Skola primjena racunara

1 LINIJE U TEHNIČKIM CRTEŽIMA

1.1 Tipovi linija

U tehničkim crtežima koriste se tipovi i debljine linija prikazani u tabeli broj 1.1. U slučajevima kada se, za specijalne oblasti (na primer, za električne i cevovodne šeme), koriste drugi tipovi ili druge debljine linija ili kada se linije date u tabeli koriste za svrhe drugačije od onih koje su navedene u poslednjoj koloni tabele, moraju se dati objašnjenja na crtežu. Primena različtih tipova linija prikazana je na slici 1.1.

1.2 Debljine linija

U tehničkim crtežima koriste se dve debljine linija - debela i tanka. Odnos izmedu debele i tanke linije ne sme biti manji od 2 : 1. Debljine linija se biraju, u skladu sa veličinom i tipom crteža, iz sledećeg niza: 0,25; 0,35; 0,5; 0,7; 1; 1,4 i 2 mm. Za sve poglede jednog dela u istoj razmeri debljine linija moraju biti iste.

1.3 Razmak između linija

Minimalni razmak između paralelnih linija, uključujući i šrafuru, ne sme iznositi manje od dvostruke debljine linije. Ovaj razmak ne sme biti manji od 0,7 mm.

1.4 Redosled prioriteta podudarnih linija

Kada se dve ili više linija različitog tipa podudaraju, primenjuje se sledeći redosled prioriteta:

1) Vidljive konture i ivice (puna debela linija, tip A);

2) Zaklonjene konture i ivice (isprekidana linija, tip E ili F);

3) Ravni presecanja (crta-tačka-crta, tanka linija, zadebljana na krajevima i na mestima promene ravni presecanja, tip H);

4) Osne linije i simetrale (crta-tačka-crta, tip G);

5) Težišne linije (crta-dve tačke-crta, tanka linija, tip K);

6) Pomoćne kotne linije (puna tanka linija, tip B).

Susedne konture sklopljenih delova treba da se poklapaju, izuzimajući tanke tamne preseke.

Slika 1.1: Tipovi linija

1

Tabela 1.1

Tip linije Opis Primena

A Puna debelaA1 Vidljive konture

A2 Vidljive ivice

B

Puna tanka (prava ili kriva)

B1 Linije imaginarnog prodora

B2 Kotne linije

B3 Pomoćne kotne linije

B4 Pokazne linije

B5 Šrafura

B6 Konture zaokrenutih preseka

B7 Kratke osne linije

C

D

Puna, tanka, izvučena slobodnom rukom

Puna, tanka (prava), sa cikcakom

C1

Granične linije delimičnih ili skraćenih pogleda ili preseka, ako te granične linije nisu date linijom tipa G

D1

E

F

Isprekidana, debela

Isprekidana, tanka

E1 Zaklonjene konture

E2 Zaklonjene ivice

F1 Zaklonjene konture

F2 Zaklonjene ivice

G

Crta-tačka-crta, tanka

G1 Osne linije

G2 Simetrale

G3 Trajektorije (putanje)

H

Crta-tačka-crta,tanka, zadebljana na krajevima i na mestima promene pravca

H1 Ravni presecanja

J Crta-tačka-crta, debela

J1 Prikazivanje linija ili površina kojima se postavljaju specijalni zahtevi

K Crta-dve tačke-crta, tanka

K1 Konture susednih delova

K2 Alternativni i krajnji položaj pokretnih delova

K3 Težišne linije

K4 Polazne konture pre oblikovanja

K5 Delovi koji se nalaze ispred ravni presecanja

2

Po uzoru na tabelu 1.1, nacrtati tipove linija, dati opis i njihovu primenu.

Tip linije Opis Primena

3

2 PRINCIP ORTOGONALNOG NAČINA PROJEKTOVANJA

Ortogonalni način projektovanja primenjuje se na crtežima svih tehničkih oblasti (mašinstva, elektrotehnike, arhitekture, građevine itd...).Specifični zahtevi i detaljna razrada za pojedine tehničke oblasti dati su posebnim standardima u okviru odredjene tehničke grane ili grupe.

2.1 Nazivi pogleda

Predmet koji se prikazuje na tehničkom crtežu posmatra se sa više strana (slika 2.1) i projektuje se na projektne ravni. Pravac posmatranja predmeta uvek je upravan na projektne ravni. Svi pogledi čine između sebe uglove od 90° ili umnoske od 90°. U ortogonalnom projektovanju ima šest osnovnih pogleda od kojih se pogled spreda (a) bira kao glavni pogled, a nazivi i oznake osnovnih pogleda su sledeći:

Pogled u pravcu a – pogled spreda (glavni)

Pogled u pravcu b – pogled odozgo

Pogled u pravcu c – pogled s' leva

Pogled u pravcu d – pogled s' desna

Pogled u pravcu e – pogled odozdo

Pogled u pravcu f – pogled straga

Slika 2.1

2.2 Položaj pogleda

Po metodi prvog diedra, glavno mesto na tehničkom crtežu zauzima pogled spreda (glavni), koji je u pravcu (a), a ostali osnovni pogledi u odnosu na glavni dobijaju svoj položaj na sledeći način:

Pogled odozgo (b) - dole

Pogled odozdo (e) - gore

Pogled sleva (c) - desno

Pogled zdesna (d) - levo

Pogled straga (f) - levo ili desno (kako je zgodnije)

Raspored osnovnih pogleda po metodi prvog diedra prikazan je na slici 2.2 (evropski način projektovanja − ranije metoda E). Simbol za označavanje projektovanja po metodi prvog diedra prikazan je na slici 2.3.

Slika 2.2 Slika 2.3

Ako se iz nekog razloga (npr. prikazivanje predmeta sa kosim površinama, nedostatak mesta i sl.) mora odstupati od principa ortogonalnog projektovanja po metodi prvog diedra, obavezna je primena referentnih strelica i slovne oznake pravca posmatranja. U takvim slučajevima, izuzimajući glavni pogled, svaki pregled se označava velikim slovom, koje se stavlja uz strelicu koja pokazuje pravac posmatranja za odgovarajući pogled. Označeni pogledi se razmeštaju bez obzira na glavni pogled. Velika slova koja označavaju pogled smeštaju se odmah ispod ili iznad odgovarajućeg pogleda. Na jednom istom crtežu ova slova se razmeštaju na isti način. Ne stavlja se nikakva druga oznaka.

4

2.3 Izbor pogleda

Najinformativniji pogled jednog predmeta koristi se kao pogled spreda ili glavni pogled. Ovaj pogled obično pokazuje deo u položaju funkcionisanja. Delovi koji mogu da se koriste u bilo kom položaju crtaju se u glavnom položaju izrade ili montaže. Kada su potrebni drugi pregledi (uključujući i preseke), oni se odabiraju prema sledećim principima:

• ograničiti broj pogleda i preseka na minimum potreban i dovoljan za potpuno prikazivanje predmeta bez nejasnoća;

• ne predstavljati zaklonjene konture i ivice;

• ne ponavljati detalje.

2.4 Specijalni pogledi

Ako je potreban drugačiji pravac posmatranja od onih koji su navedeni u tački 2.1, ili ako pogled ne može da se razmesti u položaj primenom metode prvog diedra, koriste se referentne strelice (slike 2.4 i 2.5). Bez obzira na pravac posmatranja, velika slova koja upućuju na pogled uvek stoje normalno u odnosu na pravac čitanja.

Slika 2.4 Slika 2.5

2.5 Delimični pogledi

Delimični pogledi se mogu koristiti kada potpuni pogledi ne daju informaciju koju treba pružiti. Delimičan pogled se prekida pomoću pune tanke linije izvučene slobodnom rukom (tip C) ili pomoću pravih linija sa cikcakom (tip D) .

2.6 Skraćeni pogledi

Da bi se uštedeo prostor, dozvoijeno je prikazati samo one delove dugačkog predmeta koji su dovoljni da ga odrede. Granične linije tih delova prikazuju se kao kod delimičnih pogleda, a sami delovi se crtaju jedan uz drugi (slika 2.6 i 2.7 ).

Slika 2.6

Slika 2.7

5

U tabeli 2.1 prikazani su modeli u izometriji i njihovi izgledi A, B i C.

Tabela 2.1

MODEL 1 MODEL 2

MODEL 3 MODEL 4

6

Nastavak tabele 2.1

MODEL 5 MODEL 6

MODEL 7 MODEL 8

7

Za modele prikazane u izometriji, nacrtati tri osnovne ortogonalne projekcije na kvadratnoj mrežici, na kojoj je označen početak crtanja sve tri projekcije.

8

9

PRIMER 1. ZADATKA

Model, prikazan u izometriji, prikazati u izgledima: Pogled A – izgled spreda; Pogled B – izgled odozgo i Pogled C – izgled sleva, prema SRPS M. A0. 050. Crtež raditi u razmeri 1:1, sa kotiranjam.

Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645

Metodska jedinica: Postupci prikazivanja predmeta na crtežu

Iznad izgleda modela upisati: Izgled A, Izgled B i Izgled C.

10

RE ŠENJE PRIMERA

11

PRIMER 1. ZADATKA


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0545



12

RE ŠENJE PRIMERA

13

ZADATAK 1. 1


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.1530



14

15

ZADATAK 1. 2


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0345



16

17

ZADATAK 1.3


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645

Metodska jedinica: Postupci prikazivanja predmete na crtežu

Vreme izrade: 2 časa


18

19

ZADATAK 1.4


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645




20

21

ZADATAK 1.5


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645




22

23

ZADATAK 1.6


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645




24

25

ZADATAK 1.7


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645




26

27

ZADATAK 1.8


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645




28

29

ZADATAK 1.9


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645




30

31

ZADATAK 1.10


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645




32

33

3 PRESECI

3.1 Crtanje i označavanje preseka

Opšta pravila za raspored pogleda odnose se podjednako i na crtanje preseka. Ako je položaj jedne ravni presecanja jasan, ne prikazuje se taj položaj odnosno ne upisuju se oznake (slika 3.1).

