1

İİSLAM KENTSLAM KENTİİ

Temel Özellikler

KURULUŞ BİÇİMLERİ

SÜRECE GÖRE(E.Pauty,1951)

KURUCULARA GÖRE

(Dhina,Sourdel)

İŞLEVEGÖRE

(M.Cezr, 1977)

TasarlanmışKendiliğindenoluşmuş

Müslümanlar Tarafındankurulanlar

Fetihleİslam

Hakimiyetinegirenler Dğerleri

(sivil ?)Ordugahtan

doğmuş

ASKERİKAMP

RİBATSınır karakolu

YENİ ODAKEmeviler

İSLAM KENTLERİ TİPOLOJİSİ

2

FİZİKSEL MEKANIN ÖĞELERİHENDEK,KANAL,SURLAR

ŞEHİR KAPILARI

YOL ŞEBEKESİ

MEZARLIKTÜRBELER

ÇARŞI,PAZARLAR

MAHALLELER,KONUTLAR

CAMİ

DARÜ’L-İMARA

divanlar

Beyt-ül mal

hamam

hapishane

KENTİN ÖZEĞİ

Erken dönemde: Camiye bitişikEmevi dönemi: Camiden ayrı; kentte farklıyerlerde; Yerleşik alan dışında saray veya site (kasaba,kasba,citadelle,içkale)

Çeşme +WC

Meydan

3. Çevreyi kirleten üretim&ticaret•Saman satan•Hayvan tic.•Demirci•Saraç

2. Ayakkabıcı, kumaşçı, bakırcı

1.1Kuyumcu, kitapçı;

CAMİ

1.2 Besin maddeleri,sabuncular

KENTKAPILARI

KENTKAPILARI

NEHİR TOPTAN TİCARETNehir kıyısında

ÜRETİM ve TİCARETUzmanlaşma & camiye göre konum

3

Maurice M. Cerasi (2001) Osmanlı Kenti. Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. Ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, İstanbul: YKY.

OSMANLI KENTİ

ANADOLU KENTLERİUrartu – Subarru - Hitit – Hatti Mitanni – Babil – Assur – Kimmerler – Lidya - Likya -Frigya – İskender (Hellen) – Karya – Pamfilya – İyonya – Roma – Bizans - Selçuklu –Osmanlı

Pontus

281 -181 M. Ö.

Seljuk ruler Seyfettin Torumtay in 1267

Osmanlı, XIX. yy

4

1. Fethedilen şehirlerin Müslüman-Türkleştirilmesiyle

2. Kırsal alanlarda kurulan zaviyelerin zamanla birer kent çekirdeğine dönüşmesiyle biçimlendi.

OSMANLI ŞEHİRLERİKuruluş

OSMANLI DÜZENİ – ilk dönem• İlk Osmanlı hükümdarları.. GAZİ veya BEY• GAZA ve AKIN _ Bir çeşit ekonomik girişim ve birikim

türü• AHİLİK (esnaf birliği) kısa sürelerle siyasal bir güç olma

niteliği kazanır gibi oldu. Fakat hiçbir zaman bir şehir cumhuriyeti veya oligarşisi olmadı! (N.Berkes, 1971)

• Bir ESNAF-TARİKAT veya NOMAD-TARİKATbiçiminde başlayan güçler er-geç dinasti devletlerine dönüştüler.

• DİNASTİ=Soy egemenliğine dayanan devlet

5

OSMANLI DÜZENİ – ilk dönem• Göçebe ve yarı-göçebeler ile yerleşik halk arasında

daima sıkı ilişkiler olmuştur. Bizans sınırlarında dolaşan Türk yarı-göçebeleri ile şehirlerde ve köylerde yerleşmişRum ahali arasında ekonomik ilişkiler vardı.

• Bu ilişkilerin iki tarafın yakınlaşmasını sağladığıdüşünülebilir. (H.İnalcık, 1951’den alan Yerasimos, 1977)

• ╚ TOPLUMSAL SINIFLAŞMA ve KABİLE YAPILARINDA PARÇALANMA

• ╚ Kabile bağlarının çözülüşü ►Bireylerin hareketliliği artıyor ► Yeni insan gücü kaynakları açığa çıkıyor ►Yeni bir eylem isteğiyle donanmış topluluklar doğuyor.

