1

2

Σηµαντικά παραλειπόµενα

από την επιστήµη, την τεχνολογία, τον πολιτισµό και την επικαιρότητα

του

Στ. Γ. Φραγκόπουλου ∆ρ. Μηχανικού, Καθηγητή

Αθήνα 2007

ISBN: 978-960-6759-01-07

3

Περιεχόµενα Πρόλογος 5

1. Τεχνολογία και αρχαίοι Έλληνες 6

2. Ο Μηχανισµός των Αντικυθήρων 8

3. Βυζαντινοί και αραβικοί µηχανισµοί 17

4. Αστρονοµία και αρχαιοπληξία 20

5. Bertrand Russell (1872-1970) 23

6. Κεραυνός στα κεφάλια µας 29

7. Επιστήµη vs. Θρησκείας 32

8. Ψευδοεπιστήµες-Παραεπιστήµες 35

9. Karl Popper (1902-1994) 37

10. ∆ηµιουργισµός 43

11. Το θεωρητικό δίληµµα δηµιουργία-εξέλιξη και το ουσιαστικό πρόβληµα 48

12. Θεολογία και επιστήµη 51

13. Albert Eistein (1789-1955) 55

14. Η σωτηρία της ελληνικής γλώσσας και άλλα µυθεύµατα 58

15. Η αναζήτηση του αεικίνητου 60

16. Εξελικτική θεωρία και καθολική εκκλησία 64

17. Αντιµετώπιση της επιστήµης και της τεχνολογίας 67

18. Χριστιανισµός έναντι του ελληνικού πολιτισµού 77

19. Galileo Galilei (Γαλιλαίος, 1564-1642) 92

20. 1204 και Λατίνοι - µια νέα εθνική ιδεοληψία 95

21. Ησυχαστές vs Ζηλωτών και τούµπαλιν - άλλο ένα επεισόδιο

στην παρακµιακή πορεία του Βυζαντίου 106

22. Alexandre Yersin (Υερσέν, 1863-1943) 109

23. Συντεχνίες και πανεπιστήµια στο Μεσαίωνα 113

24. Κορυφαίοι ερευνητές-πολιτικοί, Monge, Virchof, Fourier 117

25. Από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση 120

26. Συνεπής πορεία υποδούλωσης στους Οθωµανούς 124

27. Η τουρκοκρατία 131

28. Νεοελληνική οπισθοδροµικότητα και ανατολίτικη νοσταλγία 150

4

29. Η τεχνολογία πηγή ευτυχίας ή δυστυχίας του ανθρώπου; 156

30. Η δουλεία, από την Αρχαιότητα µέχρι πρόσφατα 158

31. Συγγνώµη για ένα επαίσχυντο παρελθόν 169

32. Εκχριστιανισµός µε την αγιαστούρα και τα όπλα 170

33. Τίποτα στη Βιολογία δεν έχει νόηµα, παρά υπό το φως της Εξέλιξης 180

34. Το «κυνήγι µαγισσών» κατά το Μεσαίωνα 183

35. Ιησούς Χριστός, υπήρξε ποτέ; 193

36. Πέντε πράγµατα για µένα, τα εξής τρία 205

Βιβλιογραφία 210

Ο συγγραφέας Στέλιος Γ. Φραγκόπουλος:

Γεννήθηκε, µεγάλωσε και διαµένει στην Αθήνα. Από σπουδές είναι Ηλεκτρολόγος και Μαθηµατικός και διαθέτει πτυχία ∆ιπλωµατούχου Ηλεκτρολόγου και ∆ιδάκτορα Μηχανικού, αµφότερα του Πολυτε-χνείου Darmstadt/Γερµ. Επαγγελµατικά ασχολείται ως εκπαιδευτικός και δευτερευόντως συγγράφει βιβλία. ∆ιδακτικά αντικείµενα στην εκπαιδευτική σταδιοδροµία του ήταν παλαιότερα τα Μαθηµατικά και στη συνέχεια ο Ηλεκτροµαγνητισµός, οι Εφαρµογές των Η.Υ. και η Ιστορία της Τεχνολογίας. Έχει συγγράψει 15 βιβλία πάνω σ’ αυτά τα επιστηµονικά αντικείµενα. Ασχολείται ιδιωτικά µε την ψηφιακή φωτογραφία και µε τον υπολογιστή στη ζωγραφική και τη µουσική, παίζει φλάουτο. Μελετάει από τα φοιτητικά του χρόνια το έργο, τη ζωή και την εποχή τού W.A. Mozart.

5

Πρόλογος

Τα κείµενα αυτού του τεύχους µε τίτλο «Σηµαντικά Παραλειπόµενα» προέρχονται από το Παράρτηµα ενός διδακτικού βιβλίου για την «Ιστορία της Τεχνολογίας» και από δηµοσι-εύσεις που ανέβασα στο blog στις διευθύνσεις: http://sfrang.blogspot.com και http://sfrang2.blogspot.com. Υπάρχει και µια έντυπη µορφή αυτού του τεύχους στις «Εκδόσεις Νέων Τεχνολογιών».

Ο κύριος λόγος που δηµοσιεύτηκαν αυτά τα κείµενα ήταν η αναζήτηση απαντήσεων στα ερωτήµατα που προέκυψαν κατά τη µελέτη πάνω στην ιστορία της επιστήµης, της τεχνο-λογίας και του πολιτισµού:

• Ποιες αντιθέσεις και συγκρούσεις προέκυψαν µεταξύ, αφενός των κοινωνικών δυνά-µεων της προόδου και του πολιτισµού που στηρίζονται στη φυσιοκρατία και αναζη-τούν εξηγήσεις για τα φαινόµενα της φύσης και της κοινωνίας και αφετέρου των δυ-νάµεων, οι οποίες στηρίζονται στη θεοκρατία και διασώζουν ή, ακόµα χειρότερα, καλλιεργούν παρωχηµένες δοξασίες και αντιλήψεις µε συνηθέστερο συνειδητό στόχο τη χειραγώγηση της κοινωνίας;

• Ποιες δυνάµεις και ποιες στρατηγικές επιλογές οδήγησαν τους πληθυσµούς στον ελ-ληνόφωνο χώρο, από το υψηλό µορφωτικό και πολιτισµικό επίπεδο της ύστερης Αρ-χαιότητας στην υποβάθµιση τους τέλους της πρώτης µ.Χ. χιλιετίας και της πνευµατι-κής ανυπαρξίας στα µέσα της δεύτερης χιλιετίας, µέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα;

• Ποιες εξηγήσεις µπορούν να δοθούν για ιστορικά γεγονότα από την περιοχή της γνώ-σης και του πολιτισµού, για τα οποία η επίσηµη (σχολική) ιστοριογραφία δίνει, ακόµα και για παιδιά, αφελείς ερµηνείες, µε αποτέλεσµα να θεωρούν οι, έτσι κι αλλιώς δύ-σπιστοι, έφηβοι µαθητές το µάθηµα της Ιστορίας κρατική προπαγάνδα και τους δα-σκάλους τους παραµυθάδες;

Πολλές απαντήσεις σε διάφορα από αυτά τα ερωτήµατα συµπεριελήφθησαν, µαζί µε άλ-λα ενδιαφέροντα στοιχεία, στο Παράρτηµα της «Ιστορίας της Τεχνολογίας» και µπορούν τώρα να διαβαστούν αυτοτελώς, είτε στα blogs που προανέφερα, είτε σ’ αυτή την εκδοτι-κή µορφή. Κύριο θέµα ανάδειξης αποτέλεσε πάντα η πολιτική και θρησκευτική οπισθο-δροµικότητα κοινωνιών και θεσµών, µε την οποία ελέγχονται και καταπιέζονται πάρα πολλοί άνθρωποι στον κόσµο. Σηµειώνουµε ότι τα κείµενα αυτού του τεύχους δηµοσιεύ-ονται περίπου µε τη σειρά που παρουσιάστηκαν και στα blogs, χωρίς καµία οµαδοποίηση ως προς το περιεχόµενο ή το χρόνο δηµοσίευσής τους.

Ευχαριστώ όλους τους αναγνώστες αυτών των κειµένων στο Internet που συνέβαλαν µε τα σχόλιά τους, επώνυµα ή αλλιώς, στη βελτίωση διαφόρων αντιλήψεων και επιχειρηµά-των µου ή στη διόρθωση κάποιων σφαλµάτων.

Σ.Φρ.

6

Τεχνολογία και αρχαίοι Έλληνες

Έλληνες θεωρούµε ότι αρχίζουν να ονοµάζονται οι άνθρωποι στον ελλαδικό χώρο από τη µυκηναϊκή εποχή και µετά. Η γραπτή ελληνική γλώσσα µε το «νέο αλφάβητο» θεωρούµε συµβατικά ότι αρχίζει να χρησιµοποιείται, µε τη χρονολόγηση της οινοχόης ∆ιπύλου, από τη δεκαετία 750-740 π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών). Είναι το αρχαιότερο δείγµα µε ελληνική γραφή, η οποία σηµειωτέον έχει χαραχθεί από δεξιά προς τα αριστερά και περιέχει ακόµα 1-2 φοινικικούς χαρακτήρες.

Αυτή η επιγραφή αναφέρει, µε σηµερινούς ελληνικούς χαρακτήρες:

ΝΙΜΝΑΚΕ∆ΟΤΟΤΕΙΖΑΙΠΑΤΑΤΟΛΑΤΑΝΟΤΝΑΠΝΟΤΣΕΧΡΟΝΥΝΣΟΗ

(διαβάζεται από δεξιά προς τα αριστερά) και σηµαίνει «όποιος χορεύει καλύτερα από ό-λους να αποκτήσει αυτό (το έπαθλο)»

Οι Έλληνες της κλασικής εποχής, από το χρυσό αιώνα και µετά, δεν είχαν σε µεγάλη ε-κτίµηση την τεχνολογία. Ο Αριστοτέλης αναφέρει στο βιβλίο του Πολιτικά ότι «... στην ευνοµούµενη πόλη... οι πολίτες δεν κάνουν τη ζωή, ούτε του τεχνίτη ούτε του εµπόρου, γιατί τέτοια ζωή στερείται αρχοντιάς και είναι εχθρική προς την τελειότητα του χαρακτήρα».

Τις τεχνικές δουλειές εκτελούσαν, λοιπόν, σχεδόν αποκλειστικά οι µέτοικοι και οι δού-λοι. Βέβαια, οι Έλληνες αυτής της εποχής ανέπτυξαν τη φιλοσοφία, τις τέχνες και τα γράµµατα, κυρίως στο ευνοϊκό πολιτικό κλίµα της Αθήνας. Ως σηµαντικά τεχνολογικά έργα της εποχής µπορούµε να θεωρήσουµε την αξιοποίηση των µεταλλευµάτων του Λαυρίου, τη ναυπήγηση εµπορικών και πολεµικών πλοίων και, στον τοµέα των υποδο-µών, την εκσκαφή του Ευπαλίνειου Ορύγµατος επί τυράννου Πολυκράτη στη Σάµο (550 π.Χ.) και την κατασκευή του Ευρίαλου Φρουρίου επί τυράννου ∆ιονυσίου στις Συρακού-σες (αρχές 4ου αιώνα π.Χ.)

7

Τα δοµικά έργα των Αθηναίων της εποχής του χρυσού αιώνα δεν προσθέτουν κάτι και-νούργιο στον τεχνικό τοµέα, αλλά µόνο στον αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό. Σηµαντι-κότερο από τα δοµικά έργα τους είναι ο Παρθενών στην Ακρόπολη της Αθήνας, του ο-ποίου η σηµασία είναι επίσης ανεκτίµητη από αρχιτεκτονικής και συµβολικής και λιγότε-ρο από τεχνικής σκοπιάς. Παρ' όλα αυτά, σηµαντικό τεχνικό ενδιαφέρον έχουν διάφορες λεπτοµέρειες, π.χ. οι µηχανισµοί, µε τους οποίους οι Αθηναίοι τεχνικοί και οι δούλοι ανέ-βαζαν τα µάρµαρα στην κορυφή του λόφου.

Επόµενο στάδιο ανάπτυξης και ευρύτερης διάδοσης της ελληνικής τεχνολογίας είναι η ελληνιστική εποχή, κατά την οποία αναδεικνύεται ως κέντρο επιστήµης και τεχνολογίας η Αλεξάνδρεια. Το καθεστώς εξουσίας είναι πλέον ρωµαϊκό αλλά οι επιστήµονες σχεδόν όλοι Έλληνες.

Θετικό χαρακτηριστικό αυτής της εποχής είναι ότι οι επιστήµες και η τεχνολογία είχαν ευρύτερο χώρο για τη διάδοσή τους, υπήρχε αυτό που ονοµάζουµε σήµερα µεγαλύτερη αγορά. Αρνητικό χαρακτηριστικό είναι ότι από την εποχή της υποταγής των ελληνικών πόλεων στους Μακεδόνες, εντάχθηκε ο ελληνόφωνος χώρος σε αυτοκρατορικά σχήµατα. Έτσι, όταν το πολιτισµικό περιβάλλον έγινε αργότερα αδιάφορο για τις επιστήµες και την τεχνολογία, όπως στα χρόνια παρακµής της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας, ή και εχθρικό, ό-πως συνέβη µετά την επικράτηση του χριστιανισµού, η καλλιέργεια των επιστηµών µειώ-θηκε στον ελληνόφωνο χώρο µέχρι µηδενισµού.

Σηµαντικότερα από τα τεχνολογικά έργα της ελληνιστικής εποχής είναι οι κατασκευές του Αρχιµήδη, η ναυπήγηση θεόρατων σκαφών, όπως η Συρακουσία και τα αυτόµατα του Ήρωνα. Εξ αυτών σηµαντικότερο είναι όµως αναµφίβολα ο λεγόµενος Μηχανισµός των Αντικυθήρων. Ένας µηχανικός υπολογιστής µε περίπου 30 µεταλλικά γρανάζια, ο οποίος προοριζόταν µάλλον για αστρονοµικές παρατηρήσεις και µελέτες (βλέπε επόµενο άρθρο).

8

Ο µηχανισµός των Αντικυθήρων

Ένα από τα σηµαντικότερα τεχνικά κατασκευάσµατα της Αρχαιότητας είναι ο µηχανι-σµός των Αντικυθήρων (~8O π.Χ.), ένας µηχανικός υπολογιστής µε 30-32 µεταλλικά γρα-νάζια, προοριζόµενος πιθανόν για αστρονοµικές µελέτες. Εκτιµάται ότι µε αυτό το µηχα-νισµό υπολογίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε ορατών µε γυµνό µάτι πλανητών, οι φάσεις της Σελήνης, η παρέλευση των µηνών και των ετών και προ-βλεπόταν η πιθανότητα να συµβεί µια έκλειψη. Ο µηχανισµός των Αντικυθήρων αποτελεί υλική µαρτυρία µιας πολύπλοκης λεπτοκατασκευής από την ελληνιστική περίοδο.

Ο αριθµός και η ποικιλία των γραναζιών του, µεταξύ των οποίων συµπεριλαµβάνεται κι ένα διαφορικό και η ακρίβεια της κατασκευής, σε συνδυασµό µε την απουσία παρόµοιων ευρηµάτων της ίδιας εποχής, καθιστούν αυτό το µηχανισµό µοναδικό. Ο µηχανισµός βρέθηκε το έτος 1901 κοντά στα Αντικύθηρα (αρχαία ονοµασία: Αιγιλία), σε ναυάγιο πλοίου προερχόµενου πιθανόν από τη Ρόδο ή από τα παράλια της Μικράς Ασίας, και θε-ωρήθηκε αρχικά ότι ήταν αστρολάβος. Μία παρόµοια συσκευή είχε περιγράψει ο Ρωµαί-ος φιλόσοφος και πολιτικός Cicero Marcus Tullius (Κικέρων, 106-43 π.Χ.), ο οποίος είχε επισκεφτεί τη Ρόδο. Το σχέδιο κατασκευής φαίνεται να ακολουθεί την παράδοση των πλανηταρίων του Αρχιµήδη και να σχετίζεται µε τα ηλιακά ρολόγια.

Οι υπολογισµοί που εικάζεται ότι εκτελούσε ο µηχανισµός προκύπτουν από τις επιγραφές στην επιφάνειά του. Σ’ αυτές τις επιγραφές γίνεται αναφορά στο ηµερολόγιο που χρησι-µοποιείτο στον ελληνόφωνο χώρο κατά τον τελευταίο αιώνα π.Χ., στον Ήλιο, τη Σελήνη και τους πέντε τότε γνωστούς πλανήτες (Ερµής, Αφροδίτη, Άρης, ∆ίας, Κρόνος).

Στα διαβρωµένα υπολείµµατα του µηχανισµού που παρέµειναν 20 και πλέον αιώνες στη θάλασσα, φαίνονται ακόµα κλίµακες µε βαθµονοµήσεις κατά το ζωδιακό κύκλο της Α-στρολογίας και τα ελληνικά ονόµατα των µηνών που χρησιµοποιούνταν τότε. Στην πίσω πλευρά του µηχανισµού υπάρχουν τέσσερις περιστρεφόµενοι οµόκεντροι τροχοί (δακτυ-

9

λίδια), µε τους οποίους υπολογίζονταν θέσεις και φαινόµενα των γνωστών πλανητών και άλλων ουράνιων σωµάτων.

Ο κύριος µηχανισµός περιλαµβάνει γρανάζια µε δόντια που έχουν κοπεί µε γωνία 60ο, καθώς επίσης ένα διαφορικό σύστηµα για την εκτέλεση αφαιρέσεων, κάτι που δηλώθηκε για ευρεσιτεχνία στην Αγγλία το έτος 1832. Σήµερα γνωρίζουµε ότι η γωνία των 60ο στα δόντια των γραναζιών δεν παρέχει καλό βαθµό αποδόσεως, προκαλεί όµως µεγάλη εντύ-πωση ως γεγονός η ύπαρξη τέτοιων γραναζιών.

∆εδοµένου ότι αυτά τα µηχανολογικά στοιχεία ήταν µεν γνωστά κατά την Αρχαιότητα, όχι όµως σε λεπτοµηχανισµούς, αλλά µόνο σε ογκώδη µορφή για τη µετάδοση της κίνη-σης υπό γωνία αξόνων 90ο, π.χ. σε υδρόµυλους. ∆εν είναι ακριβώς γνωστό πού, πότε και από ποιον επινοήθηκαν τα πρώτα γρανάζια. ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε γρανάζια περί το έτος 330 π.Χ., ο δε Φίλων εκ Βυζαντίου (~260-200 π.Χ.) είναι ο πρώτος που γνωρί-ζουµε µέχρι σήµερα ότι τα έχει χρησιµοποιήσει.

Είναι επίσης γνωστό ότι ο Αρχιµήδης κατασκεύαζε πολύπλοκους µηχανισµούς, οι οποίοι αναπαριστούσαν µε µηχανικό τρόπο τις κινήσεις ουράνιων σωµάτων, δεν έχουν διασωθεί όµως τεχνικές περιγραφές γι' αυτούς τους µηχανισµούς. Εικάζεται ότι ο τρόπος λειτουρ-γίας τους πρέπει να ήταν παρόµοιος µε αυτόν του µηχανισµού των Αντικυθήρων. Κατα-σκευές του Αρχιµήδη έχουν αναφέρει σε έργα τους, µεταξύ άλλων, οι Πάππος, Πρόκλος, Σέξτος Εµπειρικός, Μαρτιανός, Οβίδιος, καθώς επίσης ο Κικέρων (Cicero Marcus Tullius, 106-43 π.Χ.)

Ο Κικέρων, Ρωµαίος πολιτικός και φιλόσοφος, είχε επισκεφτεί τη Ρόδο στα έτη 79-78 π.Χ. και έχει αναφερθεί επίσης σε ένα µηχανισµό όµοιο µε αυτόν των Αντικυθήρων του Ποσειδώνειου Απαµέα (135-50 π.Χ.), αστρονόµου, γεωγράφου και γεωλόγου που ζούσε στη Ρόδο. Γράφει ο Κικέρων: «Πρόσφατα κατασκεύασε ο φίλος µας Ποσειδώνιος µια συσκευή, η οποία σε κάθε περιστροφή αναπαράγει τις ίδιες κινήσεις του Ήλιου, της Σε-λήνης και των πέντε πλανητών».

Ο στρατηγός Μάρκελλος, ο κατακτητής των Συρακουσών, είχε µεταφέρει τους µηχανι-σµούς του Αρχιµήδη, µετά τη δολοφονία του τελευταίου, και τους τοποθέτησε στον ναό της Αρετής στη Ρώµη, όπου παρέµειναν για µεγάλο χρονικό διάστηµα. Ο Ποσειδώνιος, στον οποίο γίνεται αναφορά από τον Κικέρωνα, είχε ζήσει για ένα διάστηµα στη Ρώµη ως πρέσβης της Ρόδου, και φαίνεται ότι είχε µελετήσει εκεί τους µηχανισµούς του Αρχιµή-δη, οπότε είναι πιθανόν να κατασκεύασε κάτι παρόµοιο.

Όταν το έτος 1902 ανακοίνωσε ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Στάης τις πρώτες εκτιµήσεις του για την προέλευση και τη χρήση του µηχανισµού, αµφισβητήθηκαν τα στοιχεία του, γιατί δεν θεωρήθηκε πιθανό να έχει κατασκευαστεί στην Αρχαιότητα λεπτοµηχανικός µηχανι-σµός µε την ακρίβεια που απαιτεί ένα πλανητάριο. Ο ακριβής προορισµός του µηχανι-σµού παρέµεινε άγνωστος για χρόνια, µέχρι που εξετάστηκε το εύρηµα στο ελληνικό ε-ρευνητικό κέντρο «∆ηµόκριτος» (Χ. Καράκαλος) µε ακτίνες Χ και γ, και διαπιστώθηκε ότι διαθέτει έναν εντυπωσιακά περίπλοκο µηχανισµό, απροσδόκητο για την Αρχαιότητα, σύµφωνα µε τις σηµερινές γνώσεις µας.

Παρόµοιος µηχανισµός εκείνης της εποχής, σαν αυτόν των Αντικυθήρων, δεν έχει βρεθεί οπουδήποτε αλλού µέχρι σήµερα. Αργότερα, κατά τον 5ο ή 6ο αιώνα, φαίνεται να κατα-σκευάστηκε στο Βυζάντιο ένας µηχανισµός, αρκετά απλούστερος αλλά µε όµοιο προορι-

10

σµό, άγνωστο από ποιον τεχνικό. Μερικούς αιώνες µετά κατασκευάστηκε επίσης ένας απλός µηχανισµός από τον Πέρση φιλόσοφο, µαθηµατικό και αστρονόµο Αλ Μπιρουνί (Abu-Reyhan Birouni, 973-1048), µεταφραστή των έργων του Ευκλείδη στη σανσκριτική γλώσσα.

Συµπληρωµατικές έρευνες και µελέτες έδειξαν όµως ότι πράγµατι ο Μηχανισµός των Α-ντικυθήρων πρέπει να κατασκευάστηκε περί το 80 π.Χ. Σ’ αυτές τις έρευνες επιβεβαιώ-θηκε ακόµα ότι ο µηχανισµός δεν ήταν απλά ένα οµοίωµα, αλλά βρισκόταν σε λειτουργί-α, όταν ναυάγησε το πλοίο. Αυτό συµπεραίνεται από το γεγονός ότι είχαν γίνει δύο επι-διορθώσεις στο µηχανισµό και συγκεκριµένα, είχαν αντικατασταθεί ένα δόντι γραναζιού και η ακτίνα ενός τροχού που είχαν σπάσει, ίσως λόγω κακού χειρισµού, ίσως και λόγω ατελούς κατασκευής.

Σήµερα θεωρείται ο µηχανισµός των Αντικυθήρων ως η πιο περίπλοκη µηχανική δη-µιουργία µέχρι το 14ο αιώνα, οπότε κατασκευάστηκαν τα πρώτα µηχανικά ρολόγια. Εκτι-µάται ότι, αν είχε αξιοποιηθεί ήδη τον 1ο αιώνα π.Χ. αυτή η τεχνογνωσία σε ένα φιλοµα-θές και προοδευτικό κοινωνικό περιβάλλον, πιθανότατα να είχε κατασκευαστεί ήδη τότε το πρώτο µηχανικό ρολόι και να είχε αρχίσει, έστω µε διαφορετικές συνθήκες κοινωνικο-οικονοµικών δοµών και γεωγραφικού χώρου, η εξέλιξη της λεπτοµηχανικής και γενικό-τερα της τεχνολογίας, όπως αυτό συνέβη περίπου 1.400 χρόνια µετά. Σε ένα προοδευτικό και εξελισσόµενο κοινωνικό περιβάλλον πιθανόν να είχε αποφευχθεί η οπισθοδρόµηση και παρακµή της µεσαιωνικής εποχής.

Μελέτη και ανακατασκευή του µηχανισµού

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της ανακάλυψης του µηχανισµού των Αντικυθήρων θεωρήθη-κε, λόγω των επιγραφών και των διαβαθµίσεων σε τροχούς, ότι επρόκειτο για µια συ-σκευή για αστρονοµικές εφαρµογές. Μερικοί µελετητές εκτιµούσαν ότι επρόκειτο για έ-ναν αστρολάβο που βοηθούσε στις θαλασσοπορίες, άλλοι πάλι ότι επρόκειτο για ένα µι-κρό πλανητάριο, όπως εκείνο που λέγεται ότι είχε κατασκευάσει ο Αρχιµήδης. Το 1958 έγινε η πρώτη συστηµατική µελέτη του µηχανισµού από τον Βρετανό Derek del Solla Price (Πράις, 1922-1985), µετέπειτα καθηγητή της Ιστορίας των Επιστηµών στο αµερι-κάνικο πανεπιστήµιο Yale. Ο συγκεκριµένος ερευνητής υποστήριζε ότι κατασκευαστής του µηχανισµού των Αντικυθήρων πρέπει να ήταν ο Γέµινος ο Ρόδιος (110-40 π.Χ.), στω-ικός φιλόσοφος, µαθηµατικός και αστρονόµος.

Ο Πράις ήταν ενθουσιασµένος µε το µηχανισµό των Αντικυθήρων γιατί, όπως δήλωνε, δεν είχε ανακαλυφθεί ποτέ µέχρι τους νεότερους χρόνους ένα όµοιο κατασκεύασµα και δεν υπάρχει στις αρχαίες πηγές οποιαδήποτε τεχνική περιγραφή, από την οποία να προέ-κυπτε η πολυπλοκότητα αυτών των µηχανισµών. Σύµφωνα µε τις σύγχρονες γνώσεις µας για την τεχνολογία της ελληνιστικής εποχής, δεν θεωρήθηκε δυνατόν να έχει κατασκευα-στεί ένας τέτοιος µηχανισµός στην Αρχαιότητα. Αυτό µπορεί να σηµαίνει βέβαια επίσης ότι είχαν επιτευχθεί µεν εκείνη την εποχή κι άλλες κατασκευές ανάλογης πολυπλοκότη-τας, οι οποίες όµως παραµένουν ακόµα άγνωστες γιατί δεν έχουν εντοπιστεί τα υπολείµ-µατά τους ή δεν έχουν βρεθεί έγγραφες αναφορές.

Παρά τις πολλαπλές προσπάθειές του δεν κατάφερε ο Πράις µέχρι το έτος 1971 να ανα-σχεδιάσει το µηχανισµό από τα λιγοστά ευρήµατα του ναυαγίου. Το έτος αυτό αξιοποιή-θηκε όµως για πρώτη φορά η δυνατότητα που δινόταν µε τις ακτινοβολίες του ελληνικού Κέντρου Πυρηνικής Ενέργειας «∆ηµόκριτος». Με χρήση ακτίνων Χ και γ «διαχωρίστη-

11

καν» οπτικά τα διάφορα επίπεδα λειτουργίας και τα επιµέρους γρανάζια του µηχανισµού. Σταδιακά εντοπίστηκαν τα διάφορα λειτουργικά εξαρτήµατα και διευκρινίστηκε ο ρόλος τους, ώστε να είναι τελικά δυνατή µια σύνθεση.

Έτσι γνωρίζουµε σήµερα ότι, ο δίσκος ενδείξεων της πρόσοψης περιέχει δύο κυκλικές κλίµακες: η εξωτερική περιλαµβάνει τους µήνες του έτους και η εσωτερική τους ζωδια-κούς αστερισµούς. Και οι δύο κλίµακες έχουν βαθµονοµήσεις σε µοίρες. Η πρόσοψη του περιβλήµατος βρίσκεται πάνω από το κινητήριο γρανάζι, το οποίο κινούσε, κατά τα φαι-νόµενα, ένα δείκτη σε εκκεντρικό τύµπανο. Με συσχετισµό ίδιων γραµµάτων του αλφα-βήτου που περιέχονται στην πρόσοψη και στο ηµερολόγιο, συµπεραίνουµε ότι ο χρήστης του µηχανισµού διάβαζε σ' αυτόν τις ώρες ανατολής και δύσης του Ήλιου.

Η αποκωδικοποίηση των επιγραφών

Οι µελέτες στα ευρήµατα δείχνουν ακόµα ότι το όργανο περιείχε τέσσερις επιφάνειες µε υποµνηµατικές επιγραφές. Οι επιγραφές αυτές ήταν στην εξωτερική πλευρά του πορτό-φυλλου πρόσοψης, στην εσωτερική του οπίσθιου πορτόφυλλου, στην πλάκα ανάµεσα στους δύο οπίσθιους δίσκους ενδείξεων και στην «πλάκα παραδειγµάτων» κοντά στον πρόσθιο δίσκο ενδείξεων. Πέρα από αυτά, κάθε εξάρτηµα και κάθε οπή έφερε αλφαβητι-κούς χαρακτήρες συσχετισµού, ώστε να εξασφαλίζεται η χρονικά και λειτουργικά σωστή σειρά συναρµολόγησης των εξαρτηµάτων.

Οι κύριες επιγραφές είναι προφανώς διαβρωµένες σε σηµαντικό βαθµό και είναι αδύνα-τον να διαβαστούν µε απλό οπτικό έλεγχο. Με διάφορες ακτινοβολίες είναι όµως δυνατόν να ανιχνευτούν τα αποτυπώµατα που άφησε η εγχάραξη των αρχικών επιγραφών σε άλ-λες επιφάνειες του µηχανισµού, µε αποτέλεσµα να γνωρίζουµε σήµερα σηµαντικό τµήµα από το περιεχόµενο των επιγραφών.

12

Οι λέξεις των επιγραφών δεν είναι αναγνώσιµες κατά κανόνα στο συνολικό τους µήκος. Επειδή είναι όµως γνωστός ο αστρονοµικός προορισµός του οργάνου και µε τη σηµαντι-κή συµβολή φιλολόγων-επιγραφολόγων, έχει καταστεί δυνατόν να συµπληρωθούν διά-φορα κενά και να παρουσιαστεί µια ισχυρή εκδοχή για το περιεχόµενο αυτών των επι-γραφών. Σήµερα γίνονται λοιπόν δεκτά τα εξής:

• Ο Ήλιος αναφέρεται πολλές φορές και ο πλανήτης Αφροδίτη µόνο µία. • Χρησιµοποιούνται αναφορές χρόνων που σχετίζονται µε σηµεία διελεύσεως και

µε διαδροµές πλανητών. • Γίνεται αναφορά στην εκλειπτική (ίχνος της τροχιάς της Γης στην «ουράνια σφαί-

ρα»). • Αναφέρονται δείκτες, προφανώς αυτοί των δίσκων µε τις βαθµονοµήσεις. • Μία αράδα κάποιας επιγραφής περιέχει την αναφορά: «76 έτη, 19 έτη». Αυτές οι

αναφορές πρέπει να σχετίζονται µε τον καλλιπικό κύκλο (Κάλλιπος ο Κυζικηνός, ~370-310 π.Χ.) των 76 ετών (=27.760 ηµέρες), ο οποίος είναι τετραπλάσιος του µετωνικού κύκλου (Μέτων ο Αθηναίος, γενν. ~440 π.Χ.) 19 ετών ή 235 συνοδικών (σεληνιακών) µηνών ή 6.940 ηµερών. Το λεγόµενο «µετωνικό ηµερολόγιο» ήταν γνωστό ήδη στους Βαβυλώνιους και τους Κινέζους.

• Η επόµενη αράδα περιλαµβάνει τον αριθµό 223, ο οποίος είναι πιθανόν να σχετί-ζεται µε τον εκλειπτικό κύκλο των 223 σεληνιακών µηνών.

Η επιγραφή στο µεγάλο κοµµάτι αναγράφει τα εξής: (µε θαµπά γράµµατα τα αποκαταστηµένα τµήµατα της επιγραφής)

ΕΣΠΕΡΙΑ

ΥΑ∆ΕΣ ∆ΥΟΝΤΑΙ ΕΣΠΕΡΙΑ

ΤΑΥΡΟΣΑΡΧΕΤΑΙΕΠΙΤΕΛΛΕΙΝ

ΛΥΡΑΕΠΙΤΕΛΛΕΙΕΣΠΕΡΙΑ

ΠΛΕΙΑΣΕΠΙΤΕΛΛΕΙΕΩΙΑ

ΥΑΣΕΠΙΤΕΛΛΕΙΕΩΙΑ

∆Ι∆ΥΜΟΙΑΡΧΟΝΤΑΙ ΕΠΙΤΕΛΛΕΙΝ

...το βράδυ

Οι Υάδες δύουν το βράδυ

Ο Ταύρος αρχίζει ν' ανατέλλει

Η Λύρα ανατέλλει το βράδυ

Οι Πλειάδες ανατέλλουν το πρωί

Οι Υάδες ανατέλλουν το πρωί

Οι ∆ίδυµοι αρχίζουν ν' ανατέλλουν

13

ΑΕΤΟΣΕΠΙΤΕΛΛΕΙΕΣΠΕΡΙΟΣ

ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ∆ΥΝΕΙΕΩΙΟΣ

Ο Αετός ανατέλλει το βράδυ

Ο Αρκτούρος δύει το πρωί

Η επιγραφή στο πίσω θυρόφυλλο αναγράφει: ΠΡΟΕΧΟΝΑΥΤΟΥΣ ... ΜΟΝΟΙ

ΦΕΡΕΙΩΝΗΜΕΝΕ

ΤΟΣΤΟ∆Ε∆ΙΑ

ΤΗΣΑΦΡΟ∆ΙΤΗΣ

ΓΝΩΜΩΝ ΣΥ

ΗΛΙΟΥΑΚΤΙΝ

ΜΙΝΟΘΕΛΕΞΗΛΘΕΝ

ΤΗΣΠΡΩΤΗΣΧΩΡΑΣ

ΓΝΩΜΟΝΙΑ∆ΥΟΩΝΤΑΚΡΑ

ΦΕ ΡΟ

ΤΕΣΣΑΡΑ∆ΗΛΟΙ∆ΟΜΕΝΤ

ΤΗΣ ΟCL ΙΘL ΤΟΥ

ΣΙΣ Σ ΣΚΓ ΣΥΝΓΕΙΝΟΜΕΝΟΙ

ΟΣ∆ΙΑΙΡΕΘΗ Η ΟΛΗ

ΕΓΛΕΙΠΤΙΚΟΙΣ

ΟΜΟΙΑ ΤΟΙΣ ΕΠΙΤΗΣΕ

ΦΕΡΕΙΤΑ

Προεξέχοντας ...µόνοι

φέρει απ' τις οποίες η µια

και η άλλη

της Αφροδίτης

ο γνώµονας

την ηλιακτίδα

απ' όπου βγήκε από

την πρώτη χώρα

δυο γνωµόνια των οποίων τα άκρα

φέρουν

τέσσερα, το ένα δείχνει

τα 776 χρόνια, 19 χρόνια του

233 συµβαδίζοντας

ώστε να διαιρεθεί η όλη

εκλειπτική

παρόµοια µε εκείνα που πάνω στη

φέρει

14

Χρονολόγηση του µηχανισµού

Οι δίσκοι µε τις βαθµονοµήσεις δίνουν ορισµένες ενδιαφέρουσες τεχνικές πληροφορίες. Ο δίσκος στην πρόσοψη αποτελεί το πιο ακριβές όργανο της Αρχαιότητας. Εξετάζοντας τις βαθµονοµήσεις στο µικροσκόπιο, διαπιστώνει ο µελετητής ότι το µέσο σφάλµα σε ένα τόξο 45ο είναι της τάξης των 0,25ο. Αυτός ο δίσκος δίνει επίσης πληροφορίες για το χρό-νο κατασκευής του οργάνου και µάλιστα µε αξιοποίηση αστρονοµικών πληροφοριών. Ο κινητός τροχός ήταν απαραίτητος, επειδή το παλαιό αιγυπτιακό ηµερολόγιο παρουσίαζε ετήσιο σφάλµα ενός τετάρτου της ηµέρας, δεδοµένου ότι δεν είχε δίσεκτα έτη. Έτσι έ-πρεπε µε τον κινητό τροχό να ρυθµίζεται κάθε µήνα αυτή η απόκλιση.

Οι δύο κλίµακες αυτού του δίσκου, στην έκταση που έχουν διατηρηθεί, παρουσιάζουν µια διαφορά φάσης 13,5ο. Αστρονοµικοί πίνακες δείχνουν ότι αυτή η διαφορά παρουσιαζόταν το έτος 80 π.Χ. και κάθε 120 έτη πριν ή µετά από αυτό το έτος. Από αρχαιολογικής σκοπιάς αποκλείονται όµως άλλα έτη, επειδή το έτος 200 π.Χ. βρίσκεται πολύ νωρίς και το έτος 40 µ.Χ. πολύ αργά. Με την προϋπόθεση, λοιπόν, ότι ο κινούµενος τροχός δεν µετακινήθηκε από την τελευταία θέση του, στην οποία βρισκόταν ο µηχανισµός σε λειτουργία, πρέπει να ρυθµίστηκε το έτος 80 π.Χ.

Πέρα από τα προαναφερόµενα, παίρνοντας υπόψη µια χάραξη που εντοπίστηκε κοντά στην κλίµακα των µηνών, πιθανόν µε στόχο την εύκολη επαναφορά του µηχανισµού στη σωστή θέση σε περίπτωση απορρύθµισης,

δίνεται η δυνατότητα για ακριβέστερο χρονικό προσδιορισµό της έναρξης λειτουργίας του: το σηµάδι βρίσκεται ακριβώς 0,5ο από τη λειτουργική θέση και αυτό θα σήµαινε ότι η χάραξη έγινε δύο έτη πριν σταµατήσει να λειτουργεί ο µηχανισµός λόγω του ναυαγίου. Αυτό, αν και αποτελεί αναπόδεικτη υπόθεση, οδηγεί στο συµπέρασµα ότι ο µηχανισµός κατασκευάστηκε και άρχισε να λειτουργεί το έτος 82 π.Χ. και βρισκόταν για δύο χρόνια σε λειτουργία. Το διάστηµα αυτών των δύο ετών είναι επαρκές για να πραγµατοποιηθούν οι δύο επισκευές που προαναφέρθηκαν, ενός δοντιού και µιας ακτίνας γραναζιού.

Αυτή η χρονολόγηση επιβεβαιώνεται ως ορθή και από την ηλικία των υπόλοιπων ευρη-µάτων του ναυαγίου, η οποία καθορίστηκε σύµφωνα µε αρχαιολογικά δεδοµένα.

Προσδιορισµός των λειτουργιών και ανακατασκευές

Συναθροίζοντας το σύνολο των πληροφοριών και ρεαλιστικότερων εικασιών φαίνεται λογικό να υποθέσουµε ότι ο µηχανισµός των Αντικυθήρων κατασκευάστηκε για να κατα-στήσει δυνατή τη µηχανική αναπαραγωγή των κυκλικών αστρονοµικών σχέσεων. Οι τε-χνικοί κατέληξαν στην ιδέα για κατασκευή αλληλεξαρτηµένης κίνησης γραναζιών και δεικτών, όπως και τα αστρονοµικά φαινόµενα φαίνεται να αλληλεξαρτώνται και να επα-ναλαµβάνονται µε αυστηρά προκαθορισµένους ρυθµούς. Ο αριθµοποιηµένος τρόπος α-

15

ντίληψης των αστρονοµικών φαινοµένων ήταν χαρακτηριστικός στους Βαβυλώνιους α-στρονόµους της εποχής των Σελευκιδών και υιοθετήθηκε κατά την ελληνιστική/ρωµαϊκή εποχή από µερικούς Έλληνες αστρονόµους, οι οποίοι είχαν περισσότερο την τάση για γεωµετρικούς συσχετισµούς της τροχιάς των ουράνιων σωµάτων, µε κύκλους και επικύ-κλους.

Ο µηχανισµός των Αντικυθήρων είναι ένα αστρονοµικό ρολόι ή ένας σύγχρονος αναλογι-κός υπολογιστής, ο οποίος χρησιµοποιεί µηχανικά εξαρτήµατα για να µεταφράσει αστρο-νοµικές πληροφορίες σε µεγέθη χώρου και χρόνου και να τις αποθηκεύσει σε συσχετι-σµούς θέσης γραναζιών. Σήµερα δεν είναι γνωστό και δεν είναι δυνατόν πια να εκτιµηθεί, αν ο µηχανισµός βρισκόταν σε αυτόµατη λειτουργία ή ρυθµιζόταν µε το χέρι. Ο Πράις ήταν της γνώµης ότι ο µηχανισµός λειτουργούσε σε σταθερή θέση και είχε ως κινητήριο µηχανισµός κάποιο υδραυλικό ρολόι ή κάτι αντίστοιχο. Ο Έλληνας ερευνητής, καθηγη-τής κ. Ξενοφών Μουσάς, δεν αποκλείει να υπήρχε ελατήριο ως κινητήριος µηχανισµός.

Η µάλλον πιο αξιόπιστη ανακατασκευή του µηχανισµού θεωρείται αυτή του Πράις, η ο-ποία εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Άλλες ανακατασκευές που επιχειρή-θηκαν είναι αυτές των Αυστραλών Allan George Bromley και Frank Percival, µία του Βρετανού John Gleave και άλλη µία του επίσης Βρετανού Michael Wright. Όλες αποδί-δουν µε ικανοποιητική ακρίβεια τις λειτουργίες του µηχανισµού που έχουν ανιχνευθεί µέχρι σήµερα, αλλά προφανώς δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί µε ακρίβεια, ποια από αυτές είναι η πιστότερη.

Στο «Εργαστήριο Τεχνολογίας Εκπαίδευσης» του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας έχουν δη-µιουργηθεί γραφιστικές εξοµοιώσεις της λειτουργίας του µηχανισµού των Αντικυθήρων, οι οποίες αποδίδουν στο χώρο τη δοµή και τη λειτουργία του, όπως αυτή έχει µελετηθεί µέχρι σήµερα.

Κατασκευαστικές λεπτοµέρειες

Τα γρανάζια στο εσωτερικό του µηχανισµού είναι στερεωµένα σε µια ορειχάλκινη πλάκα. Στη µια πλευρά της πλάκας εντοπίζονται όλα τα συναρµολογηµένα γρανάζια και είναι δυνατόν να προσδιοριστεί µε καλή ακρίβεια, πόσα δόντια είχε κάθε γρανάζι και πώς γινό-ταν η εµπλοκή των γραναζιών µεταξύ τους. Η µελέτη των γραναζιών στην άλλη πλευρά της ορειχάλκινης πλάκας δεν είναι τόσο εύκολη, λόγω απουσίας των απαραίτητων ενδεί-ξεων.

Όλα τα µεταλλικά τµήµατα του µηχανισµού είχαν κοπεί από ενιαίο ορειχάλκινο φύλλο µε πάχος 2 mm, το οποίο φαίνεται να είχε παραχθεί αρκετό καιρό πριν από την κατασκευή του µηχανισµού. ∆εν υπάρχουν εξαρτήµατα από κάποιο άλλο µεταλλικό υλικό. Όλα τα δόντια των γραναζιών είναι ίδιου µεγέθους µε γωνία 60ο, έτσι ώστε να µπορεί καταρχάς να συνδυαστούν όλα τα γρανάζια µεταξύ τους.

Μελετώντας ο αναγνώστης την αλληλουχία των γραναζιών, όπως φαίνονται στις τρεις προηγούµενες εικόνες, ή ακόµα καλύτερα, στην εξοµοίωση λειτουργίας που εκτελείται µε το εκπαιδευτικό υλικό του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας (είναι επισκέψιµο στο Internet), µπορεί να αποκτήσει µια σαφή εικόνα για τον τρόπο λειτουργίας του µηχανισµού των Αντικυθήρων.

16

Σχολιασµός για το Μηχανισµό των Αντικυθήρων από τον φυσικό-νοµπελίστα Richard Feynman (Φέυνµαν, 1918-1988):

Ο Φέυνµαν είχε επισκεφτεί την Αθήνα και ξεναγήθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Γρά-φει σε επιστολή προς τη σύζυγό του: «Περπάτησα (στο µουσείο) και είδα τόσα πολλά που τα πόδια µου άρχισαν να πονάνε... Τέλος, είχα βαρεθεί, επειδή έβλεπα συνεχώς όµοια πράγµατα. Υπήρχε όµως κάτι διαφορετικό από τα άλλα έργα, κάτι πολύ παράξενο, σχε-δόν απίστευτο. Το είχαν ανασύρει απ' τη θάλασσα το έτος 1900, ήταν κάποιο είδος µηχα-νής µε µεγάλους οδοντωτούς τροχούς. Έµοιαζε πολύ µε το εσωτερικό ενός ρολογιού µε ελατήριο. Υπήρχαν πολλοί τροχοί, προσαρµοσµένοι µεταξύ τους, µε πολύ κανονικά "δό-ντια", καθώς και βαθµολογηµένοι κύκλοι µε χαραγµένες επάνω τους ελληνικές επιγρα-φές...

Ρώτησα την αρχαιολόγο για τη µηχανή που είχα δει στο µουσείο - αν είχαν βρεθεί άλλες τέτοιες µηχανές ή απλούστερες που οδήγησαν στην κατασκευή της - αλλά ούτε που κα-ταλάβαινε για ποιο πράγµα τη ρωτούσα... Μου ζήτησε να της εξηγήσω το ενδιαφέρον µου και τον εντυπωσιασµό µου για τη µηχανή... Πόση άγνοια έχουν οι άνθρωποι που έ-καναν κλασικές σπουδές. Κι ύστερα αναρωτιέµαι, γιατί δεν εκτιµούν την εποχή τους, δεν ανήκουν σ' αυτήν, δεν την καταλαβαίνουν... Κάποια κυρία από το προσωπικό του µου-σείου παρατήρησε, όταν της είπαν ότι ο Αµερικανός καθηγητής ήθελε να µάθει περισσό-τερα για το έκθεµα 15087: "Απ' όλα αυτά τα ωραία πράγµατα του µουσείου, γιατί στάθη-κε ειδικά σε εκείνο το έκθεµα; Γιατί είναι τόσο σηµαντικό;" ...» (R.Feynman: «Τι σε νοιάζει εσένα τι σκέφτονται οι άλλοι;», Τροχαλία, Αθήνα.)

17

Βυζαντινοί και αραβικοί µηχανισµοί

...

Σχετικά πρόσφατα, το έτος 1983, εντοπίστηκε από το Βρετανικό Μουσείο ένας µηχανι-σµός από τον 5ο ή 6ο αιώνα µ.Χ., µε προέλευση από τον «ελληνόφωνο χώρο» του Βυζα-ντίου ή από ελληνόφωνους τεχνικούς και επιστήµονες, ο οποίος µηχανισµός αποτελεί φορητό ρολόι/ηµερολόγιο. Πρόκειται για µία κατασκευή σηµαντικά απλούστερη από ε-κείνη του Μηχανισµού των Αντικυθήρων (βλέπε προηγούµενο άρθρο), ο οποίος είχε κα-τασκευαστεί περί τά 600 χρόνια νωρίτερα, κατά την ελληνιστική εποχή. Ο µηχανισµός αυτός φέρει επάνω του χαραγµένα σε ελληνική γλώσσα τα τοπωνύµια των γνωστών πό-λεων τη βυζαντινής εποχής, τα γεωγραφικά πλάτη αυτών των πόλεων, συντοµογραφίες για τα ονόµατα των µηνών του ιουλιανού ηµερολογίου, τα ονόµατα ηµερών κ.ά. Υπάρ-χουν επίσης αριθµήσεις από Α' µέχρι ΚΘ' (1-29) και από Α' µέχρι Λ' (1-30).

Ο Άγγλος ερευνητής M.T.Wright (Ράιτ, περιοδικό Αρχαιολογία, τ. 96) µελέτησε αυτό το µηχανισµό και παρουσίασε µια ανακατασκευή του, αξιοποιώντας και πληροφορίες από συγγράµµατα του Πέρση φιλόσοφου, µαθηµατικού και αστρονόµου, Αλ Μπιρουνί (Abu-Reyhan Birouni, 973-1048), ο οποίος περιγράφει όµοιους µηχανισµούς µε γρανάζια. Ο Μπιρουνί δεν φαίνεται να γνωρίζει τους κατασκευαστές των πρωτότυπων µηχανισµών που περιγράφει ο ίδιος και πρέπει να υποθέσουµε ότι αυτοί οι µηχανισµοί ανήκουν σε µια ελληνόφερτη παράδοση που χάνεται στο παρελθόν.

Σήµερα εικάζουµε ότι οι βυζαντινοί µηχανισµοί ήταν οι τελευταίοι µιας ελληνικής και ελληνιστικής παράδοσης, η οποία είχε αρχίσει να εξαφανίζεται, πιθανότητα από έλλειψη ζήτησης και λόγω της γενικότερης πολιτισµικής υποβάθµισης στο βυζαντινό χώρο. Υπο-λείµµατα αυτής της κατασκευαστικής παράδοσης διασώθηκαν και µελετήθηκαν στον α-ραβο-περσικό χώρο, από τον οποίο επέστρεψαν κατά στους πρώτους αιώνες της δεύτερης χιλιετίας πάλι στην Ευρώπη - όχι όµως πια στην παρακµάζουσα Ανατολή (Βυζάντιο), αλ-λά στην πολιτισµικά ανερχόµενη ∆ύση. Σ' αυτή τη µεταφορά γνώσεων είναι πιθανό να έπαιξαν ρόλο οι δυτικές σταυροφορίες στην Εγγύς Ανατολή. Τα στρατεύµατα συνοδεύο-νταν από κληρικούς (για τον εκχριστιανισµό όσων Μωαµεθανών επιζούσαν) και από φυ-σιοδίφες, οι οποίοι εξερευνούσαν την παροιµιώδη «παραµυθένια» Ανατολή.

Άλλα ιστορικά στοιχεία που ενδιαφέρουν στο πλαίσιο αυτής της παρουσίασης σχετίζο-νται µε περιγραφές για ανεξήγητο, σύµφωνα µε τα διαθέσιµα ιστορικά στοιχεία, ξαφνικό πλούτο στα ανάκτορα επί βασιλείας Θεοφίλου, από τη δυναστεία των Ισαύρων, στο πρώ-το µισό του 9ου αιώνα. Ο πατέρας του Θεόφιλου, αυτοκράτωρ Μιχαήλ Β', έκανε µεν αυ-στηρή οικονοµική διαχείριση, αλλά δεν είναι δυνατόν να άφησε στο διάδοχό του τέτοιο πλούτο, τον οποίο διαχειριζόταν ο Θεόφιλος από το έτος 829 που ανέβηκε στο θρόνο, αφού διετέλεσε ήδη επί οκτώ χρόνια συναυτοκράτωρ µε τον πατέρα του. Μέχρι το έτος 842 που διήρκεσε η βασιλεία του, ανακαινίστηκαν µε τεράστια έξοδα τα ανάκτορα στην Πόλη που είχαν κτιστεί επί Κων/νου Α' και είχαν ανακαινιστεί και επεκταθεί επί Ιουστι-νιανού Α'. ∆ιατυπώνονται υποθέσεις ότι ο πλούτος αυτός προήλθε από νέα χρυσωρυχεία στην Αρµενία, αλλά δεν φαίνεται να υπάρχει τρόπος επιβεβαίωσης των πληροφοριών.

Στο λεγόµενο «Παλάτι της Μαγναύρας» εγκατέστησε ο Θεόφιλος «µηχανικές κατασκευ-ές», µε εντυπωσιακά διακοσµητικά και λειτουργικά στοιχεία. (Norwich J.: «Σύντοµη Ι-στορία του Βυζαντίου», εκδ. «Γκοβόστης», Αθήνα 1999). Σε περιγραφές πρεσβευτών ανα-

18

φέρεται ότι, ο αυτοκρατορικός θρόνος στη Μαγναύρα βρισκόταν στη σκιά ενός ολόχρυ-σου πλάτανου, τα κλαδιά του οποίου ήταν γεµάτα από µηχανικά πουλιά, διακοσµηµένα µε πολύτιµους λίθους. Αυτά τα πουλιά κελαηδούσαν και έδιναν στον παρατηρητή την ε-ντύπωση ότι πηδάνε από τον πλάτανο στο θρόνο και πάλι πίσω. Γύρω δε από τον κορµό του πλάτανου υπήρχαν ολόχρυσοι γρύπες και λιοντάρια που βρυχιόνταν. Με ένα νεύµα του αυτοκράτορα έµοιαζαν τα τεχνητά ζώα να «ζωντανεύουν» και να προκαλούν ήχους, συνοδευόµενα από µουσική οργάνων. Με ένα δεύτερο νεύµα ακολουθούσε σιωπή! Την ώρα που οι επισκέπτες αποχωρούσαν, άρχιζαν πάλι οι κινήσεις των ζώων, οι βρυχηθµοί των αρπακτικών και τα κελαηδήµατα των πτηνών.

Ο Λιουτπράνδος, επίσκοπος Κρεµόνας, περιγράφει σε α-ναφορά του, µετά την πρώτη διπλωµατική αποστολή του στην Κων/πολη, τους µηχανισµούς στο παλάτι της Μα-γναύρας, µεταξύ άλλων, ως εξής: «Παρόλο που µε την άφιξή µου τα δύο λιοντάρια βρυχήθηκαν και τα πουλιά κελάηδησαν, το καθένα ανάλογα µε το είδος του, δεν µε κατέλαβε φόβος ούτε θαυµασµός, διότι µου τα είχε προα-ναγγείλει κάποιος... Ξάπλωσα µπρούµυτα τρεις φορές και προσκύνησα τον αυτοκράτορα. Σήκωσα µετά το κεφάλι µου κι εκείνος που είχα δει πριν να κάθεται λίγο υπερυ-ψωµένα από το δάπεδο, φάνηκε τώρα να φορά άλλα ρού-χα και να βρίσκεται κοντά στο ταβάνι. ∆εν µπόρεσα να καταλάβω πώς συνέβη αυτό, παρά µόνο πως τον ανύψωσε µέχρι εκεί κάποιο εργαλείο» («Λιουτπράνδος της Κρεµό-νας, Πρεσβεία στην Κων/πολη του Νικηφόρου Φωκά», εκ-δόσεις «Στοχαστής», Αθήνα 1997-98.)

Αν όλα αυτά δεν οφείλονται σε υπερβολές ευφάνταστων επισκεπτών, είναι πιθανόν να ευσταθούν οι πληροφορίες ότι κατασκευαστής τους ήταν ο Λέων ο Μαθηµατικός από τη Θεσσαλία, ο οποίος χρησιµοποιούσε ως κινητήρια δύναµη «συµπιεσµένο αέρα». Με αυτή την έννοια οι µηχανικές κατασκευές στα ανάκτορα ήταν «αυτόµατα», ανάλογα µε εκείνα της ελληνιστικής εποχής. Κατά µία άλλη εκδοχή, τα αυτόµατα που περιγράφηκαν βρί-σκονταν στα ανάκτορα του Βρύαντα, στην ασιατική ακτή της Κων/πολης, τα οποία είχαν κατασκευαστεί από Άραβες τεχνικούς µε αραβική τεχνοτροπία. Έτσι εικάζεται ότι και οι µηχανισµοί που περιγράφει ο Λιουτπράνδος µπορεί να είχαν αραβική προέλευση και α-ποτελούσαν καταρχάς µέρος της συγκρότησης του ανακτόρου, στη συνέχεια δε επεκτά-θηκαν ή µεταφέρθηκαν στα ανάκτορα της Μαγναύρας (Κ.Κανάβας: Θαυµαστές µηχανές από την Ανατολή, στο τ. 96 του περιοδικού «Αρχαιολογία»).

Οι Άραβες επιστήµονες και τεχνικοί δεν παρουσιάζονται στο προσκήνιο εκ του µηδενός! Η αραβο-ισλαµική κυριαρχία είχε απλωθεί από τον 8ο µ.Χ. αιώνα, στηριζόµενη στο νεα-νικό µουσουλµανικό ενθουσιασµό, από το σηµερινό Αφγανιστάν και τη Βαγδάτη µέχρι την Ισπανία. Σπουδαίοι µουσουλµάνοι δάσκαλοι εκείνης της εποχής και µερικούς αιώνες αργότερα, όπως ο Αλ Φαραµπί το 10ο, ο Αβικένας και ο Αλ Μπιρουνί τον 11ο, ο Αβερ-ρόης και ο Αλ Γκαζάλι το 12ο, ο Αλ Σατίµπι το 13ο και ο Ιµπν Χαλντούν το 14ο αιώνα, ανέπτυξαν τη φιλοσοφία, τα µαθηµατικά, την αρχιτεκτονική, τη νοµική, την ιατρική, στηριζόµενοι σε µεταφράσεις κειµένων του Αριστοτέλη. Ακόµα, έθεσαν τα θεµέλια της ανάπτυξης του σύγχρονου κράτους µε ορθολογικές µεθόδους καταγραφής και προγραµ-µατισµού.

19

Όποια κι αν ήταν η προέλευσή των αυτόµατων του αυτοκρατορικού παλατιού στην Κων/πολη, γεγονός είναι ότι αυτές οι επινοήσεις και κατασκευές που φαίνεται να είχαν ως αποκλειστικό στόχο την ψυχαγωγία και τον εντυπωσιασµό, δεν αποτυπώθηκαν σε γραπτά που έχουν διασωθεί αλλά, επίσης, πολύ σηµαντικότερο, δεν είχαν καµιά συνέχεια στην επιστήµη και την τεχνολογία του Βυζαντίου. Η παραγωγική υποδοµή της εποχής στηριζόταν σε δουλοπάροικους και άλλους εξαρτηµένους εργάτες και δεν υπήρχε ποτέ κάποια σκέψη να βελτιωθεί ή υποστηριχθεί η χειρονακτική δουλειά τους µε κάποιους από αυτούς τους αυτοµατισµούς, όπως συνέβη κατά τη βιοµηχανική επανάσταση, µερικούς αιώνες αργότερα.

20

Αστρονοµία και αρχαιοπληξία

... ... Τέθηκε σε κάποιο forum (σηµ.: εικονικός χώρος ανταλλαγής απόψεων επισκεπτών) το ε-ρώτηµα: «Ήταν οι Έλληνες αυτοί που πρωτοδίδαξαν αστρονοµία;» και απάντησε ένας φίλος µε πνεύµα αρχαιολαγνείας, όπως το έµαθε στο σχολείο, εύκολα και απλά: «Εαν δεν καµω λαθος, µε βαση της γνωσεις µου, νοµιζω αλλα και θεωρω πως οι Αρχαιοι Ελληνες, ναι, ηταν οι πρωτοι που διδαξαν την Αστρονοµια. Αλλωστε οι πρωτες θεωρησεις των Ιω-νων αλλα και του Πυθαγορα, αναφερονταν σε αυτο. Κατα βαση, νοµιζω, ακολουθησε ο Αριστοτελης...» Επειδή αυτή η απάντηση δεν είναι σωστή αλλά, πέρα απ' αυτό, θεωρώ ότι αποτελεί δια-στροφή να ανάγονται τα πάντα στους αρχαίους Έλληνες, όταν είναι τα πράγµατα αποδε-δειγµένα τελείως διαφορετικά, κρίνω σκόπιµο να µεταφέρω εδώ την πλήρη απάντηση που έδωσα εκεί, συµπληρώνοντας και ορισµένα στοιχεία. «Φίλοι, η Αστρονοµία αποτελεί µάλλον το αρχαιότερο συγκροτηµένο σύνολο γνώσεων, αφού ήδη κατά τη λίθινη εποχή, όπως προκύπτει από ευρήµατα, γίνονται παρατηρήσεις για τις θέσεις ουράνιων σωµάτων και αξιοποιείται η περιοδικότητα των κινήσεων για τη δηµιουργία ηµερολογίων (Αστρονοµία), αλλά και για διερεύνηση για τις διαθέσεις των «ουράνιων πνευµάτων» (Αστρολογία). Άρα πρόκειται για µια σαφώς προελληνική απα-σχόληση. Σε όλα τα µυθικά έπη των λαών περιέχονται θεογονικές, κοσµογονικές και αν-θρωπογονικές απόψεις (Γκλιγκαµές, Παλαιά ∆ιαθήκη, Κοσµογονίες Ησιόδου, Ορφέα κ.ά.) που σχετίζονται µε τα ουράνια σώµατα. Από ευρήµατα που αναφέρονται στον αρχαίο ινδικό πολιτισµό φαίνεται ότι γίνονταν α-στρονοµικές παρατηρήσεις ήδη περί το 4500 π.Χ. Από το 1000 π.Χ. δηµιουργείται µία λεπτοµερής κοσµολογία µε θεϊκές φυσικές δυνάµεις τον Ουρανό, τον Ήλιο, τη Γη, τη Σε-λήνη, τη Φωτιά και τις 8 κατευθύνσεις του ορίζοντα. Η πρώτη καταγεγραµµένη στην Ιστορία έκλειψη Σελήνης προέρχεται από τον πολιτισµό των Μάγια στην Κεντρική Αµερική και έγινε το έτος 3379 π.Χ. Η παρατήρηση από µόνη της υπάγεται στην Αστρονοµία, η αξιοποίηση αυτής της γνώσης για εξευµενισµό των διαθέσεων του Ήλιου που κρύφτηκε κλπ. εντάσσεται στην Αστρολογία. Στην τελετή της «νέας φωτιάς» των Αζτέκων που επαναλαµβάνεται κάθε 52 έτη, αναγνωρίζονται επίσης στοιχεία Αστρολογίας. Στην αυτοκρατορική Κίνα ασχολούνταν οι αστρονόµοι µε το ηµερολόγιο. Οι πλανήτες ενδιέφεραν σ' αυτό τον πολιτισµό λιγότερο, αλλά περί το 2000 π.Χ. είχε υιοθετηθεί ένας 19ετής κύκλος µε κανόνα δίσεκτων ετών. Έχει καταγραφεί ότι περί το έτος 2100 π.Χ. οι αρµόδιοι αστρονόµοι και µετεωρολόγοι (τότε ήταν αυτά ενιαία) Χσι και Χο αποκεφαλί-στηκαν, γιατί δεν είχαν προβλέψει το «µετεωρολογικό» φαινόµενο της έκλειψης που συ-νέβη εκείνη την εποχή.

Στην κωµόπολη Nebra της Σαξονίας ανακαλύφθηκε το έτος 1999 ο λεγόµενος «δίσκος της Nebra», µια αναπαράσταση σε χάλκινο δίσκο µε χρυσές επικολλήσεις του ουράνιου θόλου από την εποχή του χαλκού, περί το 1600 π.Χ. Τα υλικά κατασκευής του δίσκου φαίνεται να προέρχονται από τα παράλια του Εύξεινου Πόντου, στην περιοχή της σηµε-ρινής Ρουµανίας. Αυτό σηµαίνει ότι οι κάτοικοι αυτών των περιοχών της κεντρικής Ευ-

21

ρώπης είχαν ήδη µερικούς αιώνες πριν αρκετές αστρονοµικές γνώσεις ώστε να κατα-σκευάσουν αυτό το δίσκο, ο οποίος, πέρα από τη Σελήνη και τον Ήλιο, περιλαµβάνει διάφορα γνωστά άστρα, τον αστερισµό των Πλειάδων κλπ.

Όλα αυτά έχουν συµβεί πριν ή κατά τη µινωική και σίγουρα πριν από τη µυκηναϊκή επο-χή, κατά τις οποίες δεν φαίνεται να έγιναν συστηµατικά αστρονοµικές παρατηρήσεις στον ελλαδικό χώρο - τουλάχιστον δεν έχουν εντοπιστεί σχετικά ευρήµατα. Ο Όµηρος και ο Ησίοδος περιγράφουν στα έργα τους αστρονοµικά φαινόµενα, δείχνουν όµως να µην υ-πάρχει ακόµα στην ελληνική κοινωνία της εποχής η αστρονοµική γνώση που ήταν διαθέ-σιµη ήδη στους Βαβυλώνιους. Για παράδειγµα, θεωρούνταν ο Εωσφόρος και ο Έσπερος (σήµερα Αυγερινός και Αποσπερίτης) διαφορετικά άστρα, ενώ πρόκειται και στις δύο πε-ριπτώσεις για τον πλανήτη Αφροδίτη.

Οι Ίωνες «φυσικοί φιλόσοφοι» στηρίχθηκαν καταρχήν στις αστρονοµικές-αστρολογικές γνώσεις των Βαβυλωνίων και τις ανέπτυξαν στη βάση της φυσιοκρατίας, δηλαδή χωρίς την ανάγκη θεϊκών παρεµβάσεων. Αντίθετα προς αυτές τις απόψεις, οι οποίες γνωρίζουµε σήµερα ότι περιγράφουν σωστά τις σχέσεις στο ηλιακό µας σύστηµα, επικράτησαν στον ελληνόφωνο χώρο της εποχής οι απόψεις του Πλάτωνα (428-348 π.Χ.) και του Αριστοτέ-λη (384-322 π.Χ.), οι οποίοι υποστήριζαν τις βαβυλωνιακές αντιλήψεις για τη θεϊκότητα των ουράνιων σωµάτων. Ο Πλάτωνας απαιτούσε µάλιστα στα γεράµατά του να εκτελεί-ται, όποιος αµφισβητούσε τη θεϊκή υπόσταση των άστρων (αυτά βέβαια αποσιωπούνται σήµερα στη σχολική εκπαίδευση για να µην «χαλάσει» η εικόνα των σοφών...) ∆ιάφοροι άλλοι Αστρονόµοι της ελληνικής και ελληνιστικής εποχής, είτε διώχθηκαν είτε δεν έγιναν πιστευτοί, διατυπώνοντας απόψεις, π.χ. ότι ο Ήλιος είναι µια διάπυρη µεταλ-λική µάζα, «µεγαλύτερη από την Πελοπόννησο» (Αναξαγόρας, 500-428 π.Χ.), ότι τα ου-ράνια σώµατα δεν είναι θεϊκές µονάδες µε αυτοτελή βούληση (Επίκουρος, 341-270 π.Χ.), ότι στον «ουρανό» επικρατεί το ηλιοκεντρικό σύστηµα (Αρίσταρχος, ~325-255 π.Χ., Ε-ρατοσθένης, 284-202 π.Χ.) κ.ά. Επειδή δε κάποιος άλλος φίλος έγραψε «Έχω διαβάσει ότι ο Πυθαγόρας ανέφερε πως εί-χαν υπάρξει 10 πλανήτες σε αντίθεση µε τους υπόλοιπους λαούς της αρχαιότητας που

22

υποστήριζαν ότι ήταν λιγότεροι. Πρόσφατα σε ξένο τύπο διάβασα επίσης πως µόλις ανα-καλύψαµε και δέκατο πλανήτη στο ηλιακό µας σύστηµα! Μου κάνει φοβερή εντύπωση πως µπορεί κάποιος αρχαίος να γνώριζε την ύπαρξη αυτού του δέκατου πλανήτη και ε-µείς µόλις τον ανακαλύψαµε... », θέλω να γράψω επ' αυτών τα ακόλουθα: Ο πρώτος µη ορατός µε γυµνό µάτι πλανήτης, ο Ουρανός (6ος εκτός της Γης), ανακαλύφθηκε από τον W. Herschel (Χέρσελ, 1738-1822) στις αρχές του 19ου αιώνα και προφανώς δεν ήταν δυ-νατόν να έχουν σχέση οι όποιοι «10 πλανήτες» των Πυθαγορείων (αν υπάρχει πράγµατι αυτή η διατύπωση), µε τα ουράνια σώµατα που ονοµάζουµε σήµερα πλανήτες. Τη στιγµή µάλιστα που αµφισβητείται αν ο 9ος, ο Πλούτων (µε τον δορυφόρο του Χάροντα), πρέπει να θεωρείται καν πλανήτης! Εκεί γύρω του υπάρχουν πολλά αλητεύοντα σώµατα που πε-ριφέρονται επίσης γύρω από τον Ήλιο...

Για παράδειγµα, ανάµεσα στις τροχιές του Άρη και του ∆ία, απλώνεται µια ζώνη που εί-ναι γεµάτη από χιλιάδες συντρίµµια βράχων, µε µέγεθος από µερικά µέτρα µέχρι µερικές δεκάδες χιλιόµετρα. Πρόκειται για τους λεγόµενους αστεροειδείς. Επίσης, ανάµεσα στις τροχιές του Ποσειδώνα και του Πλούτωνα υπάρχει η λεγόµενη ζώνη Kuiper µε πάνω από 70.000 φυσικά αντικείµενα, επίσης αστεροειδείς, πολλοί απ' αυτούς µε διάµετρο πά-νω από 100 km. Για σύγκριση, η διάµετρος του Πλούτωνα είναι 2.300 km και της Γης σχεδόν 13.000 km. Όλοι αυτοί οι αστεροειδείς είναι υπόλοιπα της αστρικής σκόνης που δεν κατάφεραν, λόγω περιορισµένης συνολικής µάζας, να συµπτύξουν έναν ενιαίο πλα-νήτη!

Αν και στην επιστήµη ακολουθείται η ιστορική συνέχεια, τίθεται συχνά το ερώτηµα, από ποια διάµετρο και πάνω µπορεί να θεωρείται ένα περιφερόµενο σώµα πλανήτης; Αν θεω-ρούνται όλα, τότε οι πλανήτες του ηλιακού µας συστήµατος είναι αρκετές δεκάδες χιλιά-δες, αν θεωρούνται µόνο τα πολύ µεγάλα σώµατα, τότε οι πλανήτες είναι 3-4, αφού ο Ερ-µής, η Άφρο, η Γη και ο Άρης αποτελούν µικρά µεγέθη µπροστά στο ∆ία (διάµετρος ~143.000 km), τον Κρόνο και τους επόµενους δύο, Ουρανό και Ποσειδώνα... Λοιπόν, κάνανε πράµατα και θάµατα ορισµένοι αρχαίοι Έλληνες, να µην υπερβάλλουµε όµως και χάνουµε το µέτρο λόγω αρχαιοπληξίας!

ΥΓ συµπλήρωµα: Στις 18 Αυγούστου 2006 δηµοσιεύτηκε στην εφηµερίδα Ελευθεροτυπία ένα άρθρο µε υπότιτλο «Οι πλανήτες µας θα γίνουν 53;», στο οποίο αναπτύσσεται διεξοδικά ένας όµοια προβληµατισµός (20/8/06).

ΥΓ συµπλήρωµα 2: Τελικά αποφασίστηκε να διαγραφεί ο Πλούτων ως πλανήτης και να δηµιουρ-γηθεί νέα κατηγορία νανοπλανητών, στην οποία θα ενταχθούν διάφοροι περιφερόµενοι βρά-χοι (24/8/2006).

23

Bertrand Russell (1872-1970)

Ο Μπέρτραντ Ράσελ γεννήθηκε στις 18 Μαΐου 1872 στο Trelleck/Monmouth της Ουαλί-ας. Οι γονείς του, Τζων και Κέιτ Άµπερλυ, ήταν γνωστοί προοδευτικοί φιλελεύθεροι της βικτωριανής εποχής. Ο παππούς του, Λόρδος Τζων Ράσελ, ήταν εκείνος που επισκέφτηκε το 1814 κατ' εντολή της βρετανικής κυβερνήσεως τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην εξο-ρία και έγινε αργότερα υπουργός των εξωτερικών και δύο φορές πρωθυπουργός της βα-σίλισσας Βικτορίας. Αυτός ο παππούς έµεινε στην ιστορία για το «Reform Bill» - εκλογι-κό νόµο που περιόριζε τα πολιτικά προνόµια των αριστοκρατών. Το γενεαλογικό δένδρο των Ράσελ είναι ριζωµένο στον ανανεωτισµό των Whigs και ξεκινάει µε τον Λόρδο Γουί-λιαµ Ράσελ, ο οποίος εκτελέστηκε το 1683 επειδή πήρε µέρος σε απόπειρα κατά των Στιούαρτ. Όταν ο Μπέρτραντ Ράσελ ήταν 3 ετών, πέθαναν οι γονείς του και γι' αυτό ανα-τράφηκε, µαζί µε το µεγαλύτερο αδελφό του Φρανκ, από τον παππού και τη γιαγιά του.

Το περιβάλλον, στο οποίο πέρασε τα παιδικά και νεα-νικά του χρόνια ήταν µεν εύπορο αλλά αποµονωµένο. Ο Ράσελ εξελίχθηκε καταρχήν σε ένα εσωστρεφή έφη-βο που καταβρόχθιζε βιβλία κάθε είδους, κυρίως φιλο-σοφικά. Από γραπτά του των πρώτων νεανικών χρόνων που διασώθηκαν σε διάφορα συρτάρια και ντουλάπια, προκύπτει ότι ο Ράσελ αντιµετώπιζε µε σκεπτικισµό κάθε θρησκευτικό δόγµα, κάτι που δεν ήταν σύνηθες στη συντηρητική βικτοριανή κοινωνία.

∆εν πήγε συστηµατικά σε πρωτοβάθµιο και δευτερο-βάθµιο σχολείο, αλλά διδάχθηκε τα απαραίτητα από ιδιωτικούς δασκάλους. Όταν ήταν 11 χρονών έµαθε ο Μπέρτραντ από τον αδελφό του την Ευκλείδεια Γεωµε-τρία. Όπως έγραψε ο ίδιος αργότερα, εκείνο που τον προβληµάτιζε ήταν η «τυφλή αποδοχή» των αξιωµά-

των. Την ίδια δυσπιστία είχε απέναντι στα θρησκευτικά δόγµατα. Αργότερα αντιµετώπισε τη σηµασία των µαθηµατικών αξιωµάτων στα πλαίσια της Μαθηµατικής Λογικής.

Στα χρόνια των σπουδών του στο Κέµπριτζ (1890-94) γνωρίστηκε µε µία παρέα εξ ίσου ευφυών συµφοιτητών του, µε τους οποίους είχε, ίσως για πρώτη φορά στη ζωή του, τη δυνατότητα να ανταλλάσσει απόψεις για τη ζωή και την κοινωνία. ∆ιαπίστωσε δε, όπως γράφει ο ίδιος στα αποµνηµονεύµατά του, ότι και η παρέα του είχε όµοιες ιδέες µε αυτόν για τα θρησκευτικά και κοινωνικά θέµατα της εποχής. Οι καθηγητές παρατηρούσαν ότι ο Ράσελ ήταν στα κείµενά και τους λόγους του υπερβολικά σύντοµος. Αργότερα εκτιµήθη-κε ιδιαίτερα αυτή η ικανότητά του να αναπτύσσει, ακόµα και πολύπλοκα επιστηµονικά θέµατα, µε συντοµία στην έκφραση και σαφήνεια στο περιεχόµενο.

Το 1894 παντρεύτηκε ο Ράσελ την Άλις Σµιθ, παρά τις αντιδράσεις της οικογένειάς του, γιατί η νύφη ήταν γνωστό επαναστατικό πνεύµα, ταγµένη στον αγώνα για τα γυναικεία δικαιώµατα. Η αποστολή του Ράσελ σε διπλωµατική θέση στο Παρίσι για να διακόψει τη σχέση του µε την Σµιθ δεν έφερε το ποθούµενο στην οικογένειά του αποτελέσµατα. Ο γάµος αυτός διήρκεσε 16 χρόνια.

24

Στο Βερολίνο που επισκέφτηκε ο Ράσελ το 1894 για να σπουδάσει Πολιτικές και Οικο-νοµικές Επιστήµες συνέλαβε την ιδέα, σ' ένα περίπατο στο Tiergarten, όπως έγραψε αρ-γότερα, να συγγράψει δύο σειρές βιβλίων, µία για τη Φιλοσοφία των Φυσικών Επιστη-µών και µία για Κοινωνικά και Πολιτικά Θέµατα. Το 1896 κυκλοφόρησε το βιβλίο του για τη Γερµανική Σοσιαλδηµοκρατία.

Η αποφασιστική καµπή στην επιστηµονική δραστηριότητά του ήρθε το 1900 σ' ένα διε-θνές συνέδριο Φιλοσοφίας στο Παρίσι, όπου γνωρίστηκε µε τον Giuseppe Peano, αυθε-ντία στον τοµέα της Λογικής, στη συνέχεια µελέτησε δε τις δηµοσιεύσεις του. Όπως έ-γραψε αργότερα ο Ράσελ, ο Πεάνο «µου άνοιξε τα µάτια για την αναγωγή των Μαθηµα-τικών στη Λογική». Από µία δηµοσίευση του Πεάνο κατέληξε ο Ράσελ στο έργο του Gottlob Frege, ο οποίος είχε κάνει σηµαντικά βήµατα στον τοµέα της Μαθηµατικής Λο-γικής και της Θεωρίας των Αριθµών.

Το 1903 δηµοσιεύει ο Μπ. Ράσελ το βιβλίο του «The Principles of Mathematics», το ο-ποίο παραµένει και σήµερα σταθµός στην ιστορία των Μαθηµατικών. Το 1937, όταν κυ-κλοφόρησε η δεύτερη έκδοση αυτού του βιβλίου, έγραψε στον πρόλογό του: «∆εν βλέπω κανένα λόγο να τροποποιήσω τη βασική αντίληψή µου ότι Μαθηµατικά και Λογική είναι ταυτόσηµα».

Για να προκύψει αυτή η ταυτότητα Μαθηµατικών και Λογικής, έπρεπε να οικοδοµηθεί η Λογική εκ νέου. Για το σκοπό αυτό συνεργάστηκε ο Ράσελ µε τον παλιό δάσκαλό του Alfred North Whitehead, µε τον οποίο παρουσίασε το νέο σύστηµα Λογικής στο βιβλίο «Principia Mathematica». Επειδή ο Ουάιτχεντ είχε σηµαντικές διδακτικές υποχρεώσεις, έπεσε ο µεγάλος φόρτος δουλειάς στον Ράσελ. Μεταξύ 1907 και 1910, έγραψε αργότερα ο ίδιος, δούλευε καθηµερινά 10-12 ώρες για να ολοκληρώσει το έργο. Ο πρώτος τόµος του κυκλοφόρησε το 1910 και συνέπεσε περίπου µε το διαζύγιό του. Μέχρι το 1913 κυ-κλοφόρησαν και οι επόµενοι δύο τόµοι.

Χαρακτηριστικό είναι ότι, επειδή ο εκδοτικός οίκος (Cambridge University Press) εκτι-µούσε ως πολύ υψηλό το κόστος εκδόσεως και ελάχιστα τα πιθανά έσοδα, υποχρέωσε τους συγγραφείς να συµµετάσχουν στα έξοδα. Έτσι συνέβαλε καθένας τους µε 50 λίρες για ένα έργο που απετέλεσε τον προσωρινά τελευταίο σταθµό στην επιστήµη της Λογικής από την εποχή του Αριστοτέλη! Το 1910 ανέλαβε ο Ράσελ διδασκαλία µε πενταετή θη-τεία στο Trinity College του Κέµπριτζ. Το 1912 κυκλοφόρησε το µέχρι σήµερα καλύτερο αγγλόφωνο έργο εισαγωγής στη φιλοσοφία µε τίτλο «The Problems of Philosophy».

Παράλληλα µε τα Μαθηµατικά δεν έλειψαν όµως και άλλες δραστηριότητες του Ράσελ, όπως η δηµοσίευση διαφόρων βιβλίων, διαλέξεις σε Πανεπιστήµια πάνω στα τρέχοντα επιστηµονικά θέµατα, αλλά και για αµφιλεγόµενα κοινωνικά και πολιτικά θέµατα της κα-θηµερινής ζωής κ.ά. Ιδιαίτερα σηµαντική από αυτές τις παράλληλες δραστηριότητες ήταν η συµµετοχή στον προεκλογικό αγώνα του 1907, ο οποίος είχε για κεντρικό σύνθηµα τα εκλογικά δικαιώµατα για τις γυναίκες.

Για να µην νοµιστεί δε ότι επρόκειτο για ακαδηµαϊκές διαφωνίες, οι αντίπαλοι της γυναι-κείας ψήφου κατέβαιναν στις συγκεντρώσεις των υποστηρικτών µε ρόπαλα και τσουβά-λια γεµάτα µε αρουραίους. Την κατάλληλη στιγµή άφηναν ελεύθερους τους αρουραίους που έτρεχαν πανικόβλητοι ανάµεσα στα πόδια των γυναικών και στη συνέχεια κτυπούσαν τους συγκεντρωµένους µε τα ρόπαλα.

25

Ο Ράσελ περιγράφει στα αποµνηµονεύµατά του διάφορους ξυλοδαρµούς, στους οποίους αναγκάστηκε να πάρει µέρος. Όλες αυτές οι παράλληλες δραστηριότητες έφεραν τον Ρά-σελ κοντά σε διάσηµες προσωπικότητες, όπως τους Μάραιυ, Λώρενς, Βίτγκενστάιν, Έ-λιοτ και Κόνραντ. Η σύνδεση του Ράσελ µε αυτά τα πρόσωπα ήταν ιδιαίτερα θερµή, αλλά όχι πάντα χωρίς προβλήµατα, τα οποία συχνά κυκλοφορούσαν µε µορφή ανεκδότων.

Ένα κοινωνικά και πολιτικά δραστήριο άτοµο, όπως ο Ράσελ, δεν ήταν δυνατόν να µείνει ασυγκίνητο µπροστά στο δράµα του α' παγκόσµιου πολέµου. Ενός πολέµου τελείως πα-ράλογου και περιττού, ο οποίος ξεκίνησε για να ικανοποιήσει πρόσκαιρες σκοπιµότητες και να κλείσει λογαριασµούς του προηγούµενου αιώνα, αλλά κατέληξε σε ένα γιγάντιο σφαγείο ανθρώπων και ιδεών. Ο Ράσελ ξεκίνησε εκστρατεία για τα δικαιώµατα των αρ-νητών στρατεύσεως, οι οποίοι απειλούνταν µε την ποινή του θανάτου.

Το 1916 κυκλοφόρησε ο Έρνεστ Έβερετ, αρνητής στρατεύσεως ο ίδιος, ένα αντιπολεµικό κείµενο. Ο Ράσελ δήλωσε ότι αυτός ο ίδιος ήταν ο συγγραφέας του κειµένου, µε αποτέ-λεσµα να καταδικαστεί σε χρηµατικό πρόστιµο, αλλά και να απολυθεί από το Trinity College, όπου δίδασκε. Ο υπερασπιστικός του λόγος στο δικαστήριο αποτελεί και σήµερα ακόµα ένα ύµνο στην ειρήνη και στο δικαίωµα κάθε ανθρώπου να αρνηθεί για λόγους συνειδήσεως να πολεµήσει. Η δηµοσίευση αυτού του λόγου απαγορεύτηκε αρχικά στη Μ. Βρετανία, αλλά επετράπη µετά τον πόλεµο.

Το αµερικάνικο Πανεπιστήµιο Χάρβαρντ εκµεταλλεύτη-κε την ευκαιρία και προσέφερε στον Ράσελ µία θέση κα-θηγητή. Όµως η βρετανική κυβέρνηση αρνήθηκε να του χορηγήσει διαβατήριο. Το 1918 καταδικάστηκε ο Ράσελ σε φυλάκιση 6 µηνών για «προσβολή συµµάχων», επειδή διατύπωσε σε άρθρο του το φόβο ότι τα αµερικανικά στρατεύµατα που έφτασαν στην Ευρώπη περί το τέλος του πολέµου, θα χρησιµοποιούνταν για καταστολή εργα-τικών ταραχών στην Αγγλία και τη Γαλλία. Ο µεγάλος Μαθηµατικός «αξιοποίησε» την παραµονή του στη φυ-λακή γράφοντας το βιβλίο «Introduction to Mathematical Philosophy» και ξεκινώντας τη συγγραφή του «The Analysis of Mind».

Το 1919 έλαβε ο Ράσελ µία επιστολή από τον Ludwig Wittgestein (τον οποίο γνώριζε ήδη από το 1912 ως µαθητή στο Κέµπριτζ), µε την οποία τον πληροφορούσε ότι βρισκόταν ως αυστριακός αξιωµατικός σε ιταλική αιχµαλωσία. Συνηµµένα στο γράµµα του έστελνε δε ένα χειρόγραφό του για σχολιασµό. Επρόκειτο για το περίφηµο έργο του Βίτγκενστάιν «Tractatus logico-philosophicus». Το έργο αυτό δη-µοσιεύτηκε το 1921.

Το έτος 1920 επισκέπτεται ο Ράσελ µε µία οµάδα του βρετανικού εργατικού κόµµατος την επαναστατηµένη Ρωσία. Ο ενθουσιασµός του για κάθε ανανέωση ήταν µεγάλος, ό-µως αυτό που συνάντησε δεν τον έκανε ιδιαίτερα αισιόδοξο. Οι κριτικές παρατηρήσεις του για την εικόνα που αποκόµισε κατατέθηκαν στο βιβλίο του «The Practice and Theory of Bolshevism». Μετά την επιστροφή του από τη Ρωσία δέχθηκε µία θέση επισκέπτη κα-θηγητή στο Πεκίνο, όπου πέρασε εννέα µήνες του έτους 1921.

26

Το µεγαλύτερο µέρος αυτού του χρόνου βρισκόταν όµως στο νοσοκοµείο για να συνέλθει από τις αλλεπάλληλες ασθένειες που τον έπληξαν. Σ' αυτό το διάστηµα κυκλοφόρησε από Ιάπωνες δηµοσιογράφους η φήµη ότι ο Ράσελ πέθανε (ήταν ήδη 49 ετών). Έτσι, όταν ο µεγάλος φιλόσοφος συνήλθε από την αρρώστια του, είχε το µακάβριο προνόµιο να δια-βάσει νεκρολογίες που δηµοσίευσαν διάφορες ευρωπαϊκές εφηµερίδες για το άτοµό του - όχι πάντα ευνοϊκές.

Το 1927 ίδρυσε ο Ράσελ ένα ιδιωτικό σχολείο για να υλοποιήσει δικές του ιδέες για την εκπαίδευση. Στο σχολείο αυτό θα πήγαιναν και τα δύο παιδιά του που γεννήθηκαν το 1921 και 1923. Τα χρόνια αυτά που πέρασε ως οικογενειάρχης και σχολάρχης αξιοποίησε ο Ράσελ και για τη συγγραφική του δραστηριότητα. Μεταξύ 1921 και 1931 κυκλοφόρη-σαν 15 βιβλία του, όλα µε παγκόσµια εµβέλεια και µε διαφορετικό κάθε φορά θέµα: Από κοινωνικά προβλήµατα, µέχρι νέες επιστηµονικές αντιλήψεις και φιλοσοφικά θέµατα. Μερικοί από τους τίτλους: «The ABC of Atoms», «The ABC of Relativity», «Marriage and Morals», «The Conquest of Happiness». Ενδιάµεσα πραγµατοποίησε 4 επισκέψεις για διαλέξεις στις ΗΠΑ.

Το 1923 πέθανε ο µεγαλύτερος αδελφός του και ανακηρύχθηκε ο ίδιος αυτοδικαίως Λόρ-δος. Η πρώτη παρουσία του Ράσελ στη Βουλή των Λόρδων (Άνω Βουλή) έγινε όµως το 1937, πράγµα που δείχνει ότι ουδόλως τον ενδιέφερε η κληρονοµηµένη πολιτική θέση αλλά µόνο η νοµιµοποιηµένη από τη λαϊκή ψήφο. Τα έτη 1922 και 1923 ήταν ανεξάρτη-τος υποψήφιος του Εργατικού Κόµµατος στην εκλογική περιφέρεια του Τσέλσι. Έχασε και τις δύο εκλογές. Το 1935 χώρισε από τη δεύτερη σύζυγό του σε ηλικία 63 ετών.

Η άνοδος του εθνικο-σοσιαλισµού στη Γερµανία οδήγησε τον Ράσελ σε νεώτερη δρα-στηριοποίησή του. Έγραφε καυστικά άρθρα ενάντια στο φαινόµενο του φασισµού και ρατσισµού και προέβλεπε ξέσπασµα πολέµου, αν δεν ελέγχονταν ειρηνικά οι αντιθέσεις. Η υπεράσπιση του υπέρτερου αγαθού της ειρήνης τον υποχρέωνε να υποστηρίξει το σύµ-φωνο του Μονάχου (Τσάµπερλαιν-Χίτλερ) που αποτελούσε ουσιαστικά υποχώρηση της ∆ύσης έναντι του Χίτλερ. Ένα χρόνο µετά την έναρξη του πολέµου αντελήφθη ότι κάθε φιλειρηνική προσπάθεια ήταν ασήµαντη µπροστά στη δύναµη των πολεµικών µηχανι-σµών και στον κίνδυνο που σήµαινε για τον ευρωπαϊκό πολιτισµό η επικράτηση του να-ζισµού.

Με την τρίτη σύζυγό του, Πατρίσια Σπένσερ, πήγε το 1938 στις ΗΠΑ ως καθηγητής σε διάφορα Πανεπιστήµια. Το 1940 του προσφέρθηκε θέση καθηγητή στο City College of New York, θέση η οποία ανακλήθηκε, επειδή θεωρήθηκε ότι η ηθική του Ράσελ δεν ταί-ριαζε µε τους στόχους της αµερικάνικης παιδείας! Στη συνέχεια αντιµετώπισε ο µεγάλος φιλόσοφος ένα γενικότερο µποϋκοτάζ από τα Πανεπιστήµια των ΗΠΑ, µε αποτέλεσµα να βρεθούν, αυτός και η οικογένειά του, σε δεινή οικονοµική κατάσταση.

Μία θέση για διδασκαλία της Ιστορίας της Φιλοσοφίας του Barnes Foundation οδήγησε και πάλι σε συγκρούσεις, λόγω του περιεχοµένου της διδασκαλίας του. Μετά από δύο χρόνια ακολούθησε απόλυση από τη θέση του καθηγητή και δίκη λόγω πληµµελούς α-νταποκρίσεως στα καθήκοντά του. Ο Ράσελ κέρδισε τη δίκη και δηµοσίευσε τις παραδό-σεις του ως βιβλίο µε τίτλο «History of Western Philosophy» που αποτελεί σταθµό στις φιλοσοφικές εκδόσεις του 20ου αιώνα. Το 1944 επέστρεψε, ήδη 72 ετών, στη Μ. Βρετα-νία και δίδαξε για 5 χρόνια στο Trinity College.

27

Μετά τη ρίψη της πρώτης ατοµική βόµβας στην Ιαπωνία, παρουσιάστηκε ο Ράσελ για άλλη µία φορά στη Βουλή των Λόρδων, µίλησε για την επερχόµενη υδρογονοβόµβα και τάχθηκε ενάντια στους πυρηνικούς εξοπλισµούς. Προπαγάνδιζε µία «παγκόσµια κυβέρ-νηση» που θα οδηγούσε στην αποτροπή των πολέµων. Οι ΗΠΑ δέχθηκαν την πρότασή του ως Baruch Plan, η Σοβιετική Ένωση (Σ.Ε.) την απέρριψε, γιατί δεν είχε ακόµη ατοµι-κά όπλα και θα διαπραγµατευόταν από µειονεκτική θέση.

Ο Ράσελ συνδύασε την άρνηση αυτή µε το δεσποτισµό του σταλινικού καθεστώτος και επετέθη µε σφοδρότητα σε δηµοσιεύσεις και οµιλίες του κατά της Σ.Ε. Αυτή η τοποθέτη-σή του αντιµετωπίστηκε ευνοϊκά από τα δυτικά κράτη, τα οποία άρχισαν πλέον να προ-βάλουν το φιλόσοφο περίπου ως εθνικό ήρωα - από άτοµο µειωµένης ηθικής που τον θε-ωρούσαν µόλις πριν από µερικά χρόνια στις ΗΠΑ και παλαιότερα στη Μ. Βρετανία.

Όταν απέκτησε και η Σ.Ε. πυρηνικά όπλα και άρχισε ουσιαστικά ο «ψυχρός πόλεµος», οδηγήθηκε ο Ράσελ στο συµπέρασµα ότι µόνο ο πυρηνικός αφοπλισµός θα έσωνε την υφήλιο από την καταστροφή. Η περίπτωση να οδηγηθούµε στην αποκλιµάκωση του κιν-δύνου πυρηνικού ολοκαυτώµατος µέσω της αυτοδιαλύσεως του ενός από τα δύο στρα-τιωτικά µπλοκ, όπως έγινε 40 χρόνια αργότερα, δεν ήταν ορατή στις αρχές της δεκαετίας του '50.

Ο Ράσελ ξεκίνησε το ειρηνιστικό κίνηµα ενάντια στους πυρηνικούς εξοπλισµούς, µε απο-τέλεσµα να γίνει, αφενός και πάλι ο απόβλητος των δυτικών κατεστηµένων, αφετέρου ο ήρωας των κοµµατικά αδέσµευτων προοδευτικών κινηµάτων. Στη διεύθυνσή του κατέ-φθαναν καθηµερινά χιλιάδες επιστολές από όλο τον κόσµο, κυρίως από απλούς ανθρώ-πους, στις περισσότερες από τις οποίες απαντούσε ιδιοχείρως! Τα κείµενα αυτών των ε-πιστολών και οι απαντήσεις του Ράσελ έχουν δηµοσιευτεί σε πολλούς τόµους.

Σε µία σειρά εκποµπών από το BBC, µε τίτλο «Man's Peril», πληροφορούσε ο Ράσελ το κοινό για τα επιτεύγµατα της επιστήµης και τον κίνδυνο από τα πυρηνικά όπλα. Καθ’ ο-δόν σε περιοδεία για διαλέξεις τον πληροφόρησαν ότι του απονεµήθηκε το βραβείο Nobel της Λογοτεχνίας για το έτος 1950.

Το 1952 χώρισε από την τρίτη σύζυγό του και παντρεύτηκε, σε ηλικία 80 ετών την τέταρ-τη, Έντιθ Φιντς, αµερικανίδα συγγραφέα. Το 1955 ξεκίνησε για διαλέξεις στην Αυστρα-λία και τις ΗΠΑ. Ήδη από τα τέλη της προηγούµενης δεκαετίας καταπολέµησε µε λόγους και δηµοσιεύσεις το κλίµα διώξεων και λογοκρισίας που δηµιούργησε η κίνηση Μακάρθυ στις ΗΠΑ. Υπερασπίστηκε µε τον ίδιο τρόπο τους Ρόζενµπεργκ και, όταν αυτοί εκτελέ-

28

στηκαν, τον συνεργάτη τους Σόµπελ. Αργότερα ξεκίνησε καµπάνιες για την απελευθέρω-ση του Μπεν Μπάρκα, του Αντώνη Αµπατιέλου, του Χάιντς Μπραντ κ.ά.

Το έτος 1957 βρέθηκε σε αεροπλάνο, το οποίο έπεσε στη θάλασσα περί τα 100 µέτρα από την ακτή της Νορβηγίας. Μερικοί από τους επιβάτες σκοτώθηκαν, ο Ράσελ κολύµπησε µαζί µε άλλους επιζώντες στο παγωµένο νερό (85 ετών) και διασώθηκε. Αν και γενικά έδινε την εντύπωση εύθραυστου ανθρώπου, ο Ράσελ επέζησε πολλών βαριών ασθενειών, ανάµεσά τους µερικές πνευµονίες. Σε µεγαλύτερη ηλικία είχε βαρηκοΐα και προβλήµατα στην κατάποση. Όταν το 1967, στο αποκορύφωµα των διαµαρτυριών κατά του πολέµου στο Βιετνάµ, διαδόθηκε ότι έπασχε από γεροντική άνοια, παρουσιάστηκε σε αντιπολεµι-κή εκδήλωση στη Σουηδία (95 ετών) και εντυπωσίασε µε τη ζωτικότητά του.

Στα χρόνια µετά την έκρηξη της πρώτης υδρογονοβόµβας εργάστηκε για να δραστηριο-ποιήσει στο αντιπυρηνικό κίνηµα τους κορυφαίους επιστήµονες της εποχής. Όσοι υπέ-γραψαν το σχετικό µανιφέστο, πρώτος εξ αυτών ο Αϊνστάιν λίγο πριν από το θάνατό του, απετέλεσαν τον πυρήνα της πρώτης συνόδου του Pugwash στη Νέα Σκοτία. Αυτή η κίνη-ση βρισκόταν σε αρµονία µε την πλατωνική αντίληψη του Ράσελ για την πολιτική: Μόνο οι «σοφοί» ήταν σε θέση και έπρεπε να αποφασίζουν, λόγω της πολυπλοκότητας των θε-µάτων, για τις υποθέσεις της ειρήνης στον κόσµο - αναµφίβολα µία ροµαντική τοποθέτη-ση που παρέβλεπε τον παράγοντα των ποικίλων συµφερόντων και των σκοπιµοτήτων.

Ο Ράσελ εξελέγη πρόεδρος αυτής και των επόµενων συνόδων. Στις αρχές της δεκαετίας του '60 πήραν οι φιλειρηνικές-αντιπυρηνικές δραστηριότητες τέτοια έκταση, ώστε να µην είναι πια σε θέση, λόγω και της προχωρηµένης ηλικίας του, να αντεπεξέλθει στις τερά-στιες υποχρεώσεις. Ίδρυσε την «Bertrand Russell Peace Foundation», η οποία ασχολήθη-κε κυρίως µε προβλήµατα των λαών του τρίτου κόσµου.

Την ίδια εποχή ενεργοποιούνται οι Αµερικάνοι όλο και περισσότερο στο Βιετνάµ και ο Ράσελ αποτελεί ένα από τους κύριους επώνυµους πολέµιους αυτής της ανάµιξης. Το 1965 αποχωρεί από το Εργατικό Κόµµα της Μ. Βρετανίας λόγω της ανοχής του (πρωθυπουρ-γός ο εργατικός Wilson) έναντι των Αµερικάνων. Το 1967 αρχίζει τη λειτουργία του το «∆ικαστήριο Μπ. Ράσελ» για εγκλήµατα πολέµου στο Βιετνάµ. Οι µαζικές κινητοποιή-σεις στη Μ. Βρετανία και στην Ευρώπη γενικότερα κατά του πολέµου στο Βιετνάµ έγι-ναν σε µεγάλο βαθµό υπό την καθοδήγηση του Ράσελ.

Πέθανε σχεδόν αιωνόβιος στις 2 Φεβρουαρίου 1970 στην Ουαλία, όπου και είχε γεννη-θεί. Άφησε πίσω του πάνω από 70 βιβλία και ένα τεράστιο αριθµό άρθρων, δοκιµίων, σχολίων κτλ. για Μαθηµατικά, Φιλοσοφία, Πολιτική κ.ά., καθώς επίσης ένα πλήθος µα-θητών και θαυµαστών, συνεχιστών του έργου του.

Η συγκεφαλαίωση της ζωής του περιέχεται στο κλείσιµο των αποµνηµονευµάτων του: «Τρία απλά αλλά υπεράνθρωπα πάθη προσδιόρισαν τη ζωή µου: Η αναζήτηση της αγά-πης, η τάση για γνώση και µία ασυγκράτητη συµπόνια για τα πάθη των ανθρώπων. Όπως ένας σίφουνας µε στριφογύριζαν αυτά τα πάθη, µια από 'δω, µια από 'κει, σε µια απρό-βλεπτη διαδροµή µέσα σ' ένα ωκεανό µαρτυρίου, συχνά µέχρι τα τελευταία όρια της α-πελπισίας».

29

Κεραυνός στα κεφάλια µας... ...... Οι εντυπωσιακές εικόνες κεραυνών που βρίσκονται στη διεύθυνση http://sfrang.com/ keravnos.htm δίνουν µια ιδέα για το δέος που µπορεί να προκαλέσει στον άνθρωπο αυτό το πολύ βίαιο φυσικό φαινόµενο.

Ο κεραυνός θεωρείτο από αρχαιοτάτων χρόνων θεϊκό µήνυµα για τιµωρία ή έπαινο των ανθρώπων. Βέβαια, οι άνθρωποι δεν γνώριζαν στις προεπιστηµονικές εποχές ότι κεραυ-νοί παρατηρούνται και στους πλανήτες του ηλιακού µας συστήµατος που δεν κατοικού-νται µεν από ανθρώπους, αλλά διαθέτουν ατµόσφαιρα, π.χ. στον Κρόνο, όπως έδειξαν οι µετρήσεις των διαστηµοπλοίων που πλησίασαν αυτόν τον πλανήτη. Αυτή η γνώση από µόνη της, αν ήταν διαθέσιµη παλαιότερα, θα αποθάρρυνε το συσχετισµό ενός φυσικού φαινοµένου µε την ανθρώπινη συµπεριφορά. Είναι ενδιαφέρον, µε αυτή την ευκαιρία, πώς η επιστηµονική γνώση υποκαθιστά και ακυρώνει µεταφυσικές ερµηνείες και αντιλή-ψεις για συνηθισµένα φυσικά φαινόµενα! Αυτή η διαδικασία ανατροπής κατεστηµένων αντιλήψεων µε την κατάκτηση επιστηµονικών γνώσεων επαναλαµβάνεται διαρκώς από την εποχή της Αναγέννησης µέχρι των ηµερών µας.

Στην αρχαία ελληνική µυθολογία κατασκεύαζε τους κεραυνούς ο Ήφαιστος στην Αίτνα και τους έριχνε ο ∆ίας από τον Όλυµπο (Ησιόδου «Θεογονία»). Αρκετά νωρίς άρχισαν όµως οι φιλόσοφοι να ξεφεύγουν από τις θεοκρατικές αντιλήψεις και να συσχετίζουν τον κεραυνό µε τη νέφωση. Οι µαθητές του Θαλή, Αναξίµανδρος και Αναξιµένης (6ος αιώνας π.Χ.) έδωσαν µάλλον την πρώτη φυσική εξήγηση για το φαινόµενο του κεραυνού! Θεω-ρούσαν ότι αιτία του κεραυνού ήταν ο άνεµος. Η πίεση του αέρα στα σύννεφα οδηγούσε σε τριβές, οι οποίες δηµιουργούσαν (χωρίς θεϊκή παρέµβαση) τη λάµψη και τη βροντή. Ο Αναξαγόρας (5ος αιώνας π.Χ.) έδωσε µία διαφορετική, αλλά επίσης φυσική εξήγηση για τον κεραυνό!

Ο Λεύκιππος και ο ∆ηµόκριτος θεωρούσαν ότι οι κεραυνοί κρύβονται από τη φύση στα σύννεφα και διαφεύγουν προς τη Γη µε διάφορες αφορµές. Στην κωµωδία του Αριστοφά-νη «Νεφέλες» εξηγεί ο Σωκράτης στο µαθητή του Στρεψιάδη ότι ο κεραυνός αποτελεί «στεγνό αέρα» που είναι συµπιεσµένος στα σύννεφα. Ο µαθητής του Αριστοτέλη Θεό-φραστος (3ος αιώνας π.Χ.) δίνει επτά αίτια για τη βροντή και ανάλογα για την αστραπή. Ο Παυσανίας γράφει ότι, όταν τελείωσε ο Φειδίας το χρυσελεφάντινο άγαλµα του ∆ία στην Ολυµπία, ρώτησε το θεό αν ήταν ευχαριστηµένος. Ο ∆ίας, προφανώς ευχαριστηµένος, απάντησε µε έναν κεραυνό που διαπέρασε το ναό, χωρίς να καταστρέψει τίποτα!

Στη µυθολογία των σκανδιναβικών λαών ελέγχει ο θεός Donar (=βροντή) τα µετεωρολο-γικά φαινόµενα, ιδιαίτερα την αστραπή και τη βροντή! Σύµφωνα δε µε τη µυθολογία των Κελτών και των Γερµανών οι καταιγίδες, οι βροντές και οι αστραπές προέρχονται από το διαρκή αγώνα του θεού Θωρ κατά των εχθρών του ανθρώπου.

Οι πρόδροµοι των Ρωµαίων στην Ιταλία, οι Ετρούσκοι, είχαν µελετήσει λεπτοµερώς το θέµα των κεραυνών και είχαν υποδιαιρέσει τον ουρανό σε 16 τοµείς. Ανάλογα από ποιον τοµέα ερχόταν και σε ποια κατεύθυνση έπεφτε ο κεραυνός, είχε διαφορετική σηµασία για την ερµηνεία των µελλοντικών γεγονότων. Η εντύπωση των Ετρούσκων ότι κατά την ε-ξέλιξη των κεραυνών έπεφταν στη Γη ογκώδεις λίθοι, διατηρήθηκε στη λαϊκή πίστη µέχρι το τέλος του Μεσαίωνα.

30

Οι Ρωµαίοι υιοθέτησαν τις ελληνικές απόψεις για τα µετεωρολογικά φαινόµενα, προσαρ-µόζοντας µόνο τα ονόµατα των θεών. Τα αντικείµενα που είχαν κτυπηθεί από κεραυνό ανήκαν στην ιδιοκτησία του Jupiter, ενώ όσοι πέθαιναν από κτύπηµα κεραυνού θεωρού-νταν ευνοηµένοι των θεών! Στην αντίληψη των Ίνκας (13ος-16ος αιώνας µ.Χ.) η βροντή και η αστραπή ήταν παιδιά του Ήλιου και της Σελήνης και ελέγχονταν από τον παντοδύ-ναµο βασιλιά, ο οποίος ήταν και ο ίδιος θεός.

Με την επιβολή του χριστιανισµού παραµερίζονται οι ελληνικές φυσιοκρατικές ερµηνείες για τον κεραυνό και επανέρχονται οι θεοκρατικές. Σύµφωνα λοιπόν µε τη χριστιανική α-ντίληψη, ο κεραυνός αποτελεί τη φωνή του θεού (Ιωάννης 12,19)! Στην ύστερη Αρχαιό-τητα και στο Μεσαίωνα οι κεραυνοί έπαιζαν σηµαντικό ρόλο στην επιβεβαίωση ενερ-γειών αυτοκρατόρων, πατριαρχών και του πάπα, αλλά και στην πρόβλεψη του µέλλοντος. Στην Κων/πολη, όπου εκδηλώνονται συχνά καταιγίδες, καλούσε ο ιδρυτής της, αυτοκρά-τωρ Κων/νος (Constantinus Flavius Valerius Aurelius, 272-337) τους οιωνοσκόπους να µελετήσουν τα εντόσθια ζώων που θυσιάζονταν επί τούτου, όταν έπεφταν αλλεπάλληλοι κεραυνοί! Σε Νεαρές του Ιουστινιανού (Justinianus Flavius Petrus Sabbatius, ~482-565) αναφέρεται ότι η ορθότητα του νόµου επικυρώθηκε από το θεό, επειδή κατά την υπογρα-φή της έπεσαν 1, 2 ή περισσότεροι κεραυνοί.

Στα τέλη του 13ου αιώνα κυκλοφόρησε στο Βυζάντιο ένα αντιδυτικό πόνηµα για να απο-δείξει τις «αιρετικές» απόψεις των «Φράγκων», στο οποίο εξηγείται ότι οι αστραπές και οι βροντές στον ουρανό προκύπτουν από «συγκρούσεις µεταξύ των αγγέλων στο πέταγµά τους» (Κ.Σιµόπουλος: Ξενοκρατία...) Στο µωαµεθανισµό πιστεύεται ότι ο Αλλάχ προκα-λεί τριβή στα σύννεφα, από την οποία προκύπτουν τα µετεωρολογικά φαινόµενα και µαζί τους ο κεραυνός (Κοράνι 24, 43).

Μετά την ανακάλυψη της ηλεκτρικής φύσης του κεραυνού παραµερίστηκαν όλες αυτές οι θεοκρατικές ερµηνείες, αποσιωπήθηκαν ή ξεχάστηκαν τα θρησκευτικά κείµενα που ανα-φέρονται σε κεραυνούς, διασκεδάστηκαν οι παλαιές αντιλήψεις και τοποθετήθηκε στα-διακά από ένα αλεξικέραυνο σε όλους τους ναούς και όλα τα τεµένη, που είναι κατά κα-νόνα τα υψηλότερα κτήρια στις µικρές και µεσαίες πόλεις και πλήττονται συχνά από κε-ραυνούς! Παρ' όλα αυτά, στη λαϊκή γλώσσα έχουν διατηρηθεί αντιλήψεις, ευχές και κα-τάρες που σχετίζονται µε τη θεϊκή ή δαιµονική προέλευση του κεραυνού!

Η εκδήλωση του κεραυνού είναι συνέπεια της δηµιουργίας υψηλής διαφοράς δυναµικού µεταξύ του εδάφους και νέφους καταιγίδας, λόγω ιονισµού, που συχνά φτάνει την τιµή µερικών εκατοµµυρίων βολτ (MV). Η δηµιουργούµενη ένταση του ηλεκτρικού πεδίου

31

ξεπερνά την οριακή τιµή αντοχής του υλικού (εδώ ατµοσφαιρικός αέρας µε συγκεκριµένη υγρασία, θερµοκρασία και πίεση) και το µονωτικό υλικό αποκτά αγώγιµες διαδροµές.

Το ρεύµα που διοχετεύεται για µερικά χιλιοστά ή εκατοστά του δευτερολέπτου µπορεί να φτάσει σε ακραίες περιπτώσεις µέχρι την τιµή των 100 kA. Τα µαγνητικά πεδία που δη-µιουργούνται ταυτόχρονα είναι πολύ ισχυρά και, λόγω της ραγδαίας χρονικής µεταβολής τους, προκαλούν εξ επαγωγής επίσης πολύ ισχυρές τάσεις σε γειτονικά δίκτυα, συσκευές και µεταλλικές εγκαταστάσεις που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή, στην οποία επι-κρατεί αυτό το µαγνητικό πεδίο. Παράλληλα διατρέχουν την ατµόσφαιρα ηλεκτροµαγνη-τικά κύµατα, τα οποία διαχέονται σε αρκετά ευρεία περιοχή και προκαλούν ηλεκτροµα-γνητικές διαταραχές σε όργανα, συσκευές και µηχανές.

Αν και «πέφτουν» ετησίως στη Γη περί τα 25 εκατοµµύρια κεραυνοί και η εξέλιξη κάθε κεραυνού σχετίζεται µε ιδιαίτερα υψηλές τιµές των ηλεκτροµαγνητικών µεγεθών, δεν εί-ναι δυνατόν να αξιοποιηθεί αυτό το φυσικό φαινόµενο ενεργειακά επειδή, λόγω του πολύ µικρού χρόνου διάρκειάς του, παρέχεται κατά µέσο όρο ενέργεια που αντιστοιχεί περίπου σε 10 λίτρα πετρελαίου. Το κόστος αναπτύξεως και εγκαταστάσεως µιας µονάδας ενερ-γειακής αξιοποιήσεως κεραυνών θα ήταν γι' αυτό το λόγο δυσανάλογα υψηλό και δεν πρόκειται να αποσβεσθεί σε ικανό χρονικό διάστηµα.

∆εν µένει λοιπόν παρά να θαυµάσουµε στη διεύθυνση που δόθηκε εισαγωγικά τις εντυ-πωσιακές εικόνες που δηµιουργεί στον ουρανό αυτό το βίαιο φυσικό φαινόµενο.

32

Επιστήµη vs. Θρησκείας

Στον αντίποδα των διεργασιών επιστηµονικής και τεχνολογικής ανανέωσης λειτουργούν δυνάµεις της οπισθοδρόµησης. πρόκειται για τους οργανωµένους µηχανισµούς που προ-σφέρουν «θρησκευτικές υπηρεσίες». Από την ιστορία γνωρίζουµε ότι αυτοί οι µηχανι-σµοί προσπάθησαν για µεγάλο χρονικό διάστηµα (και προσπαθούν ακόµα σε πολλές πε-ριοχές του πλανήτη µας) να αποτρέψουν την ελεύθερη διάδοση της γνώσης και την αυτό-νοµη ανάπτυξη των επιστηµών. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα, απ' τη µια πλευρά να καθυ-στερήσουν παλαιότερα στην Ευρώπη οι επιστηµονικές ανακαλύψεις και επινοήσεις, κα-θώς και η αξιοποίησή τους για τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων και της κοινωνίας γενικότερα, απ' την άλλη πλευρά δε να συνεχίζεται και σήµερα η χειραγώγηση των αν-θρώπων σε πολλά µέρη της Γης και να επιφυλάσσεται γι’ αυτούς µία ζωή γεµάτη στερή-σεις, απαγορεύσεις, αναξιοπρεπή διαβίωση και ασθένειες.

Στις αρχές του 21ου αιώνα οι θεοκρατικές αντιλήψεις και εξηγήσεις για τη φύση και την κοινωνία έχουν υποχωρήσει σηµαντικά και τη θέση τους παίρνουν οι ορθολογικές, φυ-σιοκρατικές ερµηνείες της επιστήµης. Η θρησκεία, η οποία στηρίζεται σε υπερφυσικές ερµηνείες για τη φύση και την κοινωνία, παύει σταδιακά να αποτελεί σηµαντικό ψυχολο-γικό µηχανισµό που βοηθά στην επιβίωση του ανθρώπου και εγκαταλείπει αυτό το ρόλο στην επιστήµη και στο «κοινωνικό κράτος»! Η επιστήµη, από την πλευρά της, η οποία στηρίζεται σε πραγµατικά γεγονότα και στην επιστηµονική µεθοδολογία για να εξηγήσει τα φυσικά και κοινωνικά φαινόµενα, υποκαθιστά τη θρησκεία και την παράδοση στις α-ντιλήψεις και στην καθηµερινή ζωή των ανθρώπων, από γενιά σε γενιά, αργά αλλά στα-θερά.

Ιστορική εξέλιξη

Αφότου ο πρωτόγονος άνθρωπος άρχισε να αντιλαµβάνεται το φυσικό του περιβάλλον, έδινε σε κάθε φαινόµενο αµιγώς «θεολογικές» ερµηνείες. ∆ηλαδή ταύτιζε κάθε ήχο, κάθε κίνηση, κάθε τι που παρατηρούσε στη στεριά, στη θάλασσα και στον αέρα µε κάποιο θεό, κάποιο πνεύµα, κάποια αόρατη δύναµη, η οποία ασχολείτο διαρκώς µαζί του, τον παρα-κολουθούσε και επηρέαζε τη ζωή του. Αυτά τα αόρατα «όντα» έπρεπε να εξευµενιστούν µε σωστή συµπεριφορά, µε δωρεές, µε αναποµπή ευχών και επικλήσεων, µε θυσίες κ.ά. Σταδιακά υποχωρούν όµως οι θεοκρατικές ερµηνείες και τη θέση τους παίρνουν οι φυσιο-κρατικές ή, όπως λέµε σήµερα, οι επιστηµονικές.

Το ιερατείο στη φαραωνική Αίγυπτο διαπίστωσε κάποια εποχή ότι «εξευµενίζονταν» οι θεοί και δεν έριχναν πια κεραυνούς πάνω στους ναούς που εξείχαν στην επίπεδη έρηµο, όταν τοποθετούνταν γύρω σ' αυτούς µεταλλικές ράβδοι µε χρυσές αιχµές, οι οποίες ρά-βδοι είχαν στερεωθεί στο έδαφος και γίνονταν οι ίδιες στόχος των «θεϊκών κεραυνών». Η γνώση, αν και χωρίς επιστηµονική τεκµηρίωση ακόµα, είχε επηρεάσει τη θεολογία: αρ-κούσαν µερικές µεταλλικές ράβδοι για να αλλάξουν οι «διαθέσεις» των θεών!

33

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης θεωρούσαν κατά τα βαβυλω-νιακά πρότυπα ότι τα ορατά από τη Γη ουράνια σώµατα ήταν «θεϊκές µονάδες µε αυτοτελή βούληση» που επιδρούσαν στη ζωή των ανθρώπων. Αυτές τις αντιλήψεις αµφισβήτησαν διάφοροι φιλόσοφοι και αστρονόµοι της ελληνικής και ελληνιστικής εποχής, όπως ο Επίκουρος, ο οποίος θεωρούσε ότι τα ουράνια σώµατα πήραν από την αρχή το σφαιρικό τους σχήµα και την αναγκαιότητα και περιοδικότητα των κινήσεών τους, και δεν αποτελούν «µακάριες και άφθαρτες οντότητες». Οι θεοί, κατά την επικούρεια αντίληψη, δεν ανακατεύονται στα ανθρώπινα, δεν κάνουν χάρες και δεν δέχονται δώρα.

Η άποψη του Επίκουρου δεν επεκράτησε µεν, επειδή ήταν επίσης µία εικασία, όπως εκεί-νες των Πλάτωνα και Αριστοτέλη, η σηµασία της έγκειται όµως στο ότι αποτελεί µία φά-ση στη συνεχή διαπάλη µεταξύ της φυσικής θεώρησης των πραγµάτων και της θεοκρατι-κής οπισθοδροµικότητας. Πέρα απ' αυτά, σήµερα γνωρίζουµε ότι ο Επίκουρος είχε δίκιο!

Όσο προχωρούσε η συσσώρευση γνώσεων, ακολούθησαν πολλές και διάφορες ανάλογες υποχωρήσεις των θρησκευτικών δοξασιών και δογµάτων. Κατά το Μεσαίωνα οργανώνο-νταν λιτανείες και αναποµπή δεήσεων για να διασωθεί η κάθε πόλη από την επερχόµενη πανούκλα (µαύρος θάνατος). Όλες οι µεγάλες πόλεις της Ευρώπης έχουν ακόµα σε κε-ντρικό σηµείο τους «στήλες πανούκλας». Με την ανακάλυψη του αίτιου για την πανού-κλα και τις άλλες όµοιες επιδηµικές ασθένειες και την εξάλειψή τους µε ιατρικά µέσα, ξεχάστηκαν οι δεήσεις και επικλήσεις και οι περισσότεροι σύγχρονοι άνθρωποι αγνοούν, για ποιο λόγο στήθηκαν οι συγκεκριµένες στήλες.

