Smail Čekić, Agresija na Republiku BiH I

S M A I L ^ E K I ]

AGRESIJA NA REPUBLIKU

BOSNU I HERCEGOVINU

- PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -

Sarajevo, 2004.

IZDAVAÎ:Institut za istraìvanje zlo~ina protiv~ovje~nosti i me|unarodnog prava, SarajevoKULT/B, Sarajevo

ZA IZDAVAÂ:Prof. dr Ismet Dizdarevi}

UREDNIK I REDAKTOR:Prof. mr Muharem Kreso

RECENZENTI:Prof. dr Mustafa Imamovi}Prof. dr Norman CigarProf. dr Nijaz Durakovi}Prof. mr Muharem Kreso

NASLOVNA STRANA:KULT/B, Sarajevo

LEKTOR I KOREKTOR:Azra Fi{er

REGISTRI:Azra Fi{er

DTP:Meldijana Arnaut

[TAMPA:[tamparija Fojnica, Fojnica

ZA [TAMPARIJU:[ahzija Buljina

TIRA@:1.000


BOSNU I HERCEGOVINU


S A D R @ A J

UVODNE NAPOMENE ................................................................. 9

K NJ I G A P R V A

I

UDAR NA USTAVNI KONCEPT ODBRANE SFRJ

1. Ustavno odre|enje Oruànih snaga SFRJ ................................... 172. Razbijanje ustavnog koncepta odbrane SFRJ ............................. 343. Ilegalni “[tab Vrhovne komande” .............................................. 714. Smanjenje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ............... 875. Razoruànje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ............ 1176. Od antifa{isti~ke do velikosrpske vojske .................................... 148

II

SRPSKI VELIKODR@AVNI PROJEKAT I PLANIRANJE ZLOÎNA

1. Obnova i eskalacija Velikosrpskog pokreta ................................ 1752. Metodi, mehanizmi i postupci planiranja i pripremanja zlo~ina ... 194

III

VELIKOSRPSKI POKRET I PREDSJEDNI[TVO SFRJ DO MARTA 1991.

1. Predsjedni{tvo SFRJ i njemu paralelna neformalna grupa .......... 2332. Neuspjeh uvo|enja vanrednog stanja i

dogovorenog vojnog udara marta 1991. .................................... 272

5

IV

OME\AVANJE GRANICA VELIKE SRBIJE

1. Ratni plan “RAM” ...................................................................... 3252. Realizacija ratnog plana “RAM” ................................................ 3733. Neuspjeh mobilizacije i njena nadoknada .................................. 449

V

KONSTITUISANJE VELIKOSRPSKE PETE KOLONE U BOSNI I HERCEGOVINI

1. Petokolona{ka aktivnost i organizovana destrukcija vlasti u Bosni i Hercegovini ........................................................ 477

2. Krizni {tabovi srpskog naroda - organi okupacione vlasti ......... 5233. Velikosrpski strate{ki ciljevi u Bosni i Hercegovini ................... 547

VI

NEPOSREDNE PRIPREME ZA AGRESIJU

1. Naoruàvanje pete kolone .......................................................... 5772. Objedinjavanje komandovanja na okupiranim teritorijama ....... 6593. Zauzimanje polaznih pozicija ..................................................... 695

K NJ I G A D R U G A

VII

ORU@ANE FORMACIJE VELIKOSRPSKOG AGRESORA INJIHOVA LOGISTIKA

1. “Jugoslovenska narodna armija” / Vojska Jugoslavije ................ 7652. Dobrovoljci i dobrovolja~ke jedinice JNA ................................. 795

6

3. Oruàne formacije Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine ................................................................ 802

4. “Vojska Srpske Republike BiH” ............................................... 8365. Ostale oruàne formacije i grupe iz Srbije,

Crne Gore i Hrvatske ................................................................ 8716. Oruàne formacije Saveza komunista

— Pokreta za Jugoslaviju ........................................................... 8997. Strani pla}enici ......................................................................... 9018. Logisti~ka podr{ka i poja~anja u ìvoj sili ................................ 906

VIII

UKLJUÎVANJE REPUBLIKE HRVATSKE U AGRESIJU NAREPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU

1. Hrvatska nacionalisti~ka ideologija .......................................... 9352. Dogovori u Kara|or|evu i Gracu ............................................. 9423. Velikohrvatska peta kolona u Bosni i Hercegovini ................... 9504. Zauzimanje dijela Republike Bosne i Hercegovine .................. 972

a) Prikrivena agresija (novembar 1991. — januar 1993.) .... 973b) Otvorena agresija (januar 1993. — januar 1994.) ............ 1018

5. Logisti~ko obezbje|enje kolaboracionisti~kih jedinica Hrvatske vojske ........................................................... 1075

Z A K LJ U ^ A K

Z A K LJ U ^ A K ....................................................................... 1119I Z V O R I I L I T E R A T U R A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1139S K R A ] E N I C E ............................................................ 1161R E G I S T R I

- Registar li~nih imena ....................................................... 1173- Registar geografskih naziva ............................................ 1237- Registar relevantnih dràvnih, vojnih i ostalih pojmova .. 1287

7

UVODNE NAPOMENE

Kroz svoju dosada{nju historiju Bosna i njeno stanovni{tvo,posebno Bo{njaci, bili su raspeti izme|u krupnih ideolo{kih ipoliti~kih podjela na Balkanu i evropskom kontinentu. Bosna je bilana granici izme|u Zapadnog i Isto~nog rimskog carstva (izme|u Rimai Bizanta), zatim izme|u isto~nog i zapadnog kr{}anstva, kao i kasnijeizme|u Habsburgs{kog i Osmanskog carstva.

U srednjem vijeku protiv Bosne, koja kao dràva postoji najkasnijeod sredine X stolje}a, i njene autohtone Crkve bosanske organizovani subrojni krsta{ki ratovi i osvaja~ki pohodi. Bosna je kao ugledno kraljevstvouspje{no branila svoju dràvnu samostalnost sve do sredine XV stolje}a.Oslabljena tim ratovima i unutra{njim sukobima, te pod sve ja~im udaromOsmanlija, a bez ikakve pomo}i od strane kr{}anskog Zapada, koja jeo~ekivana poslije pokr{tavanja kralja Stjepana Toma{a i krunisanjapapskom krunom Stjepana Toma{evi}a, Bosna je 1463. kona~no palapod osmansku vlast.

Kao isturena osmanska provincija Bosna je sluìla kao polazi{teza dalja osmanska osvajanja prema srednjoj Evropi. Nakon porazaOsmanlija u Be~kom ratu (1683.-1689.), Bosna postaje grani~na osmanskaprovincija izloèna stalnim napadima Austrije i Venecije. U tim ratovima,koji su trajali tokom ~itavog XVIII stolje}a, Bosna je vlastitim snagamauspjela da se odbrani, pri ~emu je, pored ostalog, 1737. izvojevala klju~nupobjedu pod Banja Lukom.

U XIX i XX stolje}u oko Bosne se sukobljavaju Srbija (sa istoka)i Hrvatska (sa zapada), dok su Bo{njaci stije{njeni u sredini. Historijskigledano, od kraja osmanske vlasti, 1878. godine, pa sve do danas, Bosnaje glavno popri{te suprotstavljenih srpskih i hrvatskih velikodràvnihinteresa. Naime, rije~ je o zahtjevima koji su dio {irih srpskih i hrvatskihhegemonisti~kih aspiracija na Bosnu i Bo{njake, sa ciljem da se Bosnazauzme i podijeli, a muslimani biolo{ki i duhovno zatru.

9

Osvaja~ke aspiracije genocidnog karaktera isto~nih i zapadnihsusjeda na Bosnu i Bo{njake odraàvaju se i prisutne su i u djelima jednogbroja srpskih i hrvatskih histori~ara i politi~ara. Srpska i hrvatskanacionalisti~ka historiografija i politika negira postojanje Bosne kaodràve i osporava historiju Bo{njaka, njihovu kulturu, jezik, vjeru,tradiciju. Osporavaju}i pro{lost muslimana Bo{njaka, predstavnici takvehistoriografije i politike krivotvore i njihovo etni~ko porijeklo, njihovidentitet i nacionalni status.

Na toj osnovi nacionalisti~ke ideologije i velikodràvnih projekatau dosada{njoj historiji nad Bosnom i Bo{njacima izvr{eni su brojnizlo~ini, posebno u XX stolje}u. Njihovi korijeni, uzroci, ciljevi, razmjerei posljedice jo{ uvijek nisu u cjelosti istraèni, posebno kada je rije~ ozlo~inima na kraju XX stolje}a.

Posljednjih godina se u svijetu vode brojne rasprave i objavljujuknjige o raspadu SFRJ i sukobima u toku i nakon njene disolucije. Takvanastojanja imaju za cilj da se pruì odgovor na pitanje uzroka propastizajedni~ke jugoslovenske dràve, pa, izme|u ostalog, i da se utvrdikarakter sukoba u Bosni i Hercegovini.

U pogledu karaktera sukoba u Bosni, prisutne su, uglavnom, dvijeteze:

a) da je na Bosnu i Hercegovinu izvr{ena agresija i nadBo{njacima po~injen genocid i

b) da je rije~ o gra|anskom ratu, unutra{njem sukobu izme|utri strane, plemenskoj i historijskoj mr`nji me|u jugoslovenskimnarodima i neprekidnoj etni~koj i vjerskoj borbi. Pri tome se umjestogenocida koristi eufemizam “etni~ko ~i{}enje”.

Vi{e godina istraùju}i te probleme, sabrali smo brojna dokumenta,podatke, ~injenice, informacije, saznanja i druge dokaze, koji jasnoukazuju na porijeklo, uzroke, ciljeve i karakter sukoba na teritoriji SFRJ,a posebno u Bosni i Hercegovini, {to nas je opredijelilo za izradu oveStudije. S obzirom na stanje i stepen dostupnosti, prije svega, relevantnearhivske gra|e, fokusirali smo se na planiranje, pripremu i izvo|enjeagresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, {to je predmet, cilj isadràj ove Studije. Aspekti i razmjere genocida i drugih oblika zlo~inai dalje ostaju otvoreni za istraìvanje.

10

Studija je, uglavnom, ra|ena na osnovu relevantnih neobjavljenihdokumenata dràva agresorâ, do kojih smo u dosada{njem istraìvanjudo{li. Pored toga, zna~ajne izvore podataka na{li smo i u brojnimradovima memoarskog karaktera neposrednih u~esnika doga|aja,zvani~nim izvje{tajima organa Ujedinjenih nacija, izvje{tajima nevladinihorganizacija, podacima organa i ustanova Republike Bosne i Hercegovine,medijskim izvje{tajima, objavljenim radovima nau~nog i stru~nogkaraktera i dr. Rezultati istraìvanja potkrijepljeni su veoma obimnimnau~nim aparatom.

Studija nema pretenzije da potpuno rekonstrui{e doga|aje nazapadnom Balkanu sa kraja XX stolje}a. S obzirom na njen karakter inedostupnost odgovaraju}e dokumentacije, izostala je {ira rekonstrukcijaratnih operacija i borbenih dejstava.

U Studiji je prisutan veliki broj razli~itih pojmova i subjekatarazli~itog karaktera i nivoa, {to je, pored ostalog, uslovljeno prirodomraspoloìve dokumentacione osnove. To je razlog {to su registri takoobimni i {to obuhvataju veliki broj li~nih imena, geografskih naziva, tedràvnih, vojnih i ostalih relevantnih pojmova.

S obzirom na razmatrani problem i obiman sadràj, izlaganja su,radi lak{e upotrebe, podijeljena u dvije knjige. Bez obzira na to, Studijaje koncipirana kao cjelina, pri ~emu je sadràj proporcionalan angaòvanjudràvâ u agresiji. Sadràj obje knjige se nalazi na njihovom po~etku,a izvori i literatura, te skra}enice i registri, na kraju Studije.

11


BOSNU I HERCEGOVINU


KNJIGA PRVA

I

UDAR NA USTAVNI KONCEPT ODBRANE SFRJ

17

1. Ustavno odre|enje Oruànih snaga SFRJ

Radni ljudi i gra|ani i narodi i narodnosti Jugoslavije su, premaUstavu SFRJ od 1974, u cilju izgradnje svoje samoupravne socijalisti~kezajednice, dosljednog sprovo|enja politike mira, “a protiv agresije,rata i agresivnih pritisaka bilo koje vrste”, te “odlu~ni da svimraspoloìvim snagama i sredstvima, oruànom borbom i drugimoblicima op{tenarodnog otpora, {tite i brane svoju slobodu,nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu cjelokupnost i socijalisti~kisamoupravni poredak Socijalisti~ke Federativne RepublikeJugoslavije”, organizovali i izgra|ivali op{tenarodnu odbranu “kaonerazdvojni dio socijalisti~kog samoupravnog dru{tvenog ure|enja”.Pri tome su bili “svjesni da je odbrambena sposobnost dru{tva ipripremljenost zemlje za odbranu ve}a, a mogu}nost od agresijemanja, ukoliko je razvijenija op{tenarodna odbrana kao oblik isadrìna odbrambene organizovanosti dru{tvene zajednice”.1

Op{tenarodna odbrana u Socijalisti~koj Federativnoj RepubliciJugoslaviji je, prema tom Ustavu, predstavljala “jedinstveni sistemorganizovanja, pripremanja i u~e{}a Federacije, republika,autonomnih pokrajina, op{tina, organizacija udruènog rada,mjesnih zajednica, samoupravnih interesnih zajednica i drugihsamoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih idrugih dru{tvenih organizacija, radnih ljudi i gra|ana u oruànojborbi i svim drugim oblicima otpora i u vr{enju drugih zadatakaod interesa za odbranu zemlje”. U op{tenarodnoj odbrani oruànaborba je predstavljala odlu~uju}i oblik suprotstavljanja agresiji.2

1 USTAV SFRJ, USTAVI SOCIJALISTI^KIH REPUBLIKA I POKRAJINA(u daljem tekstu: USTAV SFRJ…), Beograd 1974, str. 9.

2 Isto.

18

Oruàne snage Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavijesu, prema Ustavu SFRJ, ~inile jedinstvenu cjelinu i sastojale su se od“Jugoslovenske narodne armije, kao zajedni~ke oruàne sile svihnaroda i narodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana, i od Teritorijalneodbrane kao najvi{eg oblika organizovanog oruànog op{tenarodnogotpora”. Oruàne snage SFRJ “{tite nezavisnost, suverenitet, teritorijalnucjelokupnost” i Ustavom “utvr|eno dru{tveno ure|enje Socijalisti~keFederativne Republike Jugoslavije”. Pripadnik Oruànih snaga SFRJje bio “svaki gra|anin koji sa oru`jem ili na drugi na~in u~estvujeu otporu protiv napada~a”.3

Vojna obaveza gra|ana je bila op{ta. “Neprikosnoveno je ineotu|ivo pravo i du`nost naroda i narodnosti Jugoslavije, radnihljudi i gra|ana da {tite i brane nezavisnost, suverenitet,teritorijalnu cjelokupnost i Ustavom SFRJ utvr|eno dru{tvenoure|enje Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”. Nikonije imao “pravo da prizna ili potpi{e kapitulaciju, niti da prihvatiili prizna okupaciju Socijalisti~ke Federativne RepublikeJugoslavije ili pojedinog njenog dijela”. Niko nije imao pravo “dasprije~i gra|ane Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavijeda se bore protiv neprijatelja” koji bi napao zemlju. Takvi akti subili protivustavni i ka`njavani su kao izdaja zemlje, koja jekvalifikovana kao “najteì zlo~in prema narodu” i ka`njavano jekao te{ko krivi~no djelo.4

Prava i du`nosti Federacije i njenih organa, kao i op{tina, pokrajinai republika, u oblasti narodne odbrane utvr|ena su navedenimUstavom. Pravo i du`nost op{tina, autonomnih pokrajina i republika,odnosno drugih društveno-politi~kih zajednica je, bilo da, “u skladusa sistemom narodne odbrane, svaka na svojoj teritoriji ure|uje iorganizuje narodnu odbranu i da rukovodi teritorijalnomodbranom, civilnom zaštitom i drugim pripremama za odbranuzemlje, a u slu~aju napada na zemlju - organizuje opštenarodniotpor i njime rukovodi”. Organizacije udruènog rada i drugesamoupravne organizacije i zajednice vršile su “pravo i du`nostodbrane zemlje u skladu sa zakonom, planovima i odlukama

3 Isto, str. 53.

4 Isto, str. 52-53.

19

društveno-politi~kih zajednica, obezbe|uju sredstva za narodnuodbranu i vrše druge zadatke od interesa za narodnu odbranu”.5

Ustavom se “u pogledu sastava starje{inskog kadra i postavljenjana vi{e komandne i rukovode}e poloàje u Jugoslovenskoj narodnojarmiji primjenjuje na~elo {to srazmjernije zastupljenosti republikai atuonomnih pokrajina”.6

U Oruànim snagama SFRJ “obezbje|uje se, u skladu saUstavom SFRJ, ravnopravnost jezika i pisama naroda inarodnosti Jugoslavije”. U komandovanju i vojnoj obuci uJugoslovenskoj narodnoj armiji mogao se, u skladu sa saveznimzakonom, upotrebljavati jedan od jezika naroda Jugoslavije, a unjenim dijelovima — jezici naroda i narodnosti.7

Federacija je preko saveznih organa, pored ostalog, ure|ivala“osnove sistema narodne odbrane” i starala se “o njegovomsprovo|enju”….; utvr|ivala “osnove planova i pripremnih mjeraza odbranu zemlje”; progla{avala mobilizaciju; ure|ivala rukovo|enjei komandovanje Oruànim snagama SFRJ i ostvarivala vrhovnokomandovanje oruànim snagama; ure|ivala i organizovala Jugoslovenskunarodnu armiju i rukovodila i komandovala njome i dr.8

Najvi{i organ rukovo|enja i komandovanja Oruànimsnagama SFRJ u ratu i miru bilo je, po Ustavu SFRJ, Predsjedni{tvoSFRJ. To je predsjedni{tvo, pred ostalog, postavljalo, unapre|ivalo irazrje{avalo generale i admirale, kao i druge vojne starje{ine koje jesavezni zakon odre|ivao, te postavljao i razrje{avao predsjednike,sudije i sudije-porotnike vojnih sudova i vojne tuìoce.9

Predsjedni{tvo SFRJ je, u ostvarivanju op{tenarodne odbrane,utvr|ivalo osnove planova i pripremnih mjera za odbranu zemlje,davalo “smjernice za preduzimanje mjera priprema i mobilisanjaizvora i snaga zemlje za odbranu i za uskla|ivanje planova i

5 Isto, str. 52.

6 Isto, str. 53.

7 Isto.

8 Isto, str. 61-62.

9 Isto, str. 70.

20

mjera dru{tveno-politi~kih zajednica, organizacija udruènograda i drugih samoupravnih organizacija i zajednica”, utvr|ivalo“postojanje neposredne ratne opasnosti”, nare|ivalo “op{tu idjelimi~nu mobilizaciju i, ukoliko Skup{tina SFRJ nije bila umogu}nosti da se sastane, progla{avalo ratno stanje”.

U slu~aju rata Predsjedni{tvo SFRJ je utvr|ivalo plan upotrebeOruànih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, tenare|ivalo njihovu upotrebu u miru.

Predsjedni{tvo SFRJ je moglo odre|ene poslove rukovo|enja ikomandovanja Oruànim snagama prenijeti na saveznog sekretaraza narodnu odbranu, koji je odgovarao Predsjedni{tvu SFRJ zaposlove koji su na njega preneseni.

Radi pra}enja sprovo|enja utvr|ene politike rukovo|enja ikomandovanja Oruànim snagama Socijalisti~ke Federativne RepublikeJugoslavije, Predsjedni{tvo SFRJ je moglo uputiti svoje delegate kodSaveznog sekretarijata za narodu odbranu i kod drugih vi{ih komandiOruànih snaga SFRJ.10

Predsjedni{vo SFRJ je, “po svojoj inicijativi ili na prijedlogSaveznog izvr{nog vije}a za vrijeme ratnog stanja ili u slu~ajuneposredne ratne opasnosti” donosilo uredbe sa zakonskom snagomo pitanjima iz nadle`nosti Skup{tine SFRJ. Predsjedni{tvo SFRJ“podnosi ove uredbe na potvrdu Skup{tini SFRJ ~im ona bude umogu}nosti da se sastane”.

Uredbom sa zakonskom snagom, donesenom za vrijeme ratnogstanja, moglo se izuzetno, “dok to stanje traje i ako to zahtijevajuinteresi odbrane zemlje, obustaviti pojedine odredbe ovog ustavakoje se odnose na dono{enje zakona, drugih propisa i op{tih akatai preduzimanja mjera od strane saveznih organa na osnovusaglasnosti nadle`nih organa republika i autonomih pokrajina, napojedine slobode, prava i du`nosti ~ovjeka i gra|anina i pravasamoupravnih organizacija i zajednica ili na sastav i ovla{}enjaizvr{nih i upravnih organa”.11

10 Isto, str. 71.

11 Isto.

21

Predsjednik/Predsjedni{tvo Republike je bio/bilo Vrhovni komandantOruànih snaga SFRJ. On/ono je, kao Vrhovni komandant Oruànih snagaSFRJ, rukovodio/lo i utvr|ivao/lo osnove planova i pripremnih mjeraza odbranu zemlje, utvr|ivao/lo Plan upotrebe Oruànih snaga SFRJza slu~aj rata i nare|ivao/lo upotrebu Oruànih snaga u miru i dr.12

Osnovno obilje`je sadràja Ustava SFRJ o narodnoj odbranibilo je u tome što je izraàvao organizovanost i podruštvljavanjeodbrane u cjelini i Teritorijalne odbrane kao njenog veoma bitnogdijela i što je svojim odredbama utemeljivao postoje}i cjelovitikoncept svih subjekata društva kao neposrednih nosilaca djelatnosti ina opštem planu narodne odbrane, kao i na planu organizovanja ipripremanja Teritorijalne odbrane.13

U ustavima socijalisti~kih republika i autonomnih pokrajina,statutima opština, mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada,koji su, poslije progla{enja Ustava SFRJ, usvojeni, definisano je svešto se odnosilo na razvoj Teritorijalne odbrane. Za sve društveno-politi~ke zajednice, organizacije udruènog rada i sve druge subjektedruštva utvr|ena su prava, du`nosti, obaveze i odgovornosti vezane zaorganizciju, pripremanje, obu~avanje, opremanje i naoruàvanjejedinica, štabova i slu`bi Teritorijalne odbrane.14

12 Isto, str. 74-75.

13 M. In|i}, TERITORIJALNA ODBRANA BOSNE I HERCEGOVINE,Sarajevo 1989, str. 144.

14 USTAV SFRJ…, str. 146-147, 239-241, 344-345, 439-440, 541-543, 636-637,731-732 i 822-823; M. In|i}, nav. dj., str. 145.

Teritorijalna odbrana u Republici Bosni i Hercegovini je, po Ustavu Socijalisti~keRepublike Bosne i Hercegovine, progla{enom 25. februara 1974, “naj{iri oblikorganizovanog op{tenarodnog oruànog otpora i sastavni dio jedinstvenihoruànih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije.

Teritorijalna odbrana se organizuje u Republici i op{tini kao jedinstven sistem.

U pogledu sastava starje{inskog kadra u Teritorijalnoj odbrani primjenjujese na~elo {to srazmjernije zastupljenosti naroda i narodnosti u Republici.

Ako se organizuju jedinice teritorijalne odbrane od pripadnika narodnosti, ukomandovanju i obuci upotrebljava}e se jezik te narodnosti” (USTAV SFRJ…, str. 174).

Tako je u Bosni i Hercegovini prvi put u potpunosti, pored ostalog, i ustavnokonstituisana Teritorijalna odbrana i data sigurna ustavna osnova za njen dalji razvoj.

22

Zakonom o narodnoj odbrani od 1974. (usvojen na sjedniciSavezne skupštine 26. aprila) razra|ena je, na osnovu Ustava,koncepcija opštenarodne odbrane kao jedinstvena platforma pripremanja,organizovanja i u~eš}a cjelokupnog stanovništva i društvenih snaga uodbrani zemlje, a posebno prava i du`nosti radnih ljudi i gra|ana,organizacija udruènog rada i ostalih ~inilaca dru{tva, a posebnoFederacije i njenih gra|ana, u pripremi i odbrani zemlje. U Zakonu sunormativno razra|eni mjesto, organizacija i upotreba Oruànih snagana osnovi jedinstvenog sistema organizovanja i priprema, upotrebe,rukovo|enja i komandovanja, popune i mobilizacije, pripravnosti imaterijalnog obezbje|enja Oruànih snaga. Tim su zakonom, poredJNA (njeno odre|enje, organizacija, sastav i dr.), normativno razra|enasva pitanja Teritorijalne odbrane na osnovu jedinstvenog sistemaopštenarodne odbrane - organizacija, pripremanje, upotreba, rukovo|enje,komandovanje, popuna, mobilizacija, pripravnost i materijalnoobezbje|enje jedinica, štabova i slu`bi Teritorijalne odbrane.15

Rukovo|enje i komandovanje u Teritorijalnoj odbrani ostvarivalisu starješine {tabova i starje{ine jedinica i ustanova Teritorijalneodbrane, u skladu sa zakonom i ovlaštenjima koje je na njih prenosioVrhovni komandant Oruànih snaga. Za organizovanje i pripremanjeTeritorijalne odbrane starješina štaba Teritorijalne odbrane odgovaraoje organu društveno-politi~ke zajednice koji je obrazovao štab i starješinipretpostavljenog štaba Teritorijalne odbrane, a za borbenu gotovost iupotrebu jedinica-starješina štaba Teritorijalne odbrane uè društveno-politi~ke zajednice odgovarao je starješina štaba Teritorijalne odbranešire društveno-politi~ke zajednice.16

Za organizovanje i pripremanje jedinica i ustanova Teritorijalneodbrane organizacija udruènog rada, starje{ina jedinica i ustanoveodgovarale su organima upravljanja tih organizacija, kao ipretpostavljenom starješini Teritorijalne odbrane, a za borbenugotovost i upotrebu jedinica i ustanova nadle`nom starje{ini op{tinskog,odnosno pretpostavljenom štabu Teritorijalne odbrane.17 Kada je jedinica

15 ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, Beograd 1974, str. 5, 13-17.

16 Isto, str.19. Time je precizno ustanovljena njihova odgovornost po vertikali -pretpostaljenom štabu Teritorijalne odbrane i po horizontali — skup{tini društveno-politi~ke zajednice koja ih je formirala (M. In|i}, nav. dj., str. 146).

17 Isto.

23

ili ustanova Teritorijalne odbrane izvršavla zadatke obezbje|enja iodbrane svoje radne organizacije, starješina Teritorijalne jedinice bioje odgovoran organu upravljanja te organizacije.18

[tabovi teritorijalne odbrane uskla|ivali su na svojoj teritorijiplanove i borbena dejstva teritorijalne odbrane sa planovima iborbenim dejstvima Jugoslovenske narodne armije, kao i saplanovima i dejstvima teritorijalne odbrane susjedne dru{tveno-politi~ke zajednice. Jedinice i ustanove Jugoslovenske narodne armijei jedinice i ustanove teritorijalne odbrane, “koje u~estvuju uizvr{avanju zajedni~kog borbenog zadatka, pot~injavaju se starje{inikoji rukovodi izvr{avanjem tog zadataka”. Na teritoriji “privremenozaposjednutoj od neprijatelja {tabovi teritorijalne odbrane rukovode ikomanduju i jedinicama i ustanovama Jugoslovenske narodne armije,ako posebnom naredbom nije druk~ije odre|eno”.19

Republi~ki i pokrajinski {tabovi teritorijalne odbrane bili suobavezni da sara|uju sa Saveznim sekretarijatom za narodnu odbranuu sprovo|enju akata Vrhovnog komandanta Oruànih snaga, i uposlovima pripremanja prijedloga tih akata i obezbje|ivanja potrebnihpodataka i stru~nih i drugih analiza neophodnih za odluke i akte kojeje donosio Vrhovni komandant. Republi~ki i pokrajinski {taboviteritorijalne odbrane obezbje|ivali su potrebne podatke i stru~ne idruge analize neophodne za rad Saveznog sekretarijata za narodnuodbranu. U poslovima rukovo|enja i komandovanja Oruànimsnagama za koje ga je ovlastio Vrhovni komandant Oruànih snaga iu poslovima izvr{avanja akata i mjera Vrhovnog komandanta, koja su se

18 Isto. Sve socijalisti~ke republike, osim Socijalisti~ke Republike Srbije,donijele su na vrijeme svoje zakone o narodnoj odbrani i u njima precizirali ono što jepropisano novim zakonom o narodnoj odbrani SFRJ, vode}i ra~una o svimspecifi~nostima socijalisti~kih republika. Time je ostvaren jedinstven prilaz uorganizovanju i pripremanju Teritorijalne odbrane u zemlji, osim Socijalisti~keRepublike Srbije. Usagla{avanje stavova o narodnoj odbrani na nivou Republike Srbijei njenih pokrajina trajalo je deset godina. Tek 1984. godine, nakon što su usaglašenistavovi, donesen je i Zakon o narodnoj odbrani Srbije. Time je otklonjeno nenormalnostanje u vezi sa organizacijom i nadle`nostima u Teritorijalnoj odbrani na cijelojteritoriji Socijalisti~ke Republike Srbije, što je bilo bitno i za cijelu zemlju (M. In|i},nav. dj., str. 146).

19 Isto, str. 20.

24

odnosila na organizovanje, pripremanje, rukovo|enje i komandovanjeteritorijalnom odbranom, Savezni sekretar za narodnu odbranu mogaoje izdavati nare|enja, obavezne instrukcije i druge akte starje{inama{tabova teritorijalne odbrane.20

Zakonom o op{tenarodnoj odbrani od 1982. ure|ena su, osnovnaprava i du`nosti radnih ljudi i gra|ana, osnovnih i drugihorganizacija udruènog rada, mjesnih zajednica i drugihsamoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih idrugih dru{tvenih organizacija u odbrani nezavisnosti, suvereniteta,teritorijalne cjelokupnosti i Ustavom Socijalisti~ke FederativneRepublike Jugoslavije utvr|enog dru{tvenog ure|enja i ostvarivanjusistema op{tenarodne odbrane, te osnove sistema op{tenarodneodbrane, rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagamaSocijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, kao i osnoveorganizovanja i pripremanja Oruànih snaga i druge osnovezna~ajne za jedinstveno organizovanje i ostvarivanje sistemaop{tenarodne odbrane.21

Op{tenarodna odbrana je predstavljala jedinstven sistemorganizovanja, pripremanja i aktivnog u~e{}a radnih ljudi i gra|ana,samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih zajednicau odvra}anju i sprje~avanju agresije i drugih opasnosti za zemlju, uoruànoj borbi i drugim oblicima op{tenarodnog otpora i u izvr{avanjudrugih zadataka radi odbrane nezavisnosti, suvereniteta, teritorijalnecjelokupnosti i Ustavom SFRJ utvr|enog dru{tvenog ure|enja.22

U poglavlju IX (ORU@ANE SNAGE) pomenutog zakonautvr|ene su zajedni~ke odredbe kojima su obuhva}eni Jugoslovenskanarodna armija, Teritorijalna odbrana, rukovo|enje i komandovanjeOruànim snagama, popuna, mobilizacija i pripravnost, materijalnoobezbje|enje Oruànih snaga i druga pitanja.23 Teritorijalna odbrana

20 Isto.

21 ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI, u : M. Lepu{ina, ZBIRKAPROPOPISA IZ OBLASTI OP[TENARODNE ODBRANE sa obja{njenjima, drugo,izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Sarajevo 1989, str. 341.