• 1354 yılında Gelibolu’ya ulaşan Osmanlı Devleti, XIV. yüzyılın sonunda bugünkü Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Makedonya topraklarının büyük bir kısmına egemen olur.

• Bu gelişme sürecinde, Osmanlı yönetimi ile erenler arasındaki ilişki yeni bir boyut kazanır.

• Bursa’dan başlayıp Balıkesir, Çanakkale üzerinden Edirne’ye kadar ulaşan bölge içinde, bu gelişme sürecinin maddi ve manevi mimarlarının izlerini görmek hala mümkün… http://www.hbektas.gazi.edu.tr/rumeli.htm 10.02.2006aö

OSMANLI DÜZENİ – ilk dönem

6

Çoğunluğu Hacı Bektaş Veli’nin öğrencilerinden oluşan erenler, himayelerindeki topluluklarla, uç bölgelere yerleşip yöre halkı ile kaynaşmaya başlar. Anadolu’daki siyasal gelişmelerin etkisiyle sürekli Batı’ya doğru göç etmek zorunda kalan bu topluluklar, zaman zaman askeri güçlerden önce Balkan topraklarına yerleşir.

Alevi-Bektaşi önderlerinin hoşgörülü yaklaşımları, Balkan topraklarında yaşayan Hristiyan halkla iyi ilişkiler kurulmasına ortam hazırlar. http://www.hbektas.gazi.edu.tr/rumeli.htm 10.02.2006aö

KENTİN KURULUŞU KOLONİZATÖR DERVİŞLER - TEKKELER

KENTİN KURULUŞU KOLONİZATÖR DERVİŞLER - TEKKELER

• DİNİ GÜÇLER• Mehdîci; bâtınî (GÖÇEBELER)__ ideolojik / dini dönüşüm• ╟►Tasavvufçuluk • “… dini mürşidler [yol gösterenler] çevresinde topluluklar

oluştukça aranan sığınak sadece manevi olmaktan çıkıyor, maddi, ekonomik ve siyasal bir güce bürünüyordu”

• “Aynı sınır boyunun öte yanında aynı mistisizm buhranlarıyla temelden sarsıntıya uğramış Hristiyanhalklar, bu oluşumlar arasında kendi ruh dünyalarına yakın dünyalar bulmakta gecikmeyeceklerdi” (Yerasimos, 1977:185).

• “… misyoner Türk dervişlerinin telkinatı ordularla birlikte ve ordulardan evvel fütuhata çıkmış ve karşı tarafı daha evvel manen fethetmiş bulunmaktadır” (Ö.L.Barkan, 1941)

7

KENTİN KURULUŞU KOLONİZATÖR DERVİŞLER - TEKKELER

Sarı Saltık Türbesi, Bosna-Hersek Sarı Saltık Türbesi, Arnavutluk

Alevi-Bektaşi geleneğinin Balkanlar’a ilk geçişini, Anadolu’da ve Avrupa’da onlarca türbesi bulunan Sarı Saltuk sağlar.

http://www.hbektas.gazi.edu.tr/rumeli.htm 10.02.2006aö

Arnavutluk’un güneyinde bir

tekke.

www.beyond-the-pale.co.uk/albanian4.htm

ZAVİYE: İtibarlı konuklar, din adamları ve askerler için ayrılmış mekanları olan cami.

TEKKE: Misafirhaneler ve dervişlerin ayin mekanları

8

ZAVZAVİİYE = YE = Misafir kabul eden ve karMisafir kabul eden ve karşışıllııksksıız z hizmet veren yerhizmet veren yer

ZAVZAVİİYELERYELERKENTSEL HİZMETLER ODAKLARI

KIRSAL KESİM’de .... Şeyh ve dervişlerin toplandığızaviyeler ggöçöçebelereebelere hizmet veriyordu.

KENTLER’de .... Sünni tasavvufu yayan Ahi Baba’nın kurduğu zaviyeler vardı.

Selçuklu döneminde zaviyeler hem kırsal alanlardaki Türkmenlere hem de kent halkına hizmet veriyordu.

