x' gnandna mid-:dioja? il-bulebbiet · gailerija inkredibbli spot n;;ttura: il-lellu~ attivitaL ·· FALJ{G;:

... u i~kk jitl~~ ·~~~~;)~~ sittsaq~jn .: ;;:'~; ::~til<:C:. mur aqbad ktieb j · ;• ·•·•

avviz - opefi~ day natura fl;,;arii dannat membru basktijiet tax-xoqq?!

Fl-lraq hemm gwerra! Fil-gwerra jmutu n-nies- tragedja kbira. lmma barra rninn hekk il­gwerra tagnrnel nsara kbira wkoll lill-ambjent naturali! Min jaf kernm annimali jinqatlu bil­bombi u bin-nirien, kemm sigar u foresti jinqerdu, kemm tniggis fl-arja bid-dnanen, kemm zjut fil-banar, kemm tifrik u raded u trinek u nofor fl-art.

U 1-nela! Oak iHjuwil kpilu biex inaddmu 1-vapuri, 1-ajruplani, it-tankijiet, il-missili, il­nelikopters. U dak il-gebel, metall, plastik, gir, siment, injam li jinqered kull meta jaqa' bini bil-bomba! lmmaginaw kemm elettriku jintui:a biex tibni dar wanda, anseb u ara dawk il­blokkijiet enormi kollha, biex imbagnad BUMM!- bornba wanda u kollox isir trab!

lmma x'nippretendu hux! Anna 1-bnedmin anke fi zmien il-paci neqirdu 1-ambjent, anseb u ara fi zmien il-gwerra!!!

lssa kieku flok nlewhom fi gwerra, mhux an jar kieku dawk ii-biljuni ta' liri uzawhom biex inaddfu ftit id-dinja sabina tagfma?

Victor Falzon Editur

L-agrett abjad (little egret Egretta garzetta) huwa gnasfur kbir u abjad karti, li jtir bil-lajma bi gwienan kbar u wesgnin, lhobb xtut u gnadajjar, u daz-zmien spiss jinzlu xi tnejn fir­riservi ta' 1-Gnadira u s-Simar. 11-kaccaturi joqtlu gzuz ta' agretti, allavolja kontra 1-ligi.

Sakemm mhux spetifikat mod iehor, 1-isern Birdlife f'dal-magaiin jirreferi ghal BirdLife Malta. Materjal mill-magazin jista' jigi kkupjat sakemmmhux gf1al skopijiet kummercjali, sakemm jissemma' 1-isem 11-rtuttafa u sakemm tintbaghat !iii-Birdlife kopja tal-materjal fejn gie kkupjat. Publikazzjoni: Birdlife Malta Disinn u produzzjoni: Victor Falzon Faccata ta' quddiem: agrett abjad (ritratt la' Alex Casha) Faccata ta' wara: basktijiet tax-xoqqa Films: Scancraft Studios. Stampat: Poulton's Print Shop, April 2003

1/-Kuttafa 55 • Marzu -April 2003

Sibt 15 (il-banar

Gl1awdex) sarsell anmar (garganeys)

(pintaiis), xi (northern shovelers) u xi

ferrugini (ferruginous ducks). Gnaddew 228 girwie!

(black-tailed godwits).

Xi names snin ilu anna ta' Klabb Huttaf konna bdejna nfaddlu unbignu Fbolti uzati biex nixtru qsari ha,lli nizirghu l::bai!Ut fihom! Dawk li iihom membri

.jiftakru zgur'il::kampanja Bom gfi~II-B~flutl ·· ·. Hlum dak il-ballut kib,~J·:.~~w u issa bdejna nf,J~wluh fil-progett li jismq~f*>resta .2000. Din hija for~sta gdidaH ~~~ir:dqlefHmkien mai-PLCS u rna' Din·I.~ArtHe!Wa. Q~€Jhdin noholqu f'bicca art ndejn ir-riserva tc:i'fGnadira. Dig a tflawlu mijiet ta' sigar, irnrp.a,~aga' kocc eluf ohrajn. Ftit taz-zmien iehor

• naghml.u narga biex immorru nghinu fit-tahwil!

