Shqipnia e Shqiptareve - Vokshi, M

8/14/2019 Shqipnia e Shqiptareve - Vokshi, M.

1/35

Prof. Mehmet VokshiSHQIPNIJA E SHQIPTARVET

Afr njizet shekuj luftnash e lvizjesh komtare

Moto:Nji gjuh e nji Atdhe

Botimi i parShtyp. Mbrothsia Kristo P. LuarasiTiran, Janar, 1930

Redaktor i botimit t dytDr. Hakif Bajrami

Shtpia botuese EraPrishtin, 2001

EditorBegzad [email protected]

1


2/35

RFYSJAKufit etnografik t Shqipnis

Afr njizet shekuj t lufts

Prej traktatit t Berlinit n luftn Evropjane

Cungullimi i funditShtypjet ose perdhunit serbe

Pushtimi grek

Njisimi ekonomik

E drejta komtare

Me rastin e botimit

MEHMET VOKSHI DHE DIPLOMACIA KOSOVARE

Duke hulumtuar n Arkivin e Beogradit, m 1976, rastsisht, si ngjet gjat asaj punet mundimshme, hasa n nj dosje jo t zakonshme. N fillim ishin plasuar biografite tridhjet e tet personaliteteve kryesore shqiptare. N fund ishte veuar nj nndosjee vaant ku prezentoheshin emrat e dyqind e katrmbdhjet intelektualve(ylemave) shqiptar t Kosovs, q nga Jeni Pazari e deri te Dibra. T gjith ktaintelektual ishin t vlersuar t likuidohen.N ato momente t zbulimit t ndonj dokumenti t till, hulumtuesi i pasionuarzakonisht ndalet dhe pushon. Edhe un veprova ashtu si me instikt. Dola jashtndrtess pr t marr ajr t pastr. Provova q t mos mendoj fare pr dosjen, dhe tpaktn t pushoj pr nj or. Prkundrazi, mezi durova disa minuta dhe u ktheva efillova t lexoj dosjen nga fundi. Pse? Ndr emrat q figuronin aty hasa edhe n njemr q pr mua ishte i panjohur, por q ishte i nnvizuar. Ishte fjala pr profesorMehmet Vokshin dhe studimin e tij: Tuta lAlbania di tuti Albanezi, Rom. Fillova tashfletoj me kujdes kt studim, pr t par se pr cilat probleme flet autori. N tvrtet, edhe pse nuk e njihja gjuhn italiane, aq sa ta kuptoj me korrektsi, deri kahmesi i studimit msova se kah duhet t zgjerohem pr ta studiuar m tej shtjen eKosovs 1912-1941, pas m shum se nj vit hulumtimesh q kasha br. Ishte prof.Mehmet Vokshi ai i cili do t m drejtoj prms studimit t tij ta hulumtoj edhestudimin t cilin ai e citonte: Freundlich Leo, Albaniens Golgotha, Wien 1913. Ktstudim t nesrmen e sigurova n gjermanisht dhe t prkthyer n serbishte nArkivin Diplomatik t ish-Jugosllavis. Gjithashtu n dosjen e Mehmet Vokshit egjeta edhe studimin e Gjergj Bisakut, Lott e Dukagjinit,1931. N at dosje ishtepaluar me kujdes edhe nj nndosje e letrave t Hasan Prishtins, drguarinstitucioneve ndrkombtare n Gjenev gjat viteve 1921-1931. N dosjen eMehmet Vokshit, ishte edhe kjo informat: Les Droites de lAlbanie et ses frontiersnaturille, Vlor, 1921.N fund t dosjes ishte plasuar studimi i Mehmet Vokshit n prkthim, i shkruar memakin n gjuhn shqipe, serbishte dhe italishte. Po n fund t dosjes, ishte plasuar

2


3/35

nj urdhres n katr pika e firmosur dhe e vulosur nga Gjeneralshtabi i Ushtris sMbretris Jugosllave.N pikn e par shkruante se Mehmet Vokshi duhet t likuidohet me atentat. Pratentatorin ishin caktuar 100.000 dinar sikurse edhe pr Bajram Currin. Vetm prHasan Prishtinn dhe Mithat Frashrin ishin parapar shuma t dyfishta pr likuidim,

nga 200.000 din. Sa u gzova q i zbulova gjith ato dokumente, po aq u hidhrovakur i hasa n emrat e shqiptarve q ishin caktuar pr likuidimin e liderve m tnjohur shqiptar.Prof. Mehmet Vokshin fillova ta admiroj. Kush ishte ai? Kishte k t gjall? A mundta shihja nse do t shkoja n Shqipri, apo mos ishte diku n Kosov? Nj vit jamndrydh e shtrydh nga tia filloj pr ta zbuluar at njeri, i cili n studimin e tij tshkurtr, me modesti t rrall i kishte vn pothujase t gjitha informatat dhe t gjithaargumentet opinjonit evroperndimor, duke i prezantuar t gjitha padrejtsit q uishin br shqiptarve nga Kongresi i Berlinit e kndej.N kt paraqitje t par, po e theksojm edhe kt t dhn. N nj dokument tprpiluar m 1938 thuhej edhe kjo: Nse nuk mund t likuidohet Mehmet Vokshi,

ather duhet t fillohet me likuidimin e t gjith shqiptarve. Shqiptart nuk duhetlejuar t shkollohen. Nuk duhet lejuar t bhen as korrier n ndonj zyre t rrethit

kt rac antiserbe. Nuk duhet ln t merren as me fiskultur, sepse forca e ksaj

race paraqet rrezik pr synimet tona pr t dale Serbia n det t hapur. Edhe n bazt konvents Jugosllavo-Turke pr shprnguljen e shqiptarve n Anadoll (1938) ekasha plotsuar mozikun e dituris pr objektivin me t cilin merrej prof. MehmetVokshi me shok, pr t mbetur Kosova n plisa.Prof. Mehmet Vokshi me studimin e tij i la popullit shqiptar dhe inteligjencisshqiptare nj porosi t nivelit promotor: T ndrtohet Shqipria e t gjithshqiptarve, porosi kjo q, nuk besoj se shqiptart nuk do ta plotsojn.

Dr. Hakif Bajrami

3


4/35

KUFIT ETNOGRAFIK T SHQIPNISt caktuem po prej nji sllavi

Nuk asht e mundun me bisedue mbi problemn kombtare t Shqipnis, per

pa e marr parasysh e me pershkue ngutsisht zhvillimin historik t gjat dhe tshtjellueshm, per me i caktue disa pika e shenja t domosdoshme e me randsi qivyejn per me ia spjegue karakteristikat e saj.

Por se, para do gjaje, asht nevoja me i caktue aproksimativisht kufit eShqipnis, ose ma mir me than t kombit Shqiptar. Ky nuk asht qen i prfshimunkrejtsisht mrenda kufive t tashm politik t Mretnis s vet t re, dhe dobare natama t gjant kufij tetniitetit ose t njisimit etnografik t vet sod t njoftun. Por, perqellimet praktike t studimit, ton, e caktojm mvehtsimin e Shqipnis, per mevijue historin e ashprt dhe t shtjellueshme ndr kufit etnografik t cilt, me njimendim t prbashkt jan vrtetuem prej studjozve t pa anshm, mrenda t cilvtbanon e gjendet n nji shumic t madhe qi flet gjuhen shqiptare.

Kta kufi nisen prej buzve tAdriatikut, nga gryka e Shpuzs (spitza), pak man veri t Tivarit, dhe kshtu prmbyllin tuej e ndjek nji drejtim t verilindjes liqenin e Shkodrs, malet e Tergovishts, t Shkodrs, Hotit, t Gruds, Gusis,Plavs, t Pejs, krejt rrafshinn veriore t Mitrovics, deri n katundet e Kushumlis,dhe t Prokups: prej ktu zbresin kah juga deri n Kumanov tuj e ndjekun vijn ecaktueme prej qytetit t Shkupit, t Manastirit, Kosturrit, Arts, Prevezs, dhe prapnAdriatik. N kt qark ose n kto vende qi jan mas e njinjishme shqiptarsh, jandy zona t przimuna: njena e caktueshme ndermjet Gjakovs, Mitrovics,Novibrodit, Prizrenit prej Shqiptaro-Serbsh, por me nji shumic t bisedueshmeShqiptare: dhe tjetra e perfshimne ndrmjet qytetit t Dibrs, Shkupit e Kosturrit prejShqiptaro-Bullgarsh, por gjithnji me nji shumic t dukshme shqiptarsh.

Kta kufij t prgjithshm etnografik te Shqipnis nuk jan trejtuar prej ndoishqiptari, por prej nji sllavi P. F. Bradaska, i cili i ka botue n PatermannsMitteilungen t vjetit 1869 (XII) n nji studim kushtuemun sllavvet n Turki (Diesllaven in der Turkei).E konsiderojm prandaj n histori dhe n realitetin komtar t caktuemit t tashm,prej ktyne kufive, Shqipnin e vrtet, e njoftune n nji koh kur nuk ishin lmunakoma dshirat e untshme politike, luftnat komtare dhe propagandat pergenjeshtrueset do realitetit ma filluer t kombeve t ndryshme t Ballkanit.

AFR NJIZET SHEKUJ T LUFTS

Tash ma asht i njinjishm opinjoni i historianvet, i gjeografistvet dhe i etnografistvetse Ilirjant dhe Thrakasit do t ken zanun n t parat kohna qi paten mundun me unjoft gati krej Gadishullen Ballkanike n jug t Danubit, dhe qi shqiptart do tjen ma t drejtperdrejtmit dhe autentikt (t prgjashmit) zbrits ose trashgimtart eIlirjanvet. N ket mndyr, n historin e Ballkanit dhe ma tepr nat t zonesprendimore, shqiptart perfytirohen komb i vrtet auktokton.Roma, mbasi kapercej Adriatikun, themeloj nder provinet e veta Ilirin-Ilirium. Embas prishjes s Perandoris romake toka Shqiptare kaloj nder sundimin Bizantin,

4


5/35

por e krcnueme dhe e zaptueme prej kryetarevet e zotnivet t vendit dhe prejrepublikave detare qi ishin gjithmon n luftim n mes t tyne. N shekullin V, mbasiiu shtrue zaptimit t Gotvet, asht e kercnueme dhe msyhet prej ungarezvet dhe prejavarvet.Mbasi u kthye prap nder sundimin e Perantoris sOrientit m 535, prsri zaptohet

prej tallazve t t huajvet, t cilt shtyhen prej s mbrendshimt drejt kah deti: bullgarttardhun nga Asia i futen kah juga, n vendin qi quhet Epiri i ri dhe i vjetr; serbttardhun nga ana e pertejme e karpateve, i futen nga veriu, n mes t grykave tKotorrit dhe t Shkumbinit. Ktu vjen ndeshja e luftnavet t para t cilat nuk u prenm deri m sod, ndrmjet sllavvet e shqiptarvet.Jemi n shekullin VII. Ather shqiptart njsoheshin n 15 deri 20 miljun frymsh.Sundimi i zaptuesvet serb asht i ashpert dhe shkatrrues. Por, megjithse t masakrueme t paksuem, shqiptart qindrojn dhe ruhen ndper malet e tyne, kshtu qi atherkur sundimet e sllavve zhduken, prej tallazeve t mdhaja t sundimit Turk, popullishqiptar megjithse i paksuem per kah numri prap asht i gjell e present.Nder koh, ather kur jan duke u shkmbye ngjarjet n mes t Bizantinvet, t

Serbvet dhe t Bullgarvet, Shqinija zhvillonte tregtien e vet, sidomos kah Italija, merepublikat detare t Venedikut e t Amalfes, tuej endun nji system marredhanjesh,her vetm ekonomik, edhe her end politik, me tjetren an t detit Adriatik, e kysystem maredhanjesh qysh prej asaj kohe e kendej vazhdon per pa u prem kurr.E lakmueme dhe e kercnueme n mes tUangarezve (Magjarrve) dhe t Normanvetn shekullin XI, edhe e zaptueme prej venedikasvet kah brigjet e detit n kohn e tkatrts Kryqzat, aty kah i XIII e i XIV shekull, Shqipnija kalon ma par ndrsundimin e Carvet t Rusis dhe masandej nder ate t mbretnve t Serbis Rashaj,t cilt prej viseve veriore t Shqipnis prhapen ndpr tokt shqiptare deri n kohne Stefan Dushanit (1331-1355) i cilli u quejt Car i Rumenis, i Sllovenis dhe iShqipnis. Por edhe ather shum prej tokve shqiptare tuej luftue kundr sllavveu ikin sundimit t tyne.Shqipnija e mesme dhe ajo e jugut, kalojn ndr sundimin e mretnve t Svevve dhet dy Siiljeve, deri sa n prparimin e par t msyemjes s turqvet, mbas shemjes sPerandoris s madhe t Balshajve, zaptimi serb zvoglohet vetm n Tivar dhenYllqin; edhe ntjetren an viset e Drinit dhe t Shkodrs zaptohen prej venedikasvet cilt aty kah shekujt 14 e 15, e perhapin sundimin sidomos ndeper brigjet e detit eshpesh her me zhdukjen e kryetarve t vendit qi kishin zaptue vise t ndryshme, tueju shtye kshtu progresivisht n Durs, Lesh, Kruej, Pulaj, Vlon, Butrint, Parg, Yllqindhe n t gjith bregdetin e detit t Tivarit deri n grykat e Kotorrit.N ket periudh tinfluences s madhe t venedikasve asht qi u duk Gjergj Kastrioti,ma e madhja fytyr heroike e vendit n historin Shqiptare dhe aq sa me trajtue njipamje komtare t vetn t posame.Gergj Kastrioti, i biri i Gjon Kastriotit, zotni shqiptar ndr viset e Malsis, e imbikqyrun prej venedikasve e i thyem prej turqvet n vjetin 1410, u muerr peng prejturqvet n Stamboll sbashku me t tre vllaznit e vet. I prkrahun prej Sulltanit permendjen dhe trimnien ushtarake t tij, n moshn fort t re, u duk nAnadoll sikomandant i trupave t turqve qi e quejn Skander Bej (Zotni Aleksandr) prej kah imbetet emni Skanderbeg, me t cilin masandej kalon n historin shqiptare. Mbasiduel nEvrop, tuej luftue kundr grekvet, serbvet dhe ungarezvet, u emnue