22 Isto.

23 Isto, str. 370-381.

25

je, po tom zakonu, predstavljala “najširi oblik organizovanogoruànog opštenarodnog otpora i sastavni dio jedinstvenihoruànih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”,koja se organizovala u osnovnoj i drugoj organizaciji udruènograda, mjesnoj zajednici, opštini, autonomnoj pokrajini, republicii drugim društveno-politi~kim zajednicama; obuhvatala je svenaoruàne sastave koji nisu bili dio JNA i milicije; sastojala se odjedinica, ustanova, štabova i drugih oblika organizovanja radnihljudi i gra|ana za opštenarodni oruàni otpor. Tim su zakonomdate jedinstvene osnove i u vezi sa rukovo|enjem i komandovanjemOruànim snagama. Tako su rukovo|enje i komandovanje uTeritorijalnoj odbrani ostvarilivali komandanti Teritorijalne odbrane istarješine jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane u skladu sazakonom. Tako|e je bilo predvi|eno da rukovo|enje Teritorijalnomodbranom ostvaruju i komiteti za opštenarodnu odbranu i društvenusamozaštitu u situacijama kada je na osnovu odluke PredsjedništvaSFRJ preduzimao mjere u vezi sa upotrebom pojedinih dijelovaTeritorijalne odbrane. U tim je situacijama komandant Teritorijalneodbrane postupao po odluci Komiteta za ONO i DSZ. KomandantiTeritorijalne odbrane republika odgovarali su za svoj rad, borbenugotovost, upotrebu jedinica i ustanova i rukovo|enje i komandovanjePredsjedni{tvu SFRJ.24

24 Isto, str. 372-375. Op{tine, gradske i regionalne zajednice koje su bileobrazovane kao dru{tveno-politi~ke zajednice, autonomne pokrajine, obrazovale sukomitete za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu, kao svojakoordinaciona i operativno—politi~ka tijela, “radi: usmjeravanja, koordiniranjamjera i aktivnosti u ostvarivanju jedinstvenih ciljeva i zadataka op{tenarodneodbrane i dru{tvene samoza{tite; operativno-politi~kog pra}enja i procjenjivanjasituacije od zna~aja za odbranu i bezbjednost zemlje; podsticanja aktivnostiorgana samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih i drugihdru{tvenih organizacija i dru{tveno-politi~kih zajednica u ostvarivanjuop{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite; blagovremenog i efikasnogdjelovanja jedinstvenog odbrambeno-samoza{titnog sistema u pripremama iakcijama i obezbje|enja ostvarivanja ustavom utvr|ene uloge i odgovornosti Savezakomunista za za{titu socijalisti~ke revolucije i socijalisti~kih samoupravnihdru{tvenih odnosa” (ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI, str. 361).

Komiteti za opštenarodnu odbranu i društvenu samozaštitu su nastali izpotrebe što boljeg usmjeravanja razvoja i funkcionisanja odbrambenog i zaštitnogsistema, posebno u vanrednim uslovima i situacijama u miru i ratu, posebno na

26

U “STRATEGIJI ORU@ANE BORBE” iz 1983. i “STRATEGIJIOP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITESFRJ” iz 1987. definisani su namjena, osnovni zadaci, organizacija,rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama SFRJ. Prema timdokumentima Oruàne snage SFRJ su predstavljale jedinstvenuoruànu silu radni~ke k1ase i svih radnih ljudi i gra|ana, narodai narodnosti Jugoslavije i poseban subjekt op{tenarodne odbranei dru{tvene samoza{tite. One su bile okosnica i integralni deosistema opštenarodne odbrane i društvene samozaštite i osnovninosilac oruàne borbe u opštenarodnom odbrambenom ratu. Bilesu organizovane, namijenjene, opremljene i osposobljene za vo|enjeoruàne borbe u svim uslovima opštenarodnog odbrambenograta, kao i za odre|ene zadatke društvene samozaštite u miru,vanrednim prilikama i u ratu”.25

Oruàne snage SFRJ su, zajedno sa drugim snagamaopštenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite, obezbje|ivale i{titile aktuelne i historijske interese svih naroda i narodnosti i svihradnih ljudi i gra|ana socijalisti~ke samoupravne i nesvrstaneJugoslavije, te imale narodni, socijalisti~ki, revolucionarni,odbrambeni i opštejugos1ovenski karakter.26

privremeno zaposjednutoj teritoriji. Oni su doprinosili potpunijem i dosljednijemprovo|enju obaveza i ostvarivanju prava koja su imali društveni subjekti u oblastiopštenarodne odbrane i ostvarivanju vode}e uloge SKJ u opštenarodnoj odbrani (M.In|i}, nav. dj., str. 204-205).

Komiteti za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu su, prema“STRATEGIJI OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITESFRJ” iz 1987, imali poseban zna~aj za uspje{no funkcionisanje op{tenarodneodbrane i dru{tvene samoza{tite. Oni su obrazovani u op{tinama, gradskim,regionalnim i mjesnim zajednicama, organizacijama udruènog rada i drugimsamoupravnim organizacijama i zajednicama. O obrazovanju komiteta zaop{tenarodnu odbranu, imenovanju njihovih ~lanova, sastavu, osnovnim zadacima,pravima i du`nostima i drugo vidi “STRATEGIJU OP[TENARODNE ODBRANEI DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, Beograd 1987, str. 79-81.

25 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111; STRATEGIJAOP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ (udaljem tekstu: STRATEGIJA ONO I DSZ...), Beograd 1987, str. 54.

26 Isto.

27

Dvije ravnopravne komponente ~inile su Oruàne snage SFRJ :Jugoslovenska narodna armija i Teritorijalna odbrana. Jugoslavenskanarodna armija je bila zajedni~ka oruàna sila svih naroda inarodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana Jugoslavije, a Teritorijalnaodbrana najširi oblik organizovanja radnih ljudi i gra|ana za oruànuborbu i obavljanje odre|enih zadataka društvene samozaštite inajširi ob1ik za pruànje oruànog op{tenarodnog otpora.27

Jugoslovenska narodna armija i Teritorijalna odbrana su bilidijelovi jedinstvenih oruànih snaga. Osnove tog jedinstva su ~inili:društveno-politi~ki sistem socijalisti~kog samoupravljanja ifederativno ure|enje; karakter oruànih snaga; nedeljivostjugoslovenskog prostora kao jedinstvenog odbrambeno-zaštitnogpodru~ja; jedinstven cilj i objekat odbrane i zaštite; jedinstvenadoktrina oruàne borbe; jedinstvene osnove sistema materijalnogi zdravstvenog obezbe|nja; jedinstven sistem rukovo|enja ikomandovanja; i jedinstveno vrhovno rukovodstvo i komandovanje.28

Oruàne snage SFRJ bile su namijenjene “da štite slobodu,nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu celokupnost i Ustavomutvr|eno društveno ure|enje, zatim da štite i brane Jugoslavijukao društveno-politi~ku i dràvnu zajednicu ravnopravnihnaroda i narodnosti, njenu teritorijalnu celokupnost, socijalisti~kisamoupravni društveno-politi~ki sistem i nezavisnu i nesvrstanuspoljnu politiku. Zaštita i odbrana tih vrijednosti bio je zadatak iobaveza svih subjekata društva, a Oruàne snage, kao osnovninosilac oruàne borbe, imale su u tome odlu~uju}u ulogu”.29

Oruàne snage SFRJ bile su “namijenjene i osposobljene zavo|enje oruàne borbe na cjelokupnom i jedinstvenom jugoslovenskomratištu: na kopnu, moru i u vazdušnom prostoru; na frontu,privremeno zaposjednutoj teritoriji i u vlastitoj pozadini, primjenomfrontalnog, partizanskog i kombinovanog oblika oruàne borbe.One se osposobljavane da uspješno vode oruànu borbu u

27 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111-112; STRATEGIJAONO I DSZ, Beograd 1987, str. 54-55.

28 Isto.

29 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 112; STRATEGIJA ONO I DSZ,str. 55.

28

uslovima konvencionalnog i nuklearnog rata. Takva spremnost isposobnost obezbje|ivala je uspješno suprotstavljanje svimvrstama oruàne agresije na SFRJ, pri svakom odnosu snaga i uratu razli~itog trajanja”.30

Oruàne snage SFRJ su organizovane, opremane i obu~avaneza uspje{no vo|enje oruàne borbe i obavljanje drugih zadatakau skladu sa njihovom doktrinarnom ulogom, namjenom izadacima u miru, vanrednim prilikama i u ratu.31

Jugoslovenska narodna armija, kao zajedni~ka oruàna silai udarni dio jedinstvenih oruànih snaga, bila je okosnicaodbrambenog sistema SFRJ i sa Teritorijalnom odbranom je~inila oslonac drugim snagama opštenarodne odbrane i društvenesamozaštite u obavljanju njihovih odbrambenih i samozaštitnihzadataka. Bila je namijenjena za vo|enje oruàne borbe nacjelokupnom jugoslovenskom ratištu u svim uslovima agresije naSFRJ. U miru, Jugoslovenska narodna armija je bila bitankohezioni faktor Jugoslavije i zna~ajna brana svim snagama ipojavama usmerenim na slabljenje jedinstva Jugoslavije.32

Teritorijalna odbrana je bila organizovana na cjelokupnojteritoriji i akvatoriji Jugoslavije na jedinstvenim osnovama uskladu sa potrebama i planovima odbrane i zaštite i specifi~nimuslovima svakog dijela teritorije SFRJ. Borbena dejstva je trebaloda izvodi u sadejstvu sa snagama Jugoslovenske narodne armije isamostalno, oslanjaju}i se na društveno-politi~ke zajednice, mjesnezajednice, organizacije udruènog rada i druge strukture društva.Osnovu uspjeha Teritorijalne odbrane, kao i Oruànih snaga ucjelini, ~inio je oslonac na stanovništvo i njegovu podršku.33

30 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 112-113; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 55.


32 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 113-114; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 56.


29

Teritorijalna odbrana je omogu}avala i masovno u~eš}estanovništva u oruànoj borbi, istovremeno vo|enje oruàneborbe na svim dijelovima jugoslovenskog ratišta na kojima bi senašle snage agresora, posebno na privremeno zaposednutojteritoriji, borbenu kontrolu i obezbje|enje cjelokupne teritorijeSFRJ. Borbenom aktivnoš}u Oruànih snaga u cjelini, posebnoTeritorijalne odbrane, postojali su nepohodni uslovi zaneprekidno funkcionisanje jugoslovenskog dru{tveno-politi~kogsistema na cjelokupnoj teritoriji i u svim uslovima rata.34

Operativna i dobro naoruàna JNA je bila federalna komponenta,a Teritorijalna odbrana republi~ka, slabije naoruàna i slabije pokretljivosti,predvi|ena da bude sveobuhvatni oslonac JNA. U me|usobnim suodnosima obje komponente bile ravnopravne, a u ratnim uslovimatrebale su se nadopunjavati po koncepciji op{tenarodnog oruànogotpora. Za upotrebu JNA bilo je nadle`no Predsjedni{tvo SFRJ, aTeritorijalna odbrana je u miru bila u nadle`nosti republi~kih ipokrajinskih rukovodstava. Takvom ravnopravnom organizacijomdvije komponente Oruànih snaga, zasnovanih na Ustavu iz 1974,sprje~avana je centralizacija Jugoslavije, prije svega, premo}najbrojnijeg naroda nad ostalim.35

Rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama SFRJ bilo jedio jedinstvenog sistema rukovo|enja opštenarodnom odbranomi društvenom zaštitom i opredijeljeno socijalisti~kim samoupravnimdruštveno-politi~kim sistemom, koncepcijom opštenarodne odbranei društvene samozaštite, doktrinom oruàne borbe i organizacijomOruànih snaga.36

34 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 120-121; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 57-58.

35 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 135-139; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 58-60; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA U AGRESIJINA REPUBLIKU HRVATSKU 1990. - 1992. GODINE (u daljem tekstu:JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA...), âsopis za suvremenu povijest, br. 2,Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2001, str. 290; S. Biserko, OD JNA DO SRPSKEVOJSKE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusijesa Okruglog stola , Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 218.

36 STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 81; I. Radakovi}, BESMISLENA YURATOVANJA, Beograd 1997, str. 17-18; M. In|i}, TERITORIJALNA ODBRANABOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1989, str. 146-147.

30

U organizacijskom i funkcionalnom pogledu sistem rukovo|enjai komandovanja u Oruànim snagama SFRJ obuhvatao je : - funkcijePredsjedništva SFRJ - Vrhovne komande, kao najvišeg organarukovo|enja i komandovanja oruànim snagama u miru i ratu; -djelatnost Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu u funkcijištapskog organa Predsjedništva SFRJ - Vrhovne komande; - aktivnostikomiteta za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu; -funkcije komandi, štabova i ustanova Oruànih snaga svih nivoarukovo|enja i komandovanja i njihovu organizacijsko-formacijskustrukturu; kao i - saradnju komandi i štabova Oruànih snaga sarukovodstvima društveno-politi~kih zajednica, društveno-politi~kihorganizacija, organizacija udruènog rada i drugih struktura društva.37

Sistem rukovo|enja i komandovanja bio je organizovan ponivoima - na strategijskom, strategijsko-operativnom, operativnomi takti~kom nivou.38

Predsjedništvo SFRJ bilo je organ rukovo|enja op{tenarodnomodbranom i dru{tvenom samoza{titom i najvi{i organ rukovo|enja ikomandovanja Oruànim snagama SFRJ u miru i ratu. Ono jedonosilo smjernice, direktive, pravila, odluke, naredbe i druge akte.

37 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 139-142;STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 81.

38 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 143-145; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 81-82.

Strategijski nivo obuhvatao je rukovo|enje i komandovanje oruànim snagamaSFRJ u miru i ratu i rukovo|enje i komandovanje strategijskim grupacijama navojištima. Na tom nivou rukovo|enje i komandovanje ostvaruje Predsedništvo SFRJ,odnosno Vrhovna komanda preko odgovaraju}ih strategijskih komandi na vojištima ilipreko komandi strategijsko-operativnih jedinica JNA i štabova Teritorijalne odbranesocijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina. Strategijske komandena vojištima objedinjuju rukovo|enje i komandovanje celokupnim oruànim snagamana vojištu preko komandi strategijsko-operativnih jedinica i sastava i odgovaraju}ihštabova TO” (Isto, str. 82).

Strategijsko-operativni nivo obuhvatao je “rukovo|enje i komandovanjestrategijsko-operativnim jedinicama i grupacijama JNA i snagama TO socijalisti~kihrepublika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina”. Operativni nivo obuhvatao je“rukovo|enje i komandovanje operativnim jedinicama i sastavima”. Takti~ki nivoobuhvatao je rukovo|enje i komandovanje takti~kim jedinicama Jugoslovenskenarodne armije i Teritorijalne odbrane” (Isto).

31

Predsjednik Predsjedništva SFRJ je, u ime Predsjedni{tva, ostvarivaokomandovanje Oruànim snagama u skladu sa Ustavom SFRJ,saveznim zakonom i odlukama i stavovima Predsjedništva SFRJ.39

Predsjedni{tvo SFRJ je, pored ostalog, imenovalo irazrje{avalo du`nosti, na prijedlog nadle`nog republi~kog, odnosnopokrajinskog organa, komandanta Teritorijalne odbrane republike,odnosno komandanta Teritorijalne odbrane pokrajine.40

Funkciju najvišeg organa rukovo|enja i komandovanjaOru`nim snagama SFRJ u ratu Predsjedništvo SFRJ je obavljalou svojstvu Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ. [tapskeposlove Vrhovne komande u ratu je obavljao Savezni sekretarijatza narodnu odbranu.41

39 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144-145;STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 74 i 81-82. Predsjedni{tvo SFRJ je, premaSTRATEGIJI ORU@ANE BORBE iz 1983, utvr|ivalo sistem rukovo|enja ikomandovanja Oruànim snagama u skladu sa Ustavom i Zakonom o op{tenarodnojodbrani SFRJ; utvr|ivalo osnove planova razvoja Oruànih snaga i plan razvojaJugoslovenske narodne armije; utvr|ivalo osnove organizacije Oruànih snaga iorganizaciju i formaciju Jugoslovenske narodne armije; pratilo sprovo|enje utvr|enepolitike rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama, utvr|ivalo plan upotrebeOruànih snaga u slu~aju rata i nare|ivalo upotrebu Oruànih snaga u miru; davalosmjernice za preduzimanje mjera priprema i mobilisanja Oruànih snaga i smjernice zauskla|ivanje priprema i priprema i planova Jugoslovenske narodne armije i Teritorijalneodbrane; propisivalo mjere pripravnosti Oruànih snaga u slu~aju neposredne ratneopasnosti i u drugim vanrednim prilikama i nare|ivalo njihovo sprovo|enje i stavljanjeOruànih snaga ili dijela Oruànih snaga u stanje pripravnosti; utvr|ivalo osnovenaoruàvanja i opremanja Oruànih snaga; utvr|ivalo vojnoteritorijalnu podjelu zemlje;donosilo osnovna pravila i druge akte koji su se odnosili na strategiju oruàne borbe,mobilizaciju, razvoj i upotrebu Oruànih snaga; donosilo propise o obuci Oruànih snaga ivojnoj disciplini i druge propise predvi|ene saveznim zakonom; imenovalo i razrje{avalodu`nosti, na prijedlog nadle`nog republi~kog, odnosno pokrajinskog organa, komandantaTeritorijalne odbrane republike, odnosno komandanta Teritorijalne odbrane autonomnepokrajine; vr{ilo i druge poslove rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama, naosnovu i u okviru Ustava SFRJ i saveznih zakona (STRATEGIJA ORU@ANE BORBE,Beograd 1983, str. 144).

40 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144. Ta odredba nepostoji u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987.

41 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144-145;STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 74 i 81-82.

32

Kao najvi{em organu rukovo|enja i komandovanja,Predsjedni{tvu SFRJ neposredno su bili pot~injeni: savezni sekretarza narodnu odbranu, komandanti armija, Ratnog vazduhoplovstvai protivvazdu{tne odbrane, Ratne mornarice i obalske odbrane,samostalnih korpusa i komandanti {tabova Teritorijalne odbranesocijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina,kao i komandanti privremenih strategijskih grupacija (ukoliko bibile formirane).42

Prema STRATEGIJI ORU@ANE BORBE iz 1983. Predsjedni{tvoSFRJ je moglo, odlukom o upotrebi Oruànih snaga, predvidjetiodre|ena prava i obaveze komiteta za op{tenarodnu odbranu idru{tvenu samoza{titu u pogledu upotrebe dijelova Teritorijalneodbrane. Kad je komitet za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenusamoza{titu, na osnovu odluke Predsjedni{tva SFRJ, preduzeo mjereu vezi sa upotrebom pojedinih dijelova Teritorijalne odbrane,komandant Teritorijalne odbrane, postupao je po odluci komiteta.43

Odre|ene poslove rukovo|enja i komandovanja Oruànimsnagama Predsjedni{tvo SFRJ je moglo prenijeti na saveznogsekretara za narodnu odbranu, koji je odgovarao Predsjedni{tvu SFRJza poslove koje je na njega prenosio taj organ.44

42 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 145. U STRATEGIJIONO I DSZ iz 1987. te odredbe nisu postojale, {to pokazuje da je decentralizacijarukovo|enja i komandovanja bila u toku.

43 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 145. Ta prava iobaveze komiteta za ONO i DSZ, prema STRATEGIJI OP[TENARODNEODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE iz 1987, nisu predvi|ene (STRATEGIJAONO I DSZ, Beograd 1987, str. 79-81).

44 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 146. Za izvr{avanjeakata Predsjedni{tva SFRJ iz oblasti rukovo|enja i komandovanja i izvr{avanjeposlova rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama koje je na njega prenijeloPredsjedni{tvo SFRJ, savezni sekretar za narodnu odbranu je mogao donositi pravila,nare|enja, uputstva i druge akte. Savezni sekretar za narodnu odbranu je rukovo|enjei komandovanje Oruànim snagama ostvarivao u skladu sa ovla{tenjima koje je nanjega, na osnovu Ustava SFRJ, prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ i u skladu sa saveznimzakonom. Saveznog sekretara za narodu odbranu, u slu~aju njegove odsutnosti ilisprije~enosti, u navedenim poslovima zamjenjivao je na~elnik General{tabaJugoslovenske narodne armije (Isto, str. 145-146).

33

Rukovo|enje i komandovanje u Jugoslovenskoj narodnoj armijiostvarivali su u skladu sa saveznim zakonom, starje{ine jedinica iustanova Jugoslovenske narodne armije, a u Teritorijalnoj odbranikomandanti Teritorijalne odbrane i starje{ine jedinica i ustanovaTeritorijalne odbrane.45

Komandanti Teritorijalne odbrane i starje{ine jedinica i ustanovaJugoslovenske narodne armije i Teritorijalne odbrane odgovarali supretpostavljenim vojnim starje{inama za svoj rad, borbenu gotovost,upotrebu jedinica i ustanova i rukovo|enje i komandovanje, u skladusa sistemom rukovo|enja i komandovanja u Oruànim snagama i uokviru svojih ovla{tenja. Za te su poslove komandanti Teritorijalneodbrane socijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajinau isto vrijeme odgovarali Predsjedni{tvu SFRJ i nadle`nim organimadru{tveno-politi~ke zajednice u republici, pokrajini, op{tini, a u mjesnimzajednicama i organizacijama udruènog rada — organima upravljanjatih organizacija, odnosno odgovaraju}em organu mjesne zajednice.46

Saveznom sekretaru za narodnu odbranu su bili odgovornikomandanti armija, Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdu{neodbrane, Ratne mornarice i obalske odbrane i samostalnih korpusa,kao i privremenih strategijskih grupacija i operativnih sastava uobavljanju onih poslova iz oblasti rukovo|enja i komandovanja koji sumu zakonom i drugim propisima stavljeni u nadle`nost, kao i poslovakoje je na njega prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ. Savezni sekretar zanarodnu odbranu neposredno je nare|ivao komandantimarepubli~kih i pokrajinskih {tabova Teritorijalne odbrane samo uokviru poslova koje je na njega prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ.47

45 Isto. Ta odredba nije stajala u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987.

46 Isto. Ni te odredbe nisu stajale u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987.

47 Isto, str. 146-147. Ni ta odredba nije stajala u STRATEGIJI ONO I DSZ iz1987.

34

2. Razbijanje ustavnog koncepta odbrane SFRJ

Svim ustavima i zakonima DFJ, FNRJ i SFRJ, uklju~uju}i i UstavSFRJ iz 1974, Oruàne snage zemlje bile su namijenjene za odbranu odspoljnjeg agresora. U ZAKONU O NARODNOJ ODBRANI iz 1974.i prvom izdanju STRATEGIJE ORU@ANE BORBE iz 1976. ulogaOruànih snaga SFRJ opredijeljena je samo za slu~aj agresije.48

ZAKONOM O OP[TENARODNOJ ODBRANI iz 1982. idrugim izdanjem STRATEGIJE ORU@ANE BORBE iz 1983. Oruànesnage su bile organizovane, namijenjene, opremljene i osposobljeneza vo|enje oruàne borbe na cijelom jugoslovenskom rati{tu u uslovimabilo koje agresije na SFRJ. Teritorijalna odbrana je, u slu~aju neposredneratne opasnosti ili u drugim vanrednim prilikama, a na osnovuodluke Predsjedni{tva SFRJ, mogla vr{iti i poslove odràvanja javnogreda i mira i druge zadatke dru{tvene samoza{tite.49

48 ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, Beograd 1974, str. 11-20; I.Radakovi}, nav. dj., str. 68. Tim je zakonom potvr|eno: mirnodopsko stanje, ratniuslovi, ugroènost mira i bezbjednosti u svijetu, neposredna ratna opasnost ili izvr{enaagresija (ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, str. 11-20).

49 ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI (1982.), u: M. Lepu{ina,ZBIRKA PROPISA IZ OBLASTI OP[TENARODNE ODBRANE SA OBJA[NJENJIMA,Sarajevo 1989, str. 341-342 i 372-373; STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd1983, str. 112-124; I. Radakovi}, nav. dj., str. 68; D. Marijan, ORU@ANE SNAGESFRJ U IZVANREDNIM PRILIKAMA (u daljem tekstu: ORU@ANE SNAGESFRJ...), âsopis sa suvremenu povijest, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb2002, str. 341-342 i 355-356.

ZAKONOM O OP[TENARODNOJ ODBRANI iz 1982. i STRATEGIJOMORU@ANE BORBE iz 1983. predvi|ena su tri stanja: ratno, neposredna ratnaopasnost i vanredne prilike (Isto).

35

Navedena dva dokumenta prvi put pominju vanredne prilike.Taj se pojam u SFRJ slu`beno pojavio osamdesetih godina XX stolje}a,neposredno poslije smrti vrhovnog komandanta (Josipa Broza), ipredstavljao je osnovu za uvo|enje vanrednog stanja u dijelu ili nacjelokupnoj teritoriji SFRJ.50

U STRATEGIJI OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENESAMOZA[TITE SFRJ iz 1987. Oruàne snage su bile opredijeljenei za upotrebu u vanrednim prilikama, {to je zna~ilo i u unutra{njemìvotu zemlje”.51

Vojno rukovodstvo je, nakon usvajanja STRATEGIJEOP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITESFRJ, 1988. donijelo PRIRU^NIK ZA RAD KOMANDI, [TABOVAI JEDINICA ORU@ANIH SNAGA SFRJ U VANREDNIM PRILIKAMA,kojim je utvr|ena aktivnost Oruànih snaga u vanrednim prilikama.Zadatak Oruànih snaga je bio da {titi ustavom SFRJ utvr|enodru{tveno ure|enje od “kontrarevolucionarnog djelovanja snagaspoljnjeg i unutra{njeg neprijatelja”.52

Velikosrpske snage kojima je smetala Teritorijalna odbrana ikoncept op{tenarodne odbrane izvele su navedenu evoluciju ulogeOruànih snaga SFRJ, nastoje}i da je u cjelini podrede isklju~ivo

50 Isto.

51 STRATEGIJA OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENESAMOZA[TITE SFRJ, Beograd 1987, str. 55-72 i 132-151; I. Radakovi}, nav. dj.,str. 68; D. Marijan, nav. dj., str. 339-340. Po tom je dokumentu jedno ~itavo poglavlje(“IV VANREDNE PRILIKE”) tretiralo to pitanje: vanredne prilike izazvanesubverzivnim djelovanjem unutra{njeg i spoljnjeg neprijatelja na SFRJ; vanredneprilike izazvane neposrednom opasno{}u od oruàne agresije na SFRJ; uloga i zadacisubjekata dru{tveno-politi~kog sistema u vanrednim prilikama; uloga i zadaci civilneza{tite u vanrednim prilikama; uloga i zadaci sistema osmatranja i obavje{tavanja uvanrednim prilikama; angaòvanje oruànih snaga u vanrednim prilikama i planovi zavanredne prilike.

52 D. Marijan, nav. dj., str. 356-360. Tim su dokumentom obra|eni osnovniaspekti upotrebe Oruànih snaga SFRJ, od procjene stanja i planiranja jedinica uvanrednim prilikama, njihovu borbenu spremnost za vanredne prilike, upotrebu uvanrednim prilikama, rukovo|enje i komandovanje, upotrebu vatrenog oru`ja isaradnju sa ostalim subjektima op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite (Isto).

36

rukovodstvu Jugoslovenske narodne armije i republikama oduzmuustavno pravo na rukovo|enje.53

Vojno rukovodstvo se tako uklju~ilo u pripreme koje su rezultiralekatastrofom, bez obzira koliko je i samo bilo svjesno te ~injenice.Osnovna motivacija bile su nacionalisti~ke i karijeristi~ke pobude, asu{tina u njenoj transformaciji iz instrumenta odbrane zemlje odspoljnje agresije u instrument za suzbijanje unutra{njih “nemira”, kojisu bili neminovna posljedica naru{avanja Ustava iz 1974. i garantovaneravnopravnosti naroda i narodnosti.

Polaze}i od ocjene da su upravo oni izuzetno odgovorni zaJugoslaviju u politi~ko-dràvnom smislu, opredjeljenja vojnogrukovodstva, poslije smrti vrhovnog komandanta, Josipa Broza, bilasu usmjerena ka unitarizmu. Uz to je rukovodstvo SR Srbije, jo{ odPLAVE KNJIGE, stalno tvrdilo da je Ustavom iz 1974. o{te}en“ve}inski” — srpski narod, te da se Ustav mora promijeniti redukcijom“konfederalnih” elemenata. Njihov ideal je bila unitarna Jugoslavija,pa prema tome, i jaka JNA koja }e je braniti, bez obzira {to je njenonajuè rukovodstvo (Tito, Kardelj i dr.) konstatovalo jo{ krajem {ezdesetihgodina XX stolje}a da se u takvoj (unitarnoj) organizaciji ne moè odràti.Stoga se vojno rukovodstvo zalagalo za povratak na model kakav jepostojao krajem ~etrdesetih i u pedesetim godinama XX stolje}a,zatim za poni{tenje Ustava iz 1974. i dr. To je rukovodstvo upravo uUstavu 1974. i “vidjelo osnovu za razbijanje Jugoslavije”.54

53 I. Radakovi}, nav. dj., str. 68.54 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA 1990. - 1992.: PRIPREME JNA ZA

AGRESIJU I HRVATSKI ODBRAMBENI PLANOVI (u daljem tekstu: PRVAFAZA RATA...), u: RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995,Zagreb-Sarajevo 1999, str. 39 i 41; V. Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA —VOJSKA BEZ DR@AVE, Beograd 1993, str. 108; N. Pa{i} - R. Ratkovi} - B.[padijer, PLAVA KNIGA, Beograd 1977.

Vojno rukovodstvo (admiral Branko Mamula, generali Stevan Mirkovi}, PetarGra~anin, Veljko Kadijevi}, admiral Stane Brovet, general Blagoje Adì} i drugi) je~vrsto zastupalo stav da su Tito i Kardelj te{ko pogrije{ili uvo|enjem Ustava iz 1974.Za njih je bilo kakva decentralizacija zna~ila propast Jugoslavije. General Mirkovi} jetvrdio kako pojava Gorba~ova i njegove perestrojke i glasnosti u SSSR-u ozna~avasmrt svjetskih socijalisti~kih ideja, da je Gorba~ov “grobar socijalizma” i “nas moèsve upropastiti”. General Kadijevi} je procjenjivao kako je Jugoslaviju mogu}e spasitisamo obnovom dru{tveno-ekonomskog modela pedesetih godina XX stolje}a (M.[pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, Zagreb 2001, str. 96).

37

Shvataju}i to, rukovodstvo zemlje je nizom mjera (dvokomponentneOruàne snage i Ustav iz 1974.) nastojalo da to sprije~i i time stvorilouslove za njen dalji opstanak, {to je nai{lo na protivljenje velikosrpskih iproruskih snaga koje su u karijeristi~kim ambicijama vojnogrukovodstva vidjele mo}nog i dobrog saveznika. To je posebno do{lo doizraàja u osamdesetim godinama, poslije Titove smrti, kada je,oslonjeno na mo}ni vojnoindustrijski kompleks i politi~ki svesamostalnije, vojno rukovodstvo pokrenulo zahtjev za promjenu Ustavaiz 1974, otpo~elo sa polemikama o promjeni koncepcije op{tenarodneodbrane i lansiralo parolu da je JNA “sedma republika”, iz ~ega suizvla~ili pravo na svoju posebnu odgovornost za sudbinu Jugoslavije.55

Godine 1982. za saveznog sekretara narodne odbrane te su snagedovele admirala Branka Mamulu, koji je u {est godina svog mandata,“reorganizacijom” Oruànih snaga SFRJ, bitno izmijenio doktrinuop{tenarodne odbrane i sve u~inio da JNA postane samostalni faktor ida iz sistema rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama izbacirepubli~ka rukovodstva.

