneuml gjuheumln e tyre (Mu-nishi 2009) Pra kriteri demografik luan rol kryesor neuml raportet 1 Shih neuml Internet httpconventionscoeinttreatyenTreatiesHtml148htm qasja

peumlr hereuml teuml fundit meuml 8 neumlntor 2011 2 Shih httpwwwassembly-kosovaorgcommondocsKushtetuta_shpdf qasja peumlr here teuml

fundit meuml 8 neumlntor 2011 3 ldquoRaportin peumlr peumlrdorimin e gjuheumlve minoritare neuml komunat e Kosoveumlsrdquo shih neuml

Internet httpwwwosceorgdocumentsmik20061222607_enpdf qasja peumlr hereuml teuml fundit meuml 23 mars 2009

midis shqipes dhe serbishtes neuml Kosoveuml Neuml aneumln tjeteumlr si pasojeuml e lufteumls marreumldheumlniet midis shqiptareumlve dhe serbeumlve janeuml ftohur neuml maseuml teuml madhe dhe kjo ka ccediluar pothuaj neuml ndarjen fizike teuml tyre Sot serbeumlt jetojneuml kryesisht neuml disa qytete e fshatra teuml Kosoveumls neuml bashkeumlsi kompakte teuml cilat kryesisht janeuml teuml ndara jo veteumlm nga popullsia shqiptare por edhe nga bashkeumlsiteuml e tjera etnike qeuml jetojneuml neuml Kosoveuml Me fjaleuml teuml tjera domenet e kontakteve midis shqipes dhe serbishtes janeuml kufizuar ndjesheumlm Kontaktet e peumlrditshme sidomos ato joformale midis shqiptareumlve dhe serbeumlve janeuml reduktuar neuml maseuml teuml madhe dhe kjo eumlshteuml reflektuar edhe neuml komunikimin gjuheumlsor reciprok Neumlse dikur shqiptareumlt dhe serbeumlt neuml Kosoveuml peumlrbeumlnin bashkeumlsi komunikuese sot shqiptareumlt dhe serbeumlt janeuml bashkeumlsi pothuajse teuml ndara gjuheumlsore Ndeumlrkomunikimi i reduktuar gjithashtu ka ndikim teuml drejt-peumlrdrejteuml zbatimin e bilinguizmit shqip-serbisht neuml Kosoveuml Institucionet e Kosoveumls janeuml duke beumlreuml peumlrpjekje qeuml trsquoi integrojneuml pakicat neuml Kosoveuml dhe mund teuml ndodheuml qeuml kjo situateuml teuml ndryshojeuml neuml njeuml teuml ardhme teuml afeumlrt Megjithateuml ndarja fizike ka beumlreuml qeuml brezat e rinj teuml mos jeneuml neuml gjendje ta meumlsojneuml gjuheumln e njeumlri-tjetrit Njohja e gjuheumls paraqet problem fundamental peumlr zbatimin e bilinguizmit shqip-serbisht Derisa shqiptareumlt meuml nuk janeuml teuml detyruar ta meumlsojneuml serbishten pasi qeuml prestigji qeuml ajo kishte dikur eumlshteuml zhdukur serbeumlt ende kaneuml paragjykime negative ndaj gjuheumls shqipe dhe ende nuk janeuml neuml gjendje ta pranojneuml faktin se pas lufteumls neuml Kosoveuml rrethanat dhe raportet politike e shoqeumlrore kaneuml ndryshuar Edhe pse peumlr shkak teuml epeumlrsiseuml qeuml kishte dikur serbishtja shqiptareumlt e Kosoveumls brezat e meseumlm dhe teuml vjeteumlr neuml maseuml teuml madhe ishin bilingeuml sot ata hezitojneuml teuml flasin serbisht neuml rastet kur duhet teuml komunikojneuml me serbeumlt Neuml aneumln tjeteumlr edhe brezat e meseumlm dhe teuml vjeteumlr teuml serbeumlve duke jetuar neuml fqinjeumlsi me shqiptareumlt e kuptojneuml dhe e flasin shqipen por hezitojneuml ta flasin kur komunikojneuml me shqiptareumlt mbase peumlr shkak teuml sedreumls Qeumlndrimet reciproke ndaj gjuheumls serbe respektivisht shqipe janeuml gjithashtu njeuml element i reumlndeumlsisheumlm qeuml ndikon neuml bilinguizmin shqip - serbisht Njeuml tjeteumlr zhvillim ka teuml beumljeuml me meumlsimin e gjuheumlve dhe dy gjuheumlt zyrtare teuml Kosoveumls meuml nuk meumlsohen as neuml sistemin arsimor Nxeumlneumlsit shqiptareuml neuml shkollat e tyre e meumlsojneuml anglishten jo meuml serbishten ndeumlrsa nxeumlneumlsit serbeuml nuk e meumlsojneuml shqipen

Teuml gjitha keumlto rrethana kaneuml ndikuar qeuml ndoneumlse neuml Kosoveuml kemi dygjuheumlsi zyrtare teuml deklaruar dhe teuml vendosur neuml kushtetuteuml megjithateuml neuml realitet dygjuheumlsia eumlshteuml e reduktuar veteumlm neuml funksione e domene formale por edhe neuml keumlto funksione epeumlrsia e shqipes peumlr shkak teuml kriterit demografik

eumlshteuml dometheumlneumlse Keumlto janeuml veteumlm disa nga problemet meuml evidente teuml bilinguizmit zyrtar shqip-serbisht

Neuml vazhdim do teuml peumlrpiqemi trsquoi trajtojmeuml disa nga problemet e cekura meuml lart dhe ndikimin e tyre neuml zbatimin e dygjuheumlsiseuml neuml Kosoveuml

2 Faktoreumlt kryesoreuml qeuml ndikojneuml neuml veumlshtireumlsiteuml neuml zbatimin e bilinguizmit shqip-serbisht neuml Kosoveuml

Siccedil u tha pak meuml pareuml neuml dy punime teuml kaluara (2009 2010) kemi folur peumlr problemet e zbatimit teuml dygjuheumlsiseuml neuml Kosoveuml dhe kemi theksuar se peumlrveccedil problemeve teuml natyreumls ligjore buxhetore e teknike problemet kryesore kaneuml teuml beumljneuml me aspektin demografik nxeumlnien e gjuheumls dendurineuml e komunikimit domenet e dygjuheumlsiseuml dhe qeumlndrimet ndaj gjuheumlve res-pektove Duke dashur teuml shtjellojmeuml meuml tej dhe teuml argumentojmeuml ndikimin e keumltyre faktoreumlve neuml veumlshtireumlsiteuml e zbatimit teuml bilinguizmit shqip-serbisht kemi kryer njeuml hulumtim teuml kufizuar teuml opinionit publik neuml Kosoveuml gjetjet dhe rezultatet e teuml cilit po i japim keumltu

21 Qeumlllimi dhe metodologjia e hulumtimit

Qeumlllimi i hulumtimit ka qeneuml teuml verifikojmeuml se sa e flasin aktualisht foleumlsit e shqipes gjuhen serbe sidomos duke pasur parasysh faktin qeuml ser-bishtja meuml nuk eumlshteuml gjuheuml qeuml meumlsohet neuml sistemin arsimor neuml Kosoveuml Pra qeumlllimi ka qeneuml teuml merret njeuml vlereumlsim i peumlrafeumlrt lidhur me nivelin e nxeumlnies seuml gjuheumls serbe nga qytetareumlt shqiptareuml Gjithashtu kemi dashur teuml shohim se sa e shpeshte eumlshteuml denduria e komunikimit teuml foleumlsve teuml shqipes me foleumls teuml serbishtes Meuml tej peumlrmes keumlsaj ankete jemi peumlrpjekur teuml kuptojmeuml se a kaneuml kontakte foleumlsit e shqipes me foleumls teuml serbishtes neuml domene teuml tilla siccedil eumlshteuml lagja neuml teuml cileumln banojneuml dhe vendi ku studiojneuml apo punojneuml Qeumlllimi tjeteumlr ka qeneuml qeuml teuml kuptojmeuml se neuml rastet kur ndodh apo neumlse do teuml kishte komunikim midis foleumlsve teuml shqipes dhe serbishtes cilin kod preferojneuml ta peumlrdorin foleumlsit e shqipes Neuml fund jemi peumlrpjekur teuml kuptojmeuml se cili eumlshteuml qeumlndrimi i foleumlsve teuml shqipes ndaj serbishtes si gjuheuml dhe sa kaneuml deumlshireuml ta flasin apo ta meumlsojneuml serbishten foleumlsit burimoreuml teuml shqipes

Hulumtimi eumlshteuml kryer nga data 15 tetor deri meuml 3 neumlntor 2011 ndeumlrkaq sa i peumlrket metodologjiseuml seuml anketimit kemi peumlrdorur kryesisht mostra teuml rastit por deri diku grupi i teuml anketuarve ka qeneuml grup i synuar Kjo peumlr faktin se teuml anketuarit kaneuml qeneuml kryesisht popullsi aktive neuml kuptim teuml

angazhimit teuml tyre neuml studime dhe neuml vende pune Pra teuml anketuarit kaneuml qeneuml kryesisht studenteuml teuml puneumlsuar neuml institucione teuml Kosoveumls dhe teuml puneumlsuar neuml organizata ndeumlrkombeumltare Keumlshtu janeuml anketuar gjithsej 154 persona prej teuml cileumlve 79 teuml anketuar kaneuml qeneuml meshkuj dhe 75 femra Mosha e teuml anketuarve ka qeneuml prej 18 deri neuml 55 vjeccedil Grupet e synuara kaneuml qeneuml studenteumlt e Fakultetit teuml Filologjiseuml teuml Universitetit teuml Prishtineumls studenteuml teuml Kolegjit Universitar AAB-Riinvest neumlpuneumls dhe menaxhereuml teuml Ministriseuml seuml Financave dhe punonjeumls neuml organizata ndeumlrkombeumltare siccedil janeuml EULEX-i dhe OSBE-ja Grupi i teuml anketuarve neuml Kolegjin Universitar AAB-Riinvest ka paraqitur grup mjaft interesant peumlr faktin qeuml neuml mesin e tyre kaneuml qeneuml kryesisht studenteuml pa shkeumlputje nga puna teuml cileumlt studiojneuml neuml Departamentin e Gjuheumls Angleze por qeuml njeumlkoheumlsisht janeuml teuml puneumlsuar neuml organizata vendore e ndeumlrkombeumltare

Hulumtimet janeuml beumlreuml me qytetareuml nga shumeuml vise teuml Kosoveumls Ka pasur teuml anketuar nga qytetet si Prishtina Gjilani Kamenica Prizreni Peja Mitrovica Vushtrria Ferizaj Kaccedilaniku Shtimja Gjakova Rahoveci etj Gjithashtu neuml keumlteuml hulumtim teuml opinionit publik nga kampioneumlt kemi marreuml informata peumlr gjinineuml mosheumln shkollimin profesionin prejardhjen regjionale dhe vendbanimin Respondeteumlve ua kemi beumlreuml teuml qarteuml qeuml anke-timi beumlhet peumlr qeumlllime studimore teuml karakterit sociolinguistik dhe qeuml in-formatat e marra prej tyre do teuml peumlrdoren veteumlm neuml kuadeumlr teuml keumltij studimi dhe do teuml mbeten e drejteuml e autorit teuml studimit Natyrisht respondeteumlve u eumlshteuml leumlneuml mundeumlsia qeuml teuml mbeten anonimeuml pa e dheumlneuml emrin e tyre por duke u mjaftuar me teuml dheumlnat peumlr gjinineuml mosheumln arsimimin dhe prej-ardhjen regjionale Me fjaleuml teuml tjera jemi peumlrpjekur qeuml gjateuml anketimit trsquoi respektojmeuml kriteret etike teuml puneumls neuml terren

Gjateuml puneumls soneuml neuml hartimin e pyetjeve kemi peumlrdorur kryesisht pyetjet me peumlrgjigje teuml mbyllura ndeumlrkaq pyeteumlsoreumlt kaneuml qeneuml teuml peumlrgatitur me shkrim dhe u janeuml dheumlneuml respondeteumlve peumlr trsquou peumlrgjigjur me shkrim Por gjateuml koheumls qeuml respondenteumlt e kaneuml ploteumlsuar pyeteumlsorin neuml disa raste teuml caktuara neuml kuadeumlr teuml ndeumlrkomunikimit me ta lidhur me pyetjet u kemi dheumlneuml edhe shpjegime teuml caktuara lidhur me ndonjeuml paqarteumlsi Gjithashtu teuml anketuarve u eumlshteuml leumlneuml mundeumlsia qeuml neuml fund teuml anketeumls teuml beumljneuml komente me shkrim Hulumtimi nuk ka pasur peumlr qeumlllim teuml beumljeuml matje teuml caktuara por qeumlllimi ka qeneuml orientues Qeumlllimi ka qeneuml qeuml teuml pasqyrohen pikeumlpamjet e njeuml grupi teuml qytetareumlve teuml Kosoveumls teuml cileumlt kaneuml dheumlneuml mendimet e tyre peumlr disa aspekte teuml dygjuheumlsiseuml shqip-serbisht

Krejt neuml fund teuml shtojmeuml se ky hulumtim sigurisht qeuml do teuml kishte qeneuml meuml komplet sikur teuml ishin anketuar dhe qytetareuml serbeuml teuml Kosoveumls foleumls burimoreuml teuml serbishtes Neuml pamundeumlsi peumlr trsquoi anketuar ata hulumtimi mund teuml keteuml mangeumlsi teuml caktuara sidomos sa i peumlrket krahasimit teuml pikeumlpamjeve Megjithateuml duke u nisur nga faktori demografik neuml Kosoveuml ku shqiptareumlt peumlrbeumljneuml 90 teuml popullsiseuml dhe nga fakti se shqiptareumlt e dominojneuml jeteumln shoqeumlrore e institucionale mendojmeuml se pikeumlpamjet e tyre hedhin driteuml teuml mjaftueshme mbi problemet e zbatimit teuml dygjuheumlsiseuml neuml Kosoveuml

22 Rezultatet dhe gjetjet

Me qeumlllim qeuml teuml merren informatat e keumlrkuara teuml anketuarve u janeuml beumlreuml 6 pyetje Pyetja e pareuml kishte teuml beumlnte me nivelin e nxeumlnies seuml gjuheumls serbe Neuml pyetjen A e flitni gjuheumln serbe nga 154 teuml anketuar 18 nga ta ose 1168 janeuml peumlrgjigjur se e flasin shumeuml mireuml 30 apo 1948 janeuml peumlrgjigjur se e flasin mireuml 37 apo 2402 janeuml deklaruar se nuk e flasin mireuml dhe 69 teuml anketuar apo 4480 janeuml peumlrgjigjur se nuk e flasin fare Nga keumlto teuml dheumlna veumlrehet qarteuml se numri meuml i madh i teuml anketuarve gati 70 janeuml deklaruar se ose e flasin pak ose aspak gjuheumln serbe Sidomos mosnjohja e gjuheumls serbe ishte e pranishme te studenteumlt e rinj pra te brezat qeuml kaneuml lindur pas vitit 1990 qeuml kur serbishtja meuml nuk eumlshteuml meumlsuar neuml shkollat shqipe neuml Kosoveuml Teuml anketuarit teuml cileumlt janeuml deklaruar se e njohin serbishte kaneuml qeneuml kryesisht qytetareuml teuml moshave meuml teuml vjetra pra mbi 30 vjet e tutje

A e flitni gjuheumln serbe

po e flas shumeuml mireuml

e flas mireuml

nuk e flas mireuml

jo nuk e flas fare

Tabela 1

Keumlto teuml dheumlna deumlshmojneuml se problemin themelor peumlr zbatimin e dygjuheumlsiseuml neuml Kosoveuml e paraqet mosnjohja e gjuheumls serbe nga foleumlsit e shqipes neuml Kosoveuml sidomos te moshat e reja teuml cilat janeuml aktive dhe teuml cilat janeuml duke hyreuml neuml tregun e puneumls

Pyetja e dyteuml qeuml u ishte beumlreuml teuml anketuarve kishte teuml beumlnte me dendurineuml aktuale teuml komunikimit dhe teuml peumlrdorimit eventual teuml gjuheumls serbe Neuml pyetjen Sa shpesh ju bie teuml komunikoni neuml gjuheumln serbe nga numri i peumlrgjithsheumlm i teuml anketuarve 9 teuml anketuar apo 584 janeuml peumlrgjigjur se komunikojneuml pothuajse ccedildo diteuml 7 apo 454 janeuml peumlrgjigjur se komunikojneuml shpesh 37 apo 2402 janeuml peumlrgjigjur se komunikojneuml nganjeumlhereuml po ashtu 37 apo 2402 janeuml peumlrgjigjur se komunikojneuml rralleuml dhe 64 apo 4155 janeuml peumlrgjigjur se nuk komunikojneuml kurreuml Nga keumlto teuml dheumlna veumlrehet qarteuml se numri i atyre qeuml kaneuml komunikim teuml peumlrditsheumlm apo teuml shpeshteuml neuml gjuheumln serbe eumlshteuml shumeuml i vogeumll Neuml mesin e tyre janeuml kryesisht personat qeuml punojneuml neuml organizata ndeumlrkombeumltare si OSBE-ja dhe EULEX-i ku kaneuml bashkeumlpuneumltoreuml e kolegeuml pune teuml nacionalitetit serb punonjeumls neuml Ministrineuml e Financave neuml Departamentin e Buxhetit Komunal qeuml kaneuml kontakt me peumlrfaqeumlsues teuml komunave teuml Kosoveumls me shumiceuml serbe si dhe qytetareuml teuml Rahovecit teuml cileumlt deklarojneuml se serbishtja eumlshteuml gjuheuml qeuml peumlrdoret ende neuml komuneumln e tyre Ndeumlrkaq peumlrseumlri shumica e teuml anketuarve janeuml deklaruar qeuml ose u bie teuml komunikojneuml rralleuml neuml gjuheumln serbe ose kurreuml Kjo deumlshmon qeuml denduria e komunikimit teuml foleumlsve teuml shqipes me foleumls teuml serbishtes eumlshteuml e rralleuml dhe jodometheumlneumlse qeuml paraqet edhe njeuml veumlshtireumlsi peumlr dygjuheumlsineuml shqip-serbisht neuml Kosoveuml

Sa shpesh ju bie teuml komunikoni neuml gjuheumln serbe

pothuajse peumlr ccedildoditeumlshpesh

nganjeumlhereuml

rralleuml

Tabela 2

Njeuml element i reumlndeumlsisheumlm peumlr bilinguizmin eumlshteuml edhe stabiliteti i kontaktit neuml domene teuml ndryshme Domenet e kontaktit siccedil i peumlrshkruan Jo-shua Fishman (1971) mund teuml jeneuml familja rrethi ose fqinjeumlsia shkolla ven-di i puneumls administrata institucionet e kultit etj Neuml teuml kaluareumln bilinguizmi shqip-serbisht ka qeneuml i pranisheumlm pothuajse neuml teuml gjitha domenet qeuml i peumlrshkruan Fishmani Kontaktet midis foleumlsve teuml shqipes dhe serbishtes kaneuml mundur teuml ndodhin neuml lagje neuml shkolleuml a neuml fakultet neuml vendin e puneumls e kudo tjeteumlr Kjo peumlr faktin qeuml siccedil u tha meuml lart foleumlsit e shqipes dhe teuml ser-bishtes para vitit 1990 kaneuml peumlrbeumlreuml njeuml bashkeumlsi komunikuese Megjithateuml ndryshimet demografike dhe leumlvizjet e popullsiseuml qeuml kaneuml ndodhur si dhe pasojat e lufteumls kaneuml ndikuar qeuml shumica e domeneve teuml kontaktit midis fo-leumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes teuml shuhen

Peumlr keumlteuml arsye pyetja tjeteumlr qeuml u kemi parashtruar teuml anketuarve ka pasur teuml beumljeuml me kontaktet eventuale midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml ser-bishtes neuml lagje dhe neuml vendin e puneumls apo teuml studimeve Keumlshtu neuml pyetjen Neuml lagjen neuml teuml cileumln jetoni a keni kontakt me foleumls teuml serbishtes veteumlm 3 persona apo 194 janeuml peumlrgjigjur qeuml kaneuml kontakt teuml peumlrditsheumlm 18 apo 1168 janeuml deklaruar se kaneuml kontakt nganjeumlhereuml 34 apo 2207 janeuml shprehur se shumeuml rralleuml kaneuml kontakt me foleumls teuml serbishtes 62 apo 4025 kaneuml deklaruar se pothuajse asnjeumlhereuml nuk kaneuml kontakt ndeumlrkaq 37 apo 2402 janeuml shprehur se neuml teuml kaluareumln kaneuml pasur kontakte me foleumls teuml serbishtes por qeuml nuk kaneuml meuml kontakt neuml lagjet e tyre

Neuml lagjen neuml teuml cileumln jetoni a keni kontakt me foleumls teuml serbishtespo kam kontakt teuml peumlrditsheumlm

kam kontakt nganjeumlhereuml

shumeuml rralleuml

pothuajse asnjeumlhereuml

kam pasur kontakte peumlrpara porjo meuml

Tabela 3

Keumlto teuml dheumlna deumlshmojneuml se kontakti midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes neuml njeuml domen teuml tilleuml siccedil eumlshteuml lagja apo fqinjeumlsia

eumlshteuml shumeuml i rralleuml Sigurisht migrimet e popullsiseuml fillimisht i po-pullsiseuml shqiptare gjateuml viteve 1990-2000 dhe pastaj i popullsiseuml serbe pas vitit 2000 ka ndikuar drejtpeumlrdrejt qeuml struktura etnike e popullsiseuml neuml zonat urbane por edhe ato rurale teuml ndryshojeuml Peumlr keumlteuml arsye eumlsh-teuml e qarteuml qeuml lagja apo fqinjeumlsia mund teuml konsiderohet si domen i rralleuml i kontaktit midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes

Teuml njeumljtat rezultate pak a shumeuml dalin edhe sa i peumlrket kontaktit neuml domene teuml tilla si institucioni arsimor ose vendi i puneumls Neuml pyetjen Neuml vendin e puneumls neuml teuml cilin punoni apo neuml vendin ku studioni a keni kontakt me foleumls teuml serbishtes 13 teuml anketuar apo 884 janeuml deklaruar se kaneuml kontakt teuml peumlrditsheumlm Keumltu hyjneuml kryesisht personat teuml cileumlt janeuml deklaruar se punojneuml neuml EULEX dhe OSBE dhe neuml institucione qeveritare qeuml kaneuml kontakt teuml peumlrditsheumlm me peumlrfaqeumlsues teuml komunave me shumiceuml serbe teuml Kosoveumls 20 teuml anketuar apo 1298 janeuml deklaruar se kaneuml kontakt nga-njeumlhereuml 25 ose 1623 janeuml deklaruar se shumeuml rralleuml kaneuml kontakt 82 ose 5324 kaneuml theksuar se nuk kaneuml kontakt pothuajse asnjeumlhereuml dhe 14 per-sona ose 909 janeuml deklaruar se kaneuml pasur kontakte peumlrpara por jo meuml Nga keumlto teuml dheumlna del qarteuml se edhe domenet e tilla si institucionet arsimore e vendi i puneumls meuml nuk mund teuml konsiderohen si domene teuml zakonshme e teuml qeumlndrueshme teuml kontaktit midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes

Duke pasur parasysh faktin qeuml pikeumlrisht domenet kryesore si lagja dhe fqinjeumlsia dhe institucionet arsimore dhe vendi i puneumls nuk mund teuml konsiderohen meuml si vatra teuml dygjuheumlsiseuml eumlshteuml e qarteuml se dygjuheumlsia shqip-serbisht neuml Kosoveuml eumlshteuml reduktuar ndjesheumlm peumlr teuml mos theumlneuml eumlshteuml shuar fare Mungesa e kontakti neuml domenet meuml teuml zakonshme ndikon drejtpeumlr-drejt neuml rrjedhat dhe neuml reduktimin e dygjuheumlsiseuml

Neuml vendin e puneumls neuml teuml cilin punoni apo neuml vendin ku studioni a keni kontakt me foleumls teuml

serbishtes po kam kontakt teumlpeumlrditsheumlm

kam kontaktnganjeumlhereuml

shumeuml rralleuml

Tabela 4

Dy pyetjet e fundit teuml anketeumls soneuml kishin teuml beumlnin me qeumlndri-met e foleumlsve teuml shqipes lidhur me komunikimin me foleumls teuml serbishtes dhe qeumlndrimet ndaj gjuheumls serbe neuml peumlrgjitheumlsi Neuml pyetjen hipotetike Neumlse do teuml takoheshit me ndonjeuml person qeuml e ka gjuheuml amtare ser-bishten me ccedilfareuml gjuhe do teuml komunikonit me teuml kemi marreuml keumlto peumlrgjigje 22 teuml anketuar ose 1428 janeuml peumlrgjigjur se do teuml komu-nikonin neuml gjuheumln serbe 67 ose 4350 janeuml shprehur qartazi se do teuml komunikonin neuml gjuheumln shqipe dhe se presin qeuml edhe bash-keumlbiseduesi teuml flaseuml shqip 53 ose 3441 kaneuml theumlneuml se do teuml komu-nikonin neuml gjuheuml angleze ose ndonjeuml gjuheuml tjeteumlr pra me njeuml lingua franca ndeumlrkaq 12 ose 779 janeuml shprehur kundeumlr komunikimit duke u deklaruar se nuk do teuml komunikonin fare Nga peumlrgjigjet e meumlsipeumlrme veumlrehet qarteuml se shumica deumlrmuese janeuml shprehur se nuk do teuml komunikonin neuml gjuheumln serbe gjeuml qeuml tregon se serbishtja e ka humbur dominimin e dikursheumlm teuml cilin e ka pasur neuml rastet e komu-nikimit midis foleumlsve shqiptareuml dhe serbe Kjo humbje e dominimin eumlshteuml sigurisht rezultat i pasojave teuml lufteumls i ndryshimit teuml rrethanave politike e kulturore dhe i rritjes seuml prestigjit teuml shqipes

Neumlse do teuml takoheshit me ndonjeuml person qeuml e ka gjuheuml amtare serbishten me ccedilfareuml gjuhe do teuml

komunikonit me teuml

do teuml komunikoja neuml gjuheumlnserbe

do teuml komunikoja neuml gjuheumlnshqipe dhe pres qeuml edhebashkeumlbiseduesi teuml flaseuml shqipdo teuml komunikoja neuml gjuheumlnangleze apo neuml ndonjeuml gjuheumltjeteumlr teuml huajnuk do teuml komunikoja fare

Tabela 5

Seuml fundi neuml pyetjen konkrete Ccedilfareuml mendimi keni peumlr gjuheumln serbe veteumlm 7 teuml anketuar ose 454 kaneuml deklaruar se u peumllqen

shumeuml dhe se kaneuml deumlshireuml ta flasin 16 ose 1038 janeuml shprehur se u peumllqen serbishtja por qeuml nuk dineuml ta flasin dhe qeuml do teuml donin ta meumlsonin ndeumlrkaq shumica meuml e madhe 95 teuml anketuar ose 6168 janeuml deklaruar indiferent duke theksuar se nuk kaneuml ndonjeuml mendim peumlr serbishten Njeuml pjeseuml e teuml anketuarve 21 teuml anketuar ose 1363 janeuml shprehur se nuk u peumllqen gjuha serbe ndeumlrkaq 15 teuml anketuar ose 974 kaneuml pasur qeumlndrim krejt negativ ndaj serbishtes duke u shprehur se nuk u peumllqen aspak dhe se nuk do teuml donin ta meumlsonin kurreuml Edhe keumlto qeumlndrime teuml shprehura peumlr gjuheumln serbe qofteuml qeumln-drimet indiferente qofteuml negative ndaj serbishtes deumlshmojneuml se men-dimet e shqipfoleumlsve ndaj serbishtes kaneuml ndryshuar si pasojeuml e lufteumls por edhe e ndryshimit teuml rrethanave politike

Ccedilfareuml mendimi keni peumlr gjuheumln serbe

meuml peumllqen shumeuml dhe kamdeumlshireuml ta flas

meuml peumllqen por nuk di ta flas dhedo teuml doja ta meumlsoja

nuk kam ndonjeuml mendim jamindiferent

nuk meuml peumllqen

nuk meuml peumllqen aspak dhe nukdo teuml doja ta meumlsoja kurreuml

Tabela 6

Duke peumlrmbledhur rezultatet qeuml u diskutuan keumltu mund teuml konstatohet se niveli i atyre qeuml e flasin gjuheumln serbe ka reumlneuml ndjesheumlm sidomos te brezat e rinj Brezat qeuml po vijneuml sidomos ata teuml lindur pas vitit 1999 do ta njohin edhe meuml pak keumlteuml gjuheuml Edhe denduria e kontaktit dhe komunikimit ka reumlneuml ndjesheumlm pothuajse neuml teuml gjitha vatrat e kontaktit Meuml tej shqiptareumlt meuml nuk janeuml teuml detyruar qeuml neumln trysnineuml e pushtetit teuml huaj ta peumlrdorin gjuheumln serbe neuml komunikim me serbeumlt Teuml dheumlnat e anketimit tregojneuml qeuml ata nuk do trsquoi iknin komu-nikimit me serbeuml por neuml rastet e tilla janeuml teuml prireuml ta peumlrdorin ose gjuheumln e tyre ose anglishten si lingua franca Edhe motivi peumlr ta meuml-suar gjuheumln serbe ka reumlneuml ploteumlsisht Ndoneumlse paragjykimet krejteumlsisht

negative peumlr gjuheumln serbe nuk janeuml aq teuml theksuara nxitja peumlr ta meuml-suar ateuml nuk ekziston meuml

Njeuml problem tjeteumlr qeuml eumlshteuml identifikuar gjateuml anketimit eumlshteuml edhe mungesa e peumlrkthyesve Disa teuml anketuar qeuml punojneuml neuml institu-cionet qeveritare teuml Kosoveumls (Ministria e Financave) kaneuml deklaruar se mungesa e peumlrkthyesve eumlshteuml shumeuml e theksuar Kjo sigurisht shkak-ton probleme neuml zbatimin e dygjuheumlsiseuml edhe neuml rrafshin institucional zyrtar qeuml mbase mbetet domeni i veteumlm i kontaktit meuml teuml shpeshteuml midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes

Neuml fund teuml peumlrmendim edhe njeuml element tjeteumlr qeuml ka ndikim neuml rrjedhat e dygjuheumlsiseuml shqip-serbisht Ky element ka teuml beumljeuml me ndryshimin e kahut teuml kontaktit dhe teuml komunikimit teuml foleumlsve teuml shqi-pes neuml Kosoveuml Neumlse neuml teuml kaluareumln shqiptareumlt e Kosoveumls duke qeneuml pjeseuml e ish-Jugosllaviseuml jo me deumlshireumln e tyre kishim meuml tepeumlr komu-nikim me foleumls teuml gjuheumlve sllavo-jugore sot situata ka ndryshuar krej-teumlsisht Kahu i kontaktit dhe i komunikimit eumlshteuml kthyer drejt Shqipeuml-riseuml Integrimi shqiptar po eceumln me hapa teuml peumlrshpejtuar Raportet po-litike infrastruktura e peumlrmireumlsuar teknologjia informative dhe mediat janeuml duke pasur ndikim teuml fuqisheumlm neuml afrimin dhe neuml komunikimin ndeumlrshqiptar Kjo po ndikon qeuml shqiptareumlt e Kosoveumls teuml mos keneuml shu-meuml nevojeuml peumlr kontakt me Serbineuml gjeuml qeuml ndikon neuml uljen e komu-nikimit

Peumlrfundime

Politika gjuheumlsore qeuml ka ndjekur shoqeumlria dhe institucionet e Kosoveumls eumlshteuml sigurisht politikeuml progresive qeuml shkon peumlrtej standar-deve meuml teuml larta teuml Bashkimit Europian dhe standardeve teuml tjera teuml peumlr-shkruara neuml dokumentet e ndryshme ndeumlrkombeumltare teuml cilat rregu-llojneuml ccedileumlshtjet e politikave dhe teuml planifikim gjuheumlsor Njeuml politikeuml e tilleuml eumlshteuml sanksionuar edhe neuml planifikimin e statusit teuml gjuheumlve neuml

Kosoveuml ku gjuheumls serbe e cila ka meuml pak se 10 foleumls burimoreuml neuml Kosoveuml i eumlshteuml dheumlneuml statusi i gjuheumls zyrtare

Megjithateuml zbatimi i keumlsaj politike gjuheumlsore eumlshteuml neuml shpeumlr-puthje me realitetin neuml terren dhe i ka veumlshtireumlsiteuml e veta reale Keumlto veumlshtireumlsi kaneuml teuml beumljneuml me reumlnin e nxeumlnies seuml gjuheumls serbe dhe me reduktimin e denduriseuml seuml komunikimit dhe teuml domeneve teuml kontaktit

Po ashtu problem tjeteumlr paraqet edhe mungesa e stimulimit te shqip-tareumlt qeuml peumlrbeumljneuml shumiceumln e banoreumlve teuml Kosoveumls peumlr ta nxeumlneuml dhe peumlr ta peumlrdorur gjuheumln serbe

Neuml aneumln tjeteumlr mund teuml supozojmeuml se probleme pak a shumeuml teuml ngjashme ka edhe te serbeumlt Humbja e privilegjeve teuml kaluara sedra e prekur dhe paragjykimet negative ndikojneuml qeuml edhe ata teuml mos e meuml-sojneuml dhe teuml mos e peumlrdorin shqipen Megjithateuml duket qeuml rrethanat e reja politike dhe ekzistenciale neuml Kosoveuml do teuml keneuml ndikim teuml fuqi-sheumlm qeuml tek ata qeuml teuml fillojneuml ta meumlsojneuml dhe ta peumlrdorin gjuheumln shqi-pe Si rrjedhojeuml e keumlsaj zhvillimi meuml i pritsheumlm eumlshteuml qeuml bilinguizmi asimetrik qeuml ka ekzistuar dikur neuml Kosoveuml do teuml ndeumlrrojeuml kahun Serbeumlt do teuml jeneuml teuml detyruar ta meumlsojneuml shumeuml meuml tepeumlr shqipen ndeumlrkaq shqiptareumlt do teuml jeneuml neuml situateuml qeuml sa meuml pak ta njohin dhe ta peumlrdorin serbishten Kriteri demografik do teuml jeteuml vendimtar neuml peumlr-caktimin e drejtimit teuml zhvillimit teuml dygjuheumlsiseuml Prandaj mendojmeuml qeuml do teuml ishte me interes qeuml shoqeumlria dhe institucionet e Kosoveumls teuml gjejneuml meumlnyra peumlr ta nxitur dhe peumlr ta stimuluar meumlsimin e gjuheumls shqipes te serbeumlt

Neuml fund teuml shtojmeuml se fqinjeumlsia dhe komunikimi i paevituesheumlm ekonomik me boteumln sllave do teuml jeneuml gjithnjeuml njeuml motiv peumlr shqiptareumlt peumlr ta meumlsuar serbishten por njeuml gjeuml e tilleuml do teuml beumlhet neuml bazeuml teuml vullnetit teuml mireuml e jo neuml bazeuml teuml detyrimit Edhe peumlrparimi dhe risiteuml neuml fusheumln e teknologjiseuml seuml informacionit do teuml mund teuml keneuml ndikim pozitiv neuml komunikim Softuereumlt e peumlrkthimit si Google Translation dita-diteumls po peumlrmireumlsohen dhe po beumljneuml teuml mundur peumlrkthim sa meuml teuml sakteuml neuml teuml gjitha gjuheumlt e boteumls rrjedhimisht edhe neuml shqipe dhe serbishte Peumlrkundeumlr faktit qeuml faktori njeri mbetet vendimtar avancimi i teknologjiseuml megjithateuml do ta lehteumlsojeuml neuml njeuml maseuml komunikimin

Neuml peumlrmbyllje teuml theksojmeuml se peumlrmireumlsimi eventual i raporteve politike midis shqiptareumlve dhe serbeumlve do teuml keteuml ndikim neuml relaksimin e kontakteve dhe teuml ndeumlrkomunikimit dhe mbase do teuml jeteuml nxitje peumlr njohjen reciproke teuml gjuheumlve Heqja e paragjykimeve ndaj gjuheumls eumlshteuml sigurisht pikeumlnisja e pareuml neuml keumlteuml drejtim

Literatura

Fishman Joshua (1971) Raporti neuml mes mikrosociolinguistikeumls dhe makrosocio-linguistikeumls neuml studimin kush flet cileumln gjuheuml me keumlnd dhe kur neuml Sociolinguistics Edited by JB Pride and J Holmes Penguin Books First Published 1972 shih edhe te Vesel Nuhiu Ndikimet ndeumlrgjuheumlsore Rilindja Prishtineuml 1990 f 181-209

Freudenstein Reinhold (1999) Bilingualism language policy and the Europena Union Content made available by Georgetown University Press Digital George-town and the Department of Languages and Linguistics neuml Internet httpdigitalgeorgetownedugurt1999gurt_1999_26pdf qasja peumlr heteuml teuml fundit meuml 19 mars 2009

Friedman Victor A (2007) Language Politics and Language Policies in the Contemporary Western Balkans Infinitives Turkisms and EUrolinguistics EES Noon Discussion on April 18 2007 The following is a summary of his presentation Meeting Report 337 neuml Internet wwwwilsoncenterorgtopicspubsMR337Friedmandoc qasja peumlr hereuml teuml fundit 20 mars 2009

Gal Susan (2006) Migration Minorities and Multilingualism Language Ideologies in Europe Language Ideologies Policies and Practices Edited by Clair Mar-Molinero and Patrick StevensonFirst Published by Palgrave Macmillian Houndmills Basingstoke

Ismajli Rexhep (1989) Albanski jezik u Jugosllaviji Zbornik - Kosovo - Srbija - Jugolavija Ljubljana Maj

Ismajli Rexhep (1991) Gjuheuml dhe etni Rilindja Prishtineuml Ismajli Rexhep (1998) Neuml gjuheuml dhe peumlr gjuheuml Dukagjini Pejeuml Ismajli Rexhep (2003) Standarde dhe identitete Dukagjini Pejeuml Kostallari Androkli (1984) Gjuha letrare kombeumltare shqipe dhe epoka joneuml Gjuha

letrare kombeumltare shqipe dhe epoka joneuml (Materiale teuml Konferenceumls shkencore teuml mbajtur neuml Tiraneuml meuml 7-8 dhjetor 1984) Tiraneuml 1988

Kushtetuta e Krahineumls Socialiste Autonome teuml Kosoveumls Rilindja Prishtineuml 1974 Kushtetuta e Republikeumls seuml Kosoveumls (2005) Akte teuml Kuvendit teuml Republikeumls seuml

Kosoveumls ASHAK Prishtineuml Mackey William F (1989) Determining the Status and Function of Languages in

Multinational Societies Status and Function of Languages and Language Varieties Walter de Gruyter Berlin ndash New York

Munishi Shkumbin (2006) Gjuha standarde shqipe neuml Kosoveuml dhe drejtimet e zhvillimit teuml saj disertacion i doktorateumls Universiteti i Prishtineumls Prishtineuml

Munishi Shkumbin (2009) Barazia e gjuheumlve neuml Kosoveuml dhe perspektiva evropiane 1 Uluslararasi Balkanlarda Tarih ve Kuumlltuumlr Kongresi Bildirler Kitabi (Kongresi I Ndeumlrkombeumltar Ballkanik) 10-16 Mayis 2009 Kosova Priştine (shih edhe neuml Internet httpwwwlinguasocioblogspotcom)

Munishi Shkumbin (2010) Planifikimi i statusit teuml gjuheumlve neuml Kosoveuml Pozita e sotme e gjuheumls shqipe neuml Mal teuml Zi neuml krahasim me ateuml neuml peumlrgjitheumlsi (sesion shkencor i organizuar meuml 19122010 neuml Ulqin ndash Mali i Zi) Art Club Ulqin Mali i Zi 2010 (shih edhe neuml Internet httpwwwlinguasocioblogspotcom)

Munishi Shkumbin (2010) Konfliktet dhe kontaktet gjuheumlsore Seminari Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare 29 Prishtineuml 2010 shih edhe neuml Internet httpwwwlinguasocioblogspotcom)

Thomason Sara G (2001) Language Contact ndash an introduction Georgetown University Press

Haxhi SHABANI Ulqin

NDIKIMI I GJUHEumlS MALAZEZE NEuml EMRAT DHE MBIEMRAT E NJEREumlZVE

Abstrakt

Neuml keumlteuml kumteseuml trajtohet prirja e peumlrdorimit teuml disa varianteve teuml emrave dhe mbiemrave teuml njereumlzve te shqiptareumlt neuml Malin e Zi Sipas keumlsaj prirjeje shqipfoleumlsit neuml Malin e Zi emrat dhe mbiemrat e tyre njeuml pjeseuml e konsiderueshme i peumlrdorin neuml dy variante hereuml-hereuml edhe neuml tri Variantet dalin sipas keumltij modeli Peumlr emrin Gjergj Gjoko e Gjorgje peumlr mbiemrin Resulbegu-Resulbegoviq Kjo dukuri neuml bazeuml teuml veumlzhgimeve teuml intervistave dhe teuml anketave beumlreuml neuml terren del se eumlshteuml meuml e peumlrhapur neuml pjeseumlt urbane teuml shqipfoleumlsve (Ulqin e Tuz) por nuk peumlrjashtohet as neuml pjeseumlt rurale

Neuml kumteseuml vihen neuml dukje dhe arsyet e funksionimit teuml disa varianteve Njeuml nga keumlto eumlshteuml ldquonevojardquo e foleumlsve peumlr fshehjen e identitetit kombeumltar gjuheumlsor e fetar duke peumlrdorur emra asnjaneumls

Subjektet shqiptare teuml feseuml katolike neuml Malin e Zi shumica e ty-re kaneuml neuml peumlrdorim tre emra Vareumlsisht nga ata qeuml i theumlrrasin kaneuml neuml shfryteumlzim tre emra teuml ndrysheumlm P sh subjektin me emrin Pjeteumlr rrethi familjar e theumlrret me keumlteuml emeumlr ai i mjedist ku jeton Pero kurse serbishtfoleumlsit e quajneuml Petar siccedil eumlshteuml neuml teuml shumteumln e rasteve edhe i regjistruar neuml dokumentet e indentifikimit Apo sipas teuml njeumljtit model kemi emrin Gjergj- Gjoko Gjorgje