1. Minn din il~borka raw xi erba' mija (p3) 2. Din tiekol il~briegned taH:>janti (p1 0) 3. Dan 1-gnasfur isebbah il-faccata ta' dil-harga ) 4. Fi New Zealand ma jriduhx (p4) 5. Qleghed fuq wiehed mill-basktijiet 6. Fjura safra safra (p7)

11-Falko marru hawnhekk (p8)

!r-rebbiena ta!-Kompetizzjoni 54 kienet Rebecca Debono minn San Gwann. Rebecca tirtievi !-kalendarju tai-BirdUfe bil-posta. Prosit Rebecca.

karta riCik!ata

3

4

Nanu fi arf!

Wiened mill-icken speci ta' fniek fid-dinja gnadu kemm i:died mal-lista ta' annimali mhedda. 11-Columbia basin pygmy rabbit, Brachylagus idahoensis, jinstab fl-istat ta' Washington (Stati Uniti) imma fadal biss xi 12 fis-salvagg.

Dawn il-fniek jikbru biss i 156m u jiznu xi 400g, gnalhekk hum a probabbii 1-icken fniek tad­dinja. lmma ftit li xejn jafu dwar dan Xjenzati jansbu li din 1-ispeti hija mhedda minnabba 1-qerda tai-nabitat tagnha u minnabba Hnaqqis ta' diversita genetika.

lmma forsi hemm ftit tama gnal dan il-fenek zgnir. Sentejn iiu !-Washington Department of Fish and Wi life beda programm specjali biex irabbu

nafna ta' din 1-ispeci, biex idarruhom jieklu jfendu glial rashom, nalli jitilquhom f'innawi minn fejn spiccaw.

li-gvern tan-New Zealand se jgnaddi ligi biex nadd iktar fi!-pajjiz ma jrabbi n-nemes. Dan gnaliex in-nemes qegndin jagnmlu nerba sliina mill-kiwis tan-New Zealand!

li-kiwi huwa gnasfur ii fid-dinja jinsab biss fin-New Zealand. in­nies ta' New Zealand kburin nafna bil-kiwi, tant li huma stess spiss jissejf1u "kiwis" New Zealanders!

Fis-seklu 19 il-gvern tan-New Zealand kien telaq eluf ta' nemes fis-selvagg halli forsi jikkontrollaw il-nafna fniek li kellhom. lmma n-nemes flok ma attakka 1-fniek attakka 1-kiwis, u nqered nafna nnawi tal-pajjiz! Dan juri kemm hu zball meta anni i bl-addocc f'ambjent li mhux tagh hom!

lssa bii-ligi 1-gdida lladd ma jkun jista' jrabbi nemes fi New Zealand, biex torsi 1-annima! ftit jispicca

u forsi jsalvaw ghal koilox!

jinqabad i n-nemes jista' jenel sa hames snin nabs!

jistudja n-natura jqassam 1-annimali u 1-pjanti fi anjar kemm dawn ikunu jigu per ezempju, jitqassmu f'hanfus friefet gna!ihom, dubbien ghalihom ecc.

Dan 1-annar ix-xjenza f1olqot ordni (grupp) gdida gnal tmien speci ta' insetti. insects imma karnivori,

gdida 1-istudjui:i issa jistgf1u 909! X'aktarx li fil··passat dawn 1-

kart a

11-Fiutrafa 55 • Mat?U -April 2008 ---------- ---------------------------

il~

Mark Anthony Falzon

11-bulebbiet nistgnu narawh t'pajjizna kwazi s-sena kollha. Gnalkemm qed jonqos, gnadu pjuttost komuni, u jidher 1-aktar waqt il-pases tal-harifa u tar-rebbiegna. Fir-rebbiegna jpassi minn fuqna fi triqtu lejn 1-Ewropa biex ibejjet. Fil­narifa jkun sejjer !-Afrika fejn iqatta' x-xitwa 'I isfel mid-dezert Sahara. Xi ftit minnhom jibqgflu maghna x­xitwa kollha.

11-bu!ebbiet huwa facli hafna tagnrfu imma mhux daqshekk semplici biex tilmhu! lnobb joqghod ma' 1-art jew xi flajt tas-sejjieh minghajr ma jitcaqlaq, u ma tantx jaghti fil-gnajn. Hu pjuttost mans u generalment inallina nosservawh mill-vitin bit-tromba.

