SHTETI ILIR - FUQI MESDHETARE. LUFTRAT KUNDR ROMS (231 - 168)

N historiografin moderne sht br zakon q shtetin ilir t mesit t shek. III ta quajn shteti ardian. Studiuesit q e pagzuan me kt emr ia atribuojn formimin e ktij shteti fisit t ardianve. Sipas tyre, ky fis, i shtyr nga keltt q vinin nga veriu u bart gjat shek. IV n bregun e djatht t Narons, prball ishullit Far, n jug t dalmatve; pa i braktisur kto krahina, aty nga mesi i shek. III p.e.son n kohn e sundimit t Pleuratit, atit t Agronit, ardiant zbritn gjat bregdetit deri thell n jug. Nn goditjet e ardianve, sipas ktyre studiuesve, ran mbretrit e vjetra t enkelejve dhe t taulantve dhe ardiant u imponuan pushtetin e tyre gjith fiseve t Iliris s Jugut; u krijua kshtu nj mbretri e re, shum m e gjer sesa t parat, q shtrihej nga kufijt e Epirit deri prtej Narons n veri.Kjo tez, ndonse prfaqsonte mendimin m t prhapur, nuk mbeti pa u kundrshtuar. Studiues t tjer vun n dyshim rolin e ardianve n formimin e shtetit dhe u prpoqn q ti zvendsonin ata me labeatt, t cilt kishin nj pozit qendrore n mbretri ndaj asaj periferike t ardianve. Nuk u pranua gjithashtu origjina ardiane e dinastis themeluese t Agronit, e cila u krkua prsri te labeatt; u vu n dukje me t drejt, se Agroni njihej si mbret i ardianve, vetm te historiani Dion Kasi, nj burim i von i shekullit II t ers son, kurse autor t tjer, m t hershm e m t besueshm, e prmendin si nj mbret t ilirve. M n fund u prjashtua mundsia e lindjes s ktij shteti, si rrjedhoj e pushtimeve t nj fisi dhe u paraqit si krijes e nj grupi sundimtarsh, t cilt bashkuan fise q kishin interesa t prbashkta dhe lidhje afrie me dinastin pushtuese.Me gjith ndryshimet q paraqesin pikpamjet e shqyrtuara, ato bashkohen n vshtrimin q i bjn thelbit t shtjes: formacioni politik pr t cilin bhet fjal paraqitet si nj shtet fisnor dhe si nj vepr personale e nj sundimtari, qoft ky Pleurati apo i biri i tij, Agroni.Teza mbi zhdukjen pas vitit 270 t mbretris s enkelejve dhe t taulantve dhe formimi rreth mesit t shek. III p.e.son i nj mbretrie ardiane shum m t gjer e m t fuqishme se t parat paraqitet sot si nj trajtes mekanike. Me t drejt sht vn n dukje se ksaj teze i mungon argumentimi historik dhe se e ashtuquajtura mbretri e enkelejve sht nj krijes e historiografis moderne.Nga ana tjetr, shteti ilir i mesit t shek. III shihet si nj dukuri krejt e re n botn ilire. Sipas autorve t ksaj pikpamjeje ilirt nuk njihnin m par vese nj rend fisnor dhe vetm pas mesit t shek. III u krijua ky entitet politik krejtsisht i ri. Analiza objektive e burimeve tregon se mbretria e Agronit sht trashgimtare e drejtprdrejt e shtetit t mparshm ilir, pa asnj ndrprerje n traditn e vet politike. Qendra e ktij shteti ka qen m n jug se sa pranohet dhe brthamn e tij kryesore e prbnin tokat e shtetit t vjetr ilir, t cilat gjat konfliktit me Romn u bn teatri i veprimeve m t rndsishme ushtarake. Ardiant banonin gjithashtu m n jug; sipas autorve antik ata nuk jan vese nj nga popullsit e rndsishme q bnin pjes n shtetin ilir dhe nuk u njihet ndonj rol i veant n formimin e mbretris s Agronit. Prfshirja e tyre n prbrjen e shtetit ilir ndodhi, sikurse sht vn n dukje me t drejt, n drejtim t kundrt nga ai i pranuar, nprmjet shtrirjes s ktij shteti n veri. Burimet tregojn qart se banort e ktij shteti quhen si m par ilir, vendi Iliri dhe sundimtart mbretr ilir.Meq n jetn politike t shtetit ilir nuk ka pasur asnj ndrprerje, dinastia e Agronit duhet t ket qen e re dhe me origjin veriore. Midis asaj dhe sundimtarve t mparshm nuk ka pasur asnj lidhje. Ka t ngjar q n mesin e shek. III p.e.son ose pak m par, shteti ilir t ket njohur nj periudh trazirash t brendshme, hollsit e t cilave nuk i dim. Nuk sht udi q zhvillimi i vrullshm i qyteteve t