Επίσης κατά το Μεσαίωνα θεωρείτο δεδοµένο ότι οι άγγελοι έσπρωχναν τους τότε γνω-στούς πλανήτες για να συνεχίζουν να περιφέρονται «γύρω από τη Γη». Με εισαγωγή της έννοιας και υπολογισµό της έλξης των ουράνιων µαζών από τον Νεύτωνα, απηλλάγησαν οι άγγελοι του ουρανού από αυτό το έργο, αλλά ακόµα η ζώσα δύναµη (vis vita), κατά µερικές απόψεις η σοφία του θεού, διατηρούσε σταθερή και ανεµπόδιστη τη λειτουργία του σύµπαντος. Κι αυτή την αντίληψη αντικατέστησε όµως η επιστήµη στα µέσα του 19ου αιώνα µε την έννοια της ενέργειας, η οποία παραµένει σε κάθε ενεργειακά αποµονωµένο σύστηµα σταθερή.

Είναι αναµφισβήτητο ότι οι άνθρωποι προήγαγαν την επιστήµη κατά την Αναγέννηση, άλλοτε επειδή ήλπιζαν πως µέσω αυτής θα καταλάβαιναν καλύτερα τη «σοφία του θεού» (Νεύτων), άλλοτε επειδή πίστευαν στην απόλυτη χρησιµότητα της γνώσης και προπαντός στην εσωτερική σύνδεση της ηθικής, της γνώσης και της ευτυχίας (Βολταίρο) και άλλοτε επειδή θεωρούσαν ότι µε την επιστήµη κατείχαν και αγαπούσαν κάτι ανιδιοτελές, αβλα-βές, αύταρκες, αληθινά αθώο, στο οποίο οι κακές παρορµήσεις των ανθρώπων δεν είχαν καµιά θέση (Σπινόζα).

Όµως, παρά τις καλές προθέσεις για συµβιβασµό µε τα «θεία», η επιστήµη εξελίχθηκε σταδιακά σε αντίπαλο δέος για τη θρησκεία. Στις αρχές του 21ου αιώνα η συζήτηση έχει αποµακρυνθεί από τον παρόντα χώρο και χρόνο και έχει φτάσει στην «αρχική έκρηξη» (big bang) και στο ερώτηµα, τί υπήρξε πριν από αυτό: ένας θεός δηµιουργός ή µήπως η συγκεκριµένη έκρηξη ήταν µία από τις πολλές που επαναλαµβάνονται περιοδικά ή, ακό-µα, αν έχουν συµβεί και συµβαίνουν ακόµα πολλές αρχικές και γενεσιουργές εκρήξεις.

34

Πριν από τη διατύπωση της Θεωρίας της Σχετικότητας εξελίσσονταν οι επιστηµονικές συζητήσεις για θέµατα χρόνου, χώρου και κοσµολογίας κυρίως µεταξύ φιλοσόφων και θεολόγων. Όταν στη δεκαετία του 1920 ρωτήθηκε ο Γερµανός ιστορικός Adolf von Harnack (Χάρνακ, 1851-1930), αν υπάρχουν στον κόσµο ακόµα φιλόσοφοι απάντησε: «Και βέβαια υπάρχουν, µόνο που βρίσκονται τώρα σε άλλη πανεπιστηµιακή Σχολή. ονο-µάζονται Planck και Einstein». Αυτή η «αλλαγή Σχολής» αποτελεί στην ιστορία του πο-λιτισµού άλλη µία επέκταση της επιστηµονικής γνώσης και αποδέσµευσή της από τη φι-λοσοφία, αλλά ταυτόχρονα και υποχώρηση της θεολογίας.

Προοπτικές

Οι επιστηµονικές εξελίξεις επέρχονται όµως σε όλα τα µέτωπα απρόβλεπτες και ραγδαίες και η Βιολογία, η Πληροφορική, η Παλαιο-ανθρωπολογία και η Ψυχολογία έχουν ήδη ανατρέψει τα θεµέλια σχεδόν όλων των θρησκευτικών δοξασιών, ενώ διακεκριµένοι ε-ρευνητές δηλώνουν ότι: «Στην αρχή χρειάστηκε ο θεός για να εξηγηθούν ο Αδάµ και η Εύα. Μετά λεγόταν ότι ο θεός ήταν απαραίτητος για να ξεκινήσει την εξέλιξη των βιολο-γικών ειδών. Η Κοσµολογία δείχνει, όµως, ότι η ζωή εξελίσσεται παντού, όπου βρεθεί ευκαιρία».

Σήµερα, δεν θα αξίωνε πρωτοτυπία η ιδέα ότι, αργά ή γρήγορα, θα µετατεθεί και πάλι προς τα πίσω, χρονικά και χωρικά, το σηµείο που αρχίζει η επιστηµονική αµφιβολία, ο-πότε οι θεολόγοι θα σπεύσουν να τοποθετήσουν εκεί την παρέµβαση ενός θεού δηµιουρ-γού!

Ήδη, µε πολλαπλές επιστηµονικές ανακοινώσεις έρχεται όλο και ευρύτερα σε συζήτηση η εικασία των Στωικών περί «εκπυρωτικού σύµπαντος» (ekpyrotic universe), ένα σύµπαν που αυτοκαταστρέφεται και αναδηµιουργείται µε συνεχείς συµπυκνώσεις (big bunch) και εκτονώσεις (big bang). Ο πρωτοπόρος της κβαντικής φυσικής Abhay Ashtekar παρουσί-ασε, όχι απλά την εικόνα ενός νεογέννητου σύµπαντος µετά τη µεγάλη έκρηξη, αλλά και την εικόνα του µητρικού σύµπαντος - εκείνου από το οποίο προήλθε το νεότερο... (πε-ρισσότερα σε ειδικά βιβλία και στην εφηµερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 21/5/2006, άρθρο: «Το γενε-αλογικό δέντρο του... σύµπαντος»).

35

Ψευδοεπιστήµες-Παραεπιστήµες

Παράλληλα µε τις επιστήµες επιβιώνουν και οι λεγόµενες ψευδο-επιστήµες. Στην επικε-φαλίδα ενός συνόλου ισχυρισµών προστίθεται το πρόθεµα ψευδο- όταν εκείνοι που προ-βάλλουν τους ισχυρισµούς, πρώτον διεκδικούν επιστηµονική αναγνώριση και δεύτερον οι ισχυρισµοί τους δεν πληρούν τα αναγνωρισµένα κριτήρια για τις επιστήµες. Βασικό κρι-τήριο για το χαρακτηρισµό ενός συνόλου ισχυρισµών ως ψευδοεπιστηµονικών είναι η διαπίστωση εσωτερικών και εξωτερικών αντιφάσεων και, παράλληλα, η έλλειψη δυνατό-τητας ελέγχου των υποθέσεων και η ανύπαρκτη ή ελλιπής επαναληψιµότητα των παρα-τηρήσεων. Ειδικότερα, ψευδο-επιστηµονικός είναι κάθε ισχυρισµός που διεκδικεί τίτλο επιστηµονικότητας και ταυτόχρονα ενσωµατώνει διαδικασίες ενόρασης, επιφοίτησης, πί-στης, εσωτερικής φώτισης κλπ., οι οποίες δεν επιδέχονται έλεγχο και επιβεβαίωση ή διά-ψευση.

Οι λόγοι που συντηρούνται ψευδοεπιστηµονικά θέµατα και διαδίδονται τα «συµπεράσµα-τά» τους είναι πολλαπλοί. Αν εξαιρέσουµε τις περιπτώσεις ανθρώπων που διεκδικούν ε-πιστηµονική αναγνώριση από αλαζονεία ή ευήθεια, χωρίς να εφαρµόζουν τις επιστηµονι-κές µεθόδους, καθώς και περιπτώσεις παραπλάνησης για ιδιοτελείς λόγους, η συνηθέστε-ρη αιτία προβολής ψευδοεπιστηµονικών θεωριών σχετίζεται µε την επαναφορά δοξασιών που έχουν ήδη απορριφθεί - τώρα όµως µε το µανδύα της δήθεν επιστηµονικής επιβεβαί-ωσης.

Τέτοιες παραπλανητικές προσπάθειες έχουν πολιτικό, θρησκευτικό ή κερδοσκοπικό υπό-βαθρο, συχνά και ένα συνδυασµό τους. Συγκεκριµένα, οι κύκλοι που αποβλέπουν σε α-νοµολόγητους στόχους, δηλώνουν µεν ότι υιοθετούν την επιστηµονικό µέθοδο, εισάγουν όµως ψευδοεπιστηµονικές πρακτικές και αυθαίρετους ισχυρισµούς, οι οποίοι αφενός δεν αποδεικνύονται από τους εισηγητές τους, αφετέρου δεν είναι δυνατόν να διαψευσθούν, εφόσον δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες και στοιχεία για αναζήτηση της αλήθειας.

Στην περίπτωση που µια πολιτική ή θρησκευτική δοξασία δεν διεκδικεί η ίδια την ανα-γνώρισή της ως επιστηµονική, δηλαδή δεν δραστηριοποιείται µε βάση την επιστηµονική µέθοδο, τότε αυτή η δοξασία δεν χαρακτηρίζεται ψευδο-επιστηµονική. Εφόσον υπάρχουν δε αιτιολογηµένες αµφιβολίες για την επιστηµονικότητα ενός κύκλου γνώσεων, θεωρού-νται αυτές οι γνώσεις ότι εµπίπτουν στην προσωρινή κατηγορία των παρα-επιστηµών, µέχρι να διαπιστωθεί οριστικά αν πρόκειται για επιστήµη ή για ψευδο-επιστήµη.

Τα ακόλουθα χαρακτηριστικά αποτελούν ισχυρές ενδείξεις για ψευδο-επιστηµονικούς ισχυρισµούς:

• διατύπωση πορισµάτων χωρίς πειραµατικά στοιχεία ή εµπειρικά δεδοµένα, • διατύπωση πορισµάτων που αντίκεινται σε αποδεδειγµένα επιστηµονικά συµπε-

ράσµατα, • επιλεκτική παρουσίαση δεδοµένων που στηρίζουν ένα ισχυρισµό και εξαφάνιση

άλλων που τον ανατρέπουν, • παραποµπή σε πηγές, οι οποίες δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν ή στις οποίες επί-

σης διατυπώνονται αναπόδεικτοι ισχυρισµοί,

36

• απουσία δυνατοτήτων ελέγχου προέλευσης των δειγµάτων για πραγµατοποίηση πειραµάτων ή για σφυγµοµετρήσεις,

• ασαφής ή ανύπαρκτη περιγραφή της συγκρότησης και µεθόδου αξιολόγησης των πειραµάτων ή σφυγµοµετρήσεων,

• παράβαση του «κανόνα οικονοµίας του Occam», σύµφωνα µε τον οποίο, σε περί-πτωση πολλών, καταρχάς ισοδύναµων εξηγήσεων, πρέπει να επιλέγεται πάντα η απλούστερη.

Ο λεγόµενος κανόνας του Wilhelm von Occam ή Ockham (Όκαµ, 1280-1349) χρησιµο-ποιήθηκε µεν από το συγκεκριµένο σχολαστικό διανοούµενο του Μεσαίωνα στα γραπτά του, δεν διατυπώθηκε όµως ποτέ ρητά από αυτόν, αλλά ανάγεται στον Αριστοτέλη. Ο συσχετισµός του κανόνα µε τον Όκαµ έγινε το 19ο αιώνα από το µαθηµατικό William Rowan Hamilton (Χάµιλτον, 1805-1865) και έκτοτε διατηρήθηκε στην Επιστηµολογία µε τις ονοµασίες Occam's Razor (ή επίσης parsimony), λατινικά Novacula Occami και γερ-µανικά Ockhams Skalpell.

Επιστήµες: Ψευδοεπιστήµες:

για αφηρηµένα αντικείµενα:

• Μαθηµατικά • Πληροφορική • Επιστηµολογία • Φιλοσοφία

για φυσικά αντικείµενα:

• Αστρονοµία • Βιολογία • Γεωλογία • Ιατρική • Φυσική • Χηµεία

για τις ανθρώπινες δραστηριότητες:

• Νοµικές • Κοινωνικές • Οικονοµικές • Πολιτισµικές • Τεχνικές

και άλλες.

• Αλχηµεία • Αµφισβήτηση προσσελήνωσης. • Ανθρωποσοφία • Ανύπαρκτος Μεσαίωνας • Αριθµολογία • Αρχαιο-αστροναυτική • Αστρολογία • Βελονισµός • Γεωµαντία • Γήινη ακτινοβολία • ∆ηµιουργισµός • Ελεύθερη ενέργεια • Θεολογία • Ιατρική κυτταρική • Ιατρική οµοιοπαθητική • Ιατρική ορθοµοριακή • Κούφιοι πλανήτες • Κρυπτοζωολογία • Μετεµψύχωση • Μορφογενετικά πεδία • Ουφολογία • Πυραµιδολογία • Ραβδοσκόπηση • Σινδονολογία • Φενγκ Σούι • Χειροµαντική • Ψυχοκινητισµός

και άλλες.

37

Karl Popper (1902-1994)

Ο Αυστριακός φιλόσοφος Karl Raimund Popper (Πόπερ) ήταν γιος ενός φιλελεύθερου δικηγόρου, εβραϊκού θρησκεύµατος που είχε ευρεία µόρφωση και κοινωνική δραστηριό-τητα. Στην οικογένειά του υπήρχε µουσική παράδοση και ο ίδιος καλλιεργούσε επίσης τη µουσική, µέχρι που κάποτε σκεφτόταν να γίνει µουσικός. Ενάντια στην απαισιοδοξία που ακολούθησε την κατάρρευση της αυστρο-ουγγρικής αυτοκρατορίας και για να διαφορο-ποιηθεί από τους αλαζονικούς διανοούµενους της εποχής, αποφάσισε ο Πόπερ να γίνει εργάτης και να µάθει χειρονακτικό επάγγελµα. Έτσι, παράλληλα µε τις σπουδές τού εκ-παιδευτικού θετικών επιστηµών, έγινε και µαραγκός. Στη συνέχεια δίδαξε σε Γυµνάσια της Βιέννης Μαθηµατικά και Φυσική.

Ο Πόπερ έγραψε ότι τη ζωή του χάραξαν τρεις εµπειρίες, οι οποίες τον οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι δεν υπάρχει κάποια οριστική και αµετάβλητη αλήθεια και ότι ο δογµατι-σµός πρέπει να απορρίπτεται. Οι εµπειρίες αυτές ήταν:

• Ο άσκοπος θάνατος περίπου 20 νεαρών εργατών και ο βαρύς τραυµατισµός άλ-λων 70 το έτος 1919, κατά τις οδοµαχίες στη Βιέννη για την απελευθέρωση εργα-τών που είχαν συλληφθεί σε διαδηλώσεις και ήταν κρατούµενοι σε ένα αστυνοµι-κό τµήµα,

• η «Θεωρία της Σχετικότητας» του Αϊνστάιν και • η συνάντησή του µε τον γιατρό-ψυχοθεραπευτή Άλφρεντ Άντλερ.

Οι φιλοσοφικές και επιστηµονικές ανησυχίες του Πόπερ και οι πνευµατικές του ικανότη-τες δεν του επέτρεψαν να επαναπαυτεί στο επάγγελµα του εκπαιδευτικού και τον οδήγη-σαν σε συµπληρωµατικές σπουδές και µελέτες, µε αποτέλεσµα να αναδειχθεί σ' έναν από τους σηµαντικότερους θεωρητικούς της γνωσιολογίας και της κοινωνιολογίας του 20ού αιώνα, µε έργο που καλύπτει τη φιλοσοφία των επιστηµών, τη λογική, τη φιλοσοφία των µαθηµατικών, της φυσικής και της βιολογίας, τη φιλοσοφία του νου, την πολιτική και την κοινωνική φιλοσοφία, τη φιλοσοφία της τέχνης, την ηθική φιλοσοφία και τη φιλοσοφία του αρχαίου ελληνικού κόσµου.

Στα χρόνια 1935-1936 πραγµατοποίησε ο Πόπερ ταξίδια. Στην Αγγλία συναντήθηκε µε τους Schroedinger, Russell, Hayek και Gombrich, µε τους οποίους είχε σηµαντικές συζη-τήσεις για τη σύγχρονη φυσική της εποχής. Επισκέφτηκε επίσης την Κοπεγχάγη, όπου γνώρισε τον Bohr και εντυπωσιάστηκε από το επίπεδο ανάπτυξης της κβαντικής φυσικής στον κύκλο του, αν και ο ίδιος ο Πόπερ υποστήριζε µια διαφορετική εκδοχή αυτού του επιστηµονικού τοµέα. Το έτος 1937 κατέφυγε ο Πόπερ στο εξωτερικό, αρχικά στη Νέα Ζηλανδία, για να αποφύγει τις µεγάλες διώξεις που ετοίµαζε το ναζιστικό κόµµα στην ενοποιηµένη πλέον Γερµανία-Αυστρία.

∆εκαέξι από τους συγγενείς του που έµειναν στη Βιέννη, εξοντώθηκαν από τους Ναζί στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Από το 1946 µέχρι το θάνατό του ζούσε ο Πόπερ στην Αγγλία, όπου δίδασκε ως καθηγητής στο «London School of Economics and Political Sciences». Σηµειώνουµε εδώ ότι, ενώ πολλοί Γερµανοί και Αυστριακοί ερευνητές εγκα-τέλειψαν το χιτλερικό καθεστώς, επειδή είχαν εβραϊκή καταγωγή, ο Schroedinger και άλ-

38

λοι, επίσης σηµαντικοί ερευνητές, απέδρασαν λόγω της ουµανιστικής-αντιφασιστικής το-ποθέτησής τους.

Ο Πόπερ εισήγαγε και καθιέρωσε µε το βιβλίο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της», το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1945 και επανεκδόθηκε συµπληρωµένο το 1952, τις έν-νοιες της ανοικτής και κλειστής κοινωνίας. Ως το αρχέτυπο της «κλειστής κοινωνίας», κατά τον Πόπερ, ορίζεται η κοινότητα του γένους ή της φυλής, στην οποία τα πάντα ρυθµίζονται από τη θρησκεία, τις µαγικοθρησκευτικές απα-γορεύσεις και όπου η εξουσία και η γενικότερη κοινωνική ζωή λειτουργεί µε τέτοιους όρους, ώστε δεν υπάρχει η δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών από τα άτοµα. Η κοινότητα-κοινωνία δηλαδή, λειτουργεί σχεδόν σαν βιο-λογικός οργανισµός, στον οποίο τα άτοµα παί-ζουν το ρόλο των σωµατικών µελών, όπου τα πάντα παραµένουν οµοιόµορφα, σταθερά και αναλλοίωτα και όπου δεν υπάρχει ούτε ατοµική ελευθερία, ούτε δηµιουργικότητα, ούτε δυνατότητα εξέλιξης προς ανώτερες κοινωνικές µορφές.

Η «κλειστή» αυτή κοινωνία είναι από τη φύση της συντηρητική-αντιδραστική και η ά-σκηση της εξουσίας σε αυτήν είναι προσανατολισµένη ακριβώς στην κατάπνιξη οποιασ-δήποτε διάθεσης για αλλαγή. Η «κλειστή κοινωνία» ανατράπηκε δύο φορές στην ιστορία: στην ελληνική κλασική Αρχαιότητα, στην πόλη-κράτος της Αθήνας του 5ου αιώνα π. Χ. και στους νεότερους χρόνους, µετά την Αναγέννηση, µε την ανάπτυξη των ελεύθερων κοινωνικών σχέσεων, του ανθρωπισµού και της δηµοκρατίας. Και στις δύο ιστορικές πε-ριπτώσεις, σηµαντικό ρόλο για την εµφάνιση της νέας «ανοιχτής κοινωνίας» έπαιξε η α-νάπτυξη του εµπορίου και της επικοινωνίας ανάµεσα στους λαούς, των τεχνικών εφευρέ-σεων και της επιστήµης, της κοσµικής (=µη θρησκευτικής) σκέψης και της πολιτικής.

Εξ αντιδιαστολής, ως «ανοιχτή» νοείται η κοινωνία, στο πλαίσιο της οποίας τα άτοµα δι-καιούνται και συχνά είναι υποχρεωµένα να λαµβάνουν προσωπικές αποφάσεις για όλα τα ζητήµατα. Η εµφάνιση της «ανοιχτής κοινωνίας», κατά τον Πόπερ, αποτελεί µια τεράστια επανάσταση στον τρόπο δόµησης της κοινωνικής ζωής και δραστηριότητας, η οποία βέ-βαια συναντά την αντίδραση των «κλειστών κοινωνιών» που προϋπάρχουν και στηρίζο-νται από δύο κατηγορίες ανθρώπων, ανασφαλείς και ιδιοτελείς. Έτσι η εµφάνιση της α-νοιχτής κοινωνίας της κλασικής αρχαίας Αθήνας προκάλεσε την αντίδραση των κλειστών (ολιγαρχικών) κοινωνιών της ελληνικής Αρχαιότητας, επικεφαλής των οποίων τέθηκε η Σπάρτη. Σύµφωνα µε τον Πόπερ η πολιτική της Σπάρτης βασιζόταν στις ακόλουθες αρ-χές, οι οποίες χαρακτηρίζουν και όλες τις κλειστές κοινωνίες:

1. Υπεράσπιση της εσωτερικής οργάνωσης της κοινωνίας και αποφυγή κάθε είδους εξωτερικών επιδράσεων που θα µπορούσαν να οδηγήσουν στη χαλάρωση των αυ-στηρών µαγικοθρησκευτικών κοινοτικών ταµπού, µε βάση τα οποία ήταν δοµηµέ-νη.

39

2. Αντι-ανθρωπισµός (αντι-ουµανισµός), δηλαδή προστασία/διαφύλαξη της κοινότη-τας από κάθε είδους εξισωτικές, δηµοκρατικές και άλλες ιδεολογίες ατοµικής προόδου.

3. Αυτάρκεια του κράτους, δηλαδή ανεξαρτησία από το εµπόριο και τις ανταλλαγές. 4. Aντι-οικουµενισµός, δηλαδή διατήρηση της διαφοράς µεταξύ της «δικής µας»

φυλής και όλων των υπολοίπων, καθώς και αποφυγή της επιµιξίας µε τις υποταγ-µένες (κατώτερες) φυλές.

5. Κυριαρχία και υποδούλωση γειτονικών κοινοτήτων, κρατών και λαών. 6. Αποφυγή υπερβολικής επέκτασης του κράτους, ώστε να µη χάνει τον ενιαίο χα-

ρακτήρα του.

Οι προαναφερόµενες έξι αρχές, συµπληρώνει ο Πόπερ, στις οποίες βασιζόταν η πολιτική της αρχαίας Σπάρτης είναι και οι αρχές της πολιτικής των σύγχρονων «κλειστών» κοινω-νιών του 20ού αιώνα, έχοντας υπόψη του κυρίως τις λεγόµενες, µέχρι τα τέλη της δεκαε-τία του 1980, «σοσιαλιστικές κοινωνίες», του τέως σοβιετικού πολιτικού µπλοκ. Σήµερα γνωρίζουµε ότι, όποτε τα µετα-σπαρτιατικά κράτη, κυρίως οι αυτοκρατορίες (µακεδονι-κή, ρωµαϊκή, βυζαντινή, οθωµανική κλπ.) παρέβησαν αυτούς τους κανόνες σε σηµαντικό βαθµό και δεν πρόλαβαν να αναπροσαρµοστούν έγκαιρα, υπέστησαν διαλυτικές εξελί-ξεις.

Αλλά και στη σηµερινή εποχή, µπορούµε να εκτιµήσουµε ότι η σοβιετική «κλειστή κοι-νωνία» απέτυχε τελικά, επειδή έγινε επεκτατική. Το σοβιετικό καθεστώς «επιθυµούσε» ή «αισθανόταν υποχρεωµένο» να επεκταθεί, αναιρώντας τις δυτικές «ανοιχτές κοινωνίες» που συνιστούσαν απειλή γι' αυτό. Αυτή η αναγκαιότητα για επέκταση προέκυπτε, γιατί οι τεχνολογικές εξελίξεις δεν επέτρεπαν πλέον την τήρηση των όρων για «αποφυγή εξωτε-ρικών επιδράσεων» και για «αυτάρκεια του κράτους».

Ο Πόπερ τοποθετεί τους Πλάτωνα, Hegel και Marx (και λιγότερο τον Αριστοτέλη), ως διανοούµενους που προώ-θησαν ολοκληρωτικά πολιτικά συστήµατα, τις «κλειστές κοινωνίες» που προαναφέρθηκαν. Οι κοινωνίες, γράφει ο Πόπερ, αναφερόµενος σε όλους τους «σχεδιαστές» κοι-νωνικών µοντέλων, δεν καταστρώνονται στο γραφείο, αλλά δηµιουργούνται στην πράξη. Εξελίσσονται δε, αν δεν τους επιβληθεί δια της βίας κάποιο µοντέλο, µέσα από διαρκείς, πλουραλιστικές διεργασίες, µε βελτιώσεις και διορθώσεις σφαλµάτων.

Ειδικότερα για τον Πλάτωνα, γράφει ο Πόπερ, ότι µε τα ύστερα έργα του, «Πολιτεία» και «Νόµοι», επεξεργάζε-ται και προπαγανδίζει το θεµελιώδες µοντέλο του ολοκληρωτικού κράτους. Ο Πλάτων διαδίδει επίσης τη «θεωρία της παρακµής», η οποία υιοθετήθηκε κατά καιρούς και µέχρι των ηµερών µας από όλα τα αυταρχικά καθεστώτα, µε αναφορές στο διάσηµο εµπνευστή της. Σύµφωνα µε αυτή τη θεωρία, αρχικά λειτουργούσε µια καλή και αποδοτική κοινωνία των πρωτογόνων ανθρώπων µε σταθερά ήθη και έθιµα, αλλά στην πορεία προέκυψε ά-νοιγµα προς νέα ήθη, µια φιλελευθεροποίηση και απελευθέρωση, η οποία οδήγησε στην παρακµή ή ό,τι αντιλαµβάνεται ο Πλάτων ως «παρακµή»!

Η απόρριψη της αττικής δηµοκρατίας από τον Πλάτωνα, αλλά αργότερα και από τον Α-ριστοτέλη, και η προτίµησή του σε ένα αυταρχικό καθεστώς που θα στηρίζεται σε «βασι-

40

λιάδες-φιλοσόφους», αναδεικνύουν τον εµπνευστή αυτών των ιδεών ως τον πρώτο συνει-δητό υποστηρικτή και προπαγανδιστή δικτατορικών καθεστώτων. Έτσι, προδίδει ο Πλά-των το δάσκαλό του Σωκράτη, ο οποίος δεν θα γινόταν αποδεκτός στην πλατωνική «ιδα-νική πολιτεία». Να σηµειώσουµε εδώ ότι σκέψεις για µια πολιτική κυριαρχία των επιστη-µόνων και φιλοσόφων είχε αναπτύξει στις δεκαετίες 1930-1950 και ο Bertrand Russell, απογοητευµένος για την υποχώρηση των δηµοκρατιών έναντι του χιτλερισµού (Τσεχία) και, αργότερα, λόγω των πυρηνικών εξοπλισµών.

Για τον Hegel έχει ο Πόπερ µόνο χλευαστικά σχόλια και τον αποκαλεί πρωτίστως «απα-τεώνα» και κατά δεύτερο λόγο «απολογητή της κρατικής εξουσίας». Η κατηγορία της απάτης κατά του Hegel, στοιχειοθετείται κατά τον Πόπερ µε τις «διαλεκτικές µεθόδους» της εγελιανής φιλοσοφίας. Αυτές οι µέθοδοι έχουν διατυπωθεί, στο βαθµό που µπορούν να γίνουν κατανοητές, µε σκοπό να αναιρέσουν τους κανόνες της λογικής και να αγιο-γραφήσουν την αυταρχική Πρωσία ως υλοποίηση της ελευθερίας. Ο Hegel ήταν, κατά την αντίληψη του Πόπερ, ένας επίσηµος «κρατικός φιλόσοφος», ο οποίος επέλεγε να γράφει ορισµένα θέµατά του επί τούτου ακατανόητα, ώστε να µην είναι δυνατή η άσκηση κριτικής από άλλους διανοούµενους.

Αυτές οι τεχνικές της επιτηδευµένης συγγραφής ώστε να προκύπτουν κατά το δυνατόν δυσνόητα κείµενα, µια διαδεδοµένη τεχνική σε κύκλους των φιλοσοφικών και φιλολογι-κών επιστηµών, φαίνεται να εκνεύριζε τον Πόπερ. ∆ηµοσίευσε µάλιστα και µια «συντα-γή», πώς να κολακέψει ένας συγγραφέας τους αναγνώστες του: «Γράφεις δυσνόητες, στοµφώδεις εκφράσεις και σταδιακά προσθέτεις τετριµµένες, καθηµερινές κουβέντες. Έτσι χαίρεται ο ανίδεος αναγνώστης που βρίσκει σε υψηλά κείµενα, ιδέες, τις οποίες έχει σκεφτεί και ο ίδιος...».

Στη δεκαετία του 1960 «µετέφρασε» ο Πόπερ κείµενα των γνωστών κοινωνιολόγων της εποχής, Adorno και Habermas, σε κατανοητά γερµανικά. Όπως έγραψαν σε κόσµιο ύφος σχολιαστές εκείνης της εποχής, τα κείµενα αυτά αποδείχθηκε ότι είχαν «µειωµένο πλη-ροφοριακό περιεχόµενο» δηλαδή, σε απλή γλώσσα, δεν «έλεγαν» περίπου τίποτα.

Αν και για τον Μαρξ έχει ο Πόπερ πιο ήπια σχόλια και τον αναγνωρίζει ως σηµαντικό οικονοµολόγο και κοινωνιολόγο του 19ου αιώνα, τον κατακρίνει για την υιοθέτηση των εγελιανών διαλεκτικών και ιστορικίστικων µεθόδων, οι οποίες οδηγούν σε ένα κατα-σκεύασµα «κλειστής κοινωνίας». Θεωρεί ότι η µαρξιστική θεωρία για τον καπιταλισµό αποδείχθηκε λανθασµένη, σηµειώνει όµως την οξυδέρκεια του Μαρξ να έχει προβλέψει και µη επαναστατικές διαδροµές για την επίτευξη του κοµµουνιστικού οράµατος. Επίσης, αναγνωρίζει στον Μαρξ ότι ασχολήθηκε µε τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά προ-βλήµατα της εποχής του, όχι ως απόµακρος διανοούµενος, αλλά µε προσωπική συµπά-θεια για τη διαβίωση των εξαθλιωµένων ανθρώπων της εργασίας.

Αυτές κι άλλες συναφείς απόψεις του Πόπερ έγινε προσπάθεια να αντικρουστούν από διανοούµενους τη δεκαετία του 1950, π.χ. από τον Ronald B. Levinson, θεωρώντας ότι ο Πόπερ µετέφρασε τον Πλάτωνα από τα αρχαία ελληνικά µε επιλεκτικό τρόπο. Αργότερα επανήλθε ο Πόπερ προσθέτοντας στα βιβλία του παραρτήµατα, µε τα οποία τεκµηρίωνε τις µεταφραστικές και αναλυτικές εργασίες του.

Ο Πόπερ υπήρξε επίσης ένας σηµαντικός επιστήµονας στον τοµέα της Επιστηµολογίας, µε σηµαντική συµβολή στην αντίστοιχη µεθοδολογία, ιδιαίτερα στον τοµέα των προβλη-µάτων λογικής της επιστήµης και της επιστηµονικής ανακάλυψης. Καθιέρωσε την έννοια

41

του «κριτικού ορθολογισµού» που είναι ο διαφωτισµός της εποχής µας. Θεωρεί βέβαια ότι η ορθολογική τοποθέτηση δεν αποδεικνύεται ορθολογικά ως σωστή, αλλά στηρίζεται στη ανορθολογική πίστη της λογικής. Όλα αυτά που κάνουν τη ζωή ευχάριστη έχουν σχέση µε συναισθήµατα, παρόλα αυτά δεν θα έπρεπε σε καµιά περίπτωση να απουσιάζει ο ορθολογισµός από την καθηµερινή ζωή µας.

Οι σηµαντικότερες εργασίες του Πόπερ στην επιστηµολογία αφορούν τη µεθοδολογία συναγωγής επιστηµονικών συµπερασµάτων. Η εµπειρική θεωρία της επιστήµης στηρίζε-ται στην άποψη ότι οι µεταφυσικοί ισχυρισµοί είναι άνευ νοήµατος, γιατί δεν επιδέχονται ούτε επαλήθευση ούτε διάψευση. Συνεπώς, πρέπει να είµαστε σε θέση να αποδείξουµε την αλήθεια των επιστηµονικών διαπιστώσεων µε βάση εµπειρικές παρατηρήσεις, εκτός αν πρόκειται για αποκλειστικά λογικές ή µαθηµατικές αλήθειες.

Σ' αυτήν ακριβώς την αρχή της επαληθευσισµότητας άσκησε κριτική ο Πόπερ και διατύ-πωσε στη θέση της την αρχή της διαψευσιµότητας: Με την παρατήρηση και την αέναη επαλήθευση µιας διαπίστωσης που επιβεβαιώνει ότι, π.χ. όλοι οι κόρακες είναι µαύροι, δεν αυξάνεται η γνώση, αφού τίποτα δεν αποκλείει να παρουσιαστεί µελλοντικά ένας ά-σπρος κόρακας. Από µεµονωµένες παρατηρήσεις δεν είναι δυνατόν να προκύψει µε γενί-κευση (επαγωγικά) ένα βέβαιο συµπέρασµα. Επίσης δεν είναι δυνατόν να υποστηριχτεί µια θεωρία σε πιθανολογική βάση, π.χ. ότι όλοι οι κόρακες είναι µε πιθανότητα x% µαύ-ροι.

Κατά τον Πόπερ, κριτήριο για το βαθµό επι-στηµονικότητας µιας θεωρίας είναι η δυνατό-τητά της να διαψευστεί. Η επιστηµονική πρό-οδος στηρίζεται στη διάψευση κάποιων θεω-ριών. Σε µια εξελικτική διεργασία επιλογής επικρατούν εκείνες οι θεωρίες, οι οποίες δεν έχουν διαψευστεί και είναι εγγύτερα στην α-λήθεια. Απόλυτη βεβαιότητα για τη γνώση δεν υπάρχει και κάθε γνώση είναι προσωρινή, αλλιώς πρόκειται για πίστη. Κάθε επιστηµο-νική θεωρία πρέπει να επαναδιατυπωθεί, µέ-χρι να είναι συµβατή µε την αρχή της διαψευ-

σιµότητας.

Παρά τη λογική της δύναµη, η θεωρία του Πόπερ δεν φαίνεται να συµπίπτει µε αυτό που έχουν την εντύπωση ότι κάνουν οι ίδιοι οι επιστήµονες, τουλάχιστον οι ασχολούµενοι µε τις φυσικές επιστήµες. Οι ίδιοι θεωρούν ότι µια θεωρία τους «ισχύει» και «επαληθεύε-ται», έστω και µέχρις αποδείξεως του εναντίον. Και τελικά, αντιµετωπίζεται το ζήτηµα σε ωφελιµιστική βάση, εφόσον η επιστήµη, έστω και χωρίς επιστηµολογική τεκµηρίωση, οδηγεί σε βελτιώσεις (υγεία, µεταφορές, επικοινωνίες κ.ά.), οπότε γίνεται αποδεκτή ως ορθή, αφενός επειδή προέρχεται από επιστήµονες που έχουν τίτλους σπουδών και δου-λεύουν µέσα σε πανεπιστηµιακά εργαστήρια και ερευνητικά κέντρα, άρα εγγυώνται µια «ποιότητα», και αφετέρου επειδή αξιοποιούνται τα αποτελέσµατα αυτών των εργασιών από όλους, χωρίς επιστηµολογικούς προβληµατισµούς.

Αυτή η αντίληψη δεν διαφέρει φυσικά από εκείνη που προβάλλει κάθε θρησκευτικό ιερα-τείο για το ρόλο του και κάθε οµάδα αστρολόγων για τις προβλέψεις του µέλλοντος - µό-νο που, βέβαια, µε τη θρησκεία και την αστρολογία δεν βελτιώθηκε τίποτα στη ζωή των

42

ανθρώπων. Η επιστηµολογία (και όχι η επιστήµη) είναι, όµως, ουδέτερη και διατείνεται ότι τίποτα δεν µας βεβαιώνει ότι µελλοντικά δεν θα ανατραπούν οι µέχρι σήµερα γνώ-σεις, π.χ. να εµφανιστεί ένας άσπρος κόρακας, και δεν θα επαληθευτούν οι υποσχέσεις των θρησκευτικών ιερατείων ή οι προβλέψεις του µέλλοντος από τους αστρολόγους.

Ο Πόπερ δεν κάνει διάκριση στις αναλύσεις του µεταξύ φύσης και κοινωνίας, κατανοεί τις κοινωνικές διαδικασίες όπως τις φυσικές. Θεωρεί ότι δεν υπάρχει, ούτε στη φύση ούτε στην κοινωνία κάποιος µοιραίος ντετερµινισµός και υποστηρίζει ότι η γνώση υπάρχει µό-νο στη µορφή της υπόθεσης, της εικασίας, οπότε ο άνθρωπος δεν µπορεί να ανακαλύψει τους νόµους της κοινωνικής εξέλιξης. Με βάση αυτή την ιδέα, η οποία ενισχύθηκε στην αντίληψη του Πόπερ από τα πορίσµατα της Κβαντοµηχανικής, κάθε θεωρία που διατείνε-ται ότι µπορεί να αποκαλύψει τις νοµοτέλειες που διέπουν την ανάπτυξη της κοινωνίας, είναι «προφητισµός», µια θρησκευτική απόπειρα για πρόβλεψη του µέλλοντος. αυτές οι προβλέψεις γίνονται κατά προτίµηση µε τρόπο που να ικανοποιούν τις κοινωνικοψυχολο-γικές ανάγκες του σήµερα.

Πρόκειται δηλαδή για µια ανορθολογική προσπάθεια, ένα βλαβερό όνειρο που αποπρο-σανατολίζει από τα τρέχοντα προβλήµατα και µεταφέρει τη λύση τους στο εγγύς ή το απώτερο µέλλον - ο επουράνιος παράδεισος των θρησκειών σε «επίγεια» εκδοχή. Έτσι, ο µαρξισµός ταυτίζεται, ως «προφήτης» µια αταξικής, δίκαιης κοινωνίας, µε τη µεταφυσική µοιρολατρία.

Οι επιστηµολογικές απόψεις του Πόπερ βρέθηκαν αντιµέτωπες, από διαφορετική οπτική γωνία, µε τις σχετικιστικές θέσεις των Thomas Kuhn και Paul Feyerabend. Ο τελευταίος αµφέβαλε µάλιστα για τη σηµασία της φιλοσοφίας της επιστήµης -και την ενδεχόµενη συνεισφορά της- στην κατανόηση της επιστηµονικής µεθόδου. Ο Imre Lakatos-Lipschitz διατύπωσε µια ανανεωµένη αντίληψη για της θεωρία της διαψευσιµότητας του Πόπερ, λαµβάνοντας υπόψη την κριτική του Kuhn.

Ο ίδιος ο Πόπερ δεν ήθελε να θεωρείται φιλόσοφος, γιατί πίστευε ότι µε πρόσχηµα τη φι-λοσοφία έγιναν τόσες παραπλανήσεις, ώστε θα έπρεπε να ντρέπεται κανείς... Ήταν ένας δύσκολος άνθρωπος και, όπως λένε οι παλιοί συνεργάτες του, στις συζητήσεις ήταν ένας σφοδρός αντίπαλος. Αν και πεπεισµένος για την αξία του ορθολογισµού και της ανεκτι-κότητας, ήταν συχνά εκ προοιµίου βέβαιος ότι τα επιχειρήµατά του ήταν τέτοια, ώστε ο συνοµιλητής έπρεπε υποχρεωτικά να τα δεχθεί. Όταν συζητητές του ακόµη και µαθητές του εξέφραζαν διαφορετική άποψη, ο Πόπερ οργιζόταν αλλά µετά ζητούσε συγνώµη για την οργή του. Σοβαρά ελαττώµατα µεγάλων διανοητών...

43

∆ηµιουργισµός

∆ηµιουργισµός (Creationism, Kreationismus) ονοµάζεται µια ψευδο-επιστηµονική αντί-ληψη, σύµφωνα µε την οποία η δηµιουργία του σύµπαντος και της ζωής στη Γη οφείλεται σε θεϊκή δηµιουργία και ότι τα περιστατικά που σχετίζονται µε αυτή τη δηµιουργία περι-γράφονται στα (χριστιανικά) ιερά βιβλία. Κύρια συστατικά του δηµιουργισµού είναι η απόρριψη της εξελικτικής θεωρίας, η άρνηση για ύπαρξη αβιογένεσης και η βεβαιότητα ότι η Παλαιά και η Καινή ∆ιαθήκη αποτελούν ιστορικά-επιστηµονικά συγγράµµατα.

Μάλιστα οι οπαδοί του δηµιουργισµού, οι ∆ηµιουργιστές, διαστρεβλώνουν συστηµατικά τα πορίσµατα της εξελικτικής θεωρίας, ισχυριζόµενοι, µεταξύ άλλων, ότι ο ∆αρβίνος συ-µπεραίνει, πως ο άνθρωπος κατάγεται π.χ. από τον χιµπαντζή, πράγµα που δεν ευσταθεί σ' αυτή τη µορφή. Η αληθινή διαπίστωση της δαρβινικής θεωρίας είναι ότι ο άνθρωπος και ο χιµπαντζής είχαν στο απώτερο παρελθόν, πριν από 5-7 εκατοµµ. χρόνια, κοινό πρό-γονο. Έκτοτε εξελίχθηκαν αυτά τα δύο είδη σε διαφορετικές βιολογικές κατευθύνσεις και ο σηµερινός χιµπαντζής αποτελεί, ως εξελισσόµενο είδος, επίσης απόγονο του κοινού προγόνου.

Αυτά όλα προκύπτουν από µακροσκοπική µελέτη, ως συνέπεια της εξελικτικής θεωρίας, επιβεβαιώνονται όµως από τις µελέτες του DNA, οι οποίες δείχνουν ότι ο χιµπαντζής και οι άλλοι ανθρωπόµορφοι πίθηκοι βρίσκονται από πλευράς γονιδίων πολύ κοντά στον άν-θρωπο. Μάλιστα, ο πίθηκος Bonobo που αποτελεί µια παραλλαγή του χιµπαντζή, βρίσκε-ται γονιδιακά πιο κοντά στον άνθρωπο παρά στους άλλους πιθήκους.

Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι, ενώ οι οπαδοί του δηµιουργισµού:

• Είναι υποχρεωµένοι να δεχτούν ότι είναι δυνατή η δηµιουργία µε κατάλληλες δια-σταυρώσεις εξειδικευµένων φυλών αλλά και η εξηµέρωση διαφόρων ζωικών (σκύλοι, γάτες, αγελάδες κλπ.) αλλά και φυτικών ειδών, έτσι ώστε µερικοί εκπρό-σωποι αυτών των ειδών να έχουν αποµακρυνθεί σε τέτοιο βαθµό από τα οµοειδή τους, ώστε να µην µπορούν πλέον να διασταυρωθούν βιολογικά µαζί τους.

• ∆έχονται τα σύγχρονα πειράµατα της Γενετικής, µε τα οποία επηρεάζονται σε ερ-γαστηριακές συνθήκες συστηµατικά ζώντες οργανισµοί (καταρχάς φυτά και απλά ζωικά είδη) µε χρονική προοπτική µερικών ηµερών, µηνών ή ετών και εξ αυτού προκύπτουν νέες µορφές που δεν υπήρχαν προηγουµένως στη φύση. Για παρά-δειγµα, µε κατάλληλες εργαστηριακές παρεµβάσεις το φυτό (ζιζάνιο) Arabidopsis thaliana παύει να να αντιλαµβάνεται µεταβολές στο φυσικό φωτισµό και συµπε-ριφέρεται σαν να βρίσκεται διαρκώς στο φως.

• ∆έχονται ότι ένα από τα καλύτερα τεκµηριωµένα παραδείγµατα εξέλιξης εν δρά-σει αποτελεί η αύξηση της ανθεκτικότητας των παθογόνων µικροβίων στα αντι-βιοτικά, όπου κατά την διαίρεση βακτηρίων και την αντιγραφή του γενετικού υλι-κού µπορεί να προκύψει σφάλµα, µε το οποίο το νέο βακτήριο και όλοι οι διάδο-χοί του εφεξής θα µεταλλαχθούν σε ανθεκτικά σε κάποιο αντιβιοτικό, το οποίο ήταν δραστικό για τα αρχικά βακτήρια.

• ∆έχονται ότι και σήµερα είµαστε σε θέση να παρατηρήσουµε µακρόχρονες διαδι-κασίες εξέλιξης νέων ειδών από ένα προϋπάρχον είδος, όπως π.χ. σε ένα πουλί που ζει σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και έχει το επιστηµονικό όνοµα Sylvia

44

atricapilla (σταφιδο-τσιροβάκος ή µαυροσκούφης), το οποίο διαχωρίζεται σταδιακά σε δύο ανεξάρτητα είδη, ανάλογα µε τις διαδροµές αποδήµησης που ακολουθεί,

οι ίδιοι αρνούνται όµως πεισµατικά ότι παρόµοιες διεργασίες έχουν εξελιχθεί και εξελίσ-σονται στη φύση στην πορεία χιλιάδων και εκατοµµυρίων ετών, λόγω περιβαλλοντικών ή άλλων τυχαίων επιρροών και προ πάντων, ότι αυτές οι διεργασίες είναι δυνατόν να αφο-ρούν τα ανώτερα ζώα και εν τέλει τον άνθρωπο.

Οι ∆ηµιουργιστές ζουν σε µια διαρκή, καθηµερινή σχιζοφρένεια, την οποία µάλιστα συ-χνά αποδέχονται, όποτε βρεθούν στην ανάγκη να επιχειρηµατολογήσουν δηµόσια: απ' τη µια πλευρά θεωρούν τις (χριστιανικές) ιερές γραφές ακριβέστατα ιστορικά και επιστηµο-νικά κείµενα, άρα δέχονται ως αληθές το γεωκεντρικό σύστηµα (έναρξη δηµιουργίας του σύµπαντος µε διαχωρισµό υδάτων από ξηρά στη Γένεση, που αποτελεί γήινο φαινόµενο ή µε την παράκληση «Στήτω ήλιος κατά Γαβαών...» του Ιησού του Ναυή, κ.ά.) κι από την άλλη δεν είναι δυνατόν να αµφισβητήσουν στην καθηµερινή επαγγελµατική και κοινωνι-κή ζωή τους το ηλιοκεντρικό σύστηµα. Οι λόγοι που τους οδηγούν να αποδέχονται ταυ-τόχρονα τόσο αντίθετα και αντιφατικά πράγµατα είναι, αν δεν συντρέχουν λόγοι ιδιοτέ-λειας, αφενός η χαλαρή γνώση των γεγονότων και αφετέρου κάποιες επίκτητες νηπιακές ή παιδικές φοβίες, οι οποίες τους εµποδίζουν να ξεπεράσουν τις παραδοσιακές ιδεοληψί-ες.

Οι ∆ηµιουργιστές προκάλεσαν στις ΗΠΑ, ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα, σηµαντικές δί-κες µε στόχο την καταστολή κάθε προσπάθειας για διδασκαλία στα σχολεία της εξελικτι-κής θεωρίας. Συγκεκριµένα, το έτος 1925 έγινε στο Ντέιτον του Τενεσί µία δίκη σε βάρος του καθηγητή Γυµνασίου, John Scopes (Σκόουπς, καταδικάστηκε σε πρόστιµο 100 δολα-ρίων), επειδή δίδαξε τη θεωρία της εξέλιξης. Η λεγόµενη «δίκη του πιθήκου» (Monkey Trial) οδήγησε την Πολιτεία του Τενεσί να κηρύξει παράνοµη τη διδασκαλία κάθε θεω-ρίας που δεν συµβάδιζε µε τον δηµιουργισµό!

Παρ' όλο που αργότερα το εφετείο αθώωσε τον Σκόουπς για τυπικούς διαδικαστικούς λό-γους, είχε ήδη καταγραφεί επισήµως µια έντονη διαµάχη µεταξύ της φιλελεύθερης και ανεξάρτητης από δεσµεύσεις επιστήµης και της φονταµενταλιστικής ερµηνείας της Βί-βλου, γεγονός το οποίο επιβεβαιώθηκε αργότερα και σε άλλες πολιτείες των ΗΠΑ, όπως π.χ. στην πολιτεία Λουιζιάνα, όπου απαγορεύτηκε η διδασκαλία της εξέλιξης στα σχολεί-α, εκτός αν διδασκόταν συγχρόνως και η «επιστήµη της δηµιουργίας». Ανάλογη υπήρξε και η αντίδραση στο Αρκανσό, όπου ψηφίστηκε ένας νόµος, σύµφωνα µε τον οποίο έ-πρεπε τα σχολεία να αντιµετωπίζουν ισορροπηµένα το δηµιουργισµό και την επιστήµη της εξέλιξης.

Κι ενώ το οµοσπονδιακό δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάνθηκε το έτος 1982 ότι ο δηµιουρ-γισµός δεν είναι επιστήµη, θέση που προκύπτει κι από τη θεώρηση και τα κριτήρια, τα οποία πρέπει να ικανοποιεί µια επιστήµη (π.χ. δεν υπόκειται σε πειραµατική διάψευση ή επαλήθευση που αποτελεί προϋπόθεση για να ενταχθεί στον κύκλο των επιστηµών), ψη-φίστηκε το έτος 1995 νόµος στην πολιτεία Αλαµπάµα, σύµφωνα µε τον οποίο επιβάλλε-ται στα σχολεία να προσθέτουν ένα αυτοκόλλητο στα βιβλία της Βιολογίας για να γνωρί-ζουν οι µαθητές ότι η εξέλιξη είναι αµφισβητούµενη θεωρία, η οποία παρουσιάζεται από εκείνους που θέλουν να εξηγήσουν την εµφάνιση των ειδών.

Με τον όρο αµφισβητούµενη επιβεβαιώνεται, φυσικά, η βασική αρχή όλων των επιστη-µών ότι δεν είναι δογµατικά δεδοµένες, όπως τα ιερά βιβλία των θρησκειών, αλλά υπό-

45

κεινται σε κρίση και πιθανή τροποποίηση, βελτίωση ή αναθεώρηση, εφόσον προκύψουν νεότερα στοιχεία στην πορεία του χρόνου. Με τη λογική αυτής της δικαστικής απόφασης, θα έπρεπε να τοποθετηθεί σε όλα τα επιστηµονικά συγγράµµατα αυτή η ενηµερωτική ε-πιγραφή που αφορά τον ορισµό των επιστηµών και τις διαχωρίζει από τις ψευδοεπιστή-µες.

Αυτά τα δικαστικά γεγονότα στις ΗΠΑ συχνά υπερτονίζονται, αφενός επειδή αποτελούν αξιοσηµείωτη γραφικότητα στον κόσµο της επιστηµονικής έρευνας και της εκπαίδευσης, αφετέρου επειδή οι ∆ηµιουργιστές διαθέτουν µεγάλα χρηµατικά ποσά και κινούν προπα-γανδιστικούς µηχανισµούς µε τους τηλεοπτικούς ευαγγελιστές (προτεστάντες ιεροκήρυ-κες σε πρωινές τηλεοπτικές εκποµπές) και άλλα µέσα.

Πάντως, οι επιστηµονικές απόψεις για την εξελικτική θεωρία αναπτύχθηκαν και τεκµη-ριώθηκαν µέχρι το τέλος του 20ου αιώνα σε τέτοιο βαθµό, ώστε ακόµα και παραδοσιακά συντηρητικοί παράγοντες της Εκκλησίας, των οποίων οι προκάτοχοι σε άλλες εποχές δεν δέχονταν οποιαδήποτε συζήτηση, να αντιµετωπίζουν, δειλά αλλά σταθερά, µε κατανόηση και κάποια αποδοχή την εξελικτική θεωρία. Για παράδειγµα, ο πάπας Πίος ΙΒ' στην εγκύ-κλιό του Humani Generis το έτος 1950 είχε χαρακτηρίσει τη θεωρία της εξέλιξης ως «µια σοβαρή υπόθεση εργασίας» και ο πάπας Ιωάννης-Παύλος Β' παραδέχτηκε τον Οκτώβριο του 1996 ότι «... οι νεότερες διαπιστώσεις οδηγούν στο συµπέρασµα ότι η θεωρία της ε-ξέλιξης είναι κάτι περισσότερο από απλή υπόθεση».

Η Ελλάδα, ενώ υστερεί στην ανάπτυξη και αφοµοίωση των επιστηµών, βρίσκεται στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία σε θέµατα διώξεως επιστηµόνων και επιστηµονικών ιδεών! Ήδη το έτος 1914 έγινε στο Ναύπλιο µία δίκη κατά των «∆ηµοτικιστών» ∆ελµούζου, Σαράτση κ.ά., εκπαιδευτικών στο «Παρθεναγωγείο του Βόλου», οι οποίοι κατηγορούνταν ότι «... προσεπάθησαν διά ζώσης, διά διδασκαλίας και δι' εντύπων φυλλαδίων να ελκύσωσι προ-σηλύτους εις λεγόµενα θρησκευτικά δόγµατα, τουτέστι την αθεΐαν, µε τα οποία ενεργού-µενα είναι ασυµβίβαστος η διατήρησις της πολιτικής τάξεως, διδάσκοντες ότι δεν υπάρχει Θεός (...), ότι ο άνθρωπος εδηµιουργήθη υπό πιθήκων...» Το δικαστικό σύστηµα στην υπηρεσία των σκοταδιστών! Βέβαια, οι κατηγορούµενοι αθωώθηκαν 11 χρόνια πριν από τον Σκόουπς, ίσως και από το φόβο για παγκόσµιο διασυρµό της χώρας, η επιστηµονική θεωρία της εξέλιξης παραµένει όµως στο περιθώριο του ελληνικού εκπαιδευτικού συστή-µατος (Ο Ιός της Ελευθεροτυπίας: ∆αρβίνος και Εκκλησία, 30/7/2000).

∆εν είναι πάντως αµελητέο ότι και στην ορθόδοξη Εκκλησία έχουν γίνει από µεµονωµέ-νους διανοητές, χωρίς ευρύτερες τυµπανοκρουσίες, βήµατα προς συµβολική ερµηνεία της Βίβλου, όσον αφορά το θέµα της δηµιουργίας και της ηλικίας του κόσµου και γενικότερα, προς µία συµφιλίωση µε την επιστήµη. Συγκεκριµένα, στη συνέχεια του κειµένου του Χ. Γιανναρά που προαναφέραµε, αναγράφεται: «Μια µετα-φυσική ερµηνευτική πρόταση δεν µπορεί να φιλοδοξήσει επιστηµονική ερµηνεία των φυσικών γεγονότων. Αφορά µόνο στο "νόηµά" τους (ή στην απουσία «νοήµατος»), µόνο στην υπαρκτική αιτία και στο υπαρ-κτικό τέλος-σκοπό τους...»

Κι ακόµα: «Tο βιβλίο της Γένεσης, π.χ., στην Παλαιά ∆ιαθήκη, είναι αµέσως φανερό ότι δεν γράφτηκε για να λειτουργήσει σαν επιστηµονική ερµηνεία της καταγωγής του σύ-µπαντος. Ο στόχος του είναι, σαφέστατα, να προτείνει "νόηµα" του κόσµου, να µιλήσει για την "αιτία" και τον "σκοπό" της λογικής ύπαρξης του ανθρώπου...» (βλέπε εφηµερίδα Καθηµερινή, 18-9-2005)

46

Η ερµηνεία των φυσικών φαινοµένων είναι λοιπόν υποχρεωτική για τους επιστήµονες, εφόσον είναι διαθέσιµα αποτελέσµατα παρατηρήσεων και µετρήσεων, αφού αυτή η ερ-µηνεία περιγράφει την «αισθητή πραγµατικότητα». Αντίθετα, η ανίχνευση του «νοήµα-τος» της φύσης αποβλέπει στην αναζήτηση του αίτιου και της κατάληξης της ύπαρξης, δεν χρησιµοποιεί την επιστηµονική µεθοδολογία και έχει, κατά την άποψη του Χ. Γιαν-ναρά, ως προς την αποδοχή της, προαιρετικό χαρακτήρα.

Παρ' όλη τη σαφήνεια και προφανή ορθότητα αυτών των απόψεων, η θέση της επίσηµης ορθόδοξης Εκκλησίας παραµένει ακόµα τελείως οπισθοδροµική: στα λεγόµενα «∆ίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος», µία ετήσια έκδοση της Αποστολικής ∆ιακονίας µε θεολο-γικά, ιστορικά και οργανωτικά θέµατα, αναφέρεται ότι έχουν παρέλθει 7.513 χρόνια (για το έτος 2005) από «κτήσεως κόσµου», δηλαδή το σύµπαν δηµιουργήθηκε το έτος 5508 π.Χ.!

Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αποσπαστεί από τους ∆ηµιουργιστές µερικές οµάδες, επί-σης οπισθοδροµικών παραγόντων οι οποίοι, απ' τη µια πλευρά αποδέχονται τις γενικές και µη ανατρέψιµες πλέον θεµελιώδεις παραδοχές της επιστήµης, όπως ότι η ηλικία του πλανητικού µας συστήµατος είναι µερικά δισεκατοµµύρια χρόνια και όχι µόνο 8-10 χι-λιάδες χρόνια, ισχυρίζονται όµως ότι, µερικά όργανα και ορισµένες λειτουργίες των έµ-βιων οργανισµών (π.χ. το µάτι των θηλαστικών, η κυκλοφορία του αίµατος κ.ά.) είναι τό-σο περίπλοκα, ώστε µόνο ένας νους ανώτερης ευφυΐας, δηλαδή ένας θεός, µπορεί να τα έχει σχεδιάσει.

Μάλιστα, µία νεότερη εκδοχή αυτής της «βελτιωµένης» έκδοσης του δηµιουργισµού δέ-χεται ότι ο θεός δηµιούργησε ορισµένα πρωταρχικά είδη, όπως το αρχικό κυνοειδές, το αρχικό αιλουροειδές κ.ο.κ., τα οποία εφοδίασε µε ένα βιολογικό µηχανισµό εξέλιξης. Έ-κτοτε εξελίχθηκαν αυτά τα είδη τυχαία και σε πολλαπλές κατευθύνσεις κι έτσι προέκυ-ψαν, αφενός το τσακάλι, ο λύκος, η ύαινα, ο σκύλος και αφετέρου το λιοντάρι, η τίγρη, η γάτα κ.ο.κ., ανάλογα µε τις περιβαλλοντικές συνθήκες, στις οποίες βρέθηκαν τα πρωταρ-χικά είδη και οι απόγονοί τους.

Αυτή η κατεύθυνση επιχειρηµατολογίας ονοµάζεται θεωρία του ευφυούς σχεδιασµού (intelligent design), είναι επίσης ψευδο-επιστηµονική, γιατί εµπλέκει στις εξηγήσεις της αναπόδεικτους θρησκευτικούς ισχυρισµούς, αν και ο θεός υποχωρεί σε αρχικό στάδιο, δεν παρουσιάζει συγκροτηµένες επιστηµονικές δηµοσιεύσεις σύµφωνα µε την γενικώς παραδεκτή δεοντολογία, όµως οι εκπρόσωποί της βρίσκονται στις αρχές του 21ου αιώνα στο µέτωπο των αντιπαραθέσεων µε την επιστηµονική κοινότητα και ταυτόχρονα στην κορυφή των χρηµατοδοτούµενων από διάφορες πηγές εξω-επιστηµονικών προσώπων και φορέων.

Πέρα από το γεγονός ότι όλες οι υποθέσεις των ∆ηµιουργιστών δεν επιβεβαιώνονται επι-στηµονικά, το πλέον αξιοσηµείωτο στην ύπαρξη της οµάδας του ευφυούς σχεδιασµού εί-ναι ότι έχει δοθεί το µήνυµα για εγκατάλειψη της κατά γράµµα εξήγησης των (χριστιανι-κών) ιερών γραφών και για υποχώρηση από τα ψευδο-επιστηµονικά επιχειρήµατα. Έτσι αναµένεται ότι, µε την πάροδο του χρόνου και όσο διαρκούν οι χρηµατοδοτήσεις, οι εν-στάσεις θα περιορίζονται όλο και περισσότερο και θα αφορούν λιγότερο σηµαντικά θέ-µατα.

Πάντως, το Βατικανό παίρνει όλο και συχνότερα αποστάσεις από αυτές τις κινήσεις, πι-θανόν ενθυµούµενο ότι σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις στο παρελθόν, αναγκάστηκε

47

κάποια στιγµή να κάνει τη µεγάλη στροφή και να ακολουθήσει µε καθυστέρηση ως ου-ραγός τις εξελίξεις της επιστήµης και των αντιλήψεων.

Σε άρθρο της επίσηµης εφηµερίδας του Βατικανού, L' Osservatore Romano, αναφέρεται στις αρχές του 2006 ότι, «Αν δεν θεωρείται επαρκής η θεωρία του ∆αρβίνου, πρέπει να αναζητηθεί κάποια άλλη» και «δεν είναι µεθοδολογικά ορθό να αποκλίνει κανείς από την επιστήµη, ενώ υποκρίνεται ότι κάνει επιστήµη». Προς το παρόν, οι εκκλησιαστικοί κύ-κλοι παραβλέπουν, βέβαια, τις συνέπειες στο χριστιανικό θεολογικό οικοδόµηµα από µια αποδοχή εκ µέρους της Εκκλησίας, της εξελικτικής θεωρίας του ∆αρβίνου. ∆εν φαίνεται όµως να είναι µακριά η στιγµή όπου θα γίνει συνολικά αποδεκτή αυτή η επιστηµονική θεωρία µε όλες τις επιπτώσεις της, όπως συνέβη παλαιότερα µε τις απόψεις του Κοπέρνι-κου και του Γαλιλαίου για το ηλιοκεντρικό σύστηµα.

48

Το θεωρητικό δίληµµα δηµιουργία-εξέλιξη και το ου-σιαστικό πρόβληµα...

... ...

Ο εκπαιδευτικός µε ψευδώνυµο Βιοηθικός, βιολόγος από σπουδές και ειδίκευση, προ-βληµατίζεται, όπως και πολλοί άλλοι ειδικοί επιστήµονες, εκπαιδευτικοί και θεολόγοι για το δίληµµα «δηµιουργία ή εξέλιξη» και θέτει το ερώτηµα µήπως τυχόν υπάρχει δυνατό-τητα σύνθεσης των απόψεων. Όχι ότι θα ήταν δυνατόν να γίνει επιστηµονικά αποδεκτή µια παρέµβαση της δηµιουργίας στην εξέλιξη, έτσι ώστε να είναι «ικανοποιηµένες» όλες οι πλευρές, αλλά µήπως αυτές οι δύο ερµηνείες του κόσµου αναφέρονται σε διαφορετικά πράγµατα κι έτσι δεν υπάρχει θέµα σύγκρουσης ανάµεσά τους.

Γράφει ο Βιοηθικός (βλέπε: http://biology4u.gr): «Η αφορµή για να ασχοληθώ µε το θέµα µου δόθηκε από πρόσφατες οµιλίες στο Θορικό της Κερατέας του Μητροπολίτου Μεσο-γαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικολάου µε θέµα την εξέλιξη. Είναι γνωστό ότι ο Μητροπο-λίτης είναι ίσως ο µοναδικός από τους αρχιερείς που, εκτός από άριστη θεολογική κατάρ-τιση, έχει επαρκείς γνώσεις στις θετικές επιστήµες που να του επιτρέπουν παρεµβάσεις τέτοιου είδους.

»Ακούγοντας τις οµιλίες, λοιπόν, αυτές επιβεβαιώθηκε η πεποίθησή µου ότι το βιβλίο της Γένεσης δεν λειτουργεί µε στόχο να ερµηνεύσει επιστηµονικά την καταγωγή του σύµπα-ντος και του ανθρώπου αλλά είναι ανεξάρτητο από τις εκάστοτε επιστηµονικές αντιλή-ψεις για το συγκεκριµένο θέµα. Εποµένως που είναι το πρόβληµα;»

Πριν από ένα χρόνο περίπου έγραφε κάτι ανάλογο ο θεολόγος, οµότιµος καθηγητής πα-νεπιστηµίου κ. Χ. Γιανναράς (Καθηµερινή, 18-09-2005, βλέπε προηγούµενο άρθρο για τον ∆ηµιουργισµό).

Καταρχάς, προσωπικά έχω κάποιες θεωρητικές αµφιβολίες για το προϊόν του συνδυα-σµού, θεολόγος και φυσικός επιστήµων, µια προσπάθεια συµβιβασµού θεοκρατίας και φυ-σιοκρατίας. Είναι δυνατή µια ισορροπία ανάµεσα στις δύο αυτές εξ ορισµού αντιφατικές ιδιότητες και φιλοσοφικές τάσεις ή απλά, η µία παρέχει πνευµατικά εφόδια για την κατα-νόηση της φύσης και του κόσµου και η άλλη τα απαραίτητα υλικά εφόδια για βιοπορι-σµό; Αλλά σίγουρα δεν λύνουν πάντα οι θεωρητικοί συλλογισµοί τις απορίες µας και συ-χνά η πράξη δείχνει την αλήθεια. Ως προ το ερώτηµα του Βιοηθικού, «πού είναι το πρό-βληµα;», εγώ µπορώ να καταλήξω σε απάντηση προτάσσοντας µία ιστορική θεώρηση.

Η µελέτη των εξελίξεων σε κλίµακα αιώνων δείχνει ότι η αντιπαλότητα µεταξύ επιστή-µης και θρησκειών εξελίχθηκε σε σύγκρουση και απέβη, στην Ευρώπη κυρίως από το 17ο αιώνα και µετά, σε βάρος των θρησκειών (αυτή τη σύγκρουση λέµε να αµβλύνουµε τώ-ρα). Κύριο χαρακτηριστικό των τελευταίων αιώνων, ιδίως κατά τον 20ο αιώνα, ήταν η σταδιακή εγκατάλειψη των παραδοσιακών συνηθειών και ο «θρησκευτικός αποχρωµατι-σµός» των µαζών. Ο ασθενής έπαψε να προσφεύγει πια στο ναό για προσευχή, αλλά πη-γαίνει στο νοσοκοµείο για θεραπεία. Ο φιλοµαθής δεν περιορίζεται στα θρησκευτικά βι-βλία, αλλά εκµεταλλεύεται ένα πλήθος άλλων πηγών µάθησης και πληροφόρησης, προ-φορικές, έντυπες και ηλεκτρονικές. Ο ταξιδιώτης δεν χρησιµοποιεί πια το γαϊδουράκι και την άµαξα ή τα πόδια του για να µεταβεί από µια πόλη σε µια άλλη, αλλά αξιοποιεί τα αυτοκίνητα, τα τραίνα, τα πλοία και τα αεροπλάνα για να επισκεφτεί άλλες πόλεις, άλλες

49

χώρες και άλλες ηπείρους. Ο κεραυνός, ο σεισµός, το ηφαίστειο, ο πληµµυρισµένος πο-ταµός, η πανούκλα, η χολέρα, η ευλογιά, η παιδική θνησιµότητα κλπ. δεν οφείλονται σε θεϊκές τιµωρίες αλλά αποτελούν φυσικά φαινόµενα και φυσικές διεργασίες που είµαστε σε θέση να αντιµετωπίσουµε σε µεγάλη κλίµακα δια της επιστήµης.

Το ερώτηµα που τίθεται λοιπόν είναι, τί ρόλο µπορεί να παίξει πλέον η θρησκεία, αφού µε τα ιερά βιβλία της απλώς «προτείνει "νόηµα" του κόσµου, µιλάει για την "αιτία" και τον "σκοπό" της ύπαρξης του ανθρώπου», τα οποία όµως δεν χρησιµεύουν στις πιεστικές, καθηµερινές ανάγκες της πλειοψηφίας των ανθρώπων στη Γη; Κι αν ακόµα αυτή η αντί-ληψη περί νοήµατος, αιτίας και σκοπού δεν ανατραπεί σε κάποιες δεκαετίες σε βάρος της θρησκείας, το σίγουρο είναι ότι δεν χρησιµεύει ως ερµηνεία για τη φύση και την κοινωνί-α, η οποία ερµηνεία πρωτίστως ενδιαφέρει τους ανθρώπους. Η «αρµοδιότητα» του εκ-κλησιαστικού µηχανισµού θα υποχωρεί λοιπόν όλο και περισσότερο και ο λόγος ύπαρξής του θα είναι πολύ δύσκολο να τεκµηριωθεί.

Αν επρόκειτο για ένα αµιγώς θεολογικό θεσµό, ο οποίος κάποια στιγµή διαπιστώνει ότι παύει να υπάρχει ζήτηση για τις υπηρεσίες του και, παρ’ ότι δεν αναστέλλει τις δραστη-ριότητές του, υποχωρεί ταπεινά και συνεχίζει το όποιο έργο του, ίσως µέχρι να «αλλά-ξουν τα πράγµατα», µέχρι να προκύψει εκ νέου κάποια ανάγκη γι' αυτόν, κανείς δεν θα είχε λόγο να εναντιωθεί σ’ αυτό το θεσµό και ίσως να αποτελούσε και ένα υπόδειγµα για την κοινωνία µας. Κανείς δεν εναντιώνεται για παράδειγµα στον Ερυθρό Σταυρό, στο Μουσείο Μπενάκη, στο Μέγαρο Μουσικής, στο Ευγενίδειο Πλανητάριο κλπ., θεσµοί ή ορ-γανώσεις που είναι για πάρα πολλούς ανθρώπους τελείως αδιάφοροι, ίσως και άγνωστοι, αλλά για κάποιους άλλους εκπληρώνουν ένα περισσότερο ή λιγότερο σηµαντικό σκοπό.

Στην περίπτωση της «εκκλησίας» έχουµε όµως να αντιµετωπίσουµε ένα πολιτικο-οικονοµικό µηχανισµό, µε τεράστια περιουσία, στο µεγαλύτερο µέρος της µε άγνωστη προέλευση, της οποίας διαχειριστές είναι επαγγελµατικά στελέχη που προσπαθούν να ε-πιβάλουν την υποταγή της κοινωνίας, καλυπτόµενα κάτω από ένα δήθεν φιλοσοφικό πέ-πλο, µε σχεδόν αποκλειστικό στόχο, όµως, να µην δηµιουργούνται δυσκολίες στις διαχει-ριστικές τους ενέργειες και στη στρατολόγηση νέων οπαδών. Οι δήθεν φιλοσοφικές αντι-λήψεις µεταβάλλονται και προσαρµόζονται εύκολα και κατά περίπτωση, όχι επειδή προέ-κυψαν κάποιες νέες ιδέες και ερµηνείες του κόσµου, αλλά επειδή αυτό επιτάσσει ο στό-χος για αποδοτική διαχείριση και µακροηµέρευση του µηχανισµού.

Το µόνο ασφαλές συµπέρασµα από την καθηµερινή συµπεριφορά των εκπροσώπων του είναι ότι ο (κάθε) εκκλησιαστικός µηχανισµός ενδιαφέρεται αποκλειστικά, πρώτον να αυ-ξήσει την περιουσία του και δεύτερον να επιβληθεί στην κοινωνία ώστε να εξασφαλίσει εχέγγυα για τη διατήρηση αυτής της περιουσίας και για την αποκλειστική διαχείρισή της από τα στελέχη του. Απευθύνεται δε αυτός ο µηχανισµός στην κοινωνία, όχι προβάλλο-ντας κάποια πλεονεκτήµατα της ύπαρξής του και κάποιες υπηρεσίες που δεν θα ήταν σε θέση να καλύψει το κοινωνικό κράτος, αλλά αντλώντας δήθεν επιχειρήµατα από (ψευδή κατά κανόνα) ιστορικά γεγονότα και από ιδεοληψίες, µε τελικό στόχο τον εκφοβισµό των αγράµµατων και αβοήθητων ανθρώπων της κοινωνίας, οι οποίοι αποτελούν και την πλειοψηφία της.

Εδώ ακριβώς «είναι το πρόβληµα» που θέτει (προφανώς ρητορικά) ο Βιοηθικός, κι εδώ µόνο µπορεί να κριθεί, αν ο όποιος θεολόγος-φυσικός είναι σε θέση να ανατρέψει αυτές τις παγιωµένες καταστάσεις. Η άποψή µου είναι ότι δεν είναι σε θέση, γιατί, ακόµα κι αν

50

έκανε κάποια προσπάθεια, θα προέκυπτε ταχύτατα κοινωνική, πολιτική, διοικητική απο-βολή του από το µηχανισµό.

Σε παλαιότερες εποχές χαρακτηρίζονταν οι «επικίνδυνοι» ως αιρετικοί και οδηγούνταν στην εξορία ή στην εξόντωση (ες έδαφος φέρειν!) Σήµερα χρησιµοποιούνται ως εργαλεία εξόντωσης η συκοφαντία, η σπερµολογία ο κοινωνικός αποκλεισµός κ.ά. µέθοδοι για να ελεγχθούν τυχόν «ενοχλητικοί» ιδεολόγοι. Ο εκκλησιαστικός µηχανισµός γνωρίζει εδώ και πολλούς αιώνες να επιβιώνει, σε συναλληλία µε το κράτος, και να πολλαπλασιάζει την περιουσία του, υποσχόµενος στους «πιστούς» ανύπαρκτα πλεονεκτήµατα και στα στελέχη του πριγκιπική διαβίωση.

Αυτή η πεποίθησή µου προκύπτει κι από το γεγονός ότι στη µητρόπολη Μεσογαίας του συγκεκριµένου ιεράρχη «ευλογούνται» συστηµατικά αυτοκίνητα από κληρικούς του και ούτε στιγµή δεν προέκυψε θέµα για διακοπή αυτής της ειδωλολατρικής αγυρτείας. Αφού δεν µπορεί να απαγορέψει ο κ. Νικόλαος αυτή την πηγή χρηµατισµού των υφισταµένων του δηµοσίων υπαλλήλων (αν υποθέσουµε ότι δεν συµφωνεί µε αυτήν και όλοι γνωρίζουν ότι οι µητροπολίτες έχουν απεριόριστες δικαιοδοσίες απέναντι στους κληρικούς της µη-τροπόλεως που διοικούν), τί επιρροή µπορεί να έχει ο συγκεκριµένος, έστω «φωτισµέ-νος» µητροπολίτης στο συνολικό µηχανισµό, από τον οποίο τρέφονται πολλές δεκάδες χιλιάδες µικρο- και µεγαλο-χασοµέρηδες και έχουν κάθε λόγο να αντιδράσουν, αν προκύ-ψει κάποια περικοπή;

51

Θεολογία και επιστήµη

Σε συζητήσεις επιστηµολογικού περιεχοµένου τίθεται συχνά το ερώτηµα, A) αν η θεολο-γία είναι επιστήµη και B) αν αυτή έχει θέση στα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα.

A) Η θεολογία δηλώνει δια των µελετητών της (θεολόγοι) ότι είναι µια επιστήµη, η ο-ποία ασχολείται µε την ύπαρξη, τη φύση και τις δραστηριότητες ενός όντος, το οποίο ονοµάζεται θεός. Το ον αυτό ορίζεται καταρχάς αντιφατικά, π.χ. ο θεός της χριστιανι-κής θρησκείας είναι πάνσοφος, πανάγαθος, παντογνώστης και παντοδύναµος, ιδιότη-τες που αντιβαίνουν σε κάθε πραγµατική ανθρώπινη εµπειρία, από αρχαιοτάτων χρό-νων µέχρι σήµερα. Επειδή δε για την ύπαρξη αυτού του όντος δεν έχουν διατυπωθεί και, κατά τα φαινόµενα, δεν είναι δυνατόν να διατυπωθούν αποδείξεις, καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι η θεολογία ασχολείται µε ένα υποθετικό ον, για το οποίο καθέ-νας µπορεί να εικάσει ό,τι θέλει ή ό,τι τον εξυπηρετεί.

Επιπλέον αυτών, κάθε θρησκεία, στα πλαίσια της οποίας καλλιεργείται η θεολογία, έχει ιερά βιβλία διαφορετικής εποχής και διαφορετικού περιεχοµένου, µε αποτέλεσµα να έχουν κωδικοποιηθεί σε µια µακρόχρονη πορεία διαφορετικοί θεµελιώδεις κανόνες (δόγµατα) και διαφορετικοί στόχοι κάθε θρησκείας, οι οποίοι είναι αντιφατικοί µε αυ-τούς άλλων θρησκειών. Έτσι, είναι προφανές ότι δεν µπορεί να ευσταθούν ταυτόχρο-να όλα τα πορίσµατα και οι διδασκαλίες των επιµέρους θεολογιών. Τελικά, κάθε άτο-µο ακολουθεί συνειδητά ή αποδέχεται παθητικά µία θρησκεία, όχι επειδή κρίνεται αυ-τή ως ορθότερη ή καταλληλότερη, αλλά επειδή το συγκεκριµένο άτοµο έτυχε να γεν-νηθεί σε µία κοινωνία, στην οποία επικρατεί παραδοσιακά αυτή η θρησκεία.

Στο πλαίσιο της θεολογίας όλων των θρησκειών δεν είναι δυνατόν να µελετηθούν και πιθανόν να αµφισβητηθούν θεµελιώδεις αρχές (δόγµατα), να διατυπωθούν προβλέ-ψεις για εξελίξεις φυσικών φαινοµένων και κοινωνικών γεγονότων και άλλες διεργα-σίες που είναι γνωστές από την καλλιέργεια των επιστηµών. Όλες οι θεολογικές µελέ-τες αποβλέπουν στην επιβεβαίωση ιδεοληψιών που διατυπώθηκαν ως πάγιες αρχές πριν από πολλούς αιώνες και φυσικά δεν είναι δυνατόν να αντιπαρατεθούν µε τα πο-ρίσµατα των επιστηµών. Αποτέλεσµα είναι να µεθοδεύεται, ήδη από τους πρώτους αιώνες διάδοσης κάθε θρησκείας, η αποσιώπηση, παραποίηση ή εξαφάνιση ευρηµά-των και πληροφοριών από πρωτογενείς πηγές που θα οδηγούσαν σε διαφορετικά συ-µπεράσµατα από τα αναµενόµενα και επιθυµητά.

∆εν επιτρέπεται όµως να δηµιουργηθεί παρανόηση ως προς τη δυνατότητα µερικών θεολόγων να διατυπώσουν επιστηµονικά δεκτές απόψεις σε καθιερωµένους τοµείς, όπως η φιλοσοφία, η κοινωνιολογία, η ιστορία κλπ. Αυτό προφανώς δεν διαφέρει από την ικανότητα των αρχαίων και σύγχρονων αστρολόγων να διατυπώνουν σωστές α-πόψεις για αστρονοµικά φαινόµενα, παρότι η ίδια η αστρολογία απαρτίζεται από ένα σύνολο βαβυλωνικών ιδεοληψιών.

Σε άρθρο του αντιδιαστέλλει ο Χρ. Γιανναράς την επιστήµη, ως ερµηνεία της αισθη-τής πραγµατικότητας, από τη θεολογία, ως χώρο καλλιέργειας µεταφυσικών ιδεών (Καθηµερινή, 18-9-2005, βλέπε προηγούµενο άρθρο για τον ∆ηµιουργισµό).

52

Πέρα από αυτό, η εµπειρία των τελευταίων 3-4 αιώνων διδάσκει ότι η «αισθητή πραγµατικότητα» έχει διευρυνθεί προς κάθε κατεύθυνση και αναπότρεπτα ο χώρος της µεταφυσικής, ο οποίος αποτελεί προνοµιακό αντικείµενο της θεολογίας, έχει συρ-ρικνωθεί και συνεχίζει να περιορίζεται. Με την πάροδο των αιώνων και των χιλιετιών είναι προφανές λοιπόν ότι κάθε µεταφυσική πρόταση θα αναφέρεται σε ένα όλο και περισσότερο συρρικνωµένο αντικείµενο, το οποίο -µπορούµε να εκτιµήσουµε- θα ε-λαχιστοποιηθεί οριακά σε ένα απολίθωµα κάποιων εκτιµήσεων και παµπάλαιων συλ-λογικών αναµνήσεων.

Κατόπιν αυτών, η θεολογία υπάγεται κατ' εξοχήν στις ψευδο-επιστήµες και µοναδικός της οµολογηµένος στόχος είναι η επιβεβαίωση των αναφεροµένων στα εκάστοτε ιερά βιβλία που έχουν συγγραφεί πολύ πριν από την επιστηµονική εποχή.

Οι ίδιοι οι θεολόγοι διαφοροποιούν τη θεολογία σε φυσική και ακαδηµαϊκή και δέχο-νται ότι η φυσική θεολογία προκύπτει εξ αποκαλύψεως, άρα πράγµατι δεν είναι επι-στήµη. Η ακαδηµαϊκή θεολογία αποτελεί όµως επιστήµη, επειδή εξετάζει την «εξω-τερική πορεία» µιας θρησκείας, τις συνθήκες δηµιουργίας της, τον πολιτισµό που την προκαλεί και τις πολιτισµικές επιρροές που προκαλεί η ίδια, τα φιλολογικά κείµενα και η µουσική που δηµιουργεί κατά την εξέλιξή της κλπ. Προφανώς, αυτά τα θέµατα υπάγονται αντίστοιχα στην κοινωνιολογία, την εθνολογία, την ιστορία, τη φιλολογία, τη µουσικολογία κ.ο.κ., µε εστίαση σε θρησκευτικού ενδιαφέροντος ζητήµατα και φυσικά αποτελούν αντικείµενα επιστηµονικής µελέτης και έρευνας.

B) Όσον αφορά τη θέση της θεολογίας σε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα, πρέπει να σηµειώ-σουµε εισαγωγικά ότι τα σύγχρονα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα είναι δυτικο-ευρωπαϊκής προέλευσης και δηµιουργήθηκαν κατά τον ύστερο Μεσαίωνα ως φορείς εκπαίδευσης, καταρχήν για θεολογικά και φιλοσοφικά θέµατα εκείνης της εποχής. Σταδιακά αποδεσµεύτηκαν όµως και απέκτησαν το προνόµιο του πανεπιστηµιακού ασύλου, δηλαδή ανεξαρτησία στη διδασκαλία και έρευνα έναντι Κράτους και Εκκλη-σίας.

Για να απαντηθεί, τώρα, το δεύτερο ερώτηµα αυτού του άρθρου, πρέπει να υποδιαι-ρεθούν τα διδασκόµενα θεολογικού ενδιαφέροντος αντικείµενα σε κατηγορίες και να εξεταστεί, αν αυτές οι κατηγορίες ικανοποιούν τα κριτήρια επιστηµονικότητας που αναφέρθηκαν στα προηγούµενα. Οι κατηγορίες διδακτικών και ερευνητικών αντικει-µένων είναι λοιπόν:

• Ιστορικά και νοµικά αντικείµενα (Θρησκειολογία, Εκκλησιαστική ιστορία, Κανο-νικό ∆ίκαιο κ.ά.),

• Αντικείµενα προβολής και επικοινωνίας θεολογικού µηνύµατος (Κατήχηση, Αγω-γή, ∆ιαποίµανση, Ρητορική κ.ά.)

• Αµιγώς θεολογικά αντικείµενα (∆ογµατική, Ηθική, Λατρεία κ.ά.).

Η πρώτη κατηγορία διδακτικών αντικειµένων αποτελεί υποκατηγορία πανεπιστηµια-κών τοµέων µε φιλοσοφικό, ιστορικό, νοµικό, φιλολογικό ή συναφή προσανατολισµό, οι οποίοι πληρούν σαφώς τα κριτήρια επιστηµονικότητας. Η δεύτερη κατηγορία υπά-γεται επίσης σε άλλους ευρύτερους πανεπιστηµιακούς τοµείς που πληρούν τα επιστη-µονικά κριτήρια, π.χ. µε φιλολογικό, κοινωνιολογικό αντικείµενο ή σε τοµείς που κα-λύπτουν δηµόσιες σχέσεις και άλλα συναφή.

53

Για την τρίτη κατηγορία θεµάτων όµως, τα αναφερόµενα αµιγώς θεολογικά αντικεί-µενα αποτελούν µέρος της φυσικής θεολογίας και δεν υπάρχει δυνατότητα ένταξής τους σε υπάρχοντες επιστηµονικούς τοµείς, αλλά και δεν θα ήταν δυνατόν να εντα-χθούν σε άλλους, νέους τοµείς, αφού δεν καλύπτουν τις απαιτήσεις που θέτει η επι-στηµολογία, όπως αυτή διαµορφώθηκε επίπονα από την εποχή του ∆ιαφωτισµού και εντεύθεν.

Εξηγούµε συνοπτικά:

• Όπως προαναφέρθηκε στην απάντηση του πρώτου ερωτήµατος αυτού του άρ-θρου, η φυσική θεολογία δεν αποτελεί επιστηµονική πειθαρχία και ήδη γι' αυτό δεν έχει θέση σε ένα πανεπιστηµιακό ίδρυµα, όπως δεν έχουν επίσης θέση η α-στρολογία, η ουφολογία, η χειροµαντική κ.ά. ψευδοεπιστήµες.

• Για να διδαχθεί ένα επιστηµονικό αντικείµενο στο πανεπιστήµιο, πρέπει να έχει εξασφαλιστεί η ανεξαρτησία του από θεσµικούς παράγοντες, οι οποίοι είναι σε θέση να επηρεάσουν την πορεία της διδασκαλίας και της έρευνας. Όµως, όλοι οι διδάσκοντες και ερευνητές στις θεολογικές σχολές είναι υποχρεωµένοι να ακο-λουθούν δόγµατα, αντιλήψεις και οδηγίες που προκύπτουν από εξωπανεπιστηµια-κά όργανα, τα οποία έχουν θέσει ή θέτουν ακόµα τη λειτουργία τους έξω και υπε-ράνω των κανόνων της επιστήµης.

• Ενώ ένας ερευνητής της Νοµικής ή ερευνητής της Φυσικής µπορεί να αµφισβη-τήσει ακόµα και θεµελιώδεις νοµικές ή φυσικές αρχές και να προτείνει προς µελέ-τη και έρευνα νέες, τελείως διαφορετικές αρχές, πράγµα που συνέβη πάµπολλες φορές στην ιστορία των επιστηµών, ο καθηγητής και ερευνητής π.χ. της «∆ογµα-τικής» θα «εκπαραθυρωθεί» εκπαιδευτικά και κοινωνικά, µόλις αµφισβητήσει κά-ποιο από τα θρησκευτικά δόγµατα, π.χ. ύπαρξη θεού, τριαδικότητα, παρθενογένε-ση, ανάσταση και άλλα πολλά.

• Αν η θεολογία διεκδικεί επιστηµονική αντιµετώπιση, πρέπει να είναι σε θέση να αµφισβητήσει ακόµα και το άγνωστο γι' αυτήν αλλά κεντρικό αντικείµενο µελέ-της της, τον ίδιο το θεό. Όπως ο Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος και ο Κέπλερ αµφισβή-τησαν το «αυτονόητο» γεωκεντρικό σύστηµα και είχαν δίκιο, όπως ο Αϊνστάιν αµφισβητούσε µέχρι το θάνατό του την Κβαντοµηχανική και είχε άδικο.

• Η πρόσβαση στον πλούτο των γνώσεων ενός επιστηµονικού τοµέα πρέπει να είναι ανοικτή και ελεύθερη σε κάθε ενδιαφερόµενο, κάτι που επιτυγχάνεται µε την α-πόκτηση της κατάλληλης προπαίδειας. ∆εν υπάρχουν γνώσεις από τις οποίες απο-κλείονται εξ αρχής κάποιοι άνθρωποι. Στη χριστιανική παράδοση ισχύει όµως (και αντίστοιχα είναι τα πράγµατα πιθανόν και στις άλλες θρησκείες) ότι η ένταξη στον κύκλο των πιστών προϋποθέτει καταρχάς προσωπική θρησκευτική εµπειρία, για την οποία δεν αρκεί βέβαια η όποια ατοµική προσπάθεια, αλλά απαιτείται η «χάρις του θεού»: «Κανένας άνθρωπος δεν µπορεί να σωθεί µόνο µε τη βούλησή του... Ο άνθρωπος τελικά σώζεται µόνον αν τον έχει επιλέξει ο θεός» (Αυγουστί-νος- Aurelius Augustinus, 354-430 µ.Χ.) Κάποιος, ο οποίος δεν «φωτίστηκε» ή δεν «φωτίστηκε επαρκώς», αποκλείεται λοιπόν από την εµπειρία της πίστης, µε την οποία θα επιτύχει και τη συµµετοχή του στον κύκλο των διδασκόντων και ε-ρευνητών της θεολογίας.

Με αυτό το σκεπτικό είναι προφανές ότι αποτελεί λογική ανωµαλία η ύπαρξη θεολογικών σπουδών σε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα. Αυτό δεν αµφισβητείται µάλιστα και από εκκλη-σιαστικά στελέχη, τα οποία τοποθετούν όµως ως βάση συζητήσεως ένα διαφορετικό ορι-

54

σµό της επιστήµης και στηρίζονται σε ιστορικά επιχειρήµατα, τα οποία, για ένα ανεπηρέ-αστο παρατηρητή, είναι τελείως εξωπραγµατικά και προφανώς αντιεπιστηµονικά.

55

Albert Eistein (1789-1955)

Γεννήθηκε στην πόλη Ulm της νότιας Γερµανίας το 1879 και πέθανε στο Princeton των ΗΠΑ το έτος 1955. Οι γονείς του µετακόµισαν για επαγγελµατικούς λόγους στο Μόναχο, όπου έµενε ένας αδελφός του πατέρα του, µηχανικός και από εκεί σύντοµα στο Μιλάνο για καλύτερες επαγγελµατικές προοπτικές. Ο µικρός Αλβέρτος έµεινε οικότροφος σε σχολείο του Μονάχου. Στα 15 χρόνια του σταµάτησε το σχολείο, παραιτήθηκε από τη γερµανική υπηκοότητα, διέκοψε κάθε σχέση µε την εβραϊκή κοινότητα και αναχώρησε στο Μιλάνο για να συναντήσει τους γονείς του.

Μετά από 1-2 χρόνια απραξίας σκέφτηκε να δώσει εξετάσεις στο Πολυτεχνείο της Ζυρί-χης, ως αυτοδίδακτος χωρίς απολυτήριο Λυκείου. Η προσπάθεια αυτή απέτυχε και κά-ποιος καθηγητής τού συνέστησε να παρακολουθήσει µαθήµατα Λυκείου στο Aarau. Εκεί παρακολούθησε στα έτη 1895 - 1896 την τρίτη και τέταρτη τάξη (για µαθητές 18 και 19 ετών)! Τελικά, µετά την ολοκλήρωση των σχολικών µαθηµάτων, γράφτηκε ο Αϊνστάιν το 1896 στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης για να σπουδάσει εκπαιδευτικός τεχνικής επαγγελµα-τικής σχολής µε φυσικοµαθηµατική κατεύθυνση.

Ένας από τους καθηγητές του, ο Πέρνετ, του δήλωσε µετά από λίγο καιρό ότι, έχει µεν ενδιαφέρον και θέληση, αλλά του λείπει το µυαλό! Ο βοηθός Ζάουτερ έγραψε αργότερα ότι ο φοιτητής Αϊνστάιν ήταν µοναχικός, δεν υπάκουγε στις οδηγίες των εκπαιδευτικών και πέταγε τα φυλλάδια µε τις οδηγίες λύσης των προβληµάτων στα σκουπίδια. Όταν σε κάποιο εργαστηριακό πείραµα προκλήθηκε έκρηξη και τραυµατίστηκε ελαφρά ο Αϊν-στάιν στο χέρι, ρώτησε ο καθηγητής Πέρνετ το βοηθό του «Τί γνώµη έχετε για τον Αϊν-στάιν, πάλι δεν υπάκουσε στις οδηγίες µου». Ο δε βοηθός απάντησε «∆εν έχετε άδικο κ. καθηγητά, πάντως οι λύσεις που δίνει είναι πάντα σωστές και η µέθοδος πολύ ενδιαφέ-ρουσα». Επίσης, ο µεγάλος µαθηµατικός Μινκόβσκι, ο οποίος αργότερα έµελλε να συµ-βάλει αποφασιστικά στη µαθηµατική τεκµηρίωση της «Θεωρίας της Σχετικότητας», δεν είχε εκτίµηση για τις γνώσεις του νεαρού σπουδαστή της Φυσικής.

Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του βρήκε ο Αϊνστάιν µία θέση ως βοηθητικός δάσκαλος στο Winterthur, απολύθηκε όµως µετά από λίγο, λόγω α-νεπάρκειας. Ο ίδιος έλεγε στους γνωστούς του «Με προσέλαβαν ως βοηθητικό δάσκαλο και περίµεναν ένα Σωκράτη.» Ένας φίλος τον συνέστησε κάποια στιγµή στο διευθυντή του ελβετικού γραφείου ευρεσι-τεχνιών στη Βέρνη. ∆ουλειά του ήταν να ετοιµάζει τα έγγραφα αναγνωρίσεως των ευρεσιτεχνιών και για το σκοπό αυτό έπρεπε να περιγράφει σ' αυτά κάθε εφεύ-ρεση σύντοµα, κατανοητά και περιεκτικά. Οι ίδιοι οι εφευρέτες δεν ήταν συνήθως σε θέση να περιγράψουν την εφεύρεσή τους. Εδώ αναδείχθηκε µια ικανότητα του Αϊνστάιν, να εµβαθύνει σε ξένες ιδέες και να α-ναγνωρίζει την ουσία µιας διαδικασίας ή ενός µηχα-

νισµού, εντοπίζοντας ταυτόχρονα τυχόν σφάλµατα. Ο ίδιος εξοµολογήθηκε αργότερα ότι αυτή η δουλειά τον είχε συναρπάσει και αποτελούσε και το χόµπι του, αντί να δηµοσιεύει σε περιοδικά απανωτά επιστηµονικές εργασίες χωρίς ενδιαφέρον.

56

Κι όµως, κάποια στιγµή δηµοσίευσε το 1905 µία εργασία µε τίτλο «Μία υπόθεση για τα κβάντα του φωτός», µε την οποία επεκτείνει την ανακάλυψη του Πλανκ από το έτος 1900. Τυπικά γι' αυτή την εργασία του έλαβε ο Αϊνστάιν µετά από 16 χρόνια το βραβείο Νόµπελ. Και πάλι το έτος 1905 δηµοσιεύτηκε για πρώτη φορά η «Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας». Με αυτή την εργασία διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει απόλυτος χώρος και χρόνος, αλλά όλα εξαρτώνται από τον εκάστοτε παρατηρητή, είναι σχετικά ως προς τη θέση και την κίνησή του. Αυτή η εργασία προκάλεσε τεράστια εντύπωση στον επιστηµο-νικό κόσµο! Έκτοτε άρχισαν να επισκέπτονται τη Βέρνη σηµαντικοί επιστήµονες από όλο τον κόσµο για να γνωρίσουν τον παράξενο δηµόσιο υπάλληλο. Η φήµη του Αϊνστάιν προέκυψε όµως κυρίως από το γεγονός ότι ασχολήθηκαν µε τις εργασίες του κορυφαίοι επιστήµονες.

Το 1911 έγινε ο Αϊνστάιν καθηγητής στο γερµανικό Πανεπιστήµιο της Πράγας και µετά στο Βερολίνο, ό-που παράλληλα µε τα διδακτικά καθήκοντα ολοκλή-ρωσε και τη «Γενική Θεωρία της Σχετικότητας». Η θε-ωρία αυτή επιβεβαιώθηκε πειραµατικά από Άγγλους επιστήµονες στη διάρκεια του α' παγκόσµιου πολέµου, µε τη µέτρηση της απόκλισης του φωτός αστέρων, όταν αυτό περνάει από το βαρυτικό πεδίο µεγάλων µαζών, όπως αυτής του ήλιου. Αυτή η επιβεβαίωση έκανε τον Αϊνστάιν διάσηµο και είναι περίεργο ότι η θεωρία της σχετικότητας, παρότι δυσνόητη ακόµα και για Φυσι-κούς, έγινε δηµοφιλές ανάγνωσµα µεγάλου αριθµού µορφωµένων ανθρώπων, οι οποίοι µελετούσαν εκλαϊ-κευµένες περιγραφές, καλύτερη από τις οποίες ήταν για πολλές δεκαετίες αυτή του Μπ. Ράσελ.

Το 1933, όταν οι ναζί είχαν ήδη εκλεγεί στην κυβέρνη-ση της Γερµανίας, άρχισαν να συκοφαντούν τον Αϊνστάιν ως πράκτορα των Αµερικανών και των Αγγλογάλλων, ενοχληµένοι από το γεγονός ότι ως σηµαντικότερος εκπρόσωπος της γερµανικής επιστήµης φαινόταν εκείνη την εποχή ένας εβραίος. Αυτό είχε ως αποτέ-λεσµα να αναγκαστεί να αποχωρήσει ο µεγάλος ερευνητής από τη Γερµανική Ακαδηµία Επιστηµών, στην οποία είχαν κυριαρχήσει, όπως συµβαίνει πάντα στα ολοκληρωτικά κα-θεστώτα, µετριότητες και αναρριχητές. Εγκατέλειψε επίσης της Γερµανία, αυτή τη φορά οριστικά, µε προορισµό την Αµερική.

Με την εγκατάσταση του Αϊνστάιν στο Princeton, αρχίζει µια νέα περίοδος της ζωής του. Εκείνη την εποχή έκανε µεγάλη εντύπωση στην επιστηµονική κοινότητα η ανακοίνωση του Μπορ ότι ο Χαν και ο Στράσµαν είχαν πετύχει σε εργαστήριό τους στη Γερµανία την πρώτη διάσπαση του ατόµου. Αµέσως άρχισαν οι ερευνητές να επαναλαµβάνουν αυτά τα πειράµατα, βοµβαρδίζοντας πυρήνες ουρανίου µε ουδετερόνια.

Αποτέλεσµα ήταν να απελευθερώνεται µια τεράστια ποσότητα ενέργειας, ανακάλυψη που οδήγησε στην κατασκευή της ατοµικής βόµβας. Ο Αϊνστάιν πείστηκε από συναδέλφους του επιστήµονες, κυρίως από τον Τέλλερ, να συµβάλει στον αγώνα για την κατασκευή της βόµβας, φοβούµενος ότι οι ναζί θα κυρίευαν όλο τον πολιτισµένο κόσµο, αν προλά-βαιναν αυτοί να αποκτήσουν το καταστροφικό όπλο. Για το σκοπό αυτό έστειλε µία επι-στολή στον πρόεδρο Ρούσβελτ και του παρουσίαζε τις δυνατότητες της ατοµικής βόµβας και τους κινδύνους που δηµιουργούσε η κατοχή της. Τελικά οι φόβοι της επιστηµονικής

57

κοινότητας για κατάχρηση επαληθεύτηκαν από την αντίθετη πλευρά, αφού η ατοµική βόµβα που κατα-σκευάστηκε υπό τη διεύθυνση του Οπενχάιµερ χρησι-µοποιήθηκε από τις ΗΠΑ εναντίον της Ιαπωνίας, µετά την ουσιαστική λήξη του πολέµου.

Στη συνέχεια και µέχρι τέλος της ζωής του δραστη-ριοποιήθηκε ο Αϊνστάιν στις κινητοποιήσεις για αφο-πλισµό, αφού είχε καταστεί και η Σοβιετική Ένωση πυρηνική δύναµη και είχε αρχίσει ο «ψυχρός πόλε-µος», υπογράφοντας συχνά διακηρύξεις µε άλλους ε-πιστήµονες, κυρίως µε τον Μπ. Ράσελ που ήταν ο κα-τεξοχήν ηγέτης των κινηµάτων για την ειρήνη και τον αφοπλισµό.

58

Η σωτηρία της ελληνικής γλώσσας και άλλα µυθεύµατα

Γράφει ο «Ο Μάρκος µε τα καλά τα µούσια», ο οποίος υποψιάζοµαι ότι προσπαθεί να περάσει µε χαλαρό ύφος προπαγανδιστικές ιδεοληψίες -ίσως να είναι παπάς ο ίδιος και γι’ αυτό αρέσκεται στα µούσια- ότι η ελληνική γλώσσα σώθηκε επί τουρκοκρατίας στο κρυφό σχολειό που οργάνωνε η Εκκλησία. Οι απαντήσεις που δίνονται είναι του τύπου ότι το όποιο κρυφό σχολειό ήταν περιστασιακό και λειτουργούσε µε πρωτοβουλία τοπι-κών κληρικών, οι οποίοι ήταν (λέω εγώ τώρα) και οι µόνοι γραµµατιζούµενοι της εποχής, λόγω του εκπαιδευτικούς µονοπωλίου που είχε από τα χρόνια του Βυζαντίου η Εκκλησία. Να σηµειώσω ακόµα ότι το όποιο «κρυφό σχολειό» δεν ήταν πάντα και µόνο ενάντια στον «Τούρκο» αλλά και ενάντια στους υπότουρκους επισκόπους, οι οποίοι είχαν αδελ-φική και συναλλακτική συνεργασία σε χρήµα µε τους Οθωµανούς και, φυσικά συκοφα-ντούσαν, καταδίωκαν, αφόριζαν όποιον εναντιωνόταν στη «συµβίωση των γενών». Θέλω να εστιάσω περισσότερο σε κάτι άλλο που θεωρώ σηµαντική µυθοπλασία στη σύγ-χρονη «σχολική ιστορία», δηλαδή στην ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία και διαδίδε-ται µε διάφορες αφορµές στην ελληνική κοινωνία. ∆ίνει ο Μάρκος ο µουσάτος ορισµό του κρυφού σχολειού που θυµίζει λόγους κ. Χριστόδουλου περί σωτηρίας της ελληνικής γλώσσας και των ελληνικών εθίµων από τον εκκλησιαστικό µηχανισµό: «Κρυφό σχολειό σηµαίνει ότι ο Ελληνισµός διατήρησε τη γλώσσα του, τα ήθη κι έθιµά του, τη µουσική του, τα τραγούδια του, τη ζωγραφική του, µε µία λέξη τον πολιτισµό του ολόκληρο, δί-πλα στον ιερέα. Αυτό σηµαίνει. Και αυτό έγινε.» Λοιπόν, ο Ελληνισµός διατήρησε τη γλώσσα του και τα άλλα ήθη και έθιµά του, αν και µε σηµαντικές αναµίξεις από έθιµα άλλων βαλκανικών, µικρασιατικών και µεσανατολι-κών λαών, παρά την «παγκοσµιοποίηση» που λειτουργούσε τότε στην απέραντη αυτο-κρατορία και για την οποία παγκοσµιοποίηση δεν είχε καµία αντίρρηση ο εκκλησιαστι-κός µηχανισµός (πατριάρχες, επίσκοποι κλπ.) της εποχής. Ποτέ δεν φαίνεται να έχουν α-ντίρρηση για κάτι, στο οποίο συµµετέχουν ιδιοτελώς. Ξέρω όµως ότι τη γλώσσα και τα έθιµά τους διατήρησαν επίσης οι Βούλγαροι, οι Σέρβοι και οι Ρουµάνοι, οι Αρµένιοι και οι Γεωργιανοί, άπαντες, µαζί µε κάποιους άλλους, επί-σης υπόδουλοι στους Οθωµανούς. Ήταν τεράστια η αυτοκρατορία. Ποιος συνέβαλε στη διάσωση αυτών των γλωσσών; Επίσης η Εκκλησία; Πάντως, οι χριστιανοί κληρικοί αυ-τών των λαών δεν ισχυρίζονται κάτι τέτοιο, οπωσδήποτε όχι στο βαθµό που αυτό προ-βάλλεται από την ελλαδική εκκλησία, λες και χωρίς αυτήν (η οποία συνεργαζόταν, λέµε, µε τους Οθωµανούς) δεν θα υπήρχαν σήµερα άνθρωποι να µιλάνε ελληνικά. Αλλά κι αν δεχτούµε ότι και αυτοί οι υποτελείς λαοί που ανέφερα, διατήρησαν τη γλώσ-σα τους ως ορθόδοξοι χριστιανοί, χάριν της Εκκλησίας και µόνο, πώς µπορεί να εξηγή-σουµε ότι οι Αλβανοί, οι Βόσνιοι, οι Άραβες, οι Αιγύπτιοι, οι Λίβυοι, οι λαοί της Μεσο-ποταµίας, οι Κούρδοι και άλλοι µουσουλµανικοί πληθυσµοί, επίσης υποτελείς στους Ο-θωµανούς, διατήρησαν τη γλώσσα τους; Κάποια «κρυφά σχολειά» δεν θα είχαν κι αυτοί, αφού πουθενά στην οθωµανική αυτοκρατορία δεν υπήρχε συγκροτηµένο εκπαιδευτικό σύστηµα; Μάλιστα οι Κούρδοι, παρά την καταπίεση, τις απαγορεύσεις και τον ένοπλο απηνή διωγµό τους, συνεχίζουν µέχρι σήµερα, µέχρι αυτή την ώρα, ουσιαστικά χωρίς συ-µπαράσταση από καµιά πλευρά, να µιλάνε κουρδικά και να διεκδικούν να διδάσκουν στα

59

παιδιά αυτή τη γλώσσα τους. Αυτούς ποιος πατριάρχης, ποιος παπάς ή µουφτής και ποιος εκκλησιαστικός µηχανισµός τους βοήθησε και τους βοηθάει; Προσωπικά, δέχοµαι ότι στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας συνέβαλαν και οι κληρι-κοί και µοναχοί που χρησιµοποιούσαν αυτή τη γλώσσα στη θρησκευτική λατρεία και των οποίων το φιλελληνισµό (εφόσον ήταν Έλληνες) δεν έχω κανένα λόγο να αµφισβητήσω, όπως συνέβαλαν όµως και πολλοί άλλοι, έµποροι, αγρότες, πειρατές, καλαµαράδες, βιο-τέχνες κλπ., οι οποίοι χρησιµοποιούσαν τη γλώσσα στις συναλλαγές και στην επικοινωνία τους. Καµιά γλώσσα δεν οµιλείται από το λαό, επειδή κάποιοι ισχυρίζονται ότι τη «δια-τηρούν» και τη «σώζουν» παρά µόνο, επειδή αυτή η γλώσσα εξυπηρετεί την επικοινωνία µιας οµάδας ανθρώπων. Η ελληνική γλώσσα διατηρήθηκε, λοιπόν, επειδή εξυπηρετούσε τους ελληνόφωνους, όπως διατηρήθηκαν για τον ίδιο λόγο πολλές άλλες γλώσσες στην οθωµανική αυτοκρατορία. Έχω την άποψη ότι, ο µόνος λόγος που η Εκκλησία διεκδικεί στη µετα-οθωµανική εποχή ζηλότυπα το µονοπώλιο της «διάσωσης» είναι, επειδή έχει λερωµένη τη φωλιά της από τη συνεργασία µε τους Οθωµανούς, την συχνή εξαγορά του πατριαρχικού θρόνου έναντι πε-σκές, την πώληση ορθόδοξων συγχωροχαρτιών για ζώντες και νεκρούς, τις «πατρικές δι-δασκαλίες» υπέρ του σουλτάνου, τους αφορισµούς των επαναστατών κ.ά. και προσπαθεί να µετατρέψει το δωσιλογισµό αιώνων σε εθνική υπηρεσία. Λυπηθείτε την, συνεργάστη-κε για να σώσει τον Ελληνισµό και τη γλώσσα του, αµάρτησε για το καλό µας! Τα περί «µίσους» που γράφει ο Μάρκος προφανώς αποβλέπουν να προκαταλάβει και να απαξιώσει κάθε κριτική απάντηση!

60

Η αναζήτηση του αεικίνητου

......

αεικίνητο: Μια µηχανή η οποία, αφού τεθεί σε λειτουργία, συνεχίζει να λειτουργεί επ' άπει-ρον χωρίς την παροχή ενέργειας.

Αν και η Φυσική έχει καταλήξει µε τα δύο θερµοδυναµικά αξιώµατα στην άποψη ότι ένα αεικίνητο είναι αδύνατον να κατασκευαστεί, παρουσιάζονται συχνά εφευρέτες, κάθε ηλι-κίας και µορφωτικού επιπέδου, οι οποίοι δηλώνουν ότι έχουν βρει κάτι «τελείως και-νούργιο» ή έχουν βελτιώσει το εφεύρηµα κάποιου άλλου, το οποίο «θα λειτουργεί πλέον επ' άπειρον»! Στελέχη σε ερευνητικά κέντρα και εκπαιδευτικά ιδρύµατα, αντιµετωπίζουν πολύ συχνά επίµονους επισκέπτες µε ιδέες για αεικίνητα.

Καταρχάς, οι κανόνες της Φυσικής που ονοµάζουµε αξιώµατα, είναι απλώς αρχές, δηλα-δή πορίσµατα που επιβεβαιώνονται σε κάθε µέτρηση και κάθε υπολογισµό. Λόγω, λοι-πόν, της παγκοσµιότητας και της γενικής αποδοχής αυτών των αρχών, θεωρούµε ότι αυ-τές επέχουν θέση αξιώµατος, δηλαδή αποτελούν θεµελιώδεις υποθέσεις που δεν χρειάζο-νται απόδειξη. Σε αντίθεση µε τα «άλυτα» προβλήµατα της Ευκλείδειας Γεωµετρίας (τρι-χοτόµηση της οξείας γωνίας, τετραγωνισµός του κύκλου κλπ.), τα οποία αποδεδειγµένα δεν λύνονται µε τους προκαθορισµένους κανόνες, τα αξιώµατα της Φυσικής είναι εµπει-ρικές αρχές, οι οποίες ίσως κάποτε αποδειχθούν περιορισµένης ισχύος στο χώρο ή στο χρόνο.

Απ' τη µια πλευρά έχουµε λοιπόν τη µέχρι απόλυτης βεβαιότητας επανάληψη των ίδιων αποτελεσµάτων σε τεράστιο πλήθος µετρήσεων και υπολογισµών. Και απ' την άλλη πλευρά υπάρχει στην επιστήµη πάντα η δυνατότητα να ανατραπούν ή, όπως συµβαίνει συχνότερα, να διευρυνθούν και να γενικευτούν κάποια πορίσµατα που θεωρούνται σήµε-ρα αυτονόητα. Βέβαια, κριτήριο επιτυχίας για µια µηχανή δεν είναι το αν υπακούει αυτή στον α' ή το β' νόµο της Φυσικής, αλλά αν αυτή λειτουργεί. ∆ηλαδή αν κάνει αυτό, το ο-ποίο ισχυρίζεται ο κατασκευαστής της. Με αυτό το κριτήριο είµαστε σε θέση να δηλώ-σουµε εκ προοιµίου ότι µέχρι σήµερα δεν έχει υλοποιηθεί ένα αεικίνητο, παρά τις πά-µπολλες προσπάθειες, θεωρητικές και κατασκευαστικές.

Έτσι, κάθε ισχυρισµός ότι «µια νέα επιστηµονική θεωρία αποδεικνύει» τη δυνατότητα λειτουργίας αεικίνητων, π.χ. µε την εισαγωγή νέων εννοιών που είναι άγνωστες στη Φυ-σική, όπως της λεγόµενης ελεύθερης ενέργειας κ.ά., είναι ψευδο-επιστηµονικός. Απ' την άλλη πλευρά, το γεγονός της µέχρι σήµερα (και µε πάσα βεβαιότητα και στο προβλεπτό µέλλον) αποτυχίας στην κατασκευή ενός αεικίνητου, δεν σηµαίνει ότι καθίστανται αδιά-φορα τα πάµπολλα ιστορικά στοιχεία γι' αυτές τις φανταστικές µηχανές. Η συζήτηση για κάθε εκδοχή αεικίνητου δίνει την ευκαιρία, αφενός να κατανοήσουµε το επίπεδο γνώσε-ων και τον τρόπο σκέψης των ερευνητών της εκάστοτε εποχής και, αφετέρου, να εντοπί-σουµε τα σηµεία που αυτή η «αεικίνητη µηχανή» αντιβαίνει στους φυσικούς νόµους και γι' αυτό δεν είναι δυνατόν να έχει πραγµατοποιηθεί η κατασκευή/λειτουργία της.

61

Ορισµοί

Αεικίνητο πρώτου είδους: Κάθε µηχανή, η οποία βρίσκεται συνεχώς σε λειτουργία και παράγει έργο, χωρίς παροχή απ' έξω ενέργειας σε οποιαδήποτε µορφή και χωρίς τα εξαρ-τήµατα και υλικά που συναποτελούν αυτή τη µηχανή, να υφίστανται κάποια αλλοίωση µε το χρόνο.

Αεικίνητο δεύτερου είδους: Κάθε µηχανή σε περιοδική λειτουργία, η οποία µετατρέπει ολοκληρωτικά θερµική ενέργεια σε άλλη µορφή (µηχανική, ηλεκτρική κλπ.)

Αεικίνητο τρίτου είδους: Όπως το αεικίνητο πρώτου είδους, χωρίς να παράγεται έργο.

Αεικίνητο πρώτου είδους θα ήταν ένα ζεύγος κινητήρα-γεννήτριας, όπου ο κινητήρας πα-ρέχει κινητική ενέργεια στη γεννήτρια και αυτή του επιστρέφει ηλεκτρική ενέργεια για την κίνησή του, πάντα χωρίς απώλειες. Αεικίνητο δεύτερου είδους θα ήταν κάθε σύστη-µα, το οποίο θα αξιοποιούσε για τη λειτουργία του τη θερµότητα του περιβάλλοντος, π.χ. ένα όχηµα που θα εκινείτο εκµεταλλευόµενο τη θερµότητα του αέρα. Αεικίνητο τρίτου είδους, τέλος, µπορεί να θεωρηθεί ότι είναι ένα σύστηµα ήλιος-πλανήτες ή κάθε πυρήνας ατόµου µε τα ηλεκτρόνιά του, τα οποία φαίνεται να λειτουργούν χωρίς ανταλλαγή ενέρ-γειας µε το περιβάλλον τους, πράγµα που δεν είναι σωστό.

Στη µεσαιωνική και αναγεννησιακή βιβλιογραφία χωρίζονται τα αεικίνητα σε: perpetuum mobile naturae και perpetuum mobile physicae. Η πρώτη κατηγορία αφορούσε συστήµα-τα της φύσης (ήλιος, άστρα, εποχές του έτους κ.ά.), τα οποία θεωρούνταν αεικίνητα, κυ-ρίως επειδή λειτουργούσαν µε το θέληµα του θεού. Η δεύτερη κατηγορία ήταν τα συστή-µατα που θα κατασκεύαζε ο άνθρωπος, παραδειγµατιζόµενος από τα θεϊκά έργα. Αυτές οι επιδιώξεις των ερευνητών θεωρούνταν τότε, άλλοτε αναγνώριση του θεϊκού έργου και προσπάθεια αποµίµησής του και άλλοτε ύβρις. Οι ασχολούµενοι µε αυτά τα θέµατα δεν απείχαν πολύ από την προσαγωγή στην «Ιερά Εξέταση» και τη θανατική καταδίκη τους...

