FAKULTETI I SHKENCAVE EKONOMIKESHKUP

SIGURIMI I BIZNESIT

Ligjerues:Idriz KOVAÇI

Shkup,2011

1

Parathenije

 

Sot kur njerzimi ka arrit rezultate te qensore (rendesishme) nga aspekti i zhvillimit ekonomik, teknik dhe kulturor behet gjinji e me shume i mvarur prej nevojes per mbrojtje dhe  sigurim ekonomik prej veprimeve te fuqis natyrore dhe fatkeqsive te rastit.

Aplikimi I sigurimit ne jete, ekonomi dhe biznes dhe ne sferat tjera  si nje diciplin shkencore shume me rendesi e imponon nevojen per njohje dhe studim. Te kuptuarit e logjikes se procesit te sigurimit eshte ne lidhshmeri me  aspektit ekonomik, juridik dhe bazen teknike te sigurimit. Per kete, esht shume objektktive konstatimi i teoriticentit shum te njohur (eminent) gjerman per sigurimin. F. Dieter i cili konstaton se sigurimi paraqet *sinteze artificiale e nje numri te madh elementesh ne aspektin ekonomik, juridik dhe  matematik.*   

Hapje e kufirit me boten e jashtme dhe bashkpunimi I vendit me parteret e huaj, kushtezoj njohjen me thelbesore dhe aftesim professional te problematikes se sigurimit.

Mundi eshte i orjentuar ne radhe te pare ne nevojen e studenteve te ekonomikut, juridik dhe fakulteteve tjera, por edhe te tjereve te cilet ne praktik drejperedrejti jane te angazhuar me kete probleme.

Vecanerisht shfrytzoj rastin qe te shpreh falimenderimet magjistres Nada Petrusheva per punen e bere ne librin ku  vemendje te vecante i kushton sigurimit te kredive te jashtme (importuara).

Ndjej obligim te vecante ti shpreh falimenderimet e mija recenzentit prof. D-r. Borislav Blagoev i prof. D-r. Blagoja  Brajanoski.

Me kenaqsi do ti kasha pranuar te gjitha verejtjet dashamirese nga leshimet eventuale.

2

 

 

 

Hyrje ne  sigurim

Bazat e sigruimit

1.    Nocioni i sigurimit

Sigurimi eshte nje nga institucionet me shume  rendesi ne aspektin ekonomik dhe juridik i cili ka egzistuar dhe eshte zhvilluar ne te gjitha shoqerite – sistemet ekonomike, a zhvillimin e vet dhe ka  pasur aplikim me te madh ne ekonomin e tregut.

Gjate historis se njerzimit, kane ndodhur raste te papritura dhe humbje ekonomike per shkak te katastrofave natyrale, avarive, zjarreve, epidemive  dhe ngjajshem. Humbjet e ketilla do te vazhdojne edhe ne  te ardhmen pa dallim a e kemi institucionin e sigurimit . Megjithate, me funksionimin e sistemit te sigurimit, humbjet ka mundesi te parashikohen, te jene te finansuara dhe te rishperndara prej me pare (heret). Sistemi i sigurimit mundesone, dmth. arrin te rishperndan  vleren e humbjes permes grumbullimit te paradhenijeve nga cdo pjesmares ne sistem. I siguruari gjat pageses se paradhenijes (premis), pasurohet me sigurim, dhe ne rast nese peson dem te konsideruar, institucioni i sigurimit do tja demshperblen demin.

Katastrofat, aksidentet, zjarret dhe ngjajshem jane arsye per rritjen e rrezikut te vete njeriut, per kete shoqerija prej fillimit te egzistimit te saj e pa te nevojshme te  mbron anetaret e vet dhe pasurin (vlerat) ekonomike te cilat ato i kane krijuar. Sigurimi si burim i ketyre ndodhive shoqerore. perfaqeson bashkim i te gjith

3

atyreve te cilet jane te rrezikuar nga ato ndodhi me qellim mbulimin (demshperblimin) e demit te ndodhur.

Sigurimi eshte raport i nderlikuar i ndertuar nga postulate e kursimit (huazimit) te cilat ndertohen ne mes personit juridik dhe atij fizik nga njera ane , dhe shoqerive siguruese te cilet udheheqin procesin e sigurimit nga ana tjeter. Per ket arsye  sigurimi  nuk mund te njejtesohet (barazohet) me aktivitetin e thjeshte ekonomik.

Institucioni i  sigurimit eshte kategori e vecante ne aspektin ekonomik  dhe juridik. Ne mvarshmeri se ne cfare aspekti e shohim  sigurimin, egizstojne edhe komente dhe definicione te ndryshme. Per arsye te kompleksitetit te sigurimit eshte shume e veshtire te jepet nje definim per nocionin (definicionin) e  sigurimit.

Megjitheket, shkenca adekuate ka dhene shum definicione per nocionin sigurimit. Te gjithe keto mund te grumbullohen ne tre grupe: ekonomike, tehnike dhe teorija juridike.

1.Sipas teoris ekonomike  sigurimi ne thelb eshte veprimtari ekonomike, per kete arsye elementet ekonomike kane perparsi para elementeve tjera te sigurimit. Por, edhe ne kete teori egzistojne mendime kunderthenese ne aspekt te elementeve ekonomike ne te cilat bazohet  sigurimi. Per kete arsye jane formuar dy teori te vecanta: teorija e nevojes dhe teorija e sigurimit.

a)Sipas teoris se nevojes nisur nga aspekti  se cdo rrezik mund te jet  i realizueshem, dhe per kete arsye ne te ardhmen do te na lajmerohet   nevoja. Kujdesi (vemendja) mund te shprehet ne tre forma: preventive, kursim dhe  sigurim. Me ane te  sigurimit mund te arrihet mbulese me racionale dhe me efikase e humbjeve  materiale ne  te ardhmen. Sipas kesaj, nevoja eshte element ne baze te se ciles bazohet  sigurimi. Megjithate, qellimi i  sigurimit eshte plotesimi i nevojave   dhe mbrojtja nga reziqet (reziku) nga i cili rezikohet pasurija dhe ne vete, rezik i cili mund te ndodh ne cdo moment.

4

b)Sipas teoris se sigurimit  garancioni qe jep garantuesi eshte element thelbesor te  sigurimi. Ne cdo sigurim  nga ana e siguruesit jepet garant se do te kundershperblej demin e bere nga rreziku i sigurimit.

2. Gjat kohe nuk i jepej rendesi anes teknike te sigurimit. Teoriticienti i para i cili e themeloj teorin teknike  eshte Chaufton ne vitin 1884. Sipas kesaj teorije sigurimi eshte institucion i themeluar ne baze te bashkeveprimit te dy teorive: teoris se kompenzimit dhe teoria e organizatave teknikisht te organizuara.  

  -Sigurimi sipas teoris se kompenzimit nuk eshte aktivitet i kufizuar ne dy persona, i siguruari dhe siguruesi. Siguruesi ne ket aktivitet  nuk eshte asgje tjeter, por vetem ndermjetsues i  cili rreth vetes grumbullon te siguruar te cilet paguajne premin (paradhenije) qe te kene mundesi te bejne pagesen e demit nese ndodh ai. Ne kete menyre siguruesi ben kompenzimin e rrezikut. Kete kompenzim siguruesi e bene sipas ligjit te statistikes.

-Sipas teoris teknike te organizimit te ndermarrjeve    sigurimi kategorizohet me lidhshmerin e vet me nje ndermarrje e cila funksionon sipas nje plani i cili percakton premin ne baz te te dhenave statistikore, nisur nga percaktimi i supozimit.

3.Nese sigurimi analizohet sipas teoris juridike   do te sjellim perfundimin se jane themeluar dy teori: Teorija e demshperblimit dhe teorija e perfaqsimit.

a)Sipas teoris se demshperblimit qellimi i sigurimit eshte kompenzimi i demit i cili ka ndodhur gjat kohes qe vazhdon sigurimi, a ka ndodhur ne reziqet te cilat jane te perfshira ne polisen e sigurimit.

b)Sipas teoris se perfaqsimit i siguruari  ne kundervler per premi te caktuar te cilen e mer nga siguruesi, mer obligim ti menjanon pasojat qe shkaktojne rrezik gjat ndodhjes se rastitit ne sigurim.

5

Sigurimi ne aspektin juridik, megjithate, eshte mardhenije kontraktuese ne mes dy paleve ne marveshtje. Sipas asaj kontrate, njera ane kontraktuese – i siguruari- obligohet qe me pagesen e premis se percaktuar, ne anen tjeter pala tjeter kontraktuese – siguruesi- do te ben kompenzimin e demit te ndodhur nga reziqet siguruese te objekteve te siguruara (llogarija e sigurimit) deri ne premin e percaktuar (vlera e siguruar)

Ne teorin juridike ka tendenca, si p.sh. profesorit Hamarad, te themelohet teori e perzier per nocionin sigurim, duke kombinuar njekohesisht  aspektin ekonomik, teknik dhe elementet juridike.

 

2.   Zhvillimi i sigurimit

Sigurimi eshte kategori ekonomike qe ka arritur ne nje nivel te caktuar te zhvillimit te veprimtaris, si nevoj, individet te  mund te mbrohen ne kufirin e mundshem nga fatkeqsit eventuale qe mund te ndodhin nga dukurit e ndryshme si stuhit, dhe ngjarjeve te papritura ku jane te rrezikuar jeta dhe pasurija e tyre.

Sigurimi gradualisht eshte zhvilluar prej formimit te tij te formave te thjeshta embrionale deri ne format e zhvilluara te sotme,  a ne mvarshmeri te zhvillimit te forcave prodhuese te shoqerise. Ne ket aspekt mund te dallohen tre faza kualitative te ndara te zhvillimit te sigurimit.

Faza e pare e perfshin periudhen prej  paraqitjes se elementeve te para dhe  formave te para primitive te sigurimit  deri te kontratat e para  individuale, per sigurim deri ne fund te shekullit te mesem.

6

Faza e dyte  perfshin periudhen prej lajmerimit te kontrates se sigurimit, deri ne themelimin e shoqerive te medha kapitaliste si shoqeri siguruese ne shekullin e XIX.

Faza e trete e perfshin periudhen prej themelimit te shoqerive siguruese  te medha deri me ditet e sotme, me paraqitjen e formave te reja te sigurimit me detyra dhe funksione te ndryshme.

Sot mund te konkludojme se sigurimi per here te pare ka ndodhur atehere kur zhvillimi historik i shoqerise filloj kembimin e mallrave ne mes vendeve te largeta ne ruge toksore dhe detare. Kjo don te thote se elementet e para te sigurimit jane ngusht te lidhura me tregetin dhe transportin. Kjo nenkupton, sepse reziqet e transportit jane te medha dhe te ndryshme, ndersa malli i transportuar ka vler te madhe. Malli gjat transportit eshte i dedikuar nga katastrofat e medha natyrore, ndeshjet ne (trafik) komunikacion, sulmet nga piratet e ndryshem, armiqt etj. Per arsyje te ketyre ndodhive, malli prishej ose demtohej mjaft gje e cila per tregtaret  ishte  humbje e pa kompenzueshme. Ne iteres te kesaj flasin sigurimet e karavaneve ne Babiloni, shoqerit ne Greqi, te cilet ne baz te kontributit te humbjes te cilat ndodhnin gjat transportit detar, shoqatat detare ne gjirin e Persis  te cilet i furnizonin me anie te reja ne raste se anijet  e tyre fundoseshin. Me von ne shoqerin  feudale u lajmrunan shoqerit lokale dhe  shoqerit te cilet antareve te vet ,ne baze te  huazimit, ju jepnin mbrojtje ekonmike.

Me zhvillimin e hovfshem te tregetis dhe artizanatit ne shekullin XIV dhe XV kur filluan  te zhvillohen raportet kapitaliste, mjetet lokale dhe sigurimi esnaf nuk ishin te mjaftueshme te ju japin mbrojtje ndermarjeve nga rreziqe e medha , industrive, shitoreve tregtare dhe pasurive me vlera te medha.  Keto shoqeri  te vogla nuk kishin mundesi ne mes veti te shperndajne demin, i cili ne at moment ka pas mundesi te jet shum i madh. Kjo situate e kushtzonte nevojen e formimit te shoqerive te medha , shoqeri me numer me te madh pjesmarresish te cilet do te ishin ne gjendje te mbulojne deme me te medha .

7

Kontratat e para te pamvarura te sigurimit kan ndodhur ne fillim te shekullit XIV ne Itali gje qe ka mundesuar ndryshime kualitative ne zhvillimin e sigurimit . me keto kontrata per her te par eshte dhene form e qarte aspektit ekonomik te sigurimit , qe dha nji stimul (nxitje) qe ajo te jet nje veprimtari ekonomike me rendesi. 

Me kontratat e sigurimit mundesohet formimi i shoqerive te medha , me ndarejn e rrezikut dhe kopenzimin e barabart te rrezikut, ose demit.Kontratat beheshin rregullisht me me shum njerez, tregtar te cilet kan filluar te mirren me sigurim si veprimtari te rregullt te veten. Per ta zvogluar rrezikun qe kanosej, ata njerez, nga prevoja e tyre, mirshin ne vete nji numer te vogel siguruesish apo nji vlere te vogel te mallit te caktuar, ose pjese malli ne anie, a ne te njejten kohe  mirshin ne sigurim edhe mall prej nji anije tjeter, dmth mallrat te cilet lundronin ne detra te ndryshem. Ne kete form sigurhoeshin ne raste se fundosej nje anie apo  malli, te ken mundesi ta kopenzojn humbjen e tyre nga perfitime me te medha qe do te arrin nga sigurimi i anijeve ne vendin e caktuar. Kjo form paraqet per here te par organizim te vetedishem te shoqerive te rrezikuara  ne mes njerzve te cilet ndodheshin ne rrezik personal , por ne vende te ndryshme dhe koh te ndryshme dhe ate nga ana e nje person i cili mirret me organizimin e rreziqeve te tilla si  organizat. Keto jane sigurime ne kuptimin e vertet te fjales .

Me zhvillimin e shpejt te forcave prodhuese dhe tregtis nderkombtare , vetem ne shekullin XIX ne kapitalizem jan themeluar shoqerit siguruese  financiare te medha , ku teknika e persosur e sigurimit , eshte e perqendruar ne shfrytzimin e rezultateve shkencore , a sidomos me aplikimin e statestikes dhe matematiks moderrne  sigurimi fitoj nji permbajtje kualitative. Ne kete nivel te zhvillimit te shoqeris, rrolin e themelimit te shoqerive te medha e marrin organizatat e specializuara, te cilat  ne form te  tregetis filluan me aktivitetin e sigurimit .

Ne ate kohe  erdhi edhe te intervenimi i par  i shtetit  ne raport me sigurimin, keshtu qe ne gjusmen e dyt te

8

shekulli XIX paraqitet nji numer i madh i ligjeve qe kontrollonin punen  e shoqerive siguruese ose te kontratave ne mes te siguruarve dhe siguruesve. Ne shekullin e XIX  u zhvillua edhe risigurimi , ndersa ne shekullin e XX  lajmrohen edhe deg te reja te sigurimit qe perkrah sigurimeve te vjetra ( zjarrit, jetes, transoprtit detar etj) paraqesiten nevoj per jeten moderrne ( sigurimin e veturave, maqineris, kredive, rreziqeve atomike etj)

Sigurimi eshte kuptuar si nji instrument me rendesi ne mbrojtje nga rreziku ne aspektin ekonomik .   

3.    RENDESIA DHE RROLI I SIGURIMIT

Vet fjala sigurim (assurance,insurance,ctpaxobahne) per vec aspekiti ekonimik juridik dhe tekinik  ka rendesi edhe me te gjer, rendesi te pergjithshme. Ai paraqet nocionin sigurues, besueshmerin ne dicka, mbrojtje, mbeshtetje, siguri etj. Rendesija e tij e pergjithshme shum mire e percakton qellimin e sigurimit i cili eshte percaktuar ne dhenijen e nje sigurie.

Sigurimi ka rrol te madh ne kohen bashkekohore. Sigurimi, ne nivelin qe ndodhet sot   eshte produkt e nji procesi te gjat zhvillimor, ku ndikim vendoses ka, nga njera ane, nevoja ekonomike per mbrojtje nga reziku, dhe nga ana tjeter, mundesit qe jep tehnika siguruese. 

Vet natyra e njerezve ju jep mundesi te pakufishme per krijimin e kushteve me te mira per jete dhe mirqenije. Megjithate, njerzit jane ne ndikimin e rreziqeve te ndryshme nga ku rrezikohet jeta e tyre, pasurija dhe biznesi. Rastet e fatkeqsive, gjithashtu, paraqesin deme matriale dhe rrezikimin e jetes se njerzve. Per kete, njeriu pa nderprere duhet te organizon njefare mbrojtje. Format e ndryshme te mbrojtjes te cilat i gjente duhet sistematikisht te ndryshojne dhe persosen, sepse lajmerohen rreziqe te reja.

Per arsyes se nevoje per te mbrojtur te mirat materiale nga fatkeqesit natyrore ose nga veprime tjera,

9

behet e nevojshme edhe nevoja per mbrojtje nga pasojat  nga aktiviteti vetanak te sjell pasoja te tjereve dhe pasuris se vet. Me siguri se personi me vet forcat vetjake nuk ka mundesi te ofron mbrojtje adekuate. Per kete shume me heret eshte paraqitur ideja te organizohet mbrojtje ne rruge shoqerish ku individi , i rrezikuar nga nga e njejti rrezik, me kontributin e vet, siguron kontribut adekuat per mbulimin e demit te bere. Kjo nenkupton qe rreziku ndahet ne me shume persona te cilet bashkarisht e ndajne demin e bere.

Sigurimi eshte institucion permes se ciles shperblehet demi i percaktuar i ndodhur ne shoqeri, ne ekonomin e tij ose te njerzit, per shkak te veprimit demtues te fuqive  natyrore nga reziqet eventuale.

Motivacioni thelbesor i cdo sigurimi eshte deshira per mbrojtje ekonomike. Sigurimi, per kete arsye, u paraqit si nevoje per mrojtje ekonomike  ne cdo vend ku egziston rreziku. Kjo nevoje per here te pare u paraqit te transporti detar ku me vone do te manifestohej ne gjith zhvillimin e tregetis, komunikacion, industri, teknologji etj. Zhvillimi I prgjithshem ekonomik- teknik ka ndikim edhe ne qendrueshmerin e sigurimit. 

Me sigurim ju jepet mbrojtje ekonomike te gjitheve. Pasojat ekonomike eliminohen ose zvogelohen sidomos te njerzit ku pasurija e tyre zhduket apo demtohet. Ne kete menyre demi i pesuar shperndahet ne te gjithe shoqerine. Ne thelb, ideja per sigurim eshte themelimin e shoqerive te te rezikuarve dhe shperndaraja e demit ne te gjithe pjesmaresit ne ate shoqeri. Ketu vjen ne shprehje bashkeveprimi dhe solidariteti i sigurimit.