Vojno rukovodstvo je, poslije izvr{enih analiza komandno-{tabne ratne vje`be “Sloga ’83.” pred skupom najvi{ih rukovodilacazemlje i Oruànih snaga, izvuklo zaklju~ak “da je neophodnounaprijediti cjelokupan sistem ONO za djelovanje u sloènimuslovima napada spolja i unutarnjih nemira u zemlji”. S obziromna to da se, prema Mamuli, radilo “o svjeìm iskustvimanacionalisti~ke pobune na Kosovu i ve} drugoj godini produbljenesocijalne krize, nije bilo te{ko prihvatiti op}i zaklju~ak”. Me|utim,mnogo je teè, po njemu, “i{lo s promjenama koje je bilo potrebno

55 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 39-41, te intervjui jednog brojagenerala JNA, vojnih teoreti~ara, histori~ara i drugih javnih radnika, objavljenih uknjizi: F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997. U vojnom rukovodstvu suposlije Titove smrti zapo~ele polemike i aktivnosti za odre|ene promjene u koncepcijinarodne odbrane, posebno kada je na ~elo SSNO-a došao admiral Branko Mamula.Me|utim, najviše promjena se dogodilo kada je Mamulu zamijenio Kadijevi}. U suštini,Mamula, Kadijevi}, Gra~anin i ânadi su se zauzimali za centralizovanje odbrambenedoktrine i za reorganizaciju odbrambenih snaga (I. Radakovi}, nav. dj., str. 59).

Vojno rukovodstvo, na ~elu sa admiralom Mamulom, zauzelo je stav “da }e JNA,ukoliko do|e do eskalacije krize i opasnosti opstanka, preuzeti kontrolu nadzemljom” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 69).

38

u~initi u oruànim snagama da bi se postiglo jedinstvenokomandovanje i iz njega isklju~ila republi~ka rukovodstva”.56

Kao operativna komponenta Oruànih snaga SFRJ na tradicijiNarodnooslobodila~kog rata, JNA je do 1988./89. bila organizovana uarmijske oblasti: Prva armijska oblast sa sjedi{tem u Beogradu;Druga armijska oblast sa sjedi{tem u Ni{u; Tre}a armijska oblastsa sjedi{tem u Skoplju; Peta armijska oblast sa sjedi{tem u Zagrebu;Sedma armijska oblast sa sjedi{tem u Sarajevu; Deveta armijskaoblast sa sjedi{tem u Ljubljani i Vojno pomorska oblast sa sjedi{temu Splitu. Pored navedenih armijskih oblasti, postojala su i dvasamostalna korpusa na direktnoj vezi SSNO-a i to: 2. korpus sa sjedi{temu Titogradu i 52. korpus sa sjedi{tem u Pri{tini. Pored navedeniharmijskih oblasti i korpusa u sastavu JNA su postojale i komandevidova : RV i PVO sa sjedi{tem u Beogradu — Zemunu i KomandaRatne mornarice i ratne rije~ne flotile sa sjedi{tem u Beogradu.57

56 B. Mamula, nav. dj., str. 59-61. Taj je problem, po Mamuli, “suvi{e dubokozadirao u ustavni sistem zemlje i bilo je preambiciozno da na zaklju~cima jedne{tabske vje`be nametnemo saveznim i republi~kim rukovodstvima novi sistemrukovo|enja i komandovanja oruànim snagama”. S tim u vezi, Mamula pi{e: “Bit}e nam potrebno tri godine da bismo uspjeli, ali ni tada do kraja” (Isto).

57 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, u:F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 148. Sedma armijska oblastje obuhvatala skoro cijelu Bosnu i Hercegovinu, te dijelove sjeverne i ju`ne Hrvatske.

Ta se organizacija JNA “na strategijsko-operativnom nivou”, po generaluKadijevi}u, “uglavnom, poklapala sa administrativnim granicama republika ipokrajina, tako da svaka republika i pokrajina ima ‘svoju’ armiju ili armije, aCrna Gora i pokrajine ‘svoje’ korpuse”, pri ~emu su “komandanti tih armija,odnosno korpusa, uglavnom bili straje{ine iz tih republika, odnosno pokrajina...”(V. Kadijevi}, nav. dj., str. 75). Zbog toga je to trebalo ukinuti.

General Ilija Radakovi} smatra da nije ta~na Kadijevi}eva tvrdnja o tome kako sedotada{nja organizacija JNA “poklapala sa administrarivnim granicama republikai pokrajina”. S tim u vezi, on navodi da su Prva i Druga armija (beogradska i ni{ka),osim nekoliko garnizona na jugu Srbije pokrivale teritoriju Srbije sa Kosovom iVojvodinom, a Titogradski korpus teritoriju Crne Gore; Tre}a armija (Skopje), poredMakedonije, dràla je i dio ju`ne Srbije; Peta armija (Zagreb) pokrivala je dioSlovenije (pravac Trst-Rijeka); Sedma armija (Sarajevo), pored Bosne, dio hrvatske(isto~nu Slavoniju do linije Našice - Slavonski Brod - Vinkova~ku depresiju). Devetaarmija (Ljubljana) je na teritoriji Slovenije. Vojno-pomorska oblast “pokrivala” jecijelu akvatoriju i dio kopnene teritorije ~etiri republike. RV i PVO locirane su nacijeloj teritoriji. Na teritoriji Hrvatske preklapale su se zagreba~ka armija i još trioperativno-strategijske organizacije — grupacije (I. Radakovi}, nav. dj., str. 36).

39

Skoro sve armije su tada nosile tradiciju ratnih armija (Slovenijaje 1968. godine dobila ljubljansku — Devetu armiju, sa tradicijomDevetog slovena~kog korpusa). Komande armija su rukovodiledivizijama i brigadama sa tradicijom iz NOB-a.58

JNA i TO su postepeno prikriveno osposobljavane za rje{avanjekrizne situacije u zemlji (unutra{nji sukobi). U dvije godine formirani sutzv. gotovi bataljoni (ukupno 12, odnosno 15) spremni odmah da stupeu borbu. Uz to su bataljoni vojne policije (ukupno 19, po dva u svakojarmiji i 3 u SSNO-u) broj~ano oja~ani, bolje naoruàni i opremljeni. Odpitomaca vojnih {kola i akademija organizovani su i obu~avani ~etni ibataljonski sastavi za dejstvo u protivdesantnoj odbrani i kriznimsituacijama. Organizovan je brz vazdu{ni transport i ubrzano su gra|enipomorsko-desantni ~amci i brodovi za intervencije du` obale i naostrvima. Helikopterima su, uz vatrenu pripremu i podr{ku, uvje`bavanitakti~ki desanti. Po~ela je i proizvodnja i nabavka posebne policijskeopreme i borbenih sredstava za uli~ne borbe kako bi se kontrolisaliiskrsli nemiri. Pro{iren je i modernizovan Centar za diverzantsku iprotivdiverzantsku obuku kroz koji je godi{nje prolazilo stotinestarje{ina, vojnika na ugovorenom roku i rezervnih vojnih obveznika.59

Ve}i broj vojnih starje{ina je Teritorijalnu odbranu prihvatio ismatrao je pravim rje{enjem, tim prije, jer je iza te koncepcije stajaopredsjednik i vrhovni komandant Oruànih snaga SFRJ, Josip Broz Tito.Mnogi su u~estvovali u izgradnji, obuci i opremanju Teritorijalneodbrane. Me|utim, u dijelu vojnog rukovodstva postojao je otpor premaTeritorijalnoj odbrani i njenom razvoju. Taj manji, ali dosta uticajan, diovojnog rukovodstva je bio protiv Teritorijalne odbrane, stalno prave}ismetnje, s tim {to se u po~etku nije smio javno deklarisati. On je nastojaoda Teritorijalnu odbranu podredi sebi (tj. JNA), da bi je izuzeo ispod

58 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36.59 B. Mamula, nav. dj., str. 91; D. Marijan, nav. dj., str. 360.-361. Najspornije je,

po Mamuli, “i{lo s doktrinom, posebno takti~kom upotrebom navedenih i svihdrugih sastava”. S tim u vezi, on pi{e kako se “radilo o oportunizmu — da se otvorenone pokaè da se spremamo na unutra{nje sukobe. Tada to nitko nije htio razumjeti.@ivjelo se u uvjerenju da unutra{nji sukobi {irih razmjera, pogotovu gra|anski rat,u kojima bi morala sudjelovati JNA naprosto nisu mogu}i. Ba{ naprotiv, nai{libismo na osudu Armije, koja, kao da se priprema za vrlo sumnjive zadatke. JNA sesve vrijeme sumnji~ila, a u drugoj polovini ’80-tih direktno i napadala, da jepobjegla ispod kontrole dru{tva i da svojim neustavnim pona{anjem prijeti” (Isto).

40

uticaja republika i pokrajina. Tako je komandovanje Teritorijalnomodbranom bilo prioritetno rje{enje koje je vojno rukovodstvo traìlo.60

Kod saveznih sekretara za narodnu odbranu (od Ljubi~i}a doKadijevi}a) i jednog broja generala u SSNO-u i General{tabu, bilo jepodozrenja prema Teritorijalnoj odbrani - komponenti oruànih snagapod rukovodstvom nadle`nih organa republika i autonomnih pokrajina upogledu njenog pripremanja i prava na upotrebu u eventualnom ratu.61

Polaze}i od zahtjeva za neposredno komandovanje Teritorijalnomodbranom, admiral Branko Mamula62 je tvrdio da je u koncept odbrane

60 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 152; Isti, OD SMRTI TITADO SMRTI JUGOSLAVIJE, Sarajevo 2000, str. 413; B. Mamula, nav. dj., str. 60-61.Govore}i o tome, Raif Dizdarevi} navodi da je bilo poku{aja iz General{taba JNA dase bez znanja Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, jedinice TO Bosne iHercegovine angaùju na Kosovu (o tome vidi: R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DOSMRTI JUGOSLAVIJE, str. 413-414, nap. 15).

61 I. Dolni~ar, ZAÊTNICI RATNE TRAGEDIJE, u: F. Ademovi}, nav. dj.,str. 269. Kod generala Ljubi~i}a je, po ocjeni generala S. Poto~ara bilo “nekakveljubomore u vezi sa uspje{nim razvojem Teritorijalne odbrane, a dolaskomMamule i Kadijevi}a je armijski vrh po~eo raditi na smanjivanju samostalnostiTeritorijalne odbrane” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 67).

Admiral Branko Mamula i general Veljko Kadijevi} imali su negativno mi{ljenjeo Teritorijalnoj odbrani, smatraju}i tu komponentu Oruànih snaga SFRJ opasno{}u zazajedni~ku dràvu.

62 Admiral flote Branko Mamula ro|en je 1921. u Slavskom Polju, op{tina VrginMost. U~esnik je NOR-a 1941.-1945. i nosilac Partizanske spomenice 1941. Vr{io jenajve}e vojne du`nosti u Oruànim snagam SFRJ.

Admiral Mamula je 1979, nakon slu`be komandanta Vojnopomorske oblasti1970.-1979, imenovan za na~elnika General{taba JNA. Tada je ministar odbrane biogeneral Nikola Ljubi~i}. Na taj su na~in dvije najvi{e komandne funkcije u JNA bile urukama iste nacionalnosti (obojica Srbi), ~ime je prvi put prekr{en “nepisan zakonprema kojem dvije najvi{e komandne funkcije u JNA ne smiju biti u rukama istenacionalnosti”. Mamula je 1982. imenovan za ministra odbrane (saveznog sekretaraza narodnu odbranu — 15. maj 1982. — 15. maj 1988.) u vrijeme kada se po~elo{pekulisati o ulozi JNA u jugoslovenskoj krizi. S tim u vezi, on je smatrao da “JNA nemoè ostati isklju~ivo unutar kasarni, ve} da mora iza}i na politi~ku scenu”, te daje JNA prvorazredni politi~ki faktor. Negiranje politi~ke uloge JNA je, po njemu “nahistorijskom iskustvu sasvim neprihvatljivo” (B. Mamula, nav. dj., str. 48-53; S.Biserko, OD JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE DO SRPSKE VOJSKE,u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglogstola, Beograd 7.-9. novembar 2001, Beograd 2000, str. 219, nap. 7).

41

bila “ugra|ena ideja nacionalne-republi~ke vojske, Teritorijalneodbrane”. S tim u vezi, on navodi kako se na iskustvima Hrvatske(1971.) i Kosova (1981.) vidjelo da, “u slu~aju ozbiljne unutarnjekrize TO moè biti upotrebljena protiv zajedni~ke dràve injezine vojske”. Stoga se “kao neposredan zadatak”, po njemu,nametalo “pot~injvanje jedinstvenoj komandi oruànih snaga nasvim razinama, a ne jedino Vrhovnoj komandi”. To je, po Mamuli,“zna~ilo isklju~iti republi~ka rukovodstva iz sistema komandovanjaoruànim snagama i oruànom borbom”.63

Formiranje dvije ravnopravne komponente oruànih snaga —Jugoslovenske narodne armije i Teritorijalne odbrane zna~ilo je, po ocjenisaveznog sekretara za narodnu odbranu, generala Veljka Kadijevi}a,“da se na najautoritativniji na~in prakti~ki cijepa jedinstvo oruànihsnaga”. Polaze}i od tako pogre{ne ocjene, koja je navodno sadràna uUstavu iz 1974, general Kadijevi} tvrdi kako “Teritorijalna odbranapostaje vojska republi~kih i pokrajinskih dràva”.64

63 B. Mamula, nav. dj., str. 55 i 60-61. S tim u vezi, Mamula pi{e: “êtirijedinstva strategije odbrane: jedinstvo rati{ta, oruànih snaga, oruàne borbe isvih vrsta otpora i jedinstvo komandovanja, nisu mogla biti sporna” (Isto).

Admiral Branko Mamula je, zbog radikalizacije situacije u zemlji i posebnoposlije demonstracija na Kosovu 1981, uporno zahtijevao reorganizaciju JNA i TOzbog njihove pripreme za mogu}e eventualne nemire i sukobe, kao i promjenu Ustavaiz 1974. (S. Biserko, nav. dj., str. 218-219).

64 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 73 i 76. S tim u vezi, Kadijevi} dalje razvija svoju“tezu” u stilu nau~ne fantastike: “Posle takve krupne strategijske pobjede konceptarazbijanja oruànih snaga, razbija~ima Jugoslavije je ostalo da svoje aktivnostidalje skoncentri{u na razbijanje same JNA, {to oni vrlo organizovano, uporno idosljedno ~ine” (Isto).

Oruàne snage SFRJ su se, po Kadijevi}u, sastojale “od tzv. dvije ravnopravnekomponente — JNA i Teritorijalne odbrane - u kojima je Teritorijalna odbrana pobroju i ve}a od JNA, a po rije{enjima predstavlja za~etak budu}ih republi~kihvojski” (Isto, str. 63). On na vi{e mjesta iznosi nedokazanu tvrdnju da Teritorijalnaodbrana nije bila ravnopravna komponenta JNA — jedinstvenih oruànih snaga (ona je,po Kadijevi}u, “toboè ravnopravna komponenta...”), ve} “prakti~no republi~kavojska secesionisti~kih republika” (Isto, str. 162).

U republi~kim rukovodstvima nije se razmi{ljalo o uvo|enju nacionalne armije iparavojnih formacija. Teritorijalna odbrana se razvijala u sastavu odbrambenog sistemau Jugoslaviji (I. Radakovi}, nav. dj., str. 67-68).

42

Ustav iz 1974. je, po Kadijevi}u, “u najva`nijem elementufunkcionisanja vojske — komandovanju i rukovo|enju”, u~inio“krupan udar na jedinstvo oruànih snaga”, jer je dao pravorepublikama i pokrajinama “da rukovode Teritorijalnom odbranom,a {tabove Teritorijalne odbrane stavio u dvojnu pot~injenost —pretpostavljenim komandama oruànih snaga i istovremenorukovodstvima republika, pokrajina i op{tina”.65

I koncepciju ONO i neadekvatnu organizaciju oruànih snagaKadijevi} je ozna~io me|u uzrocima raspada SFRJ. Glavni razlog zatakvu organizaciju i nepripremljenost OS SFRJ on je na{ao u izgradnjiJNA i TO po koncepciji op{tenarodne odbrane. Oruàne snage su se,po njemu, “cijeli posleratni period pripremale za rat po koncepcijiop{tenarodne odbrane, koja je su{ta suprotnost uslovima i na~inuupotrebe do koje je zaista do{lo”, {to je bio “ogroman hendikep” zanjihovu efikasnu upotrebu.66

U dokazivanju “tvrdnje” po kojoj je koncepcija ONO bila ~inilacraspada dràve i uzrok neadekvatne organizacije i nepripremljenostiOruànih snaga SFRJ general Kadijevi} koristi “argumente” koji se nemogu odràti. Jedan od takvih je i njegova konstatacija da se razvojOruànih snaga Jugoslavije u periodu od polovine {ezdesetih godina,“pa do po~etka kona~nog raspada SFRJ”, odvijao kroz sukobdvije linije - “jedne koju je zastupala ve}ina armijskih starje{inai koja je htjela da Oruàne snage Jugoslavije budu jedinstvenavojska jugoslovenske dràve, da se modernizuju u svakompogledu u skladu sa op{tim kretanjima u svijetu i na{im realnimmogu}nostima”, i druge “koja je dolazila iz dru{tva i ~iji su glavni

65 Isto. Takvo je rje{enje, po njemu, predstavljalo “izvanrednu podlogu zaparalisanje komadovanja, pa i vi{e od toga. I to se rje{enje u praksi pokazalo kaodobro odabran potez u funkciji razbijanja i slabljenja oruànih snaga u svakompogledu i posebno kao vje{t manevar za nacionalisti~ki orijentisane starje{ine uoruànim snagama” (Isto). O~igledno da je rije~ o Kadijevi}evoj obmani. Svanormativna akta su regulisala dvojnu odgovornost republi~kih i pokrajinskih {tabovaTeritorijalne odbrane — republi~kim i pokrajinskim rukovodstvima i vrhovnomkomandantu — Predsjedni{tvu SFRJ, kao najvi{em organu rukovo|enja ikomandovanja Oruànim snagama SFRJ.

66 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 95; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26.

43

nosioci bili Kardelj i Bakari} sa ponekim pripadnicima armijskesredine, ~iji je osnovni motiv bio da se proces razgradnje federalnedràve prenese potpuno i na vojsku”. Navodna Kardeljeva teorija onaoruànom narodu i milicijskom tipu organizacije oruànih snaga bilaje, po njemu, osnova i naj{iri teorijski okvir takvog koncepta.67 Takvogje karaktera i njegova konstatacija da se Tito ({ef dràve, vrhovnikomandant Oruànih snaga) u svojim stavovima o izgradnji jugoslovenskihoruànih snaga stalno “kolebao” izme|u te dvije koncepcije, da bi se,“kako je vrijeme odmicalo, sve vi{e priklanjao Karedeljevoj idejiustrojstva oruànih snaga i doktrini njihove upotrebe”.68

67 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26.

Kadijevi} o{tro napada “Kardeljevu koncepciju” o vojsci, smatraju}i da je njen“dobar dio” “u{ao u Ustav iz 1974. godine i u odgovaraju}e zakone o odbrani ioruànim snagama kao i u armijsku praksu sa pogubnim posljedicama zasudbinu oruànih snaga, uostalom kao i po sudbinu zemlje u cjelini”. S tim u vezi,general pi{e: “Teorijsku osnovu Kardeljeve koncepcije ~inila je kvazi-teorija onaoruànom narodu. Osnovna poruka te teorije u Kardeljevom izdanju je bila dasamoupravnom socijalisti~kom dru{tvu ne odgovara tip vojske kao {to je JNA, daje prevazi|en ostatak staja}ih profesionalnih vojski, ostatak birokratskogcentralisti~kog dràvnog ure|enja i da nju treba zamijeniti naoruànimnarodom” V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72; I. Radakovi}, nav. dj., str. 17). I pored toga{to ni{ta sli~no nije postojalo u Kardeljevim radovima, Kadijevi}u ne smeta da“zaklju~i”: “Jedino {to je bilo va`no jeste da se razbije JNA iz istih onih razloga izkojih je razbijena i federalna jugoslovenska dràva” (Isto).

Koncept naoruànog naroda, op{tenarodne odbrane, podru{tvljavanje odbrane isl. su, po Kadijevi}u, Kardeljeva izmi{ljotina i “kvazi teorija”. Ukazuju}i na“najzna~ajnije segmente” te koncepcije, sadràne u Ustavu iz 1974. Kadijevi} pi{e:“Na prvom mestu to je generalna teza o takozvanom podru{tvljavanju odbrane,prema kojoj poslove odbrane treba da vode ne neka stru~na tijela, jo{ manjevojske, ve} cijelo dru{tvo” (Isto).

Kadijevi}eva tvrdnja da prema Ustavu poslove odbrane treba da vodi “cijelodru{tvo” je, po generalu Radakovi}u, proizvoljna i “logi~ki nakazna konstrukcijakoja u dokumentu na koji se poziva nema potvrde”, jer je odbrana u SFRJ, premaUstavu, “jedinstven sistem organizovanja, pripremanja...”. Me|utim, to nije smetaloKadijevi}u da iz jedne konstrukcije lako i “logi~no’ izvla~i i drugu la`: “U praksi to jezna~ilo uvo|enje samoupravne anarhije i u poslove odbrane u celini, pa i u ~istovojno stru~ne poslove” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 72-73; I. Radakovi}, nav. dj., str. 18).

68 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72.

44

Kadijevi}ev stav o dvije dijametralno suprotstavljene koncepcijeu politici razvoja i izgradnje jugoslovenskih oruànih snaga vi{e sezasnivao na preuveli~avanju obima i zna~aja odre|enih razlika kojesu se u razvoju oruànih snaga pojavljivale, posebno u procesuteorijskog osmi{ljavanja i operacionalizacije u domenu vojneorganizacije Dru{tva i ustrojstva oruànih snaga. Iako je u razli~itimfazama bilo i druga~ijih mi{ljenja o ustrojstvu i razvoju Oruànihsnaga, ipak, u najva`nijim zakonskim normativnim aktima (UstavSFRJ, Zakon o narodnoj odbrani, Zakon o op{tenarodnoj odbrani,Strategija oruàne borbe, Strategija op{tenarodne odbrane idru{tvene samoza{tite SFRJ i dr.) nije bilo ni govora o milicijskomtipu vojne organizacije, pa ni kad je u pitanju prostorna struktura TO,kao naj{iri oblik vojnog organizovanja. U tim su dokumentima oruànesnage definisane kao jedinstvena oruàna sila, organizovana po savremenimprincipima i kriterijima i u skladu sa zahtjevima koncepcije i doktrine,potrebama i objektivnim mogu}nostima zemlje.69

Apsurdna je i Kadijevi}eva tvrdnja o Titovom “kolebanju” i“priklanjanju” nekoj Kardeljevoj koncepciji ustrojstva i razvojajugoslovenskih oruànih snaga, tim prije, jer je dobro poznato da seBroz kontinuirano zalagao za jedinstvene i moderno organizovaneOruàne snage, a posebno za savremeno opremljenu JNA. Takva jeoptu`ba protiv Tita jo{ ~udnija ako se ima u vidu da je Kadijevi}podràvao Titov koncept razvoja OS SFRJ, ocjenjuju}i ga kao primjerstvarala~ke primjene Marksove teorije o naoruànom narodu nakonkretne jugoslovenske uslove i potrebe.70

69 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111-156; STRATEGIJAOP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, Beograd1987, str. 54-60; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26-27.

70 I. Radakovi}, nav. dj., str. 27. Tako je u ~lanku “Marksizam i vojnoorganizovanje za odbranu”, polemi{u}i sa nekim neadekvatnim interpretacijamaMarksove teorije o naoruànom narodu i mogu}nosti njene primjene na jugoslovenskustvarnost, Kadijevi} zastupao tezu da je jugoslovensko rje{enje, oìvotvoreno u koncepcijiONO i na njoj zasnovanoj vojnoj organizaciji, najdosljednija stvarala~ka primjenaMarksove teorije, pri ~emu je Titov doprinos bio odlu~uju}i. Tito je, po njemu,“o~igledno pitanju izgradnje oruànih snaga prilazio stvarala~ki i sluè}i semarksisti~kom metodom, rje{enja pronalazio u skladu sa postoje}om praksom...Realizacija ideje o naoruànom narodu i u savremenim uslovima nije vezana zaprimjenu samo jednog vojnog sistema bilo da se radi o milicijskom tipu vojne

45

Odluka o dvokomponentnom ustrojstvu jugoslovenskih oruànihsnaga proizilazila je iz ustavnog ure|enja zemlje i koncepcije odbrane,tradicije, karaktera i na~ina vo|enja rata, koji bi se eventualno mogaovoditi na jugoslovenskom rati{tu, sa osloncem na demografske, ekonomskei druge mogu}nosti zemlje i na druge ~inioce jugoslovenskestvarnosti, zbog ~ega je bila i prihva}ena kao optimalan odgovor naagresiju i ugroàvanje sigurnosti zemlje. Za prihvatanje takve struktureoruànih snaga zna~ajan uticaj imala su bogata iskustva i saznanja izNOB-a 1941.-1945, te iz nekih drugih ratova (Kina, Vijetnam, Alìr),kao i onih dràva ([vedska, [vajcarska) koje su se u politici razvoja istruktuiranja svojih snaga orijentisale na sli~na rje{enja.71

organizacije, ili regularnoj armiji... JNA i TO su dva osnovna oblikaorganizovanja radnih ljudi, naroda i narodnosti Jugoslavije za borbu. To sukonkretni oblici primjene Marksove ideje o naoruànom narodu na dana{njemstepenu razvitka na{eg socijalisti~kog dru{tva i u okviru postoje}ih me|unarodnihodnosa” — pi{e Kadijevi}, i zaklju~uje da je “osnovna linija razvoja cjeline OS ostalajo{ uvijek sa~uvana, zahvaljuju}i, prije svega, Titu i njegovim uvijek jasnimstavovima o tom sudbonosnom pitanju na{e odbrane” (Isto, str. 27-28).

71 I. Radakovi}, nav. dj., str. 28. Kritika dvokomponentne strukture, odnosno TOkao dijela OS SFRJ, kod Kadijevi}a je, tvrdi general Radakovi}, imala drugukonotaciju i predstavljala poku{aj da se u nekim objektivnim razvojnim iorganizacijskim slabostima oruànih snaga prona|e opravdanje za njihovuneprimjerenu upotrebu u nastaloj kriznoj situaciji, za podr{ku unitaristi~koj Jugoslavijii ratu (Isto). Ta je kritika koncepta dvokomponentne strukture Oruànih snaga, poRadakovi}u, zanimljiva i kad se razmatra sa stanovi{ta ranijih teorijskih gledanja izalaganja Kadijevi}a u nekim radovima u kojima je podràvao takvo rje{enje. U raduMARKSIZAM I VOJNO ORGANIZOVANJE ZA ODBRANU, on (Kadijevi}), izme|uostalog, pi{e: “Bitni faktori, ako ne i jedini koji opredeljuju oblik organizacijeoruànih snaga jesu karakter i osobito oblik oruàne borbe. Koncepcijaop{tenarodne odbrane je utvrdila da se mi pripremamo za sva tri oblika oruàneborbe, kombinovani, frontalni i partizanski, s tim {to kombinovani oblik, premana{oj doktrini, zauzima dominantno mesto. Primena kombinovanog oblikaoruàne borbe pretpostavlja postojanje dveju komponenti oruànih snaga, jedne,namenjene za vo|enje dejstava prete`no na frontu, i druge, osposobljene zavo|enje borbe u pozadini neprijateljevih snaga koje deluju na frontu, uzsposobnost prelaènja manjih ili ve}ih delova jedne u drugu komponentu”.Upore|enjem onoga {to je o dvokomponentnoj strukturi oruànih snaga Kadijevi}pisao ranije, sa onim {to je napisao u svojoj knjizi MOJE VI\ENJE RASPADA —VOJSKA BEZ DR@AVE, general Radakovi} s pravom postavlja pitanje - koje je odta dva dijametralno suprotna stanovi{ta — njegovo istinsko ubje|enje? (Isto, str. 28-29).

46

Poslije Titove smrti u vojnom rukovodstvu su sve vi{e ja~aladogmatska shvatanja, kojima je pripadao i Kadijevi}, a koja su“dovela zemlju do krvavog zapleta” upravo u vrijeme kada je vojnorukovodstvo ostalo bez partizanskih kadrova i kori{tenja njihovogneposrednog iskustva iz Drugog svjetskog rata i poslije njega.72

Neargumentovana je i Kadijevi}eva tvrdnja po kojoj jeneadekvatna organizacija sistema rukovo|enja i komandovanja bila“dobro odabran potez u funkciji razbijanja oruànih snaga usvakom pogledu i posebno kao vje{t manevar za nacionalisti~kiorijentisane stare{ine u oruànim snagama”.73 Tim prije, jerpostoje}i sistem nije bio ni u organizacijskom ni u tehni~kom pogleduprepreka i limitiraju}i faktor uspje{nog komandovanja na bilo komnivou vojne organizacije Oruànih snaga.74

Kadijevi} je kritici izloìo i rje{enje o vojno-teritorijalnoj podjelijugoslovenskog prostora, a naro~ito navodno podudaranje armijskih irepubli~kih administrativnih granica, {to je, po njemu, imalo “vrlojasan cilj - da definitivno razbiju JNA kao jedinstvenu oruànusilu savezne dràve i ve} u njenim okvirima prakti~no stvore vojskerepubli~kih, odnosno pokrajinskih dràva”.75 Njegova nekorektnostnije samo u tome {to jednom strategijskom i vojnostru~nom rje{enjupripisuje neprimjerene politi~ke kvalifikacije, ve} i u tome {to neta~nointerpretira i navodi neke zna~ajne materijalne ~injenice. Kadijevi}uje bilo dobro poznato da se u traènju najcjelishodnijeg rje{enja za vojno--teritorijalnu podjelu jugoslovenskog prostora, odnosno pri odre|ivanjuarmijskih granica, moralo polaziti od sloènog kriterija, pri ~emu suoperativno-strategijski zahtjevi i potrebe odlu~uju}i. Povr{na analizazona odgovornosti (armijskih granica) pokazuje da su se, pri njihovomutvr|ivanju, pored operativno-strategijskih, morali uvaàvati i drugi

72 Isto, str. 29. Vojno rukovodstvo je poslije Titove smrti doktrinu kombinovanogfrontalno-partizanskog rata i, s tim u vezi, odgovaraju}u strukturu oruànih snaga,proglasilo zabludom i svjesnom prevarom. Time je izvr{ena radikalna revizija strategijezemlje, posebno Titove zamisli o odbrani (D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA,u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 121).

73 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 73; I. Radakovi}, nav. dj., str. 29-30.