Ιστορικά στοιχεία

Η ιδέα του αεικίνητου εµφανίζεται για πρώτη φορά στην Ανατολή και συγκεκριµένα τον 12ο αιώνα µ.Χ. στις Ινδίες. Στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώµη, αλλά και κατά την ύστερη Αρχαιότητα δεν φαίνεται να έχει υπάρξει αναφορά σε κάποιο προβληµατισµό για αεικί-νητα, ούτε ως θεωρητική εκδοχή. Ο Ινδός Μαθηµατικός και Αστρονόµος Bhaskaracharya (Μπασκα-ραχάρια, 1114-1185) περιγράφει λοιπόν σε ένα σύγγραµµά του ένα αεικίνητο µηχανισµό µε τα λόγια: «Η µηχανή γυρίζει µε µεγάλη δύ-ναµη, γιατί ο υδράργυρος βρίσκεται σε µια πλευρά του τροχού εγ-γύτερα στον άξονα από ότι στην άλλη.» Η συσκευή που περιγράφει ο Μπασκαραχάρια κατασκευάστηκε από πολλούς µεταγενέστερους ερευνητές µε ίδια µορφή ή σε διάφορες παραλλαγές και φυσικά δεν αποτελούσε αεικίνητο. Η πιο απλή από αυτές τις κατασκευές αποτελείται από ένα τροχό, στου οποίου την περίµετρο βρίσκονται λιγότερο ή περισσότερο σύνθετοι βραχίονες που µεταβάλλουν το κέντρο βάρους κατά την περιστροφή. Ενώ µπορεί οπτικά να δίνεται η εντύπωση του αεικίνητου, στην πραγµατικότητα το σύστηµα ισορροπεί κάποια στιγµή. Σήµερα γνωρίζουµε άλλωστε ότι ο περιστρεφόµενος τροχός παράγει στον άξονα θερµό-τητα τριβών και πρέπει να υπερνικήσει τον ατµοσφαιρικό αέρα, άρα µετά από κάποιες

62

στροφές θα έχει καταναλώσει την ενέργεια από την αρχική εξωτερική ώθηση και θα δια-κόψει την αυτοδύναµη κίνησή του. Από το 13ο αιώνα έχει διασωθεί ένα σηµειωµατάριο του Villard de Honnecourt (Ονε-κούρ), ο οποίος παρουσιάζει διάφορα µεγαλοπρεπή οικοδοµήµατα και µια σειρά από µη-χανές, ανάµεσά τους και ένα αεικίνητο µε µάζες (σφυριά) που µεταβάλλουν κατά την πε-ριστροφή τους το κέντρο βάρους. ∆εν είναι γνωστό, αν τα σχέδια αυτά του Ονεκούρ υλο-ποιήθηκαν ποτέ, πάντως σίγουρα το αεικίνητο δεν λειτούργησε, γιατί αποτελεί παραλλα-γή της ιδέας του Μπασκαραχάρια. Κατά την Αναγέννηση σχεδίασαν ή προσπάθησαν να κατασκευάσουν αεικίνητα οι DeGeorgio, Leonardo da Vinci και Vittorio Zonca, από τους οποίους ο Λεονάρντο προσεγγίζει την άποψη ότι η λειτουργία του αεικίνητου ανήκει στην περιοχή του αδύνατου και ταυτίζει τους αναζητητές αεικίνητων µε τους Αλχηµιστές: «Εσείς ερευνητές της αέναης κίνησης, πόσα µαταιόδοξα φανταστικά έργα δεν έχετε δη-µιουργήσει κατά τις αναζητήσεις σας ... Πρέπει να κάνετε καλύτερα παρέα µε τους δη-µιουργούς χρυσού». Στον πίνακα των ερευνητών για το αεικίνητο προστίθενται στους επόµενους αιώνες όλο και περισσότερα ονόµατα, µέχρι τον Johann Bessler (Μπέσλερ), ο οποίος περί το 1715 παρουσίασε στους κατάπληκτους θεατές ένα αεικίνητο που λειτουργούσε για αρκετό και-ρό, µόνο που οι πληροφορίες αναφέρουν ότι αποδείχθηκε µια µεγαλειώδης απάτη και ο Μπέσλερ εξαφανίστηκε. Άλλες λεπτοµέρειες γι' αυτό το θέµα δεν έχουν γίνει γνωστές. Πάντως, το 1775 αποφάσισε η Γαλλική Ακαδηµία Επιστηµών να µη δέχεται πλέον ειση-γήσεις για αεικίνητα. Με τη διατύπωση των θερµοδυναµικών αξιωµάτων στα µέσα του 19ου αιώνα, αποκλείστηκε και θεωρητικά η δυνατότητα για τη δηµιουργία µιας τέτοιας µηχανής, αν και µέχρι σήµερα ακόµα ισχυρίζονται αφελείς ή πονηροί ότι κατέχουν την τελική ιδέα του αεικίνητου! Ο προβληµατισµός γύρω από το αεικίνητο είναι ένα από τα θέµατα που ελκύει ανθρώ-πους µε ροπή προς παραδοξολογίες και αποκρυφισµούς, γι' αυτό άλλωστε υιοθετούνται τέτοιες ιδέες από διάφορους παραθρησκευτικούς κύκλους, οι οποίοι συχνά περιγράφουν σε βιβλία τους ή σε οµιλίες τους αεικίνητες µηχανές - µηχανές που όµως ποτέ δεν κατα-σκευάστηκαν ή δεν λειτούργησαν. Συνηθέστατα αγνοούν δε τα µέλη αυτών των οµάδων και τους στοιχειώδεις νόµους της Φυσικής και σίγουρα δεν είναι ερευνητές που διαθέτουν

τις γνώσεις για να βελτιώσουν ή να γενικεύσουν αυτούς τους νόµους. Απ' την άλλη πλευρά, πρέπει να επισηµανθεί ότι δεν είναι πάντα εύ-κολο να δειχθεί και θεωρητικά ότι µια κατασκευή δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσει, γιατί σε κάθε πολυπλοκότερο σύστηµα εµπλέκεται ένα πλήθος δευτερευουσών ή αφανών διεργασιών, οι οποίες σε ενερ-γειακά θέµατα πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη. Για παράδειγµα, υπάρχει ένα υδραυλικο-µηχανικό σύστηµα µε συ-γκοινωνούντες σωλήνες διαφορετικού µήκους, οι οποίοι περιέχουν υγρά µε σηµαντική διαφορά στην πυκνότητα, π.χ. νερό και υδράργυ-ρο. Τα σφαιρίδια που θα κινούνται αενάως στους δύο σωλήνες, επι-πλέουν και στα δύο υγρά. Κάθε σφαιρίδιο που ανεβαίνει λόγω άνω-σης στον αριστερό σωλήνα, πέφτει στον τροχό και τον κινεί µε την ορµή του, ενώ στη συνέχεια καταλήγει στο δεξιό σωλήνα. Εκεί, το

αυξηµένο συνολικό βάρος των σφαιριδίων προωθεί τη στήλη που έχει σχηµατιστεί κι έτσι διαφεύγει στο κάτω µέρος πάλι ένα σφαιρίδιο, το οποίο ανεβαίνει στην επιφάνεια του υ-γρού στον αριστερό σωλήνα κ.ο.κ.

63

Υπάρχει ακόµα ένα µεγάλο πλήθος ιδεών για αεικίνητα, τα οποία (δεν) λειτουργούν µε µαγνήτες, µε χηµικά µέσα ή µε φλόγα. Το «αιώνιο φως» χωρίς προσθήκη καύσιµης ύλης φαίνεται να έχει καλλιεργηθεί ανά τους αιώνες κυρίως σε κύκλους θρησκευόντων. Από τον πρώτο µ.Χ. αιώνα υπάρχουν σχετικές περιγραφές για «αυτοαναφλεγόµενους» πυρ-σούς και για «αιώνια διατηρούµενη φλόγα» του Ρωµαίου στρατιωτικού, πολιτικού, φυ-σιοδίφη και ιστορικού Gaius Plinius Secundus (Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, 23-79 µ.Χ.) Στην ορθόδοξη εκκλησία τελείται το σχετικό «θαύµα» ανατροπής των φυσικών νόµων ετησί-ως, κάθε φορά το Πάσχα.

64

Εξελικτική θεωρία και καθολική εκκλησία...

Σο τέλος Αυγούστου 2006 συγκεντρώθηκαν στη θερινή κατοικία του πάπα στο Castel Gandolfo επιστήµονες µε διαφορετικές απόψεις υπέρ ή κατά της εξελικτικής θεωρίας και παρουσίασαν τις επιστηµονικές και θεολογικές θέσεις τους. Στο συγκεκριµένο κύκλο πα-ρουσιάζονται και οµιλούν παραδοσιακά µόνο άτοµα που έχουν επιλεγεί από τον εκάστοτε πάπα και ουδείς παρευρίσκεται ex officio, εκτός από τον ίδιο τον πάπα φυσικά. Κύριοι οµιλητές ήταν δύο: Ο Peter Schuster, καθηγητής χηµείας και πρόεδρος της Ακαδηµίας Επιστηµών της Αυστρίας, ο οποίος υπερασπίστηκε την εξελικτική θεωρία, και ο καρδι-νάλιος της Βιέννης Christoph Schoenborn, ο οποίος έγραψε σε άρθρο του, όχι σε ευρω-παϊκή εφηµερίδα, αλλά στην Αµερική (NY Times) ότι υπάρχουν «ανατρεπτικές αποδεί-ξεις για την ύπαρξη σχεδιασµού στη Βιολογία». Οι συγκεκριµένες «αποδείξεις» δεν ανα-φέρθηκαν πουθενά, εννοείται!

Κύριο επιχείρηµα του Schoenborn και σε µια συνέντευξή του στην ιταλική εφηµερίδα Il Foglio είναι ότι, τυχόν παραδοχή της εξέλιξης δεν θα κάνει πλέον δυνατή τη θεολογική τεκµηρίωση της «ελευθερίας και ευθύνης του ανθρώπου». Η σκέψη ότι δια της ολοκλη-ρωµένης και σφαιρικής παιδείας (δικό µου σχόλιο αυτό) αποκτάει ο άνθρωπος ελευθερία και υπευθυνότητα, δεν φαίνεται να απασχολεί τους εκκλησιαστικούς κύκλους. Έτσι κι αλλιώς, ιστορικά, η καθολική εκκλησία (και όλες οι άλλου δόγµατος ή θρησκεύµατος) δεν έχουν στηρίξει ποτέ τη γενική και ολοκληρωµένη εκπαίδευση και την εξ αυτής παι-δεία, µόνο ως ουραγοί ακολουθούν τις εξελίξεις µετά τη γαλλική επανάσταση.

Σ’ αυτό το «σεµινάριο» θεωρήθηκε µεταξύ των παρευρισκοµένων ότι ο πάπας (Βενέδι-κτος XVI τώρα, Joseph Ratzinger ως θνητός πολίτης και καθηγητής στο πανεπιστήµιο του Regensburg) δεν είναι µεν «δηµιουργιστής», θεωρεί όµως ότι το σύµπαν είναι «ευ-φυές δηµιούργηµα», δηλαδή κάτι που προέκυψε κατόπιν θεϊκών ενεργειών. Απ' την άλλη πλευρά, επιµένει να αναζητηθεί και να διατυπωθεί µια ενιαία θεωρία για τη δηµιουργία και την εξέλιξη. Ο ίδιος δεν µπορεί να δεχτεί ότι ο άνθρωπος είναι ένα ακόµα «τυχαίο και ασήµαντο προϊόν της εξέλιξης». Θετικό είναι ότι προβληµατίζονται ο πάπας και οι συ-νεργάτες του και συγκαλούν συσκέψεις και συζητήσεις, κατανοητό είναι ακόµα ότι δυ-σκολεύεται να δεχτεί την επιστηµονική αλήθεια, αλλιώς θα έπρεπε να «κλείσει» πάραυτα το θρησκευτικό και πολιτικο-οικονοµικό µηχανισµό του οποίου προΐσταται και να γυρί-σει σπίτι του.

Οι διέξοδοι που φαίνεται να προσφέρονται στην καθολική θεολογία και στους θεολογού-ντες επιστήµονες για την επίλυση του (δικού τους) προβλήµατος είναι:

• Είτε να δεχτούν ότι, ναι µεν το σώµα του ανθρώπου είναι προϊόν εξελικτικής δια-δικασίας, αλλά η «ψυχή» του είναι προϊόν θεϊκής παρέµβασης και δηµιουργίας. Αυτό σηµαίνει, λέω εγώ, άλλη µια οµολογηµένη υποχώρηση µεγάλης κλίµακας της θεολογίας έναντι της επιστήµης, η πολλοστή στη διάρκεια του πολιτισµού! Άντε όµως τότε να εξηγήσεις τί ακριβώς είναι η ψυχή, πότε αρχίζει και, αν αρχίζει κάποτε, πότε τελειώνει και αν δεν τελειώνει, γιατί να αρχίζει και να µην είναι αι-ώνια, άρα πάµε προς πιθανή µετεµψύχωση, οπότε γίνεται φιλοσοφικός και θεολο-γικός µύλος.

65

• Είτε να ανακοινωθεί από τους επιστήµονες ότι στην εξελικτική βιολογία υπάρ-χουν δείγµατα δηµιουργίας, παρεµβάσεις ανώτερης ευφυΐας για να καθοδηγηθεί η εξέλιξη στη µία ή στην άλλη κατεύθυνση. Αλλά τότε, σκέφτοµαι, θα πρόκειται για ακόµα άλυτα επιµέρους επιστηµονικά θέµατα, τα οποία σταδιακά, ερµηνευόµενα, θα ωθούν το δηµιουργό-θεό όλο και πιο µακριά, πίσω από τα όρια του επιστητού, πίσω από τα πιθανόν συνεχή big bang και τα πολλαπλά σύµπαντα. Με αυτό τον τρόπο θα υποχωρεί σταδιακά, µε µικρά βήµατα, η θεολογία έναντι της επιστήµης και σε κλίµακα 40-50 χρόνων, όταν έχουν απαντηθεί όλα τα επιστηµονικά ερωτή-µατα, δεν θα έχει µείνει τίποτα από τα αρχικά υποθετικά «δείγµατα δηµιουργίας».

Η πρώτη εκδοχή αποτελεί "εγχείριση µε σηµαντικό κίνδυνο για τον ασθενή" - την ίδια την εκκλησία! Η δεύτερη αποτελεί "θεραπεία µε σταγόνες και ηλιοθεραπεία" - µέχρι το πρόβληµα να λυθεί µε την πάροδο των δεκαετιών από µόνο του, δια της φυσικής οδού! Αυτή τη στιγµή η καθολική εκκλησία θέλει να περάσει την άποψη ότι οι Βιολόγοι δεν θεωρούν θεό και θρησκεία περιττό έρµα του πολιτισµού, το οποίο µπορεί να εγκαταλει-φθεί λόγω αχρηστίας. Αυτό αποτελεί, φυσικά, µια ελαχιστοποιηµένη, προσωρινή αξίωση απέναντι στην επιστήµη, µπροστά στη σηµαντική καθηµερινή υποχώρηση της θεολογίας λόγω των επιστηµονικών εξελίξεων.

Ένας από τους συµµετέχοντες στο σεµινάριο στο Castel Gandolfo δήλωσε ότι µια συνετή γραµµή υποχωρήσεως θα ήταν ότι, ο δηµιουργός επέλεξε τις «αρχικές και οριακές συν-θήκες» (σίγουρα φυσικός ήταν ο κύριος, λέω εγώ), µέσα στις οποίες έλαβε χώρα η εξελι-κτική διαδικασία κλπ., χωρίς να είναι απαραίτητη µια εξειδίκευση για το είδος και το στόχο αυτών των θεϊκών επιλογών. ∆ηλαδή, µε καθυστέρηση 2-3 αιώνων επιστρέφει η καθολική εκκλησία στο ∆ιαφωτισµό και δέχεται ότι «ο θεός έφτιαξε ένα ρολόι, το οποίο άφησε µετά να λειτουργεί µόνο του». Άρα, καταργούνται τα θαύµατα και οι εκδηλώσεις λατρείας, καταργούνται οι δωρεές και τα τάµατα - και πώς θα ζήσουν µετά τόσοι επίσκο-ποι και οι συνοδείες τους πριγκιπικά;

Όλα αυτά φαίνονται λογικά µέσα από την ιστορική εξέλιξη: τετρακόσια χρόνια χρειά-στηκαν για να γίνει αποδεκτό από την καθολική εκκλησία το ηλιοκεντρικό σύστηµα µε την παραδοχή των εγκληµατικών λαθών εναντίον του Κοπέρνικου, του Γαλιλαίου κ.ά., το ίδιο περίπου χρονικό διάστηµα θα απαιτηθεί για να γίνει αποδεκτή η θέση περί "αποστα-σιοποιηµένου θεού". Επειδή δε η εξελικτική θεωρία του ∆αρβίνου έχει ηλικία µόνο 150 χρόνων περίπου, µπορούµε να εκτιµήσουµε ότι, εφόσον διατηρηθούν οι ίδιοι ρυθµοί, σε 200-250 χρόνια θα έχει γίνει πλήρως και πανηγυρικά αποδεκτή από την καθολική εκκλη-σία.

Στην καθ’ ηµάς Ανατολή τα πράγµατα εξελίσσονται µε αραβο-τούρκικους ρυθµούς, άσε και βλέπουµε. Ακόµα δεν έχει αναγνωρίσει ο ορθόδοξος εκκλησιαστικός µηχανισµός το επιστηµονικά αποδεκτό ηλιοκεντρικό σύστηµα - ας παραβλέψουµε τώρα τα πολλαπλά ηλιακά συστήµατα, το πλήθος των γαλαξιών και το διαστελλόµενο σύµπαν ή και τα, πι-θανά, πολλαπλά σύµπαντα! Είναι δυνατόν να ασχοληθεί τώρα ο κύκλος συµβούλων-επιστηµόνων περί τον αρχιεπίσκοπο µε «επιµέρους» επιστηµονικά προβλήµατα, όταν υ-πάρχουν τόσες κατακτηµένες γνώσεις από το χώρο των θετικών επιστηµών, της Ιστορίας, της Ψυχολογίας, της Κοινωνιολογίας κ.ά., τις οποίες αδυνατεί να αποδεχτεί και αφοµοιώ-σει η ορθόδοξη εκκλησία;

Ίσως γι' αυτό προτιµούν προς το παρόν οι εκπρόσωποι της «Ορθοδοξίας» να κατασκευά-σουν κανένα µεγαλοπρεπή ναό για να στεγάσουν τη µεγαλειότητά τους, να φτιάξουν 2-3

66

ξενοδοχεία για κερδοσκοπία στο κέντρο της Αθήνας και ένα µέγαρο στον Καρέα για να «εργάζονται» σε εξοχικό περιβάλλον. Υπάρχουν «τεράστια» ανοικτά θέµατα, µε τον ∆αρβίνο (ποιος είναι αυτός;) θα ασχολούνται;

67

Αντιµετώπιση της επιστήµης και της τεχνολογίας

Οι άνθρωποι αντιµετωπίζουν την επιστήµη και την τεχνολογία µε τελείως διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα µε την γενικότερη παιδεία και την ειδικότερη εξειδίκευσή τους και α-νάλογα µε την ψυχοσύνθεση τους. Πολλοί άνθρωποι εκδηλώνονται τεχνοφοβικά κυρίως λόγω ελλιπούς παιδείας, άλλοι πάλι, ιδίως σε µεγαλύτερες ηλικίες παίρνουν µια στάση τεχνο-νωθρότητας ή -αδράνειας. Αντίθετα, η τεχνοφοβία που οφείλεται σε σκεπτικισµό για τις πιθανές επιπτώσεις της επιστήµης και της τεχνολογίας, προέρχεται από ανθρώπους µε µόρφωση, άλλοτε για λόγους ευαισθησίας για το µέλλον της ανθρωπότητας και του πολιτισµού και άλλοτε από ιδιοτελείς υπολογισµούς.

1. Τεχνοαδιαφορία

Ο «µέσος πολίτης», ο οποίος αποτελεί και τον πλέον αντιπροσωπευτικό εκπρόσωπο µιας σύγχρονης κοινωνίας, είναι καταρχάς αδρανής και επιφυλακτικός για κάθε µεταβολή που συµβαίνει γύρω του. Όµως οι τεχνολογικοί νεωτερισµοί υιοθετούνται εύκολα και χωρίς προβληµατισµούς από το µέσο χρήστη και ενσωµατώνονται στην καθηµερινή ζωή του ως αυτονόητοι, εφόσον προφέρονται έτοιµοι προς τελική χρήση. Αν η τεχνολογία λειτουργεί σωστά, δεν γίνεται καν αντιληπτή από το χρήστη και συνυπάρχει ως διάφανο περιβάλλον. Αποτέλεσµα είναι να µην αµφισβητούνται µεν οι τεχνικές καινοτοµίες ως προς τη χρησι-µότητά τους, όµως ταυτόχρονα να αυξάνεται µε την πάροδο των ετών και των δεκαετιών η αποξένωση και η άγνοια του µέσου ανθρώπου για τις πραγµατικές δυνατότητες και τη σηµασία της τεχνολογίας. Παρά τη θεµελιώδη συµβολή της επιστήµης και της τεχνολογί-ας στην καθηµερινή ζωή, ο µέσος άνθρωπος δεν προβληµατίζεται για τη φύση και το ρό-λο τους.

Είναι σηµαντικό να εξετάσουµε, πώς αντιµετωπίζονται οι φυσικές επιστήµες και η τεχνο-λογία από την κοινωνία γενικότερα και από διάφορες κοινωνικές οµάδες που διαθέτουν επιρροή, ειδικότερα, σε ένα οικονοµικό περίγυρο περιορισµένων πόρων και απεριόρι-στων απαιτήσεων. Επίσης σηµαντική είναι η διερεύνηση της άποψης και των κινήτρων των πολιτών για την τεχνολογία, όπως και για άλλα όµοια θέµατα του πολιτισµού διότι, στο πολιτικό σύστηµα της αντιπροσωπευτικής δηµοκρατίας που ζούµε, η διοικητική, οι-κονοµική και ηθική υποστήριξη της συντεταγµένης πολιτείας και των επιτελείων που ει-σηγούνται τις αποφάσεις, (πρέπει να) εξαρτάται από την αποδοχή ή την απόρριψη της κοινωνίας! Κάθε άνθρωπος αυτής της κοινωνίας κρίνει όµως διαφορετικά ένα τεχνικό νεωτερισµό και µάλιστα, ανάλογα, καταρχάς µε την προπαίδεια που διαθέτει και στη συ-νέχεια µε τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά του. Η µέση νοικοκυρά θεωρεί την αυγοθήκη από αφρώδες πλαστικό, στις υποδοχές της οποίας συσκευάζονται και µεταφέρονται µε ασφάλεια τα αυγά, πολύ σηµαντικότερο τεχνικό επίτευγµα π.χ. από έναν επιταχυντή υπο-ατοµικών σωµατιδίων ή από ένα δορυφορικά περιφερόµενο τηλεσκόπιο του σύµπαντος, για τη χρησιµότητα των οποίων έχει πλήρη άγνοια, πέρα από το γεγονός ότι το ιλιγγιώδες κόστος τέτοιων µονάδων προκαλεί σε κάθε αµύητο έκπληξη και τον προδιαθέτει αρνητι-κά.

Για να απαντήσουµε στα ερωτήµατα αυτά, θα έπρεπε να παραθέσουµε εδώ αποτελέσµατα εµπειρικών µελετών. Εξ ίσου αποκαλυπτικές και ίσως πιο εύχρηστες για τις ανάγκες αυ-

68

τής της εισαγωγής είναι όµως οι κωδικοποιήσεις που γίνονται από οξυδερκείς παρατηρη-τές της κοινωνίας. Ο γνωστός στον ευρωπαϊκό χώρο λογοτέχνης και συγγραφέας, Dietrich Schwanitz (Σβάνιτς), περιγράφει σε ένα βιβλίο του, ποια είναι η σχέση, κατά την άποψή του, ενός «µορφωµένου ανθρώπου» µε τις φυσικοµαθηµατικές και τις τεχνολογι-κές επιστήµες και γνώσεις. Το έτος 2002 κυκλοφόρησε ο Σβάνιτς στο Μόναχο ένα βιβλίο µε τίτλο «Μόρφωση-Όλα όσα πρέπει να γνωρίζει καθένας». Σ' αυτό το βιβλίο περιέχο-νται σε περίπου 700 σελίδες κατά κατηγορία (ιστορία, γεωγραφία, λογοτεχνία, εικαστικές τέχνες, µουσική, γλώσσες κ.ά.) οι συγκεκριµένες γνώσεις που πρέπει να διαθέτει ο «µορ-φωµένος άνθρωπος» για να µπορεί να συµµετέχει στην κοινωνική ζωή και να επικοινωνεί µε άλλους «µορφωµένους ανθρώπους». Από την κατηγοριοποίηση αυτού του βιβλίου λείπει κάθε αναφορά στις φυσικοµαθηµατικές και τεχνολογικές επιστήµες! Και, για να µην νοµιστεί ότι πρόκειται για αβλεψία, γράφει ο Σβάνιτς ρητά ότι, δεν θα έβλαπτε φυσι-κά να γνωρίζει ένας µορφωµένος άνθρωπος, τί ακριβώς πραγµατεύονται τα θερµοδυναµι-κά αξιώµατα, τί είναι τα quark, τί είναι η ισχυρή και ασθενής πυρηνική δύναµη και ποια η σχέση τους µε τη βαρύτητα και τον ηλεκτροµαγνητισµό κ.ά., σίγουρα όµως οι γνώσεις αυ-τές δεν είναι απαραίτητες για να θεωρείται κάποιος µορφωµένος!

Ο Σβάνιτς εκφράζει µε τα γραφόµενά του την τρέχουσα αντίληψη που έχει γι' αυτά τα θέµατα η ευρωπαϊκή κοινωνία και είναι ακριβώς η αντίληψη που διαχέεται µέσα από πά-µπολλα κανάλια επικοινωνίας, ενηµέρωσης και προπαγάνδας προς όλες τις κοινωνικές οµάδες. Αυτή η αντίληψη που εκφράζει ο Σβάνιτς είναι απόρροια µιας εξέλιξης που είχε καταγγείλει ως µοιραία για την παιδεία και τον πολιτισµό της Βρετανίας και της Ευρώπης γενικότερα, ο φυσικός και λογοτέχνης C.P. Snow (Σνόου). Ο Σνόου περιέγραψε σε άρ-θρα και διαλέξεις του («The Two Cultures», New Statesman, 6 October 1956 και στα ελ-ληνικά σε µετάφραση της Μαριάννας Τζιαντζή) µε µελανά χρώµατα το εκπαιδευτικό σύ-στηµα της Βρετανίας, το οποίο έχει ως µορφωτικό στόχο τις δύο κουλτούρες, αφενός τη φιλολογική-λογοτεχνική ανθρωπιστική µόρφωση και αφετέρου τη φυσικοµαθηµατική-πρακτική, περίπου αυτό που και στην Ελλάδα είχε υλοποιηθεί παλαιότερα εµφανώς µε τη διαφοροποίηση στο οκτατάξιο Γυµνάσιο σε κλασική και πρακτική κατεύθυνση. Κατάληξη αυτής της πορείας κατά τον Σνόου είναι να υποβαθµίζονται σταδιακά, κοινωνικά και οι-κονοµικά, οι φυσικοµαθηµατικές και τεχνολογικές σπουδές και να οδηγείται η Βρετανία σε καθυστέρηση έναντι των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας στον τεχνολογικό τοµέα. Αυτός ο τε-χνολογικός τοµέας παράγει όµως κατά σηµαντικό ποσοστό τον κοινωνικό πλούτο, άρα µια παραµέλησή του οδηγεί στην οικονοµική παρακµή.

Και για να µην νοµιστεί ότι αυτός ο προβληµατισµός αφορούσε περασµένες δεκαετίες και τα πράγµατα έχουν αλλάξει στο ενδιάµεσο χρονικό διάστηµα, δηµοσιεύτηκε στις 21 Νοεµβρίου 2005 από τη «Britisch Royal Society» ένα κείµενο, στο οποίο εκφράζονται έντονες ανησυχίες για τα «προφανή και επίµονα προβλήµατα της εκπαίδευσης σε θέµατα επιστηµών». Αφορµή γι' αυτή τη δηµοσίευση της Βρετανικής Ακαδηµίας ήταν η δηµοσί-ευση έρευνας του Πανεπιστηµίου του Buckingham, σύµφωνα µε την οποία η απόδοση των µαθητών σε θέµατα Φυσικής υποβαθµίζεται συνεχώς. Ο ίδιος ακριβώς προβληµατι-σµός διατυπώνεται και στην ηπειρωτική Ευρώπη: Στο κοινοτικό περιοδικό Europhysics News παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα τρίχρονης έρευνας µεταξύ 40.000 δεκαπεντά-χρονων µαθητών από όλες τις ηπείρους, από τα οποία προκύπτει ότι µεγάλο ποσοστό των µαθητών, αλλά κυρίως των µαθητριών, αντιµετωπίζουν τα Μαθηµατικά µε αισθήµατα µεταξύ δυσφορίας και απέχθειας.

Η ίδια αυτή µελέτη καταλήγει σε συµπεράσµατα ότι στις ακόµα υπανάπτυκτες χώρες του κόσµου το όραµα για ευηµερία πολλών νέων περνάει µέσα από µια καριέρα του µηχανι-

69

κού, του ερευνητή, του επιστήµονα. Στις ανεπτυγµένες χώρες θεωρούνται όµως η επι-στήµη και η τεχνολογία δεδοµένες, ως αυτόµατα αναπαραγόµενες που θα συνεχίσουν να προκύπτουν χωρίς τη µελλοντική συµµετοχή των σηµερινών µαθητών. όλο και λιγότεροι θεωρούν λοιπόν απαραίτητο να συµβάλουν στην περαιτέρω ανάπτυξη και βελτίωσή τους.

Ο Σβάνιτς, ο οποίος µε την κατηγοριοποίηση των τοµέων της µόρφωσης στο βιβλίο του εκφράζει ακριβώς αυτό που κατήγγειλε στη δεκαετία του 1950 ο Σνόου και διαφαίνεται να παραµένει ως πρόβληµα και στις επόµενες δεκαετίες, σίγουρα δεν είναι αδαής, όπως δεν είναι αδαείς και όλοι εκείνοι που πρεσβεύουν αντίστοιχες απόψεις. Πιθανή εξήγηση σε επίπεδο προσώπων τέτοιων τοποθετήσεων είναι η αδυναµία ή αδιαφορία πολλών αν-θρώπων για κατανόηση των φυσικοχηµικών και βιολογικών επιστηµών, κυρίως λόγω δυ-σχέρειας στη χρήση µαθηµατικών εργαλείων. Πέρα από την τεχνοφοβία υπάρχει δηλαδή και µια τεχνο-νωθρότητα.

Συχνά αντιµετωπίζουµε στον κοινωνικό µας περίγυρο συζητήσεις, όπου κάποιοι συνοµι-λητές δηλώνουν ευθαρσώς, µερικοί µάλιστα µε έπαρση, ότι ποτέ δεν κατάλαβαν τα Μα-θηµατικά και τελικά δεν ξέρουν πού µπορεί να είναι χρήσιµα! Ο διάσηµος αστροφυσικός Steven W. Hawking (Χόουκινγκ) που είναι για πολλά χρόνια καθηλωµένος σε αναπηρικό καροτσάκι, αναφέρει σκωπτικά στο βιβλίο του «Το Χρονικό του Χρόνου» (εκδ. Κάτο-πτρο, Αθήνα 2000), την επισήµανση του εκδότη ότι, κάθε εξίσωση σε ένα βιβλίο µειώνει σηµαντικά τον αριθµό των αναγνωστών.

Αυτή περίπου η αντίληψη επιβεβαιώνεται από τις απαντήσεις σε µια ερευνητική εργασία για τη σχέση εκπαιδευτικών Γυµνασίων και Λυκείων µε τους ηλεκτρονικούς υπολογι-στές: ένα αξιόλογο ποσοστό δηλώνει ότι δεν έχει πειστεί για τη χρησιµότητά τους και ένα άλλο δηλώνει ότι αρνητικά τοποθετηµένο απέναντι στο συγκεκριµένο µέσο. Συνολικά οι µισοί εκπαιδευτικοί δηλώνουν ότι δεν γνωρίζουν το χειρισµό και τις εφαρµογές του υπο-λογιστή (Ελένη Κoνιδάρη: «Εκπαιδευτικοί και νέες τεχνολογίες») Η συγκεκριµένη τοπο-θέτηση των εκπαιδευτικών δεν πρέπει να ξενίζει, αν ληφθεί υπόψη ότι 7 στους 10 Έλλη-νες δεν θεωρούν ότι υπάρχει στο Internet κάτι που θα τους ενδιέφερε και γι' αυτό δεν σκοπεύουν να συνδεθούν σ' αυτό (Εφηµερίδα Καθηµερινή, 21-9-2005, σελ. 23.) Σηµειώ-νουµε εδώ ότι η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή ξεφεύγει από τη συνηθισµένη απλή χρήση λειτουργιών κάποιας οικιακής συσκευής, απαιτεί αρκετή πνευµατική συµµετοχή του χειριστή και προϋποθέτει κάποια προσπάθεια για εκµάθηση των απαραίτητων χειρι-σµών και λειτουργιών.

Ένα άλλου είδους παράδειγµα που λειτουργεί όµως κατά βάθος στην ίδια κατεύθυνση του τεχνο-σκεπτικισµού, σχετίζεται µε τις εξετάσεις µαθητών του Λυκείου. Ένα από τα θέµατα στο µάθηµα της έκθεσης των πανελλήνιων εξετάσεων του έτους 2000 για τα πα-νεπιστήµια και τα ΤΕΙ αναφερόταν σε κάποιο σχόλιο του Σεφέρη (∆οκιµές) πάνω σε γραπτά του T.S. Eliot (Έλιοτ, 1888-1965) από το έτος 1923, στα οποία ο γνωστός Άγγλος συγγραφέας παραπονιόταν ότι κάποιοι άνθρωποι της Μελανησίας στον Ειρηνικό «πεθαί-νουν γιατί ο "πολιτισµός" που τους ανάγκασαν να δεχτούν, τους στέρησε κάθε ενδιαφέ-ρον για τη ζωή» (!;) και προβληµατίζεται ο συγγραφέας για τις αλλαγές στον πολιτισµένο κόσµο από τις επερχόµενες τεχνολογικές εξελίξεις: «Όταν το κάθε θέατρο αντικαταστα-θεί από εκατό κινηµατογράφους, όταν το κάθε µουσικό όργανο αντικατασταθεί από εκα-τό γραµµόφωνα, όταν το κάθε άλογο αντικατασταθεί από εκατό φτηνά αυτοκίνητα, όταν το κάθε παιδάκι, µε τη βοήθεια των ηλεκτρικών εφευρέσεων, ακούει τα παραµύθια της γιαγιάς του από ένα µεγάφωνο». Είναι προφανείς οι συνέπειες κατά τον Έλιοτ: «∆εν θα

70

είναι διόλου εκπληκτικό αν ο πληθυσµός ολόκληρου του πολιτισµένου κόσµου ακολου-θήσει γρήγορα την τύχη των Μελανησίων.»

Βέβαια, όταν προβληµατιζόταν ο Έλιοτ για την επέλαση της τεχνολογίας, οι κινηµατο-γράφοι, το γραµµόφωνο, το αυτοκίνητο και το µεγάφωνο του ραδιοφώνου (µαγνητόφωνο δεν υπήρχε ακόµα) βρίσκονταν στο στάδιο της ανάπτυξης. Προφανέστατα οπισθοδροµι-κός, συντηρητικός και τεχνοφοβικός ων ο ποιητής (Νίκος ∆ήµου: «Ο Θρίαµβος της Μού-χλας!»), προέβλεπε τότε εσφαλµένα µια πολιτισµική και βιολογική καταστροφή για τον κόσµο. Ενδιαφέρον είναι ότι έχει τοποθετήσει τη λέξη πολιτισµός σε εισαγωγικά, πράγµα που δηλώνει ότι µάλλον καταχρηστικά αναγνωρίζει στην τεχνολογία τα χαρακτηριστικά του πολιτισµού. Σαράντα χρόνια αργότερα, το έτος 1963, παρότι είχε διαψευστεί στις αρ-χικές προβλέψεις του, επανέρχεται ο Έλιοτ, περιγράφοντας το ρόλο της τηλεόρασης: «(Η τηλεόραση) είναι ένα µέσο διασκέδασης που επιτρέπει σε εκατοµµύρια ανθρώπους να ακούν το ίδιο αστείο την ίδια ακριβώς στιγµή και όµως να συνεχίζουν να διακατέχονται από µοναξιά.»

Με αυτή τη νεότερη τοποθέτησή του αποδέχεται ο Έλιοτ την τεχνολογία (τηλεόραση) ως γεγονός, αλλά της καταλογίζει ανεπάρκεια, επειδή δεν υλοποιεί όλα αυτά που περίµενε ο ίδιος από αυτήν. ο Έλιοτ προσπερνούσε το µείζον, ότι µε την τεχνολογία ήταν δυνατόν να λάβουν εκατοµµύρια άνθρωποι ταυτόχρονα το ίδιο µήνυµα και εστίαζε την προσοχή του σε κάτι που ποτέ δεν υποσχέθηκε η τηλεόραση: ότι θα «γιατρέψει» τη µοναξιά των ανθρώπων.

Σήµερα γνωρίζουµε ότι κανένας δεν έχει πεθάνει από «πλήξη» λόγω της τεχνολογίας, κα-θώς επίσης ότι ένας άνθρωπος µπορεί να αισθάνεται «µόνος» µέσα σε ένα πλήθος εκατο-ντάδων ή χιλιάδων άλλων ανθρώπων, στο δρόµο, στο πολυκατάστηµα, στην παραλία, στο στάδιο κλπ. Πέρα από αυτά, γνωρίζουµε επίσης ότι χωρίς την τεχνολογία, στην οποία προσβλέπουν µε αγωνία όλοι οι απανταχού «Μελανήσιοι» του πλανήτη µας (Juan Forero: «Οι ιθαγενείς που επέλεξαν τα "φώτα της πόλης"»), θα διαλύονταν οι κοινωνίες που συµπεριλαµβάνουν πάνω από το 90% των ανθρώπων της Γης.

Εδώ δεν ενδιαφέρουν, φυσικά, οι αποτυχηµένες και άστοχες προβλέψεις του Έλιοτ από την ασφάλεια του «καταστροφικού» πολιτισµικού περιβάλλοντος της Αγγλίας, αλλά η επιλογή από τους φιλολόγους της εξεταστικής επιτροπής του συγκεκριµένου αποσπάσµα-τος για την έκθεση. Με αυτήν την επιλογή τους έφερναν τα µέλη της επιτροπής τους µα-θητές στη δύσκολη θέση να διαφωνήσουν µε το διάσηµο συγγραφέα, αν δεν ήθελαν να εκφραστούν τεχνοφοβικά!

Αν λάβουµε δε υπόψη ότι τα θέµατα των εξετάσεων γράφονται σε υπολογιστή, µεταδίδο-νται µέσω διαδικτύου και τηλεοµοιοτυπίας (telefax), η επικοινωνία για επιβεβαίωση της παραλαβής των θεµάτων και για υποβολή ερωτήσεων γίνεται µέσω του τηλεφωνικού δι-κτύου κλπ. κλπ., τότε αποτελεί κακοήθεια ολκής να διαδίδεις στην έναρξη του 21ου αιώνα την παντελώς αστήρικτη εκδοχή ότι πιθανόν να ευθύνεται ο τεχνολογικός πολιτισµός για το «θάνατο από πλήξη» κάποιων ανθρώπων στην άλλη άκρη της Γης -ούτε στα αναγεν-νησιακά σαλόνια αργόσχολων να ζούσαν- και ταυτόχρονα να αναγκάζεις ανασφαλείς ε-φήβους να αντιπαρατεθούν στις απόψεις ενός διάσηµου διανοούµενου.

Την ίδια στιγµή µάλιστα που κανείς από τους τεχνοφοβικούς φιλολόγους δεν φαίνεται να προβληµατίστηκε για τη θεµελιώδη θέση του Έλιοτ (διαφάνηκε αυτό και από τις «φρο-ντιστηριακές λύσεις» που κυκλοφόρησαν µετά την εξέταση), αν δηλαδή οι Μελανήσιοι

71

πέθαιναν πράγµατι από την «πλήξη» που προκαλεί η τεχνολογία. Για τον υποσιτισµό, τη φυµατίωση, την ελονοσία, τη δυσεντερία, τον τύφο και όλες τις ενδηµικές και επιδηµικές ασθένειες που πιθανόν συντηρούνταν ή µεταφέρθηκαν από τους Ευρωπαίους αποικιο-κράτες σ' αυτές τις τεχνολογικά και υγειονοµικά υποβαθµισµένες κοινωνίες στη δεκαετία του 1920, δεν έγινε πουθενά κι από κανέναν λόγος. .

Και, κλείνοντας αυτόν τον προβληµατισµό, είναι ακόµα απαραίτητο να αναφέρουµε ότι δεν είναι µόνο οικονοµικοί οι λόγοι που θα έπρεπε να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των νέ-ων για την επιστήµη. Η έλλειψη ενδιαφέροντός τους για τα µαθήµατα επιστήµης και τε-χνολογίας στα σχολεία και τις µετέπειτα τριτοβάθµιες σπουδές προδικάζει µια γενικότερη στάση ζωής που µπορεί να αποβεί απειλητική για τη δηµοκρατία, αφού οι περισσότερες αποφάσεις στις σύγχρονες ανεπτυγµένες κοινωνίες διαµορφώνονται µέσα από αντιπαρά-θεση επιστηµονικών και ηθικών αξιών.

Ένας επιστηµονικά απαίδευτος πληθυσµός θα καταλήγει να επιλέγει (ψηφίζει) ενάντια στα συµφέροντά του, ύστερα από κατάλληλη προπαγάνδα. Αυτό διαπιστώνεται µε σχετι-κή ευκολία στην Ελλάδα, όπου ο µορφωτικά ακόµα υποβαθµισµένος πληθυσµός της, σε σύγκριση µε τη δυτική Ευρώπη, άγεται και φέρεται µε φωτοβολίδες γεγονότων και ιδεών από πολιτικούς και θρησκευτικούς δηµαγωγούς.

2. Τεχνο-νωθρότητα

Σε µια υπολανθάνουσα τεχνονωθρότητα, η οποία αναφέρθηκε στα προηγούµενα, στηρίζε-ται και η αντίδραση στις τεχνολογικές βελτιώσεις, κυρίως από ανθρώπους µεγαλύτερης ηλικίας, µε πρόσχηµα ροµαντικούς δεσµούς µε κάποια χαρακτηριστικά της καταργούµε-νης τεχνολογίας. Είναι ευρέως γνωστές ιστορίες του 19ου αιώνα από την Αγγλία, όπου ο κόσµος για πολλά χρόνια απέφευγε να χρησιµοποιεί το τραίνο και συνέχιζε να παίρνει την άµαξα, παρά τα πολλά µειονεκτήµατα που είχε αυτό το µεταφορικό µέσον. Ακόµα στις αρχές του 20ου αιώνα απέτρεπαν χρηµατο-οικονοµικοί σύµβουλοι στις ΗΠΑ τους πελάτες των τραπεζών τους να επενδύσουν σε µετοχές της βιοµηχανίας αυτοκινήτων Ford, διότι: «Το άλογο θα συνεχίσει να υπάρχει, το αυτοκίνητο είναι µόνο ένας νεωτερι-σµός, µια µόδα!».

Έχουν διασωθεί εκτιµήσεις παλαιότερων εποχών για τις δήθεν υποβαθµίσεις που προκα-λεί η τεχνολογία στην κοινωνική ζωή - σχεδόν πάντα πρόκειται για αυθαίρετες ερµηνείες. Τα φτηνά βιβλία και οι εφηµερίδες αποθάρρυναν τη συνοµιλία, έλεγαν το 18ο και 19ο αι-ώνα. Η τέχνη της συζήτησης χάνεται, γιατί οι άνθρωποι δεν συζητούν πια, αλλά διαβά-ζουν! Στα τέλη του 19ου αιώνα διεκτραγώδησαν δηµόσιοι άνδρες στην Αγγλία το γεγονός ότι ο καλύτερος (ηλεκτρικός) φωτισµός στα σπίτια έκανε τους ανθρώπους να διαβάζουν αντί να συζητάνε. Ο Όργουελ ήταν πεπεισµένος ότι το ραδιόφωνο και άλλοι «µοναχικοί, µηχανικοί τρόποι αναψυχής» καταδίκαζαν σε θάνατο τη συζήτηση, αν και οι συζητήσεις στα σαλόνια ήταν συνηθέστατα παράλληλοι µονόλογοι.

Αλλά και στις µέρες µας ακούµε συχνά διηγήσεις για τη σχέση που έχει κάποιος «βιβλιο-φάγος» φίλος µε την υφή και τη µυρωδιά του χαρτιού, για τη συγκίνηση που νοιώθει όταν βρίσκεται σε ένα βιβλιοπωλείο κ.ά. Προφανώς ο συγκεκριµένος φίλος έχει συσχετίσει την αγάπη του για µελέτη µε δευτερεύοντα και µάλλον αρνητικά στοιχεία του µέσου (χαρτί), µε το οποίο διαδίδονται εδώ και 500 περίπου χρόνια οι γνώσεις στον πολιτισµένο κόσµο. Ο Mark Lawson περιγράφει στην εφηµερίδα Guardian τις επερχόµενες εξελίξεις για ηλεκτρονική διανοµή των κειµένων, των εικόνων και της µουσικής του µέλλοντος

72

µέσω του διαδικτύου, µε χρήση µιας και µοναδικής µικροσυσκευής, η οποία θα µεταδίδει ταυτόχρονα τηλεοπτικά προγράµµατα και θα αποτελεί κινητό τηλέφωνο, ατζέντα κ.ά. και καταλήγει: «Έτσι, λοιπόν, η πιθανότητα ότι όλα αυτά -σινεµά, βιβλία, µουσική, ραδιόφω-νο, τηλεόραση- θα είναι διαθέσιµα µέσα από µία και µοναδική πλαστική συσκευή, η ο-ποία επινοήθηκε για να σου επιτρέπει να µιλήσεις µε τους δικούς σου και να τους πεις ότι το τραίνο θα αργήσει, µπορεί να είναι τεχνολογικά συναρπαστική, αλλά δίνει ταυτόχρονα µια αίσθηση κλειστοφοβίας και περιορισµού. (!; ) Αν αυτό είναι το πολιτιστικό µέλλον που µας περιµένει, ευχαριστώ, θα αρνηθώ την πρόσκληση.»

Οι περισσότεροι άνθρωποι αυτής της κατηγορίας δεν µπορούν να συνειδητοποιήσουν ότι είναι απόλυτα εξαρτηµένοι από την τεχνολογία, χωρίς να το αντιλαµβάνονται και απλώς δυσφορούν για τις αλλαγές στις συνήθειές τους που επέρχονται αναπόφευκτα, γίνονται τεχνοφοβικοί επειδή είναι τεχνονωθροί. Κανείς από αυτούς δεν θα σκεφτόταν όµως να διαγράψει από τη ζωή του το ραδιόφωνο, το αυτοκίνητο, το τηλέφωνο, τις οικιακές συ-σκευές και ό,τι άλλο χρησιµοποιεί αυτονόητα στην καθηµερινή ζωή του, όλα εκείνα τα τεχνικά κατασκευάσµατα, τα οποία συνήθισε από µικρής ηλικίας.

Τον ενοχλούν οι αλλαγές που θα τον αναγκάσουν να προβληµατιστεί και πιθανόν θα τον κουράσουν µέχρι να τις συνηθίσει, η αναλογική συσκευή που θα γίνει ψηφιακή, ο δίσκος µουσικής από βινίλιο που θα γίνει CD, το σήµα στο τηλέφωνο που ακούγεται διαφορετι-κά, η φωτογραφική µηχανή χωρίς φιλµ που πρέπει να συνδεθεί όµως µε τον υπολογιστή κ.ο.κ. Μερικοί δηλώνουν ότι αποστρέφονται τις συζητήσεις µε αγνώστους σε ηλεκτρονι-κούς χώρους του Internet και προτιµούν άµεσες ζωντανές συζητήσεις. Ίσως να αγνοούν βέβαια ότι οι συζητήσεις στο Internet γίνονται συχνά µε ανθρώπους σε άλλες πόλεις, άλ-λες χώρες, άλλες ηπείρους, µε τους οποίους κάποιος ποτέ δεν θα είχε την ευκαιρία να έρ-θει σε επικοινωνία. Πέρα από αυτό, οι περισσότεροι από τους αρνητές της εξέλιξης ντρέ-πονται πλέον να παραδεχθούν ότι αγνοούν και την απλή χρήση του υπολογιστή και περι-τυλίγουν την άγνοιά τους µε προβολή άλλων, προσωπικών επιλογών επικοινωνίας.

Οι αρνητές της νεωτερικής συσκευής «όλα σε ένα», για να επανέλθουµε στο παράδειγµα του τεχνοφοβικού βιβλιόφιλου, προφανέστατα αγνοούν και µάλλον δεν ενδιαφέρονται να πληροφορηθούν ότι το νέο (ηλεκτρονικό) µέσον θα τους δίνει πάµπολλες δυνατότητες, τις οποίες δεν είναι δυνατόν να απαιτήσει κάποιος από το χαρτί, που τσαλακώνεται, βρέ-χεται, σκίζεται, ξεθωριάζει, συσσωρεύεται αν αποθηκευτεί µαζικά κ.ο.κ. και για του ο-ποίου την παραγωγή απαιτείται η αποκοπή δέντρων και η επιβάρυνση του περιβάλλοντος µε χηµικά υλικά.

Ακόµα κι αν η νέα συσκευή δηµιουργεί στον ηλικιωµένο τεχνοφοβικό την «αίσθηση κλειστοφοβίας» (!;), θα έχει όµως την ευχέρεια να τη χρησιµοποιεί παντού και πάντα, σε οποιαδήποτε στάση ή κίνησή του, και θα είναι σε θέση να αποκόπτει και να αποθηκεύει στη µνήµη αυτής της συσκευής κοµµάτια κειµένου, βίντεο ή µουσικής για να τα διαβά-σει, παρακολουθήσει ή ακούσει πιο προσεκτικά κάποια άλλη στιγµή ή, επίσης, να τα στέλνει εκείνη τη στιγµή, σε οποιονδήποτε παραλήπτη διαθέτει ηλεκτρονικό ταχυδροµεί-ο, να διαβάζει δοκιµαστικά όποιο βιβλίο ή περιοδικό και όποια εφηµερίδα τον ενδιαφέρει, να παρακολουθήσει από την οθόνη τα προσφερόµενα εµπορικά είδη που χρειάζεται, σε µια άλλη πόλη ή µια άλλη χώρα και ήπειρο, µε λεπτοµερή περιγραφή ποιότητας και τι-µών και µε θετικά ή αρνητικά σχόλια άλλων αγοραστών και, αν κάτι του αρέσει, να το παραγγείλει ηλεκτρονικά για τον εαυτό του ή ως δώρο, να κλείσει αεροπορικά εισιτήρια, δωµάτια σε ξενοδοχείο, θέσεις για γεύµατα σε εστιατόρια ή για παραστάσεις σε θέατρα άλλης πόλης ή και άλλης χώρας που θα βρεθεί σε κάποιους µήνες και άλλα πολλά. Αυτό

73

που αλλάζει οριστικά και αναπότρεπτα στη ζωή του, φυσικά, είναι να µη διαθέτει πλέον µε τις παλιές εφηµερίδες φθηνό περιτύλιγµα ...

3. Τεχνοσκεπτικισµός

Μια άλλου είδους κατηγορία τεχνοφοβικών στάσεων αφορά διανοούµενους µε συγκρο-τηµένες αντιλήψεις, οι οποίοι θεωρούν ότι µέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα αναπτύχθη-κε η τεχνολογία σε σηµαντικό βαθµό ώστε, αφενός να µην έχουν αξιοποιηθεί ακόµα όλες οι εφευρέσεις και τεχνικές δηµιουργίες και αφετέρου να µην έχει κατανοηθεί, ποιες είναι οι βαθύτερες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και την κοινωνία από αυτές τις τεχνολο-γικές εξελίξεις.

Θα έπρεπε λοιπόν, υποστηρίζουν οι συγκεκριµένοι στοχαστές, µε δεδοµένες και αναµφι-σβήτητες τις πιθανότητες σηµαντικών καταστροφικών εξελίξεων που θα καταλογιστούν στον τεχνολογικό τοµέα, να περιοριστεί η υποστήριξη της κοινωνίας (χρηµατοδότηση!) σ' αυτό το είδος των επιστηµονικών δραστηριοτήτων, ώστε να αξιοποιηθούν πρώτα τα έτοι-µα και, ταυτόχρονα, να µελετηθούν καλύτερα, µακροπρόθεσµα και σε παγκόσµια κλίµα-κα οι επιπτώσεις των τεχνολογικών επιτευγµάτων. Θα είναι έτσι δυνατόν, λέγεται, να κα-ταστρωθεί ένα ολοκληρωµένο σχέδιο πάνω σε ηθικές βάσεις για την πορεία της ανθρω-πότητας στους επόµενους αιώνες.

Αναµφισβήτητα, οι θετικές επιστήµες και η τεχνολογία είναι δυνατόν να κατηγορηθούν! Σχεδόν κάθε νέα επινόηση περιέχει και το σπέρµα της κατάχρησής της, όπως συνέβη:

• µε την πυρηνική ενέργεια που αξιοποιήθηκε µεν για ειρηνικούς ιατρικούς, ενερ-γειακούς κ.ά. κοινωνικούς σκοπούς, αλλά πρωτίστως αναπτύχθηκε σε µεγάλη κλίµακα και χρησιµοποιήθηκε ως όπλο µαζικής καταστροφής,

• µε τα φυτοφάρµακα και εντοµοκτόνα, τα οποία απαλλάσσουν µεν από ασθένειες και βελτιώνουν την παραγωγή, αλλά ταυτόχρονα επιβαρύνουν συσσωρευτικά το οικοσύστηµα,

• µε την προσπάθεια για εξερεύνηση του ηλιακού συστήµατος και την αποίκιση γειτονικών πλανητών που αξιοποιείται όµως ταυτόχρονα και ως απειλή κατά α-νταγωνιστικών κρατών και κοινωνιών για επίθεση και καθυπόταξη,

• µε τη διάδοση και χρήση από ευρύτατες πληθυσµιακές οµάδες κινητών τηλεφώ-νων και πιστωτικών καρτών που διευκολύνουν µεν πάρα πολύ τις επικοινωνίες και τις οικονοµικές δοσοληψίες, αλλά παράλληλα δίνουν την ευχέρεια σε ανεξέ-λεγκτους µηχανισµούς να ελέγχουν κάθε πολίτη που θα βάλουν ως στόχο,

• µε την ευρύτερη διάδοση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας που φέρνει τους ανθρώ-πους από διαφορετικές πόλεις, χώρες και ηπείρους εγγύτερα, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί σε υποβάθµιση της οµιλούµενης και γραπτής γλώσσας και στην απρόβλε-πτη µεταλλαγή των διανθρώπινων σχέσεων,

• µε τη δυνατότητα µεταµοσχεύσεων ζωτικών ανθρώπινων οργάνων που δηµιουρ-γεί προϋπόθεσης µεγαλύτερης διάρκειας και καλύτερης ποιότητας ζωής, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί στον κανιβαλισµό σε βάρος φτωχών και ανήµπορων ανθρώ-πων κλπ.

Ουδείς άνθρωπος µε συγκροτηµένη παιδεία είναι δυνατόν να αµφισβητήσει τις (µε τις σηµερινές αντιλήψεις µας) απορριπτέες χρήσεις ορισµένων τεχνολογιών. Η προβαλλόµε-νη δε από τους συνειδητοποιηµένους σκεπτικιστές ανάγκη για ενδελεχή µελέτη των επι-

74

πτώσεων της τεχνολογίας σε παγκόσµια κλίµακα δεν πρέπει να παρακάµπτεται ως προ-σχηµατική ή περιττή.

Ο Bertold Brecht καταλήγει στο έργο του «Η ζωή του Γαλιλαίου» στην «καταδίκη» του µεγάλου ερευνητή, όταν πληροφορείται ο ίδιος ο συγγραφέας, αρχικά στη ∆ανία όπου ζούσε, για την τροµακτική καταστροφική δύναµη της πυρηνικής ενέργειας και αργότερα, στην Αµερική, για την έκρηξη πυρηνικών βοµβών στο Ναγκασάκι και στη Χοροσίµα. Αυτή η φιλολογική καταδίκη του Γαλιλαίου ήρθε δε περίπου στην εποχή που η Καθολική Εκκλησία αποκαθιστούσε ηθικά τον πρωτοπόρο φυσιοδίφη. Ο Γαλιλαίος αυτοκατηγορεί-ται σ' αυτό το έργο του Brecht µε τα λόγια: «Αν είχα καταλάβει να µη διαδίδω γνώσεις χωρίς περίσκεψη...» Τελικά, σύµφωνα µε αυτή τη λογική, ο Ιεροεξεταστής έχει δίκιο και ο Γαλιλαίος άδικο στο δίληµµα αποσιώπηση ή διάδοση των γνώσεων.

Όµως, καταρχάς φαίνεται ότι οι ιδέες για περιορισµό των τεχνολογικών εξελίξεων, µε στόχο µια ηθικοποίηση της επιστήµης και της κοινωνίας, είναι αντιεπιστηµονικές και, σε πρακτικό επίπεδο, ανεφάρµοστες! Επίσης, δεν συνάδουν µε τη νοοτροπία της προόδου που χαρακτηρίζει, αφενός την κοινωνία µας, από την Αναγέννηση και εντεύθεν και αφε-τέρου τους ερευνητές, οι οποίοι πάντα, όποτε βρέθηκαν µπροστά σε ένα επιστηµονικό ή τεχνολογικό δίληµµα, προσπάθησαν να το αντιµετωπίσουν. Η προσδοκία ότι ένα παγκό-σµιο σύστηµα «ποτοαπαγόρευσης» θα δώσει αποτελέσµατα, είναι µάλλον αφελής.

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης παρουσιάζει σε µια οµιλία του («Η τεχνοεπιστήµη» από τις «Οµιλίες στην Ελλάδα»), εκτυπωµένη σε 40 σελίδες, τα προβλήµατα από την απρόβλεπτη και ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της τεχνολογίας αλλά, πέρα από την καταγραφή συγκεκριµέ-νων περιπτώσεων και µια αµήχανη πρόβλεψη για το µέλλον, δεν έχει κάποια συγκεκριµέ-νη λύση να προτείνει, η οποία θα µπορούσε να αποτελέσει στόχο των πολιτικών και των επιστηµόνων για την αντιµετώπιση πιθανών αρνητικών εξελίξεων.

Μία προφανής λύση φαίνεται να εντοπίζεται σήµερα στη διακοπή από το κράτος της χρηµατοδότησης για πειράµατα προς τέτοιες «επικίνδυνες» κατευθύνσεις. Μόνο που, πρώτον, ουδείς γνωρίζει εκ προοιµίου ποιες από τις κατευθύνσεις είναι «επικίνδυνες». η κατηγοριοποίηση εκ του αποτελέσµατος είναι σ' αυτή την περίπτωση άνευ ουσίας!

∆εύτερον: Κατ' αρχήν, η κατασκευή της ατοµικής βόµβας που απειλεί τον πολιτισµό µας λόγω πιθανής χρήσης της από πυρηνικές δυνάµεις, έγινε µε πρωτοβουλία και αδρή χρη-µατοδότηση της αµερικανικής κυβέρνησης, ήταν δηλαδή πολιτική απόφαση, όχι επιστη-µονική ή τεχνολογική. Η πρώτη σχάση του ατόµου που άνοιξε το δρόµο για όλες τις µε-ταγενέστερες επιστηµονικές ανακαλύψεις και τεχνολογικές κατασκευές, έγινε όµως το 1938 από τους Hahn (Χαν) και Strassmann (Στράσµαν), µε σηµαντική προεργασία της Lise Meitner (Μάιτνερ) σχεδόν αδαπάνως πάνω σε ένα εργαστηριακό τραπέζι! Κοιτάζο-ντας ο επισκέπτης σήµερα αυτό το εργαστηριακό τραπέζι στο µουσείο, νοµίζει ότι έχουν ξεχαστεί πάνω του άχρηστα καλώδια και µερικά όργανα...

75

Εξ άλλου, είναι γνωστό ότι κάθε οµάδα ατόµων µε κατάρτιση στην Πυρηνική Φυσική µπορεί µε πληροφορίες από περιοδικά και βιβλία και µε υλικά που είναι ελεύθερα διαθέ-σιµα στο εµπόριο, να κατασκευάσει µία «απλή» ατοµική βόµβα. Με µια τέτοια βόµβα δεν είναι δύσκολο να προκληθεί, για πολιτικούς ή εγκληµατικούς σκοπούς, ο θάνατος και η ραδιενεργή µόλυνση µερικών εκατοµµυρίων ανθρώπων.

Όσοι ισχυρίζονται λοιπόν πως ο µεθοδευµένος από το κράτος περιορισµός της τεχνολογι-κής εξέλιξης θα µετριάσει τις αρνητικές επιπτώσεις, παραβλέπουν, αφενός ότι ο µεµονω-µένος επιστήµονας ή µικρές οµάδες επιστηµόνων δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν µε κα-νένα προληπτικό ή κατασταλτικό τρόπο σε µια ελεύθερη κοινωνία, αφετέρου ότι, κι αυτό είναι το σηµαντικότερο, η ίδια η τεχνολογία που προκαλεί διάφορες ανεπιθύµητες και ε-πικίνδυνες παρεκβάσεις, είναι η µόνη που µπορεί να δηµιουργήσει και το αντίδοτο σ' αυ-τές. Πώς θα ήταν δυνατή η όποια µεθοδευµένη, συνολική, διορθωτική παρέµβαση στη φύση και την κοινωνία, αν δεν είναι διαθέσιµα νεότερα επιστηµονικά και τεχνολογικά µέσα, από την παραγωγή προϊόντων και ενέργειας µέχρι τη διάχυση πληροφοριών και τον έλεγχο των εξελίξεων στο γενετικό τοµέα;

Και κάτι ακόµα επ' αυτού: σίγουρα, η έκρηξη στον πυρηνικό αντιδραστήρα του Τσερνο-µπίλ στη δεκαετία του 1990 οφείλεται σε πληµµελή έλεγχο της τεχνολογίας, αλλά η κα-ταστροφή από τον τυφώνα στη Νέα Ορλεάνη, η οποία προκάλεσε περίπου ίδιο αριθµό θυµάτων µε εκείνα στην Ουκρανία, όπως και τα χιλιάδες ανθρώπινα θύµατα που ακολου-θούν κάθε χρόνο τις πληµµύρες στο δέλτα του ποταµού Μπραµαπούτρα στο ασιατικό Μπάγκλα Ντες, αποτελούν συνηθισµένες καταστάσεις γι' αυτές τις γεωγραφικές περιοχές. Σε όλες αυτές και σε άλλες όµοιες περιπτώσεις όµως, οι συνέπειες των όποιων κατα-στροφών µόνο µε τη χρήση της επιστήµης και της τεχνολογίας είναι δυνατόν να αντιµε-τωπιστούν - η εποχή που έστηναν παρακλητικές στήλες σε θεούς και αγίους κατά της πα-νούκλας, έχει περάσει ανεπιστρεπτί.

Όσοι, ακόµα, διαβλέπουν σε µια αδρανοποίηση ορισµένων επιστηµονικών και τεχνολογι-κών κατευθύνσεων τη δυνατότητα για µεγαλύτερη ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστη-µών (λόγω οικονοµικού περισσεύµατος!) µάλλον παραβλέπουν ότι, οι φιλοσοφικές, φι-λολογικές, καλλιτεχνικές κ.ά. σπουδές και µελέτες θα παρακµάσουν µακροπρόθεσµα επί-σης, σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό, αφού θα πάψουν να δέχονται συνεχώς ερεθίσµα-τα και υποστήριξη από την τεχνολογία. Για παράδειγµα, η φιλοσοφία στα τέλη του 20ου, αρχές του 21ου αιώνα προϋποθέτει γνώση των πορισµάτων της Φυσικής, Χηµείας και Βιολογίας και των µεθόδων τους, αλλιώς κάθε προβληµατισµός για τη ζωή και τον κόσµο εκφυλίζεται σε συζήτηση περί όνου σκιάς...

76

∆εν επιτρέπεται, τέλος, να παραλείψουµε την αναφορά και στη νοµιµοποίηση του φορέα που θα διακρίνει το χρήσιµο από το επικίνδυνο και, στην ανάγκη, θα αναπροσανατολίζει την παραγωγή γνώσης. Προφανέστατα, ο εκκλησιαστικός µηχανισµός του Μεσαίωνα θα αξιοποιούσε ο ίδιος µε ιδιαίτερη προτίµηση κάθε εφεύρεση, µε την οποία θα µεγιστο-ποιούσε τη δύναµη και τον πλούτο του, πράγµα που το έκανε σε πολλές περιπτώσεις. Άρα, δεν υπήρξε ποτέ και δεν µπορεί να γίνει ανιδιοτελής φορέας αυτής της νοµιµοποιη-τικής λειτουργίας, δεδοµένου ότι και σήµερα ακόµα αυτοκατηγορούνται χριστιανοί κλη-ρικοί για ροπή προς «φιληδονία, φιλαργυρία και εξουσιοµανία», χαρακτηριστικά που τους καθιστά, ως σώµα, τελείως ακατάλληλους για ηθική καθοδήγηση άλλων ανθρώπων.

Οι αναδεικνυόµενοι κατά καιρούς ηγέτες ισχυρών κρατών προσπαθούν µεν να περιορί-σουν τη διάδοση καταστροφικών τεχνολογιών, πιθανώς προβληµατικών µεθόδων της Γε-νετικής κ.ά., αλλά µόνο στο βαθµό που προκύπτουν ανταγωνιστές στα υπάρχοντα µονο-πώλια. Η ιδέα για κάποιο όργανο παγκόσµιου ελέγχου βάσει ηθικών και δηµοκρατικών κριτηρίων έχει αποτύχει, όπως φαίνεται από την ελεγχόµενη λειτουργία του ΟΗΕ (βέτο µεγάλων δυνάµεων) και περιθωριοποίησή του όταν δεν εξυπηρετεί (Γιουγκοσλαβία, Ι-ράκ).

Συµπεραίνουµε λοιπόν ότι και στο µέλλον δεν µένει παρά να συνυπάρχουν δίπλα δίπλα, η ελπίδα και ο κίνδυνος που περικλείει το δυναµικό της επιστήµης και της τεχνολογίας, να γίνει αυτό αίτιο δηµιουργίας ή καταστροφής. Η τελική απόφαση εναπόκειται στον σκε-πτόµενο άνθρωπο, του οποίου µοναδικό ασφαλές στήριγµα αποτελεί η ολοκληρωµένη παιδεία!

77

Χριστιανισµός έναντι του ελληνικού πολιτισµού

Από τα χριστιανικά κείµενα των πρώτων αιώνων προκύπτει ανάγλυφα η αντιπαλότητα των ηγετών της χριστιανικής Εκκλησίας έναντι του ελληνικού πολιτισµού και των έργων του, παρά την προβαλλόµενη σήµερα δήθεν σύζευξη ελληνισµού και χριστιανισµού που θρυλείται ότι κατέληξε στον «ελληνοχριστιανικό πολιτισµό» - ένα ιδεολόγηµα που συνο-δεύει το σύγχρονο ελληνικό κράτος και αξιοποιήθηκε κυρίως από τα δικτατορικά καθε-στώτα και τις οπισθοδροµικές δυνάµεις της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή η αντιπαλότητα δεν ήταν απλώς µία θεµιτή άµιλλα, ένας ανταγωνισµός ιδεών και προτάσεων, αλλά µία σαφής εχθρότητα και πρόθεση συκοφάντησης.

Ανεξάρτητα από αυτή τη συγκρουσιακή τοποθέτηση, εκείνη την εποχή µεθοδευόταν ταυ-τόχρονα η συστηµατική αντιγραφή και ενσωµάτωση στα χριστιανικά κείµενα απόψεων και συλλογισµών Ελλήνων (Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης) και Ρωµαίων (Κικέρων, Σενέκας) φιλοσόφων, αλλά και η παραποίηση ιδεών και φιλοσοφικών προτάσεων. Ο K. Deschner παραθέτει στο βιβλίο του «Kriminalgeschichte des Christentums» πλαστογρα-φηµένες «επιστολές», δήθεν µεταξύ του Σενέκα και του Παύλου, τις οποίες είχαν επινοή-σει διάφοροι «εκκλησιαστικοί πατέρες» και από τις οποίες συµπεραίνεται η σύγκλιση της ελληνορωµαϊκής φιλοσοφίας µε τις (µέχρι τότε ακόµα αδιαµόρφωτες) χριστιανικές από-ψεις. Αυτή η συστηµατική υποκλοπή αλλότριων ιδεών και λόγων δεν έγινε, φυσικά, τότε ευρύτερα γνωστή και, όταν δεν ήταν πια δυνατόν να αποκρυβεί, µετονοµάστηκε σε «...συµφιλίωση της διδασκαλίας των αρχαίων φιλοσόφων µε τη χριστιανική θρησκεία». Το προϋπάρχον συµφιλιώθηκε δηλαδή µε το µεταγενέστερο, ο εµπνευστής συµφιλιώθηκε µε τον αντιγραφέα του!

Από τη µέση βυζαντινή εποχή και µέχρι σήµερα προβάλλεται όµως θορυβωδώς, λόγω και της εγγενούς πολιτισµικής ένδειας, ακριβώς το αρχικά απoσιωπούµενο και αξιοποιείται για τη στήριξη του ιδεολογήµατος περί ενότητας και συνέχισης του ελληνικού πολιτισµού δια του χριστιανισµού.

Αντίλογος µε ιστορικά επιχειρήµατα και η πραγµατικότητα των κειµένων

Η χριστιανική πλευρά διατυπώνει ως αντίλογο την άποψη ότι, πρώτον, οι χριστιανοί εκ-δικούνταν µε τις βιαιοπραγίες τους τις αιµατηρές διώξεις που είχαν υποστεί για πολλές δεκαετίες και, δεύτερον, όπου στα χριστιανικά κείµενα αναφέρονται καταγγελίες, ύβρεις και αναθεµατισµοί κατά των Ελλήνων, δεν νοούνται οι εκπρόσωποι του ελληνικού πνεύ-µατος και οι Έλληνες ή έστω οι ελληνόφωνοι πολίτες, αλλά γενικώς οι «ειδωλολάτρες».

Στο πρώτο σηµείο δεν είναι δύσκολο να απαντηθεί, αφενός ότι, ένα πιθανόν δικαιολογη-µένο αίσθηµα πικρίας, το οποίο µετετράπη σε εκδικητικότητα στο αριθµητικά έτσι κι αλ-λιώς ακόµα περιορισµένο πλήθος των οπαδών, δεν θα έπρεπε να βρίσκει συνέχεια στα λόγια και τα έργα των κορυφαίων εκπροσώπων της «θρησκείας της αγάπης». Αφετέρου είναι σηµαντικό να τονιστεί ότι, οι όποιες διώξεις και σφαγές κατά των χριστιανών δεν διοργανώνονταν από τους Έλληνες φιλοσόφους ή οποιουσδήποτε Έλληνες διανοούµε-νους, αλλά από τη ρωµαϊκή διοίκηση και το µισθοφορικό αυτοκρατορικό στρατό. Οι Ρω-µαίοι στρατηγοί, µε αυτήν ακριβώς τη διοίκηση και τον ίδιο µισθοφορικό στρατό, υιοθέ-τησαν αργότερα και επέβαλαν το χριστιανισµό ως αποκλειστική θρησκεία και επιδόθη-

78

καν, µαζί µε τους εκπροσώπους του εκκλησιαστικού µηχανισµού, στην κατασυκοφάντη-ση και αποδόµηση του ελληνορωµαϊκού πολιτισµού και την καταστροφή µεγάλου µέρους των µέχρι σήµερα θαυµαζόµενων -κάθε είδους και µορφής- έργων του!

Όσον αφορά στο δεύτερο σηµείο του αντιλόγου, ότι δηλαδή µε τον όρο «ελληνικός» χα-ρακτηριζόταν ο «ειδωλολάτρης», ό,τι κι αν σήµαινε τότε και µπορεί να σηµαίνει σήµερα ουσιαστικά αυτή η λέξη, τα κείµενα που ακολουθούν φαίνεται να µαρτυρούν κάτι διαφο-ρετικό:

1. Στο βιβλίο ∆ανιήλ της Π.∆. αναφέρεται για τον Μέγα Αλέξανδρο: «Ο τράγος των Αιγών βασιλεύς Ελλήνων» (∆ανιήλ, Η' 21). Προφανέστατα δεν εννοεί ο συγγραφέας, όποιος ή όποιοι κι αν ήταν, ότι «τράγος των Αιγών» (λογοπαίγνιο για την παράσταση του Μ. Αλέ-ξανδρου µε κέρατα και την πόλη Αιγές της αρχαίας Μακεδονίας) ήταν βασιλιάς των απα-νταχού ειδωλολατρών.

2. Στο βιβλίο Μακκαβαίων Β' της Π.∆. (∆' 13), όπου περιγράφονται οι προσπάθειες του Α-ντίοχου ∆' του Επιφανούς να ελέγξει το ιουδαϊκό ιερατείο και το θησαυρό του Ναού του Σολωµόντα: «Ην δ' ούτως ακµή τις Ελληνισµού και πρόβασις αλλοφυλισµού δια την του ασεβούς και ουκ αρχιερέως Ιάσωνος υπερβάλλουσαν αναγνείαν...» Αλλά και σε πολλά ακόµα σηµεία της Π.∆. είναι σαφέστατο ότι η αναφορά σε Έλληνα και ελληνικό αφορά την εθνική προέλευση και όχι κάποια πίστη. Στα π.Χ. χρόνια Έλληνας και Ελληνισµός ήταν λοιπόν αυτό που εννοούµε και σήµερα, χωρίς θρησκευτικές προσµίξεις (ο χριστια-νός Έλληνας λέγεται Ρωµιός!)

3. Στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (12, 20) αναφέρεται ότι ήρθαν οι Έλληνες να προσκυνή-σουν για τη γιορτή (Πάσχα). Προφανώς δεν είναι δυνατόν να αναφέρεται σε ειδωλολά-τρες, γιατί τότε δεν θα είχαν κανένα λόγο να γιορτάζουν το Πάσχα. Συµπεραίνουµε ότι πρόκειται για Εβραίους εξ Ελλάδος (υπήρχαν συναγωγές στην Αθήνα, Θεσ/νίκη και αλ-λού, βλέπε Πράξεις των Αποστόλων). 'Αρα στα χρόνια του Ιησού και κάποιες δεκαετίες αργότερα που οριστικοποιείται το περιεχόµενο του συγκεκριµένου ευαγγελίου, ο προσ-διορισµός «Έλληνες» αναφέρεται στην καταγωγή των ανθρώπων (βλέπε και επόµενο).

4. Όπου στα βιβλία της Καινής ∆ιαθήκης ήθελε ο συγγραφέας να αναφερθεί σε ειδωλολά-τρες, έγραφε για «εθνικούς» ή «τα έθνη» κτλ. Για παράδειγµα, στις Πράξεις των Αποστό-λων (15,7...) αναφέρεται «...ο Θεός εν υµίν εξελέξατο διά του στόµατός µου ακούσαι τα έθνη τον λόγον του ευαγγελίου καί πιστεύσαι». Ακριβώς σ' αυτό το σηµείο τωνΠράξεων χρησιµοποιεί ο Λούθηρος στη γερµανική µετάφραση που εκδόθηκε στο πρώτο µισό του 16ου αιώνα και ισχύει για όλους τους Προτεστάντες τη λέξη «Heiden» (=ειδωλολάτρες), αφού ο ίδιος δεν είχε κανένα ελληνοχριστιανικό ιδεολόγηµα να υπερα-σπιστεί. Επίσης, στην προς Ρωµαίους επιστολή του Παύλου αναφέρεται (15, 18): «...για να οδηγηθούν τα έθνη στην υπακοή και µε λόγια και µε έργα». Κι εδώ ο Λούθηρος έχει χρησιµοποιήσει τη λέξη Heiden. Ακόµα, στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο (18,17) υπάρχει η φράση «ώσπερ ο εθνικός και ο τελώνης», η οποία µεταφράζεται από τον Λούθηρο στα γερµανικά, όπως αναµένεται, µε «Heide und Zoellner». Αντίθετα, στην προς Γαλάτες ε-πιστολή του Παύλου (3,28) «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην...» δεν εννοείται κάποιος µο-νοθεϊστής και κάποιος ειδωλολάτρης παρά ο Ιουδαίος και ο Έλληνας, ως εθνικοί εκπρό-σωποι. Γι' αυτό και ο Λούθηρος µεταφράζει «Jude oder Grieche», δλδ. Ιουδαίος ή Έλλη-νας.

5. Την εποχή της διάδοσης του χριστιανισµού όλοι οι λαοί, µε εξαίρεση τους Ιουδαίους, σύµφωνα µε τη σηµερινή κατεστηµένη αντίληψη, ήταν «ειδωλολάτρες». Γιατί λοιπόν να ταυτιστεί, όπως ισχυρίζονται οι ελληνοχριστιανιστές, ο όρος Έλληνας µε αυτόν του ειδω-λολάτρη και να επιβληθεί στις εκχριστιανιζόµενες κοινωνίες και όχι ο όρος «Ρωµαίος», οι οποίοι και δίωκαν τους χριστιανούς ή «Αιγύπτιος» ή οτιδήποτε άλλο; Είναι δυνατόν να αποκαλούσαν «Έλληνα» έναν Αιγύπτιο ή Παλαιστίνιο, επειδή ήταν ειδωλολάτρης; ∆εν θα παρεξενευόταν αυτός να τους διορθώσει; Είναι δυνατόν να αποκαλούσαν ένα Ρωµαίο πολίτη «Έλληνα», χωρίς αυτός να εκπλαγεί ή να διαµαρτυρηθεί; Αν δε η ταύτιση και εξί-σωση Έλληνας - ειδωλολάτρης γινόταν στην εβραϊκή γλώσσα, πώς και επηρέασε αυτή η

79

ταύτιση τις αντιλήψεις των άλλων λαών που δεν µιλούσαν αυτή τη γλώσσα, παρά συνεν-νοούνταν στα ελληνικά ή στα λατινικά;

6. Ο εκκλησιαστικός ιστοριογράφος Ευσέβιος (275-339) επιτίθεται σε «αιρετικούς», λέγο-ντας ότι «περιφρονώντας τα ιερά κείµενα του Θεού ασχολούνται µε τη Γεωµετρία (...) Με ζήλο µελετούν τη Γεωµετρία του Ευκλείδη, θαυµάζουν τον Αριστοτέλη και τον Θεόφρα-στο. Μερικοί µάλιστα σχεδόν προσκυνούν τον Γαληνό» (Deschner). Ο γνωστός αυλικός και αυτοκρατορικός κόλακας Ευσέβιος δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για θρησκείες, αλλά για τους Έλληνες σοφούς, µισεί τον πολιτισµό που αυτοί δηµιούργησαν.

7. Ο «εκκλησιαστικός πατέρας» και πατριάρχης στην Κων/πολη, Ιωάννης Χρυσόστοµος εκ Συρίας (344-407), λέει (Περί του τας κανονικάς µη συνοικείν άνδρασι, 1): «...και οι Έλλη-νες είχον να επιδείξουν µεταξύ των ωρισµένους που εφιλοσόφησαν περί ...» Αλλού ανα-φέρει (Οµιλία ιζ’ εις το Κατά Ματθαίον, 7): «...σκεφθείτε τους φιλοσόφους των Ελλήνων και τότε θα εννοήσετε ...» Υπάρχει κάποιος που θα µπορούσε να ισχυριστεί ότι ο συγκε-κριµένος «εκκλησιαστικός πατέρας» συναθροίζει όλους τους «ειδωλολάτρες» που φιλο-σοφούσαν και τους ονοµάζει Έλληνες; Υπάρχει κάποιος που δεν καταλαβαίνει ότι ανα-φέρεται στους υπαρκτούς και γνωστούς Έλληνες φιλοσόφους, στων οποίων τις ιδέες προσπάθησε να αντιπαραθέσει τις όποιες δικές του αντιλήψεις; (βλέπε και επόµενα)

8. Όταν ο επίσης «εκκλησιαστικός πατέρας» Βασίλειος εκ Καισαρείας Καππαδοκίας (~329-379) γράφει στην «Εξαήµερον διδασκαλίαν» ότι «Πολλά περί φύσεως επραγµατεύσαντο οι των Ελλήνων σοφοί...», τί καταλαβαίνει ο αναγνώστης, ο οποίος γνωρίζει από το σχο-λείο ότι οι Ίωνες φιλόσοφοι, Έλληνες στην καταγωγή και στην γλώσσα και όχι κάποιοι Πέρσες ή Αιγύπτιοι ή Κέλτες, εισήγαγαν τη φυσιοκρατία στην ελληνική φιλοσοφία; Ή όταν γράφει ο ίδιος στο ίδιο σύγγραµµά του «∆ι' εκείνων µεν τον Ιουδαίον παιδεύων, δια τούτων δε τον Ελληνισµόν αποκλείων...», τί άλλο µπορεί να καταλάβει ο αναγνώστης, παρά µόνο ότι συγκρούονται στο µυαλό του Βασίλειου ο ιουδαϊκός µε τον (προφανώς υπέρτερο, αλλιώς δεν θα τον απασχολούσε) ελληνικό πολιτισµό και όχι µε τον πέρσικο ή τον αιγυπτιακό κ.ο.κ. (βλέπε και επόµενα)

9. Ο επίσκοπος Ρώµης, πάπας Γελάσιος (Gelasius) που έζησε κατά τον 5ο αιώνα (πέθανε το 496) απηύθυνε επιστολές στον αυτοκράτορα και στη διοίκηση του ρωµαϊκού κράτους, στις οποίες καταφέρεται κατά των, όπως γράφει σε πάµπολλα σηµεία, «σχισµατικών Ελ-λήνων». (E. Caspar, Geschichte des Papstums II, 1930 και W. Ullmann: Gelasius I, 1981) Αφορµή για τη συγγραφή αυτών των επιστολών ήταν αντιδικίες για κάποια δογµατικά ζητήµατα πίστης. ο σηµερινός αναγνώστης διαβλέπει, βέβαια, συγκρούσεις για επιρροή και εξουσία µεταξύ των επισκόπων Ρώµης, Κων/πολης και Αλεξάνδρειας, πράγµα που δεν ενδιαφέρει όµως εδώ άµεσα. Προφανώς, οι αναγνώστες εκείνης της εποχής των επι-στολών του Γελάσιου, στο παλάτι, στο στρατό, στην εκκλησία και στη διοίκηση, δεν κα-ταλαβαίνουν ότι ο επίσκοπος Ρώµης κατακεραυνώνει και χλευάζει τους «ειδωλολάτρες», όταν διαβάζουν ότι οι αντιδικούντες µε τον Γελάσιο «σχισµατικοί Έλληνες δεν θα βρουν συγχώρεση ούτε µετά θάνατον ... » αλλά, ακριβώς αυτό που καταλαβαίνει καθένας και σήµερα: εννοεί τις ηγετικές οµάδες της ανατολικής Εκκλησίας που διέθεταν ελληνική παιδεία.

10. Στον Ακάθιστο Ύµνο, έργο άγνωστου µελωδού του 6ου αιώνα, στο διάστηµα των ετών 500-520, προς τιµή της µητέρας του Ιησού, αναφέρεται σε κάποιους στίχους (εισαγωγικά στο γράµµα Ρ) ότι µετέτρεψε: «Ρήτορας πολυφθόγγους, ως ιχθύας αφώνους ...» και στη συνέχεια:

«Χαίρε, φιλοσόφους ασόφους δεικνύουσα, Χαίρε, τεχνολόγους αλόγους ελέγχουσα, Χαίρε, ότι εµωράνθησαν οι δεινοί συζητηταί, Χαίρε, ότι εµαράνθησαν οι των µύθων ποιηταί, Χαίρε, των Αθηναίων τας πλοκάς διασπώσα ... »

Κάποιος που γνωρίζει επαρκώς την ελληνική γλώσσα και την ιστορία του πολιτισµού, αντιλαµβάνεται ότι, ως τεχνολόγοι, δεινοί συζητητές και µύθων ποιητές «περιγράφονται»

80

οι Έλληνες, έστω και οι Ρωµαίοι, επιστήµονες, ρήτορες και ιστορικοί. Αλλά κι αν είχε ο ποιητής του Ακάθιστου Ύµνου κάτι τελείως διαφορετικό στο µυαλό του, µε τους όρους Αθηναίοι και φιλόσοφοι δεν µπορεί παρά να εννοούσε, όχι αφηρηµένα κάποιους ειδωλο-λάτρες, αλλά συγκεκριµένα τους δασκάλους του ελληνικού πολιτισµού που είχαν την έ-δρα τους στην Αθήνα, το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, τον Επίκουρο και τον Ζήνωνα Κιτιέα. Και ακριβώς αυτό αντιλαµβανόταν και ο ακροατής αυτών των ύµνων που έπαιρνε ως πιστός το µήνυµα, το οποίο επιθυµούσε η Εκκλησία να διαδοθεί για τους δηµιουργούς του ελληνικού πολιτισµού και το έργο τους.

11. Ο κορυφαίος χριστιανός υµνογράφος Ρωµανός ο Μελωδός (493-560), περιλαµβάνει στον «Ύµνον εις Πεντηκοστήν» τους εξής στίχους (Maas Paul - Trypanis C.: A.Sancti Romani Melodi cantica - Cantica genuina, Oxford University Press, 1963):

i. «Τί φυσώσιν και βαµβεύουσιν οι Έλληνες;

Τί φαντάζονται προς 'Αρατον τον τρισκατάρατον; Τί πλανώνται προς Πλάτωνα; Τί ∆ηµοσθένη στέργουσι τον ασθενή; Τί µη νοούσι Όµηρο όνειρον αργόν; Τί Πυθαγόραν θρυλούσιν τον δικαίως φιµωθέντα»

Και ο Ρωµανός αναφέρεται συγκεκριµένα σε δηµιουργούς του ελληνικού πολιτισµού, τον Άρατο, τον Πλάτωνα, το ∆ηµοσθένη, τον Όµηρο και τον Πυθαγόρα. Βέβαια, ο συγκεκρι-µένος ποιητής ήταν εκχριστιανισµένος Ιουδαίος εκ Συρίας και προφανώς είχε µόνο σχέση σπουδών µε τον ελληνικό πολιτισµό. Εκεί έµαθε να µισεί τον «τρισκατάρατον» Άρατον (305-240 π.Χ.), ο οποίος ήταν αλεξανδρινός ποιητής από την Κιλικία και έζησε για αρκε-τά χρόνια στη Συρία, όπου προφανώς είχε διασωθεί για πάνω από 8 αιώνες η φήµη του. Η ιδέα για «φίµωση», δηλαδή λογοκρισία του Πυθαγόρα, ο οποίος έζησε περίπου µια χιλιε-τία πριν από τον Ρωµανό, προδίδει την επιρροή των νεοπυθαγορείων στο πρώιµο Βυζά-ντιο. Αυτά τα κείµενα και, µαζί τους, οι ιδέες του Ρωµανού γίνονταν αποδεκτά από την Εκκλησία και διασώθηκαν µέχρι σήµερα, επειδή ενσωµατώθηκαν στην εκκλησιαστική υµνολογία.

12. Ο Ανανίας από το Σιράκ Αρµενίας (Anania Shirakatsi, 610-685), Αρµένιος Μαθηµατικός και Γεωγράφος, γράφει για το δάσκαλό του Τυχικό από τον Πόντο, «εν τη χώρα των Ελ-λήνων, εις την πόλιν ονοµαζοµένη Τραπεζούς». Ποιος µπορεί να υποστηρίξει ότι ένας Αρµένιος διανοούµενος εννοεί στα µέσα του 7ου αιώνα ότι ο Πόντος είναι η χώρα των «ειδωλολατρών»;

13. Στο δοξαστικό του εσπερινού στις 18 Νοεµβρίου (Μηναία, σελ. 122) ψάλλεται µέχρι σή-µερα στις εκκλησίες: «…των γαρ αλιέων ζηλώσας την παρρησίαν και την σκηνορράφων θεολογίαν, την Πλάτωνος µυθολογίαν και την Στωϊκην φλυαρίαν λόγοις και έργοις κα-τέρραξε…»

Κι εδώ καταφανέστατα δεν πρόκειται για γενική αναφορά εναντίον «ειδωλολατρών», αλ-λά σχολιασµός για την πλατωνική και τη στωική φιλοσοφία οι οποίες, αφενός αναθεµατί-ζονταν, αφετέρου αξιοποιούνταν κρυφά και παρουσιάζονταν ως χριστιανικές σοφίες - µέ-χρι που θεωρείται από διάφορους θεολόγους ότι ο (στωικός) Σενέκας ήταν ένας πρώιµος χριστιανός! Τότε που λέγονταν και γράφονταν αυτά δεν υπήρχε, βέβαια, καν η υποψία ότι θα µπορούσε κάποια µεταγενέστερη εποχή να βρει, να διαβάσει και να συγκρίνει κείµενα, κάθε ενδιαφερόµενος.

Είναι αδύνατον λοιπόν να τεκµηριωθεί η άποψη ότι η έννοια Έλλην και ελληνικός ταυτι-ζόταν στη σκέψη των ανθρώπων εκείνης της εποχής άκριτα µε τις έννοιες ειδωλολάτρης και ειδωλολατρικός!

Αλλά και για την ίδια τη λεγόµενη «ειδωλολατρία» γνώριζαν όλοι οι «εκκλησιαστικοί πατέρες» λεπτοµερώς από την αντίκρουση που έκανε ο Ωριγένης στο βιβλίο του Πορφύ-

81

ριου Μάλχου (3ος αιώνας µ.Χ.) µε τίτλο «Κατά Χριστιανών», ποια ακριβώς σηµασία είχαν τα αγάλµατα της ελληνικής εθνικής θρησκείας.

Έγραφε ο Πορφύριος: «∆εν πρέπει ν’ απορεί κάποιος που οι αµαθέστατοι των ανθρώπων θεωρούν τα αγάλµατα ξύλα και πέτρες, αφού και τα γράµµατα έτσι τα θεωρούν οι αναλ-φάβητοι, αντιµετωπίζοντας τις ενεπίγραφες στήλες σαν απλές πέτρες, τις πινακίδες σαν ξύλα και τα βιβλία σαν δεµένο πάπυρο ... Όσοι αποδίδουν τον πρέποντα σεβασµό στους θεούς, δεν πιστεύουν ότι ο θεός βρίσκεται στο ξύλο, στο λίθο η στο χαλκό από τον οποίο κατασκευάζεται το οµοίωµα τους, ούτε θεωρούν ότι αν ακρωτηριασθεί ένα µέρος του α-γάλµατος µειώνεται η δύναµης του θεού. Τα οµοιώµατα και οι ναοί ιδρύθηκαν από τους προγόνους µας για τη διαρκή υπενθύµιση της υπάρξεως των θεών, για να παρέχουν τη δυνατότητα σε όσους φοιτούν εκεί να ανά-γονται στην έννοια του θεού µε συστηµατική εργασία και καθαρό βίο και σε όσους προ-σέρχονται εκεί, να µπορούν να απευθυνθούν στο θεό µε προσευχές και ικεσίες, ζητώντας από αυτόν ό,τι έχει ο καθένας ανάγκη ... Και πραγµατικά, εάν κάποιος φτιάξει την εικόνα ενός φίλου, δεν πιστεύει βεβαίως ότι ο φίλος του βρίσκεται µέσα στην εικόνα ούτε τα µέ-λη του σώµατος του έχουν εγκλεισθεί µέσα στην ζωγραφιά, αλλά θεωρεί ότι µέσω της εικόνας δείχνει την τιµή που αποδίδει στο φίλο του.» (Πορφύριος: «Περί αγαλµάτων»)

Επιχειρήµατα, τα οποία µερικούς αιώνες αργότερα προέβαλαν σε όµοια µορφή οι ορθό-δοξοι «εικονολάτρες» χριστιανοί στους «εικονοκλάστες» και καθ' όλη τη δεύτερη µ.Χ. χιλιετία, µέχρι των ηµερών µας, όλοι οι χριστιανοί στους µωαµεθανούς ανεικονιστές. Αν δεχθούµε προς στιγµήν ότι οι αρχαίοι Έλληνες προσκυνούσαν πέτρες, ξύλα και µέταλλα, τότε πρέπει να δεχτούµε ότι και οι «εικονολάτρες» χριστιανοί προσκυνούσαν και προ-σκυνούν ακόµα ξύλα, πέτρες, τζάµια και ασηµικά.

Από το γεγονός όµως ότι τα βιβλία του Πορφύριου, όπως και τα προγενέστερα του Αλε-ξανδρινού φιλοσόφου Κέλσου (2ος αιώνας µ.Χ.) έπρεπε χωρίς εξαίρεση να καούν, µε εκ-κλησιαστική απόφαση (έτος 448) και µε νόµο του Ιουστινιανού (Ιουστ. Κώδιξ, Ι1.3), δεί-χνει ότι οι εχθροί του ελληνικού πνεύµατος δεν ενδιαφέρονταν για την αναζήτηση της αλήθειας. Πολύ εγγύτερα βρίσκεται το συµπέρασµα ότι, στόχος των συνειδητών στρε-βλώσεων και συκοφαντιών ήταν οι Ελληνίζοντες της ύστερης Αρχαιότητας και η πολιτι-κή επιρροή τους (βλέπε επόµενα). Πέρα απ' αυτό, αν οι χριστιανοί διανοούµενοι των πρώτων αιώνων εκτιµούσαν πράγµατι τα έργα του ελληνικού πολιτισµού, τον οποίον υ-ποτίθεται ότι καλλιέργησαν στη συνέχεια, όπως ισχυρίζονται σήµερα οι απολογητές εκεί-νων των εποχών και δραστηριοτήτων, θα έπρεπε εκείνοι ακριβώς οι χριστιανοί πρωτοπό-ροι να έχουν διαφυλάξει αυτές τις έννοιες από τον κίνδυνο κατάχρησής τους που είχε στόχο την εξύβριση επιφανών προσώπων και έργων ενός ανώτερου πολιτισµού!

Παραθέτουµε στα επόµενα µερικά ακόµα αποσπάσµατα από χριστιανικά κείµενα που κα-ταφέρονται κατά των Ελλήνων και του ελληνικού πολιτισµού και διατυπώνουµε πιθανές ερµηνείες γι' αυτές τις εκδηλώσεις εχθρότητας!

Αθανάσιος ο Μέγας, (αποκαλούµενος homunculus δλδ. ανθρωπάκι, µάλλον Αιθίοπας εκ καταγωγής): «∆εν είχε αποκαλυφθεί η µωρία της ελληνικής φιλοσοφίας, παρά µόνο όταν η αληθινή σοφία του θεού φανέρωσε τον εαυτό της στη Γη» (Περί ενανθρωπίσεως, 46.17-19).

Ιωάννης Χρυσόστοµος, (Γιοχάναν, εκ ∆αµασκού Συρίας, αµφιλεγόµενης καταγωγής):

82

• «Εάν δε κοιτάξεις στα ενδότερα των Ελλήνων θα δεις τέφρα και σκόνη και τίποτε υγιές, αλλά σαν τάφος ανοιγµένος είναι ο λάρυγγας αυτών, γεµάτος ακαθαρσίες και ιχώρ (έµπυο) και τα δόγµατά τους γεµάτα σκουλήκια. Εµείς δε δεν παραιτού-µαστε της κατ' αυτών µάχης» (Εις τον Άγιον Ιωάννην τον Απόστολον και Ευαγγε-λιστήν, 59, 370, 7-11).

• «Όσο πιο βάρβαρο ένα έθνος φαίνεται και της ελληνικής απέχει παιδείας, τόσο λαµπρότερα φαίνονται τα ηµέτερα... Ούτος ο (πιστός) βάρβαρος, την οικουµένη ολάκερη κατέλαβε ... και ενώ πάντα τα των Ελλήνων σβήνουν και αφανίζονται, τούτου (του πιστού βάρβαρου) καθ' έκαστη λαµπρότερα γίνονται». (Εις Ιωάννην 59.31.33).

• «Κανείς δεν πρέπει στα παιδιά του, των (Ελλήνων) προγόνων να καλεί τα ονόµα-τα, του πατέρα, της µητέρας, του παππού και του προπάππου, αλλά αυτά των δι-καίων (της Παλαιάς ∆ιαθήκης)». (Περί Κενοδοξίας και πώς δει τους Γονείς Ανα-τρέφειν τα Τέκνα (690) 641.65).

• «Τα παιδιά να υπακούτε στους γονείς σας σύµφωνα µε το θέληµα του Kυρίου... Όµως, όταν ο γονέας είναι Έλλην, τότε το παιδί δεν πρέπει να υπακούη» (προς Eφεσίους επιστολή, οµιλία 21, παρ. α).

Βασίλειος ο Μέγας, (Καππαδόκης εκ καταγωγής, ο οποίος λεγόταν αρχικά Μαζάκας, ίσως από το καππαδόκικο όνοµα της Καισαρείας):

• «Είναι εχθροί οι Έλληνες, διότι διασκεδάζουν καταβροχθίζoντας µε ορθάνοιχτο στόµα τον Ισραήλ. Στόµα δε λέγει εδώ ο προφήτης (εννοεί τον Ησαΐα) την σοφι-στική του λόγου δύναµη η οποία τα πάντα χρησιµοποίησε για να παραπλανήσει τους εν απλότητι πιστευσάντων». (Εις Προφήτην Ησαϊαν 9.230.8)

• «Μη δειλιάζετε από των ελληνικών πιθανολογηµάτων... τα οποία είναι σκέτα ξύ-λα, µάλλον δε δάδες που απώλεσαν και του δαυλού την ζωντάνια και του ξύλου την ισχύ, µη έχοντας δε ούτε και του πυρός την φωτεινότητα, αλλά σαν δάδες κα-πνίζουσες καταµελανώνουν και σπιλώνουν όσους τα πιάνουν και φέρνουν δάκρυα στα µάτια όσων τα πλησιάζουν. Έτσι και (των Ελλήνων) η ψευδώνυµος γνώση σε όσους την χρησιµοποιούν» (Εις Προφήτην Ησαΐαν Προοίµιον 7.196.3).

• Κατά τα τελευταία χρόνια υποστηρίζεται ότι µερικά από τα συγγράµµατα που α-ποδίδονταν παλαιότερα στον Βασίλειο, έχουν γραφτεί µάλλον από άλλο άτοµο κι έτσι απαλλάσσεται ο συγκεκριµένος «πατέρας» από την κατηγορία για ανθελληνι-κό παραλήρηµα. Αλλά αυτό -αν αληθεύει- ελάχιστα επηρεάζει την ουσία του θέ-µατος που ενδιαφέρει εδώ: τότε ο έτερος σηµαντικός (αλλιώς δεν θα τον µπέρδευ-αν µε τον Βασίλειο) χριστιανός συγγραφέας είχε τις ανθελληνικές αντιλήψεις που φαίνονται από τα γραπτά του και ακριβώς αυτές οι αντιλήψεις ενδιαφέρουν εδώ.

Ευσέβιος Καισαρείας της Παλαιστίνης, (Παλαιστίνιος εκ καταγωγής): «...Τον φτωχό και πένητα λαό σήκωσες από τα καθόλου ζηλευτά πράγµατα και από την ατιµία των πα-θών και από την κοπριά των ελληνικών βδελυγµάτων και κάθισες αυτόν µε τους άρχοντες του Ισραήλ, τον όντως αληθινό λαό του Θεού» (Εκκλησιαστική Ιστορία, 23, 1352, 34-38)

Τίτλοι κεφαλαίων:

o Πράξη σωφροσύνης είναι η εγκατάλειψη της ελληνικής πλάνης. o Εγκαταλείψτε όσα οι Έλληνες φυσικοί φιλόσοφοι περί αρχών εισηγήθη-

καν.

83

o Περί των αρχαιότερων Εβραίων και γιατί τας γραφάς αυτών, από των ελ-ληνικών λόγων προτιµήσαµε.

o Γιατί µετά από λογική κρίση και σώφρονα λογισµό την ιστορία των Ε-βραίων παραδεχθήκαµε. (Ευσέβιος «Κλείς Πατρολογίας»).

Τατιανός, µέγας απολογητής, (Tatianus, Αραµαίος εκ Μεσοποταµίας): «Οι Έλληνες ού-τε είχαν ούτε δηµιούργησαν τίποτα δικό τους, αλλά όλα τα παρέλαβαν από τους βαρβά-ρους, µόνο και µόνο για να προξενήσουν κακό» (Προς Έλληνας)

Γρηγόριος εκ Ναζιανζού της Καππαδοκίας, (αποκαλούµενος Θεολόγος, πιθανόν ελληνι-κής καταγωγής) προς τον αδελφό του Καισάριο: «... ελληνίζεις επικίνδυνα!»

Αυτά αποτελούν δε µόνο µικρό τµήµα των ανθελληνικών αποσπασµάτων. ανάλογα εδά-φια από µελέτες και λόγους υπάρχουν πολλές εκατοντάδες στα πατερικά και, γενικότερα, στα εκκλησιαστικά κείµενα των Εφραίµ του Σύρου, Αναστάσιου του Σιναΐτη, Ιωάννη ∆α-µασκηνού, Κύριλλου Ιεροσολύµων κ.ά.

Οι θεωρητικοί του χριστιανισµού, κυρίως οι Σύριοι και οι Αφρικανοί, αλλά λιγότερο οι Αλεξανδρινοί του 3ου αιώνα, καθυβρίζουν µε κάθε διαθέσιµο τρόπο τις µεγάλες προσωπι-κότητες της ελληνικής και ρωµαϊκής φιλοσοφίας. Όλοι οι µεγάλοι φιλόσοφοι ήταν κα-ταρχάς «τυφλοί που διδάσκουν κωφούς», ο Πλάτων είχε αντιγράψει τις ιδέες του Μωϋσή, ο στωικός Ζήνων ήταν φαιδρός και προπαγανδιστής του κανιβαλισµού (!), ο Ηράκλειτος αυτοδίδακτος (άρα άνευ αξίας!) και αλαζών, ο Αριστοτέλης δε χαµερπής, αυλοκόλακας κ.ά.

Ιδιαίτερα οι συκοφαντίες και ύβρεις του Ιωάννη Χρυσοστόµου κατά των Ελλήνων και του ελληνικού πολιτισµού γεµίζουν εύκολα ένα ολόκληρο βιβλίο! Ο οποίος Ιωάννης, πέρα από τις παροιµιώδεις αντισηµιτικές εξάρσεις του, θεωρούσε και τους Έλληνες φιλόσο-φους συνολικά ως «δειλούς, αλαζόνες φιλόδοξους που ποτέ δεν έκαναν το σωστό» - αυτό που θεωρούσε σωστό ο συγκεκριµένος αλαζών και µισέλληνας κληρικός, Ο συγκεκριµέ-νος Ιωάννης είχε αντικαταστήσει τα γιατροσόφια του Ιπποκράτη για την καταπολέµηση ασθενειών και ενοχλήσεων, π.χ. για τον πονοκέφαλο, µε εξορκισµούς.

Συνολικά, οι «πατέρες» του χριστιανισµού προβάλλουν παραδειγµατικά µε το µίσος τους κατά του Ελληνισµού αυτό που περιέγραψε µια χιλιετία αργότερα ο φιλόσοφος Έρασµος στο έργο του «Μωρίας Εγκώµιο» (1509): «η (µεσανατολική) µωρία προβάλλεται ως σο-φία και η (αρχαιοελληνική) σοφία συκοφαντείται ως µωρία».

Μία ερµηνεία

Επιχειρώντας µία ερµηνεία γι' αυτόν τον απίστευτο καταιγισµό ύβρεων και ψευδολογιών κατά του ελληνικού πολιτισµού και των εκπροσώπων του, σηµειώνουµε καταρχάς ότι, µε ελάχιστες εξαιρέσεις, οι προαναφερόµενοι και άλλοι επιφανείς πατέρες και απολογητές του χριστιανισµού, όπως επίσης οι απόστολοι και ισαπόστολοί του, δεν ήταν Έλληνες και, σχεδόν όλοι, είχαν γεννηθεί και µεγαλώσει σε εξωελληνικό περιβάλλον. Προέρχο-νταν ουσιαστικά από τους ανατολικούς λαούς της Μικράς Ασίας, της Συρίας, της Περσί-ας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου και, το σηµαντικότερο, ήταν τέκνα του ανατολικού µεταφυσικού µυστικισµού.

84

Αυτό δεν αναφέρεται για λόγους ανθρώπινης και εθνικής διαβάθµισης αλλά για να επι-σηµανθεί ότι οι λαοί από τους οποίους προέρχονταν αυτοί οι διανοούµενοι και οι οποίοι βρέθηκαν σε πολιτισµική σύγκρουση στο ενιαίο πολυεθνικό, πολυφυλετικό και πολυ-γλωσσικό ρωµαϊκό κράτος, δεν είχαν παράδοση στήριξης της παιδείας, δεν είχαν παρά-δοση ανάπτυξης των επιστηµών, δεν είχαν παράδοση έξαρσης των τεχνών, δεν είχαν πα-ράδοση αθλητικής άµιλλας, δεν είχαν να επιδείξουν οποιαδήποτε συλλογική δηµιουργία, η οποία θα µπορούσε να τους διαφοροποιήσει από το γνωστό πολιτισµικό επίπεδο του συγκεκριµένου γεωγραφικού χώρου.

Σε κλίµακα αιώνων, ο κατακλυσµός του ελληνόφωνου χώρου από προπαγανδιστές και µαχητές της «νέας θρησκείας» µπορεί να εκτιµηθεί ως νέα προσπάθεια και οριστική επί-τευξη του παλαιού στόχου για επιβολή της ασιατικής δεσποτείας που είχαν επιχειρήσει η Πέρσες στο Μαραθώνα, στις Θερµοπύλες και στη Σαλαµίνα.

Ήταν βέβαια ελληνόφωνοι αυτοί οι διανοούµενοι αλλά ήταν τόσο Έλληνες, όσο είναι σήµερα Εγγλέζοι οι κάτοικοι των Ινδιών και του Πακιστάν ή των νησιών της Καραϊβικής που συνεννοούνται µεταξύ τους αγγλικά ή όσο είναι Ισπανοί οι κάτοικοι των Φιλιππίνων! Οι σηµαντικότεροι «πατέρες» που βρίσκονταν στην κορυφή της εκκλησιαστικής ιεραρχί-ας είχαν γνωρίσει τον ελληνικό ορθολογικό ανθρωποκεντρισµό, όπως και ο Ρωµανός, ως ξένη ιδεολογία και τον είχαν σπουδάσει στις σχολές της εποχής, στις οποίες διδάσκονταν ο Όµηρος και οι Αθηναίοι φιλόσοφοι. Ενδιαφέρον είναι βέβαια να εκτιµηθεί, ποιοι λόγοι µπορεί να τους οδήγησαν σ' αυτή την εχθρική τοποθέτηση.

Κεντρική θέση µας είναι ότι, η εχθρική στάση αυτών των «πατέρων» απέναντι στον αρ-χαίο ελληνικό πολιτισµό, δεν είχε θρησκευτικά αίτια αλλά σχετιζόταν µε πολιτικά κινή-µατα της εποχής και επιδιώξεις διαφόρων κοινωνικών και εθνικών οµάδων. Καταρχάς, οι Ελληνίζοντες είχαν κατά τη µέση και ύστερη Αρχαιότητα σαφή πολιτισµική υπεροχή και η ευχέρειά τους για παρεµβάσεις και επιρροή στα κέντρα εξουσίας, στο παλάτι και στο στρατό, όπου παίρνονταν οι ουσιαστικές αποφάσεις, ήταν ασύγκριτα µεγαλύτερες από αυτές άλλων εθνικών και κοινωνικών οµάδων, ανερχόµενων ή µονίµως παραµεληµένων. Αυτές οι παρεµβάσεις των Ελληνιζόντων, συγκλητικών και ανεξάρτητων διανοουµένων, είχαν δε απώτερο σταθερό στόχο την αποδυνάµωση της απόλυτης αυτοκρατορικής ισχύος και την προώθηση κάποιων, προφανώς ασαφών, µοντέλων συµµετοχής, σε ανάµνηση της λειτουργίας των ελληνικών πόλεων.

Για να µην επεκταθούµε δε σε γενικότερα πολιτικά και κοινωνικά θέµατα της εποχής, ας αρκεστούµε εδώ στο παράδειγµα του συστηµατικού διωγµού της κοσµικής, της ονοµαζό-µενης από τους χριστιανούς «θύραθεν παιδείας» και στο κλείσιµο της «ειδωλολατρικής» Πλατωνικής Ακαδηµίας της Αθήνας από τον Ιουστινιανό το έτος 529. Αυτές οι ενέργειες δεν είχαν θρησκευτικό κίνητρο, έστω κι αν έτσι φαίνεται ή αυτό απέµεινε και διαδίδεται σήµερα µέσω της σχολικής εκπαίδευσης. Ο βασικός λόγος ήταν πολιτικός: η αποθάρρυν-ση και υποβάθµιση µέσω της παιδείας των Ελληνιζόντων που στήριζαν την αποδυνάµω-ση της απόλυτης αυτοκρατορικής ισχύος, η οποία εύρισκε στήριγµα στο χριστιανικό θεο-κρατικό οικοδόµηµα. Απ' την άλλη πλευρά, η χριστιανική ιδεολογία ευνοούσε τον αυτο-κρατορικό θεσµό και την απολυταρχία, αφού αποτελούσε «ελέω θεού βασιλεία», ήταν δηλαδή προδιαγεγραµµένη και ευλογηµένη από τον ίδιο το θεό! Ο Παλαιστίνιος Ευσέ-βιος Καισαρείας, διαπρεπής καιροσκόπος, ψευδολόγος και αυτοκρατορικός αυλοκόλα-κας, είχε καταγράψει απολογούµενος ήδη από τον 4ο αιώνα στην «Εκκλησιαστική Ιστο-ρία» του ότι, «οι εθνικοί υποχώρησαν, όχι από τις διώξεις και τις καταστροφές των χρι-στιανών, αλλά γιατί είχαν πολυθεΐα και πολυαρχία. Ένας µόνον Θεός πρέπει να υπάρχει

85

στους ουρανούς και, κατ' επέκτασιν, µοναρχία στην κοινωνία των ανθρώπων». Η σκέψη ότι έγινε η επιλογή του µονοθεϊσµού ως θρησκευτικής αρχής από τους Ρωµαίους στρατη-γούς για να θεµελιωθεί η απόλυτη εξουσία του αυτοκράτορα, δεν είναι µακριά...

∆εν πρέπει να µας διαφεύγει ότι ήδη από το 2ο αιώνα π.Χ. είχε µεθοδευτεί άγριος διωγµός της ελληνόφωνης ιθύνουσας τάξης στην Αλεξάνδρεια από τον Πτολεµαίο Ζ' Ευεργέτη, µε τον οποίο διωγµό υπέστη καίριο πλήγµα η ελληνιστική επιστήµη. Αυτή η επιλογή του Πτολεµαίου έγινε εξ αιτίας της εχθρότητας των γηγενών προς τους Έλληνες, οι οποίοι συγκροτούσαν κατ' αποκλειστικότητα την επιστηµονική τάξη στον τότε γνωστό κόσµο. Αυτή η «ανθελληνική παράδοση» συνεχίστηκε για µεγάλο χρονικό διάστηµα, πέρασε στους χριστιανούς «πατέρες» και διατηρήθηκε, µέχρι που αποδεσµεύτηκαν οι λαοί της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής από την ελληνική και ρωµαϊκή πολιτική και πολιτισµική εξάρτηση µε την αραβική επέκταση και τον ισλαµισµό.

Σήµερα, δεν είναι δύσκολο να εκτιµήσουµε, κρίνοντας αναδροµικά, ότι οι λαοί γύρω από τον ελληνόφωνο χώρο της Αρχαιότητας χειραγωγούνταν πολιτισµικά και για πολλούς αι-ώνες από τους ελληνικούς πληθυσµούς, µε τους οποίους όµως δεν µοιράζονταν συνείδη-ση κοινής ιστορίας. Αργότερα επεβλήθησαν σ' αυτούς τους λαούς βιαίως οι αντιλήψεις και πρακτικές των Ελλήνων, αρχικά στη µακεδονική και αργότερα στη ρωµαϊκή εκδοχή τους, µε τις διαστρεβλώσεις και τους πολλαπλούς εκφυλισµούς που είχαν εντωµεταξύ υποστεί αυτές οι αντιλήψεις και πρακτικές. Η επιβαρηµένη συλλογική ιστορική µνήµη αξιοποιήθηκε από τους διανοούµενους αυτών των λαών κατά των Ελληνιζόντων και των έργων του ελληνικού πολιτισµού, όταν στις δεκαετίες της ύστερης Αρχαιότητας δόθηκε η πολιτική ευκαιρία µε την εµπέδωση της απολυταρχικής «ελέω θεού» εξουσίας.

Ως όχηµα για την εθνική και προσωπική ανέλιξη των αντιπάλων του Ελληνισµού, αφού για φιλοσοφική και επιστηµονική ανάδειξη δεν υπήρχε το απαραίτητο κοινωνικό υπόβα-θρο και πιθανόν δεν ήταν διαθέσιµα και τα απαιτούµενα εφόδια, αξιοποιήθηκε µία επίσης ξενόφερτη ιδεολογία, η νέα θρησκεία µε ιουδαϊκή καταγωγή και µε εργαλείο επιβολής την ισχύ των ρωµαϊκών όπλων. Αυτή η, από τη µονοθεϊστική φύση της, ολοκληρωτική ιδεολογία, προσαρµοσµένη στις ανάγκες της ρωµαϊκής εξουσίας για διατήρηση της συνο-χής του κράτους και µακροηµέρευση του εκάστοτε αυτοκράτορα στην κορυφή του, οδή-γησε σε αγαστή συνεργασία κράτους και εκκλησίας, τη λεγόµενη «συναλληλία».

Το επιχείρηµα ότι οι περισσότεροι από τους πατέρες του χριστιανισµού είχαν ελληνική παιδεία και γνώριζαν επαρκώς τη φιλοσοφία δεν απαντάει σε κανένα από τα προαναφε-ρόµενα ερωτήµατα. Η ιδέα ότι όποιος έχει «µελετήσει» κάτι το εκτιµάει και το στηρίζει επίσης, είναι προφανώς άστοχη. Ίσως δε η βαθιά γνώση της ελληνο-ρωµαϊκής φιλοσοφί-ας να δηµιουργούσε στους διανοούµενους των ανερχόµενων λαών της αυτοκρατορίας και την έντονη αντιπάθεια, λόγω φθόνου ή απελπισίας για έλλειψη αντεπιχειρηµάτων.

Γνωρίζουµε µέχρι σήµερα ότι τίποτα ουσιαστικό δεν αντιπαρέθεσαν στον κόσµο των ι-δεών κατά της ελληνικής φιλοσοφίας και επιστήµης, αντίθετα την αντέγραψαν, όπου µπόρεσαν. Να µην παραβλεφθεί επίσης η ύπαρξη αισθηµάτων εκδίκησης από τους πρω-τεργάτες αυτής της θρησκείας για όσα πραγµατικά ή νοµιζόµενα δεινά είχαν υποστεί οι λαοί τους γύρω από τον ελληνόφωνο χώρο εξ αιτίας των επιδροµών των Μακεδόνων και των Ρωµαίων.

Ειδικά στις αρχές του 21ου αιώνα αντιµετωπίζουµε το φαινοµενικά παράδοξο, άτοµα α-ραβικής ή ινδο-πακιστανικής καταγωγής που γεννήθηκαν, µεγάλωσαν και σπούδασαν σε

86

δυτικό περιβάλλον να «θυσιάζονται» για θρησκευτικούς λόγους, σπέρνοντας το θάνατο και σε δεκάδες άλλους συνανθρώπους τους. Το φαινόµενο δε, ακόµα και Ελλήνων που φοιτούν σε δυτικές χώρες, να επιστρέφουν στην πατρίδα τους και να συκοφαντούν, συχνά µε αισθήµατα µίσους τη χώρα και το λαό που τους φιλοξένησε στα χρόνια των σπουδών τους, κάθε άλλο παρά σπάνιο είναι.

Εκτιµούµε ότι κύριος παράγοντας γι' αυτά τα χάσµατα είναι, αφενός οι πολιτισµικές δια-φορές, οι οποίες δεν καλύπτονται µε κάποια πρόωρη οικονοµική άνοδο, αλλά απαιτούν µακρόχρονη εµπέδωση σε κλίµακα γενεών και, αφετέρου, η προσωπική ανασφάλεια που προκύπτει από την ελλιπή παιδεία, τότε λόγω της γενικότερης πολιτισµικής υποβάθµισης και τώρα λόγω απορρίψεώς της από θρησκευτικούς φονταµενταλιστές κάθε προελεύσεως και προσανατολισµού.

Η προτεραιότητα του εθνικού και κοινωνικού στόχου έναντι του θρησκευτικού επιβεβαι-ώνεται και από τη µεταγενέστερη συµπεριφορά των διανοουµένων χριστιανών στην πε-ριφέρεια της αυτοκρατορίας (Λιβύη, Αίγυπτος, Παλαιστίνη, Συρία, Ανατολία κ.ά.), οι οποίοι έβλεπαν ότι το νέο σχήµα λειτουργίας του κράτους, µε ενωτική ιδεολογία το χρι-στιανισµό, άφηνε τους λαούς τους και πάλι εκτός επιρροής στην κεντρική εξουσία. ∆εν είναι τυχαίο ότι σ' αυτές ακριβώς τις χώρες διαδίδονταν εύκολα οι «αιρέσεις» µε συνήθως ασήµαντες διαφοροποιήσεις από τα κεντρικά θρησκευτικά δόγµατα.

∆ιάφοροι γνωστικισµοί, µοντανισµός, µανιχαϊσµός, απολλιναρισµός, αρειανισµός, µονο- ή µιοφυσιτισµός, µεσαλιανισµός, νεστοριανισµός, δονατισµός κ.ά. ήταν δοξασίες και αι-ρέσεις που δηµιουργήθηκαν και/ή εξαπλώθηκαν στη Συρία, την Αίγυπτο, τη Λιβύη, την Ανατολία, τη Μεσοποταµία, την Περσία κ.α. Αποτέλεσµα αυτών των δογµατικών διαφο-ροποιήσεων και, ουσιαστικά, εθνικών αποσχιστικών κινηµάτων, ήταν να υφίστανται αυ-τοί οι λαοί, αρχικά την «πνευµατική» εχθρότητα της Ρώµης και της Κων/πολης, στη συ-νέχεια δε στρατιωτική καταπίεση, διώξεις και σφαγές.

Έτσι, όταν εξασθένησε η επιρροή της κεντρικής εξουσίας στις περιοχές τους και ήρθε στο προσκήνιο ο µωαµεθανισµός, προσχώρησαν οι λαοί της τότε βυζαντινής περιφέρειας µε ευκολία στη νέα θρησκεία η οποία, αφενός ήταν προσαρµοσµένη πολύ καλύτερα στις συνθήκες ζωής και ανάγκες αυτών των πληθυσµών και, αφετέρου, δεν απείχε πολύ από τη χριστιανική ή, όπως γράφει ο Runciman: «Η πίστη που κήρυττε ο Μωάµεθ ήταν εγγύ-τερα στη δική τους (των Μονοφυσιτών) απ' ότι η Ορθοδοξία της Χαλκιδόνας...» («Η Βυ-ζαντινή Θεοκρατία»). Μια νέα θρησκεία αποτέλεσε λοιπόν και σ' αυτή την περίπτωση ό-χηµα για τη µετάβαση στην καινούργια εποχή µε µεγαλύτερη δυνατότητα επιρροής των παραµεληµένων εθνικών και κοινωνικών οµάδων της αυτοκρατορίας (K. Deschner: «Kriminalgeschichte des Christentums»).