Sigurimi sherben edhe si mbrojtje te interesit te personit te trete. Ne jurdiksionin modern ka tendeca per mbrojtjen e personave te trete te cilet kanosen nga rreziqet e ndryshme si rezulltat i zhvillimit shoqeror teknik. Parasegjithash ketu kihet parasysh cka ndodhe me pasurin dhe personat gjat tansportit publik dhe gjat aktiviteteve te ndryshme me rrezik te vecante ( bordi (stafi) udhheqes ne anije, ajrotransport,

10

zjarrfiksave etj. te te cilet egiston mundesija per tu lenduar. Interesi i pergjithshem i shoqeris esht te mundeson demshperblim per demit e ndodhur, analizohet mundesija e intervenimit te shtetit i cili imundeson sigurim  obligativ, prej pergjegjesis  te  te gjith njerzve  te cilet shfrytezojne mjetet e rrezikshme te lartpermendura.

Sot askush nuk e ve ne dyshim rrolin shum te rendesishem te sigurimit per ekonomin e nje vendi. Siguruesi si ndermjetsues ne mes njerezve qe sigurohen ju besohet menaxhimi me kapitalin i cili paraqet kursim nacional i dedikuar per fatkeqsi te paparashikuara. Themelimi i nji fondi me dedikim te ketill eshte nevoj ekonomike e nji vendi.

Mjetet e grumbulluara nga sigurimi mundesojne demshperblim per demin e ndodhur dhe ne ket menyre eliminohen pengesat e zhvillimit te prodhimtaris. Gjithashtu, mjetet  e akumuluara mund te shfrytezohen edhe si investim, te cilat mund te bashkohen edhe me mjetet bankare per plasman (dhenie) te kredive ose sipas nevojes te investohen ne investime apo letra me vlere.

Ne ligjet e vecanta nacionale theksohet  edhe rendesija nderkombetare e sigurimit. Ajo realizohet qoft me lidhjen direkte te kontratave per sigurim ne vendin e huaj, ose me risigurim, ku nje pjes e rrezikut i kalon risiguruesit te jashtem. Risigurimi ka nje rol te rendesishem te sigurimit, per arsye se ne kete forme pasojat nga fatkeqsit shteterore, sidomos ne transportin ndertkombetar; shperndahet definitivisht ne ekonomin e shum vendeve.

 

4.    MASAT QE NDERMIRREN GJAT SIGURIMIT

Per shkak te veprimit te fuqive natyrore ( termeteve, vershimeve, zjarreve, eurupcioneve vullkanike dhe ngjajshem) dhe zhvillimit te shpejt te teknikes, njeriu ne cdo moment eshte i ekspozuar nga nje numer i madh rreziqesh per jeten e tij, pasurin apo biznesin e

11

tij. Megjithate, rreziqe te caktuara  me kalimin e kohes jan zvogeluar parasegjithash per shkak te zhvillimit te shkences (sepse sot nuk i kemi ato epidemi ku ne te kaluaren linjin pasoja te medha ne qenijen njerzore dhe pasurin e tij, sidomos duke falenderuar zhvillimit te mjekesis).  Zhvillimi shoqeror dhe mardhenijet mes njerezve, gjithashtu kan pasur ndikim ne shum ndodhi te papershtatshme te cilat linin pasoja, por gjithashtu, kemi paralajmrime te dukurive te reja te fatkeqsive dhe rezikut, si rezulltat I zhvillimit te komunikacionit (ajror, toksor, dhe ngjajshem).

Nga te gjitha keto fatkeqesi ku njeriu eshte i kanosur, ai mundohet te mbrohet dhe te ket pasoja dhe dem ekonomik sa me te vogel per pasurin e tij dhe te tjereve.

Te gjitha masat qe i ndermer njeriu ne mbrojtje te jetes se tij ne mbrojtje te pasuris jane te njohura si; preventive dhe repressive.

Preventive;- Previntiva i perfshin te gjitha ato masa te cilat kane per qellim sa me rralle te vin deri ne ngjarje te pa pritura te cilat rrezikojn njeriun dhe pasurin e tij.

Represive;- Nen nocionin repressive i nenkuptojme te gjitha masat qe kan per qellim, kur vecme kane ndodhur rreziku, demit e jete sa me i vogel (si p.sh. gjat shuarjes se zjarrit, apo vershimet).

Masat preventive dhe repressive jane shume te rendesishme per mbrojtjen e pasuris se njeriut. Mbasi demet ekonomike te rastit qe ndodhin nga rastet dhe nuk ndodhin me deshir te njeriut, ai mund te ndermer masa te nevojshme te preventive  dhe repressive qe te zvogloj demin. Rendesi te madhe mund te kene masat me karakteri  teknik apo te natyres tjeter, te cilat ndermiren me qellim qe te mbrohen njerzit, dhe kete masa si nji lloj veprimi mbrojtje duhet te ndermiren ne radhe te pare.

Megjithate, disa rreziqe nuk mund t ju hikish (si p.sh. thatesija, akulli,  etj.) edhe ateher kur njeriu i ndermer te gjitha masat e nevojshme per mbrojtje mund

12

te vjen perseri ne deme ekonomike. Per kete arsye njeriu edhe prej ketyre pasojave kerkoj mjete ndermjetsuese per mbrojtje, a ajo eshte sigurimi ne kuptimin me  te thjeshte te fjales. Ne rrug te sigurimit demshperblehet demi i ndodhur (si p.sh. ne vend te fabrikes se djegur ndertohet fabrik e re per afat kohor te shkurter, ku pengohet pengimi i prodhimit i llojeve te vecanta te nevojshme per tregun etj.).

Baza  themelore e sigurimit eshte dhenja e mbrojtjes ekonomike  te ndikuar nga rreziqet (pasoja) te ndrysheme. Kjo mbrojtje mbeshtetet para segjithash ne demshperblimin e demit te ndodhur individeve te caktuar nga ndodhit (rreziqet) e paparashikuara a te ndodhura.

Qe te ket mundesi nga sigurimi te kompenzohet demi jane te nevojshme te jene te caktuara mjetet adekuate. Mjetet prej me pare sipas planit grumbullohen dhe krijohen fonde te vecanta te cilet sherbejne per ripertrirjen e pasuris te demtuar nga stuhit.

Si burim i mjeteve te fondeve siguruese mund te jene si ne vijim: prej premis (paradhenijes) te siguruarve per reziqet te mara me sigurim, prej kontributeve te paguara nga te siguruarit per demin e ndodhur dhe nga dotacionet.

-Premija e sigurimit  eshte vlera qe i siguruari e paguan qe me pare gjat lidhjes se kontrates per sigurim. Premija perllogaritet para fillimit te sigurimit dhe paguhet me pare.

-Kontributet e sigurimit paguhen sigurimit te organizuar ne baze te huazimit dhe niveli i tyre percaktohet definitivisht per periudh kohore ne vijim (sidomos per nji vit) kur te konstatohet sa deme kane ndodhur gjat asaj periudhe kohore. Demi i pergjithshem ndahet mes siguruesve sipa madhesis se rrezikut qe ata kane siguruar ose sipas ndonje celsi tjeter dhe ne ate forme percaktohet niveli i kontributit qe duhet paguar  nga secili prej tyre.

13

-Dotacinet   paraqesin pagesa te ndryshme, gjithmon nga buxheti. Keto mjete gjinden per sigurime te percaktuara ku gjithmone jane te percaktuara me procedura ligjore. Kjo forme e sigurimit te mjeteve paraqet rast te vecante.

Nga ate gjitha keto burime te mjeteve qe grumbullohen me te rendesishme jane ato te cilat grumbullohen prej premive (paradhenijeve) te te siguruarve qe percaktohen dhe paguhen prej me pare. Sigurimi nga kush paguhet premija (paradhenija) quhet gjithashtu edhe premi siguruese.

5.    FUNKSIONET E SIGURIMIT

Sigurimi ka tri funksione baze edhe ate: mbrojtja e pasuris, mobilizimi i mjete financiare (parave) (akumulimi I tyre) dhe permisimi i kushteve per jetes – funksioni social.

1.                     Funksioni – ruajtja e pasuris. Mbrojtja e pasurise eshta funksioni baze (themeltar) I sigurimit dhe ajo arrihet ne dy forma (rruge): te indirekte (terthorazi) dhe te drejtperdrejt.

 a)Mbrojtje  indirekte e pasurise – perbehet nga paralajmerimi i dukuris se rrezikut dhe menjanimi i shkaqeve per ndodhjen e stuhive dhe fatkeqsive, dmth. ndermirren te ashtuquejtura masa preventive, edhe ate qoft te behet fjale per sigurimin e pasurise ose njerezve ( si p.sh. ndermirem masat te caktuara ndertesat mos jene ne ndikim te zjarrit, dmth. te jene me rrezistuese ndaj zjarrit etj.) Funksioni tjeter indirekt eshte lufta kunder stuhive te ndodhura apo fatkeqsive te rastit, me qellim te zvoglimit te fuqis shkatrruese te tyre (si p.sh. sigurimi ose me ndihmone ne organizimin e sherbimit te zjarrfiksave etj.).

Sigurimi bashkohor nuk kufizohet vetem ne demshperblimin e ndodhur nga stuhit dhe fatkeqsit, por ajo mer edhe masa me gjer per ndalimin e demtimit te pasurise, pengimin e ndodhive (rasteve) qe jane me pasoja per njeriun dhe pasurin e tij. Kjo nenkupton qe

14

sigurimi ben, dmth. prej me pare mer masa preventive dhe repressive, ndaj stuhive dhe fatkeqsive eventuale.

Sigurimi ket funksion e kryen me ndihmesen e masave sistemore me qellim te siguroj mbrojtje me te mire te pasurise nga demet e paplanifikuara qe mund te ndodhin. Te gjitha keto masa mund te grupohen ne tre grupe dhe ate:

1.        Masat sistemore materiale,

2.        Masat per zvogelimin e premis; dhe

1.        Masat ndeshkuese.

E para, sigurimi ka per detyre te krijoj kushte materiale ndaj luftes kundra stuhive, zvoglimi i pasojave dhe demit, me qellim te mbrojtjes se pasurise.

Keto kushte materiale sigurimi i krijone ne at menyre ku nje pjese te mjeteve financiare te grumbulluara ne baze te premive harxhohen per marrje masa te cilat kane per qellim te pengojne dukurit me pasoja , dhe ne raste se nuk munden ne teresi te pengohen te jene sa me te vogla ( keshtu p.sh. ndertimitaris, ose ndihmone ndertimin e fabrikave per prodhimin te matrialeve te cilat duhet te je sa me pak te rrezikuar nga zjarri ose faktoreve te tjer etj.

Finansimi I masave per sigurimin e nevojshem te pasurise, behet nga pagesa e premis.

Se dyti masa per mbrojtjen e pasurise e drejta per zvoglimin e pageses se premis ( mund te vjen edhe deri te lirimi i plote) te cilen e mundesojne shoqerit siguruese, me qellim qe pronaret e mjeteve te mobilizohen sa me teper ne mbrojtjen e pasuris se tyre nga demtimet e ndryshme. Zvoglimi i premise mundesohet ne ato raste kur te konstatohet ku per arsye te kujdesit te vecant te te siguruarit ka pasur dem me te vogel, se se net e vertete do te ishte.

15

Se treti sistemi i sankcioneve perbehet nga dy masa: E para, kur te ndodh demi, nese konstatohet se demi ka ndodhur per fain e te siguruarit, atehere prej fondit sigurues nuk paguhet kurfar kontributi si demshperblim. Se dyti nesi I siguruari e ka nenvlersuar obligimin per mbrojtjen e pasurise, dhe nuk I ka mare te gjitha masat mbrojtese, ne kesi rasti nuk kundershperblehet demi prej fondit sigurues.

Sistemi I sankcioneve funksionon ne drejtim te rritjes se premis per te gjith te sigurusit ku kane ndodhur demi.

b) Sigurimi i drejpersedrejt ruan pasurine permes demshperblimit te demit te ndodhur , dmth. pagesa behet ne vlere te sigurimit  ne para. Ajo e demshperblen  demin dhe ben pagesen  ne vlert ne para kur ndodhin raste e fatkeqsive te paparashikuara, prej mjeteve te grumbulluara prej pageses se premis.

Demshperblimi prej sigurimit mund te shihet ne dy aspekte: e para, nga aspekti te interesit te njeres pale. Kontributi ka pert qellim qe me mjetet te kundershperblehet demi I ndodhur ndaj pasuris  te siguruarit. Sigurimi ju mundeson personave fizik ose atyre juridik siguri ekonomike, sepse ka per qellim ti mbroj nga rreziqet net e ardhmen. Se dyti ne aspect te interesit te shoqerise, kontributi sherben si mjet per ripertrirjen e te zhdukures ose pasuris se demtuar ne te gjithe shoqerin e rezikuar.Me kontributin e te siguruarve menjanohen nga shoqerija, pasojat te cilat ndodhin per arsye te menjanimit te rezikut.   

Mjetet akumuluese - funksioni mobilizues. Funksioni  mobilizimues i sigurimit edhe pse nuk eshte kryesori sic eshte ai I ruajtjes se pasuris, megjithate eshte mjafte I rendesishem, sepse me ate behet sigurimi I mjeteve te akumuluara permes pageses se premis nga te siguruarit. Ky funksion I sigurimit mundeson kryerjen e aktiviteteve financiare, dmth. krediton ekonomin e nji vendi. Keshtu qe sigurimi pervec asaj qe lajmerohet si element sigurie, paraqitet edhe si element i zhvillimit,

16

dmth. si element I rritjes se prodhimtaris dhe element i permisimit te kushteve jetesore.

Sigurimi eshte ngusht I lidhur me kreditimin, dmth. me sistemin banker. E para, nje pjes e mjeteve te akumuluara e cila krijohet ne sigurim perdoret per krijimin e fondit rezerv, fondin sigurues etj. Ato mjete detyrimisht ruhen neper banka, ose investohen ne obligacione. Megjithate, edhe te gjitha mjetet tjera qe I grumbullon sigurimi si pages ate premive, ruhen ne banke. Ato mjete per banken jane factor I rendsishem, per rritjen mjeteve financiare ne banke, a me kete edhe potenciali kreditues I saj.

Ne bote, mjetet qe formohen nga sigurimi luajn nje rrol shume te rendesishem ne ekonomi ose shtet, shembull karakteristik eshte SHBA,si mekanizem specifik I akumulimit te mjeteve  - kapitalit eshte be mjet I fuqishem per mobilizimin e mjeteve financiare prej trashigimis. Per shkak te ndikimit te madh te kompanive siguruese ne SHBA mund te gjykohet parasegjithash, per vlerat e paguara per premit dhe pagesen e demit. Veprimi investues I kompanive siguruese ka aritur hapsira maramendese, keshtu ato mbulojne dicka me teper se 1/5 ( nji e pesta) e AKTIVES te te gjithe shtepiave financiare kredituese.

Por ne vendin tone sigurimi luan rrol financiar kreditues mjaft te rendesishem, por me hapsir modeste qe mvaret nga vlera e mjeteve financiare.

1. Funksioni social.  Funksioni I trete I sigurimit qendron ne permisimin e kushteve jetesore. Funksioni social  I sigurimit realizohet ne dy menyra: indirekt permes sigurimit te personave dhe pasuris dhe drejtperdrejt permes akumulimit e cila arrihet permes rruges se sigurimit.

     Megjithate, duhet te theksohet sepse politicient te ndryshem ekonomik permes keti rroli (funksioni) te sigurimit shihnin zgjidhje te problemeve sociale  (si p.sh. ekonomisti gjerman Brentan Vagner etj.).Ata mendojshin

17

se sigurimi e zvogelon jo barabarsin ne ndarjen e pasuris, dhe per kete kerkojshin intervenim te shtetit si sigurues.

6.       MARKETINGU NE SIGURIM

Zhvillimi modern i sistemit ekonomik nuk mund te ec perpara pa sigurim si veprimtari ekonomike moderne, per arsye sepse ajo kontribon ne demet materiale dhe jo materiale te paparashikuara. Sigurimi zhvillohet edhe si  segment i vecante ne qarkullim te mallrave dhe sherbimeve me lidhjen e kontratave te ashtuquajtura *kontrata fati* ose *guximshme* ku lenda rregulluese eshte demi i paparashikuar, ku ne rast realizimi te rrezikut obligimi nga ana e siguruesit per demshperblim te pjesshem apo total  te demit te ndodhur.

Sigurimi demshperblen demin e ndodhur nga rreziqet siguruese nga i cili rezikohen njerzit dhe pasurija e tyre, permes respektimit te rregullatives ligjore. Ne kete kontekst ka oferta dhe kerkesa te sherbimeve siguruese, qe ofron sigurimi, e kjo don te thote krijimin e nje marketingu specifik (vacant) me concept veprimtarin siguruese.

Sigurimi eshte faktori me i rendesishem per plasman te sherbimeve siguruese. Plasmanet (ofertat) e sherbimeve duhet te behen ne menyren me te mire qe ti plotsojne nevojat dhe kerkesat e te siguruarit, qe eshte kushti themelor per organizimin adekuat per procesin shit-blerjes se sherbimeve siguruse, dmth. zbatimi i marketingut te veqant te konceptit te sigurimit.

Pergjithsisht marketingu ne teori definohet, si koncept tregu i udheheqjes dhe drejtimit te ndermarjeve, te cilat ne vend te orjentimit te me parshem te prodhimtaris, promovon orejtimin nga tregu me politiken e vet te punes. Per realizimin e keti koncepti (qellimi) te marketingut orjentohet ne kete menyre:

E para  organizimi dhe realizimi  i shitjes se mallrave dhe sherbimeve, dhe

18

E dyta  tregu si vend i vetem ku shoqerit tregtare, ndermarrjet, e realizojn shitjen e prodhimeve dhe sherbimeve te tyre.

Shoqerit tregtare, ndermarrjet, detyrimisht duhet te ken raport aktiv ndaj tregut, duhet te din cfar te prodhojne ose cilat sherbime i kryejne, qe te ken akumulim  dhe zhvillim te vetin. Falenderuar marketingut i cili paraqitet si nje lloj nxitesi (katalizatori) i cili ben integrimin e te gjitha funksioneve nga I cili (tregut,  ndikimi i politikes ekonomike etj.). sigurohet prodhimtari e drejt, kryerje e sherbimeve te cilat i pergjigjen nevojave dhe kerkesave te tregut.

Nisur nga kjo, hulumtimet e sigurimit ne treg eshte element shume me rendesi, sepse perfshin hulumtimin e vet tregut, por edhe hulumtimin e te ashtuquajturit marketing miks (hulumtimi i te gjitha masave nga kush mvaret shfrytzimi i hapsires egzistuese te tregut potencial). E gjitha kjo behet me qellim te fitohen pergjegje me te sakta dhe me te plota per pyetje te caktuara, (si do te jete ne te ardhmen, cfar sherbimesh siguruese kerkohen, ne cfar madhesije, me cfar kushtesh mund te shiten sherbimet etj. dhe ngjajshem).

Hulumtimi i tregut nga sigurim duhet te jete i perhershem, sistematik dhe kontinuel, sepse kushtet e tregut jane ne ndikim te ndryshimeve permanente (perhershme).

Hulumtimi i tregut te sherbimeve te sigurimit shoqerit siguruese mund ti kryejne ne dy menyra dhe ate: te krijojne sherbimin e vet per hulumtimin e tregut i cili do te funksionoj ne kuader te organizates, ose tja besojne ate pune ndonje institucioni te specializuar.