• Ahi örgütü –loncalar__gaza kültürünün asal öğesi

Ahi örgütükentlerin

kurulmasında ve gelişmesinde önemli rol oynadı.

• Zaviye ve tekkeler__akıncıların psikolojik, ideolojik eğitiminin merkezleri

9

TOPLUMSAL HAREKETLİLİK ŞANSI

OSMANLI

• Fethedilen yerlerde müttefik muamelesi:

• Yönetim yerel önderlere bırakılıyor ;

• Yerel sisteme müdahale az

• Savaşa katılanlar ganimetten pay alıyor.

• Fethedilen topraklar → tımar

• Kölelere hareketlilik → Devşirme; acemi ocağı; yeniçeri ocağı; Enderun

SULTAN

ULEMA

TIMARLILAR

KAPIKULLARI

LONCA ESNAFI

TÜCCAR SARRAF

KÖYLÜ

GÖÇEBE

KKÖÖLELE

ASKERİLER

REAYA

SINIF PİRAMİDİ

XIII – XV yy.

10

“Bu Türk idare adamları devşirme unsurlar lehine ancak XV. asırdan sonra azalmağa başlamıştır. Esasen FuadKöprülü’ye göre, muhtelif unsurlardan teşekkül eden her büyük imparatorluk için sarayın bir müddet sonra atsızlar ve soysuzlardan mürekkeb bir Kapu Kulu yaratması ve kozmopolitleşmesi mukadder bir hâdisedir. Abbasîler ve Bizanslılar için tabiî addedilen bu hal, Osmanlıimparatorluğunda neye Türklerin kabiliyetsizliğine veriliyor? Bizansta birçok imparatorların yabancı unsurların yetişmişolması, Bizans Rumlarının idare kabiliyetini haiz olmadığınımı isbat eder?..[5]” (Ö.L.Barkan, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, s. II, Ankara, 1942, sf. 279-304.)

TOPLUMSAL HAREKETLİLİK ŞANSI

OSMANLI

SULTAN

KAPI KULLARI

TIMARLI & TÜCCAR

LONCA ESNADI

KÖYLÜ

GÖÇEBE

KÖLE

SULTAN

TIMARLILAR

KAPIKULLARI

LONCA ESNAFI

TÜCCAR,SARRAF

KÖYLÜ

GÖÇEBE

KÖLE

OSMANLI TOPLUMUSINIF PİRAMİDİ

ULEMA ULEMA

XVI yy ve sonrasıXIII-XV yy

11

Benzer özellikler - İslam kentlerinde; Batı ve Doğu (Bizans) Roma İmparatorluklarında da var.

Atanmış kent yöneticileri.Kentin yüksek yöneticileri yalnızca kendi kentlerinden değil, bölgedeki diğer birimlerden de sorumlu.

Kent yönetiminin niteliğini anlamak için kentin merkezinde bulunduğu bölgenin yönetim yapısını da bilmek gerekiyor.

DEVLETÇİ - MERKEZİYETÇİYÖNETİM SİSTEMİ

Osmanlı padişahları bir bölgeye iki yönetici yollarlardı:

BEY (BEYLERBEYİ, SANCAKBEYİ) ----- Örfi yöneticiYürütmeyi temsil ederdi; kolluk güçlerini yönetirdi.

KADI ----- Şer’i yönetici Yargıyı temsil ederdi

KADI hükümlerinde bağımsızdı; doğrudan doğruya padişahtan emir alırdı.

BEY, kadının hükmü olmadan hiç kimseyi cezalandıramazdı.KADI, beyin gücüne dayanmadan hükmünü uygulatamazdı.

BÖLGE YÖNETİMİNDE GÜÇLER DENGESİ

12

Örf = Şeriata göre değil, yerine ve zamanına göre olan gelenek ve hüküm.

Şer-i = Şeriate göre; şeriat hükümlerinin uygulandığı

BÖLGE YÖNETİMİ

• BEYLERBEYİLİK (eyalet).... Örfi idarebirimi

• SANCAK (liva)...................... Örfi idare birimi

• KAZA ...................................... Şer-i idare birimi

• DİVAN - (meclis, kurul) …...Bey eyaleti BEYLERBEYİ DİVANI ile yönetirdi.