Ανάλογα ήταν τα φαινόµενα κατά την εύκολη εξάπλωση των Τούρκων στη Μικρά Ασία, από τον 11ο αιώνα και µετά. Τα οικονοµικά και κοινωνικά κίνητρα και το αίσθηµα της παραµέλησης από το κέντρο αποφάσεων ωθούσαν τους ανθρώπους στις υπότουρκες πε-ριοχές σε µαζικές προσχωρήσεις στη θρησκεία της νέας εξουσίας, δεδοµένου ότι οι προ-σήλυτοι απαλλάσσονταν από τον κεφαλικό φόρο (τζίζιε) που πλήρωναν οι «άπιστοι» και είχαν ελαφρύτερο αγροτικό φόρο. Άλλοι λόγοι ήταν η ευκολία µε την οποία αποκτούσαν διοικητικές θέσεις και αγροτικές εκτάσεις (Σπύρου Βρυώνη: «Η παρακµή του µεσαιωνι-κού Ελληνισµού στη Μικρά Ασία ...»).

87

Πάντως, οι µοναχοί των µοναστηριών στον Άθω δήλωσαν υποταγή στους Οθωµανούς, πριν καν αυτοί εδραιώσουν την κυριαρχία τους στα Βαλκάνια, ήδη από το έτος 1372, µε αντάλλαγµα την επικύρωση των τίτλων ιδιοκτησίας των κτηµάτων τους (C. Mango: «Βυ-ζάντιο»). Το µεγαλύτερο µέρος της ακίνητης περιουσίας που διαθέτουν ακόµα, αλλά χω-ρίς αποδεικτικά στοιχεία, διάφορες επισκοπές και µονές στην Ελλάδα, έχουν προέλευση από εκείνη την εποχή, όπου κάθε αυτοκράτορας, ηγεµόνας ή κατακτητής «δώριζε» σηµα-ντικές εκτάσεις γης, οι οποίες φυσικά δεν του ανήκαν, µε µόνο κριτήριο την προσήλωση των ευνοουµένων στην εκάστοτε νέα εξουσία.

Ενδιαφέρον είναι δε ότι, στις δύσκολες περιστάσεις υποχώρησης έναντι νέων πολιτικών και θρησκευτικών εξουσιών, επικαλούνταν οι χριστιανοί στην επιχειρηµατολογία τους, αµυνόµενοι έναντι της ισλαµικής προπαγάνδας, τους αρχαίους φιλοσόφους. Σε δηµόσιες αντιδικίες που διοργανώνονταν µεταξύ χριστιανών και µωαµεθανών ιερωµένων για να διερευνηθεί ποια ήταν η «αληθινή θρησκεία», οι χριστιανοί προέβαλαν το επιχείρηµα ότι «το Κοράνι αποκλίνει από την ουσία του νόµου του θεού και από τα διδάγµατα των φι-λοσόφων περί αρετής... »

Μέσα στην απελπισία της κατάρρευσης και υποχώρησης, πάλι οι Έλληνες και Ρωµαίοι φιλόσοφοι επιστρατεύονται (νεότεροι, π.χ. ο φιλόσοφος Ιωάννης Ιταλός, δεν αφέθηκε να δηµιουργήσει ορόσηµα στον προβληµατισµό περί αρετής), τους οποίους αρχαίους φιλο-σόφους όµως η Εκκλησία, στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες εξύβριζε και µέχρι των ηµερών µας αποκαλεί (Ακάθιστος Ύµνος) «ασόφους»

Συµπληρωµατικά στοιχεία

Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες υπάρχει βέβαια και µικρός αριθµός επιφανών «πα-τέρων» µε ελληνική καταγωγή, οι οποίοι διέθεταν, για την εποχή τους, αξιόλογη παιδεία και συµµετείχαν επίσης στο χορό της συκοφάντησης του Ελληνισµού. Αυτοί οι «πατέ-ρες» συµβάλλουν επίσης µε αυθαίρετους ισχυρισµούς στην προσπάθεια µηδενισµού του Ελληνισµού, για παράδειγµα ο Κλήµης Αλεξανδρείας (~150 - ~215), πιθανόν Αθηναίος εκ γενετής. Ο συγκεκριµένος εκρωµαϊσµένος Έλληνας (Titus Flavius Clemens) ισχυρίζεται στην αλλαγή από το 2ο στον 3ο µ.Χ. αιώνα ότι οι Έλληνες έχουν «κλέψει» τα πάντα από ανατολικούς σοφούς, «Έλληνες κλέπται πάσης γραφής!» (Στρωµατείς 1,5).

Αν είχε διατηρήσει έστω και ίχνος ελληνικότητας ο Κλήµης, προφανέστατα δεν θα συκο-φαντούσε τόσο άκριτα τους συµπατριώτες του και τον εαυτό του, δεδοµένου ότι την ίδια στιγµή καπηλεύεται ο ίδιος, συστηµατικά αλλά ανοµολόγητα, ιδέες της ελληνικής φιλο-σοφίας και τις ενσωµατώνει στο κήρυγµα και στα γραπτά του. Βέβαια, από τη στιγµή που απέβαλε ο συγκεκριµένος «πατέρας» την όποια ελληνικότητά του και υιοθέτησε για τον εαυτό του ρωµαϊκά ονόµατα, είναι αυτονόητο ότι δεν διέθετε πλέον και την απαιτούµενη ελληνική συνείδηση για να εκτιµήσει ένα πατρογονικό πολιτισµό, στου οποίου την κατε-δάφιση συνέβαλε ενθέρµως.

Κι επειδή δυσκολεύονται πάρα πολύ όλοι αυτοί να αποκρύψουν την προέλευση των κε-ντρικών ιδεών στα γραπτά τους ή να εξαφανίσουν από τις συζητήσεις και το πνεύµα της εποχής τις ελληνικές επιρροές, εφευρίσκουν το ιδεολόγηµα της «προτύπωσης»: ισχυρίζο-νται δηλαδή ότι η ελληνική φιλοσοφία έχει ενταχθεί από τη «θεία πρόνοια» στην προε-τοιµασία για υποδοχή του χριστιανισµού! Ο Ωριγένης, επιφανής «εκκλησιαστικός πατέ-ρας» του 3ου αιώνα µε ελληνική καταγωγή, καταλήγει στο «Κατά Κέλσου» σύγγραµµά του: «... φιλαληθώς περί τινων µαρτυρούµεν Ελλήνων φιλοσόφων, ότι επέγνωσαν τον θε-

88

όν, επεί ο θεός αυτοίς εφανέρωσεν...» Αυτό το επιχείρηµα αντιστράφηκε όµως σύντοµα εναντίον των χριστιανών, όταν η νεότερη µωαµεθανική θρησκεία επικαλέσθηκε επίσης την προτύπωση για να εξηγήσει διάφορα σηµεία «αντιγραφής» της από τον ιουδαϊσµό, το χριστιανισµό και κάποιες τοπικές θρησκείες της Αραβίας!

Άλλη µια όµοια αντιστροφή επιχειρηµάτων και µεθοδεύσεων προέκυψε στο θέµα της οι-κειοποίησης και χρήσης λατρευτικών χώρων. Περί το έτος 600 έλεγε ο επίσκοπος Ρώµης Γρηγόριος Α', ο Μέγας και άγιος της ορθόδοξης Εκκλησίας: «Πρέπει να προσέξουµε πρώτα από όλα να µην εξοργίσουµε τους ειδωλολάτρες και να µην καταστρέφουµε τους ναούς τους. Πρέπει να καταστρέφουµε µόνο τα είδωλα και έπειτα να ραντίζουµε το µέρος µε αγιασµό και να τοποθετούµε µέσα του άγια λείψανα. Αν οι ναοί αυτοί είναι καλοκτι-σµένοι, µάς συµφέρει να τους µετατρέπουµε απλώς από χώρο λατρείας των δαιµόνων σε χώρο λατρείας του αληθινού Θεού».

Περίπου µια χιλιετία αργότερα γράφει ο Οθωµανός ιστορικός Σαν αλ-Ντιν, σε µια περι-γραφή που συνέταξε κατά το 16ο αιώνα, για την κατάκτηση της Κων/πολης: «...Οι (χρι-στιανικοί) ναοί της Πόλης καθαρίστηκαν από τα ποταπά είδωλα και τις βρώµικες ειδωλο-λατρικές ακαθαρσίες, σβήστηκαν οι εικόνες τους και στήθηκαν µωαµεθανικοί βωµοί και άµβωνες ... οι ναοί των απίστων µετατράπηκαν σε τζαµιά των πιστών και οι ακτίνες του φωτός του Ισλάµ έδιωξαν τις στρατιές του σκότους, όπου µέχρι τότε ζούσαν οι αισχροί άπιστοι ...» (P. Sherrad: Constantinople, Iconography of a Sacred City, Λονδίνο 1965.)

Οι «εξαγνισµοί» που είχαν µεθοδεύσει οι χριστιανοί εναντίον των εθνικών ιερών, επανα-λαµβάνονταν λοιπόν από τον 11ο αιώνα στη Μικρά Ασία και από το 15ο αιώνα και στα Βαλκάνια, σε βάρος τους εκ µέρους των µωαµεθανών. Ανταγωνισµός πολιτισµών ως σύ-γκρουση µεταξύ «αληθινών» θρησκειών...

Όταν εµπεδώθηκε στους χριστιανούς η αντίληψη για την «ασηµαντότητα» του ελληνικού πολιτισµού και την «ανωτερότητα» της ιουδαϊκής κοσµοαντίληψης, ελάττωσαν οι νεότε-ροι εκκλησιαστικοί ηγέτες τις επιθέσεις κατά του Ελληνισµού και αφοσιώθηκαν στον αγώνα αλληλοεξοντώσεως, αλλά και κατά των «αιρετικών» και κατά των Εβραίων. Στο σταδιακά συρρικνούµενο ανατολικό τµήµα της αυτοκρατορίας που είχε επικρατήσει ε-ντωµεταξύ απόλυτα η πολιτισµικά ισχυρή και συγκροτηµένη ελληνική γλώσσα και καλ-λιεργείτο από τους διανοουµένους το ελληνικό πνεύµα, επανερχόταν βέβαια κάθε τόσο το ερώτηµα, πώς και πόσο µπορεί να σταθεί µια, και για εκείνη την εποχή, οπισθοδροµική κοσµοαντίληψη από την Ιουδαία, µπροστά στα έργα και τα διδάγµατα του ελληνικού πο-λιτισµού;

Ο εκκλησιαστικός µηχανισµός επενέβαινε τότε δυναµικά, σε στενή συνεργασία µε το κράτος, κατά των Ελληνιζόντων ώστε να αποτρέπει «παρεκτροπές», οι οποίες θα έθεταν σε κίνδυνο όλο το σύστηµα εξουσίας. Ακόµα και επιφανείς ιερωµένοι στην πάροδο των αιώνων που διέπρεψαν ως Ελληνιστές, δηλαδή µελετητές της ελληνικής φιλοσοφίας και γραµµατείας (Μιχαήλ-Κων/νος Ψελλός, Ιωάννης Ιταλός, Γεώργιος Γεµιστός-Πλήθων κ.ά.), αναγκάζονταν, άλλοτε για λόγους πολιτικής ορθότητας και άλλοτε φοβούµενοι διώξεις, να αποσιωπούν ή να συγκαλύπτουν τις µελέτες τους, επειδή σ' αυτές «υποτάσσουν την πίστιν εις την φιλοσοφίαν» - που σηµαίνει ότι πολλοί από αυτούς προσπαθούσαν να απε-λευθερωθούν από την αποπνικτική θεοκρατική κοσµοαντίληψη!

Ειδικότερα το 1082 καταδικάστηκε ο «ύπατος των φιλοσόφων» Ιωάννης Ιταλός µε έντεκα αναθέµατα σε υποχρεωτικό µοναστικό εγκλεισµό. Το σκεπτικό του πατριάρχη Ευστρά-

89

τιου Γαρίδα, ο οποίος ανακοίνωσε εν συνόδω την ποινή, ανέφερε µεταξύ άλλων ότι ο Ι-ταλός ήταν «Ελληνόπληκτος και δαιµονόπληκτος στασιαστής κατά της Νέας Ρώµης» και διέδιδε «... µακάβριες διδασκαλίες των Ελλήνων (Πλάτωνα και Νεοπλατωνικών) σε σχέ-ση µε την ψυχή, τη µετεµψύχωση, το σώµα, µε το οποίο θα αναστηθούν οι άνθρωποι κα-τά τη δεύτερη παρουσία, την άρνηση του εκκλησιαστικού δόγµατος ότι το σύµπαν δη-µιουργήθηκε εκ του µηδενός...» (Bautz Lexikon)

Αλλά και στα κείµενα πάµπολλων εκκλησιαστικών αφορισµών κατά διανοουµένων, κατά κανόνα κληρικών, βασική κατηγορία εναντίον τους ήταν η µελέτη της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Για παράδειγµα, ο Ισαάκ Αργυρός (~1300-1370) που ενεπλάκη σε αντιδικίες µε τους Ησυχαστές, αφορίστηκε µε το σκεπτικό: «Ισαάκ Αργυρόν τον ιού µεστόν, τον και πολύ το κίβδηλον της Ελλήνων φλυαρίας πλουτήσαντα... ανάθεµα» (= ανάθεµα στον Αρ-γυρό που ήταν γεµάτος δηλητήριο και ο οποίος είχε πολύ πλουτήσει από την κίβδηλη φλυα-ρία των Ελλήνων).

Έσχατος ανθελληνισµός στους αιώνες του δωσιλογισµού

Στα χρόνια της βυζαντινής παρακµής, όταν για µερικές δεκαετίες οι Οθωµανοί αποσπού-σαν σχεδόν ανενόχλητοι εδάφη από την αυτοκρατορία, όσοι από τους διανοούµενος δεν είχαν διαφύγει στη ∆ύση σκιαµαχούσαν στην Πόλη και σε άλλα κέντρα ως αριστοτελιστές ή πλατωνιστές και παράλληλα αντιδικούσαν υπέρ ή κατά της «ένωσης των εκκλησιών». Ο Γεώργιος Σχολάριος (ο µετέπειτα διορισθείς από τον σουλτάνο οικουµενικός πατριάρ-χης Γεννάδιος) προσπαθούσε την ίδια εποχή να συγκρατήσει τις πνευµατικές εξελίξεις και έκαιγε δηµόσια πλατωνικά και νεοπλατωνικά συγγράµµατα, ενώ ταυτόχρονα έστελνε µηνύµατα καταστολής προς κάθε κατεύθυνση.

Σε επιστολές του στον κυβερνήτη της Πελοποννήσου έγραφε ο Σχολάριος: «... τους γουν δυσσεβείς και αλάστορας Ελληνιστάς και πυρί και σιδήρω και ύδατι και πάσι τρόποις ε-ξαγάγετε τής παρούσης ζωής ... ράβδιζε, είργε, είτα γλώτταν αφαίρει, είτα χείρα απότεµνε καν και ούτω µένη κακός, θαλάττης πέµπε βυθώ.» (= ...να αφαιρείτε τη ζωή στους όντως ασεβείς και πανούργους Ελληνιστές µε φωτιά, µε σίδηρο και µε κάθε άλλο τρόπο ... ξυλο-φόρτωνε, φυλάκιζε, στη συνέχεια κόβε τη γλώσσα, µετά κόβε το χέρι και, αν παρ' όλα αυτά παραµένει ακόµα κακός, πέταξέ τον στο βυθό της θάλασσας.) («Παλαιολόγια - Πελοποννη-σιακά» από τον Σ. Λάµπρου) - οµολογουµένως ένα εµπνευσµένο κήρυγµα αγάπης από ένα κληρικό και µετέπειτα πατριάρχη!

Ο ίδιος υπότουρκος Γεννάδιος, ο οποίος εισήλθε στο ιερατικό σώµα το 1450 και ήδη το 1453 διορίστηκε από το σουλτάνο οικουµενικός πατριάρχης, δήλωσε, όταν ρωτήθηκε αν είναι Έλλην, «... ει τις έροιτό µοι τις ειµί, αποκρινούµαι Χριστιανόν είναι» («... αν µε ρω-τήσει κάποιος τι είµαι, θα του απαντήσω Χριστιανός», (Ι. Κακριδής: «Οι Αρχαίοι Έλληνες στην Νεοελληνική Λαϊκή Παράδοση», ΜΙΕΤ, Αθήνα 1978.) Να σηµειωθεί δε ότι, στα ύ-στερα βυζαντινά χρόνια κάθε άλλο παρά κατακριτέο ήταν να δηλώνεις Έλληνας, όπως χαρακτηρίζει ο Νικόλαος Καβάσιλας (1322-1391) τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης, όπως γράφει ο Κύπριος Αθανάσιος Λεπενδρηνός «περί πάντων των Ελλήνων των εν Κύ-πρω» και όπως πρωτοχρησιµοποιεί ο ∆ηµήτριος Κυδώνης (γενν. 1398) τον όρο «Ελλάς» για το χαρακτηρισµό της βυζαντινής αυτοκρατορίας!

Η απαρχή του «ελληνικού πατριωτισµού» φαίνεται να έχει τις ρίζες της στην εποχή των Κοµνηνών και πιθανότατα οφείλεται, τόσο στην αντιπαλότητα µε οµόδοξους βαλκανι-κούς λαούς, Σέρβους και Βουλγάρους, όσο και στη συνεχή ανάδειξη «Ελληνιστών», οι

90

οποίοι έβρισκαν ανεπαρκή την ανατολίτικη θεοσοφία. Η λέξη «Έλληνας» που είχαν συ-κοφαντήσει και διασύρει οι συµπλεγµατικοί εκκλησιαστικοί πατέρες, ακόµα κι αν κάποια εποχή στους µεσαίους βυζαντινούς χρόνους ταυτιζόταν µε την έννοια του «ειδωλολά-τρη», είχε ανακτήσει πλέον την αρχική, σωστή σηµασία της. Έτσι, δεν είναι δυνατόν να στηριχθεί οποιαδήποτε δικαιολόγηση ότι, δήθεν, ο Σχολάριος εννοούσε τους «ειδωλολά-τρες», όταν αρνείτο ότι είναι Έλληνας - θα ήταν και γελοίο να χαρακτηρίσει κάποιος έναν ανώτερο χριστιανό κληρικό ως ειδωλολάτρη. Την ελληνική καταγωγή του απέρριπτε αυ-τός ο τυχοδιώκτης, ο οποίος είναι, όχι τυχαία, και άγιος της ορθόδοξης εκκλησίας.

Η εξήγηση της συµπεριφοράς του Σχολάριου και άλλων οµοίων του που έζησαν αρκε-τούς αιώνες, έως και µια χιλιετία µετά τους προαναφερόµενους «πατέρες», είναι φυσικά διαφορετική από τις συµπεριφορές στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Αυτή η εθνικά «αυτοκτονική» τοποθέτησή του µπορεί να εξηγηθεί, τόσο µε την πεισµατική επιµονή των αντι-ενωτικών κύκλων του Βυζαντίου σε µια ξεπερασµένη και χαµένη από καιρού υπό-θεση, όσο και µε την προοπτική ηγετικού ρόλου σε συνεργασία µε τους «θεόσταλτους» και δήθεν βολικούς Οθωµανούς - αντίληψη που διαχεόταν στο λαό από τους τουρκόφι-λους της βυζαντινής παρακµής και κατέληξε, µε την πάροδο του χρόνου, στις παιδαριώ-δεις ιδέες του Κοσµά Αιτωλού: «... έχει o Θεός τον Τούρκον ωσάν σκύλον να µας φυλάη».

Στους Οθωµανούς έδινε εξετάσεις ο Σχολάριος και γι' αυτούς προοριζόταν η άρνησή του να θεωρείται Έλληνας, δεδοµένου ότι η συµφωνία του µε την τούρκικη διοίκηση αφο-ρούσε στη συνεργασία και στην εκπροσώπηση του «ποιµνίου» στο νέο κράτος µε την ι-διότητά του ως χριστιανού ιερωµένου και όχι µε αυτή του Έλληνα. έτσι απέβαλε χωρίς συστολή κάθε τι περιττό!

Οι διάδοχοι αυτών των εχθρών του ελληνικού πνεύµατος και προδοτών του Ελληνισµού διαβάζουν µέχρι σήµερα την «Κυριακή της Ορθοδοξίας» στους ναούς, µεταξύ άλλων και τα εξής:

• Τοις τα ελληνικά διεξιούσι µαθήµατα και µη δια παίδευσιν µόνον ταύτα παιδευο-µένοις, αλλά και ταις δόξαις αυτών ταις µαταίαις εποµένοις και ως αληθέσι πι-στεύουσι και ούτως αυταίς ως το βέβαιον εχούσαις εγκειµένοις, ώστε έτερους πο-τέ µεν λάθρα, ποτέ δε φανερώς ενάγειν αυταϊς και διδάσκειν ανενδοιάστως, Α-ΝΑΘΕΜΑ ΤΡΙΣ.

• Τοις µετά των άλλων µυθικών πλασµάτων, αφ' εαυτών και την καθ' ηµάς κλίσιν µεταπλάττουσι και τας πλατωνικάς ιδέας ως αληθείς δεχοµένοις και ως αυθυπό-στατον την ύλην παρά των ιδίων µορφούσθαι λέγουσι και προφανώς διαβάλλουσι το αυτεξούσιον του ∆ηµιουργού, του από του µη όντος εις το είναι παραγαγόντος τα πάντα και ως Ποιητού πάσιν αρχήν και τέλος επιτιθέντος εξουσιαστικώς και δεσποτικώς, ΑΝΑΘΕΜΑ ΤΡΙΣ

• Τοις λέγουσιν ότι οι των Ελλήνων σοφοί και πρώτοι των αιρεσιαρχών, οι παρά των επτά αγίων και καθολικών συνόδων και παρά πάντων των εν Ορθοδοξία λαµψάντων πατέρων αναθέµατι καθυποβληθέντας, ως αλλότριοι της καθολικής εκκλησίας δια την εν λόγοις αυτών κίβδηλον και ρυπαράν περιουσίαν κρείττονες εισι κατά πολύ και ενταύθα και εν τη µελλούση κρίσει και των ευσεβών µεν και ορθοδόξων ανδρών, άλλως δε κατά πάθος ανθρώπινον ή αγνόηµα πληµµελησά-ντων, ΑΝΑΘΕΜΑ ΤΡΙΣ

91

Περίπου δώδεκα αιώνες µετά τους χλευασµούς κατά των Ελλήνων του Ρωµανού Μελω-δού, τούς «αναθεµατίζει» άλλος ένας ποιητής. Ο µεσαιωνικός επιδροµέας το διέπραξε µε αλαζονεία, ο σύγχρονος διανοητής επανέρχεται µε ταπεινότητα ...

Καταραµένε Έλληνα! Όπου να γυρίσω τη σκέψη µου, όπου και να στρέψω τη ψυχή µου, µπροστά µου σε βρίσκω. Τέχνη λαχταρώ, ποίηση, θέατρο, αρχιτεκτονική, εσύ µπροστά µου, πρώτος κι αξεπέραστος. Επιστήµη αναζητώ, µαθηµατικά, φιλοσοφία, ιατρική, κορυφαίος και ανυπέρβλητος. Για δηµοκρατία διψώ, ισονοµία και ισοπολιτεία, εσύ µπροστά µου, ασυναγώνιστος κι ανεπισκίαστος. Καταραµένε Έλληνα, καταραµένη γνώση. Γιατί να σ' αγγίξω; Για να αισθανθώ πόσο µικρός είµαι, ασήµαντος, µηδαµινός; Γιατί δεν µ' αφήνεις στη δυστυχία µου και στην ανεµελιά µου;

92

Galileo Galilei (Γαλιλαίος, 1564-1642)

Γεννήθηκε στην Πίζα (Pisa) και πέθανε στο Αρκέτρι (Arcetri), κοντά στη Φλωρεντία. Ο Γαλιλαίος θεµελίωσε µε τα πειράµατά του για την ελεύθερη πτώση των σωµάτων και τις ταλαντώσεις του εκκρεµούς την ονοµαζόµενη σήµερα «Κλασική Μηχανική» και γενικό-τερα τη Φυσική. Οι παρατηρήσεις του µε ένα τηλεσκόπιο στον ουρανό και τους πλανή-τες, άνοιξαν το δρόµο για τη σύγχρονη Αστρονοµία. Ανακάλυψε τις φάσεις του πλανήτη Αφροδίτη, τους πρώτους 4 δορυφόρους του πλανήτη ∆ία, τις ηλιακές κηλίδες, καθώς επί-σης τους δακτυλίους γύρω από τον πλανήτη Κρόνο. Ο Γαλιλαίος διατύπωσε επίσης πρώ-τος την εκτίµηση ότι ο γαλαξίας αποτελείται από ένα πλήθος αστέρων.

Το 1585 δηµοσίευσε ο µεγάλος αυτός φυσιοδίφης την πρώτη επιστηµονική του εργασία µε τίτλο «Θεωρήµατα σχετικά µε το κέντρο βάρους των στερεών σωµάτων». Την αµέσως επόµενη χρονιά δηµοσιεύει µελέτη σχετικά µε τον υδροστατικό ζυγό. Κατά την τριετία 1586-89 πραγµατοποίησε ο Γαλιλαίος µεγάλο αριθµό πειραµάτων Φυσικής. Η µέθοδός του ήταν καθαρά επιστηµονική: πραγµατοποιούσε πειράµατα και κατόπιν εξηγούσε, µε τη βοήθεια µαθηµατικών υπολογισµών, τα αίτια των φαινοµένων και τα συµπεράσµατα, στα οποία κατέληγε.

Η φήµη του Γαλιλαίου ως φυσικού και µαθηµατικού ήταν κάποια στιγµή τόσο µεγάλη ώστε το 1589 του προσφέρθηκε η

έδρα µαθηµατικών στο πανεπιστήµιο της Πίζας, στο οποίο είχε φοιτήσει παλαιότερα, χω-ρίς να πάρει όµως πτυχίο. Τελικά, έγινε καθηγητής στην Πίζα, στην Πάδοβα επί 18 έτη και από το 1610 πάλι στην Πίζα.

Ο Γαλιλαίος ανακοίνωσε τις περισσότερες από τις αστρονοµικές ανακαλύψεις του κατά τη δεύτερη δεκαετία του 17ου αιώνα, οι οποίες επιβεβαίωναν τις παρατηρήσεις και τα συ-µπεράσµατα του Κοπέρνικου. Η ενίσχυση αυτής της «νέας αστρονοµίας» εξαγρίωσε τους συντηρητικούς κύκλους, κοσµικούς και εκκλησιαστικούς, οι οποίοι έβλεπαν στην ανα-τροπή των αριστοτελικών αντιλήψεων την προσβολή του πολιτικού και εκκλησιαστικού συστήµατος της Τοσκάνης, της Ιταλίας και όλης της Ευρώπης. Έτσι έγινε ο Γαλιλαίος στόχος επιθέσεων και συκοφαντιών από πλευράς σηµαντικών σχολαστικών «φιλοσόφων» της εποχής του.

Οι αστρονοµικές αντιλήψεις του Γαλιλαίου κηρύχθηκαν πεπλανηµένες, αφού ήταν αντί-θετες µε τις πάγιες απόψεις του Αριστοτέλη. Οι ηλιακές κηλίδες που παρατήρησε ο Γαλι-λαίος εξηγήθηκαν από τους εκκλησιαστικούς «ειδήµονες» ως σύννεφα γύρω από τον ή-λιο ή, κατ' άλλους, ως λεκέδες στο τηλεσκόπιο, οι δορυφόροι του ∆ία που επίσης κατέ-γραψε ο Γαλιλαίος ήταν αδύνατον να υπάρχουν, αφού κανένας αρχαίος Έλλην αστρονό-µος δεν τους παρατήρησε - µε γυµνό µάτι εννοείται.

93

Ο Γαλιλαίος είχε γίνει µε την πάροδο του χρόνου ένθερµος υποστηρικτής του ηλιοκε-ντρικού συστήµατος του Κοπέρνικου και το ανακοίνωνε σε όποιον ήθελε να το πληροφο-ρηθεί! Αυτό τον έφερε σε οριστική σύγκρουση µε την Εκκλησία, η οποία τού συνέστησε να σταµατήσει να διδάσκει τις «αιρετικές» ηλιοκεντρικές αρχές που ήταν αντίθετες µε την Αγία Γραφή («Στήτω ήλιος κατά Γαβαών...»). Ταυτόχρονα τοποθετήθηκε από το Βα-τικανό το βιβλίο του Κοπέρνικου στον κατάλογο των απαγορευµένων βιβλίων (Index). Η Εκκλησία υπερασπιζόταν, χωρίς να έχει αρµοδιότητα, τις αστρονοµικές απόψεις του Α-ριστοτέλη και του Πτολεµαίου, τους οποίους όµως σε άλλες περιπτώσεις εξύβριζε και συκοφαντούσε ως «ειδωλολάτρες» και «κλέφτες ξένων ιδεών».

Λόγω του βιβλίου «∆ιάλογος» (Dialogo sapra i dui massimi sistemi del mondo) που έ-γραψε ο Γαλιλαίος και έθεσε σε κυκλοφορία το 1632, το οποίο περιέχει σύγκριση των πλανητικών αρχών τού Πτολεµαίου και του Κοπέρνικου, προκλήθηκε τεράστια αναστά-τωση, πρώτον επειδή ήταν γραµµένο στα ιταλικά και όχι στα λατινικά, άρα θα διαβαζό-ταν από τον απλό λαό και δεύτερον, επειδή ο Γαλιλαίος υπερασπιζόταν σ' αυτό µε σαρ-κασµό σε βάρος της Εκκλησίας τις απαγορευµένες αστρονοµικές αρχές του Κοπέρνικου. Έτσι, εκλήθη ο µεγάλος ερευνητής σε απολογία!

Το 1633 εξαναγκάστηκε ο Γαλιλαίος να παραδεχτεί δηµόσια τις «πλάνες» του για το ηλιοκεντρικό σύστηµα: κατά λάθος παρουσιαζόταν στο «∆ιάλογο» το ηλιοκεντρικό σύστηµα ως σωστό και επίσης κατά λάθος αναφερόταν εκεί ότι η Γη περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό της. Με αυτές τις «οµολογίες λάθους» διέφυγε ο Γαλιλαίος τη θανατική καταδίκη στην πυρά από την «Ιερά Εξέταση», αλλά καταδικάστηκε σε κατ' οίκον περιορισµό χωρίς χρονικό όριο, λόγω «βαρύτατων εγκληµάτων» και «υποψίας αίρεσης». Επίσης απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του βιβλίου του που περιείχε «κατά λάθος» τις αιρε-τικές αντιλήψεις. Ο θρύλος αναφέρει ότι, εξερχόµενος ο Γαλιλαίος από την αίθουσα όπου συνεδρίαζε η «Ιερά Εξέταση», αναφώνησε «και όµως γυρίζει», εννοώντας την περιστρο-φή της Γης και ανακάλεσε έτσι την αναγνώριση της δήθεν πλάνης του. αυτό το επεισόδιο δεν τεκµηριώνεται όµως από κανένα ιστορικό στοιχείο και µάλλον δηµιουργήθηκε την εποχή του ∆ιαφωτισµού µε στόχο την ηρωποίηση του ερευνητή.

Το έτος 1982, 350 χρόνια µετά τη δίκη του Γαλιλαίου, αποδέχθηκε η Εκκλησία το σφάλ-µα της για την καταδίκη του Γαλιλαίου και ο πάπας ζήτησε δηµοσίως «συγγνώµη» για την αδικία που έγινε. Έτσι ο εκκλησιαστικός µηχανισµός εξουσίας αναγνώρισε µόλις το 1982 ότι ισχύει το ηλιοκεντρικό και όχι το γεωκεντρικό σύστηµα, όταν η επιστήµη είχε προ πολλού ξεφύγει από αυτό το δίληµµα και γνώριζε ήδη ότι το πλανητικό µας σύστηµα δεν είναι, παρά ένα αµελητέο υποσύνολο µέσα στο µεγάλο γαλαξία και µέσα στα δισεκατοµ-µύρια γαλαξιών του σύµπαντος. Σήµερα προβληµατίζεται δε η επιστήµη, µήπως λειτουρ-γούν πολλά παράλληλα σύµπαντα κι εµείς βρισκόµαστε σε ένα από αυτά.

Ο Γαλιλαίος έγινε στην παγκόσµια συνείδηση σύµβολο του τολµηρού, ελεύθερα σκεπτό-µενου επιστήµονα, ο οποίος περιγράφει τη φύση σύµφωνα µε τις παρατηρήσεις του και όχι µε βάση ιδεολογικο-φιλοσοφικές αντιλήψεις. Η προσωπικότητα του Γαλιλαίου θέτει και το χρονικό όριο, µετά από το οποίο άρχισε εκ των πραγµάτων να υποχωρεί η αξίωση του εκκλησιαστικού µηχανισµού να ελέγχει και καθοδηγεί τις επιστηµονικές ανακαλύ-ψεις, σύµφωνα µε ιδεολογικές ή προσωπικές αντιλήψεις του πάπα ή µεµονωµένων ιεραρ-

94

χών. Αυτή η αργή αλλά σταθερή υποχώρηση της «επιστηµονικής θεολογίας» την οδήγη-σε σταδιακά σε αναδίπλωση και, από το 19ο αιώνα, στην παρακολούθηση από θέσης ου-ραγού πλέον της έκρηξης των επιστηµών που είχε αρχίσει µε την Αναγέννηση.

95

1204 και Λατίνοι - µια νέα εθνική ιδεοληψία

...

Στο πρώτο µισό του 20ου αιώνα, ίσως και µέχρι τη δικτατορία της χούντας, ακουγόταν συχνά το επιχείρηµα, όταν κάποιος παραπονιόταν για την υποβάθµιση της ζωής και την οπισθοδροµικότητα στην Ελλάδα, ότι «ζήσαµε και 4 αιώνες τουρκοκρατίας». Έτσι έπαιρ-νε συγχωροχάρτι κάθε τσαπατσουλιά, κακοδιοίκηση και τάση παραβατικότητας. Με τα χρόνια έχασε την πειστικότητά του αυτό το επιχείρηµα και µετετράπη περίπου σε ανέκ-δοτο. Όµως, από τη δεκαετία του ’80 έγινε αντιληπτή µια νέα τάση, η οποία υποστηριζό-ταν πολιτικά ταυτόχρονα από τα δύο άκρα του πολιτικού φάσµατος, δεξιά και αριστερά, για διαφορετικούς ίσως λόγους, αλλά µε τον ίδιο στόχο: να µετατοπιστεί η ευθύνη για κάθε εσωτερικό πρόβληµα της χώρας στη ∆ύση. Καθένας από τους εταίρους σ’ αυτή την φαινοµενικά αφύσικη συµµαχία είχε, προφανώς, άλλη ∆ύση στο µυαλό του: ο ένας τις ΗΠΑ, ο άλλος ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, ο τρίτος τον πάπα και το Βατικανό και κάποιοι ηλικιωµένοι τους Αγγλο-Γάλλους που «µας πούλησαν στη Σµύρνη» κλπ. Με τα χρόνια αυτές οι αντιδυτικές εκφράσεις οµογενοποιήθηκαν και κατέ-ληξαν στον κοινό συνθηµατικό στόχο της «παγκοσµιοποίησης». Η παγκοσµιοποίηση έχει, ως γνωστόν, αποκλειστικό µέληµά της να µας ισοπεδώσει, να µας αφελληνίσει, να µας κάνει να ξεχάσουµε τη γλώσσα και την ιστορία µας (αυτή την παραποιηµένη που διδάσκουν στα σχολεία), να µας κάνει χυλό, να µας εξισώσει µε άλ-λους λαούς, οι οποίοι (όχι ότι είµαστε ρατσιστές) αλλά δεν έχουν ντε και «τόσο µεγάλη ιστορία αυτοί όπως εµείς» κλπ. Στο βιβλίο του Μ. Βασιλάκη «Η µάστιγα του θεού» (τό-µος Α', γιατί σύντοµα περιµένουµε και δεύτερο, αφού η συγκεκριµένη µάστιγα πολυλογεί ακατάπαυστα), περιέχονται όλοι σχεδόν οι αναθεµατισµοί κατά της παγκοσµιοποίησης, κατά της ∆ύσης, κατά του ∆ιαφωτισµού, κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και ό,τι άλλο δεν αποδίδει άµεσα ρευστό χρήµα. αυτός είναι και ο λόγος που κατά καιρούς µετρι-άζεται η κριτική στην Ε.Ε. Όλα αυτά προβάλλονται χύµα, ευκαιρίας δοθείσης, επίσης από άµβωνος και από ραδιο-φωνικού ή τηλεοπτικού µικροφώνου, όπου ο οµιλητής είναι εξασφαλισµένος από τον κίνδυνο αντιλόγου. Είναι όµως προφανές ότι καθένας από τους ακροατές µπορεί να κάνει τις δικές του σκέψεις:

• Οι διάφοροι αριστεροί που καταγγέλουν την παγκοσµιοποίηση, ντυµένοι µε αµερι-κάνικα, γαλλικά ή ιταλικά ρούχα, πίνοντας φραπεδιές, ανάβοντας το ένα µετά το άλ-λο τα αµερικανο-εγγλέζικα ή γαλλικά τσιγάρα, παρακολουθώντας αµερικάνικες ται-νίες και ακούγοντας µουσική ροκ, heavy metal ή τζαζ οι περισσότερο σοφιστικέ, ό-ντας σπουδασµένοι µε τον έναν ή άλλο τρόπο στη Γαλλο-Γερµανο-Ιταλία ή στην Αγ-γλο-Αµερική, δεν χρειάζεται να πείσουν κανέναν για τη βαρύτητα της απειλής από την «παγκοσµιοποίηση», αφού αυτοί οι ίδιοι την έχουν ενστερνιστεί, την αξιοποιούν και την προβάλλουν στην καθηµερινή ζωή τους.

• Οι κληρικοί και οι αντιδραστικοί παρατρεχάµενοί τους, οι οποίοι διαδίδουν (το γρά-φουν και τα κατάπτυστα βιβλία ιστορίας στα σχολεία) ότι ήταν θέληµα θεού να δη-µιουργηθεί η ρωµαϊκή αυτοκρατορία, ώστε να διαδοθεί ευκολότερα η χριστιανική θρησκεία, δεν έπρεπε να φοβούνται από µια παγκοσµιοποίηση, η οποία µάλιστα θα µπορούσε να εµπεδώσει και πάλι τη χριστιανική πίστη, όπου αυτή έχει υποχωρήσει. Φυσικά, τότε ήταν η καλή παγκοσµιοποίηση, ο χριστιανισµός ήταν η µόνη επιτρεπτή

96

θρησκεία στα όρια της αυτοκρατορίας, ενώ τώρα κυκλοφορούν κάθε είδους και µορ-φής ιδέες και απόψεις - καθένας γράφει στο blog του ό,τι θέλει. Γι’ αυτό απαιτείται µελέτη, εγρήγορση, αντιµετώπιση των διαφορετικών ιδεών και ποιος µπορεί να το κάνει καλύτερα αυτό, εκτός από αναπασχόλητους αριστερούς, όταν οι ίδιοι οι κληρι-κοί επιδίδονται στον πλουτισµό και στη διεύρυνση της δοτής εξουσίας τους;

Συνθήκες παγκοσµιοποίησης υπήρξαν, φυσικά, πολλές στην ιστορία, πέρα από αυτή της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας και την προγενέστερη βραχύβια µακεδονική: η επιβολή του φε-ουδαρχικού συστήµατος, η επιβολή του καπιταλισµού, η προσπάθεια «παγκόσµιας» επι-βολής του κοµµουνισµού αποτελούν ορισµένα παραδείγµατα πετυχηµένων ή αποτυχηµέ-νων παγκοσµιοποιήσεων. Αυτά, φυσικά, ελάχιστα ενδιαφέρουν τους αυτόκλητους αντι-παγκοσµιοποιητές. Πρωτίστως πρέπει να σχηµατοποιηθεί ο «εχθρός» και να κατασκευα-στεί ένας επικοινωνιακά εύχρηστος µπαµπούλας: η παγκοσµιοποίηση είναι δυτικής προέ-λευσης και είναι απορριπτέα! Σταδιακά φαίνεται να αποκρυσταλλώθηκε η ιδέα ότι είναι απαραίτητο να αλλάξουν οι αντιλήψεις, να δηµιουργηθούν νέα ιστορικά ορόσηµα ώστε, αφενός να µην χρειάζεται να απολογηθεί ο εκκλησιαστικός µηχανισµός για το δωσιλογικό του ρόλο επί τουρκοκρατί-ας, αφετέρου να υπάρχει µια ενιαία αντιµετώπιση της καταραµένης ∆ύσης. Η ιδέα είναι λοιπόν, να τοποθετηθεί η κατάρρευση του Ελληνισµού,

• όχι στο 145 π.Χ. όταν καταλήφθηκε ολόκληρος ο ελλαδικός χώρος µε την ισοπέδωση από τους Ρωµαίους της Κορίνθου (πάει πολύ µακριά!),

• όχι όταν εκείνα τα χρόνια περίπου άρχισε ο Πτολεµαίος Ζ’ Ευεργέτης διωγµούς κατά των Ελλήνων επιστηµόνων και των Ελληνιζόντων της Αλεξάνδρειας, µε αποτέλεσµα να αρχίσει η παρακµή της ελληνιστικής περιόδου και µε αυτήν και της επιστήµης (οι περσσότεροι αγνοούν τα σχετικά γεγονότα!),

• όχι στο 415 µ.Χ., οπότε αλαλάζοντα στίφη εκχριστιανισµένων Αιγυπτίων και Αιθιό-πων, καθοδηγούµενα από τον πατριάρχη Κύριλλο, σκότωσαν και διαµέλισαν τη φι-λόσοφο και µαθηµατικό Υπατία, οπότε έφυγε έτσι από τη ζωή (επιτέλους!) και ο τε-λευταίος επιστήµονας κύρους –εδώ συµπτωµατικά ήταν και η πρώτη διάσηµη γυναί-κα της Αρχαιότητας (ούτε που τολµάνε να αναφερθούν οι θεόπληκτοι σ’ αυτά τα έρ-γα των πνευµατικών προγόνων τους!),

όχι στη µία, όχι στην άλλη, όχι στην παράλλη ιστορική στιγµή, οπότε ξευτελιζόταν από τους χριστιανούς «πατέρες» ο ελληνικός πολιτισµός, αντιστάσεως µη ούσης, αλλά το 1204, όταν κάποιοι πλιατσικολόγοι από ευρωπαϊκές χώρες κατέλαβαν σε µια από τις πολλές ανατολικές σταυροφορίες τους την Κων/πολη.

Αυτός είναι λοιπόν ο νέος «εθνικός» στόχος, αυτή είναι η νέα φιλοσοφία: να αναδειχθεί το 1204 ως έτος καταστροφής του Ελληνισµού και υπαίτιοι να είναι οι «∆υτικοί» - Άγ-γλοι, Γάλλοι, Πορτογάλοι, το ίδιο κάνει, εφόσον είναι «∆υτικοί» θα λειτουργήσουν οι συνειρµοί µε τις σηµερινές αντιδυτικές και αντι-διαφωτιστικές ιδεοληψίες. Γι’ αυτό, όταν ήταν να έρθει στην Αθήνα ο προηγούµενος πάπας, ο ταξιδευτής, που ήθελε να έχει δει και την Ελλάδα πριν πεθάνει, απαίτησαν οι ντόπιοι αντιπαπικοί και αντιδυτι-κοί να ζητήσει συγγνώµη από τους Έλληνες για την 4η σταυροφορία. Μα, όπως εξήγησαν οι εκπρόσωποι του Βατικανού, ο τότε πάπας (αρχές 13ου αιώνα) διαφωνούσε µε την κα-τάληψη της Πόλης, ήθελε µόνο να «ελευθερωθεί» η Παλαιστίνη από τους Άραβες και να ελέγχει τους «Αγίους Τόπους». Τίποτα, οι σαλταρισµένοι ντόπιοι θεόπληκτοι, απαιτού-

97

σαν να ζητήσει ο πάπας συγνώµη – βέβαιοι όντες ότι δεν θα το έκανε ποτέ, οπότε θα ήταν αυταπόδεικτη η ενοχή του. Τα πράγµατα ήρθαν όµως διαφορετικά, ο γέροντας ενδιαφερόταν περισσότερο για το συµβολισµό του ταξιδιού και ζήτησε «συγγνώµη», τη διάβασε µάλιστα από το χαρτί να µην του ξεφύγει τίποτα στραβό και βρει νέους µπελάδες. Σίγουρα θα αναρωτήθηκε, τι σχέση µπορεί να έχουν ετούτοι οι εξ οµογενοποιήσεως και εξ επιλογής Έλληνες µε τους Βυζαντινούς, συνονθύλευµα λαών και φυλών εκείνοι, οι οποίοι είχαν υποστεί την κατά-ληψη της 4ης σταυροφορίας, ποια ιδεοληψία κάνει αυτούς εδώ να νοµίζουν ότι είναι διά-δοχοι και κληρονόµοι των παλαιών; Έδωσε όµως τόπο στην πιθανή οργή και στις σίγου-ρα πολλαπλές απορίες του, τι κοστίζει µια συγγνώµη εξ άλλου (µήπως θα αναστηθούν οι σκοτωµένοι; µήπως θα επιστραφούν τα λεηλατηµένα;) και ολοκλήρωσε το ταξίδι του. Έτσι κι αλλιώς, σχεδόν κανείς στην Ευρώπη δεν έλαβε υπόψη του το θέµα της «συγγνώ-µης», τα πράγµατα εξελίσσονται εκεί (άτιµος ∆ιαφωτισµός!) χωρίς πολλές πολλές ιστο-ρικές ιδεοληψίες, διαφορετικά θα αρχίσουν πάλι να αρπάζονται οι Γάλλοι µε τους Γερµα-νούς, οι Γερµανοί µε τους ∆ανούς και τους Πολωνούς, οι ∆ανοί µε Σουηδούς και Νορβη-γούς, οι Πολωνοί µε τους Ρώσους και τους Γερµανούς, οι Αυστριακοί µε τους Ούγγρους και τους Τσέχους, οι Ισπανοί µε τους Πορτογάλους και όλοι αυτοί οι συνδυασµοί και α-ντιστρόφως. Περιορίζονται λοιπόν εκεί οι λαοί σε ποδοσφαιρικές και άλλες αθλητικές συγκρούσεις, έχουν γίνει «χυλός» που λέει και ο κ. Χριστόδουλος, για να εκτονώνεται σε τακτά χρονι-κά διαστήµατα ο εθνικιστικός και πατριωτικός ατµός που συσσωρεύεται (ή συσσωρεύουν κάποιοι επιτήδειοι) στο λαό. Ποιο κορόιδο θα ήθελε να αφήσει τα κόκαλά του στις λά-σπες του Βερντέν ή στον κλοιό του Στάλινγκραντ, όπως οι προπαππούδες και οι παππού-δες για να ικανοποιηθούν τα εθνικιστικά οράµατα του ενός και του άλλου αλιτήριου πα-τριδοκάπηλου; Στα καθ’ ηµάς κάποιοι αναζητούν ακόµα εθνικούς στόχους. Οι διανοούµενοι της ορθόδο-ξης αντιδυτικής ιντελιγκέντσιας -όλοι τέως αριστεροί εννοείται, γιατί οι δεξιοί έχουν βο-λευτεί στο ∆ηµόσιο και στις επιχειρήσεις ή έγιναν κληρικοί- εµπνεόµενοι από το σύνθη-µα «πίσω ολοταχώς!», αποφάσισαν να µορφοποιήσουν σε κείµενο την ιδέα του «1204». Άµα δεν µπορείς να διαµορφώσεις το µέλλον, σκαλίζεις να επανερµηνεύσεις το παρελ-θόν! Έτσι κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα βιβλίο του κ. Γιώργου Καραµπελιά (Γ.Κ.), µε τίτλο «1204 – Η διαµόρφωση του νέου ελληνισµού». Στο βιβλίο του αυτό ο Γ.Κ. (γνωστός πα-νελληνίως από τις πολιτικές παρεµβάσεις στον αριστερό εξωκοινοβουλευτικό χώρο, πριν γίνει νέο-ορθόδοξος, και από τα πάνελ του Μάκη στην τηλεόραση) εισάγει αξιωµατικά τη θέση ότι «το Βυζάντιο υπήρξε ταυτόχρονα έκφραση της ορθόδοξης πνευµατικότητας, συ-νεχιστής του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού, πρωτοπόρο στην Αναγέννηση των νέων χρόνων, πρώτη πολιτισµική και πολιτειακή έκφραση του νέου Ελληνισµού». Βέβαια, σ’ αυτή την πρόταση περιέχεται το σύνολο των ιδεοληψιών που προσπαθεί εδώ και 180 χρόνια να περάσει η αντιδραστική εκπαιδευτική πολιτική στον ελληνικό λαό, αλ-λά η ακαδηµαϊκή ιστοριογραφία δεν τις αποδέχεται. Ο Γ.Κ. δεν φαίνεται να ενοχλείται, αλλά πες πες µπορεί κάποια στιγµή να το δεχτούν και οι προοδευτικοί. ∆εν πάει να λέει:

98

• ο Steven Runciman, ανώτατος υµνητής του ανατολικού Μεσαίωνα κατά τους βυζα-ντινολάτρεις, ότι «το Βυζάντιο διήρκεσε περίπου 11 αιώνες, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν αιώνες παρακµής» και ότι αυτό το κράτος δεν συνέβαλε στον πα-γκόσµιο πολιτισµό, ακριβώς λόγω του παρακµιακού κλίµατος, στο οποίο κυλούσε η ζωή;

• ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, γνωστός συντηρητικός Ιστορικός, ότι οι ηγετικοί κύ-κλοι του Βυζαντίου διαχειρίζονταν την οικονοµική, πολιτική και κοινωνική κρίση από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας µε το χειρότερο δυνατό τρόπο, αντιµετωπίζο-ντας ταυτόχρονα τη ∆ύση και τους διανοούµενους της εποχής µε, από σηµερινή σκο-πιά και εκ του αποτελέσµατος, ακατανόητη αλαζονεία και έπαρση;

Ο Γ.Κ. βεβαιώνει ότι αυτό ακριβώς το Βυζάντιο, το παρακµιακό κατά τον Runciman και το παραπαίον από κρίση σε κρίση κατά τον Κανελλόπουλο, ήταν πρωτοπόρο στην Ανα-γέννηση (ίσως εννοεί στη φιλοσοφία, ποίηση, πεζογραφία, επιστήµη, ζωγραφική, γλυπτι-κή κλπ., ποιος ξέρει…), την οποία ατυχώς του ανέκοψαν οι ∆υτικοί. Φυσικά, µε το δι-καίωµα της ελευθερίας του λόγου που µας εξασφάλισε ο ∆ιαφωτισµός και όχι η ιουδαϊκή θεοπληξία, δεν απαγορεύεται να ισχυρίζεται κάποιος αυτά που ονειρεύεται. Για να θυµηθούµε, όµως, µε συντοµία, τι ακριβώς συνέβαινε τους πρώτους αιώνες της δεύτερης µ.Χ. χιλιετίας στο Βυζάντιο, ποια ήταν η «βυζαντινή Αναγέννηση» και ποιες πολιτικές και στρατιωτικές ενέργειες έγιναν πριν και µετά το 1204, ώστε να κρίνουµε και τη βαρύτητα του συγκεκριµένου γεγονότος. Βυζαντινή Αναγέννηση;

Οι σηµαντικότερες µαρτυρίες του 10ου αιώνα προέρχονται από το «Βίο του αγίου Αθανα-σίου του Αθωνίτη» και από το «Επιστολάριον του ανωνύµου καθηγητή του Λονδίνου». Αν και το είδος αυτών των πηγών, από τις λίγες διαθέσιµες, δίνει µια εντύπωση για το πολιτισµικό επίπεδο της εποχής -δεν κατέγραφαν γεγονότα και ιδέες, δεν διέδιδαν τη γνώση, δεν διάβαζαν συγγράµµατα-, δεν είναι άσκοπο να συναγάγουµε ως συµπεράσµα-τα ότι το σχολείο στο Βυζάντιο συνεχίζει αυτή την εποχή να είναι ιδιωτικός θεσµός και η χρηµατοδότησή του να γίνεται από τα δίδακτρα που καταβάλλουν οι µαθητές. Οι διδά-σκοντες δεν έχουν φορολογική απαλλαγή, όπως παλαιότερα, και τα έσοδά τους είναι χα-µηλά. Γι' αυτό ασκούν παράλληλα άλλα επαγγέλµατα, όπως του αντιγραφέα χειρογρά-φων, του ψάλτη σε ναούς κ.ά.

Τον 11ο αιώνα έξι τουλάχιστον σχολεία σχετίζονται άµεσα µε το Πατριαρχείο της Πόλης. Αν και η εκπαιδευτική πολιτική ασκείται από το κράτος, υφίσταται σύστηµα εσωτερικής συνοχής µεταξύ κοσµικής και εκκλησιαστικής εξουσίας ώστε, αφενός να εξασφαλίζεται η παραγωγή των απαραίτητων στελεχών για τη διοίκηση και τον εκκλησιαστικό µηχανισµό, αφετέρου να αποτρέπονται έγκαιρα παραφωνίες και παρεκκλίσεις, όπως συνέβη στην πε-ρίπτωση των Μιχαήλ Ψελλού και Ιωάννη Ιταλού.

Ο Ψελλός δίδασκε, εκτός από Φιλοσοφία, άλλα έντεκα µαθήµατα, ανάµεσά τους την τε-τρακτύ. Είχε τον τίτλο του «ύπατου φιλοσόφου», κάτι σαν πρύτανης, και εθεωρείτο «η ψυχή» της εκπαίδευσης, ήταν δε επίσης σύµβουλος του αυτοκράτορα. Παρ' όλα αυτά, υποχρεώθηκε να απαρνηθεί διάφορες φιλοσοφικές απόψεις του και να δηλώσει δηµόσια ότι είναι «ορθόδοξος».

99

Ο ίδιος Ψελλός είχε όµως δηµιουργήσει και µια νέα «επιστήµη», ίσως τη µοναδική νέα στο Βυζάντιο, τη ∆αιµονολογία, όπου περιγράφονταν µε επιστηµονικοφανές ύφος όλες οι δεισιδαιµονίες που έχουν φτάσει µέχρι των ηµερών µας – σίγουρα και άλλες πολλές που έχουν ξεχαστεί! Αυτός ο κλάδος γεννήθηκε στην ατµόσφαιρα που κυριαρχούσε, από τη µια µε τις βαθιά ριζωµένες στο λαό και τους λόγιους θρησκευτικές προλήψεις και δεισι-δαιµονίες και από την άλλη µε τις διαδιδόµενες από µοναχούς και λόγιους ιστορίες σχετι-κά µε τη «φύση του σατανά και τις επιδράσεις του».

Η «πολυµορφική φύση των δαιµόνων» απαιτούσε τη συστηµατική µελέτη τους µε τελε-τουργίες και τεχνικές αναγνώρισης, εντοπισµού, εξορκισµού κλπ., κάτι σαν τη σύγχρονη αφρο-αµερικάνικη µαύρη µαγεία του «βουντού». Η δαιµονολογία µελετά οτιδήποτε έχει σχέση µε τους δαίµονες και τα πνεύµατα και αποτέλεσε προϊόν της ανάγκης των χριστια-νών να εξερευνήσουν τη φύση του «εχθρού», ώστε να είναι δυνατή η «επιτυχής αντιµε-τώπισή του». Ο εισαγόµενος από τη Μέση Ανατολή στον ελληνόφωνο χώρο σατανάς α-ποτέλεσε έτσι αίτιο για δηµιουργία δήθεν «επιστηµονικών κλάδων», µε τους οποίους α-σχολήθηκαν επισταµένως διάφοροι βυζαντινοί λόγιοι.

Ο διάδοχος στο βαθµό του «ύπατου φιλοσόφου» και µαθητής του Ψελλού, Ιωάννης Ιτα-λός, γιος Νορµανδού µισθοφόρου από την Κάτω Ιταλία, αποµακρύνθηκε από την εκπαί-δευση, χαρακτηρίστηκε «ελληνόπληκτος και δαιµονόπληκτος στασιαστής κατά της Νέας Ρώµης» και καταδικάστηκε σε εγκλεισµό µέχρι το θάνατό του σε µοναστήρι, επειδή δί-δασκε «αιρετικές αντιλήψεις». Προηγουµένως, είχε σωθεί ο Ιταλός, καταφεύγοντας στον τρούλο της Αγίας Σοφίας, από το λιντσάρισµα «αγανακτισµένων πιστών» που είχαν επι-στρατευτεί από τον εκκλησιαστικό µηχανισµό. Επί 50 χρόνια, µετά την αποµάκρυνση του Ιταλού, έµεινε κενή η θέση του ύπατου φιλοσόφου και τελικά διορίστηκε σ' αυτή από τον Μανουήλ Α' ένας διάκονος της Αγίας Σοφίας. Τέτοιας αναγνώρισης έχαιρε ο «ύπατος φι-λόσοφος» στην αναγεννησιακή ατµόσφαιρα του Βυζαντίου!

Οι ερευνητές υπολογίζουν από συναφή στοιχεία ότι, περί τα µέσα του 10ου αιώνα το σύ-νολο των µαθητών στην Κων/πολη δεν ξεπερνούσε τους 300 και αυτός ο αριθµός δεν φαίνεται να ήταν διαφορετικός έναν αιώνα πριν ή µετά. Από αυτό το µικρό αριθµό «µορ-φωµένων» και από το περιορισµένο πρόγραµµα σπουδών, από µια αναλαµπή του θεσµού της δουλείας κατά τον 9ο και 10ο αιώνα, όπως προκύπτει από δικαστικές αποφάσεις της εποχής (Πείρα) και από τον περιορισµένο αριθµό αξιόλογων λογίων, οι οποίοι σχεδόν αποκλειστικά ασχολήθηκαν µε την υµνογραφία, ανθολογία πατερικών κειµένων και βιο-γραφίες πατριαρχών (εκεί έβρισκαν απασχόληση και µισθό οι εγγράµµατοι!), αναρωτιέ-ται ο αναγνώστης από πού αλλού µπορεί να προκύπτουν οι αναφορές σε ένα «πρώτο βυ-ζαντινό ουµανισµό», εκτός από τη φαντασία.

Οι µόνοι λόγιοι της µεσοβυζαντινής εποχής που ξεφεύγουν από τη µετριότητα είναι ο Λέων ο Μαθηµατικός και ο πατριάρχης Φώτιος ο οποίος, πέρα από το βιβλιογραφικό του κατάλογο Μυριόβιβλος («Απογραφή και συναρίθµησις των αναγνωσµένων ηµίν βιβλί-ων») και το Λεξικό του, έχει µείνει στην Ιστορία για τις πολιτικο-θρησκευτικές του ίντρι-γκες. Για τους υπόλοιπους ισχύει η εκτίµηση του Σ. Μιχόπουλου (C. Mango: «Βυζά-ντιο...») «...απλώς έγραφαν και διάβαζαν τα αρχαία αριστουργήµατα... Έγραφαν στην ελ-ληνική γλώσσα, ονόµαζαν όµως τους εαυτούς τους Ρωµαίους... Εκπροσωπούσαν µια κα-τάσταση πραγµάτων που απαρτιζόταν από ποικίλα συστατικά, εκ των οποίων το κυριότε-ρο ήταν ο χριστιανικός βίος... Έφεραν µέσα τους πολλά, όχι όµως τον Ελληνισµό».

100

Ακόµα κι αν εξισώσουµε στην αξιολόγηση των πνευµατικών προσόντων τον Λέοντα µε τον Φώτιο (Χάζαρο εκ καταγωγής) καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι, µε δύο διανοού-µενους οποιουδήποτε διαµετρήµατος µέσα σε ένα ωκεανό µετριότητας, όχι «αναγέννη-ση» αλλά ούτε ένα σχολείο δεν µπορείς να θεµελιώσεις.

Ένας άλλος τρόπος για να εκτιµήσουµε κατά προσέγγιση τον όγκο του µορφωµένου λαού κατά τα βυζαντινά χρόνια είναι να εξετάσουµε τη λογοτεχνία από τον 4ο µέχρι το 15ο αι-ώνα. Η ελληνόφωνη λογοτεχνία αυτών των 11-12 αιώνων εκτιµάται ότι µπορεί να συ-µπεριληφθεί συνολικά σε 2-3 χιλιάδες τόµους κανονικού µεγέθους. Για τη λογοτεχνία στις άλλες γλώσσες του ανατολικού κράτους, αρµενική, συριακή, καππαδοκική κ.ά., δεν υπάρχουν εκτιµήσεις, δεν φαίνεται να ήταν όµως ποσοτικά αξιόλογη. Αυτά λοιπόν τα λο-γοτεχνικά κείµενα στην ελληνική γλώσσα, όσα έχουν διασωθεί φυσικά, γράφτηκαν κατά το µεγαλύτερο µέρος τους στην πρώιµη, µικρότερο στη µέση και πολύ µικρό στην ύστερη βυζαντινή περίοδο (C. Mango: «Βυζάντιο).

Ως προς το περιεχόµενο αυτών των συγγραµµάτων, το συντριπτικά µεγαλύτερο τµήµα είναι θρησκευτικής φύσης (αγιολογία, κηρύγµατα, λατρευτικά και υµνολογικά κείµενα, σχόλια στη Βίβλο και στα κείµενα των εκκλησιαστικών πατέρων κ.ά.) Το µη θρησκευτι-κό έργο που έχει διασωθεί είναι πολύ περιορισµένο. εκτιµάται ότι όλα τα ιστορικά έργα θα χωρούσαν σε περίπου 100 τόµους, τα λεξικά και άλλα συναφή έργα σε περίπου 200 τόµους και η µη θρησκευτική ποίηση σε περίπου 30 τόµους.

Από τα νούµερα που προηγήθηκαν συµπεραίνουµε ότι οι συζητήσεις και αρθρογραφίες, συχνά σε υπερβολικούς τόνους, για το επίπεδο της βυζαντινής λογοτεχνίας σε διάστηµα 11-12 περίπου αιώνων έχει ως αντικείµενο µελέτης ένα πολύ µικρό αριθµό έργων. Βέβαι-α, η ποσότητα των παραγόµενων έργων δεν είναι ασύνδετη µε την ύπαρξη ή µη αναγνω-στικού κοινού. Ενώ, λοιπόν, στην εποχή του Ιουστινιανού τα έργα του Προκόπιου διαβά-ζονταν σχεδόν σε όλη την αυτοκρατορία, από τον 11ο αιώνα και µετά, το αναγνωστικό κοινό περιοριζόταν στους δηµόσιους υπαλλήλους των αστικών κέντρων.

Με αυτές τις ποσοτικές και ποιοτικές εκτιµήσεις, αβίαστα προκύπτει το συµπέρασµα ότι το µορφωτικό επίπεδο του ελληνόφωνου χώρου πρέπει να βρίσκεται κατά τον 11ο αιώνα πολύ χαµηλότερα από εκείνο της ύστερης Αρχαιότητας και δεν συνέβη τίποτα για να α-νεβεί αυτό το επίπεδο στους µετέπειτα αιώνες. Στο Βυζάντιο είχε απονεκρωθεί σταδιακά, µέχρι τις δεκαετίες της µέσης εποχής του Μεσαίωνα, κάθε ζήλος και κάθε κίνητρο προό-δου και η δηµιουργική πνευµατική ζωή είχε περιπέσει σε κατάσταση «µαλθακότητας και ραστώνης», όπως εκτιµά ο Παν. Κανελλόπουλος.

Όταν κατέλαβαν οι Λατίνοι την Κων/πολη το έτος 1204, οπότε λεηλατήθηκαν ή κατα-στράφηκαν διάφορες βιβλιοθήκες της Πόλης, ζητήθηκε από τον πάπα να επιτραπεί η ί-δρυση εκεί ενός Λατινικού Πανεπιστηµίου. Ο πάπας δεν µπόρεσε όµως να εγκρίνει το αί-τηµα, γιατί διαφώνησε στην ιδέα, λόγω του αναµενόµενου ανταγωνισµού, το πανεπιστή-µιο των Παρισίων. Αυτό δεν σηµαίνει υποχρεωτικά ότι θα προέκυπτε κάποια βελτίωση στο πολιτισµικό επίπεδο, αλλά και δεν είναι δυνατόν να απορριφθεί ως πιθανότητα!

Από τη µέχρι τώρα περιγραφή, αναρωτιέται ο αναγνώστης, ποια θα µπορούσε να είναι η «πρώτη βυζαντινή Αναγέννηση» ή «ο πρώτος βυζαντινός Ουµανισµός» και άλλα σχετικά που προβάλλουν κάποιοι συγγραφείς. Προφανέστατα δεν υπήρχε επαρκής πολιτισµική «µάζα» για να προκαλέσει αυτή τη θρυλούµενη «Αναγέννηση» την οποία θα βρουν µπροστά τους και θα υποβαθµίσουν µε τις καταστροφές και λεηλασίες τους οι Λατίνοι -

101

κάτι που ισχυρίζονται σήµερα εµβριθώς κάποιοι συγγραφείς οι οποίοι, όπως αναφέρθηκε, αποβλέπουν στη δηµιουργία µιας νέας µυθοπλασίας περί αδυναµίας του Ελληνισµού να αναστηθεί, λόγω «δυτικών» παρεµβάσεων.

Περισσότερο πιθανό φαίνεται ότι τα περί «Αναγέννησης» είναι υπερβολές και επινοήσεις νεότερων ιστορικών που ενδιαφέρονταν, µε γνώση των ύστερων εξελίξεων σε Ανατολή και ∆ύση, να προσδώσουν µια αίγλη στη βυζαντινή εποχή (Α. Μαρκόπουλου: «Οργάνωση του σχολείου στο Βυζάντιο», στον τόµο πρακτικών συνεδρίου «Η καθηµερινή ζωή στο Βυ-ζάντιο»).

Στην πορεία του, µετά την ανακατάληψη της Πόλης από τους εκ Παφλαγονίας Παλαιο-λόγους, βρισκόταν το συρρικνωµένο βυζαντινό κράτος σε διαρκή ταλάντευση µεταξύ ο-ριστικής διάλυσης και υποδούλωσης, λόγω των εκρηκτικών πολιτικών και οικονοµικών προβληµάτων του (βλέπε επόµενα). Μέχρι την οριστική κατάλυση του κρατικού υπο-λείµµατος, στα µέσα του 15ου αιώνα, γίνονται κάποιες αποσπασµατικές προσπάθειες για ανασυγκρότηση του εκπαιδευτικού συστήµατος.

Ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος αποφασίζει ήδη το 1261 να ανοικοδοµήσει «ένα άρτιο εκπαι-δευτικό σύστηµα», το οποίο θα εξασφάλιζε τη στελέχωση του κράτους µε αξιόλογους α-ξιωµατούχους. Αυτό το έργο ανατέθηκε στον κων/πολίτη διανοούµενο, θεολόγο και ι-στορικό, Γεώργιο Ακροπολίτη (1217-1282), ο οποίος προσπάθησε να ανασυγκροτήσει το Πανδιδακτήριο της Πόλης, αλλά πέραν αυτού δεν φαίνεται να έγινε τίποτα. Κάποια εµ-φανής βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήµατος δεν έχει καταγραφεί, κρίνοντας από τις νοµικές σπουδές, οι οποίες πέρασαν ολοκληρωτικά στην ιδιωτική πρωτοβουλία.

Από συναφείς αναφορές συµπεραίνεται δε ότι, στο δεύτερο µέρος του 14ου αιώνα, εκατό χρόνια µετά την ανασύσταση του βυζαντινού κράτους, δεν είναι διαθέσιµα στους δικα-στικού κύκλους ούτε τα κείµενα των νόµων και οι εκδικάσεις γίνονταν µε ό,τι βοηθήµατα διέθετε τυχαία κάθε δικαστής (Σπ. Τρωιάνου: «Το ∆ίκαιο πριν από την Άλωση», ΙΣΤΟΡΙ-ΚΑ). ∆ιάφοροι νοµοµαθείς συντάσσουν κατόπιν αυτού µε δική τους πρωτοβουλία κώδι-κες (Σύνταγµα κατά στοιχείον, Εξάβιβλος, Μικρή σύνοψη, Αυξηµένο πρόχειρο κ.ά.), οι ο-ποίοι και στηρίζουν το έργο της ∆ικαιοσύνης. Αυτή η παρακµή δεν αποτελεί, φυσικά, ένα αποµονωµένο φαινόµενο, αλλά συνοδεύεται από συνολική υποβάθµιση του δικαστικού συστήµατος και από διαφθορά των προσώπων που στελεχώνουν αυτό το θεσµό. Έτσι µέ-χρι και τις αρχές του 15ου αιώνα κυκλοφορούν καταγγελίες για χρηµατισµούς, σε µερικές δε περιπτώσεις υπάρχουν και καταδίκες χρηµατιζόµενων δικαστών.

Όµως, ήδη από τον 11ο αιώνα έχει παραχωρηθεί σε ανώτερους κληρικούς η αρµοδιότητα για εκδίκαση δικαστικών υποθέσεων οικογενειακού και κληρονοµικού δικαίου. Αυτή η συµµετοχή του κλήρου και του εκκλησιαστικού µηχανισµού γενικότερα επεκτείνεται σταδιακά κατά το 14ο και 15ο αιώνα στο αστικό, το ενοχικό και σε µερικές περιπτώσεις στο εµπορικό δίκαιο (Τρωιάνου: «Το ∆ίκαιο...»). Η απουσία συστηµατικής εκπαίδευσης των νοµοµαθών οδηγεί λοιπόν στην άλωση της δικαστικής λειτουργίας από τον εκκλη-σιαστικό µηχανισµό ο οποίος, σε συσχετισµό και µε τα φαινόµενα διαφθοράς που προα-ναφέρθηκαν, προφανέστατα λειτουργούσε υπέρ των εκκλησιαστικών συµφερόντων, κυ-ρίως όσον αφορά ιδιοκτησιακά θέµατα.

Θεµελιώδης αιτία της διογκούµενης παρακµής της κοινωνίας του ύστερου Βυζαντίου ή-ταν η εµµονή στις θεόπληκτες ιδέες και η αδυναµία των ηγετών και των λογίων για προ-σωπική και κοινωνική αυτο-εκτίµηση και αξιολόγηση. Η παρουσία µεµονωµένων διανο-

102

ουµένων (λογίων) σε µια κοινωνία και εποχή, όσο σηµαντικοί κι αν είναι αυτοί, δεν εξα-σφαλίζει αυτόµατα την ύπαρξη αξιόλογου πολιτισµικού επιπέδου σ' αυτή την κοινωνία, την καθιστά όµως υπεύθυνη εφόσον δεν αποδειχθεί ικανή να αξιοποιήσει το έργο των λο-γίων της και να το µετουσιώσει σε πολιτισµό.

Οι όποιες συνειδητές προσπάθειες έγιναν στο ύστερο Βυζάντιο για ανύψωση του χαµη-λού µορφωτικού και πολιτισµικού επιπέδου, την ίδια εποχή που στη ∆ύση είχαν γίνει τα νέα πανεπιστήµια θεσµός και είχε αρχίσει εκεί να εξελίσσεται η Αναγέννηση τεχνών και επιστηµών, ήταν λοιπόν εκ προοιµίου θνησιγενείς, πέρα από τις αναλαµπές µεµονωµένων ιδιοφυών ανθρώπων, οι οποίοι δεν λείπουν από καµιά εποχή και καµιά κοινωνία. Αυτοί οι ιδιοφυείς άνθρωποι µελέτησαν, συνέγραψαν και δίδαξαν αλλά ήταν νησίδες σε ένα ωκεα-νό αµάθειας και θρησκοληψίας, ο οποίος αργά αλλά σίγουρα κάλυπτε τα πάντα. ∆εν ε-παρκούσαν οι λόγιοι αριθµητικά και ποιοτικά για να αποτελέσουν την κρίσιµη µάζα για µια «αναγέννηση».

Η γενικότερη πολιτική και στρατιωτική κατάσταση

Ας θυµηθούµε ακόµα, µε συντοµία, ποιες πολιτικές και στρατιωτικές ενέργειες έγιναν πριν και µετά την σχεδόν εξηκονταετία 1204-1261, ώστε να κρίνουµε και τη βαρύτητα του γεγονότος της κατοχής της Πόλης στα ενδιάµεσα χρόνια από τους Φράγκους (Λατί-νους).

Η κρίση που άρχισε στο Βυζάντιο µε την έναρξη της δεύτερης µ.Χ. χιλιετίας, λίγες δεκα-ετίες µετά το σαθρό, όπως αποδείχτηκε, απόγειο της βυζαντινής δύναµης (Βασίλειος Β'), οδήγησε στις συντριπτικές ήττες από τους Σελτζούκους Τούρκους στο Μάτζικερτ (1071) και αργότερα στο Μυριοκέφαλο (1176), στην κατάληψη των βυζαντινών κτήσεων στην Ιταλία από τους Νορµανδούς και στις αποσχιστικές ενέργειες στα Βαλκάνια, σε συνδυα-σµό µε τις επιδροµές των Πετσενέγγων.

Ο µισθοφορικός στρατός του κράτους, ο µόνος που θα µπορούσε να προσφέρει προστα-σία, ήταν σχεδόν διαλυµένος µε την έναρξη του 13ου αιώνα, αφού οι εύπορες οικογένειες που τον συντηρούσαν είχαν πάψει να τον χρηµατοδοτούν. Ο πατριωτισµός κάποιων πα-λαιότερων εποχών είχε εκλείψει και οι «δυνατοί» επεδίωκαν συµβιβασµούς µε τους εξω-τερικούς εχθρούς για να σταθεροποιήσουν την εξουσία της οικογένειάς τους. Η αυτοκρα-τορία βρισκόταν σε φάση συγκρούσεων µεταξύ των εύπορων στρωµάτων και των λαϊκών µαζών, των µεγαλοκτηµατιών και των καλλιεργητών, της γραφειοκρατίας και του αστι-κού πληθυσµού.

Η πτώση της αυτοκρατορίας στα χέρια των Λατίνων (1204) ήταν λοιπόν αποτέλεσµα κα-ταστάσεων που προϋπήρχαν του συγκεκριµένου ιστορικού γεγονότος και σχετίζεται µε την ατµόσφαιρα της διάλυσης και µε εκείνο το αίσθηµα που προκύπτει άριστα από το σύνθηµα: «ο σώζων εαυτόν σωθήτω».

Όλες οι πληροφορίες µαρτυρούν ότι οι ηγέτες του Βυζαντίου παρέβλεψαν ή αψήφισαν τον κίνδυνο που αποτελούσαν τα συγκεντρωµένα στρατεύµατα της 4ης σταυροφορίας (Κρεµµυδάς Β.-Πισπιρίγκου Φ.: «Ο µεσαιωνικός κόσµος»). Οι λόγοι που έκαναν την αυ-τοκρατορία εύκολη λεία των ορδών της 4ης σταυροφορίας είναι προφανείς: η προϊούσα κρατική αποσύνθεση ενεθάρρυνε κάθε εχθρό που εποφθαλµιούσε τη διαµοίραση των βυ-ζαντινών εδαφών. Στην περίπτωση των Λατίνων υπήρχε και η παραδοσιακή αντιπαλότη-τα για οικονοµικούς και εκκλησιαστικούς λόγους. Κάθε πλευρά θεωρούσε την άλλη

103

«σχισµατική» και «αιρετική», αν και αυτό που ενδιέφερε πρωτίστως ήταν ο έλεγχος της αγροτικής παραγωγής και του εµπορίου, όπως συνέβαινε και µε τους Βυζαντινούς όσο κατείχαν τη Νότια Ιταλία.

Οι Λατίνοι εκµεταλλεύτηκαν αυτές τις καταστάσεις και αξιοποίησαν αρχικά κάποιες κοι-νωνικές οµάδες που τους δέχτηκαν µε ανακούφιση. Στη συνέχεια αποδείχθηκε βέβαια ότι ήταν κατακτητές και όχι σωτήρες ή αναµορφωτές. Λεηλάτησαν περιουσίες και πολιτι-σµικούς θησαυρούς (όσους δεν κατέστρεψαν), οργάνωσαν βιαίως ένα φεουδαρχικό κρά-τος, κατάργησαν το πατριαρχείο για να εκλείψει κάθε θρησκευτική διαφωνία, δήµευσαν περιουσίες και τις διαµοίρασαν σε δικούς τους παράγοντες, κατέλαβαν όλες τις θέσεις στην οικονοµία και στο εµπόριο και άλλα πολλά. Αποτέλεσµα ήταν να συσπειρώσουν όλο το λαό εναντίον τους. Η κατοχή και λεηλάτηση επαρχιών διαφόρων ασθενών γειτο-νικών χωρών δεν είναι, βέβαια, πρωτοφανής στην µεσαιωνική Ιστορία. µε ανάλογους τρόπους κρατούσαν κατά καιρούς οι Βυζαντινοί υπό τον έλεγχό τους εδάφη στη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική, την Ιταλία κλπ.

Ήταν αυτή η ήττα των Βυζαντινών και η λεηλασία της Κων/πολης τόσο ζωτικής σηµασί-ας, ώστε να µην µπορέσει να ορθοποδήσει ποτέ πια το κράτος; Πράγµατι δεν ορθοπόδησε ουσιαστικά, αλλά πού οφειλόταν αυτό; Ας εξετάσουµε, συνοπτικά, τα γεγονότα µετά το 1261 µέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα: Μετά την ανακατάληψη της Πόλης από τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο (1225-1282), ύστερα από περίπου 60 χρόνια κατοχής από τους ∆υτικούς, δεν ακολούθησε η συγκρότηση ενός νέου ισχυρού κεντρικού κράτους, µε αναπροσανατο-λισµό της οικονοµικής, κοινωνικής και εξωτερικής πολιτικής, αφού οι δοµές εξουσίας και διαχείρισης, οι οποίες ήταν και το κύριο αίτιο της παρακµής, παρέµειναν ανέγγιχτες.

Ο Μιχαήλ έδωσε «λύση» στις παλιές κοινωνικές συγκρούσεις, ενισχύοντας τους τοπικούς ηγεµόνες και την αριστοκρατία, τους «δυνατούς», σε βάρος των οικονοµικά και κοινωνι-κά χαµηλών στρωµάτων, των αγροτών και των «χειροτεχνάριων» που δούλευαν στις βιο-τεχνίες. Και, παρά τις σχεδόν αποκλειστικά αρνητικές εµπειρίες που δηµιούργησε η περί-που εξηκονταετής κατοχή της αυτοκρατορίας από τους Λατίνους, όχι µόνο διατηρήθηκε η ηγετική θέση των Βενετσιάνων εµπόρων στη µετέπειτα πορεία του κράτους αλλά, επι-πλέον, προσκλήθηκαν Πιζανοί και Γενουάτες, στους οποίους επετράπη να εγκαταστα-θούν στην Πόλη και να αυτοδιοικούνται.

Αυτές οι εµπορικά δραστήριες κοινότητες πήραν υπό τον έλεγχό τους όλο το εµπόριο της αυτοκρατορίας και σταδιακά είχαν αποφασιστική επιρροή στην οικονοµική αλλά και στην πολιτική ζωή της. Φυσικά, αυτοί ακριβώς αποτελούσαν το κύριο τµήµα των Λατί-νων που ανέκοψαν την υποτιθέµενη άνοδο του Ελληνισµού (κατά την άποψη του κ. Γ.Κ.) Φαίνεται όµως ότι, παρά τις αρνητικές εµπειρίες που πρέπει να άφησε η «λατινική κατο-χή», οι τρέχουσες οικονοµικές ανάγκες επικάλυπταν στο συσχετισµό των εµπειριών τις παλαιότερες πολιτικές και εκκλησιαστικές αντιπαλότητες - «περασµένα ξεχασµένα» πε-ρίπου!

Και, αφού απελευθερώθηκε το υπόλειµµα κράτους από τους Λατίνους και απέκτησε τη δυνατότητα αυτοδύναµης πορείας, τι συνέβη στη συνέχεια; Με την ήττα των Βυζαντινών στον Βαφέα το έτος 1302 παγιώθηκε το οθωµανικό πριγκιπάτο του Οσµάν στη Μικρά Ασία. Αυτό το πριγκιπάτο εξελίχθηκε σταδιακά, µε τουρκική στρατιωτική διοίκηση και περσική θρησκευτική ηγεσία, σε αυτοκρατορία, την οθωµανική, που κυριάρχησε αργότε-ρα, µε διακυµάνσεις ισχύος, επί 6-7 αιώνες.

104

Ως «λαός» αυτού του κράτους προέκυψε κυρίως το σύνολο του εξισλαµιζόµενου µικρα-σιατικού πληθυσµού των µικροκαλλιεργητών, οι οποίοι µέχρι τότε πιέζονταν ταυτόχρονα από τους «δυνατούς» µεγαλογεωκτήµονες και από τις επιστρατεύσεις στα στρατεύµατα του κράτους. Με την προσχώρηση στη διοίκηση και τη θρησκεία της νέας εξουσίας, συµµετείχαν πλέον οι διαρκώς παραµεληµένοι πληθυσµοί και στα ωφελήµατα που προ-σέφερε αυτή η εξουσία. Αυτές ακριβώς τις αλλαγές δοµών που εισήγαγαν οι Οθωµανοί, δεν ενδιαφέρθηκαν, δεν ήξεραν, δεν κατάφεραν να υλοποιήσουν οι ηγεσίες του βυζαντι-νού κράτους κι έτσι αυτό βυθιζόταν όλο και περισσότερο στην παρακµή (Σπ. Βρυώνης: «Η παρακµή του Μεσαιωνικού Ελληνισµού...»).

Και, αν ετίθετο θέµα οποιασδήποτε σύγκρισης του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού µε τον όποιο βυζαντινό, αρκεί να ερευνήσουµε, ποιες επιπτώσεις είχε στον Ρωµαίο κατακτητή ο ελληνικός πολιτισµός και ποιες είχε ο βυζαντινός στον Οθωµανό κατακτητή: η γλώσσα και η θρησκεία του νέου κυρίαρχου της χώρας γινόταν αποδεκτή από το λαό µε αντάλ-λαγµα την κοινωνική και οικονοµική ενσωµάτωση.

Ο 14ος αιώνας είναι όµως ο πλέον χαρακτηριστικός για την επικρατούσα κατάσταση και το προβλέψιµο µέλλον του Βυζαντίου: στη δεκαετία του 1320 έχουµε τους ολέθριους εµ-φύλιους πολέµους µεταξύ παππού και εγγονού Ανδρόνικου και στη συνέχεια αντίστοι-χους εµφυλίους, µετά το έτος 1340, µεταξύ του Μεγάλου ∆οµέστικου Καντακουζηνού και του (τότε) ανήλικου αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου. Εκείνη ακριβώς την εποχή καλούνται αυτοί που απειλούσαν το Βυζάντιο να συµβάλουν στην έκβαση της εµφύλιας διαµάχης - χωρίς να έχουν καµιά συµµετοχή σ’ αυτές τις εγκληµατικές αποφάσεις οι «∆υτικοί» του Γ.Κ. Ο Καντακουζηνός, µετέπειτα αυτοκράτορας Ιωάννης ΣΤ', ηγέτης των «δυνατών» στην Πόλη και διεκδικητής του θρόνου, καλεί για ενίσχυσή του τους Οθωµα-νούς, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κοντά στην Καλλίπολη. έκτοτε βρίσκονται οι Τούρκοι ανελλιπώς στη βαλκανική χερσόνησο!

Ο ανήλικος αυτοκράτωρ Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος και οι υποστηρικτές του, ο αντιβασι-λέας Αλέξιος Απόκαυκος (...-1345) και ο οικουµενικός πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας (1282-1347) καλούν προς ενίσχυση των βασιλικών στρατευµάτων, ως αντίβαρο προς τους Τούρκους, τους Σέρβους και Βουλγάρους, οι οποίοι επωφελούνται από την εµφύλια διαµάχη και συνεχίζουν να αποσπούν, περίπου ανενόχλητοι, εδάφη και πληθυσµούς από την αυτοκρατορία. Σ' όλα αυτά προστίθεται και ο λοιµός (πανούκλα) που έπληξε το 1347 την Πόλη, αποδεκατίζοντας πάνω από το µισό πληθυσµό της.

Η 50ετία της καταστρεπτικής βασιλείας του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου (1341-1391 µε διά-φορες διακοπές) ανέδειξε τη βαθύτατη παρακµή του βυζαντινού χώρου, όπου οι Τούρκοι είχαν αποκτήσει πλέον επιρροή στην επιλογή του αυτοκράτορα και στην πολιτική του. Ο Ιωάννης Ε' προσπαθούσε αρχικά να προωθήσει συµµαχίες στη Βαλκανική και τη ∆ύση για τον περιορισµό αυτής της τουρκικής επιρροής και µετέβη γι' αυτό το λόγο ο ίδιος στη ∆ύση, δύο φορές µάλιστα (1369 και 1371), µε στόχο να ζητήσει βοήθεια εναντίον των Τούρκων, προσφέροντας ως αντάλλαγµα την ένωση των Εκκλησιών και την αναγνώριση του παπικού πρωτείου. Αυτά όλα, περίπου 170 χρόνια µετά την αναµφίβολα καταστρε-πτική κατάκτηση της πόλης από τους Λατίνους.

Όταν οι προσπάθειες του Ιωάννη Ε' να προσεταιριστεί τους ∆υτικούς δεν έφεραν αποτε-λέσµατα, µεταστράφηκε ο ίδιος σε «φιλότουρκο», προκαλώντας νέες τραγικές περιπέ-τειες για το κράτος: το έτος 1390 υπέδειξε ο Ιωάννης στους κατοίκους της Φιλαδέλφειας να παραδώσουν την πόλη στο στρατό του Βαγιαζήτ Α', στα πλαίσια κάποιας συµφωνίας

105

κορυφής. Όταν οι Φιλαδελφείς αρνήθηκαν, εξεστράτευσε εναντίον τους ο αυτοκράτωρ για να επιβάλει στους υπό κατάκτηση και εκτουρκισµό ατίθασους υπηκόους του τις συµ-φωνηµένες «φιλικές σχέσεις» µε τους Τούρκους (Παπαρρηγόπουλος-Καρολίδης).

Όλα αυτά αποτελούν, βέβαια, αυτοτελώς και συνολικά, ιστορικά εγκλήµατα και δίνουν µια ιδέα πώς όδευε το υπόλειµµα της ανατολικής ρωµαϊκής αυτοκρατορίας προς την ο-θωµανική υποταγή. Εφόσον λοιπόν δεχθούµε ότι οι Λατίνοι προκάλεσαν σηµαντικό πλήγµα στο βυζαντινό κράτος µε τα 60 χρόνια κατοχής της Πόλης, πώς πρέπει να θεωρή-σουµε τις δεκαετίες εµφυλίων πολέµων και τη συστράτευση των βυζαντινών πολιτικών και κοινωνικών οµάδων µε τους εχθρικούς γείτονες, χριστιανούς και µωαµεθανούς;

Αν θέλει ένας οξυδερκής µελετητής να προβάλει κάποια πρόσωπα και γεγονότα ως θεµε-λιώδη για τη διάλυση του Βυζαντίου, ακριβώς σ’ αυτές τις δεκαετίες και σ’ αυτά τα γεγο-νότα θα έπρεπε να εστιάσει την προσοχή του, µε τις κοινωνικές και εκκλησιαστικές συ-γκρούσεις στην Κων/πολη και στη Θεσ/νίκη, µε τον εµφύλιο και τις λεηλασίες µεταξύ «δυνατών» και φτωχών, µε τις θρησκόληπτες αντιδικίες Ησυχαστών και Ζηλωτών κλπ. (βλέπε και επόµενο άρθρο). Θα έχει τουλάχιστον να προσφέρει και ένα διδακτικό µήνυµα στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, τουτέστιν να αποφεύγει αυτή τις εµφύλιες διαµάχες και τις έριδες για ιδιοτελείς σκοπούς.

Ο Γ.Κ. δεν ενδιαφέρεται, όµως, ιδιαίτερα για τέτοιες λεπτοµέρειες! Θέλει µόνο να εισα-γάγει το «1204» ως ιστορικό ορόσηµο-σύνθηµα για τον Ελληνισµό, όπως τον έχει αυτός διαµορφώσει στο µυαλό του και όπως εξυπηρετεί τους οπισθοδροµικούς κύκλους. Επι-διώκει να τεκµηριώσει αναχρονικά την αντιπάθειά του για τη «∆ύση» γενικά και το φό-βητρο της «παγκοσµιοποίησης» ειδικότερα. ∆εν είναι δε τυχαίο ότι αρκετοί άνθρωποι τέ-τοιων αντιλήψεων βρίσκονται συχνά υπό την επιρροή του εκκλησιαστικού µηχανισµού κι έχουν έτσι τη δυνατότητα να υποκαταστήσουν την αδιαφορία ή αδυναµία τους να εντα-χθούν στην ακαδηµαϊκή επιστήµη µε ένα φιλόξενο και γενναιόδωρο περιβάλλον.

106

Ησυχαστές vs Ζηλωτών και τούµπαλιν - άλλο ένα ε-πεισόδιο στην παρακµιακή πορεία του Βυζαντίου

...

Στο προηγούµενο άρθρο έγινε λόγος για Ησυχαστές και Ζηλωτές, εκκλησιαστικές και µο-ναχικές παρατάξεις, οι οποίες συγκρούονταν στα µέσα του 14ου αιώνα, ακόµα και µε τα όπλα. Η περίοδος αυτή σφραγίζεται από µία υποβάθµιση, απ' τη µια µεριά κοινωνικο-πολιτική κρίση που αποτελεί δείγµα αποδιοργάνωσης και αποσύνθεσης κι από την άλλη συγκρούσεις θρησκόληπτων παρατάξεων, εµπλουτισµένες µε εκατέρωθεν αναθεµατι-σµούς και εξοστρακισµούς, µε λαϊκές εξεγέρσεις και συνωµοσίες µοναχών και µε κύριο προσχηµατικό θέµα αντιδικίας τη φύση και τις ενέργειες του θεού.

Βέβαια, ήδη εκείνη την εποχή ουδείς αµφέβαλε ότι οι συγκρούσεις αφορούσαν αποκλει-στικά την κατάκτηση και τον έλεγχο της εξουσίας και σ' αυτή απέβλεπαν αµφότερες οι παρατάξεις και καθένας από τους ηγέτες ιδιαιτέρως. Οι Ζηλωτές ήταν εκφραστές του λα-ού, οι Ησυχαστές σύµµαχοι των«∆υνατών», των πλουσίων, αµφότερες οι πλευρές όµως χωρίς συγκεκριµένους απώτερους πολιτικούς ή άλλους «υψηλούς» στόχους, οι οποίοι στόχοι θα ήταν δυνατόν να δικαιολογήσουν κάποια υποχώρηση σε άλλα θέµατα.

Ακριβώς αυτά τα γεγονότα είναι σκόπιµο να περιγραφούν αναλυτικότερα για να κατα-νοηθεί η πολιτικο-θρησκευτική διαπλοκή και η προβολή δήθεν φιλοσοφικών και «πνευ-µατικών» διαφορών, οι οποίες αξιοποιούνταν για την επίτευξη πολιτικών και κοινωνικο-οικονοµικών στόχων. Αλλά και για να καταδειχθεί ότι δεν χρειαζόταν δάκτυλος κακο-προαίρετων Λατίνων ή άλλων για να διαλυθεί οριστικά το βυζαντινό κράτος, αφού φρό-ντιζαν γι' αυτό µε ενθουσιασµό οι ηγεσίες του!

Σε θεολογικό επίπεδο αντίπαλες παρατάξεις είναι, από τη µία οι Ησυχαστές, µε εκπρόσω-πο το µοναχό Γρηγόριο Παλαµά, γόνο αριστοκρατικής οικογένειας, κι από την άλλη οι Ζηλωτές µοναχοί που διακρίνονται για την επαναστατική τους διάθεση και τις νεωτερι-στικές τους ιδέες, µε εκφραστή το µοναχό Βαρλαάµ Καλαβρό (1290-1348) από τη Νότια Ιταλία.

Αντικείµενο της διαµάχης ήταν αρχικά η λεγόµενη «νοερά προσευχή» και ειδικότερα το εάν «το φως που περιβάλλει τους µοναχούς (;; ) κατά την ώρα της προσευχής είναι κτι-στόν ή άκτιστον» - φοβερό δίληµµα οµολογουµένως! Προφανέστατα δεν περιβάλλει κα-νένα φως κανέναν. Σε στερούµενους τροφή και νερό, λόγω συνειδητής νηστείας, απεργί-ας πείνας κλπ., προκύπτουν διαταραχές στην όραση και στην ακοή, οι οποίες εκδηλώνο-νται, αφενός µε την µετατόπιση του ορατού φάσµατος προς το ερυθρό και αφετέρου µε το άκουσµα «φωνών». Επειδή η θερµότητα του σώµατος είναι υπέρυθρη ακτινοβολία, οι οπτικά διαταραγµένοι µοναχοί έβλεπαν τους συντρόφους τους να «ακτινοβολούν» στο κρύο περιβάλλον και εκ τούτου προέκυπταν ιδεοληψίες περί «θείου φωτός».

Οι Ησυχαστές, µοναχοί που προέρχονταν από το Άγιο Όρος, είχαν στραφεί την εποχή ε-κείνη στον ανατολίτικο µυστικισµό και τη θεουργία. Υποστήριζαν ότι µε τη συνεχή και αδιάλειπτη προσευχή τους, ξαπλωµένοι, µε το πηγούνι κολληµένο στο στήθος τους και παρατηρώντας συνεχώς τον οµφαλό τους, έφταναν σε έκσταση, έβλεπαν οράµατα και κυρίως έβλεπαν το «άκτιστον και θείον φώς».

107

Με τις σηµερινές βιο-ιατρικές γνώσεις µπορούµε να εκτιµήσουµε ότι η πολύωρη ακινη-σία µεσηλίκων και υπερηλίκων ανθρώπων σ' αυτή την ασυνήθη σωµατική στάση, οδη-γούσε σε περιορισµό της αιµάτωσης του εγκεφάλου και στην πρόκληση παραισθήσεων και ψευδαισθήσεων. Ο Βαρλαάµ χαρακτήριζε τις απόψεις των Ησυχαστών σαν ανόητες θρησκοληψίες και δεισιδαιµονίες και τους αποκαλούσε ειρωνικά «οµφαλοσκόπους», κάτι που έχει µείνει µέχρι των ηµερών µας ως χαρακτηρισµός για τους αδρανείς και µοιρολά-τρες ανθρώπους.

Σήµερα ισχυρίζονται απολογητές και υπερασπιστές των µυστικιστών Ησυχαστών ότι δεν παρατηρούσαν οι µοναχοί τον οµφαλό αλλά την καρδιά τους -λες κι αυτό είναι το µείζον πρόβληµα σ' αυτή τη γελοία αλλά χαρακτηριστική ιστορία- κι έτσι πετύχαιναν να επιβά-λουν το συναίσθηµα στο νου τους, δηλαδή να υποτάξουν την πραγµατικότητα (νους) σ' αυτό που επιθυµούσαν (καρδιά), κάτι σαν «πνευµατικό» ναρκωτικό, µε το οποίο προκα-λείς αλλοιωµένες εντυπώσεις. Οι θεολόγοι εφαρµόζουν παραδοσιακά την «ερµηνευτική µέθοδο», όταν διαπιστώσουν ότι γίνεται συζήτηση για παλιές εκκλησιαστικές αντιλήψεις που, σήµερα, ξεφεύγουν από τα όρια της σοβαρότητας.

Προφανέστατα, στο θέµα της οµφαλοσκόπησης επρόκειτο για µια σύγκρουση µεταξύ α-νατολίτικων δεισιδαιµονιών των Ησυχαστών και του (όποιου) ορθολογισµού των Ζηλω-τών. Σηµαντικότερο όλων είναι όµως ότι σε µια εποχή πολιτικής, στρατιωτικής και πολι-τισµικής παρακµής, σε µια εποχή όπου Οθωµανοί από τη µια και Σλάβοι από την άλλη, απέκοπταν συστηµατικά τµήµατα του κράτους, οι πολιτικές και εκκλησιαστικές ηγεσίες του υπολείµµατος αυτοκρατορίας αντιδικούσαν περί «όνου σκιάς» - για τη σκιά του γαϊ-δάρου!

Πίσω κι από αυτή τη δήθεν θεολογική-φιλοσοφική διένεξη κρύβονταν, φυσικά, όπως προαναφέρθηκε ήδη, έντονες πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Ο Γρηγόριος Πα-λαµάς και οι Ησυχαστές υποστηρίζονταν από τους άρχοντες και τους εύπορους της Θεσ-σαλονίκης, οι οποίοι διακρίνονταν για τα φιλοτουρκικά τους αισθήµατα. Αντίθετα, οι Ζη-λωτές υποστηρίζονταν από το λαό, τις συντεχνίες και τους διανοούµενους που έβλεπαν τη σωτηρία της «αυτοκρατορίας» στη συνεννόηση µε τη ∆ύση.

Το 1342 προσπαθεί ο εξουσιοµανής Ιωάννης Καντακουζηνός να καταλάβει πραξικοπη-µατικά τη Θεσσαλονίκη µε τη βοήθεια Σλάβων µισθοφόρων. Οι Ζηλωτές ξεσηκώνονται και, µέσα από λεηλασίες και φόνους, µε την βοήθεια των συντεχνιών, των ναυτικών και των εµπόρων, δηλαδή το «δήµο», όπως αποκαλούνται στις πηγές απαξιωτικά τα φτωχά λαϊκά στρώµατα, αποκρούουν την επίθεση και καταλαµβάνουν αυτοί την εξουσία στην πόλη.

Αµέσως προχωρεί η νέα εξουσία στη Θεσ/νίκη, αποστασιοποιηµένη και από την Κων/πολη, όπου κυβερνούσε ο ανεπαρκέστατος αλλά µακρόβιος αυτοκράτωρ Ιωάννης Ε΄, σε µεγάλες κοινωνικές µεταρρυθµίσεις, δηµεύει τις περιουσίες των πλουσίων και µε τα χρήµατα δηµιουργεί ισχυρό στόλο, ενώ τα εκκλησιαστικά κτήµατα µοιράζονται στους άκληρους και φτωχούς κατοίκους. Η Θεσ/νίκη οργανώνεται ως αυτόνοµη πόλη και ίσως είναι η µοναδική φορά στη µεσαιωνική ιστορία που βρίσκονται στην πρωτοπορία των κοινωνικών αγώνων ορθόδοξοι µοναχοί - προφανώς ένα «έγκληµα» κατά του εκκλησια-στικού µηχανισµού!

Το καλοκαίρι του έτους 1343 πραγµατοποίησε ο Καντακουζηνός µια δεύτερη προσπά-θεια για κατάληψη της Θεσ/νίκης, έχοντας επιπλέον και τη συνδροµή του Τούρκου συµ-

108

µάχου του Οµούρ, εµίρη του Αϊδινίου, ο οποίος κατέπλευσε από την Ασία µε σηµαντική στρατιωτική δύναµη. Και αυτή η προσπάθεια απέτυχε όµως και έτσι διατηρείται η εξου-σία των Ζηλωτών για µερικά χρόνια. Το έτος 1349 επανέρχεται ο Καντακουζηνός, έχο-ντας αυτή τη φορά µαζί του, εκτός από τους Τούρκους, και την οργανωµένη πλέον υπο-στήριξη των πλουσίων που είχαν χάσει τις περιουσίες τους υπέρ των άκληρων.

Η Θεσ/νίκη κατελήφθη τελικά και µπήκε έκτοτε σε µία µακρά περίοδο παρακµής. Η στρατιωτική επικράτηση του Καντακουζηνού οδηγεί και στην αναρρίχηση του οµφαλο-σκόπου Παλαµά στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσ/νίκης. έτσι αποκαταστάθηκε η αγα-στή συναλληλία του δίδυµου της βυζαντινής εξουσίας. Ο Παλαµάς ανακηρύχθηκε µετά το θάνατό του «άγιος» και οι οµφαλοσκοπικές ιδεοληψίες των Ησυχαστών εντάσσονται, µε απόφαση συνόδου στην Κων/πολη, στη θεολογία της ορθόδοξης Εκκλησίας και ισχύ-ουν προφανώς µέχρι των ηµερών µας. Να σηµειωθεί δε ακόµα ότι:

α) όλες αυτές οι παρακµιακές ψευτο-φιλοσοφίες και αντιδικίες µεταξύ ησυχασµού και των αντιθέτων απόψεων προβάλλονται σήµερα από τον εκκλησιαστικό µηχα-νισµό ως τεκµήριο πνευµατικής ανόδου του 14ου αιώνα («δείγµα ακµής και ρωµα-λεότητας», Μεταλληνός), κάτι σαν -και σ' αυτή την περίπτωση- ψευδεπίγραφη «βυζαντινή αναγέννηση» και β) στα τέλη του 20ου αιώνα συγκρότησαν διάφοροι απογοητευµένοι µαρξιστές «νεο-ορθόδοξο» κίνηµα και έχει ως φιλοσοφικό και θεολογικό πρότυπο αυτόν ακριβώς τον «αντιδυτικό» Γρηγόριο Παλαµά και τους Ησυχαστές του. Μερικοί δε από αυτούς τους νεο-ορθοδόξους κατασκευάζουν σήµερα µυθοπλασίες περί «1204» και «ευθύνης των Λατίνων»!

109

Alexandre Yersin (Υερσέν, 1863-1943)

Πόσοι γνωρίζουν ποιος ήταν ο Υερσέν; Ποιος ξέρει ότι πρόκειται για έναν από τους ευ-εργέτες της Ανθρωπότητας ο οποίος, άγνωστος στους περισσότερους εξ ηµών, απάλλαξε µε επίµονη και µοναχική µελέτη και έρευνα τους σύγχρονους ανθρώπους από τη φοβερή ασθένεια της πανούκλας; Γεννήθηκε στο Lavaux της Ελβετίας και πέθανε στο Suoi Giao του σηµερινού Βιετνάµ. Ο πατέρας του πέθανε νωρίς και η µητέρα του διηύθυνε ένα παρθεναγωγείο. Ο ίδιος άρχισε από µικρός να ενδιαφέρεται για τα φυτά και τα έντοµα της πατρίδας του.

Το 1884 εγκαταστάθηκε ο Υερσέν στο Marburg της Γερµανίας για να σπουδάσει Ιατρική. Ήδη το 1885 πήγε όµως στο Παρίσι, όπου συνέχισε τις σπουδές, επειδή τον ενδιέφερε περισσότερο η εφαρµοσµένη κατεύθυνση των Γάλλων, έναντι της θεωρητικής των Γερ-µανών. Η διδακτορική του διατριβή παρουσιάστηκε στο «Ινστιτούτο Pasteur» και αφο-ρούσε το θέµα της φυµατίωσης. Στη συνέχεια εργάστηκε ως ερευνητής στο Ινστιτούτο, όπου µαζί µε τον συνεργάτη του Παστέρ, Roux, ανακάλυψε την τοξίνη της διφθερίτιδας. Το 1888 παρακολούθησε µαθήµατα βακτηριολογίας στο Ινστιτούτο Υγιεινής «Robert Koch» στο Βερολίνο.

Για να µπορεί να εργαστεί ο Υερσέν ως γιατρός στη Γαλ-λία, πήρε την υπηκοότητα της χώρας και στη συνέχεια άρχισε να ταξιδεύει ως ναυτικός γιατρός. Στα χρόνια 1890-1891 βρέθηκε στη γαλλική αποικία της Ινδοκίνας, όπου εξερεύνησε την άγνωστη µέχρι τότε ενδοχώρα. Το 1894 ξέσπασε στη νότια Κίνα µια επιδηµία, η οποία επη-ρέασε και όλες τις γύρω περιοχές. Ο Υερσέν πήρε εντολή να µελετήσει την επιδηµία στο Χονγκ Κονγκ, όπου πολύ σύντοµα ανακάλυψε το βακτήριο της πανώλους (πανού-κλας, λοιµού) που ονοµάστηκε αργότερα προς τιµήν του, yersinia pestis. Ο Υερσέν εντόπισε επίσης τον κύριο φο-ρέα του βακτηρίου που ήταν οι αρουραίοι και οι ψύλλοι στη γούνα των αρουραίων. Παράλληλα µε τον Υερσέν, συµβολή στην καταπολέµηση της πανούκλας είχε και ο Ιάπωνας ερευνητής Shibasaburo Kitasato που µελετούσε επίσης την προέλευση και τον τρόπο εξάπλωσης της επιδηµίας.

Το 1895 βρέθηκε ο Υερσέν πάλι στο «Ινστιτούτο Παστέρ» του Παρισιού, ερευνώντας µε τους Roux, Calmette και Borrel για ένα εµβόλιο για την πανούκλα, το οποίο δοκιµάστηκε το 1896 µε επιτυχία και σε ανθρώπους. Έτσι απαλλάχθηκε σταδιακά η Ανθρωπότητα από µία φοβερή επιδηµική ασθένεια, η οποία σε παλαιότερες εποχές είχε αφανίσει δεκάδες εκατοµµύρια ζωές (µαύρος θάνατος!)

Από το 1895 ασχολήθηκε ο Υερσέν στην Ινδοκίνα µε βακτηριολογικές και άλλες συνα-φείς έρευνες και δηµιούργησε φυτικές διασταυρώσεις, από τις οποίες έπαιρνε κινίνο. Πέ-ρασε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του στην Ινδοκίνα, όπου πέθανε αποµονωµένος.

110

Το φαινόµενο των επιδηµικών ασθενειών δείχνει σε ποιο καταστροφικό αδιέξοδο είχε οδηγηθεί η Ανθρωπότητα µε την εγκατάλειψη του επιστηµονικού ορθολογισµού της ελ-ληνο-ρωµαϊκής Αρχαιότητας -έστω µε τα ακόµα περιορισµένα αποτελέσµατα που ήταν αυτός σε θέση να προσφέρει- και τον εναγκαλισµό της µε το πνεύµα της θεοπληξίας, το οποίο εκµεταλλεύονταν οι θρησκευτικοί µηχανισµοί για ποδηγέτηση και ελεγχόµενη κοι-νωνική πορεία. Οι άνθρωποι είχαν επί αιώνες εθιστεί να κοιτάζουν, κυριολεκτικά, σε λά-θος κατεύθυνση: µε το άκουσµα για την έλευση της ασθένειας έστρεφαν όλοι µε δέος τα µάτια στους ουρανούς, προσµένοντας θεϊκή βοήθεια, αντί να παρατηρούν κάτω και δίπλα τους στην πραγµατική ζωή, τους αρουραίους και τους ψύλλους.

Ο Albert Camus παρουσιάζει στο βιβλίο του «Η πανούκλα» τον πανικό και την υστερία που καταλάµβανε τους κατοίκους των πόλεων στο άκουσµα και µόνο για εξάπλωση αυ-τής της θανατηφόρας ασθένειας. Σ' αυτό το µυθιστόρηµα περιγράφονται δύο κατηγορίες ανθρώπων, αφενός οι µοιρολάτρες και αδύναµοι µπροστά στο ακατανόητο φαινόµενο της µάστιγας, την οποία κανένας δεν είναι σε θέση να αντιµετωπίσει και, αφετέρου, εκείνοι που ενεργοποιούνται και µάχονται την ασθένεια, διασώζοντας έτσι την ανθρώπινη αξιο-πρέπεια.

Καταρχάς οι επιδηµικές ασθένειες και ειδικότερα η πανούκλα έχουν πανάρχαια ιστορία. Ακριβώς σ' αυτή την ασθένεια αποδίδονται πολλές επιδηµίες κατά την Αρχαιότητα, σύµ-φωνα µε περιγραφές π.χ. στο Έπος του Γκιλγκάµες, στην Παλαιά ∆ιαθήκη, στην Αινιάδα, στις Θουκυδίδου Ξυγγραφές, όπου περιγράφεται ο πελοποννησιακός πόλεµος κ.ά. Ήδη εκείνες τις εποχές υπήρχε η υποψία ότι η διάδοση των επιδηµιών σχετίζεται µε τη συσ-σώρευση ανθρώπων στον περιορισµένο χώρο των πόλεων, όπως συµβαίνει αυτό σταδια-κά µε την οικονοµική και κοινωνική εξέλιξη και απότοµα σε εποχές πολέµων και φυσι-κών καταστροφών.

Πανούκλα ήταν πιθανόν και η επιδηµία στη Ρώµη κατά την εποχή του Μάρκου Αυρή-λιου, την οποία φαίνεται ότι µετέφεραν στρατιώτες που πήραν µέρος στο σκυθικό πόλε-µο. Σ' όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι όµως βέβαιο, για ποια επιδηµική ασθένεια ε-πρόκειτο κάθε φορά, πανώλη, ευλογιά, χολέρα ή κάποια άλλη. Η πανδηµία πανούκλας του 542 µ.Χ. στο Βυζάντιο επί Ιουστινιανού φαίνεται να ακύρωσε πολλά στρατιωτικά και πολιτικά σχέδια και να προκάλεσε µια µεγάλη κρίση στο κράτος, όπως γράφει ο ιστορι-κός Προκόπιος.

Μεταξύ των ετών 1347 και 1353 διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη µια νέα επιδηµία πανού-κλας (βουβωνική πανώλη) η οποία, προερχόµενη από το Βυζάντιο και τη Μέση Ανατολή, αποδεκάτισε το µισό ευρωπαϊκό πληθυσµό και το ένα τρίτο του παγκόσµιου πληθυσµού και άλλαξε ριζικά την κοινωνική και πολιτική ζωή. Αυτή η επιδηµία πέρασε από το Βυ-ζάντιο την εποχή των εµφύλιων πολέµων του Ιωάννη Καντακουζηνού που διεκδικούσε το θρόνο από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' και είναι προφανές ότι προκάλεσε τεράστια δηµο-γραφική, οικονοµική και κοινωνική υποβάθµιση.

Αυτός ο εµφύλιος πόλεµος και η λειψανδρία που προέκυψε από την επιδηµία οδήγησαν, αφενός τον Καντακουζηνό να φέρει για βοήθειά του οθωµανικά στρατεύµατα στην Ευ-ρώπη, αφετέρου τον Ιωάννη Ε' να συµµαχήσει µε Σέρβους και Βουλγάρους για τη δική του ενίσχυση. Έκτοτε βρίσκονται ανελλιπώς οι Οθωµανοί σε ευρωπαϊκό έδαφος, ενώ οι βόρειοι γείτονες τού Βυζαντίου, αντιστάσεως µη ούσης, αποσπούσαν και ενσωµάτωναν στο κράτος τους τη µια µετά την άλλη ελλαδικές επαρχίες του βυζαντινού κράτους.

111

Περίπου έναν αιώνα αργότερα, λίγο πριν από την πτώση της Κων/πολης, διαπέρασε το υπόλειµµα του βυζαντινού κράτους (περίπου τη σηµερινή ανατολική Θράκη) ένα νέο κύ-µα πανούκλας, µε το οποίο µειώθηκε ο πληθυσµός σχεδόν στο ένα δέκατο. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που στα τελευταία χρόνια ανεξαρτησίας της Πόλης δεν υπήρχαν διαθέσιµοι µάχιµοι υπερασπιστές, δεδοµένου ότι, η µεγάλη πλειοψηφία όσων είχαν επι-βιώσει, βρίσκονταν (και εν αναµονή των πολεµικών εξελίξεων) στα µοναστήρια για ευ-χαριστήριες προσευχές.

Οι χριστιανοί κληρικοί του Μεσαίωνα στη ∆ύση απέδιδαν τα κύµατα πανούκλας σε θεϊκή τιµωρία λόγω της αµαρτωλής ζωής των ανθρώπων, αλλά και σε µαγικές ενέργειες που προέρχονταν από τους Εβραίους, τις µάγισσες, τους αιρετικούς κλπ. Αποτέλεσµα ήταν να εντατικοποιούνται οι αντισηµιτικές διώξεις και κατασχέσεις περιουσιών (αυτός ήταν και ο κύριος στόχος!) και να πληθαίνουν οι καταδίκες και εκτελέσεις «µαγισσών» και «αιρε-τικών» - δηλαδή κάθε ενοχλητικού και περίεργου γείτονα.

Στη µεγάλη πανδηµία του 14ου αιώνα διαδόθηκε στη δυτική Ευρώπη η συνήθεια να αυ-τοµαστιγώνονται δηµόσια όσοι άνθρωποι δεν είχαν ακόµα προσβληθεί, δείχνοντας έτσι έµπρακτα τη µεταµέλεια για τις αµαρτίες τους - κάτι ανάλογο µε αυτό που γίνεται τελε-τουργικά ακόµα σήµερα από τα µέλη κάποιων µουσουλµανικών αιρέσεων. Ο πάπας Clemens VI προσπάθησε να ελέγξει τη λαϊκή υστερία που είχε υποδαυλίσει αρχικά και για πολλές δεκαετίες η Εκκλησία και απαγόρευσε το έτος 1348 το αυτοµαστίγωµα, αλλά δεν εισακούστηκε.

Βέβαια, το γεγονός ότι πέθαιναν και µωρά από την πανούκλα, τα οποία δεν είχαν καν την ευκαιρία να «αµαρτήσουν» στη σύντοµη ζωή τους, αποτελούσε ασήµαντη λεπτοµέρεια µπροστά στην παραπληροφόρηση, την εκµετάλλευση και την εξαπάτηση που εφάρµοζε παραδοσιακά ο εκκλησιαστικός µηχανισµός. Μερικές εβδοµάδες ή µερικούς µήνες µετά την έξαρση κάθε κύµατος της επιδηµίας καλούσαν οι κληρικοί τους πιστούς, όσους είχαν επιζήσει, να οργανώσουν λιτανείες και µαζικές προσευχές. Έτσι, όταν σταδιακά µειώνο-νταν οι θάνατοι, αποδιδόταν αυτό στη θεία εύνοια και οι αρχές τοποθετούσαν στο κέντρο των µεγάλων πόλεων «ευχαριστήριες στήλες» ή «στήλες πανούκλας», όπως λέγονται α-κόµα.

112

Με τον εντοπισµό του αίτιου για την πανούκλα και τις άλλες όµοιες επιδηµικές ασθένειες και την εξάλειψή τους µε ιατρικά µέσα ξεχάστηκαν, όπως είναι κατανοητό, οι δεήσεις, οι λιτανείες, τα τάµατα αλλά και όλα τα εγκλήµατα που διαπράχθηκαν για «εξευµενισµό» του θεού. Στην κεντρική Ευρώπη έµειναν όµως µέχρι σήµερα αυτές οι στήλες για να θυ-µίζουν άλλη µια σκοτεινή πτυχή της θρησκοληψίας. Ενώ δε οι περισσότεροι σύγχρονοι άνθρωποι αγνοούν ακόµα και για ποιο λόγο είχαν στηθεί αυτές οι στήλες, προς τιµή του Υερσέν που απάλλαξε την Ανθρωπότητα από αυτή τη φοβερή επιδηµία, δεν υπάρχει ούτε και στο χωριό που γεννήθηκε ένα µικρό άγαλµα! Στην πρωτεύουσα Χανόι του Βιετνάµ υπάρχει πάντως εδώ και πολλές δεκαετίες µία «Λεωφόρος Υερσέν»!

113

Συντεχνίες και πανεπιστήµια στο Μεσαίωνα

Περί το έτος 1250 υπήρχαν στην Ευρώπη περίπου 40 πόλεις µε περισσότερους από 10.000 κατοίκους κάθε µία, κυρίως στις περιοχές της σηµερινής Ιταλίας και του σηµερι-νού Βελγίου. Αυτή την εποχή άνθιζαν το εµπόριο και η βιοτεχνία και άρχισε να υποχωρεί το φεουδαρχικό σύστηµα, το οποίο είχε ως οικονοµική βάση την ιδιοκτησία γης και την εξαρτηµένη αγροτική εργασία. Οι πόλεις άρχισαν να δηµιουργούν νέους κανόνες για το εµπόριο, την παραγωγή προϊόντων, την εκτέλεση εργασιών, την ασφάλεια των οικισµών κτλ. Σταδιακά άρχισε η επίσκεψη εµπόρων από κάθε πόλη στις γειτονικές και έτσι ανα-πτύχθηκε η ανταλλαγή εµπορευµάτων και υπηρεσιών, κυρίως σε γιορτές και πανηγύρεις.

Οι κάτοικοι των πόλεων άρχισαν µε τον καιρό να δείχνουν αλληλεγγύη και συνυπευθυνό-τητα, πράγµα που βρήκε έκφραση στη συγκρότηση των συντεχνιών (Gilden). Αυτές οι συντεχνίες ήταν συνασπισµοί χειρωνακτών και βιοτεχνών, ίδιου επαγγελµατικού αντικει-µένου, που φρόντιζαν για την εκπαίδευση µελλοντικών συναδέλφων. Η εκπαίδευση ακο-λουθούσε µια συγκεκριµένη διαδικασία η οποία, σε γενικές γραµµές, διατηρείται στις ευ-ρωπαϊκές χώρες µέχρι σήµερα: Ο υποψήφιος άρχιζε σε νεαρή ηλικία ως µαθητευόµενος, δίπλα σε ένα µάστορα (µαΐστορας, meister) και µετά από κάποιο χρόνο και µε επιτυχή συµµετοχή σε εξετάσεις γινόταν τεχνίτης. Στη συνέχεια και µετά από επαρκή επαγγελµα-τική εµπειρία ήταν δυνατόν ο τεχνίτης να εξελιχθεί, µε εκπαίδευση και εξετάσεις σε µά-στορα, ο οποίος ήταν πια δυνατόν να δηµιουργήσει ανεξάρτητη βιοτεχνία ή εργαστήριο και να εκπαιδεύει ο ίδιος µαθητευόµενους.