5


6/35

sundimtar i Krues, dhe ktu befas organizon, nemen t njej bashkimit t shqiptarvet,kryengritjen kundr Sulltanit t Turkis. Shum Kryetar t viseve t Shqipnisbashkohen me t. Me fuqit e para t prmbledhuna, Skenderbegu, zapton vendet mate randsishmet dhe ma t fortat qi sundojn rrugat e pakta t maleve t cillat lejojnhymjen n Shqipni; dhe menjiher e perhap auktoritetin e vet n Tiran, Durs,

Petrel e deri n Dibr.Mbas themelimit n Lesh t Bes-lidhjes s Popullit Shqiptar, t ciles iu bashkuenedhe shum nga ma t fortit pari t shqiptarvet, u ban ball trimnisht me pak fuqishqiptarsh tarmatosun befas aty n vjett 1444 dhe 1467, msymjeve t shpeshtadhe shum tashperta t turqvet, tuej formue kshtu nji sundim e nji zotnim vertetkombtar, i cili perhapet n nji qark t gjan t Shqipnis s Mesme ndrmjet Krues,Matit dhe Dibres, i shtron ndr vedi parin e viseve dhe pohnohet me njiindividualitet t vetin ende me raportet nderkombtare, jo vetm n luftimet kundrTurkis, por edhe n ngacmimet me vendikasit, pr eshtjen e sundimit tYlqinit,ashtu dhe kundrejt shpis aragoneze t Napolit. Mbas deks t Skenderbegut, n vjetin1467, Mbretnija e par e tij shpejt zhduket. Dhe Shqipnija pothuese gadi krejt mbetet

ndr thundrn e Turkis, ndonse n Shkodr dhe ndpr t tjera qytete t buzve tdetit, sikur Tivari, Ylqini, Dursi e Vlona, mbeten nder sundim t venedikasvet; porse edhe kta t shtymun prej turqvet fillojn t trhiqen kadalisht tuej i humbun aty kavjeti 1690 ma t mramet pozita.Por se edhe n ket koh turqit nuk jan krejt zotnuesa t Shqipnis. N veri dhe njug, fiset malsore t Mirdits dhe t amris, ndpr malet e bjeshkt e tyne, e, edhekur shtrngohen me tu shtrue turqvet, munden me fitue prej tyne njoftjen e njejautonomije t vendit.Ma von, ndr shum pari t vendit t cilt i qindrojshin influences turke, per sa u ishtee mundun, duel edhe nji here n 1572 fytyra e Ibrahim Begollit, t Pejs, i pari pash ivendit, i cili mundet me themelue nji qeverim t vetin n njenn pjes t Shqipnisveriore, i cili u ruejt prej trashgimtarve t vet deri n vjetin 1830. Krejt historiashqiptare e shekujvet XVI dhe XVII, ushqehet pa premun me t tilla, ngjarje ekryengritje kundr zaptimit t turkut, dhe kshtu bahen prpjekje t mdhaja per methemelue qeverina shqiptare vendore.Narkivet e Venedikut gjinden t pa sosuna kerkesat e shqiptarve qi lypin ndihmenper me u lirue, dhe kjo ngjan n vjett 1570-1571-1580 1596-1603 dhe n 1616. Nket perpjekje t pa sosune kunder turqvet, shqiptart tia dhurojn qeverimin e tokavet veta Princave t huej: n vjetin 1592 Karl Emanuelit t Savojs, dhe n vjetin1606 Dukut t Parmes, i qujtun Renuccio I Farnez. Por se luftimi nuk iu del dhehumbin. Mungon auktoriteti dhe zotsija e njej Kryetari t njishm, sikurse ishteSkenderbegu, i cili ti zhduki pjest apo partit e vendit dhe ti bashkoj qytetet e fisite malsorvet nder nji flamur t njishm. Por edhe n ket koh ma shum se n t tjeratshofim se dalin disa prisa t cilt perpiqen per idena ma t gjana: n Shqipninveriore Mehmet Bushati, i cili n gjysmen e shkullit XVIII e perhaps sundimin e vetprej fiseve t ndryshme t Malsis deri nYllqin dhe prej Adriatikut n Lesh,nElabasan, Tiran e Dibr, tue ia ln n trashgim djalit t vet, i cili vdes i mbytunsikurse i ati i tij prej denimit t turqvet: edhe n Shqipnin e jugs del Ali PashTepelena i Janins, i cili tuej u kundrshtue turqve, i fut dhe i shtjen ndr qeverimin e

6


7/35

vet Kryetart e Elbasanit, t Beratit t Krues, dhe t tjera qendrave t ShqipnisVeriore.Mbas ktyne prpjekjeve, t Shqiptarvet, Tyrkija e pohon ma serjozisht sundimin evet mbi Shqipnin; dhe i zhduk fare ende ato pak autonomina locale qi deri athereksistonin. Ktu jemi n pragun e shekullit XIX, n prendveren e shum komsinave qi

rilinden. Shkndija dhe ndjenja komtare e Shqipnis nuk asht shue.N mes t vjetit 1821 dhe 1827, ndizet kryengritja Greke. Ktu, n krye tkryengritsve grek, jan dy shqiptar, Mark Bokarisi dhe Odhisej, t cilt n ketkryengritje e shofin lvizjen e lirimit kundr turqvet qi do t shtrngohen me uzmbrapth larg nga Adriatiku. Kryengritjes Greke i vazhdon ajo e Shqipnis s jugutdhe e t mesmes, me gjith se kjo asht ma e pa rregullt, e masandej kjo kryengritjeperhapet ne Shqipnin veriore, edhe vijon gadi gjithnji prej vjetit 1830 deri n vjetin1847. Kto kryengritje mujten me u shue vetm me shum derdhje gjaku. Prej atherite deri n luften Ruso-Turke, qi e pat perfundimin e mram me traktatin e ShenStefanit dhe t Berlins, e qi fillon shkatrimi dhe coptimi i tokve t Turkis,Shqipnija nuk paraqet ndonji ngjarje per tu shenue. Zani dhe fjala e saj nuk jan t

ndigjueshme. T drejtat komtare e t tjer popujvet me qen se jan t ndihmuem prejRusis, mirren parasysh n Ballkan.Kjo permbledhje e shpejt e histories s njoftun t Shqipnis qi asht prejdymijvjeare, asht e nevojshme deri sa sikurse asht than t vyejn per me i caktuedisa elemente t domosdoshme t kombit t shqiptarve, t cilt e ruejn akoma sod, nrrahjen e problemeve komtare, nji tashmeni t gjall t tyne. Rizulton sidomos sekombi shqiptar asht nji rrac me t vertet auktoktone ndeper vendet ku akomagjendet e banon, per mrenda kufive gjuhsur. Sundimi i zaptuesve sllav, -e ktu nukflitet per ndoi sundim kurr nuk ka ngja mbas Bizantinvet asht qen fare iprkohshem e copa copa edhe as nji her n qetsim, por gjithmon n ngacmim e nvrasje me qindresa kundrshtare t shqiptarve.Si tok e nkryqzimit t rrjedhjeve t ndryshme kundrshtare, loderdin e shesh i gjani shum fitusve tashpr, e damun dhe e therorizueme midis ambicjesh dhe luftnash ttyne, Shqipnija nuk mujti me kristalizue nji njisi t qndrueshme politike e cila tprgjasohet n njisin e vet komtare: ka humb tok etnografike, sidomos ndprkufit prej grvishtjes e grabitjes e, edhe prej shtypjes s t tjer popujvet: asht damunn tri faltore t ndryshme, katolike, ordhodokse dhe muhamedane; dhe kjo ashtpasqyra e t tri kurrentve qi e prshkuen; por me gjith kte ka mundun me ruejt,ndpr shekujt dhe ndpr ngjarjet ma t ndryshueme, thellsin Komtare t paperlyeme dhe t perbashkt, e cila i jep nji individualitet fizionomis s saj dhe racss saj n histori.Prova e ksaj njisije asht bashkvertetue nga historija e jets dhe nga veprat eSkenderbegut. Kur asht dale nji Kryetar, i fort, me auktoritet, i zoti per me ikomandue, partit ose ant e thyeme o t munduna, qytetet e fiset e shperndamuna, jan mledh mei here n nji trup fuqish me karakter komtar. Ngjarja, osendryshimi i popullit shqiptar asht qen prandaj mu sikurse i do populli ballkanas,me lvizje njena pas tjetrs t shklqyeshme dhe t humbuna, t cilat zbashkutmasandej u shuen prej sundimit turk.Ma n fund duket e qindrueshme dishira e Shqipnis per me lyp nji baz tmprojtjes kunder kercnimeve, lakminave e perdhunive t zaptusve, pr pos fuqive t

7


8/35

veta, pertej brigjeve t detit, ose nItali. Kjo dishir, ose prirje spjegohet jo vetm memaredhanjet ose me t hasunat n mes t dy brigjeve tAdriatikut, por me nji shtytjet prbashkt komtare, natyrisht jo perulse njena ndr tjetren, t popujvet shqiptar, icili ndr t gjith popujt e Ballkanit i vetmi ishte q nuk dinte me gjet ndoi pergjasnde ndoi pshtetje interesi edhe kshtu njifte ndr italjant ose ndr okidentalt e

kulturs latine pertej detit, miqt dhe perkrahsit natyruer t vetit. Ky fakt, shum merandsi, perban e formon nji element t ri tindividualitetit komtar t Shqipnis.

PREJ TRAKTATIT TE BERLINITne luften evropijane

Traktati i Shen Stefanit dhe aj i Berlinit, qi plotsojn qellimet e veta kundr turqvet,perfaqsojn hymjen e rrebt t politikes cariste t Rusis n Ballkan. E frymzuemeper luftime t pa kufizueshme kunder armikut t vet shekullur, Turkis, ket politik

per sparit e frymzon tuej e realizue n t dy traktatet, per me paksue sa ma shumtoken e Turkis dhe kshtu per me i zmadhue ne maksimum tokat e shteteve t rejaorthodokse t Ballkanit, t cilt lindeshin mbishkretimet e para t PerandorisOtomane t ndihmuem prej Rusis se ishin vasalt e saja, me sherbimin e t perhapunitt saj porantorike dhe kshtu fillon shkatrrimi i Turkis, i cili bahet me nji her edhecingullimi i Shqipnis, e pandehune jo si nji entitet etnografik autonom, por vetmsikurse nji permledhje o shum e provineve t Turkis; me gjith qi vet Turkija qyshm koh i kishte rregullue administrativisht, si nji njisim t shquem fort mir ngapikpamja komtare, banuest shqiptar n katr vilajete: t Shkodrs, Kosovs (Shkup),Monastirit dhe t Janins.N ket mndyr, tokt thjeshtsisht dhe me shumic shqiptare t Vranjes, Kurshumlis,Nishit, Leskovaqit, i shenohen Serbis, dhe n tjetren an Malit t zi ia aneksojnkrahinn, edhe kto krejt shqiptare t Podgorices t Triebshit dhe viset e Gusis ePlavs, t cilat ma von si mbas qindrimit t fort t shqiptarvet, shkmbehen meqytetet e brigjeve t detit, dhe kto shqiptare d.m.th. tYlqinit dhe t Tivarit: n tjetrenan Grekija merr n zaptim viset e Arts. Ma shum se njiqindmij shqiptar si mbastraktatit t Berlinit kalojn ndr sundimin e Serbis. Por se Shqiptart nuk patenperkrahes, as per njoftim tindividualitetit komtar, dhe aq ma pak, per therori oseper hirin e nji t drejtes se tyne toksore.Tash historija e Ballkanit e shekullit XIX e cila shef themelimin e shteteve mvehte tkomsinave Krishtene, e provon qi as njena prej ktyne vendeve nuk mujti me u liruedhe me u pohnue per pa nji ndihem nga ana e fuqive t mdhaja tEvrops. Ksodore kandodh sparit per Grekin, t cilen e favorizoj Britanija e Madhe dhe ma von perSerbi e Bullgarin qi i mprojti Rusija e Carvet. Shkatrrimi ose coptimi i par iTurkis, formimi i shteteve t reja, ma shum se per me ndjek nji rregull t parimitme t vrtet komtar, asht ba n rangimin e njej politike tEvropes per kunderTurkis. Ne ket loj politike e cila perseritet ne vjetin 1913 dhe masandej per mbaslufts evropiane, nuk gjindesh vend per nji t drejt komtare t Shqipnis sperveueme.

8


9/35

Por prej Kongresit t Berlinit (1878) asht qi formohet per reakcjon t vendimeve qnuk iu njoften as ndoi t drejt komtare shqiptarve, nji levizje e re e rivendikatavedhe e kerkesave shqiptare e cila asht e para qi ka pas nji karakter t plotsuem dheqi ka mundun me paraqit nakt nji ndrgjegje t njejt t Shqipnis veriut dhe tjugs, te brigjevet t detit e t mrendshmes dhe ve ktyne me i paraqit dasit lokale

e ndryshimet fetare: kjo dukumenjon qenjen reale t njej komsje, e cila nuk asht assllave, as greke, dhe as turke, qi ishte aq dendun e strukavun n mes tAdriatikut,Malit t zi, Serbis, Bullgaris dhe Grekis dhe kshtu me themelue me t vrtetfillesn e njej kohes s re n historin e Shqipnis.Kjo lvizje qi duhet vemendsisht me konsiderue, u ven perball Fuqive t mdhatEvrops, lakmuesve t vendeve ballkanike edhe po vet Turkis, nji problem tkonkretshme t komisis shqiptare netniitetin e vet etnografik, nkufit e sajgjuhsur si dhe n dishirn e vet per njisimin e indipendecen politike. Qysh prejatherit, mund t thohet, qi u caktue programa, kan vazhdue pa premun deri m sodkryengritjet shqiptare, t cilat likuidimi i luftes tuej mos i shpague e knaqun i kahelmue, dishprue e ndezun ma tepr.