Subjektet shqiptare teuml feseuml islame zakonisht kaneuml dy emra neuml peumlrdorim I pari eumlshteuml ai qeuml e peumlrdor rrethi familjar i tij dhe ai peumlr vete P sh Ragipi peumlr rrethin familjar dhe nga teuml afeumlrmit e vet quhet Gipi ose Gipo Varianti eumlshteuml meuml peumlrkeumldheleumlsi kurse i dyti variant peumlrdoret meuml shumeuml nga njeuml rreth meuml i gjereuml Shembujt e tjereuml Emri Shyqyri neuml certifikateumln e diteumllindjes seuml keumltij personi pothuajse rregullisht eumlshteuml i shkruar Shuqurija Neuml mjedisin familjar dhe nga teuml afeumlrmit teuml njohurit kolegeumlt e miqteuml keumlteuml person e quajneuml Ccedilulo Apo Fuadin-Pati apo Fulo Xhaudetin-Xhudo Ndryshimi i emrit neuml peumlrdorim nganjeumlhereuml nga ai zyrtar eumlshteuml aq i madh saqeuml nuk ka ndonjeuml lidhje logjike me emrin bazeuml Ky lloj transformim i emrit faktikisht neuml njeuml emeumlr tjeteumlr ka

bazeumln neuml ndeumlrdijen e subjekteve shqiptare peumlr teuml fshehur identitetin kombeumltar gjuheumlsor e fetar peumlrmes njeuml emri ldquoneutralrdquo Kush mund ta di me siguri se cilit identitet kombeumltar gjuheumlsor e fetar i peumlrkasin emrat neuml peumlrdorim teuml peumlrditsheumlm si Ccedilulo Pati e Xhudo

Se ndikimi i gjuheumls malazeze eumlshteuml i duksheumlm neuml sistemin emeuml-ror teuml emrave teuml peumlrveccedileumlm veumlrehet edhe neuml faktin se eumlshteuml mjaft e zakonshme emeumlroro-thirrorja e tipit ku je profesore ose o Naile (peumlr emrin e gjiniseuml mashkullore)

Ka edhe raste kur subjekte teuml caktuara shqiptare neuml jeteumln e peumlr-ditshme vareumlsisht nga fakti se kujt u drejtohet peumlrdorin dy mbiemra P sh Resulbegoviq-Resulbegu Bisha-Bisheviq Peumlrdorimi e ka bazeumln neuml kontekstin gjuheumlsor e etnik Neumlse personi identifikohet dhe merr pjeseuml neuml komunikim me serbishtfoleumlsit ateumlhereuml ai rregullisht peumlrdor variantin me -iq kurse neuml komunikim me shqipfoleumlsit varinatin pa ndashiq Ccedileumlshtja e peumlrdorimit teuml shumeuml emrave peumlr teuml njeumljtin njeri eumlshteuml bazuar neuml veumlzhgimin individual kurse anketa1 e zhvilluar peumlr keumlteuml problem veumlrteton kryesisht pohimet e sjella duke e relativizuar ndonjeuml nga ata

Janeuml anketuar njeumlzet foleumls neuml bazeuml teuml ekzemplarit teuml rasteumlsisheumlm

Nga teuml gjitheuml teuml anketuarit teuml gjitheuml janeuml shprehur se emri i tyre ka seuml paku nga dy variente varianti i pareuml eumlshteuml ashtu si e ka teuml shkruar neuml do-kumentetet personale dhe tjetrin neuml peumlrkeumldheli teuml cilin zakonisht e peumlrdorin familja dhe teuml afeumlrmit e tjereuml Dhe njeuml neumlnvariant tjeteumlr qeuml eumlshteuml faktikisht emri i shkurtuar por me mbareseuml teuml natyreumls seuml gjuheumls serbe Si psh Za-mira-Mina apo Hasene-Sene-Sena Ka raste edhe kur njeuml person ka tri va-riante teuml emrit neuml peumlrdorim vareumlsisht se kush e theumlrret Konkretisht personi qeuml ka emrin Shyqyri teuml afeumlrmit e theumlrrasin Shyqo joshqiptareumlt Shuqo (Ccedilulo) kurse neuml dokumentet zyrtare e ka teuml regjistruar Šućurija Keumlshtu nga teuml anketuarit qeuml mbiemrin e kaneuml me viq iq-8 sish neuml pyetjen se pse se kaneuml hequr mbareseumln sllave nga mbiemri peumlrveccedil njeuml teuml reje qeuml ka theumlneuml se eumlshteuml puneuml qeuml duhet ta zgjidhin prindeumlrit kaneuml dheumlneuml peumlrgjigjet keumlshtu meuml peumllqen nuk meuml pengon sdua ta heq meuml peumllqen nuk e kaneuml ndeumlrruar teuml pareumlt e mi Keumlto peumlrgjigje teuml japin teuml kuptosh se ata qeuml i mbajneuml mbiemrat me viq apo iq jo veteumlm qeuml janeuml teuml keumlnaqur me mbiemrat e tyre joshqiptareuml por neuml peumlrgjigjet e tyre manifestojneuml edhe njeuml ashpeumlrsi mohuese ndaj

1 Shiko anketeumln Teuml njeumljtit njereumlz me emra dhe mbiemra teuml ndrysheumlm neuml sythin

Shtojceuml f 147

pyetjes peumlr arsyen se pse nuk e kaneuml ndryshuar mbiemrin Teuml tjereumlt kaneuml mbiemra shqiptareuml si psh Murati Katana Hidri Lazoja Shkreli Por duhet pohuar se me ndonjeuml peumlrjashtim emrat nuk janeuml teuml shkruar me alfa-betin shqip por me ateuml latin kurse ka raste teuml ralla edhe me ciriliceuml2 Dhe pyetja tjeteumlr e keumlsaj ankete ka qeneuml se a u prezentohen me mbiemrin e njeumljteuml si shqiptareumlve e malazezeumlve apo me variente mbiemrash shqipta-reumlve pa viq iq kurse malazezeumlve me ta Peumlrgjigjet e anketeumls janeuml se u prezentohen njeumlsoj Por realiteti deumlshmon se ka edhe raste kur i njeumljti per-son qeuml ka prirje peumlr tu treguar me peumlrkateumlsi dyshe zakonisht me mbiemrin zyrtar me viq ose iq peumlr opinionin shqiptar teuml prezentohet pa keumlteuml mbareseuml si p sh Resubegović-Resulbegu

Si ilustrim i puneumls neuml terren po jap edhe modelin e anketeumls teuml ci-leumln e kam peumlrdorur

2 Ombdusmani neuml Malin e Zi neuml keumlteuml drejtim iu eumlshteuml drejtuar Ministriseuml seuml Puneumlve

teuml Brendshme neuml Malin e Zi qeuml shqiptareumlve ti u mundeumlsojeuml peumlrdorimin e gjuheumls shqipe neuml dokumentet e tyre personale

Anketa Teuml njeumljtit njereumlz me emra e mbiemra teuml ndrysheumlm Gjinia _____________ Mosha _____________ Kombi _____________ Feja _____________ Profesioni ______________ 1Si e ke emrin ________________________ a) Si teuml theumlrret neumlna ___________________ b) Si teuml theumlrret babai c) Si teuml theumlrret bashkeumlshorti (ja) _________ ccedil) Si teuml theumlrret shoqeumlria_________________ d) Si teuml theumlrrasin shqiptareumlt ___________ dh) Si teuml theumlrrasin malazezeumlt ___________ e) Si e ke emrin e regjistruar neuml leteumlrnjoftim (shkruaje neuml origjinal) _____________________________ 2 Si e ke mbiemrin_____________________ 3 Neumlse e ke me viq apo me iq a u prezentohesh njeumlsoj shqiptareumlve dhe ma-lazezeumlve a) Shqiptareumlve dhe malazezeumlve njeumlsoj b) Malazezeumlve me viq iq shqiptareumlve pa teuml c) Tjeteumlr _______________________________ 4 Neumlse e ke me viq iq pse nuk e ndyshuar deri tash Shkruaj pse ___________________________

Martin SUROVČAacuteK Masarykova univerzita Brno

MALLKIMI SI CcedilEumlSHTJE E FRAZEOLOGJISEuml BALLKANIKE

Abstrakt Mallkimi paraqet njeuml ccedileumlshtje teuml veccedilanteuml etnolinguistike e cila mund teuml trajto-

het edhe nga aspekti i frazeologjiseuml ballkanike pasi vihen neuml dukje disa tipare teuml peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve ballkanike Neuml kumteseuml krahasohen shembuj nga shqipja greqishtja bullgarishtja maqedonishtja serbishtja dhe rumanishtja Trajtohen fak-toreumlt jashteumlgjuheumlsoreuml si dhe mjetet gramatikore neuml frazat e mallkimit ndeumlrsa tema thelbeumlsore eumlshteuml klasifikimi kuptimor i mallkimeve sipas deumlmit qeuml kaneuml peumlr teuml shkaktuar Mallkimet i kam ndareuml neuml keumlto grupe I mallkime teuml peumlrgjithshme II tanatoboli (mallkime qeuml shkaktojneuml vdekjen) III mallkime qeuml shkaktojneuml peumlsim pas vdekjes IV Mallkime qeuml shkaktojneuml seumlmundje V mallkime qeuml shkaktojneuml humbjen e proneumls VI mallkime qeuml shkaktojneuml prapeumlsi VII mallkimet qeuml ndikojneuml mbi aneumltareumlt e familjes Neuml secilin prej grupeve teuml sipeumlrsheumlnuara gjejmeuml raste qeuml njeumlra frazeuml i peumlrgjigjet tjetreumls fjaleuml me fjaleuml ose teuml pakteumln kaneuml teuml njeumljtin kuptim

Antropologjia e peumlrcakton mallkimin (serb maq bullg клетва gr κατάρα rum blestem) si theumlnie bazuar neuml magji me shqiptimin e seuml cileumls njeuml objekt (person shoqeumlri kafsheuml formim natyror etj) beumlhet i mallkuar ndash do teuml keteuml fat teuml keq ose do teuml shkateumlrrohet etj Ndryshe nga meumlsyshi pra thelbi i mallkimit eumlshteuml besim neuml ndikimin magjik teuml fja-leumls Si motiv i shpeshteuml haset neumlpeumlr gojeumldheumlna peumlrralla si dhe keumlngeuml popullore Mallkimi neuml konceptim teuml shkenceumls letrare ccedileke i takon le-teumlrsiseuml gojore dhe vihet krahas teuml ashtuquajturave lloje teuml shkurtra fol-klorike si fjaleuml e urteuml gjeumlegjeumlzeuml e keumlshtu me radheuml Hulumtuesit serbeuml e karakterizojneuml me termin bdquolloj apelativrdquo ndeumlrsa kroateumlt e peumlrcaktoj-neuml si bdquoformeuml retorikerdquo si psh peumlrsheumlndetje Duhet theksuar se neuml ven-det e Ballkanit u krijua njeuml numeumlr i konsideruesheumlm i antologjive teuml leteumlrsiseuml popullore dhe disa monografi kushtuar mallkimeve nga teuml cilat u mblodh pjeseumlrisht materiali i keumlsaj kumtese

Gjuheumlt ballkanike kaneuml njeuml fond jashteumlzakonisht teuml pasur mallki-mesh neuml teuml cilat pasqyrohet fantazia e popujve ballkanikeuml Peumlr shem-bull gjuheumltarja bullgare Lilija Krumova-Cetkova ka hulumtuar mble-dhje teuml leteumlrsiseuml popullore bullgare qeuml nga shek IXX dhe ka numeumlruar

neuml bullgarishten gjithsej rreth 2 500 mallkime trefish meuml shumeuml se nu-mri i urimeve Ky korpus i madh mund teuml klasifikohet sipas disa pa-rimeve Sipas marreumlsit dallohen mallkimet individuale dhe kolektive qeuml u peumlrkasin grupeve teuml individeumlve madje fshatrave teuml teumlra Sipas deumlrguesit dallohen mallkimet profesionale qeuml peumlrdoren mes peumlrfaqeuml-suesve teuml njeuml profesioni teuml caktuar (bullg Късмет да имаш толкова колкото вода в рибарска мрежа Paccedil fat sa ka ujeuml neuml rrjeteuml pesh-kimi) mallkimet e lypeumlsve (serb Убило те парче хлеба Teuml vrafteuml copa e bukeumls) ose mallkimet e teuml veve

Nga meuml teuml reumlndat konsiderohen mallkimet e neumlneumls teuml babait ose teuml nunit teuml cilat sipas besimit teuml popullit peumlrmbushen gjithmoneuml Pasojat e keumltyre mallkimeve kalojneuml shumeuml veumlshtireuml madje ato kaneuml forceuml peumlr teuml deumlnuar personin dhe pasardheumlsit e tij deri neuml brezin e neumln-teuml ccedilka thoteuml edhe fjala e urteuml bullgare Бащина и майчина клетва стига до девета рода Mallkimi i babait dhe i neumlneumls shkon deri neuml brezin e neumlnteuml Nuni konsiderohet te popujt e krishtereuml teuml Ballkanit si ndeumlrmjeteumls mes famullit dhe Zotit peumlrkateumlsisht mes boteumls seuml gjalleumlve dhe asaj teuml vdekurve prandaj i takon afteumlsia teuml ndikojeuml mbi fatin e famullit teuml vet Sidoqofteuml neuml besimin e popullit ekzistojneuml mjetet mbroj-teumlse qeuml i neutralizojneuml pasojat e reumlnda teuml mallkimit Peumlr mos ta mallkuar pa-dashur feumlmijeumln e saj neumlna mban unazeumln ose shqipton njeuml theumlnie apo-tropaike serb Боже опрости ми грешној Meuml fal mua meumlkatares o Zot Neuml qofteuml se neumlna deumlshiron teuml bdquopranohetrdquo mallkimi i saj e heq unazeumln Po edhe babai kur mallkon qeumlllimisht e heq kapeleumln e tij Edhe i mallkuari mund teuml mbrohet me ndonjeuml theumlnie apotropaike (gr απευχή) shq Hu-dheumlr gr Φτού φτού φτού σκόρδα po ashtu Μακριά από μας Larg nesh Αϊ χάσου Zhduku more etj

Mallkimi mund teuml shoqeumlrohet me shprehje teuml ndryshme joverbale ndash gjunjeumlzim mimikeuml teuml veccedilanteuml ose gjest fyes si peumlr shembull bdquomunxardquo te grekeumlt (μούντζα ndoshta nga persishtja) ndash gjest me gishteumlrinjteuml e doreumls seuml shtrireuml Supozohet se munxa del nga zakoni bizantin teuml prekin me doreuml teuml pluhurosur fytyreumln e njeuml njeriu teuml deumlnuar ose nga zakoni turk trsquoi sheumlnojneuml shteumlpiteuml publike me doreuml teuml zhytur neuml katran Kjo fjaleuml depeumlrtoi edhe neuml gjuheumln shqipe (mynxyreuml) me njeuml kuptim tjeteumlr Neuml disa vende teuml Ballkanit zbatohej neuml teuml kaluareumln rituali i anatemeumls i cili eumlshteuml i lidhur ngushteuml me fenomenin e mallkimit Neuml rast se u krye njeuml krim dhe fshatareumlt nuk arriteumln gjateuml ta kapnin shkeleumlsin pleqeumlria beumln thirrje peumlr trsquou takuar neuml vendin e

krimit neuml udheumlkryq ose ndonjeuml vend teuml shenjteumlruar ku fshatareumlt luten peumlr deumlnimin e krimit Pastaj secili prej tyre merr njeuml gur dhe e hedh neuml grum-bull (bullg dhe maq грамада) qeuml rritet gjithnjeuml e meuml shumeuml sepse gureumlt i shtojneuml edhe kalimtareumlt e rastit Neuml kuptim meuml teuml ngushteuml fjala anatema do teuml thoteuml peumlrjashtim nga kisha ortodokse peumlr shkak teuml njeuml krimi teuml reumlndeuml gjateuml teuml cilit thyheshin qirinjteuml dhe shkriheshin neuml katran teuml ngrohteuml

Me kalimin e koheumls mallkimi mori thjesht funksionin shareumls (dmth funksionin e ccedillirimit teuml menjeumlhersheumlm nga inati) ose ngacmues Njeuml transformim llojor meuml i thelleuml ka ndodhur neuml mjedisin serb ku ekzistojneuml mallkimet me kuptim anekdotik psh Дао ти бог дукат од сто ока па нити га могао носити ни трошити већ седео крај њега и просио Teuml dheumlnteuml Zoti njeuml flori njeumlqind okeumlsh qeuml mos ta mbash as ta harxhosh veccedil teuml rrish praneuml tij e teuml lypeumlsh

Duke qeneuml se thelbi i mallkimit eumlshteuml besimi neuml ndikimin magjik teuml fjaleumls mallkimet ruajneuml njeuml struktureuml stereotipe gramatikore qeuml e pasqyron modalitetin e deumlshireumls Keumlshtu folja neuml mallkimin shqip del zakonisht neuml trajteumln e optativit peumlrdorimi i teuml cilit neuml shqipen eumlshteuml kufizuar pothuajse veteumlm neuml frazeologjizma Greqishtja e re dhe pjeseuml-risht rumanishtja e shprehin mallkimin neumlpeumlrmjet lidhores e cila neuml keumlteuml funksion zeumlvendeumlson imperativin mireumlpo neuml mallkimet neuml ruma-nisht haset meuml shumeuml kushtorja Peumlr bullgarishten dhe maqedonishten neuml keumlteuml kontekst janeuml karakteristike ndeumlrtimet me pjeseumlzeumln bdquodardquo qeuml me struktureumln dhe peumlrdorimin e tyre i peumlrgjigjen drejtpeumlrdrejt lidhores neuml greqishten dhe rumanishten kurse ndryshimi midis tyre eumlshteuml pak a shumeuml ccedileumlshtje terminologjike Serbishtja e cila gjithashtu i njeh da-ndeumlrtimet po edhe disa dialekte maqedone i japin peumlrpareumlsi optativit dmth participit vepror teuml seuml shkuareumls teuml pashoqeumlruar me foljen ndih-meumlse jam Peumlrveccedil keumlsaj mallkimi peumlrforcohet shpesh me njeuml sheumlnues ndash neuml serbisht da Bog da neuml maqedonisht да даде Господ neuml greqisht που neuml bullgarisht дано ndash i cili i jep mallkimit ton stereotip Njeuml mun-deumlsi tjeteumlr peumlr ta peumlrforcuar kuptimin e mallkimit eumlshteuml antifrazeuml ndash fillimisht jepet njeuml urdheumlr i cili neuml pjeseumln e dyteuml teuml mallkimit mohohet (psh Пођи не пошао Једи не најео се) ndash ose bdquofigura etymologi-cardquo (psh Треска да те тресе) Shikuar nga aspekti kuptimor ka mallkime me kuptim konkret si dhe mallkime me kuptim metaforik (p sh serb Прстима говорио Folsh me gishteumlrinjt neumlnkuptohet U mbetsh pa gojeuml)

Ccedildo mallkimi ka peumlr teuml shkaktuar njeuml deumlm apo theumlneuml meuml ndryshe ka peumlr trsquoi hequr teuml mallkuarit njeuml teuml mireuml proneuml sukses sheumlndet madje neuml rastin meuml teuml keq edhe jeteuml prandaj klasifikimi kuptimor mund teuml bazohet neuml keumlteuml parim Kjo na mundeumlson trsquoi trajtojmeuml mallkimet edhe nga aspekti i frazeologjiseuml ballkanike pasi veumlmeuml neuml dukje disa tipare teuml peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve ballkanike Siccedil duket nga pasqyra e meumlposhtme neuml secilin grup kuptimor gjejmeuml raste kur njeumlra frazeuml i peumlrgjigjet tjetreumls fjaleuml peumlr fjaleuml ose teuml pakteumln kaneuml teuml njeumljtin kuptim

I Mallkime teuml peumlrgjitshme

Deumlmi i mallkimit nuk specifikohet

serb Проклет био serb Проклет да си и овога и онога света ndash maq Проклет да си ndash bullg Проклет да бъдеш ndash gr Την κατάρα μου να χεις gr Ανάθεμά σε ndash maq Анатема те Peumlrfshihen edhe mallkimet motivi i teuml cilave eumlshteuml deumlnimi nga Zoti serb Бог нека ти плати ndash maq Господ да ми ти судит

II Tanatoboli

Ndoneumlse mallkimet teuml cilat shkaktojneuml vdekjen janeuml nga meuml teuml reumlndat takohen jashteumlzakonisht shpesh Neuml terminologjineuml shkencore sheumlnohen me termin tanatoboli (lt gr thanatos vdekje + ballō hedh)

serb Мртвог те нашли У мукама умро ndash maq Мртов да си rum Dormire-ai somnul morții Dormire-ai somnul de veci ndash gr Να μην ξημερωθείς ndash maq Да заспијаш та да се не разубудиш serb Не дочекао сутрашњи дан ndash rum Să n-apuci ziua de macircine shq Teuml shtifsha neuml dhe peumlr seuml gjalli Teuml hapsha varrin me thonj Teuml punofsha varrin ndash maq У земата да те посипам shq Mos e prufsh kokeumln gjalleuml neuml shteumlpi maq Смрт те собрала serb Душа ти испала

a) Posaccedileumlrisht te sllaveumlt ortodokseuml teuml Jugut ekzistojneuml mallkimet qeuml theumlrrasin vdekje nga Zoti ose njeuml shenjtor Prejardhja e keumltyre mallkimeve del nga sinkretizmi i paganizmit dhe teuml krishterimit ndeumlrsa hyjniteuml pagane u zeumlvendeumlsuan nga shenjtoreumlt e krishtereuml Veteuml mallkimet janeuml neuml

kundeumlrshtim me moralin e krishtereuml pra eumlshteuml e kuptueshme se kisha ortodokse neuml teuml kaluareumln peumlrpiqej trsquoi shtypte meqeuml mallkimet neuml teuml cilat peumlrmenden Zoti ose shenjtoreumlt i konsideron si blasfemi

shq Teuml vrafteuml Zoti ndash serb Бог те убио Господ те убио ndash maq Бог да те убие serb Убила те Света Богородица Мајка те Божја убила serb Убила те Света Недеља ndash maq Света Недеља да ти земе душата Убио те Свети Илија ndash maq Свети Илија да го земе

b) Njeuml grup mallkimesh theumlrret forca teuml erreumlta dhe qenie mbinjereumlzore

shq Dreqi teuml marrteuml Vofsh me dreqin ndash serb Враг те однео Ђаво те однео Ђаво те изео ndash maq Ѓаол те зел ndash rum Să te muncească dracii Să fii al dracului Dracul să te ia Cacircnta-ți-ar dracul la ureche serb Иди до ђавола Ђаво ти душу попио Ђаво ти главу разбио Ђаво ти чорбу запржио Ђаво ти очи ископао ndash maq Ѓавол да те расчепе на триста парчиња serb Виле те однеле ndash rum Juca-te-ar Rusaliile shq Trsquohangshin shtrigat shq Teuml shitofteuml Zana serb Але те однеле

c) Neuml shumeuml mallkime figurojneuml kafsheumlt teuml cilave u atribuohen karakteristika negative

serb Црви те изелиndash rum Macircnca-te-ar viermii și veninul rum Bea-te-ar șerpii și tăunii bullg Въшки да те изядат ndash maq Вошките да те јадат bullg Гавран очи да ти извади serb Мачке те појеле serb Вуци те појели ndash maq Волци те изеле gr Να σε φάν τα σκυλιά και τα όρνια ndash maq Орли и врани да те изедат ndash bullg Кучета главата да ти изядат gr Να σε φάει το μαύρο φίδι Οχιά να σε φάει ndash serb Змија те за срце ујела shq Teuml keumlndofteuml kukumjacka ndash gr Που να λαλήσουν κουκουβάγιες στα κεραμίδια σου ndash maq Кукавица да ти кука ndash rum N-ai mai auzi cucul N-ai mai ajunge să-ți cacircnte cucul la anul

d) Njeuml grup tjeteumlr mallkimesh keumlrkon vdekje teuml dhunshme tortura a katastrofa natyrore

gr Φωτιά να πέσει και να σε κάψει Κάρβουνο να σε φάει

serb Ватра те изгорела Глогов ти колац на огњиште

rum Arde-te-ar focul Macircnca-te-ar focul să te mănacircnce

maq Оган да те изгори

bullg На прах и пепел да станеш

serb Гром те згромио Гром те спалио да Бог да bullg Гръм да те тресне shq Teuml zeumlnteuml rrufeja Teuml rafteuml rrufeja Teuml shitofteuml rrufeja serbВода те однела rum Şedea-ţi-ar stacirclpul la cap bullg На суха върба да те обесят serb Коњи те растргли maq Остра сабја да те пресече serb Стрела те убила Помрчина те појела

e) Te serbeumlt haset motivi i vajtimit teuml neumlneumls mbi teuml mallkuarin teuml vdekur

serb Цркао мајци да Бог да Содомисао се мајци Урнисао се мајци Мајка те пожељела Мајка те не видела Мајка те сахранила Мајка ти за душу пила

III Mallkimet qeuml shkaktojneuml peumlsim pas vdekjes

a) Shumeuml karakteristike janeuml mallkimet neuml teuml cilat peumlrmendet varrosje

gr Να μη λιώσουν τα κόκαλά σου maq Дано да седиш сто години во гробо и да се не разгниеш shq Teuml mbulofteuml dheu i zi Teuml kalbteuml toka bullg Черна земя да те погълне gr Που να σε φάει το χώμα Να σε ξεράσει η γη serb Земља ти кости истурила gr Που να σε πάνε τέσσερις και ο παπάς πέντε Που να στο πεί ο παπάς στ αυτί rum Citi-ți-ar popa gr Που να σε νεκροφιλήσω

rum Macircnca-ți-aș coliva shq Teuml sjellshin neuml ccedilarccedilaf maq Свињи гробот да му изријат

b) Njeuml motiv i forteuml neuml mallkimet eumlshteuml harreseuml Familja ndodhet shumeuml lart neuml shkalleumln e vlerave teuml ballkanasve prandaj ata konsiderojneuml njeuml nga katastrofa meuml teuml meumldha qeuml mund trsquou ndodhin neuml jeteuml teuml mos varrosen a teuml harrohen nga familja ccedilka deumlshmohet edhe neuml keumlngeumlt e kreshnikeumlve teuml junakeumlve dhe teuml klefteumlve

shq Shkofsh e mos u kthefsh serb Отишао па се не вратио bullg Където отидеш да не се върнеш maq Ошол та не дошол gr Που να πας και να μη γυρίσεις shq Tu harrofteuml emri maq Име ти се не спомнило bullg Опустяло ти име и презиме serb Траг ти се затро gr Να χαθείς και να μη φανείς shq Teuml lashin meteuml serb Гроб ти се не знао shq U dafsh shokeumlsh IV Mallkimet qeuml shkaktojneuml seumlmundje

serb Болест те спопала maq Болест да те јаде rum Lovi-te-ar boala shq Teuml leumlnteuml Zoti sakat bullg Сакат да осакатееш serb Тражили ти лека па ненашли gr Να ξερομαραθείς rum Să se topească carnea pe tine ca lumacircnarea shq Teuml shplafteuml panuklla Teuml shplafteuml mortja Teuml marrteuml mortja Teuml rafteuml murtaja gr Να σε φάει η πανούκλα bullgЧума да те вземе gr Να σε πιάσει σιγηνικό Να σε πιάσει ζαλιακό

shq Mos folsh kurreuml meuml Tu marret ajo gojeuml Tu thafteuml goja bullg Езика да ти изсъхне serb Онемео да Бог да Прстима говорио maq Онемел serb Оћоравио Ослепио да Бог да Слепог те водили по свету maq Ќор да одиш shq Kurreuml driteuml mos pafsh gr Που να σου βγουν τα μάτια serb Руке ти отпале Руке ти се осушиле maq Дано ти исахнаа рацете bullg Ръцете да ти изсъхнат bullgТри години треска да те тресе maq Да би треснал треснатику serb Језик прегризао gr Δάμασε τη γλώσσα σου Δάγκωσε τη γλώσσα σου serb Пођи не пошао Пођи не дошао Не дигао се Не помакао се serb Црева ти се преврнула serb Џигерица ти се распала serb Полудео да Бог да serb Врат сломио Врат скршио gr Που να σταθεί το κάτουρό σου V Mallkimet qeuml shkaktojneuml humbjen e proneumls

serb Ватра ти кућу изгорела Кућу не видео shq Tu shkretofteuml shteumlpia maq Прав и пепел куќата да ти се сторит serb Просио па се хранио maq Просил та се ранил bullg Да просиш и да се храниш rum Călca-te-ar nevoia serb Кад соли имао хлеба немао serb Не најео се VI Mallkimet qeuml shkaktojneuml prapeumlsi

shq Mos pafsh hajer e prokopi gr Χαΐρι και προκοπή μην κάνεις bullg Хаир да не видиш

maq Аир да не видиш shq Mos pafsh diteumln maq Бел ден не видел gr Που να μη δεις άσπρη μέρα bullg Бял свят да не видиш shq Mos pafsh teuml mireuml neuml jeteuml Trsquou prefteuml nafaka serb Црн ти век био gr Την κακή σου και την ψυχρή σου ημέρα Τον κακό σου τον καιρό Τρομάρα και λαχτάρα να σου ρθει maq Да не прокопсаш serb Сунце ти не синуло Сунце те не огрејало rum N-ai mai vedea fața soarelui gr Μούντζες και στάχτες πάνω σου rum Să se-aleagă praful și pulberea de capu-ți shq Kurreuml Zoti mos teuml dhashteuml rum N-ai mai călca iarbă verde shq Teuml ngelccedilin armeumlt varur neuml mur VI Mallkimet qeuml ndikojneuml mbi aneumltareumlt e familjes

Shembujt e meumlposhteumlm deumlshmojneuml se mallkimi mund teuml ndikojeuml mbi teuml mallkuarin edhe teumlrthorazi duke deumlmtuar teuml afeumlrmit teuml tij

serb Проклет био и ко те родио gr Ανάθεμα που σ έκανε serb Нит женио нит удавао maq Ни да омажиш ни да ожениш shq Teuml vrafteuml gjiri i neumlneumls shq Teuml sjellshin mandateumln shq Teuml humbteuml fara [I mallkuari do teuml mbetet pa pasardheumls] gr Να το βρεις απrsquo τα παιδιά σου serb Цркло ти најмилије shq Dalsh fare [pa burreuml]

Mund teuml peumlrfundojmeuml se mallkimi peumlrbeumln pjeseuml teuml veccedilanteuml teuml trasheumlgimiseuml kulturore teuml popujve ballkanikeuml dhe paraqet njeuml ccedileumlshtje teuml veccedilanteuml etnolinguistike e cila mund teuml trajtohet edhe nga aspekti i frazeologjiseuml ballkanike Bashkeumlpeumlrkimet neuml disa fraza teuml mallkimit

janeuml teuml dukshme Rezultatet e keumltij hulumtimi mund teuml gjejneuml zbatim praktik neuml njeuml fjalor teuml ri frazeologjik ballkanik

Literatura

Ajdačić Dejan O kletvi u usmenoj književnosti [online] [cit 2011-03-21] WWW httpwwwrastkorsknjizevnostnauka_knjizdajdacic-kletvahtmlgt

Malina Jaroslav Antropologickyacute slovniacutek Elportaacutel [online] WWW httpismuniczdo1431UAntrBiolelantroposindexhtml

Nikolić Davor Struktura i funkcija kletvi u usmenoj i pisanoj epici Narodna umjetnost 472 2010

Τλουπα Σαπφώ Ευχές ξόρκια κατάρες εκφράσεις θυμού Θεσσαλονίκη 2001 Вуковић Милан Народни обичаји веровања и пословице код Срба

Београд 2004 Китевски Марко Македонски народни клетви Скопје 1997 КрумоваndashЦветкова Лилия Българските благословии пожелания и клетви

ndash част от националната самобитност и културното наследство София 2010

Милисавац Живан Антологија говорних народних умотворина Београд 1972

Славейков Рачо Български народни обичаи и вярвания Велико Търново 2006

Monica GENESIN amp Donato MARTUCCI Universiteti i Salentos

GJUHA DHE KULTURA SHQIPE NEuml VEPRIMTARINEuml E QENDREumlS SEuml STUDIMEVE PEumlR SHQIPEumlRINEuml (CENTRO STUDI PER LALBANIA 1939-1944)

Abstract As a result of the occupation of Greece and Jugoslavia about 70 years ago

by the Axis powers the borders of the Balkan states were reshaped In this way in 1941 Italy enlarged the territories under its control gainig thus among others Epirus and Kosova The new territories were united with Albania which was already under Italian control since 1939 To celebrate the new acquisitions the Presidenza del Centro Studi per lAlbania projected a two-volume publication dedicated to Kosova and Ccedilameumlria entitled Le terre albanesi redente Each volume was designed to contain articles of distinguished scientists on Albanological research in history literature linguistics folk culture and natural sciences The volume dedicated to Kosova was released in July 1942 The other volume indeed remained unpublished However thanks to the documents kept by the Accademia dei Lincei it is possible to reconstruct this volume today and to gain insight into the motives that gave rise to these publications during those times In our lecture the articles of the two volumes will be presented with a special emphasis on the contributions of G Petrotta ldquoResistenza e conservazione della lingua albanese nellrsquoEpiro e propulsione letteraria della Ciamuriardquo and the one of C Tagliavini ldquoLe parlate albanesi di tipo ghego orientalerdquo It is well known that Tagliavinirsquos article played a decisive role in the development of Albanian dialectology and in the field of Balkan linguistic studies

1 Meuml 1939 pas aneksimit teuml Shqipeumlriseuml nga Italia u ngrit praneuml Akademiseuml Mbreteumlrore teuml Italiseuml Qendra e Studimeve peumlr Shqipeumlrineuml (Centro Studi per lAlbania) ku beumlnin pjeseuml teuml gjitheuml studiuesit meuml teuml njohur teuml ccedileumlshtjeve shqiptare si edhe shumeuml personalitete kulturore dhe politike shqiptare ndeumlr teuml cileumlt E Koliqi Gj Fishta E Ccedilabej etj Gjateuml koheumls seuml shkurteumlr teuml veprimtariseuml seuml vet nga 1939 deri meuml 1944 Qendra e Studimeve peumlrkrahu dhe mbeumlshteti nisma teuml ndryshme peumlr

Paragrafeumlt 2 dhe 4 Paragrafeumlt 1 dhe 3

botime me karakter ndeumlrdisiplinor peumlr teuml beumlreuml teuml njohur aneuml teuml ndrysh-me teuml historiseuml leteumlrsiseuml artit pasuriteuml dhe gjuheumln e vendit qeuml kishte hyreuml tashmeuml neuml Mbreteumlrineuml e Italiseuml Faleuml revisteumls tremujore ldquoRivista dAlbaniardquo neuml keumlteuml periudheuml shohin driteumln e botimit studime teuml shumta teuml specialisteumlve teuml koheumls qeuml ndihmuan peumlr teuml njohur mjaft aspekte teuml njeuml vendi teuml afeumlrt gjeografikisht por ende pak teuml studiuar ndeumlrsa neuml rrafshin shkencor u dhaneuml njeuml shtyseuml teuml reumlndeumlsishme studimeve alba-nologjike Kjo Qendeumlr pati njeuml reumlndeumlsi teuml doreumls seuml pareuml edhe peumlr keumlrki-met neuml leumlmin e gjuheumlsiseuml shqiptare si peumlrmes botimit teuml vepreumls Le te-rre albanesi redente peumlr teuml cileumln do teuml flasim meuml poshteuml ashtu edhe peumlrmes peumlrpjekjes peumlr teuml hartuar njeuml atlas dialektologjik teuml shqipes Ishte kjo njeuml ide e hedhur nga Matteo Bartoli qeuml neuml vitin 19271 i cili duke e peumlrmendur meuml 1933 neuml Essai de bibliographie de geacuteographie linguistique geacuteneacuterale shpreh bindjen qeuml Lrsquoatlante linguistico [hellip] dovragrave avere unrsquoimportanza particolare percheacute serviragrave non solo alla storia dei dialetti e della lingua degli albanesi ma anche alla lingua e alla storia di alcuni linguaggi vicini (greci romanici romanzi slavi e altri) dei quali lrsquoalbanese conserva parecchi e preziosi cimelicirc di fasi antiche perdute in quasi tutte le aree di quei linguaggi [hellip] (Atlasi gjuheumlsor [] do teuml keteuml njeuml reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml sepse do trsquoi sheumlrbejeuml jo veteumlm historiseuml seuml dialekteve dhe gjuheumls seuml shqiptareumlve por edhe gju-heumls dhe historiseuml seuml disa fqinjeumlve (grekeuml romaneuml sllaveuml e teuml tjereuml) prej teuml folmeve teuml teuml cileumlve shqipja ruan mjaft relike teuml ccedilmuara teuml koheumlve teuml lashta qeuml kaneuml humbur thuajse neuml teuml gjitha trevat e atyre gjuheumlve)2

Bartoli mendonte qeuml mbledhjen e materialit neuml teuml gjitha trevat gjuheumlsore teuml shqipes trsquoua besonte N Resulit dhe G Schirograve-it Teuml dy keumlta do teuml mblidhnin dhe renditnin meuml pas peumlrgjigjet e ldquoPjeseumls seuml peumlr- 1 Neuml njeuml leteumlr peumlr Federzonin teuml ruajtur neuml arkivin e Accademia del Lincei teuml dateumls 9

maj 1940 Bartoli shkruan se qeuml meuml 1927 ishte peumlrpjekur teuml fillonte projektin peumlr njeuml atlas gjuheumlsor teuml shqipes khs Promemoria per lAtlante linguistico albanese neuml Archivio Storico dellAccademia Nazionale dei Lincei (ASANL) Fondo Accademia dItalia Centro Studi per lAlbania b 5 fasc 26

2 M Bartoli LAtlante linguistico albanese neuml J Schrijnen Essai de bibliografphie de geacuteographie linguistique geacuteneacuterale Nimegravegue 1933 f 28-30 Qeuml meuml 1929 Bartoli kishte botuar njeuml artikull mbi atlasin gjuheumlsor teuml shqipes por neuml njeuml revisteuml meuml pak teuml njohur dhe qeuml gjendej me veumlshtireumlsi po atje Peumlr Atllantin e gjuheumls shqipe neuml ldquoStudenti shqiptar rivisteuml mujore kulturale e ilustruarrdquo Torino 1929 (kjo revisteuml drejtohej nga O Paskali dhe botohej nga Shoqnija Studenti Shqiptar)

gjithshmerdquo dhe ldquoPjeseumlve teuml veccedilantardquo teuml njeuml pyeteumlsori teuml hartuar sipas atij qeuml ishte peumlrdorur peumlr atlasin gjuheumlsor teuml italishtes Projekti u pra-nua dhe u gjeti vend neuml programin e veprimtarive teuml Qendreumls3 Meuml 1940 u formua njeuml komitet ekzekutiv qeuml peumlrbeumlhej nga C Merlo (krye-tar) M Bartoli dhe C Tagliavini i cili neuml korrik teuml po atij viti gjateuml mbledhjes seuml pareuml i keumlrkoi Ministriseuml seuml Arsimit qeuml mbledhjen e mate-rialit ta kryente E Ccedilabej4 Zgjedhja e Ccedilabejteuml diktohej kryesisht nga dy arsye e para kishte karakter politik Sipas Franceso Merlos drejtor i Qendreumls seuml Studimeve nuk do teuml ishte politikisht e peumlrshtatshme qeuml Atlasi Gjuheumlsor i shqipes teuml hartohej pa bashkeumlpunimin e ndonjeuml gju-heumltari shqiptar Arsyeja e dyteuml ishte shkencore Ccedilabej ishte glotologu shqiptar meuml i peumlrgatitur5 Me teuml mbeumlrritur neuml Itali filloi menjeumlhereuml teuml diskutonte me aneumltareumlt e Komitetit peumlr problemet teorike dhe praktike qeuml kishin teuml beumlnin me hartimin e njeuml atlasi gjuheumlsor hartimin e pyeteuml-sorit identifikimin e vendeve ku do teuml kryheshin hulumtimet gjuheuml-sore kriteret e tejshkrimit fonetik etj Peumlr teuml gjitha keumlto ccedileumlshtje hartue-sit e Atlasit gjuheumlsor teuml italishtes Bartoli Pellis dhe Vidossi i vuneuml neuml dispozicion Ccedilabejteuml materialet e tyre

Puna peumlrgatitore e domosdoshme dhe meuml e reumlndeumlsishme ishte sigu-risht peumlrgatitja e pyeteumlsorit Neuml hartimin e tij teuml ndareuml neuml dy pjeseuml njeumlra e peumlrgjithshme dhe tjetra specifike u moreumln parasysh edhe keumlrkesat e akade-mikeumlve Pettazzoni dhe Toschi qeuml Atlasi teuml ishte jo veteumlm njeuml burim studi-mesh gjuheumlsore por sa teuml ishte e mundur edhe etnografike6