Kada položaj ravni presecanja nije jasan ili kada je potrebno razlikovati nekoliko ravni presecanja (vidi slike 3.1 do 3.3), položaj ravni presecanja se obeležava sa crta-tačka-crta, tankom linijom, zadebljanom na krajevima i na mestima promene pravca (tip H). Na ravan presecanja upućuje se oznakama, npr. slovima, a pravac posmatranja se obeležava strelicama. Presek se označava odgovarajućim oznakama.

Slika 3.1 Slika 3.2 Slika 3.3

Oznake uz preseke smeštaju se ili odmah ispod ili odmah iznad odgovarajućih preseka, ali na jednom crtežu one se smeštaju na isti način. Druga oznaka se ne stavlja. Rebra, čivije, osovine, paoci točkova i sl. ne crtaju se u uzdužnim presecima i zato se ne šrafiraju (slika 3.4).

3.2 Ravni presecanja

Primeri ravni presecanja dati su na slikama, i to:

• za presek u jednoj ravni – na slici 3.1,

• za presek u dve paralelne ravni – na slici 3.2,

• za presek u tri susedne ravni – na slici 3.3,

• za presek u dve ravni koje se presecaju, od kojih je jedna prikazana u zaokrenutom položaju u ravni projektovanja – na slici 3.4.

Slika 3.4

34

3.3 Preseci zaokrenuti u odgovarajući pogled ili odmaknuti preseci

Preseci mogu da se zaokrenu u odgovarajući pogled ili da se odmaknu. Kada se presek zaokrene u odgovarajući pogled, njegova kontura se crta punim tankim linijama (tip B) i onda nikakva bliža oznaka nije potrebna (slika 3.5).

Kada se presek odmakne, njegova kontura se crta punim debelim linijama (tip A).

Odmaknuti presek može:

• da se smesti blizu pogleda i da se poveže sa njim pomoću tanke linije crta-tačka-crta (tip G) (slika 3.6) ili

• da se postavi u neki drugi položaj i da se obeleži na uobičajeni način, pomoću oznaka.

Slika 3.5 Slika 3.6

3.4 Polupreseci

Simetrični delovi mogu da se nacrtaju pola u pogledu i pola u preseku.

3.5 Delimični preseci

Delimični presek se može nacrtati ako potpuni presek ili polupresek nije pogodan. Prekid delimičnog preseka može se predstaviti ili pomoću pune tanke linije izvučene slobodnom rukom (tip C), ili pomoću pune tanke prave linije sa cikcakom (tip D).

3.6 Raspored uzastopnih preseka

Uzastopni preseci raspoređuju se tako da budu jasni i razumljivi, na način prikazan u primerima na slici 3.7 ili na drugi sličan način.

Slika 3.7

3.7 Susedni delovi

Kada je potrebno prikazivanje delova koji se nalaze u sklopnoj vezi nekog predmeta, oni se crtaju tankim linijama crta-dve tačke-crta (tip K). Susedni deo ne sme zaklanjati glavni deo ali može biti zaklonjen od glavnog dela. Susedni delovi i preseci se ne šrafiraju.

35

3.8 Šrafiranje preseka

Šrafiranje se najčešće koristi da bi se prikazale površine preseka. Pri tome se mora koristiti onakva šrafura kakva odgovara metodi reprodukcije koja će biti primenjena. Najprostiji oblik šrafure, a i najčešći, ostvaruje se punim tankim linijama (tip B) izvučenim prvenstveno pod uglom od 45°, u odnosu na glavne konture ili simetrale preseka (slike 3.8, 3.9, 3.10).


Odvojene površine preseka istog elementa šrafiraju se na isti način. Šrafiranje susednih elemenata vrši se u različitim pravcima ili sa različitim razmacima (slika 3.11). Razmak između linija šrafure bira se u zavisnosti od veličine površina koje se šrafiraju, uz uslov da se obezbedi ispunjenje zahteva u pogledu minimalnog razmaka. Ukoliko su površine velike, šrafura se može ograničiti na zonu uz konturu površine koja se šrafira .

Kada se preseci istog dela u paralelnim ravnima prikazuju jedan pored drugog, šrafura je identična, ali može biti pomerena duž podeone linije između preseka ako treba obezbediti veću jasnoću. Šrafura se prekida kada nije moguće smestiti podatke izvan šrafirane površine (slika 3.12).

Slika 3.11 Slika 3.12

Šrafiranje se može koristiti za označavanje tipa materijala na presecima. Ako se za označavanje različitih materijala koriste različiti tipovi šrafure, značenje svakog tipa šrafure se jasno određuje na crtežu.

3.9 Uski preseci

Uski preseci se prikazuju potpuno tamni. Između susednih preseka ovog tipa mora se ostaviti razmak od najmanje 0,7 mm (slika 3.13).

Slika 3.13

36

4 KOTIRANJE

Kota je brojčana vrednost izražena odgovarajućom jedinicom mere koja je prikazana grafički na tehničkom crtežu pomoću linija, simbola i oznaka. Prema važnosti razlikuju se sledeće vrste kota:

• Funkcionalna kota - mera bitna za funkciju dela ili prostora (vidi "F" na slici 4.1);

• Nefunkcionalna kota - mera koja nije bitna za funkciju dela ili prostora (vidi "NF" na sl 4.1);

• Pomoćna kota - mera koja se daje samo informativno. Ona ne utiče na proizvodne ili kontrolne operacije a dobijena je iz drugih vrednosti prikazanih na crtežu ili u pratećim dokumentima. Pomoćne kote date su u zagradama i tolerancije se ne odnose na njih (vidi "AUX" na slici 4.1).

a) Sklop b) Vijak sa naslonom c) Rupa sa navojem

Slika 4.1: Funkcionalne, nefunkcionalne i pomoćne kote

4.1 Primena

Svi podaci o dimenzijama potrebni za određivanje dela ili komponente moraju biti nedvosmisleno i potpuno prikazani neposredno na crtežu pomoću kota. Ukoliko podaci nisu naznačeni u tehničkoj dokumentaciji svaka mera se na crtežu kotira samo jedanput. Kota se smešta u onu projekciju ili presek u kojem je dotični deo predmeta najjasnije prikazan.

Za sve kote na istom crtežu koristi se ista jedinica (npr. milimetri), ali bez pisanja jedinice mere. Da bi se izbeglo pogrešno tumačenje, može se jedinica mere koja je najzastupljenija na crtežu naznačiti u primedbi. Ako na jednom delu crteža mora da se upotrebi druga jedinica (npr. N • m za moment ili kPa za pritisak), ona se daje zajedno sa pripadajućom vrednošću.

Na crtežu nije potrebno kotirati više mera gotovog proizvoda ili dela nego što je potrebno za njihovo određivanje (dimenzionisanje, opisivanje). Nijedan detalj gotovog proizvoda ne određuje se s više od jedne kote u bilo kojem smeru. Izuzetak se ipak može načiniti u slučaju:

a) kada je potrebno navesti dopunske mere u međufazama izrade (npr. mere dela pre cementiranja ili pre završne obrade),

b) kada bi dodavanjem pomoćne kote crtež postao jasniji.

U slučaju kada je to potrebno zbog osiguranja ispravnog funkcionisanja ili među zamenljivosti, daje se opis proizvodnih postupaka ili metoda ispitivanja.

Funkcionalne kote unose se direktno u crtež gde god je to moguće (slika 4.2). Ponekad je indirektno funkcionalno kotiranje opravdano i potrebno. U takvim slučajevima mora biti sačuvan isti efekat kao i pri direktnom funkcionalnom kotiranju.

Slika 4.2

37

Na slici 4.3 prikazan je primer indirektnog funkcionalnog kotiranja kod koga je zahtev sa slike 4.2 prikazan u dve varijante.

Slika 4.3

4.2 Metode kotiranja

Elementi kotiranja

Elementi kotiranja su:

• pomoćna kotna linija,

• kotna linija,

• pokazna linija,

• kotni završetak,

• početna tačka,

• kotni broj.

Različiti elementi kotiranja prikazani su na slikama 4.4 i 4.5 (po standardu SRPS A.AO.110).

Slika 4.4

Pomoćne kotne linije, kotne linije i pokazne linije

Pomoćne kotne linije, kotne linije i pokazne linije crtaju se kao tanke, pune linije, kako je dato u SRPS A.AO.110 i prikazano na slici 4.4. Pomoćne kotne linije ograničavaju kotnu liniju i obavezno prelaze kotnu liniju za 1 do 3 mm.

Pomoćne kotne linije crtaju se upravno na karakteristiku koja se kotira. Ako je neophodno, mogu se crtati koso, ali međusobno paralelno (slika 4.5).

Presek konturne i pomoćne kotne linije mora se neznatno produžiti izvan njihovog preseka (slika 4.6).

Po pravilu, pomoćne kotne linije i kotne linije ne smeju presecati druge linije, osim kada to nije moguće izbeći (slika 4.7).


38

Kotna linija crta se neprekinuta i kada je na crtežu na koji se ona odnosi prikazan prekid (slika 4.8). Preseci pomoćnih i kotnih linija moraju se izbegavati. Kada ih nije moguće izbeći, nijedna linija ne sme imati prekid (slika 4.9). Osne linije i konturne linije ne smeju se koristiti kao kotne linije, ali se mogu koristiti kao pomoćne kotne linije (slika 4.9).