Veriut, t mbetura jasht konflikteve luftarake q prekn pjesn jugore t shtetit ilir bashk me qytetet e tij, t ket ndryshuar raportin e forcave dhe t ket ndikuar apo t jet br baz e ndryshimeve politike q pasqyrohen vetm n ndryshimin e dinastis sunduese dhe n shkputjen e dy qyteteve t rndsishme t Adriatikut Lindor, Dyrrahut e Apolonis, nga shteti ilir.Historia e 60 vjetve t fundit (231-168 p.e.son) t shtetit ilir sht kryesisht historia e luftrave me Romn. Ngjarjet q u zhvilluan n prag t ktyre luftrave jan vetm nj prelud i tyre. Megjithat kto jan nj dshmi e rndsishme pr vendin q zinte ky shtet midis fuqive t tjera t Ballkanit dhe pr rolin e tij historik n ngjarjet politike t kohs.Burimi m i rndsishm pr kto luftra sht vepra e historianit grek Polibi. Por, kjo vepr e shek. II p.e.s., q prfaqson nj histori t prgjithshme, prshkohet nga nj tendenciozitet dhe subjektivizm i theksuar, ku nuk fshihet simpatia ndaj Roms. Historia e ilirve, ashtu sikurse n prgjithsi historia e kundrshtarve politik t Roms, paraqitet e shtrembruar. Qllimi kryesor i Polibit sht t justifikoj n kt vepr pushtimet romake, t cilat i quan t drejta, t nevojshme dhe t dshirueshme nga popullsit vendase. Pr Polibin kto pushtime ishin t pashmangshme, sepse fati i kishte caktuar Roms misionin t sundoj botn. Nj pjes e burimeve q ka prdorur Polibi vjen nga historiani m i lasht romak Fabi Piktor dhe, sipas nj mendimi t prgjithshm, ka karakter thjesht propagandistik.Burimet e tjera pr kt periudh, duke qen nn ndikimin e nj tradite t korruptuar rnd paraqiten m t pasakta. Kjo vihet re n radh t par tek Livi, i cili i kushton m tepr vmendje efektit retorik e moralizues sesa t vrtets historike. Pr hir t paraqitjes s bukur dhe trheqse t ngjarjeve, ai shpeshher sakrifikon kt t vrtet. Tregimet e tij jan t veshura me petkun moralizues dhe n mjaft raste me hollsi fantastike.Shum t pasigurta jan edhe njoftimet e shkrimtarve t tjer, Dion Kasi e Apiani, q prfaqsojn ritransmetime t cunguara, dhe m tepr t pasakta t tradicionit t vjetr.

1. NGJARJET N PRAG T LUFTS ME ROMN

Aleanca iliro-maqedone.

Sulmi kundr MedionitN vitet 30 t shek. III p.e.son shteti ilir kishte arritur kulmin e fuqis s vet. Polibi thot se Agroni, mbreti i ilirve dhe i biri i Pleuratit, kishte nj fuqi detare dhe toksore shum m t madhe nga ajo q kishin pasur mbretrit e mparshm t Iliris. Kufijt e shtetit t tij prfshinin nj trev t gjer q nga Narona deri n Aoos me prjashtim t Dyrrahut e t Apolonis. Qytetet e veriut, Lisi, Skodra, Ulqini e Rizoni, me limanet e gjiret e tyre t mbrojtura, strehonin flotn e fuqishme ilire dhe prbnin bazn e shtetit ilir.Ndr fqinjt e shtetit ilir vetm Mbretria Dardane ishte n ngjitje, ndrsa vendet jugore jetonin dit t vshtira. Epiri, Maqedonia dhe Greqia ishin t kaprthyera nga luftrat e ashpra socialo-politike dhe rivaliteti midis tyre. N mesin e shek. III pozita e Maqedonis ishte lkundur prsri. Prpjekjet e Antigon Gonats pr t ruajtur hegjemonin e saj n Greqi nuk solln rezultatet e pritura. Pasardhsi i tij Demetri II u gjet n nj situat edhe m t vshtir. Lvizja antimaqedone ishte forcuar, sepse m n fund dy lidhjet e mdha greke, ajo Etole dhe Ahease ishin bashkuar kundr Maqedonis. Prmbysja e monarkis n Epir (viti 234) dhe dalja e ktij vendi nga aleanca me Maqedonin pr tu bashkuar me koalicionin republikan, antimaqedon, e rndoi edhe m shum gjendjen. Raporti i forcave ndryshoi n dm t Maqedonis. N vitin 231 t dy lidhjet e shtuan presionin e tyre ushtarak mbi Maqedonin, duke

