Skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli Norðurlandabúa 1789 …°1.pdf · 2018. 10. 15. · 1 Hugvísindasvið Skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli Norðurlandabúa

1

Hugvísindasvið

Skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli

Norðurlandabúa 1789-1862

Ritgerð til B.A.-prófs í sagnfæði

Hjálmar Friðriksson

Janúar 2014

2

Háskóli Íslands

Hugvísindasvið

Sagnfræði

Skoðanir breskra ferðalanga á

þjóðareðli Norðurlandabúa 1789-1862

Ritgerð til B.A.-prófs í sagnfræði

Hjálmar Friðriksson

Kt.: 220388-2129

Leiðbeinandi: Anna Agnarsdóttir

Janúar 2014

3

Ágrip

Í eftirfarandi ritgerð verður farið yfir skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli

norrænna þjóða á árunum 1789 til 1862. Stuðst verður við fjölda heimilda svo sem

ferðabækur, dagbækur og bréf og verða skoðanir sem þar koma fram á þjóðareðli

Norðurlandabúa reifaðar og bornar saman. Frumheimildir eru alls sautján talsins og

má þar á meðal nefna bréf sem kvenréttindafrömuðurinn Mary Wollstonecraft skrifaði

á ferðalagi sínu um Norðurlönd árið 1795, ferðabókina Excursions in Denmark,

Norway, and Sweden eftir Robert Bremner frá árinu 1836 og dagbækur ferðalanga í

Stanley-leiðangrinum til Íslands árið 1789. Verða heimildir bornar saman og verður

gerður samanburður á skoðunum Breta á Dönum, Svíum, Norðmönnum, Færeyingum

og Íslendingum á þessu tímabili. Heimildir verða túlkaðar og metnar út frá sjón

höfundar á það sem kalla má eðli hverrar þjóðar. Lögð verður áhersla á

yfirgripsmiklar alhæfingar ferðamanna um hverja þjóð fyrir sig. Sérstakri athygli

verður beint að ákveðnum atriðum í eðli þjóðanna svo sem siðferði, áfengisdrykkju,

hreinlæti og útliti. Að lokum verður sérstaklega litið til meints eðlis og útlits kvenna á

Norðurlöndum.

Markmið þessarar ritgerðar er að bera saman orð þeirra um meint þjóðareðli

Norðurlanda og með því sjá hið sameiginlega sem og hið sértæka í fari þessara þjóða

að mati ferðalanga. Skoðanir ferðalanga gefa líka ákveðna innsýn á viðhorf Breta á

umræddu tímabili til ýmissa samfélagsmála. Er hægt að segja að einhver eiginleiki

hafi verið samnorrænn? Var eitthvert samræmi í skoðunum Breta á þjóðareðli

norrænna þjóða? Hvað segja skoðanir ferðalanga um eigin persónu og samfélag?

Reynt verður að svara þessum spurningum í þeim tilgangi að sjá hvert þjóðareðli

Norðurlandabúa var með augum breskra ferðalanga.

4

Efnisyfirlit Inngangur ................................................................................................................................... 5

Æviágrip ferðalanga .................................................................................................................. 8

Almennar lýsingar á þjóðareðli Norðurlandaþjóða ................................................................. 15

Siðferðismál ............................................................................................................................. 25

Áfengisdrykkja norrænna manna............................................................................................. 31

Hreinlæti norrænna þjóða ....................................................................................................... 36

Útlit norrænna manna ............................................................................................................. 40

Norrænar konur með augum breskra ferðalanga ..................................................................... 43

Niðurstöður .............................................................................................................................. 53

Heimildaskrá ............................................................................................................................ 56

5

Inngangur

Hugmyndir um þjóðareðli (e. national character) eiga sér langa sögu. Heródótos,

sjálfur faðir sagnfræðinnar, fjallaði um þjóðareðli og sagði hann til að mynda

Evrópubúa vera hugrakkari en Asíubúa.1 Árið 2012 segir fyrirliði íslenska landsliðsins

í knattspyrnu að Albanir séu „mestmegnis glæpamenn“2 og er það ágætis dæmi um að

gera þjóð upp eðli. Þó er ekki sjálfsagt að hugmyndir um þjóðareðli þurfi að vera

neikvæðar, til dæmis hefur verið sagt að Þjóðverjar séu skilvirkir í jákvæðri merkingu

þess orðs. Af þessu dæmum má sjá að hugmyndir um þjóðareðli eru mjög nærtækar

enn þann dag í dag. Ýmsar fræðigreinar hafa fjallað um þjóðareðli, svo sem

mannfræði og sálfræði, en hér verður þjóðareðli ekki skilgreint í þaula. Hér nægir að

skilgreina þjóðareðli sem safn eiginleika sem íbúar ákveðinnar þjóðar eiga að hafa

sameiginlegt. Sumarliði Ísleifsson sagnfræðingur varpaði fram þeirri spurningu, í

ávarpi á fyrirlestraröð um ímynd Íslands árið 2008, hvort þegar rætt er um ímyndir

þjóða sé um að ræða einhvers konar þjóðareðli eða menningarfyrirbæri. Hann nefndi

sem dæmi danska fræðimanninn Peder Hansen Resen á 17. öld sem gerði ráð fyrir

slíkum eiginleikum í fari einstakra þjóða.3

Það að ákveðin þjóð hafi eðlislæga eiginleika nefnist „essentialismi“ á ensku

og verður fjallað um slík viðhorf hér. Teknar verða fyrir skoðanir breskra ferðalanga

sem ferðuðust um Norðurlönd á árunum 1789 til 1862 á þjóðareðli viðkomandi þjóða

og verða þær bornar saman og greindar. Markmið þessarar ritgerðar er að bera saman

orð þeirra um meint þjóðareðli Norðurlanda og með því sjá hið sameiginlega sem og

hið sértæka í fari þessara þjóða að mati ferðalanga. Skoðanir ferðamanna gefa líka

ákveðna innsýn á viðhorf Breta á umræddu tímabil til ýmissa samfélagsmála.

Sautján frumheimildir standa að baki þessari ritgerð. Þær eru ýmist

ferðabækur, dagbækur eða bréf sem gefin voru út. Við val á heimildum var leitast eftir

að finna ferðalanga sem ferðuðust til í það minnsta tveggja Norðurlanda. Það var með

öllu nauðsynlegt því um er að ræða samanburðarritgerð. Segja má að um sé að ræða

tvær mismunandi leiðir; annars vegar til austur frá Bretlandi, það er segja ferðir til

1Gruen, Erich, Rethinking the other in antiquity, bls. 39

2DV.is, Fyrirliði Íslands: Albanar „mestmegnis glæpamenn“.

3Sumarliði Ísleifsson, „Ávarp á fyrirlestraröðinni Fallvaltar ímyndir Íslands“ (ávarp á fyrirlestraröð um

ímynd Íslands, 6. nóvember 2008).

6

Skandinavíu og hins vegar til vestur, til Íslands með viðkomu í Færeyjum. Hér er því

enginn ferðalangur sem lýsir öllum þjóðum Norðurlanda en það ætti ekki að koma

verulega að sök þar sem ferðalangar voru oft merkilega samstíga í greiningu sinni á

þjóðareðli. Það er því vel hægt að bera saman lýsingar á þjóðareðli til að mynda

Íslendinga og Norðmanna þótt enginn ferðalanga beri þær beinlínis saman.

Ógrynni er til af ferðabókum sem fjalla um ferðir til Norðurlanda og er

ómögulegt að taka þær allar til umfjöllunar í ritgerð sem þessari. Við val á heimildum

var reynt að finna þá sem skáru sig úr ýmist vegna uppruna, lífsskoðunar, efnahags,

kyns og svo framvegis. Ferðalög sem þessi voru þó ekki á færi hvers sem er og er því

í nær öllum tilvikum um að ræða menn sem komu úr efri stéttum. Við leit að

heimildum var þó reynt að finna fjölbreytni innan þeirrar stéttar. Því má finna klerka,

hermenn, fræðimenn, nýríkan kaupsýslumann, eina af upphafskonum

kvenréttindabaráttunnar og áhugamann um stangveiði meðal þeirra ferðamanna sem

eru til skoðunar. Helsta markmið þess að finna fjölbreytan hóp ferðalanga er að með

því má betur finna rauða þráðinn í lýsingum á þjóðareðli; fordómar ákveðinnar stéttar

þvælast minna fyrir.

Ritgerðin skiptist í sjö kafla og hefst hún á stuttum æviágripum þeirra

ferðalanga sem hér eru til skoðunar. Nauðsynlegt er að segja frá bakgrunni hvers og

eins þar sem slíkt getur haft þó nokkur áhrif á viðhorf ferðamannsins. Því næst verður

farið yfir almennar lýsingar á þjóðareðli Norðurlandaþjóða. Verða svo ákveðin atriði

hvað varða þjóðareðli skoðuð betur í eftirfarandi köflum. Þar er um að ræða sértæk

atriði í meintu þjóðareðli þjóðanna svo sem siðferði, hreinlæti, áfengisdrykkju og

almennt útlit. Að lokum verður kafli eingöngu helgaður konum umræddra landa þar

sem yfirgripsmiklar lýsingar sumra ferðamanna áttu eingöngu við um karlmenn

hverrar þjóðar, konum var lýst sérstaklega. Í kaflanum um æviágrip ferðalanga er

þeim raðað eftir tímaröð, það er að segja eftir því hvenær þeir ferðuðust um

Norðurlönd. Aðrir kaflar ritgerðarinnar verða flokkaðir eftir löndum; fyrst er fjallað

um Danmörku svo Svíþjóð, Noreg, Færeyjar og svo Ísland koll af kolli. Þetta er gert

svo samanburður milli þjóða sé skýrari og afmarkaðri. Rökin fyrir þessari uppröðun

eru nokkur. Í fyrsta lagi má lesa úr heimildum að Bretar báru einna mesta virðingu

fyrir Dönum, svo Svíum og svo framvegis eftir fyrrnefndri röðun. Í öðru lagi, og er

7

það nátengt fyrstu rökum, er með þessari röð fyrst farið yfir herraþjóðir og svo farið

yfir nýlendur eða hjálenda. Í þriðja lagi er þetta sú röð sem Norðurlandaþjóðir voru

hvað mest menningarlega tengdar meginlandi Evrópu sem og Bretlandi. Menning og

aðstæður í Danmörku voru líkast því sem Bretar þekktu í heimalandi sínu, síst á

Íslandi.

8

Æviágrip ferðalanga

Ferðalangarnir sem fóru um Norðurlöndin og eru til skoðunar í þessari rannsókn,

karlmenn og ein kona, öll eiga það sameiginlegt að vera breskir og úr efri stéttum

samfélagsins. Það eru heimildir þeirra af þessum þjóðum sem ritgerð þessi er byggð á.