Shiquar nga ajo qe sigurimi si veprimtari mer hov dhe ka rol gjithni e me te madh  ne shoqeri – ne zhvillimin ekonomik dhe ne kushtet  ekonomike te tregut, nevoja per zhvillim dhe perparimin e marketingut ne sigurim eshte gjithnji e me i madh. Njohurit e sodit ne fushen e sigurimit

19

me te drejte kerkojne qe te lihen koncepti i deritashem, dhe te perhapet koncepti i marketingut ne sigurim, sipas se ciles sigurimi duhet te ket trajtim te marketingut te sherbimeve, a me kete duhet te largohemi nga definimi i plasimit  te sigurimit dhe ngjashem dhe te shfrytzohet definimi marketing i sigurimit.

Per sigurimin,  si sherbim marketingu eshte shume me rendesi  edhe tregu i sigurimeve. Aj eshte shume specifik dhe ne shume segmente ndryshon nga tregjet tjera.

Ne tregun e sigurimeve ofrohen sherbime te sigurimit, llojeve te rreziqeve te cilat mund te sigurohen, dhe ngjajshem per kete arsye mund te egzistojne lloje te ndryshme te tregut te sigurimeve. Ne tregun e sigurimit ku behet shitja e sherbimeve siguruese mund te lidhen kontrata sigurimi nga llojet e ndryshme te sigurimeve ne mes siguruesit dhe te siguruarit. Ne keto kontrata siguruese ne mes paleve secili i mer obligimet e veta ( si p.sh. siguruesi ka obligim qe per demin e ndodhur  ti ben kompenzim (demshperblim)  si kontribut i demit te ndodhur, ndersa i siguruari ka per obligim qe per reziqet e sigurimit te paguan premin e percaktuar.

Tregu i sigurimit ne te shumten e rasteve duhet ti ploteson nevojat dhe kerkesat e te siguruarve, ose te interesuarve per tu siguruar.

Tregu i sigurimeve ne thelb eshte i njejte si tregu i mallrave dhe sherbimeve, megjithate ai ka percaktim specifik sidomos gjat formulimit te ofertes dhe kerkeses, sepse perfshin numer me te madh elementesh (si p.sh. cfar sherbimesh siguruese ofrohen, si eshte kerkesa per ato sherbime, cilet jane shfrytzuesit e atyre sherbimeve dhe hapsira e tyre, a kerkohen risi te reja te sigurimit, si eshte situate e kompanive konkuruese, madhesija e tregut dhe ngjajshem)

Shoqerit siguruese qe te kene mundesi te te sjellin vendime te tyre reale per per qellime afariste (punes), duhet te shfrytzojne qendren (sistemin) informatike te marketingut (pamar parasysh a do te jet i organizuar ne

20

kuader te shoqeris siguruese apo do te shfrytzohen institucionet e specializuara) qe te kene te dhenat adekuate.

Marketingu i sigurimit sistematikisht duhet tu adoptohet rrethanave aktuale, kushteve te tregut te sigurimeve, duhet te ben kerkime te perhershme te mundesive dhe qellimeve per plotsimin e nevojave dhe kerkesave te sherbimeve  nga sigurimi. Per kete shoqerit siguruese duhet ti harmonizojne qellimet e veta me nevojat dhe qellimet e te siguruarve.

Kete duhet ta bejne jo vetem nga kerkesat dhe nevojat momentale (egzistuese),  por edhe dhenijen dhe ofrimin e vendimeve te perkapshme.

Rreth marketingut te sigurimit i cili definohet si grumbull aktivitetesh dhe masash dhe aktiviteteve te zhvillimit te sigurimit, kan ndikim shume kushte dhe ato:

E para  te gjith shfrytzuesit (te siguruarit) e disa sigurimeve te percaktuara te sherbimeve siguruese duhet prej me pare te jene te njohtuar  me te gjitha perparsit qe ofron sigurimi.

E dyta, i siguruari duhet obligativisht permes hulumtimit te tregut  ti njohtoj shfrytezuesit e interesuar te sigurimit me llojet e ndryshme te sigurimit .

E treta siguruesti duhet te ket vendosur organizimi te pershtatshem te sherbimeve siguruese sipas nevojave dhe sherbimeve te te  siguruarit .

E katerta , siguruesi per mes informacioneve publike gjithmon duhet te jet afer siguruesve potencial dhe siguruesve te ardhshem te cilet shfytezojn sigurimin.

Elementet miks te marketingut ne sigurim  jan : sherbimet e sigurimit , shitja dhe promovimi i sherbimeve te sigurimit dhe premia e sigurimit (cmimi i sherbimeve siguruese) .

21

Sherbimi sigurues eshte element baz ne marketingun miks (perzier) ne baz te te  cilave shoqerit siguruese caktojn kushte per aktivitetin e tyre dhe zhvillimin e tyre .

Shoqerit siguruese sherbimet siguruese gjithmon duet ti persosin dhe tu a pershtasin kushteve , nevojave dhe kerkesave te shyfretzusve te sherbimeve sigureuese .

Per kete arsyje shoqerit siguruese te cilat i ofrojn keto sherbime duhet ne vazhdmisi te din se cka ndodh ne tregun e sigurimeve , cka dhe cfar sherbimesh kerkojne  shyrutezuesit , sa eshte shkalla e prshtashmeris se shrbimeve qe ofrojn , si behet shperndarja e sherbimeve ne sigurim dhe ngjajshem .

Si karakteristik themelore e sherbimeve siguruese si element i marketingut miks ne sigurim jan :

1. Llojllojshmeria e perhershme e sherbimeve siguruese     

2. Kuliteti i ofertes se sherbimeve siguruese . I siguruari i kenaqur nuk do te mendon asnjiher qe ta ndrron  shoqerin siguruese .   

3. Sgurimi , permes se ciles i siguruari mbrohet (sigurohet) ne rastese ndodhin rreziku sigurues. .

4. Premia e sigurimit ndonjiher eshte faktor vendimtar i te siguruarit . Ajo duet te mundeson qasje ne sherbime siguruese  te siguruarit dhe  shyfrutzuesve me satandart te ulet jetesor.

5. Shpejtesija e  dhenjes se sherbimit   te siguruarit , a vecanerisht gjat vlersimit te demit te ber.

Shitja e sherbimeve te sigurimit mbeshtetet prej gjetjes se rrugeve me te mira per dhenijen dhe plasimin e sherbimeve te sigurimit me kushte me te mira, me qellim qe te krijohet efekte me te medha ekonomike si per sigurimin, ashtu edhe per te siguruarit. Percaktimi i drejtimit (rruget) me te pershtatshem (favorshem) per shitjen e sherbimeve siguruese duhet te jene te atilla qe

22

te kene qasje nga shfryzuesit e fundit (potencial),dmth. shfrytzuesve te sherbimeve te sigurimit.Promovimi i sherbimeve siguruese i perfshin te gjitha aktivitetet qe i ndermarin dhe i realizojne shoqerit siguruese, me qellim qe ti plasojne sherbimet e veta siguruese.

Reklamat (propaganda) ekonomike si forme e prononcimit dhe gershetim te shume aktiviteteve (si publikimet ekonomike ne radio,TV, shtyp, broshura, shitje personalishtte sherbimeve siguruese e cila paraqet nje aktivitet kreativ i pershtatshem per komunikim me te siguruarit) dhe ngjajshem.Premija siguruese eshte cmim i rezikut, e cila ne vete perfshin vleren kushtuese te sigurimit, e rritur me nje vler te caktuar akumuluese (rezervat siguruese).

Premin e paguan i siguruari shoqerive te sigurimit. Premije e sigurimit dallohet prej cmimeve tjera te mallrave dhe sherbimeve, sepse ajo esht cmim i rrezikut, ajo eshte rrezulltat i  demit eventual dhe rastesis se demit te ndodhur dhe intenzitetit te tij ( nga kush vim ne bazen (thelbin) e ligjit te rastesis – propabilitetit, dhe ligjit  te numrave te medhej perms percjelljes se vazhdueshme dhe analizimin statistikor te te dhenave) dhe kjo konstatohet perms tarifave te premis (a ne rrug permes marveshtjeve ne mes sigurimit dhe te siguruarit).        

RREZIKU

2.FORMA E PARAQITJES SE RREZIKUT

Praktika e deritanishme nga puna e sigurimit shpie në njohurinë, sipas së cilës mekanizmi i sigurimit funksionon në një mënyrë të posaçme specifike.

Pra, në sigurim vlejnë parime të veçanta, tjetërfare nga parimet që i hasim në fushat tjera të punës, siç janë bankieria, tregtia, komunikacioni,etj.

Në sigurim sipas kësaj ballafaqohemi me elemente, të cilat paraqesin veçanti të sigurimit. Më saktë, sigurimi ka metodologjinë e tij të posaçme, dhe i ka elementet e tij specifike.

Në pyetjen, cilat janë elementet specifike të sigurimit, do të mund të përgjigjeshim se bëhet fjalë për: a) rreziqet e sigurimit, b) premitë e

23

sigurimit, dhe c) kompensimet nga sigurimi, përkatësisht shuma e sigurimit.

Fjala rrezik vjen nga gjuha latine risico, nga ajo frënge risque dhe nga anglishtja risk.

Qysh gjatë kohës së stërgjyshërve dhe gjyshërve tanë kanë ekzistuar fjalët e urta: “kush punon, ai mund edhe të humbë”, përkatësisht “nuk ka fajde pa rrezik”.

Në teorinë dhe praktikën e sigurimit, rreziku ka trajtimin e elementit të dytë në konceptin e sigurimit.

Pra, pa rrezik nuk ka sigurim, përkatësisht që të formohet raporti sigurues duhet më parë të ekzistojë rreziku.

Njëri nga elementet qenësore, mund të thuhet edhe themelore, pa të cilin sigurimi nuk ekziston, është rreziku.

Me rrezikun nënkuptojmë “paraqitjen e një ngjarje ekonomikisht të dëmshme”. Ky është përkufizimi themelor dhe njëkohësisht përkufizimi më i gjerë për rrezikun.

Te sigurimi, rreziku mund të vështrohet nga më shumë aspekte, por si themelore mund të marrim: rrezikun nga aspekti i të siguruarit, rrezikun nga aspekti i të drejtave dhe obligimeve të palëve në kontratë dhe rrezikun nga aspekti i siguruesit.

Çdo gjë që bën dikush, çdo situatë në të cilën ndodhet dikush, përfshinë në vete edhe njëfarë rreziku.

Rreziku në konceptin më të gjerë paraqet një rrezik të caktuar, pasiguri, humbje, vënie në “bixhoz”, pra një ngjarje të ardhshme të pasigurt e cila mund të ketë edhe pasoja të padëshirueshme.

Konceptin e rrezikut duhet dalluar nga pasiguria.

2.1. LLOJET E RREZIKUT

e sigurt p=1

E pasigurtp nuk është i njohur

rrezik 0<p<1

e pamundur p=0

Ngjarja

e

ardhshme

24

Nëse nisemi nga kjo, se rreziku paraqet mundësi dhe shkallë të përcaktuar të sigurisë për krijimin e disa rasteve të caktuara ose veprime me pasoja të pavolitshme në raport me njerëzit dhe mjetet, përkatësisht në raport me pasurinë në aspektin e krijimit të dëmeve materiale, atëherë mundësitë për krijimin e dëmeve mund të jenë relativisht të mëdha dhe të llojllojshme.

Rreziqet joekonomike dhe ekonomike

a) Rreziqet joekonomike. – përkatësisht rreziqet e shkaktuara nga determinantet joekonomike janë rreziqe që janë rezultat i stihive natyrore dhe fatkeqësive elementare, përgatitjeve për luftë ose zhvillimit të luftës (transformimi i ekonomisë kombëtare në ekonomi ushtarake), tensione sociale, të shkaktuara nga arsye të ndryshme, tensione politike, etj.

b) Rreziqet ekonomike. – përkatësisht rreziqet e shkaktuara nga determinantet ekonomike, në esencë mund të jenë t e k n i k e, f i z i k e dhe f i n a n c i a r e.

Rreziqet teknike dalin nga teknologjia e punës dhe shfrytëzimi i teknikës, nga mundësia për paraqitjen e veprimeve të dëmshme si pasojë e mënyrës së kryerjes së veprimeve afariste.

Rreziqet fizike janë të lidhura me përmbajtjen materiale të mjeteve në procesin e punës.

Rreziqet financiare paraqiten si mundësi për paraqitjen e dëmeve, si pasoja të kryerjes së punëve financiare në ndërmarrje, përkatësisht në ndryshimet e kushteve financiare, nën të cilat kryhen punët.

Sipas kësaj, në kryerjen e të gjitha marrëdhënieve ekonomike dhe punëve përkatëse ekziston një rrezik i caktuar.

R r e z i q e t

Rreziqet joekonomikeRreziqet ekonomike

Rreziqet financiare

Rreziqet fizike

Rreziqet teknike

25

Rreziqet e pastra dhe spekulative

Rreziqet duke marrë parasysh rrjedhën përfundimtare mund të ndahen në rreziqe të “pastra”, dhe spekulative. Rreziqet e pastra janë rreziqe që janë pasojë e ngjarjeve të rastit ose të stuhisë e jo nga veprimi i vetëdijshëm i njeriut, si p.sh. vdekja, zjarri, etj. Me sigurimin mbulohen vetëm rreziqet e pastra, të cilat kur paraqiten rezultojnë ekskluzivisht me humbje, ndërkaq rreziqet spekulative mund të rezultojnë me fitim ose humbje.

Rreziku spekulativ nuk është lëndë e sigurimit, ngase nuk është në pajtim me funksionin themelor të sigurimit të mbrojtjes nga humbja për shkak të stihisë dhe ngjarjes, pra mbrojtjes dhe integritetit të njeriut dhe pasurisë. Nga pasojat negative, të rreziqeve spekulative subjektet mbrohen në ndonjë mënyrë tjetër, psh. me kontratat utures, vetësigurimin dhe me masa tjera të ngjashme.

Me sigurimin, nuk mund të mbulohen përherë plotësisht e as të gjitha rreziqet e “pastra”.

Në botën bashkëkohore gjithnjë e më shumë imponohet rreziku për njeriun dhe rrethinën nga shpërthimi i bërthamës atomike dhe shfrytëzimi i energjisë atomike. Së këndejmi, gjithnjë e më shumë shkohet në rreziqe dhe pasoja nga rreziqe të ashtuquajtura atomike ose nukleare.

Rreziqet katastrofale janë rezultat i fuqive të mëdha natyrore, elementare, të cilat shkaktojnë humbjen e një numri të madh të jetërave të njerëzve dhe dëme të mëdha ekonomike. Në numrin më të madh të vendeve të botës, ky lloj rreziku ka edhe trajtimin edhe të fatkeqësisë elementare, mbiforcës, etj.

a) – Rreziqet personale – rreziqe të cilëve u është nënshtruar individi për shkak të vdekjes, moshës, sëmundjes, fatkeqësisë, papunësisë, për çka krijohen humbje financiare të individit dhe familjes së tij, ndaj prej tyre insistohet të mbrohet, në mënyrë më të shpeshtë përmes sigurimit;

b) – Rreziqet pronësore – rreziqe të cilave u është nënshtruar pasuria (sendet), realizimi i rreziqeve të këtilla ka si pasojë dëmet direkte dhe (ose) indirekte;

c) – Rreziqet nga përgjegjësia – rreziqet lidhur me mbulimin e humbjeve të shkaktuara personit të tretë për të cilin është përgjegjës i siguruari.

Përgjegjësia mund të jetë ligjore (sigurimi i përgjegjësisë automobilistike) ose kontraktues (psh. sigurimi me garanci i prodhimeve,

26

sigurimi me garanci i gabimeve konstruktive-gabimet në material, në llogarinë teknike-llogaritëse, në konstruksion ose në kryerjen e punëve).

Rreziqet e përbashkëta dhe individuale

Kjo është ndarje e rreziqeve që bazohen në shqyrtimin e efekteve të tyre. Rreziqet e përbashkëta janë ato të cilat menjëherë rrezikojnë një grup më të madh njerëzish, p.sh. lufta, papunësia, tërmeti ose ndotja e ambientit.

Në parim nuk u takojnë sigurimeve “komerciale-të pagueshme” dhe trajtohen si problem i shoqërisë në tërësi, e madje si problem global.

Edhe pse sigurimi i disa nga këto rreziqe bëhet përmes sigurimit privat, kjo është mënyra e pashembullt për sigurimin e rreziqeve të shumta të përbashkëta.

Përkundër kësaj, rreziqet individuale kanë pasoja të kufizuara dhe në parim hyjnë në rreziqet siguruese.

Duke u nisur nga kjo se çfarë është shkalla e koncentrimit të rreziqeve, rreziqet grupohen në disa grupe, në kuadër të një të ashtuquajture fushë sigurimi.

Sa më e madhe të jetë fusha e sigurimit, më e gjerë, më e përhapur, kurse objektet e sigurimit janë më të shumta dhe relativisht të barazuara, gjithnjë e më homogjene, përkatësisht të caktuar në mënyrë më të barabartë në këtë rajon, ekziston dispersion më i plotë dhe më i mirë i hapësirës, por në të njëjtën kohë edhe dispersion kohor i rrezikut.

Në kuadër të fushës së sigurimit, rreziqet janë koncentruar, grupohen në grupe më të mëdha ose më të vogla, dhe si të tilla janë lëndë sigurimi.

Kumula definohet si koncentrim i një numri më të madh të objekteve të ndryshme, sidomos me vlera dhe intensitet më të madh të veprimit të një hapësire relativisht të ngushtë ose të kufizuar.

Më së shpeshti, kumuli në sigurim është produkt i faktorit njeri përmes rrethanave të rastësishme, të vetëdijshme ose përmes rrethanave të caktuara, për shembull, të një pishine të ngushtuar e të madhe industriale, porti detar ose lumor, vendbanim, etj.

Në një kostelacion të këtillë, disa objekte nuk paraqesin njësi të izoluar, objektet individuale që paraqesin rrezik, por edhe objektet përmes të cilave mund të bartet rrezikshmëria dhe dëmi edhe në objektet tjera.

Rreziqet objektive dhe subjektive

27

Marrë nga aspekti i përmbajtjes dhe i ndikimit të faktorëve objektivë dhe subjektivë, të cilët veprojnë në madhësinë dhe cilësinë e rreziqeve, bëhet ndarja e tyre në rreziqe objektive dhe subjektive.

Rreziqet objektive janë rezultat i rrethanave objektive dhe relativisht mund të maten lehtë. Varen nga lënda e sigurimit, vlera e saj, madhësia dhe shpeshtësia e dëmeve dhe nga zgjatja e mbulimit.

Mirëpo, në kuadër të rreziqeve objektive mund të numërojmë, edhe llojet e këtilla të rreziqeve, psh., rreziqet nga breshëri, nga rrufeja, paraqitja e thatësisë, paraqitja e erërave të fuqishme, paraqitja e karkalecave, etj.

Rreziqet subjektive, janë ato realizimi i të cilave varet nga veprimi i individit. Këto vështirë mund të maten ngase nuk varen nga rrethanat objektive.

Ana subjektive e rrezikut, në esencë paraqitet si rezultat i ndikimit të njeriut në realizimin e rastit të siguruar. Kjo do të thotë se i siguruari vepron me lëndë të siguruar si sundimtar i mirë.

Gjithashtu, rreziku mund të jetë edhe subjektivisht i dobët nëse i siguruari nuk i ka cilësitë e nikoqirit të mirë, përkatësisht të afaristit të mirë, ngase nuk ka marrë masat e përcaktuara mbrojtëse që ta ruaj lëndën e siguruar.