KENT __BÖLGE YÖNETİMİNİN MERKEZİ

13

Bölgesel yönetim birimleri olan SANCAK ve LİVA, Bizans devrindeki piskoposluk birimleri ile çakışır.

19. yüzyılın ilk yarısına dek, gerçek anlamda kentsel yerler SANCAK VE LİVA merkezleri olmuştur..

O nedenle, kentlerin hemen hepsi antik bir çekirdeğe sahiptir.

Bir çok Anadolu kenti bir höyükten veya bir Bizans akropolünden gelişmiştir.

TARİHSEL SÜREKLİLİK

DİVAN --- (b) Aynı bölgede, birbirleriyle bağlantılı köylerin oluşturduğu küçük kadılıklara da divan denirdi (~nahiye,bucak)(köy sayısına göre: dörtdivan, sekizdivan)

DİVAN(a) Kenti yöneten kurul

BÖLGE YÖNETİMİ

KENT __BÖLGE YÖNETİMİNİN MERKEZİ

14

DİVAN ÜYELERİ• DEFTER KETHÜDASI = kahya; defterdarın

vekili & yardımcısı• HAZİNE DEFTERDARI = Eyaletin en yüksek

maliye memuru• BEYLERBEYİ KETHÜDASI = Beylerbeyinin

vekil ve yardımcısı• TEZKERECİ = sekreter

BÖLGE YÖNETİMİ

KENT __BÖLGE YÖNETİMİNİN MERKEZİ

KENTİN TÜZEL KİŞİLİĞİYOKTU

Bir kale, bir kasaba, bir panayır değişik ayrıcalıklardan yararlanabilirdi; ama,özel bir statüsü olan ve gerçek anlamda birbelediye kurumu ile temsil edilen bir kent yoktu.

XV ve XVI Yüzyıllarda kent tipi yerleşmelerin sayısı çok arttı.

15

DEVLETİN VE KENTİN ASAL ÖĞELERİ

OSMANLI

KENTİNE

ÖZGÜN

NİTELİĞİNİ

VEREN

ÖĞELER

VAKIFLAR

YÜKSEK BÜROKRATLAR

VARLIKLI SINIFLAR

LONCALARküçük-orta halk sınıfları

ANA KONULAR

Siyasal ve dini temsil

Mal nakliyesi

Korunma, savunma

Yapı, çevre ve mimari denetim

Asayiş (güvenlik)

16

YER – İŞLEV – KURUMOsmanlı kentinde bu kavramların iç içe geçtiği üç öğe var.

VAKIFLAR _ Kamu yapıları, sosyal donatıve bazı kamu hizmetlerini üstlenen hayır kurumları

ÇARŞI _ Kentte belirli bir ‘yer’. Aynızamanda, krntin içinde bir işlevler –kurumlar bütünü.

MAHALLE _ Konut bölgesi; kent yönetiminin yerleri ve kurumları

• KADI• KALE ÖRGÜTÜ

– DİZDAR– KETHÜDA– KALE ERLERİ

• ESNAF ÖRGÜTÜ = LONCA– ŞEYH– KETHÜDA– YİĞİTBAŞI

17

KURUM STATÜ İŞLEVDevlet -------------------- KADI ……. YargıDevlet ------------------ SUBAŞI …… Güvenlik;

yasalarıuygulamak

Meslek loncaları ------- KETHÜDA --- Çarşı denetimiEtnik/dini cemaatler -- KAHYA ------- Cemaat

sorunlarıVakıflar ----------------- MÜTEVELLİ -- Toplumsal

hizmetkurumlarıdenetimi

KADIKentin içindeki en önemli görevli;

18

KADI• Belirli bir süre için atanırdı. • Kadılara maaş ödenmezdi; ancak gündelik

ücretleri rütbelerine uygun olarak merkezden belirlenirdi. Yaptıkları işler karşılığı halktan aldıkları paralarla geçinirlerdi.

• Ulema (İlmiyye) sınıfından• Görevleri: Yargı ve yönetim

KALE ÖRGÜTÜ• Kenti dışarıdan gelen tehlikelere karşı korurdu;• Tahrir defterleri ve diğer maliye kayıtları, resmi

belgeler, devlete ait para ve eşyalar, vakıfların ve tüccarların değerli malları kalede saklanırdı.