Lvizja nis me mledhjen n Shqipnin e siprme dhe t jugs: n Shkodr, Prizren,Prevez, Janin, e n t tjera qendra ma t vogla, per me i kundrshtue n verilshimit t tokave shqiptare Serbis e Malit t zi, e n jug krcnimeve dhe lakminavet Grekis.Aty kah mbarimi i vjetit 1878, ndpr t gjitha viset e Shqipnis, ndezet dishira eideja e Atdheut, por kte asht vshtir me shfaq botnisht, me qen se PerandorijaTurke, kishte nji sundim t fort e t kujdesshm n viset e Shqipnis s jugut dhe tmesmes. I vetmi vend ku Turkija nuk e kishte nji influenc aq t madhe, ishteShqipnija e veriut, sidomos Prizreni. Prandej fillojn mledhjet lokale npr krejtqytetet me randsi t Shqipnis, per me i que delegatt n Prizren ku do t baheshbotnisht Kongresi i pergjithshem komtar i Shqipnis.Nga mledhja e Shkodrs dergohet nji dergat ndr kryes t ders Gjon Markaj, tMirdits; prej mledhjes s jugut qi bahet n Gjinokastr, si kryetar t drgats ohenAbdyl Bej Frashri dhe Mehmet Ali Bej Vrioni; dergata e Tirans dergohet ekryesueme prej ders Zogu nga Mati; dhe kshtu vijojn t tjera qyteteve t Shqipnis.Ky Kongres i prgjithshm komtar, quhet Lidhja e Prizrenit. Ktu me nji hervendohen tri pika: a)trajtohet programa e autonomis komtare shqiptare; b) caktohenkufit etnografik t Shqipnis; c) caktohen masat per punimin e mrendshem dhenderkomtar.Per punimin e mrendshem caktohet Komitet Qendruer i fuqive komtare permprojtujen komtare t vendit, i formuem prej Sulejman Vokshit nga Gjakova, prejHaxhi Zeks nga Peja dhe Omer Korenics nga Prizreni. Per punimet nderkomtare Lidhja e Prizrenitdergon perjashta dy mis t vet: Abdyl Frashrin dhe Mehmet AliVrionin, te cilt, per zbatimin e programes t trajtueme dhe me konsensin e krejtpopullit t Shqipnis, vizitojn Romen, Parisin, Londonin, Vjenn dhe Berlinin. Por,mjerisht, me qen se Rusija ishte e fort, krkesat komtare t Mledhjes s Prizrenittbamuna me an t delegatve t vet, nuk u muern parasysh nga Kongresi i Berlinit.Programa e Shqipnis pershinte tokn e krejt vilajeteve t Janins, t Shkodrs, dhezonat me nji shumic t madhe shqiptare t Vilajetit t Shkupit dhe t Monastirit, tuej

9


10/35

i prshimun edhe kto dy qytete. T katr vilajetet do t formoshin nji njisim t vetmadministrativ, me Kryeqytet Monastirin, dhe gjuha zyrtare do tishte Shqypja.Lidhja punon gadi dy vjet, e fillon zakonisht nji jet komtare t konkretshme dheautonome, mbjell faren e Shqipnis indipendente. Por se dergimi i nji delegacjoni ttillshm prjashta, dhe punimet e mrendshme aq komtare t shqiptarve, nuk

pajtohen aspak me interesat e Turkis. Dergata shqiptare nuk guzon ma me u kthyenga sjashtmit pse Sulltan Hamidi e shuen me arm lvizjen shqiptare. Nji ushtri prej40.000 vetash, nder Komanden e Dervish Pashs u drgue n Shqipni. Luftat qen trrebta; gjashtmdhet pashallar u vran n Gjakov, prej t cilvet shenohet AbdullahPasha, shqiptar por n shrbimin e Turkis. Fuqit Komtare t Shqipnis t prbamegadi prej 10.000 vetash, mbas suksesit t par qi patn, me qen se ishin tarmatosundhe keq tushqyeme, me njiher vehen n heshtje.Komandantt e tyne, Sylejman Vokshi dhe Omer Koronica internohen prej turkut dhevdesin ndper burgjet e Perandoris Otomane, dhe Haxhi Zek Peja qi i shpetonndjekjes s turqvet, ma von vritet prej Zajmit t Pejs me paret e Serbis. Lidhja ePrizrenitkshtu prishet dhe lvizja autonomiste shqiptare shuhet ndr tokt e Turkis.

Por se n ket fazen e par t punimit dhe t veprimit t vet e ka shque dhe e ka shfaqprodhimin dhe frytin e saj. Gusija e Plava qi i ishin shenuem Malit t Zi, i kthehenShqipnis e cila i permban e i ruen ende, Prevezen e Janinn t kerkueme prejGrekis. Por ktu, per mi t gjitha, e sidomos, asht hedh fara e njij shkendijes s reshpirtnore per rilindjen dhe lirimin shqiptar.Lvizja komtare e shqiptarve qi, ktu tash ma, ka marr nji karakter t dukshmirredentist, vazhdon me forma ilegale dhe kerkon themelet e veta, me t tjeramanifestata, pertej kufive t Turkis, nder t tjera vende ballkanike.Qysh prej vjetit 1879, themelohet n Stamboll Shoqnija Letrare Shqiptare e cillaperfshin n vedi muhamedan, katolik e orthodoks edhe proponohet me lavruegjendjen e pikpamjen shpirtnore t lvizjes komtare shqiptare. Ajo me t shpejtboton nji abatare dhe nji libr t kndimit shqip, zhvillon e ngashnjen nximin e gjuhsshqipe, boton revista letrare dhe nxime t ndryshme. Ma von aktiviteti i ksajShoqnije, e ndjekun dhe e kontrollueme prej qeveris turke, transferohet nBukuresht, n Bruxelles, n Sofje, tuej botue brozhura e shpallje t cilat dergohenmsheftazi n Turki pr t iu shprdar shqiptarvet. Duhet mos ta harrojm segermat e t gjitha ktyne shpalljeve dhe botimeve nuk jan ato t turqve, as ato irillete serbvet dhe as t helenvet, por vetm e vetm latine. N t katr shekujt e mramsikurse per katolik, ashtu per orthodoks dhe per muhamedan njisimi i shkrimit i cilinuk eksiston akoma sot n Jugosllavi ndr serbt, kroatt, dhe muslimant e Bosnje-Hercegovins dhe t Maqedhonis. Gjinden vllime librash me shkronja latine qyshprej shekullit XV e edhe prej shekullit XIV. Edhe kjo e mndyrs s shkrimit asht njitjetr shenj e karakteristikave typike t mvehtsis ose tindividualitetit komtar tpopullit shqiptar qi e dallon nga t gjith popujt e tjer t ballkanit dhe qi e bashkonme latint, ose ma mir, me okidental.Shoqnija letrare shqiptare prandaj nuk ka shpik as gja prej vedit si krijim t ri ngjuhen shqiptare vetm e ka lavrue nximin e zhvillimin letrar. Kjo rilindje e gjuhss vendit nuk asht n shekullin nandmdhjet, nji fakt vetm shqiptar. Gjindet nFinland ndr finlandezt t cilt per mbi svedezt e kan shumicen per kah numri e tashende krejt qeverija dhe kah fillimi i shekullit t kaluem nuk njifshin gadi krejt ma nji

10


11/35

gjuh t vetn t shkrueme t ciln mandej e rigaditn me vepra t letrsis dhe mestudjoz edhe kan mrrij tash qi kte e kan gjuh zyrtare t Republiks s re. Gjendet dhen Jugosllavi, midis sllovenvet, ku deri tash dhjet vjet bahet, n sundimin Austriak,nuk gjendesh ndoi gramatik sllovene.Nji tjetr shfaqje typike e lvizjes komtare t shqiptarve n ket koh asht perpjekja e

zonave orthodokse per krijimin e nji kishe autoqefale me perdorimin e gjuhsshqiptare. Kjo perpjekje ose lvizje, qi vazhdon deri nagimin e lufts ballkanike,themelon n Kor nj lidhjeLidhja Orthodokse.Bashkimi orthodoks u prhap nElbasan dhe n Berat, per me u lirue nga Patrikuikumenik i Grekis n Konstantinopoj. Kshtu, me gjith se ngelin besnik tkonfesjoneve tradicionale t tyne, viset orthodokse t Shqipnis, nuk doshin me pasprzimje me kishat e grekve, t serbvet e t bullgarvet, me gjith se jan orthodoks.Kushtetuta e re Turke n 1908, rregjimi i djelmnis turke, dhanja e disa lirive trrejshme suelln dyshim dhe nji zgjim t turbullt ndr t gjitha krahinat shqiptare.Prandaj fillon t rilulzoj programa e tridhjet vjetve ma perpara mbi autonomin.Formohen shum Klube komtare ndr t gjitha qendrat e Shqinis, por sidomos ndpr

viset e kufive gjuhsore, n Shkodr, n Shkup, n Florin, n Mitrovic, nManastir, Kor, Janin dhe ndpr qytetet e tjera ma t vogla per me organizue nji jet botnore komtare t shqiptarve dhe me i qindrue shembllisht sa programs qi iturkizonte qeverimi i Zhon turqve, aq propagands dhe prpjekjeve, qi qillojshinshrranjosjen komtare, t serbvet, t grekvet dhe t bullgarvet, mrenda n tokt eTurkis.Njiqind shkolla shqiptare, t mbajtuna me t holla t shqiptarvet, u themeluen me pakmuej. Themelohen gazeta e tipografina per botime t librave didaktike. Tri kongreset mdha komtare, ku marrin pjes prfaqsuesit e do Klubi, mledhen njeni pas tjetritn Monastir, Dibr dhe Elbasan, per me ripohnue t drejtn komtare shqiptare, dhevijen e kufive etnografike, si edhe me i organizue shkollat. As nji gja e tillshme nukpat ngja per mbrojtjen e ndonji t drejte t serbve ose t grekve ndr tokat e Turkis tcillat u jan qen shenuem, nemen t njej t till t drejte t pandehme, Serbis eGrekis, tue ia kput padrejtsisht Shqipnis. Bile grekt e serbt ather bashkoheshinme turq, per me protestue ket levizje komtare irredentiste shqiptare.Reakcjoni turk asht i shpejt: prap e shtyp me fuqina tarmatosuna. Tre gjenerala,Xhavit Pasha, Shevqet Dergut Pasha dhe Fadil Pasha, dergohen n Shqipni n krye tnjij fuqis shum t madhe, per me luftue shqiptart e Kosovs, t Shkodrs dhe tLums.Mbas shum luftimeve t pergjakshme, prap fuqit e mdha ushtarake turke, fitojn; porse nji shumic e madhe prej paris shqiptare t vendeve t ndryshme ikin e dalin jashta Shqipnis. Por nagimin e luftnave t para ballkanike, prap shqiptart eKosovs dhe t malsinave t Shkodrs i fillojn lvizjet e tyne komtare. Atherefillojn me hy mrenda n Shqipni tarratisun nga Turkija dhe mledhun t gjithintelektualt dhe parija e mrendshme n kuvendin e quejtunMledhja e Junikute cila uperfundue meLidhjen e Beses te Verrat e Lluks. Prej ktu msyhet Peja dhe Gjakova,t cilat menjiher u dorzohen fuqive shqiptare; n ket mndyr dorzohen Prizreni,Kaaniku, Mitrovica, Prishtina dhe zaptohet Shkupi, prej kah per me pushue luftenshqiptart i shpallin konditat e veta komtare e politike, t cilat mbas rrximit t

11


12/35

qeverive turke, qeverija e re e Ahmet Muntar Pashs dhe ma von e Qamil Pashs, ipranojn plotsisht.Por ngjarjet shpejtohen. FormohetLidhja ballkanike dhe pelset lufta kunder Turkis.Kjo luft, qi sjell nji shkatrrim e coptim t ri t Turkis dhe t tokavet thjesht komtaret Shqipnis, asht pas qen e pergatitme dhe e favorizume prej kryengritjeve e

luftimeve fituese t shqiptarvet, t cilat e kishin dobsue ushtrit turke. Prandej luftaballkanike nuk asht tjetr vetm se nji vazhdim i luftnave shqiptare. Sido qoftprfundimi asht i shpejt.Nper kujtimet e veta Kryeministri i Bullgaris Iv. E. Geshoff (LAllince ballkaniqueParis 1915 faqe 82) shkruen: Ksaj kujdesje e ktij frigsimi (per bashkatdhetart e vet)i shtohesh sa n Belgrad aq n Athin friga qi inspirohesh prej kerkesave tshqiptarve. Fjal t sakta e t caktueme t cilat shenojn karakterin e lufts s parballkanike, i cili qe i ideum, i munduem dhe i luftuem prej serbvet dhe grekvet: jovetm lirimi i bash-atdhetarve t vet nga sundimi turk, por t prhapunit imperialistmbi nji tok t huej q u prkiste shqiptarve t cilve qysh me koh doshin me ia undalue pohimet e tyne komtare definitive.