Slika 4.8 Slika 4.9

4.3 Kotni završeci i početna tačka

Kotne linije moraju imati jasno označene kotne završetke, i to strelicom ili kosom crtom ili, po potrebi, početnom tačkom. Strelica se formira po dve crte spojene pod uglom izmedu 15° i 90°. Strelica može biti otvorena, zatvorena ili zatvorena i ispunjena (vidi sliku 4.10a). Kosa crta crta se kao jedna kratka linija nagnuta pod uglom od 45° (vidi sliku 4.10b). Približne veličine strelica i kose crte prikazane su na slikama 4.10c, 4.10d, 4.10e, gde je d - debljina pune linije i α = 15° do 90°.

Slika 4.10

Na jednom crtežu koristi se samo jedan oblik strelice kao kotni završetak. Tamo gde je za kotne strelice prostor mali stavlja se kosa crta ili tačka .Na crtežima gde ima dovoljno prostora vrh strelice se postavlja unutar granice kotne linije (slika 4.11). Tamo gde nema dovoljno prostora strelice se mogu nalaziti izvan predviđenih granica kotne linije koja se u tu svrhu produžuje (vidi sliku 4.12).


Pri kotiranju poluprečnika koristi se samo strelica kao kotni završetak čiji je vrh na rubu luka (slika 4.13). Vrh strelice može biti ili sa spoljašnje ili sa unutrašnje strane konture crteža (ili njegove pomoćne kotne linije), zavisno od veličine crteža.

39

4.4 Označavanje vrednosti kota na crtežu

Vrednosti kota na crtežu označavaju se kotnim brojevima koji se unose u takvoj veličini kako bi se osigurala potpuna čitljivost na originalnom crtežu i na kopijama, kao i na kopijama s mikrofilma. Kotni broj mora biti upisan tako da ga ne presecaju i ne odvajaju nikakve linije na crtežu. Kotni broj upisuje se na crtež u skladu sa jednom od sledeće dve metode. Samo jedna od metoda koristi se na jednom crtežu.

Metoda 1

Kotni brojevi se upisuju paralelno sa svojim kotnim linijama, prvenstveno u sredinu i iznad kotne linije (slika 4.14). Kotni brojevi upisuju se obavezno tako da se mogu čitati odozdo ili sa desne strane crteža. Na kosim kotnim linijama kotni brojevi moraju biti postavljeni kao što je prikazano na slici 4.15.


Kotni brojevi za uglove upisuju se kao na slikama 4.16 i 4.17.


Metoda 2

Kotni brojevi upisuju se tako da se mogu čitati odozdo sa crteža. Kotne linije koje nisu horizontalne prekinute su prvenstveno u sredini da bi se upisao kotni broj.

4.5 Smeštaj i označavanje kota

Smeštaj kota na crtežu mora jasno ukazivati na svrhu crteža. Generalno, smeštaj kota je rezultat kombinacije različitih konstrukcijskih zahteva.

Lančano kotiranje

Lančano kotiranje sastoji se od niza pojedinačnih kota. Koristi se samo tamo gde ne postoji opasnost ugrožavanja funkcionalnih zahteva predmeta kada se saberu tolerancije (slika 4.18). Za lančano kotiranje može se koristiti bilo koji kotni završetak, osim strelice sa uglom od 90°


40

Kotiranje počev od zajedničkog elementa

Ovaj metod kotiranja koristi se kada nekoliko kota istog smera ima zajednički početak. Kotiranje u odnosu na zajednički element može biti paralelno ili kotiranje superponiranjem (sa uzastopnim dodavanjem).

Paralelno kotiranje je međusobno paralelno razmeštanje odredenog broja pojedinih kotnih linija koje su tako razmaknute da se lako može upisati kotni broj (slika 4.19).

U cilju jednostavnijeg označavanja i jasnijeg tumačenja crteža koriste se simboli uz kotni broj, i to: ø - prečnik ; R - poluprečnik; □ - kvadrat; SR - poluprečnik kugle; S ø - prečnik kugle. Kada je oblik predmeta jasno prikazan, oznake za prečnik i kvadrat mogu se izostaviti. Odgovarajuće oznake prethode kotnom broju (slike 4.20-4.24).



Određivanje mesta za kotne brojeve često zahteva prilagođavanje različitim situacijama. Usled toga kotni broj se može nalaziti:

• bliže kotnom završetku kako bi se izbegla dugačka kotna linija, tamo gde je jasno prikazivanjem samo dela te linije (slika 4.25);

• iznad produžetka kotne linije, iza spoljašnjeg kotnog završetka, ako je prostor ograničen (vidi sliku 4.26);

• na kraju pokazne linije koja se završava na kotnoj liniji, a kotna linija je prekratka za označavanje kotnog broja na uobičajeni način;

• iznad horizontalnog produžetka kotne linije kada prostor ne dozvoljava da se kotni broj smesti u prekid nehorizontalne kotne linije.


41

PRIMER 2. ZADATKA- PUN FRONTALNI PRESEK

Za prikazani model, nacrtati horizontalnu i profilnu projekciju i pun frontalni presek (Presek A-A). Crtež raditi u razmeri 1:1, sa kotiranjem.

Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0345.51

Metodska jedinica: Pun presek

Označiti presek A-A, upisati PRESEK A-A i IZGLED-e B i C.

Tolerancije: - cilindričnost otvora Ø14mm treba da je u toleranciji 0,08mm- donja površina (36x4mm) treba da je paralelna u odnosu na gornju (24x40mm)

sa tolerancijom 0,4mm

Površinska obrada: - otvor Ø14mm je u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)- gornja površina (24x40mm) je u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N10 (Ra=12,5µm)

42

RE ŠENJE PRIMERA

43

PRIMER 2. ZADATKA- PUN HORIZONTALNI PRESEK

Za prikazani model, nacrtati frontalnu i profilnu projekciju i pun horizontalni presek (Presek B-B). Crtež raditi u razmeri 1:1, sa kotiranjem.

Format: A4

Naziv dela: MODEL



Označiti presek B-B, upisati PRESEK B-B i IZGLED-e A i C.

Tolerancije: - kružnost otvora Ø30mm treba da je u toleranciji 0,06mm- gornja površina treba da je paralelna u odnosu na donju sa tolernacijom

paralelnosti 0,08mm

Površinska obrada: - otvor Ø30mm je u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)- donja površina 70x40mm je u stepenu tačnosti N7 (Ra=1,6µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)

44

RE ŠENJE PRIMERA

45

ZADATAK 2.1


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0645



Tolerancije: - cilindričnost otvora Ø20mm treba da je u toleranciji 0,25mm- ravnost čeonih površina 20x20mm(2x)treba da je u toleranciji 0,34mm

Površinska obrada: - otvor Ø20mm je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)- čeone površine 20x20mm(2x) su u stepenu tačnosti N8 (Ra=3,2µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N11 (Ra=25µm)

46

47

ZADATAK 2.2


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - koaksijalnost otvora Ø18mm u odnosu na spoljašnji prečnik Ø36mm, treba da je u toleranciji 0,2mm

- ravnost gornje površine 20x20mm(2x)treba da je u toleranciji 0,34mmPovršinska obrada: - otvor Ø20mm je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)

- čeone površine 20x20mm(2x) su u stepenu tačnosti N8 (Ra=3,2µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N11 (Ra=25µm)

48

49

ZADATAK 2.3

Za prikazani model, nacrtati frontalnu i horizontalnu projekciju i pun profilni presek (Presek C-C). Crtež raditi u razmeri 1:1, sa kotiranjem.

Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0545


Označiti presek C-C, upisati PRESEK C-C i IZGLED-e A i B.

Tolerancije: - koaksijalnost otvora Ø18mm u odnosu na spoljašnji prečnik Ø36mm, treba da je u toleranciji 0,2mm

- ravnost gornje površine 20x20mm(2x)treba da je u toleranciji 0,34mmPovršinska obrada: - otvor Ø20mm je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)

- čeone površine 20x20mm(2x) su u stepenu tačnosti N8 (Ra=3,2µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N11 (Ra=25µm)

50

51

ZADATAK 2.4


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - osa otvora Ø20mm treba da je upravna u odnosu na osu otvora Ø28mm, sa tolerancijom sa tolerancijom upravnosti 0,12mm

- paralelnost osa otvora Ø8mm treba da je u toleranciji 0,18mmPovršinska obrada: - otvori Ø20mm i Ø28mm su u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)

- otvori Ø8mm su u stepenu tačnosti N8 (Ra=3,2µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)

52

53

ZADATAK 2.5


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - cilindričnost otvora Ø28mm treba da je u toleranciji 0,05mm- ravnost površine 40x36mm treba da je u toleranciji 0,09mm

Površinska obrada: - otvor Ø28mm su u stepenu tačnosti N8 (Ra=3,2µm)- površina 40x36mm je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)

54

55

ZADATAK 2.6


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - kružnost otvora Ø20mm, treba da je u toleranciji 0,06mm- osa otvora Ø20mm treba da je upravna u odnosu na gornju površinu (32x38mm)

sa tolerancijom upravnosti 0,20mmPovršinska obrada: - otvor Ø20mm je u stepenu tačnosti N6(Ra=0,8µm)

- gornja površina (32x38mm) je u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N10(Ra=12,5µm)

56

57

ZADATAK 2.7


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - cilindričnost otvora Ø24mm treba da je u toleranciji 0,06mm- ravnost donje površine otvora 16x44mm treba da je u toleranciji 0,1mm

Površinska obrada: - otvor Ø24mm je u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)- gornja površina 44x44mm je u stepenu tačnosti N7 (Ra=1,6µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)