74 I. Radakovi}, nav. dj., str. 29-30.


47

~inioci (geografske karakteristike, politi~ko-administrativna podjela,ekonomski i demografski potencijali, tradicija i dr.), {to je bilo o~iglednopo konkretnim rje{enjima koja su bila na snazi prije ukidanja armija.76

Nije ta~no da su komandanti armijskih oblasti i korpusa, koji supokrivali teritoriju jedne republike, po pravilu bili starje{ine iz te republike,iako je ta pojava u ranijem periodu bila dosta karakteristi~na. To sevidi iz ~injenice da prije, a posebno neposredno pred izvo|enje agresijena Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, nijedan komandant oblasti nijebio iz republike ~iju je teritoriju pokrivala “njegova” armija ili su mnogizamijenjeni zbog navodnog nepovjerenja. Posljednji komandant 9.(ljubljanske) armije bio je Srbin (Svetozar Vi{nji}), 5. (zagreba~ke)vojne oblasti @ivota Avramovi} (Srbin, a prije njega Konrad Kol{ek —Slovenac), 7. (sarajevske) armije Hrvat (Anton Lukeì}, prijerasformiranja, odnosno Milutin Kukanjac - Srbin, nakon ponovnogformiranja). Komandant 3. (skopske) oblasti bio je @ivota Avramovi}.Komandant 1. (beogradske) oblasti bio je Makedonac (AleksandarSpirkovski), komandant Vojno-pomorske oblasti Srbin (Mile Kandi}),a komandant ratnog vazduhoplovstva i PVO Hrvat (Zvonko Jurjevi}).77

Ozna~avaju}i koncepciju ONO i organizaciju Oruànih snagaSFRJ me|u uzrocima raspada SFRJ, Kadijevi} je Teritorijalnuodbranu nazvao podvalom, u kojoj je vidio i neprijatelja, jer se iz nje,po njemu, formiraju “vojske republi~kih i pokrajinskih dràva”.U intervjuu zagreba~kom nedeljniku ”Danas” decembra 1990, koga je6. decembra prenijela i ”Narodna armija”, on je izjavio: ”Teritorijalnaodbrana, takva kakva je stvorena krajem {ezdesetih i po~etkomsedamdesetih godina, objektivno je velika podvala” koja se, nakonsloma politi~kog koncepta u kome je izgra|ena, pokazala ”kao baza iokosnica republi~kih armija”.78

76 I. Radakovi}, nav. dj., str. 30.

77 Isto.

78 Narodna armija, br. 2682, Beograd, 6. decembar 1990, str. 9; I. Radakovi}, nav.dj., str. 28; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269; I. Radakovi}, KADIJEVI] SKRIVA ISTINU,u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 215; M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 190; D.Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 295; V. Kadijevi}, nav.dj., str. 73 i 76; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 51; Isti, OD SMRTITITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 412. To je, po D. Marijanu, bio napad naBrozovu “ostav{inu, onu istu ~ijim se ~uvarom JNA predstavljala u javnosti”.

48

Poslije kritike koncepcije ONO i nekih, po Kadijevi}u,neprimjerenih rje{enja u organizaciji, sistemu rukovo|enja ikomandovanja, kadrovskoj politici i finansiranju, savezni sekretar zanarodnu odbranu i na~elnik ilegalnog [taba Vrhovne komandeelaborirao je mjere koje je preduzelo najvi{e vojno rukovodstvo, akojima je, kako kaè, “trebalo ublaìti negativno razaraju}edejstvo koncepta oruànih snaga sadrànog u Ustavu”.79

Vojno rukovodstvo je nastojalo da u dono{enju i provo|enjuplaniranih mjera zaobi|e i izigra vaè}e ustavne i druge zakonskeodredbe, odnosno, kako to, ironi~no navodi Kadijevi}, “da seodgovaraju}im stru~nim rje{enjima dosko~i i maksimalnoneutrali{u ona rje{enja koja su proizilazila iz postoje}eg ustavnogkoncepta”.80 Cilj odluka koje je “inicirala JNA iz oblasti organizacijeoruànih snaga, komandovanja i rukovo|enja” je bio “da seublaè negativne posljedice ustavnih rje{enja u ovoj oblasti”.81 Tesu mjere i odluke, uglavnom, posmatrane sa politi~kog i vojno-stru~nog aspekta, bile ishitrene, kontraverzne i kontraproduktivne,posebno u sloènoj unutra{njoj politi~koj situaciji.82

Kadijevi} do tada, pi{e general Radakovi}, nije tako mislio. U odgovoru napitanje za{to je on tada i kasnije smatrao da je TO podvala, Radakovi} navodi da seKadijevi} za takav stav mo`da opredijelio “i naknadno, iz pragmati~nih razloga, uvrijeme kada su na izborima u nekim republikama pobijedili protivnici politi~kogvrha Srbije i armijskog vrha, a koji su na osnovu Ustava i politi~ke pozicije dobilinajve}i dio snaga svoje Teritorijalne odbrane i kada se armijski i diojugoslovenskog vrha svrstao iza aktuelne politike Srbije i bio li{en koncepcije i togdijela oruànih snaga (u Sloveniji, Hrvatskoj i dijelom u Bosni i Hercegovini)” —I. Radakovi}, nav. dj., str. 215-216.

79 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 77; I. Radakovi}, nav. dj., str. 31-32.

80 Isto.

81 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 100.

82 I. Radakovi}, nav. dj., str. 31. Nastojanje vojnog rukovodstva da republikamaoduzme pravo na rukovo|enje Teritorijalnom odbranom (i pot~ini je JNA) admiral Mamula“stru~no” obja{njava na sljede}i na~in: “U republikama nije bilo spremnosti da seodreknu svoje vojske. Upravo se to smatralo velikim dostignu}em nacionalne —dràvne suverenosti republika. Traìlo se da TO bude naoruàna kao i JNA,modernom i te{kom ratnom tehnikom. TO je brojno bila ve}a od ratne JNA. Bili smove} stigli do rasprave da li u TO organizirati divizijske i korpusne sastave. Dakle, do

49

Vojno rukovodstvo je tvrdilo da je neophodno uvesti strategijskenivoe komandovanja i rukovo|enja, odnosno komandne instance nanivou voji{ta.83 U tom su cilju i izloìli pravce mogu}ih rje{enja. Natom je zadatku General{tab radio vi{e od dvije godine.83a Kona~neodluke su donesene po~etkom 1987, {to zna~i prije Osme sjednice CKSK Srbije. Vojnom rukovodstvu je trebalo vi{e od godinu dana da

potpuno dviju uporednih vojski. Nama su se postavljala oba aspekta — politi~ki i vojni— komandovanja i rukovo|enja oruànim snagama.... Na~elna pot~injenost TOVrhovnoj komandi nije ni{ta zna~ila, najmanje je osiguravala jedinstvenokomandovanje svim oruànim snagama zemlje. Na strategijskom i operativnomnivou organizirala se suradnja i sadejstvo, a na takti~kom nivou — pot~injavanjeteritorijalnih jedinica, ako dejstvuju u zoni odgovornosti takti~kih sastava JNA.[tabovi TO ni tada se nisu pot~injavali komandama JNA. Da su an|eli, komandatidviju uporednih struktura vojski na istom prostoru, ne bi mogli benevolentno,pravovremeno i uspje{no organizirati suradnju u ratnim uvjetima kod stalnihpromjena borbene situacije, popu{tati jedan drugome i prepu{tati komandovanje.Uza sve to, zakonom o ONO i strategijom oruàne borbe koje je usvojila Skup{tinaodnosno Predsjedni{tvo SFRJ bilo je predvi|eno da snagama na privremenozauzetom teritoriju (PZT), a to je u radikalnoj ratnoj varijanti mogao biti ve}i diodràve, komanduju {tabovi TO pot~injeni republikama, a preko ovih Vrhovnojkomandi — Predsjedni{tvu” (B. Mamula, nav. dj., str. 32).

83 B. Mamula, nav. dj., str. 64. Voji{ta su se, po Mamuli, “vrlo lako uo~avala,kako u geostratetigijskom pogledu, tako i po grupiranju snaga jednog i drugogbloka na pravcima koji su vodili u na{u zemlju ili preko na{e zemlje k dubljimciljevima na evropskom, sredozemnom i blisko-isto~nom rati{tu” (Isto). Imaju}i uvidu ~injenicu da to nije tako, o~igledno admiral poku{ava prikriti da se prikloniojednom (Var{avskom paktu) bloku.

83a Isto; D. Marijan, nav. dj., str. 293-294. Planovi za reorganizaciju komandovanjau OS SFRJ su, po Mamuli, “dugo razra|ivani” (”to je trajalo tri-~etiri godine”) —Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23.

U rasprave o prijedlogu nove organizacije JNA, koju je predloìo admiral BrankoMamula sa svojom ekipom, a protiv koje je bio general Nikola Ljubi~i}, u toku 1986.uklju~io se i Ivan Stamboli}. On je, na Mamulin prijedlog o reorganizaciji JNA,razgovarao sa admiralovim kolegijem u General{tabu JNA. Tom je prilikom pa`ljivosaslu{ao “veoma stru~na i ubedljiva obrazloènja”, kao i odgovore na neke njegovenedoumice u vezi sa Teritorijalnom odbranom i novom organizacijom same Armije.Nakon toga je Ivan Stamboli} pozvao na sastanak (kod njega) Ljubi~i}a i nekolikogenerala iz Srbije, pri ~emu su mu “uverljivije delovali razlozi i prednostireorganizacije” JNA (I. Stamboli}, nav. dj., str. 168).

50

uvjeri Predsjedni{tvo SFRJ, predsjedni{tva republika i pokrajina,rukovodstvo CK SKJ — posebno Popitovu komisiju za op{tenarodnuodbranu, Vojni savjet i Savjet narodne odbrane, penzionisane generales va`nih ratnih i poslijeratnih funkcija da im pomognu “da se razjasnei prihvate nove strukture R i K /rukovo|enje i komandovanje —prim. S. ^./ i reorganizacije oruànih snaga (korpusne i brigadneorganizacije umjesto divizijske)”, te i u drugim “va`nim poslovima”koji su bili pred njima.84

Program promjena u strukturi rukovo|enja i komandovanjaOruànim snagama SFRJ pripreman je i razmatran duè (po~eo je1982.), pri ~emu su ispoljene ozbiljne razlike85 i na sve straneizraàvana otvorena sumnja u “prave” namjere i ciljeve vojnog

84 Isto. Odluka o reorganizaciji komandovanja u Oruànim snagama SFRJ, poMamuli, je donesena “uz saglasnot ve}ine, {to govori da je jo{ po~etkom 1987. g,ve}ina bila opredijeljena za o~uvanje Jugoslavije, zajedni~ke domovine. Ve}krajem 1987. g. takvu odluku ne bi vi{e bilo mogu}e ishoditi” (B. Mamula, nav. dj.,str. 67-68).

85 R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 400;Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23; I.Dolni~ar, nav. dj., str. 269; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78; I. Radakovi}, nav. dj., str. 4-5.O tome su generala Radakovi}a konsultovali (i poslije njegovog penzionisanja) ~lanovitada{njeg Predsjedni{tva SFRJ (Nikola Ljubi~i}, Raif Dizdarevi}, Veselin \uranovi},Josip Vrhovec i Stane Dolanc), i to na njihovu inicijativu. Lazaru Mojsovu su, tako|e,njegova gledanja bila poznata i posebno izloèna u Domu garde, na skupu aktivnih idijela penzionisanih generala. Svi su oni jedno vrijeme bili rezervisani, manje ili vi{esu sumnjali ili ~ak bili protiv predstoje}e reorganizacije oruànih snaga. Neki od njihsu pojedine prijedloge kvalifikovali i kao ”reviziju koncepcije op{tenarodneodbrane”, ali su reorganizaciju na kraju odobrili (I. Radakovi}, nav. dj., str. 4-5).

General Radakovi} je bio protiv takve reorganizacije Oruànih snaga i, s tim uvezi, protiv ukidanja armija i divizija, a za manje i jeftinije oruàne snage — JNA i TO(Isto).

Tako stanovi{te je zastupao i general Stane Poto~ar. On je o reorganizacijioruànih snaga SFRJ, posebno o obimu ratne JNA i oruànih snaga, imao zapaènudiskusiju na sastanku vojnog rukovodstva, sa predsjednikom Predsjedni{tva SFRJ ipenzionisanih vojnih starje{ina na visokim vojno-politi~kim du`nostima od 1976. -1986, odrànom od 17. - 20. maja 1986. u Domu garde — Top~ider. Sastankom surukovodili admiral Branko Mamula, savezni sekretar za narodnu odbranu, i general-pukovnik Zorko ânadi, na~elnik General{taba JNA (Isto, str. 219).

51

rukovodstva.86 Protagonista i predlaga~ tih promjena bio je admiralMamula, uz podr{ku ve}ine u vojnom rukovodstvu. Protiv toga je bioNikola Ljubi~i}, kao i mnogi istaknuti vojni rukovodioci, koji su ve}bili u penziji, te neki aktivni admirali (P. [imi}). Od republika,Slovenija se èstoko opirala toj koncepciji i bila je jedina koja seusprotivila ukidanju Ljubljanske armijske oblasti. Me|utim, to nijenai{lo na podr{ku kod drugih republika. Sve su republike, uz nekemanje primjedbe, disciplinovano prihvatile takvu reorganizaciju oruànihsnaga.87 Rukovodstvo Bosne i Hercegovine je tu reorganizacijuprihvatilo, {to je, zaista, bilo ~udno, jer sjedi{te Prve vojne oblasti nijebilo u Sarajevu, nego u Beogradu, gdje je bila prevelika koncentracijakomandi, jedinica i ustanova JNA.88

86 B. Mamula, nav. dj., str. 59-72. S tim u vezi, Mamula pi{e: “Jugoslovenskietni~ki problemi su se zgu{njavali, a zemlja prolazila kroz duboku ekonomsku idru{tvenu krizu. Nisu nas razumjeli ~ak ni oni, od kojih smo to ponajprije iponajvi{e o~ekivali. Pronalazili su se razli~iti motivi da nas zaustave, sve dopitanja osobne zavisti”. To je Mamula ilustrirao “prepiskom izme|u generalaNikole Ljubi~i}a ~lana Predsjedni{tva SFRJ, najkompetentnijeg u Predsjedni{tvuza vojna pitanja i mene, kao ministra odbrane, iz septembra 1986., kada se novorje{enje organizacije oruànih snaga bilo ve} na{lo i obja{njavalo strukturamavode}ih ljudi u Federaciji i republikama” (Isto, str. 64-65).

87 Isto. S tim u vezi, Raif Dizdarevi} pi{e: “U jednoj raspravi 1988. godine,Franc Popit je rekao da su svoje protivljenje Slovenci pismeno saop{tili tada{njemdràvnom vrhu Jugoslavije. Smatrali su da je ukidanje armijske oblasti u Ljubljaniznak nepovjerenja prema Sloveniji — u svo|enju Ljubljane na nivo sjedi{ta korpusanalazili su potvrdu tog svog mi{ljenja. Njihovi prigovori nisu prihva}eni, iako nisubili neosnovani. Branko Mamula mi je u jednom razgovoru o razlozimareorganizacije rekao da je jedan od motiva ukidanja armijskih oblasti bio i taj {tosu im sjedi{ta bila u centrima republika, pa su bile izloène pritiscima i uticajimarukovodstava republika i njihovim zahtjevima da komandanti armija budugenerali iz tih republika. To mi je u jednom razgovoru doslovno ponovio i Kadijevi}.Mamula nije krio da im je bilo posebno stalo da ukinu ba{ Ljubljansku armijskuoblast” (R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 400).

88 Raif Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 401.Raif Dizdarevi} je tim promjenama bio za~u|en. Pitaju}i Mamulu i kasnije Kadijevi}aza razloge, dobio je odgovor da je na takvim rje{enjima uporno insistirao Ljubi~i},kada je odlu~ivano o reorganizaciji. Bio je to, rekli su mu “tada{nji ~elni ljudiarmijskog vrha, ustupak Nikoli Ljubi~i}u, a odluka je bila kona~na inepromijenjena jer je dio {iroke reorganizacije koja se ve} realizuje” (Isto).

52

Novom organizacijom rukovo|enja i komandovanja oruànimsnagama vojno rukovodstvo je htjelo navodno da rije{i “osnovniproblem”, koji je, pored “svih vojno-strategijskih argumenata”,koji su “relativno uvjerljivi 1982. g. jako oslabili 1985. g. i kasnije”,bio dru{tveno-politi~ke naravi. Naime, vojno-strategijsko grupisanjese, navodno u okolnostima ja~anja nacionalizma, “ne bi smjelopoklapati s republi~kim granicama”. U tom je cilju, vojno rukovodstvove} ranije donijelo “internu odluku da komandanti armija u armijama~ije su se zone odgovornosti poklapale s granicama republika ne bismjeli biti iz odnosnih republika, a oni i komandanti TO republika— osim u iznimnom slu~aju — ne bi smjeli biti iste nacionalnosti”.Stoga je novom organizacijom rukovo|enja i komandovanja republi~kei pokrajinske {tabove Teritorijalne odbrane trebalo pot~initi komandamavoji{ta.89

Vojno rukovodstvo je, “uz sva popu{tanja vojno-strategijskihsuprotnosti u Evropi i smanjenja opasnosti od vanjskog napadana zemlju”, ustrajavalo na promjenama u organizaciji i rukovo|enjuOruànim snagama SFRJ. Ono je imalo namjeru “stvoriti jedinstvenuoruànu silu, ostaju}i pri koncepciji op{tenarodne odbrane”, {to jenavodno bio krajnji cilj njihovog plana. I pored toga {to su ve}ina u JNA“osje}ali” “potrebu za dobro i {iroko organizovanom teritorijalnomodbranom i kao vojnom organizacijom i kao pokretom naj{iregorganiziranja naroda u op}enarodnom odbrambenom ratu”, onisu “kao stru~ni ljudi” “uo~ili” “ozbiljne slabosti TO kao paralelnogvojnog sistema i organizacije, s vlastitim sistemom komandovanjai rukovo|enja, pozadinskim i drugim slu`bama”. Dvije se vojske,po njima, “na istom rati{tu i u istoj oruànoj borbi pod dvijeuporedne komande nisu mogle odràti”.90

U cilju “racionalizacije” i “modernizacije” oruànih snaga,91

te navodno postizanja ve}e manevarske sposobnosti i efikasnog

89 Isto, str. 65.90 Isto, str. 68. To je, po Mamuli, “u politi~kim prilikama u koje smo ulazili s

kraja 80-tih bila neposredna opasnost za o~uvanje zemlje, njezinog ustavnogporetka, dràvnog i teritorijalnog integriteta” (Isto). Me|utim, to je u su{tini zna~ilootvoreni udar na ustavni koncept odbrane SFRJ.

91 Nova je organizacija, po ocjeni B. Mamule, “otvorila mogu}nosti zaracionalizaciju i modernizaciju oruànih snaga”. Taj je proces, po njemu, “zapo~eo sasmanjivanjem veoma brojnih ratnih oruànih snaga od blizu 2,5 miliona ljudi”. Te

53

rukovo|enja, favorizuju}i organizovanje u korpuse, vojno rukovodstvoje 1988. iniciralo raspravu i izglasavanje amandmana na Ustav.92 Iste

su snage po~etkom 1987. smanjene za 15%. “U mirnodopskoj JNA predvi|eno je dase vojni~ki sastav od 230.000 svede na 180.000, {to je bilo smanjenje vi{e od 20%.Vrijeme sluènja vojnog roka skra}eno je na godinu dana, a po~elo se i s uvo|enjemnekoliko hiljada profesionalnih vojnika. Izdaci za izdràvanje i opremanje vojskesmanjeni su po~etkom ‘80-ih s 5,8% na 4,5% nacionalnog dohotka. Zbog stalnoggodi{njeg pada vrijednosti dinara nekoliko se godina dobivalo manje od 4%.Nau~no-istraìva~ki rad u svim podru~jima modernizacije oruànih snaga visoko jevrednovan, kadrovski i financijski osiguran. Od oko 2-4% po~etkom ‘80-ih ova suizdvajanja krajem osamdesetih porasla na 8 do 10% ukupnog vojnog budèta.Osuvremenjen je sistem obuke trupnog sastava, komandi i {tabova. [kolski sistemse reformirao i prilagodio suvremenim zahtjevima obrazovanja kadrova ipro{irenim osnovama kadrovske popune. Do{kolovanjem podoficira u oficirskim{kolama i akademijama kao i dopunskim vojnim obrazovanjem rezervnih oficira injihovim prijemom u aktivnu slu`bu nastojali smo popraviti nacionalnu strukturustarje{inskog sastava koja je bila izrazito nepovoljna za kadar slovenske, hrvatskei albanske narodnosti” (B. Mamula, nav. dj., str. 68).

Krajem 1987. donesena je odluka o ukidanju vojnih okruga i odsjeka i prijenosmobilizacijskih poslova na dru{tveno-politi~ke zajednice. Taj proces njihovog ukidanjapo~eo je, po Mamuli, “mnogo ranije i opiti su trajali desetak godina. Savjetnarodne odbrane postavio je zadatak Ministarstvu odbrane da se rije{ianahronizma vojnih okruga, koje su ukinule skoro sve vojske. U pogor{animpoliti~kim uvjetima u zemlji ~inilo nam se rizi~nim ispu{tati iz ruku poslovemobilizacije, pa smo odugovla~ili. Prihvatio sam da napravimo ustupak‘podru{tvljavanja’ mobilizacije kada smo zauzeli stanovi{te, da }e JNA, ukolikodo|e do eskalacije krize i opasnosti opstanka, preuzeti kontrolu nad zemljom. Utom slu~aju bilo je svejedno da li mobilizaciju oruànih snaga sprovodedru{tveno-politi~ki organi ili vojni okruzi i odsjeci. Me|utim, kada je JNAodustala od navedenog stava, dolazi do ozbiljnih problema. Slovenija odbija slatiregrute i vojne obveznike. Poku{aj s ponovnim uspostavljanjem vojno-teritorijalne organizacije u Sloveniji nije uspio” (Isto, str. 68-69).

Ministar odbrane i na~elnik General{taba generali Kadijevi} i Adì} uputili suMamuli zamjerke, da nije “smio dozvoliti ukidanje vojnih okruga”. Admiral jeprihvatio da se JNA na{la pred ve}im problemima mobilizacije nego da su postojali vojniokruzi i odsjeci, ali nije vjerovao “da bi se s mobilizacijom u Sloveniji i drugimrepublikama uspjelo, uz sve vojno-teritorijalne organe”. Problem je, po njemu, biopoliti~kog, a ne vojno-administrativnog karaktera. “Otvarali su se mnogi novi problemiosuvremenjivanja oruànih snaga i aktualizirali davno poznati” (Isto, str. 69).

92 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 41-47; Isti, SJE]ANJA VOJNIKA,str. 150; S. Biserko, nav. dj., str. 219; I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37; Intervju BrankaMamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, 8. juni 2000, str. 23.

54

je godine proturena i usvojena izmjena Zakona o op{tenarodnojodbrani.93 Su{tina tih promjena, ~iji je protagonista i predlaga~ bioadmiral Mamula, je bila u uklanjanju dvokomponentnog sistemaoruànih snaga (JNA i TO), utvr|enog Ustavom iz 1974, u ciljuobezvrije|ivanja i poni{tavanja koncepcije ONO i pod svoju kontrolustavljanje svih vojnih efektiva u zemlji, u sklopu strategije fakti~kogpreuzimanja vlasti, odnosno uspostavljanju politi~ke kontrole nadnjom. Bitan uslov za to je bilo oduzimanje republikama prava narukovo|enju Teritorijalnom odbranom.94

Odluke su donesene uz mnogo vje{tih lobiranja vojnogrukovodstva, jer “tada ve} ni{ta nije prolazilo bez pripremljenepodr{ke”.95 Tim su promjenama ukinute armije (armijske oblasti)kopnene vojske, ~ija su sjedi{ta bila u republi~kim centrima (osimCrne Gore) i ve}ina divizija,96 te formirane vojne oblasti, pri ~emu suna rati{tu SFRJ od {est armija uspostavljena ~etiri voji{ta (tri kopnenihsnaga i jedno pomorsko). To su :

Ustavne promjene 1988. nisu zadovoljile JNA, koja je sebe doìvljavala kaojedinu instituciju ili snagu koja drì Jugoslaviju na okupu, jer bitni amandmani zaja~anje federalne dràve nisu prihva}eni. Novim ustavom bile bi ukinute autonomijeVojvodini i Kosovu, kako su bile definisane Ustavom iz 1974. (S. Biserko, nav. dj.,str. 219).

93 Isto. JNA je, na inicijativu Branka Mamule, “uz oprez i najrazli~itijalobiranja” vojnog rukovodstva, nametnula potrebu o izmjeni Zakona o narodnojodbrani SFRJ, {to je poslije dvije godine prihva}eno (Isto).

Mamula je, na otpor Predsjedni{tva SFRJ za izmjenu Zakona o narodnoj odbraniSFRJ, reagovao na sljede}i na~in: “Ovo nam je bila dobra pouka da svaka kasnijapreispitivanja koncepta, strategije i planova odbrane moraju ostati interna.Njihovu verifikaciju u Predsjedni{tvu morali smo traìti uz oprez i zajedni~kalobiranja” (B. Mamula, nav. dj., str. 51; S. Biserko, nav. dj., str. 219). To jeistovremeno, po ocjeni S. Biserka, ukazivalo i na stepen osamostaljivanja JNA (S.Biserko, nav. dj., str. 219).

94 Isto.

95 B. Mamula, nav. dj., str. 64.

96 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 41-47; Isti, SJE]ANJA VOJNIKA,str. 91; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 148; I. Radakovi}, nav. dj., str.36; S. Biserko, nav. dj., str. 219; B. Mamula, nav. dj., str. 48.

55

- Sjeverozapadno, sa sjedi{tem u Zagrebu — Peta vojna oblast;

- Jadransko-pomorsko, sa komandom u Splitu — Vojnopomorska

oblast;

- Centralno, sa sjedi{tem u Beogradu — Prva vojna oblast;

Admiral Mamula za reorganizaciju komandovanja u Oruànim snagama SFRJnavodi dva neubjedljiva razloga: strategijske i politi~ke prirode. Strategijski su, ponjemu, “proistekli iz o~ekivane agresije na zemlju, ako do nje do|e”, u cilju“suprostavljanja napadu velikih grupacija po dubini”. Stoga je vojno rukovodstvosmatralo “da treba biv{u beogradsku armiju i sarajevsku armiju vezati pod jednukomandu voji{ta, koja bi u miru imala komandno mjesto u Beogradu, a u ratu uBosni, na jednom od komandnih mjesta koja su za tu armiju izgra|ivana”(Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23, Intervju Branka Mamule). Teje razloge Mamula obrazloìo na sljede}i na~in: “Unutar i jednog i drugog blokadogodile su se promjene u na~inu grupisanja snaga i doktrini oruàne borbe kojusu oni mogli da nametnu. Tehnologije su mu davale mogu}nosti da borbenadejstva vode na mnogo sofisticiraniji, brì, obuhvatniji na~in. Recimo u grupacijisa sjevera, s podru~ja Ma|arske, mogla se izvesti prva operacija koja bi zahvatila~ak i Sarajevo. Dakle, to je duboki domet snaga, vazdu{no-desantnih i vazdu{no-juri{nih, brzi prodori armijskih grupacija, novog prenosa takti~kih jedinica,desanata, koji su se u jednom skoku mogli pojaviti u dubini do 100 kilometara, dabi u drugom pre{le prepreke kao {to je Sava i dohvatili se {irokog desantskogprostora kao {to je prostor Sarajeva. To je traìlo odgovaraju}e na{e grupisanje,koje nije moglo biti vi{e plitko. Da bi se sav taj prostor vezao pod jednu komandukoja moè na tom prostoru uspje{no voditi odbrana, trebalo je taj prostor uvezatipod istu komandu, po~ev od onih u grani~nom pojasu, do svih snaga po dubini.To je bio osnovni razlog. Stvar je suvi{e stru~na i vrlo je sloèno pitanje. Sama~injenica da smo radili nekoliko godina na tome govori koliko je sloèno. Ipak bihsveo odgovor da je razlog strategijskog grupisanja mogu}nost suprostavljanjanapadu velikih grupacija po dubini” (Isto).

Drugi razlog za pomenutu reorganizaciju je, po Mamuli, bio “u politi~ko-dru{tvenom smislu, ~ija je osnova bila potpuno suprotna zamisao — da se nijedannacionalizam ne moè osloniti na Armiju” (Isto).

Admiral Branko Mamula je Raifu Dizdarevi}u u jednom razgovoru o razlozimaukidanja armijskih oblasti naveo i taj {to su im sjedi{ta bila u centrima republika, gdjesu bila izloèna pritiscima i uticajima rukovodstava republika i njihovim zahtjevima dakomandanti armija budu generali iz tih republika. To je Dizdarevi}u doslovno ponovioi general Kadijevi}. Pri tome admiral Mamula nije krio da im je posebno stalo da ukinuupravo Ljubljansku armijsku oblast (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 149).

56

- Jugoisto~no, sa sjedi{tem u Skoplju — Tre}a vojna oblast.97

Sjeverozapadno vojište, ~ija je Komanda otpo~ela s radom uZagrebu 25. decermbra 1988, formirano je spajanjem 5. (zagreba~ke)i 9. (ljubljanske) armije i obuhvatalo je Sloveniju, sjeverozapadnuHrvatsku, dio Istre s Gorskim kotarom, Liku, Kordun i Baniju, tePrekounje iz Bosne i Hercegovine. Na tom su prostoru 1988.formirana ~etiri korpusa. U Sloveniji su, ukidanjem 9. armije,formirana dva korpusa: 14. sa sjedištem u Ljubljani i 31. u Mariboru.Sjeverni dio Istre i Hrvatskog primorja bilo je podru~je 13. korpusa,sa sjedištem u Rijeci. Sjeverozapadna Hrvatska je bila podru~je 32.korpusa, sa sjedištem u Vara`dinu. Ve}i dio Korduna bilo je podru~je6. proleterske pješadijske divizije, sa sjedištem u Karlovcu. Zagreb sokolinom ~inio je posebnu Komandu odbrane grada Zagreba.Vazduhoplovnu podršku 5. vojnoj oblasti pruào je 5. korpus Ratnogvazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane, sa sjedištem u Zagrebu.Ostali ve}i dio teritorije Hrvatske bio je podijeljen izme|u 1. vojneoblasti i Vojnopomorske oblasti. Prva vojna oblast sa sjedištem uBeogradu imala je u nadle`nosti Slavoniju, preko 17. korpusa kojije imao sjedište u Tuzli.98

Vojnopomorska oblast sa sjedištem u Splitu uglavnom jezadràla postoje}u organizaciju, flotu i tri vojnopomorska sektora, dok

97 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA…, str. 47; R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 148; S.Poto~ar, UROTA GENERAL[TABA PROTIV NARODA, u: F. Ademovi}, nav. dj.,str. 105; I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37.

Tako su, umjesto armija i divizija, konstituisani korpusi (17) i druk~ije zacrtanaarmijska podru~ja.

Na promjeni Zakona o narodnoj odbrani SFRJ i ukidanju armija naro~ito je bioangaòvan general-pukovnik Milan Daljevi}. Zastupao je tezu da se “armije urepubli~kim centrima moraju ukinuti i zbog toga da se ne bi slizale s tamo{njimvo|stvima”, ~ime je, po [pegelju, “otkrio tajnu rasprava koje su se vodile u vojnomvrhu”. I general Kadijevi} potvr|uje kako je vojno rukovodstvo u toj reorganizacijikomandovanja i ustrojstva strategijskih i operativno-strategijskih grupacija JNA i TO,koja je izvr{ena 1987.-1988, “bitnim” uspjehom smatrao ~injenicu da je teritorijalnapodjela novih voji{ta “potpuno zanemarivala administrativne granice republika ipokrajina” (M. [pegelj, nav. dj., str. 44; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 77).

98 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37, 59 i 76; D. Marijan, nav. dj., str. 293-294.