Þrátt fyrir að allir ferðalangarnir komi úr sama menningarlega bakgrunninum kemst

lesandi oft og tíðum þó ekki hjá því að sjá að sá sammenningarlegi eiginleiki vegur

ekki endilega þyngst í mati og gagnrýni á þjóðir Norðurlanda. Öllu heldur er það

einstaklingseðli og skapgerð hvers og eins sem vegur tíðum þyngst. Samt sem áður er

ekki hægt að slíta persónueiginleika hvers og eins frá þeim menningarheimi þar sem

þeir eru mótaðir svo í raun má segja að um samverkandi áhrif sé að ræða.

Annað sem hafa skal í huga þegar skoðanir bresku ferðalanganna sem eru til

umræðu í þessari ritgerð eru bornar saman er að oft og tíðum líður umtalsverður tími á

milli heimsókna þeirra. Má í því samhengi jafnvel tala um mannsævi sem líði milli

þeirra sem ferðast fyrst og þeirra sem koma síðar, þrátt fyrir að tímabilinu sem er til

skoðunar séu settar frekar þröngar skorður. Það kann að hafa veruleg áhrif hvort

umræddur ferðamaður hafi komið á tíma Napóleonsstríðanna eða eftir miðbik

nítjándu aldar; bæði hefur hugarheimur ferðamannsins sem og aðstæður í umræddu

landi mögulega tekið stakkaskiptum. Það ætti þó ekki að koma verulega að sök hér

þar sem aðaláhersla þessarar ritgerðar er á þjóðareinkenni Norðurlanda með augum

Breta; ef hægt er að tala um þjóðareinkenni á annað borð sem eitthvað annað en

algjörlega huglægan hlut þá er það eiginleiki sem breytist ekki endilega í takt við

framrás sögunnar. Þrátt fyrir það ber þó að hafa sögusviðið í huga, eins og sést

glögglega í einu tilviki þegar ferðamanni finnst þunglyndislegt í Kaupmannahöfn

stuttu eftir brunann mikla árið 1795. Það er ágætis dæmi um að aðstæður geti haft

áhrif á sýnileg þjóðareinkenni; algengara var að ferðamönnum sem komu á betri tíma

þætti borgin lífleg og fjörug.

Hér á eftir er fjallað í stuttu máli um ferðamennina svo lesandi getur betur

glöggvað sig á bakgrunni þeirra. Meginmarkmið þess er að sýna betur að skoðanir

manna verða ekki til í tómarúmi og séu menn til dæmis trúaðir þá leggi þeir meiri

áherslu á trúmál þegar þeir varpa fram mati sínu á þjóðareinkennum. Þegar einhver

lýsir þjóðareinkennum annarrar þjóðar en sinnar eigin skal ávallt hafa í huga að um er

9

að ræða samanburð við þeirra eigin þjóð. Hið erlenda og framandlega er borið saman

við hið innlenda og „venjulega“ sem ferðalangurinn þekkir frá eigin heimahögum. Því

er mikilvægt að skoða hver bakgrunnur ferðamannanna var en þannig sjá mögulega

vísbendingu um hvað þeim þótti venjulegt. Annað sem ber að hafa í huga er að

ferðamennirnir fóru ekki allir til Norðurlanda í sama tilgangi. Sumir ferðuðust sér til

yndisauka, aðrir fóru í ákveðnum erindagjörðum.

Hafa verður í huga að í flestum tilvikum þá ferðuðust Bretarnir ekki til

allra fimm landa sem eru hér til skoðunar. Sumir skrifuðu fyrst og fremst um eitt

ákveðið land en það ætti ekki að koma verulega að sök þar sem hér er fyrst og fremst

litið til þess hvað ferðalangarnir voru sammála um.

John Thomas Stanley (1766–1850) hét maður og var hann elsti sonur og

alnafni sjöunda barónsins (e. baronet) af Alderley Park í Cheshire en Stanley eldri var

um aldamótin 1800 einn ríkasti maður Englands. Hann ferðaðist ásamt öðrum um

Ísland árið 1789. Stanley yngri hlaut framúrskarandi menntun í einkaskóla í

Greenwich á yngri árum en ferðaðist um meginland Evrópu með kennara sínum frá

aldrinum 14–20 ára. Í skemmtiferð á Thamesfljóti sumarið 1788 fékk hann þá flugu í

höfuðið að fara í leiðangur til Íslands og ákvað í kjölfar þess að dvelja í Edinborg um

veturinn til að undirbúa ferðina. Í Edinborg leigði hann briggskip og safnaði liði í

leiðangurinn, ber þá helst að nefna þá James Wright, læknastúdent sem gegndi

hlutverki læknis og grasafræðings ferðarinnar, Isaac Samuel Benners, son

plantekrueiganda í Vestur-Indíum sem var gjaldkeri ferðarinnar og John Baine,

stærðfræðikennara sem var teiknari og mælingamaður ferðarinnar.4 Allir þessir menn,

þar með talið Stanley, skrifuðu dagbækur meðan þeir ferðuðust um Ísland. Dagbækur

Wright, Benners og Baine eru þó bestu heimildirnar um ferðina þar sem þær eru mun

hispurslausari en bók Stanley.

Einn helsti brautryðjandi kvenréttindabaráttunnar, Mary Wollstonecraft (1759–

1797), ferðaðist um Danmörku, Svíþjóð og Noreg árið 1795. Ferðabók hennar er sú

eina af þeim sem eru til skoðunar hér sem skrifuð er af konu. Hún fór þangað í

verslunarferð fyrir hönd þáverandi elskhuga síns, bandaríska kaupsýslumannsins

Gilbert Imlay. Bréfin, sem stíluð voru á Imlay, voru gefin út ári eftir að hún sneri

heim úr ferð sinni undir nafninu Letters written during a short residence in Sweden,

4 Íslandsleiðangur Stanley 1789, bls. 16.

10

Norway and Denmark. Auk frægustu bókar sinnar, A Vindication of the Rights of

Woman, skrifaði hún skáldsögur, barnabækur og ritgerðir. Skoðanir hennar voru

heldur róttækar fyrir sinn tíma og til dæmis fordæmdi hún hjónaband þar sem hún

taldi það vera sem fangelsi fyrir konur. Áhrif hennar á sögu kvenréttindabaráttunnar er

umtalsverð.5

Edward Daniel Clarke (1769–1822) var gífurlega vel menntaður, með

doktorsgráðu í lögfræði og prófessor í steindafræði við Cambridge. Hann ferðaðist

víða jafnt í Evrópu sem og Asíu í krafti starfs síns en hann starfaði lengi sem

einkakennari fyrir börn auðstéttarinnar. Hann ferðaðist um Norðurlönd árið 1799.6

Skoski hefðarmaður og náttúrufræðingurinn Sir Georg Steuart Mackenzie

(1780–1848) ferðaðist um Ísland árið 1810. Hann hafði sérstakan áhuga á jarðfræði og

steindafræði og var til dæmis fyrstur manna til að sanna að kolefni væri í demöntum.

Hann fór í Íslandsleiðangurinn fyrst og fremst út af áhuga sínum á jarðfræði. Með

Mackenzie voru tveir aðrir Bretar með í för, læknirinn Henry Holland og

læknaneminn Richard Bright.7 Holland skrifaði dagbók meðan hann dvaldi hér og er

sú bók, sem síðar var gefin út, sú heimild sem notuð er hér um ferðalag þeirra.

Dagbók Holland kom út á Íslandi árið 1960 í þýðingu Steindórs Steindórssonar frá

Hlöðum.

Trúboðinn Ebenezer Henderson (1784-1858) dvaldi á Íslandi veturinn 1815-

1816 í þeim tilgangi að boða út trú sína. Hann hafði lært guðfræði í Edinborg og

hugðist stunda trúboð á Indlandi. Austur-Indíafélagið bannað þó trúboð á þeim tíma á

Indlandi svo hann endaði í Danaveldi að breiða út trú sína og hélt svo í kjölfarið til

Íslands. Foreldrar hans voru almúgafólk svo segja má að hvað varðar bakgrunn skeri

hann sig nokkuð úr frá öðrum ferðalöngum. Dagbók hans var gefin út stuttu eftir dvöl

hans á Íslandi.8

Kvekarinn og vísindamaðurinn William Allen (1770–1843) kom af ágætlega

efnuðu fólki. Hann ferðaðist um Noreg og Svíþjóð árið 1818 og eru heimildir af

ferðalagi hans þar fyrst og fremst bréfaskriftir til vina og vandamanna. Uppspretta

fjölskylduauðsins var fyrst og fremst silkiiðnaður. Hann var ötull baráttumaður fyrir

5Kolbrún S. Ingólfsdóttir, Merkiskonur sögunnar, bls. 193-201.

6Fjagesund og Symes, The Northern Utopia, bls. 351-352.

7Holland, Dagbók í Íslandsferð 1810, bls.7-18.

8The Dictionary of National Biography IX, bls. 397.

11

ýmsum góðgerðamálum; barðist gegn þrældómi og þrælaverslun. Hann barðist fyrir

bættum aðstæðum í skólum, fangelsum og félagslegum stofnunum og í þeim tilgangi

ferðaðist hann víða um Evrópu til að kynna sér aðstæður þar. Árið 1814 keypti hann,

ásamt hinum víðfræga umbótasinna Robert Owen, New Lanark-myllurnar. Segja má

að hann hafi ekki ferðast til Norðurlanda sér til gamans. Meginmarkmiðið með hans

ferðalagi var tvíþætt; annars vegar að kynna sér aðstæður í félagslegum málum og

þannig fá hugmyndir að endurbótum í Bretlandi, og hins vegar að breiða út

kvekaratrúna sem var hans líf og yndi.9

Aðalsmaðurinn og majór í breska hernum Sir Arthur de Capell Brooke (1791–

1858) er höfundur ferðabókarinnar Travels through Sweden, Norway, and Finmark, to

the North Cape sem kom út árið 1822. Hann var ágætlega menntaður með

meistaragráðu frá Oxford-háskóla og ferðaðist mikið á yngri árum, sér í lagi á

norðurslóðum. Hann var einn stofnenda The Travelers Club sem og Raleigh-klúbbsins

sem síðar sameinaðist The Royal Geographical Society.10

Charles Boileau Elliott (1803–1875) skrifaði nokkuð merkilega ritgerð, í ljósi

efnis þessarar rannsóknarritgerðar, sem nemandi við Austur-Indía-háskólann í

Heylebury; ritgerðin fjallaði um áhrif loftslags á þjóðareðli. Elliott ferðaðist víða,

meðal annars til Austurríkis, Rússlands og Tyrklands, og skrifaði ferðabækur um

reynslu sína. Hann ferðaðist um Norðurlönd árið 1830. Ferðalög hans voru fyrst og

fremst kostuð af fjölskyldu hans sem var ágætlega auðug. Hann varð síðar prestur.11

Hann var einnig meðlimur í The Royal Geographical Society.