58

59

ZADATAK 2.8


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - cilindričnost otvora Ø16mm, treba da je u toleranciji 0,08mm- osa otvora Ø10mm treba da je upravna u odnosu na osu otvora Ø16mm sa

tolerancijom upravnosti 0,20mmPovršinska obrada: - otvor Ø10mm i Ø16mm su u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)

- kose površine su u stepenu tačnosti N9(Ra=6,3µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N11(Ra=25µm)

60

61

ZADATAK 2.9


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - cilindričnost otvora Ø20mm treba da je u toleranciji 0,15mm- ravnost donje površine žljeba 28x44mm, treba da je u toleranciji 0,30mm

Površinska obrada: - otvor Ø20mm je u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)- površine 44x28mm i 44x8mm(2x) su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N11 (Ra=25µm)

62

63

ZADATAK 2.10


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - osa otvora Ø20mm treba da je upravna u odnosu na osu otvora Ø10mm, sa tolerancijom upravnosti 0,1mm

- kružnost osa otvora Ø20mm, treba da je u toleranciji 0,06mmPovršinska obrada: - otvori Ø20mm i Ø10mm, su u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)

- radijusni žljeb R15mm je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)

64

65

ZADATAK 2.11


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - cilindričnost otvora Ø20mm treba da je u toleranciji 0,25mm- gornja površina treba da je paralelna u odnosu na donju sa toleranciji

paralelnosti 0,3mm

Površinska obrada: - otvor Ø20mm i otvori Ø26mm su u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)- gornja i donja površina je u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N10 (Ra=12,5µm)

66

67

ZADATAK 2.12


Format: A4

Naziv dela: MODEL

Materijal: Č.0545



Tolerancije: - kružnost otvora Ø20mm treba da je u toleranciji 0,1mm- ravnost donje površine žljeba širine 16mm treba da je u toleranciji 0,4mm

Površinska obrada: - otvor Ø20mm je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)- donja površina žljeba širine 16mm je u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N10 (Ra=12,5µm)

68

69

ZADATAK 2.13


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - kružnost prečnika Ø40 treba da je u toleranciji 0,15mm- paralelnost osa otvora Ø16mm treba da je u toleranciji 0,3mm

Površinska obrada: - deo cilindra Ø40mm je u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)- otvori Ø16mm su u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)

70

71

ZADATAK 2.14


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - kružnost otvora Ø24mm treba da je u toleranciji 0,08mm- paralelnost usečenih lučnih segmenata treba da je u toleranciji 0,5mm

Površinska obrada: - otvor Ø24mm je u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)- kose površine su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N10 (Ra=12,5µm)

72

73

ZADATAK 2.15


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - kružnost kružnost Ø50mm treba da je u toleranciji 0,13mm- paralelnost površina 20x21mm u usečenom žljebu, treba da je u toleranciji

0,25mmPovršinska obrada: - deo cilindra Ø50mm je u stepenu tačnosti N7 (Ra=1,6µm)

- površine 20x21mm su u stepenu tačnosti N8 (Ra=3,2µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N10 (Ra=12,5µm)

74

75

ZADATAK 2.16


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - paralelnost čeonih površina cilindra Ø50mm treba da je u toleranciji 0,3mm- ravnost zasečenih površina na cilindru (širina 10mm), treba da je u toleranciji

0,4mmPovršinska obrada: - cilindar Ø50mm je u stepenu tačnosti N7 (Ra=1,6µm)

- zasečene površine na cilindru su u stepenu tačnosti N8 (Ra=3,2µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N9 (Ra=6,3µm)

76

77

ZADATAK 2.17


Format: A4

Naziv dela: MODEL




Tolerancije: - cilindričnost otvora Ø25mm treba da je u toleranciji 0,1mm- koaksijalnost otvora Ø25mm u odnosu na spoljašnji prečnik Ø50mm treba da je

u toleranciji 0,25mmPovršinska obrada: - cilindar Ø50mm je u stepenu tačnosti N8(Ra=3,2µm)

- otvor Ø25mm su u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm)- ostale površine su u stepenu tačnosti N10(Ra=12,5µm)

78

79

PRIMER 3. ZADATKA

Na osnovu dve projekcije postolja, nacrtati presek sa više paralelnih ravni, umesto projekcije u kojoj nije naznačen presek. Šrafirati presek. Crtež raditi u razmeri 1:1, sa kotiranjem.

Format: A4

Naziv dela: POSTOLJE

Materijal: BTel

Metodska jedinica: Presek sa više paralelnih ravni

Iznad dobijenog preseka upisati PRESEK A-A.

80

RE ŠENJE PRIMERA

81

ZADATAK 3.1


Format: A4


Materijal: BTel



82

83

ZADATAK 3.2


Format: A4


Materijal: BTel



84

85

ZADATAK 3.3


Format: A4


Materijal: BTel



86

87

ZADATAK 3.4


Format: A4


Materijal: BTel



88

89

ZADATAK 3.5


Format: A4


Materijal: BTel



90

91

ZADATAK 3.6


Format: A4


Materijal: BTel



92

93

ZADATAK 3.7


Format: A4


Materijal: BTel



94

95

ZADATAK 3.8


Format: A4


Materijal: BTel



96

97

5 TOLERANCIJE

Geometrijske tolerancije se utvrđuju samo kada su neophodne sa aspekta funkcionalnih zahteva, zamenljivosti ili eventualno sa aspekta proizvodnje. Geometrijske tolerancije elementa utvrđuju polje unutar kojeg mora ležati element ( površine, ose ili srednje ravni ).

U zavisnosti od karakteristike i mere koja se toleriše polje može biti:

• površina unutar kruga;

• površina između dva koncentrična kruga;

• površina između dve ekvidistantne prave ili dve paralelne prave;

• prostor unutar cilindra;

• prostor između dva koaksijalna cilindra;

• prostor između dve ekvidistantne površine ili dve paralelne ravni;

• prostor unutar paralelopipeda.

Ukoliko nije dodatno naznačeno prema tabeli 5.1 i 5.2, tolerancija važi za ukupnu dužinu ili površinu tolerisanog elementa. Geometrijske tolerancije elementa koje se daju u odnosu na referentni element ne ograničavaju odstupanje oblika samog referentnog elementa. Referentni element mora imati za određenu namenu dovoljnu tačnost, zbog čega je neophodno utvrditi tolerancije oblika referentnog elementa.

Tabela 5.1: Oznake za karakteristike za koje se utvrđuju tolerancije

Elementi i tolerancije Karakteristika Oznaka

Pojedinačni

elementi Tolerancije oblika

Pravost

Ravnost

Kružnost

Cilindričnost

Pojedinačni ili

Referentni elementi

Profil linije

Profil površine

Referentni elementi

Tolerancije pravca

Pararelnost

Upravnost

Nagib ( kosina )

Tolerancije

položaja

Položaj (lokacija)

Koncentričnost i

koaksijalnost

Simetričnost

Tolerancije

bacanja

Bacanje

Ukupno bacanje

98

Tabela 5.2

Opis Oznaka

Označavanje elemenatakoji se toleriše

Neposredno

Slovom A

Označavanje referenceNeposredno

Slovom A A

Reper

Teorijski tačna mera

Projektovano teorijsko polje

Princip maksimuma materijala

Zahtevi koji se odnose na tolerancije unose se u pravougaoni okvir koji je podeljen na dva ili više polja. Sleva nadesno polja sadrže sledeće: (slike 5.1-5.3):

• oznaku karakteristike za koju se utvrđuju tolerancije;

• vrednost tolerancije u istim jedinicama kao i dužina (ispred vrednosti tolerancija kružnog ili cilindričnog oblika stavlja se znak Ø);

• slovo ili slova koja identifikuju referencu ili reference.


Napomena za toleranciju, na primer: „6 otvora“, „4 površine“ ili „6x“, mora biti napisana iznad okvira (vidi slike 5.4 i 5.5).

Slika 5.4 Slika 5.5

Dodatni podaci o obliku elemenata unutar tolerancijskog polja moraju biti napisani u blizini okvira za tolerancije i mogu se povezati pomoćnom linijom (vidi slike 5.6 i 5.7).

Slika 5.6 Slika 5.7

Ako je neophodno dati više od jedne tolerancije za jedan element, tolerancije se daju u okvirima za tolerancije postavljenim jedan iznad drugog (sliku 5.8).

Slika 5.8

99

5.1 Elementi koji se tolerišu

Okvir za tolerancije povezan je sa elementom koji se toleriše pomoću referentne linije sa strelicom na sledeći način:

• na konturnu liniju elementa ili na pomoćnu kotnu liniju, ako se tolerancija odnosi na liniju ili površinu (vidi slike 5.9 i 5.10)


• kao produžetak kotne linije ako se tolerancije odnose na osu ili središnju ravan kotiranog elementa (slike 5.11-5.13) :


• na središnju liniju elementa, kada se tolerancija odnosi na osu ili srednju liniju koja se poklapa sa osom ili sredinom ravni (vidi slike 5.14-5.16).


NAPOMENA – Ako se tolerancije odnose na konturu cilindričnog ili simetričnog elementa ili na osu ili srednju ravan, one zavise od funkcionalnih zahteva.

5.2 Širina tolerancijskog polja

Širina tolerancijskog polja ima smer strelice referentne linije koja spaja okvir za tolerancije sa elementom, izuzev ako ispred vrednosti ne stoji oznaka Ø (vidi slike 5.17 i 5.18).


100

Po pravilu, pravac širine tolerancijskog polja je u pravcu normale na geometrijski oblik dela (vidi slike 5.19 i 5.20).