Ccedilabej beumlri prova peumlr teuml dyja pjeseumlt duke shkuar dy hereuml neuml Shqi-peumlri hereumln e pareuml neuml fund teuml pranvereumls seuml vitit 1941 duke kryer hu-lumtime peumlr teuml folmet e Tiraneumls Kakozit (Gjirokasteumlr) dhe Durreumlsit hereumln e dyteuml neuml vjeshteuml teuml po atij viti kreu hulumtime mbi dialektet e Kakozit Panaritit (Korccedileuml) dhe Selccedilanit (Elbasan) Gjateuml keumltyre prova-ve e ndryshoi neuml meumlnyreuml thelbeumlsore pyeteumlsorin i cili neuml krye teuml hereumls mbeumlshtetej neuml modelin e Atlasit Gjuheumlsor teuml italishtes duke hequr 3 Khs Verbale delladunanza del Consiglio direttivo del Centro Studi per lAlbania

del 19 aprile 1940 po atje b 1 fasc 4 4 Khs Verbale delladunanza del Comitato per lAtlante linguistico albanese del 1ordm

luglio 1940 po atje b 1 fasc 5 5 Khs Federzoni a Ercole 5 settembre 1940 po atje b 5 fasc 25 6 Khs Verbale delladunanza del Comitato per lAtlante linguistico albanese del 5

dicembre 1940 po atje b 1 fasc 6

fjaleuml dhe shprehje qeuml nuk kishin teuml beumlnin me kultureumln shqiptare dhe duke shtuar teuml tjera qeuml ishin karakteristike peumlr jeteumln neuml Shqipeumlri (psh njeuml vend teuml gjereuml zuri keumltu e drejta zakonore shqiptare)7 Pyeteumlsori u botua neuml shtypshkronjeumln S Nilo neuml Grottaferrata neuml fund teuml korrikut 1943 dhe u peumlrgatit edhe njeuml artikull me titull LAtlante linguistico albanese il questionario i cili fatkeqeumlsisht mbeti i pabotuar8 Mble-dhja e materialit gjuheumlsor duhet teuml fillonte nga bashkeumlsiteuml shqipfoleumlse teuml Italiseuml seuml Jugut neuml gusht 1943 por rrjedhat e lufteumls beumlneuml qeuml Aka-demia teuml shtynte ekspeditat9 Kujtojmeuml keumltu qeuml meuml 25 korrik 1943 ra qeveria e Mussolinit dhe meuml 8 shtator teuml po atij viti u neumlnshkrua armeuml-pushimi i cili solli shpeumlrbeumlrjen e ushtriseuml italiane teuml vendosur jashteuml kufijve ndeumlrsa Shqipeumlria hyri neumln kontrollin gjerman Neuml Janar 1944 sekretari i peumlrgjithsheumlm i Ministriseuml seuml Jashtme i keumlrkoi Akademiseuml qeuml ta largonte Ccedilabejneuml nga Qendra e Studimeve peumlr Shqipeumlrineuml meqeneuml-se ky i fundit kishte lidhje me qeverineuml e re teuml Tiraneumls me karakter teuml theksuar antiitalian (beumlhet fjaleuml peumlr qeverineuml e Rexhep Mitroviceumls)10 Madje Schirograve i keumlrkon kryetarit teuml Akademiseuml seuml Italiseuml qeuml teuml marreuml masa paraprake peumlr teuml neutralizuar ndonjeuml hakmarrje teuml mundshme teuml Ccedilabejteuml peumlr shkak teuml largimit teuml tij Ndeumlr rreziqet e mundshme nga njeuml veprim i tilleuml hynte edhe mundeumlsia qeuml Ccedilabej trsquoia kalonte Gjermaniseuml frytet e puneumls seuml kryer neuml gjirin e Qendreumls seuml Studimeve peumlr hartimin e Atlasit duke qeneuml se kishte studiuar atje dhe ruante shumeuml lidhje me Gjermanineuml11

Pak muaj meuml voneuml me ccedillirimin e Italiseuml seuml Veriut Akademia e Italiseuml dhe Qendra e Studimeve peumlr Shqipeumlrineuml pushuan seuml ekzistuari dhe si rrjedhojeuml teuml gjitha veprimtariteuml e tyre u ndeumlrpreneuml

2 Edhe pse projekti i Atlasit Gjuheumlsor nuk u realizua dot neuml leumlmin e veprimtarive teuml Qendreumls seuml Studimeve ai sheumlnon njeuml peumlrpjekje teuml reumlndeuml-

7 Khs LAtlante linguistico albanese Il questionario po atje b 5 fasc 26 8 Po atje 9 Khs D Martucci Il primo tentativo di compilazione di un Atlante linguistico

albanese (1940-1944) neuml ldquoRes Albanicae neuml shtyp 10 Khs Mazzolini a Gentile 25 gennaio 1944 neuml ASANL Fondo Accademia

dItalia Archivio del Nord Italia b 3 posiz 13 fasc 10 11 Khs Pro memoria LAtlante linguistico albanese nellattuale fase dei lavori e la

scelta del nuovo raccoglitore po atje

sishme peumlr ta pajisur shqipen me keumlteuml mjet teuml reumlndeumlsisheumlm keumlrkimor12 ashtu siccedil ishte beumlreuml ose po beumlhej neuml ateuml koheuml edhe peumlr gjuheumlt e tjera europiane (gjermanisht freumlngjisht italisht rumanisht) Ky objektiv u arrit veteumlm pas shumeuml vjeteumlsh me botimin neuml vitin 2007 teuml Atlasit dialektologjik teuml gjuheumls shqipe (ADGjSh) i hartuar me njeuml konceptim teuml ri mbi bazeumln e zhvillimeve teuml fundit metodologjike neuml fusheumln e gjeografiseuml gjuheumlsore dialektologjiseuml sociolinguistikeumls dhe pas keumlrkimeve teuml imta qeuml synonin fillimisht teuml peumlrftonin njeuml pamje teuml peumlrgjithshme teuml dialekteve teuml shqipes e meuml pas teuml thellonin njohuriteuml mbi sistemet fonetike morfologjike mor-fosintaksore dhe leksikore teuml teuml folmeve teuml ndryshme peumlr teuml vijuar meuml pas me mbledhjen tejshkrimin dhe ruajtjen e teuml dheumlnave teuml mbledhura neuml keumlrkimet peumlrfundimtare Por le teuml kthehemi neuml ngjarjet qeuml kaneuml teuml beumljneuml me projektin e njeuml atlasi teuml pareuml gjuheumlsor teuml shqipes Edhe neuml keumlteuml rast puna peumlrgatitore u krye neuml faza teuml ndryshme teuml karakterizuara nga veumlshtireumlsi praktike dhe nga paqarteumlsi qeuml rridhnin nga njohja ende e cekeumlt e teuml folmeve teuml shqipes duke qeneuml se ende mungonte njeuml studim sistematik i keumltij rea-liteti kompleks dialektor Neuml fund teuml viteve rsquo30 Matteo Bartoli deumlrgon njeuml propozim teuml pareuml qeuml peumlrmbante tre opsione teuml quajtura plani A B dhe C I pari ishte botuar neuml Essai de bibliographie de geacuteographie linguistique geacuteneacuterale botuar nga J Schrijnen (Nijmegen 1933) dhe sipas Bartolit ishte meuml i peumllqyesheumlm se dy teuml tjereumlt ldquopeumlr intensitetin dhe pasurineuml e materialit teuml mbledhurrdquo Plani A i cili ldquokeumlrkonte meuml shumeuml koheuml dhe shpenzime se dy teuml tjereumltrdquo parashikonte qeuml dy mbledheumls peumlr 4 vjet teuml mblidhnin teuml dheumlnat e 206 pikave teuml shpeumlrndara neuml zonat shqipfoleumlse teuml Mbreteumlriseuml seuml Shqi-peumlriseuml (158 vende) dhe Italiseuml seuml Jugut (48 vende) Neuml dy planet e tjereuml al-ternative mjetet financiare teuml parashikuara pakeumlsohen neuml meumlnyreuml drastike peumlr arsye ekonomike aq sa neuml planin C numri i vendeve ku do teuml kryhej mbledhja e materialeve ulet neuml 128 ndeumlrsa koheumlzgjatja e saj pakeumlsohet neuml njeuml vit e gjysmeuml dhe puna do teuml kryhej nga njeuml mbledheumls i veteumlm Pak koheuml meuml pas peumlr arsyet e paraqitura neuml paragrafin 1 komiteti ekzekutiv vendos trsquoia besojeuml hartimn e pyeteumlsorit Ccedilabejt i cili e hartoi ateuml duke mbajtur pa-

12 Siccedil veuml neuml dukje me teuml drejteuml Glauco Sanga neuml hyrjen e botimit italian teuml Atlante

linguistico ed etnografico dellrsquoItalia e della Svizzera meridionale (veumlll I Unicopli 1987 Milano p 7) ldquoatlasi peumlrdoret peumlr teuml pasur peumlrgjigje teuml volitshme dhe teuml gatshme peumlr trsquou peumlrdorur Atlasi nga ana e vet sheumlrben peumlr teuml shtruar pyetje dhe asnjeumlhereuml nuk mund teuml peumlrdoret si hambar formash nga i cili keumlto teuml merren neuml meumlnyreuml mekanike ccedilhellip] konsultimi i atlasit duhet teuml jeteuml pika e nisjes e keumlrkimeve gjuheumlsorerdquo

rasysh veccediloriteuml e realitetit gjuheumlsor dhe etnografik shqiptar Siccedil mund teuml shihet nga peumlrmbledhja e pyeteumlsorit neuml relacionin deri meuml sot teuml pabotuar me titull Lrsquoatlante linguistico albanese Il questionario13 struktura e tij teo-rike natyrisht ka ndikime teuml modeleve teuml peumlrpunuara neuml ateuml koheuml teuml cilat u linin shumeuml vend keumlrkimeve leksikore duke u kushtuar meuml pak veumlmendje fakteve me karakter gramatikor

Peumlrmbledhje e pyeteumlsorit Pyetje e detyrueshme

Pyetje jo e detyrueshme

Teuml dheumlnat e informantit dhe vendi 1 - 1 Trupi i njeriut (cene seumlmundje) 254 5 2 Jeta e njeriut Lindja dhe feumlmijeumlria lidhjet familjare dhe farefisnore mosha lojeumlra feumlmijeumlsh shkolla martesa vdekja

209 14

3 Fshati Shteumlpia (ndeumlrtimi kuzhina dhe mjetet e puneumls orenditeuml)

177 10

4 Jeta neuml shteumlpi (veshja higjiena ushqime dhe pije vakte dhe gosti teuml pireumlt muzika dhe vallet teuml pireumlt e duhanit teuml fjeturit)

270 10

5 Cileumlsi morale jeta fetare dhe shoqeumlrore armeumlt qeverisja peumlrsheumlndetjet

6 Forma teuml truallit Dukuri atmoskerike Trupa qielloreuml Metale

154 11

7 Zeje dhe mjeshteumlri 143 33 8 Bujqeumlsi (mjetet e puneumls qerret) 103 11 9 Bimeuml teuml egra dhe bimeuml teuml kultivuara (pyll drureuml geumlmusha lule fruta perime)

224 14

10 Kafsheuml sheumlpiake bujqeumlsi 251 43 11 Kafsheuml teuml egra gjueti peshkim 149 10 12 Ndarja e koheumls (diteuml muaj vit festa) Ndjafolje kohe dhe vendi Numra Ngjyra

13 Gramatikeuml Krahasime Demologji 173 5 Gjithsej 2418 180

Ky theksim i dukurive teuml kultureumls materiale dhe elementeve etno-grafike krahas interesit teuml pakeumlt peumlr ccedileumlshtje me karakter gramatikor janeuml njeuml element i thelleuml dallues nga ADGjSh i soteumlm i cili u kushton mjaft ha-peumlsireuml dallimeve fonetike dhe variacioneve gramatikore Hartuesi i artiku-llit mbi pyeteumlsorin mjaftohet teuml peumlrseumlriseuml qeuml ldquoPeumlr sa i peumlrket gramatikeumls dallimet fonetike do teuml dalin nga pyetjet qeuml do teuml beumlhen neuml formulimin e teuml cilave janeuml marreuml parasysh tek emri formimi i shumeumlsit gjinia mash-kullore dhe femeumlrore dhe neuml veccedilanti asnjaneumlsi peumlrshtatja e mbiemrit me

13 LAtlante linguistico albanese Il questionario neuml ASANL Fondo Accademia

dItalia Centro Studi per lAlbania b 5 fasc 26

emrin tek peumlremri ndeumlrkallja e tij neuml urdheumlroren e foljes koheumlt meumlnyrat dhe vetatrdquo Edhe sintakseumls i kushtohet pak veumlmendje duke u kufizuar neuml disa dukuri teuml caktuara ndeumlr teuml cilat prirja ndaj paratakseumls e trajtuar disa dhjeteumlvjeccedilareuml meuml pareuml nga Kristian Sandfeld neuml vepreumln Linguistique balka-nique problegravemes et reacutesultats (Paris 1930) neuml kuadrin e njeuml analize teuml gju-heumlve ballkanike me karakter teuml peumlrgjithsheumlm

3 Njeuml nismeuml tjeteumlr me reumlndeumlsi peumlr peumlrparimin e studimeve albanolo-gjike neuml shumeuml fusha ndeumlr teuml cilat edhe ajo gjuheumlsore eumlshteuml botimi i njeuml peumlrmbledhjeje studimesh kushtuar Kosoveumls dhe Ccedilameumlriseuml Neuml prill 1941 Italia i kishte zgjeruar zoteumlrimet e saj neuml Ballkan duke marreuml Kosoveumln dhe Epirin teuml cilat do trsquoi bashkonte meuml pas me Shqipeumlrineuml Peumlr teuml festuar siccedil duhet keumlteuml ngjarje kryesia e Qendreumls seuml Studimeve peumlr Shqipeumlrineuml projektoi botimin e vepreumls me dy veumlllime Le terre albanesi redente neuml teuml cileumln do teuml peumlrmblidheshin artikuj teuml studiuesve meuml teuml njohur teuml koheumls duke paraqitur arritjet meuml teuml fundit neuml sektoreuml teuml ndrysheumlm mbi historineuml aspektet etno-grafike gjuheumlsore kulturore dhe natyrore teuml territoreve teuml aneksuara Veumllli-mi mbi Kosoveumln u botua meuml 1942 ndeumlrsa ai kushtuar Ccedilameumlriseuml qeuml duhej teuml dilte menjeumlhereuml pas teuml parit nuk e pa kurreuml driteumln e botimit Peumlr teuml kup-tuar arsyet e ndeumlrprerjes seuml botimit duhet rindeumlrtuar konteksti i veccedilanteuml his-torik i projektit teuml tij Eumlshteuml koha kur Italia synon teuml krijojeuml peumlr qeumlllimet e veta njeuml ldquoShqipeumlri teuml Madherdquo ku do teuml peumlrfshiheshin teuml gjitha trevat me popullsi neuml shumiceuml shqiptare duke ndjekur neuml keumlteuml meumlnyreuml politikeumln qeuml kishte filluar Zogu meuml 1925 Kjo ldquoShqipeumlri e Madherdquo do teuml ishte shtylla e hegjemoniseuml seuml ardhshme italiane neuml Ballkan dhe rrjedhimisht do teuml sheumlr-bente si ledh ndaj peumlrparimit teuml Gjermaniseuml drejt Mesdheut

Mbeumlshtetja e irredentizmit shqiptar beumlhet mjeti kryesor peumlr krijimin e rendit teuml ri (ordine nuovo) duke rishikuar mbi bazeumln e parimit teuml kom-beumlsiseuml dhe duke filluar nga Shqipeumlria rregullimin politik-territorial teuml Ball-kanit sipas keumlrkesave dhe synimeve teuml Italiseuml Pikeumlrisht gjateuml keumltyre zhbi-llimeve meuml 10 maj 1941 Qendra e Studimeve paraqet Planin e botimeve mbi Ccedilameumlrineuml dhe Kosoveumln (Piano di pubblicazioni sulla Ciamuria e sul Cossovo)14 Nga maji deri neuml korrik 1941 Qendra e Studimeve keumlrkon studiues kompetenteuml peumlr hartimin e dy veumlllimeve Nga letrat e ruajtura neuml Arkivin Historik neuml Accademia dei Lincei mund teuml hartohet njeuml listeuml

14 Khs Piano di pubblicazioni sulla Ciamuria e sul Cossovo 10 maggio 1941 po

atje b 7 fasc 40

personalitetesh teuml cileumlt u ftuan peumlr bashkeumlpunim Antonio Baldacci Matteo Bartoli Carlo Tagliavini Giuseppe Valentini Ernest Koliqi Fulvio Cordignano Stavro Frasheumlri Bernardin Palaj Eqrem Ccedilabej Donat Kurti Francesco Chinigograve Sergio Bettini Gennaro Maria Monti Domenico Mus-tilli Gaetano Petrotta Nilo Borgia Namik Ressuli Francesco Ribezzo Natyrisht jo teuml gjitheuml pranuan disa prej tyre moreumln pjeseuml veteumlm neuml veumlllimin mbi Kosoveumln teuml tjereuml tek teuml dyja veumlllimet Gjithsesi veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meuml-dha u haseumln neuml veumlllimin mbi Ccedilameumlrineuml peumlr shkak teuml botimeve shumeuml teuml pakta mbi ateuml krahineuml15

Fillimisht peumlr doreumlzimin e artikujve ishte caktuar data 20 korrik dhe botimi ishte parashikuar neuml fund teuml tetorit (1941) por peumlr arsye teuml rrethanave politike dhe veumlshtireumlsive peumlr gjetjen e materialeve afati u shty disa hereuml

Neuml njeuml relacion teuml peumlrgatitur peumlr mbledhjen e keumlshillit teuml Qendreumls seuml Studimeve meuml 23 mars 1942 thuhet se Hartimi i dy veumlllimeve ka hasur neuml shumeuml veumlshtireumlsi peumlr shkak teuml njohjes seuml pakeumlt teuml disa ccedilysht-jeve dhe veumlshtireumlsive peumlr mbledhjen e materialit studimor Por kompe-tenca e veccedilanteuml e studiuesve teuml ndrysheumlm dhe zelli i treguar nga secili prej tyre ka beumlreuml qeuml teuml kapeumlrcehet ccedildo pengeseuml pra sot mund teuml kemi besim se veumlllimet do teuml priten mireuml nga bota kulturore italiane dhe shqiptare Peumlr dy veumlllimet kaneuml bashkeumlpunuar studiuesit e cituar meuml poshteuml neuml rend alfabetik Baldacci Bettini Ercole Koliqi Monti Mustilli Paluca Petrotta Ribezzo Schirograve Tagliavini Vlora

Veumlllimi kushtuar Kosoveumls eumlshteuml gati dhe Shkeumllq Ercole po shkruan paratheumlnien ai mbi Ccedilameumlrineuml do teuml daleuml pak koheuml pas teuml parit Botimet do teuml mbajneuml titullin ldquoLe Terre albanesi redenterdquo vol Iordm Ko-ssovo vol IIordm Ciamuria16

Pra meuml 23 mars 1942 ende ekzistonte bindja se do teuml botoheshin teuml dy veumlllimet

Meuml 4 korrik del veumlllimi kushtuar Kosoveumls17

Por ndeumlrmjet marsit dhe gushtit diccedilka duhet teuml keteuml ndryshuar neuml planet e Qendreumls seuml Studimeve sepse meuml 13 gusht e meuml pas meuml 24

15 Khs po atje bb 8-14 16 Relazione sulle pubblicazioni in corso per ladunanza del Consiglio direttivo del

Centro Studi del 23 marzo 1942 po atje b 1 fasc 10 17 Khs Schirograve alla Libreria Zenel Tivari di Scutari 4 luglio 1942 po atje b 14 fasc 244

shtator nga letrat e Giuseppe Schirograveit deumlrguar Carlo Tagliavinit kupto-het se botimi i veumlllimit mbi Ccedilameumlrineuml eumlshteuml shtyreuml Tagliavini ende nuk e ka doreumlzuar artikullin e vet dhe Schirograve e siguron

Puna peumlr veumlllimin mbi Ccedilameumlrineuml nuk eumlshteuml e ngutshme Neumlse ke koheuml mund teuml hartosh pikat kryesore teuml studimit neuml meumlnyreuml qeuml kur teuml ta keumlrkoj teuml kesh mundeumlsi ta mbarosh brenda njeuml kohe teuml shkurteumlr 18

Shkaqet e shtyrjes seuml botimit teuml keumltij veumlllimi i gjejmeuml neuml njeuml leteumlr teuml 12 janarit 1943 qeuml Schirograve ia deumlrgon Baldaccit neuml peumlrgjigje teuml keumlrkeseumls seuml keumltij teuml fundit peumlr teuml marreuml bocat e artikullit teuml tij qeuml do teuml botohej neuml veumlllim Botimi i veumlllimit mbi Ccedilameumlrineuml i cili me peumlrjashtim teuml njeuml artikulli eumlshteuml gati eumlshteuml shtyreuml peumlr shkaqe qeuml rrjedhin nga rrethanat politike Peumlr keumlteuml arsye ju kam deumlrguar honorarin por jo bocat19

Fundi i historiseuml seuml botimit teuml veumlllimit teuml dyteuml qeuml u kushtohet tokave shqiptare teuml ccedilliruara teuml Ccedilameumlriseuml meumlsohet nga leteumlrkeumlmbimi ndeumlrmjet Qen-dreumls seuml Studimeve dhe shtypshkronjeumls seuml Senatit ku ky veumlllim do teuml shty-pej neuml dy letra teuml datave 24 neumlntor dhe 7 dhjetor 1943 keumlrkohet pezullimi i peumlrgatitjes peumlr shtyp teuml botimit mbi Ccedilameumlrineuml Peumlr fat teuml mireuml bocat e daktilografuara mbeteumln neuml arkivin historik neuml Accademia Nazionale dei Lincei dhe neuml cepin e sipeumlrm djathtas teuml ccedildo artikulli ende sot mund teuml shihen sheumlnimet e beumlra me laps pasi u vendos qeuml keumlta teuml mos botoheshin meuml ldquoA dopo la guerrardquo (Pas lufteumls) ose ldquoNella rivista dopo la guerrardquo (Neuml revisteumln pas lufteumls) ldquoArsyet e rrethanave politikerdquo teuml anulimit teuml njeuml botimi teuml gatsheumlm me sa duket kaneuml teuml beumljneuml me marreumldheumlniet ndeumlrmjet Italiseuml dhe Greqiseuml sepse pas kthimit teuml Mussolinit nga njeuml viziteuml neuml Athineuml projekti i botimit teuml veumlllimit mbi Ccedilameumlrineuml pezullohet Natyrisht edhe neuml keumlteuml rast ashtu si edhe peumlr Atlasin Gjuheumlsor teuml Shqipes disfata e fashizmit solli brak-tisjen peumlrfundimtare teuml veprimtarive teuml planifikuara Meuml tepeumlr informacion peumlr keumlteuml ccedileumlshtje gjendet neuml botimin (e pritsheumlm) teuml veumlllimit Le terre albanesi redente Vol II La Ciameria peumlrgatitur nga Donato Martucci

4 Neuml planin e botimeve mbi Ccedilameumlrineuml e Kosoveumln teuml hartuar meuml 10 maj 1941 kryetari i Qendreumls seuml Studimeve peumlr Shqipeumlrineuml Frances-

18 Schirograve a Tagliavini 13 agosto e 24 settembre 1942 po atje b 14 fasc 242 19 Nuk eumlshteuml e sigurt qeuml Baldacci ta keteuml marreuml keumlteuml leteumlr sepse neuml njeuml leteumlr meuml meuml-

vonshme teuml dateumls 21 korrik 1943 deumlrguar Qendreumls seuml Studimeve ai vijon teuml keumlr-kojeuml bocat e veumlllimit mbi Ccedilameumlrineuml Khs Schirograve a Baldacci 12 gennaio 1943 Baldacci a CSA 21 luglio 1943 po atje b 11 fasc 66

co Ercole i paraqet kryetarit teuml Akademiseuml Mbreteumlrore teuml Italiseuml (Reale Accademia drsquoItalia) njeuml seumlreuml nismash me qeumlllim qeuml si celebri degna-mente nellrsquoambito della cultura e della scienza la vittoria delle armi che ha deciso il ritorno degli albanesi irredenti alla madre patria (teuml festohet denjeumlsisht neuml leumlmin e kultureumls dhe teuml shkenceumls fitorja e armeuml-ve qeuml ia kthyen atdheut shqiptareumlt e paccedilliruar)20

Peumlrveccedil organizimit teuml njeuml konference u propozua edhe hartimi dhe botimi i dy veumlllimeve ku peumlrveccedil historiseuml arkeologjiseuml dhe leteumlrsiseuml teuml gjejeuml vend edhe gjuheumlsia qeuml potragrave interessarsi alle caratteristiche dia-lettali ghego per il Cossovo tosco per la Ciamuria e delle rispettive estensioni areali (mund teuml merret me tiparet dialektore teuml gegeumlrishtes peumlr Kosoveumln teuml toskeumlrishtes peumlr Ccedilameumlrineuml dhe teuml shtrirjes seuml zonave gjuheumlsore peumlrkateumlse)21

Kryetari Ercole shkruan se puna do trsquou besohet studiuesve kom-petenteuml dhe shton se neuml peumlrzgjedhjen e bashkeumlpuneumltoreumlve si cercheragrave una cameratesca collaborazione tra studiosi italiani e albanesi (do teuml synohet njeuml bashkeumlpunim kameratesk ndeumlrmjet studiuesve italianeuml dhe atyre shqiptareuml)22

Neuml letrat qeuml ruhen neuml arkivin e Accademia dei Lincei gjendet lista e studiuesve qeuml janeuml thirrur peumlr teuml bashkeumlpunuar neuml keumlteuml projekt ndeumlr teuml cileumlt bien neuml sy peumlr pjeseumln gjuheumlsore Matteo Bartoli Carlo Tagliavini Eqrem Ccedilabej dhe Namik Resuli Neuml korrik 1941 Francesco Ercole i deumlrgoi Kryetarit teuml Akademiseuml Mbreteumlrore listeumln paraprake teuml studiuesve qeuml kishin pranuar teuml bashkeumlpunonin peumlr botimet peumlr pjeseumln gjuheumlsore teuml veumlllimit peumlr Kosoveumln shfaqen emrat e Mustafa Krujeumls dhe Carlo Tagliavinit neuml teuml njeumljteumln pjeseuml teuml botimit peumlr Ccedilameumlrineuml haset peumlrseumlri emri i Tagliavinit kra-has Namik Resulit23 Fatkeqeumlsisht siccedil kemi peumlrmendur meuml sipeumlr veumlllimi i dyteuml nuk u botua kurreuml pas disa shtyrjeve gjurmeumlt e teuml cilave i gjejmeuml neuml leteumlrkeumlmbimin ndeumlrmjet Schirograveit dhe Tagliavinit Ky i fundit ende duhet teuml doreumlzojeuml artikullin e vet peumlr Ccedilameumlrineuml dhe Schirograve e qeteumlson il lavoro per il volume sulla Ciamuria non urge Se hai tempo puoi stendere i caposaldi dello studio in maniera che ove dovessi chiedertelo puoi completarlo in

20 Piano di pubblicazioni sulla Ciamuria e sul Cossovo vep cit 21 Po atje 22 Po atje 23 Khs Ercole a Federzoni luglio 1941 po atje b 5 fasc 25

breve tempo (puna peumlr veumlllimin mbi Ccedilameumlrineuml nuk eumlshteuml e ngutshme Po teuml kesh koheuml mund teuml hartosh pikat kyccedile neuml meumlnyreuml qeuml neumlse ta keumlrkoj ta peumlrfundosh brenda njeuml kohe teuml shkurteumlr

Tagliavini pra mjaftohet me disa sheumlnime pa e hartuar artikullin siccedil na veumlrteton Elton Prifti i cili punon prej vitesh neuml arkivin personal teuml Tagliavinit ky i fundit ka leumlneuml veteumlm njeuml harteuml teuml dialekteve teuml vizatuar me laps dhe disa sheumlnime qeuml janeuml peumlrdorur neuml punime teuml tjera peumlr trsquoiu referuar shkurt keumltyre teuml folmeve Nga letra qeuml Schirograve i deumlrgon Baldaccit meuml 12 janar 1943 meumlsohet se neuml listeumln e artikujve teuml gatsheumlm peumlr veumlllimin e dyteuml mungon veteumlm artikulli i njeuml studiuesi teuml cilin Schirograve nuk e peumlrmend me emeumlr por qeuml mund teuml identifikohet me lehteumlsi si Tagliavini

Ndeumlrsa peumlr veumlllimin e pareuml kushtuar Kosoveumls teuml botuar meuml 1942 Tagliavini ka shkruar artikullin ldquoLe parlate albanesi di tipo ghego orientale (Dardania e Macedonia nord-occidentale)rdquo peumlrkthyer neuml shqip neuml serineuml Studime gjuheumlsore botuar neuml Prishtineuml ldquoTeuml folmet shqipe teuml tipit teuml gegeuml-rishtes lindore Dardania dhe Maqedonia veripereumlndimorerdquo24 qeuml edhe pas shtateumldhjeteuml vjeteumlsh ruan ende interes shkencor

Artikulli i Tagliavinit eumlshteuml njeuml peumlrpjekje e pareuml peumlr teuml sistemuar me aq sa ia mundeumlsonte materiali qeuml kishte mbledhur veccediloriteuml e teuml folmeve teuml meumlsipeumlrme peumlrmes njeuml analize kryesisht fonetike dhe shu-meuml meuml pak morfologjike dhe leksikore Veteuml autori veuml neuml dukje se ndih-mesa e tij eumlshteuml e paploteuml duke qeneuml se keumlrkimi beumlhej mbi ldquomateriali a stampa fin qui esistenti scarsi e di vario valorerdquo (materiale teuml shtypura deri meuml sot teuml pakeumlt dhe me vlereuml teuml ndryshme) ndeumlr teuml cileumlt tekstet me karakter etnografik shpeshhereuml teuml bdquonormalizuarrdquo nga mbledheumlsit e tyre si edhe nga pak teuml dheumlna teuml doreumls seuml pareuml teuml mbledhura gjateuml keumlrkimeve teuml shpejta teuml kryera neuml zoneumln e Kumanoveumls dhe Prishtineumls Peumlrparimet e shumta neuml njo-hjen e keumltyre teuml folmeve faleuml edhe keumlrkimeve neuml terren dhe botimit teuml stu-dimeve dhe monografive beumlneuml teuml mundur peumlrgjateuml viteve qeuml teuml peumlrvijohe-shin ndarje teuml reja dialektore brenda keumltyre zonave duke ripeumlrkufizuar peumlr-mbajtjen e emeumlrtimit dialekte teuml gegeumlrishtes verilindore seuml cileumls Tagliavini

24 Kontributi i Tagliavinit eumlshteuml ribotuar neuml peumlrmbledhjen Scritti minori dhe i peumlr-

kthyer neuml shqip eumlshteuml botuar neuml serineuml Studime gjuheumlsore botuar neuml Prishtineuml Teuml folmet shqipe teuml tipit teuml gegeumlrishtes lindore Dardania dhe Maqedonia veri-pereumlndimore neuml Studime gjuheumlsore I (Dialektologji) Prishtineuml Instituti Alba-nologjik i Prishtineumls f 103-152

dhe Lambertz (1943) i kishin dheumlneuml njeuml shtrirje mjaft teuml gjereuml Teuml dheumlnat e mbledhura nga studiues teuml ndrysheumlm ndeumlr teuml cileumlt neuml veccedilanti Bahri Beci (1990 2007) shpien neuml peumlrfundimin se teuml folmet shqipe teuml Maqedoniseuml veripereumlndimore ndryshe nga ato kosovare qeuml hyjneuml neuml grupin lindor teuml gegeumlrishtes veriore beumljneuml pjeseuml neuml gegeumlrishten e mesme krahas dialekteve teuml Matit Fusheuml-Krujeumls Mirditeumls Lumeumls dhe Dibreumls Neuml disa prej ndihmesa meuml teuml fundit teuml Lumnije Jusufit qeuml mbeumlshteten neuml njeuml puneuml keumlrkimore teuml thelluar neuml terren shfaqet kompleksiteti dhe heterogjeniteti demografik gjeografik dhe gjuheumlsor i shqipes seuml Maqedoniseuml neuml teuml cileumln peumlrveccedil toskeuml-rishtes gjenet njeuml tipologji e larmishme e teuml folmeve teuml gegeumlrishtes dhe pi-keumlrisht teuml folme teuml llojit teuml gegeumlrishtes verilindore (neuml veripereumlndim teuml Ku-manoveumls dhe verilindje teuml Tetoveumls) teuml gegeumlrishtes seuml mesme e shtrireuml neuml teuml gjitheuml brezin pereumlndimor teuml gegeumlrishtes jugore (Krusheveuml Demir Hisar) dhe teuml njeuml lloji gjuheumlsor teuml cilin autorja e peumlrkufizon si Mittelgegisch me tipare shumeuml heterogjene

Duke leumlneuml meumlnjaneuml veumlshtireumlsiteuml qeuml lidhen me pasakteumlsiteuml neuml kla-sifikim teuml cilat rrjedhin nga sasia e pakeumlt e materialit qeuml kishte neuml dis-pozicion Tagliavini shfaq intuiteuml teuml sigurt neuml identifikimin peumlr hereuml teuml pareuml teuml dukurive qeuml meuml pas do teuml veumlrtetoheshin neuml terren dhe do teuml stu-dioheshin neuml dhjeteumlvjeccedilareumlt vijues si psh shndeumlrrimi zanor o ~ ouml neuml teuml folmet e Dibreumls (groumlsh voumlrb boumllet)25 dhe duke dheumlneuml shpjegime teuml arsyeshme peumlr dukuri teuml tjera karakteristike teuml gegeumlrishtes seuml mes-me si qiellzorizimi i bashkeumltingeumlllores grykore g (khs gjaz gjardh etj) qeuml sipas studiuesit italian duhet teuml keteuml zeumlneuml fill peumlrpara zanoreve qiellzore peumlr trsquou shtrireuml meuml pas neuml pozicione teuml tjera26

25 B Beci Teuml folmet qendrore teuml shqipes seuml veriut (gegeumlrishtja qeumlndrore dhe

grupimi i teuml folmeve teuml saj) EDFA Tiraneuml 2007 p 341 26 Po atje p 349

Bibliografia

Ajeti I 1998 Rreth disa tipareve gjuheumlsore teuml ligjeumlrimeve shqiptare teuml Kosoveumls in Vepra 2 Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls Botime teuml veccedilanta XXXI Seksioni i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml Libri 15 Prishtineuml pp 97-104

Ajeti I 2002 Contributi i Carlo Tagliavinit neuml studimet e historiseuml seuml gjuheumls shqipe in Vepra 5 Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls Botime teuml veccedilanta XLIII Seksioni i Gjuheumlsiseuml dhe i Leteumlrsiseuml Libri 18 Prishtineuml pp 63-69

Bartoli M 1933 Lrsquoatlante linguistico albanese in Essai de bibliographie de geacuteo-graphie linguistique geacuteneacuterale Par J Schrijnen NV Dekker amp Van de Vegt en J W van Leuwen Nimegravegue pp 28-30

Beci B 1990 Teuml folmet lindore teuml gegeumlrishtes veriore in Dialektologjia shiptare VI Akademia e Shkencave e RPS teuml Shqipeumlriseuml Istituti i gjuheumlsiseuml dhe i leteumlr-siseuml Tiraneuml pp 31-56

Beci B 2007 Teuml folmet qendrore teuml shqipes seuml veriut (gegeumlrishtja qeumlndrore dhe grupimi i teuml folmeve teuml saj) EDFA Tiraneuml

Centro Studi per lrsquoAlbania 1942 Le terre albanese redente I Kossovo Reale Accademia drsquoItalia Roma

Desnickaja AV 1976 Gjuha shqipe dhe dialektet e saj Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Meumlsimore i Krahineumls Socialiste Autonome teuml Kosoveumls Prishtineuml 1976

Gjinari J Shkurtaj Gj 2003 Dialektologjia Shteumlpia botuese e librit universitar Tiraneuml

Jusufi 2010 Die albanischen Mundarten in Mazedonien und ihre Stellung in der albani-schen Dialektologie in Scritti in onore di Eric Pratt hamp per il suo 90 com-pleanno Universitagrave della Calabria Centro editoriale e librario Rende pp 172-196

Jusufi L 2011 Die zentralgegische Mundartengruppe in Mazedonien Harrassowitz Wiesbaden

Lambertz M 1943 Die Mundarten der albanischen Sprachen und ihre Erforschung In Leipziger Vierteljahrsschrift fuumlr Suumldosteuropa 7 Leipzig Harrassowitz pp 123-160

Tagliavini C 1942 Le parlate albanesi di tipo ghego orientale in Le terre alba-nesi redente I Kossovo Centro Studi per lrsquoAlbania Reale Accademia drsquoItalia Roma pp 1-82

Dhori Q QIRJAZI Universiteti i Selanikut

ldquoMJALTEumlrdquo NGA HOJET DHE TROJET E SHQIPES FJALORI DOREumlSHKRIM SHQIP-GREQISHT I TH MITKOS DHE SUAZA BALLKANIKE E TIJ

Abstrakt

Fillimisht do teuml japim njeuml informacion teuml peumlrgjithsheumlm rreth dy Fjaloreumlve shqip-greqisht dhe greqisht-shqip hartimin e teuml cileumlve Thimi Mitkoja e pat ndeumlrmarreuml krahas puneumls peumlr ldquoBleteumln Shqiptarerdquo Peumlr fat teuml keq ndryshe nga Fjalori i Kristoforidhit Fjaloreumlt e Mitkos mbeten neuml doreumlshkrim edhe sot e keumlsaj dite Botimi i tyre e sidomos i Fjalorit shqip-greqisht do teuml ndihmojeuml peumlr vlereumlsimin meuml teuml ploteuml e meuml objektiv teuml ndihmeseumls seuml tij si leksikograf e si leumlvrues i shqipes Pasuria e leumlndeumls leksikore qeuml sjell Mitkoja ka peumlr ta vendosur ateuml denjeumlsisht neuml krah teuml Kristoforidhit Mbase nuk e teprojmeuml teuml themi se shumeuml shpejt do teuml fillojmeuml teuml flasim peumlr dy autoreuml bashkeumlkoheumls teuml Rilindjes kombeumltare shqiptare veprat leksiko-grafike teuml teuml cileumlve zeumlneuml e ploteumlsojneuml shoshoqen edhe pse njeumlra po del neuml driteuml me mbi njeuml shekull voneseuml Habent sua fati manuscripta

Suaza ballkanike e Fjalorit shqip-greqisht teuml Mitkos peumlrvijohet jo thjesht me faktin se kemi teuml beumljmeuml neuml shikim teuml pareuml me njeuml fjalor dygjuheumlsh shqip-greqisht dhe as ngaqeuml fjaleumlndashhuazime prej gjuheumlve ballkanike kaneuml zeumlneuml vend neuml fjaleumlsin e tij seuml bashku me indikacionet peumlrkateumlse Ajo shihet kryesisht nga meumlnyra si pas-qyrohen a si konceptohen raportet mes shqipes e keumltyre gjuheumlve Neuml keumlteuml pikeuml bindjet e Mitkos peumlr afrineuml e shqipes me greqishten formuar neumln ndikimin e Ka-mardeumls dhe formuluar shkoqur neuml paratheumlnien e ldquoBleteumlsrdquo apo neuml sheumlnimin hyreumls teuml ldquoΛεξιλόγιον Αλβανο-Ελληνικόνrdquo qeuml shoqeumlron keumlteuml vepeumlr na japin doreuml peumlr teuml ndjekur hap pas hapi e fjaleuml pas fjale meumlnyreumln se si kjo teori beumlhet pjeseuml e programit dhe e praktikeumls leksikografike teuml autorit

Deri meuml sot e kemi njohur Th Mitkon (1820-1890) meuml tepeumlr si

folklorist e madje si themeluesin e folkloristikeumls shqiptare dhe meuml pak si leksikograf Ndoneumlse ldquoBleta Shqiptarerdquo (Aleksandri 1878) peumlr-mban edhe njeuml sproveuml leksikografike me titull ldquoΛεξιλόγιον Ἀλβανο-Ἑλληνικόνrdquo (Fjalorth shqip-greqisht) veumlmendja e studiuesve ka qeneuml peumlrqendruar kryesisht neuml leumlndeumln folklorike teuml grumbulluar prej tij

Prurjet e reja arkivore teuml viteve rsquo80 teuml shekullit teuml kaluar e zgje-ruan ndjesheumlm fondin e doreumlshkrimeve teuml Mitkos duke e pasuruar me mijeumlra fleteuml deri ateumlhereuml teuml panjohura teuml opusit teuml tij Botimi i ploteuml i

vepreumls seuml Mitkos eumlshteuml njeuml ndeumlrmarrje e veumlshtireuml qeuml keumlrkon koheuml mund njohuri dhe bashkeumlpunim teuml specialisteumlve teuml fushave teuml ndryshme

Mes doreumlshkrimeve teuml Mitkos vend teuml veccedilanteuml zeumlneuml edhe dy fjaloreuml shqip-greqisht dhe greqisht-shqip hartimin e teuml cileumlve autori e pat ndeumlrmarreuml krahas puneumls peumlr peumlrgatitjen e ldquoBleteumls Shqiptarerdquo Por ndeumlrsa ldquoBletardquo e gjeti rrugeumln e veumlshtireuml e teuml lodhshme teuml botimit fjalo-reumlt e Mitkos ndryshe nga Fjalori i Kristoforidhit botuar edhe ky pas shumeuml peripecish mbeten neuml doreumlshkrim edhe sot e keumlsaj dite

Srsquoka dyshim se botimi i tyre do teuml ndihmojeuml peumlr vlereumlsimin meuml teuml ploteuml e meuml objektiv teuml kontributit teuml Mitkos si leksikograf e si leuml-vrues i shqipes Pasuria e leumlndeumls leksikore qeuml sjell Mitkoja e vendos ateuml denjeumlsisht neuml krah teuml Kristoforidhit Duke e rizbuluar dhe rivle-reumlsuar Mitkon leksikograf do teuml fillojmeuml teuml flasim peumlr dy autoreuml bash-keumlkoheumls teuml Rilindjes kombeumltare shqiptare veprat e teuml cileumlve zeumlneuml e ploteumlsojneuml shoshoqen edhe pse njeumlra po del neuml driteuml me mbi njeuml she-kull voneseuml Habent sua fati manuscripta

Njoftime peumlr Fjalorin shqip-greqisht teuml ThMitkos

Neuml keumlteuml kumteseuml do teuml japim disa njoftime paraprake peumlr Fjalo-rin shqip-greqisht teuml Mitkos teuml cilin po e peumlrgatisim peumlr botim dhe paskeumltaj do teuml ndalemi neuml suazeumln ballkanike teuml vepreumls

Koha e hartimit teuml Fjalorit shqip-greqisht

Lista e shkurtesave teuml emrave teuml vendeve dhe teuml veprave prej nga vjen apo eumlshteuml vjeleuml leumlnda leksikore (Shih Shtojceumln I) e gjetur mes doreumlshkrimeve na ndihmon teuml arrijmeuml neuml peumlrfundimin se Mitkoja ka grumbulluar material nga libra teuml botuar deri neuml vitin 1888 gjeuml qeuml do teuml thoteuml se ai nuk e ka ndeumlrprereuml puneumln e leksikografit deri neuml vitet e fundit teuml jeteumls edhe pse siccedil shkruan J Bulo i pati humbur shpresat peumlr botimin e fjaloritfjaloreumlve