George Clayton Atkinson (1808–1877) kom af ágætlega efnuðum ættum en

fjölskylda hans hafði efnast á verslun í norðurhluta Bretlands. Hann var menntaður

náttúrufræðingur og var til að mynda einn af stofnendum náttúrusögufélags

Northumberland og Durham. Hann virðist hafa ferðast til Íslands vegna áhuga síns á

náttúrunni og sér í lagi á fuglalífi. Hann kom til Íslands árið 1833 en bókin Journal of

an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland kom þó ekki út á prenti

fyrr en árið 1989. Ástæðan fyrir því var að dagbækur hans voru ekki ætlaðar til útgáfu

heldur einungis til dreifingar meðal vina og vandamanna.12

9Fjagesund og Symes, The Northern Utopia, bls. 347.

10Sama heimild, bls. 350.

11Sama heimild, bls. 354.

12Vef. Aho, Iceland on the Brain, bls 22.

12

Frekar lítið er vitað um William Henry Breton (?–1887) annað en að hann var

liðsforingi í breska flotanum. Hann var þó hættur í flotanum þegar hann heimsótti

Noreg; hætti í flotanum árið 1827 en ferðist um Noreg árið 1834. Bókina

Scandinavian sketches, or, A tour in Norway skrifaði Breton árið eftir dvöl sína í

Noregi. Árið 1848 var hann kominn til Ástralíu, nánar tiltekið Tasmaníu, þar sem

hann starfaði við lögreglustörf. Þar skrifaði hann aðra ferðabók, um Ástralíu.13

Í inngangi fyrra bindis bókar sinnar Excursions in Denmark, Norway, and

Sweden skrifar Robert Bremner að ferðalag hans um Norðurlönd hafi verið hluti af

ferðalagi hans til Rússlands. Hann ferðaðist um Norðurlönd árið 1836 og skrifaði

bækur um ferðalagið þrem árum síðar.14

Hann segir að meginmarkmið sitt með því að

segja frá ferðalögum sínum sé að svala þorsta Breta á sögum og lýsingum á

nærlægum jafnt og fjarlægum löndum. Eitt sem vekur athygli og er nokkuð sem

enginn annar ferðalangur beinlínis segir frá er stjórnmálaskoðun hans; hann tekur

fram að hann sé íhaldsmaður (e. Conservative).15

Að öðru leyti er merkilega lítið um

hann að finna, hvorki er vitað hvenær hann fæddist né lést og sömuleiðis er óvíst við

hvað hann starfaði. Hann virðist hafa verið úr efri þrepum samfélagsins þar sem hann

titlar sig sem Esquire. Það getur þó bæði þýtt að hann hafi verið hástéttarmaður eða

aðeins kurteisistitill, hið fyrra er þó líklegra.

Meginástæðan fyrir ferðum klerksins William Bilton til Noregs, með stuttri

viðkomu í Kaupmannahöfn, var aðaláhugamál hans, stangveiði. Hann kom til Noregs

tvisvar, árin 1837 og 1839.16

Lítið er vitað um hann og er bæði óvíst hvenær hann

fæddist sem og hvaða ár hann lést. Bók hans Two Summers in Norway, þar sem

skoðanir hans á Norðmönnum koma fram, var fyrst og fremst ætluð að vera nokkurs

konar kennslubók fyrir Breta sem höfðu hug á að fara í stangveiði til Noregs og má

helst líkja bókinni við leiðsögubækur nútímans. Bókin er þó ögn persónulegri en

slíkar bækur eru í dag þar sem hann segir ýmsar sögur af upplifun sinni í Noregi. Þrátt

fyrir það er megininntak bókarinnar hvaða leið sé best að fara að góðum laxám, hvað

ferðamenn skuli taka með sér og svo framvegis.

13

Fjagesund og Symes, The Northern Utopia, bls. 349. 14

Sama heimild 15

Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden I, bls. 6. 16

Fjagesund og Symes, The Northern Utopia, bls. 348.

13

Skotinn Robert Chambers (1802–1871) var jarðfræðingur og útgefandi. Hann

skrifaði fræga bók, Vestiges of the Natural History of Creation sem kom út árið 1844

og tengdi saman ýmsar vísindakenningar þess tíma. Hann er einn fárra ferðalanga sem

skoðaðir eru hér sem kom ekki af hlutfallslega auðugu fólki; faðir hans framleiddi

bómull.17

Sjálfur varð hann þó auðugur með aldrinum. Er Chambers var sextán ára

hóf hann verslun með bækur í Edinborg og í kjölfarið naut hann mikillar velgengni á

því sviði og stofnaði hann bókaútgáfufyrirtæki með bróður sínum.18

Árið 1849

ferðaðist hann um Noreg og Svíþjóð og gaf út í kjölfarið Tracings of the North of

Europe. Sex árum síðar ferðaðist hann svo til Íslands og Færeyja og gaf þá út

Tracings of Iceland & the Faröe Islands. Áhugi hans á jarðfræði var meginástæðan

fyrir ferðalögum hans.

Charles Stuart Forbes var skipherra í breska sjóhernum samkvæmt forsíðu

bókar sinnar. Hann virðist hafa ferðast um Evrópu á árunum 1858–1860, þar á meðal

til Íslands. Hann skrifaði þrjár bækur um ferðalög sín og var bókin Iceland, its

Volcanoes, Geysers and Glaciers ein þeirra. Frekar lítið virðist vera vitað um Forbes

og er alls kostar óvíst um bakgrunn hans. Auk þess er óvitað hvenær hann fæddist eða

lést.

John Willis Clark (1833–1910) kom af ætt lækna og fetaði hann í fótspor

feðranna. Hann var félagi (e. Fellow) við Trinity College í Cambridge og kenndi þar

læknisfræði.19

Árið 1860 varð hann einkakennari elsta sonar sjöunda jarlsins af

Fitzwilliam og fór hann með honum í ferðalag til Færeyja og Íslands. Svo virðist sem

um hafi verið að ræða skemmtiferð fyrst og fremst.20

Dagbókarfærslur hans frá þeim

tíma voru svo birtar ári síðar í bókinni Vacation Tourists and Notes of Travel in 1860.

Frederick Metcalfe (1815–1885) var prestur í ensku biskupakirkjunni og einn

fremsti fræðimaður Breta um mál Norðurlanda. Hann hafði kennslu- og

rannsóknarstöðu við Oxford-háskóla nær öll sín fullorðinsár. Hann ferðaðist mikið um

Norðurlönd og eyddi flestum sumarfríum í að ferðast um ýmist Noreg, Svíþjóð eða

Ísland. Hann skrifaði bækur um ferðalög sín og áttu þær til að vera fræðilegri en slíkar

bækur voru yfirleitt. Hann skrifaði frekar um þjóðsögur og landfræði en lýsingar á

17

Millhauser, Just Before Darwin, bls. 11. 18

Sama heimild, bls. 18. 19

Shipley, „J.“: A Memoir of John Willis Clark, bls. 2. 20

Sama heimild, bls. 95.

14

þjóðinni eins og hún var er hann ferðaðist. Hann skrifaði bókina The Oxonian in

Iceland árið 1861 eftir sumardvöl á Íslandi og er það sú bók sem hér er stuðst við.21

Í bókinni Pen and Pencil Sketches of Faröe and Iceland segir Andrew James

Symington (1825–1931) frá ferðalagi sínu til Færeyja og Íslands og kom sú bók út árið

1862. Hann var af skosku bergi brotinn og stundaði viðskipti með föður sínum og

bræðrum auk þess sem hann gaf út nokkrar bækur, flestar tileinkaðar ljóðaforminu.22

Ferðalag hans var fyrst og fremst honum til til skemmtunar.

21

The Dictionary of national biography XIII, bls. 306. 22

A Dictionary of Hymnology, bls. 1108.

15

Almennar lýsingar á þjóðareðli Norðurlandaþjóða

Hér verður helst litið til almennra lýsinga ferðamenn á þjóðareðli norrænna þjóða.

Ferðlangar gerðu oft tilraun til að lýsa innfæddum í sem víðustum skilningi og verður

hér litið til þess konar lýsinga. Reynt verður að sýna ákveðna heildarmynd skoðana

bresku ferðamanna á umræddum þjóðum. Flestir ferðalanga sem hér eru til skoðunar

og komu við í Danmörku reyndu að lýsa þjóðareðli Dana. Skiptar skoðanir voru um

eðli þeirra; íhaldsmaðurinn Bremner var jákvæðastur í þeirra garð meðan

einkakennarinn Clarke var heldur neikvæðari. Bremner sagði að þökk þjóðareðli Dana

væri þægilegt fyrir ferðamann að heimsækja landið.

Frank, kind-hearted, manly; faithful to their engagements, and steady to their

friends; fond of amusement, without carrying it to licentiousness; hospitable,

yet ever observant of that laudable economy which refuses to anticipate future

means for the sake of present show; highly educated, yet not pedantic; lovers

of liberty, yet opposed to anarchy; serious in their own religious sentiments,

yet indulgent to those who differ from them – few nations make a more

favourable impression on the stranger.23

Raunar finnur Bremner ekkert í fari Dana sem betur mæti fara. Hvergi hallmælir hann

þeim og líkt og lesa má hér að framan virðist honum hafa líkað býsna vel við þjóðina í

heild sinni. Hann gagnrýnir þá sem segja Dani vera deyfðarlega og segir hann það

víðs fjarri sannleikanum. Að hans mati eru Danir hvorki dauflegir né sljóir heldur öllu

heldur glaðlegir og skarpir.24

Kvenréttindakonan Wollstonecraft er sammála þessum

dómi Bremner um jákvæðni Dana en þó má af orðum hennar ætla að henni finnist það

síst jákvætt. „[…] they are the happiest people in the world; for I never saw any so

well satisfied with their own situation,“25

ritar hún og má greina í orðum hennar þann

tón að aðstæður þeirra gætu verið betri. Helsta ástæðan fyrir þessari gagnrýni er

líklega sá að Wollstonecraft kom til Kaupmannahafnar stuttu eftir eldsvoðann mikla

árið 1795. Það má því ætla að henni hafi virst Danir full glaðlyndir miðað við að

mikið verk þurfti að vinna. Hún lýsir því að slökkvitæki hafi verið í ólestri og furðar

hún sig á því að Danir haldi þeim ekki við með bruna hallarinnar í fersku minni. „But

23



Vef. Wollstonecraft, tuttugasta og fyrsta bréf.