5.3 Referenca

Kada je tolerancija elemenata data u odnosu na referencu, ona se po pravilu označava pomoću referentnog slova. Isto referentno slovo se ponavlja u okviru za tolerancije.

Radi označavanja reference, uokvireno referentno slovo je spojeno preko punog ili praznog referentnog trougla (vidi slike 5.21 i 5.22)


Referentni trougao sa referentnim slovom se postavlja:

• na konturu elementa ili pomoćnu liniju (vidno odvojen od kotne linije), kada je referenca linija ili površina na samom delu (slika 5.23):

Slika 5.23

• u produžetku kotne linije, kada je referentna osa ili središnja linija (slike 5.24 -5.26) :

NAPOMENA – Ako nema dovoljno mesta za smeštanje dve kotne strelice, jedna se može zameniti referentnim trouglom (slike 5.25 i 5.26).

Slika 5.24

101


• na osu ili središnju liniju, kada je referenca :a) osa ili središnja linija samog elementa (na primer cilindar),b) zajednička osa ili središnja linija dva elementa (slika 5.27).

Slika 5.27

Ako se okvir za tolerancije može pomoću referentne linije povezati direktno sa referencom, tada se referentno slovo može izostaviti (slike 5.28 i 5.29).


Pojedinačna referenca se obeležava velikim slovom (slika 5.30). Zajednička referenca koju čine dve reference obeležava se sa dva velika slova koja su razdvojena horizontalnom crtom (slika 5.31).


Ako je redosled dve ili tri reference od važnosti, onda se referentna slova daju u posebnim okvirima, poređanim po važnosti, sleva nadesno (slika 5.32). Ako je redosled referenci nebitan, referentna slova se stavljaju u jedan okvir (sliku 5.33).


102

Ako se tolerancija odnosi na jedan ograničeni segment dužine, bilo gde da se nalazi, dužina ovog segmenta mora se dati posle tolerancije i odvojiti od nje kosom crtom.

U slučaju površine koristi se isti način označavanja. To znači da tolerancija važi za svaku liniju na utvrđenoj dužini u svakom položaju i pravcu (slika 5.34). Ako se utvrđuje uža tolerancija iste vrste na ograničenom segmentu dužine, kao i na celom elementu, onda se ona daje u donjem odeljku okvira za tolerancije (slika 5.35).

Slika 5.34Slika 5.35

U nekim slučajevima tolerancije pravca i položaja ne primenjuju se na sam element nego na

njegovu projekciju. Ovakva tolerancijska polja se obeležavaju oznakom (slika 5.36).

Slika 5.36

5.4 Obeležavanje tolerancijskih polja

Za obeležavanje tolerancijskih polja osovina i spoljnih mera uopšte koriste se mala slova od a do h. Posmatranjem tablice 5.3 uočava se kolona pod nazivom Područje nazivnih mera, što podrazumeva meru izraženu u milimetrima za određene mašinske delove. Na primer mera osovine, (slika 5.37), 25f8 podrazumeva da je nazivna mera u području od 24 mm do 30 mm tolerancijskog polja f8 čije je gornje granično odstupanje ag =-20µm, a ad odnosno donje granično odstupanje 53µm, što se čita iz kolone f8

Slika 5.37

103

U tablici na crtežu u kojoj su predstavljene mere sa odstupanjima, gornje granično odstupanje piše se u gornjem delu tablice i izražava se mm , a donje piše se u donjem delu tablice i takođe se izražava u mm.

Tablica 5.3 Gornja i donja odstupanja spoljnih mera u (µm)

Područje nazivnih mera

mm d9 e9 f8 f6 g6 h11 h6 j6 k6 k5 m7 m6

iznad do

1 ... 3-

20- 14 - 6 - 6 - 2 0 0 + 4 + 6 + 4 + 1

4+ 8

- 45 - 39 - 20 - 12 - 8 - 60 - 6 - 2 0 0 + 4 + 2

3 ... 6-

30- 20 - 10 - 10 - 4 0 0 + 6 + 9 + 6 + 1

6+ 12

- 60 - 50 - 28 - 18 - 12 - 75 - 8 - 2 + 1 + 1 + 4 + 4

6 ... 10- 40 - 25 - 13 - 13 - 5 0 0 + 7 + 1

0+ 7 + 2

1+ 15

- 70 - 61 - 35 - 22 - 14 - 96 - 9 - 2 + 1 + 1 + 6 + 6

10 ... 1414 ... 18

- 50 - 32 - 16 - 16 - 6 0 0 + 8 + 12

+ 9 + 25

+ 18

- 93 - 75 - 34 - 27 - 17 - 110

- 11

- 3 + 1 + 1 + 7 + 7

18 ... 2424 ... 30

- 65 - 40 - 20 - 20 - 7 0 0 + 9 + 15

+ 11

+ 29

+ 21

- 117 - 92 - 53 - 33 - 20 - 130

- 13

- 4 + 2 + 2 + 8 + 8

30…4040…50

- 80 - 50 - 25 - 25 - 9 0 0 + 11

+ 18

+ 13

+ 34

+ 25

- 142 - 112

- 64 - 41 - 25 - 160

- 16

- 5 + 2 + 2 + 9 + 9

50…6565…80

- 100 - 60 - 30 - 30 - 10 0 0 + 12

+ 21

+ 15

+ 41

+ 30

- 174 - 134

- 76 - 49 - 29 - 190

- 19

- 7 + 2 + 2 + 11

+ 11

Za obeležavanje tolerancijskih polja otvora i unutrašnjih mera uopšte koriste se velika slova od A do H. Posmatranjem tablice 5.4 uočava se kolona pod nazivom Područje nazivnih mera, što podrazumeva meru izraženu u milimetrima za određene mašinske delove. Na primer mera otvora (slika 5.38), 25H8 podrazumeva da je nazivna mera u području od 24 mm do 30 mm tolerancijskog polja H8 čije je gornje granično odstupanje Ag =+33µm, a Ad odnosno donje granično odstupanje 0µm, što se čita iz kolone H8.

Slika 5.38

Tablica 5.4 Gornja i donja odstupanja unutrašnjih mera u (µm)

Područje nazivnih mera

mm A11 C11 D9 E9 F8 F7 G6 H11 H9 H8 H7 H6

iznad do

1 ... 3

+ 330

+ 120

+ 45 + 39

+ 20

+ 16

+ 8 + 60 + 25

+ 14

+ 10

+ 6

+ 270

+ 60 + 20 + 14

+ 6 + 6 + 2 + 0 + 0 + 0 + 0 + 0

3 ... 6

+ 345

+ 145

+ 60 + 50

+ 28

+ 22

+ 12

+ 75 + 30

+ 18

+ 12

+ 8

+ 270

+ 70 + 30 + 20

+ 10

+ 10

+ 4 + 0 + 0 + 0 + 0 + 0

6 ... 10

+ 370

+ 170

+ 70 + 61

+ 35

+ 28

+ 14

+ 96 + 32

+ 22

+ 15

+ 9

+ 280

+ 80 + 40 + 25

+ 13

+ 15

+ 5 + 0 + 0 + 0 + 0 + 0

104

10 ... 1414 ... 18

+ 400

+ 205

+ 93 + 75

+ 34

+ 34

+ 17

+ 110

+ 43

+ 27

+ 18

+ 11

+ 290

+ 95 + 50 + 32

+ 16

+ 16

+ 6 + 0 + 0 + 0 + 0 + 0

18 ... 2424 ... 30

+ 430

+ 240

+ 117

+ 92

+ 53

+ 41

+ 20

+ 130

+ 52

+ 33

+ 21

+ 13

+ 300

+ 110

+ 65 + 40

+ 20

+ 20

+ 7 + 0 + 0 + 0 + 0 + 0

105

6 ZNACI ZA OZNAČAVANJE KVALITETA OBRAĐENIH POVRŠINA

Osnovni znak za označavanje kvaliteta površina sastoji se od dva kraka pravih linija pod uglom od 60 ° u obliku kukice, kako je prikazano na slici 6.1. Ako se zahteva skidanje materijala obradom, osnovnom znaku dodaje se crtica kako je prikazano na slici 6.2. Ako nije dozvoljeno skidanje materijala, osnovnom znaku dodaje se jedan krug, kako je prikazano na sl. 6.3. Znak na slici 6.3 može se takođe upotrebiti na crtežu koji se odnosi na izvestan proizvodni proces da označi da se data površina mora ostaviti u stanju koje rezultira iz prethodnog proizvodnog procesa i to bez obzira da li je to stanje postignuto skidanjem materijala ili na neki drugi način. Kada treba označiti specijalne karakteristike površine (vidi tabelu. 6.1), u dužem kraku bilo kojeg od prednjih znakova dodaje se produžena linija, kako je prikazano na slici 6.4.

Slika 6.1 Slika 6.2 Slika 6.3 Slika 6.4

Vrednost ili vrednosti koje definišu glavni kriterijum hrapavosti Ra (vidi t. 6.1) dodaju se znacima datim na sl. 6.1 do 6.3, kako je prikazano na sl. 6.5, 6.6 i 6.7. Ove slike prikazuju:

• površinu dobijenu bilo kojom metodom proizvodnje, slika 6.5;

• površinu dobijenu skidanjem materijala, slika 6.6;

• površinu dobijenu bez skidanja materijala, slika 6.7;

Kada je samo jedna vrednost naznačena, ona predstavlja maksimalnu dozvoljenu vrednost površinske hrapavosti. Ako se naznačuje najveća i najmanja granična vrednost glavnog kriterijuma površinske hrapavosti, obe vrednosti se prikazuju kao na sl. 6.8 i to tako da najveća granična vrednost (a1) bude iznad najmanje granične vrednosti (a2).