Οι συντεχνίες είχαν τον έλεγχο στην εκπαίδευση και στις εξεταστικές διαδικασίες και δη-µιούργησαν στη συνέχεια κανόνες, αφενός ελέγχου τιµών και ποιότητας και αφετέρου ορισµού µέτρων και σταθµών, κατάλληλων για κάθε επάγγελµα. Κάθε µέλος της συντε-χνίας δήλωνε αλληλέγγυο µε όλους τους συναδέλφους του, σε µερικά επαγγέλµατα µάλι-στα επελέγησαν συγκεκριµένοι δρόµοι ή κάποιες περιοχές στις πόλεις για την εγκατά-σταση των συναφών εργαστηρίων και βιοτεχνιών. Έτσι υπήρχε, αφενός µεγαλύτερη αλ-ληλεγγύη, λόγω και της εγγύτητας, αλλά και µεγαλύτερος κοινωνικός έλεγχος.

Ακόµα σήµερα προδίδουν ονοµασίες οδών ή ευρύτερων περιοχών στις παλιές ευρωπαϊ-κές πόλεις τη συντεχνία που είχε εγκατασταθεί και λειτουργούσε παραγωγικά σ' αυτά τα µέρη. Η ονοµαζόµενη butchers row στην παλιά εµπορική πόλη Barnstaple της Βρετανίας ή οι Metzgergassen σε πόλεις του γερµανόφωνου χώρου είναι µερικά από τα πολλά πα-ραδείγµατα. Όλη η οδός αποτελείται από κρεοπωλεία. Σταδιακά εξειδικεύτηκαν διάφοροι χειροτέχνες σε είδη πολυτελείας που απευθύνονταν σε εύπορους συµπολίτες ή αριστο-κράτες κι έτσι απέκτησαν οι ίδιοι τεράστιες περιουσίες, πάντα όµως ελεγχόµενοι επαγ-γελµατικά από την αντίστοιχη συντεχνία και τους κανόνες της.

Οι πόλεις στη δυτική Ευρώπη δεν αναδείχθηκαν µόνο σε κέντρα του εµπορίου και της βιοτεχνίας, αλλά και σε επίκεντρα πολιτισµού και εκπαίδευσης. Ήδη πριν από το 1300 ιδρύθηκαν στην Ευρώπη «πανεπιστήµια» (universitas), αρχικά ως εκπαιδευτικά ιδρύµατα για τον ανώτερο κλήρο µε πρωτοβουλία του τάγµατος των ∆οµινικανών. Στη βορειοδυτι-κή Ευρώπη τα πρώτα πανεπιστήµια ιδρύθηκαν στο Παρίσι, το Κέιµπριτζ και την Οξφόρ-δη, στη νότια Ευρώπη ιδρύθηκαν 18 πανεπιστήµια, κυρίως στην Ιταλία (Μπολόνια κ.ά.), αλλά και στην Ισπανία (Σαλαµάνκα κ.ά.) Πριν από το τέλος του Μεσαίωνα είχαν ιδρυθεί πολλά ακόµα τέτοια πανεπιστήµια, σε διάφορες χώρες και περιοχές της δυτικής Ευρώπης,

114

από το ∆ουβλίνο µέχρι την Κρακοβία και από το Αµπερντήν µέχρι την Κατάνια της Σικε-λίας.

Τα πανεπιστήµια της Ευρώπης επηρεάστηκαν από το πνεύµα της σχολής της Σαρτρ (Chartre), µία φιλοσοφική και θεολογική σχολή του 11ου και 12ου αιώνα στον καθεδρικό ναό αυτής της γαλλικής της πόλης. Η διδασκαλία σ' αυτή τη σχολή χαρακτηρίζεται από ένα Ουµανισµό διαµορφωµένο από τη µελέτη των αρχαίων φιλοσόφων και από την αναζήτηση µιας σύνθεσης µεταξύ της γνώσης του φυσικού κόσµου και της εξ αποκαλύψεως αλήθειας.

Σύνθηµα της σχολής είναι η φράση του Honorius d' Autun: «Η άγνοια είναι εξορία για τον άνθρωπο, η επιστήµη είναι η πατρίδα του». Όλα τα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα εκείνης της εποχής είχαν το ίδιο πρόγραµµα διδασκαλία (curriculum) και δίδασκαν στην ίδια γλώσσα, λατινικά. Γι' αυτό ήταν εύκολο και σύνηθες κάποιοι σπουδαστές να αλλάζουν 2 και 3 πανεπιστήµια κατά τη διάρκεια των σπουδών τους, επιδιώκοντας να διδαχθούν από

τους διάσηµους καθηγητές της εποχής τους.

Όπως τα υπόλοιπα επαγγέλµατα, έτσι και οι πανεπιστηµιακοί δάσκαλοι δηµιούργησαν συντεχνίες, µε άγνωστη την ακριβή εποχή συγκροτήσεώς τους. Αυτές διαµορφώνονται αργά µέσα από γεγονότα και διαδοχικές κατακτήσεις και το καταστατικά τους, µερικά από τα οποία έχουν διασωθεί, απλώς καταγράφουν εκ των υστέρων τα κεκτηµένα. Στα-διακά ο σηµαντικός αριθµός των πανεπιστηµιακών και η ποιότητα του λόγου τους συνι-στά ένα αντίβαρο απέναντι στην κατεστηµένη τάξη της πόλης. Τελικά τα πανεπιστήµια κερδίζουν µε αγώνες την ανεξαρτησία και αυτονοµία τους, τόσο ενάντια στην κοσµική εξουσία, όσο και ενάντια στον εκκλησιαστικό µηχανισµό, παρ' ότι εκπήδησαν από τους εκκλησιαστικούς κόλπους. Οι πρωτοπόροι για την απεξάρτηση των πανεπιστηµίων από τον εκκλησιαστικό έλεγχο είναι οι ίδιοι κληρικοί. Στο 13ο αιώνα χάνει ο καγκελάριος του πανεπιστηµίου, ο οποίος εκπροσωπεί τον τοπικό επίσκοπο, το δικαίωµα να απονέµει τα πανεπιστηµιακά διπλώµα-τα. Το δικαίωµα αυτό περνάει στο σώµα των καθηγητών και ο καγκελάριος καταργείται. Αυτό όµως δεν ανακόπτει τις διεκδικήσεις ανεξαρτησίας και, µετά από αντιδικίες, απερ-γίες και συγκρούσεις, το πανεπιστήµιο εξαιρείται από την αρµοδιότητα του επισκόπου. Στην Οξφόρδη δεν καταργήθηκε ο καγκελάριος, αλλά η εκλογή του άρχισε να γίνεται από το σώµα των καθηγητών και όχι πια από τον επίσκοπο. Κατά δεύτερο λόγο, οι αγώνες των πανεπιστηµίων έγιναν ενάντια στην κοσµική εξουσία. Οι άρχοντες (βασιλιάδες, δούκες κτλ.) προσπαθούσαν να ελέγξουν τη λειτουργία των συ-ντεχνιών ώστε να επηρεάσουν την εξέλιξη των µελών τους και κυρίως αυτούς των «ευγε-νών» συντεχνιών, όπως των Πανεπιστηµιακών. Στο Παρίσι, οι αντίρροπες δυνάµεις υπέρ και κατά του ελέγχου των Πανεπιστηµιακών συγκρούονται το έτος 1229 σε αιµατηρά ε-πεισόδια σπουδαστών και καθηγητών αφενός και της αστυνοµίας αφετέρου. Σε µια συ-µπλοκή σκοτώνονται πολλοί σπουδαστές, µε αποτέλεσµα να ξεκινήσει µια µεγάλη απερ-

115

γία και το πανεπιστήµιο να διακόψει τη λειτουργία του. Τελικά, το 1231 αναγνωρίζεται η ανεξαρτησία του και αρχίζει η εποχή της «ελευθερίας στη διδασκαλία και την έρευνα». Αυτή ακριβώς η ελευθερία αποτελεί τον πυρήνα του λεγόµενου πανεπιστηµιακού ασύλου!

Στην Οξφόρδη κερδίζει το πανεπιστήµιο τις πρώτες ελευθερίες ήδη το 1214, όταν αφορί-ζεται ο Jean sans Terre (Ιωάννης Ακτήµων, αδελφός και διάδοχος στο θρόνο του Ιωάννη Λεοντόκαρδου) και χάνει την επιρροή του. Μια σειρά από σφοδρές συγκρούσεις στα έτη 1232, 1238 και 1240 µεταξύ Πανεπιστηµιακών και των βασιλικών δυνάµεων οδήγησαν σε νέες ανατροπές και περιχαράκωση της ανεξαρτησίας του πανεπιστηµίου. Βέβαια, οι Πανεπιστηµιακοί έπρεπε να υπερασπιστούν τη συντεχνιακή ανεξαρτησία τους και έναντι των αστών, µελών των άλλων συντεχνιών. Οι επαγγελµατίες και βιοτέχνες δεν ενδιαφέρονταν προφανώς να επηρεάσουν τη διδασκαλία και την έρευνα των πανεπιστη-µίων, αλλά θίγονταν από τις εκτροπές των σπουδαστών (κλοπές, καταστροφές κατά τις διαδηλώσεις, παρενοχλήσεις θυγατέρων και συζύγων κτλ.) και από τον περιορισµό των ενοικίων για τα ενοικιαζόµενα δωµάτια σπουδαστών που επέβαλε το κράτος. Και αυτές οι αντιδικίες, στις οποίες και οι δύο πλευρές είχαν κάποιο δίκιο, λύθηκαν συχνά µε αιµα-τηρές συγκρούσεις στο Παρίσι και στην Οξφόρδη. Τελικά, τόσο η κοσµική εξουσία, όσο και ο εκκλησιαστικός µηχανισµός υποχωρούσαν σχεδόν πάντα στις απαιτήσεις των πανεπιστηµιακών και των σπουδαστών γιατί, πέρα από φιλοσοφικές και ερευνητικές διαφωνίες που ελάχιστο κόσµο απασχολούσαν, το ευρύ κοι-νό ενδιαφερόταν να διατηρηθεί στην πόλη το πανεπιστήµιο, επειδή έφερνε κόσµο και χρήµα, µορφωµένους γαµπρούς για τις θυγατέρες και καταρτισµένο προσωπικό για τη διοίκηση, αλλά και ευκαιρίες για ψυχαγωγία στα θέατρα και τις µουσικές εκείνης της ε-ποχής. Στις πόλεις χωρίς πανεπιστήµιο είχε τον πρώτο λόγο ο επίσκοπος... Για την Ανατολή οι πληροφορίες πάνω σε εκπαιδευτικά θέµατα είναι περιορισµένες και οι περισσότερες προέρχονται, είτε από βίους Αγίων, είτε έµµεσα από άλλες περιγραφές.

116

Το έτος 529 ο Ιουστινιανός καταργεί µε έδικτο την Ακαδηµία του Πλάτωνα (Ακαδήµεια), µετά από συνεχή λειτουργία της για περισσότερα από 900 χρόνια. Προφανής αιτία ήταν η αναβίωση της πλατωνικής φιλοσοφίας µέσω του αναπτυσσόµενου νεοπλατωνισµού και οι κίνδυνοι που προέκυπταν για το χριστιανισµό από µια άµιλλα ιδεών. Αυτή η απόφαση έκρυβε όµως και µια όχι ασήµαντη πολιτική υστεροβουλία, γιατί µε την κατάργηση και της τελευταίας φιλοσοφικής Σχολής αποθαρρύνονταν οι Ελληνίζοντες, δηλαδή οι διανο-ούµενοι του Βυζαντίου που προσανατολίζονταν στις ιδέες του ελληνικού πολιτισµού. Οι Ελληνίζοντες απέβλεπαν στην αποδυνάµωση, µέσω της ελληνικής παιδείας, της απόλυτης αυτοκρατορικής ισχύος, η οποία εύρισκε στήριγµα στο χριστιανικό θεοκεντρικό οικοδό-µηµα. Στις υπόλοιπες σχολές του πρώιµου Βυζαντίου στην Κων/πολη, την Καισάρεια της Πα-λαιστίνης, την Αλεξάνδρεια, τη Βηρυτό και την Αντιόχεια, µε σηµαντικότερες όλων τις δύο τελευταίες, διδάσκονταν κυρίως Φιλοσοφία, Θεολογία και Νοµικά. Τα ιδρύµατα ε-κτός του παραδοσιακά ελληνόφωνου χώρου ακολούθησαν νωρίς φθίνουσα πορεία, συχνά επειδή βρέθηκαν στο έλεος φυσικών φαινοµένων αλλά και στη δίνη έντονων συγκρούσε-ων, άλλοτε µεταξύ χριστιανών και εθνικών και άλλοτε µεταξύ αντιµαχόµενων χριστιανι-κών οµάδων. Ειδικότερα η Βηρυτός και η Αντιόχεια ήταν επίσης συχνά στόχος επιδρο-µών και λεηλασιών από Πέρσες και Άραβες. Με την έναρξη της δεύτερης χιλιετίας το εκπαιδευτικό σύστηµα του Βυζαντίου είναι υποτυπώδες και µόνο µερικοί φωτισµένοι δά-σκαλοι µπορούν να προκαλέσουν πρόσκαιρες αναλαµπές του. Πανεπιστήµια που συνεδύ-αζαν τη διδασκαλία και την έρευνα, πεµπτουσία του σύγχρονου πανεπιστηµίου, δεν υ-πήρξαν στο Βυζάντιο και, όποτε προέκυψαν τάσεις δηµιουργίας τους, απετράπη αυτό µε δραστική παρέµβαση του εκκλησιαστικού µηχανισµού. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα του Ιωάννη Ιταλού, «ύπατου φιλοσόφου» και µαθη-τή του Μιχ. Ψελλού. Ο Ιταλός, γιος Νορµανδού µισθοφόρου από την Κάτω Ιταλία, απο-µακρύνθηκε από την εκπαίδευση, χαρακτηρίστηκε «ελληνόπληκτος και δαιµονόπληκτος στασιαστής κατά της Νέας Ρώµης» και καταδικάστηκε σε εγκλεισµό µέχρι το θάνατό του σε µοναστήρι, επειδή δίδασκε «αιρετικές αντιλήψεις». Προηγουµένως, είχε σωθεί ο Ιτα-λός, καταφεύγοντας στον τρούλο της Αγίας Σοφίας, από το λιντσάρισµα «αγανακτισµέ-νων πιστών» που είχαν επιστρατευτεί από τον εκκλησιαστικό µηχανισµό.

Επί 50 χρόνια, µετά την αποµάκρυνση του Ιταλού, έµεινε κενή η θέση του ύπατου φιλο-σόφου και τελικά διορίστηκε σ' αυτή από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α' ένας διάκονος της Αγίας Σοφίας. Προφανώς στο θεόπληκτο περιβάλλον της Κων/πολης δεν υπήρχε δυ-νατότητα πανεπιστηµιακής έρευνας, όπως αυτή δηµιουργήθηκε, καταξιώθηκε και αποδε-σµεύτηκε από κάθε εξάρτηση στην πολυκεντρική ευρωπαϊκή ∆ύση - για πρώτη φορά µε-τά την ελληνορωµαϊκή εποχή. Ο όρος πανεπιστήµιο είναι νεοελληνικός του 19ου αιώνα και δεν υπήρχε στο Βυζάντιο.

117

Κορυφαίοι ερευνητές-πολιτικοί

Gaspard Monge comte de Péluse (1746-1818)

Ο κόµης Γκασπάρ Μόνζ του Πελύζ, ήταν ένας σηµαντικός Μαθηµατικός και Φυσικός. Οι τεχνικοί γνωρίζουν το όνοµά του από τις εξισώσεις Monge-Ampere και από το «τεχνικό σχέδιο». Το 1762 απέκτησε ο Μονζ, σε ηλικία 16 ετών, το δικαίωµα διδασκαλίας και διορίστηκε στη Σχολή Πυροβολικού (πολυτεχνείο) κοντά στο Mezieres. ∆ίδαξε Μαθηµα-τικά και αργότερα Φυσική.

Ο Μονζ αναδείχθηκε σε σηµαντικό ερευνητή και θεωρείται πρόδροµος του Gauss στη µαθηµατική επιστήµη. Είχε µια διαδροµή στη ζωή του µε µεγάλα σκαµπανεβάσµατα, όπως και πολλοί άλλοι επιφανείς Γάλλοι στα χρόνια της επανά-στασης και της ναπολεόντειας περιόδου. Το 1780 έγινε µέλος της Ακαδηµίας Επιστηµών και στη συ-νέχεια καθηγητής Υδροδυναµικής στο Παρίσι. Φλογερός ο-παδός της επανάστασης και φίλος του Βοναπάρτη, συµµετεί-χε ο ίδιος, αφενός σε όλες τις προσπάθειες της εποχής για τη δηµιουργία συγκροτηµένου εκπαιδευτικού συστήµατος, αφε-τέρου σε όλες τις πολιτικές επιλογές και σε µερικές εκστρα-τείες του Ναπολέοντα. Το 1792 έγινε υπουργός ναυτικού της ∆ηµοκρατίας (Rebuplique) και µε αυτή την ιδιότητα ήταν αρµόδιος να εκτελέσει την θανατική ποινή του Λουδοβίκου

XVI. Λίγο αργότερα παραιτήθηκε λόγω διαφωνιών µε τις πολιτικές εξελίξεις. Το 1794 ίδρυσε ο Μονζ, µαζί µε άλλους επιφανείς επιστήµονες, την Ecole Polytechnique στο Παρίσι και ανέλαβε ο ίδιος την έδρα των Μαθηµατικών. Το έτος 1795 παρουσίασε ένα βιβλίο µε τίτλο «Geometrie Descriptive», εγκαινιάζοντας µε αυτό τον κλάδο του τε-χνικού σχεδίου στην Ευρώπη. Οι στρατιωτικοί εκτίµησαν ότι αυτή η ιδέα του Μονζ πρέ-πει να θεωρηθεί κρατικό µυστικό, γιατί έδινε προβάδισµα στους Γάλλους στην καταγρα-φή τεχνικών λεπτοµερειών και στην επικοινωνία µεταξύ τεχνικών. Παρ' όλες τις προσπά-θειες µυστικότητας, η ιδέα του τεχνικού σχεδίου διαδόθηκε γρήγορα στην Ευρώπη. Στην Αγγλία προτιµήθηκε αρχικά η εµπειρική καταχώριση των στοιχείων, χωρίς ακριβείς κα-νόνες. Αργότερα δηµιουργήθηκε κι εκεί, και κατ' επέκταση στην Αµερική, ένα σύνολο κανόνων τεχνικού σχεδίου, το οποίο σε ορισµένα σηµεία του διαφέρει από το ευρωπαϊκό. Το τεχνικό σχέδιο εξελίχθηκε µέχρι τις ηµέρες µας σε µεγάλο βαθµό και αποτέλεσε µια από τις σηµαντικότερες εφαρµογές των υπολογιστών στον τεχνικό τοµέα. Μετά την αποκατάσταση των Βουρβόνων στη γαλλική εξουσία, αφαιρέθηκαν από τον Μονζ όλα τα ακαδηµαϊκά αξιώµατα και εκδιώχθηκε από την Ακαδηµία. Έζησε ακόµα 2 χρόνια σε απόλυτη φτώχια και µοναξιά.

118

Rudolf Ludwig Carl Virchow (1821 - 1902) Ο Βίρχο γεννήθηκε στην Ποµερανία (τώρα Πολωνία) και το έτος 1843 ολοκλήρωσε τις ιατρικές σπουδές του. ∆ιορίστηκε σε νοσοκοµείο του Βερολίνου, όπου εκτελούσε τις το-µές στα µαθήµατα ανατοµίας. Λόγω των αντιµοναρχικών φρονηµάτων του και της συµ-µετοχής του στην επανάσταση του 1848, απολύθηκε ο Βίρχο από το νοσοκοµείο και εξα-ναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Βερολίνο. ∆ιορίστηκε το 1849 καθηγητής Παθολογικής Ανατοµίας στο πανεπιστήµιο του Wuerzburg και ανέπτυξε τις θεµελιώδεις αρχές της κυτ-ταρικής παθολογίας. Το 1856 επέστρεψε ο Βίρχο στο Βερολίνο και διορίστη-κε διευθυντής του νέου Παθολογικού Ινστιτούτου. Το 1858 δηµοσίευσε τη θέση ότι οι ασθένειες οφείλονται σε διαταραχές των κυττάρων, κάτι που τον έκανε γνωστό σε όλους τους ιατρικούς ερευνητές. Αρχικά ήταν ο Βίρχο πολύ σκεπτικός για την αναπτυσσόµενη βακτηριολογία του Κοχ (Koch), ήταν όµως πρωτεργάτης και στυλοβά-της της ιατρικής υγιεινής. Έκανε εισηγήσεις στην πολι-τική ηγεσία της πόλης για εγκατάσταση αποχετευτικού δικτύου κ.ά. Οι κοινωνικο-ιατρικές θέσεις του Βίρχο θεωρούνταν στην εποχή του επαναστατικές: «Η Ιατρική είναι µια κοινωνική επιστήµη και η Πολιτική δεν είναι παρά Ιατρική µεγάλης κλίµακας». Με δικές του πρωτοβουλίες, ως γιατρός και ως δηµοτικός σύµβουλος επί 40 χρόνια, ιδρύθηκαν διάφορα νοσοκοµεία στο Βερολίνο (Friedrichshain, Moabit, Urban κ.ά.) Ως συνιδρυτής του Γερµανικού Προοδευτικού Κόµµατος (1861) και µέλος της γερµανι-κής Βουλής (1880-93) ήταν αποφασιστικός αντίπαλος του Μπίσµαρκ. Παράλληλα µε την Ιατρική και την πολιτική, ο Βίρχο ήταν αναγνωρισµένος ερευνητής της Ανθρωπολογίας και πρόεδρος της «Ανθρωπολογικής Εταιρίας». Jean-Baptiste Joseph Baron de Fourier (1768-1830) Ο Φουριέ γεννήθηκε στις 21 Μαρτίου 1768 στο Auxerre (Γαλλία). Παιδί ενός φτωχού ράπτη παρακολούθησε αρχικά µια στρατιωτική σχολή στη γενέτειρα πόλη και στη συνέ-χεια τη σχολή ενός µοναστηριού στο St.-Benoit-sur-Loire. Πριν γίνει 30 ετών διορίστηκε καθηγητής στο Παρίσι, στην Ecole Normale (1795) και στην Ecole Polytechnique (1796-1798). Στα χρόνια της επαναστάσεως βρισκόταν ο Φουριέ στο Auxerre και ήταν, άλλοτε φυλα-κισµένος και άλλοτε ελεύθερος και πρόεδρος του επαναστατικού συµβουλίου! Για το χρονικό διάστηµα 1798-1801 τοποθετήθηκε από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη στο επι-στηµονικό επιτελείο της εκστρατείας στην Αίγυπτο. Με την ξαφνική και µυστική αποχώ-ρηση του Ναπολέοντα από την Αίγυπτο συνελήφθη ο Φουριέ από τους Εγγλέζους και α-πελευθερώθηκε αργότερα µε όλο το εκστρατευτικό σώµα. Το 1802 διορίστηκε στη Grenoble έπαρχος του Departement Isere. Από αυτή τη θέση κατάφερε να πραγµατοποιή-

119

σει, µετά από πολλαπλές αποτυχηµένες προσπάθειες, την αποξήρανση ελών γύρω από τη Lyon, µε αποτέλεσµα να εξαφανιστεί η ελονοσία.

Το 1808 πήρε ο Φουριέ τον τίτλο του βαρόνου. Με την καθαί-ρεση και στη συνέχεια την επάνοδο του Ναπολέοντα στην ε-ξουσία, βρέθηκε πάλι σε περιπέτειες. Μετά την αποκατάσταση των Βουρβόνων στο θρόνο το 1815, αποσύρθηκε ο Φουριέ από τη δηµόσια διοίκηση και αφοσιώθηκε στις επιστηµονικές µελέ-τες. Το 1816 υπέβαλε ο Λουδοβίκος 18ος ένσταση κατά της εκλογής αυτού του σηµαντικού ερευνητή στην Academie des Sciences, τελικά έγινε όµως το 1822 µόνιµος γραµµατέας της. Το 1827 έγινε δε δεκτός και στην Academie Francaise. Η φήµη του Φουριέ στηρίζεται κυρίως στις µελέτες του στα

Μαθηµατικά και τη Μαθηµατική Φυσική. Με την εργασία του «Αναλυτική θεωρία της Θερµότητας» διατύπωσε την ιδέα να χρησιµοποιηθούν τριγωνοµετρικές σειρές, την οποία ιδέα µεταγενέστεροι µαθηµατικοί ανέπτυξαν στη µαθηµατική µέθοδο που ονοµάζεται σήµερα «Σειρές Fourier». Με αυτές τις επινοήσεις του αναδείχθηκε ο Fourier σε πρωτο-πόρο του κλάδου της Θεωρητικής και Μαθηµατικής Φυσικής. Κατά τις µελέτες του στη θερµότητα εισήγαγε τον όρο l’effet de serre που χρησιµοποιείται µέχρι σήµερα ως «φαι-νόµενο του θερµοκηπίου». Πέθανε στο Παρίσι.

120

Από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση

Οι αλλαγές και οι ανατροπές στην Ευρώπη είχαν πάρει κατά το 15ο αιώνα απρόβλεπτη µορφή. ∆εν επρόκειτο πια για µεµονωµένες βελτιώσεις, αλλά για συνολική µεταλλαγή της βασικής δοµής της δυτικής κοινωνίας, η οποία από αµιγώς γεωργική στον πρώιµο Μεσαίωνα και εµπορική αστική µετά την αλλαγή της χιλιετίας, αποδέχεται τώρα νέα πρότυπα και νέους προσανατολισµούς: Ο µηχανικός και ο τεχνικός-καλλιτέχνης έχουν εισβάλει στο προσκήνιο και διαµορφώνουν την καθηµερινότητα. Η περιέργεια και η φι-λοµάθεια τούς µετατρέπει σε οραµατιστές νέων µηχανών, συστηµάτων και διατάξεων που θα ελαφρύνουν τη σωµατική καταπόνηση, θα αυξήσουν και θα βελτιώσουν την πα-ραγωγή, θα οδηγήσουν τον εαυτό τους, την οικογένεια τους και τους συµπολίτες τους σε θέσεις εργασίας, σε ευηµερία και σε νέες γνώσεις.

Συνδετικός κρίκος ανάµεσα στο όραµα και την πραγµατικότητα γίνεται η µελέτη, ο υπο-λογισµός, η επιστήµη. Αυτή την εποχή περνάει η Ευρώπη σταδιακά από την Τεχνική στην Τεχνολογία, δηλαδή από την απλή αξιοποίηση κάποιων συσκευών και διατάξεων για τις ανάγκες του ανθρώπου στη συστηµατική εφαρµογή µεθόδων για παραγωγή προϊό-ντων ή άλλων συσκευών και διατάξεων. Τα χρονικά όρια αυτής της µεταλλαγής είναι προφανώς ασαφή, αλλά η ποιοτική διαφορά είναι εµφανής!

Φωτεινό παράδειγµα µηχανικού, επιστήµονα και καλλιτέχνη αυτής της εποχής και ολό-κληρης της χιλιετίας είναι ένας µεγαλοφυής άνθρωπος, ο Φλωρεντίνος Leonardo da Vinci (ντα Βίντσι, 1452-1519), ζωγράφος, αρχιτέκτονας, γλύπτης, µουσικός, µαθηµατικός, α-στρονόµος, συγγραφέας, φιλόσοφος, µελετητής της ανατοµίας, της ιατρικής, της βοτανι-κής, της ορυκτολογίας, των φαινοµένων και των στοιχείων της φύσης.

Ο Λεονάρντο εργάζεται στα τέλη του 15ου αιώνα στην Αυλή των Σφόρτσα στο Μιλάνο και πραγµατοποιεί έρευνες, οι οποίες καλύπτουν ένα ευρύ φάσµα: από την αναζήτηση της τελειότητας στη ζωγραφική έκφραση, µέχρι τη µελέτη της πτήσης και των οπτικών φαινοµένων, από τα µαθηµατικά µέχρι την υδραυλική και τη µηχανική, από τους πειραµατισµούς πάνω στα υλικά µέχρι τις µεθόδους κατασκευής, από το µικρόκοσµο του ανθρώπινου σώµατος µέχρι το µακρόκοσµο του σύµπαντος.

Ειδικότερα στον τεχνικό τοµέα ο µεγάλος αυτός διανοητής, ο οποίος ενσαρκώνει το θρύλο του αναγεννησιακού homo universalis, αυτό που στα ελληνικά αποδίδεται µε το χαρακτηρισµό µεγαλοφυής άνθρωπος, µελετάει και σχεδιάζει κάθε µορφής και προορισµού έργα και κατασκευές, όπως υδραυλικούς τροχούς, πύργους, ναούς, µαγγανοπήγαδα, τροχαλίες, αλεξίπτωτα, ελικόπτερα και άλλα πολλά. µε-ρικά από αυτά τα σχέδιά του έχουν κατασκευαστεί σε οµοιότυπα για να αντιληφθούν οι σύγχρονοι µελετητές, ποιες ιδέες είχε στο µυαλό του ο µεγάλος αυτός τεχνικός, καλλιτέ-χνης και εφευρέτης.

121

Ξεκινώντας ο ντα Βίντσι από την ίδια του την εµπειρία, από την προσωπική του επαφή µε τη φύση, από τη µελέτη του κόσµου που τον περιβάλλει και έχοντας, παράλληλα, τα εφό-δια µιας ευρείας και εκλεκτικής µόρφωσης, συνδυάζει άµεσα τέχνη, επιστήµη και τεχνι-κή, γεµάτος αυτοπεποίθηση για τη δύναµη, τις ικανότητες και την ευφυΐα του, όντας ω-στόσο πάντα ανικανοποίητος, αντιφατικός, περίπλοκος, απόµακρος και ακατανόητος για τους συµπολίτες του (Γιάννης Μπόλης: «Οι θαυµαστές "µηχανές" του Λεονάρντο», Ένθετο εφηµερίδας Καθηµερινή «Επτά Ηµέρες», Τέχνη και Τεχνολογία, Φεβρ. 2005)

Ο Λεονάρντο γράφει ότι «Η µηχανική είναι ο παράδεισος των µαθηµατικών, γιατί αποτε-λεί πεδίο εφαρµογής τους» και περιγράφει τη νέα εποχή, η οποία θα απαρτίζεται από ένα κόσµο, όπου ο µαθηµατικός, ο αρχιτέκτονας, ο µηχανικός, ο τυπογράφος, ο καλλιτέχνης και ο έµπορος θα υπολογίζουν, θα κατασκευάζουν, θα εµπορεύονται το προϊόν της σκέ-ψης και των χεριών τους. Φυσικά, σε ένα τέτοιο κόσµο δεν είναι δυνατόν να σταθεί πια το φεουδαρχικό σύστηµα διακυβέρνησης, ενώ ο εκκλησιαστικός µηχανισµός καταλήγει να αγωνίζεται, συχνά µε εγκληµατικά µέσα, για να διατηρήσει για ιδιοτελείς σκοπούς τον έλεγχο και τη χειραγώγηση της κοινωνίας.

Αυτή η αλλαγή προς µία νέα εποχή δεν άγγιξε καθόλου την Ανατολή, πέρα από σηµερινά ιδεολογήµατα περί «Βυζαντινής Αναγέννησης», της οποίας Ανατολής οι ηγετικοί κύκλοι διαχειρίζονταν την οικονοµική, πολιτική και κοινωνική κρίση µε το χειρότερο δυνατό τρόπο, αντιµετώπιζαν δε ταυτόχρονα τη ∆ύση και τους διανοούµενους της εποχής µε, από σηµερινή σκοπιά, ακατανόητη αλαζονεία και έπαρση (Παν. Κανελλόπουλος: «Γεννήθηκα στο 1402»). Ο Θεόδωρος Μετοχίτης (1270-1332), λόγιος, συγγραφέας και αυλικός από τη Βιθυνία, έγραφε ότι ο ελληνικός πολιτισµός δεν είχε πια ανάγκη να δανείζεται από άλ-λους πολιτισµούς (Runciman), σε µια ιστορική εποχή που η νοµοθεσία της χώρας ήταν ρωµαϊκή, η θρησκεία ιουδαϊκή και το αυλικό τελετουργικό περσικό έως και κινέζικο.

Σήµερα µπορούµε να εκτιµήσουµε ότι η έλλειψη συστηµατικής επικοινωνίας, η απουσία επαρκούς αριθµού µορφωµένων ανθρώπων στην Ανατολή, η οικονοµική και κατά το 13ο αιώνα για περίπου 60 έτη στρατιωτική υποταγή στις δυνάµεις της ∆' Σταυροφορίας, αλλά και η πολύχρονη πολιτική και θρησκευτική λυσσώδης αντιπαλότητα µεταξύ των οπαδών των δύο χριστιανικών δογµάτων, οδηγούσε τις ηγετικές δυνάµεις του Βυζαντίου σε πα-ραπλανητικά συµπεράσµατα.

Οι Οθωµανοί Τούρκοι προσέγγιζαν σταδιακά την πρωτεύουσα, ενώ στο εσωτερικό του κράτους αντικείµενα προβληµατισµού και αντιπαραθέσεων ήταν τα «πρωτεία» του πάπα στον εκκλησιαστικό µηχανισµό και διάφορα ψευδοδιλήµµατα, όπως το άζυµο ψωµί, το filioque κ.ά., Κύριος στόχος ήταν βέβαια η χειραγώγηση του όχλου που προερχόταν από τον «κόσµο της καλύβας». το πλήθος των αµόρφωτων και θρησκόληπτων ανθρώπων που καθοδηγείτο συστηµατικά στην αποδοχή της ηγεµονίας των Τούρκων ως το µη χείρον κακό! Οι τεχνικές εξελίξεις που βελτίωναν το εµπόριο και την οικονοµία στη ∆ύση, έµε-ναν άγνωστες και αναξιοποίητες στην Ανατολή, η οποία είχε απολέσει προ πολλού το κληροδοτηµένο από την ελληνική και ελληνιστική εποχή πολιτισµικό προβάδισµα.

Σήµερα επιχειρείται και πάλι µια συσκότιση από καθοδηγούµενους συγγραφείς: επειδή ο καταστροφικός ρόλος του εκκλησιαστικού µηχανισµού στην οριστική διάλυση του Βυζα-ντίου και ο δωσιλογισµός του στη µετέπειτα µακραίωνη διατήρηση της Οθωµανικής Αυ-τοκρατορίας είναι αυταπόδεικτος, επινοήθηκε η επανεκτίµηση των γεγονότων µε προσπά-θεια ανάδειξης ως κεντρικού εξ αυτών την κατάληψη της Κω/πολης το έτος 1204 από τους Λατίνους της ∆' Σταυροφορίας. Όλα τα προγενέστερα και επόµενα ιστορικά γεγονό-

122

τα καταγράφονται σ' αυτή την εκδοχή της Ιστορίας ως αναπόδραστες, µη αναστρέψιµες εξελίξεις, µε ανοµολόγητους στόχους, αφενός να παρουσιαστούν οι υπεύθυνοι και ωφε-ληµένοι από την τουρκοκρατία ως θύµατα, αφετέρου να υπάρξουν επιχειρήµατα για κά-ποιες σηµερινές αντιδυτικές θέσεις.

Μία από τις σηµαντικές µορφές της βυζαντινής ηγετικής τάξης κατά τον ύστερο Μεσαίωνα αλλά και της ιταλικής Αναγέννησης, ο µητροπολίτης Νικαίας Βησσαρίων (1403-1472), ο οποίος αργότερα εγκαταστάθηκε στην Ιταλία και έγινε καρδινάλιος της καθολικής εκκλησίας, πίστευε ότι δεν έπρεπε να απουσιάζουν οι Έλληνες από τον πολιτισµικό οργασµό που εξελισσόταν στην Ιταλία και ονοµάστηκε αργότερα Αναγέννηση (Runciman).

Ο ίδιος έγραφε το έτος 1444 στον Κων/νο Παλαιολόγο, τότε ακόµα δεσπότη του Μυστρά ότι, οι νέες µηχανικές επινοήσεις στην Ιταλία, όπως τα υδροκίνητα πριονιστήρια, µείωναν στο ελάχιστο τη χειρωνακτική εργασία. Οι ξυλουργικές κατασκευές γίνονταν τόσο γρήγορα και καθαρά, όσο µπορεί να φανταστεί ο άνθρωπος! Στα χυτήρια σιδήρου χρησιµοποιούσαν δερµάτινα φυσερά, τα οποία φούσκωναν και ξεφούσκωναν «χωρίς να τα αγγίζει ανθρώπινο χέρι» (Σπ. Βρυώνης: «Η παρακµή του Μεσαιωνικού Ελληνισµού...») .

Ο Παν. Κανελλόπουλος αναφέρει στο βιβλίο του ότι, κατά το µακρύ χρόνο των συσκέ-ψεων στη Φεράρα και στη Φλωρεντία για µια πιθανή ένωση των εκκλησιών, οι Βυζαντι-νοί απεσταλµένοι άκουγαν στις καθολικές εκκλησίες τους (πολυφωνικούς) ψαλµούς και το εκκλησιαστικό όργανο και περιέγραφαν µε υπερβάλλοντα θαυµασµό τα υπέροχα συ-ναισθήµατα που προκαλούσαν αυτές οι δηµιουργίες.

Τα µουσικά (Leonin, Perotin, de Machaut , Dufay, Ockeghem, Josquin κ.ά.) και τα εικα-στικά έργα τέχνης (Giotto, Pisano, Masaccio, Cimabue, Angelico, Donatello, van Eyck κ.ά.), καθώς και τα συγγράµµατα (Dante Alighieri, Francesco Petrarcha, Giovanni Boccaccio κ.ά.), αλλά και οι σηµαντικές πρόοδοι στην αντιπροσωπευτική ∆ηµοκρατία (ιταλικές και γερµανικές πόλεις) δεν φαίνεται να έγιναν µέχρι την οριστική κατάληξη του βυζαντινού κράτους γνωστά στους λόγιους της Ανατολής. Ο τύπος στις τέχνες (µουσική, ζωγραφική, γλυπτική κ.ά.) που ανανεωνόταν στη ∆ύση για να εκφράσει καλύτερα το (κα-τά κανόνα θρησκευτικό) περιεχόµενο, παρέµεινε στην Ανατολή στατικός για να εξασφα-λιστεί η «συνέχεια του µηνύµατος» και να αυτοπροστατευθεί ο καλλιτέχνης από τυχόν παρερµηνείες και συκοφαντίες.

Ο Lemerle συµπεραίνει ότι η βυζαντινή κοινωνία ήταν «κλεισµένη σ' ένα κόσµο δίχως δυνατότητα επικοινωνίας, στον κλειστό κόσµο του ακούραστου και µονότονα επαναλαµ-βανόµενου θεολογικού λόγου». Γι' αυτό οι περισσότεροι από τους, έτσι κι αλλιώς λίγους διανοούµενους του ύστερου Βυζαντίου, έκριναν τους ∆υτικούς από τις ιδεοληψίες της προηγούµενης χιλιετίας, µε αποτέλεσµα να τους θεωρούν συλλήβδην «βάρβαρους και αγροίκους», αλλά πρωτίστως «αιρετικούς» (Norwich).

Από αυτές τις περιγραφές και εκτιµήσεις είναι προφανές ότι, όσοι Βυζαντινοί έρχονταν σε επαφή µε τη ∆ύση, αντιµετώπιζαν ένα νέο πολιτισµό που έµενε ακόµα άγνωστος στην

123

ανατολική κοινωνία. Η οξυδέρκεια που χαρακτήριζε ορισµένους διανοούµενους του κα-ταρρέοντος Βυζαντίου, τους οδηγούσε στο συµπέρασµα ότι ο δυτικός κόσµος θα κυριαρ-χήσει οικονοµικά και πολιτισµικά. Γι' αυτό ο Βησσαρίων έκλεινε την επιστολή του προς τον Παλαιολόγο µε την παρότρυνση να υιοθετήσει το Βυζάντιο αυτές τις καινοτοµίες και τους νεωτερισµούς, να στείλει ο ηγεµόνας νέους στην Ιταλία για να µάθουν τα νέα επαγ-γέλµατα και τις νέες τέχνες, ώστε να ωφεληθούν η κοινωνία και το κράτος.

Τα πράγµατα µεθοδεύτηκαν και εξελίχθηκαν τελικά έτσι, ώστε η ηγεσία του ελληνόφω-νου χώρου να καταφέρει µεν να «στείλει» στη ∆ύση νέους για εκπαίδευση, αλλά µόνο µετά από 4-5 αιώνες.

124

Συνεπής πορεία υποδούλωσης στους Οθωµανούς

...

Η πνευµατική διαπάλη κατά το 15ο αιώνα συνεχίζει να διαδραµατίζεται γύρω από τις νε-οπλατωνικές (Πλήθων) και αριστοτελικές ιδέες (Βησσαρίων), που απέβλεπαν στη σύζευ-ξη του αρχαίου ελληνικού πνεύµατος µε την «Ορθοδοξία». εγχείρηµα θνησιγενές από τη σύλληψή του, αφού οι πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες απαιτούσαν δρα-στικές ανατροπές και όχι ακαδηµαϊκές σκιαµαχίες και, κυρίως, επειδή αποτελούσε (και αποτελεί) µαταιοπονία η προσπάθεια για συνδυασµό και συνύπαρξη σε ένα ενιαίο φιλο-σοφικό σύστηµα, του ελληνικού ορθολογικού ανθρωποκεντρισµού µε τον ανατολικό µε-ταφυσικό µυστικισµό. Κάποιος οξυδερκής θα µπορούσε να σχολιάσει, βέβαια, ότι η αρ-χαιοελληνική σκέψη εκδικείτο και ταλαιπωρούσε τους χριστιανούς ηγέτες για τις συκοφα-ντίες και ύβρεις που της είχαν προσάψει οι πρόγονοι και προκάτοχοί τους από τις ίδιες θέσεις εξουσίας...

Ο δωσιλογισµός

Την ίδια εποχή µαίνεται για άλλη µια φορά στο Βυζάντιο, ιδίως στην Κων/πολη, ένας ι-διότυπος εµφύλιος πόλεµος. Πρόσχηµα και µείζον θέµα είναι η επανένωση των Εκκλη-σιών, µετά το εκκλησιαστικό σχίσµα ορθοδόξων-καθολικών. Το σχίσµα αυτό είχε προ-κύψει κατά την εποχή της εικονοµαχίας από τη διαµάχη για τον έλεγχο της επαρχίας του Ιλλυρικού (περίπου τα σηµερινά δυτικά Βαλκάνια) και αναθερµαινόταν όποτε εξυπηρε-τούσε αυτό κάποια πλευρά. Οι δύο συγκρουόµενες πλευρές, ενωτικοί και ανθενωτικοί, προβάλλουν απίθανες θεολογικές και πολιτικές αιτιολογίες, στην ουσία όµως µοναδικό ζητούµενο είναι η πρωτοκαθεδρία στον εκκλησιαστικό µηχανισµό και ο έλεγχος των πο-λιτικών εξελίξεων.

Υπέρ της επανένωσης των Εκκλησιών και αποδοχής της υποστήριξης κατά των επερχό-µενων Οθωµανών είναι ένα µέρος από τις οικογένειες των «∆υνατών» (= οικονοµική ολι-γαρχία), αλλά κυρίως οι λόγιοι που διαβλέπουν, µετά τις εξελίξεις των τελευταίων δεκαε-τιών και αιώνων στη Μ. Ασία, ότι µια υποταγή στους Τούρκους θα σήµαινε οριστική πο-λιτική και πνευµατική καταστροφή. Από την άλλη πλευρά είχε τοποθετηθεί το µεγαλύτε-ρο µέρος των κληρικών, των µοναχών και των κύκλων που συνήθως δηµιουργούν αυτοί γύρω τους οι οποίοι, προφανώς µετά από συνεννοήσεις µε την οθωµανική πλευρά, απέ-βλεπαν στη διατήρηση και ενίσχυση της προνοµιακής θέσης τους σ' ένα κράτος υπό τούρκικο έλεγχο - όπως και συνέβη στην πραγµατικότητα! Μαζί τους είχε ταχθεί ένα άλ-λο µέρος των «∆υνατών», οι οποίοι διέβλεπαν στην οθωµανική υποταγή απαλλαγή από τον οικονοµικό έλεγχο των ναυτικών δυνάµεων και διεύρυνση των δικών τους εµπορικών δραστηριοτήτων προς Ανατολάς.

Το σύνθηµα της υποτέλειας στους Οθωµανούς είχε δοθεί ήδη από πατριαρχικά χείλη, αυ-τά του «λαµπρού θεολόγου» Μάρκου Ευγενικού (1392-1444), ο οποίος δήλωνε, όπως α-ναφέρεται στο βίο του: «... καλύτερα σκλαβωµένα σώµατα στους Τούρκους, παρά σκλα-βωµένο πνεύµα στον αιρετικό πάπα». Και ο Μέγας ∆ούκας (πρωθυπουργός) Λουκάς Νο-ταράς στο ίδιο υπότουρκο πνεύµα:: «Κρειττότερόν εστιν ειδέναι εν µέση τη πόλει φακιό-λιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν» (=Καλύτερα να βασιλέψει στο κέντρο της Πόλης το φέσι των Τούρκων, παρά το λατινικό (παπικό) καπέλο).

125

Βέβαια, ο Νοταράς δεν ήταν κληρικός! Η οικογένεια είχε έρθει στην Πόλη από τη Μο-νεµβασία έναν αιώνα πριν και απέκτησε περιουσία µε το εµπόριο παστών ψαριών. Ο ί-διος ο Νοταράς ήταν νεόπλουτος έµπορος και εφοπλιστής, µε λογαριασµούς σε τράπεζες της Βενετίας και της Γένοβας, δηλαδή είχε ένα προφίλ που κάθε άλλο παρά θα τον τοπο-θετούσε στην πλευρά των ανθενωτικών (Τ. Κιουσοπούλου: «Βασιλεύες ή Οικονόµος»). Πιθανόν λοιπόν η εµβληµατική φράση του για επιλογή της οθωµανικής πλευράς να ήταν αποτέλεσµα µιας καθαρά πολιτικής διεξόδου, όταν συνειδητοποίησε την απροθυµία των ∆υτικών να βοηθήσουν ουσιαστικά την Πόλη και διαπίστωσε ότι ήταν αναπόφευκτο να ακολουθήσει και ο ίδιος τη βέβαιη φορά των πραγµάτων.

Να σηµειώσουµε εδώ ότι ο συγκεκριµένος Νοταράς δολοφονήθηκε µαζί µε την οικογέ-νειά του (εκτός από ένα γιο) κατόπιν διαταγής του σουλτάνου, επειδή έγινε κάποια παρε-ξήγηση πάνω σε ένα οµαδικό γλέντι. Έτσι, πρέπει να πήρε ο Μέγας ∆ούκας µια ιδέα για τις επιπτώσεις που είχε το «φέσι» της δικής του επιλογής στον εαυτό του και στην οικο-γένειά του. Για τις επιπτώσεις πάνω στο λαό της Ρωµανίας και, αυτό που ενδιαφέρει εδώ, στον ελληνόφωνο λαό, οι οποίες διήρκεσαν 400-500 χρόνια, δεν ήταν δυνατόν να πληρο-φορηθεί ο ίδιος τίποτα, τις γνωρίζουµε όµως εµείς σήµερα πάρα πολύ καλά.

Ο εκκλησιαστικός µηχανισµός, ο οποίος εκτιµάται ότι είχε έρθει σε συνεννόηση µε τους Οθωµανούς µέσω των ελληνόφωνων συµβούλων του σουλτάνου ήδη πριν από την άλωση της Πόλης (∆.Γ. Αποστολόπουλος: «Χαλίφης αυτοκράτορας- Ρωµιός πατριάρχης»), όπως είχαν κάνει εξ άλλου και εκπρόσωποι διαφόρων εθνικών µειονοτήτων που ήταν εγκατα-στηµένες στην Κων/πολη, παρέσυρε και το λαό σε εχθρική αναµέτρηση µε όποιον προ-σπαθούσε να υλοποιήσει την επανένωση των Εκκλησιών. Την επανένωση είχε µεν συνυ-πογράψει ο βασιλιάς Ιωάννης Παλαιολόγος µε τον πάπα, αλλά δεν δέχτηκαν να υπογρά-ψουν οι επιφανείς κληρικοί που συµµετείχαν στη βυζαντινή αντιπροσωπεία.

Μέχρι των ηµερών µας διατυπώνεται το προφανώς έωλο επιχείρηµα ότι η προτίµηση από τον ορθόδοξο εκκλησιαστικό µηχανισµό των Οθωµανών έναντι του πάπα ήταν µονόδρο-µος, επειδή ο λαός είχε «φρικτές αναµνήσεις» από την κατάληψη της Πόλης από τους Σταυροφόρους κατά το 13ο αιώνα! Βέβαια, ο Ιωάννης Ε' είχε προσφέρει στον πάπα (βλέ-πε προηγούµενα) δύο φορές την ένωση των Εκκλησιών και την αναγνώριση του παπικού πρωτείου, χωρίς αξιόλογες αντιδράσεις, τόσο από το λαό, όσο και από την Εκκλησία. Τό-τε όµως οι Τούρκοι βρίσκονταν στην πλευρά του Καντακουζηνού και σε αντίθεση µε το πατριαρχείο, ενώ τώρα είχαν συµφωνήσει µε τον εκκλησιαστικό µηχανισµό για συνεργα-σία και διανοµή της εξουσίας.

Αλλά ούτε εκ του αποτελέσµατος δικαιολογείται αυτή η φιλοτουρκική επιλογή. Οι ανα-µνήσεις από τους 4-5 αιώνες κυριαρχίας των Οθωµανών, όπως αυτή η κυριαρχία περι-γράφεται στη σχολική εκπαίδευση και έχει παγιωθεί στην κοινή αντίληψη, είναι πολύ πε-ρισσότερο από απλά «φρικτές». Παρ' όλα αυτά, εξυµνείται µέχρι των ηµερών µας εκείνη η επιλογή των πολιτικών παραγόντων και του εκκλησιαστικού µηχανισµού, µε επινόηση φανταστικών διπλωµατικών ικανοτήτων και αναφορές σε πολιτισµική ανωτερότητα ένα-ντι των «βαρβάρων» Οθωµανών. Κι αυτές οι µυθοπλασίες από εκπροσώπους ενός µηχα-νισµού που είχαν φέρει το λαό, µέσα σε µερικούς αιώνες, στο κατώτατο σηµείο µορφωτι-κού και πολιτισµικού επιπέδου.

∆εν είναι απαραίτητο να υπάρχει, βέβαια, µια ενιαία λογική για να ερµηνευτεί η συµπε-ριφορά της εκκλησιαστικής ηγεσίας στα χρόνια της οριστικής κατάλυσης του βυζαντινού κράτους, δεδοµένου ότι η «εθνικά ορθή» προπαγάνδα χρησιµοποιεί στις ηµέρες µας ταυ-

126

τόχρονα πολλές και αντιφατικές δικαιολογίες για να «περάσει» µέσα από τη σχολική εκ-παίδευση την αντίληψη των «επιδέξιων» και «σωτήριων» χειρισµών και να υποβαθµίσει τη σηµασία του εκκλησιαστικού δωσιλογισµού κατά το 15ο αιώνα και µετά.

Η προδιάθεση του εκκλησιαστικού µηχανισµού για δωσιλογισµό είχε γίνει εξάλλου εµ-φανής ήδη από το έτος 1372, όταν οι ηγούµενοι των µοναστηριών στον Άθω είχαν πα-ρουσιαστεί στον Οθωµανό σουλτάνο, πριν ακόµα εδραιωθεί η τουρκική κυριαρχία στα Βαλκάνια και προσέφεραν την υποταγή τους, ζητώντας ως αντάλλαγµα την επικύρωση των τίτλων ιδιοκτησίας των κτηµάτων που είχαν αποκτήσει µε διάφορους αδιαφανείς τρόπους (C. Mango: «Βυζάντιο»). Αργότερα, το έτος 1424 αντιπροσωπεία Αγιορειτών προσκυνά το σουλτάνο Μουράτ στην Αδριανούπολη και αποδέχεται την υπαγωγή των µοναστηριών στην τούρκικη εξουσία (Υπουργείο Πολιτισµού, Χρονολόγιο Αγίου Όρους). Αν και υπήρξαν στην εποχή της τουρκοκρατίας διάφορες δηµεύσεις στην ακίνητη πε-ριουσία τους, πολλές από τις σηµερινές διεκδικήσεις των αθωνικών µονών σε αγροτικές και άλλες εκτάσεις στηρίζονται σε «νοµιµοποιήσεις» συµβολαίων και συνεννοήσεις µε τους Οθωµανούς εκείνης της εποχής!

Θρησκόληπτες ερµηνείες

Λέγεται ότι το 15ο αιώνα κυριαρχούσε στη σκέψη των ηγετών της ανατολικής Εκκλησίας η ιδεοληψία ότι το έτος 1484, κατ' άλλους το 1492, θα έφτανε (για άλλη µια φορά) η «συ-ντέλεια του κόσµου». Οι πολιτικολογούντες θεολόγοι θεωρούσαν λοιπόν ότι δεν είχε κα-µιά σηµασία η επιβίωση της αυτοκρατορίας, παρά µόνο η διαφύλαξη της «ορθής πίστης» (St. Runciman: «Η τελευταία βυζαντινή Αναγέννηση»). Η ορθή πίστη οριζόταν βέβαια πά-ντα σε αντιπαλότητα µε τις αντιλήψεις της παπικής Εκκλησίας. Γνωρίζοντας σήµερα, µι-σή χιλιετία αργότερα, τις γενικότερες θεόπληκτες αντιλήψεις και ιδιοτελείς πρακτικές των ηγετικών οµάδων ολόκληρης της βυζαντινής εποχής και την αδυναµία των ανθρώ-πων του εκκλησιαστικού µηχανισµού να αναγνωρίσουν τις εσφαλµένες επιλογές τους σε προγενέστερες ανάλογες περιπτώσεις, µπορούµε να θεωρήσουµε ότι αυτή η εξήγηση του Runciman και άλλων Ιστορικών για τη συµπεριφορά των εκκλησιαστικών ηγετών κατά το 15ο αιώνα, δεν βρίσκεται µακριά από την πραγµατικότητα.

Η απάτη µε τις προβλέψεις περί συντέλειας είναι παλιά και, παρόλο που αποδεικνύονταν πάντα λανθασµένες, επαναλαµβάνονταν σε τακτά χρονικά διαστήµατα, αφενός επειδή απέφεραν κέρδος στο εκκλησιαστικό ταµείο, αφετέρου γιατί η αµάθεια του λαού έδινε τη δυνατότητα να εφαρµόζεται το ίδιο τέχνασµα κατ' επανάληψη! Ήδη ο πάπας Γρηγόριος Α' (~540 - 604), ο οποίος είναι άγιος της καθολικής και της ορθόδοξης Εκκλησίας, αναγ-γέλλει ότι το έτος 600 θα επέλθει οριστικά η συντέλεια του κόσµου.

Τροµοκρατηµένοι πάµπολλοι γαιοκτήµονες χαρίζουν την περιουσία και τους δούλους ή δουλοπάροικούς τους στην Εκκλησία, ντύνονται µοναχοί και καταφεύγουν στα βουνά. στην Ανατολή κατέφευγαν σε ανάλογες περιπτώσεις πανικού στις ερήµους! Όταν επα-νήλθαν στις πόλεις οι φυγάδες, αφού παρήλθε χωρίς αξιοσηµείωτα γεγονότα το έτος «κα-ταστροφής», δεν ήταν δυνατόν να λάβουν πίσω τα περιουσιακά τους στοιχεία, γιατί είχαν ήδη ενσωµατωθεί στην εκκλησιαστική περιουσία.

Όσον αφορά στα τέλη του 15ου αιώνα, υπήρξε η εµβριθής πρόβλεψη ότι, λόγω της ανα-µενόµενης αστρικής συνόδου του ∆ία µε τον Κρόνο στον αστερισµό του Σκορπιού, το έτος 1484 θα ήταν το magnus annus (µέγα έτος), το «έτος του Αντίχριστου», κατά το ο-ποίο θα ερχόταν η ποθούµενη συντέλεια του κόσµου και η «δευτέρα παρουσία». Αυτές οι

127

αερολογίες επαναλαµβάνονται µέχρι των ηµερών µας και αποτελούν µέρος από τις ιστο-ρίες µε τα «σηµάδια» που προαναγγέλουν την καταστροφή του «κόσµου», δηλαδή της Γης. Τα οποία σηµάδια αντιλαµβάνονται προφανώς µόνο οι ψυχικά ασταθείς και τα δια-δίδουν αυτοί που µπορούν να τα εκµεταλλευτούν για πλουτισµό!

Επειδή παρήλθε το έτος 1484 χωρίς να συµβεί οτιδήποτε συνταρακτικό, θεωρήθηκε το έτος 1492 ως υποψήφιο για την καταστροφή και στη συνέχεια το στρογγυλό έτος 1500 κ.ο.κ. ∆εν είναι τυχαίο ότι ακόµα και στις ηµέρες µας παρουσιάζονται ψυχοπαθείς ή επι-τήδειοι, οι οποίοι προαναγγέλλουν ολικές καταστροφές, κατά κανόνα για να εκµεταλλευ-τούν τη φοβία και την κακιά συνείδηση πολλών ανθρώπων. Όλες αυτές οι ιστορίες µάς δίνουν µίαν εντύπωση, µέσα σε ποια θρησκοληψία και υποβάθµιση εκινείτο η ζωή των ανθρώπων κατά το Μεσαίωνα και πόσο βελτίωσαν αυτή την αναξιοπρεπή κατάσταση ο ορθολογισµός και η επιστήµη, αµφότερα εχθρικές έννοιες για τους επαγγελµατίες της θρησκείας.

Ακόµα και στα τελευταία χρόνια επιβίωσης του Βυζαντίου, πρώτη φροντίδα των ηγεσιών δεν ήταν η απόκρουση των Οθωµανών αλλά η κατάληψη της εξουσίας σε κάποια επαρχία του κράτους και η συναλλαγή µαζί τους. Το έτος 1442 συνεννοείται ο ∆ηµήτριος Παλαι-ολόγος, ένθερµος ανθενωτικός και φιλότουρκος, µε τον σουλτάνο Μουράτ να πολιορκή-σει ο δεύτερος την Κων/πολη, όπου βασιλιάς ήταν ακόµα ο Ιωάννης Παλαιολόγος. Η πο-λιορκία έληξε άδοξα, αλλά δεν αποθάρρυνε τον ∆ηµήτριο, ο οποίος κάλεσε µετά από 9 χρόνια, το έτος 1451, πάλι τους Οθωµανούς, αυτή τη φορά υπό τον Μωάµεθ, για να τον υποστηρίξουν στην Πελοπόννησο ενάντια στον αδελφό του Θωµά. Ο ∆ηµήτριος, προφα-νέστατα δεν δρούσε αυτοδύναµα αλλά καθοδηγείτο, ένθερµος ανθενωτικός ο ίδιος, από τους εκκλησιαστικούς κύκλους που είχαν εναποθέσει το µέλλον της πολιτικής και θρη-σκευτικής εξουσίας τους στη συνεργασία µε τους Τούρκους.

Ο λόγος που επέλεξε και στήριξε η οθωµανική εξουσία τους εκπροσώπους της ανθενωτι-κής παράταξης στο Βυζάντιο είναι προφανής: µία τυχόν συµφωνία και σύγκλιση των χρι-στιανών του Βυζαντίου µε τη ∆ύση θα ενεργοποιούσε «σταυροφορικές» ιδέες, οι οποίες δεν συνέφεραν τους Οθωµανούς µέχρι να σταθεροποιήσουν τη θέση τους στα Βαλκάνια. Αυτές οι σκέψεις είχαν σίγουρα ωριµάσει αρκετά χρόνια πριν από την οριστική άλωση της Πόλης και είχαν αναπτυχθεί στο σουλτάνο από τους Ρωµιούς συµβούλους του, οι ο-ποίοι ενδιαφέρονταν και για τη δική τους κοινωνική αναβάθµιση σε ένα τουρκικό πλέον «ανατολικό ρωµαϊκό κράτος». Με αυτούς τους συµβούλους διατηρούσαν επαφές οι αν-θενωτικοί, όπως προκύπτει από µαρτυρίες ενός µεταβυζαντινού αξιωµατούχου, του Θεό-δωρου Αγαλλιανού και ήταν προετοιµασµένοι για το κάλεσµα της οθωµανικής εξουσίας (∆.Γ. Αποστολόπουλος, «Χαλίφης αυτοκράτορας- Ρωµιός πατριάρχης» και «Ιστορία των Ελλήνων»).

Στα µοναστήρια, κυρίως έξω από την Πόλη, είχαν αποτραβηχτεί περί τις τριακόσιες χι-λιάδες νέων ανθρώπων, φαινοµενικά για να αφοσιωθούν στο θεό, στην πραγµατικότητα για να αποφύγουν τη στράτευση, να αποστασιοποιηθούν από τις τρέχουσες εξελίξεις και να προετοιµάσουν το µέλλον (τους) υπό τουρκική κατοχή! Στις πολεµίστρες της Κων/πολης ήταν δεν ήταν πέντε χιλιάδες υπερασπιστές, κάτοικοι της Πόλης και µισθο-φόροι!

Το ηθικό του λαού κατά τις τελευταίες δεκαετίες της Ρωµανίας συνοψίζεται άριστα στην ηττοπαθή αντίληψη που διαχεόταν από τους ηγετικούς κύκλους του Κράτους και της Εκ-κλησίας: «... γιατί είναι θέληµα θεού η Πόλη να τουρκέψει ...» ή επίσης µε τις διαδιδόµε-

128

νες «προφητείες» ότι, «... οι Ρωµιοί θα δουν άσπρη µέρα µόνον όταν οι Τούρκοι µπουν στην Πόλη». Έτσι καλλιεργείτο η ηττοπάθεια και η µοιρολατρική αποδοχή από το λαό της υποταγής στους Οθωµανούς ως το «µη χείρον» σε σχέση µε µια υποταγή στους ∆υτι-κούς και στον πάπα. εκδοχή που, υλοποιούµενη, θα οδηγούσε σε κυριαρχία του καθολι-κού και περιθωριοποίηση του ορθόδοξου εκκλησιαστικού µηχανισµού.

Με αυτό το «πρόκριµα» υπέρ του Τούρκου: αφενός εξωθήθηκαν πολλοί λόγιοι, δηµιουρ-γοί και οικονοµικά ευκατάστατοι στην οριστική µετανάστευση στη ∆ύση, ιδίως στην Ιτα-λία, όπου συνέβαλαν, όσοι είχαν τα προσόντα, στην εξελισσόµενη Αναγέννηση. Αυτό σήµαινε ότι η µεταβυζαντινή κοινωνία έµενε χωρίς τα σηµαντικότερα πνευµατικά και ανανεωτικά στελέχη της, τα οποία θα ήταν σε θέση να εµψυχώσουν και να ανασυντάξουν το λαό που οδηγείτο, πάµπτωχος, αµόρφωτος και θρησκόληπτος στην υποδούλωση.

Αφετέρου, ο εκκλησιαστικός µηχανισµός και οι κύκλοι του αποδέχθηκαν τη θέση του συνεργάτη και τοποτηρητή των Οθωµανών, µε αυξηµένες αρµοδιότητες (π.χ. δικαίωµα είσπραξης φόρων) και «ευχέρεια κινήσεων» σε σύγκριση µε τη βυζαντινή εποχή (Απο-στόλης Χαρίσης: «Θρησκεία και Πολιτική στην Ελλάδα»). Αυτός ο δωσιλογικός ρόλος του εκκλησιαστικού µηχανισµού διατηρήθηκε δε µε επιµέλεια µέχρις εσχάτων, ακόµα και µε-τά την απελευθέρωση από την τουρκοκρατία και την ίδρυση ελληνικού κράτους (βλέπε επόµενα).

Ο Γεώργιος Σχολάριος (1400-1472), ευφυής διανοούµενος, νοµοµαθής, φιλόσοφος και θεολογών, αρχικά φιλενωτικός µε τη ∆ύση, αργότερα αµφιταλαντευόµενος, προφανώς ζυγιάζοντας τις πιθανές πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις και, στο τέλος, ηγέτης της ανθενωτικής παράταξης, ο οποίος µεταπήδησε στην τάξη των κληρικών σε ηλικία 50 ε-τών (1450) για να είναι έτοιµος να αναλάβει αξιώµατα από τον Μωάµεθ τον Πορθητή, είχε δώσει ήδη δείγµατα του φρονήµατός του, καίγοντας ιδιοχείρως συγγράµµατα του Πλάτωνα και το έργο «Νόµων Συγγραφή» του νεοπλατωνικού Ελληνιστή Γεώργιου Γε-µιστού-Πλήθωνα.

Ο συγκεκριµένος Σχολάριος έδινε και οδηγίες για την ιεροεξεταστική αντιµετώπιση των «Ελληνιστών» - ένας χαρακτηρισµός για όσους µελετούσαν διεξοδικά τους αρχαίους Έλ-ληνες συγγραφείς και προτιµούσαν τη φιλοσοφία των αρχαίων από τη βυζαντινή θεοσο-φία: «... τους γουν δυσσεβείς και αλάστορας Ελληνιστάς και πυρί και σιδήρω και ύδατι και πάσι τρόποις εξαγάγετε τής παρούσης ζωής ... ράβδιζε, είργε, είτα γλώτταν αφαίρει, είτα χείρα απότεµνε καν και ούτω µένη κακός, θαλάττης πέµπε βυθώ» (= «... να αφαιρεί-τε τη ζωή στους όντως ασεβείς και πανούργους Ελληνιστές µε φωτιά, µε σίδηρο και µε κάθε άλλο τρόπο... ξυλοφόρτωνε, φυλάκιζε, στη συνέχει κόβε τη γλώσσα, µετά κόβε το χέρι και, αν παρ' όλα αυτά παραµένει ακόµα κακός, πέταξέ τον στο βυθό της θάλασσας». Από επιστολή του Σχολάριου προς τον κυβερνήτη της Πελοποννήσου, Σ. Λάµπρου: «Πα-λαιολόγια - Πελοποννησιακά»)

Ο ίδιος ο Σχολάριος, ως υπότουρκος, δοτός Οικουµενικός Πατριάρχης Γεννάδιος πλέον, οµιλούσε προς το δυναστευόµενο λαό περί «φιλεύσπλαχνου σουλτάνου (Μωάµεθ Β'), ο οποίος έχει εντολή από το θεό να επαναφέρει τους αµαρτωλούς χριστιανούς στο σωστό δρόµο». Είναι ενδιαφέρον ότι οι θρησκευτικοί κύκλοι που µέχρι τότε απέδιδαν τη σωτη-ρία της Πόλης από εχθρικές επιθέσεις στις παρεµβάσεις του Θεού, της Παναγίας και δια-φόρων Αγίων, τώρα αιτιολογούσαν την κατάληψή της από τους Οθωµανούς µε την αµαρ-τωλή ζωή των λίγων κατοίκων που της είχαν αποµείνει - όσων είχαν επιβιώσει από τα συχνά κύµατα των επιδηµιών και δεν είχαν διαφύγει. Με ίδια θεολογικά επιχειρήµατα

129

είχε ερµηνευτεί πάνω από µια χιλιετία προηγουµένως, το έτος 410 µ.Χ., η κατάληψη της Ρώµης από τους Γότθους υπό τον Αλάριχο: η «πόλη του θεού», αρχικά, µετατράπηκε από τον Αυγουστίνο σε «πόλη των ανθρώπων», η οποία καταστράφηκε κάτω από το βάρος των αµαρτιών των πολιτών της.

Σήµερα προσπαθούν διάφοροι απολογητές να δικαιολογήσουν το δωσιλογισµό και τη συ-νεργασία του Σχολάριου µε τους κατακτητές (αν τους θεωρούσε κατακτητές!), γράφοντας ότι επρόκειτο για «βραχυπρόθεσµη συνεργασία µε στόχο τον κατευνασµό του "θηρί-ου"...» (Γ. Μεταλληνός) Φυσικά, το «βραχυπρόθεσµον» του εγχειρήµατος κράτησε 4-5 αιώνες µε τις γνωστές επιπτώσεις στο πολιτισµικό επίπεδο των βαλκανικών και των ελ-ληνόφωνων πληθυσµών! Με αυτή δε τη λογική του «θηρίου», και οι συνεργάτες των να-ζιστικών στρατευµάτων κατά το β' παγκόσµιο πόλεµο και όλοι οι Κουΐσλινγκς στην οι-κουµένη, που µάλλον στον «κατευνασµό του θηρίου» δηλώνουν ότι αποβλέπουν, κακώς καταδικάζονται και κατά κανόνα εκτελούνται ως προδότες!

Ο Σχολάριος και οι συνεργάτες του φαίνεται ότι επινόησαν και την ιστορία µε την κερκό-πορτα, ότι δήθεν κάποιος την άφησε ή την ξέχασε ανοικτή κι έτσι εισήλθαν οι Οθωµανοί στην Πόλη. Πρόκειται µάλλον για ένα µύθο, ο οποίος υλοποιούσε µε κατανοητό τρόπο τη θεϊκή παρέµβαση για να «τιµωρηθούν» οι αµαρτωλοί και προφανώς απέβλεπε στη συγκά-λυψη του γεγονότος ότι η προδοσία είχε συντελεστεί ήδη πολύ πριν αρχίσει η επίθεση των Οθωµανών και ότι η Πόλη ήταν καταδικασµένη από τη στιγµή που συµφωνήθηκε η µοιρασιά εξουσίας µεταξύ του εκκλησιαστικού µηχανισµού και των Τούρκων. Κατά µία άλλη εκδοχή «Πρόκειται για έναν µύθο, που δηµιουργήθηκε για να παρηγορηθεί ο κό-σµος, που δεν µπορούσε να δεχτεί πως η Πόλη "έπεσε". Ήταν απαραίτητη µια ιστορία προδοσίας για να αποδεχτούν πως η Κων/πολη µε τη φηµισµένη οχύρωση αλώθηκε από τους Οθωµανούς. Ας µην αποκλείουµε όµως το γεγονός να υπήρξε κάποιος προδότης, καθώς πίσω από κάθε µύθο υπάρχει κάποια βάση» (Τρ. Μανιάτη-Κοκκίνη).

Η δουλοπρεπέστατη, στη συνέχεια, υποταγή του εκκλησιαστικού µηχανισµού στην εξου-σία των Οθωµανών πιθανόν να σχετίζεται και µε µία επιστολή που ετοίµασε και ίσως να απέστειλε ο πάπας Πίος B', πιθανόν στα τέλη του έτους 1461, προς τον Μωάµεθ Β' (Πορ-

130

θητή) και στην οποία προτείνεται σ' αυτόν (∆.Γ. Αποστολόπουλος: «Xαλίφης αυτοκράτο-ρας ή Καρλοµάγνος»):

• να βαπτιστεί και να γίνει χριστιανός και • να εγκατασταθεί ως νόµιµος ηγεµόνας όλων των λαών της Ανατολής.

Ως προς τη βάπτιση, καθησυχαζόταν ο Μωάµεθ στην παπική επιστολή ότι δεν είναι τίπο-τα σηµαντικό, «θα βραχείς µε λίγο νεράκι» - αυτή είναι η εκτίµηση των ανθρώπων της Εκκλησίας για τα «µυστήριά» της. Ως προς δε τη νοµιµοποίησή του, υπόσχεται ο Πίος να «σε ονοµάσουµε αυτοκράτορα των Eλλήνων και της Aνατολής» («Nos te Graecorum et Orientis imperatorem appellabimus») και να µην «προσφέρουµε πλέον τη βοήθειά µας σε όλους εκείνους τους χριστιανούς που φεύγουν από το κράτος σου και έρχονται σε µας.» Είναι προφανές ότι ο συγκεκριµένος πάπας πλειοδοτούσε έναντι των ανατολικών επισκό-πων σε βάρος των υπόδουλων λαών της Ανατολής, ταυτόχρονα καλούσε όµως ο ίδιος ε-πίµονα τους δυτικούς ηγεµόνες να χρηµατοδοτήσουν µια σταυροφορία εναντίον των «ά-πιστων» (Κ.Σάθας: «Τουρκοκρατούµενη Ελλάδα»).

∆εν είναι γνωστό αν έλαβε ο Μωάµεθ ποτέ αυτή την επιστολή, σίγουρα δεν φαίνεται να υπήρξε γραπτή απάντηση. Πάντως το συγκεκριµένο κείµενο, αποτελούµενο από 112 σε-λίδες, κυκλοφόρησε εκείνη την εποχή σε διάφορες πόλεις της ∆ύσης (Ρώµη, Κολωνία, Τρεβίζο) και δεν είναι απίθανο κάποιο αντίγραφό του να έφτασε µέχρι την Κων/πολη, προβληµατίζοντας εκεί, τόσο την οθωµανική, όσο και την πατριαρχική πλευρά. Γεγονός είναι ότι ο απανταχού χριστιανισµός εκείνης της εποχής ανταγωνιζόταν σε προτάσεις συ-νεργασίας και δουλοπρέπειας απέναντι στους Οθωµανούς, µε αποκλειστικό στόχο τη συµφωνηµένη διανοµή της εξουσίας και των σφαιρών επιρροής.

131

Η τουρκοκρατία

Με την απόδοση της πτώσης του Βυζαντίου στις αµαρτίες του λαού και µε τις «προφητεί-ες» ότι το κράτος θα επανακάµψει µε την αναστροφή του αιτίου, όταν δηλαδή «µετανοή-σουν οι αµαρτωλοί Ρωµιοί» (Γεώργιος Ερµώνυµος- Χαριτώνυµος), η µεν ηγεσία (πατρι-αρχείο) αποκτούσε ελευθερία κινήσεων στο νέο έργο της για διατήρηση του λαού στην υποταγή, ο ίδιος ο λαός όµως που δεν θεωρούσε τον εαυτό του υπεύθυνο για τους τυχο-διωκτισµούς της εξουσίας, συνέχισε την µικρασιατική πρακτική, να προσχωρεί δηλαδή µε κάθε αφορµή στη θρησκεία του ισχυρού, άλλοτε για να απαλλαγεί από τον κεφαλικό φόρο (τζίζιε) και άλλοτε για να συµµετέχει στη διανοµή θέσεων στη διοίκηση του οθω-µανικού κράτους.

Σύγχρονοι Τούρκοι Ιστορικοί θεωρούν ότι η «ανατολική αυτοκρατορία» συνέχισε να υ-πάρχει και µετά το 1453, µε υποκατάσταση στη διοίκηση του κράτους των Ελληνόφωνων από τους Οθωµανούς, όπως είχαν υποκαταστήσει πριν από κάποιους αιώνες, µε άλλες διαδικασίες, οι Ελληνόφωνοι τους Ρωµαίους ηγέτες. Η εγγύηση και νοµιµοποίηση γι' αυ-τή τη συνέχεια προερχόταν από τη διαχρονική συνεργασία του χριστιανικού εκκλησια-στικού µηχανισµού µε την πολιτική εξουσία, µόνο που τώρα λειτουργούσε παράλληλα και ο µωαµεθανικός θρησκευτικός µηχανισµός και η συναλληλία είχε πλέον τρεις συντε-λεστές. Το θεµελιώδες που άλλαξε µε βεβαιότητα πλέον είναι ότι, µε την επικυριαρχία των Οθωµανών που διέθεταν σχετικά πενιχρό πολιτισµικό παρελθόν και δεν τους απα-σχολούσε η µόρφωση, ούτε για τους µωαµεθανούς υπηκόους, ήταν εξασφαλισµένη η πε-ραιτέρω µορφωτική υποβάθµιση των λαών της Ρωµανίας - ανάµεσά τους και του ελληνι-κού.

Αυτή η συνέχεια του Βυζαντίου στην οθωµανική εξουσία φαίνεται να πέρασε και στην αντίληψη του πληθυσµού, γιατί ακόµα στις αρχές του 19ου αιώνα οι απλοί άνθρωποι ανέ-φεραν π.χ. «βυζαντινό στόλο» και εννοούσαν τον τουρκικό (βλέπε Σπυρίδωνος Τρικούπη, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»). Η υιοθέτηση του ονόµατος «Βυζάντιο» και η µεταλλαγή του από την αρχική απαξιωτική, όπως είχε εισαχθεί από την εποχή της Ανα-γεννήσεως, σε θετική έννοια, έγινε από την ελλαδική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα για να πλεχτεί ευκολότερα η µυθιστορία περί ανεξάρτητου και αυτόνοµου µεσαιωνικού ελ-ληνικού κράτους (ή και αυτοκρατορίας, ακόµα καλύτερα!)

Περίπου 10 αιώνες µετά την επιβολή του χριστιανισµού σε βάρος των εθνικών θρη-σκειών, αντιστράφηκαν λοιπόν οι ρόλοι και το 15ο αιώνα αναπτυσσόµενη και διαδιδόµε-νη θρησκεία µε κρατική υποστήριξη ήταν τώρα ο µωαµεθανισµός, ενώ ο χριστιανισµός βρισκόταν πλέον και στα Βαλκάνια σε υποχώρηση! Ένα τµήµα του πληθυσµού της ση-µερινής Ελλάδας εξισλαµίστηκε (Κρήτη, Εύβοια, Κοζάνη, Κιλκίς κ.ά.). εκτιµάται µια σχέση 80-20 µεταξύ χριστιανών και µωαµεθανών σε όλη τη Βαλκανική. Υποστηρίζεται µάλιστα ότι η συνήθης φιλοχρηµατία των ανώτερων κληρικών προκάλεσε στο ορθόδοξο ποίµνιο την προσχώρηση στο Ισλάµ από «αντίδραση και απελπισία» (Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισµού).

Ειδικότερα στην Κρήτη, στην οποία εκτός από στρατιωτικούς διαφόρων εθνικοτήτων της οθωµανικής αυτοκρατορίας, δεν εγκαταστάθηκε ποτέ αξιόλογος όγκος τούρκικου πληθυ-σµού, ο εξισλαµισµός είχε φτάσει σε απίστευτους για τη σηµερινή αντίληψή µας και για

132

την καθοδηγούµενη σύγχρονη «ελληνο-ορθόδοξη υπερηφάνεια» αριθµούς. ιδιαίτερα κατά την πρώτη περίοδο της τουρκικής κατοχής, ο εξισλαµισµός των Κρητών ήταν εντυπω-σιακός. Ήδη το 1657, δώδεκα χρόνια πριν από την άλωση του Χάνδακα (Ηράκλειο), οι εξισλαµισµένοι ανέρχονταν σε 60.000, ενώ στο τέλος του πρώτου αιώνα της τουρκικής κατοχής στην Κρήτη, ο µισός σχεδόν πληθυσµός της είχε περάσει στο Ισλάµ.

Στα µέσα του 18ου αιώνα, η πλειοψηφία των 260.000 κατοίκων της Κρήτης ήταν µου-σουλµάνοι, αλλά κατά το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου αντιστράφηκαν οι εξελίξεις: µε τη σταδιακή εδαφική υποχώρηση της οθωµανικής αυτοκρατορίας και την προοπτική ένωσης της Κρήτης µε το ελληνικό κράτος, αυξήθηκε σηµαντικά ο χριστιανικός πληθυ-σµός (Λιλή Μακράκη). Πάντως, στις αρχές του 20ου αιώνα στο Ρέθυµνο υπήρχαν αισθητά περισσότεροι µουσουλµάνοι παρά χριστιανοί, πράγµα που επιβεβαιώθηκε 20 χρόνια αρ-γότερα όταν, µε την ανταλλαγή των πληθυσµών κατά το 1923 σε εφαρµογή της ελληνο-τουρκικής συµφωνίας της Λοζάννης, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη του Ρε-θύµνου περί τα 2/3 του πληθυσµού της ως µωαµεθανοί, σχεδόν όλοι ελληνόφωνοι (στη φωτογραφία δεξιά, επίσκοπος ταξιδεύει συνοδευόµενος από διάκους και γενίτσαρους).

Η εξάλειψη του χριστιανισµού και στο βαλκανικό χώρο θα ήταν σχεδόν ολοκληρωτική, όπως συνέβη στη Μ.Ασία (90% µωαµεθανοί στο τέλος του 15ου αιώνα), αν δεν είχε πε-ριορίσει µε φιρµάνι ο σουλτάνος (Σελήµ Β', 1566-1574) τις συνεχείς προσχωρήσεις στο µωαµεθανισµό, επειδή µειωνόταν ο φορολογητέος πληθυσµός (20-30% του οθωµανικού προϋπολογισµού ήταν το τζίζιε από αλλόθρησκους). Αυτές οι προσχωρήσεις γίνονταν µε-ρικές φορές µε εξαναγκασµό, παρ' ότι λειτουργούσε το «σύστηµα ανεκτικότητας των µι-λέτ» (Φ. Μαλιγκούδης) που είχαν εγκαθιδρύσει οι Οθωµανοί. Συχνότερα προσχωρούσαν όµως χριστιανοί στο µωαµεθανισµό έναντι περιουσιακών και επαγγελµατικών ανταλλαγ-µάτων.

Με το σύστηµα των µιλέτ, αρµόδιο και υπεύθυνο για κάθε ενδοχριστιανική υπόθεση (π.χ. εκπαίδευση, ληξιαρχικές υποθέσεις, ειδική φορολόγηση κ.ά.) που δεν σχετιζόταν µε τους Οθωµανούς, ήταν το Πατριαρχείο. Η προβαλλόµενη σήµερα «διάσωση της ελληνικής γλώσσας» από την Εκκλησία (αλλά τότε και της βουλγαρικής, της σέρβικης, αρµένικης, γεωργιανής κ.ά.) ήταν ανειληµµένη αρµοδιότητα από τις συµφωνίες του Σχολάριου- Γεν-νάδιου µε τους Οθωµανούς και όχι αυτοθυσιαστική προσφορά του εκκλησιαστικού µηχα-νισµού στον Ελληνισµό!

Πέρα απ' αυτό, χρήσιµο είναι να αναλογιστούµε ότι «διασώθηκαν» επίσης τα αλβανικά, τα εβραϊκά, τα κουρδικά, τα αραβικά και άλλες γλώσσες µη χριστιανικών λαών που βρέ-θηκαν για αρκετούς αιώνες υπό τον έλεγχο της οθωµανικής αυτοκρατορίας, προφανώς χωρίς καµιά συµβολή της ορθόδοξης ή άλλης χριστιανικής εκκλησίας. Το συµπέρασµα που βγαίνει αβίαστα είναι λοιπόν ότι οι γλώσσες κατακτηµένων λαών δεν διασώζονται από τις ενέργειες κάποιου µηχανισµού, ιδίως όταν ο συγκεκριµένος µηχανισµός βρίσκε-ται σε αγαστή συνεργασία µε τους κατακτητές, αλλά από τις ανάγκες επικοινωνίας που εξυπηρετούν αυτές οι γλώσσες, Όταν εκλείψουν οι ανάγκες, εξαφανίζονται και οι γλώσ-σες.

Η εξαγορά του πατριαρχιού θρόνου

Με εµπνευστή και πρωτοπόρο το Σχολάριο-Γεννάδιο καθιερώθηκε έτσι στην Ανατολή µία παράδοση συναλληλίας µεταξύ οθωµανικής διοίκησης και ορθόδοξης εκκλησίας, η οποία εξασφαλιζόταν, άλλοτε µε την επιλογή «οικουµενικού πατριάρχη» από κύκλο ευ-

133

νοουµένων του εκάστοτε σουλτάνου (εκτός του Γεννάδιου, π.χ. οι Ισίδωρος, Ιωάσαφ, Μάρκος Ξυλοκαράβης κ.ά.), άλλοτε δε µε ανάθεση σε όποιον προσέφερε µεγαλύτερο ποσόν (πεσκές) για την εξαγορά του πατριαρχικού θρόνου.

Το «έθιµο» της εξαγοράς άρχισε µε τους Τραπεζούντιους, οι οποίοι επιχείρησαν να ανε-βάσουν έναν δικό τους άνθρωπο στον πατριαρχικό θρόνο κι επειδή συναντούσαν διάφορα εµπόδια, κατέφυγαν στη δωροδοκία. Έστειλαν τότε στο σουλτάνο χίλια φλουριά, µαζί µε το αίτηµα να διορίσει τον άνθρωπό τους. Έτσι ανακηρύχθηκε οικουµενικός πατριάρχης ο εκλεκτός των Τραπεζούντιων, Συµεών. Ο διαγκωνισµός για την κατάληψη του πατριαρ-χικού θρόνου προφανέστατα δεν είχε θεολογικούς στόχους.

Από το έτος 1474 είχε αποκτήσει ο εκκλησιαστικός µηχανισµός το δικαίωµα να εισπράτ-τει από τους χριστιανούς και να αποδίδει στην οθωµανική Πύλη τον ετήσιο φόρο (∆.Γ. Αποστολόπουλος: «Ιστορία των Ελλήνων»). Καθένας γνωρίζει ότι οι υπηρεσίες και τα ά-τοµα που διαχειρίζονται χρήµατα, αποτελούν πόλο έλξης και συσπείρωσης κάθε είδους εκµεταλλευτών, καιροσκόπων και λαθρόβιων στοιχείων, µε αποτέλεσµα να µετατραπεί σταδιακά αυτός ο οικονοµικός πόλος σε στόχο για επαγγελµατική, κοινωνική και «πνευ-µατική» ανέλιξη.

Όσο πλήθαιναν οι φιλοδοξίες των Ελλήνων κληρικών, τόσο µεγάλωνε και το πεσκές και τόσο πυκνότερες έκαναν οι Οθωµανοί τις ευκαιρίες για την είσπραξή του. Γράφει ο Sir Paul Rycaut, (1628-1700): «Παλαιότερα η Εκκλησία δεν πλήρωνε στον µεγάλο Αυθέντη περισσότερα από δέκα χιλιάδες τάλιρα για κάθε αλλαγή πατριάρχη, αλλά το πλήθος των εραστών του αξιώµατος ύψωσε την τιµή σε είκοσι πέντε χιλιάδες τάλιρα».

Ο J. Aymon αναφέρει ότι το 1671, µέσα σε έναν και µόνο έτος τουλάχιστον πέντε «οι-κουµενικοί πατριάρχες» (Παΐσιος, ∆ιονύσιος Θεσσαλονικεύς, Παρθένιος, Μεθόδιος και ∆ιονύσιος ο Λαρισινός) εξαγόρασαν το πατριαρχικό αξίωµα και ανέβηκαν ο ένας µετά τον άλλον στο θρόνο, αναλαµβάνοντας την πολιτική και πνευµατική ηγεσία των χριστια-νικών λαών που ζούσαν στην οθωµανική αυτοκρατορία. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1700, έγραφε ο J. Pitton de Tournefort (1656-1708): «Το αξίωµα αυτό πουλιέται σήµερα για εξήντα χιλιάδες τάλιρα». Ανάλογα «τιµολόγια» πρέπει να ίσχυαν για την κατάληψη και των υπόλοιπων, ιεραρχικά υποδεέστερων πατριαρχικών θρόνων στην Οθωµανική Αυτο-κρατορία.

Στην «Ελληνική Νοµαρχία» του Ανωνύµου Έλληνος περιγράφεται ως εξής ο µηχανισµός της άθλιας συναλλαγής για την κατάκτηση του πατριαρχικού θρόνου από τους «πνευµα-τικούς ηγέτες» των χριστιανών επί τουρκοκρατίας: «Η Σύνοδος αγοράζει τον πατριαρχι-κόν θρόνον από τον οθωµανικόν αντιβασιλέα δια µίαν µεγάλην ποσότητα χρηµάτων, έ-πειτα τον πωλεί ούτινος της δώση περισσότερον κέρδος, και τον αγοραστήν τον ονοµάζει πατριάρχην. Αυτός, λοιπόν δια να ξαναλάβη τα όσα εδανείσθη δια την αγοράν του θρό-νου, πωλεί τας επαρχίας, ήτοι τας αρχιεπισκοπάς, ούτινος δώσει περισσοτέραν ποσότητα, και ούτως σχηµατίζει τους αρχιεπισκόπους, οι οποίοι πωλώσι και αυτοί εις άλλους τας επισκοπάς των. Οι δε επίσκοποι τας πωλώσι των χριστιανών, δηλαδή γυµνώνουσι τον λαόν, δια να εβγάλωσι τα όσα εξώδευσαν. Και ούτος εστίν ο τρόπος, µε τον οποίον εκλέ-γονται των διαφόρων ταγµάτων τα υποκείµενα, δηλαδή ο χρυσός».

Η αντικατάσταση πατριαρχών που συνέβη αρκετές φορές µε παρέµβαση της οθωµανικής Πύλης, σχετίζεται, πέρα από εποχές επαναστατικών και αποσχιστικών κινηµάτων χρι-στιανών υπηκόων, τα οποία δεν είχε καταφέρει να ελέγξει ο εκδιωκόµενος πατριάρχης,

134

κυρίως µε την αδυναµία του Πατριαρχείου να συγκεντρώσει το προβλεπόµενο ποσό του ετήσιου φόρου (∆.Γ. Αποστολόπουλος: «Ιστορία των Ελλήνων). Υπάρχουν εγκύκλιοι πα-τριαρχών, στις οποίες περιγράφεται η αµέλεια ή η αδυναµία διαφόρων µητροπόλεων στη συγκέντρωση του αναλογούντος φόρου, ο οποίος έπρεπε να είναι διαθέσιµος προς από-δοση κατά τις ηµέρες του χριστιανικού Πάσχα ή το αργότερον κατά τη γιορτή του Αγ. Γεωργίου.

Συχνά αναγκαζόταν ο πατριάρχης να συλλέξει συµπληρωµατικούς φόρους ή να δανειστεί χρηµατικά ποσά από εύπορους πολίτες, χριστιανούς ή µουσουλµάνους. Αποτέλεσµα ήταν να βρίσκεται ο πατριαρχικός θεσµός υπό τον έλεγχο και τον εκβιασµό των δανειοδοτών, οι οποίοι έτσι αποσπούσαν διάφορα προνόµια. Πάντως, η ιδέα για εγκατάλειψη του προ-νοµίου είσπραξης φόρων από το Πατριαρχείο δεν φαίνεται να συζητήθηκε ποτέ σοβαρά, δεδοµένου ότι αυτό ακριβώς το προνόµιο αποτελούσε τη συνεκτική ουσία λειτουργίας του πατριαρχικού θεσµού και τη βάση της αρχοντικής διαβίωσης πατριαρχών, επισκόπων και του κύκλου που αυτοί δηµιουργούν κατά κανόνα γύρω τους.

Τα ορθόδοξα συγχωροχάρτια

Η αναρρίχηση στον πατριαρχικό θρόνο µε την εξαγορά ήταν το πρώτο βήµα για µια πο-ρεία συσσώρευσης πλούτου και επέκτασης εξουσιών. Ένας από τους συνηθέστερους τρόπους πλουτισµού των πατριαρχών ήταν η διακίνηση των συγχωροχαρτιών, µια δρα-στηριότητα που φαίνεται να άρχισε κατά το 15ο αιώνα, πριν ακόµα αλωθεί η Πόλη από τους Οθωµανούς, και να τελείωσε στα µέσα του 20ου, πιθανόν περί το 1955 (πατριάρχης Ιεροσολύµων Τιµόθεος)! Αν και σήµερα αποσιωπούνται τα συγχωροχάρτια στην επίσηµη (σχολική) Ιστορία και η µόνη αναφορά σ' αυτά γίνεται σε σχέση µε την παπική Εκκλησία, ο πατριάρχης Ιεροσολύµων ∆οσίθεος έγραφε το έτος 1715 ότι τα ορθόδοξα συγχωροχάρ-τια αποτελούν «συνήθεια και παράδοσιν αρχαία».

Το έτος 1727 επικύρωσε µια ορθόδοξη σύνοδος τη «νοµιµότητα» αυτών των χαρτιών µε µόνο περιορισµό να εκδίδονται από τα πατριαρχεία Κων/πόλεως, Αλεξανδρείας, Ιερου-σαλήµ και Αντιοχείας και όχι από άλλους κληρικούς, προφανώς για να αποφευχθεί κά-ποια πληθωριστική διακίνηση. Μάλιστα στα πρακτικά της συγκεκριµένης ορθόδοξης συ-νόδου παρέχονται και υπηρεσίες ορολογίας: «...η µεν ανατολική του Χριστού Εκκλησία ονοµάζει συγχωροχάρτια, Λατίνοι δε ταύτα καλούσιν ιντουλγκέντζας» (βλέπε Φίλιππος Ηλιού: «Τα συγχωροχάρτια», Περιοδικό «Τα Ιστορικά»)

Τα συγχωροχάρτια αγοράζονταν, τόσο από συγκεκριµένα πρόσωπα, όσο και από οµάδες, π.χ. «κάτοικοι Κυδωνιές Κρήτης», χωρίς να εξετάζεται αν είχαν επισκεφτεί αυτά τα άτο-µα ή οι αντίστοιχες οµάδες κάποιο πατριαρχείο ή κάποια επισκοπή. Όχι ότι θα έπαιρνε αυτή η ιστορία εµπορικής εκµετάλλευσης της όποιας «πίστης» κάποια διαφορετική ση-µασία, αν είχε θεσπιστεί η αυτοπρόσωπη παρουσία. η «διευκόλυνση» στην απόκτηση των χειρόγραφων ή τυπωµένων συγχωροχαρτιών δείχνει όµως ότι αποκλειστικός στόχος τους ήταν ο πλουτισµός του εκδότη τους και δεν υπήρχε ούτε ίχνος, έστω παραστρατηµένης θεοσέβειας!

Συνήθως κυκλοφορούσε ένας εκπρόσωπος κάθε πατριαρχείου και διέθετε σε κάθε ενδια-φερόµενο τέτοια χαρτιά, έναντι του σχετικού αντιτίµου. Όταν µάλιστα παρουσιαζόταν καθ' οδόν µεγαλύτερη από την αναµενόµενη ζήτηση και τελείωναν τα έντυπα, στα οποία χρειαζόταν απλώς να συµπληρωθεί το όνοµα του «συγχωρουµένου» προσώπου, εζητείτο γραπτώς από τη διοίκηση του εκάστοτε πατριαρχείου η αποστολή νέων. Αυτή η αλληλο-

135

γραφία µε απολογισµό εσόδων έχει εν µέρει διασωθεί κι έτσι έχουν γίνει γνωστά διάφορα περιστατικά (Φίλιππος Ηλιού).

(Άλλες φωτογραφίες από ορθόδοξα συγχωροχάρτια στις δηµοσιεύσεις του Φίλιππου Ηλιού, περιοδικό «Τα Ιστορικά»)

Το είδος των αµαρτηµάτων που «συγχωρούνταν» δεν αναγραφόταν στα έντυπα, αλλά κάλυπταν αµαρτίες νεκρών (κυρίως από το πατριαρχείο Κων/πολης) και αµαρτίες ζωντα-νών, αµαρτίες εξοµολογηµένες και αµαρτίες ανοµολόγητες, ως και αµαρτίες που επρόκει-το να διαπραχθούν νυν και αεί. ήταν λοιπόν συγχωροχάρτια «γενικής δράσης». Συχνά α-ναφερόταν δε ότι ο «αναµάρτητος», πλέον, είχε καταβάλει το απαιτούµενο χρηµατικό ποσό!

Στη ∆ύση πρέπει να εµφανίστηκαν τα συγχωροχάρτια επί πάπα (άγιου) Γρηγορίου Ζ' (Hildebrand της Sovana), τον 11ο αιώνα. Η συστηµατική εκµετάλλευσή τους έγινε από τον Ουρβανό Β' (Odo de Chatillon), στα χρόνια της 1ης Σταυροφορίας, και δίδονταν σ' όσους συµβάλανε οικονοµικά στην ανοικοδόµηση της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Ο ίδιος έδωσε το προνόµιο έκδοσης συγχωροχαρτιών για τη γερµανική Σαξονία σε µια α-δελφή του. από εκεί κληρονόµησε αργότερα το εκδοτικό προνόµιο ένας άπληστος επί-σκοπος, ο οποίος πληµµύρησε τη Γερµανία σε τέτοιο βαθµό, ώστε να προκαλέσει αργό-τερα την αγανάκτηση του Λούθηρου.

Κάποια µεταγενέστερη εποχή φαίνεται να εξεδήλωσε ο πάπας της Ρώµης τη δυσφορία του για την καταπάτηση του αποκλειστικού «δικαίωµατός του» (!) λόγω έκδοσης συγχω-ροχαρτιών από τους Ορθοδόξους, οπότε η αντίδραση των Ανατολικών ήταν αποφασιστι-κή, όπως συµβαίνει πάντα σε θέµατα αρχών: «... το δε λέγειν αποκεκληρωµένος έχει την εξουσίαν του διδόναι ταύτα µόνον ο Ρώµης Πάπας, ψεύδος εστί προφανές και της των Λατίνων ατόπου καινοτοµίας» (Ι.Ν. Καρµίρης: Τα δογµατικά και συµβολικά µνηµεία).

Στα τέλη του 17ου αιώνα εκδηλώθηκε στάση από τον ηγούµενο της µονής του Σινά, Ανα-νία, ο οποίος βρισκόταν σε ανταγωνισµό µε την Ιερουσαλήµ για την προσέλκυση «πι-

136

στών» στα προσκυνήµατα. Με την ανεξαρτητοποίησή του εξέδωσε ο Ανανίας δικά του συγχωροχάρτια, µε αποτέλεσµα να προκαλέσει την έχθρα των τεσσάρων ορθόδοξων πα-τριαρχών. Του καταλόγισαν λοιπόν σε πατριαρχική σύσκεψη την αποστασία αλλά πρωτί-στως την οικειοποίηση του «δικαιώµατός» τους για έκδοση χαρτιών συγχωρήσεως από πάσης αµαρτίας: «... ετόλµησε διαµερίζειν και συγχωροχάρτια στάµπινα ο ηγούµενος, όπερ µόνον τοις Πατριάρχαις εφειµένον εστί», όπως αναφέρεται σε εγκύκλιο που εξέδω-σε το έτος 1689 ο πατριάρχης Κων/πόλεως Καλλίνικος. Εδώ µπορούµε να συµπεράνουµε ότι ο ηγούµενος Ανανίας έδειξε κλασική αχαριστία παραγιού, ο οποίος έµαθε την τέχνη πλουτισµού κοντά στους µαΐστορες και θεώρησε καλό να αυτονοµηθεί και να «δουλεύει» πλέον για δικό του λογαριασµό...

Κατά τα τελευταία χρόνια, µετά τις δηµοσιεύσεις του Φ. Ηλιού θυµήθηκαν διάφοροι εκ-κλησιαστικοί παράγοντες να ασχοληθούν µε το «ξεχασµένο» και «αποσιωπηµένο θέµα» των ορθόδοξων συγχωροχαρτιών. Κατάληξη αυτής της ενασχόλησης ήταν, αρχικά η οµο-λογία ότι αυτά (φυσικά) υπήρχαν και στη συνέχεια ακολουθούσε η προσπάθεια συσκότι-σης: ήταν για καλό σκοπό τα ορθόδοξα συγχωροχάρτια, όχι σαν τα παπικά, τα οποία ήταν για εµπόριο. «Η παπική θεολογία, το παπικό υπόβαθρο που σχετίζεται µε τα Συγχωρο-χάρτια δεν υπάρχει σε µας. Απλούστατα απαντούν στον λαό, ότι «Κι εµείς συγχωρούµε» και βγάλανε αυτά τα κείµενα που είναι ΣΑΝ Συγχωροχάρτια, "οιονεί Συγχωροχάρτια"» (κληρικός και καθηγ. πανεπιστηµίου Γ. Μεταλληνός).

Καταρχάς, η δήθεν απουσία «θεολογικού» υποβάθρου για τα συγχωροχάρτια στην Ανα-τολή που διαπιστώνει µε ευχαρίστηση ο κ. Μεταλληνός, αποτελεί ανακρίβεια, αφού υ-πάρχει απόφαση πατριαρχικής συνόδου του 1727. Σίγουρα, δεν έχει εντοπιστεί ή απο-κρύπτεται στα αρχεία κάποια µακροσκελής αιτιολόγηση, πιθανόν επειδή δεν βρέθηκε ή δεν τόλµησε κανείς να αµφισβητήσει δηµόσια τα συγχωροχάρτια κι έτσι έµεινε η «θεο-λογική πραγµατεία» στα αζήτητα. Είναι γνωστό ότι πολύ συχνά κατήγγειλαν εκκλησια-στικοί κύκλοι στην οθωµανική διοίκηση αντιφρονούντες χριστιανούς ως «αιρετικούς» ή «στασιαστές» και από εκεί κατέληγαν οι καταγγελλόµενοι σε βασανιστήρια και σε εκτέ-λεση (θα δηµοσιεύσουµε σύντοµα σχετικά καταγγελτικά κείµενα του οικουµενικού πα-τριαρχείου κατά δυστροπούντων χριστιανών).

Αλλά και στην απλούστερη των δυνατών εκδοχών, ο κ. Μεταλληνός ισχυρίζεται ότι κυ-κλοφόρησαν οι Ανατολικοί τα συγχωροχάρτια, περίπου επί 5 αιώνες, µόνο για λόγους ανταγωνισµού, για να µην φανούν υποδεέστεροι των ∆υτικών! Νέο καπέλο, εσείς, νέο κι εµείς, νέο αµάξι εσείς, νέο κι εµείς! Ο κ. Μεταλληνός προσπαθεί να πείσει ότι µε αυτό το µικροαστικό σκεπτικό ενεργούσαν οι πατριάρχες, τη στιγµή που ξέρουµε ότι προέκυπτε ζεστό χρήµα από το εµπόριο αυτών των προϊόντων «πίστης και αφοσίωσης»!

Ο επίσης θεολόγος και καθηγ. πανεπιστηµίου Σάββας Aγουρίδης υποστηρίζει, για το ίδιο θέµα, ότι πρόκειται για «πράγµατα, για τα οποία η Ανατολική Εκκλησία κατηγορεί τη ∆υτική, στην ουσία τα εφαρµόζει όµως και ή ίδια µε πολύ ασήµαντες παραλλαγές...» (Σ. Χαραλαµπάκη: «Τα ανάποδα της θρησκείας»). Πάντως και η καθολική εκκλησία σε κεί-µενά της «Τί είναι και τί δεν ήταν τα συγχωροχάρτια», περίπου τα ίδια ισχυρίζεται, κάτι «σαν συγχωροχάρτια» µοίραζαν κι εκείνοι, αλλά κάποιοι κακοί τα εκµεταλλεύτηκαν...

∆ιάφοροι εκκλησιαστικοί «ερµηνευτές» λόγων και γεγονότων υποστηρίζουν ότι τα συγ-χωροχάρτια ήταν επιβεβαιωτικά κάποιας προϋπάρχουσας ή µελλοντικής συγχώρησης από τον ενοριακό ιερωµένο, αλλά δεν µπορούν να εξηγήσουν γιατί εκδίδονταν αυτά ακόµα και για ήδη πεθαµένους ή γιατί µπορούσε να τα προµηθευτεί µαζικά οποιοσδήποτε στα

137

Ιεροσόλυµα και αλλού και να τα διανείµει, µετά την επιστροφή του, ως δώρο σε συγγε-νείς και φίλους, αφού συµπλήρωνε στην προβλεπόµενη θέση το όνοµα του αποδέκτη (κά-τι σαν λαχνούς σε πολυκαταστήµατα).

Όπως αναφέρει στα άρθρα του ο Φ. Ηλιού, πολλά από τα συγχωροχάρτια που εκδόθηκαν για ζώντες, έχουν χαθεί επειδή τοποθετούνταν στα χέρια των αποθανόντων στο φέρετρο. Καθένας µπορεί να αντιληφθεί σε ποιου είδους «πίστη» καθοδηγείτο και καθοδηγείται ακόµα ο αµαθής λαός µε την προώθηση τέτοιων «βεβαιώσεων» από την ανατολική και τη δυτική χριστιανική Εκκλησία.

Ενδιαφέρον είναι εδώ να επαναλάβουµε ότι, ενώ τα παπικά συγχωροχάρτια αναφέρονταν και περιγράφονταν στα ελληνικά σχολικά βιβλία, για τα ορθόδοξα ποτέ και πουθενά δεν γινόταν κουβέντα, έστω και υποστηρικτικά - µια και συζητιέται αυτή την εποχή το θέµα ενός σχολικού βιβλίου Ιστορίας. Έπρεπε να έρθει ο µακαρίτης Φ. Ηλιού να βγάλει τα συγχωροχάρτια από το σεντούκι της λησµονιάς και να αναγκάσει τους Χριστόδουλους να σιωπούν και τους Μεταλληνούς να επινοούν µύριες ανοησίες για να δικαιολογήσουν αυ-τή την αθλιότητα.

Η ειλικρινής οµολογία ότι ο εκκλησιαστικός µηχανισµός ενδιαφερόταν για το χρήµα, α-κόµα και στις δύσκολες στιγµές του λαού, τους είναι αδιανόητη, αφού σε όλη την ιστορία του χριστιανισµού µόνο το ψεύδος, η συκοφαντία και η αποσιώπηση τους εξυπηρέτησε! Και φυσικά, πρέπει να υποβληθεί δραστική ένσταση εναντίον αυτού του σχολικού βιβλί-ου Ιστορίας, αφού παραλείπει ένα σηµαντικό και αναµφισβήτητο γεγονός - εκτός αν το αναφέρει κάπου και δεν το είδα, τόσο γρήγορα που το διάβασα.

Ο Νεοελληνικός «∆ιαφωτισµός»

Στην οθωµανική αυτοκρατορία βρισκόταν το µορφωτικό επίπεδο του λαού, ανεξαρτήτως εθνικής και θρησκευτικής προελεύσεως, στο απόλυτο µηδέν, δεδοµένου ότι η παιδεία δεν αποτελούσε στόχο των Οθωµανών, ούτε για τους µουσουλµανικούς πληθυσµούς. Ειδικό-τερα για τις περιοχές µε ελληνόφωνους πληθυσµούς περιγράφεται στην «Ελληνικήν Νο-µαρχίαν» (1806) του Ανωνύµου Έλληνος η κατάσταση µορφωτικής και πνευµατικής έν-δειας ως εξής: «Αι επιστήµαι, όπου πρότερον ήνθιζον, άρχισαν να µαρανθώσι, τα σχολεία εσφραγίσθησαν, οι διδάσκαλοι εµωράνθησαν και η αλήθεια µε την φιλοσοφίαν (=θετικές επιστήµες) εξωρίσθησαν, άλλο βιβλίον δεν ευρίσκετο, ει µη τα πονήµατα των ιερέων και οι ταλαίπωροι Έλληνες, αγκαλά και φιλελεύθεροι, εστερηµένοι όµως από το φως της φι-λοσοφίας, έγιναν σχεδόν δούλοι, µεµεθυσµένοι από την αµάθειαν και την δεισιδαιµονί-αν». Ο Ελληνισµός που βρισκόταν κατά την ύστερη Αρχαιότητα στην πολιτισµική πρωτοπο-ρία, είχε καταλήξει στο ύστατο σκαλοπάτι της αµάθειας, µετά από επιτυχείς προσπάθειες πολλών αιώνων των «πατέρων» και των διαφόρων «φωτισµένων» εκκλησιαστικών ηγε-τών, οι οποίοι συγκάλυπταν επί 11-12 αιώνες την καλλιέργεια και προώθηση ιδιοτελών και δωσιλογικών στόχων µε το αναµάσηµα αρχαιοελληνικών κειµένων και το «σχολια-σµό» φιλοσοφικών ιδεών του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα.

Μετά την οριστική κατάλυση του βυζαντινού κράτους οι µαθητές στον ελληνόφωνο χώρο δεν φοιτούσαν σε κάποιο οργανωµένο σχολείο, αλλά µαθήτευαν κοντά σε δάσκαλο, συ-νήθως κληρικό. Τα µαθήµατα γίνονταν όποτε ήταν διαθέσιµος ο δάσκαλος, ο οποίος πληρωνόταν από τους µαθητές. Αυτού του είδους η εκπαιδευτική διαδικασία δεν απείχε

138

πολύ από εκείνη της βυζαντινής εποχής. Από το 17ο αιώνα άρχισε όµως σταδιακά, µε ε-πιρροή από τη ∆ύση, να δίδεται εκπαίδευση σε εκκλησιαστικές σχολές, αρχικά για την εκπαίδευση κληρικών, οι οποίοι αποκτούσαν έτσι κάποια «επάρκεια στην ανάγνωση, ί-σως και στη γραφή» (Ι. Συκουτρής: «Εµείς και οι Αρχαίοι»), αργότερα και για την κατάρ-τιση εµπόρων και βιοτεχνών. Αυτές οι Σχολές λειτουργούσαν µε βάση τα προνόµια του µιλέτ που είχαν παραχωρηθεί από τους Οθωµανούς στο Πατριαρχείο.

Στο τέλος του 18ου αιώνα είχαν πληθύνει αυτά τα σχολεία, ώστε όλες οι ευηµερούσες πό-λεις είχαν τουλάχιστον µία Σχολή (Γιάννενα, Αθήνα, ∆ηµητσάνα, Χίος, Πάτµος, Αθωνιάς Σχολή, Μεσολόγγι, Σµύρνη, Κυδωνιές κ.ά.) Παράλληλα λειτουργούσαν και Σχολές στον ελληνόφωνο χώρο εκτός της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, όπως η Ιόνιος Ακαδηµία στα Επτάνησα και άλλες. Στις σχολές δίδασκαν αρχικά δάσκαλοι-κληρικοί παραδοσιακής παιδείας, αλλά από το 18ο αιώνα έπαιρναν τη θέση τους όλο και συχνότερα νεωτεριστές, οι λεγόµενοι σήµερα «∆άσκαλοι του Γένους». Κατά κανόνα επρόκειτο για εκπαιδευτι-κούς, επίσης κληρικούς, που είχαν επηρεαστεί από τον ευρωπαϊκό ∆ιαφωτισµό και τη ραγδαία ανάπτυξη των φυσικών επιστηµών στη ∆ύση.

Οι γνώσεις έπρεπε πλέον το 17ο και 18ο αιώνα να εισαχθούν από την «καταραµένη ∆ύ-ση», όπως γίνεται σε µεγάλο βαθµό, ακόµα και για θέµατα της Αρχαιότητας αλλά και του Βυζαντίου, µέχρι των ηµερών µας. Το πατριαρχείο προσπαθούσε να συντηρήσει την παι-δεία στα παραδοσιακά θεοκρατικά πλαίσια, οι φωτισµένοι εκπαιδευτικοί ενδιαφέρονταν να την εξελίξουν και να την αναπλάσουν. Τέτοια εκπαιδευτικοί ήταν οι Γεώργιος Σου-γδουρής, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Ευγένιος Βούλγαρις, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Νικηφόρος Θεοτόκης κ.ά.

Οι προσπάθειες των ανανεωτών δασκάλων για µεταρρύθµιση στην παιδεία και βελτίωση των παρεχόµενων γνώσεων, ώστε να ξεφύγει ο λαός από τη διαδεδοµένη θεοπληξία, συ-νοδεύονταν ταυτόχρονα από τη διάδοση µηνυµάτων για απελευθέρωση των υπόδουλων από τον οθωµανικό ζυγό. Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται -κατά µερικές απόψεις µάλλον υπερβολικά- ως Νεοελληνικός ∆ιαφωτισµός, στη διάρκεια του οποίου τέθηκαν οι βάσεις, αφενός για τη δηµιουργία ενός υποτυπώδους εκπαιδευτικού συστήµατος στον ελληνόφω-νο χώρο, αφετέρου για τη διάδοση της ιδέας της εθνικής «παλιγγενεσίας»! Βέβαια, η πα-λιγγενεσία είναι µεταγενέστερη έννοια, αφού ενιαίο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος δεν είχε προϋπάρξει ποτέ στην Ιστορία. Με τη σταδιακή µετατροπή όµως διαφόρων θέσεων του Ευρωπαϊκού ∆ιαφωτισµού σε ιδεολογήµατα εθνικής κατανάλωσης, τέθηκαν οι ιδεολογι-κές βάσεις για να αντιµετωπιστεί η «αυτοκρατορική αντίληψη» του εκκλησιαστικού µη-χανισµού.

Η ένσταση περί υπερβολής στο χαρακτηρισµό «Νεοελληνικός ∆ιαφωτισµός» σχετίζεται µε το γεγονός ότι η θεωρούµενη ελληνική εκδοχή του ∆ιαφωτισµού είχε συχνά διαφορε-τικούς στόχους από εκείνους του ευρωπαϊκού. Τη στιγµή που οι ∆ιαφωτιστές στη ∆ύση επεδίωκαν ένα πολιτισµικό άλµα, πέρα από τις κατακτήσεις της Αναγέννησης και ένα κοινωνικό µετασχηµατισµό που θα έδινε περισσότερη εξουσία στη µεσαία τάξη, περιορί-ζοντας τη δεσπόζουσα θέση των ευγενών και του κλήρου, κύριο ζητούµενο στον ελληνό-φωνο χώρο ήταν η άνοδος του µορφωτικού επιπέδου και η απελευθέρωση από την οθω-µανική κυριαρχία αλλά και από τους συνεργάτες της, κοτζαµπάσηδες και ανώτερους κληρικούς.

Αυτή η αξιοποίηση στην ιστοριογραφία ιστορικά κατοχυρωµένων ονοµασιών για διαφο-ρετικές δραστηριότητες και διεργασίες δεν είναι, φυσικά, καινοφανής. Για παλαιότερες

139

ιστορικές περιόδους αξιοποιήθηκαν οι έννοιες «Ουµανισµός» και «Αναγέννηση» για δραστηριότητες που ουσιαστικά αφορούσαν στην αυξηµένη µελέτη της αρχαίας ελληνι-κής γραµµατείας και όχι στην εισαγωγή και καθιέρωση νέων ιδεών ή στην παραγωγή πρωτότυπων καλλιτεχνικών αποτελεσµάτων. Ίσως, λοιπόν, ο λεγόµενος Νεοελληνικός ∆ιαφωτισµός θα έπρεπε να ονοµάζεται Μορφωτική Αναγέννηση των Ελλήνων.

Οι πρώτες ιδέες του ευρωπαϊκού ∆ιαφωτισµού είχαν αρχίσει να διαδίδονται στις βαλκανικές χώρες ήδη στις αρχές του 18ου αιώνα, αλλά στα γραπτά εµφανί-ζονται στο δεύτερο µισό αυτού του αιώνα. Ο Ευγέ-νιος Βούλγαρις (1716-1806) αναφέρεται στα έργα του περί το τέλος της δεκαετίας του 1760 στον Βολ-τέρο (Francois Marie Arouet-Voltaire, 1694-1778). Στη Λογική του Βούλγαρι που γράφτηκε το έτος 1766 υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στο µεγάλο Γάλλο φιλόσοφο και ιστοριογράφο του ∆ιαφωτισµού. Επί-σης το 1766 µεταφράζει ο Βούλγαρις το έργο Μέ-µνων και το έτος 1768 το δοκίµιο του Βολτέρου Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολωνίας. Αυτό το δοκίµιο εκδόθηκε µάλιστα σε δίγλωσση, ελ-ληνο-γαλλική µορφή και εµπλουτίστηκε µε αναλυτικό κριτικό σχολιασµό και επεξηγή-σεις του Βούλγαρι.

Ο Βούλγαρις παίρνει µέρος µε το Σχεδίασµα περί Ανεξιθρησκείας στον προβληµατισµό σχετικά µε τη θρησκευτική ανοχή που ήταν σηµαντικό θέµα στις συζητήσεις της ευρω-παϊκής διανόησης εκείνης της εποχής. Ενώ όµως ο Βολτέρος αµφισβητούσε στα σχετικά έργα του κάθε δογµατικό φανατισµό και αναδείκνυε την υπεροχή της φυσικής θρησκείας, ο Βούλγαρις προβάλλει στο «Σχεδίασµά» του την ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση ως χριστιανικό προνόµιο (Άννα Ταµπάκη στο «Βολτέρος, Ο εµπνευστής µιας επανάστασης, τ.18, Ιαν. 2006» ένθετο "Ελευθεροτυπίας" οι «Οι πρωτοπόροι»).

Στην «Αλληλογραφία» του Αδαµάντιου Κοραή (1748-1833) εκφράζονται αισθήµατα ευ-γνωµοσύνης για τους φιλοσόφους του ∆ιαφωτισµού, οι οποίοι θεωρούσαν την οθωµανική δεσποτεία στίγµα για τον ευρωπαϊκό πολιτισµό και έβλεπαν ευνοϊκά τη συγκρότηση ενός ελληνικού κράτους. Ο ίδιος ο Κοραής είναι από το 1788 στο Παρίσι αυτόπτης µάρτυρας της κατάργησης των προνοµίων της καθολικής Εκκλησίας στη Γαλλία. Αυτή η εξέλιξη κατατροµοκράτησε τον εκκλησιαστικό µηχανισµό στην Ανατολή, ο οποίος εξαρτούσε πλέον την επιβίωσή του από τη µακροηµέρευση του οθωµανικού κράτους. Έτσι εξηγού-νται η σφοδρή αντίδραση των ανώτερων κληρικών της ορθόδοξης Εκκλησίας και οι διώ-ξεις κατά των οπαδών του ∆ιαφωτισµού.

Σε πατριαρχική εγκύκλιο του έτους 1793 περικλείεται στο όνοµα του Βολτέρου, ο οποίος είχε ήδη πεθάνει και ταφεί τελικά στο Πάνθεον µε µεγάλες τιµές, το σύνολο των «πονη-ρών και µισάνθρωπων δαιµόνων», των διαφωτιστών φιλοσόφων. Αυτή τη διαστροφή των εννοιών καταγράφει και ο Χριστόδουλος Παµπλέκης (1733-1793), ο οποίος στο δοκίµιό του «Περί Θεοκρατίας» (1793) υπερασπίζεται τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού, εκθειάζοντας τον Βολτέρο και τον Ρουσό και υπογραµµίζοντας ότι οι θρησκόληπτοι σκοταδιστές «ποτέ δεν αξιώθηκαν ούτε καν να διαβάσουν τα συγγράµµατα των φιλοσόφων».