Kjo e vertet asht pohnuemun nga observetort amerikan t pa anshem: Serbt janngutun shum me i kundershtue njej planit t njej Shqipnis ma t madhe me planin etyne t coptimit t Turkis nEvrop n mes t shteteve ballkanike n katr qarqetinfluencave1.N vjetin 1912 pra, Serbija, Bullgarija, Grekija dhe Mali Zi i hapin luft Turkis. Pakdit ma von, n Vlon, perfaqesuesit e t gjith viseve t Shqipnis, t mledhun nVlon, shpallin indipendencen Shqiptare, me kufit gjithmon t krkuem.Me luftn ballkanike t nandet pjes t tokave ku flitet gjuha shqiptare jan tzaptume prej Malit t Zi, Serbis, e prej grekve, me nji program t zaptimit tprqndrueshm, i cili nuk i len as ndoi vend t drejts komtare t Shqipnis. Kyprogram, t cilin me t vrtet mund ta quejm imperialist, shfaqet sheshazi npunimet e operacjoneve ushtarake. Mbasi u zaptue Shkupi, me ndihmen e fiseveshqiptare t Malsorve, komanda ushtarake serbe urdhnon ndper tr anavendetmasakrime sistematike kundr shqiptarve, tue aprofitue prej shtet-rrethimit t tijabsolut qi i permban t gjithmonshm dhe prej njij kontrollimit fare t lehtndrkomtar, per me paksue nga statistikat etnografike t vendit dhe me rrudh n njigjendje t pakeseshme shumicn e popullit shqiptar. Nuk i kursen as pleqt dhe asgrat. Krejtsisht katunde jan plaqkitun dhe shembun e shkatrrue me zjarrm.Numrohet qi ma shum se 130 mij shqiptar jan qen t mbytun prej serbvet natkoh. Kjo shpjegohet prej ndryshimit t ndjenjave t shqiptarve, pse malsort, qi ipaten ndihmue Malit t zi n luften e Kumanovs, e cilla qe e fundit qi nanen eSerbis do t prfundonte luften ballkanike, tash ngrihen perseri dhe u kundrshtojnrrebtsisht atyne n rrethimin e Shkodrs. Kur Serbija zbriti n Tiran, n Durs eElbasan, n Mat nuk muejti me hy, sepse matjant, t komnduem prej A. Zogut,luftuen gjasht muej rresht.Shpirti qi e sundon Konferencen e Londonit t 1913, me t cilen likuidohen luftnatballkanike, , asht po aj qi e ka pas drejtue Konferencn e Berlinit: me paksue nminimum token e Turkis, n t cilen ishte e pershime edhe Shqipnija; me rrit e

1 -Raport of the International Commission o inquire into the causes and conduct of the Ballkans WarsCarnegie e dowement for international Prace Washington 1914 faqe 47.

12


13/35

zmadhue n maksimum token e t tjera shteteve ballkanike, t pandehuna mikneshe,n sherbimin e popullats s prgjithshme t disa Fuqive t Mdhaja dhe sidomos tFrancs dhe t Rusis. Me ket shpirt, vetm pr vetm negativ, u krijua Shqipnija epar n mvehte.Me art. 3 t traktatit t paqit t Londonit, m 30 Maj 1913, Turkija u ep t drejt t

gjasht Fuqive t Mdha per me i caktue kufit e Shqipnis dhe me i zberthye t tjeratshtje qi jan t lidhuna me kte. Por, perve Italis qi trhiqesh e prfaqsohesh prejAustro-Ungaris, as ni ndihmes nuk e pat komi shqiptar. Kshtu edhe nji herShqipnija u therorizue dhe randsisht u cungullue.Pretendimet e shteteve t ndryshme ballkanike kufizues mbi tokt shqiptare pasqyre natyrs s vrtet t politiks s tyne ishin tepr shtytse; aq sa, me gjith qindrimine fort t prkrahsve, Konferenca e Londonit dhe vepra e pastajme e komisjonitnderkomtar per caktimin e kufive t Shqipnis doshin randsisht me i zvoglue, kufitshqiptare.Serbija knaqesh me zonen e gjan dhe t begatshme t lindjes s Shqipnis, por donteme ndej nAdriatik, n Durs ku ishte ardh ma perpara dhe donte me ruejt nji

pjes toke si udh t lidhjes. Mali i Zi pretendonte zaptimin e krejt krahinave tShkodrs, zbashkut me qytetin, deri n lumin e Drinit. Grekija pretendonte zaptimin et gjitha tokave jugore t Shqipnis deri n lumin Semen.Tok prandaj thjesht me gjuh shqiptare, qytete qi jan qen vatra e irridentizmesshqiptare sikurse asht dokumentue nga shkoqitja e shpejt historike ktu t plotsuemen ket mndyr do t duheshin me kalue nga sundimi turk n nji sundim t ri t huej.Protokolli i Firences, m 17 Dhetuer 1913, e ban vetm nji drejtsi t vogl t ktynepretendimeve t gnjeshtrta. Mali i Zi nuk e merr Shkodren, por merr Beranen,Rozhajen, Pejen, Gjakovn, Plaven, Gusin, Hotin, Gruden, Tuzin, e t tjera qendrama t vogla, me popullsi prej afr 250.000 mij shqiptarsh. Serbia shterngohet medhan dorheqje prej Dursit, por merr Prizrenin Prilepin, Mitrovicen, Dibren,Prishtinen, Gillanin, Shkupin, Tetoven, Kumanoven, dhe t tjera qytete e qendra.Grekis i duhet me i paksue lakmit dhe ambicjonet e gjana t veta t zaptimit, pormban Janinen.Me gjith ket cungullim t shemtueshem t Shqipnis, shtetet ballkanike nuk janngop akoma.Posaqrisht, sikurse Serbija, asht e untshme Grekija. N Gjinokastr e themelon, nMars t vjetit 1914, nji qeveri autonome e cila quhet Epirote dhe pa-mversisht ngaQeveria e Athins per me pohnue akoma, mi qytetet dhe n krejt Shqipnin e jugut,me gjith se iu kishte refuzue nga fuqit e mdha, nji t drejt komtare t pretenduemesi greke. Kjo qeveri kryesohesh prej njej ish ministri t punve t jashtme t Grekis,Zografos, dhe ky asht i permbajtun e i ndihmuem prej oficerave dhe prej ushtarveveanrisht prej Krete, tardhun nga Grekija.Kjo qeveri tuj u kundershtue vendimeve evropjane dhe qeveris s re shqiptare, e cilashpejt e perngutsisht po sa ishte themelue, plakit, vret, dhe ndez tokt e Shqipnis jugore, ndezen flak nga grekt qytetet e Leskovikut, t Tepelens dhe mjerohetkryekput krahina e Kurveleshit; ktu diftohet kjartazi qi me kto shemtime e djegjegrket vet-vetiu e kan pohue se kto vende nuk jan as pak pjestare tasaj t drejtskomtare qi ata e andrrojjn. Kshtu tue qen t primun prej nji oficeri grek nga Kreta,kolonel Jorgj Zontos Vardhas, me ushtart e tij grek t njoftun nga oficerat Olandez

13


14/35

prishen e shkretuen gati krejt katundet shqiptare, dhe gati treqind prej tyre, t visevet Kors, t Gjinokastrs, t leskovikut dhe t Skraparit, tuej i shterngue qi tikunpopullsija; e ata qi nuk mujten me ik t gjith u masakruen.Qytetet e Vlons, t Beratit dhe tElbasanit, n ket koh, u mbushen me refugjat, tngelun pa mbuloj dhe pa as nji mjet jetese. Vetm n Vlon nat koh paten mrrij

60.000 veta.Ky asht nji sistem i ri i grekvet, t cilin kta e persrisin po nat mndyr sikurse qeperdorue prej serbvet dhe malazezvet n kohen e luftnave ballkanike per kundrbanuesve t Kosovs, t cilin sistem prap e perserisin mbas ndryshimit t padrejt e tmkatshm t fizionomis etnike t nji pjese shqiptare; dhe kjo ishte me farosqenjen e popullit shqiptar per me pohue nato vende nji t drejt komtare t re thuejen.N ksisoj gjendjesh t vshtira nuk ishte e leht per Shqipnin me tu ba ball valvetdhe msyemjeve t lufts Evropiane. Athere kur kjo pelset dhe n Nanduer 1914Princ Wiedi ik, per pa e lan as nji organizim t duhun n Shtet, themelohen nShqipni gjasht rregjime t ndryshme t krijueme prej shtytjes per mbrojtjen e

ruejtjen vendore. N Durs e n Tiran sundon Esad Pasha. Katolikt e muhamedantn harmoni t pashemblllt themelojn nji qeverim t vetin vendor n Shkodr; dhenanaen tjeter Mirditasit dhe Malsort ruejn autonomin e vet t maleve dhe kanunete tyne. Shqipnija e jugut akoma ishte e zaptume prej grekvet; por se n Vlon ishtethemelue, sikur n Shkodr; nji komitet venduer i qeverizimit.N ket koh asht qi, Tetor 1914, zbret Italija n Vlon me nji mision shndetsuer dhemasandej tuej i mungue misjonit t vet ndihms e prkrahs t Shqipnisindipendente i zbret detart e vet n ishullen e Sazanit. Por menjiher mbas ksajGrekija, tuej fillue veprimin e vet zaptues t cilin po sa e kish pushue shkarkon1.200 veta n Sarand, zapton dhe krahinat e Permetit e t Gjinokastres, dhe n ketkoh Venizelosi deklaron n parlamentin e Deputetve se Grekija do t vazhdonte meadminstrue Epirin. Kuptohet mir fillit se serbt dhe malazezt, sidomos ather kur udukt sheshazi se Italija ndrhyni, ia filluen ma tepr per me ba luft Shqipnis dheme vazhdue n zaptimet e tokve shqiptare se me luftue kundr ushtris Austro-Ungare. Mbi ket pik mjaft me randsi akoma nuk asht ba ndo i kjartsim i plot e iduhun. Por me gjith kte duhet dijtun si fakt ma se ndrius hymjen e ushtrismalazeze n Shkodr, shtjen e Konsullit Austro Ungarik Kalla, i cilli e kishteveshtrue e asistue qetsisht parakalimin e malazezvet, ndpr lulishtat popullore, e qimundi me ikun prej Shkodre me t gjitha nderimet e duhuna, dhe bile qe musafir nPallatin mbretnuer n Cetin, prej kah, me t gjitha nderimet, u shpue meautomobtilin mbretnuer n Kotorr.

CUNGULLIMI I FUNDIT

N likuidimin e lufts, lakmit e shteteve ballkanike, qi i kan pushtue krejtsisht visetshqiptare, dalin n shesh prsri me prepotenc. Kto lakmina tuntshme tregohenqysh prej vjetit 1919 ndper memorjalet e tyne t paraqituna n Konferencen e Paqit,por se kto preteze rrxohen n Qershur t vjetit 1921, ather kur Konferenca eAmbasadorve, si mbas misjonit t marrun nga qeverinat e tyne, merr mekzamim

14


15/35

eshtjen shqiptare. Ktu bisedohesh per me krijue rishtaz nga themelet Shqipnin nkufit e saj politik.Italija pushton Vlonn; Serbija e cilla n janarin e 1920, kishte deklarue me hekdor nga do krkes toksore mbi Shqipnin, n vendin e vet shtjen Malin e Zi pr mekrkue pushtimin e viseve t Shkodrs dhe pretendon akoma (gjoja pr arsyena

strategjike) retifikimin e kufinit t 1913 qi ndprhyn thellsisht n dejt ma tshndosh t Shqipnis. Bullgarija nuk merr pjes. Grekija krkon Korn dhe krejtzonn jugore t Shqipnis, t ciln, per me ngatrrue me pozita e idena ajo e quen Epiri eper. Prandaj Shqipnija e 1913-ts do t psonte cungullime t reja.Por kundr ktyne programeve dhe coptimeve t Shqipnis dhe t shqiptarvet, mememorjale t ndryshme, zyrtare dhe qeveritare, dergatat dhe Shoqninat e ndryshmeshqiptare ndpr bot, paraqesin n Konferencen e Paqit, e ma pastaj qeverinave tndryshme t mdha, ate qi asht e drejta aktuale, komtare dhe toksore, t popullitshqiptar i prbamun n njsi politike indipendente.Shqipnija kerkon nji kufi etnik. Ky kufi qi asht ma shum i zvogluem e i rrudhun se sii ka kufit e natyrshm, t cilat i kemi trajtue qysh n fillim t ktij studimit ton mbi

gjurmat e shfaquna po prej gjeografistit sllav, nisin prej Adriatikut n veri t Tivarit,prej gryks s Shpuzs (Spitza): tuej pershkue n drejtimin veri-lindje dhe tuejperfshimun krahinat e Tuzit, Hotit, Gruds dhe Triepshit, deri n qytetin ePodgorics, i cili mbetet permrenda kufive ton: vijon rregullisht kufit e Malit t Ziperpara vjetit 1913, dhe prfshin provinen e Pejs (Gjakov, Plav, Gusi, Berandhe Rozhaj), zonn orientale t krahinave t Mitrovics, krejt provincn e Prishtinsdhe krahinat e veta: Vuitern, Gilan, Ferizovi, Kurshiumli, dhe nji pjes ngakrahinat e Shkupit, t katr krahinat e Tetovs (Kallkandelenit), Gostivarit, Kerovesdhe Dibres; vazhdon tuej pershkuemun ndeper viset qi gjinden n mes t liqenittOhrit dhe t Prespes nga ktu ndjeket vija e kufinit t trajtuem n vjetin 1913 deri nmalin Gramsh (Gramos) dhe vijon kah juga tuej mbarue n gryken e Prevezs.Kta jan kufit e vrtet ma t pakt qi Shqipnia i kerkon dhe do ti krkoj kurdoherpse kta caktojn thjeshtsisht e pa ndoi kundrshtim vendet e saja komtare ehistorike: n t cilat edhe n prshkimet e shum ngjarjevet historike, si shkretnimedhe masakrime, populli i saj ka mundun me ruejt t pa perlyme, sbashku meshumicen numrore absolute, individualitetin e vet etnik e gjuhsur.Per mrena ktyne kufive jetojn dy miljun e gjysm shqiptar, me shumic t madhespaku 80% ndper t gjitha vendet, mbi popullsin sllave ose greke, shumic e cilahyp n 90% e deri n 95% ndeper krahinat e Pejs, Gjakovs, Prizrenit, dhe tamris.Por me kta kufi anulohen dhe zhduken t gjitha lshimet toksore shqiptare t bamunaserbvet, malazezvet dhe grekvet prej Kongeresit t Berlinit n 1878 dhe prejKonferences s Londonit n vjetin 1913 qi e kan sakrifikue ndr sundimin e huej matepr se nji miljun e gjysm shqiptar, ose ma mir me than, ma shum se gjysmn epopullsis s vertet shqiptare qi kishte mbetun.Kjo natyrisht nuk do t pajtohesh me shpirtin e Konferences s Paqit. Po ato parimeqi per sa i perket eshtjes shqiptare, e konsiderueshme jo n vet vedi, n t drejtat evata natyrore e komtare por se n veprim t njej lodres politike t gjan dhe tngatrrueshme t Fuqive t Mdha paten sundue e influencue n Kongresin e Berlinit,

15


16/35

ashtu edhe n Konferencen e Londonit m 1913 perseriten prap ne zhvillimin politikt lufts Evropiane, n Konferencen e Paqit dhe nate ma von tAmbasadorve.Qysh n kohn e luftes Evropjane flitesh nji coptim i Shqipnis per me ia ba njidhurat t madhe Grekis si shprbles pr marrjen pjes n luft, qi pritesh sa mashpejt. Ky propozim qe bamun me 23 Nanduer 1914 prej Sazov-it, ministrit t

punve t Jashtme t Rusis tasaj kohe, i cili i kundrshtoj krkess italiane per njiShqipni indipendente, n bisedimet e Paktit t Londonit: ky fakt asht zbulue prejbotimeve t mshefta t lufts qi jan shkrue n Librin e Zi t qeveris Bolshevike tRusis. Ky mendim i coptimit t Shqipnis prsritet n Kshillin e Nalt t Parisit,n mledhjen e 13 Janarit 1919, ku Clemenseau paraqet nji plan per pjestimin eShqipnis, n mes t Jugosllavis, e cila do t merrte krejt Shqipnin e siprme, meShkodrn dhe bregun e detit deri n Shen-Gjin; dhe Grekis do t iu shenjojshinpjest jugore me Gjinokaster dhe Koren. Ky projekt bisedohet edhe n konferencene Ambasadorve, ather kur propozohet rishtazi lshimi i Shqipnis jugore Grekisper me shprblye per qi pat hek dor nga Izmiri edhe per t thyemunit e saj nluftn kundr turqvet.