Slika 6.5 Slika 6.6 Slika 6.7 Slika 6.8

Umesto hrapavosti Ra može se staviti i odgovarajući broj klase hrapavosti, prikazan u tabeli 6.1.

Tabela 6.1

Najveća vrednost za Ramµ

Broj klase površinske hrapavosti

0,025 N10,05 N20,1 N30,2 N4

0,4 N50,8 N61,6 N73,2 N86,3 N9

12,5 N1025 N11

50 N12

106

Ako se zahteva da se konačna površinska hrapavost ostvari određenom metodom proizvodnje, ova metoda se označava jasnim rečima na produžetku dužeg kraka znaka. Isto tako na ovom produžetku daju se bilo kakve oznake koje se tiču određenog postupka ili prevlake. Ako drugačije nije naznačeno, brojna vrednost hrapavosti odnosi se na površinsku hrapavost određenog postupka ili prevlačenja.

Ako je neophodno definisati površinsku hrapavost i pre i posle određenog postupka ili prevlačenja, ovo se mora objasniti pogodnom napomenom ili u skladu sa slikom 6.9.

Slika 6.9

Ako je neophodno označiti referentnu dužinu, ona se naznačuje uz znak, kako je prikazano na slici 6.10.

Ako je neophodno utvrditi pravac prostiranja brazda, on se utvrđuje određenim znakom koji se dodaje znaku za površinsku hrapavost, kako je prikazano na slici 6.11.


Pravac prostiranja brazda je pravac prostiranja preovlađujuće brazde površinske hrapavosti, koji je obično određen primenjenom metodom proizvodnje.

Kada je neophodno naznačiti vrednost dodatka za mašinsku obradu, ona se upisuje na levoj strani znaka, kako je prikazano na slici 6.12 i izražava se u mm .

Dodatne oznake u znaku za površinsku hrapavost postavljaju se kako je prikazano na slici 6.13.


107

Na slici 6.13 je:

a – vrednost hrapavosti Ra u mikromilimetrima ili broj klase hrapavosti N1 do N12

b – metode proizvodnje, postupak ili prevlaka;

c – referentna dužina;

d – pravac prostiranja neravnina;

e – dodatak za mašinsku obradu;

f – druge vrednosti hrapavosti, na primer (Rz, Rmax).

Osnovni i dodatni znaci crtaju se na način prikazan na slici 6.14. Mere za oznake i dodatna objašnjenja date su u tabeli 6.2.

Slika 6.14

Tabela 6.2

Visina oznaka i velikih slova (h)Mere u mm

3,5 5 7 10 14 20

Debljina linija za oznake (d’) 0,35 0,5 0,7 1 1,4 2

Visina H1 5 7 10 14 20 18

Visina H2 10 14 20 28 40 56

108

PRIMER 4. ZADATKA

Za vratilo prikazano u izometričkoj aksonometriji, na formatu A4 u razmeri 1:1 NACRTATI RADIONIČKI CRTEŽ.

Izvršiti potrebna uvrednjavanja i prikazati odgovarajuće poprečne preseke.

Prvi prečnik (tolerancija f6) i leva bočna strana drugog prečnika (tolerancija m6) imaju dozvoljeno aksijalno odnosno radijalno bacanje u odnosu na treći prečnik (tolerancija k6) u vrednosti za 0,3mm.

Koaksijalnost drugog prečnika u odnosu na treći iznosi 0,02mm.

Upravnost desne čeone površine prečnika Ø50mm u odnosu na treći prečnik iznosi 0,01mm

Žljeb za klin je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm), a otvori su u stepenu tačnosti N9(Ra=6,3µm). Spoljaši prečnici su u stepenu tačnosti N6(Ra=0,8µm). Ostale površine su u stepenu tačnosti N10(Ra=12,5µm).

NAPOMENA: - Prelazi prečnika Ø30mm na Ø50mm i Ø50mm na Ø38mm su radijusni R3mm

109

RE ŠENJE PRIMERA

110

ZADATAK 4.1




Koaksijalnost drugog prečnika u odnosu na treći iznosi 0,4mm.

Žleb za klin je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm), a otvori su u stepenu tačnosti N9(Ra=6,3µm). Spoljaši prečnici su u stepenu tačnosti N6(Ra=0,8µm). Ostale površine su u stepenu tačnosti N11(Ra=25µm).

NAPOMENA: - Prelazi prečnika Ø50mm na Ø60mm i Ø60mm na Ø30mm su skošeni 2/45°.

111

112

ZADATAK 4.2




Koaksijalnost trećeg prečnika u odnosu na drugi iznosi 0,5mm.

Žleb za klin je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm), a otvori su u stepenu tačnosti N9(Ra=6,3µm). Spoljaši prečnici su u stepenu tačnosti N6(Ra=0,8µm). Ostale površine su u stepenu tačnosti N10(Ra=12,5µm).


113

114

ZADATAK 4.3




Cilindričnost trećeg prečnika treba da je u toleranciji 0,5mm.

Žljeb za klin je u stepenu tačnosti N7(Ra=1,6µm), a otvori su u stepenu tačnosti N9(Ra=6,3µm). Spoljaši prečnici su u stepenu tačnosti N6(Ra=0,8µm). Ostale površine su u stepenu tačnosti N10(Ra=12,5µm).

NAPOMENA: - Prelazi prečnika Ø30mm na Ø70mm i Ø70mm na Ø50mm su radijusni R5mm

115

116

ZADATAK 4.4




Upravnost otvora Ø14mm u odnosu na zasečenu ravnu površinu iznosi 0,3mm.



117

118

ZADATAK 4.5




Cilindričnost drugog prečnika treba da je u toleranciji 0,4mm.


NAPOMENA: - Prelaz prečnika Ø40mm na Ø60mm je skošen 3/45°.

119

120

ZADATAK 4.6




Upravnost osa otvora Ø20mm (otvori skroz) iznosi 0,4mm.



121

122

ZADATAK 4.7




Paralelnost ravnih površina, zasečenih na prvom mestu, iznosi 0,5mm.



123

124

ZADATAK 4.8




Upravnost otvora Ø20mm (dubine 50mm) u odnosu na skošenu površinu je 0,4mm.



125

126

7 SNIMANJE MAŠINSKIH DELOVA

7.1 Skiciranje mašinskih delova

Pod skicom se podrazumeva bilo kakav crtež urađen slobodnom rukom. Kada se govori o snimanju sa modela, može se reći da je skica radionički crtež urađen slobodnom rukom. Skica zbog toga mora sadržati sve elemente koje sadrži i radionički crtež:

• potreban broj projekcija i preseka,

• sve potrebne dimenzije (mere gotovog predmeta),

• oznake za obradu površina i

• oznake materijala.

Postupak izrade skice ima sledeće faze:

1. zamisli se predmet koji se želi skicirati, a može se koristiti i uzorak predmeta-mašinskog dela (ovo tim pre ako je reč o snimanju modela);

2. odredi se potreban broj pogleda i preseka kao i njihov raspored; prema veličini i složenosti samog predmeta odredi se veličina papira za skicu;

3. crtaju se osne linije, zatim simetrično, u odnosu na osu, crtaju se vidljive i nevidljive ivice-konture;

4. crtaju se preseci;

5. vrši se kotiranje i unose oznake za kvalitet obrađenih površina;

6. propisuje se materijal i označava se oznakom SRPS.

Na slici 7.1. dat je sklop koturače i pozicije koturače.

Slika 7.1: Sklop koturače (a) i pozicije koturače (b)

127

Izrada originala na osnovu skice

Skica se može koristiti kao punovažan crtež, ali , ako je reč o crtežu trajnije vrednosti, na osnovu skice crta se originalni crtež na pausu pomoću potrebnog pribora ili na računaru. Takvi crteži umnožavaju se kopiranjem-štampanjem. Dobijene kopije koriste se u tehnologiji, konstrukcionom birou, proizvodnji itd., a originali se čuvaju u arhivi. Postupak izrade originalnog crteža predmeta ili modela posredstvom skice u osnovi je isti kao pri skiciranju.

Na slici 7.2. dat je postupak za izradu skica za delove koturače.

Slika 7.2: Postupak za izradu skica delova koturače128

7.2 Čitanje radioničkih crteža

Kako je čitanje crteža najvažnija komponenta u tehničkom crtanju, u kojoj su objedinjena sva znanja iz oblasti projiciranja i ostalih pravila tehničkog crtanja, to je za uspešno čitanje crteža, osim projekcija i preseka, potrebno dobro poznavati uvrednjavanje, tolerancije, označavanje materijala po SRPS-standardima kao i oznake kvaliteta obrade pojedinih površina.

Čitanje radioničkih crteža sastoji se u analizi oblika i mera nacrtanog predmeta:• na osnovu datih ortogonalnih izgleda najpre se u svesti stvara jasna predstava o obliku

predmeta;

• na osnovu datih podataka pri kotiranju ustanovljavaju se sve mere predmeta;

• utvrđuje se koje su vrednosti (ili oblici) tolerisane;

• analizira se kvalitet obrađenih površi.

Na slici 7.3. prikazan je radionički crtež pužnog vratila sa svim potrebnim projekcijama, merama i materijalom tako da se po njemu može izvršiti izrada takvog dela-vratila. Razrada, a time i čitanje samog crteža, išlo bi ovim redom:

a) Vratilo je prikazano u jednoj projekciji sa prikazom potrebnih preseka. S obzirom da je vratilo u svim presecima kružnog oblika i kotirano sa Ф, to druga projekcija nije ni potrebna. Na mestima gde su izvođeni žlebovi za klin dati su tragovi presečnih ravni, u presecima su date dubine i širine žlebova.

b) Kvalitet obrade dat je na svim potrebnim mestima, a sve ostalo, što nije naznačeno obraditi sa N10.

c) Tolerancije prečnika Ф80k5, Ф75k6, Ф75m6 i 20P9 date su u gornjem levom uglu crteža.

d) Dati su potrebni detalji kanala za brušenje “C” i “D”.

e) Materijal Č.0645 kaljen.

f) Merilo-koje je na crtežu označeno je 1:5.