16

this kind of indolence respecting what does not immediately concern them seems to

characterise the Danes,“26

skrifar hún. Henni virðist hafa fundist leti höfuðsynd Dana.

„I never, therefore, was in a capital where there was so little appearance of active

industry,“ skrifar hún og segir Dani koma mjög illa út í samanburði við Norðmenn

hvað þetta varðar.27

Auk þess segir hún á heildina litið Dani vera frábitna öllum

nýjungum.28

Má segja að þar sé hún sammála Clarke sem gagnrýnir það sérstaklega í

fari Dana. Af skrifum hans að dæma þá hefur honum ekki líkað sérstaklega vel við

Dani. „To our eyes, it seemed, indeed, that a journey from London to Copenhagen

might exhibit the retrocession of a century; every thing being found, in the latter city,

as it existed in the former a hundred years before,“ segir Clarke og leggur hann

áherslu á að það eigi við um allt í fari Dana, hvort sem það eigi við um skemmtun

innfæddra eða háttvísi. Eina undantekningin frá því er að hans sögn verslun sem hann

segir standa föstum fótum.29

„There is, however, a littleness in every thing that

belongs to them; excepting their stature, which bears no proportion to the bulk of their

intellectual attainment,“30

bætir hann við.

Það má segja að þeir ferðalangar sem lýsa þjóðareðli Dana séu á heildina litið

fremur neikvæðir; séu frásagnir þeirra teknar saman þá voru Danir taldir vera glaðleg

en löt þjóð. Bremner var gífurlega jákvæður en í frásögn hans af Danmörku finnst fátt

sem túlkast má sem neikvæð gagnrýni. Óvenju fáir ferðalangar reyna að lýsa

þjóðareðli Dana líkt og Bremner gerir og kunna að vera tvær ástæður fyrir því. Annars

vegar þá var oftast aðeins um að ræða stutta viðkomu í Danmörku á leið áfram til

ýmist Svíþjóðar eða Noregs og því gafst lítill tími til að kynna sér þjóð. Hins vegar

kann ástæðan fyrir því vera að Danir voru taldir meiri jafningjar Breta en aðrar

Norðurlandaþjóðir.

Ferðamenn voru á heildina litið talsvert jákvæðir í garð Svía. Clarke sagði að

kostir þeirra væru að mörgu leyti fleiri en Dana, og var hann þó að skrifa um Suður-

Svía sem hann gagnrýndi sérstaklega.31

Clarke er raunar tíðrætt um meintan mun á

Suður- og Norður-Svíum og segir hann þá sem búa í suðrinu vera eftirbáta hina að

26

Vef. Wollstonecraft, áttjánda bréf. 27

Vef. Wollstonecraft, nítjánda bréf. 28

Vef. Wollstonecraft, tuttugasta og fyrsta bréf. 29

Clarke, Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa: Scandinavia, bls. 82. 30

Sama heimild, bls. 83-84. 31


17

flestu leyti. Hann tekur það sérstaklega fram að þegar hann hrósar Svíum fyrir

heiðarleika, hreinleika og iðni þá eigi hann aðeins við um þá sem búa fyrir norðan

fimmtugustu og níundu breiddargráðu.32

Sú breiddargráða er reyndar rétt fyrir sunnan

Stokkhólm svo segja má að hann afskrifi hálfa þjóðina. Clarke er eini ferðalangurinn

sem skoðaður er hér sem leggur sérstaka áherslu á þennan mun. Þessi samanburður

Clarke er nokkuð glöggur þar sem Suður-Svíar hafa enn þann dag í dag ákveðna

sérstöðu og er í því samhengi talað um Skánverja. Helsta ástæðan fyrir meintum mun

er að landsvæði þetta tilheyrði Danmörku lengi og hafði það áhrif á menningu þess.

Hann er þó gífurlega jákvæður í garð Norður-Svía og verður honum sérstaklega

tíðrætt um blíðlyndi og gestrisni þeirra. Hann segir sjaldgæft að sjá reiðan Svía eða

Svía rífast sín á milli.33

Ferðalangar minnast flestir á gæflyndi og gjafmildi Svía.

Clarke segir það raunar helsta einkenni Svía hve sérstaklega gestrisnir þeir eru. „The

real Swedish gentleman is an honour to his country and to mankind,“ ritar hann og

spyr hvar annars staðar fengi ferðamaður jafn góðar móttökur.34

Clarke fer ekki í

launkofa með þá skoðun sína að mikil gestrisni sé sérkenni sænska lágaðalsins.35

Bremner virðist vera á sama máli og Clarke og segir hann gott að heimsækja Svía

vegna gestrisni þeirra.

[…] we find the Swedes warm-hearted and affectionate among themselves –

strongly animated by all the more amiable feelings of our nature, and

indulging them unrestrained in the domestic sphere where they are best

displayed. While thus amiable in their own families they are open,

communicative, and sociable with strangers. In fact, their great frankness and

good-breeding, combined with their desire to make foreigners forget that they

are strangers, place them among the most agreeable people that the traveller

can visit.36

Wollstonecraft er samhyggjandi þeim og segir sænska karlmenn, þá fyrst og fremst

aðalsmenn, vera almennt kurteisa og kímna. Hún segir þó þá kímni ekki einkennast af

hnyttni.37

Bremner gagnrýnir raunar fátt í fari Svía, hann hnýtir í að þeir séu ekki

32





Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 438-39 37

Vef. Wollstonecraft, fjórða bréf.

18

sparsamir38

og finnst honum, líkt og sjá má í næsta kafla, þeir drekka full mikið

áfengi. Sem dæmi um jákvæða eiginleika, að hans mati, telur hann upp að þeir séu

gjafmildir, karlmannlegir, glaðlegir og skynsamir. Hann hrósar þeim sérstaklega fyrir

að vera hugrakkir án þess þó að vera sjálfhælnir. Hann segir Svía unna frelsi án þess

að falla í stjórnleysi sem sé til marks um rökhyggju þeirra.39

Majórinn Brooke er

annar ferðalangur sem hælir Svíum fremur en að sproksetja þá. Hann hælir bændum

sérstaklega og segir að heldra fólk sænsks samfélags ætti að taka þá sér til

fyrirmyndar. Til marks um ágæti þeirra nefnir hann sem dæmi að þrátt fyrir kalt og

hráslagalegt veðurfar þá sé sænski bóndinn yfirleitt glaðlegur og ánægður: „Hard as

his fare is at all times, the Swedish peasant exhibits no signs of discontent; and if his

countenance do not portray a great flow of spirits, or hilarity of manner, it shows him

to be what he really is, humble, serious, devout and happy.“40

Wollstonecraft viðurkennir að Svíar séu mjög gestrisnir en segja má að hún sé

heldur neikvæð á þann eiginleika og telji það ekki til kost. „They were overflowing

with civility; but, to prevent their almost killing my babe with kindness, I was obliged

to shorten my visit,“41

skrifar hún í einu bréfi sínu er hún er stödd í Svíþjóð. Í öðru

bréfi gagnrýnir hún að margir aðrir ferðaferðamenn telji gestrisni vera merki um

góðmennsku.

[…] indiscriminate hospitality is rather a criterion by which you may form a

tolerable estimate of the indolence or vacancy of a head; or, in other words, a

fondness for social pleasures in which the mind not having its proportion of

exercise, the bottle must be pushed about.42

Hún telur að kurteisi Svía sé ekki merki um raunverulega fágun heldur öllu heldur

merki um íhaldssemi hvað varðar viðhafnarsiði. Hennar gagnrýni snýr þó fyrst og

fremst að heldra fólki þar sem hún segir smábændastéttina vera kurteisasta fólk

Svíþjóðar. „I could not help reckoning the peasantry the politest people of Sweden,

who, only aiming at pleasing you, never think of being admired for their behaviour,“43

skrifar hún og má greina að henni þyki kurteisi heldra fólks vera heldur merki um

38

Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 437 39


Brooke, Travels through Sweden, Norway, and Finmark, to the North Cape, bls. 56-57. 41

Vef. Wollstonecraft, fyrsta bréf. 42

Vef. Wollstonecraft, annað bréf. 43

Sama heimild.

19

dyndilmennsku en raunverulegan náungakærleik. Að hennar mati virkaði of mikil

kurteisi sem nokkurs konar hömlur á hegðun gestsins. Hún, líkt og Brooke, hrósar

sænskum smábændum sérstaklega og lýsir hún því yfir í bréfi sínu að henni þyki

mannasiðir lágstéttarinnar meira aðlaðandi þar sem þeir einkennist meira af

hreinskilni. „I have often also been touched by their extreme desire to oblige me,

when I could not explain my wants, and by their earnest manner of expressing that

desire. There is such a charm in tenderness!“44

skrifar hún í seinna bréfi. Eitt einkenni

Wollstonecraft er hvernig hún á það til að snúa einkenni sem oftast er talið jákvætt

yfir í að vera neikvætt. Henni finnst kurteisi Svía, sem aðrir ferðalangar hrósa

sérstaklega, vera yfirþyrmandi og hún setur út á glaðlyndi Dana þar sem henni finnst

felast í því uppgjöf við að breyta aðstæðum sínum til þess betra.