Nga ana tjeteumlr neuml njeuml leteumlr deumlrguar Dh Kamardeumls meuml 1868 e cila ruhet neuml AQSHSH ai shprehet qarteuml peumlr nevojeumln e hartimit teuml njeuml fjalori shqip ndash greqisht nga ana e arbeumlresheumlve te Italiseuml Peumlrandaj doteuml ishte njeuml puneuml emireuml edhe eveumlleshime peumlr Shqipeumltareumlt ndeuml munt teuml jipeshe ka Italia njeuml gazeteuml veteumlm Shqip edhe njeuml Leksiko Shqip e Geumlrqisht

Pak meuml lart shkruante Zemeumlreumln time teuml plagosureuml peumlr fatkeqeuml-rinrsquo e madhe teuml Shqipeumlrieumls sotme mrsquoa ngroh meaft patriotismi dituria edhe meumlsimi i Shqipeumltareumlvet Italieumls Ndodhur Shqipeumlria neuml mes dy dritrave teuml meumldha doteuml ndritsjoneteuml edhe doteuml meumlsoneteuml por sotpeumlrsot ka Elladha gluha na prisheteuml edhe na humbeteuml ngadit

Puna peumlr grumbullimin e leumlndeumls folklorike mbase ka qeneuml shtysa e pareuml peumlr trsquoi hyreuml ai veteuml hartimit teuml Leksiko-it Shqip e Geumlrqisht Modest dhe i peumlrmbajtur prej natyre apo i ndodhur para njeuml qerthulli problemesh teuml veumlshtira peumlr trsquou zgjidhur ai flet pak peumlr planet e veta leksikografike dhe konsideron se teuml tjereuml si K Kristoforidhi janeuml neuml gjendje trsquoia dalin mbaneuml meuml mireuml keumlsaj pune

Studimi i fondit teuml Mitkos na beumln teuml mendojmeuml se puna e tij leksikografike ndahet neuml dy faza Faza e pareuml ka teuml beumljeuml me grum-bullimin e leumlndeumls Janeuml me qindra fleteumlt ku regjistron neuml meumlnyreuml teuml peumlrzier fjaleuml teuml shqipes e teuml greqishtes renditur peumlrgjitheumlsisht sipas al-fabetit grek meqeneumlse edhe fjaleumlt shqip i shkruan me ndihmeumln e geumlr-mave teuml greqishtes Krahasimi i leumlndeumls seuml keumltyre fleteumlve me leumlndeumln e peumlrfshireuml neuml fjaleumlsin e fazeumls seuml dyteuml tregon se jo gjithccedilka e regjistruar gjateuml fazeumls seuml pareuml ka zeumlneuml vend neuml faqet e asaj qeuml Mitkoja e mendonte si variant peumlrfundimtar teuml fjalorit

Hapat e pareuml teuml Mitkos leksikograf mund teuml ndiqen edhe nga shqyrtimi krahasues i Λεξιλόγιον Ἀλβανο-Ἑλληνικόν teuml ldquoBleteumlsrdquo me leumlndeumln e Fjaloreumlve E veumlrteta eumlshteuml se deri meuml sot ai eumlshteuml pareuml si njeuml Fjalorth shpjegues i ldquoBleteumlsrdquo por duhet theumlneuml se krahas keumltij funksio-ni utilitar peumlrmbahen neuml teuml elemente qeuml e beumljneuml njeuml sproveuml teuml meuml-veteumlsishme leksikografike Po ndalemi veteumlm neuml njeuml shembull teuml ma-rreuml prej f 233 teuml origjinalit teuml ldquoBleteumlsrdquo Χηνdσίρ χοῖρος γουροῦνι (ἀλβ) dέερ ndashι καὶ dέρκ ndashου γ θῖ -ου (πρβλ σῦς φήρ θήρ θηρίον καὶ (Grim) δέρκω δορκάς καὶ τὸ Ἀγγλ deer = δορκάς καὶ ἀλβ dre = ἔλαφος) ἀρβ [αράβικον = arabisht]

qeuml peumlrkon me f 495 teuml botimit teuml v 1981 heumlnxhiacuter χοῖρος γουροῦνι (shq) derr-i dhe dέρκ ndashου (geg thi-u (Krs σῦς φήρ θήρ θηρίον dhe (Grim) δέρκω δορκάς dhe anglisht deer = δορκάς dhe shqip dre = ἔλαφος

dhe qeuml e hasim edhe neuml doreumlshkrimin e Fjalorit shqip-greqisht teuml Mitkos

dēρ-ι τ χοῖρος γουροῦνι (αρbηρ) λέγεται dέρκ-ου (γεγστ) θῖ -ου = (άγριόχοιρος ) ἢ ἀπλῶς χοίρος dέρκου (πλθ) dίρκjε-τη [dēr-i tosk χοῖρος γουροῦνι (arbeumlr) thuhet derk-u (geg) thī-u = (derr i egeumlr ) apo thjesht derr deacuterku (πλθ) diacuterqe-teuml]

Leximi i ploteuml (dhe jo i cunguar siccedil ndodh me botimin e v 1981) i sheumlnimit hyreumls teuml Fjalorthit (Shih Shtojceumln II) tregon se Mit-koja peumlrpiqet teuml krahasojeuml dhe teuml vlereumlsojeuml fjaleumlsin e shqipes neuml raport me gjuheuml teuml tjera (peumlr holleumlsi shih meuml poshteuml) ndeumlrsa shqyrtimi i imteuml i mikrostruktureumls deumlfton kujdesin e autorit peumlr teuml renditur njeuml varg sino-nimesh teuml shqipes peumlrballeuml fjaleumls seuml huaj (teuml cilat meuml pas do teuml zeumlneuml vend neuml faqet e Fjalorit shqip-greqisht) Keumlsisoj neuml teuml dy rastet ldquoleksi-kografia dhe ideologjiardquo ecin krah peumlr krah por edhe i ndriccedilojneuml udheumln njeumlra-tjetreumls Neuml njeuml sheumlnim teuml thukeumlt teuml tij (Shih Shtojceumln III) Mitkoja thekson se kuptimi i fjaleumlve rroket meuml mireuml neuml ngeumlrthim teuml fjaliseuml Me teuml njeumljteumln logjikeuml edhe vepra leksikografike e Mitkos duhet pareuml neuml kuadeumlr teuml prirjeve teuml interesave dhe teuml kundeumlrshtive teuml epokeumls gjateuml seuml cileumls u shfaq Pra fjala e veumlshtruar neuml ngeumlrthim teuml fjaliseuml por edhe fjala peumlr fjaleumlt e veumlshtruar neuml ngeumlrthim teuml shoqeumlriseuml

Ka shumeuml indikacione qeuml na beumljneuml teuml besojmeuml se Mitkoja nuk arriti trsquoi japeuml doreumln e fundit vepreumls seuml vet leksikografike Psh neuml Fja-lorin shqip-greqisht rrjeti i referencave teuml brendshme mbetet neuml mjaft raste i mangeumlt ngaqeuml jo gjithnjeuml janeuml pasqyruar si zeumlra meuml vete fjaleumlt qeuml peumlrdoren si pika referimi

Burimet e Mitkos

Lista e shkurtesave (Shtojca I) na jep mundeumlsineuml e njohjes me burimet e shkruara qeuml peumlrdor Mitkoja si dhe me shpeumlrndarjen gjeogra-fike teuml leumlndeumls qeuml ai ka vjeleuml prej bashkatdhetareumlsh Mund teuml thuhet se lista peumlrmban pothuaj gjitheuml librat shqip apo qeuml lidhen me shqipen teuml botuar deri neuml vitin 1888 ndeumlr teuml cileumlt vend teuml veccedilanteuml zeuml leteumlrsia ar-beumlreshe (Ai vjel leumlndeuml deri edhe nga letrat qeuml i deumlrgojneuml savanteumlt arbeuml-resheuml siccedil sheumlnon neuml njeuml numeumlr rastesh peumlr Kamardeumln) Megjithateuml ka raste titujsh qeuml hasen neuml faqet e Fjalorit e jo neuml listeumln e lartpeumlrmendur siccedil ndodh me Kuvendin e Arbeumlnit nga teksti i teuml cilit Mitkoja ka beumlreuml citime teuml shumta shoqeumlruar me shkurteseumln Conc ose Concil E njeumljta gjeuml ndodh edhe me disa nga pikat e ndryshme teuml mbareuml hapeumlsireumls shqipfoleumlse si Tirana Maleumlsia e Gjakoveumls Opari Sheperi etj Neuml njeuml listeuml tjeteumlr teuml papeumlrfunduar teuml gjetur neuml sheumlnimet e Mitkos hasim neuml

shkurteseumln Ἐπτπ ndashἘπιτοπίως ἐν τῇ κυρίως Ἀλβανίᾳ qeuml do teuml thoteuml [mbledhur] neuml terren neuml Shqipeumlrineuml e mireumlfillteuml e qeuml tregon se Mitkoja ka grumbulluar leumlndeuml edhe gjateuml udheumltimeve neuml viset shqipfoleumlse

Megjithateuml leumlndeumln kryesore teuml shqipes seuml folur Mitkoja e vjel gjateuml kontakteve me shqiptareuml teuml kolonive teuml Egjiptit teuml ardhur keumltu nga aneuml teuml ndryshme teuml Shqipeumlriseuml Siccedil shkruante S Dineja ldquopeumlr fat teuml mireuml ateuml koheuml ndodheshin edhe shqiptareuml shumeuml neuml Egjipt ngado teuml shkonje do teuml piqnje shqiptareuml Karakollet e Kajros qeneuml plot gegeuml e toskeuml Keumlngeumlt e vallet nuk reshtnin na dukej sikur gjendeshim neuml Shqipeumlrirdquo

Natyra e Fjalorit dhe teknika leksikografike

Gjateuml hartimit teuml Fjalorit shqip-greqisht Mitkoja duket se ka neuml mend kryesisht shqipfoleumlsin qeuml njeh edhe greqishten (shih fv listeumln e abonenteumlve teuml ldquoBleteumlsrdquo neuml botimin origjinal teuml Aleksandriseuml) e qeuml neuml-peumlrmjet keumlsaj mund teuml ndihmohet peumlr trsquou beumlreuml zot i pasurive teuml gjuheumls seuml vet amtare Pra edhe neuml rastin e Mitkos ashtu si edhe te Kristo-foridhi greqishtja nuk eumlshteuml gjuha e pikeumlmbeumlrritjes e njeuml fjalori tradi-cional dygjuheumlsh Ajo eumlshteuml hallka ndeumlrmjeteumlse metagjuha qeuml e ndih-mon autorin peumlr trsquou nisur prej shqipes e peumlr teuml mbeumlrritur po tek ajo ciacutepeuml-a Ὑμήν (Νερ) ἡ λεπτὴ φλούδα τοῦ κρομμυδιοῦ ἡ ἐπιδερμὶς τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος καὶ τοῦ ὄφεως λεπτόν μεταξωτόν ἤ βαμπακερόν ὕφασμα λεπτόν οἱονδήποτε ἐπικάλυμμα (ἐπί ξυλουργικῆς ἤ ραπτικῆς κλπ) ldquoEumlshtrsquo e holleuml si cipeuml qepe ndashCipeuml teuml meumlndafshteuml ndashKeumljo dhogeuml ka cipeuml peumlrsipeumlrrdquo Ἔτι (πελσγλ 61) φύλλον πχ τῆς πήττας κλπ [ciacutepeuml-a Membraneuml (Ner) leumlvozhga e holleuml e qepeumls epiderma e trupit teuml njeriut dhe teuml gjarpeumlrit peumllhureuml e holleuml meumlndafshi a pambuku ccedildo lloj mbulese e imteuml (neuml marangozi a neuml rrobaqepeumlsi etj) ldquoEumlshtrsquo e holleuml si cipeuml qepe ndashCipeuml teuml meumlndafshteuml ndashKeumljo dhogeuml ka cipeuml peumlrsipeumlrrdquo Gjithashtu (πελσγλ 61) fleteuml psh e byrekut etj] fieacuter-i φρύγανον ἡ φτέρη κυρίως ὅπερ ὁμοιάζει μὲ τὸ φρύγανον Εἶναι χόρτον λίαν δροσερόν φυόμενο εἰς τὰ ὄρη τῆς Τοσκαρίας μὲ τὸ ὁποῖον περιτυλίσσουν τὸ χιόνι πορτοκάλια κλπ πρὸς διατήρησιν [fieacuter-i shkarpeuml kryesisht fieri qeuml ngjan me shkarpat Eumlshteuml bar qeuml mban mjaft fresk qeuml mbin neuml malet e Toskeumlriseuml dhe me teuml cilin mbeumlshtjellin boreumln portokajteuml etj peumlr trsquoi ruajtur] kaacuteccedilkeuml-a Κάρυον καρύδι ὄταν ἔχει ξεφλουδισμένην τὴν ὅλως ἐπάνωθι (φυτικήν) πρώτην φλούδα Ὄταν δὲ αὐτὸ εἶναι κεκαλυμμένον καὶ μὲ τὴν ρηθεῖσαν ἐξωτερικὴν φλούδα τότε λέγεται aacuterreuml-a [kaacuteccedilkeuml-a Arreuml kokeumlrr arre kur eumlshteuml e zhveshur nga e gjitheuml leumlvozhga e pareuml (bimore) e sipeumlrme Kur eumlshteuml e mbuluar dhe me leumlvozhgeumln e jashtme teuml peumlrmendur meuml lart ateumlhereuml quhet aacuterreuml-a]

E veumlshtruar neuml keumlteuml prizeumlm kjo vepeumlr inkuadrohet ploteumlsisht neuml meumlnyreumln si i koncepton Mitkoja marreumldheumlniet e shqipes me greqish-ten peumlrkateumlsisht teuml shqiptareumlve me grekeumlt neuml dhjeteumlvjeccedilareumlt e fundit teuml shek XIX e pikeumlrisht neuml prag gjateuml e pas viteve 1878 Njoheumls dhe adhurues i kultureumls greke por edhe ndriccedilimtar e mbrojteumls i kombit teuml vet ai ka arritur teuml kristalizojeuml njeuml qeumlndrim qeuml mbetet i admiruesheumlm edhe sot e keumlsaj dite Dritat e qyteteumlrimit helen nuk ia leumlbyrin syteuml dhe as ia erreumlsojneuml mendteuml Neuml paratheumlnien e ldquoBleteumlsrdquo ai shprehet qarteuml se vlerat e keumltij qyteteumlrimi mund teuml beumlhen proneuml e kombit teuml shqiptareumlve veteumlm neumlpeumlrmjet teuml gjuheumls seuml tyre amtare Pra greqishtja mund teuml sheumlr-bejeuml si model a si faktor ndihmeumls peumlr selitjen e shqipes por kurrsesi si mjet peumlr greqizimin e shqiptareumlve Ndaj edhe i beumln thirrje fqinjes jugo-re teuml mos sillet si njerkeuml ziliqare ndaj tyre Sikurse sheumlnon prof A Bu-da kemi teuml beumljmeuml me njeuml realitet politik kontradiktor qeuml buron hereuml nga konvergimi e hereuml nga divergimi i interesave teuml teuml dy kombeve prej teuml cileumlve njeumlri ka krijuar shtetin e vet dhe tjetri ndodhet neuml udheuml e sipeumlr Brenda keumltij kuadri dhe gjithnjeuml neumln shenjeumln e iluminizmit evropian e ballkanik duhet pareuml edhe qeumlndrimi i Mitkos i cili neuml mo-sheuml ende teuml njomeuml peumlrsheumlndet ringritjen meuml 1843 teuml njeuml shkolle greke neuml Korccedileuml kurse meuml 1868 i shkruan Kamardeumls se ldquosotpeumlrsot ka Elladha gluha na prisheteuml edhe na humbeteuml ngaditrdquo peumlr teuml arritur dhjeteuml vjet meuml pas neuml artikulimin e qeumlndrimit teuml shprehur neuml paratheumlnien e ldquoBle-teumlsrdquo ku siccedil u shtjellua meuml lart vendoset njeuml kufi i qarteuml mes hapeumlsireumls kulturore teuml greqishtes dhe hapeumlsireumls etnike teuml grekeumlve

Ndoneumlse nuk na ka leumlneuml (a nuk kemi gjetur ende) ndonjeuml para-shtreseuml teuml kritereve qeuml zbaton duket qarteuml se Mitkoja e shoshit leumlndeumln leksikore para se ta peumlrfshijeuml neuml variantin peumlrfundimtar Keumlsisoj ku-fizohet numri i fjaleumlve teuml huaja (nuk ka peumlrfshireuml psh fjaleumln jetim teuml cileumln e gjejmeuml neuml fleteumlt e fazeumls seuml pareuml) dhe i neologjizmave ndash huazime peumlrkthimore (mungon psh fjala mireumlvetijeuml e J Vretos lentuar sipas greqishtes χρηστοήθεια) me teuml cilat tregohet meuml ldquodoreumlleumlshuarrdquo neuml rastin e Fjalorit greqisht-shqip Nuk ka shumeuml reumlndeumlsi neumlse Mitkoja ka arritur veteuml te keumlto kritere apo eumlshteuml ndikuar nga diskutimet qeuml beuml-heshin mes savanteumlve shqiptareuml teuml koheumls E reumlndeumlsishme eumlshteuml se ai rreket teuml vendoseuml njeuml drejtpeshim mes leumlndeumls qeuml gjuha e largon (a du-het ta largojeuml) si ldquomish teuml huajrdquo dhe asaj qeuml ndoshta mund ta zeumlven-deumlsojeuml me peumlrdorimin e neologjizmave teuml peumlrftuar me aneuml teuml kalkimit

Peumlr mendimin toneuml kontakti i vazhduesheumlm i Mitkos folklorist me gjuheumln e popullit i vjen neuml ndihmeuml sa e sa hereuml Mitkos leksikograf I meumlkuar me ldquoujeumlt e bekuarrdquo teuml gurreumlsgjuheumls popullore ai arrin trsquoi shmanget modeumls a maniseuml seuml neologjizmave

Fjalori sjell leumlndeuml leksikore nga mbareuml viset ku flitet shqipja e madje janeuml jo teuml pakta rastet e lemave ku gjejmeuml vargje teuml teumlra sino-nimike siccedil duket neuml shembujt vijues aacutejkeuml-a Τσύπα τοῦ βρασμένου γάλακτος ἀνθόγαλα τὸ (τουρκ) καϊμάκι ἀφρόγαλα πῦαρ Ἴδε maacuteazeuml-a (flj shtaacutelpeuml-a) [aacutejkeuml-a Cipeuml e qumeumlshtit teuml zier ajkeuml kajmaku (turq) shkumeuml qumeumlshti kulloshteumlr Shih maacuteazeuml-a (flj shtaacutelpeuml-a)] buacutebas-i (Σκόδρ) Ἕλμινς λεβίθι ἢτοι σκωλήκι τῆς κοιλίας καὶ τῶν ἐντέρων Οἱ χωρικοί Σκόδρας τὸ λέγουσι raacutejeumlza Ἐν Κορυτσᾲ δὲ glist-i πλθ gliacutesta [buacutebas-i (Shkodr) Bubeuml ose krimb barku a zorreumlsh Katundareumlt e Shkodreumls e quajneuml raacutejeumlza ndeumlrsa neuml Korccedileuml glist-i shm gliacutesta] troboliacuteceuml-a (πρμτ) ἢ tuacutendeumls-i (κρτς) Τάλαρος ἢ κάδδη ὅπου κτυποῦν το γάλα ἴνα βγάλουν τὸ βούτυρον Ίδ peumltī-ja καὶ tuacutendeumls καὶ tī-u (ἴσως trubuliacuteceuml) [troboliacuteceuml-a (Prmt) a tuacutendeumls-i (Krccedil) Taleumlr a kade ku rrahin qumeumlshtin qeuml teuml nxjerrin gjalpeuml Shih peumltī-ja dhe tuacutendeumls dhe tī-u (ndoshta trubuliacuteceuml)]

Krahasuar me Kristoforidhin numri i kalkeve neuml Fjalorin shqip-greqisht teuml Mitkos eumlshteuml shumeuml meuml i kufizuar Keumlto fjaleuml i merr zako-nisht prej teuml treteumlsh ose neuml raste teuml veccedilanta prej gjuheumls seuml popullit ku siccedil dihet numri i tyre eumlshteuml i vogeumll anaacutekeuml-a (πλθτ) anaacuteka-teuml (ρψρd 40 καὶ flj ) Περιδέραιον Ἴδ reth-guacutesheuml καὶ striacuten-geuml [anaacutekeuml-a (shm) anaacuteka-teuml (rpsrd 40 dhe flj) Gjerdan Shih reth-guacutesheuml dhe striacutengeuml] beumlnjapieacuteseumlmeuml ἢ beumlnjapyeacuteseumlmeuml-i (flj 7 248) Βουλευτής ὑπάλληλος τῆς Κυβερ-νήσεως ufficiale [beumlnjapieacuteseumlmeuml a beumlnjapyeacuteseumlmeuml-i (flj 7 248) Deputet neumlpuneumls i Qeveriseuml ufficiale] hie-madheumlrī-ja (diτουρ 8η 139) Μεγαλοπρέπεια [hie-madheumlrī-ja (ditur 8-teuml 139) Madheumlshti] hieroacutere-ja (ευαγ Ματθ 31 7) ἱερὸν ναὸς ἱερὸν βῆμα (ἴσως hyierōre) καὶ (Kend 18) hietōre [hieroacutere-ja (ευαγ Ματθ 31 7) tempull kisheuml tempull i shenjteuml (ndosh-ta hyierōre) dhe (Kend 18) hietōre] Βoacuteteumls-i Κύριον ὄνομα (Κοσμάς) [Βoacuteteumls-i Emeumlr i peumlrveccedileumlm (Kozma)] farmiacutereuml-i (πελσγ 10) Θεός ldquoFarmiri teuml teuml ruanjeumlrdquo [farmiacutereuml-i (πελσγ 10) Zot ldquoFarmiri teuml teuml ruanjeumlrdquo]

Neuml vitet kur Mitkoja harton fjaloreumlt e vet nuk ka nisur ende veumlrshimi neuml shqipen i neologjizmave nga gjuheumlt neolatine qeuml do ndodheuml ca meuml voneuml Psh fjala greke βουλευτής qeuml te Mitkoja (Fjalor greqisht-shqip) jepet me barasvlereumlsin kryeplak meuml pas do trsquoia leumlreuml vendin fjaleumls deputet

Megjitheumlse Mitkoja nuk shquhet peumlr njeuml peumlrpunim leksikografik teuml veccedilanteuml teuml leumlndeumls (shpesh hereuml trajtat gramatikore hyjneuml si zeumlra meuml vete teuml Fjalorit) ai jep rregullisht dysoreumlt fonetikeuml dhe sinonimet e fjaleumlve-lema si dhe veccedilon kuptimin e mireumlfillteuml nga kuptimi i figur-sheumlm i fjaleumls Informacioni gramatikor pasqyrohet neuml meumlnyreuml teuml rre-gullt por njeuml mangeumlsi e Fjalorit eumlshteuml numri i kufizuar i shembujve teuml peumlrdorimit teuml fjaleumlve Hasen edhe raste fjaleumlsh teuml leumlna pa shpjegim ose qeuml shoqeumlrohen veteumlm me shembuj peumlrdorimi baacuterreuml-a Βάρος φορτίον (μτφρ) Εὐθύνη καθήκον ἠθική ὑποχρέωσις [baacuterreuml-a Barreuml ngarkeseuml (mtfr) Peumlrgjegjeumlsi detyreuml detyrim moral] boacuteshti Ἂτρακτος ἀδράκτι ἄξων ndash τὸ ξύλον τῆς ἀμάξης περὶ τὸ ὁποῖον στρέφονται οἱ τροχοί (πλθτ) pshtiacutenjeuml-teuml ἀντὶ beumlshtiacutenjeuml [boacuteshti Bosht aks ndash druri i qerres rreth teuml cilit veumlrtiten rrotat (shm) pshtiacutenjeuml-teuml neuml vend teuml beumlshtiacutenjeuml] bulmeacutet-i Γαλακτερὰ ἐδέσματα Τὸ εἰς γάλατα προϊὸν τῶν γαλακτοφόρων ζώων ldquoSimviet srsquokaneuml bulmet bageumltiardquo (μετφρ) προϊὸν ἐν γένει ldquoKy stan keumlteuml bulmet kardquo Ἔτι bulmeacutet = καρύκευμα τῶν φαγητῶν καὶ ἐν γένει προσφάγι (σκδρ) (Ἴδ bulmīnj καὶ peumlrbuleacutet) ldquoMos keni ndoonjeuml bulmet peumlr me hangrun (Εὐαγ 321)rdquo ἄρτυμα [bulmeacutet-i Gatesa qumeumlshti Produkti neuml qumeumlsht i kafsheumlve qumeumlshtore ldquoSimviet srsquokaneuml bulmet bageumltiardquo (metfr) produkti neuml peumlrgjitheumlsi ldquoKy stan keumlteuml bulmet kardquo Gjithashtu bulmeacutet = meumllmeseuml e gjelleumlve dhe peumlrgjitheumlsisht meumllmeseuml (shkdr) (Shih bulmīnj dhe peumlrbuleacutet) ldquoMos keni ndoonjeuml bulmet peumlr me hangrun (Ευαγ 321)rdquo meumllmeseuml]

Pjeseuml meuml vete e mikrostruktureumls seuml zeumlrave teuml peumlrfshireuml neuml Fjalor janeuml edhe ldquopeumlrsiatjetrdquo etimologjike teuml Mitkos peumlr teuml cilat do teuml flitet meuml holleumlsisht neuml pjeseumln e dyteuml teuml kumteseumls Etimologjiteuml popullore dhe ndonjeumlhereuml arbitrare hasen jo rralleuml neuml vepreumln leksikografike teuml tij der-be-deacuter (ἀντί deacutereuml-peumlr-deacutereuml) Ἐπαίτης ζήτουλας ζητιάνος (φαίνεται μὲν ἡ λέξις τουρκικὴ ἀλλrsquo εἶναι καθαρῶς ἀλβανικὴ ὑπὸ τῶν Τούρκων παρεφθαρμένη) Ἴδ peumlrdeacutereumlsi [der-be-deacuter (neuml vend teuml deacutereuml-peumlr-deacutereuml) Lypeumls lypsar keumlrkaccedil (fjala duket si turke por eumlshteuml kryekrejet shqipe e bastarduar prej turqve) Shih peumlrdeacutereumlsi] doacuterre-ja (ἀρσ καὶ θηλυκ) (Χαον) Εὔσωμος καὶ εὔρωστος ρωμαλέος μάχιμος ὀρεινὸς τραχύς τολμηρός ἀλλὰ κάπως περιφρονητικὴ ἡ λέξις ὅθεν χωριάτης (Ἀν ἔχῃ σχέσιν μὲ τὸ ∆ωριεῦς) (λέξ ἐν Χαονίᾳ προπάντων ἐπὶ γυναικῶν ὀρεινῶν φιλοπολέμων συνηθιζομένη) [doacuterre-ja (mashk dhe fem) (Kaon) Trupmadh dhe i fuqisheumlm burreumlror luftarak maleumlsor i serteuml guximtar por fjala ka njeuml nuanceuml disi peumlrbuzeumlse pra katunar (Neumlse ka lidhje me fj ∆ωριεύς) (fjaleuml e peumlrdorur sidomos neuml Kaoni zakonisht peumlr gra maleumlsore teuml etura peumlr lufteuml]

Janeuml interesante gjithashtu edhe sugjerimet e tij me karakter drejtshkrimor teuml cilat i mbeumlshtet neuml kritere etimologjike shpesh para-shkencore

deftēr-i Κατάστιχον κατάλογος (Concil) πίναξ (deumlftēnj = δεικνύω) δείκτης Γραπτέον deumlftēr [deftēr-i Regjisteumlr katalog (Concil) tabeleuml (deumlftēnj = δεικνύω) tregues Duhet shkruar deumlftēr]

Vlera e Fjalorit dhe vendi i tij neuml leksikografineuml shqiptare

Peumlr teuml kuptuar vlerat e Fjalorit shqip-greqisht teuml Mitkos dhe vendin e tij neuml traditeumln leksikografike shqiptare eumlshteuml e nevojshme ta krahasojmeuml ateuml me Fjalorin e Kristoforidhit vepeumlr e cila konsiderohet meuml e mira dhe meuml e plota e periudheumls seuml Rilindjes neuml leumlmeuml teuml leksiko-grafiseuml Meqeneumlse krahasimi i holleumlsisheumlm i dy fjaloreumlve do teuml ndeumlr-merret neuml kuadeumlr teuml botimit teuml ploteuml teuml vepreumls leksikografike teuml Mitkos keumltu do teuml kufizohemi teuml themi se keumlto dy vepra qeumlndrojneuml neuml krah teuml njeumlra-tjetreumls dhe ploteumlsojneuml shoshoqen Ato mbajneuml pashmangeumlrisht edhe vuleumln e rrethanave dhe teuml personalitetit teuml njereumlzve qeuml i hartuan

Nga pikeumlpamja sasiore numri i njeumlsive leksikore teuml Fjalorit teuml Kristoforidhit eumlshteuml dy hereuml meuml i madh sesa ai i i Fjalorit teuml Mitkos 11675 fjaleuml tek i pari rreth 5900 tek i dyti Por ky numeumlr nuk peumlr-fshin vjeljen e brendshme teuml leumlndeumls seuml Mitkos e cila neuml teuml kundeumlrt fa-leuml puneumls seuml Xhuvanit e rriti ndjesheumlm numrin e fjaleumlve teuml Kristofo-ridhit Nga ana tjeteumlr shfryteumlzimi neuml teumlreumlsi i leumlndeumls seuml mbledhur si dhe hartimi i njeuml versioni invers teuml Fjalorit greqisht-shqip teuml Mitkos kaneuml peumlr ta rritur ndjesheumlm numrin e fjaleumlve te ky i fundit

Krahasimi i mikrostruktureumls seuml dy fjaloreumlve tregon se njeumlri ka fjaleuml a kuptime fjaleumlsh qeuml nuk hasen te tjetri dhe anasjelltas Po japim disa syresh peumlr teuml gjykuar mbi drejteumlsineuml e keumltij peumlrfundimi Mitkoja ka fjaleumln mjerauacutesheuml-a (Dεβολ καὶ Γόρρᾳ) μύρμηξ (γ) theumlneacutegeumlleuml καὶ (Τοσκ) mizeuml-peumlrdheacutese-ja (Ἴσως γραπτέον mierauacutesheuml καὶ mierauacuteshkeuml) [mjerauacutesheuml-a (Devoll dhe Gorreuml) milingoneuml (geg) theumlneacutegeumlleuml dhe (tosk) mizeuml-peumlrdheacutese-ja (Mbase duhet shkruar mierauacutesheuml dhe mierauacuteshkeuml)] qeuml nuk e gjejmeuml te Kristoforidhi i cili ka peumlr keumlteuml emeumlrtim fjaleuml teuml tjera (shih botimin e vitit 1904 f 244 si dhe botimin e vitit 1961 f 365) Po keumlshtu ndeumlrsa Mitkoja ka bieacuteshkeuml-a γ Ὄρος ἤ δένδρον χρήσιμον πρὸς βοσκήν ποιμνίων (Concil 12) βουνὸν φαλακρὸν [bieacuteshkeuml-a g Mal ose lis i dobisheumlm peumlr kullotjen e kopeve (Concil 12) mal i zhveshur] (neumlnvizimet tonat Dh Q)

Kristoforidhi nuk i peumlrmend fare kuptimet lsquokulloteumlrsquo dhe lsquomal i zhveshurrsquo

bieshkeuml-a (Shk) sh bieshka-teuml = ὄρος krhs mal-i = βουνόν kodreuml-a = λόφος (edhe bishka = ὑψηλόν ἑλλην βόσκω)

Duke u zhvendosur neuml njeuml fusheuml teuml afeumlrt semantike veumlrejmeuml se te Kristoforidhi fjala bulmet-i (d t) sh bulmete-teuml em ὀα (neuml Shk sh i papeumlrd) = τά ἐκ τοῦ γάλακτος ἐξαγόμενα τυρός βούτυρον κτλ (Botimi 1961)

nuk pasqyrohet me gjereumlsineuml kuptimore qeuml e haseumlm te Mitkoja (shih meuml lart) Po keumlshtu te Mitkoja fjaleumlt farkeuml dhe farkonj kaneuml kuptime meuml teuml detajuara sesa te Kristoforidhi M faacuterkeuml-a Τὸ ὀνύχιον τῶν ζώων οἱονεί χαράκωμα 2 ἡ στρῶσις ἡ οἰκοδομὴ τῆς λεκάνης τῆς βρύσεως ἡ λιθόστρωσις τῆς αὐλῆς τῆς οἰκίας τοῦ ἐδάφους κλπ ldquoTe kroj i farkuareumlrdquo [faacuterkeuml-a Thoi i kafsheumlve diccedilka si geumlrvishtje 2 shtresa konstrukti i bazeumls seuml ccedilezmeumls pjesa e shtruar me plloccedila e oborrit e shteumlpiseuml e truallit etj ldquoTe kroj i farkuareumlrdquo] K faacuterkeuml-a = ἡ ἑστία τοῦ σιδηρουργοῦ [vatra e kovaccedilit] (Botimi 1961) M farkōnj Πεταλόνω τὸν ἴππον 2 οἰκοδομῶ τὴν λεκάνην τῆς βρύσεως λιθοστρόνω τὸ δωμάτιον ἤ τὴν αυλὴν τῆς οἰκίας κλπ Ἔτι (ἐπὶ ματίων ὄπλων κλπ) χρυσόνω εἰς τρόπον ὤστε νὰ εἶναι ὤς πλάκα ldquoMe silahun teuml farkuareumlrdquo [farkōnj Mbath kalin 2 ndeumlrtoj bazeumln e ccedilezmeumls shtroj me plloccedila dhomeumln apo oborrin e shteumlpiseuml etj Gjithashtu (peumlr sy armeuml etj) praroj neuml meumlnyreuml qeuml teuml jeteuml si pllakeuml ldquoMe silahun teuml farkuareumlrdquo] K farkonj = mbeumlrthenj me gozhdeuml patkojt e kalit peumlrseumlri kur janeuml ngreumlneuml patkojt kalit = πεταλώνω (Botimi 1961)

Probleme teuml botimit teuml vepreumls leksikografike teuml Mitkos

Botimi integral i vepreumls leksikografike teuml Mitkos duke peumlrfshireuml neuml njeuml veumlllim teuml veteumlm gjitheuml kontributet leksikografike teuml tij niset nga premisa se keumlto kontribute kaneuml mes tyre njeuml lidhje organike e si teuml tilla duhen marreuml e duhen pareuml seuml bashku Fjalori shqip-greqisht gjen vazhdimin e vet te Fjalori greqisht-shqip sikurse Fjalorthi shqip-gre-qisht i ldquoBleteumlsrdquo ploteumlsohet e korrigjohet nga njeuml sproveuml leksikografike e panjohur deri meuml sot peumlr teuml cileumln do teuml flitet meuml poshteuml (Shih Shtojceumln III)

Botimi has neuml probleme teuml natyreumls teknike qeuml do teuml zgjidhen duke u mbeumlshtetur neuml peumlrvojeumln e derisotme (shih sidomos botimet e Fjalorit teuml Kristoforidhit teuml v 1904 dhe teuml v 1961) si dhe neuml mundeumlsiteuml dhe lehteumlsiteuml qeuml na ofron teknologjia moderne Botimi do teuml shoqeumlro-het me njeuml CD ku do teuml peumlrfshihen teuml gjitha fotografiteuml e fleteumlve teuml

doreumlshkrimit Kjo do teuml thoteuml se neuml njeumlreumln aneuml eumlshteuml e mundur teuml krahasohen neuml ccedildo rast doreumlshkrimet me zgjidhjet e dheumlna prej botue-sit dhe neuml aneumln tjeteumlr fondi leksikografik i arkivit teuml Mitkos ldquoccedilelrdquo dyert peumlr studim teuml meumltejsheumlm Peumlrmasa ballkanike e Fjalorit

Suaza ballkanike e Fjalorit shqip-greqisht teuml Mitkos peumlrvijohet jo thjesht me faktin se kemi teuml beumljmeuml neuml shikim teuml pareuml me njeuml fjalor dygjuheumlsh dhe as ngaqeuml fjaleumlndashhuazime prej gjuheumlve ballkanike kaneuml zeumlneuml vend neuml fjaleumlsin e tij seuml bashku me indikacionet peumlrkateumlse Ajo shihet kryesisht nga meumlnyra si pasqyrohen a si konceptohen raportet mes shqipes e keumltyre gjuheumlve Neuml keumlteuml pikeuml bindjet e Mitkos peumlr afri-neuml e shqipes me greqishten formuar neumln ndikimin e Kamardeumls dhe formuluar shkoqur neuml paratheumlnien e ldquoBleteumlsrdquo apo neuml sheumlnimin hyreumls teuml ldquoΛεξιλόγιον Ἀλβανο - Ἑλληνικόνrdquo qeuml shoqeumlron keumlteuml vepeumlr na japin doreuml peumlr teuml ndjekur hap pas hapi e fjaleuml pas fjale meumlnyreumln se si kjo teori beumlhet pjeseuml e programit dhe e praktikeumls leksikografike teuml autorit (Shih Shtojceumln II)

Prirja e tij e hershme peumlr teuml hetuar kudo e ngado lidhjet e mundshme teuml shqipes me greqishten haset disi meuml e peumlrmbajtur neuml fa-qet e Fjalorit shqip-greqisht Megjithateuml duke i meumlshuar ideseuml se keumlto dy gjuheuml kaneuml lidhje teuml lashta Mitkoja peumlrgatit terrenin peumlr trsquoi dheumlneuml greqishtes njeuml status teuml veccedilanteuml sipas tij ndryshe nga gjuheumlt e tjera ajo do teuml jeteuml burimi i njeumlmendteuml i ploteumlsimit teuml nevojave eventuale leksikore teuml shqipes (Shih Shtojceumln II)

Eumlshteuml peumlr trsquou veumlneuml re se Mitkoja i shoqeumlron me sheumlnimin turq edhe fjaleumlt greke teuml pjeseumls shpjeguese teuml Fjalorit ccedilka do teuml thoteuml se ai ka njeuml ndjeshmeumlri teuml veccedilanteuml ndaj huazimeve turke e cila mund teuml shihet e teuml shpjegohet edhe neuml kuadeumlr ballkanik Qeumlndrime teuml ngjash-me hasen edhe neuml procesin dhe peumlrpjekjet peumlr leumlvrimin e gjuheumlve kom-beumltare teuml kombeve fqinje teuml shqiptareumlve teuml cilat Mitkoja i njeh dhe i ndjek Megjitheumlse eumlshteuml kundeumlr peumlrdorimit teuml fjaleumlve teuml huaja ai e peumlr-seumlrit meuml se njeuml hereuml se nuk mund trsquoi heqeuml ato nga tekstet folklorike teuml ldquoBleteumlsrdquo

Sikurse u tha meuml lart sprova me titull ldquoKorrigjim fjaleumlsh teuml ga-buara teuml librit teuml pareuml [teuml ldquoBleteumlsrdquo] peumlrbeumln njeuml kontribut leksikografik

teuml panjohur Mitkos Janeuml disa faqe me fjaleuml turko-perso-arabe teuml peumlr-fshira dikur neuml Fjalorthin e ldquoBleteumlsrdquo neuml teuml cilat Mitkoja beumln ndreqje dhe ploteumlsime teuml pjesshme bazuar neuml njeuml kuadeumlr teorik qeuml shtjellohet thukeumlt neuml veteumlm pak rreshta Neuml Shtojceumln III kemi riprodhuar tekstin greqisht dhe neuml vazhdim japim peumlrkthimin teumlreumlsor (me pak ploteumlsime) teuml tij Neuml keumlteuml tekst hasim njeuml Mitko tjeteumlr Mitkon teorik njoheumls teuml gjuheumlve lindore dhe veumlzhgues teuml mprehteuml teuml ndryshimeve shumeumlpla-neumlshe qeuml peumlsojneuml fjaleumlt kur shtegtojneuml nga njeumlra gjuheuml neuml tjetreumln Njeuml densitet i pazakonteuml informacioni kuintesenca e peumlrvojeumls seuml tij leksi-kografike e derdhur brenda njeuml greqishteje elitare sintakseumln e ndeumlrli-kuar teuml seuml cileumls Mitkoja duket se e zoteumlron mireuml

Ideteuml qeuml shfaqen keumltu (ldquoKuptimi i fjaleumls kapet meuml mireuml neuml ngeumlr-thim teuml fjaliseumlrdquo ldquoFjaleumlt kaneuml kuptim teuml mireumlfillteuml dhe prej keumltij rrjedh kuptimi sinekdokik e metaforikrdquo etj) kaneuml vlereuml teuml peumlrgjithshme dhe e pasurojneuml mendimin gjuheumlsor teuml Rilindjes kombeumltare shqiptare Duke u nisur nga sa thoteuml e shkruan posaccedileumlrisht peumlr turqizmat arabizmat e persizmat (ldquoshumeuml fjaleuml qeuml turqishtja i mori prej arabishtes dhe persishtes humbeumln kuptimin origjinal dhe moreumln njeuml kuptim teuml ri teuml panjohur neuml gjuheumln burimore Peumlr rrjedhojeuml kush mund teuml dijeuml neumlse gjateuml kalimit nga ajo [turqishtja] neuml shqipen nuk moreumln njeuml tjeteumlr kuptim teuml ri teuml panjohur neuml gjuheumln dheumlneumlserdquo) si dhe nga fakti se jetoi peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml neuml njeuml vend arab do teuml guxonim ta quanim neuml mos teuml parin njeuml ndeumlr teuml pareumlt orientalisteuml shqiptareuml njeuml Dizdar teuml fundshekullit XIX

Fjalori shqip-greqisht i Mitkos me leumlndeumln e pasur qeuml peumlrmban ka vlereuml edhe peumlr sa i peumlrket zgjidhjes seuml problemeve gjuheumlsore neuml kuadeumlr ballkanik Po sjellim veteumlm njeuml shembull duke marreuml shkas nga tekstet e dokumenteve teuml Arkivit teuml Ali Pasheumls botuar tani voneuml neuml Greqi