Rreziqet konstante dhe variabile

a) Rreziqet konstante, janë rreziqe që kanë rrezikshmëri të pandryshueshme sa i përket shkallës së rrezikut në paraqitjen e tyre. Te rreziqet konstante, gjasa për realizimin e tyre, është konstante, nuk ndryshon.

b) Rreziqet variabile, janë rreziqe të cilat në mënyrë permanente ndërrohen. Te këto rreziqe shkalla e paraqitjes së rrezikshmërisë ndryshon në kohë relativisht të shkurtër, nga dita në ditë.

Pra rreziku variabil është rrezik i cili ndryshon me kalimin e kohës. Fjala është për rrezikshmëri tipike për qeniet e gjalla.

Rreziqet e sigurueshme dhe të pasigurueshme

a) Rreziqe me mundësi sigurimi. – Rreziqe me mundësi sigurimi janë ato për të cilët ekzistojnë bazat teknike për përcaktimin e madhësisë së tyre, e me këtë edhe për mundësinë e mbulimit. Këto mund të jenë:

a.1) Rreziqet pronësore. – këto janë humbje financiare për shkak të dëmtimit fizik, shkatërrimit, vjedhjes së pasurisë, të ashtuquajturave dëme direkte ose për shkak të humbjeve financiare që janë pasojë e

28

dëmeve të drejtpërdrejta dhe të ashtuquajtura dëme indirekte, siç janë psh., humbja e fitimit, e rentës, paraqitja e ekstra shpenzimeve, humbja e tregut, etj.

a.2) Rreziqet personale. – Këto janë rreziqe që shkaktojnë zvogëlimin ose humbjen e sigurisë financiare si pasojë e vdekjes, moshës së shtyrë apo sëmundjes. Meqë format e ndryshme të papunësisë paraqiten në mënyrë jo të rregullt, ky rrezik në një farë mase mbulohet nga shteti përmes programeve të kujdesit dhe sigurimit social.

a.3) Rreziqet nga përgjegjësia. – këto janë rreziqe që shkaktojnë dëme në pasuri, shëndet ose në jetën e personit të tretë.

Rreziqet e përgjegjësisë janë dëme të personit të tretë të shkaktuara nga:

– Përdorimi i automobilit– Posedimi i pasurisë– Profesioni (mjekët, stomatologët, avokatët, etj.)– Procesi prodhues, etj.

b) Rreziqe me pamundësi sigurimi (të pasigurueshme). – Me pamundësi sigurimi janë ato rreziqe për të cilat siguruesi nuk ka bazë reale për përcaktimin e premisë ose nuk ka mundësi për shpërndarjen e rrezikut.

Rreziqet që nuk mund të sigurohen janë:b.1) Rreziqe të tregut. – këtij grupi i takojnë rreziqet që dalin nga

ndryshimi i çmimeve, nga ndryshimi i shijes së konsumatorëve dhe mos informimit të tyre, konkurrencës së ofertuesve të tjerë në treg, etj.

b.2) Rreziqe politike. – këtij grupi rreziku i takojnë rreziqet që dalin nga ndryshimet politike në shtet, nga kufizimet që kanë të bëjnë me tregtinë dhe konvertibiltetin e valutës, nga ngarkimi i madh tatimor dhe nga aktet tjera të pushtetit. Rreziqet politike mund të jenë të drejtpërdrejta nëse kufizimi i veprimit të subjekteve ekonomike është shkaktuar me masa të drejtpërdrejta politike të pushtetit.

Rreziku u luftës ose ngjarjet e ngjashme në luftë mund të mbulohen vetëm në disa grupe të sigurimeve.

b.3) Rreziqet në prodhim. – këto janë rreziqe që krijohen për shkak të aplikimit të teknologjisë së vjetruar të “fytit të ngushtë”, dhe problemeve tjera teknike të pazgjidhura në prodhim, shterjes së resurseve njerëzore.

b.4) Rreziqe personale. – këto janë rreziqe të humbjes të të hyrave për shkak të papunësisë, përkatësisht humbjes së punësimit dhe shkaktarëve të tjerë, siç janë: prishja e kurorës, arsimimi jo përkatës, të cilat mund të shkaktojnë humbjen e sigurisë materiale të individëve.

29

2.2.TIPARET (SPECIFIKAT) E RREZIKUT NË SIGURIME

Rreziku është një ngjarje e ardhshme e pasigurt e cila mund të ketë pasoja të padëshiruara, pa marrë parasysh atë si është paraqitur apo si është shkaktuar.

Rreziku në sigurime definohet si mundësi për hyrje në ndonjë ngjarje të dëmshme ekonomike. Por rrezik është edhe vetë ngjarja, siç është zjarri, vërshimi, breshëri, të cilat sjellin në zbatimin e obligimeve të siguruesit që të bëjnë pagesën e kompensimit nga sigurimi. Gjithashtu është e rëndomtë të flitet për “rrezik më të mirë” ose “rrezik më të keq”, për “rrezik normal, për “rrezik jonormal” etj., dhe me këtë rast të kihet parasysh rreziku që e rrezikon lëndën e sigurimit nga aspekti sasior dhe cilësor.

Karakteristikat (specifikat) e rrezikut në sigurime janë:

a. – Shumënumërshmëria e objekteve të nënshtruara rrezikut. – Kjo karakteristikë është e rëndësishme për shkak të përpunimit statistikor dhe mundësisë së formimit të bashkësisë së rrezikut me një numër më të madh të rreziqeve.

b. – Homogjeniteti i rrezikut. – Kjo do të thotë se bëhet fjalë mbi rreziqet që janë të njëjta ose të ngjashme sipas madhësisë dhe llojit të tyre, pra sipas shumës dhe rreziqeve të cilat i mbulojnë.

Prandaj, ideali do të ishte kur siguruesi do të mund ti siguronte vetëm rreziqet homogjene, ngase atëherë me precizitet më të madh do të mund të kalkulonte edhe preminë e nevojshme.

Që të realizojë homogjenitetin e portofolios, siguruesi duhet t’i grupojë rreziqet.

Në teorinë dhe praktikën e sigurimit, trajtim të rrezikut ka ai rast, i cili plotëson edhe këto kushte:

1. Rasti, te i cili ekziston mundësia të ndodh dëmi, ngase në rastin e kundërt, kur nuk ekziston një mundësi e tillë, nuk ka nevojë.

2. Se nga realizimi i rastit që sigurohet mund të shkaktohet dëmi ekonomik.

3. Pra, rreziku është vetë i panjohur, rast ende i parealizuar, rast i së ardhmes për të cilën nuk dihet se a do të ndodh fare dhe kur do të ndodh. Nëse kjo dihet, nuk ka nevojë për sigurim.

Vetë pasiguria dhe frika nga rreziku shpie në nevojën për sigurim.Kërkesa për rastësinë e rrezikut duhet patjetër të plotësohet së paku

për dy shkaqe:

30

- Për të pamundësimit (pengimit) të dukurisë të hazardit moral. Nëse siguruesi kishte me mbuluar dëmet e qëllimshme, do të shkaktojë tendencë të rritjes së dëmeve, por edhe të premive gjë që do të kishte si pasojë zvogëlimin e numrit të sigurimeve dhe pamundësinë e zbatimit të ligjit të numrave të mëdha.

- Meqë ligji i numrave të mëdha bazohet në rastësinë e ngjarjeve, dëmet e qëllimshme do të çrregullonin ligjshmërinë e supozuar;

4. Rreziku doemos duhet të jetë i pavarur nga vullneti i të siguruarit ose nga ndonjë person tjetër. Siç dihet, obligimi nga sigurimi ndërpritet nëse i siguruari është shkaktar i dëmit ose nëse nuk i ka ndërmarrë masat themelore të kujdesit, të cilat do ti ndërmerrte çdo nikoqir i mirë;

5. Rreziku doemos duhet të ketë karakter të përsëritjes. Kjo do të thotë se një rast që mund të trajtohet si rrezik në sigurime patjetër duhet të përsëritet.

Te rreziku, që është lëndë sigurimi, doemos duhet të ekzistojë momenti i përsëritjes, edhe atë për shkak të dy arsyeve:

a) nëse rreziku nuk përsëritet, nuk ekziston nevojë ekonomike për sigurimin e pasojave nga rastet e dëmshme.

b) përsëritja e rrezikut mundëson përcjellje statistikore të shpeshtësimit të tij, intensitetit të veprimit dhe të pasojave të tij të dëmshme, që shërbejnë për qëllime të përcaktimit të disa ligjshmërive në këtë përsëritje.

6. Rreziku duhet të jetë i përcaktuar sipas shkakut, kohës, vendit dhe shumës, në mënyrë që siguruesi të mund të përcaktojë lartësinë e obligimit të tij, e me këtë edhe preminë.

7. Rreziku doemos duhet të radhitet (rasti të disperzohet) në mënyrë të barabartë në kohë dhe në hapësirë.

Nga barazia hapësinore dhe kohore shmangen edhe kumulet. Mbulimi i kumules si koncentrim një numri më të madh rreziqesh në fushë të ngushtë, bëhet sipas parimit të vlerësimit të rrezikut të përbashkët.

Një rrezik që të mund të jetë lëndë sigurimi, doemos te ai duhet të ekzistojë mundësia e dispersionit të rastit në kohë dhe hapësirë.

8. Rasti ku është premia ekonomikisht e pranueshme. Premia duhet të jetë ekonomikisht e arsyeshme dhe e pranueshme për të siguruarin, kjo do të thotë se të siguruarit tek të cilët rreziku është më i vogël duhet të paguaj preminë më të vogël;

9. Rreziku që mbulohet me sigurim, doemos duhet të jetë në pajtim me ligjin dhe me parimet shoqërore dhe morale.

10. Dëmet potenciale doemos duhet të jenë të rëndësishme për nga financimi, përkatësisht financiarisht të rëndësishme.

31

Pra, i siguruari doemos duhet të ketë interes ekonomik për lidhjen e marrëveshjes, ngase i krahason shpenzimet për sigurinë e tij dhe dobinë që do ta ketë nëse ndodh ngjarja e siguruar.

2.3.PËRCAKTIMI I MADHËSISË SË RREZIKUT

Me rastin e ndërmarrjes së sigurimit, para se të lidhet marrëveshja për sigurim, nevojitet të përcaktohet madhësia e rrezikut. Me këtë rast, obligimi i pritur i siguruesit quhet obligim maksimal ose dëmi maksimal.

Në sigurim, vlerësimi real i madhësisë ose i peshës së rrezikut i mundëson siguruesit të sigurojë mbulimin adekuat të mjeteve të nevojshme, edhe atë nga mjetet vetanake përmes sigurimit ose risigurimit.

Shkalla e determinuar e rrezikshmërisë, nga ana tjetër, njëkohësisht është edhe bazë për përcaktimin e premisë së sigurimit, të madhësisë adekuate të rrezikut.

Për këto arsye, është e nevojshme që i siguruari t’ia paraqesë siguruesit të gjitha informatat e mundshme dhe rrethanat, të cilat janë me rëndësi për vlerësim real të rrezikut.

Në sigurim, vlerësimi real i madhësisë ose i peshës së rrezikut i mundëson siguruesit të sigurojë mbulim adekuat të mjeteve të nevojshme, edhe atë nga mjetet vetanake përmes sigurimit ose risigurimit.

Shkalla e determinuar e rrezikshmërisë, nga ana tjetër, njëkohësisht është edhe bazë për përcaktimin e premisë së sigurimit, të madhësisë adekuate të rrezikut.

Për këto arsye, është e nevojshme që i siguruari t’ia paraqesë siguruesit të gjitha informatat e mundshme dhe rrethanat, të cilat janë me rëndësi për vlerësim real të rrezikut.

Përveç shumës së sigurimit, përkatësisht vlerës së lëndës së siguruar, madhësia e rrezikut varet edhe nga karakteri dhe lloji i rrezikut, lokacioni, masat preventive dhe represive, etj.

Shuma e sigurimit, parimisht është vetëm kufiri i sipërm ose limiti i kufirit të siguruesit.

Madhësia e përcaktuar e rrezikut, njëkohësisht është edhe bazë për përcaktimin e premisë së sigurimit.

Faktorët që janë vendimtar për përcaktimin e madhësisë së rrezikut janë:

a. – shuma e sigurimit,b. – kohëzgjatja e sigurimit për të cilin është ofruar mbulimi

përmes sigurimit,c. – shkalla e probabilitetit të paraqitjes së dëmit (shpeshtësia e

dëmit),

32

d. – shkalla mesatare e forcës së dëmit përkatësisht intensiteti i dëmit,

e. – dëmi maksimal i mundshëm, përkatësisht maksimal, real.

a) Shuma (kuota) e sigurimit ose vlera e lëndës së siguruar është pjesë qenësore e policës së sigurimit, ngase sipas kësaj vlerësohet madhësia e rrezikut.

Kjo do të thotë se faktori i parë që e determinon madhësinë e rrezikut, është shuma e rrezikut ose vlera e lëndës së siguruar.

b) Kohëzgjatja e sigurimit paraqet sekuencë kohore (gjatësi kohore) për të cilën, sipas marrëveshjes së lidhur për sigurim është mundësuar, është dhënë mbulesa për sigurim.

Sa më e gjatë të jetë periudha kohore e mbulimit nga sigurimi, rreziku është më i madh, sepse gjasat janë më të mëdha të ndodhë rasti i siguruar në një periudhë më të gjatë kohore.

c) Faktori i tretë që e përcakton rrezikun është shkalla e probabilitetit në pikëpamje të paraqitjes së dëmit.

Kur është në pyetje faktori i tretë, i cili e përcakton rrezikun (shkallën e probabilitetit, përkatësisht shkallën e shpeshtuar), shpeshtimi i dëmit përllogaritet përmes shfrytëzimit të formulës vijuese:

Shpeshtimi i dëmit =

Për determinimin e rrezikut është i rëndësishëm edhe treguesi ekonomik i shkallës së dëmit (dëmi mesatar), i cili përcaktohet si raport i zhdëmtimit ndaj shumës së përgjithshme të sigurimit (të këtij lloji).

Nëse premia përllogaritet sipas një kriteri tjetër, e jo shumës së siguruar, atëherë mesatarja e dëmit për një objekt të siguruar llogaritet përmes shfrytëzimit të formulës vijuese:

33

d) Faktori i katërt që e përcakton rrezikun është shkalla mesatare e forcës së dëmit. Intensiteti i dëmit llogaritet me shfrytëzimin e formulës vijuese:

Intensiteti (madhësia) e dëmit është përqindje e dëmtimit të lëndës së siguruar.

e)Dëmi më i madh i mundshëm është faktori tjetër që e përcakton madhësinë e rrezikut. Dëmi maksimal i mundshëm (MPL) shënon vlerën e plotë të lëndës së siguruar, përkatësisht të rrezikut. Siguruesi përcakton lartësinë e pritur të dëmit, si pasojë e një ose i një varg ngjarjesh në një objekt të siguruar gjatë një viti. Vlerësimi i dëmit maksimal është detyra më e rëndësishme në vlerësimin e rreziqeve të mëdha dhe ndikon drejtpërdrejtë në përqindjen e rrezikut, të cilin siguruesi e mban për vete, pra në vetëmbajtje. Në sigurimin e pasurisë, sidomos të stabilimenteve industriale, dëmi maksimal i mundshëm është vështirë të përcaktohet.

Vetëmbajtja, ndarja dhe koncentrimi i rreziqeve

Ndarja e rrezikut e shënon kapacitetin ekonomiko-teknik të siguruesit. Për këto arsye, një nga detyrat më të rëndësishme të siguruesit është që ta përcaktojë kapacitetin e tij ekonomiko-teknik. Atë pjesë të obligimit nga sigurimi, të cilën siguruesi nuk është në gjendje ta mbulojë me mjete vetjake, e jep në bashkësigurim ose në risigurim.

Siguruesi maksimumin e obligimeve e përcakton varësisht nga natyra e lëndës së sigurimit, karakterit dhe llojit të rrezikshmërisë, numrit të lëndëve të siguruara (madhësia e portofolit).

Në kuadër të fushës së sigurimit, rreziqet mund të jenë rreziqe të koncentruara, që paraqiten në grupe më të mëdha ose më të vogla dhe nëse realizohen mund të jenë rrezik i madh për siguruesin.

3. ORGANIZIMI TEKNIK I SIGURIMIT

Pra, në kohën kur individi ka marrë mbi vete rreziqet e izoluara, kur një njeri ka marrë mbi vete obligime për ta kompensuar dëmin, i cili do të ndodhte eventualisht te njeriu tjetër, nuk ka ekzistuar nevoja për ndonjë organizim teknik të sigurimit.

34

Që me zhvillimin e mëtejshëm të sigurimit, me paraqitjen e ndërmarrjeve të mëdha për sigurim ka filluar të mendohet për organizimin teknik të sigurimit dhe kjo të llogaritet si element qenësor i sigurimit. Këto tri punë: bashkësitë e rreziqeve,baza matematikore – statistikore dhe kompensimi i rrezikut paraqesin bazë të organizimit teknik.

Organizimi teknik i sigurimit ka disa detyra: E para, organizimi teknik duhet të përcaktojë sa mjete monetare në

vit duhet të hyjnë në fondin e sigurimit në emër të premisë. Në bazë të kësaj organizimi teknik shërben, në esencë, që të gjendet që më parë shuma e përgjithshme e dëmit gjatë vitit. Të hyrat dhe të dalat e fondit të sigurimit doemos duhet të jenë të ekuilibruara.

E dyta nuk është krejt një, se si do të klasifikohet shuma e përgjithshme e mjeteve monetare që hyjnë në fondin e sigurimit do të klasifikohet sipas të siguruarve. Për realizimin e kësaj pune në institucionet e sigurimit ekziston shërbimi i veçantë, i quajtur shërbimi aktuar.

E treta, detyra e organizimit teknik qëndron në ato sigurime që bazohen në kapitalizim, psh., sigurime të jetës te i cili përveç natyrës progresive ekziston përveç premisë së rrezikut edhe premia e kursimit dhe përllogaritet rezerva premisore. Rezervën premisore, shërbimi aktuar e përcakton çdo vjet, kjo punë është mjaft e komplikuar sepse shfrytëzon më shumë metoda të përllogaritjes së rezervës premisore.

Në ekonomikën dhe teknikën e sigurimit premisor veprojnë faktorë të caktuar, të cilët ndikojnë dhe mundësojnë formimin e mjeteve për sigurim (fondi për sigurim), të cilat janë të nevojshme për realizimin e obligimeve materiale nga sigurimi, për shkak të paraqitjes së rastit të siguruar.

3.1. RECIPROCITETI DHE SOLIDARITETI

Mbulimi i rrezikut në sigurim realizohet në bazë të kontratës në të cilën siguruesi për preminë e pranuar merr obligim që me krijimin e rastit të siguruar (realizimin e rrezikut), siguruesit ose personit të tretë, në dobi të të cilit lidhet sigurimi t’ia kompensojë dëmin në sigurimin pronësor, përkatësisht t’ia paguajë kuotën e kontraktuar të parave në sigurimet e veçanta.

Sigurimi është metodë e transferim të rrezikut nga i siguruari në siguruesin, i cili pranon t’ua kompensojë dëmet e rastësishme atyre tek të cilët janë bërë dhe t’ua ndajë të gjithë anëtarëve të bashkësisë të rrezikut sipas parimit të reciprocitetit dhe solidaritetit.