Í mörgum tilvikum þá fóru ferðamenn jafnt til Svíþjóðar og Noregs og var

þeim þá tíðrætt um meintan mun á þeim þjóðum. Brooke segir að hann hafi fundið

fyrir ákveðnum mun undireins og hann fór yfir landamærin. „Already was the

humility and courteous disposition of the Swede exchanged for the freer, bolder

manner of the Norwegian,“ skrifar hann og telur hann þann mun útskýrast af meira

fjalllendi í Noregi.45

Að hans mati þá sé frelsisþrá eiginleiki sem íbúar fjöllóttra landa

eiga sameiginlegt. Raunar segir hann merkilegt hvað íbúar fjöllóttra landa eigi margt

sameiginlegt allt frá hegðun til útlits. Hann talar um „Highlanders“ í þessu samhengi

og má ætla að honum hafi þótt Norðmönnum svipa til Norður-Skota.46

Bremner segir

auk þess að hann hafi fundið fyrir sterkum mun eins og Brooke um leið og hann fór

yfir landamærin.47

Að hans mati eru Svíar að öllu leyti siðfágaðra fólk en Norðmenn

en segja má Bremner hafi haft ímugust á Norðmönnum.48

No change is more perceptible on entering Norway than that which takes place

in the character of the people. We found our new acquaintances rude and

contentious to a high degree. With the Swedes we scarcely had a single ill-

natured word; but, on crossing the frontier, we found the peasants, and many

of the people at the stations, as savage in their manners as they are in their

44

Vef. Wollstonecraft, fjórða bréf. 45

Brooke, Travels through Sweden, Norway, and Finmark, to the North Cape, bls. 70. 46

Sama heimild. 47

Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 193. 48


20

looks. Among other amiable qualities, they have a great desire to overcharge

in every way.49

Mögulega hefur Bremner verið óvenju óheppinn á ferðalagi sínu því nær enginn

annarra ferðalanga er sammála honum hvað varðar meinta græðgi eða ókurteisi

Norðmanna. Að vísu eru þeir á sama máli hvað varðar mikla áfengisdrykkju þeirra og

segir Bremner að sá ókostur geri það að verkum að annars vinnusöm og hugvitssöm

þjóð drabbist niður.50

Liðsforinginn Breton minnist á að tún séu illa hirt og telur hann

það stafa annaðhvort af mikilli leti innfæddra eða mögulega einhverri ástæðu sem sé

honum óþekkt.51

Sú ástæða kann mögulega hafa verið ofdrykkja. Þrátt fyrir að vera

heldur neikvæður í garð Norðmanna sagði Bilton þó þjóðina glaðlega á heildina

litið.52

Presturinn Elliot gagnrýnir líka meinta leti Norðmanna og lætur eftirfarandi

falla um íbúa Þelamarkar í Suður-Noregi: „[…] the majority of the lower order are

very idle […] and, though more intelligent, are less interesting, because less moral,

than their neighbours the Swedes.“53

Kvekarinn Allen gagnrýnir líka skort á siðferði

Norðmanna og telur hann þeim það til ills að meðal efri stétta sé tilhneiging til

efahyggju meðan þröngsýni sé algeng meðal þeirra af lægri stéttum.54

Hann segir þó

að margt sé gott í þjóðareðli Norðmanna svo sem hreinskilni, gestrisni og góðgirni

þeirra.55

Stangveiðimaðurinn Bilton og Allen voru á sama máli og ritar Bilton næstum

bókstaflega það sama um Norðmenn; þeir séu góðhjartaðir, gestrisnir og

vinsemdarlegir óháð stétt.56

Elliot er sama sinnis og segir Norðmenn, sér í lagi heldra

fólk, mjög gestrisna þjóð.57

Perhaps, it is not without justice, that the Norwegians are accused of slowness

in their ideas, equally as in their corporal movements [...] They do not seem

readily to comprehend any thing out of the sphere of their limited experience;

and exhibit inordinate wonderment and admiration at every thing strange or

new to them. On the other hand, they show considerable intelligence with

respect to the things within their reach; and if not gifted with much original

49



Breton, Scandinavian sketches, bls. 184. 52


Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 79-80. 54

Allen, Life of William Allen, bls. 280. 55


Bilton, Two Summers in Norway I, bls. 54. 57

Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 131.

21

genius; are excellent followers and imitators […] They are patient, industrious;

loyal and brave; sincere lovers of truth, and of liberty; in the highest degree,

hospitable towards strangers; and kindly affectioned towards each other. I

scarcely ever saw two Norwegians quarrel together, even with words: and

perfect strangers, when they meet on the road, invariably interchange a

friendly salutation and remark.58

Wollstonecraft virðist hafa verið hrifnust af Norðmönnum af þeim Norðurlandþjóðum

sem hún heimsótti. Henni virðist líka við hve hreinskilnir þeir voru sem henni þótti

hressandi miðað við, að hennar mati, uppgerðarlega kurteisi Svía.59

Hún taldi auk þess

Norðmenn mjög skarpa og séða þrátt fyrir að hafa lítið vit á vísindum eða

bókmenntum.60

Ferðamenn voru heldur jákvæðir er þeir lýstu þjóðareðli Færeyinga og má

segja að rauði þráðurinn í þeim lýsingum sé hve gáfulegir þeir séu upp til hópa.

Náttúrufræðingurinn Atkinson telur að almennt séð sé hægt að segja að Færeyingar

séu vel menntuð þjóð61

meðan skipherrann Forbes segir fólkið tvímælalaust greint

þrátt fyrir að það þjáist af „listless indifference“.62

Atkinson segir að fólkið í

Færeyjum sé líkt og fólk annars staðar; það sé spennt að fá fréttir að utan og sé auk

þess oftast vingjarnlegt við gestkomandi.63

Segja má að þessi ummæli Atkinson sýni

vel víðsýni hans þar sem fáir ferðalangar gáfu í skyn að fólk væri líkt hvert sem farið

væri. Það að hann telji eiginleika sammannlega sker sig töluvert úr miðað við aðrar

ferðalýsingar.

Í dagbókum ferðalanga í Stanley-leiðangrinum kemur sú skoðun oft fram að

Færeyjar séu mikið framar Íslandi hvað landkost varðar. „Færeyjar eru hrein paradís

hjá þessu hræðilega landi, þar sem ekkert getur lifað nema þorskur, hrafnar og refir,“64

skrifar stærðfræðikennarinn Baine. Auk þess fannst þeim Færeyingar standa framar

Íslendingum í prúðmennsku, en það er auðskilið þegar litið er til þess að þar hafi þeir

hitt eingöngu kaupmenn, embættismenn og ríka bændur í Færeyjum. Bersýnilegt er að

þess konar menn höfðu meira til að moða úr og því búið við miklu betri húsakost en

58

Bilton, Two Summers in Norway I, bls. 87-88. 59

Vef. Wollstonecraft, sautjánda bréf. 60

Vef. Wollstonecraft, sjötta bréf. 61

Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 81. 62

Forbes, Iceland: Its Volcanoes, Geysers and Glaciers, bls. 12-13. 63

Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 81. 64

Íslandsleiðangur Stanley 1789, bls. 275.

22

þekktist almennt á Íslandi þá. Samt sem áður er ekki hægt að afsaka ummæli eins og

þessi algjörlega út frá þessum rökum: „Fólkið er fjarri því að vera ásjálegt, það eru

hinir umkomulausustu ræflar, sem ég hefi nokkru sinni séð. Hvorki hér, í Hafnarfirði

né úti í sveitum, í stuttu máli sagt, hvergi á Íslandi stendur fólkið jafnfætis

Færeyingum.“65

Ferðalangar í Stanley-leiðangrinum fundu raunar Íslandi allt til

foráttu. Hér er um annað dæmi að ræða þar sem aðstæður í landinu gefa ekki endilega

rétta mynd af þjóðareðli þar sem Móðuharðindin höfðu átt sér stað aðeins nokkurm

árum áður en ferðalangar komu til landsins. Að sögn ferðalanga voru helstu

eiginleikar Íslendinga græðgi og þunglyndi og er ekki ýkja erfitt að sjá ástæðuna fyrir

því.

Við fengum brátt fulla ástæðu til að fá viðbjóð á framkomu Íslendinga, hvar

sem við komum. Þeir sýndu enga viðleitni til að greiða ferð okkar, og ef þeir

sýndu lit á að veita okkur einhverja þjónustu, þá var gróðafíkn þeirra

meginþátturinn, enda þurfti ekki að leggjast djúpt til að finna, hversu áhugi

þeirra allur snýst um eiginhagsmuni.66

Baine sagði þjóðareinkenni Íslendinga vera þunglyndi þar sem augljóst væri að þeir

nytu ekki lífsins. „Þunglyndi og slen hangir utan á þeim,“67

skrifaði hann í dagbók

sína. Förunautar hans virðast þó hafa verið ósammála hvað þetta varðar því Stanley

sagði að Íslendingurinn væri ekki „ómóttækilegur fyrir gleðskap og lífsþægindi“68

ólíkt öðrum íbúum nyrstu landa. Baine gerði sér þó grein fyrir að lífsbaráttan var erfið

fyrir Íslendinga og renna þessi ummæli stoðum undir þau rök að stór hluti ókosta

Íslendinga að mati ferðalanga sé í raun birtingarmynd fátæktar: „[…] það sem okkur

þykir ömurlegt í hátterni þeirra gæti eins stafað af óhófi okkar og falskri

dómgreind.“69

Íslendingar voru þó ekki eingöngu lastaðir og hrósaði læknirinn

Holland þeim til að mynda sérstaklega fyrir hátt menningarstig og almennan

kurteisisbrag.70

Clark sagði svipaða sögu og minnist sérstaklega á það hve vel væri

tekið á móti honum.71

Stanley hafði orð á því að engin önnur þjóð bæri meiri

umhyggju hver til annars en Íslendingar. Hann tók auk þess í sama streng og Holland

65

Íslandsleiðangur Stanley 1789, bls. 211. 66

Sama heimild. 67





Clark, „Journals of a Yacht Voyage to the Faroe Islands and Iceland“ , bls. 326.

23

og hrósaði Íslendingum sérstaklega fyrir hátt menntunarstig.72

Hann hafði þá skoðun

að bágur kostur Íslendinga stafaði fyrst og fremst af lélegum landkosti. „Ef þeir væru

allir settir í skip of fluttir til Kanada eða Ástralíu […]mundi fólkstalan ferfaldast á 50

árum og þeir skapa þar blómlegt þjóðfélag, sem þó ef til vill stæði fremst í siðgæði,

listum og vísindum,“73

skrifaði Stanley.

Á heildina litið má segja að samkvæmt meirihluta ferðalanga hafi ákveðnir

eiginleikar verið sameiginlegir flestum þjóðum Norðurlanda. Má þar helst nefna

gestrisni, kurteisi, glaðlyndi og góðmennsku. Allt eru þetta eiginleikar sem taldir eru

af flestum vera jákvæðir. Þó er ekki hægt að segja að Norðurlandabúar hafi ekki verið

gagnrýndir líkt og má sjá bæði í köflunum um hreinlæti og áfengisdrykkju hér síðar.

Það er þó ekki úr vegi að segja að bresku ferðalangarnir voru á heildina jákvæðir. Inn

á milli koma þó menn svo sem Bremner sem er á öndverðum meiði líkt og í tilfelli

Noregs. Þar kann ýmislegt standa að baki svo sem persóna hans og skap eða

slembilukka hvað varðar það fólk sem hann hitti og umgekkst.

Sumir ferðalangar gera tilraun til að gera yfirgripsmikla lýsingu á þjóðareðli

ákveðinnar þjóðar, líkt og sjá má dæmi um hér að framan. Slíkur texti var yfirleitt

mjög jákvæður á heildina og má því draga þá ályktun að þjóðareðli norrænna manna

hafi verið þóknanlegt Bretum. Sést það auk þess ágætlega sé slíkur texti borinn saman

við til að mynda gagnrýni Benners á Íslendinga. Ferðalangar voru ekki hræddir við að

setja út á þjóðir líkt og fjöldi dæma í þessari ritgerð sýnir. Sé litið til heildarinnar þá

eru það einnar helst tvær þjóðir sem skoðanir eru beggja blands, Ísland og Noregur.