Neuml Dok 57 (viti 1800) kapetan Spiroja nga Vunoi i Himareumls i deumlrgon Ali Pasheumls njeuml leteumlr teuml shkruar neuml greqisht ku ndeumlr teuml tjera lexojmeuml γράψε του Ταχίραγα για κάθε δουλιά να μας κυβερνίσι ης κάθε δουλιά όχι όχι ίμε για ευτού για να μου δόσις κανένα τζεβάπι γιατί του Χατζί αγά τα καμόματα δεν πορό να τα πομένοhellip (shkruaji Tahirageumls peumlr ccedildo puneuml teuml kujdeset e teuml na ndihmojeuml neuml ccedildo gjeuml jo jo [= neuml teuml kundeumlrt] jam peumlr [teuml ardhur] aty qeuml teuml meuml japeumlsh ndonjeuml xhevap sepse nuk mund trsquoi duroj meuml beumlmat e Haxhiageumls)

Neuml tekstin e meumlsipeumlrm kemi peumlrseumlritjen e pjeseumlzeumls mohuese όχι lsquojorsquo teuml greqishtes neuml njeuml peumlrdorim qeuml eumlshteuml krejt i huaj peumlr keumlteuml gjuheuml Neuml keumlrkim teuml zanafilleumls seuml keumltij konstrukti shfletuam fjaloreuml teuml ndry-sheumlm teuml shqipes por pa rezultat Peumlr fat teuml mireuml doreumlshkrimi i Fjalorit shqip-greqisht teuml Th Mitkos na jep informacionin e meumlposhteumlm jo ndash joacute Εἰδέ μή [peumlrndryshe] ἀν τουναντίον [neuml teuml kundeumlrt] εἰς ἐναντίαν περίστασιν [neuml rast teuml kundeumlrt] Eumlshteuml njeuml nga lemat ldquojetimerdquo teuml Fja-lorit teuml Mitkos neuml kuptimin qeuml autori ndryshe nga sa e ka zakon nuk na thoteuml ku e lexoi apo e deumlgjoi keumlteuml konstrukt Megjithateuml neumlse e ka deumlgjuar nga shqiptareumlt bashkeumlkoheumls teuml tij rezulton qeuml jo-jo dhe όχι όχι teuml jeneuml peumlrdorur nga fundi i shek XVIII deri neuml vitet ΄70-΄80 teuml shek XIX Ekzistenca neuml turqisht e njeuml peumlrdorimi teuml ngjasheumlm teuml yok yok [jok jok] na ndihmon peumlr teuml sqaruar bindsheumlm rrugeumltimin e tij neuml shqipen e folur e ndoshta edhe neuml greqishten Fjalori i Redhouse-it jep peumlr yok yok kuptimin ldquoEverything can be found you can get whatever you wishrdquo i cili i peumlrshtatet ploteumlsisht kontekstit teuml peumlrdorimit teuml όχι όχι neuml shembullin e dheumlneuml meuml sipeumlr Shtojmeuml se neuml glosarin e njeuml mo-nografie peumlr gjuheumln dhe toponimineuml e Qeparoit fshat i ndodhur ca kilometra meuml neuml jug teuml Vunoit jo-jo regjistrohet me kuptimin lsquopeumlr-ndryshersquo

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj trajtese po theksojmeuml edhe njeuml hereuml se shfaqeumlm njeuml varg idesh dhe cekeumlm njeuml seumlreuml ccedileumlshtjesh teuml cilat do teuml paraqiten neuml meumlnyreuml meuml teuml ploteuml e neuml njeuml kuadeumlr ballkanik neuml botimin e afeumlrt teuml opusit leksikografik teuml Mitkos Shtojca -I-

Συγκεκομμέναι λέξεις [Fjaleuml teuml shkurtuara]

αρb Αρbηρία = ἡ Χαονία ἐν Ἠπείρῳ

αρπ Arpa drsquo un Albanese 1881

bρτ Bεράτι ἡ πρωτεύουσα τῆς κυρίως Τοσκαρίας

bd Bουdi ldquodottrina christianardquo in Roma 1664

γ Γεγιστί ἡ διάλεκτος τῶν ἄνω Ἀλβανῶν ἐν γένει

dbρ Dibρα ἡ πόλις και ἐπαρχία

dρs Εὐαγγέλιον τοῦ ∆όρσα ἐν Ἰταλία ἐν Λονδίνῳ 1836

κμρd Καμάρδας Ἀλβανός ἐν Σικελίᾳ ldquoGrammatologia comparata della lingua albaneserdquo in Livorno 1864

κπτρ Π Κουπιτώρης Ὑδραῖος

κρνδ Διάλεκτος Κρανιδίου (Ἑλλὰς)

κλρ Ἀ Κουλουριώτης ἀλφαβητάρ 1882

κρτs Διάλεκτος Κορυτσᾶς καὶ τῶν πέριξ ἐπαρχιῶν

μτφρ Μεταφορικώς

αρbρῑ Arberi i rii Περιοδικὸν ἐν Σικελίᾳ 1887

dvl Ἐπαρχία ἤ διάλεκτος τοῦ Devol

πρμτ ∆ιάλεκτος τῆς Πρεμετῆς καὶ τῶν πέριξ μερῶν

σκdρ ∆ιάλεκτος τῆς Σκόδρας

τσκ Τοσκαρία ἤτοι κάτω Ἀλβανία

τsμ Τsαμουρία ἤ Θεσπρωτία

φλτ Φυλjέτια αρbηνόρε τοῦ ∆ Καμάρδα ἐν Λιβόρνῳ 186hellip

ὑδρ Κατά τὴν διάλεκτον τῶν Ὑδραίων

Χρστφ Κ Χριστοφορίδης ἐξ Ἐλβασανίου

εὐαγγ Εὐαγγέλιον ἀλβ τοῦ 1866

διάτ ∆ιαθήκη νέα τοῦ 1858 ἐν Ἀθήναις

ἱστρ Ἱστορία τῆς ἁγίας γραφῆς 1872

Ἔξ ldquoΤη bήρητη εδέ τη dάλητηrdquo ὑπὸ Χριστοφορίδου τοῦ 1880

bρσs Bόρσsι κωμόπολις μεταξὺ Χαονίας καὶ Τsαμουρίας

χαον Χαονία διάλεκτος αὐτῆς

ρd De Rada συγγραφεὺς ἀλβἰταλός

flj Fljamburi Arberit περιοδικὸν αλβανο-ἰταλικὸν τοῦ De Rada 1884

γρμ Γραμματικὴ τοῦ Χριστοφορίδου 1882

Βσ Βάσα Ἐφένδης ἀλβ ἀλφάβητον Κπόλεως τοῦ ἔτους hellip

Βρτ Βρέτος περιοδικὸν φύλλον ἀλβ 1884 ἐν Κλη

flj Fljamuri Arbeumlrit περιοδικὸν σύγγρ

Ἱστορ Ἱστορία ε σsκρόνjηση σsεντ Χριστοφ 1872

ρψ Rapsodia albanese Schirὸ Palermo 1887

bγτ Baγetῑ ε Bujqesῑ 1886 τύποις ἐν Βουκουρ

Abτ Abετᾱρ Σαμῑ Βέη 1886 Βουκουρεστίου

κηνd Ι Ἀναγνωσματάρ Ε kendimit NHF τόμ 1 τοῦ 1886 Βουκουρέστ

ρψρd Rapsod de Rada 1866 Φιρέντσε

αρb ρῑ Arberi rī περιοδικὸν ἀλβανο-ἰταλικὸν τοῦ Gius Schirὸ 1887 Sicilia

vet Mιρηβετῑα ε Vrεtos Βουκουρεστίου

σαμ Γραμματ τοῦ Σαμῆ-Βέη Βουκουρεστίου

αργκ ἤ γρκ Ἀργυρόκαστρον

Εὐαγ Sep Εὐαγγέλ Matteo Londra 1868

ρψσκj Rapsodie Albanesi 1887

γρμ Μ Γραμματ ἀλβαν τοῦ Meyer 1888

Ματθ Εὐαγγέλ κατὰ Ματθαῖον ἀλβγραικιστ 1878 Κλη

γεωγ Γεωγραφία τοῦ Σαμῆ 1888 Βουκουρέστι

Diturite NHF 1888 Βουκουρέστι

Vjersa per mesoηetoret 1886

E Kendimit Ccedilunavet 1886

istorpergj ἤ istori e pergjiθσimε 1886 ΝΗF

ἱστορ

γρρd Γραμματική De Rada

Πελασγ ἤ Πελσγ Πελασγικά Reinhold 1855 Ἀθήναις

Lista e shkurtimeve teuml titujve teuml librave dhe teuml emrave teuml vendeve nga u mblodh leumlnda peumlr hartimin e Fjalorit shqip-greqisht

Προεισαγωγή

hellipτοιαῦται λέξεις εἶναι ὅλως ξέναι καὶ ἄσχετοι μὲ τὴν ἀλβανικὴν καὶ ὅτι ἡ ἀλβανικὴ οὖσα στενοτάτη συγγενὴς τῆς ἀρχαίας ἐλληνικῆς οὐδεμίαν σχέσιν ἔχει μὲ τὴν τουρκικὴν ἢ τὴν περσικὴν ἢ τὴν ἀραβικὴν εἲτε τὴν σλαυϊκὴν ἐκ τῶν ὁποίων γλωσσῶν παρεισέφρησαν αἱ λέξεις αὖται ὅλως περιτταὶ ἀνωφελεῖς καὶ κακόφωνοι διrsquo αὐτὴν Ὄθεν τὰς τοιαύτας λέξεις ξένης ὅλως καταγωγῆς καὶ ῥίζης δέον νὰ ἀπορρίψῃ ὁ Ἀλβανικὸς λαὸς διότι ἐκτὸς ὅτι εἶναι ὅλως περιτταὶ καὶ κακόηχοι νοθεύουσι τὴ γλῶσσα ὡς μὴ κοινολογοῦσαι πρὸς τὰς τῆς ἀλβανικῆς προκειμένου δὲ περὶ πραγματικῆς γλωσσικῆς ἀνάγκης πρέπει νὰ ερανίζηται τοιαύτας ἐκ τῆς ἑλληνικῆς ὡς τῆς φυσικῆς πηγῆς

Paratheumlnie

hellipkeumlsi fjaleumlsh janeuml krejt teuml huaja peumlr shqipen e nuk lidhen me teuml dhe se shqipja e ndodhur neuml farefisni teuml ngushteuml me greqishten e vjeteumlr nuk ka asnjeuml fareuml lidhjeje me turqishten persishten arabishten apo sllavishten prej teuml cilave gjuheuml kaneuml hyreuml keumlto fjaleuml [qeuml janeuml] krejt teuml tepeumlrta teuml padobishme e keqtingulluese peumlr teuml

keumlto fjaleuml duhen hedhur poshteuml nga populli shqiptar sepse peumlrveccedil qeuml janeuml teuml panevojshme e teuml ccediljerrin veshteuml ato e bastardojneuml gjuheumln [Prandaj] neuml rast se gjuha ka veumlrtet nevojeuml [peumlr fjaleuml] duhet trsquoi marreuml ato prej greqishtes burimit teuml njeumlmendteuml

Pjeseuml e paratheumlnies seuml Λεξιλόγιον Ἀλβανο-Ἑλληνικόν shoqeumlruar me peumlrkthimin

peumlrkateumls

∆ιόρθωσις τῶν ἐν τῷ α΄ βιβλίῳ ἐσφαλμένων λέξεων

Ἐπειδή καὶ ὅταν αἱ λέξεις ὦσι μεμονωμέναι σποράδην δὲν εἶναι εὐχερὴς κυριολεκτικὴ ακρίβεια τῆς σημασίας τοσοῦτον ὅσον ὅταν συλλαμβάνωνται ἐκ τῆς πλοκῆς τοῦ λoacuteγου τίθημι τὰς κυριοτέρας [σημασίας] ἑκάστῃ Ἰστέον δrsquo ἔτι ὅτι πολλαὶ ἀραβικαὶ καὶ περσικαὶ λέξεις εἰσαχθεῖσαι εἰς τὴν τουρκικὴν ἀπώλεσαν τὴν παρὰ τῷ ἔθνει ἰδιάζουσαν προφορὰν καὶ μάλιστα τὴν ορθογραφίαν ὅταν γράφωνται καὶ προφέρωνται ὑπrsquo ἀμαθῶν πολλῷ δὲ πλέον ὑπrsquo Ἀλβανῶν καὶ Ἑλλήνων ὧν πάντῃ ἀλλοία ἡ προφορὰ τῆς τῶν ἀνατολικῶν λαῶν ∆ιὸ καὶ ἐν πολλοῖς διστάζει τις περὶ τοῦ τίς ἄραγε ἡ πρώτη ἐξ ἧς παράγεται ῥίζης ἡ λέξις ὄπως ὀρίσῃ τὴν πρώτην κυρίαν σημασίαν ἐξ ἧς ἡ συνεκδοχικὴ καὶ ἡ μεταφορικὴ Ὁμολογούμενον προσέτι ἐστὶν ὅτι πολλαὶ λέξεις εἰλημμέναι ἐκ τῆς ἀραβικῆς καὶ περσικῆς εἰς τὴν τουρκικὴν ἀπώλεσαν τὴν εἰς τὴν πρωτότυπον γλῶσσαν σημασίαν καὶ ἔλαβον νέαν μὴ ὑπάρχουσαν εἰς ἐκείνην Τίς οἶδεν ὅθεν ἀν εἰσπηδήσασαι καὶ ἐκ ταύτης εἰς τὴν αλβανικὴν δὲν προσέλαβον νέαν τινὰ καὶ εἰς ταύτην ἄγνωστον εἰς ἐκείνην Προσέτι ἐπειδὴ καὶ ἡ τουρκικὴ καὶ περσικὴ προφορὰ τονίζει τὰς λέξεις ἐπὶ τῆς καταλήξεως πολλὰς προπαροξυτόνους ἐν τῇ ἀραβικῇ τονίζουσι κατὰ τὸ ἰδίωμὰ των ἐπὶ τῆς ληγούσης καὶ τοῦτο συγχέει πολλῶν ἀραβικῶν λέξεων τὴν σημασίαν αἵτινες φέρουσι διάφορα σημαινόμενα κατὰ τὸν διάφορον τύπον καθrsquo ὅν μορφοῦνται καθrsquo ὅν καὶ ὁ τονισμὸς καὶ ἡ σημασία τῆς λέξεως

Korrigjim i fjaleumlve me gabime teuml librit teuml pareuml

Meqeneumlse kuptimi i fjaleumlve kur ato janeuml teuml veccediluara andej keumltej nuk eumlshteuml e lehteuml teuml peumlrcaktohet me sakteumlsi teuml mireumlfillteuml dhe as teuml rroket neuml po ateuml maseuml sa neuml rastin kur konceptohen neuml ngeumlrthim teuml fjaliseuml po sheumlnoj kuptimet bazeuml teuml secileumls [fjaleuml] Duhet ditur gjithashtu se shumeuml fjaleuml arabe dhe perse pasi hyneuml neuml turqishten e boreumln shqiptimin spe-cifik teuml origjineumls e sidomos ortografineuml ngaqeuml shkruhen e shqiptohen prej teuml pameumlsuarish e aq meuml tepeumlr prej shqiptareumlsh e grekeumlsh shqip-timi i teuml cileumlve ndryshon kryekrejet nga ai i popujve lindoreuml Prandaj dhe ngurrojmeuml teuml vendosim cila valleuml eumlshteuml rreumlnja e parme prej seuml cileumls rrjedh fjala e teuml caktojmeuml mandej kuptimin e pareuml themelor nga i cili zeumlneuml fill kuptimi sinekdokik dhe metaforik Po keumlshtu pranohet se shumeuml fjaleuml qeuml turqishtja i mori prej arabishtes dhe persishtes hum-beumln kuptimin origjinal dhe moreumln njeuml kuptim teuml ri teuml panjohur neuml gju-

heumln burimore Peumlr rrjedhojeuml kush mund teuml dijeuml neumlse gjateuml kalimit nga ajo [turqishtja] neuml shqipen nuk moreumln njeuml tjeteumlr kuptim teuml ri teuml panjo-hur neuml gjuheumln dheumlneumlse Gjithashtu peumlr shkak se turqishtja dhe persish-tja i theksojneuml fjaleumlt neuml mbareseuml keumlto gjuheuml duke ndjekur zakonin e tyre e zhvendosin theksin neuml rrokjen fundore teuml shumeuml fjaleumlve proparoksitone teuml arabishtes dhe kjo e beumln leumlmsh dometheumlnien e mjaft fjaleumlve arabe teuml cilat neuml vareumlsi teuml tipit teuml ndrysheumlm sipas teuml cilit for-meumlsohen dhe nga i cili varen si theksimi ashtu edhe kuptimi i fjaleumls bartin kuptime teuml ndryshme

Besim KABASHI Universitaumlt Erlangen-Nuumlrnberg

KORPUSE GJUHEumlSORE PEumlR SHQIPEN

Abstrakt Korpuset gjuheumlsore janeuml peumlrmbledhje tekstesh neuml kuptimin peumlrmbledhje e

gjuheumls seuml shkruar asaj teuml folur apo e teuml dy formave seuml bashku teuml cilat si teuml tilla ose veccedil e veccedil teuml organizuara neuml njeuml meumlnyreuml teuml caktuar peumlrbeumljneuml njeuml njeumlsi teuml quajtur kor-pus me qeumlllim peumlr teuml lehteumlsuar peumlrshpejtuar studimet gjuheumlsore e letrare ngritjen e cileumlsiseuml seuml tyre si dhe peumlr teuml dokumentuar gjuheumln neuml ato leumlmi koheuml shtrirje gjeografike e sipas veccedilorive teuml tjera teuml cilat ai ka peumlr qeumlllim qeuml ti mbulojeuml Beumlrja e njeuml korpusi varet shumeuml nga qeumlllimi i peumlrdorimit teuml tij Njeuml korpus nuk mjafton teuml jeteuml veteumlm peumlrmbledhje e thjeshteuml tekstesh apodhe e gjuheumls seuml folur Tekstet apo pjeseumlt e korpusit duhen teuml jeneuml teuml kategorizuara teuml peumlrshkruara dhe teuml analizuara neuml meumlnyreuml qeuml teuml mund teuml peumlrdoren meuml mireuml si dije gjuheumlsore ndash aq meuml tepeumlr kur sot peumlr peumlrdorim teuml njeuml korpusi duhen vegla dhe metoda nga teknologjia e peumlrpunimit teuml gjuheumlve natyrore teuml cilat bazohen ndeumlr teuml tjera neuml teuml tilla peumlrshkrime Neuml kumteseuml do teuml diskutohet reumlndeumlsia e beumlrjes seuml njeuml korpusi gjuheumlsor teuml shqipes sa meuml pareuml qeuml eumlshteuml e mundur pastaj tipi i korpusit qeuml do teuml duhej teuml beumlhej seuml pari struktura e tij dhe gjeumlra teuml tjera teuml cilat lidhen me beumlrjen e korpuseve

Kryefjaleuml teuml keumltij shkrimi janeuml njohuriteuml thelbeumlsore peumlr korpuset roli i korpuseve neuml studime gjuheumlsore llojet meuml teuml peumlrhapura teuml korpuseve reumlndeuml-sia e ndeumlrtimit teuml njeuml korpusi gjuheumlsor gjitheumlpeumlrfshireumls teuml shqipes dhe gjeumlra teuml tjera teuml cilat ndeumlrlidhen me keumlto ccedileumlshtje ndash pareuml si puneuml promovuese

Roli i korpuseve neuml studime gjuheumlsore

Para rreth 50 vitesh neuml fillim teuml viteve 60 teuml shekullit teuml kaluar u krijua Korpusi Brown neuml origjinal Brown Corpus (emeumlrtimi nga Brown University) ndeumlrsa para rreth 40 vitesh pra neuml fillim teuml viteve 70 teuml shekullit teuml kaluar gjermaneumlt sapo kishin pareuml reumlndeumlsineuml e njeuml korpusi pa u vonuar filluan puneumln dhe pak vite meuml voneuml ndeumlrtuan korpusin gjuheumlsor teuml quajtur Limas (emeumlr i peumlrfituar nga fjaleumlt ldquoLin-guistik und maschinelle Sprachverarbeitungrdquo)1

Nga ajo koheuml nga ajo ide nga ato prodhime teuml para sot eumlshteuml zhvilluar njeuml degeuml shkencore qeuml neuml anglishte quhet Copus Linguistics

1 Khs [FRANCISKUČERA 1964] dhe [GLAS 1975]

neuml shqipe le teuml quhet gjuheumlsi e korpuseve apo gjuheumlsi e bazuar neuml korpuse dhe metoda statistikore Peumlr njeuml pjeseuml studiuesish kjo mbetet njeuml metodeuml pune pa arritur meumlveteumlsineuml si shkenceuml Sidoqofteuml ajo ka nxitur studimet gjuheumlsore me metodat dhe rezultatet e saja ka peumlr-shpejtuar dhe njeumlkoheumlsisht ka lehteumlsuar puneumln e gjuheumltareumlve ka ndih-muar qeuml ata teuml kalojneuml nga introspekcioni dhe nga mbledhja e shem-bujve dhe e argumenteve gjuheumlsore neuml meumlnyreumln tradicionale d m th peumlrmes leximit teuml shkrimeve peumlrkateumlse neuml njeuml meumlnyreuml e cila mbeuml-shtetet neuml keumlrkime teuml shpejta neuml tekste elektronike Mund teuml peumlrmendet keumltu si shembull keumlrkimi i njeuml fjale fjaleumlforme njeuml shenje apo njeuml vargu shenjash neuml kuptimin e shprehjeve teuml rregullta (angl Regular Expressions) si dhe nxjerrja e ndonjeuml statistike teuml fjaleumlve apo fjalive nga njeuml tekst2

Metodat e keumlsaj fushe kaneuml ndihmuar qeuml teuml rritet cileumlsia e studi-meve duke u bazuar neuml teuml dheumlna konkrete d m th empirike dhe neuml rastin optimal edhe neuml teuml dheumlna teuml shumta Si rrjedhojeuml neuml shumeuml raste janeuml nxjerreuml dije teuml reja sidomos nga puna me teuml dheumlna teuml sasive teuml meumldha Njeuml standard madheumlsie qeuml eumlshteuml arritur para meuml shumeuml se njeuml dekade vitesh eumlshteuml 100 milioneuml fjaleuml teksti hap i beumlreuml seuml pari nga British National Corpus (shkurt BNC)3

Kujt i sheumlrben korpusi Njeuml peumlrgjigje e thjeshteuml do teuml ishte leksikografiseuml Jo meuml pak ai do ti sheumlrbente edhe fushave teuml tjera si drejtshkrimit (ortografiseuml) fonetikeumls morfologjiseuml sintakseumls semanti-keumls dhe fushave tjera prej nga mund teuml nxirreshin shembuj teuml shumteuml kuptohet edhe dije tjeteumlr p sh neuml formeuml rregullash apo peumlrjashtimesh

Korpuset gjuheumlsore janeuml peumlrmbledhje tekstesh neuml kuptimin peumlr-mbledhje e gjuheumls seuml shkruar asaj teuml folur apo e teuml dy formave seuml bashku teuml cilat janeuml teuml organizuara neuml njeuml meumlnyreuml teuml caktuar me qeumlllim peumlr tu peumlrdorur peumlr hulumtime shkencore e didaktike si teuml tilla peumlr teuml lehteumlsuar e peumlrshpejtuar studimet gjuheumlsore e letrare peumlr teuml ngri-tur cileumlsineuml e tyre si dhe peumlr teuml dokumentuar gjuheumln sipas veccedilorive teuml 2 Khs [KENNEDY 1998] dhe [LEMNITZERZINSMEISTER 2010] 3 Khs [BNC-XML 2007] Sasia e fjaleumlve qeuml peumlrmbajneuml korpuset sot shkon shumeumlfish

peumlrtej 100 milioneuml fjaleumlsh teksti Neuml keumlteuml kuptim njeuml shembull eumlshteuml korpusi i projektit DWDS (Das digitale Woumlrterbuch der deutschen Gegenwartssprache des 20 Jh Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften) shih httpwwwdwdsde (21102011)

ndryshme ndash sipas fusheumls koheumls shtrirjes gjeografike e sipas veccedilorive tjera teuml cilat ai ka peumlr qeumlllim qeuml ti mbulojeuml

Llojet e korpuseve dhe veccediloriteuml kryesore teuml tyre

Vareumlsisht se nga cila pikeumlpamje trajtohen veccediloriteuml e teksteve peumlrkateumlsisht korpuseve aq lloje korpusesh mund teuml identifikohen Nuk ka njeuml kufi teuml paracaktuar Ato meuml teuml peumlrhapura janeuml korpuset e baras-peshuara dhe korpuset paralele

Korpuset e baraspeshuara apo ndryshe teuml quajtura edhe kor-puse reference (angl Reference Corpus) Keumlto korpuse mbulojneuml neuml formeuml gjitheumlpeumlrfshireumlse gjuheumln dhe peumlrdoren neuml rend teuml pareuml peumlr studi-me teuml ndryshme gjuheumlsore

Korpuset paralele p sh njeuml korpus paralel shqipndashanglisht4 Keumlto korpuse peumlrdoren neuml rend teuml pareuml peumlr studime gjuheumlsore krahasuese peumlr ndihmeuml gjateuml peumlrkthimeve apo edhe peumlr leksikografi dy- apo shumeuml-gjuheumlshe

Nisur nga veccedilori teuml tjera siccedil eumlshteuml koha e shkrimit teuml teksteve korpuset mund teuml ndahen neuml korpuse statike dhe korpuse dinamike

Korpuset statike (historike) Peumlrmbajtja e teksteve te ky tip i korpuseve caktohet gjateuml fazeumls seuml ndeumlrtimit teuml tij dhe pastaj mbetet e pandryshueshme

Korpuset dinamike Peumlrmbajtja e korpuseve teuml keumltij tipi ndry-shohet pandeumlrprereuml apo koheuml pas kohe por duke mbajtur struktureumln dhe disa veccedilori tjera themelore neuml bazeuml teuml njeuml formule teuml caktuar

Veccedilori tjera kryesore duke theksuar teuml pareumln janeuml edhe keumlto neuml vijim

Gjuha E folur apo e shkruar ajo ka shumeuml ngjyrime teuml cilat janeuml teuml ndeumlrthurura (ortogonale) me njeumlra-tjetreumln dhe neuml shumeuml raste nuk mund teuml ndahen veccedil e veccedil Ato mund teuml jeneuml regjionale sociale raporti neuml mes foleumlsit peumlrkateumlsisht shkruesit teuml tekstit dhe atij me teuml cilin flitet peumlrkateumlsisht me ateuml teuml cilit i eumlshteuml kushtuar teksti e shumeuml teuml tjera teuml cilat mund teuml neumlnkuptohen Pjeseumlt e korpusit (angl Pieces)

4 Neuml keumlteuml kontekst ndoneumlse qeumlllimi i shkrimit eumlshteuml tjeteumlr do teuml ishte me vlereuml teuml

theksohej keumltu se njeuml korpus paralel i llojit arvanitishtndashshqip peumlrkateumlsisht arbeumlr-ishtndashshqip do teuml ishte shumeuml i reumlndeumlsisheumlm peumlr studime gjuheumlsore teuml shqipes

peumlrkateumlsisht tekstet mund teuml jeneuml tekste ldquonormalerdquo d m th gjuheuml e shkruar apo tekste teuml peumlrfituara nga gjuha e folur5

Madheumlsia Madheumlsia e korpusit eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme Sa meuml i madh teuml jeteuml korpusi aq meuml tepeumlr ka gjasa qeuml keumlrkimet e beumlra neuml korpus teuml peumlrcillen me rezultate teuml keumlnaqshme seuml pari peumlr nga ana sasiore dhe meuml pas edhe nga ana cileumlsore Me rritjen e madheumlsiseuml seuml korpusit rritet edhe gjasa qeuml fjaleumlt strukturat shprehjet apo diccedilka tjeteumlr qeuml keumlrkohet teuml gjenden neuml korpus Qeumlllim i korpusit eumlshteuml dheumlnia e sa meuml shumeuml shembujve teuml pakteumln disave ose tek e fundit edhe teuml veteumlm njeuml shembulli peumlr njeuml keumlrkim teuml caktuar

Fusha Vareumlsisht se ccedilfareuml tekstesh e peumlrbeumljneuml korpusin ai mund teuml jeteuml i peumlrgjithsheumlm apo i veccedilanteuml (special) Njeuml korpus i peumlrgjithsheumlm do teuml ishte ai i cili ka tekste nga sa meuml shumeuml fusha teuml jeteumls materiale e shpirteumlrore teuml dijeve shkencore dhe teuml artit e kultureumls Njeuml korpus i veccedilanteuml do teuml peumlrmbante tekste teuml njeuml fushe teuml caktuar b fj nga fusha e drejteumlsiseuml e ekonomiseuml ose e mjekeumlsiseuml Neuml teuml dyja rastet me reumlndeumlsi thelbeumlsore eumlshteuml hapeumlsira qeuml zeuml njeuml tekst neuml krahasim me tekstet tjera

Mediumi Sot nuk mund teuml diskutohet kjo ccedileumlshtje edhe pse korpuset kaneuml njeuml histori e cila fillon para ldquokoheumls seuml kompjutereumlverdquo korpuset e sotshme duhet teuml jeneuml neuml formeuml elektronike Keumltu beumlhet fjaleuml peumlr njeuml zgjidhje teuml shkalleumls seuml dyteuml korpuse teuml reumlndomta apo multimediale Keumlto teuml fundit bashkeumlrendisin pamjen (video) zeumlrin (audio) rrethanat ku flitet gjuha me peumlrshkimin e tyre neuml formeuml teksti Kuptohet beumlhet fjaleuml peumlr korpus teuml gjuheumls seuml folur

Keumlto janeuml disa nga veccediloriteuml meuml kryesore jo teuml gjitha dhe se peumlr-zgjedhja mund ishte edhe ndryshe Neuml bazeuml teuml veccedilorive teuml keumltilla mund teuml fillohej me puneuml dhe mund teuml ndeumlrtohej njeuml korpus i cili do teuml ishte neuml gjendje teuml ashtuquajtur leumlndeuml e pareuml e klasifikuar Megjithateuml njeuml korpus i tilleuml do teuml ishte i peumlrdorsheumlm dhe do tu hynte padyshim neuml puneuml shumeuml gjuheumltareumlve ndash por me shumeuml kufizime

Analiza e leumlndeumls seuml pareuml

Tekstet apo pjeseumlt e korpusit duhen teuml jeneuml teuml kategorizuara teuml

5 10 e teksteve teuml cilat i peumlrmban BNC janeuml teuml peumlrfituara nga gjuha e folur shih

httpwwwnatcorpoxacukcorpusindexxml (21102011)

peumlrshkruara dhe teuml analizuara neuml meumlnyreuml qeuml teuml mund teuml peumlrdoren meuml mireuml si dije gjuheumlsore ndash aq meuml tepeumlr kur sot peumlr peumlrdorim teuml njeuml kor-pusi duhen vegla dhe metoda nga teknologjia e peumlrpunimit teuml gjuheumlve natyrore teuml cilat bazohen ndeumlr teuml tjera neuml teuml tilla peumlrshkrime Peumlr keumlteuml arsye eumlshteuml i nevojsheumlm njeuml hap tjeteumlr njeuml puneuml e meumltejme me ldquoleumlndeumln e pareumlrdquo Ajo eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme dhe po ashtu e kushtueshme Eumlshteuml fjala peumlr analizeumln dhe peumlrshkrimin e informacionit gjuheumlsor dhe jogjuheumlsor teuml teksteve teuml korpusit nga ana e eksperteumlve gjuheumlsoreuml teuml fushave teuml ndryshme duke filluar nga drejtshkrimi peumlr teuml kaluar me peumlrshkrimin statistikor teuml shumansheumlm peumlrshkrimin fonetik leksiko-grafik morfologjik6 sintaksor semantik e keumlshtu me radheuml me peumlr-shkrime tjera Keumltu mund teuml peumlrmendet edhe njeuml ndarje ajo neuml kor-puse teuml papeumlrshkruara (teuml paanalizuara teuml paannotuara [lat annotare sheumlnim veumlrejtje sqarim]) dhe neuml korpuse teuml peumlrshkruara7 Vareumlsisht nga mundeumlsia e peumlrdorimit njeuml korpus mund teuml jeteuml jopublik p sh teuml jeteuml peumlr qeumlllime teuml caktuar veteumlm neuml rrethet e njeuml institucioni grupi njereumlzish publik i kufizuar (peumlr njereumlz teuml regjistruar peumlr peumlrdorim teuml korpusit apo ata teuml cileumlt do teuml blinin licenceumlnateuml) apo dhe publik d m th peumlr teuml gjitheuml

Para fillimin teuml puneumls duhet teuml jeteuml njeuml kusht qeuml duhet pasur pa-ndeumlrprereuml neuml mendje peumlrfitimi i teuml drejteumls seuml autoritautoreumlve peumlr peumlr-dorimpeumlrpunim pa kufizime teuml teksteve qeuml do teuml ishin pjeseuml e korpusit Peumlrjashtim beumln keumltu rasti neumlse tekstet ldquonuk kaneuml teuml drejtardquo b fj tekstet e vjetra siccedil mund teuml jeteuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut

Korpuse gjuheumlsore peumlr shqipen

Njeuml rol teuml njeuml korpusi teuml shqipes peumlr njeuml koheuml e ka pasur teksti i romanit ldquoKoncert neuml fund teuml dimritrdquo nga I Kadare botuar nga ECI MCI meuml 1994 si pjeseuml e njeuml korpusi peumlrmbledheumls teuml thjeshteuml teuml gju-heumlve evropiane8 Me gjitheuml hapin e pareuml dhe vlereumln e padiskutueshme aq meuml tepeumlr peumlr ateuml koheuml si tekst peumlrfaqeumlsues i shqipes ai tekst nuk mund teuml quhet korpus gjuheumlsor neuml kuptimin e njeuml korpusi gjitheuml-

6 Kjo beumlhet neuml pjeseuml teuml madhe ose teumlreumlsisht neuml meumlnyreuml automatike me ndihmen e

programeve (veglave) peumlrkateumlse khs p sh [KABASHI 2004] 7 Khs [BNC-XML 2007] 8 Khs keumltu [KONCERT 1994] dhe [ECIMCI 1994]

peumlrfshireumls Qeuml nga ajo koheuml neuml keumlteuml fusheuml nuk ka ndonjeuml peumlrparim i cili mund teuml peumlrmendej keumltu kur eumlshteuml fjala peumlr gjuheumln shqipe9

Duke u nisur nga fakti se njeuml korpus reference do tu sheumlrbente teuml gjitheumlve ai peumlrbeumln njeuml pikeumlnisje teuml mireuml peumlr teuml qeneuml korpusi i pareuml i shqipes seuml sotshme Detyra e pareuml do teuml ishte peumlrzgjedhja e teksteve puneuml e cila do teuml beumlhej duke u bazuar neuml baraspesheumln e teksteve neuml ba-zeuml teuml shumeuml veccedilorive Ato mund teuml jeneuml shumeuml teuml ndryshme nga njeumlra-tjetra si gjuheuml e folur dhe e shkruar cileumlsi teuml ndryshme sociolinguistike dhe psikolinguistike teuml gjuheumls vendi ku ajo flitet peumlrkateumlsisht shtrirja gjeografike e saj cileumlsi organizative formale teuml saj dhe seuml fundi statusi i saj

Puna teknike-shkencore me korpus

Pasi qeuml korpuset e sotshme qeuml nga fillimi i ndeumlrtimit teuml tyre janeuml teuml parapara peumlr tu peumlrdorur me ndihmen e veglave elektronike puna teknike-shkencore me korpus peumlrbeumln neuml shumeuml raste njeuml pjeseuml teuml pandashme apo peumlrcjelleumlse teuml puneumls tjeteumlr peumlr korpusin Ajo peumlrfshin ndeumlr teuml tjera ccedileumlshtjet neuml vijim kodifikimin teknik teuml teksteve gjuheumln peumlrshkruese gjuheumlt pyeteumlse kompatibilitetin me korpuse teuml tjera dhe peumlrshtatshmeumlrineuml e peumlrdorimit teuml veglave punuese me standarde teuml peumlrhapura dhe aktuale Disa nga keumlto veccedilori teknike-shkencore duhet pasur neuml mendje qysh nga fillimi i puneumls10

Peumlrmbledhje

Sot peumlr sot njeuml korpus gjuheumlsor do teuml duhej teuml kishte teuml pakteumln 100 milioneuml fjaleuml teksti Gjuheumlsiseuml seuml sotshme shqipe pa meumldyshje i duhet njeuml korpus gjitheumlpeumlrfshireumls i cili do teuml duhej teuml ishte i baras-peshuar

Peumlr shkak teuml natyreumls seuml mbledhjes seuml teksteve neuml rrethanat e tashme neuml hapeumlsireumln shqipfoleumlse njeuml korpus teuml mireumlfillteuml mund ta ndeumlrtonin veteumlm institucionet shkencore peumlrkateumlse teuml specializuara ndash teuml cilat sot peumlr sot neuml hapeumlsireumln shqipfoleumlse janeuml ende veteumlm njeuml deumlshireuml

9 Khs keumltu peumlr ccedileumlshtje teuml resurseve teuml gjuheumls shqipe shkrimin [KABASHI 2009] 10 Khs keumltu [WYNNE 2005]

Ndeumlrtimi i njeuml korpusi teuml gjitheumlpeumlrfshireumls eumlshteuml njeuml ndeumlrmarrje jo e vogeumll dhe se puna peumlr ndeumlrtimin e tij nuk do teuml duhej teuml neumln-vlereumlsohej Neuml keumlteuml rast ai qeuml fillon puneumln ldquolehteumlrdquo e peumlrfundon me veumlshtireumlsi dhe ccedilmim teuml larteuml peumlr meuml tepeumlr neuml deumlm teuml cileumlsiseuml seuml korpusit dhe sidomos neuml deumlm teuml atyre qeuml do ta peumlrdornin ateuml Njeuml korpus i ndeumlrtuar jo mireuml duke mos mbuluar teuml dheumlnat e duhura gjuheumlsore apo p sh duke i tjeteumlrsuar raportet e tyre statistikore do teuml ngadaleumlsonte zhvillimin e shkencave gjuheumlsore krahasuar me njeuml kor-pus teuml ndeumlrtuar mireuml

Referencat Literatura [BNC-XML 2007] British National Corpus Version 3 BNC XML Edition Distri-

buted under license by Oxford University Computing Services on behalf of the BNC Consortium 2007

[ECIMCI 1994] European Network of Excellence in Human Language Techno-logies (ELSNET) European Corpus Initiative Multilingual Corpus I (CDndashROM) Utrecht ELSNET 1994

[FRANCISKUČERA 1964] Nelson W Francis Henry Kučera Manual of Informa-tion to Accompany A Standard Corpus of Present-Day Edited American Eng-lish Brown university Dept of Linguistics Providence 1964

[GLAS 1975] Glas Reinhold bdquoDas LIMAS-Korpus ein Textkorpus fuumlr die deutsche Gegenwartsspracherdquo [In ] Linguistische Berichte 40 (1975) 63ndash66

[KABASHI 2004] Kabashi Besim ldquoAnaliza automatike e fjaleumlformave teuml gjuheumls shqiperdquo 129ndash135 [Neuml ] (Materialet nga) Seminari Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare XXIII Libri 231 Prishtineuml Universiteti i Pri-shtineumls 2004

[KABASHI 2009] Besim Kabashi ldquoResurset e gjuheumls shqipe ndash njeuml diskutim rreth gjendjes seuml tyre teuml tashmerdquo 97ndash102 [Neuml ] (Aktet nga) Seminari III i Albano-logjiseuml Tetoveuml Universiteti Shteteumlror i Tetoveumls 2009

[KENNEDY 1998] Graeme Kennedy An Introduction to Corpus Linguistics Long-man London New York 1998

[KONCERT 1994] Romani Koncert neuml fund teuml dimrit nga I Kadare Tiraneuml ldquoNaim Frasheumlrildquo 1988 alb01 [Neuml ] [ECIMCI 1994]

[LEMNITZERZINSMEISTER 2010] Lothar Lemnitzer Heike Zinsmeister Korpus-linguistik Eine Einfuumlhrung 2 Auflage Tuumlbingen Narr Verlag 2010

[WYNNE 2005] Wynne Martin (Ed) Developing Linguistic Corpora a Guide to Good Practice Oxford Oxbow Books 2005

Timofej ARKHANGELSKIJ Moskva Mikhail DANIEL Moskva Maria MOROZOVA S-Peterburg Aleksandar RUSAKOV S-Peterburg

KORPUSI I GJUHEumlS SHQIPE DREJTIMET KRYESORE TEuml PUNEumlS

Abstrakt

Neuml koheumln tona puna e suksesshme gjuheumlsore varret shumeuml nga mun-deumlsia e shfryteumlzimit teuml korpuseve elektronike teuml peumlrmbledhjeve reprezentati-ve teuml teksteve elektronike teuml pajisura me informateumln e caktuar linguistike dhe metatekstuale (bibliografike) Tani korpuset teuml tilla ekzistojneuml peumlr disa gjuheuml evropiane Peumlr fat teuml keq ne skemi korpusin teuml tilleuml peumlr gjuheumln shqipe ndash njeuml gjuheuml evropiane qeuml flitet nga 8 miliona njereumlzish dhe peumlrfaqeumlson njeuml grup me vete i gjuheumlve indoevropiane Ndeumlrkaq korpus gjuheumlsor i balancuar dhe i pa-jisur me sheumlnime eumlshteuml njeuml mjet i fuqisheumlm i pazeumlvendeumlsuesheumlm neuml studimet gjuheumlsore moderne Nga njeumlra aneuml korpusi na lejon ta mbledhim gjateuml disa sekondash njeuml material gjuheumlsor (qeuml karakterizon peumlrdorimin neuml tekstet teuml ndonjeuml fjale fjaleumlforme lokucioni ose forme gramatikore) qeuml do teuml mblidhej neuml meumlnyreuml puneumldore ndoshta gjateuml disa muajsh Nga ana tjeteumlr mundeumlsia teuml krahasimit teuml sasive teuml meumldha teuml teksteve qeuml u peumlrkasin llojeve teuml ndryshme teuml diskursit (teuml shkruar dhe gojor) shtresave teuml ndryshme kronologjike varian-teve dialektore na jep mundeumlsi teuml formulojmeuml probleme teuml reja shkencore