11-kulur tiegnu 11uwa griz u kanneiia- gflandu strixxa kannella skura gfladdejja u strixxa griza cara fuq spalltu li jidhru sew. Minn tant huwa kafellatte b'daqqiet kannella. Munqaru huwa dritt u ftit tawwali, imma saqajh qosra nafna. Meta narawh mill-vicin nindunaw bis-sbuhija ta' dan 1-ghasfur, Huwa ftit ikbar rninn tai-bejt u meta

u nitfixkluh mieghflu, gfialkemm gnandu titjira iktar kajmana u ftit l-iktar naga li ghandna ninnutaw 1-gnajta tal-bulebbiet, li hi b'sannitha nafna u tixbah 'ciiiu, ciiiu, ciiiu ... '

11-bulebbiet huwa ghasfur specjali gfiax huwa mir-razza tal­woodpeckers! lmma flok ifittex sigar gholjin iliobb iflut ghall-ikel ma' 1-art jew xi zokk baxx. interessanti hi li gnandu lsien twil nafna !i jkun imkebbeb go rasu

J

(sewwa qrajtu, imkebbeb go rasu!) Meta jkun rna' 1-art, jonrog ilsienu u n-nemel jenel miegnu; meta jar a li hemm bizzejjed nemel il-bulebbiet idahflal ilsienu u jikolhom!

Fi zrnien il-pases il-buiebbiet nistghu narawh kullimkien, spiss anke f'gnelieqi miftuflin u fuq ix­xagflri. Fix-xitwa jippreferi postijiet bis-sigar u arbuxxe!li folti, u

hekk aktar hemm cans li narawh f'widien jew xi post bflaii­Buskett.

ka1ta (j r!Ciklala

5

Meta r-ringers jaqbdu bulebbiet, dan 1-ghasfur gnandu drawwa stramba li joqghod idawwar u jilwi rasu qisha bis­s!owmowxin! Gflalllekk fil-fatt bl-lngli.z jghidulu wryneck.

6

Amanda Cassar 1 0

ajkla

Melvin Micallef 1 i

lbagntulna t-tpingijiet tagfikom

Anna nieildu gost ingibu t~tpingija taghkom fil­magazin, lmma tpingux bil,-kulur, u jekk tistgnu uzaw bajrow jew feltpen iswed. Gfiidulna wkoll isimkom, eta u anke i-isem tat-tpingija. lt·tpingijiet tistgfiu tibaghtuhomlna wkoll imeji (jpeg jew gif).

Therese Attard i 1

widnet il-bafiar

Mandy Zammit 12

·~ ~I I r . I

1 I

.Justin Ba!dacchino

gf'lasfur tal-bejt

11-Muttafa 55 • Marzu ··April 2003

Andy Buttigieg 7

Kimberley Said 11

Eric Scerri 7

L-iktar gf1asfur komuni tid-dinja huwa r-red-billed quelea (Quelea quefea), li jgnix f'flafna nliawi ta' !-Afrika. Stmaw li 1500,000,000 minn dan 1-gflasfur ckejken, li spiss jidher fi ta' 1 u iktar. Fis-Sudan dan "Gadum Afimer"- l1ux?!

knrtr't {j riCiklata

L-aktar komuni huma dawk li kapaci li jonloq

!mn'a!lajkunu dawn ghax bil-ndura u 1-ilwien tagnhom jgnattu xi munze!l terrapien mormi addocc. 11-lelluxa hija wanda minn dawn

Bf1alma dejjem jigri meta xi naga tkun komuni, ftit huma dawk li jieqfu japprezzaw din il-fjura sabina. Per ei:empju kontu tafu li ku!l fjura taHellux

fjura wanda, imma bukkett fjuretti i:gnar?! Dawn jiddakkru minn insetti zgnar nafna bnal nanfus u zunzan li tant huma ckejknin li bilkemm tinteban bihom. Kull fjuretta, imbagnad, tipproduti zerriegha wanda.