140

Με την έναρξη του 19ου αιώνα, ένα πλήθος Ελλήνων λογίων αναφέρεται, µε προεξάρχο-ντα τον Κοραή, µε σεβασµό και θαυµασµό στους Ευρωπαίους φιλοσόφους (Φιλιππίδης, Βάµβας, Βαρδαλάχος, Οικονόµος, Γουλέλης κ.ά.) Στην «Ελληνική Νοµαρχία» επαναφέ-ρει ο Ανώνυµος Έλληνας (µάλλον ο Κοραής) το σκεπτικό του Βολτέρου για την παρακµή των Ελλήνων και τα αίτιά της (Άννα Ταµπάκη).

Συνέπεια της ανανεωτικής δραστηριότητας αυτών και άλλων φωτισµένων δασκάλων αυ-τής της εποχής ήταν να προκαλείται η αντίδραση, όχι των Οθωµανών αλλά του ορθόδο-ξου εκκλησιαστικού µηχανισµού, ο οποίος έβλεπε να χάνει τον έλεγχο στον εκπαιδευτικό τοµέα και τη δυνατότητα χειραγώγησης του πληθυσµού. Τους Οθωµανούς δεν τους εν-διέφεραν οι ιδέες και οι απόψεις των µη µωαµεθανών υποδούλων - φτάνει να πλήρωναν τον κεφαλικό φόρο (χαράτσι).

Οι συνεργαζόµενοι σε πνεύµα συναλληλίας µε τους Οθωµανούς ανώτεροι κληρικοί προ-σπαθούσαν όµως να ελέγξουν το είδος και το εύρος των γνώσεων, απαγορεύοντας τις δι-δασκαλίες του Κοπέρνικου, του Νεύτωνα και του Γαλιλαίου. Γράφει ο Νεόφυτος Βάµβας (1770-1855): «Είτε από αδιαφορία, είτε ως αρχή, η Υψηλή Πύλη (=Σουλτάνος) ποτέ δεν εναντιώθηκε στην αναγέννηση των γραµµάτων στην Ελλάδα. Οι πραγµατικοί εχθροί σ' αυτήν την ευτυχισµένη αποκατάσταση βρίσκονται µέσα στους κόλπους µας. Κι αν οι προσπάθειές µας κατορθώσουν να δαµάσουν τις προκαταλήψεις ή την αδιαφορία αυτού τού πανίσχυρου κλήρου (=Πατριαρχείο) πού αποτελεί σήµερα το πρώτο σώµα τού ελλη-νικού έθνους, πολύ λίγα θα αποµένουν να γίνουν από τους Τούρκους» (Ιστορία Ελλην. Έθνους).

Οι φυσικές επιστήµες, γύρω στα 1780, διδάσκονταν στις παρίστριες ηγεµονίες όχι µόνο θεωρητικά, αλλά και πειραµατικά. Νέα µέθοδος που εισήχθη στην εκπαίδευση ήταν η «αλληλοδιδακτική», η οποία επέτρεπε τη συγκέντρωση µεγαλύτερου αριθµού µαθητών στον ίδιο διδακτικό χώρο, κάτω από την επίβλεψη ενός µόνο δασκάλου. Πρόκειται για τη «Λανγκαστεριανή» µέθοδο, που συστηµατοποιήθηκε στην Αγγλία από τους A. Bell και J. Lancaster στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Ο κύριος εισηγητής της στον ελληνικό χώρο, Γεώργιος Κλεόβουλος (1785-1828) και οι υποστηρικτές της µεθόδου τό-νιζαν τη δυνατότητα να εκπαιδευτούν περισσότερα παιδιά µε λιγότερα µέσα, υπογραµµί-ζοντας το µαζικό της χαρακτήρα. Αλλά κι αυτές οι προσπάθειες που αφορούσαν την ορ-γάνωση και όχι το περιεχόµενο της εκπαίδευσης συνάντησαν, όπως σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, την αντίθεση του εκκλησιαστικού µηχανισµού, καθώς το πατριαρχείο απα-γόρευσε την εφαρµογή της στα σχολεία της Κων/πολης. (Βουλή των Ελλήνων: Πολιτι-σµός & Παιδεία)

Σχεδόν όλοι οι ανώτεροι κληρικοί της προεπαναστατικής εποχής δυσφορούσαν που πή-ραν τα πράγµατα τέτοια τροπή και άρχισε να χάνει ο εκκλησιαστικός µηχανισµός τον έ-λεγχο στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες, αφού αρχικός προορισµός των σχολείων που δηµιουργούσε ή στήριζε η Εκκλησία ήταν να εκπαιδεύουν κληρικούς, όπως προαναφέρ-θηκε. Οι εξελίξεις ήταν, βέβαια, τόσο ραγδαίες ώστε ανέτρεψαν κάθε δυνατότητα ελέγ-χου, ιδίως µακριά από την Κων/πολη και τις έδρες των επισκόπων.

Το πατριαρχείο εξέδιδε αφορισµούς σε βάρος των ανανεωτών, συχνά καίγονταν δε τα βι-βλία τους, επειδή προέβαλαν µε αυτά τις ιδέες του Καρτέσιου, του Λοκ, του Λάιµπνιτς, του Βολταίρου και άλλων επιφανών εκπροσώπων του ευρωπαϊκού ∆ιαφωτισµού. Η λυσ-σαλέα αυτή αντίδραση στη διάδοση του Ορθολογισµού είχε και έχει εξήγηση: και οι τέσ-σερις ορθόδοξοι πατριάρχες διέθεταν έναντι αντίτιµου, ήδη από το 15ο αιώνα, συγχωρο-

141

χάρτια (βλέπε προηγούµενα) και µαγικές «ιαµατικές σκόνες» (Οι περιηγήσεις του Σουα-σέλ Γκουφιέ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ της Ελευθεροτυπίας). Η έλευση των ορθολογικών ιδεών θα µείω-νε µέχρι µηδενισµού τέτοιες δυνατότητες πλουτισµού των µελών του εκκλησιαστικού µηχανισµού.

Την ίδια περίπου εποχή περιγράφει επιφανής Ευρωπαίος περιηγητής τα µέλη του εκκλησιαστικού µηχανισµού στον ελληνόφωνο χώρο ως µία σπείρα που συµµετέχει σε εγκλήµατα και πλουτίζει! Γράφει ο Choiseul Gouffier (1752-1817), φιλέλληνας πε-ριηγητής και πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κων/πολη στο βιβλίο του «Voyage Pittoresque de la Grece»: «Όλη η Ελλάδα είναι γεµάτη από µοναχούς, από τους οποίους σχεδόν κανένας δεν γνωρίζει ανάγνωση ... Έχουν καθυποτάξει τη µωροπιστία των συµπολιτών τους και τους εξουσιάζουν όπως εκείνοι θέλουν, συχνά όντας συνένοχοι στα εγκλήµατα του λαού, τα µοιράζονται µαζί του και επωφελούνται από τα κέρδη ... ∆εν υπάρχουν πειρατές που να µην έχουν µαζί τους ένα καλόγερο ή ένα παπά, προκειµένου να τους συγχωρήσει τα κρίµατά τους τη στιγµή που τα διαπράττουν.» (Οι περιηγήσεις του Σουασέλ Γκουφιέ).

Φυσικά, ουδέποτε ενοχλήθηκε ο εκκλησιαστικός µηχανισµός από αυτή την πρακτική πλουτισµού των αλφαβητισµένων πατριαρχών και των αναλφάβητων κληρικών και µο-ναχών του. Αργότερα, όταν δεν ήταν πια δυνατόν να συγκρατηθεί η διάδοση της παιδεί-ας, επιβιβάστηκε και η Εκκλησία στο νέο όχηµα του εθνικού κράτους και του πολιτισµού και άρχισε να διαδίδει φανταστικές ιστορίες περί κρυφών σχολείων - τα οποία κρυφά σχολεία, αν και δεν προκύπτουν από ιστορικά στοιχεία, λογικό είναι να τα οργάνωναν σε ώρα ανάγκης µέσα στην εκτεταµένη αυτοκρατορία κάποιοι µεµονωµένοι, γραµµατιζού-µενοι κληρικοί, γραφιάδες, έµποροι ή βιοτέχνες.

Το 1798, έντεκα χρόνια µετά την έκρηξη της γαλλικής επανάστασης, όταν στην Πελο-πόννησο είχε απογοητευτεί ο κόσµος µε την κατάληξη των «Ορλωφικών» και τοποθε-τούσαν στο εικονοστάσι απεικονίσεις του Ναπολέοντα, µαζί µε εικόνες των αγίων, κυ-κλοφόρησε από το πατριαρχείο Ιεροσολύµων ποιµαντική εγκύκλιος του πατριάρχη Άνθι-µου µε τίτλο «Πατρική διδασκαλία για τους πιστούς και εκλεκτούς ορθοδόξους χριστια-νούς», στην οποία παρέχονταν στους υποδουλωµένους Έλληνες εκκλησιαστικές οδηγίες για οπισθοχώρηση στο Μεσαίωνα: «Αδελφοί... κλείσατε τα αυτία σας και µη δώσετε καµµίαν ακρόασιν εις ταύτας νεοφανείς ελπίδας της ελευθερίας... που είναι εναντίαι εις τα ρητά της θείας γραφής και των αγίων αποστόλων, οπού µας προστάζουν να υποτασ-σόµεθα εις τας υπερεχούσας αρχάς, όχι µόνον εις τα επιεικείς αλλά και τας σκολιάς, δια να έχωµεν θλίψιν εις αυτόν τον κόσµον και να παραστήσωµεν καθαράς τω Χριστώ τας αισθήσεις ηµών... Παντού το φαντασιώδες αυτό της ελευθερίας σύστηµα του πονηρού επροξένησε πτωχείαν, φόνους, ζηµίας, αρπαγάς, ασέβειαν τελείαν και ανωφελή µεταµέ-λειαν … Φυλάξατε στερεάν την πατροπαράδοτόν σας πίστιν και, ως οπαδοί του Χριστού, απαρασάλευτον την υποταγήν εις την πολιτικήν διοίκησιν» - εννοεί φυσικά υποταγή στην οθωµανική διοίκηση, µε στόχο την µακροηµέρευσή της.

142

Τον συγκεκριµένο Άνθιµο, ο οποίος ήταν δραστήριος πωλητής συγχωροχαρτιών, ονόµα-σε ο Αδαµάντιος Κοραής µε κάποια αφορµή: «'Ασπονδο εχθρό των Γραικών, φίλο πιστό των Oθωµανών». Στη συγκεκριµένη «Πατρική διδασκαλία» απάντησε δε ο Κοραής µε κείµενό του που είχε τίτλο «Αδελφική διδασκαλία»

Η µοίρα των πρωτοπόρων του νεοελληνικού διαφωτισµού δείχνει την αντιµετώπιση που είχαν από την «εθναρχούσα εκκλησία» (Ν. ∆ήµου: ∆ιακόσια πενήντα χρόνια αναµονή - µία εξοµολόγηση):

• ο Μεθόδιος Ανθρακίτης (1650/60-1736), ο πρύτανης των Ελλήνων διαφωτιστών, καταδικάστηκε το 1721 για τις φιλοσοφικές απόψεις του από το πατριαρχείο και υποχρεώθηκε το έτος 1725 σε δηµόσια καύση των χειρογράφων του,

• ο Ευγένιος Βούλγαρις (1716-1806) αυτοεξορίστηκε στη Ρωσία, • ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1725/1730- ~1800) εδιώχθη, • Ο Χριστόδουλος Παµπλέκης (1733-1793) αφορίζεται το 1793 µετα την έκδοση

του έργου του «Περί Φιλοσόφου, Φιλοσοφίας, Φυσικών». • ο ∆ηµήτριος Καταρτζής (1730-1807) αναγκάζεται να απαρνηθεί τη δηµοτική

γλώσσα, • ο Ρήγας Φεραίος (1757-1798) εισέπραξε το επίσηµο πατριαρχικό ανάθεµα και • ο Αδαµάντιος Κοραής (1748-1833) δέχεται ακόµα και σήµερα υβριστικές επιθέ-

σεις από τον εκκλησιαστικό µηχανισµό.

Βέβαια, ούτε οι ξένοι νεωτεριστές γλίτωναν από τη µανία του ελληνικού εκκλησιαστικού µηχανισµού! Για παράδειγµα, το έτος 1776 «καταδικάστηκε» και «αναθεµατίστηκε» πα-νηγυρικά από τον πατριάρχη Κων/πόλεως, Σοφρώνιο Β', ο Βολταίρος και το ίδιο επανα-λήφθηκε το έτος 1793 από τον πατριάρχη Νεόφυτο Ζ', δεκαπέντε χρόνια µετά το θάνατο του µεγάλου διανοητή!

Το έτος 1819 εξέδωσε το οικουµενικό πατριαρχείο «πατριαρχική εγκύκλιο» για την ανά-σχεση της διάδοσης των φυσικοµαθηµατικών επιστηµών µε τίτλο «Περί της σηµερινής κατάστασης των κοινών τους γένους µας ελληνοµουσείων (=σχολείων)» και συνεκάλεσε πατριαρχική σύνοδο στην Πόλη µε στόχο «Την καθαίρεσιν των φιλοσοφικών (=φυσικοµαθηµατικών) µαθηµάτων». Η σύνοδος συνήλθε τον Μάρτιο του έτους 1821, µόλις λίγες ηµέρες πριν από την έκρηξη της επαναστάσεως στις 23 Μαρτίου στην Καλα-µάτα και στην οποία σύνοδο εξεδόθη ένα κατάπτυστο κείµενο κατά των Μαθηµατικών, της Φυσικής και των επιστηµών γενικότερα, το οποίο µόνο ένας οπισθοδροµικός και ιδιο-τελής εκκλησιαστικός µηχανισµός θα µπορούσε να έχει εκδόσει: «...τίς ωφέλεια προ-σκολλώµενοι οι νέοι εις τα παραδόσεις αυτάς να µανθάνωσιν αριθµούς και αλγέβρας και κύβους και κυβοκύβους και τρίγωνα και τριγωνοτετράγωνα και λογαρίθµους και συµβο-λικούς λογισµούς και τας προβαλλοµένας ελλείψεις και άτοµα και κενά και δίνας και δυ-νάµεις και έλξεις και βαρύτητας, του φωτός ιδιότητας και βόρεια σέλα και θετινά τινά και ακουστικά και µύρια τοιαύτα και άλλα τερατώδη, ώστε να µετρώσι την άµµον της θα-λάσσης και τας σταγόνας του υετού και να κινώσιν την γην, εάν αυτοίς δοθή πη στώσι κατά το του Αρχιµήδους, έπειτα εις τας οµιλίας των βάρβαροι, εις τας γραφάς των σόλοι-κοι, εις τας θρησκείας των ανίδεοι, εις τα ήθη παράφοροι και διεφθαρµένοι, εις τα πολι-τεύµατα επιβλαβείς και άσηµοι πατριώται και ανάξιοι της προγονικής κλήσεως...» (Στέ-λιος Λαµνής: «Οι µαθηµατικές επιστήµες στην περίοδο της τουρκοκρατίας»). Αν και περιτ-τεύει κάθε σχολιασµός, θα έπρεπε να υπογραµµιστεί ότι µε την φράση επιβλαβείς εις τα πολιτεύµατα εννοούν οι πατριάρχες την οθωµανική διοίκηση, η οποία φαίνεται ότι παρε-νοχλείτο από τις δραστηριότητες των διαφωτιστών-εκπαιδευτικών.

143

Ακόµα και σήµερα στηρίζουν απολογητές της σκοταδιστικής πρακτικής του εκκλησια-στικού µηχανισµού µε επιχειρήµατα που δείχνουν την αγωνία των παραγόντων του: «Με-τά την γαλλικήν όµως επανάστασιν δεν επρόκειτο, αυτοί οι οποίοι µετέβαινον δια σπου-δάς εις το εξωτερικόν, να υποστούν την διείσδυσιν, ας είπωµεν, του Παπισµού. Αυτό θα ήτο έλασσον κακόν. Επρόκειτο να ενστερνισθούν, ενδεχοµένως, τας περί αθεΐας αρχάς των διαφωτιστών και της γαλλικής επαναστάσεως. Αυτό η Εκκλησία δεν θα µπορούσε να το ανεχθή» και: Αιτία των διώξεων ήταν «η επιµονή των να διδάσκουν τας φυσικάς επι-στήµας, τα Μαθηµατικά, την Φυσικήν, που κατά κάποιον τρόπον ακόµη και σήµερα -όχι πάντα βεβαίως- η µύησις εις τας επιστήµας αυτάς έχει ως αποτέλεσµα την αθεΐαν» (Γ. Θ. Γιαννόπουλος: ∆ιαφωτισµός Κλασικισµός, Οι εγχώριες αντιφάσεις).

Ακριβώς αυτή τη λογική που διατυπώνει ο Γ.Θ. Γιαννόπουλος εκφράζει και το ονοµαζόµενο «Πηδάλιο», το βιβλίο που περιέχει όλους τους έγκυρους Κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Γράφει στην εισαγωγή της έκδοσης του έτους 1864 ο αρχιµ. Ειρηναίος ∆εληδήµος: «Εαν επραγµατοποιούντο πλήρως τα όνειρα των οπαδών του ∆ιαφωτισµού, οι Ορθόδοξοι λαοί θα εξήρχοντο εκ της θλιβεράς των αµαθείας, θα εισήρχοντο εις τον φωτεινόν δρόµον της προόδου, θα ηγάπων τας επιστήµας και την δύναµιν του ορθού λόγου, θα προέκοπτον κοι-νωνικώς και οικονοµικώς, συγχρόνως όµως θα απεκόπτοντο από τας ρίζας των και αντί της Ορθοδόξου πνευµατικότητος, πηγαζούσης εκ της ταπεινώσεως του ανθρώπου ενώπιον της αγάπης του Θεού, θα επεκράτει και εις αυτούς η αλαζονική αυτοπεποίθησις της ανθρωπίνης διανοίας».

Με αυτό το σκεπτικό απερρίφθησαν λοιπόν η πρόοδος, οι επιστήµες, ο ορθός λόγος, η κοινωνική και οικονοµική προκοπή και επελέγη η «θλιβερά αµάθεια» και η συνεργασία µε τους Οθωµανούς για να µην χάσει ο εκκλησιαστικός µηχανισµός τον έλεγχο του ποι-µνίου και την χωρίς κόπους είσπραξη εσόδων.

Οι συνεχιστές των πρωτοπόρων του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού, αυτοί που µε τον αγώ-να τους διαφύλαξαν τον Ελληνισµό από τον κίνδυνο να βρίσκεται σήµερα στο πνευµατι-κό επίπεδο των θρησκόληπτων ισλαµιστών, είχαν στο επίσηµο ελληνικό κράτος και πάλι υπό την καθοδήγηση του εκκλησιαστικού µηχανισµού, την τύχη του διωκόµενου: Ο Θε-όφιλος Καΐρης (1784-1853), θεολόγος, ιερωµένος και φιλόσοφος, υπέστη διώξεις από τον εκκλησιαστικό µηχανισµό και τα πολιτικά δικαστήρια, επειδή διαµόρφωσε το θρησκευτι-κό σύστηµα της θεοσέβειας. Καταδικάστηκε σε φυλάκιση και πέθανε λίγες µέρες µετά. Ο Εµµανουήλ Ροΐδης (1836-1904), λογοτέχνης, κριτικός και δηµοσιογράφος, έγραψε α-φηγηµατικά έργα µε δηκτικά σχόλια για τον εκκλησιαστικό µηχανισµό, µε αποτέλεσµα να αφοριστεί για εκφοβισµό και παραδειγµατισµό! Παροµοίως αφορίστηκε αλλά και φυ-λακίστηκε ο Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1902), σατιρικός ποιητής και πεζογράφος, ο οποίος έγραψε χλευαστικά σχόλια για τη ζωή και τα µυθεύµατα που διέδιδαν (και διαδί-δουν) οι κληρικοί!

144

Ο φόβος των απελευθερωτικών κινηµάτων

Στα τέλη του 18ου αιώνα θορυβούνται οι εκκλησιαστικοί κύκλοι από τις ζυµώσεις και α-νακατατάξεις στη δυτική Ευρώπη µε το ∆ιαφωτισµό και τη Γαλλική Επανάσταση, οι ο-ποίες απειλούσαν και τη δική τους θέση εξουσίας στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. Σε πατριαρχική εγκύκλιο του έτους 1793 κατά των απελευθερωτικών κινηµάτων συµπερι-λαµβάνεται στο όνοµα του Βολτέρου το σύνολο των «πονηρών και µισάνθρωπων δαιµό-νων», των διαφωτιστών φιλοσόφων. Οι δωσίλογοι θεοµπαίχτες που στήριζαν το φεου-δαρχισµό και την οθωµανική δεσποτεία, κατηγορούσαν τους απελευθερωτές ως δαίµο-νες!

Με εγκύκλιο του στους Επτανήσιους (1797) συνιστά ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε' (1746-1821), ο οποίος ακολουθεί πιστά τις µεταπτώσεις και τους προσανατολισµούς της οθω-µανικής πολιτικής, να µην πιστεύουν στις απατηλές υποσχέσεις των δηµοκρατικών Γάλ-λων. Μάλιστα, µε «αξίωση» του Γρηγορίου, όπως αναφέρεται στην αγιολογία του Αθα-νάσιου Πάριου, εκδόθηκε το έτος 1798 σύγγραµµα του τελευταίου µε τίτλο «Χριστιανική απολογία», µε την οποία υµνείται το οθωµανικό καθεστώς και κακολογούνται µε απί-στευτα επιχειρήµατα ο ∆ιαφωτισµός και η Γαλλική Επανάσταση. Αργότερα συµπαρίστα-ται ο Γρηγόριος στους Οθωµανούς εναντίον των Άγγλων και δείχνει την υπότουρκη νο-µιµοφροσύνη του µε µια εγκύκλιο κατά των Ρώσων. Κατά την επανάσταση (1821) επα-νέρχεται και καταδικάζει το κίνηµα του Υψηλάντη (βλέπε επόµενα).

Το 1798, σχεδόν µια δεκαετία µετά την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης, κυκλοφόρη-σε από το πατριαρχείο Ιεροσολύµων ποιµαντική εγκύκλιος του πατριάρχη Άνθιµου µε τίτλο «Πατρική διδασκαλία για τους πιστούς και εκλεκτούς ορθοδόξους χριστιανούς», η οποία λέγεται ότι αποτελεί επίσης σύγγραµµα του Αθανάσιου Πάριου και στην οποία πε-ριέχονταν πατριαρχικές υποδείξεις υποτέλειας προς τους υποδουλωµένους Έλληνες: «Α-δελφοί... κλείσατε τα αυτία σας και µη δώσετε καµµίαν ακρόασιν εις ταύτας νεοφανείς ελπίδας της ελευθερίας... που είναι εναντίαι εις τα ρητά της θείας γραφής και των αγίων αποστόλων, οπού µας προστάζουν να υποτασσόµεθα εις τας υπερεχούσας αρχάς, όχι µό-νον εις τα επιεικείς αλλά και τας σκολιάς, δια να έχωµεν θλίψιν εις αυτόν τον κόσµον και να παραστήσωµεν καθαράς τω Χριστώ τας αισθήσεις ηµών... Παντού το φαντασιώδες αυτό της ελευθερίας σύστηµα του πονηρού επροξένησε πτωχείαν, φόνους, ζηµίας, αρπα-γάς, ασέβειαν τελείαν και ανωφελή µεταµέλειαν ... Φυλάξατε στερεάν την πατροπαράδο-τόν σας πίστιν και, ως οπαδοί του Χριστού, απαρασάλευτον την υποταγήν εις την πολιτι-κήν διοίκησιν» - εννοεί φυσικά την οθωµανική διοίκηση, µε στόχο την µακροηµέρευσή της (Χρήστος Σαρτζετάκης: «Η εκκλησιαστική διαµάχη») Ο συγκεκριµένος Άνθιµος είχε εκδώσει και διέθετε σε κάθε ενδιαφερόµενο ορθόδοξα συγχωροχάρτια, ήδη από το έτος 1789, τη χρονιά που ξέσπασε η Γαλλική Επανάσταση (Φίλιππος Ηλιού)

Το ίδιο έτος, 1798, εφιστά ο προαναφερθείς Γρηγόριος Ε', εγγυητής της µονίµου υποτα-γής των ραγιάδων στους Οθωµανούς, µε εγκύκλιό του προς τους αρχιερείς την προσοχή τους για τον «κίνδυνο» από την κυκλοφορία του «Συντάγµατος του Ρήγα»: «∆ιά της πα-ρούσης ηµετέρας πατριαρχικής επιστολής δηλοποιούµεν τή αρχιερωσύνη σου, ότι συνέ-πεσεν εις χείρας ηµών εν σύνταγµα εις µίαν κόλλαν χαρτί ολόκληρον, µεγάλην, εις απλήν φράσιν ρωµαϊκήν, επιγραφόµενον "νέα πολιτική διοίκησις των κατοίκων της Ρούµελης των µικρών εν τή µεσογείω νήσων και της Βλαχοµπογ-δανίας" και ανεµνήσθηµεν του ποιµαντικού χρέους. και διά τούτο γράφοµεν τή αρχιερωσύνη σου να επαναγρυπνής, εις όλα τα µέρη της επαρχίας σου µε ακριβείς ερεύνας και εξετάσεις, όταν εµφανισθή τοιού-τον σύνταγµα, ως άνωθεν, εις τύπον ή χειρόγραφον, να συνάξης πάντα τα διασπειρόµενα,

145

και να τα εξαποστέλλης εις ηµάς εν τάχει, µή επιµένων τα πλείονα, αλλ' αµέσως όσα άν εµπίπτωσι κατά µικρόν να εξαποστέλλης. και πρόσεχε, αδελφέ, ινα µη φανής παραµελών εις την τοιαύτην ποιµαντικήν και άγρυπνόν σου ταύτην αρχιερατικήν επιστασίαν, και εκ της επαρχίας σου εµφανισθή τοιούτον σύνταγµα διασπειρόµενον και δεν το φανερώσης πρός ηµάς και εξαποστείλης τα τοιαύτα, αλλά δι' άλλου τινός ή σταλθή ενταύθα ή ακου-σθή, ότι αποδεικνύεις σεαυτόν ανίκανον, και του ποιµαντικού χρέους ελλειπέστατον και αγρήγορον, και εκ τούτου υποπίπτεις εις ανυποληψίαν και ποινήν παρά Θεού και της εκ-κλησίας εξ αποφάσεως. Οθεν εντελλόµεθά σοι σφοδρώς να εγρηγορής όλαις δυνάµεσιν, εν πάσι τοίς µέρεσι της επαρχίας σου, και κώµαις και χωρίοις παραλίοις και µεσογείοις, να µήν παραµπέση τοιούτον σύνταγµα εις ανάγνωσιν τώ χριστιανικώ εµπιστευθέντι σοι λαώ, όπερ να µήν εµφανισθή πρώτον τή αρχιερωσύνη σου, ότι πλήρες υπάρχει σαθρότη-τος εκ των θολερών αυτού εννοιών, τοίς δόγµασι της ορθοδόξου ηµών πίστεως εναντιού-µενον.» («Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Εκδοτική Αθηνών, τόµος ια'). Μερικά χρόνια αργότερα, στην περίοδο της δεύτερης πατριαρχίας του (1806-1808) έθεσε ο ίδιος Γρηγό-ριος σε κυκλοφορία τα πρώτα έντυπα ορθόδοξα συγχωροχάρτια της Κων/πόλεως, αξιο-ποιώντας το πατριαρχικό τυπογραφείο (Φίλιππος Ηλιού)

Αλλά και εκτός του κύκλου των ανώτερων ιερωµένων επικρατούσε σε καιρούς οθωµανι-κής κυριαρχίας το µεσαιωνικό πνεύµα. Ο Αναστάσιος Γόρδιος (1654-1729), ένας διανο-ούµενος της ορθόδοξης εκκλησίας, σταθερά προσανατολισµένος στη µισαλλοδοξία του παρελθόντος, έγραφε στα τέλη του 17ου αιώνα, µε την οθωµανική αυτοκρατορία στο από-γειο της δύναµής της: «Κάλλιο να τυραννούνται σωµατικώς (=αναφέρεται στους Έλληνες) και να πιστεύουν εις Χριστόν, παρά να εύρουν άνεσιν σωµατικήν (εννοεί όντας ελεύθεροι) και να πιστεύουν εις τον Αντίχριστον Πάπαν»!

Ο δε Κοσµάς ο Αιτωλός (1714-1779) εκλαΐκευε µε αφέλεια τις φιλότουρκες απόψεις, πα-γιδευµένος στη θρησκοληψία: «Και διατί δεν ήφερεν ο Θεός άλλον βασιλέα, που ήταν τόσα ρηγάτα (=δυτικά κράτη) εδώ κοντά νά τους το δώση, µόνον ήφερε τον Τούρκον, µέ-σαθεν από την Κόκκινην Μηλιάν καί του το εχάρισε; Ηξερεν ο Θεός, πως τα άλλα ρηγά-τα µας βλάπτουν εις την πίστιν, ενώ ο Τούρκος δέν µας βλάπτει. Χρήµατα δώσ' του και καβαλλίκευσέ τον από το κεφάλι. Καί διά να µη κολασθούµεν, το έδωσε του Τούρκου, και τον έχει o Θεός τον Τούρκον ωσάν σκύλον να µας φυλάη...» Άρα ο «Τούρκος» δεν ήταν κατακτητής αλλά υποτακτικός, φύλακας του «Έλληνα» και µάλιστα µε θεϊκή µεθό-δευση!

Με τον πάπα και τη δυτική επιρροή ως έµµονη ιδέα και εφιάλτη της καθηµερινότητας των θρησκόληπτων, οδηγήθηκαν οι λαοί της Ρωµανίας και µαζί τους ο ελληνικός, από το βυζαντινό Μεσαίωνα στην υποδούλωση και παρέµειναν στην πνευµατική υποτέλεια για 400-500 χρόνια. Σηµαντικό και µακράς εµβέλειας αποτέλεσµα αυτής της εξέλιξης ήταν, στα πλαίσια της αλληλεπιδράσεως δύο πολιτισµικών παραδόσεων που βρίσκονται σε α-ναγκαστική συµβίωση, η σταδιακή αναβάθµιση των τούρκικων πληθυσµών και η υπο-βάθµιση, ο εκτουρκισµός της νοοτροπίας, των εθίµων και του πολιτισµού του Ελληνι-σµού.

Άλλη συνέπεια µε επίσης µακροπρόθεσµες πολιτιστικές επιπτώσεις ήταν η απουσία για όλο αυτό το χρονικό διάστηµα επιστηµονικής, τεχνολογικής και καλλιτεχνικής παραγω-γής στο χώρο της τέως ανατολικής ρωµαϊκής αυτοκρατορίας (Βυζάντιο)!

Στα τέλη του 18ου αιώνα περιγράφει επιφανής Ευρωπαίος περιηγητής τα µέλη του εκκλη-σιαστικού µηχανισµού στον ελληνόφωνο χώρο ως µία σπείρα αναλφάβητων που συµµε-

146

τέχει σε εγκλήµατα και πλουτίζει! Γράφει ο Choiseul Gouffier (1752-1817), φιλέλληνας περιηγητής και πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κων/πολη στο βιβλίο του «Voyage Pittoresque de la Grece»: «Όλη η Ελλάδα είναι γεµάτη από µοναχούς, από τους οποίους σχεδόν κανένας δεν γνωρίζει ανάγνωση... Έχουν καθυποτάξει τη µωροπιστία των συµπο-λιτών τους και τους εξουσιάζουν όπως εκείνοι θέλουν, συχνά όντας συνένοχοι στα ε-γκλήµατα του λαού, τα µοιράζονται µαζί του και επωφελούνται από τα κέρδη ... ∆εν υ-πάρχουν πειρατές που να µην έχουν µαζί τους ένα καλόγερο ή ένα παπά, προκειµένου να τους συγχωρήσει τα κρίµατά τους τη στιγµή που τα διαπράττουν.»

Επίσης: «Ανεβήκαµε στο µοναστήρι (της Πάτµου). Εκεί µε υποδέχτηκε ο ηγούµενος... Ζήτησα να µου δώσει επεξηγήσεις σχετικά µε κάποια χειρόγραφα... Γεµάτος αλαζονεία µου απάντησε ότι δεν ήξερε να διαβάζει...» Ακόµα: «Οι Έλληνες ιερείς δεν παραλείπουν να πουλούν το φάρµακο αυτό (χώµα που καταπολεµά χιλιάδες αθένειες και είναι θαυµα-τουργό απέναντι στο πονηρό πνεύµα), όπως ακριβώς κάνουν µε την άφεση αµαρτιών...» (Οι περιηγήσεις του Σουασέλ Γκουφιέ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ της Ελευθεροτυπίας). Οι κληρικοί και µοναχοί που προβάλλονται σήµερα (και ίσως υπήρξαν κάποτε) ως αντιγραφείς, φύλακες και διασώστες της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας, κατέληξαν µαζί µε το λαό στο έσχατο σκαλοπάτι του αναλφαβητισµού και εµπορεύονταν την άφεση αµαρτιών - οι πατριάρχες µε ορθόδοξα συγχωροχάρτια και οι καλόγεροι µε θαυµατουργές σκόνες ...

Στην «Ελληνικήν Νοµαρχίαν» (1806) του Ανωνύµου του Έλληνος περιγράφεται η κατά-σταση µορφωτικής και πευµατικής υποβάθµισης ως εξής: «Αι επιστήµαι, όπου πρότερον ήνθιζον, άρχισαν να µαρανθώσι, τα σχολεία εσφραγίσθησαν, οι διδάσκαλοι εµωράνθησαν και η αλήθεια µε την φιλοσοφίαν (=θετικές επιστήµες) εξωρίσθησαν, άλλο βιβλίον δεν ευρίσκετο, ει µη τα πονήµατα των ιερέων και οι ταλαίπωροι Έλληνες, αγκαλά και φιλε-λεύθεροι, εστερηµένοι όµως από το φως της φιλοσοφίας, έγιναν σχεδόν δούλοι, µεµεθυ-σµένοι από την αµάθειαν και την δεισιδαιµονίαν».

Όταν πύκνωναν τα σύννεφα των εξελίξεων στη Βαλκανική που ξέσπασαν, τη δεκαετία του 1810 µε τη σέρβικη και τη δεκαετία του 1820 µε την ελληνική επανάσταση, το οι-κουµενικό πατριαρχείο Κων/πόλεως «βοµβάρδιζε» τους ορθόδοξους πιστούς µε εγκυκλί-ους, µε τις οποίες τους ζητούσε να αποκηρύξουν κάθε επαναστατική δραστηριότητα και τους προέτρεπε, εάν τυχόν είχαν εξεγερθεί, να καταθέσουν τα όπλα και να δηλώσουν πλήρη υποταγή και ευπείθεια εις την «θεόθεν (=από θεού) βασιλείαν» του σουλτάνου, διότι «πας ο αντιτασσόµενος αυτή τη θεόθεν εφ' ηµάς τεταγµένη κραταιά Βασιλεία, τη του Θεού διαταγή ανθέστηκεν» (=όποιος αντιστέκεται σ' αυτή την ισχυρή βασιλεία που ορίστηκε πάνω µας από το θεό, αντιστέκεται στη διαταγή του θεού)!

Εγκύκλιοι µε τέτοιο περιεχόµενο απέστειλαν τρεις ο πατριάρχης Προκόπιος Α' του Ριζο-µάντου (στα έτη 1787, 1788 και µία αχρονολόγητος), τρεις ο πατριάρχης Νεόφυτος Ζ' (στα έτη 1789 και 1799) και µία ο Πατριάρχης Καλλίνικος ∆' το έτος 1801. Να σηµειωθεί δε ότι παρόµοια περί υποταγής στο σουλτάνο εγκύκλιο είχαν απευθύνει οι δύο τελευταίοι προ της επαναστάσεως του 1821 πατριάρχες Ιερεµίας ∆' και Κύριλλος ΣΤ', αµέσως µετά την άνοδό στους στον πατριαρχικό θρόνο (Χρήστος Σαρτζετάκης) Μάλιστα, η τελευταία από αυτές τις εγκυκλίους αποτέλεσε αφορµή για να ξεσηκώσει ο µητροπολίτης Σµύρνης Άνθιµος το θρησκόληπτο όχλο της πόλης µε στόχο την κατάργηση του Φιλολογικού Γυ-µνασίου, στο οποίο διδάσκονταν «ιδέες του ∆ιαφωτισµού».

Αν θεωρηθεί αυτό χρήσιµο, καταγράφουµε εδώ το κείµενο του όρκου που διάβαζαν και υπέγραφαν οι πατριάρχες επί Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, όπως προκύπτει από επιστολή

147

του πατριάρχη ∆ιονύσιου το έτος 1663, ως εξής: «Οµολογώ δια της παρούσης µου εγ-γραφής, ίνα φυλάττω προς σε τον κραταιόν αυτοκράτορα βασιλέα (=εννοεί τον σουλτά-νο), καθαράν πίστιν και εύνοιαν και θα χρεωστώ τούτο από φυσικού και νοµίµου χρέους και ίνα υπάρχω εις τον ορισµόν και εις το θέληµα και εις το πρόσταγµα της βασιλείας σου και κατά παντός ανθρώπου εναντιουµένω τω παρόντι όρκω.» και στη συνέχεια συµβου-λεύει τον αποδέκτη της επιστολής και «εις την βασίλισσαν και εις τα βασιλίδια (=πρίγκιπες) αυτών τον όρκον απευθύνει» (Καλλ. ∆ελικανή: «... Τα σωζόµενα επίσηµα εκ-κλησιαστικά έγγραφα του Οικουµενικού Πατριαρχείου...», Κων/πολη 1904). Επειδή δε οι σουλτάνοι είχαν χαρέµια και, προφανώς, καθένας εξ αυτών πάµπολλα παιδιά, ο χριστια-νός πατριάρχης ορκιζόταν υποταγή µε το προαναφερθέν αναξιοπρεπές κείµενο σε ένα απροσδιόριστο πλήθος προσώπων της Αυλής του σουλτάνου.

Τελευταίες φιλότουρκες εκδηλώσεις

Πέρα από τις εγκυκλίους, ο οικουµενικός πατριάρχης Καλλίνικος Ε' αφόρισε το έτος 1805 εκείνους που συµµετείχαν στην Ελλάδα σε σώµατα κλεφτών και αρµατολών. Το 1821 αφόρισε ο οικουµενικός πατριάρχης Γρηγόριος Ε' τον Υψηλάντη και τους επανα-στάτες της Μολδοβλαχίας. Μεταγενέστεροι παράγοντες δικαιολογούν αυτή την ενέργεια του Γρηγορίου µε κάποια επικείµενη «σφαγή» των Ελλήνων της Κων/πολης η οποία, δή-θεν, απετράπη τελικά µε την έκδοση του αφορισµού!

Αυτή είναι βέβαια µια περίεργη δικαιολογία, δεδοµένου ότι η Οθωµανική Αυτοκρατορία δεν ήταν κράτος δικαίου, ώστε να δεσµεύεται ο σουλτάνος από οποιεσδήποτε προφορικές ή γραπτές βεβαιώσεις, αν υπήρξαν αυτές, περί µη σφαγής. Αλλά και παρά τους αφορι-σµούς των επαναστατηµένων, δολοφονήθηκε ο Γρηγόριος και έγιναν, µε κάθε αφορµή, σφαγές και λεηλασίες στην Πόλη, τη Σµύρνη, τις Κυδωνίες και αλλού. Άρα, δεν εξυπηρέ-τησαν σε τίποτα οι αφορισµοί, πέρα από την ηττοπάθεια που προκάλεσαν στο λαό και την επιβεβαίωση υποταγής του εκκλησιαστικού µηχανισµού στην οθωµανική εξουσία.

Κατά µία άλλη εκδοχή «... o Αλή Πασάς (Μπενδερλή) ... διέταξε και κρέµασαν εν τη µε-σαία του Πατριαρχείου Πύλη τον Πατριάρχην Γρηγόριον τον Ε' ... µάλλον προς αντεκδί-κησιν, διότι οι Έλληνες συλλάβοντες τον Μολλάν της Μέκκας, δια θαλάσσης επανερχό-µενον εν πλήρει των γεγονότων αγνοία εις Κωνσταντινούπολιν εξ Αλεξανδρείας, τον φό-νευσαν σκληρότατα µεθ' όλης του της οικογενείας» (Σκαρλάτος Βυζάντιος: «Κωνσταντι-νούπολις», τόµος β', σελίς 490, 1862).

Ανεξάρτητα από τα πραγµατικά αίτια για τη δολοφονία του πατριάρχη, λογικότερη ερµη-νεία του «αφορισµού της επανάστασης» εκ µέρους του εκκλησιαστικού ιερατείου είναι λοιπόν ότι οι αντιοθωµανικές κινήσεις στο βαλκανικό χώρο ενοχλούσαν το «βολεµένο» µε την τουρκοκρατία εκκλησιαστικό µηχανισµό ο οποίος, ακόµα και µέχρι των ηµερών µας, αναφέρεται συχνά σε πατριαρχικό επίπεδο στην προεπαναστατική «ειρηνική συµβί-ωση των δυνάµεων του Γένους» υπό τον σουλτάνο. Και δεν πρέπει να παραβλέπεται ποτέ ότι, είτε ίσχυε η «ειρηνική συµβίωση» είτε η (εκ των υστέρων καταγγελλόµενη) καταπίε-ση, αυτά ήταν συνέπεια συνειδητής δωσιλογικής επιλογής των εκκλησιαστικών παραγό-ντων του 15ου αιώνα (Σχολάριος κ.ά., βλέπε προηγούµενα).

Ο οικουµενικός πατριάρχης Ευγένιος Β', διάδοχος του Γρηγορίου Ε', «σχεδόν αγράµµα-τος, αλλά τολµηρός και θρασύς εις το λέγειν», όπως τον χαρακτηρίζουν οι Ιστορικοί, είχε κατηγορηθεί και ως καταδότης των επαναστατών στους Τούρκους. Με πολλές εγκυκλί-ους του στην εποχή από Αύγουστο 1821 έως και Ιανουάριο 1822, καλεί τους επαναστα-

148

τηµένους Έλληνες να µετανοήσουν και να δηλώσουν υποταγή και ευπείθεια στο σουλτά-νο: «Μεγάλαι ήσαν αι εύνοιαι (…) και το έθνος υµών αντικείµενον της πατρικής µερί-µνης του Σουλτάνου, όφειλε να ευλογή τον µονάρχην, όστις κυβερνά τον λαόν αυτού καθ’ υπόδειγµα της θείας ευσπλαχνίας (…) Αλλά φευ αγαπητοί εν Χριστώ αδελφοί µέγα µέρος των Ελλήνων, παριδόντες το καθήκον της ευγνωµοσύνης, ετόλµησαν να φέρωσιν όπλα εναντίον του γαληνοτάτου και κραταιοτάτου ηµών ηγεµόνος». Για όσους δε δεν «µετανοήσουν» εκτοξεύει ο συγκεκριµένος πατριάρχης απειλές κατά της ζωής, της πε-ριουσίας, της οικογένειας και της πατρίδας τους και, πέρα από αυτά, κυρώσεις χωρίς έλε-ος, που θα τους επιβάλει ο Οθωµανός κυρίαρχος, ενώ «θα τους τιµωρήσει αµείλικτα και ο θεός» (∆ηµ. Σοφιανού «Εγκύκλιοι του Οικουµενικού Πατριάρχη ...») Προφανώς, το απο-κορύφωµα της πολιτικής θεολογίας της Ορθοδοξίας του 19ου αιώνα!

Ακόµα και µετά τη λήξη του απελευθερωτικού αγώνα και τη δηµιουργία του νεοελληνι-κού κράτους, έστειλε ο τότε Πατριάρχης Αγαθάγγελος Α' το Φεβρουάριο 1828 εγκύκλιο, µε την οποία καλούσε τους κατοίκους της Πελοποννήσου και των νησιών του Αιγαίου Πελάγους που είχαν απελευθερωθεί, να µετανοήσουν, να δηλώσουν υποταγή στο σουλ-τάνο και να επανέλθουν υπό τον οθωµανικό ζυγό! Μία πατριαρχική αντιπροσωπεία που ήλθε ειδικά στην Ελλάδα επέδωσε ιδιοχείρως την εγκύκλιο στον πρώτο κυβερνήτη του νεοελληνικού κράτους, Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος φυσικά την απέρριψε χωρίς συζή-τηση (Χρήστος Σαρτζετάκης)

Με όλα αυτά, οι λαοί που κατάφεραν στις αρχές του 19ου αιώνα να αποτινάξουν σε µικρά τµήµατα της παλιάς Ρωµανίας τον οθωµανικό ζυγό, είχαν χάσει πια την Αναγέννηση, εί-χαν χάσει το ∆ιαφωτισµό και τις πρώτες δεκαετίες της βιοµηχανικής επανάστασης και βρίσκονταν το έτος 1830 πολιτισµικά και πνευµατικά, χωρίς καταγωγή, παρελθόν και συ-νέχεια, σε πλήρη µορφωτική ένδεια - κατάληξη µιας αποστολής που εκτέλεσε «επιτυχώς» επί µιάµιση χιλιετία ο εκκλησιαστικός µηχανισµός. Τη χρονιά που ξεκίνησε η εθνική πα-λιγγενεσία, δύο Ελληνίδες αδελφές αλληλογραφούσαν ως εξής (από επιστολή που βρί-σκεται στο Ιστορικό Αρχείο Σπετσών):

«Της ενδοξοτάτις και ποληχρονεµενης εζλι χανουµς Ανάπλι Ενδοξοτάτη και πολυχρονεµένη χανούµ αµελέ µου Ακριβος χερετο και ροτο δια το χαΐρι σου Χανουµου αµελε µου σουλεγο µεπολιβηα οτι κατατοπαρον τινηγιαν καλος εχουµε προστινορα καιµεαλονµουγραµα σουεγραψα κιαντολαβες ουτεν ηξευβρο οµοσγραψε µου διατινιγιανσου ταπαντα σεχερετο 1821 απριλ. 4 Αδελφισου Αχαµπηµπι Χανουµ γιαερ»

Επίσης ενδεικτικές της οπισθοδρόµησης που είχε επιβληθεί στους ελληνικούς πληθυ-σµούς κατά το βαλκανικό Μεσαίωνα είναι οι αντιδράσεις που προέκυψαν στις πρώτες

149

δεκαετίες του ελεύθερου ελληνικού κράτους κατά διαφόρων «νεωτερισµών» που εισάγο-νταν από τη ∆ύση, όπως της πατατοφαγίας (έργο των Αλούτερων = Λουθεριανών!), κατά του εµβολιασµού (βούλα του διαβόλου), κατά των ατµοπλοίων (καρότσες του σατανά), κατά του πανεπιστηµίου (διαβολοεπιστήµιο), κατά του δικαστικού συστήµατος (γυφτόσπι-τα), κατά των Τραπεζών (τους έβαζαν βόµβες γιατί τους χάλαγαν τις τοκογλυφίες, όπως ο Μακρυγιάννης κ.ά.), τις οποίες αντιδράσεις καθοδηγούσε ο εκκλησιαστικός µηχανισµός ή το πιο οπισθοδροµικό τµήµα του.

Το 1830 έγραφε ο Αδαµάντιος Κοραής, τον οποίο µέχρι σήµερα αναθεµατίζουν οι παπά-δες: «Η ταλαίπωρος Ελλάς δεν ανεστήθη αληθώς, αλλά τάφον µόνον ήλλαξε, και επέρα-σεν από νεκροθαπτών Τούρκων χείρας εις χριστιανούς νεκροθάπτας». Αυτή η πολιτισµι-κή υστέρηση έναντι της Ευρώπης των βαλκανικών λαών και ειδικότερα της ελληνικής κοινωνίας που είναι αποτέλεσµα επιµεληµένης προσπάθειας του εκκλησιαστικού µηχανι-σµού, συνεχίζεται µέχρι των ηµερών µας και είναι εµφανής σε πάµπολλες εκδηλώσεις.

150

Νεοελληνική οπισθοδροµικότητα και ανατολίτικη νο-σταλγία

Η προσκόλληση του εκκλησιαστικού µηχανισµού στο κράτος που προέκυψε αµέσως µε την αναγνώριση της εκκλησίας κατά τον 4ο αιώνα ως επίσηµης και, µερικές δεκαετίες αρ-γότερα, µε την επιβολή της ως µοναδικής, διατηρείται µέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα. Μετά την απελευθέρωση, αρχικά ενός τµήµατος του σηµερινού ελλαδικού χώρου, από την οθωµανική αυτοκρατορία και τη δηµιουργία του πρώτου ελληνικού κράτους, η ελλα-δική πλέον Εκκλησία ταυτίστηκε µε όλες τις αντιλαϊκές δυνάµεις (βασιλεία, δικτατορίες, κατοχικές κυβερνήσεις) µε ακριβώς τις ίδιες προϋποθέσεις που είχε συνεργαστεί και µε τους Οθωµανούς, δηλαδή τη διατήρηση προνοµίων πλουτισµού και εξουσίας έναντι επη-ρεασµού του πληθυσµού υπέρ των κρατούντων.

Οι εκδηλώσεις λατρείας των ελλαδικών επισκόπων υπέρ του εκάστοτε (ξενόφερτου) βα-σιλέα είναι γνωστές. Λιγότερο γνωστές είναι οι εκδηλώσεις θαυµασµού προς τα καθε-στώτα του Μουσολίνι και του Χίτλερ. Ο µητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλουπόλεως Πολύκαρπος γράφει στο εκκλησιαστικό περιοδικό Εκκλησία, πριν από την έναρξη του β' παγκόσµιου πολέµου, θλιβόµενος για την «καταστροφή» των δυτικών δηµοκρατιών: «Α-πό της καταστροφής εσώθησαν τα κράτη της Ιταλίας και τελευταίον της Γερµανίας διά της ανακηρύξεως δικτατοριών και περιορισµού της ελευθέρας ενεργείας των ανελευθέ-ρων αθέων κοµµουνιστών» (Ο θεόσταλτος Φύρερ, εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, 20/10/2006). Η βαθύτατη εκτίµηση των παπάδων για τις δικτατορίες Μεταξά της 4ης Αυγούστου 1936 και του Παττακού της 21ης Απριλίου 1967, είναι ευρύτερα γνωστές και δεν χρειάζεται να περιγραφούν εδώ.

Με την πάροδο του χρόνου µετετράπη αυτή η προσκόλληση στο κράτος και η οικειοποί-ηση κρατικών λειτουργιών σε «εθνική ιδεολογία» και σε λόγο ύπαρξης της Εκκλησίας. Έτσι προέκυψε για ιδεολογική επικάλυψη και το ιδεολόγηµα του «ελληνοχριστιανικού πολιτισµού», µε στόχο τη συµπλήρωση του κενού από την ανυπαρξία πνευµατικού προ-σανατολισµού και τη συγκάλυψη του πραγµατικού γεγονότος της συνεργασίας δεκαετιών και αιώνων µε όλους τους κατακτητές, µε όλες τις δυνάµεις καταπίεσης και εκµετάλλευ-σης.

Στα πρώτα χρόνια του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους βρέθηκε απελευθερωµένος ένας πληθυσµός, αποτελούµενος από συνονθύλευµα λαών, θρησκειών, θρησκευτικών δογµά-των και προσανατολισµών, χωρίς συνείδηση κοινής ιστορίας και πολιτισµού και, κυρίως, χωρίς µορφωτικό επίπεδο που θα του επέτρεπε να ενεργοποιηθεί αυτοδύναµα και να ανα-πτυχθεί σύµφωνα µε τις δυνατότητες της ιστορικής συγκυρίας και του γεωγραφικού χώ-ρου. Εκείνες τις δεκαετίες της έλλειψης σαφούς ταυτότητας προέκυψε το ερώτηµα, αν η ελλαδική κοινωνία που οµογενοποιήθηκε σταδιακά σε «ελληνική», ανήκει στη ∆ύση ή πρέπει να αρκεστεί σε µια ανεξάρτητη πορεία, µε την αντίληψη της ανατολικής ιδιαιτερό-τητας, µιας απροσδιόριστης ιδιοπροσωπίας. Αυτό το ερώτηµα δεν φαίνεται να επιδέχεται οριστική απάντηση και συνεχίζει να τίθεται ακόµα και σήµερα από διάφορους οπισθο-δροµικούς πολιτικολογούντες θεολόγους.

Σηµειώνεται εδώ ότι η εικαζόµενη ανατολική ιδιοπροσωπία προβάλλεται από τους απο-λογητές της ορθόδοξης χριστιανικής εκδοχής και συµπεριλαµβάνει ανοµολόγητα, εκπτώ-

151

σεις σε ορθολογισµό, συνέπεια και αποτελεσµατικότητα, χαρακτηριστικά που συναντώ-νται ακόµα σε µεγάλο βαθµό σε κοινωνίες µε µουσουλµανικό πολιτισµικό υπόβαθρο. Σε ορισµένους µάλιστα κύκλους, επίσης ορθοδόξους αλλά νεωτερικούς, αποτελεί το δί-ληµµα Ανατολή-∆ύση κεντρικό θέµα προβληµατισµού µε όρους σύγκρουσης, µε πλήθος τοποθετήσεων και αντιγνωµιών και ενδο-θεολογικών και πολιτικών αµοιβαίων κατηγο-ριών, ακόµα και µε εκατέρωθεν απαξιωτικούς χαρακτηρισµούς. Αυτή η προσωπική συνι-στώσα σε µια ιστορικο- φιλοσοφική αντιγνωµία προδίδει και µια εξάρτηση των συµµετε-χόντων στο σχετικό «προβληµατισµό» από την εξέλιξη των συζητήσεων, µε διακύβευµα την προσωπική δικαίωση ή απόρριψη.

Η πλευρά των νεωτεριστών οπισθοδροµικών υιοθετεί σε πολιτικό επίπεδο ασµένως την άποψη του Αµερικάνου πολιτειολόγου Χάντιγκτον, ο οποίος για δικούς του λόγους θεωρεί ότι η Ελλάδα και η Τουρκία πρέπει να αποµακρυνθούν από τις πολιτικές, οικονοµικές και στρατιωτικές συµµαχίες των δυτικών εθνών. Η πλευρά αυτή προτείνει µια «περήφανη πορεία» στο µέλλον, σε αποµόνωση, χωρίς συµµάχους ή µάλλον µε µοναδικούς συµµά-χους τους επίσης «εξορισµένους» Τούρκους, πιθανόν σε ανάµνηση τής (για κάποιους) ευτυχούς ετεροβαρούς συναλληλίας Οθωµανών- Εκκλησίας, και επιζητεί την «επίλυση των διληµµάτων» της ελληνικής κοινωνίας σ' αυτά τα εθνοκεντρικά πλαίσια. Mερικά στελέχη δε αυτών των κύκλων αυτοχαρακτηρίζονται ως προοδευτικοί και ζητούν «πρόο-δο προς τα πίσω!» (Ζουράρις στο Hundington κ.ά.: «Η σύγκρουση Ανατολής και ∆ύσης και η πρόκληση Χάντιγκτον», Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2002).

Κατά την κρίση µας, τα διλήµµατα της ελληνικής κοινωνίας προκύπτουν κατά κύριο λόγο από την ανεπαρκή παιδεία, την οπισθοδροµικότητα και την ανασχετική παρέµβαση των θεοκρατικών κύκλων, µε την ιδιοτελή ανοχή του µεγαλύτερου τµήµατος των πολιτικών δυνάµεων.

Η ίδια αυτή έκφραση της οπισθοδροµικότητας αξιοποιεί σε θεολογικό επίπεδο την επι-στηµονική ορολογία µε επίκληση της «εµπειρικής αναζήτησης και ανοικτής ετοιµότητας κοινωνικής επαλήθευσης», εκτελεί παρεκβάσεις από το µυστικισµό στην πολιτικολογία και καταλήγει σε ευρήµατα και διατυπώσεις του τύπου «ερωτική ευαισθησία που χειρα-γωγεί στο σεβασµό προς το άρρητο» ή «βιωµατική άσκηση µετοχής στο λόγο της µονα-δικότητας των όντως υπαρκτών» ή στη µυστικιστικού και µαγικού χαρακτήρα «τριαδική παναλήθεια» κ.ά. Η άλλη, επίσης ανατολικόφρων ορθόδοξη αλλά παραδοσιακή οπισθο-δροµική πλευρά απαντάει περιφρονητικά ότι αυτά όλα είναι «ασυναρτησίες και µωρίες» (Μπαγιoνάς).

Αµφότερες οι οπισθοδροµικές, ορθόδοξες δυνάµεις, νεωτερικές και παραδοσιακές, οι ο-ποίες σηµειωτέον καλλιεργούν το θρησκευτικό εθνοφυλετισµό και αποτελούν ως εκ τού-του στο πλαίσιο της Ορθοδοξίας αιρέσεις, προβάλλουν την πολιτισµική υστέρηση ως α-πόδειξη «πνευµατικότητας» και την εγγενή οπισθοδροµικότητα ως ηθεληµένη επιλογή και καταφεύγουν, παράλληλα, σε ένα έντονο αντιδυτικισµό, όχι µε τη σύγχρονη αντιαµε-ρικανική αλλά µε την παλαιότερη εκκλησιαστική έννοια, δηλαδή ως αντιπάθεια προς την Αναγέννηση και το ∆ιαφωτισµό και όσα αυτές οι εποχές και οι άνθρωποί τους προσέφε-ραν στην παγκόσµια κοινωνία, µε κυριότερη επίπτωση στην καθ' ηµάς Ανατολή, την προετοιµασία για τη διαφυγή από τη συναλληλία Οθωµανών-Εκκλησίας. Κατά βάθος ο-ραµατίζονται ένα νεο-οθωµανισµό, γι' αυτό και υβρίζουν µε αυτόν ακριβώς το χαρακτη-ρισµό τους αντιπάλους τους - προβάλλουν σ' αυτούς ό,τι οι ίδιοι νοσταλγούν!

152

Θεωρούν µάλιστα ότι «ο δυτικός κόσµος οδήγησε τον εργαλειακό ορθολογισµό και τον τεχνολογικό ντετερµινισµό στον παροξυσµό... και απέδειξε ότι δεν µπορεί να προσφέρει απάντηση στα ερωτήµατα του κόσµου» (Γ. Καραµπελιάς, Εισαγωγή στο Hundington κ.ά.) Προφανώς, αφού ο δυτικός κόσµος «απέδειξε» πως δεν διαθέτει τελικές απαντήσεις στα όποια υπαρξιακά ερωτήµατα του συγγραφέα, ο αµήχανος αναγνώστης δεν έχει παρά να συµπεράνει ότι µοναδική διέξοδος είναι πλέον οι θεοκρατικές ιδεοληψίες από τη Μέση Ανατολή, οι οποίες ιδεοληψίες αποτελούν το µοναδικό εναλλακτικό κύκλο γνώσεων και κανόνων ζωής και οι οποίες φαίνεται να έχουν δώσει προ πολλού τις αναµενόµενες απα-ντήσεις στα ερωτήµατα του κόσµου!

Βέβαια, τα ερωτήµατα του κόσµου είναι πρωτίστως διατροφικής και ιαµατικής φύσης (γι' αυτό όλοι οι θαυµατοποιοί στο παρελθόν τέτοια θαύµατα έκαναν κατά προτίµηση) και ακριβώς αυτά τα προβλήµατα έχει λύσει η επιστήµη και ο «εργαλειακός ορθολογισµός». Όπου δε στον κόσµο συνεχίζεται ο µεσαιωνικός τρόπος ζωής, µε χειραγώγηση του λαού στην αναξιοπρεπή διαβίωση µε πείνα και ασθένειες, εκεί ακριβώς αξιοποιούνται θεόπλη-κτες ιδεοληψίες για εκφοβισµό και ταπείνωση των ανθρώπων.

Αλλά ο Γ.Καραµπελιάς (Γ.Κ.) έχει εναλλακτικές προτάσεις, πέρα και πάνω από «τη µαρ-ξιστική παράδοση και τη νεο-ορθοδοξία» (αγνοώ προσωπικά ποιος έχει ως παράδοση το µαρξισµό): γράφει σε βιβλίο του, αποσπάσµατα του οποίου αναδηµοσιεύονται στο Inter-net:

“Είναι καιρός σήµερα να πάµε ένα βήµα παραπέρα... Πρέπει στο ψεύτικο και α-διέξοδο δίληµµα «ξενόφερτος εκσυγχρονισµός ή επιστροφή στην παράδοση» να απαντήσουµε µε τη µόνη αυθεντική απάντηση, τον «εκσυγχρονισµό της παράδο-σής µας»”

Τί είναι µια παράδοση, η οποία επηρεάζει τη σηµερινή ζωή µας και η οποία επιδέχεται εκσυγχρονισµό; Καταρχάς, παράδοση ονοµάζουµε το σύνολο των εµπειριών και γνώσε-ων, µε τις οποίες κατόρθωσε ο άνθρωπος ήδη κατά τη λίθινη εποχή να µειώσει τη σηµα-σία των φυσικών χαρισµάτων ή µειονεκτηµάτων, να περιορίσει τις επιδράσεις του περι-βάλλοντος και να υποκαταστήσει σε όλο και µεγαλύτερο βαθµό τους παράγοντες της τύ-χης και του γενετικού προγραµµατισµού. Αυτοί οι παράγοντες υποκαταστάθηκαν αρχικά από τον παράγοντα των παραδόσεων και της κουλτούρας που διαδίδονταν µε µικροβελ-τιώσεις από κάθε γενιά στην επόµενη και εξασφάλιζαν την αντιµετώπιση των φυσικών και κοινωνικών προβληµάτων. Στη εξέλιξη της ιστορίας και του πολιτισµού, οι παραδό-σεις υποκαταστάθηκαν µε τον πολιτισµό, τις επιστηµονικές γνώσεις και το συνειδητό έλεγ-χο. Σήµερα βρισκόµαστε σ' αυτό το, χονδρικά, τρίτο στάδιο του ανθρώπινου πολιτισµού.

Ποιες είναι λοιπόν στην εποχή του µεταβιοµηχανικού πολιτισµού και της γνώσης οι πα-ραδόσεις και τί ρόλο παίζουν; Είναι τα κόκκινα αυγά και οι λαµπάδες, είναι οι κυκλικοί χοροί, τα δηµοτικά τραγούδια και άλλα τελετουργικά έθιµα προς εορταστική «κατανά-λωση»; Όλα αυτά, όσο όµορφα, ευχάριστα ή γραφικά κι αν είναι, ούτε τη ζωή µας επη-ρεάζουν, ούτε και επιδέχονται εκσυγχρονισµό, αν και όλα τα δηµοτικά τραγούδια εκτε-λούνται και ακούγονται πλέον σε πολυφωνική µορφή - έχουν «εκσυγχρονιστεί» προ πολ-λού και µάλιστα µε την «ξενόφερτη» συνταγή της µουσικής πολυφωνίας.

Επειδή δε οι άνθρωποι του εκκλησιαστικού µηχανισµού και οι εκτρεφόµενοι από αυτούς (νοµίζουν ότι) έχουν καταστήσει το θέµα των παραδόσεων προνοµιακό τους χώρο, ας έ-χουν υπόψη τους ότι ο Ιησούς διαφωνούσε µε τις ανθρώπινες παραδόσεις, εφόσον αυτές

153

ήταν αντίθετες µε το «λόγο του θεού», ό,τι κι αν σηµαίνει αυτό σε κάθε εποχή: «...εις µά-την δε µε σέβονται, διδάσκοντες διδασκαλίες εντάλµατα ανθρώπων. ∆ιότι αφήσαντες την εντολή του Θεού κρατείτε την παράδοσιν των ανθρώπων» (Μάρκος ζ’ 5-10).

Ποια από τις παραδόσεις θα οδηγούσε λοιπόν, µε τον εκσυγχρονισµό της, σε βελτίωση τη ζωής µας και θα µας ξαλάφρωνε από τα «διλήµµατα»; Ποια είναι τα προβλήµατά µας, τα οποία χρειάζονται επίλυση και θα τα εκσυγχρονίσουµε αυθεντικά µε τις παραδόσεις µας και όχι µε «ξενόφερτα» µέσα; Να απαριθµήσω µερικά προβλήµατα, τα οποία δεν είναι, προφανώς, αµιγώς ελληνικά και αντιµετωπίζονται µέχρι στιγµής µε τα «ξενόφερτα» µέσα της επιστήµης και του ορθολογισµού: η παραγωγή αγαθών (βιοµηχανικών ή αγροτικών), η παροχή υπηρεσιών, η εκπαίδευση, η υγεία, οι συγκοινωνίες, οι µεταφορές, η διατροφή, η ψυχαγωγία, η κατάχρηση ποτών και ουσιών, η εθνική και προσωπική ασφάλεια κ.ο.κ.

Ποια αυθεντικά ελληνική παράδοση υπάρχει σ' αυτούς τους τοµείς που θα µπορούσε να αξιοποιηθεί; Για παράδειγµα, υπάρχει κανένα σχέδιο εκσυγχρονισµού της παλιάς οικοτε-χνίας; Μόλις η παραγωγή εργοχείρων, πλεκτών, διακοσµητικών ειδών κ.τ.ό. περάσει ένα κρίσιµο µέγεθος και βγει από το γεωγραφικό χώρο της κωµόπολης, θα πρέπει ο παραδο-σιακός επιχειρηµατίας να υιοθετήσει µεθόδους µάρκετινγκ και µάνατζµεντ (επίτηδες τα γράφω φραγκολεβαντίνικα), για να ανταποκριθεί στην όποια ζήτηση και στον ανταγωνι-σµό της άλλης κωµόπολης, του άλλου νοµού, της άλλης επαρχίας, της Βουλγαρίας, της Ιταλίας, της Τουρκίας, της Κίνας και όλου του κόσµου τελικά. Και είναι γνωστό ότι οι µέθοδοι µάρκετινγκ και µάνατζµεντ είναι ξενόφερτες και, απλά, εδώ προσαρµόζονται στις τοπικές ανάγκες.

Οι παλαιότεροι θα θυµούνται την εκστρατεία των Κινέζων επί Μάο για τη δηµιουργία µικρών χαλυβουργείων σε κάθε κωµόπολη, σε κάθε επαρχία, και ποια ήταν η κατάληξη του εγχειρήµατος. Οι λιγότερο παλαιοί θα θυµούνται επίσης την δήθεν «αυτάρκη» και αποκλεισµένη Αλβανία µε το «ενδιαφέρον σοσιαλιστικό εγχείρηµα» (Ανδρέας Παπαν-δρέου), της οποίας ο πληθυσµός λιµοκτονούσε, παράγοντας ευτελή είδη για εσωτερική κατανάλωση. Τα αντίστοιχα γεγονότα της Ρουµανίας και η κατάληξη των εµπνευστών της αυτάρκειας στο εκτελεστικό απόσπασµα ατάκτων, είναι επίσης γνωστά.

Είναι γνωστό επίσης ότι προσπάθειες µε υπόβαθρο την παραδοσιολογία έχουν γίνει και λειτουργούν, αλλά φυσικά µε πάµπολλες πονηρές υποχωρήσεις και αυτονόητους συµβι-βασµούς: Οι Άµις (Amish) στην Αµερική που έγιναν πριν από λίγο καιρό γνωστοί λόγω της δολοφονίας µαθητών σε σχολείο τους, είναι µέλη µιας προτεσταντικής αίρεσης που δεν δέχονται την τεχνολογική εξέλιξη και ζουν σε κοινόβια µακριά από τις γνωστές πό-λεις, παράγουν δε όλα τα προϊόντα τους µε παραδοσιακούς τρόπους.

154

Βέβαια, χρησιµοποιούν αυτοκίνητα για τις µεγάλες µετακινήσεις τους, αλλά τα οδηγούν άνθρωποι που δεν ανήκουν στην αίρεσή τους, αξιοποιούν ασφαλτοστρωµένους δρόµους, αλλιώς δεν θα ήταν δυνατόν να κινηθούν τα οχήµατά τους, για τα υφάσµατά τους χρησι-µοποιούν κάποια παλιά µοντέλα αργαλειών, αλλά όχι εκείνους της βιβλικής εποχής και, όσο να ‘ναι, όλο και κάποια ασπιρίνη θα καταπίνουν για τον πονοκέφαλο. ∆εδοµένου δε ότι διάγουν ζωή σε αγροτικές περιοχές, αν δεν εµβολιασθούν, µένουν εκτεθειµένοι σε πάµπολλες επιδηµικές ασθένειες (ελονοσία, χολέρα, δυσεντερία κλπ.), όπως ήταν εκτε-θειµένοι και είχαν χαµηλό µέσο όρο ζωής οι άνθρωποι του Μεσαίωνα και παλαιότερων εποχών.

Ακόµα, σε µερικές υποβαθµισµένες παραδοσιακές εθνικές οµάδες, οι οποίες διαβιούν στο περιθώριο της σύγχρονης κοινωνίας, κυρίως στη Νότια Αµερική, επιχειρήθηκε να υλο-ποιηθούν κατά καιρούς προγράµµατα ενσωµάτωσης και «εργοθεραπείας» των παραµε-ληµένων πληθυσµών, µε ενεργοποίηση των χειρονακτικών και µουσικών παραδόσεών τους σε πιο εκσυγχρονισµένες µορφές. Οι πληθυσµοί αυτοί είχαν απαυδήσει από τον ευ-ρωπαϊκό πολιτισµό και τη «θρησκεία της αγάπης» που τους επεβλήθησαν στην εκµεταλ-λευτική εκδοχή τους και έχουν αρχίσει να επιστρέφουν στις προκολοµβιανές θρησκείες και δοξασίες, µε αφρικάνικα βουντού και τελετές των Αζτέκων ή των Μάγιας. Όποιος νοµίζει ότι κάτι ανάλογο θα ταίριαζε στη σύγχρονη Ελλάδα, ώστε να εισηγείται ανάλογο «εκσυγχρονισµό της παράδοσης», θα έπρεπε να έχει κάνει προηγουµένως ορισµένα εξά-µηνα µελέτης στις πλαγιές των Άνδεων, αντί να χάνει τον καιρό του µε «εισαγόµενους» από την Εσπερία µεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών.

Να υπενθυµίσουµε δε ότι και στη χώρα µας διαβιούν ακόµα και σήµερα πληθυσµιακές οµάδες µε παραδοσιακό τρόπο, ως κατσικοκλέφτες, κουµπουροφόροι ή δυναµιτιστές ψα-ράδες, οι οποίοι υπερασπίζονται συχνά δυναµικά και ενάντια στο κράτος αυτές τις καθιε-ρωµένες συνήθειές τους που εξυπηρετούν και το βιοπορισµό. Ακόµα δε, µερικοί παραδο-σιολάγνοι εκ του ασφαλούς υπερασπίζονται φανταστικές τοπικές παραδόσεις και µεγα-λεία του τόπου καταγωγής τους και διεκδικούν εγωκεντρικά, σε µια χώρα µε ανάγκη διοικητικής ανασυγκροτήσεως, δικό τους ∆ήµο, δικό τους κάστρο ή, µάλλον, δικό τους ντοβλέτ, όπως διδάχθηκαν από τις οθωµανικές παραδόσεις τους.

Αλλά, τίποτα δεν είναι τελείως καινούργιο: αρκετά παλαιότερα κάποιοι άλλοι λάτρεις των παραδόσεων απεχθάνονταν και ενεργούσαν δυναµικά εναντίον των «ξενόφερτων λύ-σεων» εκσυγχρονισµού, π.χ. της πατατοφαγίας (έργο των Αλούτερων = Λουθεριανών!), του εµβολιασµού (βούλα του διαβόλου), των ατµοπλοίων (καρότσες του σατανά), του πα-νεπιστηµίου (διαβολοεπιστήµιο), του δικαστικού συστήµατος (γυφτόσπιτα), των Τραπε-ζών (έβαζαν βόµβες γιατί τους χάλαγαν τις τοκογλυφίες, όπως ο Μακρυγιάννης κ.ά.) και άλλα συναφή και εξ ίσου γραφικά και γελοία.

Όποιος επιθυµεί µπορεί να επιχειρήσει και στα καθ' ηµάς µια ζωή στο περιθώριο, απο-τραβηγµένος από τα προϊόντα, τις µεθόδους και τους ρυθµούς του «εργαλειακού ορθολο-γισµού» και να αναφωνεί «πίσω ολοταχώς στις παραδόσεις» (αρχιεπίσκοπος κ. Χριστό-δουλος). Τότε όµως δεν είναι δυνατόν να χρησιµοποιεί ο ίδιος λιµουζίνες στις µετακινή-σεις του, δεν είναι δυνατόν να απευθύνεται στους «πιστούς» από ραδιοφώνου και τηλεο-ράσεως, δεν είναι δυνατόν να αξιοποιεί το κινητό τηλέφωνο και το Internet και άλλα προϊόντα της σύγχρονης κοινωνίας της πληροφορίας κ.ο.κ. Η κοινωνία εξελίσσεται σε όλα τα µέτωπα και είναι γελοίο να επιλέγει κάποιος για τον εαυτό του ό,τι τον βολεύει, ενώ για τους άλλους να επιτάσσει «παράδοση». Ας πάρει παράδειγµα τους Άµις (πάλι αυ-τά τα «ξενόφερτα πρότυπα»!) και ας ακολουθήσει πιστά τις επιταγές τους.

155

Μερικοί µάλιστα δηλώνουν ότι, αυτό-αφοσιώνονται στις παραδόσεις και κλείνονται σε µοναστήρια, αλλά ταυτόχρονα επαίρονται ότι διαθέτουν υπολογιστές, έχουν αναπτύξει παραγωγή ποτών (κρασιά και τσίπουρα), έχουν τυπογραφεία, συνδέσεις στο Internet κλπ. Αν είναι έτσι, µπορεί να γίνει καθένας παραδοσιακός, ζώντας σε κοινόβια, χωρίς οικογέ-νεια, χωρίς να πληρώνει φόρους! Ας παραµείνουν, λοιπόν, αυτοί οι «αναχωρητές» στην κοινωνία, εργαζόµενοι έναντι µισθού σε κάποια σταθερή θέση και ας αναπτύξουν από εκεί όποια παραδοσιακή δραστηριότητα επιθυµούν, εκσυγχρονίζοντάς την ταυτόχρονα!

Όλα αυτά τα αερολογήµατα περί «παραδόσεων», τα οποία µάλιστα θα υποκαταστήσουν τη µαρξιστική ιδεολογία (σε όσους την είχαν ασπαστεί, στη σταλινική ή στη σοσιαλδηµο-κρατική εκδοχή της, γιατί οι υπόλοιποι δεν βαρύνονται µε τέτοιες επιλογές), αποτελούν αναχρονισµό που προσφέρει, σε προσωπικό επίπεδο την εξυπηρέτηση µιας νοσταλγίας για κάποια «χαµένη» εποχή, ηλικία, οικογένεια, πατρίδα ή οτιδήποτε άλλο σχετικό, και σε συλλογικό επίπεδο, την ψευδαίσθηση του επικείµενου διεξόδου από υπαρκτά ή φανταστι-κά προβλήµατα.

Ο καθηγητής ΑΠΘ Φ. Μαλιγκούδης ορίζει τον αναχρονισµό, στην τυπολογία του οποίου εµπίπτει αυτό το εύρηµα του Γ.Κ.: «Ο αναχρονισµός είναι µια κατάσταση συλλογικής ψευδαίσθησης, η εµµονή σε µιαν ανακόλουθη συλλογιστική. Ένα φαινόµενο, το οποίο σηµαδεύει ανέκαθεν την ανθρώπινη ιστορία και που το χαρακτηρίζει µια ιδιότυπη, στατι-κή θεώρηση του παρελθόντος: µια εµµονή στο παρελθόν, η οποία συντηρεί, πέρα και πά-νω από κάθε ιστορική αλληλουχία, ως ύψιστο ιδεολόγηµα τη διαχρονικότητα ενός µύθου. Ο αναχρονισµός χαρακτηρίζει κυρίως τον ποιµαντικό, άρα προτρεπτικό, λόγο, που αγνοεί την προοπτική του χρόνου και την ιδιαιτερότητα της κάθε εποχής. Στα πλαίσια της υπερ-βατικής αυτής νοσταλγίας, το νόηµα της Ιστορίας βρίσκεται πέρα και πάνω από αυτήν.»

Ο αναχρονισµός της λατρείας των όποιων παραδόσεων και το εύρηµα περί «εκσυγχρονι-σµού» τους, τουτέστιν µια µεθοδευµένη βιοµηχανία αναχρονισµού, οδηγεί βέβαια στη σύγκρουση του Γ.Κ. µε οµοϊδεάτες του, οι οποίοι χαρακτηρίζουν µε πρωτοφανή αλαζο-νεία τα µετα-αναγεννησιακά θρησκευτικά µουσικά έργα της ∆ύσης (Bach, Mozart) ως «ψελλίσµατα» σε σύγκριση µε τη µεσαιωνική ανατολική θρησκευτική υµνολογία. Κι αυ-τό, τη στιγµή που η σύµπλεξη αυτής της αρχαιοελληνικής στη ρίζα της, παραδοσιακής εκκλησιαστικής µουσικής µε τη δυτική πολυφωνία και κάποιες νέες προεκτάσεις της, θα αποτελούσε πράγµατι έναν «εκσυγχρονισµό», όπως τον ονειρεύεται ο Γ.Κ. Αυτός ο εκ-συγχρονισµός, φυσικά, δεν θα επηρέαζε τη ζωή µας, θα προσέφερε όµως πιθανόν ένα νέο πολιτισµικό προϊόν. Ας τα βρουν οι οµοϊδεάτες µεταξύ τους.

Τελικά, το δίληµµα ∆ύση-Ανατολή, εκσυγχρονισµός-παραδοσιολογία έχει απαντηθεί προ πολλού αυθορµήτως και αποδεικνύεται ψευτοδίληµµα, όταν καθένας διαπιστώνει ότι α-κόµα και οι ριζοσπαστικότεροι αντίπαλοι του «δυτικού τρόπου ζωής» και της βιοµηχανι-κής κοινωνίας, αξιοποιούν για τον εαυτό τους όλα τα πλεονεκτήµατα του «εργαλειακού ορθολογισµού και τεχνολογικού ντετερµινισµού εν παροξυσµώ» που προσέφερε και προ-σφέρει αυτή η συγκεκριµένη και µέχρι σήµερα µοναδική αποδοτική επιλογή ανάπτυξης και διαβίωσης -από τη γενική υποχρεωτική µόρφωση και τις ιατρικές υπηρεσίες, µέχρι την τεχνολογία, τις µεταφορές, τα προϊόντα πολιτισµού και τις σπουδές στη ∆υτική Ευ-ρώπη ή Αµερική- πλεονεκτήµατα, χωρίς τα οποία δεν θα ήταν καν σε θέση να συµµετά-σχουν οι αντίπαλοι του «ορθολογισµού» σ' αυτό τον προβληµατισµό και τις συναφείς συ-ζητήσεις, ώστε να µπορούν εκ του ασφαλούς να µεµψιµοιρούν για τη µία ή την άλλη, σο-βαρή ή επουσιώδη ανεπάρκεια ή παρέκβαση!

156

Η τεχνολογία πηγή ευτυχίας ή δυστυχίας του ανθρώπου;

Το ερώτηµα τίθεται συχνά από τεχνοφοβικούς ανθρώπους και µηχανισµούς, µε στόχο να απαντηθεί αρνητικά και να καταδικαστεί η τεχνολογία και, γενικότερα, κάθε επιστηµονι-κή πρόοδος. Πρωτίστως, ο ορισµός της ευτυχίας και δυστυχίας είναι υποκειµενικός, έ-χουµε πάµπολλα παραδείγµατα από την καθηµερινή ζωή µας γι’ αυτό. Να δεχθούµε λοι-πόν ως βάση αυτό που θεωρείται συνήθως ευτυχία (=η πλήρης ευχαρίστηση και ικανοποί-ηση που αισθάνεται κάποιος για τη ζωή του) και δυστυχία (=η στερηµένη από χαρά και ευτυχία ζωή), εξαιρώντας αµιγώς προσωπικές εµεπιρίες (έρωτας, θάνατος προσφιλούς προσώπου κλπ.) ή ακραίες καταστάσεις, όπως πολέµους, φυσικές καταστροφές και άλλα συναφή.

Ένα θεµελιώδες παράδειγµα: κάποιες εποχές οι άνθρωποι πέθαιναν από άγνωστες τότε ασθένειες (πανούκλα, χολέρα, ευλογιά κλπ.) και θεωρούσαν, µε την καθοδήγηση των θρησκευτικών ιερατείων, ότι αυτό οφειλόταν σε τιµωρία από το θεό ή τους θεούς, για διάφορους λόγους που σχετίζονταν µε την ατοµική ή τη συλλογική ανθρώπινη συµπερι-φορά. Τέτοιες δεισιδαιµονίες κυριαρχούν, βέβαια, ακόµα σήµερα σε αµόρφωτους και α-νασφαλείς ανθρώπους.

Όταν ανακαλύφθηκαν σταδιακά τα φάρµακα και οι µέθοδοι καταπολεµήσεως αυτών και άλλων ασθενειών, οι άνθρωποι απηλλάγησαν από τις φοβίες, τόσο από το φόβο ενός πρόωρου θανάτου, όσο και από το φόβο ότι δήθεν διαδόθηκε κάποια επιδηµική ασθένεια εξαιτίας της συµπεριφοράς τους. Οι άνθρωποι ευχαριστήθηκαν και ικανοποιήθηκαν, δη-λαδή έγιναν ευτυχείς, επειδή κέρδισαν χρόνια ζωής και απέκτησαν αυτογνωσία και αυτο-πεποίθηση. Αναµφίβολα αυτή η κατάκτηση οφείλεται στην επιστήµη και την τεχνολογία, δεδοµένου ότι καµιά θρησκεία, καµιά δοξασία δεν έδωσε στον άνθρωπο πλούτο προσω-πικών επιλογών και δεν βελτίωσε τις συνθήκες ζωής του.

Ένα άλλο σηµαντικό παράδειγµα: κάποτε ήταν δύσκολο ή και αδύνατον να επισκεφτεί ο µέσος άνθρωπος συγγενείς και φίλους του που κατοικούσαν µακριά. Αν δεν είχε τα κα-τάλληλα µέσα, άµαξες, ζώα και υπηρέτες, δηλαδή αν δεν ήταν εύπορος, δεν ήταν δυνατόν να µετακινηθεί κάποιος από µια πόλη στην άλλη παρά µόνο µε τα πόδια.

Ακόµα στις αρχές του 19ου αιώνα, περί το έτος 1825, περιγράφει ο µουσικοσυνθέτης Βά-γκνερ πώς πήγε πεζοπορώντας επί πολλές ηµέρες από τη Βαυαρία που ζούσε, στη Βιέννη για να συναντήσει τον Μπετόβεν. Στη διήγησή του που αποτελεί σηµαντική ταξιδιωτική εµπειρία της εποχής, περιγράφονται καπηλειά και πανδοχεία και διάφοροι τύποι άµαξας που έτυχε να χρησιµοποιήσει σε µικρές διαδροµές προς τη Βιέννη ο συνθέτης. Έχουν κα-ταγραφεί χιλιάδες ανάλογα παραδείγµατα καθηµερινής πεζοπορίας για απλούς ανθρώ-πους, βιοτέχνες, εµπόρους, επιστήµονες και άλλους.

Κάποια εποχή άρχισαν να εκτελούν δροµολόγια ο σιδηρόδροµος και το πλοίο µε ατµοκί-νηση, µετά από µερικές δεκαετίες το αυτοκίνητο µε µηχανή εσωτερικής καύσης, στη συ-νέχεια το αεροπλάνο κ.ο.κ. Κι εδώ µπορούµε να συµπεράνουµε ότι οι άνθρωποι έγιναν πιο ευτυχισµένοι, γιατί είχαν πλέον τη δυνατότητα να επισκεφτούν συγγενείς και φίλους, να γνωρίσουν τη φύση και την κοινωνία σε άλλες πόλεις, άλλες χώρες, άλλες ηπείρους.

157

Φυσικά, η ανάπτυξη και η διάδοση της επιστήµης και της τεχνολογίας είχε και αρνητικές επιπτώσεις, οι οποίες δεν επιτρέπεται να παραβλέπονται. Αναφέρουµε µερικές:

• η σταδιακή υποβάθµιση του περιβάλλοντος, • η απώλεια ελέγχου στα τεχνητά ραδιενεργά υλικά, • η µόλυνση τροφίµων και υδάτων µε εντοµοκτόνα και φυτοφάρµακα, • η διάδοση γενετικά τροποποιηµένων καλλιεργειών µε απρόβλεπτες µακροπρόθε-

σµες επιπτώσεις, • η συσσώρευση ακτινοβολιών από κάθε είδους και µορφής συστήµατα εκποµπής, • η συνεχή παρακολούθηση µέσω της κινητής τηλεφωνίας, των πιστωτικών καρτών,

των υπαίθριων συστηµάτων βιντεοσκόπησης κ.ά., • η επέµβαση στο γονιδίωµα µε απρόβλεπτες, προς το παρόν, επιπτώσεις και προο-

πτικές.

Και άλλα διάφορα!

Αλλά και στις παλαιότερες εποχές υπήρχε επιβάρυνση του περιβάλλοντος, ιδίως µε την καταστροφή δασών για τη ναυπήγηση πλοίων ή για την παραγωγή καυσίµων υλικών. Αυ-τή η επιβάρυνση ήταν βέβαια χωρικά περιορισµένη, αν και µερικές περιοχές του πλανήτη έχουν µείνει έκτοτε αποψιλωµένες. Σήµερα όλα αυτά τα επιβαρυντικά φαινόµενα παρου-σιάζονται σε µεγάλη έκταση και επιδρούν αθροιστικά και γι’ αυτό αποτελούν ένα πολύ µεγάλο κίνδυνο.

Τι πρέπει να κάνουµε; Να φροντίζουµε ώστε, αφενός οι τεχνολογικές αναβαθµίσεις να υπερτερούν ποιοτικά των υποβαθµίσεων που προκύπτουν και, αφετέρου, κάθε υποβάθµι-ση να µην είναι τόσο δραστική ώστε να ανατρέψει όλες τις προηγούµενες κατακτήσεις και, τελικά, ολόκληρο τον πολιτισµό. Ένας από τους σηµαντικούς στόχους του πολιτισµού µας είναι η εξεύρεση του άριστου µέτρου ανάµεσα στα δύο άκρα και κύριος µηχανισµός για την επίτευξη αυτού του µέτρου είναι η ολοκληρωµένη παιδεία.

158

Η δουλεία, από την Αρχαιότητα µέχρι πρόσφατα

... ...

Η δουλεία ήταν σ' όλες τις κοινωνίες της Αρχαιότητας αναγνωρισµένο και αποδεκτό κα-θεστώς. Οι δούλοι δεν είχαν κανένα δικαίωµα, όπως να διαθέτουν περιουσία, να δη-µιουργήσουν οικογένεια, να συνάπτουν δικαιοπραξίες κτλ., θεωρούνταν περίπου «οµι-λούντα εργαλεία» και είχαν κατά κανόνα µικρότερη αξία από κατοικίδια ζώα. Στην κα-τάσταση του δούλου περιέπιπτε κάποιος ως σκλάβος κατόπιν αιχµαλωσίας σε πόλεµο, αρπαγής σε επιδροµές ή πειρατείες, πώλησης από τους γονείς ή άλλους συγγενείς, κατα-δίκης λόγω σοβαρών εγκληµάτων, αδυναµίας αποπληρωµής χρεών, αλλά και ως απόγο-νος δούλων γονέων.

Στη Μεσοποταµία, τις Ινδίες και την Κίνα χρησιµοποιούνταν δούλοι σε οικιακές και σε παραγωγικές εργασίες, στους αγρούς και τις οικοδοµές, αλλά και στο στρατό. Στην Ασ-συρία και τη Βαβυλωνία η δουλεία ήταν πολύ σκληρή και οι δούλοι προέρχονταν γενικά από τους αιχµαλώτους πολέµου. Αντίθετα, ο Κύρος Β' της Περσίας (580-529 π.Χ.) προώ-θησε την επανεγκατάσταση σκλάβων στον τόπο τους, επέτρεψε τη λατρεία των πατρώων θεών και την ανοικοδόµηση των πόλεών τους. Έτσι επέστρεψαν οι Ιουδαίοι στα εδάφη τους από την αιχµαλωσία της Βαβυλώνας. Οι Φοίνικες, όπως πληροφορούµαστε από την ιστορία της απαγωγής του Εύµαιου στην Οδύσσεια, ήταν διάσηµοι πειρατές που αιχµα-λώτιζαν ανθρώπους και τους πουλούσαν σε σκλαβοπάζαρα της εποχής.

Στην αρχαία Αίγυπτο χρησιµοποιήθηκαν πολλές χιλιάδες σκλάβοι από πολεµικές αιχ-µαλωσίες στα λατοµεία, στα µεταλλεία, στα βασιλικά κτήµατα και για την κατασκευή των εντυπωσιακών ανακτόρων και των πυ-ραµίδων των Φαραώ. Οι Ισραηλίτες είχαν επίσης δούλους, ήταν όµως υποχρεωµένοι να ελευθερώσουν µετά από ορισµένο χρόνο τους οµόθρησκους εξ αυτών (7-15 χρόνια). Στην Παλαιά ∆ιαθήκη, «Έξοδος» (Κεφ. 21),

αναφέρεται σαφώς ότι ο δούλος µπορεί να δαρθεί ανηλεώς αρκεί να µην πεθάνει και στε-ρηθεί των υπηρεσιών του ο αφέντης του, καθώς επίσης ότι ο αφέντης µπορεί να πουλήσει την κόρη του ως δούλη. Στη «Γένεση» (16) και το «Λεβιτικό» (Κεφ. 19) συζητιέται ανεν-δοίαστα η σεξουαλική αξιοποίηση των δούλων, καθώς επίσης (Κεφ. 25) η αγορά δούλων από γειτονικά κράτη. Υπήρχε επίσης η κατηγορία των µισθωτών υπηρετών που είχαν α-νώτερη κοινωνική θέση από τους δούλους. Σ' αυτούς περιλαµβανόταν η ειδική τάξη των ξένων υπηρετών που µερικές φορές γίνονταν δεκτοί, αν και όχι µε πλήρη δικαιώµατα, στις εβραϊκές φυλές.

Ελληνορωµαϊκός κόσµος

Ο Ηρόδοτος (6,137) αναφέρει πως η δουλεία ήταν παλαιότερα άγνωστη στις ελληνικές πόλεις, αλλά διαδόθηκε σταδιακά στην Ελλάδα και υπήρξε µάλιστα περίοδος που οι Έλ-ληνες µεταχειρίζονταν µε βαρβαρότητα τους δούλους τους. Στα οµηρικά έπη εµφανίζο-νται δούλοι, αιχµάλωτοι πολέµου ή αγορασµένοι από πειρατές, µαζί µε τα παιδιά τους, ως πιστοί σύµµαχοι του κυρίου τους, που τους µεταχειρίζεται µε γενναιοφροσύνη µέσα στην

159

πατριαρχική του οικογένεια. Και δεν φαίνεται να ήταν πολλοί, αν και στην τέταρτη ρα-ψωδία της Ιλιάδας γίνεται ήδη λόγος για µικρούς τεχνίτες ανάµεσα στην οικογένεια και για µερικές υφάντριες που τις διευθύνει µια επιστάτρια.

Κατά τον 7o και 6o αιώνα, ο αριθµός των δούλων µεγάλωνε σταδιακά, πρώτα στις µικρα-σιατικές ελληνικές πόλεις, όπως επίσης στη Χίο και στη Μίλητο (όπου ο Ιππώναξ µιλά για Φρύγες δούλους) και ύστερα στην ηπειρωτική Ελλάδα, ιδίως στην Κόρινθο και στην Αθήνα. Κατά τον 7o αιώνα µεγαλύτερο σκλαβοπάζαρο του ελληνόφωνου χώρου ήταν η Χίος, αργότερα αναφέρεται ότι στη ∆ήλο πουλούσαν περί τους 1.000 δούλους ηµερησί-ως.

Κάπου περιγράφεται επίσης ότι ο Κλεισθένης ο Αθηναίος απένειµε την ιδιότητα του πο-λίτη σε µερικούς πρώην δούλους. Σίγουρα, ο θεσµός της δουλείας είχε κατά καιρούς στην Ελλάδα διαφορετική αντιµετώπιση. Τελικά απαγορεύτηκε η υποδούλωση για χρέη και πρώτο δείγµα σ’ αυτή την κατεύθυνση έδωσε στην Αθήνα η νοµοθεσία του Σόλωνα. ∆ιάφοροι Έλληνες διανοητές ασχολήθηκαν µε το θέµα της δουλείας αλλά δεν διαφωνού-σαν µε την ύπαρξη του θεσµού. Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Ξενοφών συµβούλευαν τους κυρίους να συµπεριφέρονται καλά στους δούλους, προς όφελος των δουλοκτητών!

Ο Πλάτων αναφέρει πώς θα εκφυλιστεί η κοινωνία, αν κυριαρχήσει η δηµοκρατία: «Οι δούλες και οι δούλοι θα απολαµβάνουν την ελευθερία των αφεντικών ... τα ζώα, συνηθι-σµένα να κυκλοφορούν ελεύθερα στους δρόµους, θα πέφτουν επάνω σε όσους συνα-ντούν» (Πολιτικός). Στο ίδιο πνεύµα γράφει ο Αριστοτέλης: «... οι µεν είναι από φυσικού τους ελεύθεροι, οι δε από φυσικού τους δούλοι. Κι όσο γι' αυτούς, ωφέλιµο και δίκαιο είναι να µένουν στην κατάσταση του δούλου». Αλλού γίνεται πρόταση να επιβραβεύουν οι δουλοκτήτες µε απελευθέρωση, µετά από κάποιο εύλογο χρόνο, τους υπάκουους και εργατικούς δούλους, προφανώς για ενίσχυση του ηθικού των υπολοίπων. Περί το 475 π.Χ. ανέλαβαν δούλοι στην Αθήνα αστυνοµικά καθήκοντα, συγκροτώντας µια οµάδα από περίπου 300 τοξότες.

Το 550 π.Χ. κατασκευάστηκε στη Σάµο το «Ευπαλίνειο Υδραγωγείο», ένα όρυγµα άνω των χιλίων µέτρων που διαπερ-νά το βουνό Κάστρο στο σηµερινό Πυθαγόρειο. Για την κατασκευή του ορύγµατος που κράτησε περί τα 10 έτη, εργάσθηκαν Λέσβιοι σκλάβοι που είχαν συλληφθεί ως αιχµάλωτοι πολέµου. Εξετάζοντας σήµερα ο επισκέπτης αυτό το σηµαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, µπορεί να συµπεράνει ότι

µάλλον ελάχιστοι από τους σκλάβους που εργάστηκαν για την κατασκευή του υδραγω-γείου θα επέζησαν.

160

Οι δούλοι στις ελληνικές πόλεις χωρίζονταν σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα µε το επάγ-γελµά τους και τη σχέση τους µε τον εργοδότη (π.χ. συγκατοίκηση ή όχι µε τον κύριό τους) και ανάλογα µε την εργασία που εκτελούσαν. Υπήρχαν π.χ.

• οι οικιακοί δούλοι (υπηρέτες), οι οποίοι δούλευαν σε χωράφια και εργαστήρια, • οι χωρίς οικούντες, δηλαδή που δεν συγκατοικούσαν µε τον κύριό τους, αλλά ερ-

γάζονταν σε κάποιο κατάστηµά του και του κατέβαλαν κάποιο ποσό, • τα ανδράποδα µισθοφορούντα που ήταν κωπηλάτες σε στόλο ή εργάτες σε µεταλ-

λεία και συχνά ανήκαν σε κάποιο αφεντικό που τους είχε νοικιάσει σε τρίτο πρό-σωπο και

• οι δηµόσιοι δούλοι, κάτι σαν δηµοτικοί υπάλληλοι, οι οποίοι εργάζονταν ως α-στυνοµικοί, κλητήρες, γραµµατείς, οδοκαθαριστές κλπ.

Στο Λαύριο οι δούλοι ανέρχονταν σε 15.000 τον 5o αιώνα. και σε 10.000 τον 4o αιώνα. Οι απελευθερώσεις δούλων στα µεταλλεία ήταν λίγες και κυρίως για να χρησιµοποιηθούν οι απελευθερωµένοι ως επιστάτες των εξορύξεων, λόγω της υψηλής εξειδίκευσης που είχαν αποκτήσει. Η εργασία στα µεταλλεία γινόταν σίγουρα κάτω από πολύ σκληρές ως απάν-θρωπες συνθήκες και γι’ αυτό υπήρξαν πολλές εξεγέρσεις των εργατών-δούλων. Η εξέ-γερση το 413 π.Χ. κατά την διάρκεια του πελοποννησιακού πολέµου είχε ως αποτέλεσµα την παύση της λειτουργίας των µεταλλείων, µε σηµαντικές οικονοµικές και στρατιωτικές επιπτώσεις.

Στη Σπάρτη δούλοι ήταν οι Είλωτες, απόγονοι παλαιών κατοίκων της χώρας, η οποία κα-τακτήθηκε από τους νέους κυρίους. Επρόκειτο δηλαδή για σχέση υπόδουλων προς κατα-κτητές. Λόγω του σηµαντικά µεγαλύτερου αριθµού των Ειλώτων από αυτόν των πολιτών και εξ αιτίας του φόβου εξεγέρσεων, η σπαρτιατική εξουσία τούς αντιµετώπιζε βίαια. Αναφέρεται δε ότι ήταν έθιµο να σφραγίζεται το πέρασµα του έφηβου πολίτη στην αν-δρική ηλικία µε το φόνο ενός ή περισσότερων Ειλώτων. Ανάλογες περιπτώσεις µε τους Είλωτες ήταν οι Πενέστες στη Θεσσαλία, οι Μινωίτες στην Κρήτη και αλλού.

Στη Ρώµη η δουλοκτησία πήρε σταδιακά διαφορετική µορφή από εκείνη στην Ελλάδα. Κάθε ρωµαϊκή οικογένεια είχε τουλάχιστον ένα δούλο στις υπηρεσίες της, πλούσιες οικο-γένειες είχαν συνήθως µερικές εκατοντάδες. Οι ενασχολήσεις των Ρωµαίων της ηγετικής τάξης µε τις πολιτικές και στρατιωτικές υποθέσεις, οδήγησε στην ανάγκη απασχόλησης τεράστιου αριθµού δούλων, οι οποίοι τοποθετούνταν για εργασία και άλλες υπηρεσίες και εντάσσονταν σε ιεραρχικές δοµές. Υπήρχαν επιστάτες, επόπτες, βοηθοί, υπεύθυνοι τοµέ-ων ή περιοχών, απλοί εργάτες κλπ., όλοι δούλοι, άντρες, γυναίκες και παιδιά.

Οι δούλοι της Ρώµης και των υπολοίπων πόλεων προέρχονταν κατά δεκάδες χιλιάδες από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, Βρετανία, Ελλάδα, Αίγυπτο, Λιβύη, Συρία, Ιβηρική, Γαλατία, αλλά και από άλλες χώρες της Αφρικής και της Ασίας, από τις οποίες τους µε-τέφεραν δουλέµποροι και τους προσέφεραν προς πώληση. Στα σκλαβοπάζαρα της Ρώµης υπήρχε µεγάλη προσφορά ανθρώπων κάθε φυλής και για όλες τις δουλειές, από βαριές χειρονακτικές, µέχρι καλλιτεχνικές, για µουσικές εκτελέσεις και πνευµατικές, για µετά-φραση φιλοσοφικών κειµένων. Μορφωµένοι δούλοι εκπροσωπούσαν τους συχνά αναλ-φάβητους κυρίους τους σε διαπραγµατεύσεις για εµπορικές δοσοληψίες κλπ.

Πολύ σύνηθες ήταν επίσης να συνάπτουν ερωτικές σχέσεις κύριοι και κυρίες µε δούλους και δούλες. Στη ρωµαϊκή και στη µεταγενέστερη ιστορία αναφέρονται συχνά απόγονοι, των οποίων ένας γονέας ήταν δούλος. Μερικοί από αυτούς αναγνωρίζονταν ως νόµιµα

161

παιδιά, συνήθως όµως παραδίδονταν προς πώληση σε δουλεµπόρους. Οι κυρίες της ρω-µαϊκής κοινωνίας είχαν κατά κύριο λόγο δούλες για την προσωπική περιποίησή τους, την καθαριότητα, το µαγείρεµα κλπ.

Για τους δούλους της Ρώµης προβλέπονταν ειδικά ενδύµατα, τα οποία τους διαφορο-ποιούσαν από τους υπόλοιπους πολίτες και δυσκόλευαν τη διαφυγή τους. Οι περισσότε-ροι από αυτούς παρέµεναν διαρκώς αλυσοδεµένοι, είτε εργάζονταν στους αγρούς, είτε διανυκτέρευαν σε υπόγεια και παράγκες. Η συµπεριφορά της εξουσίας και των κυρίων προς τους δούλους ήταν συνηθέστατα εξευτελιστική. Ο Ρωµαίος κύριος είχε δικαίωµα ζωής και θανάτου για κάθε δούλο που βρισκόταν στις υπηρεσίες του. Για επουσιώδη πα-ραπτώµατα επιβάλλονταν ποινές ραβδισµού, µαστιγώµατος, πρόκλησης εγκαυµάτων µε πυρακτωµένα εργαλεία κ.ά.

Για «βαρύτερα» παραπτώµατα, όπως τα αντιλαµβάνονταν οι κύριοί τους, οι δούλοι εκτε-λούνταν µε πνιγµό, έκθεσή τους σε άγρια θηρία στον ιππόδροµο και µε σταύρωση. Κατά µήκος της οδού µεταξύ Καπούας και Ρώµης σταύρωναν επαγγελµατίες δήµιοι εκατοντά-δες «απείθαρχους» δούλους. Στις ρωµαϊκές λεγεώνες υπηρετούσαν µόνο πολίτες. όταν όµως κάποια εποχή, επί Τραϊανού, ανακαλύφθηκε ότι είχαν ενταχθεί και δούλοι στο σώ-µα, ο αυτοκράτορας έδωσε διαταγή, όχι να απολυθούν και να επανέλθουν σε αγροτικές και άλλες εργασίες, αλλά να θανατωθούν.

Μεσαίωνας

Με τη σταδιακή διάδοση του χριστιανισµού στη ρωµαϊκή αυτοκρατορία, άρχισε να δη-µιουργείται ελπίδα για βελτίωση της ζωής των δούλων, µε αποτέλεσµα πολλοί από αυ-τούς να προσχωρήσουν στη νέα θρησκεία. Η δουλεία δεν καταδικάστηκε όµως ποτέ ως θεσµός από τους αποστόλους και τους πατέρες της εκκλησίας. Αντίθετα, ήδη ο Παύλος γράφει σε επιστολές του:

• «Οι δούλοι να υπακούετε στους κατά σάρκα κυρίους µετά φόβου και τρόµου µε την απλότητα της καρδιάς σας, σαν να υπακούετε στον Χριστό, όχι για τα µάτια, σαν να θέλετε να αρέσετε στους ανθρώπους, αλλά ως δούλοι, κάνοντας το θέληµα του Θεού µε την ψυχή σας» (προς Εφεσίους 6/5,6).

• «Όσοι είναι δούλοι κάτω από το ζυγό, τους δεσπότες τους να θεωρούν άξιους κά-θε τιµής για να µην βλασφηµείται η διδασκαλία και το όνοµα του Θεού. Αυτοί δε που έχουν πιστούς (δηλ. χριστιανούς) δεσπότες να µην τους καταφρονούν, διότι είναι αδελφοί, αλλά περισσότερο να δουλεύουν, διότι είναι πιστοί και αγαπητοί αυτοί που αντιλαµβάνονται την ευεργεσία». (προς Τιµόθεον Α 6/1,2).

• «Οι δούλοι να υποτάσσονται στους δεσπότες τους, να είναι ευάρεστοι, να µην α-ντιλέγουν, να µην τους εγκαταλείπουν, αλλά πίστη να δείχνουν αγαθή για να κο-σµούν έτσι την διδασκαλία του σωτήρος ηµών Θεού» (προς Τίτον 2/9,10).

• «Οι δούλοι της οικίας να υποτάσσονται µε κάθε φόβο στους δεσπότες τους, όχι µόνο στους καλούς κι επιεικείς, αλλά και στους διεστραµµένους» (προς Πέτρο Α 2/18).

Αλλά και σε άλλα βιβλικά κείµενα επιτάσσεται η υπακοή των δούλων στους κυρίους τους.

Η χριστιανική ιστοριογραφία ισχυρίζεται ότι ο αυτοκράτορας Κων/νος (Constantinus Flavius Valerius Aurelius, 272-337) χαλάρωσε την καταπίεση των δούλων, συνεχίζοντας

162

µια φιλελευθεροποίηση που είχε αρχίσει στα αυτοκρατορικά χρόνια της Ρώµης (Αδρια-νός). Τα γεγονότα δείχνουν όµως ότι η νοµοθεσία του Κων/νου διατήρησε τη δουλεία και προέβλεπε αυστηρές ποινές για όσους διέφευγαν και αναζητούσαν την ελευθερία τους, ενώ παράλληλα ελάφρυνε τη θέση των αφεντικών που σκότωναν δούλους:

• Ενώ η νοµοθεσία του ∆ιοκλητιανού απαγόρευε σε γονείς να πουλάνε δούλους τα παιδιά τους, ο Κων/νος το επέτρεπε,

• Το δούλο που δραπέτευε και κατέφευγε στους «βαρβάρους» τον περίµενε, εφόσον συλλαµβανόταν πάλι, καταρχάς η θανατική ποινή, αλλά αν είχε σοβαρές δικαιο-λογίες για την πράξη του, καταδικαζόταν σε ακρωτηριασµό ενός ποδιού ή σε ισό-βια κάτεργα στα µεταλλεία,

• Ο δούλος που κατήγγειλε τον κύριό του για παραπτώµατα (µε εξαίρεση την εσχά-τη προδοσία και τη φοροδιαφυγή) καταδικαζόταν σε θάνατο χωρίς δίκη και εξέ-ταση µαρτύρων.

• Σε διάταγµα του έτους 319 προς το διοικητή της Ρώµης Βάσσο γράφει ο Κων/νος: «Ο Αυτοκράτορας Αύγουστος προς Βάσσο: Αν ένας αφέντης τιµωρήσει το δούλο του µε ράβδο και λουρί ή τον έδεσε για να µην διαφύγει, δεν έχει να φοβηθεί ότι διέπραξε κάποιο έγκληµα, ακόµα κι αν πεθάνει (ο δούλος) ...»

• Σε ένα επόµενο διάταγµα του έτους 326 γράφει ο Κων/νος: «Ο Αυτοκράτορας Αύγουστος προς Μαξιµιλιανό Μακρόβιο: Σε κάθε περίπτωση που οι δούλοι πεθά-νουν από κτυπήµατα του κυρίου τους, δεν είναι ένοχοι (οι κύριοι) γιατί είχαν καλό σκοπό και ήθελαν να νουθετήσουν το δούλο ... Αν λοιπόν ο δούλος πέθανε από τα χτυπήµατα, επειδή έτσι το έφερε η µοίρα και η ανάγκη, οι αφέντες δεν πρέπει να φοβούνται ότι θα υποστούν ελέγχους εκ µέρους του κράτους.»

Έτσι, µε την αναγνώριση του χριστιανισµού ως επίσηµης θρησκείας και τη συµµαχία (συναλληλία) του χριστιανικού ιερατείου µε την εξουσία, µετατίθεται οριστικά η απελευ-θέρωση των δούλων στη µετά θάνατον ζωή, αφού η επίγεια ζωή ήταν µόνο µια ευκαιρία για δοκιµασία της πίστης. Σταδιακά απέκτησαν λοιπόν δούλους και οι επίσκοποι, οι εκ-κλησιαστικές υπηρεσίες και τα µοναστήρια. Οµολογηµένη δικαιολογία για την απόκτηση και τη διατήρηση δούλων και δουλοπάροικων από τον εκκλησιαστικό µηχανισµό ήταν η ανάγκη καλλιέργειας των τεράστιων γεωργικών εκτάσεων που αποκτήθηκαν µε κατασχέ-σεις και δωρεές µέσα σε 1-2 αιώνες!

Η τοπική σύνοδος του 362 στη Γάγγρας στην Παφλαγονία, στην οποία πήραν µέρος οι πατέρες της εκκλησίας Ευσέβιος, Αιλιανός κ.ά. αναθεµάτισε µε τον τρίτο κανόνα όλους εκείνους που προέτρεπαν δούλους να µην υπακούν στα αφεντικά τους και να δραπετεύ-σουν («εί τις δούλον, προφάσει θεοσεβείας, διδάσκοι καταφρονείν δεσπότου και αναχω-ρείν της υπηρεσίας και µη µετ’ ευνοίας και πάσης τιµής τώι εαυτού δεσπότηι εξυπηρετεί-σθαι, ανάθεµα έστω») - ο αναθεµατισµός στην υπηρεσία της δουλοκτησίας. Προφανώς θα υπήρχε κύµα ανυπακοής και διαφυγών, το οποίο οι «πατέρες» προσπαθούσαν να αντι-µετωπίσουν µε «πνευµατικές ποινές». Ο εκκλησιαστικός πατέρας Ιωάννης Χρυσόστοµος αποδεχόταν ότι ένας «ελεύθερος άνθρωπος» δεν είναι δυνατόν να µαγειρεύει ο ίδιος για τον εαυτό του και χρειάζεται γι' αυτό δούλους, αλλά «όχι µεγάλο αριθµό» - η ένστασή του ήταν ποσοτικής φύσης! (Γρ. Μπαϊρακτάρης: «Κοινωνία-Θεσµοί-Οικονοµία στο Βυζά-ντιο», στο «Ιστορία των Ελλήνων»)

Μια ακόµα προσπάθεια ωραιοποίησης στη χριστιανική ιστοριογραφία γίνεται για τον Ιουστινιανό (Justinianus Flavius Petrus Sabbatius, ~482-565), ο οποίος λέγεται ότι ελά-φρυνε τη θέση των δούλων υπό την επιρροή της Εκκλησίας. Αν και δεν καταργήθηκε ού-

163

τε και τώρα η δουλεία, όπως υποσχόταν αρχικά ο χριστιανισµός, πράγµατι κάποιες ρυθ-µίσεις του Ιουστινιανού ήταν ευνοϊκές για τη ζωή των δούλων, οι οποίοι θανατώνονταν τότε από τα αφεντικά τους ακόµα και για ασήµαντα «παραπτώµατα». Ο λόγος γι' αυτή την αλλαγή στη νοµοθεσία οφειλόταν στο σταδιακό περιορισµό των δούλων σε οικιακές και άλλες εργασίες (οικοδοµές, µεταλλεία κλπ.) και η αξιοποίηση στις αγροτικές εργασίες σε όλο και µεγαλύτερο βαθµό των δουλοπάροικων (coloni), των «δούλων της γης», όπως αναφέρονται σε ένα νόµο του 393, των οποίων ο αριθµός µεγάλωνε σταδιακά µε την επε-κτεινόµενη οικονοµική και κοινωνική εξαθλίωση των κατώτερων κοινωνικών στρωµά-των. Και ακριβώς τη συµπεριφορά των δουλοπάροικων ρύθµιζαν αυτοί οι νόµοι του Ιου-στινιανού - µε ιδιαίτερα αυστηρό τρόπο, κατά γενική οµολογία...

Από δικαστικές αποφάσεις (Πείρα) φαίνεται ότι ο θεσµός της δουλείας είχε µια αναλαµπή κατά τον 9o και 10o αιώνα και άρχισε να υποχωρεί σταδιακά από τον 11o στα πλαίσια της γενικότερης οικονοµικής και πολιτικής παρακµής στο βυζαντινό χώρο. Πάντως στην Κων/πολη λειτουργούσε ακόµα αγορά δούλων (Helga Koepstein: «Μερικές παρατηρήσεις για τη νοµική κατάσταση των δούλων ...» στο «Η καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο, Πρακτικά του Α' ∆ιεθνούς Συµποσίου, Αθήνα 1989»). Μέχρι την οριστική πτώση της αυτοκρατορί-ας, ο θεσµός της δουλείας δεν έπαψε να υφίσταται, ενώ διατηρήθηκε και επί Τουρκοκρα-τίας για κάποιο χρόνο σε διάφορες επισκοπές, οι οποίες διέθεταν µεγάλες αγροτικές ε-κτάσεις.

Ήδη στο Βυζάντιο παρουσιάζεται ο χαρακτηρισµός «αγιόδουλοι» (Άγιοι ∆ούλοι) για πρόσωπα και τοπωνυµίες. πρόκειται για δούλους και δουλοπάροικους που καλλιεργούσαν τα τιµάρια της Εκκλησίας, π.χ. στην Κέρκυρα, όπου διασώζεται ακόµα αυτό το όνοµα ως τοπωνύµιο. Σε βυζαντινό αυτοκρατορικό χρυσόβουλο του 1321 για την περιουσία της µητρόπολης Ιωαννίνων αναφέρεται ότι «...Κατέχει δε ωσαύτως η αυτή αγιωτάτη εκκλη-σία και Ιουδαίους τρεις, τα τε παιδία του Λαµέρη, του ∆αβίδη και του Σαµαρία. » Το 1821 ο ιστοριοδίφης Λαµπρίδης αναφέρει ότι τα παιδιά του ∆αβίδη ήταν υποχρεωµένα ακόµα το 19o αιώνα να πηγαίνουν κάθε Παρασκευή στη µητρόπολη για να προσφέρουν υπηρεσίες στο δεσπότη. ∆ηλαδή για τουλάχιστον 600 χρόνια τα µέλη µιας οικογένειας ήταν υποτακτικοί του εκάστοτε µητροπολίτη, µάλλον αγνοώντας και οι ίδιοι για ποιο λό-γο προσέφεραν «παραδοσιακά» αυτές τις υπηρεσίες.

Στη ∆ύση οι εξελίξεις ήταν ανάλογες:

• Στη σύνοδο της Ελβίρα (Ισπανία) που πραγµατοποιήθηκε περί το έτος 306 εγκρί-θηκε ο κανόνας 5, σύµφωνα µε τον οποίο, ο εκκλησιαστικός µηχανισµός επιβάλει «πνευµατική ποινή» στην κυρία που θανάτωσε την υπηρέτριά της µε ξυλοδαρµό, µόνον όµως εφόσον η υπηρέτρια πεθάνει εντός τριών ηµερών. Προφανώς, αν πε-θάνει µετά τις 3 ηµέρες ή «απλώς» µείνει ανάπηρη η υπηρέτρια, δεν προβλέπεται ούτε καν «πνευµατική» ποινή! Αυτός ο κανόνας ενσωµατώθηκε περί το 12o αιώνα στο καθολικό εκκλησιαστικό δίκαιο (Corpus iuris canonici) και ισχύει (θεωρητι-κά) µέχρι σήµερα!

• Το έτος 650 υιοθέτησε ο πάπας Μαρτίνος Ι τον τρίτο κανόνα της συνόδου του 362 της Γάγγρας που προαναφέρθηκε.

• Το 1055 καθόρισε η σύνοδος του Τολέδο ότι τα παιδιά των (άγαµων) κληρικών γινόντουσαν υποχρεωτικά δούλοι σε µοναστήρια και επισκοπές.

• Το έτος 1089 επεκτάθηκε το µέτρο αυτό και στις γυναίκες, µε τις οποίες αποκτού-σαν οι κληρικοί παιδιά. Για τους ίδιους τους πατέρες-κληρικούς δεν προβλεπόταν καµιά ποινή!

164

• Μια ακόµα από τις πολλές αποφάσεις υπέρ της δουλείας εξεδόθη στην τρίτη σύ-νοδο του Λατερανού το 1179, µε την οποία καταδικάζονταν να γίνουν δούλοι, ό-σοι «συνεργάζονταν» µε τους Σαρακηνούς.

Μέχρι περίπου το 10o αιώνα εξελίχθηκε σταδιακά ο θεσµός του κλασικού δούλου σε αυ-τόν του δουλοπάροικου, ο οποίος µεταβιβαζόταν µαζί µε τα κτήµατα και τα κτίσµατα. Κάποιοι ιστορικοί εκτιµούν ότι κατά το Μεσαίωνα είχαν βελτιωθεί οι συνθήκες ζωής των δούλων σε σχέση µε εκείνες της ρωµαϊκής εποχής, αν και η πραγµατικότητα δείχνει ότι έγινε µια εξίσωση προς τα κάτω: Μεγάλα τµήµατα του λαού εντάχθηκαν για οικονοµι-κούς και άλλους λόγους στην κατηγορία των δουλοπάροικων.

Στο 10o και 11o αιώνα ενεργούσε, κατά τον «εκχριστιανισµό» διαφόρων σλάβικων φύλων στη ∆ύση από τους Σάξονες αυτοκράτορες (Όθωνες), από κοινού η «ιερή συµµαχία» στρατού, εκκλησιαστικού µηχανισµού και δουλεµπόρων (K-H.Deschner: «Η εγκληµατική ιστορία του χριστιανισµού», Κάκτος), κάτι που υπήρξε αποτελεσµατικό και µερικούς αιώ-νες αργότερα, κατά την κατάκτηση της Αµερικής και τoν «εκχριστιανισµό» των εκεί ιθα-γενών. Αντίθετα, ανάλογες προσπάθειες «εκχριστιανισµού» και υποδούλωσης στην Κίνα και την Ιαπωνία είχαν περιορισµένα αποτελέσµατα και οδήγησαν σε σφαγές των επιδρο-µέων, προσηλυτιστών, στρατιωτικών και εµπόρων.

Στον ισλαµικό κόσµο γινόταν επίσης αποδεκτός ο θεσµός των δούλων, ο προφήτης ζητάει όµως να έχουν οι πι-στοί απέναντι στους δούλους καλή συ-µπεριφορά. Ταυτόχρονα, οι σηµαντικό-τεροι δουλέµποροι στο χώρο της βό-ρειας Αφρικής, οι οποίοι τροφοδοτού-σαν µε δούλους τις βυζαντινές και τις δυτικές αγορές, ήταν µουσουλµάνοι. Κύρια απασχόληση των δούλων στον αραβικό κόσµο ήταν οι οικιακές και άλ-λες βοηθητικές εργασίες.