57

je novina bilo uklju~enja u nju novoformiranog 9. korpusa.Vojnopomorska oblast je bila nadle`na za jadransku obalu i diosjeverne Dalmacije i dio Bosne i Hercegovine. Sjeverna Dalmacija~inila je zonu 9. korpusa sa sjedištem u Kninu, 5. vojnopomorskisektor sa sjedištem u Puli bio je nadleàn za sjeverni dio jadranskeobale, 8. sa sjedištem u Šibeniku za srednji i 9. sa sjedištem uKumboru u Boki kotorskoj za ju`ni dio jadranske obale”.99

Centralno voji{te je formirano spajanjem Prve (Beograd) iSedme (Sarajevo) armije, ~ije su snage stavljene pod komandu voji{ta,sa sjedi{tem u Beogradu. Zapadna granica voji{ta je bila: Našice,Slavonski Brod, Sava - Una i bosansko-hrvatska granica od BosanskogGrahova do Crne Gore. Tako je voji{te dràlo najve}i dio Srbije, cijeluBosnu i Hercegovinu (bez Ljute Krajine, odnosno Prekounja, i op{tinaNeum i Trebinje) i Slavoniju.100

Jugoisto~no voji{te ukinulo je Drugu (Ni{) i Tre}u (Skoplje)armiju, te samostalni korpus u Podgorici, i “pokrivalo” prostorMakedonije, dio ju`ne Srbije, Kosovo i Crnu Goru.101

Teritorijalna podjela novih voji{ta potpuno je zanemarila granicerepublika i pokrajina i odgovarala je projektovanim granicama VelikeSrbije. To se najbolje moglo vidjeti na primjeru Centralnog iJugoisto~nog voji{ta, koja su obuhvatala Srbiju, Makedoniju, Kosovo,Crnu Goru, cijelu Bosnu i Hercegovinu i isto~nu i zapadnu Slavoniju.Pored toga, u Kninu je, pod izgovorom operativno-strategijskihrazloga, formiran 9. korpus (Kninski korpus), koji je ~inio najja~u snagukopnene vojske Jadransko-pomorskog voji{ta i pribli`no pokrivao“srpske krajine” u Hrvatskoj i dijelom u Bosni i Hercegovini. Zapadnegranice tog voji{ta i Kninskog korpusa su bile pribli`no jednake granicamazami{ljene Velike Srbije: Karlobag — Ogulin — Karlovac — Virovitica.102

99 Isto.

100 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37. S tim u vezi, general Radakovi} pi{e:“Koliko je to imalo veze sa novom organizacijom Jugoslavije — u najmanju rukuje indikativno” (Isto).

101 Isto.

102 M. [pegelj, nav. dj., str. 44-45; S. Halilovi}, LUKAVA STRATEGIJA,Sarajevo 1997, str. 69-70; S. Biserko, nav. dj., str. 219; D. Domazet-Le{o, KAKO JE

58

Republika Bosna i Hercegovina je podijeljena na prostor koji je,uglavnom, pripao Centralnom voji{tu (Beograd). Podru~je ju`no od

PRIPREMANA AGRESIJA NA HRVATSKU ILI PREOBLIKOVANJE JNA USRPSKU IMPERIJALNU SILU, Hrvatski vojnik, kolovoz 1997, str. 10; I.Radakovi}, nav. dj., str. 36-37.

Tom je reorganizacijom odre|ena zapadna granica Velike Srbije na liniji:Karlobag — Karlovac - Virovitica. Odre|ivanje te granice na toj liniji pratila je, pokontra-admiralu Domazetu, nova podru~na podjela na sljede}i na~in :

“1. VO + 3. VO + 2/3 VPO = ‘Velika Srbija’” (D. Domazet, nav. dj., str. 10).

Taj “pseudomatemati~ki izraz u strategijskom smislu” zna~io je, po Domazetu,“kako Hrvatskoj oteti vode Dunava i dvije tre}ine Jadrana” (Isto).

Slovenija, u kojoj su ostali samo korpusi, se jedino usprotivila ukidanjuLjubljanske armijske oblasti koja je nosila tradicije 9. slovena~kog korpusa, i 14.proleterske divizije “Boris Kidri~” i podre|ivanju voji{tu u Zagrebu (u toj reorganizacijinisu zadràne ni numeracije 7. i 9. slovena~kog korpusa iz NOR-a). Oni su svojeneslaganje i u pisanoj formi saop{tili Predsjedni{tvu SFRJ. Smatrali su da je ukidanjeArmijske oblasti u Ljubljani znak nepovjerenja prema Sloveniji — svo|enjem Ljubljanena nivo sjedi{ta korpusa. Me|utim, njihovi prigovori nisu prihva}eni (R. Dizdarevi},nav. dj., str. 149; S. Poto~ar, nav. dj., str. 105; I. Radakovi}, nav. dj., str. 76).

Predstavnici Slovenije, posebno slovena~ki generali (o tome su raspravljali i saKadijevi}em), su se opirali i odlu~no bili protiv takve reorganizacije, ocjenjuju}ipredstoje}e promjene kao napad na jednakopravnost i samostalnost republika, potpunureviziju postoje}e odbrambene koncepcije i podre|ivanje Teritorijalne odbranearmijskom rukovodstvu. Slovena~ko rukovodstvo i Popit, kao ~lan Predsjedni{tvaSlovenije, se tome neposredno opirao. Tadašnji predsjedavaju}i Predsjedništva SFRJ,Lazar Mojsov je od Slovenaca traìo da se sloè sa uvo|enjem komandi vojišta, aarmijski vrh je, što se ti~e odbrambenih pitanja, po~eo da igra glavnu ulogu iPredsjedništvo SFRJ je malo-pomalo prestajalo da bude pravi i potpuni komandantoruànih snaga Jugoslavije (I. Radakovi}, nav. dj., str. 59 i 67-68).

Tom je reorganizacijom ukinuta i Sarajevska armijska oblast. Za~u|en {to sjedi{tePrve oblasti nije u Sarajevu, Raif Dizdarevi} je pitao admirala Mamulu, a odvojenokasnije i generala Kadijevi}a, za{to je odlu~eno da sjedi{te te oblasti bude u Beogradu,a ne u Sarajevu. Obojica su mu odgovorili da je na takvom rje{enju uporno insistiraogeneral Ljubi~i} kada je prihva}ena nova organizacija. S tim u vezi, oni su rekliDizdarevi}u da je ta odluka kona~na i nepromjenjiva, jer je navodno dio cjelovitogrje{enja koje se tada ve} uveliko realizovalo (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 150).Me|utim, Mamula je u jednom razgovoru od sredine 2000. izjavio: “Smatrali smo datreba biv{u beogradsku armiju i sarajevsku armiju vezati pod jednu komandu voji{ta,koja bi u miru imala komandno mjesto u Beogradu, a u ratu u Bosni, na jednom odkomandnih mjesta koja su za tu armiju izgra|ivana” (Intervju Branka Mamule,Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23.).

59

linije Metkovi} — Trebinje (op{tine Neum i Trebinje) pripalo je Vojnopomorskom voji{tu (Split), a Prekounje Sjeverozapadnom voji{tu(Zagreb). U okviru tih promjena ukinute su divizije, a formirani korpusi.Tako je na centralnom dijelu Bosne i Hercegovine formiran 4. korpus(sarajevski), a sjeverna Bosna i Hercegovina i dio SR Hrvatske (Slavonijado Poèške kotline i Baranja) pripali su teritorijalnoj nadle`nosti 5.korpusa (banjalu~ki) i 17. korpusa (tuzlanski).103

Ukidanje armija i najve}eg broja divizija, kao i formiranje voji{ta(vojnih oblasti) sa korpusima i druge promjene koje su iz togaproizilazile, nije provjeravano i u praksi nije do kraja ni provedeno.Me|utim, te mjere su nametnute i izazvale su od po~etka o{tre reakcijeu relevantnim armijskim krugovima i u nekim republikama. Ni jedna odmjera iz tog kompleksa nije ocjenjivana kao racionalna, a posebnoprimjerena aktuelnoj situaciji u dru{tvu i Oruànim snagama. Su{tinabrojnih i o{trih primjedbi i zamjerki takvom rje{enju svodila se naocjenu da takvo rje{enje o~igledno nije bilo diktirano nekimoperativno-strategijskim potrebama i razlozima, ve}, prvenstveno,odre|enim politi~kim planovima i ciljevima. Njihovo je provo|enjetrebalo, prije svega, da maksimalno suzi, ako ne i onemogu}i, uticajrepubli~kih dràvnih i politi~kih rukovodstava na politiku razvojaOruànih snaga SFRJ, koncept organizovanja, pripremanja i upotrebe,pa i kad je u pitanju TO kao njihova zna~ajna komponenta i integralnidio, u odnosu na koju su, po Ustavu i drugim propisima, republike imale

Admiral Branko Mamula tvrdi “da to nema nikakve veze sa velikosrpskimnacionalizmom”. S tim u vezi, on pi{e : “Povezati, recimo, Vojvodinu koja jevi{enacionalna, isklju~iti Srbiju, osim Beograda i dijela [umadije (ve}i dio Srbijei Kosova, kao i cijela Makedonija pripadao je drugoj armiji sa sjedi{tem uSkoplju), dio Hrvatske od Papuka na istok i ~itavu Bosnu u kojoj ìve Srbi, Hrvatii Muslimani, ta vi{enacionalnost oblasti govori da to nema nikakve veze savelikosrpskim nacionalizmom” (Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna,Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23). Iako navodi da je program promjena u strukturikomandovanja po~eo 1982, a “nacionalizam u Srbiji otvorenije 1986...” (Isto), Mamulaizgleda zaboravlja da je on vodio i zavr{avao reorganizaciju rukovo|enja i komandovanjau Oruànim snagama SFRJ upravo i u vrijeme kada je na ~elo Velikosrpskog pokretave} bio ustoli~en vo`d Milo{evi}.

103 Z. Suljevi}, VOJNA STRATEGIJA UOÎ AGRESIJE NA REPUBLIKUBOSNU I HERCEGOVINU (rukopis), Ministarstvo odbrane Federacije Bosne iHercegovine, Sarajevo 1999, str. 36.

60

zna~ajne ingerencije. I povr{an osvrt na kompleks tih mjera upu}uje nazaklju~ak da upravo zbog toga {to su bile diktirane prvenstvenopoliti~kim ciljevima (militantni hegemonizam) i potrebama te mjere, uvojno-stru~nom smislu, nisu mogle biti optimalne niti racionalne.104

Nova vojno-teritorijalna podjela (izvr{ena 1988./89.) imala jeozbiljnih nedostataka i kad su u pitanju veli~ina, granice i drugekarakteristike novoformiranih voji{ta. To se najbolje moglo vidjeti naprimjeru Centralnog voji{ta, ~ije je sjedi{te bilo u Beogradu, a koje jeobuhvatalo najve}i dio teritorije Srbije, gotovo cjelokupnu teritorijuBosne i Hercegovine i dio teritorije Hrvatske. Ako se to posmatra saoperativno-strategijskog (kao prioritetnog) stanovi{ta, zaista je te{koprona}i racionalne razloge za njegovo prihvatanje, posebno ako su seimala u vidu ranija rje{enja koja su se odnosila na ure|enje teritorije,komandovanje, saradnju sa organima vlasti i dr. Ukidanje armija, kaonajvi{ih operativno-strategijskih grupacija kopnene vojske, bilo jeproblemati~no i neracionalno rje{enje, ne samo zbog nekih tradicionalnihi historijskih razloga (armije su postojale u srpskoj vojsci, u vojsciKraljevine Jugoslavije, u NOV i POJ i u JNA u poslijeratnom periodu),ve} i zato {to su armije, s obzirom na sastav i ja~inu, strategijski rasporedna jugoslovenskom prostoru, karakter i pripremljenost teritorije koju supokrivale i druge faktore, bile za jugoslovenske uslove racionalnije icjelishodnije organizacijsko i operativno-strategijsko rje{enje.105

104 I. Radakovi}, nav. dj., str. 32.105 Isto. Veliki je nedostatak bio {to su Slovenija i Bosna i Hercegovina ostale

bez operativno-strategijskih komandi armija. Vojnom rukovodstvu je, posebno Mamulii Kadijevi}u, tvrdi general Poto~ar, bilo najvi{e stalo da ukine IX (Ljubljansku) armiju.U centru Jugoslavije — Sarajevu je, u svim varijantama organizacije komandovanja,trebalo imati komandu armije. U centralnom dijelu zemlje nu`no je bilo postojanjejakih snaga i jake komande, iz vi{e razloga, a posebno {to je centralne dijeloveJugoslavije trebalo najupornije braniti, a gdje bi se na teritoriji Bosne i Hercegovinemogli na}i i dijelovi drugih armija (I. Radakovi}, nav. dj., str. 218-220).

Ta i druga upozorenja koja su iznosili generali Stane Poto~ar, Mirkovi}, Atanasovski,[pegelj, Lukeì}, Pozderac, Jerki~ i Petri~, zatim komandanti armija i republi~kih{tabova TO praksa poslije 1987. nije uvaìla (Isto).

Po koncepciji vo|enja op{tenarodnog odbrambenog rata bolje su rje{enjekomande armija nego komande voji{ta, preko kojih se postizalo jedinstvo oruàneborbe, naro~ito u po~etnom periodu rata, a da se u toku daljih dejstava, u slu~ajuprelaska na kombinovani oblik oruàne borbe, ostane kod dotada{njih sistemskih,pravnih i teorijskih rje{enja, to jest da komande armija objedinjavaju sva borbena

61

Komande voji{ta su, u toj reorganizaciji, po komandnoj linijipot~injene direktno — saveznom sekretaru za narodnu odbranu, odnosnonjegovom General{tabu. [tabovi Teritorijalne odbrane republika ipokrajina su u operativnom pogledu pot~injeni komandama voji{ta,umjesto Vrhovnoj komandi (Predsjedni{tvu SFRJ), a {tabovi zonaTeritorijalne odbrane komandama korpusa JNA, {to je su{tinareorganizacije o podre|ivanju Teritorijalne odbrane vojnom vrhu, odnosnoJNA. Izmijenjen je i dotada{nji stav da snagama na privremenozauzetim teritorijama obavezno komanduju {tabovi Teritorijalneodbrane, jer je navodno bio u suprotnosti “s bitnim principom noveorganizacije komandovanja da komande voji{ta komanduju svimsnagama na voji{tu, bez obzira da li su ga dijelom (~ak i ve}imdijelom) zaposjele agresorske snage”. Tako su republikama oduzetaustavna prava u ingerenciji i nadle`nostima prema Teritorijalnojodbrani (pravo na rukovo|enje Teritorijalnom odbranom). To jezna~ilo isklju~ivanje republi~kih rukovodstava iz sistema rukovo|enjai komandovanja oruànim snagama i oruànom borbom.106 Time je

dejstva u zahvatu tzv. fronta, a republi~ki {tabovi Teritorijalne odbrane na privremenozauzetoj teritoriji. Vrhovna komanda bi te dvije cjeline koordinirala i usmjeravala (I.Radakovi}, nav. dj., str. 217).

106 M. [pegelj, nav. dj., str. 45; S. Poto~ar, nav. dj., str. 105; V. Kadijevi}, nav. dj., str.77; B. Mamula, nav. dj., str. 61-65; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269; D. Marijan, nav. dj., str. 291.

Odluka o pretpo~injavanju {tabova Teritorijalne odbrane republika novoformiranimkomandama vojnih oblasti — voji{tima, a {tabova zona TO komandama korpusa je, pogeneralu Radakovi}u, “jedan segment globalnog rje{enja reorganizacije komandovanjana operativno-strategijskom nivou”, ~ime su isklju~ena republi~ka i pokrajinskarukovodstva iz politike razvoja, pripreme i materijalno-tehni~kog obezbje|enja oruànihsnaga. O~igledno da su u pitanju bili, prije svega, razlozi politi~ke prirode, a ne nekeurgentne operativno-strategijske potrebe. To se moglo vidjeti i iz ~injenice da je problemobjedinjavanja snaga na odre|enom voji{tu, njihova upotreba i komandovanje ve} bio nakorektan na~in razrije{en (osamdesetih godina) i stoga nije bilo nikakve potrebe da setakva odluka donosi (I. Radakovi}, nav. dj., str. 32-33).

Bosna i Hercegovina se, imaju}i najbrojniju, najja~u i najorganizovanijuTeritorijalnu odbranu u SFRJ, takvim te`njama suprostavljala — politi~ko i dràvnorukovodstvo je bilo jedinstveno u tom stavu. U tim je razgovorima, u svojstvupredsjednika Predsjedni{tva i Savjeta za op{tenarodnu odbranu Republike Bosne iHercegovine, u~estvovao i Raif Dizdarevi}. S tim u vezi, on tvrdi da su se podre|ivanjuTeritorijalne odbrane Armiji suprostavljale i druge republike. Svi su, po njemu,“istrajavali na /ustavnom — prim. S. ^./ rje{enju da odgovornost za izgradnju i

62

potpuno razbijen ustavni koncept odbrane SFRJ i naru{en sistemrukovo|enja i komandovanja oruànim snagama, u ~emu je ~itavaprevara, a {to je bilo u skladu sa Kadijevi}evom tvrdnjom oTeritorijalnoj odbrani “kao velikoj podvali”.107

Ta je koncepcijski krajnje unitaristi~ka reorganizacija izazvalaveliko nezadovoljstvo u republikama. Najviše otpora toj su reorganizacijipruàle Slovenija (koja je i{la “pod” Zagreb) i Bosna i Hercegovina(koja je i{la “pod” Beograd), ~ije su autonomije podre|ene drugimrepublikama (Slovenija i Hrvatska su, po Mamuli, “izgubile komandearmija”). Velike prigovore iskazali su Kosovo i Crna Gora, koji supot~injeni Skoplju. Crna Gora nije imala armiju, ali je samostalnikorpus u Titogradu bio u sli~nom statusu. Njegovo pot~injavanjekomandi voji{ta u Skoplju, a ne u Beogradu, nai{lo je na otpor.108

Stavljanje {tabova Teritorijalne odbrane republika i pokrajina izonskih {tabova (ne samo u operativnom pogledu) pod komandevoji{ta i korpusa bili su glavni razlozi otpora republika. Bitno je naru{enustavni poloàj republika. Nosioci otpora (naro~ito u Sloveniji i Bosni)su reorganizaciju JNA smatrali revizijom koncepcije opštenarodne

rukovo|enje ovom odbranom imaju republike i pokrajine. Smatrali smo da sejedinstvo Oruànih snaga obezbje|uje koordinacijom, a u ratu jedinstvenimrukovo|enjem” (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 152; S. Poto~ar, nav. dj., str. 110).

107 S. Biserko, nav. dj., str. 219-220; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269. Takva su rje{enja,po Kadijevi}u, “bar donekle, naru{ila ve} uhodanu kontrolu republika i pokrajinanad njihovom teritorijalnom odbranom i dosta su umanjila ve} legalizovani njihovuticaj na JNA. Zato su se Slovenci èstoko opirali takvom rje{enju i to do mjere daje ono kona~no i donijeto bez njihove saglasnosti” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78). Ta jeKadijevi}eva tvrdnja protivrje~na, {to, po Domazetu, “dokazuje u kojoj je mjeri vojniestabli{ment bio samostalan politi~ki ~imbenik i sam svjesno ru{io glavna na~ela JNAo oruànoj sili svih naroda i narodnosti i pretvaraju}i se tako planski u imperijalnusrpsku vojnu silu mnogo prije no {to }e do}i do raspada Jugoslavije” (Isto).

108 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37 i 67-68; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269; S.Biserko, nav. dj., str. 219-220; B. Mamula, nav. dj., str. 64. SSNO je, po generaluPoto~aru, iskoristio ekonomsku i dru{tvenu krizu da bi se u koncepciji op{tenarodneodbrane vratile neke stvari unazad, devalvirala uloga Teritorijalne odbrane, likvidiraopartizanski e{alon, ukinule armije i divizije i ostavile dvije republike (Slovenija i Bosnai Hercegovina) bez operativno-strategijskih komandi. Data je prednost avijaciji nadprotiv-vazdu{nom odbranom i prednost krupnim sistemima naoruànja, te je naru{enai tradicija iz NOR-a (I. Radakovi}, nav. dj., str. 220).

63

odbrane u oblasti komandovanja i organizacije jedinica. Reagovanja natu reorganizaciju bila su opravdana, jer su mnogi smatrali, uklju~uju}iveliki broj generala, da ona u su{tini razbija jedinstvo oruànih snagai destabilizuje odnose izme|u saveznog centra i republika.109

U toku 1988, posebno u drugoj polovini godine, vr{ene supripreme za potpuni prelazak na nove organizacijsko-formacijskepromjene, sa krupnim personalnim promjenama.110

Vojno rukovodstvo je 1988. preimenovalo General{tab JNA uGeneral{tab Oruànih snaga SFRJ, sa ciljem da General{tab postane{tabno nadre|en svim {tabovima Oruànih snaga SFRJ, a ne samo{tabovima JNA, koja je bila samo jedna komponenta Oruànih snagaSFRJ. Na taj su na~in {tabovi Teritorijalne odbrane u republikama ipokrajinama stavljeni u {tabnu pot~injenost novom General{tabu Oruànihsnaga SFRJ.111 Tom prevarom republike su li{ene svojstva subjektaodbrane i izgubile pravo da vlastitim sredstvima brane suverenitet.

109 Isto.

110 R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 400.Navedene organizacijsko-formacijske promjene stupile su na snagu 1. januara 1989.Umjesto admirala Branka Mamule, koji je inicirao i vodio te promjene i 15. maja 1988.oti{ao u penziju, na du`nost saveznog sekretara za narodnu odbranu je, na Mamulinprijedlog, do{ao njegov zamjenik - general Veljko Kadijevi}, koji je zavr{io tepromjene, a na mjesto zamjenika admiral Stane Brovet (Isto). General Blagoje Adì}je, na prijedlog generala Kadijevi}a maja 1989. izabran za na~elnika General{taba OSSFRJ (Isto; Isti, IZDAJA VOJNOG VRHA..., str. 147-148).

General armije Veljko Kadijevi}, ro|en je 21. novembra 1925. u Imotskom(Hrvatska). Tokom slu`be obavljao je niz va`nih rukovodnih funkcija u OS SFRJ. Nadu`nosti saveznog sekretara za narodnu odbranu bio je od 15. maja 1988. - 6. januara1992, kada je zbog navodnih zdravstvenih problema podnio ostavku na taj poloàj.Odlukom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 25. februara 1992. penzionisan je sa velikomgrupom generala JNA. Ni ovi generali se vi{e nisu uklapali u koncept “skra}ene”Jugoslavije, odnosno Velike Srbije.

Za postavljenje generala Kadijevi}a i Adì}a na najvi{e du`nosti u JNA li~no jeMamula snosio punu odgovornost (B. Mamula, nav. dj., str. 153).

111 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 42-43; Isti, SJE]ANJA VOJNIKA,str. 178. Tu je odluku o preimenovanju General{taba JNA u General{tab Oruànihsnaga SFRJ samovoljno donio admiral Branko Mamula, u svojstvu saveznog sekretaraza narodnu odbranu.

64

Donesena je i sprovedena odluka o rasformiranju TO Kosova(oko 60.000 ljudi), zato {to je, po Kadijevi}u, bila prete`no sastavljenanavodno od “separatisti~kih snaga”. Nakon toga “po~elo se sa stvaranjemmnogo manje teritorijalne odbrane Kosova i od jugoslovenskiorijentisanih ljudi” (7.000 ljudi, dok su ostali izbrisani iz spiskova TO).112

Rasformiranje i reorganizaciju TO Kosova, kao jedna od “zna~ajnih”mjera koju je donijelo najvi{e dràvno i vojno rukovodstvo, trebaposmatrati u kontekstu politike koja je vo|ena prema toj pokrajini, odnosnou povezanosti sa drugim mjerama i postupcima koji su proizilazili iztakve politike, a ne samo kao neko primarno vojno-stru~no rje{enje. I uzpretpostavku da se TO Kosova u jednoj nepovoljnoj situaciji moglakoristiti i za me|unacionalne sukobe, na~in na koji je ta odluka provedena,a posebno obrazloènja koja je iznio Kadijevi}, s pravom izazivaju sumnjuu opravdanost njenog ukidanja. Koliko su te sumnje i nedoumice bileopravdane, vidi se i iz njegovog obrazloènja u kome se navodi da se“nakon njenog rasformiranja po~elo sa stvaranjem mnogo manjeteritorijalne odbrane Kosova i od jugoslovenski orijentisanih ljudi”,113

~ime je i sam na jasan na~in ukazao na pravi smisao i cilj njenog dono{enja.Kadijevi}u nije smetala TO kao oblik vojne organizacije (koju jeprethodno napadao i osporavao), samo pod uslovom da je sa~injavaju“jugoslovenski orijentisani ljudi” i da se njena funkcija i djelovanjeuklapaju u jedan, ve} smi{ljen koncept tzv. transformacije postoje}ihoruànih snaga i njihove maksimalne politi~ke instrumentalizacije.114

112 Isto; M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 45; S. Biserko, nav. dj., str. 218,nap. 4; B. Mamula, nav. dj., str. 36 i 41.

Vojno rukovodstvo, na ~elu sa admiralom Mamulom, je rasformiralo TO Kosova,gdje je, uz vojne obveznike angaòvane u TO (60.000), bilo jo{ i 250.000 neraspore|enih.U tom je cilju general Asim Hodì} (na~elnik Uprave TO u General{tabu) s grupomstarje{ina na Kosovu prou~avao stanje i predloìo da se TO svede ukupno na 7.000obveznika, a svi drugi da se bri{u iz spiskova TO (B. Mamula, nav. dj., str. 41).

Kosovo je, po Mamuli, “dovelo u pitanje koncept teritorijalne odbrane uvi{enacionalnoj zajednici kod me|usobno posva|anih nacionalnih skupina”.Stoga su krenuli “k prakti~nom rje{avanju problema”, tako {to su Teritorijalnuodbranu Kosova “doista rasformirali”. Da bi “zadràli privid TO Kosova” zadràlisu “{tabove i svega nekoliko hiljada provjerenog sastava” (Isto, str. 42).


114 I. Radakovi}, nav. dj., str. 33. Kadijevi}ev izraz “jugoslovenski” orijentisaniljudi general Radakovi} prevodi rije~ju — unitaristi~ki orijentisani ljudi.

65

Pored toga, vojno rukovodstvo je internim planom izvla~enjavojnih obveznika s Kosova u slu~aju ratne opasnosti rasteretilo“najzna~ajniji dio jugoisto~nog voji{ta mase ljudi u ~ije pona{anje”nisu bili sigurni. Pokri}e za taj dio njihovog plana s Kosova imali suu sli~nom izvla~enju demografskog vi{ka obveznika iz Vojvodine iSlavonije u dubinu dràvne teritorije — u Bosnu i Srbiju.115 I to je biojedan od bitnih udara na ustavni koncept Oruànih snaga SFRJ.

Rasformirani su komiteti za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenusamoza{titu, ~ime je, po Kadijevi}u, “otklonjena jedna opasnostkoja je unosila pometnju u rukovo|enju op{tenarodnom odbranomi komandovanju oruànim snagama”.116

Rasformiranje armija i uvo|enje korpusa i reorganizacijakomandovanja u Oruànim snagama SFRJ nije bila nikakva vojno-strate{ka niti organizacijska potreba, ve} je rije~, uglavnom, orazlozima politi~ke prirode.117 Cilj je bio da se razbije dotada{njiustavni koncept odbrane SFRJ. Sve je stavljeno u funkcijucentralizacije u neutralizaciji i ukidanju Teritorijalne odbrane, {to jepopra}eno i odre|enim kadrovskim rje{enjima. Dominacija srpskogkadra bila je vi{e nego o~igledna. Najve}i broj klju~nih mjesta, dràli

115 B. Mamula, nav. dj., str. 42. Ni ti planovi “nisu pro{li u razgovorima uNovom Sadu i Zagrebu, me|utim, oni su za nas bili logi~ni i mi smo ihoperacionalizirali”, pi{e admiral Mamula (Isto).

116 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78. Formiranjem komiteta za op{tenarodnu odbranui dru{tvnu samoza{titu, u praksi je, po Kadijevi}u, “izvr{en jo{ jedan krupan udar najedinstvo komandovanja oruànim snagama”. To, zaista, nije bilo tako, kao {tonikako ne stoje ni Kadijevi}eva “naklapanja” o razlozima njihovog formiranja ikomplikacije u sistemu rukovo|enja i komandovanja: “Stvarni motivi njihovogformiranja su bili da preko njih SKJ preuzme rukovo|enje svim poslovimaodbrane, uklju~uju}i i kontrolu i komandovanje oruànim snagama. Formalno ijavno obja{njavanje njegovoga formiranja je bilo ne{to sasvim drugo. Zato jedo{lo do velike pometnje u ovoj sferi, do sukoba nadle`nosti sa ostaliminstitucijama sistema odbrane i za{tite i daljnjeg komplikovanja, ve} i onakokomplikovanog sistema rukovo|enja i komandovanja, pa time i do pove}anjastepena njegove nefunkcionalnosti” (Isto, str. 74).

117 S. Biserko, nav. dj., str. 220; R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTIJUGOSLAVIJE, str. 400-401; S. Poto~ar, nav. dj., str. 213. S tim u vezi Dizdarevi}pi{e: “..., razlozi reorganizacije nisu bili samo ili isklju~ivo vojnostrate{ki, oni subili i politi~ki; sa mogu}im dalekose`nim posljedicama”( Isto).

66

su Srbi, kao {to su: @ivota Avramovi}, Milutin Kukanjac, Mile Kandi},Nikola Uzelac, Savo Jankovi} i dr.118

Struktura i brojno stanje OS SFRJ nakon 1988. je bilo slijede}e :

JNA je brojala: u miru 180.000 ljudi (15%), a u ratu 1.200.000ljudi (85%);

TO je brojala: u miru oko 1.000 ljudi (2%), a u ratu oko1.200.000 (98%).119

Kopnena vojska (KoV) JNA je imala sljede}i sastav: 17 korpusaJNA; jednu gardijsku diviziju (1. gardijska divizija - Beograd) i jednupadobransku brigadu (63. padobranska brigada - Ni{) kao samostalnejedinice General{taba; 2.100 tenkova; 1.000 oklopnih transportera;8.000 artiljerijskih oru|a i 1.300 protivoklopnih raketnih oru|a.120

Jugoslovenska ratna mornarica (JRM) je imala sljede}isastav: jednu brigadu torpednih ~amaca (14 komada), jednu brigaduraketnih ~amca i raketnih topovnja~a (16 komada), jednu brigadupatrolnih brodova (4 komada), jedan divizion minolovaca (9 komada),jednu brigadu podmornica (11 komada), jedan odred pomorskihdiverzanata i tri brigade mornari~ke pje{adije.121

Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdu{na odbrana (RV i PVO)je imala sljede}i sastav: tri korpusa - 5. korpus RV i PVO (Zagreb), 1.korpus RV i PVO (Beograd) i 3. korpus RV i PVO (Ni{); vazduhoplovnasredstva: 512 borbenih i 104 transportna aviona, 152 helikoptera; 118ostalih tipova aviona, te 5.100 protivavionskih topova i 2.800 protivavionskihraketa razli~itog tipa i kalibra (malog, srednjeg i velikog dometa).122

118 I. Radakovi}, nav. dj., str. 67-68; S. Biserko, nav. dj., str. 220.

119 RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-1995, urediliBranka Maga{ i Ivo @ani}, Zagreb-Sarajevo 1999, Karta br. 2: Struktura i brojnostOruànih snaga SFRJ u miru i ratu. Tako su Oruàne snage SFRJ u ratu brojale (snaprezanjem): 2.400.000, od ~ega oko 550.000 u proizvodnji i logistici, a ostatak uborbenim jedinicama.

120 Isto.

121 Isto.

122 Isto.

67

Izmjenama zakona o vojnoj obavezi i op{tenarodnoj odbrani, uprolje}e 1991, nadle`nosti dru{tveno-politi~kih zajednica su jo{ vi{esuène. Njihovu funkciju su preuzeli novoformirani vojnoteritorijalniorgani (vojni okruzi i vojni odsjeci). Iz sistema pripremanja i ostvarivanjaop{tenarodne odbrane isklju~ene su dru{tveno-politi~ke organizacije iradnici, a Teritorijalna odbrana je svedena na “namjenski diooruànih snaga”.