U daljim postupcima čitanja crteža treba voditi računa i o proračunu (ako je potreban), brzini rezanja, paralelnosti i ekscentričnosti pojedinih površina i slično. Na primer, na crtežu je data i tablica za tip puža-evolventni (proračunate vrednosti).

Slika 7.3: Radionički crtež pužnog vratila

129

130

7.3 Primeri crteža mašinskih delova

Slika 7.4: Crtež trapeznog kaišnika

Slika 7.5: Crtež osovinice

131

Slika 7.6: Crtež konusnog zupčanika

132

Slika 7.7: Crtež kaišnika

Slika 7.8: Crtež ploče

133

8 ELEKTROTEHNIČKE OZNAKE I SIMBOLI

Sva pravila, propisi i standardi iz tehničkog crtanja u celini važe za sve oblasti tehnike pa, prema tome, i za elektrotehniku.

U ovom poglavlju biće reči o određenim osobenostima u elektrotehnici. Da bi se prikazala sprega jednog elektrotehničkog uređaja-naprave (mašine, aparata, instrumenta kontrolnih i regulacionih), u elektrotehnici se upotrebljavaju šematski crteži elektrotehničkih mreža-instalacija u kojima se ucrtavaju razne elektrotehničke oznake-simboli.

Elektrotehničke oznake i simboli po svom izgledu i obliku podsećaju na stvarni izgled konstrukcione koncepcije elektrotehničkih uređaja. Kod elektrotehničkih crteža ne radi se, dakle, o neposrednoj izradi onoga što je nacrtano, u smisu kako je to bio slučaj kod radioničkog crteža, već su električne šeme vrlo slične šemama cevnih vodova. Pri izradi crteža elektrotehničke šeme treba obratiti pažnju na debljinu izvučenih crta, kao i veličinu samih simbola.

U tabelama 8.1-8.5 prikazani su i postupno svrstani osnovni elektrotehnički simboli najviše primenjivani u elektrotehničkim šemama.

Tabela 8.1

Broi simbola Simbol Značenje

8.1.1Neutralni provodnik

N-provodnik

8.1.2Zaštitni provodnik

PE-provodnik

8.1.3Zaštitno-neutralni provodnik

PEN-provodnik

8.1.4Primer:Trofazni razvod sa neutralnimprovodnikom i zaštitnim provodnikom

Tabela 8.2


8.2.1 Razvod se vodi nagore

8.2.2 Razvod se vodi na dole

8.2.3 Razvod se vodi vertikalno

8.2.4 Kutija, opšti simbol

8.2.5 Spojna ili razvodna kutija

8.2.6Tačka napajanja električne instalacije sa

potrebnom opremom

8.2.7Rasklopni blok sa četiri odvoda i jednim

dovodom

134

Tabela 8.3


8.3.1 Priključnica, opšti simbol

8.3.2

8.3.3

Višestruka priključnica (dvostruka)

8.3.4Priključnica sa zaštitnim provodnikom

(kontaktom)

8.3.5 Priključnica sa zatvaračem

8.3.6 Priključnica sa jednopolnom sklopkom

8.3.7 Priključnica sa sklopkom blokiranja

8.3.8

Priključnica sa transformatorom za električno odvajanje

Primer: Priključnica za električni aparat za brijanje

8.3.9

Priključnica za telekomunikacije, opšti simbol

Oznake za označavanje različitih tipova priključnica su:

TP-telefon

M-mikrofon

Z- zvučnik

FM-frekventni modulator

TV-televizija

TX-teletekst

Tabela 8.4


8.4.1 Sklopka, opšti simbol

8.4.2 Sklopka sa svetlom za orijentaciju

8.4.3Jednopolna sklopka sa ograničenim

vremenom zatvaranja

8.4.4 Dvopolna sklopka

135

Nastavak tabele 8.4


8.4.5

Jednopolna višepoložajna sklopka

(serijska)

Primer: Za različite nivoe osetljivosti

8.4.6 Jednopolna naizmenična sklopka

8.4.7

Naizmenična, višepoložajna (unakrsna) sklopka

Ekvivalentna šema

8.4.8 Sklopka sa regulacijom

8.4.9 Jednopolna potezna sklopka

8.4.10 Pritisno dugme (taster)

8.4.11 Pritisno dugme sa signalnom sijalicom

8.4.12 Pritisno dugme sa ograničenim pristupom

8.4.13 Oprema za vremensko ograničenje

8.4.14 Vremenska sklopka

8.4.15Sklopka sa ključem

Uređaj za nadzor osoblja

136

Tabela 8.5


8.5.1Priključno mesto svetiljke prikazano sa

električnim razvodom

8.5.2Priključno mesto zidne svetiljke prikazano

kada je napajanje sa leve strane

8.5.3

Sijalica, opšti simbol

Ovaj simbol se koristi ponekad za označavanje određenih vrsta svetiljki

Signalna sijalica opšti simbol

Ovaj simbol se može dopuniti slovnim simbolima iz t.8.5.3 standarda

SRPS.N.A3.008

8.5.4

8.5.5

8.5.6

Svetiljka sa fluorescentnom cevi, opšti simbol

Primeri:

Svetiljka sa tri fluorescentne cevi

Svetiljka sa pet fluorescentnih cevi

8.5.7 Projektor, opšti simbol

8.5.8 Projektor sa uskim svetlosnim snopom

8.5.9Projektor sa divergentnim svetlosnim

snopom

8.5.10

Pomoćni pribor za sijalicu sa pražnjenjem

Ovaj simbol se koristi samo kada pribor nije ugrađen u svetiljku

8.5.11Svetiljka za sigurnosno svetlo u posebnom

strujnom kolu

137

Nastavak tabele 8.5


8.5.12Svetiljka za sigurnosno svetlo sa

nezavisnim (sopstvenim) napajanjem

8.5.13Zagrevač vode prikazan u električnoj

instalaciji

8.5.14 Ventilator prikazan u električnoj instalaciji

8.5.15 Časovnik za registrovanje vremena

8.5.16 Električna brava

8.5.17 Interfon

138

UPUTSTVO ZA IZRADU 5. ZADATKA

Za izradu petog zadatka prvi deo rada podrazumeva crtanje građevinske osnove, a drugi deo kreiranje i umetanje blokova za kućnu instalaciju.

Crtanje građevinske osnove

Pre početka crtanja potrebno je definisati:

1. jedinice mere u kom se radi crtež: Format/Units/Insertion scale/Centimeters

2. preciznost crtanja: Format/Units/Precision/0,00

3. granice crteža: Format/Drawing Limits/ Pri pozivanju ove komande na komandnoj liniji ispisuje se poruka za definisanje koordinate donjeg levog ugla granice crteža/ Podrazumevane koordinate su <0.00, 0.00>, koje ne treba menjati/ Za prihvatanje ovih koordinata pritisne se Enter/ Na komandnoj liniji ispisuje se poruka za izbor koordinate gornjeg desnog ugla/ Unese se vrednost <2000,1500>/ Enter.

Ove dimenzije se unose jer je osnova objekta 1800x1160. Dimenzije formata mogu biti:

- uključene-ON-što znači da se može crtati samo unutar definisanog formata

- isključene-OF-omogućava crtanje van definisanog formata.

Da bi cele granice crteža bile prikazane na ekranu, potrebno je izabrati putanju View/Zoom/All. Preporučuje se da granice crteža budu uključene jer se time izbegava da kreirani crtež bude van definisanog formata.

Nakon ovih podešavanja, crta se građevinska osnova. Prvo se kreira Layer (nivo) u kojem se crtaju zidovi osnove Format/Layer/New/Zidovi/Crvena boja/OK. Nivo zidovi proglasi se tekućim.

Za crtanje zidova na paleti alata Draw izabere se komanda Rectangle i crta pravougaonik / Klikne se u blizini koordinatnog početka za određivanje donjeg levog ugla pravougaonika/ Za gornji desni ugao pravougaonika koriste se relativne koordinate:@1800,1160/Enter.

Pošto je debljina zidova 35 cm (u građevinskoj osnovi) na paleti alata Modify izabere se komanda za paralelno kopiranje Offset i kopira nacrtani pravougaonik sa distancom 35 cm prema unutra.

Nakon toga da bi se nacrtali pregradni zidovi, otvori za vrata, ispusti na prednjem delu, potrebno je komandom Explode rastaviti postojeće pravougaonike, a zatim koristiti komande Line, Offset, Trim i Extend. Na taj način dobija se izgled prikazan na slici 8.1.

Slika 8.1: Građevinska osnova

139

Da bi se kompletirala građevinska osnova potrebno je ubaciti vrata i prozore na odgovarajuća mesta u osnovi, čime se dobija izgled prikazan na slici 8.2. Pošto se vrata i prozori pojavljuju više puta na istom crtežu, najlakše je formirati njihove blokove i zatim ih koristiti neograničeno puta sa određenim faktorom razmere da bi se prilagodili stvarnim dimenzijama na crtežu.

Slika 8.2: Kompletna građevinska osnova

Kreiranje blokova

Blokove je najbolje kreirati u nultom layer-u, a kasnije ih ubaciti u željene layer-e sa dodatim željenim bojama jer se tako izbegava konfuzija sa bojama blokova koji bi eventualno bili formirani pod drugom bojom.