IHellux gnandu kulur tant isfar li bii-Malti nghidu "isfar lellux"! lmma kultant tinzerta xi lellux li fiok ma jkun isfar ikollu r-raggiera bajdanija. Din hija 1-istess speci, imma razza differenti.

F'Ghawdex insibu speCi oflra ta' lellux, li hija rarL Tikber 1-aktar fl-gnelieqi mafldumin, u nghidulha 1-lellux tar~raba'. H~v.teraq ikun

wiesa' minn dak tal-lellux komuni. 11-lellux iwarrad 1-aktar mix-xitwa sa 1-ahflar tar­

rebbiegna.

II sena, se narga (anzi zewg nargiet) gnal Kemmuna, dik il-gzira mrekkna bejn Malta u Gnawdex.. Kemmuna hija santwarju ta' gnasafar, fejn kacca rna tistax issir. Gnalhekk lllna li nnobbu 1-gflasafar najjin u nielsa Kemmuna iktar tigbidna! 'fia mmorru bil-lanca u nagflmlu nofs ta' nhar nippassiggaw "~ ghall-kwiet u Mela ejjew nudu pjacir magnna!

Data: Harga A: ii-Hamis 1 Mejju 2003 Data: i"iarga B: ii-Madd 4 Mejju 2003 Prezz: zgf1ar: lm1.25, kbar: lm1.75 fllas dakinllar stess Hin u post: Aldar dettalji Iii min jibbukkja! IBBUKKJAW: Cemplu liii-Birdlife (tel21

9am-1 sa 29 April 2003 beritta, nowtbuk, lapes, basket tad­

ghandkom) tromba u gajd. radjijiet, blalen etc- din mhijiex xalata!

karta (j rJCiklat::::.

Gfleiiei genituri, Nixtiequ li gnat dil-harga biss ma jigix aktar minn genitur wiened minn ku/1 familja. Dan nagflmluh biex innallu aktar post gnaff-membri stess, peress li n-numru jkun !imitat. Membri ta' tant it-8 snin iridjigi xi fladd kbir (14+) magflhom, li tfal ta' 5 snin jew inqas nissuggerixxu !i ma

Grazzi flafna.

rtbieb Falkuni! kont qed nistenna biex

nitla' , u qbadt inparla ma' wanda mara Awstraljana. Ratni nqalleb ktieb ta' 1-gnasafar, u staqsietni inix berdwocer. Glledtilha imma li dan 1-annar aktar qed inqatta' nandem gnal!-narsien tagnhom milli narahom.

Malli semgnet hekk bdiet tirrakkuntali dwar tip ta' pappagallli jgnix vic in id-dar tagnha ndejn Sydney. Qaltii li roqgna foresta li hija l-af1har post fejn ibejjet dai-pappagall f'Sydney, imma ftit ftit qed jibnuha kollha, tant lisa sentejn of1ra dan !-ghasfur jista' jisparixxi gnal kollox mill-innawi ta' Sydney.

Xi kultant ingergru li anna 1-Maltin ma nirrispettawx 1-ambjent. !mma mhux anna biss! Oil­nag a hija problema mxerrda fil-pajjizi koilha!

Jiguni f'mollf1i 1-qerda tal-foresti fii-Brazil, il-nruq tal-foresti fi-Awstralja, fejn kull sena tinqered area 50 darba daqs Malta), da•Nk it-30,000 fekruna ii nstabu mejtin fl-lndja (ara 11-Huttafa 54), il-kacca ta' 1-iljuni u 1-giraffi t'lsfel, ir-ramia tropikali

fii-gzira Phi Phi Leh fit­Taj!andja li rvinaw biex fladmu The Beach (1-aqwa li

tawhom balia flus!). lmma tgnid il-bniedem

---~·.:.naifejn huwa daqshekk ~;=.~--,.,.,rr'iarli? Gnalfejn ei:att nanseb

hadd qatt mhu se jaf. Li naf zgur hu li gnad hawn bzonn ta' nafna i nidma biex nipprotegu 1-ftit am nt li tadlilna hawn Malta. Mela ejja nkomplu nandmu guys!