35

Rëndësia e sigurimit ka të bëjë:a) Me bashkimin e rrezikut (angl. Risk pooling) – bashkimi i

rrezikut është esenca e sigurimit. Dëmet e krijuara, disa anëtarëve të shoqatës së rrezikut u ndahen në mënyrë proporcionale sipas madhësisë së rrezikut, të cilët ndonjë anëtarë e ka inkorporuar në bashkësinë e rrezikut.

b) Mbulimi i dëmeve të rastësishme (angl. Payment of fotitous loshes) – dëmet të cilat i mbulon sigurimi duhet të jenë patjetër të rastësishme të paparashikueshme, por të vërteta.

c) Transferi i rrezikut (angl. Risk transfero) – transferi i rrezikut paraqet bartjen e rrezikut nga i siguruari në siguruesin.

d) Kompensim i dëmit (angl. Indemnification) – në sigurimin pronësor paguhet kompensimi për dëmin e krijuar.

Detyrë e sigurimit është të përcaktojë ekuivalentin e varshmërisë ndërmjet këtyre elementeve, pra lartësinë e premisë ta përcaktojë si funksion të distribuimit të gjasës së rastit të siguruar (rreziqeve të realizuara).

Që të mund të ekzistojë sigurimi, duhet të ekzistojë patjetër numër i madh i ndërmarrjeve, amvisërive, përkatësisht personave, të bashkuar për shkak të sigurimit nga rreziku i njëjtë. Thënë me fjalë të tjera, funksionimi i sigurimit paraqet bashkimin e të ashtuquajturave shanse të volitshme dhe ta pavolitshme. Eliminimi i të gjitha rasteve është i mundshëm vetëm nëse ekziston bashkësia e rreziqeve. Në sigurim nevojitet të ekzistojë grupimi i rrezikut përkatësisht të bëhet grupimi i tyre. Me grupimin, gjegjësisht me bashkimin e rreziqeve të njëllojta (homogjene) ose të ngjashme formohet bashkësia e rrezikut, brenda së cilës përmes parimeve ekonomike dhe teknike të sigurimit vendoset barazimi i rrezikut me balancimin ndërmjet lartësisë së premisë së grumbulluar të sigurimit dhe obligimit (kompensimi i rrezikut).

Me grupimin e rrezikut barra që e krijon rreziku i realizuar kalon nga qytetarë ose individë të caktuar, amvisëri dhe ndërmarrje të caktuara në bashkësinë e rreziqeve. Kjo do të thotë se të siguruar janë ata të cilët ndërmjet vete garantohen kundër rrezikut të njëjtë kurse shoqatat e sigurimit janë një lloj përfaqësuesish të bashkësive të sigurimit. Pagesat për të siguruarit për dëmet që kanë ndodhur, bëhen nga shumat e parave që grumbullohen përmes pagesave të premive në sigurim.

Dihet se rindarja e rrezikut dhe mbrojtja ekonomike e shoqërisë nga pasojat materiale të veprimit të stihisë, janë të mundshme dhe të realizueshme vetëm në bashkësinë e rrezikut. Në bashkësinë e rrezikut janë të lidhur anëtarët të siguruar me reciprocitet, për ç’arsye bashkësia e grupeve reciproke të të siguruarve ka për qëllim barazimin ekonomik të rrezikut, që e kanë futur anëtarët e saj në bashkësinë e rrezikut.

36

3.2.PËRDORIMI I METODAVE STATISTIKORE NË KVANTIFIKIMIN E RREZIKUT

Elementi i dytë në organizimin teknik në sigurime është statistika, përkatësisht ligjshmëritë statistikore. Përdorimi i metodave statistikore në kvantifikimin e rrezikut krijon kushte më të favorshme dhe më të lehta në organizimin teknik të sigurimit.

Pasojat e dëmshme të stihisë dhe rastet paraqiten në hapësirën ku jetojnë njerëz dhe ku gjendet e tërë ajo që u shërben njerëzve për punë dhe jetë. Ndonjëherë i godasin individët e ndonjëherë grupet më të ngushta ose më të gjera, madje edhe rajone të tëra. Do me thënë, të gjitha këto të dhëna duhet sa më detajisht të përpunohen dhe të rregullohen sipas rajoneve, kohës, rasteve, arsyeve, pasjeve dhe në bazë të të dhënave të tjera të shumta, edhe atë për një kohë sa më të gjatë dhe për një rajon sa më të gjerë.

Lënda e vëzhgimit statistikor është grumbullimi i të dhënave me të gjitha dukuritë dhe rastet që paraqiten në fushën e sigurimit të pasurisë dhe personave. Me sistematizimin, përpunimin dhe analizën e të dhënave statistikore, për dukuritë, ndodhitë të lëndëve, vlera e të cilave mund të përcaktohet ose pasojat e dëmshme që shkaktojnë rrezik janë të vlerësueshme – përcaktohen karakteristikat e rrezikut. Me ndihmën e të dhënave të këtilla, fitohen elemente të nevojshme për vlerësimin e madhësisë së rrezikut dhe mundësisë për kompensimin e atij rreziku.

Statistika e sigurimit duhet t’i përcaktojë, t’i përcjellë dhe t’i evidencojë:

– Karakteristikat, madhësinë dhe strukturën e rrezikut;– Arsyet që mund të shkaktojnë paraqitjen e rrezikut;– A paraqiten këto më shpesh ose më rrallë, si përsëriten këto;– Përhapshmërinë e tyre;– Intensitetin e rreziqeve;– Pasojat materiale që shkaktojnë këto rreziqe, etj.

Kështu siguruesi dukshëm në mënyrë të rëndomtë dhe precize mundtë përcaktojë mjete të nevojshme për mbulimin e obligimeve të tij. Gjithashtu nevojitet të shikohen dhe analizohen rreziqet në mënyrë homogjene nga aspekti i natyrës së tyre dhe nga aspekti i vlerës së tyre.

Në sigurim, në bazë të të dhënave të vëllimshme statistikore bëhen hulumtime statistikore dhe analiza, dhe si rezultat i kësaj, hartohen disa tabela dhe tabela ose tabelëza. Pra, në tabelat statistikore regjistrohen rreziqet, të cilave u nënshtrohet pasuria e personave të caktuar fizikë dhe juridik.

37

3.3. ZONA E RREZIKUT DHE REZULTATI TEKNIK

Me rastin e përcaktimit të premisë së sigurimit, duhet marrë parasysh zonën e rrezikut për të cilën përllogaritet premia e sigurimit.

Në kërkimin e termit adekuat për përkufizimin e konceptit të zonës së rrezikut, mund të themi se kjo është lëmi e përkufizuar nga aspekti hapësinor.

Zonat e rreziqeve, posaçërisht të pranishme në sigurimin e automjeteve motorike, përkatësisht pasagjerëve në sigurimin tonë janë të një kohe më të re.

Për aplikimin e zonës së rrezikut në sigurimin e automjeteve motorike, përkatësisht të udhëtarëve, para së gjithash nevojitet të kemi të dhëna mjaftë cilësore dhe të sakta për një kohë të gjatë.

Rezultati teknik

Rezultati teknik është një nga konceptet më me rëndësi në sigurim. Së këndejmi rezultati teknik përcillet nga më shumë aspekte, e më së shpeshti paraqitet sipas degëve të sigurimit. Për të siguruarin është po ashtu me rëndësi të përcjellë rezultatin e realizuar teknik, në mënyrë që me rastin e lidhjes së kontratës mbi sigurimin, të zgjedhë mbulesën siguruese optimale.

Për këto arsye, rezultati i drejtë teknik përcaktohet sipas llojeve të sigurimit, përmes përcaktimit të premive kompetente me dëmet kompetente, sepse vlerat kanë të bëjnë me një periudhë të njëjtë kohore dhe për këtë arsye kanë karakter kompetent. Rezultati teknik, përkatësisht kuota e dëmit ose shkalla e dëmit shprehet në përqindje dhe përllogaritet përmes shfrytëzimit të formulës vijuese:

3.4.LIGJI I NUMRAVE TË MËDHA

Është theksuar se statistika u mundëson shoqatave siguruese që në mënyrë sa më precize t’i llogarisin shanset për realizimin e rrezikut që e ndërmarrin, në mënyrë që sipas kësaj sa më saktë të llogarisin të hyrat të cilat mund t’i marrin në formë të premisë. Nevojitet që premia të përcaktohet me lojë normale të ligjit të numrave të mëdha. Çdo të thotë kjo? Kjo do të thotë para së gjithash duhet të ekzistojë numër sa më i

38

madh rreziqesh që shqyrtohen për shkak të përcaktimit të ligjshmërive statistikore.

Megjithatë nëse këto dhe dukuri të ngjashme i shqyrtojmë në një periudhë më të gjatë, në numrin më të madh të dukurive të ngjashme, kjo atëherë nuk është rast – kjo është ligjshmëri, të cilën e quajmë ligji i numrave të mëdha. Në bashkësi dhe në shqyrtimin masiv, rasti i pritur nuk është i individualizuar, meqë nuk dihet në mënyrë të saktë se ku dhe kur do të realizohet ky rast, por paraqitja e tij është e natyrshme dhe paraqet ligjshmëri.

- Sa më i madh të jetë numri i objekteve të shqyrtuara që i nënshtrohen rrezikut, krahas probabilitetit të njëjtë të dëmit, rreziku objektiv është më i vogël, në pajtim me ligjin e numrave të mëdha.

- Me rritjen e probabilitetit të dëmit, shmangia e dëmeve reale nga ato të pritura (rreziku objektiv) bie nëse numri i njësive që i janë nënshtruar rrezikut është konstant.

Ligji i numrave të mëdha mundëson të fitojmë vlerën e mesme ose vlerën e pritur më së shumti të madhësisë së shqyrtuar. Megjithatë, vetëm atëherë kur numri i objekteve të siguruara do të ishte shumë i madh, ligji i numrave të mëdha në mënyrë më të saktë dhe të drejtë do të jepte vlerën e mesme të madhësisë së kërkuar.

Është evidente se te bashkimi i masës së madhe të rrezikut në një bashkësi të rrezikut, në atë të rastësishme, që është karakteristike për disa rreziqe, theksohet gjithnjë e më pak, dhe përfundimisht dhe rastësisht bëhet ligj, nëse numri i rreziqeve të ndërmarra është mjaft i madh. Ky ligj manifestohet në atë mënyrë që çdo vit, përafërsisht numri i njëjtë i rreziqeve përkatësisht të sigurimeve kanë numër të njëjtë të dëmeve.

Sigurimi bazohet në realizimin e rezultateve të bashkësive të rrezikut që janë të kanosura nga rreziqet e njëjta ose të ngjashme, kurse suksesi në punën e sigurimit, bazohet në ligjin e numrave të mëdha.

Aq sa numri i lëndëve të siguruara është më i madh dhe në rajon më të gjerë, edhe kohëzgjatja e sigurimit është më e gjatë, realizimi me rastin e përcaktuar është i barabartë dhe më i afërt në raport me atë që pritet. Prandaj, me masivitetin e lëndëve të siguruara është më e madhe mundësia për përcaktim të plotë të rasteve të ardhshme të siguruara, e me këtë edhe i obligimeve të ardhshme, për çka mund të përllogaritet edhe lartësia e mjeteve të nevojshme për mbulimin e tyre, përkatësisht për barazimin e rrezikut.

3.5.TEORIA E PROBABILITETIT

39

Me sigurimin bashkëkohor, bazën ekonomike – teknike e jep teoria e probabilitetit, e cila paraqet përpunim matematikor të teorisë së rasteve ose të teorisë së rreziqeve.

Në matematikën aktuare të sigurimit, teoria e probabilitetit jep bazën llogaritëse dhe ekonomike për përcaktimin e rastit adekuat (rasti që është i siguruar ose që sigurohet), duke u bazuar me këtë rast në ligjin e numrave të mëdha. Në këtë mënyrë është realizuar supozimi matematikor për barazimin e rrezikut në sigurim dhe vlerësimi relativisht i saktë i rrezikut. Kështu, probabiliteti i definuar është probabilitet apriori, dhe mundet që në mënyrë matematikore të përllogaritet nëse vihet në raport numri i rasteve të volitshme me numrin e të gjitha rasteve të mundshme në mënyrë të barabartë.

Në këtë mënyrë, probabiliteti i fituar apriori nuk do të mund të shfrytëzohej në sigurim, meqë nuk mund të shërbejë për përllogaritje nëse nuk është i njohur numri i fundit dhe i përgjithshëm i rasteve.

3.6.TEORIA E LOJËRAVE

Teoria e lojërave është teori matematikore e cila merret me analizën e situatave konfliktuoze në kërkimin e zgjedhjeve të sjelljes së kundërshtarëve, për të arritur qëllimin më të mirë të mundshëm të parashtruar.

Ashtu siç janë rregullat e lojës në përgjithësi në jetë që lojërat përmes strategjisë të mundin kundërshtarin dhe nga kjo luftë të nxjerrin dobi. Duke e ditur se ç’është sigurimi dhe çfarë është funksioni i tij, mendojmë se këto në sigurim nuk mund të zbatohen sidomos jo në sigurimin e sotëm.

Nëse siguruesin e shqyrtojmë si individë, atëherë është e sigurt se siguruesi nga i siguruari merr preminë të cilën e ruan për veti, nëse nuk vihet deri te dëmi, por nëse vihet deri te dëmi duhet të paguajë shumën që është shumëfish më e madhe nga premia e grumbulluar. Puna e sigurimit, sipas kësaj është ndërtuar në kalkulimet solide, në modelet statistikore – matematikore, të mbështetura në ligjin e numrave të mëdha dhe të probabilitetit.

As nga aspekti i të siguruarit, sigurimi nuk mund të trajtohet si lojë fati, e mbështetur në ndonjë strategji dhe taktikë, përveç se rasti ose ngjarja e dëmshme nuk trajtohet si ndodhi e lumtur.

Loja në fat sipas kësaj do të thotë, pranimi ose marrja e rrezikut duke pasur parasysh njëkohësisht shanset e dhëna për fitim, ndërkaq sigurimi, përkundrazi është kundërshtim direkt, pra bartja ose transferi i rrezikut të padëshiruar.

40

3.7. MATEMATIKA AKTUARE (AKTUARISTIKA)

Matematika aktuare, ose aktuaristika, rrjedhë nga fjala latine actuarius, e cila më parë ka simbolizuar nëpunësit e gjyqit, kurse sot simbolizon, përkatësisht shënon matematikanin e specializuar për sigurim, dhe kjo është matematikë që e përpunon lëmin dhe elementet e sigurimit. Me metodat matematikore në bazë të llogarive të probabilitetit dhe statistikës, matematikës financiare, modeleve stohastike, teorisë së rrezikut dhe teorisë së kredibilitetit, aktuaristika përcakton çmimet e sigurimit, rezervat e nevojshme dhe rezervat tjera në sigurim; llogaritë lidhur me mbulesën risiguruese, lartësinë e vetëpërmbajtjes dhe elemente të tjera të politikës afariste. Matematika aktuare është e rëndësishme edhe në ndarjen e pjesëmarrjes në fitim në sigurimin jetësor, si dhe në fushën e investimeve të mjeteve të siguruesit.

Matematika aktuare shfrytëzohet që të mundësohet për ndërtimin, zgjerimin dhe përparimin e mëtejshëm të sigurimit të jetës.

Në matematikën aktuare të sigurimit shfrytëzohet teoria e probabilitetit dhe kjo jep bazën matematikore dhe ekonomike për përcaktimin e rastit të pritur, përkatësisht rastit të siguruar, duke u bazuar me këtë rast në Ligjin e numrave të mëdha.

Matematika aktuare paraqet metodë të organizimit të fondeve siguruese.

Detyra themelore që parashtrohen dhe zgjidhen me ndihmën e matematikës aktuare, përkatësisht aktuaristikës, në sigurime janë:

– Përcaktimi i bazave matematikore – statistikore të të gjitha llojeve të sigurimit, për barazimin e rrezikut;

– Përpunimi i tabelave të vdekshmërisë dhe elementeve tjera të sigurimit jetësor;

– Përcaktimi i rezervave të nevojshme të sigurisë;– Përcaktimi i vetëpërmbajtjes dhe tabelat e mbulesës

maksimale;– Përcaktimi i premive bartëse dhe rezervat e dëmeve;– Përllogaritja e rezultatit teknik sipas llojeve të sigurimit;– Analiza e rrezikut;– Plasmani i mjeteve në sigurim;– Zgjidhja e problemeve të ndërlikuara;– Detyra të tjera, ku bëjnë pjesë të gjitha llojet e shpenzimeve

lidhur me sigurimin.

Në këtë mënyrë aktuaristika i ndihmon përmbushjes së përhershme dhe cilësore të funksionit të sigurimit, që ka të bëjë me përcaktimin sa më të saktë të lartësisë së obligimit për çdo periudhë të zgjatjes së sigurimit.

41

Me studimin e këtyre çështjeve merret teoria e rrezikut si “disiplinë shkencore e cila zbaton metodat matematikore në sigurim”.

Me përllogaritjet e aktuarëve merret sektori financiar gjatë përcaktimit të plasmanit të mjeteve të sigurimit, përcaktimit të të gjitha llojeve të shpenzimeve që janë të rëndësishme për ekonomicitetin e funksionit të sigurimit.

Megjithatë aktuarët herë herë nuk e marrin parasysh faktin se sigurimi shitet në tregun konkurrent, por në bazë të të dhënave statistikore përcaktojnë madhësinë e rrezikut, bëjnë homogjenizimin e rrezikut dhe përcaktojnë preminë.

Në ekonomitë më të zhvilluara të tregut janë formuar shoqata ose bashkësi aktuarësh, ndërkaq ekziston dhe funksionon mirë edhe shoqata ndërkombëtare e aktuarëve.

3.8. BARAZIMI I RREZIKUT

Siç përmendëm në pjesën e mëparshme, të gjithë faktorët e metodave ekonomike dhe statistikore të sigurimit premisor janë të orientuara në barazimin e rrezikut.

Dihet se për kryerje të suksesshme dhe të përhershme të funksionit të sigurimit nevojitet:

– Sa më saktësisht të përcaktohet lartësia e obligimit;– Të përcaktohen elementet për përllogaritjen e premisë;– Të gjenden zgjidhje adekuate për mbulimin e devijimeve;– Të hulumtohet në mënyrë të fuqishme, se a janë të

mjaftueshme mjetet e sigurimit për pagesën e dëmit dhe shumën e sigurimit.

Me studimin e këtyre çështjeve nga lëmi i sigurimit merret Teoria e rrezikut. Fjala është për një disiplinë të rëndësishme shkencore, e cila shfrytëzon metodën matematikore në sigurim.

Në të shumtën e rasteve, siguruesi është i detyruar të marrë në sigurim edhe rreziqe, të cilat sipas madhësisë së tyre e tejkalojnë kapacitetin e tij, ose është i detyruar të ndërmarrë rreziqe tek të cilët ekzistojnë mundësi që të paraqiten edhe dëme masive. Siguruesi nuk është në gjendje ta përballojë këtë pavarësisht, për ç’arsye tepricat e këtyre rreziqeve është i detyruar t’ua bartë siguruesve të tjerë ose risiguruesve.

Siguruesi, që ta dijë, se cilat rreziqe dhe me çfarë shumash duhet t’i bartë te të tjerët, duhet ta përcaktojë kapacitetin vetanak të bartjes së rrezikut, përkatësisht pjesën që mund të mbulohet me mjetet e tij vetiake.