Lýsingar á hinum Norðurlöndunum eru á heildina meira jákvæðar en neikvæðar. Í

tilviki þessarar tveggja þjóða er tvísýna. Margt kann að útskýra það en ekki er þó

ólíklegt að gagnrýnin hafi einfaldlega átt rétt á sér.

Íslendingum er þó sérstaklega hrósað fyrir að vera vel menntaðir, og raunar

Færeyingum líka. Lítið fer fyrir slíkum orðum hjá ferðalöngum til annarra

Norðurlanda. Er þá frekar talað um hugvitsemi og greind en ekki menntun. Ein ástæða

fyrir því kann að vera sú að ferðalangar minnast oft og tíðum mest á það sem þeim

þykir sérkennilegt er þeir lýsa eðli annarra þjóða. Það kann að hafa komið þeim á

óvart að eyjaskeggjar hafi verið ágætlega upplýstir miðað við aðstæður. Auk þess eru

72

Íslandsleiðangur Stanley 1789, bls. 168. 73

Sama heimild.

24

þetta minnstu þjóðir Norðurlanda og í tilviki hinna þá er sagt frá merkum

vísindamönnum þjóðanna. Slíkar lýsingar eiga þó ekki við um þjóðareðli þar sem

þjóðunum sjálfum er ekki lýst sem vel menntuðum heldur er sagt að þær hafi alið af

sér mjög menntaða menn.74

74

Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 438.

25

Siðferðismál

Hér verður rýnt í skoðanir breskra ferðalanga á ástandi siðferðismála á

Norðurlöndum. Áhersla er sérstaklega á lög og reglu, heiðarleika og þjófnað. Þeir

Bretar sem skrifuðu frá ferðalögum sínum í Danmörku virðast hafa þótt þeir vera

löghlýðnir og minnast þeir ekki á svik og pretti ólíkt á hinum Norðurlöndum. Bremner

virðist hafa verið almennt hrifinn af Dönum og segir þá hafa lög og reglu í hávegum.

„Here again, however, we had to admire the love of order which so strongly

characterizes the Danes,“75

ritar Bremner. Hann leggur auk þess áherslu á hve vel

Danir haga sér þegar þeir hópa sig saman og uppfylla vel almennar siðgæðiskröfur.

„What increased its charm was, the orderly good-nature of the people, and their quiet

sense of propriety,“76

segir Bremner er hann lýsir ferð sinni um almenningsgarð. Út frá

þeirri kvöldgöngu virðist hann hafa dæmt siðferðiskennd Dana í heild sinni.

In fact the whole scene was charming, and not the less so that, besides

evincing their respectability and comfortable circumstances, it also gave a

most favourable impression of the good breeding of the Danes. Not an oath

nor a quarrel was heard the whole night; and neither in the park nor on the way

back was there a single instance of drunkenness exhibited. It should also be

added, as a proof of the orderly and gentle nature of the people […] not a

single policeman was to be discovered among all the thousands of idlers.77

Þessi orð sýna undrun og má því ætla að Bremner hafi ekki verið vanur því að svo

mikið af fólki gæti komið saman án þess að valda usla. Orðin bera því vitni að

samkvæmt hans reynslu hafi slíkt ekki verið hægt á Bretlandi. Wollstonecraft virðist

ekki hafa verið eins hrifin af Dönum hvað siðferði varðar. Hennar gagnrýni snýr þó

einnar helst að lauslæti Dana og segir hún það eiga við um allar stéttir þar í landi.

A gentleman, who has resided in this city some time, assures me that he could

not find language to give me an idea of the gross debaucheries into which the

lower order of people fall; and the promiscuous amours of the men of the

75



Sama heimild.

26

middling class with their female servants debase both beyond measure,

weakening every species of family affection.78

Hér er þó um augljósan kvitt að ræða þar sem hún virðist ekki hafa orðið vitni að

þessu sjálf. Auk þess er hér um að ræða siðferðisbrest sem var henni einkar

hugleikinn. Telur hún að slíkar holdlegar hvatir séu fyrst og fremst hugleti og doða að

kenna.79

Skoðanir bresku ferðamannanna á siðferði Svía eru merkilega skiptar.

Íhaldsmaðurinn Bremner er sem fyrr jákvæðastur og segir að þrátt fyrir að ákveðna

siðferðisbresti séu þeir á heildina litið mjög löghlýðnir. „In admitting that there is still

much room for improvement in the morals of the people, we are far from agreeing

with those who brand the whole of the Swedes as a profligate and immoral people,“ 80

ritar Bremner og minnist hann á að Svíar hafi merkilega mikla aðdáun á lögum og

reglu.81

Einkakennarinn Clarke er sömu skoðunar og Bremner og segir hann þjófnaði

og morð ekki þekkjast meðal Svía. Segist hann auk þess hafa orðið vitni að svo

mörgum dæmum um hve heiðarlegir Svíar eru að ekki sé um að villast að löghlýðni sé

eitt helsta einkenni þjóðarinnar.82

Clarke minnist þó sérstaklega á að það eigi ekki við

um Suður-Svíþjóð og þar sé vel mögulegt að vera rændur. Hann tekur fram að það

kunni að skýrast út frá því að þeir sem búi í Suður-Svíþjóð séu ekki tæknilega séð

Svíar. „[…] where the inhabitants are not, strictly speaking, Swedes. It is believed that

the Swedes themselves admit of these distinctions,“ skrifar Clarke og segir hann að

það sé mun meiri möguleiki að verða rændur í Suður-Svíþjóð.83

Wollstonecraft er sem fyrr heldur neikvæðari en karlpeningurinn og segir hún

flest allt þjónustufólk vera þjófótt í Svíþjóð. Hún viðurkennir þó að innbrot og vopnuð

rán á almannavegum þekkist ekki: „The country is, perhaps, too thinly inhabited to

produce many of that description of thieves termed footpads, or highwaymen.“84

Þessi

skýring hennar gæti vel verið rétt en samkvæmt frásögnum ferðamanna á heildina litið

virðist ekki hafa verið nein hætta á vopnuðu ráni á Norðurlöndum. Ef minnst er á rán

er það meira í ætt við vasaþjófnað en stigamenn. Wollstonecraft minnist á það í sínu

78

Vef. Wollstonecraft, nítjánda bréf. 79

Sama heimild. 80





Vef. Wollstonecraft, þriðja bréf.

27

fyrsta bréfi að hún hafi orðið vitni í Svíþjóð að atviki sem hafi misboðið sér. Um var

að ræða deilur á gistihúsi milli húsráðanda og umsjónarmanns með innheimtu

framleiðslugjalda. Hún lýsir atvikinu svo að frekjuleg framkoma umsjónarmannsins

hafi verulega stangast á við ímynd hennar af Svíum sem glaðlyndum og gestrisnum.

„The professional had indeed effaced the national character,“85

skrifar Wollstonecraft.

Þrátt fyrir að þetta sé aðeins eitt dæmi þá má sjá að henni hefur fundist frekja

innheimtumannsins ekki vera í takt við þjóðareðli samlanda hans.

Breskir ferðalangar höfðu á heildina séð afskaplega skiptar skoðanir á ástandi

siðferðismála í Noregi. Bremner virðist til að mynda hafa beinlínis hatað Norðmenn

og finnur hann þeim allt til foráttu. Sér í lagi finnst honum Norðmenn mikið síðri en

Svíar. „We are once more in kindly, warm-hearted Sweden – far away from the

savage bonder,“86

ritar hann er hann fer yfir landamæri Noregs til Svíþjóðar. Bremner

eyðir mörgum orðum í að lýsa vanþóknun sinni á Norðmönnum en minna fer fyrir

ástæðunni fyrir henni. Svo virðist sem honum hafi mislíkað hve fljótir Norðmenn

væru til rifrildis og kýta. Bremner segir að samanborið við Svía, sem karpa nær aldrei,

þá séu Norðmenn einfaldlega ruddar.

Among the Swedes a quarrel is the exception; among the Norwegians it is the

general rule. If you escape a single stage, without disputes, it is not to the

excellence of the system or the general character of the people, that you owe it,

but to the chance good-nature of the individuals you fall upon […] if you

venture to resist their interferences or their overcharges, their hot blood is up

in a moment […]87

Bilton hélt því þó fram að hann hefði aldrei séð Norðmenn rífast við hvern annan svo

þar höfum við tvo ferðalanga sem halda hvor sínu fram.88

Annar ferðalangur sem lýsir

yfir vanþóknun á framkomu Norðmanna er Elliot. „They are addicted to cheating and

falsehood,“ 89

skrifar Elliot er hann reynir að lýsa norsku þjóðarsálinni. Hann virðist

þó bæði eiga erfitt með að gera upp hug sinn hvað varðar siðprýði Norðmanna og auk

þess er hann ósammála Bremner hvað varðar kurteisi Norðmanna. „The people are

85





Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 79-80.

28

very civil; and a traveller meets with little besides courtesy and kindness,“90

skrifar

hann seinna í bók sinni. Bæði Bilton og Allen eru þó ósammála Bremner; segja þeir

að siðferði Norðmanna sé til fyrirmyndar. „On the whole, we may safely say that the

good preponderates much over the evil in the Norwegian character,“91

ritar Bilton.

Hann segir sömuleiðis að þjófnaður sé nær alveg óþekktur í Noregi og að sjálfur hafi

hann kvatt Noreg með allt ferðatygi sitt ósnert.92

Svipað er uppi á teningnum hjá Allen

sem ber Norðmönnum góða sögu, í það minnsta hvað varðar siðferði: „The general

state of morals is reported to be pretty good, and the police is so well conducted, that

if any thing were lost in the middle of the street, it would be soon found and

restored.“93

Ef frásagnir ferðalanganna eru teknar sem ein heild má því ætla að

Norðmenn hafi ekki verið þjófóttir en þeir hafi þó haft tilhneigingu til svika og pretta.

Ein setning hjá Allen varpar ákveðnu ljósi á það að nauðsynlegt er að hafa í huga

aðstæður í landinu þegar íbúar þess eru sagðir siðlitlir. „It appears that they are a more

moral people here than in most other parts of Europe, yet they have suffered loss in

this respect in consequence of the war,“94

ritar Allen og á hann þá við

Napóleonsstyrjaldirnar sem var nýlega lokið er hann ferðaðist um Noreg. Neyðin

kennir naktri konu að spinna og siðferðiskennd er dýr en kostur er krappur.