Siccedil duket krijimi i korpusit elektronik teuml gjuheumls shqipe eumlshteuml puna eumlshteuml njeuml qeumlllim i domosdosheumlm dhe aktual

Neuml keumlteuml vit neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml midis albanologeumlve teuml Sankt Peterburgut dhe gjuheumltareve nga Moska qeuml merren shumeuml vjet me peumlrpunimin e korpuseve teuml gjuheumlve teuml ndryshme (mund trsquoi peumlrmendim korpuset e gjuheumlve ruse dhe armene) filloi puna paraprake peumlr krijimin e korpusit teuml gjuheumls shqi-pe Ne etapeumln e pareuml ne merremi me peumlrpunimin e sistemit teuml sheumlnimeve gra-matikore teuml hartimit teuml fjalorit gramatikor dhe me peumlrpunimin e programit teuml analizeumls morfologjike

Neuml kumteseumln do teuml jeneuml paraqitur disa nga rezultatet paraprake qeuml janeuml arritur gjateuml etapeumls se pareuml teuml puneumls neuml kuadrin e projektit

I Parafjaleuml Korpusi gjuheumlsor eumlshteuml njeuml sistem informacioni

qeuml bazohet neuml njeuml peumlrmbledhje reprezentative teuml teksteve elektronike teuml pajisura me informateumln gjuheumlsore dhe metatekstuale (bibliografike) Gjuha paraqitet neuml Korpusin neuml etape teuml ndryshme teuml historiseuml seuml saj

dhe neuml llojllojshmeumlrineuml e zhanreve stileve ligjeumlrimeve varieteteve so-ciale dhe rajonale Neuml koheumln e sotshme korpuse teuml tilla ekzistojneuml peumlr disa gjuheuml evropiane dhe dallojneuml sipas ploteumlsiseuml seuml tyre dhe sipas ni-velit teuml peumlrpunimit shkencor teuml teksteve teuml peumlrmbledhura Midis korpu-seve meuml teuml meumldha dhe meuml teuml plota vlen peumlrmendur Korpusi Gjuheumlsor Britanik (me 100 milion peumlrdorime fjaleumlsh) Korpusi Gjuheumlsor Ccedilek (500 milion peumlrdorime fjaleumlsh) Korpusi i Gjuheumls Ruse (160 milion peumlrdorime fjaleumlsh) Korpusi i Armenishtes Lindore (90 milion peumlr-dorime fjaleumlsh) Njeuml Korpus teuml madh mund teuml peumlrbeumlhet nga disa neumln-korpuse Keumlshtu organizohet peumlr shembull Korpusi i Gjuheumls Ruse Neumlnkorpusi i tij bazor e pasqyron gjuheumln e epokave teuml kaluara ashtu edhe gjuheumln bashkeumlkohore neuml variante teuml saj teuml ndryshme socialinguis-tike (gjuha standarde gjuha e folur variantet dialektore etj) Ai i peumlr-fshin veprat origjinale (dmth jo teuml peumlrkthyera) me rendeumlsi teuml madhe kulturore gjuheumlsore dhe stilistike qeuml u krijuan neuml mesin i shekullit XVIII ndash fillimin e shekullit XXI Peumlrveccedil leteumlrsiseuml artistike korpusi peumlrfshin edhe tekste teuml tjera teuml shkruara dhe teuml folura si memuaret tekstet eseistike publicistike dhe shkencore fjalime publike korres-pondenca ditoret dokumentet etj Ato janeuml peumlrmbledhur neuml neumlnkor-puse teuml tilla si korpusi sintaksor korpusi gazetar (shtypi i viteve 1990ndash2000) korpuset paralele (anglisht-rusisht rusisht-anglisht gjer-manisht-rusisht ukrainisht-rusisht rusisht-ukrainisht) korpusi i teks-teve dialektore korpusi i teksteve poetike korpusi meumlsimor i gjuheumls ruse korpusi i gjuheumls seuml folur dhe korpusi multimedial me fragmentet e filmave teuml viteve 1930ndash2000

II Arkitektura e korpusit Korpusi gjuheumlsor karakterizohet nga dy veccedilori kryesore Seuml pari peumlrmbledhje tekstesh neuml teuml cileumln ba-zohet korpusi duhet teuml jeteuml e ploteuml e balancuar dhe reprezentative Kjo do teuml thoteuml qeuml korpusi peumlrmban meuml sa eumlshteuml mundur teuml gjitheuml ti-pat e teksteve teuml folura dhe teuml shkruara neuml gjuheumln e dheumlneuml (artistike publicistike meumlsimore shkencore bisedore dialektore etj) Sasia me peumlrqindje e teksteve teuml ndryshme teuml ccedildo periudhe neuml korpusin duhet teuml peumlrcaktohet sipas sasiseuml seuml keumltyre neuml realitetin historik

Seuml dyti ccedildo korpus gjuheumlsor patjeteumlr peumlrmban informateumln gjuheuml-sore dhe metatekstuale qeuml shprehet me aneuml teuml sistemit teuml sheumlnimeve i cili quhet anotimi Sa meuml i pasur eumlshteuml anotimi aq meuml e larteuml eumlshteuml vlera shkencore dhe meumlsimore teuml korpusit Korpusi gjuheumlsor i mireuml-

fillteuml dallohet nga koleksionet e teksteve siccedil janeuml bibliotekat elektro-nike neuml Internet me aneuml teuml anotimit Anotimi i korpusit bazohet neuml parime teuml tilla kryesore

1) ldquoYou-get-what-you-didrdquo Neuml qofteuml se ju deumlshironi teuml beumlni keumlr-kim neumlpeumlr korpusin me shumeuml parametra teuml ndryshme seuml pari duhet teuml peumlrpunoni njeuml sistem teuml holleumlsisheumlm anotimi

2) ldquoMake-it-workrdquo Peumlrkundrazi sa meuml i holleumlsisheumlm eumlshteuml siste-mi i sheumlnimeve i krijuar nga gjuheumltareumlt aq meuml teuml gjereuml janeuml mundeumlsiteuml e keumlrkimit neumlpeumlr korpus

Arkitektura standarde e korpusit gjuheumlsor peumlrfshin pjeseumln pro-gramore fjalorin gramatikor dhe bazeumln tekstuale

1 Pjesa programore peumlrfshin programin indeksimi programin keumlrkimi ndeumlrfaqen e peumlrdoruesit dhe regjistrimin neuml server Kom-ponente teuml tilla mund teuml janeuml krijuar neuml etapa teuml tjera teuml peumlrpunimit teuml arkitektureumls Pjesa meuml e reumlndeumlsishme eumlshteuml Parser ndash njeuml program ana-lize dhe peumlrpunimi linguistik teuml teksteve Parser-i analizon tekstin du-ke ndareuml ccedildo fjaleuml neuml temeumln ndajshtesat fjaleumlndryshuese dhe mbareseumln me teuml gjitheuml meumlnyrat e mundshme Te pjeseumlt e ligjeumlrateumls seuml pandry-shueshme tema peumlrkon me veteuml fjaleumln

2 Mjeti i nevojsheumlm peumlr funksionimin e suksessheumlm teuml Parser-it eumlshteuml fjalori gramatikor i cili peumlrmban informateumln peumlr veccediloriteuml gra-matikore teuml fjaleumlve Fjalori gramatikor i mireumlfillteuml peumlrfshin standarden bashkeumlkohor ashtu edhe variante gramatikore teuml veumlrtetuara neuml periu-dhe teuml ndryshme Fjalori gramatikor peumlrfshin bazeumln gramatikore me teuml gjitheuml tipat e paradigmave teuml pranueshme neuml gjuheumln e dheumlneuml dhe fja-lorin ku shfaqen leksemat me teuml gjitheuml temat e pranueshme peumlr ccedildo leksemeuml

3 Anotimi morfologjik Shfaqje e meumltejshme teuml informateumls peumlr format e fjaleumlve dhe kuptimet e tyre gramatikore beumlhet me aneuml teuml anotimit morfologjik Gjuha ndeumlrmjeteumlsuese e sheumlnimeve gramatikore peumlrbeumlhet nga shkurtimet (teg-eumlt) e bazuara neuml alfabetin latin i kuptue-sheumlm peumlr shumiceumln e peumlrdoruesve teuml korpuseve Peumlrpunimi i sistemit teuml sheumlnimeve morfologjike eumlshteuml problemi i reumlndeumlsisheumlm neuml kuadrin e krijimit teuml korpusit Peumlr shembull neuml Korpusin e Gjuheumls Ruse peumlrdoret modeli shfaqur neuml ldquoFjalorin Gramatikor e Gjuheumls Ruserdquo nga Zaliz-njaku (М 1977 botimi i 4-teuml М 2003) Informata morfologjike peumlr

ccedildo formeuml fjale peumlrfshin formeumln bazore teuml fjaleumls ose lemmeuml-n pjeseumln e ligjeumlrateumls dhe kuptimet gramatikore qeuml shpreh forma e dheumlneuml Peumlr shembull forma fjale ndeumlrtohet do teuml dukej keumlshtu

lemma ndeumlrtoj pjesa e ligjeumlrateumls V kuptimet gramatikore intr ind pass pres 3Sg

4 Sheumlnimet metatekstuale Sistemi i sheumlnimeve metatekstuale ose meta-peumlrshkrimi i teksteve teuml peumlrmbledhura eumlshteuml pjesa e konsi-derueshme e aparatit keumlrkimi teuml korpusit gjuheumlsor Peumlr shembull neuml si-stemin e sheumlnimeve metatekstuale teuml Korpusit teuml Gjuheumls Ruse teuml gji-theuml tekstet janeuml pajisur me informateumln si vijon emri i tekstit emri i autorit koha e krijimit madheumlsia e tekstit Informata e reumlndeumlsishme peumlr leteumlrsineuml artistike eumlshteuml zhanri tipi (anekdoteuml noveleuml peumlrralleuml etj) dhe hronotopi i tekstit Peumlr tekste teuml tjera peumlrdoruesi mund teuml gjejeuml teuml gjitheuml informateumln peumlr sfereumln e funksionimit tipin e tekstit (biografi di-tore ligj publicitet artikull etj) dhe temeumln e tekstit (biznes ekonomi mjekeumlsi art etj)

Duke peumlrdorur informateumln metatekstuale si parameteumlr keumlrkimi peumlrdoruesi i korpusit mund teuml zgjedheuml tekstet peumlr teuml krijuar njeuml neumln-korpus teuml veteuml peumlr puneumln e meumltejshme Peumlr shembull ai mund teuml gjejeuml neuml korpusin veteumlm memuare ose veteumlm tekste teuml krijuara nga burrat ose tekste teuml krijuara neuml periudheumln qeuml shkon nga viti 1940 deri neuml vitin 1960 ose veteumlm tekste teuml predikimeve kishtare ose tekste teuml romaneve dhe novelave etj

5 Baza tekstuale Burimet peumlr teuml grumbulluar tekstet peumlr njeuml korpus gjuheumlsor sot peumlr sot janeuml teuml shumta Proza artistike publicist-tikeuml artikuj shkencore gjenden me mijeumlra neuml bibliotekat librariteuml dhe neuml Internet Teuml gjitheuml tekstet elektronike peumlr korpusin duhet teuml peumlrpu-nohen neuml formatin e peumlrshtatsheumlm elektronik peumlr tekstet e printuara dhe teuml shkruara beumlhet skanimi dhe peumlrpunimi i meumltejsheumlm

Vlen pasur parasysh qeuml ndryshe nga bibliotekat elektronike peumlrdoruesit e korpusit nuk mund trsquoi shikojneuml tekstet e ploteuml teuml grum-bulluara neuml bazeumln tekstuale Dmth pas keumlrkeseumls peumlrdoruesi e fiton veteumlm listeumln fjalish qeuml peumlrmbajneuml fjaleumln ose togfjaleumlshin e keumlrkuar seuml bashku me informateumln metatekstuale peumlr teuml gjitheuml tekstin Parimi i tille i zakonsheumlm peumlr korpuset gjuheumlsore lehteumlson zgjidhjen e ccedileumlshtjes seuml reumlndeumlsishme lidhur me mbrojtjen e teuml drejtave teuml autoreumlve

III Korpusi i Gjuheumls Shqipe Dihet se gjuha shqipe akoma nuk ka korpusin e saj gjuheumlsor Ndeumlrkaq njeuml korpus gjuheumlsor i ba-lancuar dhe i pajisur me sheumlnime eumlshteuml njeuml mjet i fuqisheumlm dhe i pa-zeumlvendeumlsuesheumlm peumlr studimet gjuheumlsore moderne Nga njeumlra aneuml kor-pusi na lejon ta mbledhim gjateuml disa sekondash materialin gjuheumlsor peumlr peumlrdorimin e ndonjeuml fjale forme fjale ose togfjaleumlshi i cili do teuml mblidhej neuml meumlnyreuml puneumldore ndoshta gjateuml disa muajsh Nga ana tjeteumlr mundeumlsia teuml krahasimit teuml sasive teuml meumldha teuml teksteve qeuml u peumlr-kasin llojeve teuml ndryshme teuml diskursit (teuml shkruar dhe gojor) shtresave teuml ndryshme kronologjike varianteve dialektore dhe sociale na jep mundeumlsi teuml formulojmeuml dhe zgjidhim probleme teuml reja shkencore Kor-pusi gjithashtu mund teuml peumlrdoret neuml meumlsimdheumlnien e gjuheumls shqipe peumlr teuml huajt

Meuml sa duket Korpusi i gjuheumls shqipe duhet teuml daleuml si njeuml peumlr-mbledhje e balancuar teuml teksteve elektronike teuml peumlrbeumlreuml nga dy pjesa kryesore e cilat janeuml korpusi i teksteve teuml shkruara dhe korpusi i tek-steve gojore Korpusi i teksteve teuml shkruara mund teuml ndahet neuml dy neumln-korpuse neumlnkorpusi i teksteve teuml shkruara neuml shqipen standarde i cili do teuml peumlrfshijeuml tekstet e periudheumls qeuml nga vitet 1944ndash1945 deri neuml ko-heumln e sotshme dhe neumlnkorpusi i teksteve teuml periudheumls qeuml vazhdon nga vitet 1840-teuml deri neuml mes teuml viteve 1960-teuml Ky i fundit mund teuml peumlrfshijeuml edhe dokumente teuml shkruara neuml variantet e shqipes qeuml ekzis-tonin para krijimit teuml standardit teuml peumlrbashkeumlt dhe ndoshta edhe vazh-donin teuml peumlrdoreshin seuml bashku me ateuml standard Ato janeuml tekste teuml Rilindjes Kombeumltare tekste teuml shkruara neuml variantet e shqipes teuml ba-zuara neuml gegeumlrishten jugore gegeumlrishten veriore dhe toskeumlrishten Meuml sa duket Korpusi duhet teuml peumlrfshijeuml njeuml peumlrzgjedhje reprezentative teuml teksteve teuml traditeumls letrare teuml arbeumlresheve teuml Italiseuml

Gjateuml peumlrpunimit teuml neumlnkorpuseve duhet peumlrdorur metoda teuml ndryshme Neumlnkorpusi i teksteve teuml vjetra veccedilaneumlrisht ato teuml viteve 1840ndash1920-teuml duhet teuml jeteuml maksimalisht i ploteuml dhe teuml peumlrfshijeuml teuml gjitheuml tekstet qeuml ekzistojneuml Neumlnkorpusi i teksteve teuml shkruara neuml gjuheumln e sotme standarde duhet teuml jeteuml teuml pakteumln e balancuar dhe teuml peumlrfshijeuml mjaft shembuj teuml leteumlrsiseuml artistike memuare publicistike shkencore teknike politike fetare juridike ashtu edhe shembuj teuml teksteve teuml ndryshme prej Internet-komunikimi Kuptohet se peumlrfshirje e ploteuml teuml teksteve neuml shqipen e sotme eumlshteuml pamundur sepse sasia e keumltyre teksteve beumlhet pothuajse pakufizuar

Korpusi i teksteve gojore gjithashtu mund teuml peumlrbeumlhet nga dy neumlnkorpuse I pari peumlrfshin gjuheumln e folur standarde (peumlr shembull in-cizime teuml fjalimeve publike teuml politikaneve incizime teuml leksioneve dhe emisioneve neuml radio dhe TV ashtu edhe incizime teuml monologeumlve dhe dialogeumlve spontane) Neumlnkorpusi i dyteuml duhet teuml peumlrmbajeuml incizimet e teuml folurit dialektor

IV Etapa e tanishme e puneumls neuml kuadrin e projektit Neuml vitin 2011 neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml midis albanologeumlve teuml Sankt-Peter-burgut dhe gjuheumltareumlve nga Moskva qeuml merren shumeuml vjet me peumlr-punimin e korpuseve teuml gjuheumlve teuml ndryshme filloi puna paraprake peumlr krijimin e Korpusit teuml gjuheumls shqipe Neuml etapeumln e pareuml ne merremi me peumlrpunimin e sistemit teuml sheumlnimeve gramatikore me hartimin e fjalorit gramatikor dhe me peumlrpunimin e programit teuml analizeumls morfologjike Keumltu paraqiten disa nga rezultatet paraprake qeuml janeuml arritur gjateuml etapeumls seuml pareuml teuml puneumls neuml kuadrin e projektit

1 Anotimi morfologjik peumlr Korpusin eumlshteuml peumlrpunuar neuml bazeuml teuml sistemeve teuml ngjashme teuml korpuseve teuml meumldha si Korpusi i Gjuheumls Ruse dhe Korpusi i Armenishtes Lindore Sistemi i sheumlnimeve peumlr-fshin informateumln peumlr pjeseumlt e ligjeumlrateumls dhe kategoriteuml gramatikore qeuml mund teuml shprehen format e fjaleumlve neuml tekstin

2 Tekste teuml zgjedhura peumlr bazeumln tekstuale teuml Korpusit janeuml ska-nuar dhe arkivuar neuml formatin txt

3 Analiza morfologjike neuml kuadrin e Korpusit eumlshteuml beumlreuml me aneuml teuml programit analizues UniParser 20 peumlrpunuar nga specialisteuml nga Moskva

4 Puna meuml e reumlndeumlsishme qeuml beumlhet sot peumlr sot neuml kuadrin e projektit eumlshteuml peumlrgatisje e fjalorit gramatikor Fjalori bazohet neuml parime kryesore teuml Gramatikeumls seuml gjuheumls shqipe nga Oda Buchholz dhe Wilfried Fiedler (Buchholz O Fiedler W Albanische Gramatik Leipzig 1987)

Neuml bazeuml teuml keumlsaj gramatike kemi krijuar njeuml pjeseuml teuml fjalorit gramatikor e cila peumlrfshin foljet emrat dhe e shqipes Tipat kryesore teuml lakimit dhe teuml zgjedhimitqeuml gjejmeuml neuml Gramatikeumln e Buchholz-Fiedler-it janeuml sistematizuar neuml njeuml file e formatit txt Ccedildo paradigmeuml eumlshteuml emeumlrtuar dhe pas ccedildo forme jepet informata peumlr kuptimin e saj gramatikor Parametra teuml tilla si sasia dhe rendi i temave teuml fjaleumlve janeuml teuml reumlndeumlsishme peumlr funksionimin e duhur teuml programit Peumlr shem-

bull peumlr sistemin emeumlror eumlshteuml vendosur qeuml tema e pareuml sipas radheumls eumlshteuml tema e numrit shumeumls e cila eumlshteuml njeumlsoj neuml teuml gjitheuml rasat e shquareumls dhe teuml pashquareumls kurse neuml numrin njeumljeumls emrat mund teuml ka-neuml meuml shumeuml se njeuml temeuml

File tjeteumlr peumlrmban leksemat se bashku me teuml gjitheuml temat e pra-nueshme peumlr ccedildo leksemeuml Peumlr teuml ploteumlsuar listeumln e leksemave peumlrdo-ren fjaloreumlt ekzistues teuml shqipes Ccedildo leksemeuml ka lemeumln temeumln (ose disa tema) dhe numrin e paradigmeumls Gjithashtu keumltu jepet informata gramatikore peumlrkthimet neuml gjuhe teuml tjera informata peumlr veccediloriteuml e fja-leumlformimit

Duke peumlrdorur informateumln teuml dheumlneuml neuml ata file Parser-i formon paradigmat e plota teuml teuml gjitheuml fjaleumlve teuml fjalorit gramatikor Neuml pro-cesin e analizeumls seuml tekstit programi lemmatizon ccedildo formeuml fjale d m th e ndeumlrlidh me leksemeumln e duhur nga fjalori gramatikor dhe i jep anotimin e duhur

Neuml kuadrin e puneumls seuml meumltejshme mbi Korpusin duhet teuml zgji-dhim njeuml varg teuml konsideruesheumlm problemesh

1 Njeuml nga detyrat kryesore eumlshteuml krijimi i Korpusit reprezen-tativ me njeuml sasi teuml konsideruesheumlm tekstesh Kuptohet se denduria e ndonjeuml dukuri gjuheumlsore mund teuml studiohet neuml meumlnyreuml teuml holleumlsishme me ndihmeumln e korpusit teuml madh me 100 milion peumlrdorime fjaleumlsh

А Korpusi i ploteuml Ka dukuri qeuml mund teuml studiohen veteumlm neuml tekstet e epokeumls seuml caktuar (peumlr shembull gjuheumltari do teuml sqarojeuml a peumlrdorej leksema A me kuptimin B neuml gjuheumln e shekullit XIX) Peumlr keumlteuml arsye duhet teuml krijohet korpusi maksimalisht i ploteuml i cili do teuml peumlrfshijeuml pothuajse teuml gjitheuml tekstet (qofteuml veteumlm tekste teuml shkruara) neuml shqipen teuml krijuara neuml epoka teuml ndryshme

В Korpusi qeuml pasqyron kultureumln Gjuha e shkruar eumlshteuml neuml radheuml teuml pareuml gjuha e kultureumls seuml popullit Prandaj njeuml grumbullim tekstesh qeuml kaneuml vlereumln e madhe kulturore gjithashtu peumlrfaqeumlson njeuml nga burimet meuml teuml reumlndeumlsishme peumlr korpusin Si shembull mund teuml peumlrmendet Korpusi i Akademiseuml Austriake qeuml po krijohet sot peumlr sot neuml Veneuml Eumlshteuml korpusi paralel gjermanisht-rusisht i cili peumlrfshin tekstet neuml gjuheumln gjermane qeuml kaneuml ndikuar kultureumln e Austriseuml dhe ndeumlr teuml tjera tekste teuml peumlrkthyera si Bibeumll ose romaneumlt e Dostoevskit

2 Burime elektronike teuml teksteve Ka probleme qeuml lidhen me peumlrpunimin e teksteve elektronike teuml skanuara dhe veccedilaneumlrisht teuml nxjerra nga Interneti Internet-burimet e mungojneuml standardin e peumlrbashkeumlt teuml paraqitjes seuml tekstit (peumlr shembull vizeuml ose shenje teuml tjera teuml pikeumlsimit mund teuml shkruhen me meumlnyra tepeumlr teuml ndryshme neuml tekstet nga Interneti) Gjithashtu neuml tekstet e Internetit jo-oficial zakonisht ka shumeuml gabime shtypi gabime ortografike dhe gabime pikeumlsimi teuml cilat duhet teuml eliminohen ldquome doreumlrdquo

3 Homonimia neuml Korpusin e gjuheumls shqipe Dihet se neuml zanafilleuml programi i analizeumls morfologjike nuk dallon

homografeumlt ndash teuml gjitheuml njeumlsiteuml qeuml shkruhen neuml teuml njeumljteumln meumlnyreuml homonimet leksikore (hap ndash hap) homonimet gramatikore (homoformat) ndash peumlr shembull format e

emeumlrores dhe teuml kalleumlzores seuml trajteumls seuml pashquar njeumljeumls Peumlr ccedildo formeuml teuml tilleuml programi do teuml propozojeuml disa variante teuml analizeumls teuml cilat i ka krijuar duke peumlrdorur algoritmin e fjalorit teuml tij gramatikor

Prandaj ccedildo tekst i analizuar me aneuml teuml parser-it zakonisht peumlr-punohet me njeuml program filtrues i cili i veccedilon dhe i heq variantet e analizeumls qeuml pothuajse nuk janeuml teuml mundshme Megjithateuml format homo-nimike mbeten neuml tekstin me shumiceuml edhe pas filtrimit teuml tilleuml dhe peumlrpunimi i meumltejsheumlm beumlhet veteumlm me doreuml me aneuml teuml programit special

- Peumlrfundim Pra detyrat e doreumls seuml pareuml neuml kuadrin e projektit teuml Korpusit teuml gjuheumls shqipe janeuml peumlrkryerje e sistemeve teuml sheumlnimeve morfologjike dhe metatekstuale zgjerimi i fjalorit gramatikor dhe zgje-rimi i bazeumls tekstuale teuml Korpusit Eumlshteuml e qarteuml qeuml realizimi i projektit teuml tilleuml tepeumlr teuml madh do teuml beumlhet mundur veteumlm neuml kusht teuml bash-keumlpunimit teuml albanologeumlve teuml vendeve teuml ndryshme Peumlr shembull veccedil peumlrpunimi i teksteve zbatimi i sistemit teuml sheumlnimeve neuml masive teuml meuml-dha tekstesh peumlrpunimi peumlrfundimtar i teksteve eumlshteuml njeuml puneuml jash-teumlzakonisht e madhe qeuml mund teuml beumlhet veteumlm me forcat e teumlreuml grupi specialisteumlsh Rezultati i bashkeumlpunimit Korpusi i Gjuheumls Shqipe pa diskutim do teuml keteuml dobineuml e madhe peumlr peumlrdorues teuml ndrysheumlm teuml cileumlt peumlr shkak teuml specializimit ose njeuml nevoje ose njeuml interesi amator do teuml keumlrkojneuml neuml Korpusin peumlrgjigjet peumlr pyetje teuml lidhura me struktureumln dhe funksionimin e gjuheuml shqipe neuml koheuml teuml ndryshme e historiseuml seuml saj

Nebi CAKA Ali CAKA Prishtineuml

KORPUSI I GJUHEumlS SHQIPE ndash REZULTATET E PARA PROBLEMET DHE DETYRAT

Abstrakt

Neuml punim peumlrshkruhet meumlnyra e peumlrpilimit teuml korpusit teuml pareuml njeumlmilion-fjaleumlsh teuml gjuheumls shqipe nga N Caka dhe A Caka neuml Universitetin e Prishtineumls meuml 2006 sipas korpusit peumlrkateumls teuml anglishtes teuml njohur si lsquoKorpusi i Braunitrsquo peumlrpiluar nga H Kucera dhe W N Francis meuml 1960 neuml Universitetin e Braunit neuml SHBA Paraqiten rezultatet e para teuml nxjerra nga peumlrdorimi i keumltij korpusi ndash fjaloreumlt e denduriseuml Po ashtu jepen dhe rrugeumlt peumlr peumlrpilimin e njeuml korpusi meuml teuml madh teuml gjuheumls shqipe teuml tipit BNC (British National Corpus) si dhe problemet dhe detyrat qeuml dalin gjateuml keumlsaj ndeumlrmarrjeje

Fjaleumlt ccedileleumls korpusi njeumlmilionfjaleumlsh i gjuheumls shqipe korpusi i Braunit BNC (British National Corpus) fjaloreumlt e denduriseuml

1 Hyrje

Peumlrdorimi gjithnjeuml meuml i madh i kompjuterit dhe i teknologjiseuml seuml informacionit neuml teuml gjitha fushat e keumlrkimit shkencor nuk ka leumlneuml pa e peumlrfshireuml edhe fusheumln e linguistikeumls Korpuset tekstore teuml peumlrpiluara me kompjuter paraqesin njeuml mjet me reumlndeumlsi jo veteumlm peumlr leksiko-grafineuml por dhe peumlr studime teuml ndryshme linguistike Ato kaneuml gjetur zbatim edhe neuml leumlmenj teuml ndrysheumlm qeuml kaneuml teuml beumljneuml me gjuheumlt njereuml-zore a natyrore neuml radheuml teuml pareuml neuml peumlrpunimin e gjuheumls natyrore (Natural Language Processing NLP) dhe neuml peumlrkthimin kompjuterik Sot krahas korpuseve teuml shumta njeumlgjuheumlshe janeuml ndeumlrtuar dhe korpuse teuml ndryshme paralele neuml dy a meuml shumeuml gjuheuml teuml cilat ndihmojneuml peumlr njeuml peumlrkthim meuml teuml sakteuml kompjuterik nga njeuml gjuheuml neuml disa gjuheuml teuml ndryshme dhe anasjelltas

2 Korpusi tekstor dhe llojet e tij

Neuml linguistikeuml dhe neuml leksikografi korpusi eumlshteuml njeuml koleksion (teumlreumlsi) tekstesh shprehjesh ose mostrash (shembujsh) qeuml konsidero-hen pak a shumeuml peumlrfaqeumlsues teuml njeuml gjuhe dhe reumlndom ruhen si njeuml ba-

zeuml e teuml dheumlnave (databazeuml)

Sipas McEnery amp Wilson (1996) neuml parim secili koleksion grumbull i dy e meuml shumeuml teksteve mund teuml quhet korpusSipas Ball-it me korpus neumlnkuptojmeuml njeuml teumlreumlsi tekstesh teuml njeuml gjuhe natyrore teuml peumlrpiluar sipas njeuml kriteri teuml caktuar [Ball 1996]

Neuml linguistikeumln e korpusit korpusi dallohet nga tekstet e tjera sipas kritereve linguistike sipas teuml cilave eumlshteuml peumlrzgjedhur dhe eumlshteuml grumbulluar mbledhur Sipas rekomandimeve teuml EAGLES (Expert Advisory Group on Language Engineering Standards 1994) ldquokorpusi eumlshteuml njeuml grumbull (koleksion) i pjeseumlve teuml gjuheumls qeuml janeuml peumlrzgjedhur dhe renditur sipas kritereve teuml caktuara peumlr trsquou peumlrdorur si njeuml mosteumlr e gjuheumlsrdquo Sipas po keumltyre rekomandimeve ldquokorpusi kompjuterik eumlshteuml njeuml korpus i cili eumlshteuml i koduar neuml meumlnyreuml teuml standardizuar dhe teuml njeumltrajtshme (homogjene) peumlr qeumlllime teuml gjetjes peumlrdorimit teuml lireuml (open-ended retrieval tasks)rdquo

Sipas analogjiseuml me kompjutereumlt e sipas kriterit teuml madheumlsiseuml seuml tyre korpuset ndahen neuml tri gjenerata

bull Neuml gjenerateumln e pareuml teuml korpuseve beumljneuml pjeseuml korpuset me rreth njeuml milion paraqitje ku me paraqitje neumlnkuptojmeuml teuml gjitha traj-tat e fjaleumlve qeuml dalin neuml tekstet e peumlrfshira neuml korpus Peumlrfaqeumlsues tipi-keuml teuml keumlsaj gjenerate janeuml Korpusi i Braunit (Brown) i peumlrpiluar meuml 1963-64 peumlr anglishten amerikane dhe korpusi Lancester-Oslo-Ber-gen LOB i viteve lsquo70 i anglishtes britanike Njeuml korpus teuml keumltij tipi peumlr gjuheumln shqipe e kaneuml peumlrpiluar meuml 2006 N Caka dhe A Caka

bull Gjenerateumls seuml dyteuml teuml korpuseve i peumlrkasin korpuset e viteve rsquo80 teuml shekullit teuml kaluar teuml madheumlsiseuml deri neuml 30 milioneuml paraqitjesh me peumlrfaqeumlsues tipikeuml Birmingham Collection of English Texts teuml Sinclair-it 1985 me rreth 20 milioneuml paraqitjesh dhe Longman Lan-cester English Language Corpus me rreth 30 milioneuml paraqitjesh

bull Neuml gjenerateumln e treteuml teuml korpuseve peumlrfshihen korpuset e peumlr-piluara duke filluar nga mesi i viteve rsquo90 teuml shekullit teuml kaluar e deri meuml diteumlt e sotme teuml cilat peumlrmbajneuml 100 milioneuml e madje edhe disa qi-ndra milioneuml fjaleuml I pari i keumltij lloji eumlshteuml Korpusi BNC (British Na-tional Corpus) i peumlrpiluar seuml pari meuml 1994 (botimi i fundit eumlshteuml ai i vitit 2007 BNC XML Edition) i cili peumlrmban 100 milioneuml paraqitje fjaleumlsh teuml gjuheumls seuml sotme angleze teuml shkruar dhe teuml folur

21 Krijimi dhe ruajtja e korpusit tekstor

Peumlr ruajtjen e korpusit tekstor neuml kompjuter eumlshteuml e domosdoseuml-me qeuml tekstet qeuml peumlrbeumljneuml korpusin teuml jeneuml neuml formeuml elektronike Tekstet mund teuml mblidhen sipas procedureumls meuml pareuml teuml caktuar neuml peseuml meumlnyra

1 duke i zhbartur (shkarkuar) nga Interneti tekstet elektronike ekzistuese

2 duke keumlrkuar nga botuesit tekstet e caktuara neuml formeuml elektronike

3 duke i skanuar dhe pastaj digjitalizuar tekstet e shtypura

4 duke i konvertuar neuml formeuml digjitale materialet e mikrofilmuara

5 duke i rishkruar me kompjuter tekstet e shkruara qeuml veumlshtireuml skanohen (peumlr shkak teuml deumlmtimit teuml dokumentit tipit teuml shkronjave etj) dhe tekstet neuml doreumlshkrim e neuml mikrofilm

Peumlr materialet e peumlrdorura duhet konsultuar ligji peumlr teuml drejtat e autorit [Neuml Kosoveuml Ligji Nr 200445 Peumlr teuml drejtat e autorit dhe teuml drejtat e tjera teuml peumlrafeumlrta] dhe neuml rast nevoje duhet keumlrkuar leja peumlr shfryteumlzimin e teksteve qeuml deumlshirojmeuml trsquoi peumlrfshijmeuml neuml korpus Nga ana tjeteumlr edhe veteuml korpusi duhet mbrojtur nga shfryteumlzimi i paauto-rizuar (pa leje) dhe nga pirateria

Korpusi i pareuml i peumlrpiluar me aneuml teuml kompjuterit eumlshteuml Korpusi i Braunit i anglishtes amerikane standarde i realizuar nga W N Frencis dhe H Kuccedilera neuml Universitetin e Braunit (Brown) Providence RI SHBA gjateuml viteve 1963-1964

Karakteristikat themelore teuml korpusit teuml Braunit janeuml [Francis-Kucera 1964]

1 peumlrbeumlhet prej rreth 1 milion paraqitjeve (sakteumlsisht 1014312)

2 eumlshteuml i ndareuml peumlrafeumlrsisht njeumltrajteumlsisht sipas zhanreve (15 zhanre)

3 peumlrmban 500 mostra tekstesh (374 prozeuml informative dhe 126 prozeuml imagjinativeartistike)

5 secila mosteumlr e tekstit ka 2000 e ca paraqitje (secila mosteumlr fillon neuml fillim teuml njeuml fjalie por jo patjeteumlr neuml fillim teuml njeuml paragrafi

dhe mbaron neuml fund teuml fjaliseuml seuml pareuml pas 2000 fjaleumlve)

5 tekstet e peumlrfshira neuml keumlteuml korpus janeuml botuar brenda njeuml vitit kalendarik (1961)

Sot korpusi i Braunit konsiderohet i vogeumll dhe paksa i vjetruar por ai ende peumlrdoret Ai eumlshteuml marreuml si model a standard peumlr hartimin e korpuseve teuml meumlvonshme si ai gjerman polak bullgar etj po edhe teuml korpusit teuml anglishte britanike (Lancaster-Oslo-Bergen Corpus LOB) dhe teuml atij teuml anglishtes hindiane (Kolhapur Corpus) ndaj e kemi ma-rreuml edhe ne si model Ne gjateuml hartimit teuml korpusit toneuml (Korpusi Caka) peumlr teuml cilin do teuml flasim meuml poshteuml nuk kemi respektuar veteumlm karakteristikeumln e pesteuml teuml dheumlneuml meuml sipeumlr Tekstet e peumlrdorura si mos-tra peumlr hartimin e korpusit toneuml janeuml botuar neuml njeuml hark kohor meuml teuml madh se njeuml vit Arsyet kaneuml qeneuml qeuml teuml peumlrfshihen tekste sa meuml repre-zentative sipas zhanreve

22 Sheumlnimi etiketimi i korpusit tekstor

Peumlr njeuml analizeuml meuml teuml holleumlsishme teuml korpusit tekstit origjinal teuml korpusit duhen shoqeumlruar informacione shteseuml teuml cilat do teuml ndihmonin neuml keumlrkime teuml meumltejme Pra korpusi do teuml duhej teuml sheumlnohej a etiketohej ku me sheumlnim (angl annotation) a etiketim (angl tagging) neumlnkuptojmeuml veumlnien e etiketave (angl tags) secileumls formeuml (trajteuml) teuml fjaleumls seuml korpusit

Si informacion seuml paku duhet peumlrfshireuml sheumlnimet peumlr burimin e tekstit Kjo neumlnkupton pajisjen e tekstit me sheumlnime (teuml dheumlna) lidhur me autorinautoreumlt ose foleumlsinfoleumlsit botuesin teuml drejtat e autorit si dhe informacionin kontekstual dmth prejardhjen rajonale dhe so-ciale teuml autoreumlvefoleumlsve mosheumln dhe gjinineuml e foleumlsitfoleumlsve vendin dhe koheumln e publikimitregjistrimit (incizimit) etj

Neuml shumeuml korpuse peumlrdoret ndonjeuml gjuheuml markuese (shenuese) peumlr teuml peumlrfshireuml informacionin lidhur me struktureumln e dokumentit ori-gjinal (psh titujt paragrafeumlt) formatimin (tipi stili dhe madheumlsia e fontit) dhe tipare teuml tjera teuml caktuara teuml tekstit (luhatjet neuml drejtshkrim fjaleumlt e shkruara gabimisht ndryshimet neuml tekstin origjinal etj) Peumlr keumlteuml qeumlllim shpesh peumlrdoret e ashtuquajtura gjuha XML (Extensible Markup Language apo eXtended Markup Language ndash gjuheuml e zgjeruar peumlr sheuml-nim) si dhe gjuha SGML (Standard Generalized Markup Language ndash

gjuheuml standarde e peumlrgjitheumlsuar peumlr sheumlnim) metagjuheuml markuese keumlto teuml cilat ofrojneuml formatin peumlr peumlrshkrimin e teuml dheumlnave teuml strukturuara

Neuml fund disa korpuse peumlrmbajneuml informacione metalinguistike

ndash Lematizimi (angl lematization) reduktimi i fjaleumlve neuml korpus neuml lekse-mat e tyre peumlrkateumlse apo neuml fjaleumln peumlrfaqeumlsuese qeuml jepet neuml fjaloreuml psh fjaleumlt jam je eumlshteuml jemi jeni janeuml isha ishe ishte ishim ishit ishin qe-sheuml qe qemeuml qeteuml qeneuml qenkam qenke qenka qenkemi qenkeni qen-kan qenkeumlsha qenkeumlshe qenkeumlsh qenkeumlshim qenkeumlshit qenkeumlshin qof-sha qofsh qofteuml qofshim qofshi qofshin ji jini (teuml) jem (teuml) jesh (teuml) jeteuml (teuml) jemi (teuml) jeni (teuml) janeuml ndash qeuml teuml gjitha janeuml trajta teuml foljes ldquome qe-neumlrdquo qeuml neuml fjaloreuml jepet me trajteumln e saj teuml veteumls seuml pareuml njeumljeumls teuml deumlftores seuml teuml tashmes jam ndash dhe kjo eumlshteuml lema e teuml gjitha keumltyre fjaleumlve

- Tokenizimi (angl tokenization) identifikimi i njeumlsive leksikore (angl to-kens) psh ai atij djaleuml djem djemve jam janeuml isha qesh kam kemi etj

- Etikitimi gramatikor (angl POS tagging) sheumlnimi qeuml tregon se cileumls pjeseuml teuml ligjeumlrateumls (angl part of speech POS) i takon fjala p sh emeumlr mbiemeumlr folje lidheumlze etj Eumlshteuml tipi themelor i etiketimit teuml korpusit linguistik i cili sheumlrben si pikeumlnisje peumlr llojet e tjera teuml analizave

- Analiza sintaktike (angl syntactic parsing) - informacioni lidhur me struktureumln pemeuml apo teuml marreumldheumlnieverelacioneve gramatikore teuml peumlrbeumlreumlsve e madje edhe

- Sheumlnimi semantik (angl semantik annotation) ku fjaleumlt togjet e fjaleumlve (sintagmat) ose fjaliteuml kaneuml etiketa qeuml sheumlnon fusheumln semantike (kuptimore) metaforeumln etj me teuml cileumln zgjidhet problemi i homonimiseuml si neuml rastin dhe (korja e rruzullit tokeumlsor dhe i zi) ndash emeumlr dhe (jap ti dhe) ndash folje dhe (uneuml dhe ti) ndash lidheumlse dhe (dhe atje nuk u meumlsua) ndash pjeseumlz dhe i polisemiseuml (shu-meumlkuptimeumlsiseuml) si neuml rastin rreumlnjeuml (rreumlnjeuml e njeuml bime rreumlnjeuml e flokut prej-ardhje rreumlnjeuml katrore ndash neuml matematikeuml rreumlnjeuml kimike ndash neuml kimi etj)

Etiketimi a sheumlnimi i korpusit teuml gjuheumls shqipe nuk eumlshteuml puneuml e lehteuml peumlr shkak teuml trajtave teuml shumta qeuml marrin fjaleumlt neuml ligjeumlrim Bie fjala sipas Buchholz-it (Buchholz et al 1992) kemi 53 klasa teuml zgje-dhimit teuml foljeve e sipas Munishit (1998) madje 85 Edhe emrat e beumlj-neuml shumeumlsin sipas njeuml numri teuml madh gjedhesh Etiketuesi (tageri) i gjuheumls shqipe peumlrdor 200 etiketa (tagje) [Caka A 2011]