ZAKONOM O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA OVOJNOJ OBAVEZI od 26. aprila 1991.123 sve poslove u vezi savojnom obavezom nadle`nih organa u republici i autonomnojpokrajini preuzeli su novi vojnoteritorijalni organi. Za ostvarivanjevojne obaveze bili su, umjesto organizacija udruènog rada, mjesnihzajednica, drugih samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih i dru{tvenih organizacija, dru{tveno-politi~kih zajednica injihovih organa, odgovorni “vojnoteritorijalni organi, preduze}a,mjesne zajednice i druge organizacije i zajednice”.124

Vojnoteritorijalni organi koje je odre|ivao savezni sekretar zanarodnu odbranu su, umjesto nadle`nih organa u republici i autonomnojpokrajini, obezbje|ivali “provo|enje vojne obaveze na teritoriji zakoju je obrazovan, uskla|uje njeno izvr{avanje sa izvr{avanjemdrugih prava i du`nosti u oblasti op{tenarodne odbrane na tojteritoriji i, u vezi s tim, preduzima potrebne mjere i sara|uje snadle`nim organima dru{tveno-politi~ke zajednice”. Nadle`nivojnoteritorijalni organ je, pored navedenih poslova, umjestonadle`nog op{tinskog organa, vodio vojnu evidenciju vojnih obveznika

123 ZAKON O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O VOJNOJOBAVEZI, “Slu`beni list SFRJ”, br. 30, 26. april 1991, str. 357-358. Predsjedni{tvoSocijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije je, na osnovu ~lana 315. ta~ke 3.Ustava Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, 26. aprila 1991. izdaloUKAZ O PROGLA[ENJU ZAKONA O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA OVOJNOJ OBAVEZI, koga je usvojila Skup{tina SFRJ na sjednici Saveznog vije}a 26.aprila 1991. Ukaz su 26. aprila 1991. svojeru~no potpisali dr Borisav Jovi}(predsjednik Predsjedni{tva SFRJ) i dr Slobodan Gligorijevi} (predsjednik Skup{tineSFRJ). Podzakonskim aktom je utvr|eno da se do juna 1991. izvr{e pripremne radnjei primjena tog zakona (Kazivanje Nihada Halilbegovi}a, sekretara Sekretarijata zanarodnu odbranu Grada Sarajeva, dato autoru).

124 Isto, str. 357.

68

i obavljao druge poslove u vezi sa vo|enjem vojne evidencije propisanetim zakonom.125

Vojnoteritorijalni organ je, umjesto nadle`nih organa u republicii autonomnoj pokrajini, izvr{avao planove popune oruànih snaga.Sve regrutne obaveze (pregledi, ispitivanja) su vr{ene na zahtjevenadle`nog vojnoteritorijalnog organa (a do tada na zahtjev nadle`nogorgana u republici i autonomnoj pokrajini). Regrutovanje su vr{ileregrutne komisije koje je obrazovao nadle`ni vojnoteritorijalni organ,umjesto nadle`nog organa u republici i autonomnoj pokrajini. Regruteza pitomce {kola za rezervne oficire birala je komisija koju jeobrazovao nadle`ni vojnoteritorijalni organ, umjesto nadle`nog organau republici i pokrajini.126

Odga|anje sluènja vojnog roka, organizovanje i izvo|enjevojnih vje`bi, putovanje u inostranstvo i boravak vojnih obveznika uinostranstvu, pozivanje i evidencija vojnih obveznika, postupak izvr{enjavojne obaveze i druge aktivnosti vr{ili su nadle`ni vojnoteritorijalniorgani, umjesto nadle`nih organa u republici i pokrajini.127

ZAKONOM O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA OOP[TENARODNOJ ODBRANI od 15. maja 1991.128 isklju~enesu, uglavnom, mjesne zajednice iz sistema pripremanja i ostvarivanjaop{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite,129 ~ime je ograni~enou~e{}e {irih subjekata u pripremanju za rat i neposrednu ratnu opasnost.

125 Isto.

126 Isto.

127 Isto, str. 357-358.

128 ZAKON O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O OP[TENARODNOJODBRANI, “Slu`beni list SFRJ”, br. 35, 17. maj 1991, str. 592-596. Predsjedni{tvoSocijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije je, na osnovu ~lana 315. ta~ke 3.Ustava Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, 15. maja 1991. izdalo UKAZO PROGLA[ENJU ZAKONA O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA OOP[TENARODNOJ ODBRANI, Istoga su dana dr Slobodan Gligorijevi} (predsjednikSkup{tine SFRJ) i dr Borisav Jovi} (predsjednik Predsjedni{tva SFRJ) potpisali UKAZO PROGLA[ENJU ZAKONA O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA OOP[TENARODNOJ ODBRANI (iz 1982.) — Isto.

129 Isto, str. 593.

69

To ukazuje i na razloge ukidanja jedinica Teritorijalne odbrane umjesnim zajednicama, {to je onemogu}avalo organizovanje masovnogotpora stanovni{tva u slu~aju rata.

Savezi i udruènja rezervnih vojnih starje{ina, kao i organizacijeu oblasti tehni~ke, fizi~ke kulture i sporta, te druge organizacije injihove aktivnosti u vezi sa zadacima op{tenarodne odbrane idru{tvene samoza{tite su isklju~eni.130 To se posebno odnosilo nazabranu angaòvanja svih njihovih ~lanova za op{tenarodnu odbranui dru{tvenu samoza{titu, {to je zna~ilo isklju~ivanje svih organizacijakoje su bitno mogle doprinijeti odbrani zemlje.

Radnici su u su{tini isklju~eni iz sistema op{tenarodne odbrane.131

Tako|e su isklju~ene dru{tveno-politi~ke i druge dru{tvene organizacije iudruènja gra|ana u sprovo|enju priprema za svoje aktivnosti u ratu, uslu~aju neposredne ratne opasnosti i drugim vanrednim prilikama, kao i njihovidrugi zadaci iz oblasti op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite.132

Iz oblasti op{tenarodne odbrane i dru{tvne samoza{tite isklju~enisu Savez komunista, Socijalisti~ki savez radnog naroda Jugoslavije,Savez socijalisti~ke omladine Jugoslavije i druge dru{tveno-politi~keorganizacije i udruènja,133 kao i komiteti za op{tenarodnu odbranu idru{tvenu samoza{titu.134

Ovla{tenja Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu u vr{enjuinspekcijskih poslova u oblasti op{tenarodne odbrane (“u sprovo|enjusaveznih zakona i drugih saveznih propisa i planova i mjera organa iorganizacija Federacije…”) su pro{irena i obavljanjem poslovavojne obaveze.135 Iz Vojnog savjeta su isklju~eni komandantiTeritorijalne odbrane republika i autonomnih pokrajina,136 {to je

130 Isto.

131 Isto.

132 Isto.

133 Isto, str. 593-594.

134 Isto.

135 Isto.

136 Isto.

70

zna~ilo da je vojska preuzela sve kompetencije rukovo|enja ikomandovanja op{tenarodnom odbranom i dru{tvenom samoza{titom.

Teritorijalna odbrana je, od naj{ireg oblika organizovanogoruànog op{tenarodnog otpora, definirana kao “namjenski dio oruànihsnaga”. Isklju~eno je organizovanje Teritorijalne odbrane u osnovnoji drugoj organizaciji udruènog rada (preduze}a) i mjesnoj zajednici.137

Komandanta Teritorijalne odbrane republike i autonomnepokrajine imenovalo je i razrje{avalo Predsjedni{tvo SFRJ (“kao najvi{iorgan rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama”), “nakonpribavljenog mi{ljenja predsjednika, odnosno predsjedni{tvarepublike”.138 Time je suèn prostor za {ire konsultacije i isklju~endotada{nji prijedlog nadle`nog republi~kog, odnosno pokrajinskogorgana Teritorijalne odbrane. Komandante Teritorijalne odbraneop{tina i drugih dru{tveno-politi~kih zajednica u republici, odnosnoautonomnoj pokrajini, postavljao je komandant teritorijalne odbranerepublike/pokrajine,139 bez konsultacija sa vi{im strukturama.

137 Isto.

138 Isto.

139 Isto.

71

3. Ilegalni [tab Vrhovne komande

Nakon {to je poslije smrti vrhovnog komandanta (Josipa BrozaTita) postalo samostalan faktor izvan okvira nadzora civilnih strukturavlasti, vojno rukovodstvo je iznosilo svoje ocjene i procjene aktuelnesituacije u zemlji i stanju u vojsci (“.... ocjene... o najva`nijimdoga|ajima i prelomnim momentima...), kao i svoja vi|enja problemakoji su iz takve situacije i stanja proizilazili za odbranu zemlje. Na tajse na~in to rukovodstvo mije{alo u politi~ki ìvot zemlje i nametalodono{enje politi~kih odluka o “budu}nosti” Jugoslavije, jer je bilo upotpunosti politizirano. Te su procjene, posebno tuma~enja generalaKadijevi}a, o zbivanjima u jugoslovenskom dru{tvu i oruànimsnagama bile subjektivne, dogmatske i jednostrane.140

Sistem socijalisti~kog samoupravljanja i organizacija dràveSFRJ su, po Kadijevi}u, bili u funkciji razbijanja SFRJ. Socijalisti~kosamoupravljanje je za Kadijevi}a ”tzv. samoupravljanje, koje je,izme|u ostaloga, imalo vi{e utopijskih ideja nego {to ih je imaopoznati utopista Robert Oven”, a koje je, po njemu, pored ostalog,predstavljalo pogodno tlo “za stvaranje nacionalnih dràva, odnosnokao ekonomske pripreme i pretpostavke raspada SFRJ”.141

140 V. Kadijevi}, nav. dj, str. 35-36, 148 i dr.; I. Radakovi}, nav. dj., str. 2 i 68;B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 286 i druge;D. Marijan, ORU@ANE SNAGE SFRJ..., str. 354. Admiral Branko Mamula i generaliVeljko Kadijevi} i Blagoje Adì} su, po ocjeni generala S. Poto~ara, bili obi~nizagriènici (I. Radakovi}, nav. dj., str. 68).

141 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 53-71 i 158. “Prakti~na posljedica toga sistema”,koji je “formalno izgledao kao antipod realsocijalizmu isto~noevropskoga tipa”, bilaje, po Kadijevi}u, “samo pove}ana anarhi~nost, progon u privredi sposobnih ljudi kao

72

Kardeljev koncept Jugoslavije, koga Kadijevi} naziva ikonceptom raspada Jugoslavije, usvojen {ezdesetih godina XXstolje}a, bio je, po njemu, katastrofalan. Ta odluka, da se odustane odpolitike koja je pobijedila u oslobodila~kom ratu i “okupila narodeJugoslavije u jednu dràvu i obezbijedila takvoj Jugoslavijinajve}i apsolutni i relativni progres u njenoj dosada{njoj istoriji”je, po Kadijevi}u, “svakako najpogre{nija i najpogubnija od svih uìvotu druge Jugoslavije”. Tu je odluku, po njemu, donio Tito. On je,po Kadijevi}u, kao vo|a SKJ i {ef dràve, prihvatio i “konceptrazgradnje federalne dràve”,142 {to nije ta~no.

Za vojno rukovodstvo, a posebno generala Kadijevi}a, Ustav iz1974. je, “predstavljao ustavno-pravni osnov” za razbijanjeJugoslavije, ~ija je “dosljedna primjena neminovno i zakonito”vodila zemlju u raspad. Cilj tog ustava je, po njemu, bio da stvori“ustavno-pravne osnove za razbijanje Jugoslavije” i onemogu}iefikasno funkcionisanje federalne dràve.143

Ustav SFRJ iz 1974, “kao i dràvno, politi~ko i ekonomskoustrojstvo zemlje na njemu zasnovano”, dao je, po Kadijevi}u,”najzna~ajniji doprinos”, ”daljem procesu raspadanja SFRJ”. Udràvnom ure|enju ”najkrupnije gre{ke koje su najvi{e pomogleraspadu Jugoslavije” bile su, po Kadijevi}u, vezane ”za razgradnjui potpunu paralizu federalne dràve”. S tim u vezi, ”izuzetno mjestou negativnom smislu”, tvrdi Kadijevi}, ”imala je iskonstruisanainstitucija Predsjedni{tva SFRJ kao {efa dràve sa nadle`nostimai mogu}nostima, ta~nije nemogu}nostima, njihove realizacije kojesu fakti~ki ostavile dràvu bez dràvnog rukovodstva”.144

tehnomenadèra i antisamoupravlja~a, rascjepkanost privrede sa najve}imstepenom autarhi~nosti, {to je sve predstavljalo pogodno tlo za stvaranje nacionalnihekonomija kao ekonomske pretpostavke za stvaranje nacionalnih dràva, odnosnokao ekonomske pripreme i pretpostavke raspada SFRJ” (Isto, str. 158).

142 Isto, str. 53-71.

143 Isto, str. 65-68 i 108, nap. 6.

144 Isto, str. 158. Toj ordinarnoj gluposti Kadijevi} je dodao i “najordinarnijegluposti o odumiranju dràve i preuzimanju njenih funkcija od strane nekakvihsamoupravnih asocijacija”, kojima se “slika o bijedi jugoslovenske feredralnedràve u koju su je njeni tvorci uvalili, kompletira” (Isto).

73

Za jugoslovensku vojsku, koja je bila “suo~ena sa mnogoozbiljnih i te{kih problema”, po Kadijevi}u, “najve}i problem jebio” “u nepostojanju prave dràve koja bi svoj dio posla u ratuvodila, i pravog vrhovnog komandanta u licu Predsedni{tvaSFRJ”. Tim prije, jer su “pojedini ~lanovi” Predsjedni{tva navodno“neprijateljski djelovali prema Jugoslaviji i prema JNA”, a {to je,izme|u ostalog, “onemogu}avalo normalno komandovanje”.145

”Gre{kama” u politici o nacionalnom pitanju, u~injenimpo~etkom {ezdesetih godina XX stolje}a, zapo~et je, po Kadijevi}u,”raspad druge Jugoslavije”.146

U raspadu Jugoslavije zna~ajnu ulogu su, po Kadijevi}u, odigralii sljede}i procesi: ure|enje vi{epartijskog sistema, uticaj velikih sila,posebno SAD i Njema~ke, “raspad bipolarne strukture svijeta”,

145 Isto, str. 94-95 i 164-165. General Kadijevi} piše o JNA kao “vojsci bezdràve”, u kojoj je dugo ostao i napredovao. On je u toj vojsci, koja je, “najprijeustavno-pravno Ustavom iz 1974. godine i odgovaraju}im zakonima, a zatim istvarno postala vojska bez svoje dràve”, od 1974, kada je po njemu JNA postala“vojska bez dràve”, pa do 1992. (to zna~i za 18 godina) unapre|ivan u najviše ~inovei na kraju, u~estvovao i komandovao snagama za “odbranu” od razbijanja SFRJ, koje,kako on kaè, nije ni bilo? Po njemu su SFRJ i JNA razarale nepremostive krize ve} 30godina (~ak od 1962.), pri ~emu je sam raspad SFRJ i JNA trajao 18 godina. I u takvojsituaciji on je vodio “vojsku bez dràve”? (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 5, 76 i 94-95).

Sistem vlasti federalne dràve, “bez pravih i jasnih ustavnih ovla{}enja,karizme li~nosti i potrebne efikasnosti federalnih institucija”, po admiralu Mamuli,“jedva da je postojao”. I po njemu je vojska, “u kriti~nom periodu”, kada je“upravljanje zemljom preuzelo kolektivno dràvno rukovodstvo”, ostala “bezvrhovnog komandanta”. Za njega je “kolektivni vrhovni komandant” “odtridesetak osoba” “kreatura s kojom su se, poslije Titovog odlaska, srele JNA ioruàne snage” (B. Mamula, nav. dj., str. 14; D. Marijan, nav. dj., str. 354, nap. 25).

146 Isto, str. 157-158. Te su navodne gre{ke, pi{e Kadijevi},: “cio razvojusmjerile ka sputavanju i gu{enju zajedni~kih interesa jugoslovenskih naroda, apodsticanju i razvijanju samo nacionalnih, neminovno vodile zao{travanjume|usobnih odnosa do sukobljavanja svih vrsta. To je stvorilo idealan ambijentza ra|anje nacionalnih, a ne jugoslovenskih politika i njihovih lidera i tako jeto~ak zamajac svakim novim zna~ajnijim doga|ajem dobivao veliko ubrzanje upravcu sukoba i rascjepa” (Isto, str. 158).

74

“teritorijalne pretenzije nekih susjednih zemalja na dijelovejugoslovenske teritorije”; aktivnosti Zapada, predvo|enog SAD uru{enju sistema u socijalisti~kim zemljama i dr.147

Govore}i o faktorima koji su imali primat u razbijanju SFRJ,Kadijevi} daje prednost “unutra{njem faktoru”, iako su “imala obau me|usobnoj povezanosti i uslovljenosti”. S tim u vezi, on tvrdi da“bez jakog, ~ak odlu~uju}ega djelovanja spoljnih faktora, razvojdoga|aja u Jugoslaviji sigurno ne bi i{ao onako kako je i{ao. Akoni{ta drugo, izdvajanje pojedinih naroda iz Jugoslavije i{lo bi uzmnogo ve}e po{tovanje legalnoga puta, te prema tome i sa mnogomanje krvi, mo`da sasvim bez ozbiljnijeg prolivanja krvi”.148

Takva Kadijevi}eva ocjena “o zna~aju i me|uzavisnostiuticaja unutra{njih i spoljnih ~inilaca na razbijanje SFRJ”, imalaje, po njemu, “op{tu vrednost” i odnosila se “na cjelinu procesa posadràju i vremenu trajanja”. Me|utim, karakteriziraju}i taj op{tistav na tok doga|aja u zavr{noj fazi razbijanja Jugoslavije,Kadijevi} tvrdi da je “strani faktor preuzeo odlu~uju}u ulogu uupravljanju jugoslovenskom krizom, odre|uju}i sadràj i na~inerazbijanja SFRJ, nakon po~etka raspada SSSR-a, kada je postalojasno da SSSR vi{e ne kontroli{e ni procese unutar sebe, apogotovu ne moè uticati na procese u sferama njegovih do ju~evitalnih spoljnih interesa”.149

Takve izmi{ljene, tvrde i nagla{eno negativne procjene, posebnogenerala Kadijevi}a, proizilazile su iz konstatacije da se u Jugoslavijivodi specijalni rat, da “upravljanje zbivanjima u Jugoslavijidominantno preuzima strani faktor”, da se radi o kontrarevoluciji,politi~koj krizi koja se zao{travala i sve vi{e {irila, i koja }e, “putemkrvavog gra|anskog rata”, “neminovno” dovesti do raspadaJugoslavije, pri ~emu je insistirano na promjeni ustavne ulogedràvnog Predsjedni{tva, jer su se, po vojnom rukovodstvu, uzrocinalazili u proma{ajima u sistemu. S tim u vezi, tvrdili su da je su{tina

147 Isto, 159-161.

148 Isto, str. 161.

149 Isto.

75

svih tih problema u rukovo|enju dràvom, jer navodno Jugoslavijanije imala federalne institucije dràvnog rukovo|enja. Ponavljali sumi{ljenje da na nivou Federacije ne postoji nijedan organ rukovo|enjadràvom i da je potrebna promjena uloge i ovla{}enja dràvnogPredsjedni{tva Jugoslavije za nove uslove i da ono jedino moè dapreuzme ulogu izvo|enja zemlje iz krize. To je zna~ilo da dràvni vrhiza|e iz ustavnih okvira i nadle`nosti. Su{tina takvog na~ina mi{ljenjai sugerisanja bila je unitaristi~ka.150 Nemogu}e je da na te stavovenisu uticale njegove veze sa odre|enim faktorima u SSSR-u, posebnozavjereni~kom grupom Jazova.

Vojno rukovodstvo je, “osje}aju}i” opasnost “od gra|anskograta i raspar~avanja Jugoslavije”, sve vi{e i detaljnije “razra|ivalo”ulogu JNA u suzbijanju “unutra{njeg neprijatelja”. Ocjenjivalo jeda je “naru{avanje ustavnog poretka masovno, da zemlji pretihaos i gra|anski rat”, zalaù}i se za “dosledno” osiguranje ustavnogporetka primjenom Ustava SFRJ i preduzimanjem mjera “premasvima koji se toga ne pridràvaju...”.151

150 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 156 i 163; Isti, OD SMRTITITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 401-409; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 35-36; I.Radakovi}, nav. dj., str. 36 i 60. To je, po R. Dizdarevi}u, u Predsjedni{tvu bilo“politi~ki i apsolutno neprihvatljivo, a i nerealno...”.

Jugoslovenska dràva je, “kada se analiziraju nadle`nosti Predsjedni{tvaSFRJ, na~in odlu~ivanja, odnosno zaklju~ivanja, odnosno preporu~ivanja, izbor~lanova Predsjedni{tva i njihova verifikacija, odgovornost kolektivna ipojedina~na”, po Kadijevi}u, “potpuno jasno” “fakti~ki ostavljena bez {efa dràve,dakle, bez rukovodstva”. Taj se “nedostatak dràvnog ure|enja”, po njemu,pokazao “klju~nim”. “Uvi|aju}i to”, vojno rukovodstvo je, u pripremi ustavnihpromjena 1988, a “suo~eno sa krizom u zemlji koja je ve} tada skoro potpunorazorila dru{tveno i jo{ vi{e dràvno tkivo Jugoslavije”, “upozoravalo” “upravona tu opasnost” i predlagalo “ustavne promjene vezane za nadle`nosti ifunkcionisanje Predsjedni{tva SFRJ”. Prvi put su odbijeni “sa blagim prijekorom”da oni to dobro ne razumiju. Predlaù}i drugi put te promjene i to Ustavnoj komisiji iPredsjedni{tvu SFRJ, ponovo su odbijeni, “sa neskrivenom kvalifikacijom” togprijedloga “kao unitaristi~kog” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 65-66).

151 B. Jovi}, nav. dj., str. 116-118, 132-133, 236-239, 247, 265-269, 276-278,286-294 i dr.

76

Radikalno smanjenje spoljne opasnosti152 i negativni unutra{njirazvoj stavljao je sve vi{e u prvi plan ustavnu ulogu Oruànih snagau odbrani Ustavom utvr|enog dru{tvenog sistema. To je zna~ilo ve}eokretanje vojnog rukovodstva unutra{njem stanju u zemlji nego spoljnimaspektima sigurnosti i usavr{avanja odbrane od spoljnih opasnosti, {toje, posebno za budu}nost, sadràvalo ozbiljne opasnosti.153

“Mamulina doktrina” (izgra|ena 1982.-1988.) se u spoljnimodnosima oslanjala na konzervativne snage SSSR-a, a u unutra{njimna JNA da ona preuzme ulogu arbitra u preure|enju dràve. Godine1985. argumenti ja~anja JNA zbog spoljne opasnosti po~eli su slabiti(susret Gorba~ov - Regan), jer je nestajala opasnost “napada naJugoslaviju s radikalnim ciljem”,154 i “jedinstvene” Oruàne snageSFRJ su sve vi{e usmjeravane za gu{enje unutra{njih zahtjeva. Sve jera|eno tako da se ne vidi da se JNA sprema za unutra{nje sukobe.

Kriza i nesigurnost finansiranja vojske uticala je na op{teraspoloènje u vojnom rukovodstvu, {to je dovelo do osje}anja

152 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 55. Zbog geostrate{kogprostora Jugoslavije u dugom je periodu za tu zemlju postojala realna opasnost spolja,posebno u blokovskom sudaranju, usljed ~ega je stalno ja~ala svoju odbrambenusposobnost. Sa procesom popu{tanja zategnutosti izme|u blokova, te nastojanjem ija~anjem procesa pregovaranja i sporazumijevanja Istoka i Zapada, strate{ki zna~ajjugoslovenskog prostora je opadao, ~ime je i interes za Jugoslaviju, sa tog aspekta, biona silaznoj liniji (Isto).

153 B. Jovi}, nav. dj., str. 406-407; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 55.JNA je sistematski pripremana “za unutra{nje zahvate u pojedinim republikama”. Autorimatajnih planova i scenaristima tih nastojanja i{lo je na ruku to {to su za pokrovitelje jednovrijeme imali ~elne ljude Predsjedni{tva SFRJ (S. Poto~ar, nav. dj., str. 105-106).

154 B. Mamula, nav. dj., str. 65. S tim u vezi, admiral Mamula pi{e: “Dvijesupersile po~ele su razgovore o razoruànju, smanjenju napetosti i izgradnjime|usobnog povjerenja. Godine 1985. dolazi do prvog susreta Gorba~ov - Reganu Rejkjaviku. Po~ela je rasprava o uklanjanju raketa srednjeg i malog dometa uEvropi i smanjenju konvencionalnih snaga i naoruànja vojnih blokova. Otvorenje problem smanjenja ukupnih nuklearnih potencijala suprotstavljenih snaga.Rat me|u blokovima gubio je na aktualnosti” (Isto).

JNA je i u prvoj polovini 1991. djelovala u skladu sa “Mamulinom doktrinom”(S. Biserko, nav. dj., str. 219, nap. 7).

77

materijalne nesigurnosti vojske, a time i do osje}anja da JNA nemajednak oslonac u svima u Jugoslaviji.155

Vojno rukovodstvo je 1989. ~vrsto stalo na velikosrpsku nacionalisti~kupolitiku rukovodstva Srbije i li~no Slobodana Milo{evi}a.156 To je

155 B. Jovi}, nav. dj., str. 408.156 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 157 i 162; V. @arkovi},

ZAOKRU@ENJE SRPSKIH ZEMALJA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 56; S. Poto~ar,UROTA GENERAL[TABA PROTIV NARODA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 105-106; A. Lukeì}, KRVAVA BESPU]A JNA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 70; B.Mamula, nav. dj., str. 159-160.

General Kadijevi} je oti{ao s ja~im — s Milo{evi}em koji mu je izgledao najja~i.Savezni sekretar je u Milo{evi}evom reìmu vidio ja~eg, priklonio mu se i prihvatiovelikosrpski koncept. Na tom je konceptu, po Mamuli, “potro{io JNA”, koja je, nakon{to su je napustili Slovenci, Hrvati, Bo{njaci i ostali — “zaista postala velikosrpska”(Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str. 25, Intervju Branka Mamule).

Kadijevi}, tvrdi Mamula, “u kriti~no vrijeme 1991.”, “spreman stiè do ta~ke nakojoj bi trebao prelomiti i preuzeti rizik”, odustaje. Po Mamulinoj ocjeni, u pitanju subila tri faktora koja su djelovala uporedo: Kadijevi} nije bio general odluke negoizvr{enja, nije vjerovao u sposobnost JNA da izvr{i njegovu odluku i nije smatrao da JNAtreba u Jugoslaviji zadràvati narode koji to nisu èljeli. Govore}i o tome, admiralMamula s pravom tvrdi da JNA “nije trebala nikoga zadràvati niti tjerati izJugoslavije. Njena ustavna uloga je bila vrlo jasna — da odbrani teritorijalniintegritet i ustavni poredak zemlje dok se jugoslavenski narodi druga~ije nedogovore. Nije moglo biti govora o tome da Milo{evi} ili netko drugi pomo}u JNAprekraja Jugoslaviju i stvara novu dràvnu konstrukciju, kako bi svi Srbi ìvjeli ujednoj dràvi. A prihva}eno je upravo to” (B. Mamula, nav. dj., str. 159).

S obzirom na to da su, po Mamuli, Kadijevi} i vode}i generali oko njega (Adì},[imi}, Brovet i drugi) bili ~vrsto opredijeljeni za jedinstvenu Jugoslaviju, postavlja sevi{e pitanja, me|u kojima i sljede}e: ~ime se vojni vrh (i general Kadijevi} li~no)rukovodio da napusti jugoslovensku politi~ku opciju i prihvati velikosrpsku? Utraènju odgovora na to pitanje Mamula tvrdi da realna procjena stanja u zemlji iraspoloènje u JNA vojni vrh nisu na to mogla navesti. Stoga je rukovodstvo JNAmoralo imati svoju procjenu i upravljati se prema njoj — “jedino i isklju~ivo premanjoj”, tvrdi Mamula. “A pitanje, da li bi ih ona dovela do sukoba s Predsjedni{tvom,rukovodstvima republika i drugim institucijama Federacije i republika, nijesmjelo poroditi strah i onemogu}iti Armiju da izvr{ava svoje ustavne obaveze”.Kadijevi}u je, po Mamuli, bilo poznato da je vojni vrh za takvu situaciju imao rje{enjei plan. “On ga je prihvatio, dalje razradio i aùrirao. Ni{ta se novo nije dogodilo {tonismo bili predvidjeli. A kako nesigurni i ustra{eni po pravilu traè da se sklone podskut ja~ega, a ja~i je izgledao Milo{evi} i probu|eni srpski nacionalizam, Kadijevi}se odlu~io.” To se, po Mamulinim procjenama, dogodilo 1989. (Isto, str. 159-160).

78

rukovodstvo, i li~no general Kadijevi}, bilo u podre|enom poloàjuprema Milo{evi}u.157

U skladu sa srpskim velikodràvnim projektom, vojno rukovodstvose zalagalo “za brzo stvaranje nove Jugoslavije”.158 Glavni motivza takav njihov stav, po Kadijevi}u, “nije bio samo u potrebi da JNAima svoju dràvu”, ve} navodno, “prije svega, u uvjerenju da imanaroda u Jugoslaviji koji zaista ̀ ele da ̀ ive u zajedni~koj dràvi”.159

Kadijevi} pri tom namjerno brka pravo naroda i pravo konstitutivnihelemenata Federacije.

Prihvataju}i velikosrpski nacionalizam i neposredno se stavljaju}iu njegovu slu`bu, vojno rukovodstvo je razbijalo zajedni~ku jugoslovenskudràvu i istovremeno se zalagalo za “brzo stvaranje nove Jugoslavije”samo od dva, bolje re~eno jednog - srpskog naroda, jer je za nosioceVelikosrpskog pokreta Crna Gora sastavni dio Srbije, a Crnogorci - Srbi.Taj je generalni politi~ki cilj vojno rukovodstvo prikrilo floskulom“da ima naroda u Jugoslaviji koji èle da ìve u zajedni~kojdràvi”.160 Zbog toga se vojno rukovodstvo borilo za formiranje takvedràve — “nove Jugoslavije od naroda koji to èle”161 i “u odsudnomtrenutku jugoslovenske drame” stalo na stranu velikosrpskognacionalizma, te za njegov ra~un i njegove nacionalisti~ke politike o“zaokruènju srpskih zemalja”, prihvatilo osvaja~ki rat kao sredstvovojnog rje{avanja jugoslovenske krize i upotrijebilo mo}no oru`jeJNA za ru{enje sela i gradova po Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.162

157 V. @arkovi}, nav. dj., str. 56; I. Radakovi}, nav. dj., str. 2; B. Mamula, nav.dj., str. 170.

158 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90. Iznose}i takvu tvrdnju, general Kadijevi}navodi da je to ~injeno, jer je “s razvojem doga|aja” navodno “sve vi{e nestajalajugoslovenska dràva”.

159 Isto.160 Isto. Taj cilj general Kadijevi} je formulisao tvrdnjom: “..., pa zato takvu

dràvu treba i stvoriti” (Isto).161 Isto, str. 134. Uz taj generalni politi~ki cilj Kadijevi} formalno navodi i

“pravedan i miran razlaz sa onim narodima koji ne èle da ostanu u Jugoslaviji”(Isto). To je, naàlost, bila prazna fraza.

162 V. @arkovi}, nav. dj., str. 56; I. Radakovi}, nav. dj., str. 2; B. Mamula, nav.dj., str. 170.

79

Vojska je sve vi{e izmicala ispod kontrole Vrhovne komande,postavljaju}i se iznad Predsjedni{tva SFRJ. Rukovodstvo Velikosrpskogpokreta omogu}ilo joj je da proglasi neustavni organ — [tab Vrhovnekomande. To je bilo posebno o~igledno avgusta 1990, kada je uKninu vojska MIG-ovima sprije~ila intervenciju MUP-a RepublikeHrvatske protiv kninske ~etni~ke oruàne pobune i poslije nasilnevojne intevencije u Pakracu, po~etkom marta 1991, kada je MUP uPakracu poku{ao izvr{iti svoje ustavne i zakonske obaveze. Tada je uPakracu vojska intervenisala u sjeni vojnog udara — po nare|enjupredsjednika Jovi}a.163

General Kadijevi} (savezni sekretar za narodnu odbranu -ministar vojni) sve je dalje bio od svog predsjednika (A. Markovi}a),a [tab Vrhovne komande sve dalje od Vrhovne komande Oruànih snagaSFRJ (Predsjedni{tva SFRJ), odnosno “sve vidljivije pod skutima”Slobodana Milo{evi}a.164

Na vi{e mjesta u svojoj knjizi general Kadijevi} nagla{eno govorio ulozi i u~incima [taba Vrhovne komande kao nosioca procjena. Tako,na primjer, pi{e da prema procjenama [taba Vrhovne komande krajem1989. “upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji dominantno preuzimastrani faktor”, te da je “pune dvije godine prije toga (tj. od 1987. -

U vojnom rukovodstvu se 1989./1990. kod pojedinaca pojavilo nezadovoljstvo{to se odlu~nije ne pruà otpor velikosrpskom nacionalzimu i Milo{evi}evoj agresivnojpolitici koja je razbijala Jugoslaviju. Najodre|eniji u toj kritici, koja je upu}ivanageneralu Kadijevi}u, bili su admiral Petar [imi} i general-pukovnik Simeon Bun~i} (R.Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 161).