Nji her tjetr n Konferencen e Paqit eshtja shqiptare qe konsiderue vetm npikpamje t kundrshtimit Italo-Jugosllav. E vetm mbas bisedimeve qi u ban nPallanza eshtja e Shqipnis shpetoj nga ky kombinacjon.Ather mir fillit dihet se qysh, t drejtat e dukshme komtare t shqiptarve,likuidimi i lufts Evropjane akoma edhe njiher, ma teper se veprimet e maperparshme ndrkomtare, do ti ken sakrifikue e cungullue viset komtare tShqipnis.Shqipnija mbetesh pa as ndoi perkrahs. E vetmja perkrahje ishte ajo e cila i vinteprej Italis, t ciln prkrahje kjo Fuqi e pat hjek ma par per arsye se pretendonteVlonen, dhe masandej pse ishte n ngushtica t mdhaja t cilat duhesh ti perballonteper mprojtjen e t drejtave t veta komtare t luftueme nga Fuqinat tjera.Proesi per caktimin e kufive shqiptar asht plotsue vetm si mbas proesit tcaktimit per kufit e serbvet dhe grekvet: ose as nji her nuk u konsiderue drejt persdrejti eshtja e Shqipnis me nevojat e veta, por perkundrazi asht mendue per me iadhan Serbis dhe Grekis kufit qi ktyne u vishin per shtat o qi ktyne u pelqejshin,dhe shka mbetesh si tepric, nga kjo metud zvoglimi, qe Shqipnija.Po, n Konferencen e Paqit, m 7 mars 1919, dergata shqiptare lajmonte seKomisjoni, i ngarkuem per punt e shqiptarve, merresh me krkesn e Grekis qipretendonte mbi tokn jugore t Shqipnis, per pa e marr as pak parasysh shtjen erivendikatave shqiptare mbi amrin e pushtueme prej grekvet. Perve ksaj dergatashqiptare kerkonte qi per te gjitha viset komtare t zaptueme prej serbvet dhe grekvett bahesh nji plebishit. E ma von, m 26 Dhetuer, dergata shqiptare, me nji not tImzot Bumit, zbulonte dhe shfaqte per qi, me gjith se nuk ka ndoi nderim per kah tdrejtat komtare t Shqipnis, iu epte randsi ma tepr arsyenave thjesht me karakterkonfesjonal Kisha Orthodokse n favor t Grekis per me i justifikue cungullimet ereja t viseve shqiptare. Por mjerisht kto thirrje dhe kta zana t shqiptarvet nukmerren parasysh.Mbasi qi Konferenca e Paqit e shpjen n Konferencen e Ambasadorve detyrimin percaktimin e kufive t Shqipnis dhe kjo ia ngarkon me an t njej note komisjonit tnjoftun ndrkomtar realizimin praktik, kufit e Shqipnis ngelin po ata t cektuem

16


17/35

n vjetin 1913, por me katr shkputje t reja n favor t Serbis: 1) n krahinat eShkodres i epet Jugosllavis dhe mali i Veliikut, i cili ma par ishte i Shqipnis, mepretendim se gjoja i duhesh per mprojtje ushtarake t Podgorics, kjo tok ashtthjesht shqiptare, e cila mbas Kongresit t Berlinit iu pat dhan Malit t Zi dhe tashJugosllavis; 2) n krahinat e Pejs, i epet Jugosllavis zona e frytshme dhe thjesht

shqiptare e Junikut, e cila pat mbetZona neutrale nga Qafa e Morins deri n LuminBistrica dhe n Gryken e Deanit; 3)n krahinn e Prizrenit, prap i epet Jugosllavisnji zon e gjan toke, me krejt fisin shqiptar t Gors, me pretendim per me siguruerrugn e shkuemjes n Prizren nga Perndimi n jug; 4)n krahinn e Dibrs ishnohet Jugosllavis pushtimi i krejt rrugs ndrmjet Dibrs e Strugs, ndrpretendimin se gjoja siguron lvizjen tregtare t Dibrs.Ksodore ktu bahen kater rretifikime me randsi t cilat paksojn ransisht do hov tnjisimit ekonomik dhe mbrojtje ushtarake t Shqipnis dhe vehet kshtu gjithmonndr kontrollimin strategjik t krcnueses e lakmueses s saj: Serbis.Me gjith kte Jugosllavia nuk ngopet. Vendimi i Konferences sAmbasadorve mbikufit e Shqipnis u ba n 9 Nanduer t vjetit 1921. Por qysh me 2 Nanduer t ktij

viti qeveria shqiptare e cila kishte muejtun me ba qi Shqipnija t rinjifet dhe tpranohet n Lidhjen e Komeve, per t ciln gja Jugosllavija kishte ba ma t fortatkundrshtime, i shenoj Sekretarjatit ton Gjinever se Jugosllavija kishte fillue njimsymje t re me ushtrin dhe se kishte hy n tokt shqiptare, n zonn e siprme,dhe sidomos krcnonte viset e Lurit.Me 16 Nanduer po t ktij vjeti, mbledhet ngutsisht n Paris Kshilli i Shoqnis sKombeve. Delegati i Britanis s Madhe, Fisher, flet kjartaz. Jugosllavija aj thot-mundohet prap per me shkaktue nji coptim t ri t Shqipnis, tue ia kput viset esaj t veriut. Ajo ka ndezur nji kryengritje me an t disa kryetarvet shqiptar tMirdits me emisar tardhun nga tokt Jugosllave.N midis t kryengritsve gjenden dhe jan aty edhe tepricat e ushtarve rus tWrangelit, qysh me koh t mbshtjellun n Serbi dhe gjenden trupa t Jugosllavis.Ushtrit Jugosllave, tash ma dihet, kan shkaktue dame t mdha dhe kan prishun krejtkatundet shqiptare ndeper viset e pushtueme n themel tarmpushimit. DelegtiJugosllav do me i justifikue trupat e ushtris Jugosllave dhe qeverin e vet. Pordelegati i Shqipnis, Midhat Frashri, po ep shkoqitje dhe lajme t sakta mbiarmatiminin e Mirditasve, nder t cilt gjenden edhe aeroplana qi natyrisht nuk do tmunden me qen fabrikim i vendit.Ather, nat koh, Kshilli i Lidhjes Komeve i dha urdhen Jugosllavis per me iterheq sa ma shpejt ushtrit e veta tuej i ngreh pertej vijes s kufinit qi ishte caktuema perpara dhe me hjek dor nga do kryengritje n dam t Shqipnis. NatyrishtSerbija pergatite nji veprim t prgjashm me ate qi pat ba Grekija ne Gjinokaster:d.m.th. me shkaktue nji dasi lokale mbi te cilen do t ngrifte dhe do t bante njiveprim t drejt per drejtshem pushtimi.

SHTYPJET OSE PERDHUNIT SERBE

17


18/35

Asht ardhun koha per me konsiderue me ma vemendje e vrejtje, n pamjet endryshme t posame t saja dhe n dokumentat e vrtet t saj, t drejtn komtare tshqiptarve mbi token irredente shqiptare t cilat, me gjendjen e tashme t kufive,ngelin ndr sundimin serb dhe grek. Ktu fillojm per s parit nga shqiptart e mbetunn Jugosllavi. Tuej u permbajt besnik t njej programit realistik e shofim t pa

dobishmne me shkue tepr thell per me i kerkue n histori dokumentat e qenjes styne.Nji shkrimtar dhe shetits turk prej races slave i shekullit XVII, Miran Alem, thot perShkupin: Banuesit e ktij qyteti flasin shqip dhe jan muhamedan e katolik. N vjetin1845, Jovan Bukaresky e verteton se Fusha e bardh, Akova (Bielopolie) ashtshqiptare dhe mbas tri vjete, n vjetin 1848, serbi Davidovi rinjef se Kosova dheMetohija krahina t Pejs, jan t banueme prej shqiptarsh2. N librin e vet tbotuem n Paris n 1840 La Turquie dEvrope Ami Boue, shetits i njoftun dhestudjoz i forte, konstaton se shqiptart jan t przimun me srbt n fushn ose nrrafshinen ndermjet Prizrenit dhe t Pejs, n mes t Vranjes e t Mitrovics, dhe zanvetmas zonn e jug perndimit t fushs s Prishtins, viset n mes t Vranjes,

Gilanit, Novibrodit, Prishtins, Gjakovs, Kurshumlis, Prekups dhe t Medoks.Nji shkenctar tjeter, Gjorgj Von Hahn, i konsideruem nder autoritetet ma t shqueta,n ashtjet etnografike t Shqipnis, n librinAlbanesisches Studien t tij (Jena 1854)thot se Shqipnija perhapet prej 390 deri n 430 latidudin n veri ose prej Prevezes nJenipazar dhe prfshin mrenda tokve t veta t gjitha buzt e detit me kater vilajetet,t Janins, Shkodrs, Monastirit dhe t Shkupit. Prap n nji tjertr vepr t tij Reisevon Belgrad nach Salonik(Vjen 1868) aj cakton vijen e kufinit n mes t shqiptarvedhe t sllavve mbi lumin Morava.Kto pohnime gjejn pelqimin e sakt n dhjet vjetat e m pastajm. N 1869 sllaviBradanska boton n Mitteilungen (mars 1913) nji studim ku rinjef qenjen e njejpopullate shqiptare mjaft e konsiderueme pertej Shkupit deri n Vranj dhe nKumanov, n Quprili (Veles) dhe n Monastir. Edhe prap. N librin e shkruem ngjuhn bullgare mbi Maqedhanin prej Vasil Kentchoff (Sofje 1900) dhe ndeperstatistikat e njoftuna qi i shoqnojn t gjitha Hartat etnografike t ktyne vilajetve tSelanikut, Monastirit dhe t Kosovs, t shtypina nga Instituti Hartografik i Sofis,vrtetohet ktu shumica etnografike e shqiptarvet ndeper shum vende t viseve tvilajetit t Shkupit dhe t Monastirit.N Shqipnin e panjohun (Albanie inconnue) t Jany (1913) asht shkruemun:Shqiptart jan zotnuesat e pa kundrshtueshum t Gjakovs, t Prizrenit dhe t Pejs.Gjakova krejtsisht asht shqiptare. Peja e cila asht nji nga qytetet ma t shqueme tshqiptarve, asht qyteti ma i madh i shqiptarve t veriut. Per t gjat vijs s hekur-udhs prej Ferizoviqit deri n Mitrovic, asht shum i madh numri i shqiptarve dheshum i vogel numri i serbvet. N fushen e Kosovs shqiptari ka nji perzotnimabsolut, Prishtina dhe Mitrovica jan t banueme prej shqiptarsh.Asht tepr me tregue n t tilla tregime. Por nuk mund t lihen n harres ato tregimete paraqituna dhe t dorzueme n aktet diplomatike. N raportin qi delegati Britanik nKomisjonin e Rumelijes orientale, Lord Fitzmaurice, i pat paraqit Foreign Officeit,qi u botue nBlue Block n vjetin 1880 gjendet shkruem: Vilajeti i Kosovs, perve