• Kentin tutukevi• DİZDAR - Kale yönetiminin başı; genellikle

kapıkulu; beye ve kadıya karşı sorumlu.• KETHÜDA - Dizdarın yardımcısı• KALE ERLERİ - Çeşitli sınıftan askerler

19

ÇARŞI

DENETİM

ÇARŞI• Kentte belirli bir ‘YER’• Kendi içinde bir işlevler-kurumlar bütünü

• Meslek loncalarını barındırır• Ağırlık ve ölçülerde, mal ikmalinde devlet denetimini

yapar.• Devlet-askeriye içindeki memur tarafından denetlenir.• Yönetmeliklere dayanan bir çeşit özerkliğe sahip• Çarşının her sorunu karma bir grup tarafından çözülür:

Vatandaşlar + seçilmiş görevliler + resmi görevliler + yarı-özel kuruluş sorumluları.

20

Kapalıçarşı, İstanbul

Gerome-Old.Clothes.Merchant.at.Cairo

21

Gerome-TheCarpetMerchant

market_Egypt_4

market_Tunusia_1

22

• Kentte üretime katılan herkes o sanayi dalındaki bir örgütün/loncanın üyesiydi.

• Lonca örgütü XIII. Ve XIV. Yüzyıllardaki Ahi hareketinin bir devamı idi. Ama, XVI. Yüzyılda Osmanlı merkezi otoritesi karşısında zayıflamış, bağımsız kimliğini yitirmişti.

• Loncaların ekonomik, yönetsel ve toplumsal işlevleri vardı.

LONCA

LONCA YÖNETİMİŞEYH, KETHÜDA, YİĞİTBAŞI

• Bunlar lonca üyelerinin oy birliği ile seçilirdi. Seçimin sonucu kadıya tescil ettirilirdi.

• KETHÜDA, YİĞİTBAŞI --- Esnaf grubunun mesleki ve toplumsal sorunlarıyla ilgilenirdi.

• Yiğitbaşının görevleri lonca üyeleriyle sınırlıdeğildi. Kentte kamu hizmeti sağlanmasındaki düzenle, (bazı dönemlerde) mahallelerin ve köylerin güvenliği ile ilgilenirdi.

23

Ahi örgütü kentlerin kurulmasında ve gelişmesinde önemli rol oynadı.

• Sarayevo, Kayseri vb. kentler Ahi örgütü eliyle bazı ayrıcalıklar elde etti:

•Vergi muafiyeti;•Şehre askeri birliklerin girmemesi...

LoncalarKent ekonomisini ve toplumsal yaşamı

düzenleyen kurumlar.

LONCASuraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih

Vakfı, 1993.

• Tabakçıların olağanüstü güçlü bir loncalarıvardı. Farklı kentlerdeki loncalar arasında ilişki vardı:

• Bazan ustalığa atama Kırşehir’deki Ahi Evranderviş zaviyesi şeyhinin gönderdiği bir temsilci huzurunda yapılırdı.

Kentli sınıflar (esnaf örgütleri) ağı …

24

LONCASuraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, 1993.

• (XV.-XVI.yy)• Bazı kentlerde debbağlara, yerel salhanelerde

toplanan bütün derileri alma hakkı tanınmıştı. … Yerel piyasa doymadan, dışarıdan gelenlere deri satmayı yasaklayan fermanlar çoktu. ==

• Hammadde sunumunda darboğaz varlığına işaret!!

Sunum-istem dengesi için piyasaya müdahale …

LONCASuraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, 1993.

• XVII.yy Bursa

• Orta-küçük debbağlar, her biri onar debbağhaneye sahip altı meslektaşlarından şikayetçi; çünkü, bunlar bütün ham derileri alarak diğerlerinin üretim olanağını yok ediyormuş. (s.193-199)

Kentte sermaye birikimi ve yapısal değişme …

25

LONCASuraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, 1993.

• Bursa - İpek üretimi

• Üreticilerin bir bölümü zanaatının ustasıolmadığından ve altın tel yerine gümüş tel kullandıklarından, kadıya bilir kişiler bulmasıve soruşturma açması için emir verilmişti. (S.180)

Üretim standartları ve haksız rekabet …

LONCASuraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, 1993.