ndrhyr me forca t armatosura kundr Akarnanis, nj vend i vogl q gzonte mbrojtjen e Maqedonis. Pothuajse n t njjtn koh nj sulm i furishm dardan i pavarur apo i bashkrenduar, shprtheu mbi Maqedonin nga veriu. I ndodhur ngusht, si rrall ndonjher, Demetri kishte nevoj pr aleat dhe kt e gjeti te sundimtari i shtetit ilir, Agroni.Kushtet e marrveshjes nuk pasqyrohen n burimet historike t kohs. Versioni i Polibit, q sht edhe burimi i vetm pr kt shtje, sipas t cilit se Demetri ia mbushi mendjen Agronit me t holla pr t ndihmuar qytetin akarnan Medionin, q mbahej i rrethuar nga etolt, duket se shpreh tendencn e ktij autori pr tu rezervuar ilirve nj pozit t padenj. Ngjarjet konkrete q u zhvilluan pas ksaj e sqarojn m mir politikn e shtetit ilir, si edhe domethnien e prmbajtjen e ksaj marrveshjeje.Sidoqoft nj aleanc midis Maqedonis dhe Iliris qe prfunduar dhe ajo i vinte kto dy shtete kundr koalicionit republikan n Greqi dhe kundr rrezikut q vinte prej tij. Ky rrezik qe br real n Epir dhe mund t ndikonte keq edhe prtej kufijve t tij. Ky ishte shkaku i ksaj aleance, pr hir t s cils Maqedonia do t sakrifikonte, si do ta shohim, disa nga interesat e saj n Epir dhe n brigjet e Jonit, pr t knaqur aspiratat ilire n kto an.Aleanca hyri n veprim; ndrsa Demetri ishte i zn me dardant, nj flot ilire prej 100 anijesh me 5 000 veta u drgua nga Agroni kundr etolve n Medion. Etolt, q e mbanin t rrethuar qytetin, prisnin dorzimin e tij nga asti n ast. Ata ishin aq t sigurt saq kishin filluar t bnin llogarit pr ndarjen e plaks. T shkujdesur nga do problem i karakterit ushtarak, etolt u gjetn prpara t papriturs s hidhur. Ilirt q ishin futur n liman natn pa u ndjer, zbritn me t shpejt nga anijet dhe pasi u rreshtuan n formacion luftarak u suln kundr lmit etol. Ilirt ditn ta maskojn mir lvizjen e flots s tyre t madhe dhe t hyjn n gjirin e Ambrakis, pa u diktuar. Por edhe sikur t kishte ndodhur ndryshe, asnjra nga flotat e dobsuara greke nuk qe n gjendje tu dilte atyre prpara. Duke prshkruar kt fushat, Polibi i atribuon nj rol t veant befasis n taktikn ilire dhe qndrimit t shkujdesur t armiqve t tyre. N t vrtet ruajtja e fshehtsis n lvizjen e forcave, ashtu sikurse befasia jan elemente t domosdoshme t taktiks luftarake. Por kta nuk qen faktort kryesor q vendosn fatin e betejs. Nga vet zhvillimi i saj nuk sht vshtir t kuptohet se rolin vendimtar n kt ndeshje e luajti organizimi m i mir i ushtris ilire dhe eprsia e saj taktike n manovrimin e forcave. Pesha q kishte rreshtimi i tyre dhe prqendrimi i forcs goditse n pikn m t dobt t armikut, pohon Polibi, bn q ilirt t shkulnin armikun nga pozicionet e tij. T thyer nga ilirt, etolt u gjetn pas ksaj midis dy zjarreve. Medionasit, q deri ather qndronin t mbyllur n qytet, doln dhe i ran armikut n sh