3 Korpusi njeumlmiloneumlfjaleumlsh i gjuheumls shqipe

Qeuml neuml fillim duhet teuml sakteumlsojmeuml se kur flasim peumlr korpusin njeuml-milionfjaleumlsh kemi teuml beumljmeuml neuml fakt me njeuml korpus prej njeuml milioneuml paraqitjesh fjaleumlsh teuml ndryshme

Meuml poshteuml do teuml paraqitet meumlnyra e peumlrpilimit teuml korpusit njeuml-milionfjaleumlsh teuml gjuheumls shqipe nga N Caka dhe A Caka Prishtineuml meuml 2006 teuml cilit neuml vazhdim do trsquoi referohem si ldquoKorpusi Cakardquo

Ky korpus eumlshteuml peumlrpiluar sipas metodologjiseuml seuml peumlrpilimit teuml kor-pusit teuml Braunit [Francis-Kucera 1964] me disa modifikime teuml vogla

Peumlr hartimin e Korpusit Caka eumlshteuml grumbulluar njeuml material i shkruar mjaft heterogjen i teksteve neuml gjuheumln shqipe teuml krijuara ose teuml botuara peumlr hereuml teuml pareuml neuml periudheumln (harkun kohor) 1976-2006 pjesa meuml e madhe pas vitit 2000 nga hapeumlsira gjuheumlsore mbareumlshqiptare nga i cili janeuml marreuml neuml konsiderateuml 500 mostra me nga 2000 fjaleuml (a pak meuml shumeuml) apo gjithsej 1000000 fjaleuml (neuml rastin konkret 1084396 fjaleuml)

Neuml keumlteuml korpus peumlrfaqeumlsohen zhanre apo gjini teuml ndryshme teuml cilat mund teuml grupohen neuml peseuml neumlnkorpuse

- Mostra tekstesh nga leteumlrsia artistike ndash proza letrare 175 artikuj 2000-fjaleumlsh = 353000 fjaleuml [rreth 35 e korpusit] me 37423 fjaleumlforma

- Mostra tekstesh nga shtypi i shkruar ndash proza informative 75 artikuj 2000-fjaleumlsh = 155195 fjaleuml (rreth 15 e korpusit) me 36514 fjaleumlforma

- Mostra tekstesh nga dramat pjeseumlt teatrore dhe regjistrimet e mble-dhjeve ndash zeumlvendeumlsim peumlr ldquogjuheumln e folurrdquo 75 artikuj 2000-fjaleumlsh = 151508 fjaleuml (rreth 15 e korpusit) me 17360 fjaleumlforma

- Mostra tekstesh nga leteumlrsia shkencore dhe edukative-arsimore ndash proza shkencore-edukative 125 artikuj 2000-fjaleumlsh = 250000 fjaleuml ([rreth 25 e korpusit) me 29113 fjaleumlforma

- Mostra tekstesh nga legjislacioni dhe administrata ndash gjuha zyrtare 50 arti-kuj 2000-fjaleumlsh = 103390 fjaleuml (rreth 10 e korpusit) me 9432 fjaleumlforma

Neuml vend teuml gjuheumls seuml folur neuml korpus eumlshteuml peumlrfshireuml gjuha e tek-steve (kryesisht e dialogeumlve dhe monologeumlve) dhe transkriptet e sean-cave parlamentare Tekstet e filmave dramave e pjeseumlve teatrore i ka-

neuml marreuml si ldquogjuheuml e folurrdquo edhe peumlrpiluesit e disa korpuseve teuml gjuheuml-ve teuml tjera si psh teuml freumlngjishtes polonishtes e rusishtes [Buk 2004]

Njeuml pjeseuml e keumltyre teksteve eumlshteuml siguruar neuml meumlnyreuml elektronike ndash nga interneti drejtpeumlrseumldrejti nga autoreumlt e teksteve apo neuml meumlnyreuml tjeteumlr e pjesa tjeteumlr eumlshteuml peumlrftuar me shndeumlrrimin (konvertimin) e tekstit teuml shkruar neuml tekst neuml formeumln elektronike ndash me aneuml teuml njohjes optike teuml tekstit si dhe teuml njohjes inteligjente teuml tekstit teuml skanuar

Peumlr kompletimin e korpusit CAKA i kemi skanuar 180 tekste (li-bra) 36 teuml teksteve peumlrfaqeumlsuese teuml korpusit (500 tekste) Tekstet janeuml ruajtur neuml formatin jpg Skanimi eumlshteuml beumlreuml me dy tipa skanereumlsh skanerin shtratrrafsheumlt HP6100C teuml prodhuesit Halwet Packard dhe me skanerin e kombinuar shtratrrafsheumlt me furnizues automatik teuml dokumenteve me shpejteumlsi teuml larteuml skanimi Fujitsu M3097DEDG Image Scaner teuml prodhuesit Fujitsu Peumlr peumlrpunimin optik teuml teksteve teuml skanuara njohjen optike teuml shenjave eumlshteuml peumlrdorur softueri i licencuar ABBYY Fine Reader 70 Corporate Edition (versioni i fundit neuml vitin 2006)

Tekstet e skanuara i kemi ruajtur neuml formatin jpg E kemi peumlr-zgjedhur keumlteuml format teuml imazheve sepse fajlat me keumlteuml format zeumlneuml meuml pak vend neuml diskun e kompjuterit Peumlr krahasim neuml tabeleumln 1 kemi dheumlneuml madheumlsiteuml e fajlit teuml imazhit teuml tekstit teuml skanuar teuml njeuml faqe teuml romanit ldquoOhrdquo teuml Anton Pashkut (formati i librit A5) ku shihet se for-mati jpg ka meuml pak KB (kilo bajt) krahasuar me formatet e tjera Ma-dheumlsiteuml janeuml dheumlneuml peumlr formatet qeuml mund teuml njihen nga softuereumlt peumlr njohje teuml karaktereve

Tabela 1 - Madheumlsia e fajlit peumlr formate teuml ndryshme

Formati i imazhit Madheumlsia e fajlit neuml KB

jpg 142 tif 1171 png 837 gif 148

Rezolucioni i imazhit teuml skanuar ka ndikim teuml madh neuml njohjen optike teuml tekstit Se me ccedilfareuml rezolucioni duhet teuml skanohet teksti varet edhe nga peumlrgatitja e tij Tekstet e peumlrgatiturashtypura jo mireuml japin

keqnjohje meuml teuml madha neuml rezolucion meuml teuml larteuml shih shembullin neuml

figureumln 1 ku nga gjithsej 70 fjaleuml 23 fjaleuml o 328 janeuml lexuar (in-terpretuar) gabimisht Figura 1 - Teksti i njohur nga imazhi i skanuar (Ilaz Prokshi Daullet e nateumls)

Ndeumlrsa tekstet e peumlrgatiturashtypura mireuml japin keqnjohje tejet teuml vogeumll ose aspak Peumlr rezultatin e njohjes optike teuml tekstit teuml peumlrga-titur mireuml shih shembullin e meumlposhteumlm ku nga gjithsej 97 fjaleuml 0 fja-

leuml o 0 janeuml lexuar (interpretuar) gabimisht Figura 2 - Teksti i njohur nga imazhi i skanuar (I Kadare Peumlrballeuml pasqyreumls seuml njeuml gruaje)

Raporti i teksteve teuml siguruara neuml meumlnyreuml elektronike dhe atyre

teuml peumlrftuara me digjitalizimin apo kthimin neuml formeuml elektronike teuml

teksteve teuml skanuara eumlshteuml 320 (64) me 180 (36)

Neuml dallim nga korpusi i Braunit i cili peumlrbeumlhet prej 500 mos-trash tekstesh 2000-fjaleumlshe teuml publikuara neuml anglishte neuml SHBA bren-da veteumlm njeuml viti (1961) dhe si i tilleuml tregon njeuml gjendje relativisht ho-

mogjene teuml anglishtes amerikane Korpusi Caka neuml pamundeumlsi qeuml teuml peumlrbeumlhet prej teksteve teuml botuara brenda njeuml viti e qeuml do teuml mbulonin teuml gjitha kategoriteuml ose pjeseumln meuml teuml madh teuml tyre teuml marra neuml konsiderateuml neuml Korpusin e Braunit peumlrfshin njeuml hark kohor prej 40-50 vjeteumlsh dhe si i tilleuml nuk eumlshteuml pasqyreuml e njeuml gjendjeje homogjene teuml gjuheumls por e njeuml periudhe dhe si i tilleuml eumlshteuml heterogjen edhe neuml pikeumlpamje kohore

Larueshmeumlria e zhanreve stileve e kategorive e mostrave teuml teks-teve teuml zgjedhura neuml korpus mundeumlson qeuml leksiku i peumlrfshireuml neuml teuml trsquoi afrohet sa meuml shumeuml gjendjes reale teuml gjuheumls dhe teuml mos keteuml anime si bie fjala neuml korpusin e rusishtes teuml njohur si ldquoZasorina 1977rdquo ku psh fjaleumlt Soviet dhe komrad (= shok) rangohen ndeumlr 100 fjaleumlt e para seuml bashku me fjaleumlt funksionale si rezultat i peumlrzgjedhjes seuml mostrave nga tekstet e Leninit e Hrushqovit dhe nga shtypi sovjetik i koheumls

Problem neuml vete ka qeneuml ndeumlrtimi i bazeumls seuml teuml dheumlnave peumlr tekstet e grumbulluara dhe peumlrzgjedhja e teksteve peumlrfaqeumlsuese nga fondi prej meuml se 60000 fajlave (skedareumlve)

Fragmentet e teksteve teuml njohura dhe teuml peumlrpunuara i kemi bashkuar neuml njeuml fajl teuml veteumlm Emeumlrtimin e fajlave e kemi beumlreuml sipas modelit

G84-Azem_Shkreli_Karvani i bardheuml-Roman_fj2079doc

ku eumlshteuml G84 - Zhanri sipas modelit teuml korpusit teuml Brown-it Azem ndash emri i autorit Shkreli ndash mbiemri i autorit Karvani i bardheuml ndash Titulli i vepreumls Roman ndash gjinia letrare fj2079 ndash numri i fjaleumlve

doc ndash formati i fajlit

Secilin fajl neuml formatin doc e kemi peumlrpunuar veccedil e veccedil me aneuml teuml njeuml macro-je Keumltu me macro (term neuml shkencat kompjuterike) neumlnkuptojmeuml njeuml numeumlr teuml caktuar veprimesh (komandash) qeuml peumlrmblidhen neuml njeuml komandeuml teuml vetme sipas rregullave teuml caktuara teuml programimit

4 Fjalori i denduriseuml

Korpusi i ndeumlrtuar i tipit teuml paetiketuar eumlshteuml peumlrdorur peumlr teuml krijuar fjaleumlsin e duhur teuml fjaleumlve me denduri meuml teuml larteuml teuml paraqitjes [Zasorina 1977]Meuml poshteuml tabela 2 jepet lista e 100 fjaleumlve teuml para teuml radhitura sipas denduriseuml seuml paraqitjes

Tabela 2 - Lista e 100 fjaleumlve teuml para teuml radhitura sipas denduriseuml seuml paraqitjes neuml korpus

1 teuml 2 e 63956 3 neuml 34998 4 i 26649 5 dhe 25677 6 jam 19665 7 peumlr 17936 8 me 17681 9 kam 17608 10 qeuml 16895 11 njeuml 13851 12 ky 12679 13 ai 11585 14 meuml 10630 15 nga 10100 16 se 8712 17 nuk 8431 18 si 6930 19 u 6322 20 edhe 6241 21 seuml 6202 22 beumlj 5734 23 po 4925 24 uneuml 4845 25 cili 4245 26 them 4207 27 dua 3820 28 tjeteumlr 3737 29 por 3728 30 ta 3502 31 tij 3355 32 mund 3077 33 shumeuml 2976 34 gjitheuml 2921 35 duke 2810 36 tyre 2670 37 kur 2552 38 vit 2547 39 marr 2442 40 ti 2248 41 veteumlm 2196 42 te 2131 43 prej 2129 44 pareuml 2068 45 sa 2030 46 njeri 2018 47 pa 2007 48 ku 2003 49 madh 1991

50 puneuml 1974 51 koheuml 1964 52 mireuml 1935 53 pas 1929 54 shqiptar 1921 55 vend 1909 56 jeteuml 1844 57 jo 1718 58 di 1716 59 dy 1713 60 a 1705 61 ose 1670 62 diteuml 1661 63 s 1648 64 saj 1615 65 apo 1579 66 veteuml 1559 67 mos 1547 68 disa 1538 69 mbi 1477 70 vij 1443 71 gjuheuml 1439 72 na 1426 73 para 1413 74 gjateuml 1404 75 fund 1377 76 jap 1358 77 im 1340 78 fjaleuml 1334 79 shkolleuml 1283 80 shoh 1258 81 as 1255 82 keumlrkoj 1237 83 ia 1230 84 pjeseuml 1224 85 dal 1179 86 ccedildo 1173 87 gjeuml 1169 88 hereuml 1153 89 deri 1143 90 shkoj 1127 91 meumlnyreuml 1081 92 dukem 1081 93 sipas 1071 94 keumlshtu 1039 95 yneuml 1015 96 flas 1007 97 rast 1004 98 rrugeuml 987 99 re 975 100 gjej 975

5 Fjaloreumlt themeloreuml teuml gjuheumls shqipe Problem meuml vete peumlr peumlrpilimin e njeuml korpusi paraqet siccedil u tha zgjedhja e korpusit peumlrfaqeumlsues (reprezentativ) peumlr analizeuml gjuheumlsore ngase tematikat dhe funksionet komunikuese ndryshojneuml neuml meumlnyreuml teuml konsiderueshme nga njeuml tekst te tjetri peumlrkateumlsisht nga njeuml autor te tjetri Prandaj njeuml korpus i cili do teuml peumlrdorej peumlr nxjerrjen e njeuml fjalori themelor teuml akeumlcileumls gjuheuml pra dhe teuml gjuheumls shqipe do teuml duhej teuml merrte parasysh teuml gjitha keumlto aspekte

Fjaleumlt nuk kaneuml peumlrndarje teuml njeumljteuml neuml tekst Eumlshteuml e natyrshme qeuml fjaleumlt sheumlrbyese teuml keneuml denduri meuml teuml madhe teuml paraqitjeve se fjaleumlt e tjera Nga ana tjeteumlr denduria e fjaleumlve teuml caktuara ndryshon nga njeuml zhaneumlr te tjetri si nga autori te autori Ndodh qeuml njeuml fjaleuml si psh njeuml emeumlr i peumlrveccedileumlm (psh Kosova neuml njeuml artikull peumlr Kosoveumln) njeuml titull nderi (psh imzot neuml njeuml artikull peumlr religjionin) apo njeuml term teknik i caktuar (psh diodeuml neuml njeuml artikull nga elektronika) teuml peumlrseumlritet shumeuml hereuml neuml tekst duke e ngritur ateuml fjaleuml neuml njeuml rang qeuml nuk i takon neumlse merret parasysh i teumlreuml korpusi Ekzistojneuml meumlnyra teuml ndryshme peumlr matjen e variacionit peumlrkateumlsisht teuml koeficientit teuml variacionit i cili reumlndom peumlrkufizohet si raport ndeumlrmjet shmangies standarde (disper-sionit absolut teuml teuml dheumlnave) dhe mesatares [Peumlr meuml shumeuml teuml shihet Church K and Gale W (1995) ldquoPoisson Mixturesrdquo Journal of Na-tural Language Engineering 12]

Korpusi Caka eumlshteuml i etiketuar pjeseumlrisht eumlshteuml beumlreuml lematizimi i teumlreuml korpusit dhe peumlrcaktimi i kategoriseuml gramatikore teuml 10000 fja-leumlve teuml para

Etiketimi eumlshteuml beumlreuml neuml meumlnyreuml gjysmautomatike elektronikisht dhe manualisht Po ashtu ky etiketim eumlshteuml krahasuar me rezultatin e eti-ketimit me etiketuesin (tagerin) e gjuheumls shqipe modeli kompjuterik i teuml cilit eumlshteuml zhvilluar nga A Caka dhe V Neziri Prishtineuml 2011 [Caka A 2011]

Kriteret e peumlrcaktimit teuml fjaleumls (word)

ndash Peumlr fjaleuml zakonisht merret secili varg (string) i shkronjave teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml ndodhet ndeumlrmjet dy zbrazeumltirave

ndash Sipas Fjalorit teuml gjuheumls seuml sotme shqipe me fjaleuml neumlnkupto-het ldquoNjeumlsia e meumlveteumlsishme meuml e vogeumll e gjuheumls (njeuml) teumlreumlsi e panda-shme e tingeumlllimit dhe e kuptimit e formeumlsuar nga ana gramatikore qeuml

pasqyron neuml meumlnyreuml teuml peumlrgjitheumlsuar e sheumlnon sende e dukuri teuml reali-tetit dhe riprodhohet e veccedilohet neuml rrjedheumln e ligjeumlrimitrdquo [FGjSSh 1981]

Sipas keumltij peumlrkufizimi nuk janeuml marreuml si fjaleuml teuml veccedilanta nyjat e peumlrparme i e teuml seuml dhe pjeseumlzat trajteumlformuese do teuml u por ato janeuml peumlrfshireuml me fjaleumlt peumlrkateumlse qeuml i shoqeumlrojneuml si neuml shembujt i nxeumlneumlsit e bujkut teuml shteumlpive seuml eumlmeumls peumlrkateumlsisht si neuml shembujt teuml shkojeuml do teuml punojeuml u la

Korpusi eumlshteuml lematizuar fjaleumlformat janeuml sjelleuml neuml trajteumln peumlr-faqeumlsuese

Neuml korpusin e lematizuar 1160 fjaleuml lema (trajta peumlrfaqeumlsuese)

kaneuml dendurineuml e paraqitjes 100 e meuml shumeuml dhe peumlrbeumljneuml 867 (867627 fjaleuml) teuml korpusit

Bazuar neuml Korpusin njeumlmilionfjaleumlsh teuml gjuheumls shqipe (ldquoKorpusi Cakardquo) e neuml kuadeumlr teuml temeumls seuml tij teuml magjistratureumls shkencore me ti-tull ldquoKontribut peumlr fjalorin themelor teuml gjuheumls seuml sotme shqiperdquo A Ca-ka neumln udheumlheqjen e Akademik R Ismajlit ka peumlrpiluar meuml 2006 dy fjaloreuml themeloreuml teuml gjuheumls shqipe njeumlri me 2500 fjaleuml e tjetri me 5000 fjaleuml

6 Projekti i Korpusit tekstor teuml gjuheumls shqipe i ASHAK

Eumlshteuml inkurajues fakti qeuml Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls neuml kuadeumlr teuml Qendreumls Leksikografike-Enciklopedike teuml saj neuml themelim ka planifikuar hartimin e Korpusit kombeumltar teuml gjuheumls shqipe i cili do teuml peumlrfshinte 10-20 milioneuml ose madje edhe 100 milioneuml paraqitje teuml fjaleumlve teuml gjuheumls shqipe teuml vjela nga tekstet e ndryshme teuml shkruara por dhe nga gjuha e folur sipas ecuriseuml tashmeuml teuml peumlrpunuar teuml hartimit teuml veprave teuml tilla neuml vendet e tjera qeuml tashmeuml i kaneuml korpuset e tilla kom-beumltare Peumlrveccedil peumlr qeumlllime teuml analizave e studimeve linguistike ekzistimi i korpusit teuml tilleuml do teuml ishte edhe ndihmeseuml e madhe peumlr hartimin e Fjalorit teuml gjuheumls shqipe teuml tipit teuml madh i cili do ta paraqiste neuml meumlnyreuml meuml teuml ploteuml leksikun e gjitheumlmbarsheumlm teuml gjuheumls shqipe

Neuml fazeumln e pareuml (dyvjeccedilare) do teuml skanoheshin dhe do teuml digji-talizoheshin 2000 libra teuml peumlrzgjedhur shqip me rreth 600000 faqe teuml botuar neuml ish-Jugosllavi neuml periudheumln 1945-1972 (qeuml peumlrfshin koheumln

nga mbarimi i Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore deri te Kongresi i Drejtshkrimit kur u zyrtarizua drejtshkrimi i gjuheumls seuml sotme shqipe) dhe teuml gjitheuml numrat rreth 15000 teuml seuml peumlrditshmes ldquoRilindjardquo (nga viti 1945 kur kjo doli peumlr hereuml teuml pareuml deri neuml vitin 1990 kur kjo pushoi seuml dali) me rreth 300000 faqe Peumlrzgjedhja e keumltij materiali tekstor peumlr peumlrfshirjen e tij neuml korpusin kombeumltar teuml gjuheumls shqipe pikeumlrisht neuml fazeumln e pareuml teuml keumltij projekti do trsquou linte hapeumlsireuml veprimi dhe bashkeumlveprimi projekteve teuml tjera teuml ngjashme neuml hapeumlsireumln mbareumlshqiptare

Peumlr keumlrkimin e meumlvonsheumlm teuml teksteve teuml ruajtura neuml kompjuter ato duhet teuml markohensheumlnohen a pajisen me njeuml seumlreuml teuml dheumlnash teuml veccedilanta shteseuml teuml njohura si metadata teuml cilat na mundeumlsojneuml gjetjen meuml teuml lehteuml teuml fjaleumlve teuml togjeve teuml fjaleumlve a teuml fjalive teuml teumlra sipas kri-tereve teuml caktuara (morfologjike sintaktike semantike etj)

7 Peumlrfundim

Korpusi njeumlmilonfjaleumlsh i gjuheumls shqipe i peumlrpiluar sipas mode-lit teuml Braunit edhe pse i tipit teuml vogeumll dhe pjeseumlrisht i etiketuar ka sheumlr-byer dhe mund teuml sheumlrbejeuml peumlr hulumtime neuml kuadeumlr teuml gjuheumlsiseuml seuml aplikuar siccedil e deumlshmon fjalori i denduriseuml dhe fjaloreumlt themeloreuml 2500-fjaleumlsh dhe 5000-fjaleumlsh Ky korpus mund teuml sheumlrbejeuml si pikeumlnisje peumlr peumlrpilimin e njeuml korpusi meuml teuml madh me 2000000-3000000 fjaleuml ose madje edhe me 100000000 fjaleuml Korpusi i tilleuml do teuml mund teuml sheumlrbente jo veteumlm peumlr hulumtime shkencore neuml fusheuml teuml leksikologgjiseuml e teuml linguistikeumls por dhe si bazeuml e mireuml e njeuml fjalori teuml tipit teuml madh teuml gjuheumls shqipe Qeuml teuml mund teuml sheumlrbejeuml peumlr hulumtime shkencore korpusi i tilleuml do teuml duhej teuml sheumlnohejetiketohej qeuml peumlrveccedil burimeve financiare keumlrkon edhe burime njereumlzore dhe koheuml Neuml teuml kaluareumln neuml koston e punimit teuml korpusit teuml tilleuml meuml seuml shumti ka ndikuar kostoja e peumlrpunimit kompjuterik sepse pajisja kompjuterike ka qeneuml e shtrenjteuml ndeumlrsa koha e peumlrpunimit shumeuml meuml e ngadalshme se sot Sot neuml koston e peumlrpilimit (krijimit) teuml korpusit meuml seuml shumti ndikon sasia e puneumls njereumlzore teuml angazhuar

Literatura [Ball 1996] [Ball 1996] Ball N Catherine (1996) Concordances and Corpora

Corpus linguistic course Department of Linguistis Georgetown University Washington DC httpwwwgeorgetowneduballcorpora tutoralhtml]

[Buchholz et al 1992] Buchholz O and Fiedler W (1987) Albanische Grammatik Leipzig VEB Verlag Enzyklopaedie

[Buk 2004] Buk Solomiya Lexical base as a compressed language model of the world (on the material of the Ukrainian language) 2004

[Caka A 2006] Caka Kontribut peumlr fjalorin themelor teuml gjuheumls seuml sotme shqipe (Punim i magjistratureumls) Universiteti i Prishtineumls Prishtineuml 2006

[Caka A 2011] Caka Ali Vehbi Neziri ldquoAlgoritmi i modelit kompjuterik teuml etiketuesit (tagerit) teuml gjuheumls shqipesrdquo Takimi i gjashteuml vjetor ndeumlrkombeumltar i Institutit Alb-Shkenca Prishtineuml 01-04092011

[Caka N 2011] Caka Nebi Ali Caka ldquoKorpusi njeumlmilionfjaleumlsh i gjuheumls shqipe si bazeuml peumlr nxjerrjen e fjaleumlve ccedileleumls teuml teksteve teuml ndryshme neuml gjuheumln shqiperdquo Takimi i gjashteuml vjetor ndeumlrkombeumltar i Institutit Alb-Shkenca Prishtineuml 01-04092011

[Church 1995] Church K and Gale W (1995) ldquoPoisson Mixturesrdquo Journal of Natural Language Engineering 12

[EAGLES 1994] Expert Advisory Group on Language Engineering Standards (EAGLES) 1994)

[Francic-Kucera 1964] Francis W Nelson Henry Kucera Brown corpus manual of information (Manual to accompany A Standard Corpus of Present-Day Edited American English for use with Digital Computers) Brown University 1964

[McEnery amp Wilson 1996] McEnery Tony and Andrew Wilson Corpus Linguistics Edinburgh Edinburgh University Press 1996

[Munishi 1998] Munishi Zijadin Zgjedhimi i foljeve Libri Shkollor Prishtineuml 1998

[Zasorina 1977] Zasorina L N (Ed) (1977) Chastotnyi Slovari Russkogo Yazyka (Frequency dictionary of Russian Language) Moscow Russkii Yazyk

FJALA E MBYLLJES SEuml KONFERENCEumlS

Qeumlkurse dijetareumlt e shekullit teuml kaluar vuneuml re lidhjet dhe peumlrki-met e shumta neuml fusha teuml ndryshme ndeumlrmjet gjuheumlve ballkanike nisi udheumln e saj edhe ballkanistika si shkenceuml meuml vete e lidhur me degeuml teuml tjera teuml gjuheumlsiseuml historike teorike dhe krahasimtare me diakronineuml dhe sinkronineuml Tubimi i keumltyre diteumlve qeuml u zhvillua neumln kujdesin e veccedilanteuml teuml Akademiseuml seuml Shkencave dhe Arteve teuml Kosoveumls neuml bash-keumlpunim me Akademineuml e Shqipeumlriseuml eumlshteuml neuml vazhdeumln e keumltyre studi-meve duke peumlrfaqeumlsuar aktivitetin me peumlrmasat meuml teuml meumldha teuml keumltij fillim shekulli neuml keumlteuml fusheuml teuml reumlndeumlsishme teuml dijes Konferenca dy-ditore qeuml po i mbyll punimet eumlshteuml gjithashtu aktiviteti meuml i madh dhe meuml i reumlndeumlsisheumlm qeuml u zhvillua neuml godineumln e re teuml Akademiseuml teuml cileumln ua urojmeuml shkenceumltareumlve teuml Kosoveumls ta geumlzojneuml keumlteuml dhurateuml teuml bukur dhe teuml merituar qeuml ia solli liria dhe puna e tyre e lavdrueshme Eumlshteuml merita e akademikeumlve dhe dijetareumlve teuml Kosoveumls sidomos kryesiseuml seuml saj qeuml mundeumln teuml mbledhin neuml njeuml konferenceuml teuml peumlrmasave teuml tilla jo teuml zakonshme albanologeumlt ballkanisteumlt sllavisteumlt helenisteumlt turkolo-geumlt e romanisteumlt e shumeuml shteteve nga tre kontinente Takime teuml tilla jo veteumlm ccedilojneuml peumlrpara studimet e keumlsaj fushe por hapin horizonte teuml reja peumlr studime teuml meumltejme dhe veumlneuml neuml kontakt dijetareumlt e shumeuml vendeve duke qeneuml premtues peumlr takime teuml tjera po kaq teuml gjera dhe po kaq teuml frytshme

Peumlr dy diteuml radhazi konferenca trajtoi probleme teuml shumta teuml fu-sheumls seuml ballkanistikeumls sa e leumlvruar neuml shekullin e kaluar po aq me probleme ende teuml pazgjidhura neuml shekullin toneuml teuml cilat janeuml trajtuar neuml shumeuml studime teuml dy shekujve teuml fundit dhe peumlrmbledhtas neuml vep-reumln ldquoLinguistique balkanique Problegravemes et reacutesultatsrdquo teuml Kristian Sandfeldit

Neuml konferenceuml u mbajteumln gjithsejt 43 kumtesa nga gjuheumltareuml qeuml leumlvrojneuml shqipen neuml shtetet e meumlposhtme Kosoveuml Shqipeumlri Maqedo-ni Greqi Mali Zi Itali Gjermani Austri Franceuml Rusi Poloni Ccedileki Sh B A Moldavi Punimet e paraqitura u peumlrkasin degeumlve teuml ndrysh-

me teuml gjuheumlsiseuml siccedil janeuml leksikologjia e leksikografia duke peumlrfshireuml edhe frazeologjineuml gramatika bashkeuml me fjaleumlformimin dhe morfo-sintakseumln fonetika me fonologjineuml onomastika me antropologjineuml e toponimineuml etj

Peumlr fusheumln e gramatikeumls ku elementet e peumlrbashkeumlta teuml gjuheumlve ball-kanike kaneuml teumlrhequr prej koheumlsh veumlmendjen e gjuheumltareumlve u mbajteumln kumtesat ldquoFormat e futurit teuml shqipes neuml raport me gjuheumlt e Ballkanitrdquo nga Besim Bokshi ldquoShqipja dhe rumanishtja neuml veumlshtrim ballkanistikrdquo nga Rexhep Ismajli ldquoCcedilrsquodeumlshmon meumlnjanimi i paskajores neuml gjuheumlt ballka-nikerdquo e Shaban Demirajt ldquoDisa veccedilori teuml urdheumlrores neuml gjuheumlt ballkanikerdquo nga Wilfried Fiedler ldquoProblemi i urdheumlrores treguese neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanitrdquo nga Victor Friedman ldquoTipologji romane dhe ballkanike neuml struktureumln gramatikore teuml shqipesrdquo nga Seit Mansaku ldquoCase as nominal property the interaction of DOM and discourse-linking in Shkodeumlr pronounsrdquo nga Rita Manzini e Leonard Savoia E ardhmja e tipit do + lidhore si dukuri dialektore dhe ballkanike neuml gjuheumln shqiperdquo nga Bardhyl Demiraj ldquoPrania e infinitivit neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumln serberdquo nga Imri Badallaj ldquoSa ballkanike janeuml meumlnyreumlt e foljeve teuml shqipes kushtorja dhe habitorjardquo nga Blerteuml Ismajli ldquoNjeuml struktureuml alternative foljore neuml gjuheumln shqipe ndikimi prej njeuml gjuhe teuml arealit ballkanikrdquo nga Julie Kolgjini

Problemeve teuml morfo-sintakseumls lidhur sidomos me trajtat e shkurtra dhe nyjat si dukuri teuml keumlsaj fushe i kushtohen kumtesat ldquoBashkeumlsia e ldquotraj-tave teuml shkurtra teuml peumlremrit vetorrdquo dhe zgjedhimi subjektor-objektor sui ge-neris neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumlt ballkanikerdquo nga Remzi Peumlrnaska ldquoPeumlrseumlritja e nyjeumls para elementeve teuml sintagmeumls neuml shqipe dhe greqishte dhe problemi i nyjeumls shquese neuml shqiprdquo nga Aristotel Spiro ldquoNyja e prapavendosur neuml gjuheumlt e Ballkanit - ngjashmeumlri dhe dallime morfo-sintaksorerdquo nga Teuta Abrashi Ndeumlrsa fjaleumlformimit teuml gjuheumlve ballkanike si njeuml fusheuml e lidhur ngushteuml me gramatikeumln iu kushtuan kumtesat ldquoSyntactic methods in word formation on the basis of contrastive word formation of the balkan languagesrdquo nga Artur Karasiński dhe ldquoDisa ndikime teuml greqishtes neuml fjaleumlformimin foljor teuml arbeumlrishtes seuml Italiseumlrdquo nga Francesco Altimari

Fusheumls meuml teuml leumlvizshme dhe meuml teuml ndryshueshme leksikut me njeuml veumlshtrim historik teuml problemeve i kushtohen kumtesat ldquoShqipja dhe gjuheumlt fqinjerdquo nga Idriz Ajeti ldquoSakteumlsime rreth fondit leksikor teuml

quajtur bdquorumuno-shqiptarrdquo nga Marcu Gabinski ldquoMbi turqizmat neuml teuml folmet arbeumlresherdquo nga Matteo Mandala ldquoShtreseumlzimit kronologjik dhe shtrirja dialektore e huazimeve sllave teuml shqipes seuml shek XVIIrdquo nga Anila Omari ldquoRreth vlereumlsimit teuml huazimeve sllave neuml gjuheumln shqiperdquo nga Xhelal Ylli ldquoElementet latine neuml shqipen dhe rumanishten veumlsh-trim tipologjik dhe semantikrdquo nga Evalda Paci E lidhur me leksiko-logjineuml peumlr fusheumln e frazeologjiseuml u mbajt kumtesa ldquoMallkimi si ccedileumlshtje e frazeologjiseuml ballkanikerdquo nga Martin Surovčaacutek

Peumlr fusheumln e leksikografiseuml u mbajteumln kumtesat ldquoKorpusi i gju-heumls shqipe ndash rezultatet e para problemet dhe detyratrdquo e Nebi Cakeumls dhe Ali Cakeumls ldquoKorpuse gjuheumlsore peumlr shqipenrdquo nga Besim Kabashi ldquoPeumlr njeuml fjalor ballkanik teuml turqizmaverdquo nga Lindita Latifi ldquoKorpusi i gjuheumls shqipe drejtimet kryesore teuml puneumlsrdquo e Timofej Arkhangelskijt Mikhail Danielit Maria Morozovas dhe Aleksandeumlr Rusakovit ldquoShtresimi i huazimeve nga gjuheumlt ballkanike neuml njeuml fjalor etimologjikrdquo nga Kolec Topalli Fusheumls seuml fonetikeumls dhe fonologjiseuml i kushtohet kumtesa ldquoLidhjet fonetike shqipe-ballkanikerdquo nga Irena Sawicka

Marreumldheumlniet ndeumlrmjet gjuheumlve ballkanike disa kumtesa i kaneuml veumlshtruar peumlr njeuml periudheuml meuml teuml hershme qeuml i kapeumlrcen dy mijeumlvje-ccedilareumlt taneuml duke hulumtuar marreumldheumlniet gjuheumlsore edhe ndeumlrmjet gju-heumlve qeuml vijojneuml jeteumln e tyre neumlpeumlrmjet gjuheumlve teuml reja bijave teuml tyre Teuml tilla janeuml kumtesat ldquoProtoshqipja neuml mesin e gjuheumlve teuml lashta teuml Ballkanitrdquo e Heiner Eichner dhe ldquoGjurmeuml interferimesh emeumlrtimi hele-n(iko)-greke ilir(iko)-albane dhe ital(ik)o-romane neuml fusheuml teuml etnoni-miseumlrdquo nga Shefki Sejdiu

Ka pasur kumtesa qeuml marreumldheumlniet ndeumlrmjet gjuheumlve ballkanike i kaneuml shikuar neuml kuadrin dialektor si ndikime arealesh siccedil eumlshteuml ku-mtesa ldquoKonsiderata teuml peumlrgjithshme peumlr rolin e shqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanikerdquo e Bahri Becit Nuk kaneuml munguar as trajtimet peumlr problemet e onomastikeumls neuml plan historik E tilleuml eumlshteuml kumtesa peumlr fusheumln e toponimiseuml ldquoGjurmeuml teuml latinitetit e teuml romanitetit ballkanik neuml mikrotoponimineuml e Kosoveumlsrdquo e Skeumlnder Gashit dhe kum-tesa peumlr fusheumln e antroponimiseuml ldquoNdikime teuml gjuheumls malazeze neuml shqi-pen e Malit teuml Zirdquo e Haxhi Shabanit

Me reumlndeumlsi eumlshteuml fakti se marreumldheumlniet ndeumlrmjet gjuheumlve ballka-nike janeuml trajtuar jo veteumlm neuml planin diakronik neuml veumlshtrimin klasik teuml keumltyre studimeve por ato janeuml pareuml edhe si studime aktuale neuml plan

sinkronik si ndikime gjuheumlsh neuml epokeumln moderne Keumlteuml trajtim kaneuml kumtesat ldquoPozita dhe statusi i shqipes kundruall gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanitrdquo e Bardh Rugoveumls ldquoKontaktet ndeumlrgjuheumlsore ballkanike neuml rastin e turqizmaverdquo e Giorgio Buflit ldquoProbleme teuml zbatimit teuml dygju-heumlsiseuml shqipserbisht neuml Kosoveumlrdquo e Shkumbin Munishit ldquoShqipja dhe maqedoarumanishtja nga aspekti i kontakteve midis tyrerdquo e Qemal Muratit ldquoShqipja dhe gjuheumlt e tjera ballkanike neuml mjetet meumlsimore teuml sotme teuml historiseumlrdquo nga Dieter Nehring Neuml keumlteuml kuadeumlr janeuml veumlshtruar edhe ndikimet e shqipes neuml gjuheumlt fqinje qeuml kaneuml gjetur trajtimin e ty-re neuml kumteseumln ldquoInterferenca teuml shqipes neuml gjuheumlt sllave teuml jugutrdquo e Murat Blakut

Seuml fundi neuml disa kumtesa hodheumln njeuml veumlshtrim kritik peumlr vepra shkencore qeuml lidhen me ballkanistikeumln sidomos neuml fusheuml teuml dialektologjiseuml e leksikografiseuml Teuml tilla ishin kumtesat ldquoPerceptimi i gjuheumls dhe i kultureumls shqipe neumlpeumlrmjet veumlllimeve ldquoLe terre albanesi redente Cossovordquo (1942) e ldquoLe terre albanesi redente Ciamuriardquo (i pabotuar)rdquo nga Monica Ge-nesin e Domenico Martucci dhe ldquoMjalteumlrdquo nga hojet dhe trojet e shqipes Fjalori doreumlshkrim shqip-greqisht i Th Mitkos dhe suaza ballkanike e tijrdquo e Dhori Qirjazit

Kjo tematikeuml kaq e gjereuml dhe kaq e larmishme e punimeve teuml pa-raqitura neuml keumlteuml konferenceuml eumlshteuml deumlshmi e interesit qeuml ngjall kjo fusheuml studimesh si edhe e puneumls serioze teuml gjuheumltareumlve nga vende teuml ndry-shme qeuml u paraqiteumln denjeumlsisht neuml keumlteuml tubim shkencor Duke ndjekur tematikeumln e konferenceumls dukuriteuml dhe problemet e trajtuara mund teuml grupohen sipas gjuheumlve qeuml janeuml beumlreuml objekt studimi Disa dukuri qeuml u trajtuan keumltu janeuml teuml peumlrgjithshme duke peumlrfshireuml teuml gjitha ose shumi-ceumln e gjuheumlve ballkanike Disa dukuri peumlrfshijneuml njeuml grup gjuheumlsh qeuml lidhen me njeumlra-tjetreumln me arsye gjenetike siccedil eumlshteuml rasti i gjuheumlve sllave ndeumlrmjet tyre Meuml seuml fundi ka dukuri qeuml shfaqen neuml veteumlm neuml dy gjuheuml teuml keumltij areali si marreumldheumlnie historike ose gjeografike (fqinjeuml-sie) Teuml tilla janeuml marreumldheumlniet ndeumlrmjet shqipes e rumanishtes ndeumlr-mjet shqipes e greqishtes ose ndeumlrmjet turqishtes e gjuheumlve teuml veccedilanta ballkanike Kontributet e kumtuesve u pasuruan meuml tej me diskutimet qeuml u zhvilluan peumlr probleme teuml veccedilanta

Punimet e keumlsaj konference na dhaneuml gjithashtu njoftime shpre-seumldheumlneumlse peumlr hartimin e disa veprave themelore teuml keumlsaj fushe ose teuml atyre qeuml lidhen teumlrthorazi me teuml Teuml tilla janeuml hartimi i korpusit teuml

gjuheumls shqipe projekti peumlr fjaleumlformimin ballkanik fjalori etimologjik i gjuheumls shqipe dhe fjalori ballkanik i turqizmave

Njeuml tjeteumlr aspekt pozitiv i keumlsaj konference qe edhe pjeseumlmarrja e brezit meuml teuml ri teuml studiuesve teuml keumlsaj fushe gjeuml qeuml jep shpresa dhe siguri peumlr vijimin e keumltyre studimeve neuml teuml ardhmen

Gjateuml zhvillimit teuml keumlsaj konference u shtruan peumlr zgjidhje shu-meuml probleme qeuml kaneuml lidhje me bashkeumljeteseumln dhe ndikimet reciproke teuml gjuheumlve ballkanike u thelluan zgjidhjet e meumlparshme me argumente meuml teuml plota dhe me fakte teuml tjera gjuheumlsore u parashtruan probleme teuml reja me meumltimin e zgjidhjes seuml tyre

Neuml mbyllje teuml keumltij aktiviteti sigurisht eumlshteuml shpejt teuml flasim peumlr vlereumlsimet dhe rezultatet e tij konkrete shkencore qeuml meuml mireuml se askush do ta beumljeuml koha Por peumlr njeuml gjeuml jemi teuml sigurt konferenca eumlshteuml njeuml hap i madh peumlrpara neuml studimet albanologjike dhe ballkanistike qeuml do teuml hapeuml perspektiva teuml tjera peumlr arritje teuml meumltejshme

Duke u mbeumlshtetur neuml peumlrvojeumln tejet pozitive qeuml ka krijuar Aka-demia e Shkencave dhe e Arteve teuml Kosoveumls peumlr publikimin e literatu-reumls albanologjike shpreh bindjen se punimet e keumlsaj konference do teuml gjejneuml shumeuml shpejt rrugeumln e botimit gjeuml qeuml do teuml jeteuml njeuml konfirmim i ploteuml i suksesit teuml veteuml konferenceumls dhe do teuml ndihmojeuml peumlrhapjen dhe peumlrveteumlsimin e rezultateve teuml saj nga studiuesit e keumlsaj fushe