42

Kapaciteti vetjak i bartjes së rrezikut ose siç quhet ndryshe edhe vetëmbajtje vetanake, paraqet maksimumin e siguruesit, deri te i cili ka mundësi të garantojë për obligimet e marrura me mjete vetanake. Lartësia e vetëmbajtjes varet nga lloji i objekteve të siguruara dhe nga rreziqet, nga të cilat sigurohet mbrojtja, nga obligimi më i madh i mundshëm për një rrezik, nga madhësia e portofolit (nga numri i sigurimeve dhe lartësisë së premisë vjetore), nga lartësia e mjeteve të rezervave të sigurimit, etj.

Në literaturën nga lëmi i sigurimit, raporti ndërmjet dëmeve dhe premive quhet kuotë e dëmit. Kjo kuotë përllogaritet në përqindje sipas formulës:

Raporti ndërmjet dëmit dhe shumës së sigurimit në ndonjë portofol, i shprehur në promilë ose në përqindje quhet shkallë e dëmit.

Me ndihmën e teknikës së sigurimit insistohet të realizohet atomizmi i rrezikut, me çka realizohet barazimi cilësor i rrezikut, përkatësisht nivelimi i dëmeve dhe pagesat nga sigurimi. Atomizmi dhe barazimi i rrezikut realizohet me të ashtuquajturin dimension hapësinor dhe kohor të rrezikut. Me këtë rast, me dispersionin e rrezikut në hapësirë realizohet barazimi hapësinor i rrezikut, i cili insiston që të barazohen madhësitë e premive kompetente dhe dëmeve kompetentë. Kjo thotë se vihet deri në disa luhatje dhe lëshime të caktuara të obligimeve të krijuara në raport me pritjet. Sipas kësaj, barazimi kohor i rrezikut realizohet me dispersionin e rrezikut gjatë kohëzgjatjes shumëvjeçare të sigurimit.

Sipas Teorisë së rrezikut dhe Ligjit të numrave të mëdha, përcaktohet fakti se me rritjen hapësinore të portofolit, siguruesi arrin barazim të plotë dhe më të volitshëm të rrezikut.

Për këto arsye, balancimin e rrezikut në pjesën e obligimit të sigurimit, të cilën siguruesi nuk mund ta mbulojë me mjete nga sigurimi, me të cilat disponon, e realizon:

a) Përmes ndarjes së rrezikut;b) Përmes risigurimit të tepricës së obligimeve;c) Përmes koncentrimit të mjeteve të sigurimit.

 4. Kuptimi – Elementet e sigurimit

Elementet e sigurimit jane krijuar per secilen maredhenie te sigurimit dhe ato dalin nga natyra e tyre specifike. Mekanizmi per sigurimin, funksionon ne menyre te vecante dhe specifike. Ne sigurimin hasim elemente te cilet jane karakteristike vetem per sigurimin, a kjo domethen se sigurimi ka metodologjine e vet.

43

Elementet e sigurimit jane : rreziku, interesi I sigurimit, ndodhi e siguruar, premite, etj. Me tutje per te gjithe keto elemente do te jepen vetem karakteristikat te pergjithshme.

1. Rreziku

Rreziku eshte element I rendesishem I sigurimit pa te cilen nuk mund te ekzistoje sigurimi, ne fakt nese nuk ka rrezik nuk ka as sigurim. Kuptimi I rrezikut dhe pasojat te cilat vijne nga ai nuk jane te nderlidhura vetem me sigurimin por edhe me maredhenie te tjera te drejtesise. Por perseri, gjate sigurimit risku paraqitet si institute me nje kuptim te vacant, si pasoje e elementeve te tjera te rendesishme, derisa gjate sigurimit ai ka rendesi te posaqshme. “Rreziku” ka kuptim te ndryshem ne fjalorin e perditshem. Me shpesh riskun e thekson ndodhia e paparashikuar e ardhshme e cila mund te sjelle ndonje dem ose dobi. Por, me shpesh risku tregon shkakun e demit ose vete demin. Me rrezik nenkuptohet mundesia per te pasur ndonje ndodhi me dem ekonomik. Ne praktiken e sigurimit, shpesh, me rrezik nenkuptohet vete ndodhia sip ash: rreziku nga zjarri, nga vjedhje, nga ndeshjet, eksplozimi etj. Rreziku mund te paraqitet ne ndonje prone te patundshme ose person, qe mund te sjelle pasoja te ndryshme. Ketu esht dallimi ne mes riskut dhe ndodhise se siguruar sepse tek risku behet fjal per mundesine e ndodhise, ndersa tek ndodhia e siguruar veprimi ka ndodhur. Rreziku eshte element I rendesishem ne materien e sigurimit ne te cilen jane te lidhura detyrimet e siguruesit dhe te siguruarit. Teoria dhe praktika e sigurimit kane parapare kushte te percaktuara te cilat duhet te jene te plotesuara qe te pranohen nga ana e sigurimit. Ato kushte jane :

1. Mundesia e paraqitjes se rrezikut 2. Demi ekonomik nga ndodhia3. Ndodhi e paparashikuar4. Paraqitja e ndoshise pa deshiren e te siguruarit 5. Shperndarja ne kohe dhe hapesire6. Perseritja e ndodhise 7. Parashikimi me ligj

Keto kushte paraqesin elemente te rendesishme te rrezikut. Rreziku ne sigurimin eshte vetem ajo ndodhi ne te cilen jane perfshire te gjithe keto elemente, ose nese I ploteson te gjithe keto kushte. 1. Vetem ndodhia ekzistuese mund te jete e perfshire ne sigurimin, ne

fakt ndodhi e cila mund te paraqitet ne jeten e perditshme. ( si psh:

44

ne momentin e nenshkrimit te mareveshjes ne qoftese lenda e sigurimit me nuk ekziston ose nuk mund te jete nen rrezik, mareveshja eshte e pavlevshme, ose gjate mareveshjes per sigurim lenda e siguruar zhduket pergjithsisht per shkakte ndonje ndohie e cila nuk esht e mbuluar me polise, sigurimi nderprehet.)

2. Kushti per demin ekonomik gjate ndodhise del nga vete kuptimi I sigurimit. Pasi qe,sigurimi eshte institucion ekonomik, risku mund te paraqese ndodhi qe sjell dem ekonomik. Nuk mund te jete risk ne sigurim ndonje ndodhi joekonomike, si psh: nga aspekti politik, ose ndodhi nga vete jeta e perditdhme qe nuk sjell dem ekonomik.

3. Rreziku si ndodhi duhet te jete I paparashikuar. Ndodhia qe te mund te paraqese risk ne sigurim duhet te jete eventuale dhe e paparashikuar.

4. Ndoshite e paparashikuara mund te jene apsolute dhe relative. Per ndodhite e paparashikuara apsolute mund te flitet atehere kur nuk dihet se mund te ndodhe dicka ne pasurine e patundshme ose personin e siguruar, kurse tek ato relative dihet se ndodhia mund te paraqitet por nuk e dim kohen se kur do te ndodhe ajo ( si psh: vdekja e ndonje personi). Ka raste te vecanta kur ekziston parashikim per paraqitjen e rrezikut, kjo ndodh kur rreziku eshte paraqitur para nenshkrimit te mareveshjes se sigurimit, kur nuk ekzistojne me mundesi qe te paraqitet ai rrezik, kur rreziku ndodh ne momentin e nenshkrimit te mareveshjes edhe pse demi nuk eshte paraqitur ende etj. Dy ndodhite e para jane te pranuara plotesisht mga ligjdhenesit. Dy ndodhite e dyta jane te njohura ne praktiken gjyqesore. Si psh: kur eshte e siguruar nje ndertese e cila ka filluar te levize, ne praktiken gjyqesore kjo mareveshje nuk pranohet si afatplote ( ne kete rast risku ndodh ne momentin e nenshkrimit te marevshjes, edhe pse demi ende nuk eshte paraqitur. Rreziku nuk eshte I paparashikuar per personin I cili me vullnetin e tij do te beje ndeshje me automobil, kjo ndosh gjate sigurimit te automobilave. Qellimi I keq gjdohere e heq detyrimin e siguruesit perderisa rastet e paparashikuara jane te mbuluara nga sigurimi. Ndoshite e paraqitura me qellim ose me deshire nga I siguruari nuk mbulohen nga kompania e sigurimit. –

45

Kompanite e sigurimit, me sigurim, I mbulojne vetem ato risqe te cilat paraqiten pa dijenin e te siguruarit ose pronarit te pasurise se patundshme. Nese sigurimi nuk do te ishte keshtu atehere ai do te ishte lende e shpekulimit.

5. Qe nje ndodhi te paraqese rrezik per sigurimin duhet te ndodhe ne ate menyre qe te mos I shkaktoje dem te gjithe personave ose te gjithe sendeve ne nje objekt te caktuar dhe ne nje kohe te caktuar. Ajo duhet te jete e atille qe ti godase vetem disa persona ose sende ne kohe te ndryshme dhe ne vend te ndryshem.

6. Ndodhija qe te jete rrezik ne sigurim, poashtu, duhet te perseritet. Ndodhia nuk mund te jete e izoluar, ne fakt nuk mund te ndodhe njer ne 100 vjet. Me doemos duhet te ekzistoje moment qe te perseritet. KJo eshte e nevojshem nga dy arsye : se pari, nese nuk perseritet atehere me te vertet nuk ekziston nevoja ekonomike per te mbrojtur nga pasojat e ndodhise se shkaktuar, sepse [ersoni ne kete rast nuk do te kishte nevoje per tu siguruar. Se dyti, vete ndodhia-rreziku ka domethenie tekniko-statistikore.

7. Pa mare parasysh se nje rrezik pergjigjet me te gjithe kushtet e parapara ai nuk mund te jete I pranueshem nga ana e sigurimit nese nuk I ploteson kerkesat e parapara ose ai duhet te jete I leshuar me ligj. Sigurimi vlen vetem per ato raste te cilat jane te lejuara me ligj per ato raste te cilat mund te quhen si te moralshme, te lejuara me ligj.

Por, mund te ekzistojne kufizime te rrezikut per sigurim. Me fjale te tjera, nga rreziqe te caktuara te cilat I prishin lendet e sigurimit, eshte e nevojshme qe te theksohen qarte cilat lende jane nen sigurimin, a cilat jo. Kufizimi I rrezikut mund te behet ne dy menyra: ne menyre ligjore dhe ne menyre te kufizimit me mareveshje te paleve. Kufizimi ligjor I rrezikut eshte ne dy drejtime: se pari, paraqiten kushte te cilat duhet te plotesohen qe te mund rreziku te jete iperfshire ne sigurimin, se dyti, te ndalohet mbulesa e disa rreziqeve te caktuara. Poashtu, kufizimi nepermjet mareveshjes ngjajshem si kufizimi ne menyre ligjore, paraqitet ne dy drejtime : se pari, me percaktimin e reziqeve pasojat e te cileve jane te percaktuara ne mareveshjen e sigurimit ( menyra pozitive), dhe se dyti , duke hequr disa nga sigurimi disa ndodhi te caktuara me klauzula te vecanta.(menyra negative).

46

Ne praktike kuptimi I rrezikut duhet te kuptohet mundesia e paraqitjes se demit (humbjes), kurse kuptimi HAZARD eshte gjendja kur mundesia per ndodhjen e rrezikut eshte shume e madhe. Te dy kuptimet jane te lidhura me shume me -------------- se sa me rrezikun. Si psh: rreziku I cili mund te sjelle dem tek automobili eshte ndeshja, a situata e cila e sjell kete dem eshte reshqitja e rrugeve. Rreshqitja e rrugeve eshte HAZARD kurse ndeshja eshte rrezik. Ne dimer mundesia per ndodhjen e demit eshte me e madhe per shkak te reshqitjes se rrugeve. Hazard mund te jete fizik, moral dhe HAZARd nga sjellja. Hazardi fizik eshte situate e cila del nga karakteristikat fizike te objektit, dhe qe e zmadhon mundesine e ndodhjes se demit gjate rrezikut si psh: pyje te thata ( rrezik nga zjarri), lum I pa rregulluar( rrezik nga dalja e ujit nga shtrati) etj. Hazardet mund te jene por edhe nuk mund te jene nen kontrollin e njeriut, si psh: zjarret mund te kontrollohen duke ndaluar kampimin neper pyje te thata, kurse termetet nuk mund te kontrollohen nga njeriu. Hazardi moral vjen nga gjendja psiqike e te siguruarit. Ky lloj I hazardit eshte karakteristik per personat per te cilet mund te paramendohen hapat e ardhshme te tij. Ne kere rast personi me qellim ben dem se nuk ndermes asnje mase per ta ndaluar ate. Si psh: sigurohet pasuri e patundshme ose objekt dhe pastaj me qellim mundesohet te paraqitet zjarr. Hazard nga sjellja ! – kur personi nuk deshiron me te vertet te paraqitet dem por mund te ndodhe qe pa vetedije ta deshiroje ate. Ka dallim edhe ne mes rezzikut te paster dhe rrezikut shpekulativ. Rreziku I paster do te thote se nuk eshte e sigurt se a do te ndodhe dem mbi ndonje objekt. Ai mund te paraqese dem vetem nese ndodh rreziku. Si psh: mos dija se mund te ndodhe dem nga zjarri, vershimet etj. Tek rreziku shpekulativ ekziston mosdije se ndodhia do te sjelle dem se dobi. Si psh: transaksioni financiar. Dallimi ne mes te ketyre dy risqeve mund te dallohet sepse sipas rregulles rreziku I paster eshte lende e sigurimit, kurse rreziku shpekulativ zgjidhet me mjete te tjera. Pos ketyre llojeve te rrezikut ekzistojne edhe disa lloje te tjera: Rrezik I cili mund te godase numer me te vogel te personave ose nje ose me shume persona. Si psh: vershime ne ndonje banese, ose zjarr ne banese ose shtepi. Ketu demet te cilat ndoshin jane me te vogla ne krahasim me demet tek rreziku I pergjithshem.

47

Rreziku I pergjithshem eshte rrezik I tille qe godet nje rreth me te gjere te personave. Ketu demet jane me te medha si psh : lufta, inflacioni etj. Rrezik I pandryshuar ose konstant qe ndodh me shpesh ose nuk ndryshon nga viti ne vit. Si psh: vershimet jane ndodhi te shpeshta qe ndodhin ne vende te caktuara. Rrezik variabil eshte rrezik ku mundesia per ndodhjen e tij ndryshon shume shpesh si psh: rreziku per vdekje zmadhohet me rritjen e moshes, kurse mundesia per ndodhjen e tij ndryshon nga viti ne vit.Duhet permendur edhe ajo qe rrezikun e percaktojne edhe 4 faktor te tjere: 1. Shuma e sigurimit, 2. Afati I sigurimit, 3. Shkalla e ndodhjes se demit, 4. Madhesia e demit.

4.2. Percaktimi i rrezikut

Rreziku ne sigurim mund te jete I shqyrtuar nga tre aspekte edhe ate:a) Nga kendveshtrimi I te siguruaritb) Nga kendveshtrimi I siguruesit c) Nga kendveshtrimi I te drejtave dhe detyrimive te paleve

kontraktuese.

a). Nga kendveshtrimi I te siguruarit, rreziku nuk eshte specific, sepse per te siguruarin gjate sigurimit te rrezikut jane te rendesishme dy pyetje: se pari: a I paguhet ne menyre ekonomike sigurimi, dhe se dyti cilat rreziqe do te hidhen mbi siguruesin. b) Nga kendvershtrimi I siguruesit- domethen marrjen e rrezikut nga I siguruari, ndryshe kalimi I rrezikut nga I siguruari tek siguruesi. Per siguruesin problemi I rrezikut paraqitet ne dy aspekte : ne aspektin e drejtesise dhe ate ekonomik. Aspekti I drejtesise jep pergjigje ne ate se cilat rreziqe I merr siguruesi mbi vete nga I siguruari. Kurse, nga aspekti ekonomik percaktohet se a eshte e arsyeshme ne aspektin financiar marrja e e rrezikut mbi te, ose sa eshte shuma te cilen duhet ta paguaje I siguruari nese paraqitet ai rrezik. Rreziku duhet te jete I individualizuar qe te dihet sakte se cilin rrezik e ka mar mbi vete I siguruari. Per kete duhet te dihen tre elemente:

1. Ngjarja 2. Vendi3. Koha

1.Ngjarja mund te behet ne tre menyra:a) vetem me pasoja, pa mar parasysh arsyet. Siguruesi ne kete rast I mbulon te gjithe pasojat e parapara me mareveshjen, pa mare parasysh

48

pasojat, a nuk mbulohen vetem ato te cilat jane te perjashtuara nga mareveshja e sigurimit sipas ligjit. b) vetem me arsye pa mar parasysh pasojat (si psh: pasoja nga rrufeja). Siguruesi te kete rast I mbulon te gjithe pasojat te bera nga kjo arsye, me perjashtim te atyre qe jane te perjashtuara nga mareveshja e sigurimit sipas ligjit. c) me arsye dhe pasoja ( si psh: tek personat e siguruar vdekja nepermjet ndeshjes me automobil eshte pasoje kurse ndeshja eshte arsyeja. ) 2. Vendi I sigurimit vjen parasush vetem gjate sigurimit personal dhe pasurise se tundshme, sepse tek pasuria e patundshme marja persiper e rrezikut eshte e parapare me pare. Si psh: sigurimi I banesave etj. Vendi I sigurimit eshte vecanerisht I rendesishem tek sigurimi I transportit edhe ate gjate sigurimit te mallit gjate transportit. Tek ky sigurim sakte caktohet udhetimi dhe rreziku te cilin e ka ndermar siguruesi. 3.Koha ne sigurim percakton periudhen kohore per te cilen siguruesi ndermer nji rrezik te caktuar. Ky element rregullisht perputhet me afatin e mareveshjes, sepse siguruesi e mbulon rrezikun deri sa vazhdon afati I mareveshjes se sigurimit. Sipas rregullit, siguruesi asnjehere nuk pergjigjet per rrezikun I cili ka ndodhur para nenshkrimit te mareveshjes per sigurim, e as pas skadimit te afatit te mareveshjes. Zgjatjen e mbulimit te rrezikut nga ana e siguruesit, palet mund te perkufizojne ne disa menyra:

1. Sakte te percaktojne diten e fillimit dhe mbarimit te mbulimit te riskut;

2. Vecanerisht te percaktohen disa kushte te cilat duhet te plotesohen ( si psh: prej momentit te pageses te premijes nga ana e siguruesit ; nese sigurohen prodhime bujqesore, prej momentit kur ato prodhime do te fillojne te rriten).

3. Kur ne marevshje nuk theksohet saktesisht zgjatja merret se rreziku fillon te rrjedhe nga momenti I nenshkrimit te mareveshjes.

4. Tek disa lloje te sigurimit ajo eshte e rregulluar ndryshe ( si psh: tek sigurimi I transportit koha e fillimit dhe mbarimit te pergjegjesise te rrezikut te marre eshte e lidhur me transportin e mallit te siguruar.

c)Nga kendveshtrimi I te drejtave dhe obligimeve te paleve kontraktuese rreziku eshte lende ne drejtesine e sigurimit edhe ate ne korniza te maredhenieve te cilat ndodhin gjate kalimit te rrezikut nga I siguruari tek siguruesi.