Þeir ferðamenn sem fóru til Færeyja stoppuðu þar yfirleitt mjög stutt og kann það að

skýra hvers vegna þeir ræða ekki mikið siðferði þeirra. Skáldið Symington sem ferðist

til Færeyja og Íslands árið 1862 segir Færeyinga vera heiðarlega og að glæpir þekkist

vart á eyjunum.95

Útgefandinn Chambers, sem var mjög fjandsamlegur í garð

Færeyinga segir fógetann vera „ […] one of a handful of civilized men who reside in

exile here amongst a host of rude and simple people.“96

Til marks um það hve lítið álit

hann hafði á Færeyingum þá má telja hve oft orðið „rude“ kemur fyrir er hann skrifar

um Færeyjar, í tugum og fara þó ekki margar blaðsíður í dvöl hans þar.

Trúboðinn Henderson kvartar yfir slæmum áhrifum erlendra kaupmanna í

Reykjavík á Íslendinga. Segir hann slíka menn vera hálfgerða iðjuleysingja sem geri

fátt annað en að reykja og drekka. „Áhrifin af slíkum bæjarbrag á innfædda íbúa

90

Elliott, Letters from the North of Europe bls. 126. 91



Allen, Life of William Allen, bls. 276. 94


Symington. Pen and Pencil Sketches of Faröe and Iceland, bls. 22. 96

Chambers, Tracings of Iceland & the Faröe Islands, bls. 9.

29

Reykjavíkur og nágrennis eru næsta bersýnileg,“97

segir Henderson. Túlka má orð

hans svo að hann telji ástand siðferðismála á Íslandi ágætt á heildina litið, hann

gagnrýnir þau lítið í bók sinni. Meiri áhyggjur hafi hann af erlendum áhrifum á

siðferðisvitund Íslendinga. Atkinson virðist ekki hafa haft hátt álit á Íslendingum hvað

siðferðismál og nefnir hann sem dæmi er hann og ferðafélagar hans fengu gistingu í

kirkju að staðarprestur læsti kirkjunni á eftir þeim. Hann segir að mögulega gefi það

upp vísbendingu um ástand siðferðismála á Íslandi að læsa þurfi kirkju. Hann

viðurkennir þó á sama stað að ástæðan kunni að vera að presturinn vildi fullvissa þá

um öryggi eigna þeirra.98

Stuttu síðar í bók sinni skrifar hann að ekki sé mikil þörf á

löggæslu á Íslandi þar sem þjófnaður sé mjög sjaldgæfur þar.

There is not, however, much demand for criminal judicature, for the natural

morality of the people – owing probably to the absence of temptation and to

their equal condition; and perhaps, in some measure, to the almost entire

absence of money as a circulating medium among them – renders glaring

instances of dishonesty a rare occurrence, especially in the interior.99

Þessi skýring Atkinson á því hvers vegna þjófnaður sé sjaldgæfur á Íslandi er keimlík

því sem Wollstonecraft sagði um þjófnað í Svíþjóð; ástæðan fyrir því að lítið sé um

hnupl er ekki almenn siðferðisvitund heldur aðstæður landsins. Wollstonecraft sagði

það vera vegna fámennis, Atkinson telur það vera vegna jöfnuðar og skorts á

freistingu. Þessi orð þeirra beggja gefa upp ákveðið yfirklór; ætla má að þjófnaður

hafi verið algengari í heimalandi þeirra og þau eru ekki tilbúin að viðurkenna að það

kynni að vera vegna verra siðferðis þar en á Norðurlöndum.

Skoðanir breskra ferðalanga á siðferði Norðurlandaþjóða eru æði misjafnar. Í

tilvikum hverrar þjóðar fyrir sig þá gátu þeir yfirleitt fundið að einhverju í fari hverrar

þjóðar. Helst má segja að Danir hafi fengið góða dóma hvað varðar siðferðismál; þeir

voru sagðir siðprúðir og flestir sem ferðuðust þangað sáu ekki ástæðu til að gagnrýna

þá sérstaklega fyrir til dæmis óheiðarleika. Auk þess verður að hafa í huga hvað er

ekki sagt, því þeir sem ferðuðust til Danmerkur fóru yfirleitt áfram til annarra

Norðurlanda. Sem dæmi um slíkt þá minnist engin á þjófnað er skrifað er um

97

Henderson, Ferðabók, bls. 232. 98

Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 150-

151. 99

Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 161.

30

Danmörku. Má þá ætla að þjófnaðir hafi ekki verið vandamál þar í landi. Að

ofdrykkju frátalinni þá fá þó Norðurlönd á heildina litið fremur jákvæða dóma hvað

varðar siðferði. Vopnuð rán og morð virðast vera nær óþekkt vandamál, en á hinn

bóginn skrifa Wollstonecraft og Bremner um algengi vasahnupls og svika.

31

Áfengisdrykkja norrænna manna

Skoðanir breskra ferðalanga á áfengisdrykkju þjóða Norðurlanda verða reifaðar hér.

Raunar er fátt sem ferðalangar gagnrýna jafn mikið, óháð þjóð, og ofdrykkju

innfæddra. Af öllum þjóðum Norðurlanda þá voru Færeyingar og Danir minnst

gagnrýndir fyrir ofdrykkju. Þó má ekki segja að Danir hafi sloppið með öllu frá

gagnrýni og bæði minnast Wollstonecraft og Elliot á að Danir séu sólgnir í áfengi.

„They are slow in conception and dull in execution, fond of money and addicted to

liquor,“100

skrifar Elliot sem var umtalsvert minna hrifin af Dönum en Bremner sem

var almennt mjög jákvæður í þeirra garð. Wollstonecraft virðist vera sammála Elliot

hvað þetta varðar og segir hún drykkju og reykingar vera helstu tómstundaiðju

danskra karlmanna.101

Þrátt fyrir að þau þrjú hafi verið í Danmörku á tiltölulega

svipuðum tíma þá segir Bremner bindindissemi vera eina af mörgum dyggðum Dana

en viðurkennir þó að þeir hafi haft orð á sér að vera drykkjurútar. „[…] the Danes

have been charged with inebriety; but now the accusation would appear to be

unmerited. At least, so far as our experience went, we must testify that, neither in

public nor in private, did we see a single instance of excess,“102

segir Bremner. Það er

andstæða í frásögn þessara þriggja ferðalanga en ætla má að bæði upplifun og

persónuleiki ferðalanga hafi haft umtalsverð áhrifa á dóm þeirra.

Ferðalangar töldu nær allir höfuðsynd Svía vera drykkjuskap. Clarke virðist

vera sá eini sem telur drykkju þeirra ekki vera vandamál og segist hann ekki hafa séð

ölvaðan mann í Svíþjóð.103

Hann skrifar þó talsvert um matarvenjur Svía og nefnir þar

hve algengt sé óháð stétt að drekka brennivín með mat. „This habit is so general, that

the offer of brandy before dinner is as much a characteristic of a Scandinavian, or of a

Russian, as the ceremonious gifts of the tobacco and coffee among the Turks and

Arabs,“104

segir Clarke. Hann hefur þó sjálfur ekki verið hrifinn af víninu því hann

segir það mjög bragðvont vegna anísfræja sem séu notuð til að bragðbæta.105

Í bréfum

Wollstonecraft kemur fram að hún hafi líka tekið eftir þessum sið. Hún setur

100

Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 53. 101

Vef. Wollstonecraft, tuttugasta bréf. 102





32

brennivínsdrykkjuna í samhengi við bága efnahagsstöðu og magurt mataræði sem

fylgi fátækt sem og veðurfar á Norðurlöndum. „[…] is it surprising that the churlish

pleasure of drinking drams takes place of social enjoyments amongst the poor,

especially if we take into the account that they mostly live on high-seasoned provision

and rye bread?“106

spyr Wollstonecraft og bætir hún við að auk mataræðis sé mikill

kuldi hvatning til þess að staupa sig. Þrátt fyrir þessi ágætu og skilningsríku rök fyrir

því hvers vegna Svíar séu drykkfelldir þá fer hún ekki í launkofa með það að þetta sé

mikið þjóðarböl þarlendis. „Fish, milk, butter, and cheese, and, I am sorry to add,

brandy, the bane of this country, were spread on the board,“107

skrifar Wollstonecraft í

einu bréfi. Segja má að Bremner sé með öllu á sama máli og Wollstonecraft hvað

þetta varðar. Hann telur slark og skemmtanahald vera meginsynd sænsku þjóðarinnar

og ef það væri ekki fyrir það væri þjóðin fyrirmyndarland í dyggðum.

Both the bad and the good qualities of the Swedes lie so completely on the

surface of their character, that “he who runs may read” them. The former may

be summed up in two words – intemperance, the vice of the lower classes; and

love of amusement, the vice of their superiors. Take away his corn-brandy,

and the Swedish peasant would be a model of industry and worth; check the

great passion for social pleasures in the better ranks, and there will remain

amiable qualities sufficient to entitle them to the very highest place among the

nations of Europe.108

Það er ljóst að áfengisdrykkja Svía hefur verið talsvert meiri en tíðkaðist í umhverfi

bresku ferðalanganna þar sem allir minnast þeir sérstaklega á það. Er þetta raunar það

eina sem Bremner, sem hefur verið almennt séð mjög hrifin af Svíum, gagnrýnir

sérstaklega í fari þeirra í bók sinni. Út frá skrifum þeirra ferðalanga sem ferðuðust

bæði til Danmerkur og Svíþjóðar má ætla að ofdrykkja hafi verið meiri í Svíþjóð.

Danir drukku vissulega en urðu ekki eins ölvaðir og Svíar.

Á heildina litið telja bresku ferðalangarnir Norðmenn vera fremur siðprúða en

þó er eitt atriði sem nær allir minnast á og það er óhófleg drykkja þeirra. Ef Svíar voru

taldir drekka meira en Danir þá voru Norðmenn taldir vera enn verri hvað drykkju

106

Vef. Wollstonecraft, þriðja bréf. 107


Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden I, bls. 436-37.

33

varðar. Bilton sem er annars mjög jákvæður í garð Norðmanna segir raunar sorglegt

hvernig komið sé fyrir þeim.

I should say that they are a generally moral, but not a deeply religous people. I

wish I could add, that I thought them exempt from the besetting sin of

Northern nations: but though I did not meet with many habitual drunkards,

very few, that possessed the means of indulgence, seemed able to resist the

temptation of an idle Sabbath evening, or a christening, or a visit to the

neighbouring town, or fair, to drink more than was good for them ... it is,

indeed, sad to see the peasants returning with their empty carts from

Christiania, or Trondhjem, in the worst state of intoxication.109

Þessi frásögn minnir ansi mikið á það sem tíðkaðist hér á landi áður en

bindindishreyfingin kom sér rækilega fyrir samanber slangrið að það sé

„kaupstaðarlykt“ af einhverjum. Lýsingar bresku ferðalanganna á drykkjuskap

Norðmanna gátu verið ansi skrautlegar. Augljóst er að liðsforinginn Breton er óvenju

hneykslaður á áfengissýki þeirra.