2 I diftuem prej Iscirkov Zopadnata Kraichta na bigarskata Zemja, Viset e Prendimitmt Bullgaris,Sofje 1915 Faqe LX.

18


19/35

njej pjese t vogl serbsh qi zgjatet prej kah lindja, tuej fillue nga Mitrovica, mund tkonsiderohet plotsisht shqiptare. Gjakova, Peja dhe Prishtina, jan qendrat eaktivitetit t shqiptarve qi shtrihen prej kufinit t Malit t Zi deri n kufinin e Serbis.Krejt vilajeti i vjetr i Prizrenit, qi perfshinte Dibren, Pejen, Gjakoven, Prishtinen,Shkupin dhe Tetoven e Gostivarin, ishte i dalluem prej vendevet slave, si nga lindja

ashtu dhe nga juga.Nji numer i shumt shqiptarsh prap gjindet ndeper prefekturat e Jenipazarit,Tashligjs dhe t Senics.N themel t ktyne pohnimeve qi Lord Fitzmaurice i dokumentonte mbi matauktoritetshmet Harta etnografike t konsiderueme, Ambasadori i jashtzakonshm iIngliteres pran Sulltanit, Lord Goshen, insistonte pren qeveris turke q t krijohejnji provinat e madhe dhe e bashkume shqiptare, e cila t prfshinte vilajetet eShkodres, t Kosovs, Monastirit e t Janins, tuej njoftun n kte nji t drejt tshqueme komtare t shqiptarve.Ti marrim tash n shoshitje statistikat. Nuk asht aq e leht me i perbamun me saktsi.Edhe Turkija e cilla i qeverizoj ato vise shqiptare deri n vjetin 1913, nuk mujti me

perpilue as nji here rregjistrimin e vertet t ktyne vendeve shqiptare, sikurse duheshme nji methodh t forte e shkentifike, edhe as qi nuk u kujtesue per klasifikimin ebanuesvet, sambas gjithve t ndryshme t foluna prej tyne, ose si mbas komsis styne, por vetm u kufizue me i dallue formalisht dhe me nji mndyr empirike dheaproksimative- sambas fenave t besueme e t mbajtuna. Per me tepr shqiptartgjithmon kan diftue kundrshtim t madh per ka regjistrimi dhe klasifikimii tyne,tuj dyshue n qllime t ndryshme ose mnije edhe ksisoji perher kan me mshef sakan mundur njerz gjith sa here qi kan dashtun me i perpilue statistikat auktoritetetturke.N kohn e Inspektorit t Prgjithshm, Hysejn Hilmi Pashs, shuma e popullsis sVilajetit t Kosovs ishte njehsuemun n 1.063.666 banues, prej t cilvet 754.631(shqiptar) muhamedan.Sikurse asht than ma pare turqit nuk merrshin parasysh komsinat, por vetm fenat,dhe prandej n muhamedant e Vilajetit t Kosovs qi perbajn ma se 75% tpopullsis duhet me i shenue vetm pr shqiptar, me qen se ndeper kto vise sikursedihet mire, nuk jetojn turqit. Por duhet me shenue se Vilajeti i Kosoves i ciliperfshin administrativisht shum krahina t cilat shqiptart nuk i krkojn si visekomtare, pr ket arsye zonen me t vrtet shqiptare, d.m.th. pjesn e shqiptarvet mbishumn e popullates tansore duhet me hype ma tepr se 75%.Por ta konsiderojm n nji mndyr m t sakt ket rreshtim t numrave. Statistikat efundit t Turkis mrrijn deri n pak muej per para lufts turko ballkanike. Ktostatistika per vilajetin e Kosovs tregojn nji shum prej 1.134.499 frym prej t cilve829.756 shqiptar-muhamedan (64,14%), 226-528 serb (18,80 %) 204,021 bullgar(15,76%), 20,349 shqiptar-katolik (1.50%): dhe teprica e t tjera besimeve, janprotestant, ifut dhe jevq.Por ma t kjarta jan kto ifra per se cilin qark qi perbajn Vilajetin e Kosovs. Nprefekturn e Jenipazarit mbi shumn tansore t popullates prej 80.666 banuesvet:shqiptar-muhamedan jan 52.833 (65.50%) dhe orthodoks serb 27.814 (34.50 %); nprefekturn e Prishtins mbi nji popullsi prej 364.855 (65.50%) shqiptar-muhamedan 245.605 (70%) dhe orthodoks serb 102.331 (28%). Por duhet shenue

19


20/35

ktu se shum nder kta orthodoks t shenuem si serb jan thjesht shqiptar; nprefekturn e Pejs mbi nji popullsi prej 185.779 banues, shqiptar-muhamedan jan133.901 (72-50 %) dhe orthodoks-serb jan 31.792 (15.20%); n prefekturn ePrizrenit mbi nji popullsi prej 248.432, shqiptar muhamedan jan 195.047 (80 %)dhe orthodoks serb 31.491 (12.48%), dhe orthodoks bullgar prej Eksarkatit 16.599

(6.52%). N qytetin e Shkupit, qi asht qendra e Vilajetit t Kosovs, mbi nji popullsiprej 34.797 banuesvet, shqiptar-muhamedan jan 22.013 (63.20 %) dhe orthodoksgrek 2.073 (6%), orthodoks bullgar 8.725 (25%).Tuej vijue gjithnji sipas ktyne statistikave, t cillat sado qi nuk jan perfekte janshum t pa anshme, pjesa e serbvet n popullsin e vilajetit t Monastirit kuthellsija e popullsis asht dhe kjo shqiptare, asht si vazhdon: krahina e Monastirit 484mbi 123.372 banues; Prilepi 6.404 mbi 66.948 banues; Krova 10.51 mbi 39.772banues; Ohri 1.556 mbi 59.795 banues; Dibra 615 mbi 61.015 banues.Perve ktyne gjendet edhe nji tjetr seri statistikash: jan ato t plotsueme ngaauktoritetet austriake n vjetin 1915-18, n kohn e pushtimit ushtarak t tyne nShqipnin e siprme. Ato u prkasin qendrave t cilat tash jan t zaptueme prej

serbvet, t cilat shenojn per Gusin mbi 7.500 banuesa, 6.500 shqiptar (36.7%); perPej mbi 75.119 banuesa, 62.419 shqiptar (83.1%); per Gjakov mbi 64. 456 banues,62.595 shqiptar (96.1%); per Prizren mbi 94.236 banues, 72.458 shqiptar (76.9%);per Mitrovic mbi 22.800 banuesa, 11.371 shqiptar (49.4%); per Vuitern mbi32.000 banuesa, 26.550 shqiptar (83 %); per Prishtin mbi 77.231 banuesa, 58.884shqiptar (76.2%); per Gilan mbi 54.594 banuesa, 31.100 shqiptar (56.9%); perTetov mbi 84,600 banues, 37.620 shqiptar (44.5%); per Preshev mbi 43.352banues, 15.153 shqiptar (34.9%).Nuk asht aq nevoja me vazhdue n kso shenime statistikash. Do t mjaftoj vetmme prkujtue se tri Harta t mdhaja t botueme aty kah vjeti 1903 prej InstitutitHartografik t Sofis, per me ndriue kompozicjonin etnik t popullsis s vilajetevetSelanik, Monastir dhe t Kosovs, edhe kto e rinjofin dhe e vertetojn pergjithsishtshumicen e madhe numrore ndeper kto vise t siprpermenduna. Mbas ktynekonstatimeve mund t kuptohet dhe mund t peshohet kjartazi artifialiteti istatistikave qeveritare t Jugosllavvet n vjetin 1921, qi dishrojn me paksue n njishum vetm prej 430 mij shqiptart mbi nji popullsi tansore prej 11.619.750banuesash t Jugosllavis. Nuk do t jet e gabueshme prandej me pohue per qishqiptart n Jugosllavi jan ma tepr se nji miljun. Dhe si race thjeshtsishtautoktone zan dhe prmushin, me shumicn e popullsis, viset e Liqenit tShkodrs, krejt vilajetin e Kosovs dhe nenprefekturat e Ohrit, Dibres, Keroves, tMonastirit dhe t Florins, qi bajshin pjes me Vilajetin e Monastirit.Mund t trajtohet skematikisht kuadra e viseve shqiptare qi sod jan nder sundimin eJugosllavis, mbi themelin e Hartes topografike t ngjitun n Notice sur lAllbanie etMontenegro e botueme nga Ministrija e Luftes Franceze n vjetin 1915.Kto vise jan t caktueme n pjesn e tyne ma t domosdoshme. Nanen e liqenit tShkodrs, tokt e prfshime midis Tivarit e grykve t Buns, ndeper buzt e detitAdriatik dhe ans perndimore t liqenit: dhe ajo e prfshime n mes t Pllanics(Maja e Jovan Begut), t Podgorics dhe Brojs (ky katund asht brenda kufive tShqipnis s lir) gjithnji nanen prendimore t liqenit. Masandej viset e gjana e tmdhaja t kufinit t hershm turk-malazez tuej pershimun mrenda Gusin, Plaven,

20


21/35

Beranen me ni hund qi futet deri nJakova (Fusha-Bardh; serbisht Bielopolje)-,Rozhajen, Mitrovicen, Prishtinen, Kumanoven, Albanica, Kievo e deri n piknjugore ma t fundshme t liqenit tOhrit. N ket tok t gjan nuk gjindet tjetr poseshqiptarsh perve ndoi ishull i vogl serbsh nd per qytete dhe pran t ndonjilumit t madh dhe t ndoi elementit bullgar nann e jugut n mes tAlbanics dhe t

Kievs.Po se aty nuk mund ta pohojn qenien e njij shumice t madhe t njej tjetr populli,qi mos t jet serbo-orthodoks, serbt perpiqen dhe jan mundue me trillue disa tjeratheorina t cilat u ndihmojn per me mshef, o spakut me paksue randsin epopullit shqiptar. N ket mndyr ata qindrojn e thon, se muhamedant e tokve treja qi ata i kan zaptue n vilajejtet e Kosovs dhe t Manastirit nuk jan shqiptar,por turq.Ktu duhet t spjegohem pak: fjal turk n djalektin e Kosovs don t thotmuhamedan, e jo turk komsisht; prandej kur populli thot se jam turk-shqiptar, do tthot vetm shqiptar muhamedan, pse aj turkun e tyrk. Pra, duhet mos me harrue qin shekujt e par t pushtimit t tyne t Gadishulles Ballkanike turqit e prhapen dhe

e imponuen muslimanizmen me do far mjeti; e ma von ket fjal fetare e shkmbyenme fjaln e tyne komtare turk (turq) dhe n ket mndyr populli me diftue besiminqi ndjek qe msue me thon turkn vend qi me thane muhamedan.Por ket pretez serbe per me rrxue, mjafton me iu permend atyne qi Bosnja dheHercekovina qi jan n pjesn ma t madhe muhamedan, porse Belgradi natyrisht nukka mendue dhe nuk mendon me i klasifikue si turq. Ndryshimi i faltores nder kto vise,i cili polli prej shum zaptimesh dhe propagandash fetare, nuk numrohet, as pak; dhenuk ka randsi.T tri fenat, katolike, orthodokse dhe muhamedane, qi i kemi thane ma par, zbashkutekzistojn n racen jugosllave. Kshtu qi natyrisht ndodh se ndpr qendrat e mdha,si n Prishtin, Shkup dhe n Manastir, shqiptart t flasin edhe gjuhn turke, ose tflasin at gjuh e cila per shum shekuj u qe zyrtare. Por edhe per ket arsye, ataqindruen dhe nuk e harruen gjuhen e vet shqiptare; nji auktor studjoz bullgar i ktyneviseve, Jordan Ivanov, n vepren e tij Blgaritev Makedonia (Sofi, 1915) posarishte rinjef qi populli muhamedan i Monastirit, i Ohrit, i Strugs dhe i Shkupit janshqiptar.Shqiptart sht mjaft lehtazi me i njoft per tipin fizik t tyne t zakonshme dhe tposaem, per doket ose zakonet e tyne, per krejt formen e jets s tyne e cila nuk ashtajo turke, por trazhigimtare dhe karakteristik mir e njoftune shqiptare.Serbt, kur nuk muejn me permbajt ket theori turke, orvaten me shpik ndo i tjetr:d.m.th. mundohen me i quejt serb t muhamedanizuem. Edhe kshtu thon seshqiptart nuk jan tjetr vetm serb t kthym n muhamedanizm n kohn e gjatt pushtimit t turqve. Kjo theori e shpikun qe paraqit bile edhe n dyert eKonferences s Paqit prej njej memorjali zyrtar t Jugosllavis m 13 Prill 1919, n tciln, per me krkue nji t drejt serbe mbi Shkodr, pohnohesh se popullsia ngapikpamja etnografike, simbas emnave t katundeve, mbas dokeve, bartja oseprdorimi i guns, asht nga rraca slave dhe asht qen e kombtarizueme prej turvet.Asht Spiridon Gopelvii i cili e ka perhaps nji theori t till gjoja se serbt janmuslimanizue ose shqiptarizue porse perpara ktyne pohnimeve dhe pretezeve, navjen me pyet: si mundet qi kta serb t fizionomis shqiptare, t ken zakonet e doket e

21


22/35

thjeshta shqiptare, t cilat i dallojn krejtsisht sikurse nga pamja serbe ashtu nga ajoturke?Ashtu edhe nji tjetr fakt decisive qi e johnon plotsisht ket pseudotheori. Shqiptartmuhamedan t Kosovs, t Pejs, t Mitrovics, t Gilanit t Prishtins dhe t tjeraqyteteve, rrjedhin prejfiseve t krasniqes, t Shals, t Shoshit, t Thait t Berishs,

t Mazrrekut, t Gashit, t Kelmendit, t Fandit dhe t tjera.Fise jan rrjedhjet familjare ose barqe t cilat mbahen shenjtnisht dhe respektohen nShqipnin e siprme: jan institute tipike shqiptare, t cilat kurr nuk jan gjetun dhenuk kan eksistue n mes t serbve dhe turqve; ktofise prandaj jan nji karakteristik evaant etnikore sidomos n Shqipnin e veri-perndimit ku ma mir jan ruejtun, perme i dallue shqiptart prej turqvet dhe sllavvet. Por, per studimin ton ktu asht mamir me ket doktrinn qi mund t konsiderohet ndoshta edhe arbitrare. Vyen per nema tepr me i konsiderue popujt mun si jan dhe si ata gjenden, si mendojn dhe siveprojn sikurse komb ose shtet. Kshtu dishron realizmi politik.Perkundrazi, ma mir mund t flasim per qi orthodoksit e viseve t Monastirit dhe tKosovs, t cilt prfytyrohen si sllav, serb e grek, nuk jan tjetr prve se shqiptar

thjesht autentik. T till kemi nElbasan, n Durs, n Berat, n krejt Shqipninjugore deri n Prevez dhe n Jenin. Kta njifen per kah gjuha e thjesht shqiptare, tciln e flasin dhe vazhdojn si prher me fol e prdorue ndeper familjet e tyne. Perkta mund t thohet se me t vrtet jan shqiptar siprfaqsisht t sllavizuem, t ciltme gjith natyrn e tyne komtare, dendin e rritin statistikat e regjistrimeve dhe shifratsllave.Ky kjartsim fillestar vyn me shpague edhe terminologjin e krijueme prej serbshper mbi kto vise se gjoja kan nji vjetrsi dhe nji t drejt serbe t cilat kurr nuk kanndodhun. N ket terminologji: asht Serbija e Vjetrn t cilen Hartat e tashme serbeduen me futun nji pjes t Shqipnis s siprme dhe sidomos Vilajetin e Kosovs e tManastirit. Ky emen Stara Serbija (Serbija e vjetr) asht qen krijue n vjetin 1827tuej u dukun per heren e par nat vjet n Harten e Principatit t Serbis botuemun nBelgrad prej Jovan Bugarskyit.N Harten gjeografike t Vuk Kogjiit e botueme po n Belgrad n vitin 1827,Serbija e vjetr akoma nuk eksistonte. Nuk asht e para her dhe kjo dihet qi shtetett cilat lakmojn pushtime tokash krijojn emna t ri fetar qi mund tu lehtsojn osetu ndihmojn dishka tafrueshme me ta dhe kshtu t formojn nji rrjedhje opinjoni nfavor t krkesave tardhshme t tyne.Ktu, perkundrazi, na del rasti me bisedue per nji proces tashpert t sllavizimit tshqiptarve, qi banojn ndpr viset e zaptueme prej serbvet dhe qi krijojn nji mni tpashirueshme midis t dy komeve dhe per ma tepr e kercnon ende nji her paqin eballkanve; pse kunder ktij sllavizimi t mnershm ngrihet i bashkuem dhe i njjtkrejt populli shqiptar si aj mrenda Jugosllavis ashtu edhe aj per jashta kufive tsaj. Serbt e dijn mjaft mir se me gjendjen e sodshme e t tyne, me nji shumic tpabesueshme t popullsis shqiptare e cila dishron indipendencen e vet dhe qi imbrojn t drejtat e veta komtare, pushtimin e vilajeteve t Kosovs dhe t Monastiritedhe ashtu t viseve shqiptare t veriut t marruna tash sa vjet prej Malit t Zi, nuk dot munden kurr se si me i konsolidue.Per ket arsye prandaj asht qi ata perpiqen me mish e me shpirt per me ia u ndryshuefiziononomin, por thelsija dhe thjeshtsia shqiptare e atyne viseve t robnueme nuk