• XVI.yy sonu Ankara

• Kentin zaman zaman örgütlü bir birlik olarak hareket etmesini ve insiyatif kullanmasınısağlayan kent kurumları vardı.

• (s.369, in ref. Özer Ergenç,1973).

Kentli kimliğinin oluşması yönünde …

26

MAHALLE

• Konut bölgesi• Kent yönetiminin yeri ve kurumları

ORTAK ÖĞELER:• İbadethane• Okul• Kütüphane• Yiyecek dükkanları• Çeşme• Hamam• Küçük meydan • Kahvehane

MAHALLE“Bazı kamusal ve ortak öğelere sahip ‘küçük kent köyleri’.” (Cerasi)

MAHALLE ≈ küçük topluluk; küçük cemaat

Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk dönemlerinde kentleşme yeni mahallelerin oluşumuyla gerçekleşti.

Çeşitli yerlerden gelen göçmenler fethedilen yerlerde -dini, etnik, toplumsal açıdan- homojen kümeler halinde yerleşiyorlardı.

Evlerini ibadethane veya külliyeler çevresinde inşa ediyorlardı.

27

KENTSEL HİZMETLER

Bugünkü anlamda bir belediye örgütlenmesi yoktu.

Belediye hizmetleri padişahın atadığı memurlar ve

vakıflar

tarafından yerine getirilirdi.

KENTSEL HİZMETLER

Osmanlı kentinde kamu hizmetlerinin fizik mekanına ilişkin iki temel kavram vardır:

KÜLLİYE = Bir cami etrafındaki kültürel ve sosyal yapılar kümesi

İMARET = 1.Fakirlere, medrese öğrencilerine ekmek, yemek dağıtılan yer.2.Bayındırlık

İMARET, tekke ve zaviyelere zamanla başka öğelerin de eklenmesiyle ortaya çıkmıştır.

28

KENTSEL HİZMETLER

Vakıf kurumunun kökleri eski Mısır’da, Yunan, Roma ve Müslümanlık öncesi Arap toplumlarında görülmektedir.

VAKIF

Belirli bir mülkten ya da onun gelirinden yararlanma hakkının, mülk sahibi tarafından belirli bir amaçla,

belirli bir süreyle sınırlı olmaksızın kamuya bırakılması.

KENTSEL HİZMETLER

VAKIF YÖNETİCİSİ = MÜTEVELLİ; KAYYIM; NAZIR vb.

• Önceleri, vakıf yöneticisini atama hakkıvakfın kurucusuna aitti.

• Tanzimat’tan sonra mütevelliler padişah tarafından atanmaya başlandı.

29

KENTSEL HİZMETLER

VAKIF

• Vakfın geçerli olabilmesi için, mülk sahibi tarafından yalnızca Tanrı’ya yakın olma amacıyla vakfedilmiş olması gerekir;

• Mülkün geliri ya da yararlanma hakkı artık Tanrıkullarınındır (ibadullah).

Vakfedilen mülkü kamuya ait kılan da budur!

KENTSEL HİZMETLER

VAKIF

SAĞLADIKLARI: KENTİN ALTYAPISI, KÜLTÜREL-TOPLUMSAL DONATILARI

e.g. Cami, okul, imaret, hastane, çeşme yapımı; su getirilmesi,

çeşitli vakıflar tarafından yapılır, bunların bakımı da yine bu vakıflar tarafından yürütülürdü.

30

KENTSEL HİZMETLER

XVI.yüzyılda Anadolu’da vakıf konumunda yaklaşık 1400 cami, ve mescit, 250 mektep ve medrese, 600 tekke ve zaviye,75 büyük han ve kervansaray,45 büyük imaret vardı.

XVIII.yüzyılda, bugünkü Türkiye sınırları içerisindeki vakıfların sayısı 6000’e ulaşmıştı.

VAKIF

Vakıflar kentleşme sürecine önemli katkıda bulunmuştur:

VAKIF

31

Türk kentleri, vakıfların yaptığı büyük cami ve külliyelerin çevresinde büyümüştür.