So addicted are these people to drinking, that one is almost led to wonder

spontaneous combustion does not occur among them; and I have witnessed

dram after dram poured down their throats with a celerity absolutely

surprising: even boys of twelve or fourteen years of age taking glasses of

brandy that would have astonished an English coalman.110

Sé hægt að taka mark á þessum orðum Breton þá virðist sem ungmennadrykkja hafi

verið algeng í Noregi er hann ferðaðist þar árið 1834. Á einum stað vitnar Breton í

ónefndan rithöfund sem segir ofdrykkju ekki vera algenga meðal Norðmanna. Honum

blöskrar augljóslega þau ummæli þar sem hann tekur þau í sundur lið fyrir lið.

„Granting the correctness of Jonhson´s[sic] observation that “ a man is never happy

except when he is drunk,“ these people must enjoy a greater felicity than most other

nations,“ ritar hann. Á sama stað leggur hann áherslu á nauðsyn þess að

bindindishreyfing verði stofnuð í Noregi.111

Elliot er í bók sinn á sama máli og Breton

þótt hann hafi ekki eins mörg orð um það og Breton. „They are addicted to drink; and

the climate, rendering fermented liquor perhaps in some degree necessary, is pleaded

109

Bilton, Two Summers in Norway I, bls. 88-89. 110

Breton, Scandinavian sketches, bls. 190. 111


34

in excuse for the indulgence of an odious vice,“112

segir hann og tekur hann hér í

svipan streng og Wollstonecraft þegar hún afsakaði drykkju Svía með svipuðum

rökum að veðurfar og fátækt hafi áhrif á drykkjuskap þessara þjóða. Hún er sammála

karlmönnunum að Norðmenn séu áfengissjúkir og hefur hún orð á því að Bakkus hafi

þá í heljargreipum. Hún er þó bjartsýnni á að þeir muni bæta sig hvað þetta varðar í

framtíðinni. „Drunkenness, often the attendant disgrace of hospitality, will here, as

well as everywhere else, give place to gallantry and refinement of manners; but the

change will not be suddenly produced,“113

skrifar hún í einu bréfi. Miðað við hve illa

Bremner virðist hafa verið við Norðmenn þá minnist hann furðu lítið á slark þeirra.

Hann segir þó að í flestum bæjum líði ekki eitt einasta kvöld að vetri til þar sem ball

sé ekki haldið í öðru hvoru stræti.114

Áhugavert er að bera saman sýn Atkinson á Færeyjum annars vegar og Íslandi

hins vegar. Hann segir löggæslu í Færeyjum, þó fámenn sé, vera til fyrirmyndar og

segir helsta verkefni hennar að stilla til friðar ef þrætur íbúa eyjanna fara úr

böndunum. Hann segir auk þess að Færeyingar séu almennt mjög reglusamir hvað

varðar drykkju.115

Það segir hann ekki eiga við Íslendinga og eftirfarandi lýsing hans

frá Vestmannaeyjum sé til marks um það:

The superiority of our friends, the Feroese, over these poor people, almost

reconciled us to the monopoly exercised over that part of their possessions by

the Danes; for here, where the trade is not similarly circumscribed, every store

is occupied by two or three wretched-looking creatures in a state of

intoxication, and instead of the cheerful, kindhearted, „Gud dae!“

(„Goodday!“) of the smiling smart-looking Feroese, in one half of the men of

Westmanna, you only receive the un-meaning stare of a filthy, squalid, morose

debauchee.116

Með öðrum orðum þá segir Atkinson Íslendinga koma illa út í samanburði við

Færeyinga hvað varðar áfengisdrykkju. Holland segir frá dansleik sem ferðamenn

héldu í Reykjavík. Í frásögn hans af því balli kemur fram að skemmtanahöld hafi

staðið yfir til morguns og að „sumir [gestir] voru dálítið valtari á fótum, þegar þeir

112


Vef. Wollstonecraft, níunda bréf. 114


Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 82-83 116


35

fóru en þegar þeir komu.“117

Af orðum hans að dæma má þó sjá að ekki var um

verulega ofdrykkju að ræða. Á einum stað í dagbók trúboðans Henderson segir hann

frá manni sem lést úr kulda og var það afleiðing af ofdrykkju hans.

Ofdrykkja er sá löstur, sem sannarlega er ekki ótíður á meðal Íslendinga. Þeir

hafa hvorki efni nje tækifæri til þess að iðka hann á við aðrar þjóðir; en ekki

verður því samt neitað, að í kaupstöðum má stundum sjá fyllerí, þegar bændur

koma þangað í kauptíð. Þó er það jafnvel þá ekki svo mjög, hve mikið þeir

drekka, heldur hitt, að þeir eru óvanir drykknum og þola hann illa.118

Þessi ummæli hans eru sérlega áhugaverð í samhengi við það sem ferðamenn sögðu

um aðrar Norðurlandaþjóðir. Svo virðist sem ástæðan fyrir því að ferðalangar minnast

ekki mikið á ofdrykkju á Íslandi, ólíkt Noregi, sé að þeir hafi ekki verið vitni af

ofdrykkju Íslendinga á kaupstað. Íslendingar fóru illa með áfengi en aðgengi þeirra að

því var umtalsvert minna en hjá öðrum norrænum þjóðum.

Aðeins tvær þjóðir fá sæmilega góða einkunn hvað reglusemi varðar,

Danmörk og Færeyjar. Ástæða þess kann vel að útskýrast af því að það voru þau tvö

lönd sem ferðalangar dvöldu skemmst í. Ísland, Svíþjóð og Noregur eru þó talin hvert

öðru verra hvað varðar ofdrykkju og má segja að nær öllum ferðamönnum blöskri

drykkjan. Þeir vekja athygli á því að brennivín sé drukkið með kvöldverði. Fleiri en

einn Breti afsakar það þó á þann veg að kuldi á norðurslóðum og fábreytt mataræði

kunni að valda meiri drykkju en meðal annarra þjóða. Ef lesið er á milli línanna má

sjá að útigangsmenn, eða öllu heldur óvinnufærir drykkjumenn, hafi ekki þekkst. Má

sjá af skrifum þeirra að drykkjan hafi ekki komið veg fyrir að fólk sinnti sínum

störfum. Ofdrykkja norrænna manna hafi fremur verið í ætt við drykkjutúra. Svo

virðist sem drykkja hafi verið meiri á Norðurlöndum en á Bretlandi á þessum tíma, í

það minnsta í nærumhverfi ferðalanga. Segja má að hneykslun á ofdrykkju norrænna

manna sé eitt það atriði sem flestir ferðalangar séu sammála um.

117

Holland, Dagbók í Íslandsferð 1810, bls. 46. 118

Henderson, Ferðabók, bls. 292.

36

Hreinlæti norrænna þjóða

Skoðanir breskra ferðalanga voru merkilega í takt við hverja aðra hvað varðar

hreinlæti norrænna þjóða og fyrir utan ákveðnar undantekningar voru þeir sammála að

mestu um hvort hver þjóð væri óþrifleg eður ei. Hér verður auk þess litið til

heimkynna Norðurlandabúa enda sneri gagnrýni á hreinlæti bæði að persónu og

heimili. Hvað varðar almennt hreinlæti virðist ferðamönnum hafa þótt Danmörk skást

af Norðurlöndum, fyrir utan Færeyjar. „The villages are far from being neat and

clean,“119

skrifar þó Elliot er hann ferðast um þorp í Danmörku. Clarke sem ferðaðist

um Norðurlönd rétt fyrir aldamótin 1700/1800 leggur þó sérstaklega mikla áherslu á

hve mikið síðri Svíar voru Dönum hvað varðar hreinlæti og má draga ályktun af þeirri

fullyrðingu að Danir hafi verið sæmilega þriflegir.120

Fyrir utan ummæli þeirra

tveggja þá minnast ferðalangar lítið sem ekkert á þrifnað eða óþrifnað Dana og má því

telja líklegt að þrifnaður hafi verið álíka mikil þar og í Bretlandi. Ef hreinleiki hefði

verið meiri eða minni er líklegt að ferðalangar hefðu minnst á það. Clarke segir að eitt

það fyrsta sem hann tók eftir er hann steig á sænska grund var hve mikið meira væri

um óhreinlæti þar en í Danmörku. Segir hann auk þess að það óhreinlæti sem kom

honum fyrst fyrir sjónir hafi verið í takt við upplifun hans af landinu öllu, í það

minnsta hvað varðar Suður-Svíþjóð.121

We examined the interior of many of the cottages of the poor; but in this part

of Sweden we never had the satisfaction to observe any thing like comfort of

cleanliness. In this respect they are certainly inferior to the Danes. A close and

filthy room, crowded with pale, swarthy, wretched-looking children, sprawling

upon a dirty floor, in the midst of the most powerful stench, were the usual

objects that presented themselves to our notice.122

Allen varpar mögulega ákveðnu ljósi á það hvers vegna hreinlætið sé svo slæmt. Hann

segir að sýnilega sé mikið meira um fátækt í Svíþjóð samanborið við Noreg og ekki er

hægt að segja að Noregur hafi verið auðugt land er hann ferðaðist um það árið

119




Sama heimild, bls. 135-136.

37

1818.123

Það að sýnilegt óhreinlæti tengist fátækt er sennilega besta skýringin á því að

samkvæmt ferðamönnum sé hreinlæti mjög mismikið á Norðurlöndum. Danmörk var

sennilega langauðugasta svæði Norðurlanda á þessum tíma meðan Ísland var það

fátækasta, því ætti það ekki að koma á óvart að séu löndin flokkuð eftir meintu

hreinlæti þá raðast þessi svæði hvort á sinn endann. Clarke fjallar mikið um meint

óhreinlæti Svía en hann leggur þó sérstaka áherslu á að það sé fyrst og fremst meðal

íbúa Suður-Svíþjóðar sem sóðaskapur sé algengur. Hann telur, líkt og hefur áður

komið fram, að um sé að ræða tvær mismunandi þjóðir.. Síðar í bók Clarke segir hann

frá því er hann kemur inn í kot norðar í Svíþjóð og hefur hann þá orð á því að allt sé

mun hre

Documents

Skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli Norðurlandabúa 1789 …°1.pdf · 2018. 10. 15. · 1 Hugvísindasvið Skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli Norðurlandabúa