22


23/35

zhduket dot, dhe prandej ata i perdorojn kundr shqiptarve metodat ma brutale ebarbare t sllavizimit, pergjegjsinat e t cilvet sod ia mshef dhe ia u siguron vetmkontrolli i rrall dhe i largt Evropjan.Ky sllavizim bahet prej burimesh t ndryshme dhe me forma t ndryshme.Shqiptarvet iu jan johnue fare shkollat shqipe: jo vetm ato botnore, qeveritare ose

bashkijore, porse dhe ato private t mbajtuna me t hollat e shqiptarve. Auktoriteti jugosllav e justifikon ket sundim johnues t shkollave shqipe tuej thon se nukeksiston nji gjuh shqipe. Ksodore nder qeverimin Jugosllav, komi shqiptar ka mapak t drejta se ato qi i pat pas ndr qeverimin turk.Per me ruejt shqiptarizmen n familjet e tyne dhe per me ruejt tardhmen e gjuhss vet shqiptare, i dergojn fmin e vet perjashta kufive, ndeper shkollat e Mretnisshqiptare. Me qen se gjuha shqiptare nuk asht e njoftune natyrisht asht e ndaluemerrebtsisht qi t perdoret ndr aktet zyrtare. Nuk asht e lejueshme as nji dishirshqiptare, bile as n rasa t ndoi bamirsije. As nji deputet nuk mundet ma meperfaqsue n Skupshtin(parlament) komin shqiptar. Deputeti i vjetr Nazmi Gafurriasht qen i vramun n vjetin 1927 n Prishtin pse vuri kandidaturen n zgjedhjet e

fundit politike. Nji tjeter kandidat shqiptar, Ferhat Draga, po per kto arsye asht qeni denuem me njizet vjet burgim t rand. Edhe shqiptari Jusuf Ahmeti asht qenvramun vetm pse qe zgjedhun Kshilltar i Bashkis s Prishtins. Shum prejkryetarve t bashkinave ndeper viset e ndryshme t Kosovs prej vjetit 1921 deri nvjetin 1925 jan zhdukun e mbytun n ket mndyr prej auktoriteteve serbe. N ketgjendje shqiptart nuk duhet t jetojn ose tapin shenj gjallnijet.Lvizja e serbizimit vazhdon me an t kishs sorthodosvet serbe e cila perpiqet medo mndyr per me i terhjek katolikt, muhamedant dhe orthodokst shqiptar, por sekta i kundrshtojn rrebtsisht dhe nuk afrohen nat rac anmike prej shekujsh.Por t mprojtunit e qindrimi i shqiptarve per kunder luftimeve sistematike perzaptimin e pasunive t pa tundshme t tyne, mbas lufts evropjane, u ba shum ivshtirshem, pse serbt me fuqin brutale t tyne i ndjekin dhe i hjekin shqiptart ebullgart prej vatrave dhe prej tokve t tyne tuej instalizue n vendin e ktynekatundart serb e malazez. Ky largim ose espropriacjon bahet, si tham, me mndyrabarbare dhe tegra, pa u dhan as ndoi shperblim. E n ket mndyr katundart serbdhe malazez grabisin trullin dhe pasuninat e shqiptarve gratis.Ktu kuptohet kjartazi se n ket mndyr Serbija qillon me i serbizue edhe malazezt,tuej iu fal vendet shqiptare malsorve t Malit t Zi t viseve t veri-lindjes, dhevendin e malazezvet e mbush me katundar bulq t Serbis. Me ket system jankrijue disa zona mjaft t gjana ku dhet vjet ma par nuk gjendesh as nji serb: pershembull, ndeper krahina t Pejs dhe t Gjakovs. Shqiptart tuej pamun gjendjen etyne aq kritike dhe luftimet mizore, t Serbis, shtrengohen me u emigrue disanAmerik dhe disa n Shqipnin e lire, tuej krijue nji eshtje t vshtir refugjate.N qoft se kjo mndyr barbare serbe per me i largue shqiptart nga vendet e tynedhe per me rranjos nga komsija do t vazhdoj akoma, per pak gjeneracjonehumbjet e tokve komtare t shqiptarvet do t mrrijn n nji shkall tpanumrueshme.Por ather kur kjo politik e egr e sllavizimit nuk mjafton per me ia mrrij ktijqellimit, Serbija perdoron nji metod ma t shpejt dhe ma t sigurt: shtypjen e egr,vrasje dhe masakrime. Mund ta pohnojm pa gabim sikurse faktet e verifikojn se

23


24/35

masakrimet me shumic, t marruna parasysh gjakftoftsisht, bahen e zhvillohen nthemel t prirjeve dhe t mjeteve t veanta t politiks s tashme serbe per mepaksue dhe me semplifikue eshtjen komtare qi asht absolutisht kundr t drejtave einteresave t serbve: ket barbarizm e perdor ndr ato vende ku nuk asht krejt synidhe kontrolli evropjan. Ky metod mizuer asht fillue n kohn e lufts turko-

ballkanike dhe shpejt mbas saj; e cila akoma vazhdon pa premun fare.N perfundimet e komisjonit hetus t naltprmenun pr ballkan, dhe simbasshenimeve Carnegie(1913-14) lexohet: Djegjet e shpijave dhe t katundeve,egrsimet e pa ndigjueshme, plakitjet e grabitjet dhe barbarizmet jan mndyrat dhemjetet t cilat jan t gjdo lloji. Ja kto jan mndyrat dhe mjetet t cilat trupatushtarake serbo-malazeze i kan perdorue me qillim per me transformue e ndryshuefizionomin etnike t vendeve t banueme dhe t popullueme thjeshtsisht prejshqiptarsh. Kto i vretetojn vet serbt, dhe po n nji gazet t tyne t Beligradit,Radnichke Novine me 9/22 Tetuer 1913 asht botue nji letr n t ciln ndr t tjeraasht thane: Luma nuk eksiston ma. Nuk ka mbet tjetr ve se kufoma, pluhun e hi.Jan katunde prej 150 ose 200 shpijash ku nuk gjendet ma as nji njeri. Na i

mblidhshim shqiptart gropa-gropa nga 40-50 vetash dhe i therrshim e i pershkojshimndper bajonetet tona deri sa i mbytshim krejt.Kjo mndyr barbare ka vazhdue edhe mbas lufts Evropjane.Komiteti i Mprojtjes Komtare t Kosovs ka dhan lajme t sigurta dhe me lista tplota me emnat e viktimeve t Shqiptarve, t masakrimeve t bamuna prej serbvet,aty kah janari e shkurti i vjetit 1919 n Vilajetin e Kosovs.N prefekturen e Prizrenit jan njehsue 836 vetija t vramuna, dhe 770 shpi tdjeguna e t prishuna; n prefekturn e Pejs 1563 vetija t vramuna dhe 714 shpija tdjeguna e t prishuna; n prefekturn e Mitrovics 133 vetija t vrame dhe 42 shpijat djeguna; nate t Prishtins 4600 vetija t vrame dhe 2190 shpija t djeguna; nVuitern 2179 vetija t vrame dhe 1463 shpija t djeguna; n Ferizoviq 1694 vetijat vrame dhe 452 shpija t djeguna; n Preshev 267 vetija t vrame dhe 180 shpija tdjeguna: n ket mndyr shuma e pergjithashme e shqiptarve t masakrum ngaushtrit serbo-malazeze mrrijn n 12.371 dhe e shpive t djeguna ose t prishunamrrijn n shumen 650. Asht e domosdoshme me rrfye se n mes t ktynedishmorve shifen ma tepr burrat, kryetart e familjevet, dhe ata qi dukeshin se mashum do tishin t zott dhe n gjendje t shndosh per riprodhimin e rracs s tyneshqiptare dhe per permbajtjen e mbrojtjen e familjes s vet.Kto masakrime vazhduan edhe n vjett e ma pastajshme: bile ma t shpeshta e ma tranda se termenve qi u organizuen prej turqve, per t cilat shum her ndrhyniEvropa. N vjetin 1920 tridhet katunde shqiptar n krahinn e Dibrs jan djegundhe prishun prej ushtris serbe. Protestimet e shqiptarvet nuk jan marr parasysh.Thirrjet e ankimet menjiher jan vue n heshtje.Perfaqsuesat e irridentistvet shqiptar per do vjet jan ankue tuej u drejtue ndeperkanelarit e mdha tEvrops dhe sidomos n Lidhjen e Komeve per masakrimet etherorizmat Jugosllave kunder shqiptarvet. Bile edhe n ket kohn e fundit jandrejtue memorjale nga irridentet e komeve, tuej protestue masakrimet dheekspropriacjonin e shqiptarve t Kosovs nga vatrat e tyne prej serbvet. Kto thirrjet efundit dhe memorjale, u permenden vrasjet brutale t tashme t meshtarit komtar At

24


25/35

Shtjefnit Gjeovi dhe t ish deputetit Nazim Gafurri. U kerkue m shpejt nji hetim ipaanshem qi t bahet n vend per sa ndodh atje.Por hetimi i kerkuem nuk u ba. Thirrja dhe fjala e Shqipnis nuk u ndigjue. Porse perma tepr asht edhe nji rrezik i madh ajo qi Serbija mund ta bajn nji kercnim,pushtimi n viset e Shqipnis indipendente. N Belgrad akoma vazhdon ideja

imperialiste per me zaptue token shqiptare deri n detin Adriatik.Mas tentativit Jugosllav, ma nalt t permendun, qi e shtyti kryengritjen e Mirdits nvjetin 1921, e bani edhe ate t fundit n Nandur 1927, me an temisarve t vet dhet refugjatvet t ardhun nga tokt Jugosllave per me i ndez n nji kryengritje trrezikshme viset e Dukagjinit. Edhe nji kryengritje e frymzueme dhe t ushqyemeprej qellimeve dhe mjeteve t hueja, u shtyp dhe qellimi Jugosllav falimentoj.Prandej, prej ktyne kercnimeve t persrituna, Shqipnis iu dasht me sigurue, dhekshtu bani paktin e pare taleancs me Italin i cili u perfundue n Nandur 1927, e qiqe konfirmue e zhvillue prej paktit t miqsis dhe t sigurimit t nnshkruem perparanji vjeti. Pa as ndoi arsye n Konferencn e Paqit n mbledhjen me 14 Janar 1919,Pashii, dhe Trumbii, insistojshin me krkesat e tyne per retifikimin e kufive per kah

ana e kufive t lindjes; kerkonte edhe qi Shqipnija t neutralizohej dhe tushtrizohej fare. Ky mendim nuk ish tjetr ve se me lane Shqipnin nji shesh tdobt per me mundun me pushtue lehtazi: pa ndoi perkrahje ose mprojtje tmrendshme dhe t perjashtme.