4.2. Definimi I rrezikut

49

Rreziku mund te definohet ne dy menyra :1. Objektive 2. Subjektive

1.Rreziku objektiv ose rreziku statistikor percakton variacion qe paraqitet kur demi I vertete dallon nga demi I parashikuar. Ne menyre statistikore matet me devijim standard. Rreziku objektiv definohet si variacion relativ ne mes demit te vertete dhe atij te mundshem. Si psh: siguruesi, permes statistikave te periudhave te kaluara din se ne vit prej 200.000 shpetiave 200 shtepia perjetojne dem nga zjarri. Siguruesi eshte I interesuar se a numri faktik do te jete 200 ose ndonje numer tjeter si psh: 195 ose 205. Nese siguruesi do te paramendoje se numri do te jete ndermjet 115-205, atehere do te percaktoje nje premije. Nderkaq, nese numrat levizin ndermjet 180-220, atehere do te jete medoemos te percaktoje premije me te larte sepse rreziku objektiv eshte me I madh. Per kete shkak variacioni I mundshem I humbjes faktike eshte nje formule per riskun objektiv te siguruesit:Rreziku objektiv =Variacioni I mundshem I humbjes faktike te mundshme Humja e mundshme

Rreziku ne dallim nga mundesia eshe kuptim I lidhur me variacionin relativ, e kjo ka te beje me rrezikun objektiv ( sepse mundesia ka kuptim me te vogel nese eshte pyetja per nje ngjarje, ajo ka kuptim vetem nese eshte ne pyetje numer me I madh I ngjarjeve). Si qe kemi permendur, rreziku objektiv eshte I numerueshem vetem tek grupe me te medha te ngjarjeve te cilat mund te analizohen ne menyre statistike. Nese grup I ngjarjeve ose mbledhja e lendeve eshte teper e vogel, variacioni I mundshem eshte eshte shume I imadh. Si psh: nese prej 1.000.000 njerezve ne moshem 30 vjecare sipas analizave te meparshme, vdesin 2000 njerez ne nje periudhe te caktuar, mundesia e humbjes eshte 0.002. Nese siguruesi ka nenshkruajtur mareveshjen per sigurimin e jetes te personave me 10.000 njerez eshte I interesuar se ne periudhen e caktuar a do te vdesin 20 njerez ose numri do te jete I ndryshem. Ketu mundesia per per vdekje eshte e njejte, pavaresisht nga cili aspekt shihet. Mirepo, rreziku eshte I ndryshem per siguruesin I ndryshem per te siguruarin. Ne kete rast ligji per numrat e medhenj, ligji primar matematikor thot se ashtu si qe zmadhohet numri I ngjarjeve, eshte shume e mundshme se humbja faktike do te jete e barabarte me te parashikuaren. Per kete shkak, rreziku zvogelohet me zmadhimin e numrin e ngjarjeve. Per kete shkak ligji per numrat e medhenj ka rendesi te madhe per siguruesin I cili mund ta zvogeloje rrezikun e objektiv gjer ne perqindjen me te vogel, me rritjen e numrit te ngjarjeve ne shoqerin e sigurimit. Kete mund ta shpjegojme me shembullin e ardhshem:

50

Nese siguruesi ka siguruar vetem 100 automobila a mundesia per deminnga ndeshjet eshte 20 automobila ne vjet, atehere siguruesi mund te prese perafersisht 20 ndeshje ne vjet. Por, me vetem 100 automobila variacioni I perqindjes mund te jete mjaft I madh edhe sipas parashikimeve matematikore, mundesite jane 1:3 numri I ndeshjeve do ta kaloje perqindjen per 4 dhe 5 % mundesi se numri I ndeshjeve do ta kaloje numrin e perqindjes 8. Variacioni prej 8 per numrin e ndeshjeve 20 eshte 40 % ( 8/20). Ne kete rast siguruesi mund te vendose qe mos pranoje kaq rrezik te madh. Mirepo, nese numri I automobilave eshte 900, rreziku eshte I tille qe ekziston 5% mundesi se demi faktik do ta kaloje perqindjen e parashikuar te demeve me 24. Pasi qe per 900 automobila perqindja e demit do te jete 180,, dallimi prej 24 shkoj deri ne variacion prej 13.3 % ose nje e treta prej dallimit te 100 automobilave. Te gjithe keto rezultate mund te mbledhim me formulen per rezikun objektiv ne kete menyre:

Mundesia per demin per shkak te ndeshjeve =20% 100 automobila 90 automobilaRreziku objektiv Variacion I mundshem I demeve = 8 240 = 13.3 % Demi I mundshem 200 180

Nga shembulli mund te shihet se me zmadhimin e numrit te te siguruarve (automobilave)per 9 here, rreziku reduktohet ne nje te treten e nivelit te pare. Nen parashikimiet matematikore, derisa faktoret e tjere jane konstant, rreziku objektiv nderohet intenzivisht me rrenjen katrore te numrit te paraqitur. Ne shembullin konkret, u rrit prej 10 ne situaten e pare deri 30 ne situaten e dyte, perderisa rreziku bie deri ne nje te treten e vleres te pare. Por, duhet patur parasysh ne shembullin e shpjeguar, ishte parashikuar se mundesia per ndodhjen e demit nuk ndryshon.Cka mund te ndodhe me rrezikun objektiv nese mundesia per demin eshte e ndryshueshme, kurse numri I automobilave eshte mbetet I njejte. Kete do ta shpjegojme me shembullin konkret: Nese parashikojme se kemi ky punedhenes,A dhe B, secili eshte me nga 10.000 te punesuar, a eshte e deshirueshme te jene te gjithe te siguruar kunder rrezikut te lendimit gjate punes. Nese te punesuarit tek punedhenesi A punojne ne vende me te sigurta nga aspekti I rrezikut dhe mundesia per lendim tek A eshte 0.1 %. Kurse te punesuarit tek punedhenesi B punojne pune me te rezikshme dhe mundesia per lendim eshte 0.25 %. Per nje periudhe me te gjate kohore, tek punedhenesi A mund te pritet qe te ndodhin 100 lendime gjate gjithe vitit ne krahasim me 2500 tek punedhenesi B. Poashtu, ekziston mundesi prej 95% se variacioni I mundshem I lendimeve tek A nuk do ta kaloje

51

numrin 20, kurse tek B variacioninuk do ta kaloje numrin 87. Prej ketu, rreziku objektiv tek A eshte 20% (20/100), kurse tek B eshte 3.5% (87/2500). Ne kete shembull si rrezik objektiv tek B eshte vetem 17% (3.5/20) prej rrezikut objektiv te A. Mundesia per humbje (dem) tek B eshte shume me e madhe. Prej ketu rrjedh rregulla: Rreziku objektiv varion ne menyre te kundert proporcionalisht, me mundesine te secilit numer constant ose njesi. Per kete shkak mundemi lirisht te konstatojme dy rregulla kryesore te ligjit per numrat e medhenj ne rastin e rrezikut objektiv:

1.Rreziku objektiv zvogelohet me zmadhimin e numrit te njesive ne shoqerine e sigurimit, ose rreziku objektiv varion ne menyre te kundert proporcionalisht me rrenjen katrore te numrit te njesive te paraqitura.

Rreziku objektiv zvogelohet me zmadhimin e mundesise se humbjes. Thene pergjithesisht,norma e zvogelimit te rrezikut objektiv eshte me e vogel nga norma proporcionale e rritjes te mundesive nga humbja. Mirepo, prej ketyre analizave mund te sillet perfundim I gabuar qe siguruesi gjithmone do te paguaj premije me te vogel kur rritet mundesia e humbjes ( per shkak te rrezikut te zvogeluar), sepse ajo nuk eshte ngjarje. Ne fakt, mundesia per ndodhjen e demit I dikton cmimet (premite). Por, ne rastin kur siguruesi ka siguruar shume pak njesi (lende) ne grupin, ashtu qe eshte e pamundshme te percaktohet humbja, rreziku objektiv eshte I larte, siguruesi e merr parasysh rastin me te keq dhe paguan duke u bazuar ne rezultatet me te keqija te mundshme. Domethen siguruesi paguan edhe per rrezikun edhe per himjen e pritur. Shume shpesh siguruesi eshte ne situate te mbuloje njesi te vetme. Ne nje rast te tille Ligji per numrat e medhenj nuk mund te ndihmoje, per ate siguruesi duhet te mbeshtetet ne gjyqin subjektiv dhe te percaktoje cmime (nivele), te bazuar ne qendrimin subjektiv ndaj rrezikut. 2.Rreziku subjektiv definohet si pasiguri psikologjike e cila del nga situate mendore e individeve. Ai matet me ndihmen e testeve te ndryshme psikologjike por deri sot nuk ka testim te pranuar pergjithesisht. Jane bere studime te ndryshme me qellim qe te mesohet me shume per faktoret te cilet ndikojne ne rrezikun subjektiv. Keshtu qe, nje menaxher mund te vleresoje rrezikun objektiv si “te larte”perderisa nje menaxher tjeter mund ta vleresoje si “te ulet”. E gjithe kjo mvaret nga pikepamjet subjektive te menaxhereve, per kete shkak nuk eshte e mjaftueshme te dihen shkallet e rrezikut objektiv, por edhe mendimet e menaxhereve te ditur. Vendimi mvaret nga qendrimi individual I menaxherit ndaj rrezikut.

4.3. Lenda(subjekti) e sigurimit

52

Lenda e sigurimit bie ne grupin e elementeve me te rendesishme te sigurimit. Nese nuk eshte e njohur cka sigurohet, atehere nuk mund te flitet per sigurim, sepse nuk eshte percaktuar detyrimi I siguruesit.

Pyetja per lenden e sigurimit edhe sot ne teori dhe ne praktike eshte kontestuese. Kur flasim per lenden e sigurimit, mendojme ne objektin e sigurimit, e jo ne lenden qe eshte e ndryshme per persona dhe te drejte. Per ate shkak, sepse kjo ka kuptim praktik, prej kesaj pyetjeje dhe zgjedhja e drejte e saj do te mvaret ekzistimi ose joekzistimi I mareveshjes per sigurim. Per zgjedhjen e kesaj pyetjeje te rendesishme ne teori dhe praktike ekzistojne pikepamje te ndryshme. Nga nje pikepamje, lende e mareveshjes per sigurim eshte interesi ( teorija e interest). Interesi I sigurimit ekziston tek te gjithe llojet e marevshjeve per sigurim. Lende e mareveshjes eshte vete interesi qe te mos ndodhe ngjarja e siguruar dhe te mos ndodhe humje ne prone. Kur behet fjale per sigurimin e personave, atehere interesi eshte shprehur ne lidhje me karakterin moral qe ekziston ne mes siguruesit dhe personi I cili sigurohet ose ne interesin material te mos ndodhe rasti I siguruar. Si argumente qe jane mbledhur nga kjo pikepamje jane: interesi si element shume I rendesishem I sigurimit te prones, per arsye se pa te nuk mund te flitet as per dem; ne sigurimin e prones siguruesi nuk eshte I lidhur te jape kompenzim ne natyre, ose ta rregulloje sendin e demtuar kur eshte ne pyetje send I levizshem, por te paguaje para kur do te ndodhe rasti I siguruar; vetem teoria e interesit mund ta shpjegoje mundesine e nenshkruarjes te shume mareveshjeve nga ana e personave te cilet nuk jane pronar te sendit, por ne baze te atij sendi kane nje interes te caktuar; me ndihmen e interest mund te shpjegohet mundesia e sigurimit te sendeve te huaja ne favor tuaj dhe sigurimi I sendeve tuaja ne favor te ndonjerit tjeter, etj. Si argumente te kunderta nga kjo pikepamje jane: kuptimi I interestit eshte karakteristik vetem ne sigurimin e prones, perderisa gjate sigurimit te personave ai nuk ka asnje rol si element I rendesishem I sigurimit.Nga nje pikepamje tjeter lende e mareveshjes per sigurim eshte rreziku ( teorija e rrezikut) sepse ai eshte me I rendesishem tek secili lloj I marevshjeve per sigurim. Perkrahesit e kesaj teorije zakonist nisen nga faktet se rreziku eshte nje nder elementet me te rendesishme te sigurimit, edhe ate element I pare. Por ne teorine ligjore kjo pikepamje nuk eshte e perkapshme nga disa arsye: rreziku me te vertet eshte element I rendesishem I sigurimit, por ai nuk eshte lende e mbrojtjes, ai eshte kusht per sigurimin dhe me deshire te personave te trete,perderisa lenda e mareveshjes nuk mund ne menyre te tille te nderohet; nuk mund te flitet per transferimin e rrezikut nga siguruesi tek I siguruari sepse ai rrezikun e ndermer vetem ne kushte te caktuara.

53

Sipas pikepamjes se trete lende e mareveshjes per sigurim perfaqesojne--------- palet kontraktuese qe jane lende e detyrimeve te tyre sipas mareveshjes. Sipas kesaj pikepamjeje, lende e marevshjes per sigurim perfaqeson, nga njera ane pagesa e premijave te siguruesit, e nga ana tjeter detyra e siguruesit te plotesoje pagesen e mbetur, si edhe detyrime te tjera te paleve kontraktuese. Mirepo, ketu nuk eshte theksuar shume dallimi midis bazes dhe lendes te kontrates. Sipas pikepamjes te katert, lende e kontrates per sigurim perfaqesojne gjerat dhe personat te ekspozuar rrezikut- gjate sigurimit te prones, ose persona ku jeta, vdekja dhe invaliditeti rregullohen gjate nenshkrimit te mareveshjes, tek sigurimi I personave. Per kete pikepamje ekzistojne edhe argument negative edhe positive. Argumentet positive jane: qellimi perfundimtar qe duhet te plotesohet me sigurimin eshte kthimi natyror, edhe kjo arrihet ne fund pa mare parasysh a siguruesi paguan ne para ose ne natyre. Si argument negative jane: me shkaterrimin e sendit nuk mbaron mareveshja sepse nuk ka me shume lende etj.

4.4. Premite e sigurimit Premija eshte nje nga elementet me te rendesishme ne marevshjen

per sigurim si qe jane lenda, rreziku per sigurim, etj. Premine e perkufizojne si cmim te rrezikut. Kjo thenie eshte e vertete, sepse ne mes rrezikut dhe premise ekziston nje lidhje shume e ngushte. Lartesia e premise percaktohet sipas intenzitetit te rrezikut dhe gjdo ndryshim I rrezikut sjell edhe ndryshimin e premise, dhe kjo ka domethenien se ndermjet rrezikut dhe premise ekziston parimi I proporcionalitetit. Por, eshte e sakte edhe thenia se premine mund ta quajme edhe si cmim te sigurimit,sepse pervec rrezikut ne llogaritjen e premise hyne edhe disa elemente te tjera si psh: shuma e sigurimit, afati I sigurimit, harxhimet e pergjithshme te sigurimit etj. Kjo mund te jete e parashtruar edhe me formulen :

P= C + Cu + RKu : P = Premija

C = Kostoja Cu= Cmim I sherbimit R= Rezerve e sigurise

Premija e sigurimit eshte shuma te cilen siguruesi ia paguan te siguruarit per rreziqet e siguruara. Premija – cmimi I sigurimit nuk mund te jete I vendosur ndermjet siguruesit dhe te siguruarit gjate nenshkrimit te kontrates per sigurim,

54

sepse ajo eshte e percaktuar sipas tarifave te premijave qe jane te fituara sipas te dhenave statistikore per gjasat e realizimit te tyre ne te ardhmen. Per kete shkak formimi I premijave behet ne baze te ligjit per numrat e medhenj dhe teorise te probabilitetit( mundesise). Premija e sigurimit percaktohet para fillimit te sigurimit dhe paguhet gjate nenshkrimit te mareveshjes per sigurim, por mundet edhe ne nje periudhe te caktuar gjate vazhdimit te kontrates per sigurim. Ne te drejte, premija paguhet paraprakisht qe te mund siguruesi te siguroje mjete te nevojshme per pune. Ne ato raste kur premija nuk eshte paguar, kurse kontrata eshte nenshkruajtur atehere siguruesi nuk eshte I detyruar q eta paguaje demin qe I ka ndodhur te siguruarit. Ne praktike pagesa e premise mund te behte ne dy menyra edhe ate:

1. Pagesa indirekte ose me ndermjetesues- kuptohet pagesa e premise nepermjet agjenteve qe ti paguhet provision. Ne rast se agjendi nuk mund te paguaje premine ne kohen e caktuar, ai kerkon keshilla dhe udhezime nga shoqeria e sigurimit e pastaj mund te dergoje kerkese ne polici.

2. Pagesa direkte- shoqerite e sigurimit I dergojne faturat direct deri te pronaret e polisave dhe ato direct I paguajne premite shoqerise te sigurimit. Pagesa e tille mund te jete edhe ne me shume keste.

Ne praktike kompanite e sigurimit I shfrytezojne edhe njeren edhe tjetren menyre por mund edhe ne menyre te kombinuar qe mvaret nga kushtet e pageses. Premite ne raste te caktuara mund te jene te transferohen ne vitin e ardhshem. Si psh: Mareveshjet ne sigurimin e prones nenshkruhen per nje vit. Por, te gjithe keto mareveshje nuk nenshkruhen ne 1 janar, por gjate gjithe vitit, kurse skadimi I afatit bie ne data te ndryshme te vitit te ardhshem. Per shkak te kesaj gjendjeje faktike nje pjese e shumes te premise te asaj kohe qe ende vlen sigurimi duhet te jete e transferuar ne vitin e ardhshem, si te hyra te kompanise a me kete ndikon edhe ne rezultatet perfundimtare. Nga pagesa e ketyre premijave ne kete menyre formohen fonde per sigurim prej te cileve me vone kur do te ndodhe dem, paguhet nje shume e caktuar per personat e siguruar qe kane pesuar dem. Fondet qe formohen prej premijave te paguara duhet gjithmone te jene te mjaftueshme per mbulimin e te gjithe demeve qe mund te ndodhin gjate kohezgjatjes te kontrates. Kjo eshte per ate shkak se premite jane te percktura ne menyre fikse dhe nuk mund te zmadhohen me vone per sigurimin afati I te cilit ka mbaruar, kurse per shkak te mbulimit te demit qe kane ndodhur ne mase me te madhe se sa jane te parashikuara.