Admiral [imi} je bio nekoliko godina predsjednik Komiteta SKJ u JNA, kao i uvrijeme dok je Raif Dizdarevi} bio u Predsjedni{tvu. [imi} je, po Dizdarevi}u, biopoliti~ki najzrelija li~nost u tada{njem vojnom rukovodstvu, sa sna`nim moralnim ipoliti~kim integritetom. Zbog poloàja koji je zauzimao i politi~kih kvaliteta, on je, poDizdarevi}u, bio sna`na brana prodoru bilo kakvih, posebno velikosrpskih uticaja navojno rukovodstvo i nepomirljiv prema nacionalisti~kim pojavama u JNA. S tim u vezi,Dizdarevi} pi{e kako je on davao snaàn li~ni pe~at djelovanju SK u JNA, u kojoj jeuìvao nesumnjiv ugled. Naàlost, admiral [imi} je, nakon jednog sastanka vojnogrukovodstva kod Kadijevi}a 1990. doìvio smrtonosan mo`dani udar (Isto, str. 161-162).

163 S. Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA : POLITI^KIMEMOARI, Zagreb 1994, str. 23; I. Radakovi}, nav. dj., str. 68.

164 S. Mesi}, nav. dj., str. 26.

80

prim. S. ^.), [tab Vrhovne komande ukazivao da se to vrijemevelikom brzinom pribliàva”. Pored toga, [tab Vrhovne komande je,po Kadijevi}u, “dokazivao” “da je, ako se ne krene drugim putemkoji smo predlagali..., raspad Jugoslavije neminovan, kao i to dataj raspad u ovakvim unutra{njim i me|unarodnim okolnostima,moè biti samo putem krvavoga gra|anskog rata, ~ije dimenzije iposljedice niko nije u stanju predvidjeti”.165

Vojno rukovodstvo je, u vezi sa pitanjima uticaja stranog faktorana zbivanja u Jugoslaviji, ocijenilo “da strani faktor objektivnopreuzima odlu~uju}u ulogu u upravljanju jugoslovenskom krizom”.Raspadom Var{avskog ugovora i SSSR-a promijenjen je strategijskizna~aj jugoslovenskog prostora. Ishod borbe za jugoslovenskudràvu, odnosno borbe protiv nje, direktno je, po procjenama vojnogrukovodstva, zavisio i od sudbine sovjetske dràve.166

[tab Vrhovne komande OS SFRJ je, po Kadijevi}u, “redovno jepratio i procjenivao sve faktore — spoljnje i unutra{nje — od kojih jezavisila bezbjednost zemlje, a sve krupne odluke, od razvojnih doplanova upotrebe, koje su iz tih procjena proizilazile, predlagaoPredsjedni{tvu SFRJ kao Vrhovnom komandantu Oruànihsnaga”. To je [tab Vrhovne komande, od 15. maja 1988. do 6. januara1992, u vrijeme kada je Kadijevi} bio na du`nosti saveznog sekretaraza narodnu odbranu i istovremeno na~elnik [taba Vrhovne komande,“~inio stalno bez obzira da li je Predsjedni{tvo SFRJ radilo upunom ili, po raznim osnovama, smanjenom sastavu”.167

Konstatacija generala Kadijevi}a da je [tab Vrhovne komandedok je on bio na~elnik tog {taba, Predsjedni{tvu SFRJ, kao Vrhovnomkomandantu OS SFRJ, “stalno, bez obzira da li je Predsjedni{tvoSFRJ radilo u punom ili, po raznim osnovama, smanjenom sastavu”,redovno predlagao mjere i “sve krupne odluke...”, nije ta~na. Timprije, jer on u svojoj knjizi, pored navedene konstatacije, tvrdi da jeŠtab Vrhovne komande imao “dvojnu komunikaciju” sa Predsjedništvom


166 Isto, str. 29, 31 i 36.

167 Isto, str. 6.

81

SFRJ.168 Dio prijedloga je iznosio pred cijelim Predsjedni{tvom, a diosamo pred onim ~lanovima koji su “radili za Jugoslaviju”,169

odnosno za fa{isti~ku tvorevinu — Veliku Srbiju. To je bila “~etvorka”Slobodana Milo{evi}a, na ~elu sa Jovi}em. I ta ~injenica potvr|uje daje rije~ o ilegalnom organu, koji je bio u neposrednoj slu`biVelikosrpskog pokreta, a ne u slu`bi Predsjedni{tva SFRJ, {to, izme|uostalog, zna~i da to nije bio organ Predsjedni{tva.

O~igledno je da Kadijevi} u istoj knjizi demantuje sebe,negiraju}i svoje ocjene i zaklju~ke, i ujedno otkriva sve zakulisneradnje i planirane aktivnosti koje je pod izgovorom “o~uvanja “Jugoslavije, izvodilo rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, napadaju}i“pojedine” ~lanove Predsjedni{tva SFRJ, kao i narode, kako sunavodno aktivno radili “na razbijanju Jugoslavije”, pri ~emu susebe prikazivali za jedine branioce zajedni~ke dràve (”... koji suradili za Jugoslaviju”).

[tab Vrhovne komande je, izme|u ostalog, predloìo rasformiranjei razoruànje “paravojnih” formacija u Jugoslaviji i zavo|enje vanrednogstanja u zemlji, izveo vojni napad na Sloveniju, zatim nakon toga (poraza)smatrao “da je jedino rje{enje da JNA napusti Sloveniju”,170 te sa~inio

168 Isto, str. 120, nap. 7. Takvu je komunikaciju [tab Vrhovne komande, poKadijevi}u, “morao imati i imao je” navodno “zbog poznatog stanja u Predsjedni{tvuSFRJ, u to vrijeme /sredina 1991. - prim. S. ^./, posebno ~injenice da su pojedininjegovi ~lanovi aktivno radili na razbijanju Jugoslavije i bili veliki neprijateljiJNA” (Isto). O tome vidi i: B . Jovi}, nav. dj., str. 94.

169 Isto. To je, navodi Kadijevi}, bila “izuzetno sloèna situacija za vojsku”. Me|utim,“drugog izbora nismo imali”, zaklju~uje na~elnik ilegalnog [taba Vrhovne komande.

170 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 119-120 i 149-150. U cilju napu{tanja Slovenije,[tab Vrhovne komande je, “u datoj jugoslovenskoj i me|unarodnoj situaciji”,razmotrio tri varijante (“prethodno vojni~ki poraziti vojne formacije Slovenije, apotom napustiti Sloveniju”; “bez dovo|enja novih snaga kopnene vojske,upotrebom svih raspoloìvih snaga ratnog vazduhoplovstva, vatrene imanevarske mo}i snaga kopnene vojske koje su se ve} nalazile u Sloveniji, nanetineprihvatljive gubitke infrastrukturi Slovenije...” i “posti}i politi~ke ciljevekombinovanom upotrebom politi~kih sredstava i prijetnjom upotrebe svihraspoloìvih sredstava JNA...”). Procjenjuju}i “dobre i lo{e strane sve tri varijantedalje upotrebe JNA u Sloveniji”, [tab Vrhovne komande se opredijelio za prvu, s tim{to je drugu varijantu isklju~io. S obzirom da, po Kadijevi}u, “neki ~lanovi

82

plan dislokacije komandi, jedinica i ustanova JNA iz Slovenije,171 planiraoi pripremio jedinstvenu operaciju protiv Hrvatske, plan RAM i dr.172

[tab Vrhovne komande je, u fazi rata nakon {to je dr BrankoKosti} izveo dràvni udar u Predsjedni{tvu SFRJ (3. oktobra 1991.),“u nekoliko navrata predlagao da se {to prije ide na stvaranjenove jugoslovenske dràve”,173 na cijelom jugoslovenskom prostoruvr{io “dalju transformaciju JNA u vojsku budu}e Jugoslavije”174

i prihvatio i upotrijebio JNA u postizanju “generalnog politi~kogcilja — stvaranja nove Jugoslavije.....”.175

Predsjedni{tva nisu prihvatili prvu varijantu.....”, ostalo se “pri tre}oj varijanti”.Stoga su se, po njemu, “dalje politi~ke i vojne aktivnosti odvijale u su{tini u skladusa takvom odlukom”, tako da je Predsjedni{tvo SFRJ 18. jula 1991. donijelo odlukuo napu{tanju JNA iz Slovenije (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 120-121).

171 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 121-122.172 Isto, str. 121-122. Cilj te operacije je, po Kadijevi}u, bio “da rije{i sve

zadatke koje je JNA imala u Hrvatskoj i istovremeno omogu}i dalju nesmetanu ipotpunu realizaciju plana dislokacije JNA iz Slovenije...” (Isto).

173 Isto, str. 131. Pri tome se [tab Vrhovne komande, po na~elniku Kadijevi}u,“nije rukovodio samo procjenom da ni jedna vojska, pa ni JNA, ne mogu uspje{novoditi i dobiti rat bez jasno definisane dràve za koju se vojska bori i koja na pravina~in, kako savremeni rat traì, podràva svoju vojsku, ve} se rukovodio, u prvomredu, procjenom da i na politi~kom planu treba pre}i u kontraofanzivu na na~in{to }emo razbija~ima stare Jugoslavije suprotstaviti novu Jugoslaviju sastavljenuod naroda koji ho}e da nastave zajedni~ki ìvot u njoj i koji ne}e dati da se takvaJugoslavija razbije” (Isto). U tom se cilju general Kadijevi} dva puta i u pisanoj formiobratio “~etvero~lanom Predsjedni{tvu” (22. oktobra i 7. novembra 1991.), iznose}iodre|ene prijedloge, sa “procjenama” i “uvjerenjima” (Isto, str. 131-133).

U obrazloènju njegovog obra}anja navedenom organu od 7. novembra 1991.Kadijevi} je ocijenio “da je nastupio posljednji ~as za odluku”. Zato je predloìo “daPredsjdni{tvo SFRJ, kao i odgovaraju}a legitimna tijela naroda koji su se opredjelilida nastave zajedni~ki ̀ ivot u novoj Jugoslaviji, odmah stave u funkciju sve institucijejugoslovenske dràve, proglase ratno stanje i op{tu mobilizaciju...” (Isto, str. 133).

Iako “odluke u tom pogledu nije bilo u toj fazi rata”, kao {to je generalKadijevi} predlagao, ipak je, po njemu, “odre|ena vizija nove Jugoslavije bila dostaizvjesna i ona je ~inila bitnu politi~ku komponentu ciljeva, zamisli i planovaupotrebe JNA” (Isto).

174 Isto, str. 134.175 Isto.

83

Govore}i o [tabu Vrhovne komande, potrebno je pruìti odgovorna vi{e pitanja, kao {to su: kakav je to organ, na osnovu ~ega je i kadaformiran, kako je djelovao, ko ga sa~injavao i dr. Da li je krajem 1989.ili u martu 1991. sazrela ideja o [tabu Vrhovne komande kao surogatuvrhovnog komandanta, kada je vojno rukovodstvo zaklju~ilo daPredsjedni{tvo SFRJ ne moè funkcionisati kao Vrhovna komandaOruànih snaga? Kada je i po ~ijoj odluci ili sugestiji Kadijevi} sebestavio u centar zbivanja?176

Franjo Tu|man je, u vezi sa samoovla{tenjima vojnog rukovodstva,21. marta 1991, na pro{irenoj sjednici Predsjedni{tva SFRJ protestvovaoi traìo odgovor, navode}i da, i po Ustavu, “[tab vrhovne komande nepostoji, postoji Sekretarijat za narodnu odbranu koji ima i General{tab.[tab vrhovne komande se formira u ratnom stanju. Tko je odlu~io da jeratno stanje ili pak izvanredno i da se mobilizira [tab vrhovnekomande...”.177 I Mesi} je insistirao da se odgovori na osnovu kojegpropisa je (“Ustava ili zakona”) formiran [tab Vrhovne komande, pri~emu se Jovi} is~u|avao: “Da li neko zna da odgovori na ovo pitanje?Verujte, ja ne znam kojim je to propisom ustanovljeno. Moè se ispitatii to re}i Predsedni{tvu”.178 Me|utim, odgovor nikad nije dobijen.179

Na osnovu dokumenata tog [taba Vrhovne komande moè sezaklju~iti da je to najvi{e stru~no i profesionalno tijelo u oblastirukovo|enja i komandovanja oruànim snagama.180 [tab Vrhovnekomande nije postojao kao institucija u miru, ve} se po {emi rukovo|enjai komandovanja Oruànim snagama SFRJ javljao (formirao) samo uratu i za vrijeme ratnog stanja, pri ~emu je {tabske poslove Vrhovnekomande u ratu obavljao Savezni sekretarijat za narodnu odbranu.Stoga nije mogu}e utvrditi na osnovu kojeg propisa je taj organformiran. Iz toga proizilazi da nije formiran ni po kakvom propisu.



178 Isto.

179 Isto.

180 K. Rotim, ODBRANA HERCEG-BOSNE, [iroki Brijeg 1997, knj, 1, str.81-83.

84

I vrijeme nastanka [taba Vrhovne komande je te{ko utvrditi.General Ilija Radakovi} tvrdi da je general Kadijevi} od 1988. ili1989. bio na~elnik [taba Vrhovne komande.181 General Anton Tusnavodi da je to tijelo formirano u decembru 1990.182 Na osnovudokumenata Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine pouzdano se moè zaklju~iti da je taj organ postojao idjelovao i u aprilu 1990.183

Na osnovu izvoda iz dnevnika Borisava Jovi}a moè se utvrditida je [tab Vrhovne komande djelovao i aprila 1990.184 Pored toga,Jovi} pruà podatke da se o tom organu sa sigurno{}u moè govoritiod marta 1991.185

Na osnovu “vi|enja” generala Kadijevi}a o~igledno je da je [tabVrhovne komande ”djelovao” i krajem 1989, kada je vr{io ”procjene”


182 A. Tus, RAT U SLOVENIJI I HRVATSKOJ DO SARAJEVSKOGPRIMIRJA, u : RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995,Zagreb-Sarajevo 1999, str. 68; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNAARMIJA..., nav. dj., str. 295.

183 AIIZ, 2-2442. Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Pov. Br. 04/490-1, 21. mart 1991, Sarajevo — Okru`nom{tabu Teritorijalne odbrane Tuzla, Informacija o aktuelnim doga|ajima. Tako se uInformaciji Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine zamjesec april 1990, pored ostalog, navodi da je [tab Vrhovne komande u aprilu 1990.upoznao Predsjedni{tvo SFRJ ”sa svojom procjenom stanja u zemlji i predloìomjere radi otklanjanja neposredne opasnosti za opstanak Jugoslavije kaodràve, {to je prihva}eno na Predsjedni{tvu, ali se to nije sprovodilo, pa sestanje jo{ vi{e uslo`njavalo i sve su bili neizvjesniji pravci i na~ini izlaska iztakve situacije” (Isto).

184 B. Jovi}, nav. dj., str. 286. Govore}i o sjednici Vrhovne komande Oruànihsnaga SFRJ (Predsjedni{tvo SFRJ) 12. marta 1991, a u vezi sa uvodnim izlaganjemgenerala Kadijevi}a, Jovi} navodi da je Kadijevi}, izme|u ostalog, rekao: “...[tabVrhovne komande je aprila pro{le godine /tj. aprila 1990. — prim. S. ^./ upoznaoPredsedni{tvo SFRJ sa svojom procenom stanja u zemlji i predloìo mere radiotklanjanja neposrednih opasnosti za opstanak SFRJ kao dràve. Na{i predlozisu, tada, prihva}eni, ali, naàlost, nisu ostvareni. Upravo zato Jugoslavija se na{lau vrtlogu anarhije, raspada i na po~etku gra|anskog rata...” (Isto).

185 Isto, str. 286-311.

85

o zbivanjima u Jugoslaviji.186 Govore}i o tome, Kadijevi} navodi daje ”pune dvije godine prije toga” (tj. od kraja 1989.) [tab Vrhovnekomande ”ukazivao”…,187 {to se moè zaklju~iti da je taj organpostojao jo{ od (kraja) 1987.

O~igledno da je [tab Vrhovne komande postojao jo{ prije 1988,tj. u vrijeme kada je na du`nosti saveznog sekretara za narodnuodbranu bio admiral Mamula.188 Tada je na~elnik tog {taba bioMamula, a njegovi ~lanovi: generali Kadijevi}, zamjenik saveznogsekretara, i Stevan Mirkovi}, na~elnik General{taba JNA, te drugi.189

General Kadijevi} savezni sekretar za narodnu odbranu, je uperiodu od 15. maja 1988. do 6. januara 1992. bio na~elnik [taba Vrhovnekomande Oruànih snaga SFRJ. ^lanove tog {taba, pored na~elnika,~inilo je najuè vojno rukovodstvo: admiral Stane Brovet (zamjeniksaveznog sekretara za narodnu odbranu), general Blagoje Adì}(na~elnik General{taba Oruànih snaga SFRJ), te generali ]u{i},ûbra i Obradovi}.190

Imaju}i u vidu ~injenicu da se [tab Vrhovne komande mogaoformirati samo u ratnom stanju, gdje je {tapske poslove Vrhovnekomande u ratu obavljao Savezni sekretarijat za narodnu odbranu,191

te da je taj organ djelovao od kraja 1987. ili sa sigurno{}u od 15. maja1988, mogu}e je zaklju~iti da je u SFRJ, za vojno rukovodstvo, odtada postojalo ratno stanje. Me|utim, ratno stanje nije progla{eno.O~igledno, prevara je bila u pitanju.


187 Isto.

188 Isto, str. 36.

189 I. Radakovi}, nav. dj., str. 35-36 i 190-191. O tome admiral Mamula ni{te negovori.

190 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 5-6; B. Jovi}, nav. dj., str. 286-311. GeneralKadijevi} je vje{to izbjegao da govori o tome ko je ~inio [tab Vrhovne komande,kakav je bio su{tinski odnos izme|u Vrhovne komande i [taba Vrhovne komande idrugim sli~nim pitanjima.

191 STRATEGIJA OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENESAMOZA[TITE SFRJ, str. 82.

86

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, na ~elu sa Milo{evi}em,koji je ujedno bio i vrhovni komandant, ilegalno je formiralo neustavni[tab Vrhovne komande i dalo mu, u skladu sa ciljevima tog pokreta,{iroka ovla{tenja, kao {to je i uvo|enje vanrednog stanja i vojnogudara. To je Predsjedni{tvu SFRJ prijetilo svo vrijeme Jovi}evogpredsjednikovanja, a posebno 25. januara i po~etkom marta 1991.JNA je djelimi~no iza{la iz kasarni i neke njene akcije su ~esto bilevan kontrole ustavne vlasti (kninsko Kosovo Polje, Plitvice, Pakrac iBorovo Selo). Borisav Jovi} je 15. maja 1991. ugasio svoja ustavnaovla{tenja {efa dràve i sve prenio na ilegalni [tab Vrhovne komande,koji je od tada mjesec i po dana, prakti~no vladao Jugoslavijom —dràvom bez {efa. Mesi}evo ustoli~enje obavljeno je tek kada je tajdràvni udar formalno u~vr{}en dolaskom Sejde Bajramovi}a saKosova, Jugoslava Kosti}a iz Vojvodine i pristankom Hrvatske.192

192 I. Radakovi}, nav. dj., str. 48 i 190-191.

87

4. Smanjenje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine

Formiranje i razvoj Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovineprakti~no je po~elo 1969, formiranjem Glavnog {taba narodneodbrane SR Bosne i Hercegovine. Poslije formiranja republi~kih —zonskih i op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane ubrzan je razvojTeritorijalne odbrane u SR Bosni i Hercegovini. U svim dru{tveno-politi~kim zajednicama, organizacijama udruènog rada i mjesnimzajednicama formirani su ratni sastavi Teritorijalne odbrane.193

193 Milan In|i}, nav. dj., Sarajevo 1998, str. 87-89.

Do 1949. Teritorijalna odbrana kao komponenta Oruànih snaga nije postojala,osim ne{to infrastrukture partizanskih odreda u sastavu JNA. Iskustvo napadaInformbiroa i SSSR-a na suverenitet Jugoslavije (1948.) prisililo je rukovodstvoJugoslavije i li~no predsjednika Tita na vra}anje iskustvima iz Narodnooslobodila~kograta, a invazija zemalja ~lanica Var{avskog ugovora na êhoslova~ku (1968.) da se iprakti~no pristupi njenoj izgradnji kao komponente isprobane u Drugom svjetskomratu i drugim zemljama Evrope ([vajcarska, [vedska).

Za takav razvoj i rast Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine najzaslu`nijije general Franjo Herljevi}, koji je bio i prvi komandant Teritorijalne odbrane Bosne iHercegovine (Isto).

Zdruène jedinice (partizanske brigade i odredi) Teritorijalne odbrane formiranesu na podru~ju jedne ili vi{e op{tina, a ostale u radnoj organizaciji, mjesnoj zajednici iop{tini. Teritorijalna odbrana se sastojala od {tabova, jedinica i ustanova. [taboviTeritorijalne odbrane postojali su u miru, dok su jedinice i ustanove organizovane ipripremane u miru, a aktivirane u slu~aju rata ili neposredne ratne opasnosti i drugihopasnosti za zemlju, kao i za vrijeme vje`bi u miru. Svaka dru{tveno-politi~kazajednica organizovala je odgovaraju}i {tab Teritorijalne odbrane : republi~ki, okru`ni(u zajednici op{tina), gradski (u gradskoj zajednici op{tina) i op{tinski.

88

U jedinicama Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine je1969. bilo 89.181, Crnoj Gori 49.000, Hrvatskoj 67.571, Makedoniji77.153, Sloveniji 31.284 i Srbiji sa pokrajinama 105.000 pripadnika.Bosna i Hercegovina je tada imala 117 {tabova narodne odbrane, 469jedinica i 120 formiranih omladinskih odreda (Makedonija 58, a ostalerepublike i pokrajine nisu imale takvih formacija).194

Godinu dana kasnije jedinice Teritorijalne odbrane Bosne iHercegovine su brojale 138.024 (naoruànih 75.836), u Crnoj Gori38.874 (naoruànih 21.850), Hrvatskoj 114.912 (naoruànih 114.000),Makedoniji 67.548 (naoruànih 41.374), Sloveniji 51.563 (naoruànih36.818) i Srbiji s pokrajinama 280.533 (naoruànih 172.464).Procenat ulaganja u Teritorijalnu odbranu od nacionalnog dohotka uBosni i Hercegovini bio je 0,67, u Crnoj Gori 0,54, Hrvatskoj 0,54,Makedoniji 0,52, Sloveniji 0,32 i Srbiji sa pokrajinama 0,60 posto.Najkrupnije formacije (brigade) i u izrazito najve}em broju bile su uBosni i Hercegovini, veoma mali broj u Crnoj Gori i Srbiji, upukovskim formacijama. Ostale republike i pokrajine nisu imalepukovskih i brigadnih formacija.195

Do kraja 1980. formirana je adekvatna vojna organizacijajedinica i {tabova Teritorijalne odbrane, po~ev od mjesne zajednice iosnovne organizacije udruènog rada, preko op{tine do Republike,koja je pokrivala cjelokupnu teritoriju Bosne i Hercegovine. Tada jeBosna i Hercegovina imala preko 320.000 pripadnika Teritorijalne

Jedinice Teritorijalne odbrane formirane su prema namjeni u razli~ite formacijskesastave. U osnovi su postojale dvije vrste jedinica : takti~ke, namijenjene za borbenadejstva na uèm prostoru op{tine, i takti~ko-zdruène, namijenjene za borbena dejstvana {iroj teritoriji zone ili boji{ta.

U sastavu Teritorijalne odbrane su, pored jedinica sastavljenih, uglavnom, odpje{adije, formirane i odgovaraju}e jedinice rodova i slu`bi, radi vatrene podr{ke,inìnjerijskog i drugih obezbje|enja borbenih dejstava, odràvanja veze i sl. Zapozadinsko obezbje|enje (logistiku) u Teritorijalnoj odbrani formirane su jedinice iustanove (odjeljenja, vodovi, ~ete, skladi{ta i baze — H. Efendi}, nav. dj., str. 88-89).

194 M. In|i}, nav. dj., str. 88.

195 Isto. Najkrupnije formacije i u izrazito velikom broju u odnosu na drugerepublike bile su u Bosni i Hercegovini, kao i najve}i postotak ulaganja u Teritorijalnuodbranu iz nacionalnog dohotka, iako je Bosna i Hercegovina bila nerazvijenarepublika (Isto).

89

odbrane, me|u kojima su najbrojnije bile pje{adijske, artiljerijske idiverzantsko-izvi|a~ke jedinice, pri ~emu su bili zastupljeni svirodovi vojske i slu`bi. U tom su periodu u sastav Teritorijalneodbrane Bosne i Hercegovine uvedene i vazduhoplovne jedinice, sa33 vazduhoplova.196

Teritorijalna odbrana je bila procentualno najbrojnija u Bosni iHercegovini i pove}avan je do 1981, kada je imala preko 400.000obveznika, svrstanih u 9.868 raznih formacijskih sastava, me|ukojima je bilo veoma mnogo samostalnih grupa, odjeljenja i vodova uformacijama jedinica ONO i DSZ.197 To je, pored prilje`nostirepubli~kog rukovodstva u izvr{avanju zadataka Vrhovne komande uoblasti odbrane, obja{njavano i ~injenicom da je Bosna i Hercegovinabila bastion odbrane Jugoslavije, pa je partizanska komponenta bila ibrojnija. Kriti~ki re~eno to je dijelom bio i proizvod eksperimentaOp{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite. Zbog toga je u perioduod 1981. do 1985. prema sopstvenim potrebama taj debalans znatnosmanjen i Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine smanjena na310.530 formacijskih mjesta i na 5.082 ratne jedinice. Njihovapopunjenost je i tada (31. decembar 1985.) bila preko 100%(313.990).198 To je bio maksimum Teritorijalne odbrane, jer od tadasmanjenje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ima karakterprisile, odnosno nare|enja odozgo, koje nije bilo u skladu sapoliti~kim odlukama, Ustavom i Zakonom.

Broj pripadnika Teritorijalne odbrane u Bosni i Hercegovinidostizao je 1987. blizu 7,30 posto u odnosu na broj stanovnika uRepublici, dok je na Kosovu taj postotak iznosio oko 3,20, Sloveniji3,50, Hrvatskoj ne{to vi{e od 3,50, Srbiji blizu 5,5, Crnoj Gori preko5,5, a u Vojvodini i Makedoniji po oko 6 posto od broja stanovnika.Pored najve}eg procenta koji je tada imala SR Bosna i Hercegovina uTeritorijalnoj odbrani u odnosu na broj stanovnika u zemlji, postojaoje i veliki broj razli~itih varijanti i tipova jedinica, komandi i {tabova.199

196 Isto, str. 192-193; H. Efendi}, nav. dj., str. 90.

197 M. In|i}, nav. dj., str. 208.

198 H. Efendi}, nav. dj., str. 91.

199 M. In|i}, nav. dj., str. 220-221.

90

Sna`na i dobro organizovana Teritorijalna odbrana ne samo SRBosne i Hercegovine nije odgovarala velikosrpskim i unitaristi~kimsnagama. Pet godina nakon smrti vrhovnog komandanta ipredsjednika Tita, vojno rukovodstvo je izvr{ilo radikalnu revizijuOruànih snaga SFRJ. U tom su cilju preduzete aktivnosti i naukidanju Teritorijalne odbrane. Taj je proces vr{en procentualnimsmanjenjem u~e{}a stanovni{tva na rasporedu u jedinicama i{tabovima Teritorijalne odbrane, ukidanjem znatnog broja {tabovai jedinica, reorganizacijom {tabova i jedinica u niè varijante,preuzimanjem naoruànja od Teritorijalne odbrane i njegovimstavljanjem pod kontrolu JNA i manipulacijom sa kadrovima.200

Smanjenje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine(mirnodopskih i ratnih jedinica i {tabova) otpo~elo je 1986. i u vr{enoje u kontinuitetu do izvo|enja agresije na Republiku Bosnu iHercegovinu. Te je godine brojno stanje Teritorijalne odbrane(297.983) smanjeno za 5,6%, a broj ratnih jedinica (4.220) za 17%.Naredne godine brojno stanje Teritorijalne odbrane (292.024) jesmanjeno za 5,5%, a ratnih jedinica (4.221) za 16,9%. Te je godinemirnodopski sastav Teritorijalne odbrane smanjen za 663 radna mjestaili 32%, a ratnog sastava za 89.243 pripadnika Teritorijalne odbrane iliza 30,4% od postoje}eg brojnog stanja. Na taj je na~in procenatzastupljenosti stanovni{tva u Teritorijalnoj odbrani Bosne iHercegovine, sa 7,23% sveden na jugoslovenski prosjek od 5%.201

Brojno stanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je1988. (202.693) smanjeno za 35,2%, a ratnih jedinica (3.440) za32,3%. Naredne je godine brojno stanje (198.368) smanjeno za36,1%, a ratnih jedinica (3.453) za 32,1%. Smanjenje brojnog stanjaTeritorijalne odbrane i ratnih jedinica je drasti~no smanjeno u toku1990.: za 55,8 (138.031) i 59,7% (2.050). Naredne je godine tosmanjenje jo{ drasti~nije pove}ano za 72,2% (86.164) i za 82,9 (867)ratne jedinice.202

200 H. Efendi}, nav. dj., str. 90-91.

201 Isto, str. 91-92.

202 Isto, str. 91.

91

Ukupno smanjenje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine1988. iznosilo je oko 30% (29,8%) ili sa 293.603 na 206.213 pripadnikaTeritorijalne odbrane. Najve}e smanjenje je izvr{eno u op{tinama iokruzima gdje su ve}insko stanovni{tvo bili Bo{njaci i Hrvati. Tako jeTeritorijalna odbrana u Gradskom {tabu Sarajevo smanjena za 44,5%ili sa 40.447 na 22.426 pripadnika; Livnu za 43,9% ili sa 8.489 na4.766; Gora`du za 42,5% ili sa 11.181 na 6.433; Sarajevu za 42,3% ilisa 16.585 na 9.568; Zenici za 35,3% ili sa 36.519 na 23.610 i Mostaruza 33,4% ili sa 31.772 na 20.573. Tako je Teritorijalna odbrana uSarajevu, Livnu i Gora`du u prvom smanjenju prakti~no prepolovljena.U okruzima Banja Luka i Doboj Teritorijalna odbrana je umanjena zasvega 10.746 pripadnika (Banja Luka za 16% ili za 7.496 (sa 46.950na 39.454) i Doboj za 13% ili 3.250 (sa 24.744 na 21.494).203

203 Isto, str. 93-94. To se najbolje moè vidjeti na osnovu Plana smanjenjaTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine po okruzima za 1988. godinu.

PLAN SMANJENJA TERITORIJALNE ODBRANE SR BOSNE IHERCEGOVINE PO OKRUZIMA ZA 1988. GODINU

(Isto, str. 93).