PUSHTIMI GREK

Kuadri i viseve shqiptare, vuemun ndr thundren e zaptimit grek, asht po aj qi e kemitrajtue per Jugosllavin. Zaptuesit e sunduesit e huej t Shqipnis irredente, sikurse nveri ashtu edhe n jug, puqen po n nji pal metode politike t njejta t shprehjes styne dhe po ne nji pal t njejta doktrinash arbitrare.E para karakteristik e zaptimit grek asht per me johnue qenjen e njej shum t madhet popullsis shqiptare mrenda kufive t vet, dhe kjo shifet kjartaz ndeper statistikat eperpilueme nga grekt. Regjistrimi i qeveris greke i bamun me 1 janar 1921 ep jo mashum se 5.065 nenshtetas shqiptar pr t gjith tokn ose viset e Grekis. Por vetmn Grekin e vjetr gjenden spaku 130 mij shqiptar tardhun prej emigrimesh tbamuna per t gjat t shekujve dhe sidomos n kohn e zaptimeve t turkut.Gjinden me mijra shqiptar t njoftun vetm nAthin, masandej mjaft gjendennAtik dhe n Selanik. Por mbi kta shqiptar qi banojn atje qysh prej kaq kohe tuejruejt zakonet e thjeshta dhe gjuhn e vet, me gjiht se t perzimun me nji shumicgreke, Shqipnija natyrisht nuk dishron me krkue ndoi t drejt.Shqipnija irredente nder sundimin helenik, asht ajo qi u lshue ndr sundimin grek simbas traktatit t Berlinit, me Paqen e 1913-ts mbas lufts turko-ballkanike, dhe merretifikimet e reja t kufive t bamuna prej Konferencs sAmbasadorve per mbaslufts Evropjane.Ndeper kto vise, si mbas shenimeve statistike t turqve qi jan ba me nji mndyr faret paanshme, popullsia ndahet si mbas komsis dhe besimit n kt mndyr qivijon: Distrikti i Kosturit popullsia e pergjithshme 96.325 banues, d.m.th. 37.118

25


26/35

shqiptar, 30.983 bullgar, 14.987 vlleh, 13.238 grek; n Krahinn e Filatit popullsiatansore 28473, d.m.th. 22.348 shqiptar, 6125 grek; n Krahinn e Gumenics popullsia tansore 10126, d.m.th. 10.126 krejt shqiptar dhe as nji grek; n krahinn eAjdonatit -popullsia tansore 16.355, d.m.th. 13.780 shqiptar, 2.575 grek; nKrahinn e Margjilits popullsia tansore 15. 723, d.m.th 15. 723 krejt shqiptar dhe

as nji grek, n Krahinn e Prags popullsia tansore 1.300, d.m.th. 800 shqiptar, 500grek. Shuma tansore prandej ndper viset e Shqipnis jugore qi iu jan lshueGrekis, mbi nji popullsi t prgjithshme prej 168.303 banuesve, shqiptart ishin99.895 (afer 600 per qind) dhe grekt vetm 22.438. Per sikurse u pa, n disa krahinashuma tansore asht absolute shqiptare pa qen as nji grek.N t verteten viset irredente shqiptare, tash t pushtume prej grekve, perhapen npjesen ma t shumten nga ana e brigjeve tAdriatikut, prej kufimit t tashm tShqipnis deri nat t Komars me nji thellsi kah permrenda e ndryshueshme nmes t 30 e 50 killometra (viset e amris) dhe pr t gjat t krejt kufinit veriuer qindryshon n mes t 10 dhe t 30 kilometrave.Por grekt kan dashtun me krijue nji konfuzjon n ket pasqyr ose kuadr aq t kjart

t numrave, dhe jan mundue me i shenue dhe me i konsiderue si grek t gjithbanuesit e ktyne viseve t cilt si mbas statistikave turke figurojn si orthodoks.Nder aktet e shtetit-civil, dhe prandej nder shenimet t Parantoris Otomane tkrishtent orthodoks jan qen qujtun rum d.m.th. grek. Por kjo asht spjegue seauktoritetet turke n rregjistrimet e tyne nuk merrshin parasysh komsin, ose gjuhene perdorueme, por vetm fen e besueme ose t mbajtune.Tash, tuej e lan me nji an faktin qi n Shqipnin jugore eksistojn shummuhamedan per t cilt grekt heshtin duhet me kjartsue se t marrunit pjes nkishn greko-orthodokse nuk asht as pak e mundun me iu cilsue shqiptarvet komsingreke.Shqiptart orthodoks mbetn gjithmon shqiptar: nuk jan dhe nuk dishrojn me uba grek. Kte e provon fakti ma parimtar i lvizjeve t tyne komtare t bamuna dhe tkryeme, si mir dihet, per lirin e kputjen nga kisha greke e Konstantinopojes; kjolvizje u prngjan t gjitha atyne lvizjeve komtare krishtene qi mvareshin ndrinfluencen e Patrikut ikumenik grek, nder sundimin Otoman, dhe masandej u kputenprej tij po sa u liruen nga turkija: ndr kto lvizje q kisha e Rumenis, Serbis,Bullgaris dhe ajo e Dodekanezit.Mund tadmetohet se, midis t ksaj popullsije shqiptare t ktyne viseve, do t ketfitue ndoi influenc prirja greke, si jan qen influencimet e turqvet dhe t grekvetndpr viset e tjera shqiptare: kur kjo influenc e till asht nji fakt natyruer qi ndoshin zonat kufizore komtare e cila nuk mundet as pak e kurr me ndryshue thellsin osethelbin komtar e origjinal t popullsis.Nuk duhet me harrue at qi, nder sundimin turk, ather kur ishin t qiluna shkollatgreke, ato t shqiptarvet ishin rrebtsisht t ndalueme. N ket pik, zoti Venizelosi, dhenatyrisht, donte me kte me ndryshue te verteten e fakteve, edhe kshtu aj u paraqit nKonferencen e Paqit, me pretendimin e tij t panumrueshme mbi viset shqiptare, perme dishmue gjoja, nji t drejt komtare greke, tuej thon se nEpir, n kohn eTurkis, eksistoshin shkollat greke dhe nga shkollat shqiptare ishin vetm nji nKor.

26


27/35

Z. Venezelosi harroj me spjegue ate per qi krejt shkolla shqype e Kores ishte fareshkoll private e jashtzakonshme e cila ishte e vueme nder mbrojtjen e flamuritAmerikan. Por menjiher pas revolucjonit t Djelmnis turke (zhon turqvet) shofimse fillon me lulzue n Shqipni nji liri e re komtare; fillojn me u hap me qindrashkolla shqiptare n gjuhn amtare shqipe ndr orthodoksit shqioptar. Dhe

orthodoksit shqiptar t Kors, t cilt, zbashkut me shqiptart muhamedan kishinluftue per kunder Turkis n vjetin 1908, po sa hyn ndr mprojen e trupave francezen Nanduer t vjetit 1916, i hapen shkollat shqiptare dhe nuk deshten ma me njofttjetr gjuh dhe tjetr shkoll; Kshtu me ket mndyr ban dhe orthodoksit eGjinokastres posa u liruen nga robnia e ushtrive greke.Tuej i persritun argomentet qi u shprehen dhe qi u lkundn n Srbi t cilat ikonsideruem ma nalt shofim se edhe n Greki, per me paksue randsin numrore tpopllit kompakt shqiptar, lozet nji rrol djallzuer per me mohnue se gjoja muslimante atyne viseve nuk jan shqiptar por se turq. Ktu nuk na mbetet tjetr gja vetm seme i hedh posht, kto preteze greke, po me ato arsyenat e nalt t diftueme me t cilatrrxohen vet-vetiu pretezat e gabushme serbe.

Muhamedant e Shqipnis jugore sikurse ata e t tjera viseve fen e kan marr prejturqvet si e mueren muslimant e Bosnje-Hercekovines (nder t cilt ndoshta shumjan rac sllave) por nuk e mueren gjuhen turke t cilen nuk e perdorin dhe as nuk ekuptojn fare, muk mueren tipin fizik e as doket e zakonet dhe as shpirtin e prirjetturke. Ata jan ruejt deri m sod shqiptar t pa prlyem, tuj u bashkuem me shumict madhe me vllaznit e tyne orthodoks per ne luften e perhershme qi paten kunderturqvet, per lirin e indipendences komtare.Sikurse n Serbi q u shpik nji formul e Serbis s vjetr per me pretendueeksistencen e njej t drejtes s vjetr serbe, por se e pa themel, per viset orientale tShqipnis, ashtu n Greki flitet perEpirin e Eprper nji pretendim mbi viset jugoret Shqipnis s lir dhe per pjesen qi akoma ajo e ka nder pushtimin e vet. Kjo nukasht tjetr vetm nji terminologji e propagandes politike, e cila nuk qindron parakritikes historike e n themele t konstatimeve komtare. Hartat gjeografike dheetnografike t Lejeanit n vjetin 1861, dhe t Kiepertit n 1876, t Karl Sax-it n1878, e provojn t gjitha kjartazi se viset e quejtuna Epire nuk jan tjetr ve sepjes jugore t Shqipnis.Por se edhe per kto vise t shqiptarve, t krkueme dhe t zaptueme prej grekve,duhet mos ti harrojm se grekt me nji system teger politik t tyne perpiqen papremun me i grekizuem. Gjuha shqiptare nder qeverimin grek nuk asht e njoftun:shkollat shqipe nuk jan t lejueshme. Me tjetren an, sikurse asht pamun,nenshtetasit shqiptar n Greki gjithnji grekizohen ndeper statistikat, dhe proprietetiprodhus ose do pasuni u asht e ndalueshme.Traktati i Paqit i kan dhan t drejt Grekis per me i largue, nga viset e pushtuemerishtaz nga grekt, popullsis muhamedane tuej ia u konfiskue pasunin e tyne.Grekija e zbaton ket t drejt edhe per mbi shqiptart.N vjetin 1936, qeverija greke, n nji not t drejtueme n Lidhjen e Komevet, kishtepremtuem per me ndalue shfardo mas e qi mund t jen kundr shqiptarvet. populli i amris (viset shqiptare t pushtueme) do t prgzojn po kt traktamentqi gzojn t tjert nnshtetas helenik, ky traktament do tu permbahet n ligj dhe n

27


28/35

fakt, thoshte nota n fjal. do mas e jashtzakonshme qi qeverija e kishteperdorue kunder ktij populli do ta anulonte.Por mbas tri vjetve kto premtime t Grekis mbeten fare n harres.Jan pezullue ekspulkimet shqiptare: por tokt e shqiptarve t grabituna nuk iukthyen ma ktyne. Pasunit shqiptare u jan dhan nga qeverija greke refugjatve grek

tardhun nga Asia e Vogl dhe kshtu populli shqiptar nuk ka ma as t drejta dhe asmjete t gjallnimit, e per ket shkak asht qi shqiptart shtrengohen me u emigrueperjashta ose me u humb ndper zonat ma terrta t proletariatit.Besoj se mjaft mir i kemi prkujtue masakrimet e shkretnimet e fshatrave shqiptaret kryeme prej grekve n Shqipnin jugore, por me ato sisteme e qellime t serbvetkundr Kosovs. Edhe ktu, aty ku nuk mund t ia harrijn politiks per komsimin eshqiptarvet, perdorin masat ma brutale per zhdukjen e shqiptarve.Por se kto perdhuni dhe masa tashperta e tegra, tash per tash jan ma t lehta se atoqi serbija vazhdon akoma ti zbatojn kundr shqiptarvet qi i mban ndr sundimin evet.

NJISIMI EKONOMIK

N ket myndyr q e diftuem, sikurse n veri e n lindje, ashtu edhe n jug, kundrserbvet dhe grekvet qindron edhe gjindet nji problem e Shqipnis irridente, e cilaakoma nuk ka marr nji caktim dhe prandaj pret zberthimin e zgjedhjen e saj.Kjo eshtje merr nji karakter t posam e me randsi, pse ne ket eshtje permblidhet jo vetm nevoja e qellimi i nji bashkveprimit ose solidaritetit shpirtnuer midisshqiptarve mrenda dhe pertej kufijve t Shqipnis, por ma tepr per nji nevoj tngutshme per mbrojtjen e komit shqiptar kundrejt rrezikut real dhe t dikshem thumbjes ose t zhdukjes s viseve komtare ma me randsi, t krcnuem prej njejpolitiks brutale t komtarizimit, e cila perdoron do mjet dhe per deri vrasjen meshumic. Kjo mas e egr tregon efektin e vet t sigurt dhe t mnershm, n trralluemit dhe n t zhdukunit e shpejt t popullit shqiptar ndr viset e pushtueme.Duhet prap t shtojm dhe ta sjellim ndr mend se cungullimi i tashm i Shqipnisnuk paraqet vetm nji pa drejtsi qi nuk durohet dhe coptimin e njij enti komtar, qinuk ka ndonji shembll t till ndr popujt e Evrops, por formon nji krim tuej lshuendr sundimin e huej pjesen komtare t Shqipnis e cila asht shum ma e madhe semretnija e tashme indipendente.Cungullimi politik i Shqipnis, n ket mndyr, e ka shkput e cungullue edhenjisimin ekonomik t saj dhe me kte e ka ngushtue tepr gjendjen e vshtir t jets ssaj.Kjo shtje e njisimit ekonomik t Shqipnis qi ka t bjn drejt per drejt me ate tnjsimit komtar dhe toksuer, nuk asht qen kurr e konsiderueme me nji vrejtje tmjaftueshme dhe prandej edhe kjo duhet me qen mir e caktueme , ashtu nateetnografike, Shqipnija e ka pas dhe e ka akoma sod n Ballkan nji fizionomi t vetenfare mir t dallueme e t shqueme.Nuk duem t flasim per kohnat e kalueme dhe t lashta. Vtm dishrojm t sjellimndrmend se n n kohn e romakvet, Shqipnija ishte ajo qi lidhtye Romen, oseokidentin me orientin e Evrops dhe tAsis. Udha ma e madhja qi e pershkonte

28


29/35

Adriatikun dhe Ballkanin, ishte rrugaEgnatia, e ndertueme prej romakvet, e cila tuejfillue nga Dursi, bjen ndeper Elbasan dhe Ohri, dhe kshtu mrite ne Detin Egjeo dhen Selanik, dhe prej ktu deri n Kostantinopoj. Kto qarkullime tregtare u persritenedhe n Mes-koh.N shekullin XIV, shqiptart, mbasi i dbuen dhe i shporren sllavt, tuej i ndjekun buzt

e lumejve, ngjallen dhe lulzuen nji jet ekonomike n fushen pjellore dhe pasanike tKosovs dhe t lumit Vardar, dhe ksodore kan muejtun me sundue qarkullimin ekonomik t Ballkanit qendruer me gjith Selanik. Nat koh shqiptart ishin zotnuesate tregtis si per mrenda, ashtu nAdriatik dhe n detin Egjeo. Gadoi n t gjithaqytetet e mrendshme t Shqipnis edhe po nato qi sod quhen Maqedhani, gjindeshinmagazina t tregtarvet shqiptar t cilt qarkullojshin per tregti nAdriatik me an tskeleve t Shkodrs dhe t Paguzhs dhe me detin Egjeo me an t Selanikut. Kjo eprovon se jeta ekonomike e Shqipnis perbante nji njisim t vetm kah qendra eBallkanit (n viset Kosov-Manastir) dhe pershinte kshtu krejt Ballkanin; e n ketnjisim asht qi e kishte arsyen e t qenunit t vet, me qen se kjo puqet plotsisht menjisimin komtar.

Tuej i lan m nji an kto perkujtime t kalueme, ma gjith qi jan t ndriqueshme, pomarrim parasysh gjendjen e tashme t Shqipnis ekonomike. Themeli natyror iekonomis ashtu sikurse i komsis asht n gjeografi. Njisimi i komeve asht plotsuemsimbas nevojave t veanta t jets ekonomike dhe t mprojtjes komtare t cilatgjejn caktimin e tyne ndpr vijat natyrore gjeog

Documents

Shqipnia e Shqiptareve - Vokshi, M