Στις προκολοµβιανές κοινωνίες των Αζ-τέκων, των Ίνκας και των Μάγιας οι δούλοι ήταν κυρίως αιχµάλωτοι πολέµων, οι οποίοι απασχολούνταν σε παραγωγικές ερ-γασίες και στις πολεµικές επιχειρήσεις. Συχνά επιλέγονταν ανάµεσά τους τα θύµατα προς θυσία στους θεούς!

Νεότερη εποχή

Η ανακάλυψη της ανατολικής ακτής της Αφρικής και η κατάκτηση και αποικιοποίηση της Αµερικής από τους Ευρωπαίους στα τέλη του 15oυ αιώνα οδήγησε σε µια άνθηση του δουλεµπορίου και σε βίαιες µετακινήσεις πληθυσµών από την Αφρική στην Αµερική για περίπου 3 αιώνες. Κυρίως οι Πορτογάλοι αλλά και οι Ισπανοί κάλυπταν τις ανάγκες σε εργατικό δυναµικό στις νέες χώρες (Αµερική) µε τη µεταφορά Αφρικανών. Το 15o αιώνα πωλητές δούλων από την κεντρική Αφρική σε αγορές της Μέσης Ανατολής και των Ιν-διών ήταν Άραβες έµποροι. Οι ίδιοι αυτοί έµποροι διακινούσαν και Ευρωπαίους δούλους

165

που είχαν αιχµαλωτιστεί από πειρατές σε επιδροµές στη νότια Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία.

Στη Λατινική Αµερική υποδουλώθηκαν αρχικά οι ντόπιοι πληθυσµοί από τους Πορτογά-λους και τους Ισπανούς. Λόγω της εξαντλητικής εργασίας µε ταυτόχρονα βασανιστήρια, επειδή έπρεπε παράλληλα να προσχωρήσουν και στο χριστιανισµό, αλλά και εξ αιτίας των ασθενειών που µεταφέρθηκαν από την Ευρώπη, οι ιθαγενείς αποδεκατίστηκαν σε σχετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα. Έτσι, άρχισε η βίαιη εισαγωγή Αφρικανών, των ο-ποίων απόγονοι είναι οι σηµερινοί µαύροι κάτοικοι της Νότιας και Κεντρικής Αµερικής.

Κατά το 16o αιώνα αρχίζει να συµµετέχει στο δουλεµπόριο και η Βρετανία, η οποία αµ-φισβητεί µε πολεµικές ενέργειες το «προνόµιο» της Πορτογαλίας να προµηθεύει την Α-µερική µε δούλους. Αρωγοί των Εγγλέζων σ’ αυτή την προσπάθεια ήρθαν Γάλλοι, Ολ-λανδοί, ∆ανοί και οι άποικοι της Βόρειας Αµερικής. Τελικά απέσπασε η Βρετανία το έτος 1713 το αποκλειστικό δικαίωµα να προµηθεύει η εταιρία British South Sea Company την αµερικάνικη ήπειρο µε δούλους.

Στη Βόρεια Αµερική έφτασαν οι πρώτοι Αφρικανοί δούλοι το έτος 1619 στο Jamestown (Virginia). Η νοµική θέση αυτών των ανθρώπων περιγραφόταν ως limited servitude (πε-ριορισµένη δουλεία) και ήταν όµοια µε αυτή λευκών και ιθαγενών (ερυθρόδερµων) δού-λων. Στα έτη 1641 στο Massachusetts, το 1650 στο Connecticut και το 1661 στη Virginia αποφασίστηκαν οι πρώτοι νόµοι για τη δουλεία που αφορούσαν τη µεταχείριση δούλων που είχαν δραπετεύσει.

Στο δεύτερο µισό του 17oυ αιώνα αναπτύχθηκε στις νότιες επαρχίες της Βόρειας Αµερι-κής το σύστηµα των µεγάλων αγροκτηµάτων (φυτείες), το οποίο απαιτούσε τεράστιο α-ριθµό εργατικών χεριών. Έτσι άρχισε η µαζική εισαγωγή µαύρων δούλων από την Αφρι-κή. Μερικές παράλιες πόλεις των σηµερινών ΗΠΑ αναπτύχθηκαν αρχικά ως δουλεµπο-ρικά κέντρα. Στις βόρειες επαρχίες των αγγλικών αποικιών απασχολούνταν οι µαύροι κυ-ρίως στις οικιακές και αγροτικές εργασίες, στις νότιες επαρχίες όµως κυρίως στις φυτείες. Σταδιακά έγινε η παρουσία των (άµισθων) δούλων στις φυτείες οικονοµικός παράγων, χωρίς τον οποίο η αγροτική παραγωγή δεν ήταν ανταγωνιστική. Έτσι, την εποχή του πο-

166

λέµου της αµερικάνικης ανεξαρτησίας (1776-1783) οι µαύροι είχαν µετατραπεί µε ειδι-κούς σκληρούς νόµους σε «δούλους µε πλήρη εξάρτηση» από τον κύριό τους, για τους οποίους αυτός είχε δικαίωµα ζωής και θανάτου - µια επιστροφή στις συνθήκες της αρχαί-ας Ρώµης.

Στα τέλη του 18oυ αιώνα εκτελούσαν τα εγγλέζικα εµπορικά πλοία ταξίδια για την κάλυ-ψη του λεγόµενου «τριγωνικού εµπορίου»: µετέφεραν από τα βρετανικά λιµάνια, κυρίως το Λίβερπουλ, µέταλλα, υφάσµατα και όπλα στη βάση του Cape Coast στη σηµερινή Γκάνα της ∆υτικής Αφρικής. Από εκεί παραλάµβαναν νεαρούς νέγρους, τους οποίους στοίβαζαν στα αµπάρια του πλοίου και τους παρέδιδαν, όσους επιζούσαν, σε δουλεµπό-ρους στα νησιά της Καραϊβικής. Επιστρέφοντας δε πάλι στα βρετανικά λιµάνια µετέφε-ραν ζάχαρη, καπνό κ.ά. Εκτιµάται ότι στα πλαίσια αυτού του τριγωνικού εµπορίου µετα-φέρθηκαν περί τα 13 εκατοµµύρια Αφρικανοί στην αµερικάνικη ήπειρο.

Κάποια υποτυπώδη δικαιώµατα των δούλων της Αµερικής που προέβλεπαν οι νόµοι στις ΗΠΑ, π.χ. ιατρική περί-θαλψη στο γήρας, αν έφταναν ποτέ σε τέτοια ηλικία, δυνατότητα επιλογής δι-κηγόρου, αλλά και το δικαίωµα για χρι-στιανική κατήχηση, ήταν στην πραγµα-τικότητα κενό γράµµα. Αυτό που δια-φοροποιούσε τους µαύρους του 18ου αιώνα στον αµερικάνικο Νότο από τους αρχαίους δούλους ήταν το δικαίωµα να δηµιουργούν οικογένεια και να διαθέ-τουν ιδιωτική περιουσία, πάντα όµως µε τη σύµφωνη γνώµη του κυρίου τους.

Η ζωή των µαύρων στον αµερικάνικο Νότο περιγράφεται, εκτός από χρονικο-γράφους της εποχής και από πολλούς λογοτέχνες (Harriet Beecher Stowe: Η

καλύβα του Μπαρµπα-Θωµά, 1852), οι οποίοι µετέφεραν σε όλο το µορφωµένο κόσµο (τότε περίπου η Ευρώπη), ιδίως κατά το 19ο αιώνα, τις πληροφορίες για τα συµβαίνοντα στην Αµερική. Οι περιγραφές αυτές αναφέρονται σε εγκλήµατα χωρίς κυρώσεις από λευ-κούς κτηµατίες αλλά και εργάτες, όπως οµαδικοί βιασµοί κοριτσιών και γυναικών, σφρά-γισµα δούλων µε πυρακτωµένο σίδερο, µαζικές εκτελέσεις δραπετών κτλ. Μέχρι την έ-κρηξη του αµερικάνικου εµφύλιου πολέµου το 1861, αναφέρονται φρικιαστικά γεγονότα για τη µεταχείριση µαύρων δούλων στις φυτείες των νότιων πολιτειών της Αµερικής.

Σε όλη τη διάρκεια του δουλεµπορίου, το οποίο απέφερε τεράστια κέρδη στις κοινωνίες των Ευρωπαίων εποίκων στην Αµερική, προσπάθησαν διάφοροι θεολόγοι να εξηγήσουν ότι η δουλεία είναι συµβατή µε τη χριστιανική θρησκεία, π.χ. ότι «οι µαύροι άνθρωποι είναι διασταύρωση του Κάιν µε θηλυκό πίθηκο», άρα ευτελές βιολογικό είδος. Αυτά από τον θεολόγο-ιεραπόστολο Thomas Thompson (σε µονογραφία του στα τέλη του 18ου αιώ-να), από τον καθηγητή Charles Caroll («The Negro a beast», 1900) κ.ά. Το έτος 1818 η Ορθόδοξη Εκκλησία της Βλαχίας θεωρούσε τους Αθίγγανους «γεννηµένους σκλάβους»!

167

Κατάργηση της δουλείας

Η ∆ανία, της οποίας εµπορικά πλοία συµµετείχαν για αρκετές δεκαετίες στην εµπορική συµµαχία των δουλεµπόρων, απαγόρεψε το έτος 1792 νοµοθετικά ως πρώτη χώρα, το ε-µπόριο δούλων. Ακολούθησαν η Βρετανία το 1807 και οι ΗΠΑ το 1808. Αυτές οι νοµο-θετικές ρυθµίσεις αφορούσαν µόνο το εµπόριο των δούλων, όχι όµως το θεσµό της δου-λείας! Στο Συνέδριο της Βιέννης το 1814 τέθηκε το ζήτηµα γενικής κατάργησης του δου-λεµπορίου και πολλές χώρες υιοθέτησαν σύντοµα σχετικούς νόµους. Το έτος 1842 υπέ-γραψαν η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ συµφωνία (Ashburton Treaty), µε την οποία α-ποφασιζόταν να αστυνοµεύουν τον Ατλαντικό για τυχόν διακίνηση δουλεµπορικών πλοί-ων. Με το χρόνο προσχώρησαν κι άλλες χώρες σ’ αυτή τη συµφωνία. Η απαγόρευση της διακίνησης δούλων οδήγησε στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των δούλων της Αµερικής, γιατί δεν ήταν πια εύκολη ή δυνατή η αντικατάστασή τους µε καινούργιους.

Όλοι οι δούλοι στη γαλλική επικράτεια απελευθερώθηκαν αρχικά µε τη γαλλική επανά-σταση, αλλά το καθεστώς της δουλείας επανήλθε µε την επιστροφή των Βουρβόνων και την αποκατάσταση των γαιοκτηµόνων και των επισκόπων στις περιουσίες και τις εξουσί-ες τους. Τελικά καταργήθηκε η δουλεία στη Γαλλία το 1848 και στην Ολλανδία το 1863. Στη Ρωσία καταργήθηκε επίσηµα η δουλεία το έτος 1861 υπό την πίεση των δυτικών κρατών, οπότε απελευθερώθηκαν περί τα 43 εκατοµµύρια δούλοι! Οριστική κατάργηση του καθεστώτος των δουλοπάροικων (κολίγων) επήλθε µε την επανάσταση των Μπολσε-βίκων το 1917.

Η Ελλάδα και άλλες νέες χώρες της Ευρώπης, οι οποίες δεν είχαν κατά τους προηγούµε-νους αιώνες κρατική υπόσταση για να συµπράξουν στο δουλεµπόριο, ενσωµάτωσαν την απαγόρευση της δουλείας στο σύνταγµά τους. Το ίδιο έγινε και σε πολλές χώρες της Νό-τιας Αµερικής, αλλά στη Βραζιλία, η οποία σήµερα αποτελείται περί το 50% από µαύ-ρους, µιγάδες και απογόνους παλαιών ιθαγενών, υιοθετήθηκε αυτή η κατάργηση µόλις το 1888.

Στις ΗΠΑ καταργήθηκε νοµοθετικά η δουλεία µε τη λήξη του εµφύλιου πολέµου βορεί-ων-νοτίων, ο οποίος πόλεµος δεν είχε φυσικά ως στόχο την κατάργηση της δουλείας των µαύρων, όπως υιοθετήθηκε από την αµερικάνικη κρατική προπαγάνδα. Ο πόλεµος αυτός αφορούσε στη σύγκρουση συµφερόντων µεταξύ του παραδοσιακού αγροτικού Νότου που στηριζόταν στα εργατικά χέρια των (απλήρωτων) δούλων και του ραγδαία εκβιοµηχανι-ζόµενου Βορρά που είχε τον έλεγχο της χώρας (yankees).

Οι Βόρειοι υπό τον Λίνκολν είχαν ως πρώτιστο στόχο τους τη διατήρηση της Ένωσης για να διαθέτουν ευρεία αγορά των βιοµηχανικών προϊόντων τους και πελατεία του τραπεζι-κού συστήµατος και ήταν έτοιµοι για παραχωρήσεις στο ζήτηµα της δουλείας. Η κατάρ-γησή της ετέθη όµως πανηγυρικά ένα χρόνο µετά την έναρξη του πολέµου, όταν οι Ευ-ρωπαίοι, αντιµετωπίζοντας µε συµπάθεια µια πιθανή διάσπαση των ΗΠΑ, ενδιαφέρθηκαν να υποστηρίξουν τους Νοτίους µε προµήθεια οπλισµού. Μετά από αυτό τον ελιγµό του Λίνκολν, δεν ήταν πια δυνατόν να υποστηρίξουν οι «φιλελεύθεροι» Ευρωπαίοι τους «κα-ταπιεστές» Νοτίους!

∆ουλεία στον 20ο αιώνα

Η «Κοινωνία των Εθνών» (πρόδροµος οργανισµός του ΟΗΕ) κήρυξε το 1926 πανηγυρικά την κατάργηση της δουλείας σε οποιαδήποτε µορφή της. Αυτό επιβεβαιώθηκε το 1948 µε

168

την έγκριση της Χάρτας στον ΟΗΕ για τα «δικαιώµατα του ανθρώπου». Παραπτώµατα που σχετίζονται µε δουλεµπόριο και διατήρηση δούλων εκδικάζονται από το ∆ιεθνές ∆ι-καστήριο της Χάγης.

Στις δεκαετίες από το 1950 και µετά δεν υπάρχει στον κόσµο δουλεία µε την παλαιά µορφή, αν και είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστούν και ερευνηθούν οι σχέσεις εξάρτησης πάµπτωχων ανθρώπων σε διάφορα σηµεία της υδρογείου από τοπικούς γαιοκτήµονες και βιοµηχάνους, οι οποίοι µονοπωλούν την προσφορά εργασίας στην περιοχή τους ή από πάµπλουτους αλλά αργόσχολους Άραβες σεΐχηδες, οι οποίοι διατηρούν στρατιές νεαρών Ινδοπακιστανών και Αφρικανών ως αναβάτες καµήλας!

Σε πολλές χώρες, κυρίως της Αφρικής, της Ασίας και της Νότιας Αµερικής αλλά, µετά την κατάρρευση του σοβιετικού µπλοκ, και στην Ευρώπη, παρουσιάζονται φαινόµενα όµοια µε αυτά της δουλείας, όπως λαθραία διακίνηση µεταναστών, επιβολή παιδικής ερ-γασίας, λαθρεµπόριο ανθρώπινων οργάνων, εκµετάλλευση πορνείας κ.ά.

169

Συγγνώµη για ένα επαίσχυντο παρελθόν Το Κοινοβούλιο της πολιτείας Βιρτζίνια (Virginia) των ΗΠΑ εξέφρασε «βαθύτατη λύ-πη» για το ρόλο αυτής της πολιτείας στο θέµα της δουλείας. Το ψήφισµα που εγκρίθηκε οµόφωνα αναφέρει ότι η δουλεία υπήρξε «η πλέον αηδιαστική παραβίαση των δικαιωµά-των του ανθρώπου και των ιδρυτικών στόχων των ΗΠΑ». Στο ίδιο ψήφισµα αναφέρεται ότι, ακόµα και µετά την επίσηµη κατάργηση της δουλειάς σ' αυτή την πολιτεία, συνεχί-στηκε η τακτική των φυλετικών διακρίσεων σε βάρος των Αφροαµερικάνων. Αυτή η απόφαση δεν έχει τη βαρύτητα ενός νόµου, στέλνει όµως ένα σηµαντικό συµβο-λικό µήνυµα, παρά τη µεγάλη καθυστέρηση, προς όλες τις κατευθύνσεις σε όλο τον κό-σµο. Η Βιρτζίνια γιορτάζει φέτος τα 400 χρόνια από την ίδρυση της πόλης Jamestown, στην οποία έφτασαν το έτος 1619 οι πρώτοι δούλοι από την Αφρική. Αργότερα εξελίχθη-κε και το Richmond σε σηµαντικό κέντρο διακινήσεως Αφρικανών. Η εξέλιξη των πραγ-µάτων προς εξαφάνιση των διακρίσεων και αποκατάσταση της ισονοµίας µεταξύ των πο-λιτών έγινε εµφανής, όταν το έτος 1989 απέκτησε η Βιρτζίνια τον πρώτο Κυβερνήτη στις ΗΠΑ µε αφροαµερικάνικη καταγωγή. Μετά την ίδρυση του πρώτου οικισµού Jamestown το 1607 από τους Εγγλέζους, άρχισε το 1613 η καλλιέργεια φυτών για εµπορία των προϊόντων, κυριότερο από τα οποία ήταν ο καπνός. Αυτή η καλλιέργεια επεκτάθηκε σε µεγάλες φυτείες µε µονο-κουλτούρα, οι οποίες µόνο µε την εκµε-τάλλευση απλήρωτων δούλων ήταν δυνα-τόν να συντηρηθούν. Το 1808 απαγορεύ-τηκε µεν το δουλεµπόριο, αλλά όχι και η δουλεία. Έτσι, έγινε όµως δυνατή η βελτίωση της ζωής των µαύρων δούλων, αφενός επειδή δεν ήταν εύκολη ή δυνατή η αντικατάστασή τους µε νέους, αφετέρου επειδή συνέφερε τους ιδιοκτήτες φυτειών να υποστηρίξουν τη δηµιουργία οικογενειών µεταξύ των δούλων, ώ-στε τα παιδιά τους να ενταχθούν επίσης στο δυναµικό των απλήρωτων εργαζοµένων. Η ύπαρξη οικογενειών αποτέλεσε όµως και ανασταλτικό παράγοντα, όσον αφορά τις στά-σεις και ανταρσίες, γιατί οι απελπισµένοι δούλοι είχαν πλέον κάτι να χάσουν σε περίπτω-ση απείθειας και στάσης. Σε αντίθεση µε αυτούς, οι δούλοι των Εγγλέζων στα νησιά της Καραϊβικής, οι οποίοι δούλευαν εξαντλητικά στις απαιτητικές φυτείες ζαχαροκάλαµου, δεν είχαν οικογένειες και γι' αυτό οι ανταρσίες και οι εκατέρωθεν σφαγές ήταν συχνές. Με αυτή την αφορµή δεν είναι άστοχο να αναρωτηθούµε, πότε θα αναγνωρίσουν τα ε-γκλήµατά τους και θα ζητήσουν συγγνώµη, έστω και ακαδηµαϊκά, οι πνευµατικοί διάδο-χοι εκείνων που συκοφάντησαν, εξύβρισαν και υπέκλεψαν (όσο καταλάβαιναν και όσο µπορούσαν, βέβαια) τον Ελληνισµό και τις πολιτισµικές δηµιουργίες του; Πότε θα ζητή-σουν συγγνώµη αυτοί, των οποίων οι προκάτοχοι από τις ίδιες θέσεις εξουσίας στήριξαν και εξύµνησαν κάθε κατακτητή και δικτάτορα, κάθε καταπιεστικό και εκµεταλλευτικό καθεστώς;

170

Εκχριστιανισµός µε την αγιαστούρα και τα όπλα

......

Στα σχολικά βιβλία υποστηρίζεται ότι ο χριστιανισµός έγινε ασµένως δεκτός από τους λαούς της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας και οι όποιες βιαιότητες κατά την επιβολή του δεν είχαν σηµαντική έκταση. Αυτό το επιχείρηµα καταρρίπτεται από µόνο του, αν εξετάσου-µε όλες τις ιστορικές περιόδους. ∆ιαπιστώνεται ότι η επιβολή του χριστιανισµού υπήρξε πάντα βίαιη, όταν ο υπό εκχριστιανισµό λαός είχε συγκροτηµένη θρησκεία και εθνικές παραδόσεις, κατά τεκµήριο υψηλότερου πολιτισµικού επιπέδου από τις µεσανατολικές και δεν ενδιαφερόταν να προσχωρήσει σε οποιαδήποτε νέα θρησκεία. Πέρα από τους λα-ούς της αρχαίας Ιταλίας, Ελλάδας και Μικράς Ασίας, παραδείγµατα αποδοχής ή επιβολής του χριστιανισµού έχουµε στους Αρµένιους και στους Γότθους, µερικούς αιώνες αργότε-ρα στους Σάξονες και στους Σλάβους, επίσης µερικούς αιώνες αργότερα στους ιθαγενείς της Αµερικής και στους λαούς της Άπω Ανατολής.

Η αποδοχή του χριστιανισµού υπήρξε σχετικά ειρηνική, µόνο εκεί που έγιναν συµφωνίες κορυφής και προσχώρησαν στη νέα θρησκεία οι ηγετικές οµάδες κάθε λαού (Πολωνία, Ρωσία). Αυτή η διαδικασία θεσµοποιήθηκε κατά την Αναγέννηση µε τον κανόνα «cujus regio, ejus religio», που δηλώνει ότι εκείνος που ελέγχει µια περιοχή, προσδιορίζει και τη θρησκεία των κατοίκων της. Στις περιπτώσεις συµφωνηµένης προσχώρησης, προσάρµο-ζαν σταδιακά τα ιερατεία των αντίστοιχων εθνικών θρησκειών τις ονοµασίες των θεοτή-των, τις εθνικές µυθοπλασίες και τις παραδοσιακές ιεροτελεστίες τους, οι περισσότερες από τις οποίες αφοµοιώνονταν και ενσωµατώνονταν στη νέα, χριστιανική πλέον πρακτι-κή

. εξ αυτού προέκυψαν µε την πάροδο του χρόνου και διάφορες ιδιαιτερότητες στις α-ντιλήψεις, στα σύµβολα και στις ιεροτελεστίες των εκχριστιανιζόµενων λαών.

Η επιβολή του χριστιανισµού στην Ευρώπη

Για την επιβολή του χριστιανισµού στους λαούς της ρωµαϊκή αυτοκρατορίας και ανάµε-σά τους στους Έλληνες θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά σε άλλο κείµενο. Οι Σλάβοι και οι Ούγγροι εκχριστιανίστηκαν, όχι πάντα εύκολα και ειρηνικά, από τον 8ο αιώνα και µετά, οι δυτικοί Σλάβοι και οι Ούγγροι από το κράτος των Καρολιδών (Φράγκοι) και οι ανατο-λικοί Σλάβοι από τους Βυζαντινούς. Οι πολεµικές συγκρούσεις ανατολικών και δυτικών χριστιανικών δυνάµεων µε σλαβικούς λαούς αφενός απέβλεπαν στην απώθηση µετακι-νούµενων πληθυσµών ή στον έλεγχο εδαφών και στην είσπραξη φόρων υποτέλειας κλπ. και, αφετέρου, είχαν προσηλυτιστικούς και κατακτητικούς στόχους (K-H.Deschner: «Η εγκληµατική ιστορία του χριστιανισµού», Κάκτος). Πάντα, οι εκστρατείες γίνονταν µετά από συνεννόηση κράτους και εκκλησίας και στα (σχεδόν αποκλειστικά µισθοφορικά) στρατεύµατα συµµετείχαν κληρικοί και δουλέµποροι, έτοιµοι να µεταφέρουν το «µήνυµα της αγάπης», σε όσους επιβίωναν από τις πολεµικές συγκρούσεις.

Οι Σάξονες που πεισµατικά δεν αποδέχονταν στην αλλαγή από τον 8ο στον 9ο αιώνα (772-804), το φράγκικο κράτος και τη νέα θρησκεία, κατασφάγηκαν σε πολλές µάχες από τα στρατεύµατα του Καρλοµάγνου και προσχώρησαν στο χριστιανισµό ως ηττηµένοι και κατακτηµένοι. Αργότερα, 9ος-11ος αιώνας, πρωτοστάτησαν οι ίδιοι οι Σάξονες µε τους τρεις αυτοκράτορες Όθωνες και τον «Άγιο» Ερίκο (Heinrich ΙΙ., «ένας, πριν απ' όλα, εκ-

171

κλησιαστικός άνδρας») στον εκχριστιανισµό και την υποδούλωση των σλαβικών φύλων µεταξύ του Έλβα και του Όντερ (Σόρβοι, Βένδοι κ.ά.)

Στα σχολικά βοηθήµατα παρουσιάζονται αυτοί οι πόλεµοι συνήθως ως ασκήσεις επί χάρτου, µε αναφορά των στρατιωτικών κι-νήσεων και µε περιγραφή των προσόντων των ηγετών της φιλικής πλευράς. Η πραγ-µατικότητα είναι προφανώς τελείως διαφο-ρετική. Μία περιγραφή από χρονικογρά-φους της εποχής, όλοι χριστιανοί ιερωµέ-νοι, είναι πολύ χαρακτηριστική. Στα τέλη του έτους 929 συγκρούστηκε µια στρατιά Σαξόνων στην περιοχή δεξιά του κάτω Έλ-βα µε επαναστατηµένους Σλάβους. Αναφέ-ρεται ότι σκοτώθηκαν, µάλλον καθ' υπερ-βολή, από 120 µέχρι 200 χιλιάδες Βένδοι (Wenden) από τους σιδηρόφρακτους Σάξο-νες. Ο επίσκοπος Thiemar αναφέρει ότι «σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι οι επαναστάτες και µόνο λίγοι διέφυγαν».

Ο µοναχός Widukind γράφει ότι «από τους πεζοπόρους βαρβάρους (εννοεί τους Σλάβους) δεν σώθηκε κανένας και από τους ιππείς µόνο λίγοι, ενώ στους πολεµιστές του θεού (εννοεί τους Σάξονες) επικρατούσε ευθυµία, επειδή πέτυχαν µε τη βοήθεια του θεού µια περίφηµη νίκη. Όλα τα µέλη των οικογενειών των Σλάβων σκλαβώθηκαν και διατέθηκαν ως δούλοι». Ανάλογες φρικαλεότητες γίνο-νταν, φυσικά, και σε περιπτώσεις που νικούσε η άλλη πλευρά, η οποία δεν δήλωσε όµως ποτέ ότι εκπροσωπεί τη «θρησκεία της αγάπης»!

Με τέτοιες και άλλες ανάλογες πολεµικές ενέργειες κράτησε ο εκχριστιανισµός και στα-διακός εκγερµανισµός των Σλάβων αρκετούς αιώνες - των Πρώσων που είναι επίσης σλαβικής προέλευσης, κράτησε µάλιστα µέχρι και το 17ο αιώνα. Η επιβολή του χριστια-νισµού στους ιθαγενείς της Αµερικής από τους Ευρωπαίους επιδροµείς θα περιγραφεί σε αυτοτελές κείµενο και γι' αυτό δεν θα γίνει εδώ ιδιαίτερη αναφορά.

Λιγότερο ή καθόλου γνωστά είναι όµως τα γεγονότα κατά τις πολλαπλές προσπάθειες εκχριστιανισµού λαών της Άπω Ανατολής, κυρίως των πολυπληθών λαών των Ινδιών, της Κίνας και της Ιαπωνίας. Αυτά τα γεγονότα, για τα οποία υπάρχουν πολλά στοιχεία, αλλά και περιγραφές αυτοπτών µαρτύρων, δίνουν µια υποψία, τί πρέπει να συνέβη και στον ελληνικό χώρο περίπου 1-1,5 χιλιετία νωρίτερα και τί θα µπορούσε να είχε προκύ-ψει, αν οι ελληνόφωνοι λαοί δεν ήταν εκείνη την εποχή υπόδουλοι στους Ρωµαίους αλλά διέθεταν µία δική τους ισχυρή εθνική ηγεσία. Εκτιµάται ότι αυτή ακριβώς η ηγεσία θα ήταν σε θέση να υπερασπιστεί τον παραδοσιακό πολιτισµό και τα έθιµα του λαού, απένα-ντι σ’ εκείνους που επέβαλαν κατά την εποχή της ρωµαϊκής παγκοσµιοποίησης µία νέα θρησκεία.

172

Η προσπάθεια επιβολής του χριστιανισµού στην Ασία

Η επόµενη περιγραφή ακολουθεί στα κύρια σηµεία της το άρθρο «Χριστιανισµός και Χι-ντεγιόσι» από το τεύχος «Ο Ναπολέων της Ιαπωνίας» του περιοδικού ΙΣΤΟΡΙΚΑ της Ε-λευθεροτυπίας, το δεκάτοµο έργο του K. Deschner «Η εγκληµατική ιστορία του χριστια-νισµού», εκδόσεις «Κάκτος», τη µελέτη του Βλ. Ρασσιά, «ΣΑΚΟΚΟΥ: Η αντίσταση των Ιαπώνων στο χριστιανισµό» από το βιβλίο του «Μια ιστορία Αγάπης», εκδόσεις «Ανοι-χτή Πόλη» και τη δηµοσίευση του Naoji Kimura: «Japans imperialistische Expansion in Asien», από το βιβλίο Herbert Arlt: «The Unifying Aspects of Cultures».

Στα µέσα του 16ου αιώνα είχε επιβληθεί ο χριστιανισµός ήδη στο ινδικό βασίλειο της Goa (Γκόα) που ήταν πορτογαλική αποικία µέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα. Η τοπική ινδουϊστι-κή θρησκεία είχε τεθεί υπό απαγόρευση, µε απαίτηση για καταστροφή όλων των «ειδώ-λων». Με βασιλικά διατάγµατα είχαν οργανωθεί από Ιησουΐτες δηµόσιες διδασκαλίες συκοφάντησης της παραδοσιακής θρησκείας και βαπτίσεις (ράντισµα µε νερό) µε πανη-γυρισµούς για την «ήττα των δαιµόνων» - περίπου όπως γινόταν και στην Ευρώπη παλαι-ότερα. Οι βασιλείς του Kotte (Κόττε), του Kandy (Κάντυ) και του Trincomalee (Τρινκο-µαλή) της Κεϋλάνης, υπό τις υποσχέσεις των Πορτογάλων για στρατιωτική υποστήριξή τους, βαπτίσθηκαν χριστιανοί και διέταξαν τον υποχρεωτικό εκχριστιανισµό όλων των υπηκόων τους.

Το έτος 1551, προσηλυτίστηκαν οι πρώτοι Ιάπωνες από τον Ιησουΐτη κληρικό Francisco de Jasu y Xavier (Φραγκίσκο Ξαβέριος, 1506-1552) µε το κινέζικο όνοµα Fang Jige, που εκµεταλλεύθηκε την ανάγκη για άσυλο ενός καταζητούµενου για φόνο, του Γιαχίρο (Yajiro, Anjiro). Με πυρήνα την οικογένεια και το υπηρετικό προσωπικό του τελευταίου, δηµιουργήθηκε η πρώτη χριστιανική κοινότητα στην Καγκοσίµα (Kagoshima) της Ιαπωνίας. Το 1552 προσπάθησε ο Ξαβέριος να εισέλθει κρυφά στην Κίνα, όπου απαγορευόταν ο προσηλυτισµός σε άλλες θρησκείες, αλλά πέθανε, µάλλον από τις κακουχίες της εποχής και της περιοχής.

Στα έτη 1558-1570 και παρ' ότι στην Ιαπωνία έχει ήδη νοµοθετηθεί η απαγόρευση του χριστιανικού προσηλυτισµού, οι Πορτογάλοι ιεροκήρυκες διείσδυσαν στην χώρα, εκµεταλλευόµενοι την προσπάθεια του πολέµαρ-χου ηγεµόνα (daimyo) Oda Nobunaga (Όντα Νοµπουνάγκα), από το 1568 υποστηρικτή του Yoshiaki, τελευταίου Σογκούν, δηλαδή Αρχιστράτηγου, της γραµµής των Ashikaga, να εξουδετερώσει τη µεγάλη επιρροή εκείνης της εποχής των πολεµιστών Βουδιστών µο-ναχών στα πολιτικά πράγµατα της χώρας. Από τα ιεραποστολικά κέντρα τους στο Yamaguchi (Γιαµαγκούτσι), το Hirado (Χιράντο) και το Bungo (Μπούνγκο), οι Ιησουΐτες συντόνιζαν µεγάλη δυσφηµιστική εκστρατεία κατά του Βουδισµού Ζεν, κυρίως ανάµεσα στους ανθρώπους των κατωτέρων τάξεων και γύρω στο 1562, πέτυχαν τη βάπτιση πολ-λών ευγενών πολεµιστών του Kyoto (Κιότο), πρωτεύουσας του σογκουνάτου Ashikaga.

173

Τογιοτόµι Χιντεγιόσι

Το έτος 1563, οι Ιησουΐτες βάπτισαν χριστιανό το διοικητή της Omura (Οµούρα), Omura Sumitada (Οµούρα Σουµιτάδα), ο οποίος τους παραχώρησε τη διαχείριση του εµπορικού λιµανιού στο Nagasaki (Ναγκασάκι) και πλήρη ελευθερία προσηλυτιστικής δράσης ανά-µεσα στους υπηκόους του, ενώ τον Απρίλιο του 1569 ο Πορτογάλος Ιησουΐτης ιεραπό-στολος Louis Frois (Φρόις, 1532-1597) εγκαταστάθηκε κανονικά στο Κιότο. Το έτος 1583 είχαν προσηλυτιστεί στο χριστιανισµό ένας ναύαρχος, ένας από τους δύο στρατη-γούς της ιαπωνικής εκστρατείας κατά της Κορέας, ένας ανιψιός, καθώς και ο προσωπικός ιατρός του κυβερνήτη Toyotomi Hideyoshi (Τογιοτόµι Χιντεγιόσι). Όλοι αυτοί και πολ-λοί άλλοι Ιάπωνες ευγενείς, είχαν βαπτισθεί χριστιανοί, ενώ ο τοπικός διοικητής της Arima (Αρίµα) όχι απλώς ασπάσθηκε τη νέα θρησκεία αλλά και διέταξε επιπλέον την υ-ποχρεωτική βάπτιση όλων των κατοίκων τριών πόλεων της δικαιοδοσίας του, συνολικά 3.000 άτοµα. Εκείνη την εποχή άρχισε όµως µια αντισυσπείρωση Ιαπώνων γύρω από την παραδοσιακή θρησκεία του Shinto (Σίντο, Shintoism, εκ του shin tao, δηλαδή «ο Τρόπος των Θεών») και το βουδισµό Ζεν.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1587, κυκλοφόρησαν στην κοινωνία της Ιαπωνίας πληροφορίες για την καταστροφή πολιτισµών που είχαν προκαλέσει οι Ιησουΐτες σε άλλες χώρες. Τον Ιούλιο αυτού του έτους ενηµέρωσε ο γιατρός Σεϊγιακόν Χόιν τον κυβερνήτη για τους στόχους και τις δραστηριότητες των ιεραποστόλων χριστιανών σε παλαιότερες και σύγχρονες εποχές. Λέγεται ότι στην αναφορά του απαρίθµησε ο γιατρός καταστροφές σιντοϊστικών και βουδιστικών ναών από χριστιανούς, τον αναγκαστικό προσηλυτισµό των υποτελών λαών στο χριστιανισµό και τη συµµετοχή των καθολικών κληρικών σε ε-µπόριο δούλων («Χριστιανισµός και Χιντεγιόσι», ΙΣΤΟΡΙΚΑ) - περίπου αυτά που έγιναν και κατά την επιβολή του χριστιανισµού στους λαούς της Μικράς Ασίας και της Ευρώπης. Σίγουρα θα είχε ο Χιντεγιόσι υπόψη του και διάφορες υπονοµευτικές δραστηριότητες των Ιησουϊτών ιεραποστόλων στην Ιαπωνία, οπότε κάλεσε τον επικεφαλής της χριστιανικής ιεραποστο-λής, Gaspar Coelho (Κοέλιο, 1531-1590) και του έθεσε τέσσερα συγκεκριµένα ερωτήµα-τα, τα οποία έχουν καταγραφεί:

• Γιατί οι χριστιανοί ιερωµένοι επιζητούν επίµονα τον προσηλυτισµό; • Γιατί καταστρέφουν τους εθνικούς ναούς και εκδιώκουν τους ιερείς τους; • Γιατί διδάσκουν περί νηστείας αλλά τρώνε κρέας; • Γιατί οι Πορτογάλοι «αγοράζουν» Ιάπωνες πολίτες και τους µεταπωλούν σε άλλες

χώρες ως σκλάβους;

Οι απαντήσεις του Κοέλιο δεν πρέπει να ήταν επαρκείς, οπότε ο κυβερνήτης εξέδωσε τον Ιούλιο του ίδιου έτους ένα νόµο κατά της «ξένης θρησκείας». Με αυτό το νόµο ανακηρύ-χθηκε η Ιαπωνία χώρα αγαπητή στους Θεούς («γινκόκου»), η οποία δεν ήταν δυνατόν να ανέχεται όσους καθύβριζαν και συκοφαντούσαν την εθνική θρησκεία των Ιαπώνων ως «ειδωλολατρική». Οι ιεραπόστολοι διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα εντός 20 η-µερών και ταυτόχρονα απαγορεύθηκε η άφιξη νέων Πορτογάλων εµπόρων, εφόσον συ-νοδεύονταν από κληρικούς. Συγκεκριµένα το διάταγµα προέβλεπε, όπως κατέγραψε ο

174

Ιησουΐτης Φρόις, στου οποίου τα ωραιοποιηµένα γραπτά προς την ιεραποστολή, στηρίζο-νται έκτοτε όλοι οι Ιστορικοί:

• Η Ιαπωνία είναι χώρα σιντοϊστικών θεοτήτων («κάµι») και κάκιστα έρχονται εδώ χριστιανοί ιεραπόστολοι,

• Η καταστροφή σιντοϊστικών και βουδιστικών ναών είναι πράγµα ανήκουστο και οι δράστες αξίζουν κάθε τιµωρία,

• Οι ιεραπόστολοι δεν επιτρέπεται να παραµείνουν στο ιαπωνικό έδαφος και πρέπει να αποχωρήσουν µέσα σε 20 ηµέρες,

• Οι Πορτογάλοι έµποροι µπορούν να συνεχίσουν ανενόχλητοι τις δοσοληψίες τους.

Είναι αυτονόητο ότι τα αίτια της ρήξης ήταν αµιγώς εθνικά και θρησκευτικά και δεν υ-πήρχαν εµπορικές υστεροβουλίες, όπως διέδιδαν αργότερα οι Ιησουΐτες και αναφέρεται µέχρι σήµερα σε διάφορα βιβλία.

Ο Κοέλιο αντέδρασε µε τον τρόπου που συνηθίζουν οι κατακτητές: ξεσήκωσε τους βα-φτισµένους Ιάπωνες εναντίον της εξουσίας, έκανε δηλαδή αυτό ακριβώς που κατηγορού-σε τους χριστιανούς ο Χιντεγιόσι και ταυτόχρονα ζήτησε στρατιωτική βοήθεια από τους αποικιακούς στρατούς στις Φιλιππίνες, τη Γκόα και το Μακάο. Και οι δύο αυτές ενέρ-γειες δεν οδήγησαν όµως σε στρατιωτική επιβολή του χριστιανισµού, όπως ήλπιζε ο Κοέ-λιο!

Ωστόσο, ο Ιάπωνας κυβερνήτης δεν επέµενε πολύ στην αυστηρή εφαρµογή του νόµου, δεχόµενος συνεχείς παρατάσεις ως προς την ηµεροµηνία που όφειλαν οι ιεραπόστολοι να εγκαταλείψουν τη χώρα, πράγµα που σήµαινε ουσιαστικά ακύρωση του νόµου. Μια εξή-γηση γι' αυτή την ήπια στάση του έχει να κάνει µε τον κίνδυνο διχασµού του λαού και τις αναπόφευκτες εκδικητικές διώξεις ενάντια στη χριστιανική µειοψηφία των χριστιανών.

Η ήπια στάση του Χιντεγιόσι είχε όµως ως αποτέλεσµα να δεχθεί η Ιαπωνία σύντοµα ένα νέο κύµα προσηλυτιστών, αυτή την φορά ∆οµινικανών και Φραγκισκανών, οι οποίοι θε-ώρησαν ότι το πεδίο ήταν ελεύθερο για τις δραστηριότητές τους. Σηµειωτέον ότι στους διαβόητους ∆οµινικανούς µοναχούς είχε ανατεθεί στην Ευρώπη και αλλού η συγκρότηση της «Ιεράς Εξέτασης» και το εγκληµατικό «κυνήγι των µαγισσών» (θα δηµοσιευτεί ειδικό άρθρο) που κόστισε τη ζωή σε εκατοντάδες χιλιάδες ανύποπτους ανθρώπους.

Για µία περίπου δεκαετία, µε ανενεργό το νόµο του Χιντεγιόσι, οι ιεραπόστολοι έδρασαν στην «γινκόκου» Ιαπωνία ουσιαστικά ελεύθερα. Εκείνη ακριβώς την εποχή άλλωστε οι χριστιανοί αλώνουν και την Κίνα και παράλληλα εντατικοποιούν το αφρικανικό δουλε-µπόριο. Ενώ οι Πορτογάλοι καταλύουν µε την βία των όπλων το βασίλειο της Jaffna και αρχίζουν συστηµατική καταστροφή των ινδουϊστικών ιερών και µωαµεθανικών τεµενών, καθώς και κατασχέσεις περιουσιών, τις οποίες ακολούθως αποδίδουν στους Φραγκισκα-νούς µοναχούς. Παράλληλα έγιναν στην Καντόνα της Κίνας σφαγές βουδιστών ιερέων και υποχρεωτικές µαζικές βαπτίσεις του πληθυσµού - ολόκληρα χωριά βαπτίζονταν µέσα σε λίγες ώρες υπό την απειλή των πορτογαλικών όπλων. Ο κληρικός Matteo Ricci (Ρίτσι, 1552-1610), προσπαθεί να πετύχει εισοδισµό στην κινεζική κοινωνία. Οι Ιησουΐτες συ-νεργάτες του παρουσιάζονται στους εκεί αξιωµατούχους ως εξωτικοί µαθηµατικοί και αστρονόµοι και κερδίζουν την εµπιστοσύνη τους, ο δε Ρίτσι περιφέρεται αρχικά ντυµένος ως βουδιστής µοναχός και, αργότερα, όταν αντιλαµβάνεται ότι οι βουδιστές µοναχοί δεν απολαµβάνουν ιδιαίτερα προνόµια, ως κοµφουκιανός διδάσκαλος.

175

Η πληροφόρηση που απέκτησε σταδιακά ο Χιντεγιόσι για τους στόχους και το παρελθόν του χριστιανισµού ως θρησκεία και ως εξουσία, σηµατοδότησε το τέλος του προσηλυτι-σµού το έτος 1596. Ο Χιντεγιόσι, που από το 1590 είχε ενώσει υπό την εξουσία του όλη την Ιαπωνία, διέταξε τώρα την αυστηρή εφαρµογή του νόµου από το έτος 1587. Αφορµή στάθηκε ένα τυχαίο επεισόδιο µε το εµπορικό πλοίο San Felippe, το οποίο µετέφερε προϊόντα από τις Φιλιππίνες στο Μεξικό. Ένας τυφώνας έριξε όµως το πλοίο στις ιαπωνι-κές ακτές και οι Ιάπωνες αµφιταλαντεύονταν µεταξύ κατάσχεσης του πλοίου και προ-σφοράς βοήθειας στους Ισπανούς ναυτικούς. Πάνω εκεί έβγαλε ο καπετάνιος του πλοίου Francisco de Ollandia (ντε Ολάντια) ένα εκφοβιστικό λόγο στους Ιάπωνες, αναφέροντας ότι ο πολύ ισχυρός βασιλιάς της Ισπανίας, στέλνει µεν αρχικά ιεραποστόλους, αλλά πίσω τους ακολουθούν πάντα στρατιωτικοί, οι οποίοι και θα τιµωρήσουν οποιαδήποτε εχθρική ενέργεια των Ιαπώνων προς το πλήρωµα του πλοίου. Και για να τεκµηριώσει τις απειλές του, ανέφερε ο ντε Ολάντια τα παραδείγµατα της κεντρικής και νότιας Αµερικής, των Φι-λιππίνων κ.ά.

Ο πλοίαρχος, του οποίου η µοίρα έµεινε έκτοτε στο σκοτάδι, επιβεβαίωνε αυτά που κυ-κλοφορούσαν από ετών στην ιαπωνική κοινωνία για τους απώτερους στόχους των ιερα-ποστόλων. Η αντίδραση της ιαπωνικής εξουσίας ήταν λοιπόν ακαριαία! Είκοσι έξι πρω-τεργάτες των χριστιανικών ιεραποστολών συνελήφθησαν, καταδικάσθηκαν σε θάνατο και σταυρώθηκαν δηµόσια στο Ναγκασάκι, ενώ διατάχθηκε επίσης η άµεση απέλαση όλων των προσηλυτιστών και το γκρέµισµα των εκκλησιών που είχαν δηµιουργήσει. Απαγο-ρεύθηκε δε στους κρατικούς αξιωµατούχους να ασπάζονται την «ξένη θρησκεία».

Ο Χιντεγιόσι πέθανε το έτος 1598 και για τη διαδοχή του ακολούθησε µία µικρή περίοδος αναρχίας, στη διάρκεια της οποίας η αντίσταση στον εκχριστιανισµό σταµατά εντελώς και οι ιεραπόστολοι βρίσκουν ευκαιρία να αναπτύξουν ξανά τις δραστηριότητές τους. Εκείνη ακριβώς την εποχή θανατώνει η «Ιερά Εξέταση» στην Ινδία περισσότερα από 5.000 άτοµα, ενώ στην Άπω Ανατολή καίγονται αµέτρητα τεµένη και δολοφονούνται συ-στηµατικά οι ιερείς των εθνικών θρησκειών.

Τοκουγιάβα Ιγεγιάσου

Στον αγώνα για κατάκτηση της εξουσίας της Ιαπωνίας επικράτησε ως Σογκούν µε πρω-τεύουσά του το Edo ή Yedo (Έντο, Γιέντο), ο Tokugawa Iyeyasu (Τοκουγιάβα Ιγεγιά-σου), του οποίου το γένος (Τοκουγιάβα), θα κυβερνήσει την «Αυτοκρατορία του Ηλίου» περί τα 260 χρόνια, έως το έτος 1867. Ο νέος ηγεµόνας καθοδηγήθηκε στην πολιτική του από τον παραδοσιακό ηθικό κώδικα τιµής και συµπεριφοράς του Bushido (Μπουσίντο, «Ο Τρόπος του Πολεµιστή») και των πολεµιστών Samurai (Σαµουράι). Στα πρώτα έτη της εξουσίας του κήρυξε ο Ιγεγιάσου τον αυτοκράτορα (µικάδο) «απόγονο των Θεών», αθέατο έκτοτε στο ανάκτορά του στο Κιότο και έδειξε ανοχή προς τους Ιησουΐτες που άρχισαν να εισέρχονται πάλι στη χώρα, µε αποτέλεσµα να προσχωρήσουν στο χριστιανι-σµό σε µερικά χρόνια δεκάδες χιλιάδες Ιάπωνες.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1600 κτίσθηκαν εκατοντάδες χριστιανικές εκκλησίες, πολύ συχνά µε οικονοµική βοήθεια από τον ίδιο τον Σογκούν, ακόµη και στην πρωτεύουσα Έντο, το µετέπειτα ονοµαζόµενο Τόκιο, και οικοδοµήθηκαν δεκάδες κτήρια για ιεραπο-στολές, όχι µόνον από τους Ιησουΐτες αλλά και από Αυγουστινιανούς, Φραγκισκανούς και ∆οµινικανούς, στο δε Ναγκασάκι η µεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων ήσαν πλέον βαπτισµένοι χριστιανοί. Χριστιανικά βιβλία άρχισαν να εκδίδονται στην ιαπωνική γλώσ-σα, ενώ ιδρύθηκαν αρκετά χριστιανικά σχολεία µε σκοπό να δηµιουργήσουν αντίβαρο

176

στη βουδιστική παιδεία, καθώς και ειδικά κέντρα εκπαιδεύσεως Ιαπώνων προσηλυτιστών στην Μανίλα των Φιλιππίνων. Εντός µόνον δύο ετών, από το 1603 έως το 1605, υπερτε-τραπλασιάστηκαν οι χριστιανοί της Ιαπωνίας.

Το 1612, έχοντας ήδη επαρκή αριθµό πιστών για ένα τέτοιο εγχείρηµα, προσπάθησαν οι χριστιανοί να ανατρέψουν τον Ιγεγιάσου και να κάνουν ανοικτές επιθέσεις κατά των εθνικών παραδόσεων της χώρας. Ο Ιγεγιάσου, αντιλαµβανόµενος πλέον το σφάλµα της ανοχής του απέναντι στους ιεραποστόλους που απέβλεπαν ουσιαστικά στην καταστροφή του ιαπωνικού πολιτισµού, αρχίζει απηνή διωγµό εναντίον τους. Οι προσηλυτιστές συνελήφθησαν και, όσοι δεν εκτελέστηκαν, απελάθηκαν, απαγορεύθηκε το εµπόριο µε χριστιανικές χώρες, ισοπεδώθηκαν όλες οι χριστιανικές εκκλησίες και η ιδιότητα του χρι-στιανού εξισώθηκε πλέον µε προδοσία κατά της

χώρας. Όπως είναι αναµενόµενο σε τέτοιες περιπτώσεις, οι βαπτισµένοι Ιάπωνες, είτε αποστατούσαν και επανέρχονταν στην παραδοσιακή θρησκεία, είτε εγκατέλειπαν τη χώ-ρα αναζητώντας καταφύγιο κυρίως στις Φιλιππίνες. Μέσα σε δύο µόνον έτη οι εναποµεί-ναντες βαπτισµένοι Ιάπωνες αποστάτησαν για να γλιτώσουν τη θανατική καταδίκη, δε-δοµένου ότι οι περισσότεροι εξ αυτών είχαν προσχωρήσει στη νέα θρησκεία κατ' απαίτη-ση κάποιων χριστιανών αρχόντων τους.

Μετά από την Ιαπωνία, αντίστοιχα γεγονότα εξελίχθηκαν και στην Κίνα. Εγκατεστηµέ-νος στο Πεκίνο, ο διάδοχος του Ρίτσι Γερµανός προσηλυτιστής Johann Adam Schall von Bel (φον Μπελ, 1592-1666), χρηµατοδοτηµένος δεόντως από το ∆ούκα της Βαυαρίας, συνεργάσθηκε µε αντικαθεστωτικά στοιχεία στην Κίνα αλλά και χριστιανούς του Μακάο για την ανατροπή της δυναστείας των Μινγκ. οι ηγεµόνες του µεγάλου έθνους δεν φαίνο-νταν διατεθειµένοι να εγκαταλείψουν την εθνική τους παράδοση και θρησκεία. Με νόµο του έτους αυτού, απαγορεύθηκε εφεξής σε Κινέζους να βαπτίζονται χριστιανοί και απε-λάθηκαν στο Μακάο όλοι οι προσηλυτιστές.

Στις ασιατικές υποχωρήσεις απάντησαν οι ιεραπόστολοι µε ένταση της προσηλυτιστικής δράσης τους. Το έτος 1622 ίδρυσε ο Πάπας τη λεγόµενη «Sacra Congregatio de Propaganda Fide» (Ιερά Σύναξη για τη ∆ιάδοση της Πίστης ή απλά «Προπαγάνδα»). Πρόκειται για έναν άρτιο µηχανισµό εκπαιδεύσεως στελεχών του προσηλυτισµού. Στην Κίνα ωστόσο, νέος νόµος κατά του χριστιανισµού επέβαλε την απέλαση όλων των ξένων προσηλυτιστών που είχαν εισέλθει ξανά και εγκατασταθεί στη χώρα, µετά τα χαλαρά µέ-τρα εναντίον τους του έτους 1616. Οι εκχριστιανισµένοι Κινέζοι είχαν φθάσει σε 7 επαρ-χίες της Κίνας τους 13.000, ενώ στην Ιαπωνία, καίγονται στην πυρά οι προσηλυτιστές Sniga (Σνίγκα) και Flores (Φλόρες) που επεχείρησαν να εισέλθουν στη χώρα µεταµφιε-σµένοι ως έµποροι. Αποκεφαλίσθηκαν επίσης τα 12 µέλη πληρώµατος του πλοίου που τους µετέφερε, ενώ ο Σογκούν Χιντετάντα διέταξε ως αντίποινα την εκτέλεση 50 περίπου φυλακισµένων χριστιανών στο Ναγκασάκι και την Suzuta (Σουζούτα).

Το επόµενο έτος, ο Σογκούν Iyemitsu (Ιγιεµίτσου), διάδοχος του Χιντετάντα, εξάρθρωσε πολλούς παράνοµους µηχανισµούς των χριστιανών και οι Ιησουΐτες προσηλυτιστές Angelis (Αντζέλις) και Mondo Hara (Χάρα) θανατώθηκαν µαζί µε περίπου είκοσι οπα-δούς τους. ∆έκα έτη αργότερα, το 1633, ο Ιγιεµίτσου εξέδωσε νόµο µε τον οποίο απαγο-

177

ρεύτηκαν τα ταξίδια των Ιαπώνων στο εξωτερικό, όπως και η ανάγνωση ξένων βιβλίων, για να αποφευχθεί η «µόλυνση» του ιαπωνικού έθνους από τα «καταστροφικά χριστιανι-κά ήθη». Ο πόλεµος κατά των ξένων ιεραποστόλων είχε πάρει πλέον άγριες µορφές, δε-δοµένου ότι πίσω από τους «αγνούς» προσηλυτιστές καραδοκούσαν στρατιωτικοί επι-δροµείς και έµποροι υφασµάτων, µπαχαρικών και ναρκωτικών ουσιών, αλλά και δουλέ-µποροι.

Επανάσταση Σιµαµπάρα

Το έτος 1637, µε αφορµή τη βαριά φορολογία του τοπικού κυβερνήτη της πόλης Arima (Αρίµα), η οποία από το 1583 αποτελούσε κέντρο της χριστιανικής δράσης, κατόρθωσαν οι µυστικές οργανώσεις των χριστιανών, αξιοποιώντας τώρα τη λαϊκή δυσφορία, να εξε-γείρουν τον πληθυσµό της περιοχής. Μεγάλος αριθµός από επαναβαπτισµένους χριστια-νούς που είχαν «αποστατήσει» και τους οποίους οι προσηλυτιστές είχαν «συγχωρήσει» για το «θανάσιµο αµάρτηµα» της αποστασίας, πήραν µέρος σε επανάσταση µε ωµότητες και µεγάλες καταστροφές σε κτίρια και µνηµεία. Αυτή η εξέγερση που εξελίχθηκε υπό το λάβαρο µε χριστιανικά σύµβολα (Άγιο ∆ισκοπότηρο) έµεινε στην Ιστορία της Ιαπωνίας ως «Επανάσταση Shimabara» (Σιµαµπάρα).

Για την καταστολή της απαιτήθηκε περίπου ένα έτος και οι τελευταίοι απελπισµένοι ο-παδοί της κλείστηκαν στον, εκείνη την εποχή, εγκαταλελειµµένο πύργο Shimabara, όπου εξοντώθηκαν όλοι µετά από πολιορκία περίπου ενός µηνός. Οι διαπραχθείσες από τους επαναστάτες ωµότητες, προκάλεσαν νέους σκληρούς διωγµούς σ' όλη την Ιαπωνία κατά των χριστιανών ή των «εχθρών του ανθρώπινου πολιτισµού», όπως τους απο-καλούσαν οι Ιάπωνες, ενώ ταυτόχρονα ιδρύθηκαν ειδικά αστυνοµικά σώµατα για τον εντοπισµό και την εξάρθρωση των παράνοµων µηχανισµών των προσηλυτιστών.

Ένας εκ των Ιησουϊτών, µε χριστιανικό όνοµα Christovao Ferreira (Φερρέϊρα, 1580-1650), όχι απλώς αποστάτησε, αλλά επιπροσθέτως άρχισε να πρωτοστατεί στο διωγµό των πρώην οµοθρήσκων του και συνέ-γραψε έκτοτε ολόκληρη σειρά βιβλίων, στα οποία κατέρριπτε τις χριστιανικές µυθοπλα-σίες και αποκάλυπτε τους πραγµατικούς σκοπούς των επιδροµέων που ήταν, µε πρόσχη-µα τη θρησκεία, η «καταστροφή του ιαπωνικού έθνους, η υποδούλωση των ανθρώπων του και η δηµιουργία αποικιών στην Ιαπωνία», όπως είχε συµβεί και σε άλλες χώρες εξ άλλου. Πέρα από αυτά, ο Φερέιρα κατέδειξε µε θεολογική επιχειρηµατολογία το ασυµβί-βαστο της θρησκείας από τη µεσανατολική έρηµο µε τις παραδοσιακές θρησκείες της α-νατολικής Ασίας.

Σακόκου

Από το έτος αυτό άρχισε το λεγόµενο «Sakoku» (σακόκου), η αποµόνωση δηλαδή της Ιαπωνίας από όλον τον υπόλοιπο κόσµο, καθώς απαγορεύθηκε επί ποινή θανάτου πλέον

178

στους Ιάπωνες να ταξιδεύουν σε άλλες χώρες και παράλληλα διακόπηκε κάθε εµπορική συναλλαγή όχι µόνον µε τους Ευρωπαίους αλλά και την εκχριστιανισµένη ισπανική α-ποικία των Φιλιππίνων που θεωρείτο πηγή πολιτισµικής µολύνσεως. Ο Σογκούν Ιγιεµί-τσου παρίστατο αυτοπροσώπως σε όλες τις δίκες των ανατρεπτικών, ενώ όλοι οι ύποπτοι υποχρεώνονταν να τσαλαπατήσουν εικόνες, σταυρούς και οµοιώµατα του Εσταυρωµέ-νου, το λεγόµενο «fumie» (φουµιέ), για να αποδειχτεί η αθωότητά τους. Είναι γνωστό δε ότι ακόµη και στα µέσα του 19ου αιώνα οι κάτοικοι του Ναγκασάκι, της πόλης που είχε φιλοξενήσει το αρχηγείο των προσηλυτιστών, έπρεπε µια φορά κάθε χρόνο να αποδει-κνύουν µε το «φουµιέ», ότι δεν έχουν µολυνθεί από την «καταστροφική ξένη θρησκεία».

Στα περίπου 250 χρόνια της αυτοαποµόνωσης από κάθε ξένη επιρροή αναπτύχθηκε η Ιαπωνία ειρηνικά, παρά τις σκληρές φεουδαρχικές συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα. Παράλληλα αναπτύχθηκαν τέχνες και γράµµατα και, γενικότερα, ένας εντυπωσιακός πολιτισµός. Με αυτή την ευκαιρία είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι ο όρος «αποµόνωση» προέρχεται από το Γερµανό γιατρό Engelbert Kaempfer (Καίµπφερ, 1651-1716), ο οποίος έζησε στο Ναγκασάκι για κάποιο χρονικό διάστηµα και περιέγραψε σε βιβλίο του µε τίτλο «Ιστορία και περιγραφή της Ιαπωνίας» που εκδόθηκε µετά θάνατον στα χρόνια 1777-1779, πόσο ειρηνικά και πολιτισµένα ζούσε ο ιαπωνικός λαός χωρίς καµιά επαφή και εξάρτηση από την ευρωπαϊκή ∆ύση. Ο Καίµπφερ είχε υπόψη του την κατεστραµµένη Ευρώπη του τριακονταετούς πολέµου και η σύγκριση είχε προφανή κατάληξη. Αυτόν ακριβώς τον όρο της αποµόνωσης µετέφεραν το έτος 1801 οι Ιάπωνες ως «σακόκου» στην Ιστορία τους.

Το 1639, ο χριστιανισµός έχει πλέον ξεριζωθεί εντελώς στην Ιαπωνία. Από τον Σογκούν Ιγιεµίτσου διατάχθηκε, στα πλαίσια του «Σακόκου», η άµεση καταστροφή όλων των ξένων πλοίων που εισέρχονταν στα χω-ρικά ύδατα και η εξόντωση όλων ανεξαιρέτως των επιβατών που θεωρούντο φορείς της ξένης θρησκείας. Τα λίγα ολλανδικά πλοία που γίνονταν δεκτά για εµπορικές συναλλα-γές, επειδή υπήρχε η αντίληψη ότι οι Ολλανδοί ήσαν µάλλον αδιάφοροι για προσηλυτι-σµούς, οδηγούνταν σε ένα µόνο λιµάνι, το Ναγκασάκι, και τα πληρώµατά τους παρακο-λουθούνταν στενά. Οτιδήποτε από τα προσωπικά είδη των ναυτικών θύµιζε χριστιανισµό, κλειδωνόταν σε κιβώτια και επιστρεφόταν πάλι µόνο κατά την αναχώρηση του πλοίου.

Το πρώτο πορτογαλικό πλοίο που προσπάθησε το 1640 να εισδύσει στην Ιαπωνία χωρίς άδεια, µετά την απαγόρευση, αιχµαλωτίσθηκε και πυρπολήθηκε, ενώ εξοντώθηκαν πλή-ρωµα και επιβάτες. Η τελευταία γνωστή «αποστολή αυτοκτονίας» χριστιανών ιεραπο-στόλων σηµειώνεται ιστορικά το έτος 1642, όταν Ιησουΐτες προσηλυτιστές από την πορ-τογαλική αποικία του Μακάο που εισήλθαν κρυφά στη χώρα, συνελήφθησαν, φυλακί-

179

σθηκαν και στη συνέχεια θανατώθηκαν δηµόσια για παραδειγµατισµό, µετά από φρικτά βασανιστήρια. Ο ενδιαφερόµενος αναγνώστης θα βρει στον πίνακα των καθολικών «µαρ-τύρων» και «αγίων» αρκετά ονόµατα από αυτούς τους προσηλυτιστές, αλλά και γιαπωνέ-ζικα ονόµατα χριστιανών που εκτελέστηκαν από την εξουσία στα πλαίσια της απόκρου-σης της ξένης θρησκείας.

Το άνοιγµα της Ιαπωνίας στον κόσµο

Το «Σακόκου» άντεξε σε όλη την διάρκεια του 18ου αιώνα και το πρώτο µισό του 19ου. ∆ύο νεότερες απόπειρες χριστιανών ιεραποστόλων να διεισδύσουν στο Ναγκασάκι, η πρώτη το έτος 1797 και η δεύτερη το έτος 1799, απέτυχαν οικτρά, ενώ το 1837 βοµβαρ-δίστηκε το αµερικανικό πλοίο «Morrison» που επιχείρησε να αποβιβάσει εµπόρους και χριστιανούς προσηλυτιστές χωρίς την απαραίτητη άδεια. Στις 2 Ιουλίου του 1853 ωστό-σο, ο αµερικανός ναύαρχος Matthew Perry (Πέρρυ, 1794-1858) µε 4 µεγάλα πολεµικά πλοία («µαύρα πλοία» κατά του Ιάπωνες) και 61 κανόνια, θα φθάσει κατευθείαν στην Uraga της Ιαπωνίας, κοντά στην πρωτεύουσα Έντο, και θα επιδώσει στον 13ο Σογκούν Ιεσάντα (Iesada) µια λίστα µε απαιτήσεις, µεταξύ άλλων, να ανοίξει η χώρα δύο λιµάνια της και να παρέχει σωστική βοήθεια σε αµερικανικά ναυάγια. Μετά από διαπραγµατεύ-σεις, οι Ιάπωνες αποδέχθηκαν αυτούς τους δύο όρους που έθεσε ο Πέρρυ.

Λίγο αργότερα, το έτος 1858, πιέζοντας οι χριστιανοί τους επιτρόπους του ανήλικου, µόλις 12χρονου, Σογκούν Iemochi (Ιεµόχι), πέτυχαν την κατάργηση του προσβλητικού για τους Ευρωπαίους, ετήσιου «φουµιέ» του Ναγκασάκι και τη χαλάρωση των απαγορευτικών µέτρων για τη δράση µελών των ιεραποστολών.

Ακολούθησαν διάφορες εξεγέρσεις των Σαµουράι ενάντια στην «έκκληση ηθών» της ιαπωνικής κοινωνίας και στον αυξανόµενο εξευρωπαϊσµό της. Στα µάτια αυτών των συντηρητικών εκπροσώπων της ιαπωνικής παράδοσης είχαν τοποθετηθεί όλες οι ιδέες από τη ∆ύση στο ίδιο «καλάθι», ο χριστιανικός µυστικισµός και ο ορθολογικός ∆ιαφωτισµός, η εξουσιοµανία και φιλαργυρία των κληρικών και η φιλελεύθερη κοινωνία.

Η συγκροτηµένη παιδεία του γιαπωνέζικου λαού εξασφάλισε όµως σταδιακά στην κοινωνία µια ισορροπία, κατά καιρούς µε διάφο-ρες αποκλίσεις, µεταξύ των ίδιων παραδόσεων της χώρας και των τεχνολογικών αλλα-γών. Κατά τη δηµιουργική πορεία τους στηρίζονται οι Ιάπωνες, αφενός στον παµπάλαιο, συγκροτηµένο πολιτισµό τους και αφετέρου στα υψηλά διανοητικά προσόντα τους, χωρίς να δείχνουν ανάγκη οποιουδήποτε δανείου φιλοσοφίας και θεολογίας από την καθ' ηµάς Μέση Ανατολή.

180

Τίποτα στη Βιολογία δεν έχει νόηµα, παρά υπό το φως της Εξέλιξης

Σκέψεις και σχόλια για ένα άρθρο του Th. Dobzhansky

Στη διεύθυνση του πολύ καλού «ηλεκτρονικού περιοδικού Βιολογίας» biology4u δηµο-σιεύτηκε ένα παλαιό άρθρο (1973) του Θεοδόσιου Ντοµπζάνσκι (Dobzhansky, 1900-1975) Ρωσο-Αµερικάνου γενετιστή, ζωολόγου και βιολόγου ο οποίος, µαζί µε τον Γερµα-νο-Αµερικάνο Έρνστ Μάυρ (Mayr, 1904-2005), αποτελεί ένα από τους σηµαντικότερους εκπροσώπους της «συνθετικής εξελικτικής θεωρίας» που συνδυάζει τη Γενετική (νόµοι του Μέντελ) µε την εξελικτική θεωρία του ∆αρβίνου. Θεώρησα σκόπιµο να διατυπώσω µερικές απόψεις πάνω σ' αυτό το άρθρο από τη σκοπιά του αδαούς ενδιαφερόµενου, όπως είµαστε όλοι, όταν ασχολούµαστε µε θέµατα εκτός της επιστηµονικής και επαγγελµατι-κής αρµοδιότητάς µας.

Σ’ αυτή τη µελέτη του διαφοροποιεί ο Ντοµπζάνσκι τα ιε-ρά βιβλία των µονοθεϊστικών θρησκειών από την επιστήµη και θεωρεί ότι αυτά καλύπτουν «σηµαντικότερα θέµατα, όπως το νόηµα της ύπαρξης του ανθρώπου και της σχέσης του µε το Θεό». ∆ίνει λοιπόν µε αυτό τον τρόπο µια διέξο-δο σ’ όλους εκείνους τους θρησκευτικούς κήρυκες, οι ο-ποίοι αποδέχονταν και αποδέχονται ακόµα τα ιερά βιβλία κατά λέξη. Και όποιος θεωρεί αυτές τις αντιλήψεις ξεπε-ρασµένες, αρκεί να διαβάσει στα λεγόµενα «∆ίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος», µία ετήσια έκδοση της Αποστο-λικής ∆ιακονίας µε θεολογικά, ιστορικά και οργανωτικά θέµατα. Στην έκδοση του έτους 2005 αναφέρεται ότι «έ-χουν παρέλθει 7.513 χρόνια από κτήσεως κόσµου». Ο Ντοµπζάνσκι τούς υποδεικνύει ότι «διαπράττεται σφάλµα όταν συγχέεται η Αγία Γραφή µε τα εισαγωγικά εγχειρίδια

αστρονοµίας, γεωλογίας, βιολογίας και ανθρωπολογίας» και δίνει στους «γραφικούς» µε-λετητές τη δυνατότητα να προσαρµόσουν την επιχειρηµατολογία τους.

Ο µεγάλος Γενετιστής και Βιολόγος δεν έχει µείνει µόνος µε αυτή την αντίληψή του: σε άρθρο της αµερικάνικης εφηµερίδας New York Times στις 28-2-2006 διατυπώνεται µια «έκκληση για ανακωχή στη µάχη µεταξύ θρησκείας και επιστήµης». «Επιστήµη και θρη-σκεία δεν ασχολούνται µε το ίδιο αντικείµενο και, τουλάχιστον θεωρητικά, υπάρχει η δυ-νατότητα να συνυπάρξουν ειρηνικά και µάλιστα να συµπληρώνουν, αντί να αντιµάχονται η µία την άλλη» (Καθηµερινή, 4-3-2006).

Στα καθ’ ηµάς, ο Χρ. Γιανναράς αντιδιαστέλλει σε άρθρο του (Καθηµερινή, 18-9-2005) την επιστήµη, ως ερµηνεία της αισθητής πραγµατικότητας, από τη θεολογία, ως χώρο καλλιέργειας µεταφυσικών ιδεών: «Μία επιστηµονική πρόταση προκύπτει από την παρα-τήρηση, το πείραµα και τη µαθηµατική επεξεργασία των αποτελεσµάτων τους. Φιλοδοξεί να ερµηνεύσει δεδοµένα της αισθητής πραγµατικότητας ...» Και στη συνέχεια: «Μία µε-ταφυσική πρόταση αρχίζει από εκεί που τελειώνει η δυνατότητα επιστηµονικών πιστο-ποιήσεων, γι’ αυτό και δεν έχει ποτέ υποχρεωτικό χαρακτήρα, έστω κι αν είναι χτισµένη µε άψογη λογική µέθοδο.»

181

Έτσι, από τη στιγµή που κάποιες παραδοχές και κάποια πορίσµατα δεν προκύπτουν υπο-χρεωτικά από παρατήρηση, δοκιµή, επιβεβαίωση και απόρριψη, αλλά σύµφωνα µε κά-ποιες παραδόσεις και επιφοιτήσεις, δεν αποτελούν επιστηµονικές πειθαρχίες. Η παραδοχή αυτών των αντιλήψεων οδηγεί όµως τους θρησκευόµενους σε επικίνδυνες για την πίστη τους ατραπούς: Η εµπειρία των τελευταίων 3-4 αιώνων διδάσκει ότι η «αισθητή πραγµα-τικότητα» που αναφέρει ο Γιανναράς, έχει διευρυνθεί προς κάθε κατεύθυνση και αναπό-τρεπτα ο χώρος της µεταφυσικής, ο οποίος αποτελεί προνοµιακό αντικείµενο της θεολο-γίας, έχει συρρικνωθεί και συνεχίζει να περιορίζεται.

Με την πάροδο των αιώνων και των χιλιετιών και την αντίστοιχη ανάπτυξη της επιστή-µης και της τεχνολογίας είναι αυτονόητο, λοιπόν, ότι κάθε µεταφυσική πρόταση θα ανα-φέρεται σε ένα όλο και περισσότερο συρρικνωµένο αντικείµενο, το οποίο -µπορούµε να εικάσουµε- θα ελαχιστοποιηθεί οριακά σε ένα απολίθωµα κάποιων εκτιµήσεων και πα-µπάλαιων συλλογικών αναµνήσεων.

Πολλοί από τους επιφανείς σύγχρονους διανοητές στον τοµέα της Βιολογίας δεν δέχο-νται τέτοιους συµβιβασµούς για να διευκολύνουν τα νοητικά αδιέξοδα των θεοφοβούµενων φιλοσόφων. Π.χ. ο Richard Dawkins γράφει ότι η θρησκεία δεν είναι µόνο άχρηστη, αλλά και επικίνδυνη, ιστορικά, κοινωνικά και φιλοσοφικά και γι' αυτό πρέπει να περιφρονηθεί ή και να παραµεριστεί (The God Delusion).

Ο Ντοµπζάνσκι δεν παίρνει τόσο δραστικές θέσεις αλλά αντιφάσκει µερικές φορές στην προσπάθειά του να συµβιβάσει τα ασυµβίβαστα. ∆έχεται δηλαδή ότι «η βιοχηµική ή βιολογική καθολικότητα υπο-δεικνύει ότι η ζωή προέκυψε από την άβια ύλη µια µόνο φορά και ότι όλοι οι οργανισµοί, ανεξαρτήτως από το πόσο έχουν αποκλίνει σήµερα, διατηρούν τα βασικά χαρακτηριστικά της αρχέγονης ζωής». Αν η «µόνη φορά» που προέκυψε η ζωή από την άβια ύλη σχετίζεται µε τις περιβαλλοντικές συνθήκες κάποιας εποχής στον πλανήτη µας, µπορούµε να συµπεράνουµε ότι αυτή η αυτόµατη δηµιουργία ζωής θα επαναλαµβάνεται σε άλλους πλανήτες, σε άλλα ηλιακά συστήµατα και σε άλλους γαλαξίες του δικούς µας ή ενός από τα πολλά άλλα σύµπαντα που φαίνεται να υπάρχουν.

Το ερώτηµα είναι τότε, ποιος είναι ο ρόλος του θεού σε όλα αυτά και γιατί πρέπει να δε-χθούµε ότι, παράλληλα µε την εκπήδηση της ζωής από την άβια ύλη, κάποια παµπάλαια «ιερά βιβλία», γραµµένα µε τις αντιλήψεις του γεωκεντρικού συστήµατος, εξηγούν και νοηµατοδοτούν τον κόσµο, αφού αυτός ο κόσµος δηµιουργείται και λειτουργεί αυτόµατα; Με κάθε (µελλοντική) ανακάλυψη νέων κόσµων σε άλλους πλανήτες θα υφίσταται λοι-πόν και εξ αυτού του λόγου κάθε θρησκεία ένα σηµαντικό πλήγµα και µαζί της η αντί-στοιχη οργανωµένη θρησκευτικότητα.

182

Ακριβώς, αυτή η προδιαγεγραµµένη φθίνουσα πορεία των θρησκειών προκαλεί πονοκε-φάλους στους διαχειριστές του εκκλησιαστικού µηχανισµού, του οποίου κύριος λόγος ύπαρξης στις αρχές του 21ου αιώνα είναι η διαχείριση και αύξηση του συσσωρευόµενου πλούτου και της ασκούµενης πολιτικής εξουσίας, σε ανοικτή διαπλοκή µε πολιτικές και οικονοµικές δυνάµεις της κοινωνίας.

Αν το αντικείµενο διαφωνίας ήταν πράγµατι τα «πνευµατικά ζητήµατα», όπως τελείως απροσδιόριστα χαρακτηρίζεται η ενασχόληση µε θρησκευτικά θέµατα, δεν θα υπήρχε κα-νένα πρόβληµα να προκύψει αργά ή γρήγορα σύγκλιση σε απόψεις του τύπου: «Η υπόθε-ση για την ύπαρξη ενός θεού, ο οποίος καθοδηγεί την οργανική εξέλιξη και παρεµβαίνει στη ζωή των ανθρώπων, βρίσκεται σε αντίφαση µε τις διαπιστώσεις της Βιολογίας και των πορισµάτων από τη µελέτη του εγκεφάλου» (Edward O. Wilson: «Consilience, The Unity of Knowledge»). Αλλά τότε δεν θα υπάρχει και λόγος ύπαρξης των θρησκειών, πέ-ρα από αυτόν της δηµιουργίας ελεγχόµενων οπαδών για αλλότριους σκοπούς.

183

Το «κυνήγι µαγισσών» κατά το Μεσαίωνα

.....

Η έκφραση «κυνήγι µαγισσών» αναφέρεται σήµερα σε µαζικές διώξεις µε ανυπόστατες ή προσχηµατικές κατηγορίες. Αυτή η έκφραση προέρχεται όµως από τα χρόνια του Μεσαί-ωνα, οπότε εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, κυρίως γυναίκες, κατηγορήθηκαν, βασανί-στηκαν, καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν µε φρικτό τρόπο! Η κατηγορία ήταν στερεό-τυπη: καλλιέργεια πνευµατικών και σωµατικών δεσµών µε το σατανά, πρόκληση ασθε-νειών και οικονοµικών προβληµάτων σε άλλους ανθρώπους, επηρεασµός του καιρού κλπ. κλπ. Οι µάγισσες ήταν «υπεύθυνες» για όλα τα κακά που συνέβαιναν στους ανθρώπους και η µόνη λύτρωση ήταν ο θάνατός τους! Αποτέλεσµα αυτών των αντιλήψεων ήταν ένα απίστευτο για τις µέρες µας συλλογικό έγκληµα από την οργανωµένη εξουσία, το κράτος και τον εκκλησιαστικό µηχανισµό.

Η συνήθως κακή οικονοµική διαχείριση και αύξηση των χρεών οδηγούσε τους ηγεµόνες στην όλο και βαρύτερη φορολόγηση του λαού, µια που δεν υπήρχε άλλος τρόπος συλλο-γής χρηµάτων. Η απόγνωση των απλών και αγράµµατων ανθρώπων ήταν το καλύτερο έδαφος για να ευδοκιµήσουν µάγοι, θαυµατοποιοί, αλχηµιστές, αστρολόγοι και σωτήρες! Η ιατρική αποτελούσε µυστική τέχνη µε αµφίβολα αποτελέσµατα και µόνο λίγοι εκλεκτοί και ευνοηµένοι µπορούσαν να αξιοποιήσουν τις υπηρεσίες της - πενιχρές µέχρι µηδενι-κές, όπως µπορούµε να γνωρίζουµε σήµερα.

Με την πάροδο του χρόνου γινόταν η υποψία του κόσµου βεβαιότητα ότι οι ασθένειες ήταν αποτέλεσµα µαγικών και απόκρυφων δραστηριοτήτων. Οι θεολόγοι πρόβαλαν δε προς ενίσχυσή τους το ατράνταχτο επιχείρηµα ότι, αν οι ασθένειες οφείλονταν σε θέληµα θεού, δεν θα ασθενούσαν και οι πιστοί χριστιανοί! Άρα ορισµένες επιδηµικές ασθένειες όπως η χολέρα, η ευλογιά και η πανώλη, µόνο συνέπειες διαβολικής έµπνευσης θα µπο-ρούσαν να αποτελούν.

Οι ρίζες της πίστης σε µαγικές δυνάµεις, µάγους, πνεύµατα και δαίµονες βρίσκονται στα βάθη της ιστορίας του ανθρώπινου είδους. Οι χειριστές της φωτιάς, οι άνθρωποι που εξα-σφάλιζαν τροφή και νερό για τη µεγάλη οικογένεια, οι πολεµιστές που προστάτευαν τους συγγενείς και οπαδούς από εχθρικές επιθέσεις ή από τα στοιχεία της φύσης, έπαιρναν στα µάτια όσων είχαν συµβιώσει µαζί τους και, µέσω µυθοπλασιών, στο µυαλό των επόµενων γενεών διαστάσεις ηµίθεων και γιγάντων. Ο χριστιανισµός υιοθέτησε πολλούς από αυ-τούς του µύθους και τους ενσωµάτωσε στη διδασκαλία του, άλλοτε προσαρµόζοντας τη διδασκαλία και άλλοτε µεταπλάθοντας τους µύθους. Ο ιδρυτής της θρησκείας απέκτησε ιδιότητες και χαρακτηριστικά που είχαν παλιά διάφοροι εθνικοί θεοί (Μίθρας, Άττις, Ό-σιρις, Ορφέας, Ηρακλής κ.ά.) και οι άγιοι αντικατέστησαν τη στρατιά των ηµίθεων και εθνικών ηρώων.

Επειδή υπήρχαν δε στην επικράτεια διάδοσης του χριστιανισµού πολλές και διαφορετικές εθνικές θρησκείες και παραδόσεις, οι προσαρµογές ήταν παράλληλες και πολλαπλές και, για ευνόητους λόγους, συχνότατα αντιφατικές. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που προέκυψε διαφορά αντιλήψεων στην εφαρµογή της χριστιανικής διδασκαλίας, η οποία πήρε σταδιακά άλλη µορφή κατά την προσαρµογή της στους ανατολικούς λαούς της Μι-

184

κράς Ασίας και των Βαλκανίων και διαφορετική µορφή στους «βαρβαρικούς» λαούς της βόρειας και δυτικής Ευρώπης.

Έτσι ενσωµατώθηκαν στις αντιλήψεις και στο λατρευτικό τυπικό της χριστιανικής θρη-σκείας απόψεις, χειρισµοί και τελετουργίες, οι οποίες είχαν αµιγώς προχριστιανική προέ-λευση και, µε την πάροδο των αιώνων, υποκατέστησαν µε νέα ονόµατα και νέα νοηµατο-δότηση διάφορες εµπεδωµένες εθνικές θρησκευτικές συνήθειες και πρακτικές µε ιστορία χιλιετιών. Τα διάφορα «άγια» υγρά, το λεγόµενο τίµιο ξύλο, διάφορες τούφες από µαλλιά αγίων, αλλά και µακάβριες συλλογές από δάκτυλα, πόδια, αυτιά και άλλα λείψανα αγίων της Εκκλησίας έγιναν αναπόσπαστα εξαρτήµατα της χριστιανικής ζωής, όπως περίπου χρησιµοποιούνταν ανάλογα µαγικά υγρά και αντικείµενα στις προχριστιανικές εποχές. Από αυτές τις εποχές των ευρωπαϊκών λαών προέρχονταν επίσης οι θρύλοι για γυναίκες που διέσχιζαν τον ουρανό πάνω σε περίεργα ζώα ή σε αντικείµενα, οι οποίοι θρύλοι πέ-ρασαν στα µυαλά των ανθρώπων και µετά τον εκχριστιανισµό τους.

Η πίστη και οι δεισιδαιµονίες ήταν λοιπόν, µετά από πολλούς αιώνες χριστιανισµού, αλληλένδετες και αλληλοτροφοδοτούµενες. Οι εκκλησιαστικοί κήρυκες, εξέδιδαν φυλλάδια και τεύχη (υπάρχουν ακόµα στα ευρωπαϊκά µουσεία) µε αναλύσεις για το σατανά, για τα όνειρα και την ερµηνεία τους, για τέρατα, νάνους και µάγισσες, για σηµάδια στον ουρανό και στα βουνά που προανήγγειλαν την καταστροφή του κόσµου και άλλες όµοιες ιστορίες. Κύριο µοτίβο σ' αυτές τις διδασκαλίες ήταν το χωρικό της Παλαιάς ∆ιαθήκης (Έξοδος 22,18), επίσης προχριστιανικής προέλευσης, που αναφέρει στη µετάφραση σε ευρωπαϊκές γλώσ-σες, να µην αφήσετε να ζήσουν οι µάγισσες! Με αξιοποίηση δε ενός χωρίου από την προς Κοριν-θίους επιστολή του Αποστόλου Παύλου «... και εκάστου το έργον οποίον εστί το πυρ δοκιµάσει.

ει τινός το έργον µενεί ο επωκοδόµησε, µισθόν λήψεται, ει τινός το έργον κατακαήσεται, ζηµιωθήσεται, αυτός δε σωθήσεται, ούτως δε ως δια πυρός» (Α' Κορ. γ', 13-15), ήταν δε-δοµένο ότι η όποια «εξυγίανση» θα επέλθει µε την πυρά. Ο στόχος και η µέθοδος είχαν προκαθοριστεί λοιπόν, χρειαζόταν πλέον η οργάνωση για τη σωστή διεκπεραίωση των εγκληµάτων!

Στην εποχή του Μεσαίωνα καταγράφονται πάντως, αποδεδειγµένα για πρώτη φορά περί τις αρχές του 10ου αιώνα, ιστορίες µε µάγισσες που πετάνε πάνω σε σκουπόξυλα και άλλα συναφή. Μέχρι τότε η εξουσία δεν είχε κανένα λόγο να αξιοποιήσει τέτοιες δεισιδαιµονί-ες και θεωρούσε άπιστους και αιρετικούς, όσους ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τέτοια εξω-πραγµατικά φαινόµενα. Μέχρι τα τέλη του 12ου αιώνα περίπου ίσχυαν και τιµωρίες για όσους διέδιδαν ιστορίες µε µάγισσες, δεν είναι γνωστό όµως αν επρόκειτο για απλές επι-πλήξεις ή κάτι αυστηρότερο.

Με την πάροδο των δεκαετιών έκαναν την εµφάνισή τους, όµως, όλο και περισσότεροι µάγοι, αιρετικοί, σωτήρες κ.ά., οι οποίοι δηµιουργούσαν κύκλο ακροατών ή µαθητών και διέδιδαν την, υποτίθεται, µαγική ή αιρετική γνώση τους. Έτσι, το έτος 1232 ανατέθηκε στους δοµινικανούς µοναχούς η συγκρότηση «Άγιου δικαστηρίου ενάντια στην αιρετική

185

κακία», το οποίο από το έτος 1542 ονοµάστηκε «Ιερά Εξέταση». Στόχος αυτού του δικα-στηρίου ήταν να τιµωρεί -µε θάνατο- κάθε απόκλιση από τη «σωστή» διδασκαλία, τόσο στα πλαίσια υιοθετηµένων προχριστιανικών αντιλήψεων, όσο και στα πλαίσια της έκτοτε συσσωρευόµενης πανεπιστηµιακής σοφίας. Ο γερµανόφωνος χώρος στην κεντρική Ευ-ρώπη αποδέχθηκε την υλοποίηση αυτού του «ιερού» σκοπού µε ενθουσιασµό και για την επιτυχία του συσστρατεύτηκαν τα πολιτικά δικαστήρια και οι κρατικές υπηρεσίες αυτών των χωρών. Ο ενθουσιασµός αυτός είναι ευεξήγητος, γιατί η περιουσία των καταδικα-σµένων θυµάτων της µαζικής υστερίας µοιραζόταν εξ ίσου στις υπηρεσίες που συµµετεί-χαν και στην Εκκλησία, στην οποία ανήκε ο ιεροεξεταστής!

Όταν µε το χρόνο άρχισαν οι ιεροεξεταστές να κατηγορούν και άτοµα, κυρίως γυναίκες, από εύπορες οικογένειες, των οποίων η περιουσία ήταν απείρως σηµαντικότερη από αυτή των φτωχοδιαβόλων στα χωριά, οι πλούσιοι έµποροι και βιοτέχνες αντέδρασαν και οργά-νωσαν οµάδες προστασίας. Κάποια στιγµή συνέλαβαν τον ιεροεξεταστή Konrad von Marburg και τον λιντσάρισαν. Η εκκλησία απαγόρευσε κατόπιν αυτού την απασχόληση των ιερωµένων µε αυτά τα θέµατα και ο γερµανόφωνος χώρος έµεινε ήρεµος για περίπου 250 χρόνια. Το έτος 1431 κάηκε στην πυρά ως µάγισσα και αιρετική η εικοσάχρονη Ιω-άννα της Λωραίνης (Jeanne d'Arc), η οποία ανακηρύχθηκε αργότερα αγία της καθολικής εκκλησίας.

Τέλη του 15ου, αρχές του 16ου αιώνα επικρατεί σ' όλη την Ευρώπη και πάλι µια βαθιά πολιτική, κοι-νωνική, οικονοµική και θρησκευτική κρίση. Νέες, άγνωστες µέχρι τότε φρικτές ασθένειες διαδίδονται στην Ευρώπη, οι οποίες φαίνεται να έφτασαν από την Αµερική, µετά τις επισκέψεις του Κολόµβου και των άλλων θαλασσοπόρων. Η πιο φρικτή από αυτές τις «καινούργιες» ασθένειες ήταν η σύφιλις η οποία, µετά από οδυνηρή εξέλιξη 10-20 ετών, πα-ραµόρφωνε τα θύµατά της σε απίθανο βαθµό. Μέ-σα σ' αυτή την ατµόσφαιρα κρίσης, απόγνωσης και υστερίας, άρχισαν στα τέλη του 15ου αιώνα πάλι οι δίκες από την «Ιερά Εξέταση» µε βάση κάποια α-πόφαση του πάπα Ινοκέντιου Η' έτους από το έτος 1484. Οι δοµινικανοί µοναχοί ανέλαβαν και πάλι να «εξυγιάνουν» τον κόσµο και φυσικά απαγορευ-όταν σε οποιονδήποτε να εµποδίσει το έργο τους.

Οι δύο σηµαντικότεροι ιεροεξεταστές στη Γερµα-νία, δοµινικανοί µοναχοί Institoris και Sprenger,

έγραψαν ένα βιβλίο µε τίτλο «Malleus Maleficarum» (Το σφυρί κατά των µαγισσών), το οποίο περιέγραφε µε κείµενα και εικόνες τα υποτιθέµενα έργα και τη δράση των µαγισ-σών! Το βιβλίο αυτό πρέπει να εκδόθηκε αρχικά το έτος 1486 στην πόλη Speyer. Για 2-3 αιώνες έγιναν πολλές επανεκδόσεις -το 17ο αιώνα κυκλοφόρησε ήδη η 29η- και πρέπει να είναι ένα από τα πιο διαδεδοµένα βιβλία εκείνης της εποχής! Λέγεται ότι ο Sprenger είχε αρνηθεί αργότερα ότι συµµετείχε στη συγγραφή και ότι τον είχε συµπεριλάβει ο Institoris (Krammer στο πραγµατικό του όνοµα) αυθαίρετα. Αυτό φαίνεται λίγο απίθανο, δεδοµέ-νου ότι οι συγγραφείς έχαιραν, ως δοκιµασµένοι ιεροεξεταστές, µεγάλης αναγνώρισης. Πιθανότερο είναι να υπήρξε αντιδικία στη διανοµή των εσόδων από τις πωλήσεις του βι-

186

βλίου και από τις κατασχέσεις περιουσιών σε βάρος των θυµάτων και έτσι να επήλθε δι-χόνοια στη συµµαχία των «ιερών» δολοφόνων.

Οι δραστηριότητες µιας µάγισσας, σύµφωνα µε το «Σφυρί», ήταν συνεργασία, σεξουαλι-κές σχέσεις και σαββατιάτικες συνεδριάσεις µε το σατανά, πτήση στον ουρανό πάνω σε σκούπες, καλάµια κ.ά. Ο σατανάς, εισαγόµενη φιγούρα από την ιουδαϊκή θρησκεία, ανα-κηρυσσόταν έτσι σε κεντρικό παράγοντα και ρυθµιστή της ζωής των ανθρώπων στην Ευ-ρώπη! Πέρα από αυτά, οι µάγισσες είχαν και διάφορες σατανικές «δυνάµεις», όπως να επηρεάζουν τον καιρό και να προκαλούν καταρρακτώδεις βροχές, χαλάζι, κεραυνούς, πα-γωνιά και απρόβλεπτες χιονοπτώσεις, να επιφέρουν ξηρασία και πτώση της στάθµης νε-ρού σε ποτάµια και λίµνες, να µεταµορφώνουν ανθρώπους και ζώα και να καταστρέφουν σπίτια µε κεραυνούς, να διαδίδουν ασθένειες σε ανθρώπους, να προκαλούν στειρότητα σε άνδρες και γυναίκες και άλλα πολλά. Όλα όσα ταλαιπωρούσαν τους ανθρώπους στην κα-θηµερινή ζωή τους επιρρίπτονταν στους «µάγους» και τις «µάγισσες».

Οι ιεροεξεταστές διαχώρισαν µε την πάροδο των δεκαετιών τις υποθέσεις, αφενός σε αµι-γώς αιρετικού περιεχοµένου που δικάζονταν σε εκκλησιαστικά δικαστήρια και αφετέρου µε «µαγικό» περιεχόµενο, για τις οποίες αρµόδια ήταν τα πολιτικά δικαστήρια. Είναι προφανές ότι ένα κατηγορητήριο µε τέτοιες φανταστικές παρανοµίες δεν ήταν δυνατόν να υποστηριχτεί παρά µόνο µε ψευδοµάρτυρες και µε «οµολογία» των κατηγορουµένων. ∆ιάφοροι ηγεµόνες είχαν εκδώσει διατάγµατα, σύµφωνα µε τα οποία ήταν υποχρεωµένοι όλοι οι πολίτες να καταγγείλουν µαγικές και συναφείς δραστηριότητες, ακόµα και µε α-πλή υποψία. Όσοι αµελούσαν να καταγγείλουν «µαγικές» δραστηριότητες, θεωρούνταν συνένοχοι και συνεργοί! Έτσι είχαν ανοίξει οι πύλες για κάθε συκοφαντία που µπορούσε να επινοήσει ένας ιδιοτελής γείτονας. Οι ανακρίσεις σε βάρος κάποιου προσώπου άρχιζαν µε απλές προφορικές, ακόµα και ανώνυµες καταγγελίες. Οι µάρτυρες ήταν, είτε κακοί γείτονες που ήθελαν να εκδικηθούν για κάποιο λόγο, είτε µυθοµανείς θρησκόληπτοι που εκτελούσαν δήθεν θεάρεστο καθήκον. Οι προδιαγραφές των προβλεπόµενων ποινών δεν έδιναν στους κατηγορούµενους πολλές διεξόδους απαλλαγής:

• Ο «δράστης» που επικοινωνεί άµεσα µε το σατανά και τον προσκυνά, τιµωρείται µε θάνατο στην πυρά.

• Ο «δράστης» που επικοινωνεί έµµεσα µε το σατανά, αποκεφαλίζεται πριν από την πυρπόλησή του.

• Ο «δράστης» που προκαλεί µε τα µαγικά του ζηµιά στους συµπολίτες του, βασα-νίζεται µε καυτά σίδερα πριν παραδοθεί ολόκληρος στην πυρά.

Τις πρώτες δεκαετίες φαίνεται οι καταγγελίες να αφορούσαν κυρίως περιθωριακές γυναί-κες σε αγροτικές περιοχές που ζούσαν µόνες και απροστάτευτες για διάφορους λόγους. Από περιγραφές για το παρουσιαστικό που έχουν διασωθεί, διαπιστώνουµε ότι η τυπική «µάγισσα» έχει περίπου την εµφάνιση που µαθαίνουν τα µικρά παιδιά ακόµα και σήµερα στα παραµύθια. Μια ξεδοντιασµένη ηλικιωµένη γυναίκα, αναµαλλιασµένη και ατηµέλη-τη που βγάζει ακατανόητες κραυγές και δεν επικοινωνεί µε τους ανθρώπους γύρω της. Σήµερα θα λέγαµε ότι πρόκειται για άτοµα µε γεροντική άνοια...

Για την απόσπαση οµολογίας των κατηγορουµένων προβλέπονταν βασανιστήρια! Το «Σφυρί» που προαναφέρθηκε, είχε ειδικό κεφάλαιο για τα βασανιστήρια, από κόψιµο δα-κτύλων, µέχρι διάτρηση χεριών και ποδιών µε πυρακτωµένα σίδερα. Και όταν οι κατηγο-ρούµενοι δεν άντεχαν και δέχονταν να «οµολογήσουν», αυτή η οµολογία τους χρησιµο-ποιείτο στη δίκη σε βάρος τους, οπότε είχαν σίγουρη καταδίκη. Μάρτυρες ή συνήγοροι

187

υπεράσπισης δεν υπήρχαν, γιατί κατά κανόνα κατηγορούνταν κι αυτοί για συνεργασία µε το σατανά. Μάλιστα οι δικαστές, απέφευγαν να συζητούν µε το κατηγορούµενο άτοµο, µήπως και παρεξηγηθεί κάποια κουβέντα τους ως έκφραση συµπάθειας προς το σατανά!

Οι µάρτυρες κατηγορίας ήταν πολλοί, από κάθε κοινωνική οµάδα και ηλικία, ακόµα και παιδιά. Στις χιλιάδες σελίδες πρακτικών από τέτοιες δίκες που έχουν διασωθεί, αναδύονται φρικιαστικές ιστορίες συκοφαντιών που κατέθεταν ακόµα και επιφανείς πολίτες (συχνά από φόβο), ότι η κατηγορούµενη «µάγισσα» διέσχιζε τον ουρανό καβάλα σε σκούπα (!) πάνω από τα σπίτια τους, ότι η ίδια κατηύθυνε τους κεραυνούς να πέσουν πάνω στο χωριό, ότι πραγµατοποιούσε οργιαστικά γλέντια µε το σατανά και κάθε άλλη φανταστική ή πραγµατική ιστορία, όπου όλα µετρούσαν σε βάρος του κατηγορουµέ-νου! Κάθε σηµάδι στο σώµα τους, µια µεγάλη κρε-ατοελιά, κάποια λεύκη ή άλλοι ασυνήθεις χρωµατι-σµοί στο δέρµα ήταν οφθαλµοφανής απόδειξη για επίδραση του διαβόλου. Τυχόν καλές πράξεις που έκανε ο κατηγορούµενος στο παρελθόν, θεωρού-νταν παραπειστικές και δείγµα της διαβολικής του πρόθεσης, τυχόν προστριβές µε γείτονες για οικο-νοµικά ή άλλα θέµατα, τα οποία σε πολιτισµένες κοινωνίες φτάνουν σήµερα µέχρι τον ειρηνοδίκη, αποτελούσαν τότε χειροπιαστές αποδεί-ξεις σατανικού χαρακτήρα.

Οι κατηγορούµενοι κατέδιδαν συχνά, µέσα στην απόγνωσή τους, ψευδώς κάποιους συγ-γενείς ή γείτονες για να απαλλαγούν πρόσκαιρα από τα σωµατικά και ψυχικά βασανιστή-ρια. Τότε άρχιζαν νεότερες ανακρίσεις σε βάρος των νέων «υπόπτων» και έτσι διευρυνό-ταν ο κύκλος των κατηγορουµένων µε σχεδόν βέβαιη κατάληξή τους στην πυρά. Κανένας απολύτως πολίτης δεν ήταν εξασφαλισµένος, όποια δηµόσια ή προσωπική συµπεριφορά κι αν επέλεγε. Η ζωή των ανθρώπων ήταν απόλυτα παραδοµένη στη µοχθηρή βούληση των κληρικών και λαϊκών ιεροεξεταστών.

Σε όσους κατηγορούµενους δεν οµολογούσαν, παρά τα σκληρά βασανιστήρια, επιβάλλο-νταν δοκιµασίες, οι οποίες οδηγούσαν έτσι ή αλλιώς στο θάνατο! Με δεµένα χέρια και πόδια ριχνόταν το κατηγορούµενο άτοµο, µε ρούχα και παπούτσια ή γυµνό, σε ένα ποτά-µι ή σε µια λίµνη. Αν επέπλεε, πράγµα σπάνιο βέβαια, ήταν αυτό απόδειξη ότι πρόκειται για συνεργάτη του σατανά και οδηγείτο στην πυρά για «εξαγνισµό». Αν βυθιζόταν στο νερό, έδειχνε ότι δεν υπήρχε επιρροή του διαβόλου, αλλά είχε ήδη πνιγεί. Επιτρεπόταν τότε να κηδευτεί χωρίς να καεί προηγουµένως! Επίσης, µια γνωστή δοκιµασία ήταν το πέταµα στο κενό από ύψωµα. Αν η µάγισσα αιωρείτο, το οποίο προφανέστατα δεν µπορεί να συνέβη ποτέ, θα ήταν απόδειξη της σατανικής φύσης της, αν έπεφτε και σκοτωνόταν, αποδιδόταν αθώα ... στο θάνατο!

Το κάψιµο των καταδικασµένων προσφερόταν ως δηµόσιο θέαµα στις κεντρικές πλατείες των πόλεων και των χωριών! Όταν τύχαινε δε ο καταδικασµένος σε θάνατο από την «Ιε-ρά Εξέταση» να πεθάνει πριν από την εκτέλεση της ποινής, από φυσικά αίτια ή λόγω των βασανιστηρίων, διατασσόταν και πάλι το κάψιµο του πτώµατος για να «εξαγνιστεί ο κα-

188

ταδικασθείς και να παραδοθεί στον Κύριο απαλλαγµένος από αµαρτίες». Αν τυχόν είχε δε ενταφιαστεί κρυφά, διατασσόταν εκταφή και κάψιµο!

Για το πλήθος των δολοφονηµένων ανθρώπων από τους πολιτικούς και κληρικούς κυνη-γούς µαγισσών, υπάρχουν µόνο εκτιµήσεις, αν και έχουν βρεθεί σε µοναστήρια και υπό-γεια φρουρίων πολλές αποθήκες µε πρακτικά δικών και εκτελέσεων σε διάφορες ευρω-παϊκές πόλεις. Καταρχάς για το φύλο των εκτελεσµένων εκτιµάται ότι ένα ποσοστό περί το 80% ήταν γυναίκες και το υπόλοιπο άντρες και σε µερικές περιπτώσεις παιδιά. Κατά το 16ο αιώνα εκτελέστηκαν στην πόλη Trier περί τις επτά χιλιάδες, στην Toulouse περί τις τετρακόσιες και στη Βρετανία πάνω από επτακόσιες «µάγισσες»! Ο µεγάλος αριθµός «µαγισσών» στην Trier οφείλεται µάλλον στο γεγονός ότι µεταφέρονταν εκεί κατηγο-ρούµενα άτοµα από µια ευρύτερη περιοχή της σηµερινής Γερµανίας και Γαλλίας. Το 17ο αιώνα κάηκαν σ' όλη τη Γερµανία περί τις εκατό χιλιάδες «µάγισσες». Μεταξύ 1560 και 1630 κάηκαν ζωντανοί στη Βαυαρία πάνω από 5.000 άνθρωποι.

Οι διαφοροποιήσεις µεταξύ καθολικών και προτεσταντικών περιοχών δεν ήταν σηµαντι-κές. Ο Λούθηρος και ο Καλβίνος ήταν επίσης εµπαθείς εχθροί κάθε «µαγικής» νοοτροπί-ας και συµφωνούσαν µε το κυνήγι «µαγισσών» και «αιρετικών». Ο Ισπανός φυσιοδίφης Michael Servetus, ένας πολυµαθής άνθρωπος µε φιλελεύθερο πνεύµα, ο οποίος είχε στο ενεργητικό του διάφορες ανακαλύψεις και µελέτες, απειλήθηκε από την «Ιερά Εξέταση» και κατέφυγε στους Προτεστάντες της Γενεύης, νοµίζοντας ότι εκεί θα ήταν ασφαλής. Ο Καλβίνος κατέθεσε ως ειδήµων στο δικαστήριο θρησκευτικών φρονηµάτων της πόλης που προσήγαγαν τον Servetus και υπέδειξε να τoν καταδικάσουν σε θάνατο λόγω «αιρετικών απόψεων». ο Ισπανός διανοούµενος είχε αµφισβητήσει την «Αγία Τριάδα» (De trinitatis erroribus, 1531) και είχε επικρίνει το βάπτισµα των νηπίων και γι' αυτό πέθανε την πυρά το έτος 1553.

Ο βασιλιάς της Αγγλίας James (Τζαίηµς, 1566-1625) νοµοθέτησε το έτος 1603, µόλις ανήλθε στο θρόνο, το βασανισµό και τη θανάτωση όλων των «αιρετικών και µάγων» της χώρας του. Ως προς τις εθνικές διαφοροποιήσεις, µπορούµε να διαπιστώσουµε ότι στην Ολλανδία εκτε-λέστηκαν αναλογικά προς τον πληθυσµό λιγότερα άτοµα από ότι στη Γαλλία, τη Γερµανία και την Αγγλία. Στην ιβηρική χερσόνησο (Ισπανία, Πορτογαλία) δεν δόθηκε µεγάλη σηµασία στις διώξεις «µαγισσών» όσο σε αυτές εναντίον «αι-ρετικών». Μάλιστα, οι Ισπανοί συγκρό-τησαν σώµα ιεροεξεταστών και στις

κτήσεις τους στο Μεξικό και στο Περού, εναντίον των ιθαγενών που δεν ενδιαφέρονταν να προσχωρήσουν στην «αληθινή θρησκεία»!

Στο χώρο του Βυζαντίου είχε «θωρακιστεί» η Εκκλησία µε νόµους της αυτοκρατορίας και δεν χρειαζόταν άλλους µηχανισµούς. Οι δίκες και καταδίκες των «αιρετικών» εξελίσ-σονταν ως γεγονότα της κοινής ποινικής δικαιοσύνης. Ο νόµος 407 του Ιουστινιανού «κατά Μανιχαίων» ορίζει τη θρησκευτική αίρεση ως έγκληµα και προβλέπει για τους πα-ραβάτες θανατική ποινή: «Μαθών δε ο βασιλεύς (εννοεί τον Ιουστινιανό) εκέλευσεν πά-

189

ντας ... ανακριθήναι και τους εµείναντας τη πλάνη πυρί παραδοθήναι.» (=Πληροφορηθείς ο βασιλιάς τα καθέκαστα διέταξε να ανακριθούν όλοι και όσοι επέµειναν στην πλάνη τους να παραδοθούν στη φωτιά, σύµφωνα µε αναφορά του Πέτρου Σικελιώτη). Ο δε Πατριάρ-χης Φώτιος γράφει επ' αυτού: «Ιουστινιανός δε...τους αµεταµελήτως έχοντας (αιρετι-κούς)...τον δια πυρός υποστήναι προσέταξε θάνατον» (Ed. Travaux Memoires, κεφ. 4 και 71.)

Εκτός του προαναφερόµενου περιστατικού, γνωρίζουµε ακόµη ότι «Ο Αλέξιος Α' θα ανα-κρίνει το έτος 1118 τον ηγέτη των Βογοµίλων Βασίλειο για την πίστη του, µε φρικτά βασα-νιστήρια και θα τον θανατώσει στην πυρά. Την ίδια τύχη έχουν πιθανόν µερικοί µαθητές του Βασιλείου» (Τ. Λουγγή: Επισκόπηση Βυ-ζαντινής Ιστορίας). Ο εκκλησιαστικός µηχανι-σµός ήταν πολύ κοντά στον αυτοκράτορα, ο οποίος αναλάµβανε µε την κρατική διοίκηση τη δίωξη, πέρα από τους κάθε είδους «αιρετι-κούς», και «µάγους, αστρολόγους, µαθηµατι-κούς» κ.ά., όπως αναφέρεται στην ΞΕ' Νεαρά του Λέοντος Σοφού και στους Κανόνες της ΣΤ' Οικουµενικής Συνόδου. Από διάφορες ε-ποχές του Βυζαντίου υπάρχουν επίσης περι-γραφές για σφαγές κατά εθνικών, άθεων ή «αιρετικών» (Κρήτη, Λακωνία κ.ά.), όπως ε-πίσης και γραπτές οδηγίες του Γεώργιου Σχο-λάριου και µετέπειτα υπότουρκου πατριάρχη

Γεννάδιου προς τον κυβερνήτη Πελοποννήσου για την αντιµετώπιση των «Ελληνιστών»: «... τους γουν δυσσεβείς και αλάστορας Ελληνιστάς και πυρί και σιδήρω και ύδατι και πάσι τρόποις εξαγάγετε τής παρούσης ζωής ... ράβδιζε, είργε, είτα γλώτταν αφαίρει, είτα χείρα απότεµνε καν και ούτω µένη κακός, θαλάττης πέµπε βυθώ» («Παλαιολόγια - Πελο-ποννησιακά» από τον Σ. Λάµπρου). Από ενέργειες τέτοιου είδους έλειπε βέβαια η µαζικό-τητα που χαρακτηρίζει τις διώξεις στη ∆ύση και επιπλέον αυτές είχαν στόχο συγκεκριµέ-νες οµάδες διανοουµένων που αµφισβητούσαν, σε βάθος χρόνου την κεντρική επιλογή του εκκλησιαστικού µηχανισµού για συκοφάντηση και εξαφάνιση του ελληνικού πολιτι-σµού και, βραχυπρόθεσµα, την επιλογή της εκκλησιαστικής ηγεσίας για υποδούλωση στους Οθωµανούς αντί της συνδιαλλαγής µε την καθολική εκκλησία και τη ∆ύση γενικό-τερα.

Τέτοιες διαστροφές µε κατάληξη µαζικές δολοφονίες δεν είναι βέβαια µοναδικές στην ιστορία. Στη νεότερη εποχή γνωρίζουµε ότι πολλά ολοκληρωτικά καθεστώτα χρησιµο-ποίησαν ή χρησιµοποιούν ακόµα όµοιες µεθόδους, αν και µε πιο συγκεκριµένες κατηγο-ρίες (προδοσία, συνωµοσία, κατασκοπία κ.ά.) Συναφή συστηµατικά εγκλήµατα µε τεχνο-κρατική µεθόδευση είναι αναµφισβήτητα,

• αφενός η δολοφονία Εβραίων, Τσιγγάνων και αριστερών διανοητών κατά τη (σχε-τικά) σύντοµη κυριαρχία των Ναζιστών στην Ευρώπη και

• αφετέρου, οι σταλινικές διώξεις για λόγους πολιτικής επικράτησης στον κρατικό και κοµµατικό µηχανισµό κατά τα µέσα του 20ου αιώνα.

190

Η δολοφονία µε µεθοδικό τρόπο και µε τελείως φανταστικές κατηγορίες εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων για πολλούς αιώνες, όπως πραγµατοποιήθηκε από την κοσµική και εκκλησιαστική εξουσία του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, µόνο µε αυτά τα ναζιστικά και σταλινικά εγκλήµατα θα µπορούσε να συγκριθεί!

Είναι γεγονός ότι µερικά φωτεινά πνεύµατα που έζησαν αυτούς τους αιώνες, γιατροί, ε-ρευνητές, φιλόσοφοι και κληρικοί, διαφωνούσαν µε τις αντιλήψεις περί «µαγισσών» και µε τις δολοφονίες ανύποπτων πολιτών, οι οποίες είχαν επεκταθεί σε όλη την Ευρώπη. Στο τέλος του 16ου αιώνα κατάσχονται στην Ολλανδία τα έργα του πανεπιστηµιακού καθηγη-τή Cornelius Loos (Λους, 1546-1595), ο οποίος είχε αµφισβητήσει την ύπαρξη «µαγισ-σών» και «σεξουαλικών σχέσεων» µεταξύ κατηγορούµενων γυναικών και του σατανά και είχε αποκαλέσει «τυράννους» τους ηγέτες της κίνησης κατά των «µαγισσών». Ο Λους κρατήθηκε φυλακισµένος µέχρι να ζητήσει γονατιστός συγγνώµη από τις εκκλησιαστικές αρχές (δήλωση µετανοίας).

Ο συνάδελφος του Λους, καθηγητής Dietrich Flade (Φλάντε, 1534-1589), αρχιδι-καστής, θεωρήθηκε ύποπτος για τις ελαφρές ποινές που επέβαλε σε κατηγορούµενες ως «µάγισσες». Συλλαµβάνεται από τις εκκλη-σιαστικές αρχές µε την κατηγορία ότι έχει «πουλήσει την ψυχή του στο σατανά», υπο-βάλλεται σε βασανιστήρια και αφού «οµο-λογεί» όλα όσα ήθελαν οι ιεροεξεταστές, θανατώνεται µε στραγγαλισµό. Στη συνέχεια καίγεται το πτώµα του για εξαγνισµό!

Γνωστότερος από τους κληρικούς αντιπά-λους της µεθοδευµένης υστερίας έγινε ο µο-ναχός Friedrich Spee von Langenfeld (φον Λάνγκενφελτ, 1592-1635), ο οποίος συνό-δεψε ως ιερωµένος πάµπολλες φορές κατα-δικασµένους σε πυρπόληση. Το έτος 1631 δηµοσίευσε ο Langenfeld µε ψευδώνυµο ένα βιβλίο µε τίτλο «Cautio Criminalis», στο ο-ποίο εξιστορούνταν περιστατικά σε δίκες «µαγισσών». Ο πραγµατικός συγγραφέας έγινε σύντοµα γνωστός και ήταν αναµενόµενη η σύλληψη και καταδίκη του, αλλά προέκυψε απρόβλεπτα ο πόλεµος των γερµανικών χωρών µε τη Σουηδία, οπότε αναβλήθηκαν οι ιε-ροεξεταστικές δραστηριότητες για ευθετότερο χρόνο. Τέσσερα χρόνια µετά την κυκλο-φορία του βιβλίου του πέθανε ο Langenfeld από την πανώλη που διαπέρασε για άλλη µια φορά την κεντρική Ευρώπη. Παρ' όλα αυτά, το βιβλίο του Σπεε υπήρξε αφορµή ή πρό-σχηµα για πολλούς ηγεµόνες του γερµανόφωνου χώρου να απαγορεύσουν οριστικά τη λειτουργία της εγκληµατικής «Ιεράς Εξέτασης».

Ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα είχε αρχίσει να υποχωρεί η υστερία, κυρίως µε την ά-νοδο και διάδοση των ιδεών του ∆ιαφωτισµού. Η πίστη υποκαταστάθηκε από την ορθή σκέψη και τον ορθό λόγο, τα βασανιστήρια απαγορεύτηκαν, το ποινικό δίκαιο και η δικο-νοµία εξανθρωπίστηκαν σταδιακά. Πιστεύεται ότι µία από τις τελευταίες εκτελέσεις «µά-γισσας», ήταν αυτή της υπηρέτριας Anna Goeldi, που έγινε στην περιοχή Glarus της Ελ-βετίας το έτος 1782, επτά χρόνια πριν από την κατάληψη της Βαστίλης.

191

Με τη γαλλική επανάσταση και τις ανακατατάξεις που προκλήθηκαν από τους πολέµους στην Ευρώπη, ανατράπηκαν τα κέντρα εξουσίας, κυρίως οι επισκοπές και τα µοναστήρια, που καθοδηγούσαν και ήλεγχαν τους εγκληµατικούς µηχανισµούς. Με αυτό ακριβώς το εγκληµατικό παρελθόν του εκκλησιαστικού µηχανισµού δικαιολογούσαν οι Γάλλοι επα-ναστάτες τις σφαγές σε βάρος των κληρικών και µοναχών: ανταπέδιδαν τις δολοφονίες που είχαν γίνει «στο όνοµα του θεού» µε δολοφονίες «στο όνοµα του λαού»!

Η Εκκλησία, ιδίως η καθολική που είχε για αιώνες πρωταγωνιστικό ρόλο στο «κυνήγι των µαγισσών», προβάλλει σήµερα, απολογούµενη, το πάγιο αντεπιχείρηµα ότι, δεν επι-τρέπεται να κρίνεται µια παρελθούσα εποχή µε σηµερινά µέτρα και σταθµά. Κατ' αρχάς ισχύει επ' αυτού το απόφθεγµα του καθολικού και ορθόδοξου άγιου Αυγουστίνου: «Εµείς είµαστε οι εποχές. Όπως είµαστε εµείς, έτσι είναι και οι εποχές». Πέρα απ' αυτό, όσο σω-στή µπορεί να είναι η γενική παρατήρηση περί παρελθουσών εποχών, άλλο τόσο σωστό είναι να ξεκαθαριστεί ότι πρώτον, τα µαζικά αυτά εγκλήµατα έγιναν µε βάση µία θρη-σκεία, η οποία διακηρύσσει την «αγάπη προς το συνάνθρωπο» - κατά κύριο λόγο τον «α-µαρτωλό συνάνθρωπο», γιατί ο όποιος αναµάρτητος δεν έχει ανάγκη υποστήριξης. Και δεύτερον ότι, σε καµιά περίοδο του ανθρώπινου πολιτισµού δεν ήταν ηθικά αποδεκτό να δολοφονούνται άνθρωποι µε ανύπαρκτες, φανταστικές κατηγορίες, άρα για καµία εποχή δεν δικαιολογούνται τέτοια µαζικά εγκλήµατα που διαπράχθηκαν σε καιρό ειρήνης.

Όπου και όποτε συνέβησαν τέτοια εγκλήµατα, οι απολογητές τους προσπαθούσαν ή προσπαθούν ακόµα σήµερα, είτε να τα διαψεύσουν είτε να ελα-χιστοποιήσουν τη σηµασία τους, προβάλλοντας τις καλές προθέσεις για κατάκτηση (δια των εγκληµά-των!) ενός δήθεν ανώτερου αγαθού, π.χ. τη σωτη-ρία της πατρίδας, του έθνους, του πολιτισµού, του λαού, του καθεστώτος κ.ο.κ. Για τις δολοφονίες των «µαγισσών» αναγνωρίζουν όλοι ως µοναδική κινητήρια δύναµη την εγκληµατική διαστροφή, δεν συνάγουν όµως τα απαραίτητα προφανή συµπερά-σµατα για την ιδεολογία και το πνευµατικό υπόβα-θρο, πάνω στο οποίο αναπτύχθηκαν αυτές οι δολο-φονικές δραστηριότητες.

Από εκκλησιαστικούς κύκλους χρησιµοποιείται ενίοτε επίσης το επιχείρηµα ότι το «κυνήγι των µα-γισσών» γινόταν κατά βάσιν από τον (αγράµµατο) λαό και η χριστιανική Εκκλησία µαζί µε την κο-σµική εξουσία αναγκάζονταν να συµµετέχουν για να µην έρθουν αντιµέτωπες µε τη θέληση του κόσµου! Καταρχάς είναι ενδιαφέρον ότι ο «λαός» δεν έχει αξιοποιηθεί σε καµιά άλλη περίπτωση από τον εκκλησιαστικό µηχανι-σµό, παρά µόνο ως συνένοχος γι' αυτά τα συλλογικά εγκλήµατα!