Justin Vassallo Ko-ordinatur FALKO

Fl-annar Huttafa ktibt ii konna ghedna iill-pulizija li qed issir kacca illegali u iluma ma nargux. Fil-fattjirrizulta li dik id-darba 1-messagg ma kienx waslilhom I ill-ALE. L-ALE 1-iskwadra tal-pulizija li tikkontrolla 1-abbuzi tal-kaccaturi, u fil-fatt tagh mel flilitha biex isir kontroll. Hasra li 1-iskwadra zghira wisq. 11-berdwocers tal-Bird life spiss jghinu I ill-ALE biili nindikawlhom min qed jikser u fejn.

Niskuzaw irwielina ma' I-ALE u tar-

11-Falko li telgl'lu Salerno, immexxijin mirm Grazielia Grech, Caldon Mercieca u Justin Vassallo

Fal L ion! Disa' zgnazagn Falko ftit ilu tlajna 1-ltalja biex

nagnmiu gimgfla ngflinu lii-LIPU (ii-BirdLife ta' 1-italja) f'xognol ambjentali go bosk f'Salerno. Dan il-bosk qiegfled hdejn xatt popolari flafna mat-turisti fis-sajf. L-ghan tal-progett kien !i nzidu 1-valur naturali tal-bosk, u li ngflallmu lin-nies tal-lokal u t­turisti biex japprezzaw in-natura iktar.

Fast xogflol ieflor, bnejna nest-boxes (kaxxi li jflajru 1-ghasafar ibejtu fihom), li wara waflflalniehom matul il-mogfldijiet fil-bosk. Wanflalna wkoil sinjali kontra t-tqabbid tan-nar, gnax il-problema tal-nruq hija kbira f'dan il-bosk, peress li fih isiru flafna barbikjus. Sewwejna wkoll xi bankijiet, zbajna diversi arbli u tabelli ta' 1-injam matul il-mogfldijiet, u gbarna aktar minn 30 borza skart!

f!adna pjacir immens, mhux biss gflax konna qed ngflinu biex jissalva bosk, imma wkoll gflax meta tandem gnall-ambjent barra minn artek tifhem iktar kemm in-natura hija flaga tad-dinja koilha.

19afna xjenzati jaqblu li bil­global warming jibda jinnall is­silg ta' madwar in-North u South Poles. Barra minn hekk, bis­snana 1-ilma minnu nnnifsu jespandi, u dal-fatt ikompli jgl1olli Hivell tal-banar! Hemm njiel !i 1-livell ta' i qed jognla b'2mm kull sena. Forsi ma tidhirx tifra allarmanti, imma sena wara sena, id-differenza tibda tin !lass. X'jigri jekk jognla i-banar?

gnandha 1-ognia punt ta' biss 4m 'I fuq mill-banar!

Etfett ienor huwa zieda fit­tmermir ta' xtut, ramliet, u infrastruttura tal-kosta (mollijiet ecc).

lz-zieda fil-livel! tal-banar tista' tikkaguna tniggis ta' iima nelu b'ilma banar. Kull wiened minn igib miegt1u l-inkonvenjent u 1-periklu gnan­nies, biex ma nsemmix 1-ispejjez enormi!

kart.a riCtkfata

1-wetiands. Dawn huma nflawi li 1-flora u 1-fawna fihom tiddependi totalment mill-gholi, mill-kwalita, u anke mit-temperatura ta' 1-ilma !i jkun hemm. Jekk tibdlilhom !mqar wanda minn dawn 1-aspetti jkollok dizastru shin! FI­Amerka hemm mijiet ta' speci ta' annimali u pjanti fil-perikiu li jinqerdu. Kwai:i terz ta' dawn 1-ispeci jgnixu inqas minn 3m 'I bogflod mill-bahar!

11-bidla tal-baflar jista' wkoll igib tibdil fil-klima, per ei:empju zieda fil-frekwenza ta' cikluni u uragani. Huwa impossibli tgnid ezatt x'jista' f'dal-kaz ghax is-sistema tal­klima hija kumplessa nafna.