Neuml seanceumln e mbylljes nga teuml gjitheuml pjeseumlmarreumlsit u shpreh men-dimi qeuml gjuheumltareumlt e Kosoveumls teuml keneuml statusin e peumlrfaqeumlsuesve zyrtareuml teuml shtetit teuml Kosoveumls neuml Shoqateumln e Studimeve teuml Europeumls Juglindore qeuml radheumln e ardhshme do teuml zhvillojeuml punimet e saj neuml Turqi Peumlr keumlteuml u krijua njeuml komision nismeumltar prej tre veteumlsh i peumlrbeumlreuml nga akad Besim Bokshi akad Rexhep Ismajli dhe prof Bardh Rugova Komi-sioni u miratua nga teuml gjitheuml pjeseumlmarreumlsit

Urojmeuml qeuml konferenca me peumlrmasa dhe peumlrgatitje teuml tilla teuml zhvillohen edhe neuml teuml ardhmen si shenjeuml e udheumls seuml mbareuml qeuml po merr ballkanistika dhe albanologjia

TREGUESI I EMRAVE

A Abrashi 235 6 658 674 Acaroğlu 309 316 Adamović 307 Adger 418 423 424 431 Ahladi 308 Aikhenwald 482 Aissen 412 421 431 Ajdačić 594 Ajeti 23 474 476 482 488 489

543 547 607 5 8 16 38 50 68 69 135 658 673 535

Akay 315 Alexiadou 237 263 Altay 309 Altimari 475 476 482 493 546

547 5 38 52 53 69 85 182 658 673 91 476

Altin 315 Ambrosini 286 Anamali 195 344 354 Andersen 125 134 135 Andreičin 149 Andreose 355 Andriotis 108 116 Androutsopoulou 267 272 275 Angelovski 366 367 371 386 Anovska 363 364 386 Apiani 156 Arapi 38 46 54 55 69 Argirovski 366 Arkhangelskij 635 675 7 659 Aronoff 496 Aronson 481 482 495 Caka Nebi 643 675 7 659 643

644 648 Asan 149 150 Asenova 102 113 116 119 122

124 148 160 386 547 Ashta 182 351 Atanasov 105 116 359 361 362

364 379 381 386

Auer 493 Avram 182 B Babel 493 Babiniotis 275 Bach 431 Badallaj 545 658 675 7 38 69 Bahner 309 Bajraktari 523 Baker 241 Balan 149 Baldacci 602 603 605 Ball 644 656 Balotă 154 Banfi 20 73 211 354 Banguoğlu 315 Banniard 354 Barborică 212 Bardhi 45 54 60 61 128 133 555

559 562 563 45 128 282 558 Bariccedil cf Barić 154 154 205 326

211 547 Barjaktarević 104 116 528528 Barleti 27 Barri 399 Bartl 44 68 Bartoli 50 66 69 596 599 602

604 607 Baskakov 108 116 Bečanović 523 Beci 486 493 538 547 606 607 5

16 19 20 153 154 163 164 166 167 173 199 211 419 673 659

Beerenwinkel 520 Bejar 423 431 Belić 377 527 528 528 527 528 Bello 374 386 Belluscio 433 6 674 Belmonte 100 Belvin 412 413 421 431 Benveniste 31 32 400 51 Berkeley 21 212 Berrino 354 Berwick 416 431 Besch 61 69 Bettini 602 Bevington 246 247

Beyrer 103 116 Biccediloku 159 Bittner 257 Bizantini 158 159 Blaku 525 525 528 530 543 6 7

168 173 675 535 660 Blass 149 Bloomfield 250 251 Boccedili 523 Boeckx 431 Bogdani 46 47 48 49 54 60 61

68 352 354 551 553 554 555 557 558 559 560 561 562 564 45 47 48 58 76 282 352 551 553 554 555 557 558 559

Bokshi 29 475 476 482 493 547 548 5 8 16 19 20 86 135 150 182 183 191 194 202 211 271 275 403 404 405 658 661 673 193 202

Bonnet 20 211 Bontcheva 258 Boretzky 257 281 289 290 301

307 315 Borgia 602 Boumlrjars 246 236 237 238 244 251

256 257 Borries 520 Boškoski 523 Botezatu 218 Bourciez 341 354 Bracircncuş cf Breumlnkush Bricircncus 20

155156 185 186 187 188 189 190 191 197 198 199 200 208 211 359 187 359

Breu cf Broj 69 473 482 493 547 Brixhe 10 20 211 Brown 494 627 634 644 645 651

656 Bubalo 523 Bubenik 83 Buchholz cf Buholc 102 110 116

122 124 257 399 406 473 474 482 640 647 656

Budi 45 54 60 61 68 69 555 558 560 562 564 45 282 551 554 555 558

Bufli 289 6 674 660 Buumlhler 241

Bulo 610 Buzuku 25 42 43 46 47 56 57

58 59 60 61 69 70 81 105 108 116 128 406 493 555 556 559 562 563 23 25 42 44 45 47 50 53 55 70 79 81 82 105 128 282 287 352 476 493 556 558 563 631

Byron 493 C Caka Ali 7 643 644 647 648 653

643 656 659 675 659 Caka Nebi 7 643 644 648 659

675 659 Calabrese 417 418 431 Camaj 44 68 70 419 474 482

493 496 522 523 556 563 Camarda cf Kamarda 193 211 273

275 488 547 612 273 609 610 614 619

Candrea 186 Capidan 107 116 186 Carlier 261 Catalano 285 Călăraşu 212 Cech 123 124 Ceka 344 354 Chiriacescu 258 Chomsky cf Ccedilomski 238 411 413

414 415 416 417 426 431 Chorikov 109 116 Christidis 275 Christophoridou 274 275 Church 653 656 Cimochowski 158 493 543 Cinque 143 Cioranescu 291 294 297 301 330

334 Cipo 240 241 397 493 241 Clairis 268 275 Clairis-Babiniotis 268 Conev 475 Constantinescu 321 Cordignano 295 301 332 602 Coteanu 147 148 150 Coupland 493 Cramer 167 Creangă 218

Culicover 414 431 Cuvata 361 363 365 366 367 368

369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 382 384 386

Cvasnicirci 212 Cтoянoв 117 Ccedil Ccedilabej 10 11 16 20 23 25 26 38

60 69 75 76 77 86 89 108 116 148 150 152 155 157 158 160 182 183 187 188 191 192 193 194 200 205 211 233 268 271 275 277 278 279 281 282 283 284 285 287 292 298 299 301 302 307 308 309 315 316 325 342 343 345 346 347 350 351 353 354 365 367 368 370 373 375 376 386 387 476 488 490 491 493 547 555 556 559 560 562 563 595 597 598 602 604

Ccediletta 493 D Da Lecce 48 54 397 48 68 282

315 285 559 Daničić 121 Daniel 496 635 675 7 659 Dara 285 Darden 495 Dauzat 324 De Rada 275 285 476 622 623

129 274 De Vaan 182 Debraekeleer 149 Debrunner 150 355 Deccedilev 188 Delavrancea 123 Demaj 523 Demina 149 Demiraj Bardhyl 5 37 45 66 68

69 70 182 191 658 563 673 Demiraj Shaban 5 16 19 20 30

31 34 38 41 42 43 45 50 53 56 59 60 61 65 66 68 69 79 82 86 125 129 135 247 148 149 150 155 211 153 155 157 158 159 191 194 233 252 267

271 275 301 315 351 354 399 473 475 476 477 478 482 487 488 489 491 494 529 547 563 673

Demiri 523 Deniaux 344 354 Densusianu 83 155 186 211 Desnickaja 474 476 482 535 543

547 552 558 563 607 Detschew 20 188 211 Devellioğlu 301 Di Giovine 182 Dikken 412 413 421 431 Dimčev 363 366 386 Dimitrova 237 258 259 Dimitrova-Vulchanova 237 258

259 Dinić 337 Dizdari 183 280 289 290 292

296 299 300 301 307 315 279 Dobruna 325 Dobrunner 149 Dokle 328 Domi 16 17 20 38 64 69 187

191 194 195 211 489 490 494 547

Domosileckaja 538 543 Donald 496 Donhauser 478 Dostojevski 641 Draga 501 523 Dragidella 520 523 Drini 25 563 Du Nay 208 Dubois 400 Dumitrescu 212 Dumitru 123 124 Dunovski 363 380 384 386 Duridanov 10 20 188 198 563 Dzardaznos 119 Dh Dhima 195 Dhrimo 107 116 275 111 E Eichner 5 659 673 Elezi 295 301 494 295 Elsie 49 68 360 386

Embick 416 431 Engjeumllli 555 Ercole 597 602 604 Erdelja 522 523 Ernout 352 354 Errington 494 Evans 414 415 431 Evciokov cf Evsiokov 132 135 Everett 415 431 F Fanfani 98 Ferguson 494 Feuillet 73 146 148 151 Fidler 5 35 38 39 40 42 43 46

51 53 56 57 59 60 61 62 63 64 69 101102 105 106 108 110 116 122 124 135 149 182 257 406 473 474 475 476 482 640 656 658 673

Filan 308 Filipaj 43 58 68 Filippin 182 Fishman 494 573 579 Fishta 41 68 301 494 595 Fitch 415 431 Francis 627 634 643 645 648 656 Franck 323 Frasheumlri 275 365 371 384 513

514 522 602 634 274 512 Freges 248 Freidin 431 Freudenstein 579 Friedman 5 13 106 119 135 173

243 244 259 381 382 386 474 475 477 480 482 485 486 487 491 494 495 579 658 673

Fromkin 238 251 G Gabinschi 217 6 673 Gabinski 182 659 547 Gal 495 579 653 656 Ganieva 109 116 Gashi 317 495 543 6 7 68 674

535 Gazulli 296 301 558 563 Genesin 595 660 675 7 70 182

Georgidas 308 Georgiev 10 21 64 65 152 187

188 198 212 319 320 354 Geumlrkoviccedil cf Grković 528 Gerlach 236 237 Giacomo 400 Giordano 100 472 555 559 563

97 98 284 286 Giovine Di 354 Giusti 237 243 Goga 279 Gołąb 308 363 365 366 383 475

364 365 366 386 Gološ 523 Grandi 354 Grannes 301 309 Graur 123 124 148 200 Greenberg 235 236 265 Grijzenhout 236 237 Groussier 401 Guagliata 41 68 Guboğlu 309 Guboğuz 315 Gumperz 495 Gusmani 290 292 301 354 Gj Gjata 103 106 107 109 110 Gjeccedilovi 41 68 Gjinari 488 489 494 543 607 68

535 H Haarmann 21 212 205 Hacking 120 124 Hadžibegić 325 Hahn 157 158 Hajnal cf H12 21 206 212 Hale 431 Halle 417 431 496 Halpern 237 245 Hammond 159 336 Hamp 10 11 12 14 17 21 29 30

182 198 199 212 359 495 547 Handžić 325 Hannig 520 Harbour 418 423 424 431 Harries 246

Harrison 236 237 244 248 Hasan 315 498 515 520 Hasdeu 186 212 Haspelmath 236 252 253 254 259 Haugen 495 Hauser 415 431 Hawkins 260 Haxhihasani 84 97 100 286 538 Hazen 495 Heath 495 Heidolph 250 Heine 249 309 Heinschink 123 124 Helena 132 135 Herman 354 Hetzer 42 69 Himmelmann 235 236 237 259

264 Hinrichs 69 116 Holm 21 206 212 Holmes 579 Hopper 266 Hoxha 378 495 Hrushccedilov 651 Hubbard 275 482 496 Hubschmid 354 Huld 21 183 197 212 Hymes 495 I Idrizi Aljabak 328 Iliescu 153 354 Ilievski 150 151 383 386 Imami 563 Ionescu 332 Iordan 152 333 342 Irimia 124 Islami 158 173 Ismajli Blerteuml 473 658 Ismajli Rexhep 5 6 8 9 21 41 55

70 155 157 159 163 164 167 172 173 182 185 190 192 199 212 213 233 315 347 349 354 535 495 543 547 654 658 661 566 567 673 674 579

Ivănescu 127 135 Ivić 138 143 308 528 530 531

J Jackendoff 414 415 425 431 432 Jagić 327 Jakobson 138 143 259 Jankaj 41 68 Janson 183 Jastrebov 334 Jaшар-Настева 301 Jelavich 157 Jelinek 415 431 Jespersen 407 Jireccedilek 27 198 338 Jochalas 100 91 Jokl 11 21 25 30 64 150 152

183 191 213 337 359 474 488 534 535 543 547 556 562 563

Jordan 354 Jorga 359 387 Joseph cf Jozef 21 191 199 213

236 485 486 494 495 496 547 Jungg 556 68 298 Jusufi 607 K Kabashi 7 182 627 631 632 634

659 675 Kadare 474 631 634 650 Kahane 496 Kaiser 237 Kakuk 315 Kallulli 241 263 494 241 Kamarda cf Camarda Kamsi 44 68 Kappler 289 290 301 Karaagaccedil 315 Karadafov 386 Karapici 497 Karasiński 389 6 658 674 Katičić 10 21 157 158 213 135

157 Kazazis 315 44 Kennedy 628 634 Kerim 309 315 Keyser 431 Kieckers 116 King 173 239 496 Kitanoski 143 Klagenfurt 21 212 Klemenčič 213

Klingenschmitt 22 213 Kloss 111 566 Koumldderitsch 195 196 Kolgjini 485 496 6 658 674 Koliqi 496 595 602 Komata 195 Koncert 631 Koneski 104 110 112 116 120

121 124 147 148 149 150 151 152 153 330 372 475

Kongoli 474 Koumlnig 236 Kopitar 13 38 66 70 148 487 Kostallari 280 281 282 307 315

579 279 280 Kostić 334 Kostov 112 Koukkidis cf Kukkidis 293 298

308 Kovačec 331 Kovačević 323 325 Kovačić 121 Krajni 278 282 307 315 Krammer 163 164 173 487 Kramsky 256 257 Kratzer 431 Kristoforidhi 274 512 513 559

564 609 610 611 613 617 618 Kristophson 203 204 213 Kruja 283 604 606 Krumbacher 308 Kryeziu 329 Kučera 627 634 Kurti 602 L La Piana 148 194 213 267 275

489 Labov 496 Lafe 325 Lambertz 286 496 606 607 Landi 196 197 213 354 Latifi 303 6 315 659 674 Lee 354 Lehmann 266 Leiss 254 257 260 Lemnitzer 628 634 Leninit 651 Leotti 94 97 295 301

Leskien 109 116 Levinson 414 415 431 Lika 5 6 38 70 273 274 275 547 Lindsted 22 213 Lindstedt 15 478 482 Livio 257 Ljungvik 150 Lobel 309 Loumlbner 262 Lokotsch 309 Lombard 86 148 Lopašov 149 Louis 315 Luboteni 563 Ludmila 496 Luisi 354 Luka 50 397 526 Lunt 112 116 Lutovac 328 Lyons 245 246 255 264 M Mackey 579 Macлoв 116 Mahootian 496 Majer 155 362 Malcolm 173 Malev 109 116 Malina 594 Mandalagrave 277 315 564 6 182 659

674 Mann 220 298 302 496 Mansaku 5 6 38 42 43 53 54 56

64 70 71 128 135 158 344 354 547 658 673

Manzini 411 6 411 412 413 416 421 422 427 431 432 658 674

Marantz 417 431 Maretić 121 124 Maria 602 635 659 675 7 48 54

132 135 411 Maria-Martins 132 Marko 111 Markoviќ 675 7 363 365 370 371

372 374 375 381 386 387 Marlekaj 553 554 564 Marta 212 Martucci 595 598 603 660 675 7 Maslov 112 116 114 Mateus 46 132 135

Matkovski 364 387 Matranga cf Matreumlnga 51 53 59 60

84 486 488 490 564 Matras 123 Matzinger 10 22 38 42 43 61 70

80 213 472 Maynard 38 42 61 70 496 McEnery 644 656 Meillet 352 Meksi 195 Memushaj 107 116 Merlo 597 Metaj 302 Metodi 127 Meyer 42 70 153 155 183 203

280 294 298 299 302 307 308 315 360 367 368 377 387 533 543 564 623 555

Meyer-Luumlbke 22 153 155 203 205 209 213

Mihăescu 11 22 135 186 202 205 206 209 210 214 345 354 362 387 348 350 352 371

Mihăilă 206 214 319 320 322 330 336

Mihăileanu 109 116 Miklošič 13 308 38 70 135 145

146 148 158 279 289 290 302 307 309 316 323 330 332 397 398 533 543 556 564

Miller 496 Milojević 327 Minissi 139 143 Mira 132 135 Mirčev 104 107 116 147 148 149

150 152 153 Mirdita 338 Mišeska-Tomić 19 22 18 Mitko 609 610 611 612 613 614

615 616 617 618 619 620 Mladenov 534 543 Mladenova 250 261 Mladenoviq cf Mladenović 168 Montei 29 Morozova 635 675 7 659 Moser-Philtsou 103 116 Mulaku 563 Mulder 261 Muljačić 205

Munishi 7 163 164 166 167 168 169 173 501 523 566 567 579 565 656 675 647 660

Murati 6 319 357 358 371 378 383 385 387 496 525 535 543 583 660 674

Mustilli 602 Muumlth 258 Muzaka 159 Myderrizi 397 398 403 403 Myers-Scotton 496 N Nadin 556 564 Nash 496 Nastev 361 363 370 386 387 160

308 384 387 Ndreca 302 316 Nehring 499 660 674 7 Neacutemeth 282 Neroznak 10 22 214 Nesimi 547 Newmark 240 241 272 275 302

473 482 496 Neziri 496 653 656 Nichols 422 432 Nicolova 120 121 124 Nikolić 594 Nilson 158 Nocentini 354 Norberg 355 Nosić 291 292 293 296 302 Novak 399 Nurlu 309 Nj Njegoš 121 O Oesterreicher 236 Okuka 168 171 173 Oumllberg 346 354 Omari 7 45 49 68 354 525 535

538 543 552 564 551 659 675 Ortmann 236 237 243 245 249

250 Osmani 322 329 331 336 497 553 Otero 431

P Paci 6 341 659 674 Palaj 602 Paliga 22 194 195 196 197 198

214 Palmer 355 478 482 Paluca 602 Pamfil 212 Papahaghi 106 107 109 117 186

293 294 298 302 334 358 361 363 369 387

Papailia 360 384 387 Papanastasiou 269 275 Papanastasiou-Petrounias 269 Papazoglu 322 Partee 431 Paskali 596 Pătruţ 206 214 Pavlloviccedil cf Pavlović 160 528 Pedersen 148 213 274 275 497

547 76 Pekmezi 547 548 Pellegrini cf Pelegrini 22 214 278

284 355 Pengili 111 Peumlrnaska 397 6 7 658 674 Perrot 407 Pesetsky 264 411 413 417 432 Pešikan 331 Petrela 122 Petrotta 595 602 Petrounias 275 Petrovici 320 333 Petruševski 383 387 Pettan 166 173 Philippide 63 70 186 214 Piccitto 100 Pinker 415 432 Pipa 496 497 Pisani 152 Poccetti 355 Poccedili 361 362 364 387 Poghirc 10 22 188 190 198 208

213 214 Polaacutek 154 Polenakoviccedil cf Polenakoviќ 359

369 387 Poli 355 Pool 497

Popescu 236 237 243 245 249 250

Popović 70 321 Popvasileva 363 369 370 374 387 Porzig 241 Pride 579 Prifti 182 275 482 496 605 Prokshi 650 Pseud 158 Pulaha 336 Pullum 235 236 239 246 248 256 Purnell 497 Puşcariu 186 205 Q Qemali 513 Qirili 127 Qirjazi 609 675 7 660 R Raring Hauge 301 Radoja 41 54 55 68 Radovicka 497 Rama 523 Ramat 71 135 355 Redhouse 302 621 Reichenkron 63 64 70 Reinhold 579 623 634 Reinkowski 316 Reiter 481 482 Renzi 355 Ressuli 563 602 Rexhepi 523 Rezac 423 431 Ribezzo 602 Riska 387 Ristovski 523 Riviegravere 401 Rix 130 135 Riza 22 30 75 78 79 86 148 193

201 202 214 267 271 274 275 406 474 478 482 497 547 548 549 550 478 549

Rocchi 302 Rohlfs 85 152 547 Romaine 497 Roques 129 Rosetti 20 152 187 188 206 211

213 214 215 219 333 337

Rostaing 324 Roxăndoiu 212 Rugova 5 7 163 172 173 660

661 673 Rusakov 635 675 7 659 Rusek 149 Rushi 399 Russu 186 188 189 195 196 198

200 215 333 Rr Rrota 352 355 497 S Şăineanu 291 302 309 Sala 153 154 215 355 Samara 307 316 Sandfeld 13 22 30 31 36 38 39

62 64 70 78 79 82 127 129 130 131 135 146 147 148 149 150 151 152 156 215 280 488 547 601 657

Santini 355 Santori 285 Saramandu 149 150 Sasse 51 68 108 117 Savoia 6 411 412 413 416 421

422 427 431 432 547 658 674 Sawicka 5 17 137 139 143 182

481 483 659 673 Scărlatoiu 333 Schaller 62 70 146 147 148 Schirograve 285 286 596 598 602 603

604 605 Schleicher 13 Schloumlsser 355 Schmaus 26 474 Schmid 355 Schneider 497 Schramm 215 Schrijnen 596 599 607 Schrodt 478 Schumacher 22 199 200 201 202

215 Schuumltz 316 Schwyzer 130 135 Sciullo 431 Sejdiu 221 5 6 221 659 674 Seliščev 149 398 534 564

Simeonov 139 143 320 324 Sirotkin 109 117 Skalićka 74 Škaljić 292 293 296 299 302 307

316 Skiroit 285 Skok 152 154 322 326 336 384

387 529 534 543 555 564 Sobolev 537 538 540 Sofia 21 Solovjev 334 Solta 22 38 39 60 62 63 64 70

135 146 160 215 Sornicola 100 Spiro 267 6 194 272 273 276

658 674 Spolsky 497 Stachowsski 282 Stanišić 526 531 Starauschik 520 Stark 254 260 Stevanović 121 124 525 526 527

528 529 530 564 Stevanoviccedil 527 528 529 527 529

526 Stijović 322 Stojanov 104 117 149 Stojanović 523 Stolz 355 Straboni 158 159 156 Suumlleymanoğlu 301 Surovčaacutek 585 659 675 7 Surroi 173 170 Svane 11 22 45 68 69 135 206

215 Svane 543 552 560 562 564 535

552 Sh Shabani 523 581 675 7 171 173

659 Shaller 547 Shepard 497 Sheperi 398 399 497 612 Shkurtaj 490 494 497 556 564

607 Shumaher 547 Shuteriqi 41 497

Š Šafarik 330 331 T Tagliavini 215 595 597 602 603

604 605 606 607 595 603 604 605 607

Tahsini 513 Tasmowski 263 494 TeodorovndashBalan 124 120 Theodorescu 212 Thieroff 479 482 483 Thomason 579 Thumb 104 117 148 183 Thunmann 13 156 157 219 Toma 212 497 Tomić cf Tomiq 168 173 237 258

259 251 252 256 257 259 Topalli 5 7 8 38 41 54 70 86

107 110 155 175 183 267 271 272 276 474 476 477 483 497 547 657 659 673 675

Topolinska 259 260 Torrego 264 411 413 417 432 Totoni 84 399 490 Trajanovski 366 374 375 378 382

384 387 Traugott 266 Triantafillidis cf Triandafillidhi

TriantaphylidēsTriantaphyllidēs Triantaphyllideumls 10 107 112 117 273 276 308 529

Trudgill 493 496 497 Tukididi 158 159 158 Typeцкo 116 Tzartzanos 112 117 124 U Urciuoli 498 V Vaumlaumlnaumlnen 355 Vaillant 152 529 Vajzovič 316 Valentini 602 Valter 406 Variboba 100 94 129 Varvaro 100 355 Vasmer 375 534 544 564

Vătăşescu 197 215 Veljanovski 523 Veqilharxhi 512 Vidi 514 Vinogradov 121 124 Vlora 158 602 Vokshi 397 498 von Harff 42 70 128 79 80 von Heusinger 258 Vraciu 10 22 188 215 Vreto 512 513 614 Vujović 525 526 528 529 532

526 528 531 532 526 Vuković 153 Vuk 121 Vulchanova 243 258 Vulić 325 W Wackernagel 126 134 135 240

241 245 256 Wassa 398 Weigand 14 38 64 70 146 149

189 205 332 357 Welo 258 Wendt 309 Werner 254 260 Wilder 237 Wilkins 432 Wilson 644 656 Woolard 498 Wynne 632 634 X Xoxi 359 387 Xh Xhanari 303 Xhufi 159 160 Xhuvani 16 191 308 309 316 387

498 548 Y Yaeger-Dror 498 Yaşar 316 Ylli 465 466 535 537 538 540

544 564 533 659 675 7 11 22 206 215 552

Z Zajmi 563 566 Zaliznjaku 637 Zasorina 651 656 Zentella 498 Zinsmeister 634 Zmajevikut 55 Zolta 146 Zubizarreta 431 Žugra 38 538 543 Zwicky 235 236 239 246 248 256 Zymberi 498 Zh Zhugra 38 51 70 Βρέτος 622 Γaниeвa 116 Δуриданов 215 Καμάρδα 621 622

Κουκκίδις 301 Κουλουριώτης 622 Κουπιτώρης 622 Σαμῑ Βέη 622 Τλουπα 594 Χριστοφορίδης 622 Бacкaкoв 116 Вуковић 594 Десницкой 143 Китевски 594 КрумоваndashЦветкова 594 Лoпaшов 398 Милисавац 594 Радовановић 379 387 Селищев 543 Симеонов 143 Славейков 594 Соболев 543 544

Pamje nga punimet e Konferenceumls

PEumlRMBAJTJA

Rexhep ISMAJLI Prishtineuml Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit ndash fjala e hapjes9

Idriz AJETI Prishtineuml Shqipja dhe gjuheumlt fqinje 23

Besim BOKSHI Prishtineuml Format e futurit teuml shqipes neuml raport me gjuheumlt e Ballkanit29

Bardhyl DEMIRAJ Muumlnchen Velle futurum si dukuri dialektore dhe ballkanike neuml gjuheumln shqipe 37

Seit MANSAKU Tiraneuml Tipologji romane dhe ballkanike neuml struktureumln gramatikore teuml shqipes71

Francesco ALTIMARI Cosenza Disa ndikime teuml greqishtes neuml fjaleumlformimin foljor teuml arbeumlrishtes91

Wilfried FIEDLER Meissen Disa veccedilori teuml urdheumlrores neuml gjuheumlt ballkanike101

Victor FRIEDMAN Chicago Problemi i urdheumlrores treguese neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumlt e tjera teuml Ballkanit 119

Shaban DEMIRAJ Tiraneuml Ccedilrsquodeumlshmon meumlnjanimi i paskajores neuml gjuheumlt ballkanike125

Irena SAWICKA Warszawa Lidhjet fonetike teuml shqipes neuml kontekst ballkanik 137

Bahri BECI Paris Konsiderata teuml peumlrgjithshme peumlr rolin e shqipes neuml formimin e bashkeumlsiseuml gjuheumlsore ballkanike 145

Bardh RUGOVA Prishtineuml Pozita dhe statusi i shqipes kundruall gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanit

Kolec TOPALLI Tiraneuml Shtresimi i huazimeve nga gjuheumlt ballkanike neuml njeuml fjalor etimologjik

Rexhep ISMAJLI Prishtineuml Shqipja dhe rumanishtja 185

Marcus GABINSCHI Chişinău Sakteumlsime rreth fondit leksikor teuml quajtur ldquorumuno-shqiptarrdquo 217

Shefki SEJDIU Prishtineuml Gjurmeuml interferimesh emeumlrtimi helen(iko)-greke ilir(iko)-albane dhe ital(iko)-romane neuml fusheuml teuml etnonimiseuml 221

Teuta ABRASHI Prishtineuml Nyja e prapavendosur neuml gjuheumlt e Ballkanit ndash ngjashmeumlri dhe dallime morfosintaksore 235

Aristotel SPIRO Tiraneuml Peumlrseumlritja e nyjeumls para elementeve teuml sintagmeumls neuml shqipe dhe greqishte dhe problemi i nyjeumls shquese neuml shqipe 267

Matteo MANDALAgrave Palermo Mbi turqizmat neuml teuml folmet arbeumlreshe277

Gjorgji BUFLI Trieste Kontaktet ndeumlrgjuheumlsore ballkanike neuml rastin e turqizmave 289

Lindita LATIFI (XHANARI) Tiraneuml Peumlr njeuml fjalor ballkanik teuml turqizmave 303

Skender GASHI Wien Gjurmeuml teuml latinitetit e teuml romanitetit ballkanik neuml mikrotoponimineuml e Kosoveumls 317

Evalda PACI Tiraneuml Elemente latine ne shqipen dhe rumanishten veshtrim semantik dhe tipologjik 341

Qemal MURATI Prishtineuml Shqipja dhe maqedoarumanishtja nga aspekti i kontakteve midis tyre357

Artur KARASIŃSKI Torunj Njeuml projekt peumlr fjaleumlformimin ballkanik 389

Remzi PEumlRNASKA Paris Bashkeumlsia e ldquotrajtave teuml shkurtra teuml peumlremrit vetorrdquo dhe zgjedhimi subjektor-objektor sui generis neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumlt ballkanike397

Leonardo SAVOIA amp Rita MANZINI Firenze Case as Nominal Property the Interaction of DOM and Discourse-linking in Shkodeumlr Pronouns411

Giovanni BELLUSCIO Cosenza Si shqiptohet shqipja neuml Ballkan 433

Blerteuml ISMAJLI Prishtineuml Sa ballkanike janeuml meumlnyrat e foljeve teuml shqipes Kushtorja dhe habitorja473

Julie KOLGJINI Prishtineuml Njeuml struktureuml alternative foljore neuml gjuheumln shqipe ndikimi prej njeuml gjuhe teuml arealit ballkanik485

Dieter NEHRING Berlin Shqipja dhe gjuheumlt ballkanike neuml arsimin shkollor tek shqiptareumlt dhe fqinjeumlt e tyre 499

Murat BLAKU Prishtineuml Interferenca teuml shqipes neuml gjuheumlt sllave teuml jugut 525

Xhelal YLLI Heidelberg Rreth vlereumlsimit teuml huazimeve sllave neuml gjuheumln shqipe533

Imri BADALLAJ Prishtineuml Infinitivi neuml gjuheumln shqipe dhe neuml gjuheumln serbe545

Anila OMARI Tiraneuml Shtreseumlzimit kronologjik dhe shtrirja dialektore e huazimeve sllave teuml shqipes seuml shek XVII 551

Shkumbin MUNISHI Prishtineuml Probleme teuml zbatimit teuml dygjuheumlsiseuml shqipserbisht neuml Kosoveuml 565

Haxhi SHABANI Ulqin Ndikimi i gjuheumls malazeze neuml emrat dhe mbiemrat e njereumlzve581

Martin SUROVČAacuteK Brno Mallkimi si ccedileumlshtje e frazeologjiseuml ballkanike585

Monica GENESIN amp Domenico MARTUCCI Bari Perceptimi i gjuheumls dhe i kultureumls shqipe neumlpeumlrmjet veumlllimeve ldquoLe terre albanesi redenti Cossovordquo (1942) dhe ldquoLe terre albanesi redenti Ciamuriardquo (i pabotuar) 595

Dhori QIRJAZI Selanik ldquoMjalteumlrdquo nga hojet dhe trojet e shqipes Fjalori doreumlshkrim shqip-greqisht i Th Mitkos dhe suaza e tij ballkanike609

Besim KABASHI Erlangen Korpuse gjuheumlsore peumlr shqipen627

Timofej ARKHANGELSKIJ Moskva Mikhail DANIEL Moskva Maria MOROZOVA S-Peterburg Aleksandeumlr RUSAKOV S-Peterburg Korpusi i gjuheumls shqipe drejtimet kryesore teuml puneumls635

Nebi CAKA Ali CAKA Prishtineuml Korpusi i gjuheumls sqipe ndash rezultatet e para problemet dhe detyrat 643

Kolec TOPALLI Tiraneuml Fjala e mbylljes e Konferenceumls 657

Treguesi i emrave662

Peumlrmbajtja 681

SHQIPJA DHE GJUHEumlT E BALLKANITALBANIAN AND BALKAN LANGUAGES

BotuesAKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVEumlS

LektorShefqet Riza

Redaktor teknikTaulant Veseli

Realizimi kompjuterikASHAK

Madheumlsia 42 tabakeuml shtypiTirazhi 300 copeuml

Formati 16x24 cm

ShtypiFokus Print

Katalogimi neuml publikim - (CIP)Biblioteka Kombeumltare dhe Universitare e Kosoveumls

81118-26(49651)(063)811135-26(49651)(063)

Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit Konferenceuml shkencore embajtur meuml 10-11 neumlntor 2011 neuml Prishtineuml redaktor RexhepIsmajli - Prishtineuml Akademia e Shkencave dhe e Arteve eKosoveumls 2012- 684 f 24 cm

Titulli paralel neuml gjuheumln shqipe dhe angleze Treguesi iemrave f 662-672

1Ismajli Rexhep

ISBN 978-9951-615-03-7

SHQIPJA DHE GJUHEumlT E BALLKANIT - 13ALBANIAN AND BALKAN LANGUAGES

Programi i puneumls i Konferenceumls shkencore ldquoShqipja dhe gjuheumlt e BallkanitrdquoPrishtineuml 10-11 neumlntor 2011

Rexhep ISMAJLI PrishtineumlSHQIPJA DHE GJUHEumlT E BALLKANIT

Idriz AJETI PrishtineumlSHQIPJA DHE GJUHEumlT FQINJE

Besim BOKSHI PrishtineumlFORMAT E FUTURIT TEuml SHQIPES NEuml RAPORT ME ATO TEumlGJUHEumlVE BALLKANIKE

Bardhyl DEMIRAJ LMU MuumlnchenBRDE ARDHMJA E TIPIT DO+ LIDHORE SI DUKURIMBAREumlGJUHEumlSORE DIALEKTORE DHE BALLKANIKE NEumlSHQIPE

Seit MANSAKU TiraneumlTIPOLOGJI ROMANE DHE BALLKANIKE NEuml STRUKTUREumlNGRAMATIKORE TEuml SHQIPES

Francesco ALTIMARI Universiteti i KalabriseumlDISA NDIKIME TEuml GREQISHTES NEuml FJALEumlFORMIMINFOLJOR TEuml ARBEumlRISHTES SEuml ITALISEuml

Wilfried FIEDLER Jena MeiszligenDISA VECcedilORI TIPOLOGJIKE TEuml URDHEumlRORES NEuml GJUHEumlTBALLKANIKE

Victor A FRIEDMAN Universiteti i ChicagosURDHEumlRORJA TREGUESE NEuml GJUHEumlT BALLKANIKE

Shaban DEMIRAJ TiraneumlCcedil`DEumlSHMON MEumlNJANIMI I PASKAJORES NEuml GJUHEumlTBALLKANIKE

Irena SAWICKA Warszawa PoloniLIDHJET FONETIKE TEuml SHQIPES NEuml KONTEKST BALLKANIK

Bahri BECI ParisKONSIDERATA TEuml PEumlRGJITHSHME PEumlR ROLIN E SHQIPESNEuml FORMIMIN E BASHKEumlSISEuml GJUHEumlSORE BALLKANIKE

Bardh RUGOVA PrishtineumlPOZITA DHE STATUSI I SHQIPES KUNDRUALL GJUHEumlVE TEumlTJERA TEuml BALLKANIT

Kolec TOPALLI Akademia e Shkencave e Shqipeumlriseuml TiraneumlSHTRESIMI I HUAZIMEVE NGA GJUHEumlT BALLKANIKE NEumlNJEuml FJALOR ETIMOLOGJIK

Rexhep ISMAJLI PrishtineumlSHQIPJA DHE RUMANISHTJA

Marcus A GABINSCHI ChişinăuSAKTEumlSIME RRETH FONDIT LEKSIKOR TEuml QUAJTURldquoRUMUNO-SHQIPTARrdquo

Shefki SEJDIU Universiteti i PrishtineumlsGJURMEuml INTERFERIMESH EMEumlRTIMI HELEN(IK)O-GREKEILIR(IK)O-ALBANE DHE ITAL(IK)O-ROMANE

Teuta ABRASHI Universiteti i PrishtineumlsNYJA E PRAPAVENDOSUR NEuml GJUHEumlT BALLKANIKENGJASHMEumlRITEumlDHE DALLIMET MORFO-SINTAKSORE

Aristotel SPIRO Universiteti i TiraneumlsPEumlRSEumlRITJA E NYJEumlS PARA ELEMENTEVE TEuml SINTAGMEumlSEMEumlRORE NEuml GREQISHTE DHE SHQIPE DHE PROBLEMI INYJΑVE NEuml SHQIPE

Matteo MANDALAgrave PalermoMBI TURQIZMAT NEuml TEuml FOLMET ARBEumlRESHE

Gjorgji BUFLI Universitagrave degli Studi di TriesteKONTAKTET NDEumlRGJUHEumlSORE BALLKANIKE NEuml RASTIN ETURQIZMAVE

Lindita XHANARI (LATIFI) TiraneumlPEumlR NJEuml FJALOR TEuml TURQIZMAVE BALLKANIKE

Skeumlnder GASHI VjeneumlGJURMEuml TEuml LATINITETIT DHE TEuml ROMANITETITBALLKANIK NEuml TOPONIMINEuml E KOSOVEumlS

Evalda PACI TiraneumlELEMENTE LATINE NEuml SHQIPE DHE RUMANISHTE(VEumlSHTRIM SEMANTIK DHE TIPOLOGJIK)

Qemal MURATI PrishtineumlSHQIPJA DHE MAQEDOARUMANISHTJA NGA ASPEKTI IKONTAKTEVE MIDIS TYRE

Artur KARASIŃSKI University of Nicolas Copernicus TorunMETODAT SINTAKSORE NEuml FJALEumlFORMIMIN NEuml BAZEuml TEumlFJALEumlFORMIMIT KRAHASIMTAR TEuml GJUHEumlVE TEuml BALLKANIT

Remzi PEumlRNASKA ParisBASHKEumlSIA E TEuml ASHTUQUAJTURAVE TRAJTA TEumlSHKURTEumlRA TEuml PEumlREMRAVE VETOREuml DHE ZGJEDHIMINEumlNANOR-KUNDRANOR (SUBJEKTOR-OBJEKTOR) SUIGENERIS NEuml GJUHEumlN E SOTME SHQIPE

Leonardo M SAVOIA - Maria Rita MANZINI Universitagrave di FirenzeCASE AS DENOTATIONAL PROPERTY THE INTERACTIONOF DOM AND DISCOURSE-LINKING IN SHKODEumlRPRONOUNS

Giovanni BELLUSCIO Universiteti i KalabriseumlSI SHQIPTOHET SHQIPJA NEuml BALLKAN

Blerteuml ISMAJLI Universiteti i Prishtineumls PrishtineumlSA BALLKANIKE JANEuml MEumlNYRAT E FOLJEVE TEuml SHQIPESKUSHTORJA DHE HABITORJA

Julie KOLGJINI IT Roccedilester (New York) e U Amerikan neuml KosoveumlRISHFAQJA E NJE ARKAIZMI NDIKIMI PREJ NJEuml GJUHE TEumlAREALIT BALLKANIK

Gerd-Dieter NEHRING BerlinSHQIPJA DHE GJUHEumlT E BALLKANIT NEuml ARSIMINSHKOLLOR TEK SHQIPTAREumlT DHE FQINJEumlT E TYRE

Murat BLAKU PrishtineumlINTERFERENCA TEuml SHQIPES NEuml GJUHEuml SLLAVE TEuml JUGUT

Xhelal YLLI TiraneumlHeidelbergRRETH PEumlRGATITJEVE PEumlR NJEuml VLEREumlSIMOBJEKTIV TEumlHUAZIMEVE LEKSIKORE SLLAVE TEuml GJUHEumlS SHQIPE

Imri BADALLAJ PrishtineumlPASKAJORJA NEuml SHQIPEN DHE NEuml SERBISHTEN

Anila OMARI TiraneumlRRETH SHTRESEumlZIMIT KRONOLOGJIK DHE SHTRIRJESDIALEKTORE TEuml HUAZIMEVE SLLAVE TEuml SHQIPES SEumlSHEK XVII

Shkumbin MUNISHI PrishtineumlPROBLEME TEuml ZBATIMIT TEuml DYGJUHEumlSISEuml SHQIPSERBISHTNEuml KOSOVEuml

Haxhi SHABANI UlqinNDIKIMI I GJUHEumlS MALAZEZE NEuml EMRAT DHE MBIEMRATE NJEREumlZVE

Martin SUROVČAacuteK Masarykova univerzita BrnoMALLKIMI SI CcedilEumlSHTJE E FRAZEOLOGJISEuml BALLKANIKE

Monica GENESIN amp Donato MARTUCCI Universiteti i SalentosGJUHA DHE KULTURA SHQIPE NEuml VEPRIMTARINEuml EQENDREumlS SEuml STUDIMEVE PEumlR SHQIPEumlRINEuml (CENTRO STUDIPER LALBANIA 1939-1944)

Dhori Q QIRJAZI Universiteti i SelanikutldquoMJALTEumlrdquo NGA HOJET DHE TROJET E SHQIPES FJALORIDOREumlSHKRIM SHQIP-GREQISHT I TH MITKOS DHE SUAZABALLKANIKE E TIJ

Besim KABASHI Universitaumlt Erlangen-NuumlrnbergKORPUSE GJUHEumlSORE PEumlR SHQIPEN

Timofej ARKHANGELSKIJ Moskva Mikhail DANIEL Moskva MariaMOROZOVA S-Peterburg Aleksandar RUSAKOV S-PeterburgKORPUSI I GJUHEumlS SHQIPE DREJTIMET KRYESORE TEumlPUNEumlS

Nebi CAKA Ali CAKA PrishtineumlKORPUSI I GJUHEumlS SHQIPE ndash REZULTATET E PARAPROBLEMET DHE DETYRAT

Kolec TOPALLI Akademia e Shkencave e Shqipeumlriseuml TiraneumlFJALA E MBYLLJES SEuml KONFERENCEumlS

TREGUESI I EMRAVE

PEumlRMBAJTJA

FAQJA FUNDIT BALLKANISTIKA