Η ουσία είναι όµως ότι, οι παραδοξολογίες περί µάγων και µαγισσών καλλιεργούνταν στα πλαίσια των προλήψεων για το σατανά και τους διάφορους δαίµονες µόνο από την Εκκλησία, ώστε ο λαός, τον οποίο κρατούσαν συστηµατικά στην αγραµµατοσύνη και την εξάρτηση, να αποπροσανατολίζεται και να θεωρεί «περίεργους» γείτονες ή άγνωστους διερχόµενους από το χωριό ως υπεύθυνους για όλα τα δεινά που τον έπλητταν. Να ση-

192

µειώσουµε δε ότι η καλλιέργεια της αµάθειας, της θαυµατολαγνείας και των δεισιδαιµο-νιών εκ µέρους του εκκλησιαστικού µηχανισµού συνεχίζεται µέχρι των ηµερών µας.

Από τις αρχές του έτους 1998 αποσφραγίστηκαν τα αρχεία της «Iεράς Eξέτασης» στο Βατικανό για κάθε ειδικό µελετητή.

193

Ιησούς Χριστός, υπήρξε ποτέ;

...

Πριν από αρκετά χρόνια, όταν ζούσα µόνιµα στο εξωτερικό, άκουσα σε µια δηµόσια συ-ζήτηση ότι η ύπαρξη του Ιησού ως φυσικού προσώπου δεν είναι ιστορικά τεκµηριωµένη. Ανάµεσα στους οµιλητές ήταν και ένας κληρικός, ο οποίος κανονικά θα έπρεπε να πα-ρέµβει για να διορθώσει την τοποθέτηση του προλαλήσαντα. ∆εν συνέβη, όµως, τίποτα και η συζήτηση συνεχίστηκε σαν να µίλαγαν για την πιθανότητα ύπαρξης ενός µυθικού προσώπου, π.χ. του µυθικού βασιλιά των Αθηνών Κόδρου.

Η σύγκριση είναι σίγουρα ετεροβαρής, γιατί ο Ιησούς αναφέρεται κάθε µέρα από εκα-τοµµύρια ανθρώπους µε ανθρώπινες και θεϊκές ιδιότητες και θεωρείται ο ιδρυτής µιας θρησκείας που έγινε παγκόσµια (µε τα όπλα του ρωµαϊκού στρατού, βέβαια), ενώ τον Κόδρο ελάχιστοι τον έχουν ακούσει. Έκτοτε αποφάσισα να ψάξω το θέµα συστηµατικά, να αναζητήσω τις πηγές και τις ιστορικές µελέτες. Το έκανα και, τελικά, διαπίστωσα πά-ρα πολύ ενδιαφέροντα πράγµατα:

Για τη ζωή του Ιησού δεν υπάρχουν σηµαντικές πληροφορίες, εκτός των Ευαγγελίων, τα οποία ό-µως, όπως όλα τα ιερά βιβλία των θρησκειών, δεν θεωρούνται έγκυρα ιστορικά συγγράµµατα. Αλλά ακόµα και ανώτεροι εκκλησιαστικοί παράγοντες υποβαθµίζουν τη σηµασία των Ευαγγελίων, ανα-φέροντας ότι: «Πηγή της πίστεώς µας δεν είναι τα Ευαγγέλια... αλλά η αποκαλυπτική αλήθεια... όπως καθορίστηκε και οριοθετήθηκε από τις Οικουµενι-κές Συνόδους» (µητροπολίτης Ναυπακτίας Ιερόθε-ος, ΤΟ ΒΗΜΑ, 15/4/2006).

Αυτό σηµαίνει ότι τίποτα σταθερό (γραπτό) δεν υπάρχει, παρά τις συνεχείς αναφορές σε λόγια που είπαν ο Ιησούς, ο Παύλος, ο Πέτρος κλπ. Για κάθε εποχή ισχύει λοιπόν αυτό που επιβάλλει η συγκυ-ρία και εξυπηρετεί τον εκκλησιαστικό µηχανισµό. Έτσι, «η χριστιανική πίστη προσαρµόζεται στις συνθήκες και στα αιτήµατα κάθε τόπου και κάθε εποχής» (προµετωπίδα θεολογικής Σχο-λής Πανεπ. Αθήνας) - τουτέστιν ο ορισµός του καιροσκοπισµού.

Οι ιστορικές πηγές

Οι λιγοστές πληροφορίες από εξωβιβλικές πηγές, όπως τα έργα των Σουητώνιου, Ιώση-που και Τάκιτου ή το Ταλµούδ, δεν είναι σύγχρονες του Ιησού και αναφέρονται έµµεσα σ' αυτόν, χωρίς να δίνουν αξιόλογες πληροφορίες, κυρίως όµως, θεωρούνται πολύ αµφί-βολης εγκυρότητας.

194

Καταρχάς, ο Φίλων ο Αλεξανδρινός (Philo Alexandrinus, ~20 π.Χ.- 54 µ.Χ.), Εβραίος φιλόσοφος µε θαυµασµό προς τον ελληνικό πολιτισµό, ο οποίος είχε ενεργό ρόλο εκπρο-σώπησης των Εβραίων στη Ρώµη, έγραψε σηµαντικά ιστορικά και φιλοσοφικά έργα, αλ-λά δεν αναφέρει τίποτα για τον Ιησού και τη διδασκαλία του, ενώ περιγράφει στα έργα του µέχρι και ασήµαντες λεπτοµέρειες από τη ζωή των Ιουδαίων της εποχής του.

Επίσης ο Τιβέριος Αλέξανδρος (Tiberius Iulius Alexander, ~10- ~70µ.Χ.), που ήταν στρατιωτικός και διοικητικός εκπρόσωπος της Ρώµης στην Ιουδαία και ανώτερος άρχο-ντας των Ιουδαίων στην Αίγυπτο, ανιψιός του προαναφερθέντος Φίλωνα, και επίσης συγ-γραφέας της ιουδαϊκής ιστορίας, δεν αναφέρει στα έργα του τίποτα απολύτως για κάποιον Ιησού που συγκινούσε τον κόσµο, τη θρυλούµενη ανάστασή του και πιθανούς οπαδούς του.

Εδώ συµβαίνουν κοσµοϊστορικά γεγονότα που ανατρέπουν τους νόµους της φύσης και της λογικής, όπως τα περιγράφει ο ευαγγελιστής Ματθαίος (27.50-54): «ο δε Ιησούς κρά-ξας αφήκε το πνεύµα. Και το καταπέτασµα του Ναού εσχίσθη... και η γη εσείσθη και οι πέτρες εσχίσθησαν» και ο Φίλων µε τον ανιψιό του, δεν αντελήφθησαν τίποτα. Και πέραν αυτού: «τα µνηµεία άνοιξαν και πολλά σώµατα των νεκρών αγίων ηγέρθησαν και εξελ-θόντες εκ των µνηµείων µετά την έγερση (ανάσταση) αυτού (του Ιησού) εισήλθαν εις την άγια πόλη και ενεφανίσθησαν σε πολλούς». ∆ηλαδή, κυκλοφορούσαν «άγιοι» της (χρι-στιανικής;) θρησκείας και κανείς δεν τους συνάντησε, έστω τον Αβραάµ και τον Μωυσή ή κάποιους άλλους.

Αν πράγµατι είχαν συµβεί επί των ηµερών του οι πολλαπλές και µαζικές συναθροίσεις «πιστών» ή περίεργων, αν είχαν συµβεί τα ιαµατικά και διατροφικά θαύµατα που περι-γράφονται στα Ευαγγέλια, αν είχαν αναστηθεί «άγιοι» άνθρωποι, σίγουρα θα υπήρχε κά-ποια αναφορά στα συγγράµµατα του Φίλωνα και του Τιβέριου. Αυτό µας οδηγεί στο συ-µπέρασµα ότι, είτε δεν συνέβη τίποτα από αυτά, είτε διαδίδονταν τέτοια γεγονότα τόσο συχνά και από τόσους πολλούς θαυµατοποιούς δάσκαλους, ώστε να µην θεωρούνται, έ-στω και ως ασήµαντα περιστατικά, άξια αναφοράς.

Ο Ιώσηπος Φλάβιος (Josephus Flavius, 37-100 µ.Χ.), στρατιωτικός και ιστορικός µε αρι-στοκρατική καταγωγή και θρησκευτική µόρφωση, έζησε στην Παλαιστίνη και αιχµαλω-τίστηκε (67 µ.Χ.) από τους Ρωµαίους στον ιουδαϊκό πόλεµο που κατέληξε στην κατα-στροφή της Ιερουσαλήµ (70 µ.Χ.) Στα βιβλία του «Πόλεµος των Ιουδαίων» και «Ιουδαϊ-κές Αρχαιότητες» περιγράφει ο Ιώσηπος µε λεπτοµέρειες διάφορα περιστατικά από την απώτερη και πρόσφατη ιστορία του λαού του, αναφέρεται σε διάφορες εβραϊκές αιρέσεις

κτλ., δεν κάνει όµως καµιά αναφορά σε χρι-στιανούς. Απρόσµενα και εκτός συµφραζοµέ-νων περιγράφει όµως ο Ιώσηπος, σε κάποιο ση-µείο των «Ιουδαϊκών Αρχαιοτήτων», µάλλον επαινετικά, τη δραστηριότητα και τα θαύµατα του Ιησού, τον οποίο αποκαλεί «µεσσία».

Οι θρησκευτικά αδέσµευτοι Ιστορικοί, κρίνο-ντας από το γεγονός ότι ο Ιώσηπος ήταν πιστός στην ιουδαϊκή θρησκεία και διέθετε βαθιά µόρ-φωση για θρησκευτικά και ιστορικά θέµατα, συνάγουν το συµπέρασµα ότι η αναφορά του Ιώσηπου στον Ιησού οφείλεται σε µεταγενέστε-

195

ρη προσθήκη στο έργο του. Αυτό ενισχύεται κι από το γεγονός ότι ο Ωριγένης (3ος αιώ-νας), πατέρας της χριστιανικής εκκλησίας, κατηγορεί σε κείµενό του τον Ιώσηπο ότι δεν δέχεται πως ο Ιησούς ήταν ο αναµενόµενος µεσσίας της ιουδαϊκής θρησκείας. Αντίθετα, ο Ευσέβιος που έζησε τον 4ο αιώνα, θεωρεί δεδοµένη την αναφορά του Ιώσηπου στον Ιη-σού ως µεσσία. Έτσι συµπεραίνεται ότι η προσθήκη στα γραπτά του Ιώσηπου έγινε εκεί-νο το χρονικό διάστηµα.

Το Ταλµούδ αναφέρεται στον Ιησού σε κεφάλαιο που γράφτηκε τον 3ο αιώνα, τον ονοµά-ζει όµως τις πιο πολλές φορές Μπεν Σταντά ή Μπεν Παντιρά και τον συνδέει µε πρόσωπα και περιστατικά που συνέβησαν περίπου 100 χρόνια πριν από αυτά που αναφέρονται στα Ευαγγέλια. Την εποχή που γράφτηκε αυτό το µέρος του Ταλµούδ υπήρχε όµως ήδη εξά-πλωση του χριστιανισµού και γι' αυτό είναι ανεξήγητη η αντίφαση. Πιθανολογείται λοι-πόν ότι στο Ταλµούδ καταγράφηκαν όχι οι «επίσηµες» χριστιανικές απόψεις, οι οποίες έτσι κι αλλιώς δεν είχαν διαµορφωθεί ακόµα, αλλά εκείνες κάποιας από τις πολλές χρι-στιανικές κοινότητες που είχαν δηµιουργηθεί στη ρωµαϊκή αυτοκρατορία.

Ο διακεκριµένος στωικός φιλόσοφος Σενέκας (Lucius Annaeus Seneca, ~4-65 µ.Χ.) που έζησε τον 1ο χριστιανικό αιώνα, αν και εκφράζει στα έργα του φιλοσοφικές απόψεις που δεν διαφέρουν σηµαντικά από αυτές του χριστιανισµού και γι' αυτό επαινείται από τους πατέρες Τερτυλλιανό και Ιερώνυµο, δεν κάνει στα έργα του καµία αναφορά στον Ιησού και στους χριστιανούς, παρότι σχολιάζει επιπτώσεις στην πολιτική της Ρώµης από διάφο-ρα σηµαντικά και ασήµαντα γεγονότα της εποχής. Γι' αυτό πιθανολογείται ότι, αυτό που καθιερώθηκε αργότερα ως «χριστιανική διδασκαλία», έχει εµπλουτιστεί, µεταξύ άλλων, µε υλικό από τη φιλοσοφία του Σενέκα και όχι ότι ο Σενέκας απηχεί τις, έτσι κι αλλιώς ακόµα αδιαµόρφωτες, χριστιανικές απόψεις.

Ο ιστορικός Τάκιτος (Publius Cornelius Tacitus, ~56-115/120), για τον οποίο υπάρχουν µόνο διάσπαρτες πληροφορίες, αναφέρεται στους χριστιανούς στο βιβλίο του «Χρονικά» µε εχθρικό ύφος, πράγµα που σηµαίνει ότι κατά το δεύτερο χριστιανικό αιώνα είχαν ήδη συγκροτηθεί και ήταν υπολογίσιµες οι οµάδες οπαδών του χριστιανισµού, οι οποίοι οπα-δοί διαµόρφωσαν σταδιακά αυτό που θεωρείται σήµερα ιστορία του Ιησού. Τα κείµενα του Τάκιτου που γνωρίζουµε σήµερα, είναι αντίγραφα που έγιναν από µοναχούς, στο διάστηµα 9ος-11ος αιώνας µ.Χ. και από τα συγγράµµατα αυτά λείπει η εξιστόρηση των γεγονότων της περιόδου από το έτος 28 µέχρι το έτος 34 µ.Χ., δηλαδή µιας πολύ σηµα-ντικής περιόδου για το χριστιανισµό. Άρα, δεν είναι διαθέσιµη κάποια έγκυρη έκδοση αυτών των κειµένων. Πιθανόν µέρος των χειρογράφων του Τάκιτου να είχε καταστραφεί ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, επειδή οι περιγραφές του δεν ταίριαζαν στις µυθοπλασίες που διαµορφώθηκαν στα πλαίσια της συγκροτούµενης θρησκείας.

Ο Σουητώνιος (Gaius Tranquillus Suetonius, 75-160) που ήταν σύγχρονος του Τάκιτου, περιγράφει διωγµούς χριστιανών από τον Νέρωνα και τους αναφέρει περιφρονητικά ως «είδος ανθρώπων που είχαν προσηλωθεί σε κάποια καινούργια και βδελυρή δεισιδαιµο-νία». Επίσης στο έργο του «Κλαύδιος» αναφέρεται ο ιστορικός στην «...υποκίνηση των Εβραίων από κάποιον Χρηστό ...» Αυτό δεν αποτελεί βέβαια µαρτυρία για την ιστορική παρουσία, του Ιησού αλλά καταγραφή πληροφοριών. Το γεγονός όµως ότι ο άριστος γνώστης της ελληνικής γλώσσας και γραµµατικής Σουητώνιος έγραψε Χρηστός (που ή-ταν τότε όνοµα δούλων, χρήσιµος, καλός) αντί του Χριστός (χρισµένος), έχει δώσει λαβή σε υποψίες ότι αυτή η φράση προστέθηκε µεταγενέστερα από ανθρώπους του εκκλησια-στικού µηχανισµού µε ελλιπή παιδεία.

196

Αναφορές στον Ιησού γίνονται σε επιστολή ενός Πόπλιου Λεντούλου (Publius Lentulus) που αναφέρεται σε µεταγενέστερα κείµενα ως Ρωµαίος στρατιωτικός διοικητής στην Ιε-ρουσαλήµ. Η επιστολή αποτελεί αναφορά προς τη Γερουσία της Ρώµης και στον Τιβέριο που ήταν αυτοκράτωρ στα έτη 14-37 µ.Χ. και περιλαµβάνει φυσιογνωµικά χαρακτηριστι-κά του Ιησού, όπως το µέτριο ανάστηµά του (statura procerus, mediocris et spectabilis), το χρώµα των µαλλιών του κ.ά. Η επιστολή αυτή εµφανίστηκε πρώτη φορά κατά το 13ο αιώνα στη Ρώµη ως ανακαλυφθείσα ανάµεσα σε διάφορα χειρόγραφα και φυσικά αντιµε-τωπίστηκε µε καχυποψία.

Ήδη το γεγονός ότι αναφέρονται στο κείµενό της χαρακτηρισµοί, όπως «προφήτης της αλήθειας», «υιός του θεού» και «Ιησούς Χριστός» δείχνουν ότι πρόκειται για αυθαίρετη κατασκευή, δεδοµένου ότι οι δύο πρώτοι όροι προέρχονται από την ιουδαϊκή θρησκεία και δεν είχε λόγο να τους χρησιµοποιεί ένας Ρωµαίος αξιωµατικός, η δε ονοµασία Χρι-στός για τον Ιησού είναι ιστορικά µεταγενέστερη και δεν είναι δυνατόν να είχε χρησιµο-ποιηθεί σε ανύποπτο χρόνο. Η σύγχρονη «Καθολική Εγκυκλοπαίδεια» αναφέρει ότι Ρω-µαίος διοικητής µε τέτοιο όνοµα δεν υπήρξε ποτέ στην Ιουδαία και δέχεται ότι η επιστο-λή αυτή είναι χαλκευµένη.

Ερµηνείες και άλλα στοιχεία

Πέρα από αυτές τις (αµφιλεγόµενες) αναφορές, δεν υπάρχει κάποια ιστορική περιγραφή της ζωής του Ιησού. Ακόµα και η ηµεροµηνία γεννήσεώς του, δεν είναι γνωστή, παρότι ακριβώς αυτό το έτος γεννήσεως έχει καθοριστεί ως η αρχή της σύγχρονης χρονολογή-σεως. Το έτος γεννήσεως του Ιησού εκτιµάται ότι βρίσκεται µεταξύ τού 4 και του 1 π.Χ. Η 25η ∆εκεµβρίου ως ηµέρα γεννήσεως δεν έχει σχέση µε τον Ιησού, αλλά ταυτίζεται µε την ηµέρα γεννήσεως προχριστιανικών θεϊκών µορφών (Μίθρας) και µε ρωµαϊκές εορτα-στικές εκδηλώσεις. Στη χριστιανική Ρώµη καθιερώθηκε η 25η ∆εκεµβρίου ως εορτή τής γεννήσεως το έτος 354, στην Κωνσταντινούπολη το 379 και στην Αντιόχεια το 388.

Οι Ιστορικοί εκτιµούν ότι τα αναγραφόµενα στα Ευαγγέλια και τις υπόλοιπες γραφές, ε-φόσον δεν είναι µεταγενέστερες προσθήκες και προσαρµογές, αποτελούν σύµπτυξη ιστο-ριών από τη ζωή και τις δραστηριότητες πολλών δεκάδων θρησκευτικών θαυµατοποιών διδασκάλων, οι οποίοι έζησαν και δίδασκαν στην Παλαιστίνη εκείνους τους αιώνες και θεωρούσαν τον εαυτό τους προφήτη και µεσσία. Ένας ή περισσότεροι από αυτούς πιθα-νόν να ονοµάζονταν Ιησούς, όνοµα που ήταν σύνηθες εκείνη την εποχή στην περιοχή. Κατά µία εκδοχή, µάλιστα, είναι πιθανόν να ταυτίζεται η δραστηριότητα του ευαγγελικού Ιησού µε εκείνη του Ιωάννη του βαπτιστή.

Για τα χρόνια από τη γέννηση µέχρι τη δηµόσια εµφάνιση του Ιησού, η οποία τοποθετεί-ται σύµφωνα µε αναφορές στο κατά Λουκά Ευαγγέλιο περί τα έτη 28-29, δεν υπάρχουν επίσης ιστορικά στοιχεία. Αναφορές για τη σταύρωση τού ευαγγελικού Ιησού οµοιάζουν µε υπαρκτά γεγονότα που συνέβησαν κατά τα χρόνια διοίκησης του Πόντιου Πιλάτου (26-36). Η θανάτωση στο σταυρό επιβαλλόταν κατά το ρωµαϊκό ποινικό δίκαιο για πολι-τικά εγκλήµατα σε µη Ρωµαίους πολίτες. Η σταύρωση λοιπόν του Ιησού που εκτιµάται ότι έγινε στα έτη µεταξύ 29 και 31, πρέπει να είναι συνέπεια καταδίκης του για εξέγερση κατά της αυτοκρατορίας.

Από τα προαναφερόµενα συνάγεται ότι δεν υπήρξε ο Ιησούς ως φυσικό πρόσωπο; Φυσικά και όχι, δεδοµένου ότι υπήρξαν εκατοντάδες χιλιάδες και εκατοµµύρια άλλοι άνθρωποι στον τότε γνωστό κόσµο, για τους οποίους σε καµιά ιστορική πηγή δεν αναφέρεται οτι-

197

δήποτε. Είναι πιθανόν λοιπόν να υπήρξε ο Ιησούς ως φυσικό πρόσωπο, όπως και τόσοι άλλοι συνονόµατοι του, αλλά δεν ευσταθούν αυτά που µεγαλοποιούν τα ευαγγέλια, επει-δή δεν θα έδωσε καµιά αφορµή, µε συζητήσεις περί το άτοµό του, µε µαζικές συναθροί-σεις προσώπων, µε θαύµατα κλπ. κλπ., ώστε να αναφερθούν σ' αυτόν οι Ιστορικοί της ε-ποχής.

Η ανύπαρκτη Ναζαρέτ

Ένα άλλο µυστήριο αποτελεί η πόλη Ναζαρέτ, από την οποία λέγεται ότι καταγόταν ο Ιη-σούς. Η προσαγόρευση Ναζω-ραίος για τον Ιησού αναφέρεται στην Καινή ∆ιαθή δώδεκα φο-ρές. Για παράδειγµα, στο Ματθαίος 2,23 αναγράφεται: «και ελθών κατώκησεν εις πόλιν λεγόµενην Ναζαρέτ, όπως πληρωθεί το ρηθέν δια των προφητών, ότι Ναζωραίος κληθήσε-ται». Επίσης, στο Ιωάννης 19,19 αναφέρεται ότι στο σταυρό που θανατώθηκε ο Ιησούς υπήρχε επιγραφή γραµµένη σε τρεις γλώσσες: «Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς των Ιουδαί-ων»!

Πέρα απ' αυτά, ως Ναζωραίος αναφέρεται και ο ληξιαρχικός πατέρας του Ιησού, ο Ιω-σήφ. Όµως, µια πόλη της Παλαιστίνης και συγκεκριµένα της Γαλιλαίας µε το όνοµα Να-ζαρέτ δεν υπήρξε ποτέ πριν και κατά τη διάρκεια της ζωής του Ιησού και παρουσιάζεται για πρώτη φορά µέσα από τα Ευαγγέλια. Η πόλη αυτή φαίνεται να «ιδρύθηκε» από τους χριστιανούς θεολόγους και αναφέρεται στις ιστορικές πηγές περί τον 3ο µ.Χ. αιώνα.

Στα ιστορικά έργα του Ιώσηπου Φλάβιου, ο οποίος ήταν αρχιστράτηγος των γαλιλαιϊκών στρατευµάτων στην εξέγερση κατά της Ρώµης και ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, συνε-λήφθη και κρατήθηκε αιχµάλωτος από το έτος 67 µ.Χ., δεν αναφέρεται πουθενά αυτή η πόλη, αν και τα στρατεύµατά του στρατοπέδευαν στην περιοχή της σηµερινής Ναζαρέτ. Κατά τις συγκρούσεις για την κατάληψη της γειτονικής πόλης Sepphoris, η οποία απείχε µερικά χιλιόµετρα από τον οικισµό που ονοµαζόταν αργότερα Ναζαρέτ, έπρεπε να απο-τελεί αυτή η Ναζαρέτ από στρατηγικής σκοπιάς σηµείο οπισθοχώρησης ή στρατοπέδευ-σης των στρατευµάτων του.

Μία πόλη Garis, 5 χλµ. νοτιοανατολικά της Sepphoris, που δεν υπάρχει πια και αναφέρε-ται πράγµατι από τον Ιώσηπο (Βιβλίο 3, Κεφάλαιο 6,3) ως τοποθεσία του στρατοπέδου του, βρίσκεται ακριβώς στη θέση που υπάρχει η µεταγενέστερα αναφερόµενη Ναζαρέτ. Συµπεραίνουµε λοιπόν ότι σίγουρα µέχρι το 70 µ.Χ. δεν φαίνεται να υπήρχε κατ' όνοµα µια πόλη Ναζαρέτ.

Αλλά και στους προηγούµενους αιώνες, στην π.Χ. εποχή, πουθενά δεν υπάρχει αναφορά στην πόλη Ναζαρέτ. Στην Παλαιά ∆ιαθήκη, η οποία αποτελεί την πολιτική και θρησκευ-τική ιστορία του ιουδαϊκού λαού, γίνεται αναφορά σε χιλιάδες πόλεις, χωριά και οικι-σµούς, πολλά ονόµατα που έπαψαν να αναφέρονται κατά τη µεταγενέστερη εποχή. Όµως, σε κανένα σηµείο της Π.∆. δεν αναφέρεται κάποιος οικισµός που θα µπορούσε να ταυτι-στεί κατ' όνοµα ή λόγω ιστορικών γεγονότων µε την πόλη που ονοµάστηκε Ναζαρέτ. Άρα τυχόν εικασίες ότι µπορεί να υπήρχε παλαιότερα το όνοµα Ναζαρέτ, να περιέπεσε για δεκαετίες ή και αιώνες στη λήθη και να επανήλθε αργότερα, δεν ευσταθούν.

198

Το Ταλµούδ, µια συλλογή ιουδαϊκών νόµων που γράφτηκε µετά τα χριστιανικά ευαγγέλια (3ος αι.), αναφέρει πολλούς µικρούς και µεγάλους γαλιλαιϊκούς οικισµούς, αλλά ούτε µία φορά τη Ναζαρέτ. Γενικότερα, ουδείς ιστορικός ή άλλος συγγραφέας, πριν ή λίγο µετά τον Ιησού, έχει αναφέρει ποτέ το όνοµα αυτής της πόλης. Η µόνη «πηγή» που «ιδρύει» και περιγράφει τη Ναζαρέτ, είναι η χριστιανική παράδοση, στην οποία αναφέρεται ακόµα ότι εκεί υπήρχε και συναγωγή, άρα θα έπρεπε να είναι ένας µεγαλύτερος οικισµός και όχι µια µικρή οµάδα κατοικιών ή ένας σταθµός αγροτικής παραγωγής.

Παραµένει λοιπόν ανεξήγητο, πώς είναι δυνατόν να υπήρχε στο σταυρό του Ιησού επι-γραφή που αναφερόταν σε µια πόλη, η οποία δεν υπήρχε καν εκείνη την εποχή ή πριν από αυτήν. Και πώς αναφέρεται αυτή η πόλη στα Eυαγγέλια που λέγεται ότι γράφτηκαν µέσα στον 1ο αιώνα αλλά δεν αναφέρεται στο Ταλµούδ που γράφτηκε δύο αιώνες αργότερα...

Κατά µία «αιρετική» εκδοχή ο χαρακτηρισµός Ναζωραίος (ή αλλιώς Ναζηραίς ή Ναζη-ραίος) σήµαινε στα εβραϊκά ο κεχρισµένος. Επειδή όµως οι θεόπνευστοι πατέρες του χρι-στιανισµού δεν κατανοούσαν αυτή τη σηµασία, νόµισαν ότι ήταν προσδιορισµός µε τοπι-κή-εθνική σηµασία και «κατασκεύασαν» µια πόλη Ναζαρέτ. Τότε όµως, πώς αναφέρεται ο Ματθαίος στην πόλη Ναζαρέτ που κατοίκησε ο Ιησούς;

Ο Ιησούς ως µέλος της τριαδικής θεότητας

Ένα άλλο ζήτηµα προβληµατισµού είναι, πώς προέκυψε η «κατασκευή» για τον τριαδικό θεό, µε τον Ιησού στη θέση του γιου, η οποία πουθενά δεν αναφέρεται, ούτε στην Παλαιά ∆ιαθήκη ούτε στα Ευαγγέλια και αποτελεί µεταγενέστερη επινόηση των εκκλησιαστικών «πατέρων», αρχικά του Αθηναγόρα και του Τερτυλιανού. Το «υιός θεού», µε το οποίο αυτοχαρακτηριζόταν ο Ιησούς, σύµφωνα µε όσα αναφέρονται στα Ευαγγέλια, αποτελού-σε συνήθη χαρακτηρισµό όλων των ευλαβών Ιουδαίων, οι οποίο στήριζαν έτσι την εθνική τους ιδεοληψία περί περιούσιου λαού και άλλα συναφή.

Η µόνη λογική εξήγηση για τη δηµιουργία του «τριαδικού» θεού που είναι µεν ένας, αλλά έχει τρεις υποστάσεις, ό,τι κι αν σηµαίνει αυτό, πρέπει να οφείλεται σε αντιγραφή από ανταγωνιστικές θρησκείες των πρώτων χριστιανικών αιώνων, οι οποίες είχαν επικεφαλής επίσης πλειάδα θεϊκών µορφών. Με αυτό τον τρόπο, ο χριστιανισµός παρουσιαζόταν προς τους Ιουδαίους ως µονοθεϊστική θρησκεία, αλλά προς τους εθνικούς ως πολυθεϊστι-κή και γινόταν έτσι ελκυστική και πολυσυλλεκτική.

Για παράδειγµα, στο αρχαιοελληνικό δωδεκάθεο παρουσιάζεται η τριάδα ∆ίας, Ήρα και θυγατέρα Αθηνά. Στην κέλτικη θρησκεία η θεά Morrigan έχει τρεις µορφές: αγάπη, γονι-µότητα και θάνατος. Στον Ινδουϊσµό εκφράζεται µια τριαδικότητα µε την Trimurti, την ενότητα των τριών υποστάσεων του δηµιουργού (βράχµα), προστάτη (βίσνου) και κατα-στροφέα (σίβα). Τέλος, στην επίσης πολύ παλαιότερη από το χριστιανισµό αιγυπτιακή θρησκεία υπήρχε ο θεός πατέρας Όσιρις, η θεά µητέρα Ίσις, σύζυγος του Όσιρι και το παιδί τους, ο Ώρος, ο οποίος ήταν πτηνό, όπως το χριστιανικό «άγιο πνεύµα». Στην αιγυ-πτιακή θρησκεία το πτηνό ήταν, όµως, γεράκι, το οποίο παίζει σηµαντικό ρόλο στη µυθο-λογία και την κοινωνική ζωή των λαών της βόρειας Αφρικής και της Εγγύς Ανατολής.

Υποκλοπή του βιογραφικού του θεού Ώρου

Η επιβεβαίωση όλων αυτών έρχεται από τη σύγκριση του βιογραφικού του Ιησού µε ε-κείνα άλλων θεοτήτων της προχριστιανικής εποχής, ιδιαίτερα δε του Ώρου, ο οποίος ήταν

199

θεός ο ίδιος και υιός θεού (Όσιρη) και θεάς (Ίσιδα). Ίδιες θεϊκές σχέσεις είχε και ο «ιδρυ-τής» της χριστιανής θρησκείας Ιησούς: θεός, µέλος της τριάδας ο ίδιος, υιός θεού και υιός οσίας ή αγίας θνητής. ∆εδοµένου ότι η µητέρα του Μαρία ανακηρύχθηκε ιερό και άγιο πρόσωπο σε οικουµενική σύνοδο τον 5ο αιώνα µ.Χ. ως αντίβαρο στις θηλυκές θεότητες της Ίσιδας, της Αστάρτης, της Αφροδίτης, της Αθηνάς, της Κυβέλης κ.ά.

Οι µυθοπλασίες για τον Ιησού είναι γνωστές από τη σχολική εκπαίδευση και δεν θα επα-ναληφθούν εδώ. Θα περιοριστούµε καταρχάς σε θέµατα που αφορούν τον Ώρο, για τα οποία ουδεµία κουβέντα γίνεται στη σχολική εκπαίδευση, και στη συνέχεια θα παραθέ-σουµε σε πίνακα την αντιστοίχιση Ώρου και Ιησού.

Ο Ώρος (Horus) αναφέρεται σε αιγυπτιακούς παπύρους πολλούς αιώνες πριν από την θε-ολογικά περιγραφόµενη παρουσία του Ιησού. Πιθανότατα η προέλευση του συγκεκριµέ-νου θεού ανάγεται στη λίθινη εποχή και τα χαρακτηριστικά του διαµορφώθηκαν µε την πάροδο των χιλιετιών και αιώνων µέχρι τους ρωµαϊκούς χρόνους.

Ο Ώρος απεικονίζεται συµβολικά µε ένα µάτι γερακιού, δεδοµένου ότι ο συγκεκριµένος θεός αποτελεί το τρίτο µέλος, το πτηνό, στην αιγυ-πτιακή θεϊκή τριάδα. Από εκεί φαίνεται να προ-έρχεται επίσης, τόσο η «θεϊκή τριάδα» του χρι-στιανισµού, όσο και η συµµετοχή ενός πτηνού µε το ρόλο του πνεύµατος. Συνήθεις εικαστικές απεικονίσεις του Ώρου ήταν, είτε ευθέως ως γε-ράκι, είτε ως άνθρωπος µε κεφάλι γερακιού.

Οι Αρχαιολόγοι και/ή Αιγυπτιολόγοι Godfrey Higgins (1772-1833), Gerald Massey (1828-1907) και Alvin Boyd Kuhn (1880-1963) έγραψαν σηµαντικά βιβλία για την αρ-χαία αιγυπτιακή θρησκεία και τις εξελίξεις της διαµέσου των αιώνων. Ένας τέταρτος, σύγχρονος ερευνητής, ο Καναδός θεολόγος και δηµοσιογράφος Tom Harpur (γενν. το 1929) συνόψισε τα τρία αυτά βιβλία και κατέληξε µε ένα δικό του βιβλίο («The Pagan Christ», Thomas Allen Publishers, Toronto) στη σύγκριση της αρχαίας αιγυπτιακής θρη-σκείας µε τη χριστιανική και ειδικότερα στη σύγκριση των διαφόρων «βιογραφικών» στοιχείων του Ώρου και του Ιησού. Ακολουθεί µια παράθεση αυτών των γεγονότων σε µορφή πίνακα!

Γεγονός Ώρος Ιησούς

Σύλληψη: Μητέρα παρθένος (πολλαπλές εκδοχές)

Μητέρα παρθένος

Πατέρας: Μοναχογιός του θεού Όσιρη των Αιγυπτίων.

Μοναχογιός του θεού των Ιου-δαίων Γεχόβα.

Κοσµικός πατέρας: Σηβ Ιωσήφ

200

Πρόγονοι κοσµικού πατέ-ρα:

Βασιλιάδες Βασιλιάδες

Τόπος γέννησης: Σε σπηλιά Σε σπηλιά/σταύλο

Ανακοίνωση γεγονότος: Άγγελος στη µητέρα του Άγγελος στη µητέρα του

Θεϊκό σηµάδι για τη γέν-νηση:

Ο αστέρας Σείριος Ένα απροσδιόριστο αστέρι της Ανατολής

Ηµεροµηνία γέννησης: Οι Αιγύπτιοι παρίσταναν τη γέν-νηση του Ώρου µε ένα παιδί σε παχνί και το περιέφεραν στις 21 ∆εκεµβρίου του έτους, κατά τη χειµερινή ισηµερία.

Από τον 3ο-4ο αιώνα η 25η ∆ε-κεµβρίου, ηµέρα γέννησης των προχριστιανικών θεών Μίθρα και ∆ιόνυσου και του Sol Invictus (αήττητου Ήλιου).

Γνωστοποίηση της γέν-νησης:

Με αγγέλους Με αγγέλους

Μάρτυρες της γέννησης: Βοσκοί προβάτων Βοσκοί προβάτων

Μεταγενέστεροι µάρτυ-ρες:

Τρεις ηλιακές θεότητες Τρεις «µάγοι» εξ Ανατολής

Απειλή θανάτωσης σε βρεφική ηλικία:

Ο Ηρούτ έδωσε εντολή να σκο-τώσουν τον Ώρο

Ο Ηρώδης έδωσε εντολή να σκο-τώσουν τον Ιησού

Αντίδραση στην απειλή θανάτωσης:

Ο θεός Θατ είπε στη µητέρα του Ώρου: «Έλα, θεά Ίσις, και κρύ-ψου µε το παιδί σου»

Ένας άγγελος είπε στον Ιωσήφ: «Σήκω και πάρε παιδί και µητέρα και φύγε στην Αίγυπτο»

Ηλικία ενηλικίωσης: 12 ετών 12 ετών

Κενό στο βιογραφικό: Καµιά πληροφορία για το διά-στηµα από 12 µέχρι 3Ο ετών

Καµιά πληροφορία για το διά-στηµα από 12 µέχρι 3Ο ετών

Τόπος βάπτισης: Ηριδανός (ποταµός) Ιορδάνης

201

Ηλικία βάπτισης: 30 30

Βαπτιστής: Άνουπ ο Βαπτιστής Γιοχάναν (Ιωάννης) ο Βαπτιστής

Κατάληξη του βαπτιστή: Αποκεφαλισµός Αποκεφαλισµός

Πειρασµός: Ο ανταγωνιστής θεός του κακού Σουτ (Σεθ) τον παρέσυρε από την έρηµο σε ένα ψηλό βουνό

Ο ανταγωνιστής θεός του κακού Σατανάς τον παρέσυρε σε ένα ψηλό βουνό

Στενοί οπαδοί/µαθητές: 4 ή 16 12

Θαύµατα: Περπάτησε πάνω στο νερό, γιά-τρευε δαιµονισµένους, θεράπευε ασθενείς και τυφλούς. Ηρέµησε µε τη δύναµή του τη θάλασσα

Περπάτησε πάνω στο νερό, γιά-τρευε δαιµονισµένους, θεράπευε ασθενείς και τυφλούς. Ηρέµησε µε τη δύναµή του τη θάλασσα

Ανάσταση νεκρού: Ανάστησε τον πατέρα του Όσιρη από τον τάφο

Ανάστησε τον Λάζαρο από τον τάφο

Κεντρική διδασκαλία: Σε βουνό (επί του Όρους) Σε βουνό (επί του Όρους)

Τρόπος θανάτου: Σταύρωση Σταύρωση

Συντροφιά στη θανάτω-ση:

∆ύο ληστές ∆ύο ληστές

∆ραστηριότητα µετά τη θανάτωση:

Κατέβηκε στην κόλαση και έµει-νε τρεις ηµέρες, µετά αναστήθηκε

Κατέβηκε στην κόλαση και έµει-νε µέχρι Σάββατο πρωί (δηλαδή επέκταση σε τρεις ηµέρες από το θάνατο), µετά αναστήθηκε

Ανακοίνωσαν την ανά-σταση:

Γυναίκες Γυναίκες

Μεταγενέστερη δραστη-ριότητα:

Επανήλθε στα «θεϊκά» καθήκοντα Επανήλθε στα «θεϊκά» καθήκοντα

202

Στο προαναφερόµενο βιβλίο παρατίθενται επίσης αποσπάσµατα από τις διδασκαλίες του Ώρου και του Ιησού, από τα οποία προκύπτει εκτεταµένη ταύτιση, µε συγκριτικό «πλεο-νέκτηµα» του µεταγενέστερου Ιησού ότι έχουν βάλει οι «πατέρες» στο στόµα του ιδέες από την ελληνική φιλοσοφία.

Όσον αφορά την παρθενία της µητέρας του Ώρου κατά τη γέννησή του, η Ίσις που έφερε αρχικά (και) το όνοµα Μέρη, ήταν στις πρώτες χιλιετίες παρθένα-µητέρα, ενδιάµεσα θε-ωρήθηκε µητέρα µε πολλά παιδιά και αργότερα επανήλθε η δοξασία περί παρθένου. Η µητέρα του Ιησού αναφέρεται ως παρθένος και αειπάρθενος, αλλά φαίνεται να έχει κι άλ-λα παιδιά (ο Ιησούς είχε αδέλφια), δηλαδή αντιστοιχεί ταυτόχρονα µε όλες τις επιµέρους καταστάσεις της Ίσιδος. Προφανώς δεν διευκρινίστηκε «θεολογικά» στο χριστιανισµό, ποια ακριβώς άποψη πρέπει να θεωρείται σωστή, επειδή επικρατούσαν εξ ίσου ισχυρές αντικρουόµενες αντιλήψεις. Να σηµειωθεί ακόµα ότι η σταύρωση που φαίνεται να συµπίπτει ως τρόπος θανάτωσης του Ώρου και του Ιησού, δεν ταυτίζονται ως διαδικασία. Στον Ώρο αναφέρεται ως κρέ-µασµα από ένα δέντρο, ενώ στον Ιησού πρόκειται για τη µελετηµένη και πολλαπλώς ε-φαρµοσµένη ρωµαϊκή µέθοδο θανάτωσης στο σταυρό, η οποία είχε και το νόηµα παρα-δειγµατισµού και εκφοβισµού των εχθρών της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας.

Μια άλλη διαφορά φαίνεται να υφίσταται στον αριθµό των µαθητών. Για τον Ώρο ανα-φέρονται κάποτε 4 και κάποτε 16 (=4+12) µαθητές. Αυτός ο αριθµός έχει προσαρµοστεί στον Ιησού στους 12, σε συσχετισµό µε τις 12 ιουδαϊκές φυλές. Από τα προηγούµενα προκύπτει αβίαστα ότι ο Ιησούς ίσως να υπήρξε ως ένας από τους πολλούς περιφερόµενους µάγους και θαυµατοποιούς που υποσχόταν απελευθέρωση των Ιουδαίων από τη ρωµαϊκή κατοχή, θεολογικά συναρµολογήθηκε όµως κυρίως πάνω στις αιγυπτιακές παραδόσεις µε πρότυπο τον Ώρο. Με την πάροδο των ετών, δεκαετιών και αιώνων συµπληρώθηκαν τα χαρακτηριστικά, οι ιδιότητες και η διδασκαλία του µε στοι-χεία άλλων προχριστιανικών θεών, θρησκειών και φιλοσοφιών, κυρίως της ελληνικής.

Απουσία θηλυκής θεότητας

Αυτή η εισαγωγή της τριαδικότητας από τους εκκλησιαστικούς πατέρες δηµιούργησε όµως, πέρα από τις πολλαπλές αιρέσεις και συγκρούσεις, ακόµα µέχρι το 19ο αιώνα και σήµερα ίσως, συµπληρωµατικά προβλήµατα: Οι εθνικές θρησκείες είχαν πάντα και µια θηλυκή θεότητα, η οποία «φρόντιζε» για τα θέµατα της γυναικείας απασχόλησης στις αρ-χαίες κοινωνίες και µέχρι σήµερα, τη µητρότητα, την οικογένεια, την υγεία κ.ά. Τέτοιες θεότητες ήταν η περσική Εκάτη, η αιγυπτιακή Ίσις, οι ελληνικές θεότητες Ήρα, Αθηνά, Αφροδίτη κ.ο.κ., των οποίων η λατρεία ήταν πολύ διαδεδοµένη στις περιοχές της ανατο-λικής Μεσογείου και στις οποίες είχαν αφιερωθεί εντυπωσιακοί ναοί.

Ειδικότερα η θεά Ίσιδα και η πολλών χιλιετιών ιστορία της πρέπει να µελετηθούν λεπτο-µερέστερα για να εκτιµηθεί η σηµασία της ανάδειξης και της διάδοσης της λατρείας της, η οποία διατηρήθηκε µέχρι τον 6ο αιώνα µ.Χ. και η µεταφορά ιδιοτήτων της σε «αγί-ες¨της χριστιανικής θρησκείας. Εδώ δίνεται µόνο µια σύγκριση της εικαστικής παράστα-σης µητέρας-γιου στην αιγυπτιακή και στη χριστιανική θρησκεία. Η σύγκριση πρωτότυ-που και αντιγράφου οδηγεί σε προφανή συµπεράσµατα!

203

Η χριστιανική θρησκεία είχε ένα θεό απροσδιόριστου φύλου, ο οποίος όµως εκδηλώνεται κατά γενική αντίληψη ως άντρας, ένα υιό αρσενικό και το πνεύµα που είναι ουδέτερο. Τίποτα θηλυκό, ίσως και λόγω του παραδοσιακού µισογυνισµού των «πατέρων». Όποτε είχε τεθεί το πρόβληµα της απουσίας θηλυκής θεότητας, κάθε πρόταση είχε απορριφθεί από τους µεγάλους εκκλησιαστικούς «πατέρες», για διάφορους λόγους.

Τελικά, στην Οικουµενική Σύνοδο της Εφέσου (431 µ.Χ.) αποφασίστηκε να ανακηρυχθεί η µητέρα του Ιησού, Μαρία, ως «παναγία και υπεραγία θεοτόκος», την οποία όµως ο πα-τριάρχης Κων/πόλεως µόνο ως «χριστοτόκο» δεχόταν να αναγνωρίσει. Αυτή η επιλογή µε την εισαγωγή θηλυκής θεότητας προκάλεσε νέες αντιδικίες, συγκρούσεις και αιρέσεις, πολλές από τις οποίες διαρκούν µέχρι των ηµερών µας!

Σταδιακά αποδόθηκαν δε όλες οι υπερφυσικές ικανότητες των προχριστιανικών θηλυκών θεοτήτων στη µητέρα του Ιησού. Για παράδειγµα, κοντά στο ιερό της Αφροδίτης στη Βραυρώνα Αττικής, η οποία Αφροδίτη «γιάτρευε» τα ασθενή παιδιά, δηµιουργήθηκε εδώ και πολλούς αιώνες και υπάρχει µέχρι σήµερα ανακαινισµένη µια εκκλησία της «Παναγί-ας γιάτρισσας». Αντίστοιχα έχουν γίνει κοντά ή πάνω σε όλα τα αρχαία ιερά.

Η θρησκεία

Ένα άλλο ανεξήγητο από τους θεολόγους σηµείο είναι ότι, στα Ευαγγέλια δεν αναφέρεται πουθενά ο όρος θρησκεία, ούτε φαίνεται από το περιεχόµενο της διδασκαλίας του Ιησού να υπήρχε ως στόχος η ίδρυση µιας νέας θρησκείας! Αντίθετα, οι ευαγγελικές περιγραφές (Ματθαί-ος, 5, 17-18) δείχνουν µια συµπεριφορά και οµιλία πιστού Ιουδαίου: «Μην νοµίσητε ότι ήλθον καταλύσαι τον νόµον και τους προφήτας, ούκ ήλθον καταλύσαι αλλά πληρώσαι» (πληρώ = εκπληρώ, συµπληρώνω). Επίσης, το περιγραφόµενο σε Ευαγγέλιο περιστατικό της εκδίωξης των εµπόρων από τη συναγωγή δείχνει, αν πράγµατι συνέβη, ότι στόχος του ευαγγελικού Ιησού ήταν η κάθαρση και ανάδειξη της ιουδαϊκής θρησκείας και όχι η υπο-κατάστασή της.

Κάθε ανεπηρέαστος ερευνητής διαπιστώνει ότι οι προβαλλόµενες ως χριστιανικές αντι-λήψεις στηρίζονται στην ιουδαϊκή «Πεντάτευχο», στα ιουδαϊκά Αγιόγραφα, στους Ιου-δαίους προφήτες και στους επίσης Ιουδαίους συγγραφείς της Κ.∆.

204

Με τέτοιες αντιφάσεις και ελλείψεις στα Ευαγγέλια φαίνεται λογικό να σµικρύνεται η σηµασία τους από τους θεολόγους που αναφέρθηκε στην αρχή και να προτάσσονται αντ' αυτών η «αποκαλυπτική» αλήθεια και οι αποφάσεις των Συνόδων, δηλαδή αυτά που βο-λεύουν «κάθε εποχή και κάθε συγκυρία».

Η εκτροπή των εξελίξεων από µια συνήθη ιουδαϊκή διδασκαλία προς µια νέα θρησκεία, αφενός µε σύµπτυξη στοιχείων (συγκρητισµός) από την εβραϊκή, από το ελληνικό δωδε-κάθεο και από διάφορες εθνικές θρησκείες στο χώρο της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας και της εκείθεν Ανατολής (Μίθρας, Άττις, Όσιρις κλπ), αφετέρου µε καθιέρωση απλοϊκών διαδικασιών για εύκολη µετάνοια ύστερα από κάθε µορφής αµαρτίες (µέχρι και δολοφο-νίες), έγκαιρη επίγεια συγχώρεση (των πιστών) και ελπίδες για ατοµική κατάκτηση της «µετά θάνατον ζωής», φαίνεται ότι έγινε από τον Απόστολο Παύλο, διάφορους οπαδούς και από µαθητές τού Ιησού -σε αντιπαράθεση µε τον Απόστολο Πέτρο- οι οποίοι µε τη δράση και το κήρυγµά τους ανύψωσαν τον ευαγγελικό Ιησού στη θέση τού ιδρυτή και η-γέτη. Η διδασκαλία του Ιησού και των µαθητών του που κωδικοποιήθηκε στην «Καινή ∆ιαθήκη», αναγνωρίστηκε ως επίσηµη κρατική θρησκεία στη ρωµαϊκή αυτοκρατορία από τον Κωνσταντίνο (Aurelius Constantinus Flavius Valerius, 272-337) και επεβλήθη ως µο-ναδική από τον Θεοδόσιο (Flavius Theodosius Ι, 347-395).

Ο χριστιανισµός, η θρησκεία που αναγνωρίζει ως ιδρυτή της τον, ίσως και ανύπαρκτο, Ιησού Χριστό, αποτελεί το τέκνο της σύγκρουσης µεταξύ, αφενός του ανατολίτικου µε-ταφυσικού µυστικισµού και αφετέρου του ελληνικού ορθολογικού ανθρωποκεντρισµού. ο µεταφυσικός µυστικισµός, έκδηλος στο µονοθεϊστικό αλλά τριαδικό χαρακτήρα της χρι-στιανικής θρησκείας, επικράτησε σ' αυτή τη σύγκρουση, αφενός µε τη δυναµική υποστή-ριξη των ρωµαϊκών µισθοφορικών στρατευµάτων και αφετέρου µε την καταπίεση, απο-σιώπηση και, σε πολλές περιπτώσεις, διαστρέβλωση της φιλοσοφίας του ελληνορωµαϊ-κού πολιτισµού. Αποτέλεσµα ήταν να χρειασθεί να φθάσει η ανθρωπότητα στον Kαρτέσιο (Rene Descartes, 1596-1650) για να ανακαλύψει εκ νέου τον χαµένο ορθολογι-σµό, ο οποίος φαινόταν να έχει εκλείψει µε την παρακµή της ελληνικής Αρχαιότητας.

205

Πέντε πράγµατα για µένα, τα εξής τρία Επειδή µου ζητήθηκε από εκλεκτή φίλη να γράψω (τουλάχιστον) πέντε πράγµατα για µέ-να κι επειδή παράλληλα έχω την εντύπωση ότι ουκ εν τω πολλώ το ευ, θα γράψω µόνο τρία, τα οποία είναι δηµόσιου ενδιαφέροντος και πιθανόν να έχουν απασχολήσει πολ-λούς/ές bloggers που είχαν ή έχουν όµοιους προβληµατισµούς.

1. Όπως όλα τα καλά παιδάκια, έκανα κι εγώ την εποχή που έπρεπε, σκέψεις για το επάγ-γελµα, µε το οποίο θα κερδίζω το παντεσπάνι µου, όταν θα «µεγάλωνα». Μερικοί βρήκαν την απάντηση στο πι και φι (συνέχισαν τη δουλειά του µπαµπά ή της µαµάς τους), άλλοι δεν κατέληξαν ποτέ, ακόµα και ως συνταξιούχοι ψάχνονται ποιο θα ήταν το καταλληλό-τερο επάγγελµα γι' αυτούς. Εγώ βρίσκοµαι ανάµεσα σ' αυτές τις δύο κατηγορίες: Σε προ-σχολική ηλικία και στο ∆ηµοτικό άλλαζα από µέρα σε µέρα πιθανά επαγγέλµατα, µεταξύ γαλατά, σοφέρ, αστυφύλακα, παπά, παγωτατζή, δασκάλου, δικηγόρου και µηχανικού, ό,τι έβλεπα µπροστά µου και ό,τι µου γυάλιζε. Γιατρός δεν σκέφτηκα ποτέ να γίνω, γιατί δεν άντεχα τις ενέσεις, τους πόνους και τα αίµατα. Στο Γυµνάσιο όµως καταστάλαξα σε 2 ε-παγγέλµατα, τα οποία απασχολούσαν τη σκέψη µου... Το ένα απ' αυτά ήταν το επάγγελµα του µουσικού.

∆εν ισχυρίζοµαι ότι γνώριζα τότε όλες τις επιπτώσεις µιας τέτοιας επιλογής, έβλεπα όµως ότι όλοι οι γνωστοί µου οργανοπαίκτες (πιάνο, κιθάρα, µπουζούκι, κλαρίνο, βιολί, ακορντεόν κ.ά.) δούλευαν Κυριακές και αργίες και κυρίως βράδυ, συνήθως έρχονταν σπίτι τους πρωινές ώρες και, φυσικά, ξύπναγαν κατά το µεσηµέρι. Ένας τελείως διαφορετικός κύκλος ζωής από το συνηθισµένο, τον οποίο αναγκάζονται να ακολουθούν και σήµερα πολλοί συµπολίτες µας, αλλά εµένα προσωπικά δεν µου φαινόταν ελκυστικός. Επιπλέον, 4-5 καλοί οργανοπαίκτες που γνώριζα, ασχολούνταν επαγγελµατικά µε άλλα πράγµατα και όχι µε τη µουσική.

Αργότερα έµαθα πολλά και διάφορα για το επάγγελµα του µουσικού, εµπειρίες και πλη-ροφορίες τις οποίες συνόψισα στα τρία κείµενά µου για το επάγγελµα του µουσικού. Παρ' ότι λοιπόν είχα µουσική εκπαίδευση, έπαιζα µουσικό όργανο και τραγουδούσα σε µεγάλη τετραφωνική χορωδία, προτίµησα να µην ακολουθήσω αυτό τον επαγγελµατικό δρόµο.

Μερικές φορές που το ξανασκέφτοµαι, δεν θέλω να αποκλείσω και την περίπτωση να µε φόβιζε, κατά βάθος, η διαρκής εγρήγορση που απαιτεί η δουλειά του µουσικού. Ενώ σε πολλά άλλα επαγγέλµατα, µπορείς να κάνεις και µερικά λαθάκια, τα οποία περνάνε απα-ρατήρητα ή διορθώνονται µε µια δεύτερη και τρίτη µατιά, στη µουσική εκτέλεση φεύγει ο ήχος οριστικά και δεν ξαναµαζεύεται και, αν είναι ετεροχρονισµένος ή παράφωνος, τό-τε θα τα ακούσεις χοντρά από το µαέστρο, τους συναδέλφους, το ακροατήριο και τους κριτικούς.

Η δεύτερη πιθανή επαγγελµατική επιλογή µου ήταν αυτή του τεχνικού και ειδικότερα του µηχανικού, επειδή είχα από µικρός σχέσεις µε το αντικείµενο, λόγω του επαγγέλµατος του πατέρα µου (οικοδόµος). Μερικά καλοκαίρια, στα εφηβικά µου χρόνια, δούλευα σε τεχνικά γραφεία και άλλες εποχές έκανα πότε πότε βοηθητικές δουλειές σε οικοδοµές.

206

Κάποτε δούλευα σε εργοστάσιο ως «λαδωτής» αργαλειών, µια εποχή τύλιγα πηνία ηλε-κτρικών µηχανών κ.ά. Έτσι, τελικά, σπούδασα στο εξωτερικό µηχανικός, αλλά ηλεκτρο-λόγος και όχι πολιτικός που πολύ θα ήθελε ο πατέρας µου. Παράλληλα πήρα και µια γερή δόση από µαθηµατικές γνώσεις, πιο πολύ για να συµπληρώσω τα κενά γνώσεων που µου είχε δηµιουργήσει το υποβαθµισµένο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα. Τελικά, αυτές οι πρόσθετες µαθηµατικές γνώσεις αποδείχθηκαν ιδιαίτερα ευεργετικές για τις σπουδές αλ-λά και το επαγγελµατικό µέλλον µου, γιατί µε την αξιοποίησή τους βρέθηκα απρόβλεπτα στην τριτοβάθµια εκπαίδευση ως βοηθός και επιµελητής, στο εξωτερικό και στην Ελλά-δα, και τελικά έµεινα επαγγελµατικά ως καθηγητής σ' αυτό το χώρο.

Στο χρόνο µεταξύ του πτυχίου µηχανικού και των µελετών για τη διδακτορική διατριβή, παρακολούθησα µερικά εξάµηνα Κοινωνιολογία, Ιστορίακαι Ψυχολογία, αλλά το κλίµα εκεί ήταν κάπως χαλαρό και ασαφές. Πιθανόν όµως να το εισέπραττα εγώ έτσι, επειδή προερχόµουν από πολυτεχνικές σπουδές. Στα σεµινάρια λέγονταν πολλά και διάφορα, τα περισσότερα εµφανώς αντιφατικά και όλα ήταν κάπου σωστά και κάπου λάθος, χωρίς κάποιος να µπορεί να προσδιορίσει µονοσήµαντα µια σαφή γραµµή και να πει, πώς θα αντιµετωπίσει την επόµενη και µεθεπόµενη ανάλογη ή όµοια περίπτωση. Για µένα ήταν σαφής η διαφορά στον τρόπο σκέψης και δουλειάς µεταξύ των θετικών και των (λεγόµε-νων) ανθρωπιστικών επιστηµών, αλλά και στον ακαδηµαϊκό ορισµό της «επιστήµης». Στους συµφοιτητές που δεν είχαν την εµπειρία της τεχνικής εκπαίδευσης, δεν έκανε εντύ-πωση η απουσία σαφώς οριοθετηµένων εννοιών και ιδεών. Έτσι, δεν έµεινα πάνω από 2-3 εξάµηνα, το τελευταίο λειψό, αλλά επέστρεψα στις θετικές επιστήµες και συγκεκριµέ-να, στα εφαρµοσµένα µαθηµατικά.

Στη ζωή µου έχω κάνει µόνος, µε αποκλειστικά δικές µου δυνάµεις, πολλά και διάφορα, αξιοπρόσεκτα ή αδιάφορα, δύσκολα ή εύκολα. Αν έπρεπε να τα ταξινοµήσω αξιοκρατικά, θα τοποθετούσα πρώτη στη σειρά µιαν απόφαση που πήρα σε ηλικία κοντά στα 30 χρόνια µου: έκοψα το κάπνισµα! Όταν γράφω ότι το έκοψα, εννοώ το έκοψα µε το µαχαίρι. Έ-κτοτε δεν έχω καπνίσει ούτε ένα τσιγάρο και διαλέγω τον περίγυρό µου έτσι ώστε κανείς να µην καπνίζει. Ρωτάτε αν ήταν εύκολη η τήρηση της απόφασης; Καθόλου! Επί 2-3 µή-νες, ιδίως µετά το µεσηµεριανό φαγητό, η πίεση ήταν µεγάλη, αλλά δεν µε επηρέαζε, ή-µουν βράχος! Άµα είσαι αποφασισµένος για κάτι και είναι ευγενής ο στόχος, δεν σε πα-ρασύρει κανένας πειρασµός. Μετά τους 3 µήνες είχα ουσιαστικά ξεχάσει το θέµα, είχα αποτοξινωθεί, καµιά πίεση πια, κανένας λόγος να ξανακαπνίσω. Μόνο όταν έβλεπα κά-ποιους να ανάβουν τσιγάρο, θυµόµουν ότι κάποτε, «παλιά» είχα κι εγώ αυτό το κουσούρι.

Και να µην νοµιστεί ότι κάπνιζα µέχρι τότε ευκαιριακά, κάθε άλλο. Άρχισα βέβαια, σε σχέση µε άλλους, αργά το κάπνισµα, στα 19-20, αλλά σταδιακά κατέληξα να είµαι φου-γάρο, έφτασα να καπνίζω 50-60 άφιλτρα την ηµέρα για µερικά χρόνια. Μια µέρα, Πρω-τοµαγιά ήταν και πηγαίναµε µε φίλους στην εξοχή. Σταµάτησαν να πάρουν τσιγάρα, εγώ σφύραγα αδιάφορα, φτάσαµε στην εξοχή, άναψαν τσιγάρο, εγώ αµέτοχος, µετά το φαγη-τό έκαναν οι καπνιστές τσιγάρο, εγώ τίποτα. Όταν δήλωσα ότι το «έκοψα», άρχισαν τα σχόλια και τα ανέκδοτα, «εγώ το έχω κόψει 20 φορές και το άρχισα άλλες τόσες», «εγώ το κόβω κάθε βράδυ και το ξαναπιάνω το πρωί» και άλλα τέτοια σαχλά, αλλά εγώ παρέ-µενα ψύχραιµος και συνεπής.

Τώρα, αρκετά χρονάκια αργότερα, µε παίρνουν στο τηλέφωνο ή µε συναντούν διάφοροι φίλοι και ρωτάνε «πώς έκοψες τότε το κάπνισµα;» Ήρθε ο καιρός που πρέπει να το κό-ψουν κι αυτοί - για την ακρίβεια δεν το κόβουν οι ίδιοι, τους το κόβει ο γιατρός. Ρωτάτε πώς το έκοψα, ε; Οικειοθελώς αλλά µε το µαχαίρι!

207

3. Με έχουν ρωτήσει επανειληµµένα, σε συζητήσεις, στα σχόλια σε διάφορα κείµενά µου αλλά και σε προσωπικά ηλεκτρονικά µηνύµατα, όσοι δεν θέλουν να γράψουν δηµόσια, γιατί ασχολούµαι µε θέµατα του εκκλησιαστικού µηχανισµού και τις αλαζονικές κοινω-νικές παρεµβάσεις του, αφού ελάχιστους ενδιαφέρουν αυτά (πιθανόν!), ελάχιστοι ή ου-δείς ορκισµένος «πιστός» επηρεάζεται και, εν πάση περιπτώσει, υπάρχουν αρµοδιότεροι να αναπτύξουν τέτοια θέµατα.

Ως προς την αρµοδιότητα δεν χρειάζεται να γράψω πολλά, δεδοµένου ότι θεωρώ πως κα-θένας µπορεί να καταπιαστεί µε ό,τι τον ενδιαφέρει, µε ό,τι νοµίζει ότι µπορεί να εκφέρει άποψη. Όποιος περαστικός θέλει διαβάζει αυτά τα κείµενα, όποιος δεν θέλει πάει παρα-κάτω. Να σηµειώσω επίσης ότι πολλοί από τους αναγνωρισµένους «αρµόδιους» έχουν προσφέρει µέχρι σήµερα στο αναγνωστικό κοινό κατά κύριο λόγο παραµύθια και επινοη-µένα παραπλανητικές ιστοριούλες. ∆εν βλάπτει λοιπόν να επαναληφθούν προς ανάγνωση και ορισµένα από αυτά που ανακάλυψαν και έγραψαν διάφοροι «αναρµόδιοι», γνωστοί και έγκυροι, αλλά αποσιωπηµένοι από τη δηµόσια εκπαίδευση.

Για τη δική µου εµπλοκή σ' αυτά τα θέµατα έχω γράψει ήδη σε απάντηση σχολίου σε κά-ποιο κείµενό µου και θα το επαναλάβω εδώ. Προσωπικά ούτε κατ' ελάχιστον θα µε απα-σχολούσαν οι ανατολίτικες αερολογίες µε τις επιφοιτήσεις των παπάδων, δικής τους ή αλλότριας εµπνεύσεως και φαντασιοπληξίας, αλλά και οι βυζαντινισµοί και οι οµφαλο-σκοπήσεις των αργόσχολων µοναχών, ούτε και τα συνεχή ιστορικά και πολιτισµικά ε-γκλήµατα που επιτέλεσαν µε επιτυχία σε βάρος των λαών, σε όλη την Ευρώπη και αργό-τερα και εκτός αυτής.

∆ικό µου σηµείο εκκινήσεως ήταν και είναι το ερώτηµα, τί δηµιούργησαν, τί αντιπαρέθε-σαν στον τότε πολιτισµό οι ηγέτες της νέας θρησκείας που στηρίζονταν στα ρωµαϊκά ό-πλα; Αυτοί που διέπρεψαν στην εξύβριση και συνέβαλαν αποφασιστικά στη συκοφάντη-ση του ελληνικού και ελληνιστικού πολιτισµού και στην καταστροφή των έργων του, ποια πρόταση πολιτισµού παγκόσµιας εµβέλειας υπέβαλαν, συγκρίσιµης -µια και για α-νώτερη ή ισόσταθµη πρόταση δεν γίνεται λόγος από κανέναν- µε εκείνη των Αρχαίων Ελλήνων;

Αυτή η αναζήτηση µε οδήγησε λοιπόν να µελετήσω αποσιωπηµένες από τα σχολικά βι-βλία και τη δηµόσια συζήτηση αθλιότητες συµπλεγµατικών «πατέρων» που µισούσαν τους Έλληνες και τον Ελληνισµό, εγκληµατιών πολιτικών και στρατιωτικών, διαπλεγµέ-νων µε τον εκκλησιαστικό µηχανισµό, που ξεπούλαγαν τα πάντα, ελπίζοντας να διατηρη-θούν στην εξουσία και δωσίλογων «ποιµένων» που συνεννοούνταν µε κάθε κατακτητή, προκειµένου να εξασφαλίσουν και διευρύνουν τη θέση εξουσίας που κατείχαν και να αυ-ξήσουν τον πλούτο τους.

Ακόµα χειρότερο είναι, αφού ό,τι έγινε έγινε και πίσω δεν γυρνάει, ότι άνθρωποι περίπου ίδιας ψυχοσύνθεσης και απαράλλαχτων άθλιων προθέσεων µε τους προαναφερόµενους, προσπαθούν σήµερα να πείσουν τους Νεοέλληνες ότι άριστα έγιναν όλα τα προαναφερ-θέντα, καλά έκαναν και συκοφαντούσαν («Έλληνες κλέπται πάσης γραφής»), καλά έκα-ναν και αντέγραφαν («Ο Σωκράτης και ο Σενέκας ήταν οι πρώτοι χριστιανοί», µετατρέ-ποντας τους πρωτοπόρους σε µαθητές), καλά έκαναν και κατέστρεφαν έργα πολιτισµού («Εξάγνιζαν τα εθνικά ιερά µε αγιασµό και τα αξιοποιούσαν για τη νέα θρησκεία»), τα οποία οι ίδιοι µόνο δια της αντιγραφής κατάφεραν να προσεγγίσουν, καλά έκαναν και ει-σήγαγαν, µια και δεν είχαν απολύτως τίποτα δικό τους, ψυχανώµαλες ιδεοληψίες από την Περσία και τις Ινδίες, µε οµφαλοσκοπικές αναζητήσεις του θεού και του «άκτιστου φω-

208

τός» και ό,τι άλλο χλευάζουµε σήµερα σε εκµεταλλευτές της αφέλειας και εµπόρους της πίστης...

Γι' αυτό ακριβώς το λόγο, η µία ή η άλλη ασαφής ή ανακριβής λεπτοµέρεια στα συναφή κείµενά µου (για της οποίας την υπόδειξη πάντα χαίροµαι!), δεν παίζει σηµαντικό ρόλο και διορθώνεται εύκολα. Αυτό που δεν διορθώνεται πια είναι η πολιτισµική κατάπτωση των Ελλήνων και των ελληνόφωνων πληθυσµών, από το υψηλό επίπεδο της ελληνιστικής εποχής στην κακοµοιριά του 11ου αιώνα µε την «επιστηµονική ανάταση» της «∆αιµονο-λογίας» του Μιχ. Ψελλού, στον πολιτικό και πολιτισµικό εξευτελισµό του 14ου και 15ου αιώνα και τελικά στην πλήρη πνευµατική εξαθλίωση της τουρκοκρατίας - µε πλειοδοσία πεσκές για την εξαγορά του πατριαρχικού θρόνου και τη διάθεση στους «πι-στούς» ορθόδοξων συγχωροχαρτιών.

Και φυσικά, στη σηµερινή γελοιότητα να επιδιώκουν οι πνευµατικοί διάδοχοι όλου αυτού του εκκλησιαστικού εσµού να διεκδικούν απρόσκλητοι λόγο και ρόλο στην εκπαίδευση, στην εξωτερική πολιτική, στην προσωπική ζωή των ανθρώπων, στην ηθική, στα σχολικά βιβλία, στις δικαστικές αποφάσεις, στις ενδοεκκλησιαστικές αντιδικίες µέχρις εξοντώσε-ως για «ηθικά», οικονοµικά και εξουσιαστικά θέµατα, στη συµµετοχή σε τράπεζες και επιχειρήσεις, στην κατασκευή ξενοδοχείων, στις τουριστικές δραστηριότητες κλπ. κλπ. και παράλληλα να απεργάζονται µε ελεγχόµενους ανασφαλείς διανοούµενους, ερµηνείες και σχέδια, για να δικαιολογήσουν τα παλιά εγκλήµατα και να προετοιµάσουν καινούρ-για!

Επειδή κυκλοφορούν δε και ιδεολογήµατα περί αντικειµενικότητας και µετριοπάθειας, θα έπρεπε κάποιος να ορίσει πρώτα τί σηµαίνουν αυτές οι λέξεις. Όταν κάποιος γνωστός πα-νεπιστηµιακός Ιστορικός γράφει για τον Κάρολο (τον Μέγα!) ότι «ενσωµάτωσε τους Σά-ξονες, παρά τις αντιρρήσεις τους, στο φράγκικο κράτος και τους εκπολίτισε γνωρίζοντάς τους τον χριστιανισµό» είναι αντικειµενικός και µετριοπαθής; Τόσο απλά το γράφει, «τους ενσωµάτωσε παρά τις αντιρρήσεις τους»! Και εννοεί, φυσικά, την προσάρτηση των σαξονικών εδαφών και υποταγή των λαών µετά από σκληρούς πολέµους δεκαετιών, µε πυρπολήσεις και σφαγές εκατέρωθεν, µε φοβερά βασανιστήρια και δουλοκτησία γενεών σε βάρος των ηττηµένων, µέχρι να αποδεχθούν την «αληθινή θρησκεία» και την «εκ θεού διακυβέρνηση».

Αναρωτιέµαι, όταν γράφουν γνωστοί πανεπιστηµιακοί Ιστορικοί, µε αφορµή την ανα-µνηστική γιορτή για τον Κωνσταντίνο (τον Μέγα!) στην Trier, ότι ο συγκεκριµένος Ρω-µαίος αυτοκράτωρ «… ακόµα και στην ιδιωτική ζωή του δεν έκρυβε τη χριστιανική του πεποίθηση… είχε µια χριστιανική οικογενειακή ζωή» και ήταν «χριστιανός και µάλιστα, χριστιανός στην καρδιά, όχι στις εξωτερικές ενέργειές του» είναι αντικειµενικοί και µε-τριοπαθείς; Τη στιγµή που ο συγκεκριµένος αιµατοβαµµένος Κων/νος έχει αποδεδειγµένα δολοφονήσει σύζυγο, παιδιά, πεθερό και όποιον άλλο συγγενή ή φίλο ή συνεργάτη θεω-ρούσε επικίνδυνο για την εξουσία του, ποιος θα ευτελιστεί να κάνει τον «αντικειµενικό» διανοούµενο, ώστε να µην παρεξηγηθεί από θεόπληκτους ή αυτούς που βγάζουν µεροκά-µατο από τα εκκλησιαστικά;

Για όσους διατυπώνουν, ακόµα, κατηγορίες περί «εµπάθειας» δηλώνω ότι, αριβώς, το συναίσθηµα του πάθους επιθυµώ να βγαίνει προς τα έξω. Μήπως ο εκκλησιαστικός µη-χανισµός δεν ήταν όλους αυτούς τους αιώνες που είχε τη δύναµη, εµπαθής; Mήπως µε αβρότητα και ευγένεια σκότωνε, λεηλατούσε, εξαπατούσε, συκοφαντούσε και τα κάνει όλα αυτά µέχρι σήµερα; Με αβρότητα και ευγένεια πούλαγε µέχρι πρόσφατα συγχωρο-

209

χάρτια, καθολικά και ορθόδοξα, και παρασύρει ακόµα αµαθείς και ανασφαλείς ανθρώ-πους να προσκυνάνε πτώµατα, ξύλα και τζάµια; Το ελάχιστο που µπορούµε να κάνουµε εµείς, τα παιδιά του ∆ιαφωτισµού, είναι να ανταποδώσουµε στον εκκλησιαστικό µηχανι-σµό την εµπάθεια που δίδαξε, µια και δεν µας ταιριάζει να σκοτώνουµε και να λεηλατού-µε και ούτε θα ξεπέσουµε ποτέ να προσκυνήσουµε έναντι οβολών, κόκαλα, τρίχες και νύχια «αγίων»...

Όταν ο γνωστός Γιοχάνναν εκ Συρίας, ο ψευδώνυµος Ιωάννης Χρυσόστοµος, λέει και γράφει «Εάν δε κοιτάξεις στα ενδότερα των Ελλήνων, θα δεις τέφρα και σκόνη και τίπο-τα υγιές, αλλά σαν τάφος ανοιγµένος είναι ο λάρυγγάς τους, γεµάτος ακαθαρσίες και πύ-ον και τα δόγµατά τους γεµάτα σκουλήκια... Αυτά δηµιούργησαν και διέδωσαν οι Έλλη-νες, όπως τα έλαβαν από τους φιλοσόφους, αλλά εµείς δεν θα παραιτηθούµε της µάχης εναντίον τους», δεν αντιλαµβάνοµαι ποιος δικαιούται να κάνει συστάσεις για µετριοπά-θεια. Στο κάτω κάτω, κάποιοι δηλώνουν ότι εκπροσωπούν τη «θρησκεία της αγάπης» και θα έπρεπε να έχουν δώσει, χωρίς υποδείξεις, πρώτοι αυτοί το καλό παράδειγµα.

Κι όταν, τέλος, στο ονοµαζόµενο «Πηδάλιο», το βιβλίο που περιέχει όλους τους «έγκυ-ρους κανόνες» της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αναφέρεται στην εισαγωγή από τον αρχιµ. Ει-ρηναίο ∆εληδήµο της επανέκδοσης από το έτος 1864: «Εαν επραγµατοποιούντο πλήρως τα όνειρα των οπαδών του ∆ιαφωτισµού, οι Ορθόδοξοι λαοί θα εξήρχοντο εκ της θλιβε-ράς των αµαθείας, θα εισήρχοντο εις τον φωτεινόν δρόµον της προόδου, θα ηγάπων τας επιστήµας και την δύναµιν του ορθού λόγου, θα προέκοπτον κοινωνικώς και οικονοµι-κώς, συγχρόνως όµως θα απεκόπτοντο από τας ρίζας των και αντί της Ορθοδόξου πνευ-µατικότητος, πηγαζούσης εκ της ταπεινώσεως του ανθρώπου ενώπιον της αγάπης του Θεού, θα επεκράτει και εις αυτούς η αλαζονική αυτοπεποίθησις της ανθρωπίνης διανοί-ας», πρέπει να αναρωτηθεί κάθε καλοπροαίρετος που δεν πάσχει από ψυχική ανασφάλεια ώστε να χρειάζεται παραµύθια από τη Μέση Ανατολή για να διάγει ήρεµο βίο, πώς είναι δυνατόν να θεωρούνται οι άνθρωποι αυτού του µηχανισµού αποδεκτοί συνοµιλητές, οι οποίοι έχουν απορρίψει, όπως οι ίδιοι ανερυθρίαστα επαίρονται, την πρόοδο, τις επιστή-µες, τον ορθό λόγο, την κοινωνική και οικονοµική προκοπή και είχαν επιλέξει συνειδητά για το λαό τη «θλιβεράν αµάθειαν» και για τους εαυτούς τους, ακριβώς την εποχή του ∆ιαφωτισµού, τη συνεργασία µε τους Οθωµανούς για να µην χάσει ο µηχανισµός τους τον έλεγχο του ποιµνίου και οι ίδιοι την χωρίς κόπους είσπραξη εσόδων;

Και φυσικά δεν µε απασχολεί η όποια ακαδηµαϊκή άποψη για τα γραπτά µου, εφόσον δεν αναφέρεται αυτή σε λάθη για ιστορικά γεγονότα, αλλά περιορίζεται σε θέµατα ύφους και καθωσπρεπισµού. Γνωρίζω ότι στην επιστηµονική επικοινωνία ταιριάζουν ο ευγενικός τρόπος εκφράσεων και οι χαµηλών τόνων διατυπώσεις, αλλά εγώ δεν συγγράφω εδώ επι-στηµονικά κείµενα, δεν διεκδικώ διορισµό ή προαγωγή κάπου, δεν αποβλέπω στην εύ-νοια κανενός «ισχυρού»! Γράφω ελεύθερα την άποψή µου για τον τρόπο που θα ήταν δυ-νατόν να ερµηνευτούν κάποια ιστορικά γεγονότα.

Αυτά είναι τα τρία (3) θέµατα που µπορώ να παραθέσω δηµόσια, τα υπόλοιπα 2-3 που έχω υπόψη µου, δεν έχουν δηµόσιο ενδιαφέρον! Και δεν κάνω πάσα σε κανέναν και κα-µιά πλέον, γιατί έχουν εξαντληθεί οι πιθανοί αυτο-εξοµολογητές, µε το σύστηµα της πυ-ραµίδας που επελέγη να µοιράζονται οι παραγγελίες.

210

Βιβλιογραφία-Πηγές Στα κείµενα της «Ιστορίας» που περιέχονται σ' αυτό το σύγγραµµα δεν γίνεται λεπτοµερής παραποµπή σε βιβλία, σελίδες και παραγράφους για ακριβή εντοπισµό της προέλευσης των διαφόρων πληροφοριών που παρατίθενται εδώ. Τα συγκεκριµένα κείµενα δεν είναι προϊόν πρωτότυπης έρευνας, τα πορίσµατα της οποί-ας πρέπει να τεκµηριωθούν συστηµατικά, αλλά αποτελούν µελέτη, στην οποία περιλαµβάνονται επίσης σχολιασµένα γνωστά επιστηµονικά πορίσµατα. Ο αναγνώστης είναι σκόπιµο να διαβάσει λοιπόν ολόκληρο το σχετικό κεφάλαιο ή και το βιβλίο, στο οποίο γίνεται παραποµπή, ώστε να βγάλει κατά περίπτωση τα δικά του συµπεράσµατα.

1. Αθανασάκης Αρτ., ∆ασκαλάκης Αρ. κ.ά.: «Τεχνολογία και Παραγωγή», ΟΕ∆Β, Αθήνα 1987.

2. Αραµπατζής Θ., Γαβρόγλου Κ. κ.ά.: «Ιστορία των Επιστηµών και της Τεχνολογίας», Ο-Ε∆Β, Αθήνα 1999.

3. Αραµπατζής Θ., Γαβρόγλου Κ. (επιµ.): «Ο Αϊνστάιν και η Σχετικότητα», ΠΕΚ, Ηράκλειο 2006.

4. Βακαλιός Αθ.: «Τεχνολογία, Κοινωνία, Πολιτισµός», εκδ. «Αρµός», Αθήνα 1995. 5. Βακαλιός Αθ.: «Το Πρόβληµα της Ταυτότητας του Ανθρώπου», εκδ. «Ψηφίδα», Αθήνα

2004. 6. Βακαλούδη Αν.: «Η γένεση του θεϊκού ανθρώπου στις αρχαίες θρησκείες», εκδ. «Κέδρος»,

Αθήνα 2002. 7. Βακαλούδη Αν.: «Η µαγεία ως κοινωνικό φαινόµενο στο πρώιµο Βυζάντιο», εκδ. «Ευά-

λιος», Αθήνα 2001. 8. Βασιλειάδη Στ. - Ζεάκη-Γλύνια Ανδρ.: «Η µουσική στον αιώνα µας, Α' Λυκείου», ΟΕ∆Β,

Αθήνα 1995. 9. Βιτρούβιου: «Περί Αρχιτεκτονικής», τόµοι Α', Β', εκδ. «Πλέθρον», Αθήνα 2000. 10. Βρυώνης Σπύρος: «Η παρακµή του µεσαιωνικού Ελληνισµού στη Μικρά Ασία και η διαδι-

κασία εξισλαµισµού», ΜΙΕΤ, 1996. 11. Γαβρόγλου Κων/νος: «Το παρελθόν των Επιστηµών ως Ιστορία», ΠΕΚ, 2004. 12. Γλυκατζή-Αρβελέρ Ελένη: «Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας», εκδ.

«Ψυχογιός», Αθήνα 1992 13. ∆ερµάτης, Καλαφάτης κ.ά.: «Το Μεταλλευτικό Λαύριο του 19ου και 20ου Αιώνα», Λαύριο

1997. 14. ∆εσποτόπουλος Κ.Ι.: «Επίµαχοι θεσµοί και άλλα θέµατα», εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 1987. 15. ∆ηµαρόγκωνας Ανδρ.: «Η Ιστορία της Τεχνολογίας Ι+ΙΙ», Μακεδονικές Εκδ., Αθήνα 2001,

2004. 16. ∆ουκάκης Βασίλης Α.: «Η Βιοµηχανική επανάσταση που δεν έγινε», εκδ. «Αντ. Σάκκου-

λα», Αθήνα 2005. 17. Θεοχάρης ∆ηµ.: «Νεολιθικός Πολιτισµός, Σύντοµη επισκόπηση της νεολιθικής εποχής

στον ελλαδικό χώρο», ΜΙΕΤ, 2000. 18. Καλλιγερόπουλος ∆.: (Επιµέλεια): «Αυτοµατοποιητική Ήρωνα του Αλεξανδρινού» - CD-

ROM, εκδ. «Καστανιώτης», Αθήνα 1999. 19. Καλλιγερόπουλος ∆.: «Ιστορία της Τεχνολογίας και των Αυτοµάτων», εκδ. «Σύγχρονη Εκ-

δοτική, Αθήνα 2005. 20. Καλλιγερόπουλος ∆.: «Μύθος και ιστορία της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας...», εκδ.

«Καστανιώτης», Αθήνα 1999. 21. Κανελλόπουλος Π.: «Γεννήθηκα στο χίλια τετρακόσια δύο», 2 τόµοι, ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1980. 22. Καρδάρας Γεώργιος: «Βυζάντινο, Περσικοί Πολέµοι - Η σύγκρουση δύο αυτοκρατοριών»,

Εκδόσεις Περισκόπιο. 23. Καστοριάδης Κ.: «Η αρχαία ελληνική δηµοκρατία», εκδ. «Ύψιλον», Αθήνα 1986. 24. Καστοριάδης Κ.: «Οι οµιλίες στην Ελλάδα», εκδ. «Ύψιλον», Αθήνα 2000. 25. Καστοριάδης Κ.: «Φιλοσοφία και Επιστήµη, ∆ιάλογος µε τον Γ. Ευαγγελόπουλο»,εκδ.

«Ευρασία», Αθήνα 2005.

211

26. Κεράνης ∆ηµ.: «Οι αξίες του ανθρώπου και το 2ο θερµοδυναµικό αξίωµα», εκδ. «∆ωδώ-νη», Αθήνα 2005.

27. Κιουσοπούλου Τόνια: «Βασιλεύς ή Οικονόµος - Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση», εκδ. «Πόλις», Αθήνα 2007.

28. Κρεββατάς ∆ηµ.: «Το Βυζάντιο και ο διωγµός των Ελλήνων», εκδ. «Καστανιώτης», Αθήνα 2004.

29. Κρεµµυδάς Β. - Πισπιρίγκου Φ.: «Ο µεσαιωνικός κόσµος», εκδ. «Γνώση», Αθήνα 1985. 30. Κρεµµυδάς Β.: «Νεότερη Ιστορία», εκδ. «∆αρδανός», Αθήνα 2001. 31. Λαµνής Σ.: «Τα Μαθηµατικά και ο νεοελληνικός ∆ιαφωτισµός επί Τουρκοκρατίας», εκδ.

«∆ΙΟΝ», Αθήνα 2002. 32. Μακράκη Λιλή: «Ελευθέριος Βενιζέλος 1846-1910. Η διάπλαση ενός εθνικού ηγέτη»,

ΜΙΕΤ, 1992. 33. Μακρής Γιώργος: «Οι γέφυρες στην αρχαία Ελλάδα», εκδ. «Αίολος», Αθήνα 2004. 34. Μέσκος Αρσένιος: «Ο Πλανήτης της Θεολογίας», εκδ. «ΣΟΧΟΣ» 2002. 35. Μιχόπουλος Στ.: «Βυζάντιο - Αυτοκράτορες, Κλήρος και Ελληνισµός», Αθήνα 2000. 36. Νικολαΐδου Ελ.-Φράγκου Μαρία: «Αρχιµήδης, το θεϊκό µυαλό», εκδ. «Ελληνικά Γράµµα-

τα», Αθήνα 2006. 37. Ξανθόπουλος Βασίλης: «Περί αστέρων και συµπάντων», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1985. 38. Οικονόµου Ε.Ν.: «Πυρηνικά όπλα και ανθρώπινος πολιτισµός», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1985. 39. Περιβολιώτου Μαργ.: «Ρυθµολογία Επίπλου», εκδ. «ΙΩΝ», Αθήνα 2004. 40. Παπαθεοδοσίου Θεοδ.: «Παραγωγή Τεχνογνωσίας & Μεταφορά Τεχνολογίας», εκδ. «Λύ-

χνος», Αθήνα 1993. 41. Ρασσιάς Β.Γ.: «Μία Ιστορία Αγάπης-Η Ιστορία της χριστιανικής επικρατήσεως», τόµοι Α'-

Γ', εκδ. «Ανοιχτή Πόλη», Αθήνα 2005-06. 42. Ρηγοπούλου Πέπη: «Αυτοµατοποιητική», εκδ. «Αποψη», Αθήνα 1988. 43. Σάθας Κων/νος: «Τουρκοκρατούµενη Ελλάδα, Ιστορία της Ελλήνων 1453-1821», εκδ.

«Λιβάνης», Αθήνα. 44. Σβορώνος Ν. Γ.: «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας», εκδ. «Θεµέλιο», Αθήνα 1990. 45. Σβορώνος Ν. Γ.: «Το ελληνικό έθνος, Γένεση και διαµόρφωση του Νέου Ελληνισµού»,

εκδ. «Πόλις», Αθήνα 2004. 46. Σιέττος Γεώργιος: «Ο ανθελληνισµός στα πατερικά και εκκλησιαστικά κείµενα», εκδ. «Εύ-

ανδρος», Αθήνα 2004. 47. Σιµόπουλος Κ.: «Ο µύθος των "µεγάλων" της Ιστορίας», εκδ. «ΣΤΑΧΥ», Αθήνα 1995. 48. Σιµόπουλος Κ.: «∆ιανοούµενοι και Καλλιτέχνες ευτελείς δούλοι της εξουσίας», εκδ.

«ΣΤΑΧΥ», Αθήνα 1998. 49. Σοφιανός ∆ηµ.: «Εγκύκλιοι του Οικουµενικού Πατριάρχη Ευγενίου Β' ...», Β' τόµος του

∆ελτίου του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισµού της Ακαδηµίας Α-θηνών, Αθήνα 2000, σελ. 19 επ.

50. Σταυριανός Γεώργιος: «Η ∆υναµική των Πολιτισµών», εκδ. «Σταµούλης», Θεσ/νίκη 2005. 51. Σταυριανός Ελευθέριος: «Ιστορία του ανθρώπινου γένους», ΟΕ∆Β, Αθήνα 1984. 52. Συκουτρής Ιωάννης: «Εµείς και οι Αρχαίοι», εκδ. «ΚΑΚΤΟΣ», Αθήνα 2006. 53. Τσακυράκης Σταύρος: «Θρησκεία κατά Τέχνης», Πόλις, Αθήνα 2005. 54. Τσιότρας Βασίλειος: «Η εξηγητική παράδοση της Γεωγραφικής Υφηγήσεως του Κλαύδιου

Πτολεµαίου», εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006. 55. Τσόχας Κώστας: «Περιδιαβάζοντας το "συνειδέναι" του ωραίου και της τέχνης», εκδ. «Λύ-

χνος», Αθήνα 1985. 56. Φαρσακίδης Γιώργος: «Ιαµατικά Ψεύδη», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2004. 57. Χαρίσης Αποστ.: «Θρησκεία και Πολιτική στην Ελλάδα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα

2001. 58. Χριστιανίδης, ∆ιαλέτης, Παπαδόπουλος, Γαβρόγλου: «Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήµη,

Οι επιστήµες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στο Νεότερο Ελληνισµό», ΕΑΠ, Πά-τρα 2000.

59. Armand L. - Drancourt M.: «Τεχνική και Πολιτισµός», εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 1969. 60. Arlt Herbert: «Das Verbindende der Kulturen-The Unifying Aspects of Cultures», Book

Series of INST 2003.

212

61. Asimov Isaac: «Το χρονικό των επιστηµονικών ανακαλύψεων», ΠΕΚ, Ηράκλειο 2001. 62. Asimov Isaac: «Το χρονικό του Κόσµου», ΠΕΚ, Ηράκλειο 2002. 63. Attali Jacques: «1492 - Από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση», εκδ. «Λιβάνης», Αθήνα

1992 64. Baynes N.-Moss H.: «Βυζάντιο - Εισαγωγή στο Βυζαντινό Πολιτισµό», Παπαδήµας, Αθή-

να. 65. Beck Hans-Georg: «Η βυζαντινή χιλιετία», ΜΙΕΤ, 1990. 66. Belis Annie: «Η καθηµερινή ζωή των µουσικών στην Αρχαιότητα», εκδ. «Παπαδήµας»,

2004. 67. Benevolo Leonardo: «Η πόλη στην Ευρώπη, Η διαµόρφωση της Ευρώπης», εκδ. «Ελληνικά

Γράµµατα», Αθήνα 1997. 68. Bodanis David: «Ηλεκτρικό Σύµπαν», εκδ. «Λιβάνη», 2007. 69. Bouveresse Jacques: «Γοητευτικές και παραπλανητικές ακροβασίες της φιλοσοφίας», εκδ.

«Πατάκης», Αθήνα 2002. 70. Brock William: «History of Chemistry», Fontana Press, London 1992. 71. Butterfield Herbert: «Η καταγωγή της σύγχρονης επιστήµης, 1300-1800», ΜΙΕΤ, Αθήνα

1983. 72. Buehrke Thomas: «Sternstunden der Physik - Von Galilei bis Lise Meitner», Verlag Beck,

Muenchen 2003. 73. Carrier Martin: Wissenschaftstheorie zur Einfuehrung, Junius Verlag, Hamburg 2006. 74. Cardwell D.: «Ιστορία της Τεχνολογίας», εκδ. «Μεταίχµιο», Αθήνα 2004. 75. Chalmers A.F.: «Τί είναι αυτό που το λέµε Επιστήµη;», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1994. 76. Crombie A.C.: «Από τον Αυγουστίνο στο Γαλιλαίο», ΜΙΕΤ, τόµος Α' 1994, τόµος Β' 1992. 77. Davies Paul: «Θεός και µοντέρνα Φυσική», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 1988. 78. Dawkins Richard: «The God Delusion», Bantam Press, London, 2006. 79. Deschner K.: «Abermals kraehte der Hahn - Eine Demaskierung des Chistentums», εκδ.

«Rowohlt», Hamburg 1972. 80. Deschner K.: «Die Kriminalgeschichte des Christentums», 10 Baende, εκδ. «rororo

Sachbuch», 2004. 81. Evans J.A.S.: «Η εποχή του Ιουστινιανού», εκδ. «Οδυσσέας», Αθήνα 1999. 82. Farmelo Graham (επιµέλεια): «Οι µεγάλες εξισώσεις του 20ου αιώνα», εκδ. «Αλεξάνδρεια»,

Αθήνα 2004. 83. Fischer E.P.: «Aristoteles, Einstein & Co., Eine kleine Geschichte der Wissenschaft in

Portraets», εκδ. «Piper», 2000. 84. Fischer E.P.: «Leonardo, Heisenberg & Co., Eine kleine Geschichte der Wissenschaft in

Portraets», εκδ. «Piper», 2002. 85. Fischer E.P.: «Die andere Bildung - Was man von den Naturwissenschaften wissen muss»,

εκδ. «Ullstein», 2003. 86. Forbes R.J. - Dijksterhuis E.J.: «A history of science and technology», London 1963. 87. Gehrke H-J.: «Ιστορία του ελληνιστικού κόσµου», ΜΙΕΤ, 2000. 88. Gille B.: «Histoire des Techniques, Technique, civilisation et sciences, Encyclopedie de la

Pleiade», 1978. 89. Grant Edward: «Οι φυσικές επιστήµες κατά το Μεσαίωνα», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1994. 90. Gribbin John: «Science, a History 1543-2001», εκδ. «Penguin/Lane», 2002 91. Hankins Th.: «Επιστήµη & ∆ιαφωτισµός», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1998. 92. Harris Sam: «The End of Faith», Norton, London 2005. 93. Hausen Karin - Reinhard Ruerup: «Moderne Technikgeschichte», Kiepenheuer & Witsch,

Koeln 1975. 94. Herschke Otmar: «Was wird morgen anders sein? Wissenschaftler sehen die Zukunft», dtv,

Muenchen 1969. 95. Hirschberger Joh.: «Geschichte der Philosophie», 2 Baende, Herder-Verlag, Freiburg 1980. 96. Huntington S., Ζουράρις Κ., Γιανναράς Χρ. κ.ά.: «Η σύγκρουση Ανατολής και ∆ύσης και η

πρόκληση Χάντιγκτον», Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2002. 97. Ihde Don: «Φιλοσοφία της Τεχνολογίας», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2004. 98. Inalcik Halil: «The Ottoman Empire - The Classical Age, 1300-1600», London, 1973

213

99. Kaehler Gert: «Geschichte des Wohnens» Bd. 5, «Deutsche Verlags-Anstalt», Muenchen 1996 κ.ε.

100. Kenny Anthony: «Ιστορία της δυτικής Φιλοσοφίας», εκδ. «Νεφέλη», Αθήνα 2005. 101. Jackson Joe: «A World on Fire: A Heretic, an Aristocrat and the Race to Discover Oxy-

gen», Viking Penguin 2005. 102. Junker Thomas: «Geschichte der Biologie, Die Wissenschaft vom Leben», Verlag C.Beck,

Muenchen 2004. 103. Laszlo Ervin: «Wissenschaft und Wirklichkeit, Insel Taschenbuch, Frankfurt-Leipzig 1994. 104. Le Goff Jacques: «Οι διανοούµενοι στο Μεσαίωνα», εκδ. «Κέδρος», Αθήνα 2002. 105. Le Goff Jacques: «The Birth of Europe», Blackwell, London 2005. 106. Leicester Henry: «Ιστορία της Χηµείας», εκδ. «Τροχαλία», Αθήνα 1993. 107. Lemerle Paul: «Ο πρώτος Βυζαντινός Ουµανισµός», MIET, 1985. 108. Lenzman I.: «Οι ρίζες του Χριστιανισµού», εκδ. «Κέδρος», Αθήνα 2001. 109. Levy David (επιµέλεια): «Το Βιβλίο του Κόσµου», εκδ. «Αλεξάνδρεια», Αθήνα 2004. 110. Lilley Samuel: «Men, Machines and History», London: Cobbett 1948, 3rd ed. New York

1966. 111. Lilley Samuel: «Menschen und Maschinen. Eine kurze Geschichte der Technik», Wien:

Schoenbrunn 1952. 112. Lloyd G.E.R.: «Αρχαία Ελληνική Επιστήµη», Α' και Β', ΠΕΚ, Αθήνα 2005. 113. Maier Franz-Georgl: «Byzanz, Fischer Weltgeschichte», Fischer, Frankfurt 1973. 114. Mango Cyril: «Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της νέας Ρώµης», ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002. 115. McCabe Joseph: «History's Greatest Liars», εκδ. «Amer. Atheist Pr.», 1985. 116. Mindell David: «The Evolving World, Evolution in Everyday Life», Harvard University

Press, London 2006. 117. Morris Richard: «The Last Sorcerers: The Path From Alchemy to the Periodic Table», εκδ.

«Joseph Henry Press», Washington 2003. 118. Morus Iwan Rhys: «When Physics Bekame King», εκδ. «The University of Chicago Press»,

2005. 119. Moscovici S.: «Τεχνική και φύση στον ευρωπαϊκό πολιτισµό», εκδ. «Νεφέλη», Αθήνα

1999. 120. Mumford Lewis: «Τέχνη και Τεχνική», εκδ. «Νησίδες», Αθήνα 1997. 121. Mumford Lewis: «Τεχνική και Πολιτισµός», εκδ. «Νησίδες», Αθήνα 1997. 122. Neugebauer O.: «Οι θετικές επιστήµες στην αρχαιότητα», ΜΙΕΤ, 1990. 123. Norwich J.: «Σύντοµη Ιστορία του Βυζαντίου», εκδ. «Γκοβόστης», Αθήνα 1999. 124. Pirker Theo: «Technik-Report», εκδ. «dtv», Muenchen 1971. 125. Polastron L.: «Livre en feu», εκδ. «Denoel», Paris 2004. 126. Posner Richard: «Catastrophe: Risk and Response», εκδ. «Oxford University Press»,

Oxford 2005. 127. Price Derek De Solla: «The Antikythera Mechanism - A Calendar Computer from ca. 80

B.C.», Science History Publications, New York, 1975 128. Roberts J.M.: «Παγκόσµια Ιστορία», Α'+Β', εκδ. «Οδυσσέας», Αθήνα 1999, 2002. 129. Runciman Steven: «Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση», εκδ. «∆ΟΜΟΣ», Αθήνα 1980. 130. Runciman Steven: «Η βυζαντινή θεοκρατία», εκδ. «∆ΟΜΟΣ», Αθήνα 1982. 131. Russo Lucio: «Η Λησµονηµένη Επανάσταση, εκδ. «∆ΙΑΥΛΟΣ», Αθήνα 2006. 132. Saller Karl: «Ιστορία των ανθρώπινων φυλών», εκδ. «Πορεία», Αθήνα 1989. 133. Salmon Merrilee H. κ.ά.: «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Επιστήµης», ΠΕΚ, Αθήνα 2003. 134. Salomon Jean-Jacques: «Επιβιώνοντας της Επιστήµης», εκδ. «Μπουκουµάνης», Αθήνα

2003 135. Selleri Franco: «Η διαµάχη για την κβαντική θεωρία», εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 1986 136. Shapin Steven: «Η επιστηµονική επανάσταση, Η καταγωγή της σύγχρονης επιστηµονικής

αντίληψης», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2003. 137. Shermer Michael: «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγµατα;», ΠEK, Ηράκλειο

2004. 138. Schneider Eric - Saga Dorion: «Into the Cool - Energy Cool, Thermodynamics and Life»,

εκδ. «The University of Chicago Press», 2005.

214

139. Schneider Helmuth: «Einfuhrung in die antike Technikgeschichte», Darmstadt: WBG 1992. 140. Schwanitz Dietrich: «Bildung - Alles was man wissen muss», Goldmann, Muenchen 2002. 141. Sjobbema D.J.W.: «Geschichte der Elektronik», Elektor-Verlag, Aachen 1998. 142. Smith Philip: «Πολιτισµική Θεωρία», εκδ. «Ελληνικά Κριτική», Αθήνα 2006. 143. Snow C.P.: «Οι δύο κουλτούρες», εκδ. «Ελληνικά Γράµµατα», Αθήνα 1995. 144. Sprague De Camp L.: «The Ancient Engineers», Ballantine, 1963 145. Spierling Volker: «Kleine Geschichte der Philosophie», Serie Piper, Muenchen 2002. 146. Stavrianos L.S.: «The Balkans since 1453», εκδ. «Hurst», London 2001. 147. Stein-Holzheim Robert: «95 Thesen fuer das dritte Jahrtausend», Innernet 2000. 148. Stengers Is. - Bensaude-Vincent B.: «Ιστορία της Χηµείας», εκδ. «Π.Τραυλός», Αθήνα

1999. 149. Stengers Victor: «God - The Failed Hypothesis: How science shows that god does not ex-

ist», εκδ. «Prometheus Books», N.Y. 2007. 150. ten Horn-van Nispen Marie-Louise: «400.000 Jahre Technikgeschichte», Primus Verlag,

Darmstadt 1999. 151. Toynbee Arnold: «Der Gang der Weltgeschichte - Aufstieg und Verfall der Kulturen», 2

τόµοι, dtv-Wissenschaftliche Reihe, Muenchen 1970. 152. Toynbee Arnold: «Der Gang der Weltgeschichte - Kulturen im Uebergang», 2 τόµοι, dtv-

Wissenschaftliche Reihe, Muenchen 1970. 153. Troitzsch Ulrich - Weber Wolfhard (Hg.): «Die Technik, Von den Anfangen bis zur Ge-

genwart», Georg Westermann Verlag, Braunschweig 1982. 154. Weinberg Steven: «Όνειρα για µια τελική θεωρία, Η αναζήτηση των θεµελιωδών νόµων

της φύσης», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 1995. 155. Werner Ernst: «Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen», Wien 1985 156. Westfall R.S.: «Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήµης», ΠΕΚ, Ηράκλειο 1995. 157. White MIchael: «Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήµονας», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα

2004. 158. Wilson Edward O.: «Consilience, The Unity of Knowledge», Knopf, New York 1998. 159. Woolgar Steve: «Επιστήµη, Η ιδέα καθ' αυτήν», εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2003.

ΜΙΕΤ = Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, ΠΕΚ= Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρή-της

Άλλες πηγές

160. Ανωνύµου του Έλληνος: «Ελληνική Νοµαρχία, Εν Ιταλία 1806», εκδ. «Βαγιονάκης», Αθή-να.

161. Αλαχιώτης Στ. Ν.: «Γιατί ο ∆αρβίνος είχε δίκιο», Εφηµερίδα Το Βήµα, 12-09-1999. 162. Ανδριανέσης Παν.: «Τεχνοφοβία-Επαίδευση: 1-0», Περιοδικό «PC Master»,14-06-2000. 163. Αποστολόπουλος ∆.Γ.: «Χαλίφης αυτοκράτορας- Ρωµιός πατριάρχης», Εφηµερίδα Καθη-

µερινή, 29-05-2005. 164. Αποστολόπουλος ∆.Γ.: «Xαλίφης αυτοκράτορας ή Καρλοµάγνος», Εφηµερίδα Καθηµερινή,

22-01-2006. 165. Γέµτος Α. Π.: «Η επικαιρότητα του ∆ιαφωτισµού», περιοδικό ΝΕYΣΙΣ 11, 2002, σελ. 79-

185. 166. Γιάγκου Άρτεµις: «Φώτα της πόλης, µια λεπτοµέρεια του ελληνικού µοντερνισµού», Ελλη-

νικός αστικός χώρος, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 2004, σελ. 15-34.

167. Γιανναράς Χρ.: «Προϊόντα διανοητικής έκπτωσης», Εφηµερίδα Καθηµερινή, 18-09-2005. 168. ∆εσποτόπουλος Κ.Ι.: «Τα όρια της επιστηµονικής έρευνας», Εφηµερίδα Καθηµερινή, 17-

06-2004. 169. ∆ήµου Νίκος: «Ο Θρίαµβος της Μούχλας!», Περιοδικό RAM, 01-07-2000.

215

170. Κασσιανού Νίνα: «Σκαπανείς του τεχνικού πολιτισµού», εκδ. Φωτογραφικό Κέντρο Σκοπέ-λου, Θεσ/νίκη 2006.

171. Κέλσος: «Αληθής λόγος κατά χριστιανών», εκδ. Μ.Βερέττας, Αθήνα 2004. 172. Κονιδάρη Ελένη: «Εκπαιδευτικοί και νέες τεχνολογίες - οι στάσεις των εκπαιδευτικών σχε-

τικά µε τους ΗΥ και οι πεποιθήσεις τους για τη διδασκαλία και τη διδακτική αυτεπάρκειά τους», Αθήνα 2002

173. Κοντράρου-Ρασσιά Ν.: «Είχαν οι Αρχαίοι στένσιλ;», Εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, 07-08-2005.

174. Κουµάντος Γεώργιος: «Προτάσεις Πολιτισµού», Εφηµερίδα Καθηµερινή, 25-12-2004. 175. Λαµνής Στ.: Αριθµητική-Γεωµετρία-Αλγεβρα στους χρόνους της Τουρκοκρατίας, περιοδι-

κό ΕΥΚΛΕΙ∆ΗΣ της Ε.Μ.Ε., τεύχη 55-56, Ιανουάριος-Ιούνιος 2005. 176. Μαλιγκούδης Φαίδων: «Εν-στάσεις: Η τρίτη αυτοκρατορία», Εφηµερίδα Ελευθεροτυπία,

09-03-2006. 177. Πορφύριος: «Κατά χριστιανών», εκδ. Μ.Βερέττας, Αθήνα 2004. 178. Πορφύριος: «Περί αγαλµάτων», εκδ. Μ.Βερέττας, Αθήνα 2003. 179. Σαρτζετάκης Χρήστος: «Η εκκλησιαστική διαµάχη», Εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, 19-10-

2003. 180. Σιακαντάρης Γιώργος: «Συγκλονιστικές εποχές, Συναρπαστικοί άνθρωποι», περιοδικό Βι-

βλιοθήκη Ελευθεροτυπίας, τεύχος 370, Αύγουστος 2005. 181. Τάσιος Θ.Π.: «Η διαφάνεια και οι αρχαίοι, Εφηµερίδα» Το Βήµα, 04-05-2002. 182. Τζουραµάνης Α. - Σπυρόπουλος Β.: «Ένα on-line εκπαιδευτικό βοήθηµα για την Υλικοτε-

χνική Υποδοµή και τη Λειτουργική ∆ιάρθρωση των Βυζαντινών Νοσοκοµείων», Πρακτικά 28ου Πανελληνίου Ιατρικού Συνεδρίου, Αθήνα 21-25 Μαϊου 2002, σ. 105.

183. Τσαπόγας Γιώργος: «Το πρώτο λαµπιόνι ανάβει το 1888, Ιστορικές αναδροµές του εξηλε-κτρισµού στην Ελλάδα», Ιδιωτική έκδοση του συγγραφέα, Αθήνα 2006.

184. Τσώλη Θεοδώρα: «Το επιστηµονικό προφίλ του Ευρωπαίου», Εφηµερίδα Το Βήµα, 07-08-2005.

185. Τύµπας Αριστ.: «Η καλλιέργεια µιας κριτικής κατανόησης της σχέσης τεχνολογίας-κοινωνίας: Μια κρίσιµη συνιστώσα της γενικής εκπαίδευσης σύγχρονων πολιτών», ∆ιηµε-ρίδα Τ.Ε.Ε. «Μηχανικοί και ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση», Αθήνα, Απρίλιος 2005.

186. Φραγκόπουλος Στ.: «Βασική Ηλεκτροτεχνία Ι», Εκδ. Νέων Τεχνολογιών, Αθήνα 1985 κ.ε. 187. Χατζηιωάννου, Μ. κ.ά.: «Το Μεταξουργείο της Αθήνας», Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών

Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών , Αθήνα 1995. 188. Chebel Malek: «Les cinq chantiers de l'islam», Περιοδικό Nouvel Observateur, 02-02-2006. 189. Forero Juan, εφηµερίδα New York Times: Οι ιθαγενείς που επέλεξαν τα «φώτα της πόλης»,

Εφηµερίδα Καθηµερινή, 16-05-2006. 190. Krugman Paul: «Φαινόµενο θερµοκηπίου», Εφηµερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-06-2006. 191. Lawson Mark, εφηµερίδα Guardian: «Όταν η τεχνολογία κλείνει τον πολιτισµό σε µια µι-

κροσυσκευή», Εφηµερίδα Καθηµερινή, 12-08-2005. 192. Lippe Wolfram: «Ein Ueberblick ueber die Entwicklung der Rechenautomaten - Das Rae-

derwerk von Antikythera», Vorlesungs-Skript Uni Muenster 2005. 193. New York Times: Το Βατικανό για τη θεωρία της εξέλιξης, Εφηµερίδα Καθηµερινή, 20-01-

2006. 194. New York Times: «Έκκληση για ανακωχή στη µάχη µεταξύ θρησκείας και επιστήµης»,

Εφηµερίδα Καθηµερινή, 4-3-2006 195. New York Times: «Ο νους και η πίστη», Εφηµερίδα Καθηµερινή, 16-6-2006 196. Ελληνικός Οργανισµός Τυποποίησης (ΕΛΟΤ): ∆ιεθνές Σύστηµα Μονάδων, Αθήνα 1999. 197. ΕΤΒΑ: «Ιστορία της νεοελληνικής τεχνολογίας», Τριήµερο εργασίας Πάτρας, 1988. 198. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Ε.Ι.Ε.: «Η καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο», Πρακτικά του

Α' ∆ιεθνούς Συµποσίου, Αθήνα 1989. 199. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Ε.Ι.Ε.: «Οι σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου (7ος-8ος αιώ-

νας), Πρακτικά Θ' ∆ιεθνούς Συµποσίου, Αθήνα 2001. 200. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Ε.Ι.Ε.: «Η αυτοκρατορία σε κρίση(;), Το Βυζάντιο τον

11ο αιώνα, Πρακτικά ΙΑ' ∆ιεθνούς Συµποσίου, Αθήνα 2003. 201. Ο ιός της Κυριακής: «∆αρβίνος και Εκκλησία», Εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, 30-07-2000.

216

202. ΟΤΕ: «Η ανάπτυξη των Επικοινωνιών στην Ελλάδα», 1821-1998, Αθήνα 1998. 203. Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ): «∆ια πυρός και σιδήρου, 80 χρόνια», Αθήνα 2003. 204. Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ): Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Α' Συνέδριο, Αθήνα

1997. 205. Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ): Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Β' Συνέδριο, Αθήνα

2006. 206. Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού: Ύστερη Βυζαντινή Περίοδος, 1204-1453 207. Ψηφιακή βιβλιοθήκη: Ελληνοµνήµων 208. Περιοδικό ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήµης και της τεχνολογίας:ΝΕΥΣΙΣ 209. Στ. Φραγκόπουλος: Οι σηµαντικότεροι άνθρωποι ... . 210. «Ιστορία των Ελλήνων», Εκδόσεις ∆ΟΜΗ, β' έκδοση, Αθήνα 2006 κ.ε. 211. «Technikgeschichte», edition sigma e.Kfm., Berlin. 212. Technikgeschichte-Guide, Clio online. 213. Wikipedia, the free Encyclopedia: English Wikipedia. 214. Wikipedia, Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια: Ελληνική Βικιπαίδεια. 215. Wikipedia, the free Encyclopedia: List of engineers. 216. KnowLex - The free Encyclopedia. 217. Livio C. Stecchini: A History of Measures. 218. Basis-Lexikon: Woerterbuch vor dem Hintergrund einer Ethik und nicht eines Glaubens. 219. Bautz-Lexikon: Biographisch-bibliographischen Kirchenlexikon. 220. Scientific Identity, The Dibner Library Portrait Collection . 221. Lexikon Philosophen & Logiker: Philosophenlexikon. 222. Λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας: Mythologie. 223. Κέντρο ∆ιάδοσης Επιστηµών και Μουσείο Τεχνολογίας, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. 224. The History and Philosophy of Science: A Selection of Web and other Sources. 225. Institute and Museum of the History of Science. 226. Wissenschaftshistorischer www-Server in Deutschland. 227. ΕΜΠ: ∆ηµιουργία Συστήµατος Πληροφοριών Μεγάλων Ταµιευτήρων της Ελλάδας. 228. Τεύχος «Ιστορικά» εφηµερίδας Ελευθεροτυπία, Β. Παναγόπουλος (επιµελητής), καθηγ. Φ.

Μαλιγκούδης (επιστ. υπεύθυνος):

o Πλήθων και Μυστράς, Νοέ. 2000. o Η βυζαντινή Μικρά Ασία, Ιαν. 2001. o Η Ιερά Εξέτασις, Φεβρ. 2001. o Καρλοµάγνος, Μάιος 2001. o Αναγέννηση, Μάιος 2001. o Η εποχή των Κοµνηνών, Μάιος 2001. o Ελλάδα-Ρώµη I, ∆εκ. 2001. o Ο Ναπολέων της Ιαπωνίας, Ιαν. 2002. o Το Σχίσµα, Μάιος 2002. o Ο βυζαντινός άνθρωπος, Ιούλιος 2002. o Βυζαντινή Αναγέννηση, Οκτ. 2002. o Αρχαίοι Έλληνες Αστρονόµοι, Ιαν. 2003. o Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα, Ιαν. 2003. o Ελλάδα-Ρώµη II, Ιαν. 2003. o Το Βυζάντιο πριν από την άλωση, Μάιος 2003. o Ελλάδα-Ρώµη IΙI, Ιούνιος 2003. o Η ιστορία των φυλακών, ∆εκ. 2003. o Έλληνες στη ∆ύση, 15ος αιώνας, Ιαν. 2004. o Κράτος και Εκκλησία, Απρίλιος 2004. o Κων/νος Παλαιολόγος, Μάιος 2004. o Εξεγέρσεις στο Βυζάντιο, Νοέ. 2004. o Αριστοτέλης, Ι+ΙΙ, ∆εκ. 2004. o Οι «περιθωριακοί», ∆εκ. 2004. o Ιστορία του σιδηροδρόµου, Απρ. 2005.

217

o Αγία Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία, Απρ. 2005. o Οθωµανική Αυτοκρατορία Ι+ΙΙ, Μάιος 2005. o Πειρατές στο Αιγαίο, Ιούνιος 2005. o Οι περιηγήσεις του Σ. Γκουφιέ, Αύγ. 2005. o Οι περιηγήσεις του Γκ. Ολιβιέ, Αύγ. 2005

229. Τεύχος «Οι πρωτοπόροι» εφηµερίδας Ελευθεροτυπία, Βαγγέλης Παναγόπουλος (υπεύθυ-νος έκδοσης):

o Αϊνστάιν 'Αλµπερτ, Ο φιλόσοφος της Φυσικής, τ.2, Οκτ. 2005. o Αµπέρ Αντρέ-Μαρί, Ο «Νεύτων» του Ηλεκτρισµού, τ.5, Οκτ. 2005. o Λεονάρντο ντα Βίντσι, Πανεπιστήµονας και δηµιουργός, τ.17, Ιαν. 2006. o Βολτέρος, Ο εµπνευστής µιας επανάστασης, τ.18, Ιαν. 2006. o Γαλιλαίος, Ο αστρονόµος που πάταγε στη Γη, τ.19, Φεβ. 2006. o Γουτεµβέργιος, Ο πατέρας της τυπογραφίας, τ.21, Φεβ. 2006. o ∆αρβίνος, Ο θεµελιωτής της εξέλιξης, τ.23, Μάρ. 2006. o Έρασµος, Ένας συνειδητός Ευρωπαίος, τ.24, Μάρ. 2006. o Καρτέσιος, Ο εµπνευστής του ορθολογισµού, τ.28, Απρ. 2006. o Κιουρί Μαρία, Η κυρία της επιστήµης, τ.30, Απρ. 2006. o Λε Κορµπυζιέ, Ένας Μεσσίας της Αρχιτεκτονικής, τ.31, Απρ. 2006. o Νεύτων Ισαάκ, Ο παγκόσµιος νους, τ.39, Ιούν. 2006. o Πασκάλ Μπλεζ, Ο φυσικός-διανοητής, τ.42, Ιούλ. 2006. o Παστέρ Λουί, Ο πατέρας της Μικροβιολογίας, τ.43, Ιούλ. 2006. o Ράσελ Μπέρτραντ, Ο στοχαστής της ειρήνης, τ.45, Αύγ. 2006. o Ρουσό Ζαν-Ζακ, Ο παγκόσµιος πολίτης, τ.49, Αύγ. 2006. o Σµιθ Ανταµ, Ο παρεξηγηµένος Σκοτσέζος, τ.52, Σεπτ. 2006.

230. Τεύχος «Επτά Ηµέρες» εφηµερίδας Καθηµερινή, Ελένη Τράιου (επιµελήτρια): o Ελλάδα & Θάλασσα, Αθήνα 1997. o Ύστερη αρχαιότητα, Φεβρουάριος 2001. o Βυζάντιο - Έργα και Ηµέρες, Νοέµβριος 2001. o Βυζαντινοί και Αρχαιότητα, Ιανουάριος 2003. o ∆εισιδαιµονίες - Εξορκίζοντας το κακό, Σεπτέµβριος 2003. o Αναγέννηση και Ελλάδα, Ιανουάριος 2004. o Μαθηµατικά και Λογοτεχνία, Απρίλιος 2004. o Η αγωνία της πρόγνωσης- Μαντική και Προφητεία, ∆εκ. 2004. o Τέχνη και Πολιτική, Ιανουάριος 2005. o Τέχνη και Τεχνολογία, Φεβρουάριος 2005. o Χιροσίµα, Όπλα µαζικής καταστροφής, Αύγουστος 2005. o Τα πλοία γράφουν Ιστορία, Αύγουστος 2005.

231. Περιοδικό «Τα Ιστορικά» Περιοδική έκδοση ιστορικών σπουδών, Εκδοτικός Οίκος Μέ-λισσα, Αθήνα:

o Φίλιππος Ηλιού: Συγχωροχάρτια Α', τεύχος 1, Σεπτ. 1983. o Φίλιππος Ηλιού: Συγχωροχάρτια Β', τεύχος 3, Μάιος 1985.

232. Περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ» Ίδρυµα Μελετών Λαµπράκη, Αννα Λαµπράκη (εκδότρια-διευθύντρια):

o Tεχνολογία των Aρχαίων, τ. 9, Νοέµβριος 1983. o Tο πλοίο, τ. 32, Σεπτέµβριος 1989. o Η τεχνολογία στην προϊστορική Ελλάδα, τ. 94, Μάρτιος 2005. o Η τεχνολογία των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, τ. 95, Ιούνιος 2005. o Η τεχνολογία των βυζαντινών και µεταβυζαντινών χρόνων, τ. 96, Σεπτ. 2005.

218