Kada se pravi blok potrebno je kreirati njegovu definiciju. U pitanju je entitet koji se ne vidi a čuva se u okviru crteža i sastoji se od:

• imena bloka

• tačke umetanja-bazne tačke u odnosu na koju će biti umetnut blok

• objekta koji su grupisani u blok

Za građevinsku osnovu potrebno je kreirati blokove vrata i prozora. Prvo se kreira blok vrata100, koji se sastoji iz dva objekta i to iz pravougaonog dela i luka. Pravougaonik se crta izborom komande Rectangle, dimenzija 5x100 cm. Luk se crta komandom Arc, izabere se Arc/Start,Center,Angle. Za početnu tačku luka potrebno je izabrati gornju levu tačku pravougaonika, za centar luka donju levu tačku pravougaonika a za ugao rotacije ugao -90O..

Za kreiranje bloka vrata100 izabere se na paleti alata Draw komanda Make Block , čijim aktiviranjem se pojavljuje prozor Block Definition. U delu prozora Name upisuje se naziv bloka-vrata100; u delu Base Point, klikne se na ikonu Pick Point i izabere donji levi ugao vrata; u delu Objects klikne se na ikonu Select Objects i selektuju se vrata a zatim se pritisne Enter, čime se vraća prozor Block Definition i klikne na OK. Treba napomenuti da u okviru prozora Block Definition postoje u delu Objects tri dugmeta od kojih treba izabrati Delete, što znači da se objekti automatski brišu nakon što se definiše blok. Opcija Delete se uključi ako se blok koristi sa različitom razmerom, orjentacijom ili lokacijom u odnosu na objekte koji ulaze u blok.

Na isti način kao što se kreira blok vrata kreira se i blok prozor100 (u nultom layer-u i dužine 100 cm zbog kasnijeg prilagođavanja). Ovaj blok se sastoji iz pravougaonika dimenzija 100x5 cm i četiri vertikalne linije dužine 15 cm čije se početne tačke nalaze na uglovima pravougaonika.

140

Umetanje blokova

Pre nego što se počne sa ubacivanjem blokova na crtež, potrebno je formirati nove layer-e na kojima će se ti blokovi nalaziti. U tu svrhu kreiraju se dva nova layer-a sa pripadajućim bojama: prozori-ljubičasta boja, vrata-zelena boja. Layer-i se kreiraju iz razloga što je na jednom crtežu potrebno imati više nivoa, a na tim nivoima objekte iz iste grupe, kako bi se kasnije mogli lako privremeno uklanjati iz tekućeg prikaza crteža. Privremeno uklanjanje jednog layer-a a samim tim i svih elemenata koji su na njemu vrši se u okviru za dijalog Layer Properties Manager. Izabrani layer može biti uključen ili isključen, zamrznut ili odmrznut, zaključan ili otključan što se postiže jednostavnim pritiskom na odgovarajuću kolonu izabranog layer-a.

Za umetanje blokova u na paleti alata Draw izabere se komanda Insert Block ( ili se u padajućem meniju Insert izabere komanda Blok). Pozivanjem ove komande otvara se dijalog prozor Insert u kome se može uočiti pet polja u kojima su grupisani parametri koje treba definisati da bi se izvršilo umetanje kreiranih simbola. U polju Name postoji lista u kojoj se nalaze imena svih kreiranih simbola aktivnog crteža, gde se može selektovati ime bloka koji se umeće. U polju Insertion point vrši se podešavanje parametara preko kojih se definiše tačka umetanja bloka u crtež, u polju Scale vrši se definisanje faktora razmere po koordinatnim osama za simbol koji se umeće, u polju Rotation vrši se definisanje ugla rotacije simbola koji se umeće.

U ovim poljima potrebno je uključiti opciju Specify On-screen kako bi se mogle unositi vrednost faktora razmere po koordinatnim osama, definisati razmera i ugao rotacije simbola koji se umeće. Ako je polje Explode u donjem levom uglu uključeno tada će svaki blok prilikom umetanja u tekući crtež biti rastavljen na sastavne elemente, pa se ova opcija najčešće ne koristi, jer se blok može i kasnije rastavljati. Na primer, faktor razmere u X pravcu kontroliše veličinu bloka po horizontali, kao i njegovu orijentaciju (znak minus ispred vrednosti definiše orijentaciju).

U konkretnom slučaju za prikazanu građevinsku osnovu, za ubacivanje bloka vrata (slika 8.3) u centralnom delu objekta, čija je širina 110 cm, potrebno je prvo zumirati taj prostor na crtežu, proglasit layer vrata tekućim, a zatim pokrenuti komandu Insert Block.

Slika 8.3: Ubacivanje bloka vrata

141

U padajućoj listi Name izaberu se vrata100 i proveri da li je opcija Specify On-screen uključena u sva tri polja, dok je polje Explode isključeno. Klikom na OK vraća se na crtež pri čemu je blok vrata100 vezan sa kursorom pri čemu se tačka koja je izabrana kao bazna nalazi u sredini kursora. Proveri se da li je uključen Osnap kriterijum Endpoint, a zatim pomeri kursor do donjeg desnog kraja dovratnika prednjih vrata. Kada se pojavi kvadratić, potrebno je kliknuti čime je izabrana tačka umetanja bloka. Na komandnoj liniji pojavljuje se poruka za unos faktora razmere po X osi : Enter x scale factor, Specify opposite corner, or (Corner/XYZ) <1>.Kao faktor razmere uneti vrednost <-1> a zatim Enter. Za Y faktor razmere unosi se vrednost 1, zatim Enter, dok se za ugao rotacije prihvata ponuđeni uga tj 0O, zatim Enter. Time je završeno ubacivanje ovog bloka i na sličan način se ubace i preostala vrata, a zatim prozori. Za nadvratnike nije potrebno praviti blokove jer su to samo prave linije. Ovim je završena kompletna građevinska osnova.

Deoba informacija između crteža

Da bi se postojeći crteži i njegovi elementi mogli koristiti u daljem radu pod nekim novim imenom potrebno je crtež iskopirati u novi fajl. Pošto je AutoCAD u stanju da podrži nekoliko otvorenih crteža istovremeno, može se podešavati koji je od crteža vidljiv. Ako se istovremeno vidi više crteža, mogu se bilo koji objekti ili svi zajedno prevlačiti sa jednog na drugi. U trenutku dok je crtež građevinska osnova otvoren izabere se File/Open a zatim se u prozoru Select File izabere fajl u kome se nalaze blokovi građevinske osnove i pritisne dugme Open. Nakon toga se u padajućem meniju izabere Window/Tile Vertically čime se pored crteža građevinske osnove pojavljuje crtež sa blokovima građevinske osnove. U jednom trenutku može biti aktivan samo jedan crtež, pri čemu je okvir aktivnog crteža tamno plave boje.

Ako se želi otvoriti novi crtež, u trenutku kada je otvoren crtež gradjevinska osnova, postupak je sličan. Izabere se File/New, čime se otvara prozor Create New Drawing i izabere opcija Use a Template i klikne na OK, a zatim se izabere Window/Tile Vertically i pored prethodno otvorenog crteža pojavljuje se novi crtež Drawing 1. Novi crtež se proglasi aktivnim i preko opcije Format Units promeni tip jedinica i preciznost, kao kod crteža građevinske osnove.

Prevlačenje objekata sa jednog na drugi otvoreni crtež

Pojedini objekti ili svi objekti sa jednog crteža na drugi prevlače se tako što ih najpre selektujemo, pri čemu se na izabranim objektima pojavljuju čvorovi. Kursor se postavi na nekom od selektovanih objekata gde nema čvorova, klikne i drži pritisnut levi taster miša i prevuče kursor na drugi crtež. Zatvori se crtež sa koga su prevučeni objekti, a zatim razvuče preko celog ekrana crtež koji sadrži nove objekte.

Kada je završena kompletna građevinska osnova potrebno je napraviti novi fajl, na prethodno opisan način, pod nazivom šema električne instalacije (za datu građevinsku osnovu). Na kreiranom fajlu potrebno je izvršiti umetanje blokova elektrotehničkih oznaka i simbola.

Potrebno je napomenuti da je u novijoj praksi crtanja šema električnih instalacija opšte prihvaćen način u kojem se svi vodovi (jedan ili više njih) obeležavaju sa po jednom linijom. Ta linija označava samo trasu vodova a iz naknadnih obeležavanja priključnih mesta lako se ustanovljava koliko strujnih krugova imamo. Najlakši i najbrži način crtanja je da se prvo iscrtaju kompletne trase električnih vodova a nakon toga se ubace već kreirani blokovi električnih elemenata.

142

PRIMER 5. ZADATKA

Električna razvodna instalacija stambene jedinice, čija je građevinska osnova data na slici, treba da sadrži sledeće:

1. Razvodno mesto odabrano po sopstvenom izboru;

2. Svetiljke sa inkadescentnim izvorima svetlosti, postavljene u svakj prostoriji na mestima po sopstvenom izboru;

3. Jednofazne priključnice sa zaštitnim provodnikom, postavljene u svakoj prostoriji, na mestima po sopstvenom izboru.

4. Jednopolne sklopke, postavljene u svakoj prostoriji na mestima po sopstvenom izboru.

143

REŠENJE PRIMERA

144

ZADATAK 5.1






145

146

ZADATAK 5.2






147

148

ZADATAK 5.3






149

150

ZADATAK 5.4






151

152

ZADATAK 5.5






153

154

ZADATAK 5.6






155

156

ZADATAK 5.7






157

158

ZADATAK 5.8






159

160

Documents

Skola primjena racunara