BJt-tniggis ta' f .. ~rja, if,. brHedem qed i$afJI)an atmosfera tad .. dinja, .· b'hekk qed .• izid.ic--cans

· jg.f\oni t~UveU tal-banar .u jikkaw:ta dizastri kbar~

B'hekk ikollna

50 sena ta' xitwa

nuidearL

ln-nanna

ln-nannakoli famuzi gllall-gmiel tagllhom u gnax jagllmlu nafna gid fir-raba'. Kemm iz­zgllir kif ukoll !-adult huma predaturi u primarjament jieklu 1-briegned tal-pjanti (aphids). Meta dawn il-briegr1ed ikunu skarsi, in-nannakola tiekol insetti zgnar onrajn, bajd ta' banrijiet, nanfus u anke po!in u nektar.

!n-nannakola tas-seba' tikki (seven-spot ladybirdCoccinella septem-punctata) tgnix fuq kull tip ta' pjanti, basta ssib i!-briegned. Tkun -hamra daqs id-demm, b'seba' tikek fuq daharha, juri isimha!

ln-nannakola tbid minn 20 sa i 000 bajda tul najjitha. Tbid fuq weraq li jkun il-briegfled tal-pjanti, biex malli jfaqqsu z-i:gflar isibu Hkel mill-ewwel! 11-bajd ikun i:gnir nafna, wiesa' xi 1 mm biss. Matul 1-ewwel 20-30 jum ta' liajjithom, iz-zgf1ar ibiddlu 1-qoxra xi erba' darbiet, u sadattantjikbru minn 1 mm sa kwazi 16m. 11-friefl tan-nannakokama jtirux, imma kapaci jimxu distanza ta' 12m biex isibu 1-ikel. ~---------· Meta tan-·

nannaKola jkun ki r bizzejjed,

ferfl

•

pupa I -·-·-·-

iwannal werqa u jsir pupa. F'din il-forma jdum minn 3 sa .i 2-il gurnata, skond it­temperatura. L-adulti min xhur sa sena snina, u jtiru tajjeb 1-gwienan li ji:ommu monbijin tant il­qoxra

Borg

"L-annimali gf1andhom 1-istess drittijiet bnall­bnedmin?" Din hi 1-mistoqsija li jagnmlu nafna movimenti favur 1-annimali u li jaghmlu wkoll in-nies li ma jaqblux magnhom. F'dal-ktieb insibu anbarijiet, rapporti minn gazzetti u stejjer li jgninuna niffurmaw opinjoni dwar il­kontroversja li jgib miegnu das-suggett. Minbarra nafna ritratti ta' annimali li jgibulek fmiena u jgegnluk titliasseb, insibu tagnrif dwar nies li fladmu jew qed jal1dmu bla heda favur 1-annimali, u dwar ligijiet li nflolqu dan 1-annar biex inarsu 1-annimali minn tbatija zejda, jew anke milli jinqerdu gflal kollox. Tgflid il-futur gflall-annimali se jkun anjar mill-passat?

Janet Gerardi

Dal-ktieb tista' ssibu fii-Librerija Pub/ika taf-Fwjana

Data: 26t~. 27 April'2003 Hrn :<1 Oam-4pm . .·· .···.. > . .·.·

Hajkunhemm.niestal:.l3irdlif~·lijdc:tV!fru ... lilr,niJ)F9ijzi.Jr;sejkun.hemmberdw.9clng,

pejgf:'J ta~ kotba; .OJ'tul;b'xl!'l}n; ·· ..

kana r!Ci~<1at.a

11-Huttafa 55 • Marzu -April 2003 11

Nawguraw Happy Birthday m 11uttafa, gnax gnalqet 9 snin! Dan il-magazin twieled f' Marzu

1994, u minn dakinhar kiber,

infirex u ssanhan!

Dit-tpingija kienet saret bnala parti minn kampanja gnall­harsien tal-banar, gnalhekk SOS = Save Our Seas. Tajba hux!

• 3 pitazzi • stiker bil-kulur • 8 punti fil-Huttafa tas ... Sena Hajjar iii sflabek u iii nutek jidfliu fi Klabb Fluttaf, agfltihom kopja ta' dil-formola biex jimlewha, imla isfel nett id-dettalji tiegflek stess, u ibgfmt kollox Iii Bird life Malta, flimkien mai-Lm2 tal-membru 1-gdid.

lr.diri:u

Tqattax il-maga:Z:in fiu "fotokopja!