55

Mirepo, duhet te kuptohen dy funksione kryesore te premise: ligjor dhe ekonomik. Nga pikepamja ekonomike per premite te cilat I mbledh siguruesi ne kuader te fondit per sigurim, mund te flitet per kontributin e te siguruarit per shkak te mbrojtjes nga rreziku. Nga pikepamja ligjore premite duhet te shikohen vetem ne kuader te te drejatave dhe obligimeve te paleve te mareveshjes per sigurim, por edhe nga kjo pikepamje qellimi kryesor I premise nuk eshte vertetuar plotesisht. Premija e cila paguhet me keste quhet premije ------- dhe kjo llogaritet per 1 vjet tek sigurimet afatgjata. Premja e cila paguhet menjehere per te gjithe periudhen e sigurimit quhet MIZA. Ne praktike mund te hasim ne lloje te ndryshme te premijave. Para se gjithash premija duhet te jete themelore dhe plotesuese. Premija themelore paguhet per mbulimin e rreziqeve te rregullta, kurse premija plotesuese per rreziqet e jashtzakonshme ose per rreziqe qe gjate vitit mund te rriten. Premite mund te paraqiten edhe si premi neto edhe si premi bruto. Premi neto quhet pemija e paster, premija teorike ose premija teknike e cila eshte vlere qe duhet te mbulon te gjitha pagesat ne fondin e sigurimeve, kurse premija bruto eshte premija e pergjithshme, premija tarifore ose premija komercionale qe perbehet nga vlera kryesore e ngarkuar me harxhimet shtese te sigurimeve. PRemija bruto paguhet me perpara- gjithesisht, por ka mundesi edhe me keste. Premija neto eshte vlere e rrezikut, dhe ajo duhet te jete e mjaftueshme per pagese nga ana e fondit te sigurimit qe te mbuloje demet dhe te ndihmoje ne rindertimin e objektit qe eshte shkateruar gjate fatkeqesive natyrore ose ne ngjajshme, ne fakt per pagesen e shumes se siguruar. Pjese themelore e neto premise jane : Premija e rrezikut dhe premija e kursimeve.Premija e rrezikut veteqehuet sepse pergjigjet per rrezikun e krijuar ne kohen e nevojshme. Premija e rrezikut paraqet sasi te barabarte te rrezikut kurse paraqitet tek sigurimi me afat me te shkurter se nje vit. Premija e sigurimeve eshte karakteristike per sigurimet e personave ku rreziku eshte me I madh ( tek sigurimi I jetes te personave). Premija e kursimeve e rrit vleren e premise duke arketuar premite fillestare per kohen e ardhshme. Premija e kursimeve mundeson kursime me ate qe ne vitet e par ate sigurimit paguhen me teper premi se sa rreziku, kurse shuma e tepert e paguar do te sherbeje per mbulimin e rrezikut te zmadhuar.

Lartesia e premise neto mvaret nga: rreziku, shuma e sigurimit, kohezgjatja e sigurimit dhe kamata. Ajo eshte funksion I rrezikut sepse me rritjen e rrezikut rritet edhe ajo dhe e kunderta. Jane dy elemente

56

kryesore te rrezikut qe e perkufizojne premine neto : mundesia e paraqitjes te rrezikut dhe demi ekonomik I rrezikut. Mundesia e paraqitjes te rrezikut percaktohet me te dhena statistikore qe I perkasin numrit te ngjarjeve ne krahasim me numrin e ngjarjeve te mundshme. Neprmjet formules se meposhtme mund te shihet se sa mundesi ka qe nje ngjrje te ndodhe. Kete do ta sqarojme me nje shembull konkret: Nese kemi 500 shtepia te siguruara nga rreziku nga zjarri me shume prej 1000 denar, kurse gjate vitit sipas te dhenave statistikore jane djegur 5 shtepia. Shtrohen dy pyetje : Si eshte mundesia per paraqitjen e rrezikut nga zjarri? Sa eshte gjithsej demi ? Sa eshte premija? Ne kete rast mundesia eshte 5/1000, demi I pergjithshem eshte 5000 denare (5x1000) kurse premija eshte 5 denar per te siguruar ( 5000/1000). Me lartesine e demit ekonomik nenkuptohet madhesia mesatare e demtimit e cila ndikon ne percaktimin e madhesise se premise neto. Keshtu qe nese ne shembullin tone konkret te dhenat statistikore tregojne madhesi mesatare te demtimit prej 1/5, ajo domethen se gjate djegjes se shtepise eshte djegur 1/5 nga vlera e shtepise. Ne vleren 5/1000 dhe madhesise mesatare te demtimit 1/5 demi I pergjithshem ne rastin konkret nuk do te jete 5000 denar por do te jete vetem 1000. Premija eshte 1 denar (5x1/5) ne nje shtepi te siguruar, kurse gjithsej premija eshte 1000 denar (1x1000). Premija neto do te duhej te ndryshoje me ndryshimin e rrezikut, edhe pse ajo me shpesh eshte konstante, por prapew se prape varet nga lloji I sigurimit ( si psh: gjate sigurimit te personave ne rast vdekjeje rreziku zmadhohet nga viti ne vit.)Shuma e sigurimit ndikon ne percaktimin e neto premise, sepse gjate gjdo ndryshimi te shumes te sigurimit ndryshon edhe premija, ose nese shuma eshte me e madhe edhe premija eshte me e madhe dhe e kunderta. Kohezgjatja e sigurimit gjithashtu ndikon te percaktimin e lartesise se premise neto me ate qe sa me e gjate do te jete koha e sigurimit aq me e madhe do te jete premija dhe e kunderta. Poashtu edhe kamata ndikon ne lartesine e premise neto, vecanerisht ajo eshte shume e rendesishme kur kemi pun me sigurimin e jetes te personave. Sipas gjithe asaj qe thame me larte skema e premise do te dukej keshtu:

Premija bruto- Shtesat rrezhi -premija neto - preventiva - premija teknike - premija e rrezikut - Premija kursimore - Premija e sigurimit - premija matematikore

57

Caktimi I vleres ose lartesise se premises mvaret nga keto elemente:1. Gjasa e ndodhise 2. Lartesise se sigurimit3. Oferta dhe kerkesa 4. Madhesia e harxhimeve 5. Pritja e fitimit 6. Harxhimet per marketing7. Lartesia e kompenzimeve.

1.Nese mundesite ose gjasat per paraqitjen e ndoshise te rastit te siguruar eshte me e madhe edhe premija duhet te jete me e madhe. Kjo mundesi mvaret nga me shume elemente si qe jane: madhesia e rrezikut , ndikimet e jashtme qe mund te ndikojne ne ndodhjene rastit ( psh: gjate sigurimit te mallit duke transportuar ate me transportin detar ne dimer rreziku eshte shume I madh), Nga karakteristikat e vete lendes qe eshte e siguruar, nga karakteristikat personale qe vete te siguruarit. 2.Nese lartesia e shumes eshte me e madhe atehere edhe detyrimi I siguruesit eshte me I madh, dhe logjikisht duhet edhe premija te jete me e madhe. 3.Siguruesi gjate percaktimit te lartesise se premise sa do qe te kijdeset per interesin e vet ai nuk mund ti hedhe anash ligjet e ofertes dhe kerkeses, sepse punon ne kushte ne konkurences. 4.Nese harxhimet e rezhise te shoqerise per sigurim jane me te medha atehere edhe premija duhet te jete me e madhe dhe e kunderta. Per ate shkak keto harxhime duhet te jene ne ate lartesi te duhur e cila do te mundesoje funksionimin normal te puneve dhe do te siguroje aftesine konkuruese te tregut te sigurimit. Harxhimet e rezhise perbehen nga: ato administrative ( rrogat e te punesuarve, tatime, qira, ngrohje etj), tarifa inkaso etj. 5.Ushtrimi I veprimtarise dhe fitimi I shoqerive per sigurim eshte qellimi kryesor I shoqerive qe te mund ti mbroje te siguruarit e vet me harxhimin minimal te kapitalit.6.Ne kohet e fundit, gjate percaktimit te lartesise se premise, ndikim te madh kane harxhimet e marketingut. Keto harxhime mvaren nga strategjiha e marketingut qe aplikohet gjate sigurimit, Domethene cfare marketing miks do te zgjedhim, e ai eshte I perbere prej: prodhimit, cmimit, promocionit dhe distribuimit. 7.Qellimi kryesor ne sigurim eshte te mbulohet ose kompensohet secili dem qe do te ndodhe gjate rastit te siguruar. Me fjalen kompenzim nenkuptohet pjesa e ndare nga fondi per sigurim per mbulimin e demit te paraqitur nga rreziku I suguruar. Lartesia e kompenzimit mvaret nga : madhesia e demit, shumes se siguruar dhe vlera e lendes se siguruar.

58

Percaktimi I lartesise se premise si cmim I sigurimit fillon kur nga fondi per sigurim do te zbriten te gjithe shpenzimet qe kane ndodhur per sigurimin, shpenzimet per preventive e marre, rezervimin e demit, rezervat e sigurimit etj. Nga keto shkaqe kompenzimet e pritura per demin e shkaktuar jane ne proporcion direct me madhesine e premise. Per kete shkak gjate nenshkrimit te kontrates per sigurim duhet te vihet re se a bleresit e sigurimit jane homogjen dhe paguajne premi te njejte pa marre parasysh rrezikun e siguruar ose jane heterogjen. Gjate percaktimit te premise perdoren disa metoda:

1. Manual rating- LLogaritje manual ( me dore). Kjo metode gjen aplikim ne percaktimin e tarifave te premive te sigurimit te kompanive te vogla, filijaleve etj.

2. Individual rating - vleresimi individual. Gjen aplikim te rreziqet e medha dhe te pazakonta kurse shume ndikon aftesija dhe pervoja e vleresuesit.

3. Merit rating- vleresim meritor, perdoret gjate rreziqeve te medha, dhe cdo here fillon me marrjen e standardeve te duhura te cilat mund te korigjohen ne varesi nga rreziku ( me shume ose me pak).

Premija ka tre qellime. Ne radh te pare sherben si burim I te ardhurave, pastaj prej saj krijohet fond per pagimin e kompenzimit, dhe ne fund nga mjetet e mbledhura nga premija siguruesi I mbulon eshte harxhhimet e tij per pune. Primija mund te korigjohet mvaresisht nga suksesi ose mossuksesi I biznesit te sigurimit, por kjo mvaret nga demet qe I ka pasur I siguruari ne periudhen e kaluar. Korigjimi behet me BONUS dhe MALUS. BONUSI ne sigurim paraqet kthimin e nje saise te caktuar te premise per nje kohe te caktuar dhe rezultate positive. Kthimi I kesaj saise te premise mund te behet nese I siguruari nuk ka pasur asnji dem ose kapas shume pak dem. Bonusi aplokohet ne fund te sigurimeve nji ose me shumevjetore edhe ate tek kasko sigurimi. MALUSI paraqet nevojen e pageses shtese te premise me arsyetim te tejkalimit te demit per nje kohe te caktuar. Me ndihmen e bonusit dhe malusit mund te shihet diferencimi I rreziqeve te mira dhe te kqija. Poashtu ato mund te luajne nje rol te rendesishem gjate percaktimit te cmimit te sigurimit ose p[remise, posacerisht tek rreziqet individuale.

4.5. Rastet e sigurimit

59

Rastet e sigurimit paraqesin ndodhi vetanake qe realizohen ne biznesin e sigurimeve. Ndryshe nga rreziku qe definohet si mundesi e ndodhjes te nje rasti, rasti I sigurimit paraqet rast ose ndodhi e realizuar . Ne dhenien e ligjeve nuk percaktoet kuptmi I rastit te siguruar. Nuk mund as te jepet nje definicion ose kuptim per rastin e sigurimit, sepse ai eshte ne lidhje te ngushte me rrezikun dhe per kete shkak si edhe rreziku ne cdo lloj te sigurimitedhe ai eshte I ndryshem. Dallimi ne mes rrezikut dhe rastit te sigurimit eshte se ketu rasti me ka ndodhur. Rasti I sigurimit duhet te dallohet nga lenda e sigurimit. Perderisa lenda e sigurimit eshte objekt I sigurimit , rasti I sigurimit paraqet ndryshim ose vazhdim te gjendjes te lendes se sigurimit. Psh: Lende e sigurimit eshte ndertesa, kurse rasti I siguruar eshte demtimi I asaj ndertese. Ne keto raste eshte lehte te percaktohet kur ka ndodhur rasti I siguruar. Nenkuptohet se ne mes ndodhise dhe demit te parashikuar duhet te kete nje shkak, mirepo, percaktimi se kur ka ndodhur rasti I siguruar nuk eshte aq e lehte sepse rasti I siguruar nuk ndhodh cdo here ne periudhe te njejte kohore. Per kete shkak duhet te vendoset se cili moment gjate ndodhise te merret si rast I siguruar. Ne kushtet e pergjithshme per sigurimi, rasti I siguruar duhet te jete I prashikuar para kohe, sepse aim und te ndodhe ne kohe te caktuar, ne vend te caktuar dhe me pasoja te caktuara. Pe kete shkak duhet te merret marasysh:

- Koha e realizimit te rastit te siguruar

- Vendi I ndodhise

- Nderlidhja e rastit me demet

- Detyrimet e te siguruarit kur realizohet rasti I siguruar ( me doemos ta paraqese demin ne afatin prej 3 diteve ). Kete paraqitje e ben I siguruari tek shoqeria e sigurimit, nese nuk e paraqet ai vete do te kompensoje demin qe ka ndodhur. Siguruesi kur e mer paraqitjen duhet ti ndermare te gjithe detyrimet qe I takojne sipas ligjit dhe ti kompenzoje demet.

Nga aspekti kohor shihet se paraqitja e rrezikut te siguruar vetem nje here mbulohet nga sigurimi, edhe pse mund te kete kaluar afati kohor I kompenzimit te demit. Si psh: Siguruesi ne sigurimin detar e ndermer rrezikun e paraqitjes te demit kur anija do ta perjetoje per shkak te ngrirjes te limanit. Pyetja per rastin e siguruar ne praktike vjen ne shprehje ne kontratat qe jane nenshkrura per nje periudhe me te gjate kohore. Ne ato kontrata theksohet edhe koha e fundit kur mund te ndodhe demi qe duhet te jete I mbuluar nga sigurimi. Nderkaq, nese ato marevshje nuk jane nenshkruar

60

duhet te shihen te drejtat ligjore te qytetareve dhe kjo domethen se siguruesi do te jete I detyruar deri ne kalimin e afatit. Elementi real I rastit te siguruar jep pergjigje per pyetjet qe kane te bejne me demet e shkaktuara nga ndodhia. Me nje rast te siguruar jane te perfshire te gjithe ato deme qe jane pasoje e ndodhise se pare. Si psh: GJate djegjes te nje banese, mobilja qe ka qene e shpetuar mund te jete vjedhur. Ajo vjedhje nuk eshte e menjehershme edhe pse eshte bere mbas djegjes. Ketu siguruesi duhet te tregoje se nuk ka qene ne gjendje te marre masa qe te mos vije deri te kjo vjedhje. Ne praktike ne lidhje me rastin e siguruar shtrohet pyetja per shkakun qe eshte zgjedhje per vertetim te detyrimit te siguruesit. Eshte e njohur se cdo pasoje ka numer te pakufizuar te arsyeve, qe kane ndikuar ne ndodhjen e rastit. Ne sigurim thekohet se cilet arsye I mbulon siguruesi. Mirepo, ne praktike paraqiten shume veshtiresi, sepse cdo here nuk dihet se demi qe ka ndodhur a eshte I siguruar ose jo. Per kete pyetje ne praktike paraqiten gy zgjidhje:

1. Rregulla e arsyes me te afert ( causa proxima). Sipas kesaj rregulle per siguruesin eshte e rendesishme arsye qe ka ndikuar ne menyre me te afert per ndodhjen e rastit.

2. Rregulla e arsyes me te larget ( causa remota). Sipas kesaj rregulle siguruesi eshte pergjegjes per demin qe ka ndodhur si pasoje e cilesdo arsyeje. Si psh: ne kohe te luftes mbyllen te gjithe dritat, per kete shkak anija mund te fundose. Ne kete rast nese I siguruari I ka siguruar te gjihe rreziqet qe mund te vijne ne lufte dhe siguruesi eshte me doemos ti pagusje kompenzim. Mirepo, nese I siguruari nuk I ka siguruar te gjitha rreziqet atehere do te shtrohet problem se a eshte paraqitur fundosja nga lufta ose nga arsye tjeter.

Vecanerisht eshte I rendesishem definicioni I rastit te siguruar gjate sigurimit nga pergjegjesia. Kjo per arsye se gjate paraqitjes te demit qe pergjegjesine e ka siguruesi, ekzistojne shume moment karakteristike qe mund te meren si rast I siguruar. Ajo mund te jete: marrje ose heqje te ndonje akti ( psh: perpilim te gabuar te planeve per ndertimin e banesave ose objekt tjeter ); ndodhja e ngjarjes dhe arsyeja e demit ( ndertim te banesave sipas planeve te gabuara ). Ne dallim nga sigurimi I prones ku rasti I siguruar shpesh paraqitet si ngjarje e demshme, gjate sigurimit te personave ushtrimi I rrezikut nuk eshte ghithmone I lidhur me demin. Ajo mund te jete edhe ngjarje e ndodhur per arsye te viteve ose ndonje rast tjeter si martese etj.

61

Ne rast te demit te pergjithshem ( total) lenda e siguruar pushon se ekzistuari dhe me siguruesi nuk ka detyrime mbi te.

4.6.Interesi per sigurime Interesi per sigurim ekziston ne te gjithe llojet e sigurimit, pa marre parasysh lenden , sepse secila lende e sigurimit ka vleren e vet qe mund te shprehet ne para. Mirepo kjo vlere nuk ka gjithmone kutpim te njejte nga aspekti I sigurimit. Pra, ne teori shtrohet pyetja se a eshte e nevojshme ekzistimi I interest per sigurim ne sigurimin e personave. Interesi I sigurimit ne prone eshte maredhenie ekonomike e nje personi drejt “dickaje”, prej ku del interesi I atij personi qe te mos ndodhe ndonje dem mbi ate “dicka”. Kjo dicka mund te jete prone: prone e tundshme ( automobile) ose e patundshme ( ndertese). Sipas kesaj lende e interest per sigurim mund te jete cdo vlere ekonomike( por jo morale dhe etike). Per kete shkak cdo zmadhim ose zvogelim I prones mund te jete lende e interest per sigurim. Per sigurimin nuk eshte e mjaftueshme te ekzistoje vetem interesi por duhet te vertetohet edhe vlera e tij. Ajo paraqitet si shume maksimale qe mund te sigurohet. Per kete shkak, kur njekohesisht ekzistojne me shume interese per sigurim te nje sendi, cdo njeri prej tyre mund ta siguroje sendin deri ne vleren e interest te siguruar. Mbajtes I interest per sigurim ne te shumten e rasteve paraqitet kontraktuesi I sigurimit. Gjate kontrates se sigurimit mund te vije deri te nderrimi I interesit te siguruar. Kjo ndodh nese gjate kontrates malli I shitet ndonji personi tjeter. Me vete kete veprim mbaron interesi I pronarit te pare, dhe fillon interesi I pronarit te ri.

4.7. Kompenzimi nga sigurimi Kompenzimi nga sigurimi nenkupton te gjitha pagesat nga fondi I sigurimeve kur do te shkaktohet demi. Kompenzimin qe e pagon siguruesi percaktohet me shumen e sigurimit dhe vleren e sendit te siguruar. Per kete shkak shuma e sigurimit eshte ne lidhje te ngushte me kompenzimin nga sigurimi. Kompenzimi eshte ekvivalent monetar I demit, dhe kjo eshte qellimi I sigurimit. Detyrim I siguruesit eshte qe ta paguaje kompenzimin e demit kur do te shkaktohet demi ekonomik mbi lenden ose personin e siguruar. Lartesia e kompenzimit mvaret nga keto factor:

- Demi I shkaktuar

- Shuma e siguruar

62

- Vlera e siguruar ( interesi I siguruar).

Kompenzimi nga sigurimi nuk mund te jete me I madh se demi I shkaktuar por vetem ne kufijte e shumes se siguruar deri ne vleren e siguruar.Kompenzimi I sigurimit llogaritet keshtu:

Ks= Cs + Cd Vm Ku:

Ks = kompenzimi I sigurimit Cs= shuma e sigurimitCd= demi I shkatuar Vm= Vlera e siguruar

Gjate percaktimit te kompenzimit mund te perdoren tre menyra:1. Rregulla e proporcionalitetit 2. Rregulla e sigurimit te rrezikut te pare 3. Rregulla te pergjegjesise te kufizuar.

 

                                                                                 

63