92

Vojno rukovodstvo je sredinom 1989. izradilo Nare|enje, teMetodologiju i kriterije za dogradnju organizacije Teritorijalne odbrane(DR@AVNA TAJNA) Oruànih snaga SFRJ za period 1990. - 1995.(Plan “Jedinstvo-2”), sa ciljem da, organizacijsko-formacijskimpromjenama, brojnu veli~inu Teritorijalne odbrane svede na 3-4% odukupnog broja stanovnika. To je smanjenje brojnog stanja ljudstvatrebalo ostvariti smanjenjem broja i brojnog stanja partizanskih brigada,ukidanjem ve}eg broja rejonskih {tabova, {tabova Teritorijalneodbrane u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada,jednog broja regionalnih {tabova Teritorijalne odbrane i smanjenjembroja i brojnog stanja jedinica prostorne strukture.204

U periodu od 1988. - 1990. Teritorijalna odbrana SR Bosne iHercegovine je stalno radikalno smanjivana. Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane SR Bosne i Hercegovine je, uglavnom, na osnovu Zaklju~akai zadataka SSNO — General{taba Oruànih snaga SFRJ, “a u ciljusprovo|enja blagovremenih i organizovanih priprema za realizacijuvezanih za reorganizaciju Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine i svo|enje njene brojne veli~ine na oko 3% angaòvanihstanovnika Republike, po planu ‘Jedinstvo—III’” (srednjoro~niplan razvoja za period 1991. - 1995.)”, u toku 1990. i 1991, posebnou drugoj polovini 1990, izdao vi{e nare|enja planova i “obja{njenja”,koja su predstavljala strogo povjerljivu vojnu tajnu (VOJNA TAJNASTROGO POVJERLJIVO). Tako je general Milo{ Baj~eti} (komandantRepubli~kog {taba Teritorijalne odbrane) 28. septembra 1990. okru`nim{tabovima Teritorijalne odbrane izdao nare|enje (Str. pov. broj 05/5-5), kojim je regulisao pripreme za reorganizaciju Teritorijalne odbraneSR Bosne i Hercegovine po planu “Jedinstvo—III”, “u cilju dogradnjei usavr{avanja njene organizacijsko-formacijske strukture i brojnogsmanjenja ljudstva sa 4,8 na oko 3% ...”. Tom je “reorganizacijom”

204 AIIZ, inv. br. 2-2492, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, Zamjenik na~elnika General{taba za Teritorijalnu odbranu, D. T.Br. 629-1, 7. avgust 1989. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine; H. Efendi}, nav, dj. str. 94.

Radikalno i brzo smanjenje Teritorijalne odbrane posebno je izraèno od dolaskagenerala Veljka Kadijevi}a za saveznog sekretara za narodnu odbranu i njegovogpriklanjanja Slobodanu Milo{evi}u, te njegovo slu{anje admirala Branka Mamule, kojije i dalje drào konce u rukama.

93

trebalo obuhvatiti sve mirnodopske i ratne {tabove, jedinice i ustanovemanevarske i prostorne strukture Teritorijalne odbrane.205

Formacijsko brojno stanje ljudstva ratnih jedinica Teritorijalneodbrane trebalo je, “u sklopu planirane reorganizacije” Teritorijalneodbrane, svesti na prosjek od oko 3% angaòvanih stanovnikadru{tveno-politi~kih zajednica, sa mogu}im procentom po op{tinamaod 2,4% do 3,5%, s tim da se za Okrug, odnosno za Grad Sarajevo,obezbijedi procenat od oko 3%.206

Brojno smanjenje Teritorijalne odbrane Republike Bosne iHercegovine na oko 3% angaòvanih stanovnika dru{tveno-politi~kihzajednica trebalo je izvr{iti realizacijom organizacijsko-formacijskihpromjena (formiranja i rasformiranja ratnih jedinica Teritorijalneodbrane) planiranih u Srednjero~nom planu razvoja Teritorijalne

205 AIIZ, inv. br. 2-2503, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/5-5, 28. septembar 1990. —Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane; H. Efendi}, nav. dj., str. 94-95. Sa pripremamai reorganizacijom Teritorijalne odbrane trebalo je otpo~eti 1. oktobra 1990, a zavr{itinajkasnije do 1. jula 1994. Pri tome je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane odrediobroj i vrstu, odnosno tip manevarskih i prostornih ratnih jedinica “koje se formirajuna nivou Republike, okruga i op{tina. Broj, vrstu i tip, odnosno varijantuprostornih {tabova i jedinica TO formiranih na nivou MZ i OOUR-a, /mjesnihzajednica i organizacija udruènog rada — prim. S. ^./ odredi}e neposredno op{tinski{tabovi TO, zavisno od potreba i dozvoljenog broja angaòvanih v/o /vojnihobveznika — prim. S. ^./ u svim sastavima” (Isto).

Obrazloènje za tu reorganizaciju je prikriveno smi{ljeno dobro sro~enimformulacijama iza kojih je bilo te{ko prozreti zlo~ina~ke namjere nosilaca Velikosrpskogpokreta (“radi stvaranja povoljnijih uslova za potpuniju i kvalitetniju popunu,brì tempo opremanja, modernizaciju obuke i kvalitetnije obu~avanje ratnihjedinica, u skladu sa mogu}nostima finansiranja DPZ (Republike i op{tina)”.

Tu je “dogradnju” i “usavr{avanje” organizacijsko-formacijske strukture Teritorijalneodbrane trebalo navodno izvr{iti u skladu sa doktrinarnim materijalima i zahtjevimakoncepcije op{tenarodne odbrane, Smjernicama SSNO-a, General{taba Oruànih snaga,kriterijima Srednjero~nog razvoja Teritorijalne odbrane za period 1991. - 1995, zauzetimstavovima i saglasnostima na~elnika General{taba Oruànih snaga i Predsjedni{tva SRBosne i Hercegovine, te ste~enim saznanjima i iskustvima iz razvoja Teritorijalneodbrane. Takav na~in reorganizacije i usavr{avanja Teritorijalne odbrane u potpunostije odstupao od koncepcije po kojoj je Teritorijalna odbrana stvarana i razvijana (Isto).

206 Isto.

94

odbrane SR Bosne i Hercegovine za period 1991. - 1995. Pri tome jetrebalo voditi ra~una da se na nivou Republike Bosne i Hercegovinezadrì nare|eni odnos izme|u manevarske i prostorne struktureTeritorijalne odbrane od 20:80 procenata.207

Navedenu je “reorganizaciju” i brojno smanjenje Teritorijalneodbrane trebalo realizovati na sljede}i na~in :

a) mirnodopske okru`ne {tabove Teritorijalne odbranepreformirati po novim formacijama, a Gradski {tab Teritorijalneodbrane Sarajevo i op{tinske {tabove Teritorijalne odbrane ponovim okvirnim (li~nim) formacijama;208

b) u sastav okru`nih {tabova Teritorijalne odbrane BanjaLuka, Mostar, Tuzla i Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevoulazi po jedna baterija lakih raketnih baca~a 128 mm;209

c) Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane izradi}e nove ratneformacije za 7 (sedam) novih komandi za odbranu gradova iznadle`nosti Teritorijalne odbrane, koje je trebalo formirati u BanjaLuci, Prijedoru, Biha}u, Doboju, Mostaru, Tuzli i Zenici;210

d) novu Odluku o razvrstavanju ratnih op{tinskih {tabovaTeritorijalne odbrane u varijante, na osnovu broja angaòvanih

207 Isto.

208 Isto. Izrada mirnodopskih formacija za pomenute {tabove Teritorijalneodbrane je tada bila u toku. Njihovo preformiranje je trebalo izvr{iti “u rokovima koji}e biti regulisani posebnim nare|enjem R[TO /Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane— prim. S. ^./ za preformiranje mirnodobskih {tabova Teritorijalne odbrane” (Isto).

209 Isto. Organ za pozadinu Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane bio jezaduèn da reguli{e koji }e op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane (iz sastava ranijeformiranih partizanskih brigada Teritorijalne odbrane — tipa II) popuniti navedeneokru`ne {tabove Teritorijalne odbrane. Rasformiranje okru`nih {tabova Teritorijalneodbrane Gora`de i Livno “bi}e regulisano posebnim nare|enjem” (Isto).

210 Isto. Pomenute op{tinske {tabove Teritorijalne odbrane trebalo je preformiratipo novim formacijama, s tim {to je u njihov sastav trebalo ura~unati i po jednu baterijulakih raketnih baca~a 128 mm iz sastava ranijih partizanskih brigada Teritorijalneodbrane tipa II. Organ pozadine Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane bio je duànda reguli{e pitanje koje }e baterije lakih raketnih baca~a -128 mm op{tinski {taboviTeritorijalne odbrane predati (Isto).

95

vojnih obveznika u ratnim granicama Teritorijalne odbrane,Republi~ki {tab }e sa~initi;211

e) manevarsku strukturu Teritorijalne odbrane, rasformiranjemdevet partizanskih brigada Teritorijalne odbrane, smanjiti za oko34%,212 a obezbijediti narastanje manevarske strukture Teritorijalneodbrane SR Bosne i Hercegovine u ratu za 25% njene nove brojneveli~ine;213

f) smanjenje brojnog stanja pripadnika Teritorijalne odbraneu ratnim jedinicama Teritorijalne odbrane prostorne strukture,formiranim na nivou dru{tveno-politi~kih zajednica, izvr{itipreformiranjem pojedinih sastava, posebno odreda Teritorijalneodbrane iz vi{eg u niì tip i rasformiranjem jednog broja tih jednica;214

211 Isto. Jedan broj op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane je, po novoj Odluci,trebalo preformulirati iz vi{e u niù varijantu. Preformiranje {tabova, kao i rokovirealizacije zadataka “bi}e regulisani posebnim nare|enjem za preformiranjeOp[TO” /op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ - Isto.

212 Isto. Smanjenje manevarske strukture Teritorijalne odbrane Republike Bosnei Hercegovine trebalo je realizovati rasformiranjem sljede}ih devet partizanskih brigadaTeritorijalne odbrane: dvije iz Okruga Banja Luka, tri iz Okruga Tuzla, tri iz Gradskog{taba Teritorijalne odbrane Sarajevo i jednu iz Okruga Zenica. Rasformiranjepartizanskih brigada, vrijeme realizacije zadataka, kao i organizacijski sastav partizanskihbrigada Teritorijalne odbrane “koje se ne rasformiraju bi}e regulisano posebnimnare|enjem” (Isto).

213 Isto. Od ljudstva, naoruànja i drugih materijalnih sredstava partizanskihbrigada Teritorijalne odbrane koje se rasformiraju trebalo je obezbijediti da postoje}epartizanske brigade Teritorijalne odbrane (koje se ne rasformiraju) mogu u ratu ili poposebnom nare|enju narasti za jo{ po jedan bataljon (Isto).

214 Isto. To je trebalo realizovati na sljede}i na~in :

a) preformiranjem: 8 odreda Teritorijalne odbrane — tipa I u odrede Teritorijalneodbrane — tip II; 2 odreda Teritorijalne odbrane — tipa I u odred Teritorijalne odbrane —tip III; 17 odreda Teritorijalne odbrane — tip II u odred Teritorijalne odbrane — tip III;prerastanjem 3 odreda Teritorijalne odbrane tipa II u odred Teritorijalne odbrane tipaI; te rasformiranjem: 12 odreda Teritorijalne odbrane tipa III; i 2 protivdesantnaodreda i pontonirsku ~etu Teritorijalne odbrane Gra~anica. Koji }e odredi Teritorijalneodbrane biti preformirani, odnosno rasformirani, kao i rokove realizacije zadataka,“odredi}e R[TO posebnim nare|enjem o organizacijsko-formacijskim promjenamaTeritorijalne odbrane” (Isto);

96

g) brojno stanje vojnih obveznika angaòvanih u ratnimjedinicama Teritorijalne odbrane, formiranim na nivou mjesnihzajednica i oranizacija udruènog rada, smanjiti za oko 55%tada{njeg brojnog stanja tih jedinica;215

h) nastaviti rad na pripremama za dalju dogradnju pozadinskogsistema u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine.216

Za ratne jedinice Teritorijalne odbrane manevarske i prostornestrukture, odre|ene za narastanje snaga Teritorijalne odbrane u ratuza oko 25% nove brojne veli~ine Teritorijalne odbrane, predvi|eno jevo|enje kartoteke u sekretarijatima za narodnu odbranu op{tina, pri~emu je naoruànje i druga materijalna sredstva za iste trebalo ~uvatiu skladi{tima ratnih rezervi, gdje su i do tada ~uvane.217

b) narastanjem ratnih jedinica Teritorijalne odbrane prostorne strukture formiranena nivou dru{tveno-politi~kih zajednica za 25% njene nove veli~ine. To je trebaloobezbijediti tako da odredi Teritorijalne odbrane u ratu ili po posebnom nare|enju mogupre}i iz nièg u vi{i tip (tip III u tip II, odnosno tip II u tip I), a da odred Teritorijalneodbrane tipa I u svoj sastav moè primiti jo{ 1-2 ~ete. S tim u vezi, trebalo je osigurati dasvi rasformirani odredi Teritorijalne odbrane tipa III mogu biti ponovo formirani (Isto).

215 Isto. To je trebalo realizovati rasformiranjem pje{adijsko-strelja~kih sastavatih jedinica (rejonskih {tabova Teritorijalne odbrane, ~eta, vodova i odjeljenja), odnosnopreformiranje tih jedinica iz vi{eg u niè sastave. Pri tome je trebalo formirati manjibroj jedinica, ali krupnijeg sastava, s tim da ukupan broj angaòvanih vojnih obveznikapo op{tinama ne pre|e dozvoljeni broj i procenat. Specijalne jedinice Teritorijalneodbrane, formirane na nivou mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada (rije~no-jezerske, planinske, smu~arske i sl.), nije trebalo rasformirati. Sva preformiranja trebaloje izvr{iti po postoje}im ratnim formacijama, a sa realizacijom organizacijsko-formacijskihpromjena (rasformiranja i preformiranja) ratnih jedinica Teritorijalne odbrane mjesnihzajednica i organizacija udruènog rada trebalo je “otpo~eti odmah, a zavr{iti najkasnijedo 31. decembra 1990. godine”. Do 31. januara 1991. trebalo je Republi~kom {tabuTeritorijalne odbrane dostaviti izvje{taj o realizaciji tog zadatka, sa odlukama ipodacima o preformiranju ili rasformiranju ratnih jedinica, “kako bi se blagovremenomogle unijeti izmjene u Pregledu mobilizacijskog razvoja Teritorijalne odbraneRepublike”. Za ta preformiranja to je nare|enje bilo izvr{no (Isto).

216 Isto. U tom je cilju, preraspodjelom naoruànja i opreme rasformiranihsastava Teritorijalne odbrane stvorena mogu}nost da se {to prije formiraju pozadinskebaze Teritorijalne odbrane Okruga (Gradski {tab Teritorijalne odbrane). To je formiranjetrebalo regulisati posebnim nare|enjem Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane,uklju~uju}i i regulisanje vremena realizacije tog zadatka (Isto).

217 Isto. Te ratne jedinice nije trebalo uvoditi u Pregled mobilizacijskog razvojaTeritorijalne odbrane Republike, niti u izvje{tajima o popuni Teritorijalne odbrane. Sa

97

Sa realizacijom organizacijsko-formacijskih promjena trebalo je,po navedenom nare|enju, vr{iti i izradu novog Pregleda mobilizacijskograzvoja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. Prijedloge zaizmjenu pojedinih elemenata razvoja, u skladu sa odredbama PRAMOS-a,Republi~ki {tab je bio u obavezi da ih blagovremeno dostavlja pot~injenim{tabovima Teritorijalne odbrane.218

Analiziraju}i navedeno nare|enje, o~igledno je da se radi o prevari,koja je imala za cilj - ukidanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine(a ne samo njeno smanjenje). Tako je, primjera radi, odnos prostorne imanevarske strukture i narastanja Teritorijalne odbrane u slu~aju rataozna~avao prevaru. Su{tina je bila u tome da se oduzmu laki raketnibaca~i 128 mm i minobaca~i 120 mm za potrebe novih komandi zaodbranu gradova, koje je trebalo formirati u Banja Luci, Prijedoru,Biha}u, Doboju, Mostaru, Tuzli i Zenici. I na~in realizacije smanjenjabrojnog stanja vojnih obveznika angaòvanih u ratnim jedinicamaTeritorijalne odbrane formiranim na nivou mjesnih zajednica i organizacijaudruènog rada (rasformiranjem pje{adijsko-strelja~kih sastava tihjedinica, odnosno preformiranjem tih jedinica iz vi{eg u niè sastave)to potvr|uje. Pored toga, i dio nare|enja koji reguli{e da sa ratnimjedinicama Teritorijalne odbrane manevarske i prostorne strukture,odre|ene za narastanje snaga Teritorijalne odbrane u ratu za oko 25%nove brojne veli~ine, nije trebalo planirati niti izvoditi obuku, dovoljnogovori o prevari. Tim prije, jer je ta obuka zabranjena 1991.219

Strogo povjerljivim Nare|enjem (VOJNA TAJNA) od 1. oktobra1990. general Milo{ Baj~eti} je regulisao rasformiranje devetpartizanskih brigada Teritorijalne odbrane u ratu i njihove komande zarazvoj u miru i ukidanje mobilizacijskog razvoja,220 te promjene u

tim jedinicama, nije trebalo planirati niti izvoditi obuku, osim za starje{ine komandnihjedinica, s kojima je predvi|eno planiranje i izvo|enje primjenjene forme obuke starje{ina.

Detaljnija obja{njenja vezana za vo|enje svih jedinica Teritorijalne odbraneodre|enih za narastanje snaga Teritorijalne odbrane u ratu trebalo je regulisatiposebnim nare|enjem Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane i planom narastanja,“koje treba izraditi i dostaviti pot~injenim {tabovima Teritorijalne odbranenajkasnije do 30. 10. 1990. godine” (Isto).

218 Isto.219 Isto; H. Efendi}, nav. dj. str. 94-95.220 AIIZ, inv. br. 2-2504, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki

{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/5-6, 1. oktobar 1990. — Okru`nom (Gradskom)

98

mobilizacijskom razvoju partizanskih brigada Teritorijalne odbranekoje nisu rasformirane (“koje se ne rasformiraju”) i snage zanarastanje manevarske strukture Teritorijalne odbrane.221

Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je, u skladu sa smanjenjemTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine na 3%, krajem oktobra 1990.izvr{io i detaljnu “analizu” organizacije mirnodopskog sastava Teritorijalneodbrane, tj. {tabova Teritorijalne odbrane. S tim u vezi, zaklju~eno jeda bi se {tabovi Teritorijalne odbrane mogli smanjiti za odre|eni brojformacijskih mjesta, a da se ne naru{i sistem rukovo|enja i komandovanjaTeritorijalne odbrane i njegova efikasnost u izgradnji borbene gotovosti.To bi se navodno postiglo kroz bolju sistematizaciju radnih mjesta ispajanja poslova dva i vi{e radnih mjesta kod kojih je do{lo do smanjenjaobima poslova zbog brojnog smanjenja Teritorijalne odbrane.222

Brojno stanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, ipored navedenih organizacijsko-formacijskih programa za njenureorganizaciju po planu “Jedinstvo-III”, ni do kraja oktobra 1990. nijesvedeno na 3% angaòvanih stanovnika Republike.223

{tabu Teritorijalne odbrane. To su sljede}e brigade :- 7. kraji{ka partizanska brigada TO - Banja Luka;

- 15. kraji{ka partizanska brigada TO - Banja Luka;

- 1. tuzlanska partizanska brigada TO - Tuzla;

- 2. tuzlanska partizanska brigada TO - Tuzla;

- 25. isto~no-bosanska partizanska brigada TO — Lukavac;

- 13. srednjobosanska partizanska brigada TO — Bugojno;

- 4. sarajevska partizanska brigada TO — Ilidà;

- 5. sarajevska partizanska brigada TO — Novo Sarajevo;

- 6. sarajevska partizanska brigada TO — Vogo{}a.

221 Isto.

222 AIIZ, inv. br. 2-2505, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Broj: Pov. br. 05/12-1, 23. oktobar 1990. —Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine.

223 Isto. U Obrazloènju novih mirnodopskih formacija {tabova Teritorijalneodbrane SR Bosne i Hercegovine i komandi za razvoj partizanskih brigada Teritorijalneodbrane, od 23. oktobra 1990, upu}enom Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine, generalMilo{ Baj~eti} navodi da }e Teritorijalna odbrana biti svedena na 3% do kraja 1991.

99

Nare|enjem Str. pov. br. 05/5-7, od 23. oktobra 1990, general Milo{Baj~eti} je, u cilju realizacije zadataka vezanih za reorganizacijuTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine i svo|enje njene brojneveli~ine na oko 3% angaòvanih stanovnika Republike po planu“Jedinstvo-III”, regulisao rasformiranje i preformiranje odreda Teritorijalneodbrane iz vi{eg u niì tip.224

Nare|enjem Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine, od 24. oktobra 1990, u~injen je, pored ostalog, poku{ajpretpo~injavanja baterija lakih raketnih baca~a 128 mm i minobaca~a120 mm, koje su ostale kao “vi{ak” poslije ukidanja partizanskihbrigada Teritorijalne odbrane. Me|utim, to nare|enje u potpunosti nijerealizovano, jer neki {tabovi, jedinice i ustanove, kao na primjer, Gradski{tab Teritorijalne odbrane Sarajevo, nisu predali oru|a sa municijom.225

224 AIIZ, inv. br. 2-2506, SR Bosne i Hercegovine, Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane, Str. pov. br. 05/5-7, 23. oktobar 1991. — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane.Tim je nare|enjem predvi|eno rasformiranje 12 odreda Teritorijalne odbrane (tip III:[ipovo, Bosansko Grahovo, Gora`de, Kalinovik, Kupres, Gacko, Konjic, Ljubinje,Neum, Han Pijesak, Kre{evo i Trnovo) i 2 protivdesantna odreda Teritorijalne odbrane(tip I i tip II: Ilidà i Mostar); preformiranje 17 odreda Teritorijalne odbrane (tip II uodrede Teritorijalne odbrane tip III: Bosanski Novi, Skender Vakuf, Srbac, Biha},Fo~a, Vi{egrad, âpljina, Grude, Li{tica, Ljubu{ki, Mostar, Prozor, Stolac, Kiseljak,Vitez, @ep~e i Hadì}i); preformiranje 8 odreda Teritorijalne odbrane (tip I u odredeTeritorijalne odbrane tip II: Bijeljina, Br~ko, Zenica, Centar Sarajevo, Novi GradSarajevo, Novo Sarajevo, Stari Grad Sarajevo i Travnik); preformiranje 3 odredaTeritorijalne odbrane (tip II u odrede Teritorijalne odbrane tip I: Lukavac, Tuzla iVisoko); preformiranje Odreda Teritorijalne odbrane tip I Trebinje u OdredTeritorijalne odbrane tip III; preformiranje Odreda Teritorijalne odbrane tip III Ilidàu Odred Teritorijalne odbrane tip II (Isto).

Rasformiranje i preformiranje odreda Teritorijalne odbrane iz vi{eg u niì tip je,po tom nare|enju, navodno bilo neposredno vezano za Plan narastanja Teritorijalneodbrane za 25% u ratu. Tu je aktivnost trebalo otpo~eti 1. januara 1991. i zavr{iti jenajkasnije do 30. juna iste godine (Isto).

225 AIIZ, inv. br. 2-2507, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06-1-79-123, 24. oktobar 1990. —Okru`nom — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane; H. Efendi}, nav. dj., str. 95-96. Stim u vezi, Hasan Efendi} pi{e: “S obzirom da su ta oru|a platile dru{tveno-politi~ke zajednice svojim sredstvima, mi iz Teritorijalne odbrane Sarajeva nismohtjeli dati na{e oru`je, a da nam se ne plati njihova vrijednost. Po{to R[/Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ nije bio spreman da nam to plati,

100

Sredinom novembra 1990. general Milo{ Baj~eti} je narediopreformiranje Samostalnog lakog artiljerijskog diviziona PVO 40 mmM.1 Sarajevo i lake artiljerijske baterije PVO 40 mm Vogo{}a — u Lakiartiljerijsko-raketni divizion protivvazdu{ne odbrane 40 mm M. l i“Strela — 2 M”.226

General Milo{ Baj~eti} je, nare|enjem Str. pov. br. 05/12-4, 10.decembra 1990. regulisao formiranje, popunu i finasiranje komandi zarazvoj partizanskih brigada Teritorijalne odbrane.227

Realizaciji smanjenja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovinepristupljeno je na osnovu odluka Predsjedni{tva SFRJ i SR Bosne iHercegovine, te zaklju~aka i zadataka SSNO-a - General{taba Oruànihsnaga SFRJ. Organizacijsko-formacijskim promjenama znatno je brojnosmanjena Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine, a time i velikibroj vojnih obveznika kojima je po tom osnovu ukinut ratni raspored.Imaju}i to u vidu, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i

mi oru|a sa municijom nismo dali niti smo postupili po nare|enju. Interesantnoje da prema nama nisu preduzete nikakve sankcije, nego je promijenjeno nare|enje.Do formiranja komandi odbrane gradova nije uop{te do{lo zbog izvr{ene agresijena Sloveniju i Hrvatsku od strane onih koji su i nare|ivali ukidanje Teritorijalneodbrane i ~inili razne mahinacije sa ‘vi{kovima’ naoruànja” (H. Efendi}, nav. dj.,str. 95-96).

226 AIIZ, inv. br. 2-2510, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj: 0515-4, 15. novembar 1990. — Gradskom {tabuTeritorijalne odbrane Sarajevo.

Komandant Gradskog {taba Teritorijalne odbrane Sarajevo, pukovnik HasanEfendi}, obavijestio je 15. marta 1991. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine o realizaciji preformiranja Samostalnog lakog artiljerijskog divizionaPVO 40 mm Ml i lake artiljerijske baterije PVO 40 mm Sarajevo-Vogo{}a. Popuna saljudstvom lakog artiljerijskog — raketnog diviziona PVO 40 mm M i “Strela — 2M” jeizvr{ena sa 571 vojnim obveznikom (ili 98%) i motornim vozilima sa 71 (ili 84%). Do15. marta 1991. regulisano je i pozadinsko obezbje|enje (AIIZ, inv. br. 2-2525,Socijalisti~ka Republika Bosne i Hercegovine, Skup{tina Grada Sarajeva, Gradski {tabTeritorijalne odbrane zbori{ta, Str. pov. br. 05/1123-3, 15. mart 1991. — Republi~kom{tabu Teritorijalne odbrane Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine Sarajevo.

227 AIIZ, inv. br. 2-2511, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/12-4, 10. decembar 1990. — Okru`nom {tabuTeritorijalne odbrane Banja Luka i drugima.

101

Hercegovine je predloìo da se ljudstvo iz rasformiranih sastavaTeritorijalne odbrane predvidi za narastanje Teritorijalne odbrane u ratudo 25%. Sa tim prijedlogom je upoznat savezni sekretar za narodnuodbranu, kao i Savjet za Teritorijalnu odbranu SR Bosne i Hercegovine.Prijedlog je bio prihva}en, te se pristupilo njegovoj konkretizaciji(Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je sa~inio konkretan plannarastanja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u ratu po niìmorganizacijsko-formacijskim sastavima). Me|utim, prilikom realizacije tezamisli, nai{lo se na pote{ko}e, jer ta materija nije bila regulisanazakonom i PRAMOS-om. Zbog toga se Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane SR Bosne i Hercegovine obratio SSNO-u - General{tabu Oruànihsnaga SFRJ - III Upravi za pomo} u razrje{enju tog problema.228

Savezni sekretarijat za narodnu odbranu (III Uprava, Str. pov.broj 840-2), je 9. aprila 1991. dao mi{ljenje da takvo narastanjeTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u ratu za 25% nemaupori{ta u zakonu i PRAMOS-u, te da, s obzirom na organizacijsko-formacijske promjene i brojno smanjenje Teritorijalne odbrane, nemani potrebe za njegovim regulisanjem. Brojno stanje Teritorijalne odbraneje, po vojnom rukovodstvu, trebalo da iznosi od oko 45.000 (1%) do67.500 (1,5% stanovni{tva).229 Tim je mi{ljenjem vojno rukovodstvoposebno naglasilo da u tada{njoj situaciji “nije konstruktivnorazmatranje narastanja Teritorijalne odbrane u ratu, obzirom danisu razre{ena bitna pitanja organizacije OS SFRJ u budu}emustrojstvu Jugoslavije”.230

228 AIIZ, inv. br. 2-2529, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Broj: Str. pov. br. 05/506-3, 15. april 1991. — Gradskom {tabuTeritorijalne odbrane Sarajevo i svim okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane.

229 AIIZ, inv. br. 2-2528, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, III Uprava, Str. pov. br. 840-2, taj., 9. april 1991. - Socijalisti~kaRepublika Bosna i Hercegovina, Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane; Isto, inv. br.2-2529, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane, Str. pov. broj 05/506-3, 15. april 1991. — Gradskom {tabu Teritorijalne odbraneSarajevo i svim Okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane.

230 AIIZ, inv. br. 2-2528, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, III Uprava, Str. pov. br. 840-2, taj., 9. april 1991. — Socijalisti~kaRepublika Bosna i Hercegovina, Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane.

102

General Milo{ Baj~eti} je, u skladu sa navedenim mi{ljenjem,15. aprila 1991. sve radnje na poslovima narastanja Teritorijalne odbraneSR Bosne i Hercegovine u ratu za 25% obustavio, sa napomenom dasa vojnim obveznicima, kartotekom, vojnom opremom i mobilizacijskimplanovima jedinica predvi|enih za narastanje, treba postupiti “kao sajedinicama koje se ukidaju”.231

U Teritorijalnoj odbrani Bosne i Hercegovine je u toku 1991,prema planu “Jedinstvo”, a na osnovu zaklju~aka, zadataka i smjernica,dobivenih od SSNO-a i izvr{ene analize ostvarenih organizacijsko-formacijskih promjena sastava i jedinica Teritorijalne odbrane SRBosne i Hercegovine, sa~injen prijedlog nove organizacijsko-formacijske strukture Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine injenog daljeg smanjenja na ispod 2% od broja stanovnikaRepublike. Tim je prijedlogom, izme|u ostalog, predvi|eno u raturasformiranje svih {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane umjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada (dru{tvenimpreduze}ima), ~ije je ukidanje ocijenjeno kao “najzna~ajnijaplanirana organizacijsko-formacijska promjena u Teritorijalnojodbrani SR Bosne i Hercegovine” u toku 1991.232

U cilju realizacije zadataka vezanih za reorganizaciju i brojnosmanjenje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, komandantTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je 19. juna 1991. izdaonare|enje (Str. pov. br. 05/5-7), kojim je regulisao na~in i vrijemerasformiranja {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane SR Bosne i

231 AIIZ, inv. br. 2-2529, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/506-3, 15. april 1991. — Gradskom{tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo i svim Okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane.

232 AIIZ, inv. br: 2-2535 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane/ — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, zamjenikuna~elnika G[ OS SFRJ za Teritorijalnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~kaRepublika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane…/ Informacijao stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2-25361, Socijalisti~ka RepublikaBosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 6. decembar 1991. —Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine; Isto, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka RepublikaBosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1,13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànihsnaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ; H. Efendi}, nav. dj., str. 96-97.

103

Hercegovine u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènograda, sa rokom izvr{enja 1. novembra 1991. Nare|enjem komandantaTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine od 9. jula 1991.predvi|eno je rasformiranje tri i organizaciono-mobilizacijske promjeneu ostalim partizanskim brigadama Teritorijalne odbrane.233

Prema pomentim nare|enjima, po kome su izvedene najzna~ajnijeplanirane organizacijsko-formacijske promjene Teritorijalne odbraneSR Bosne i Hercegovine, trebalo je ukinuti 1.157 {tabova i jedinicaTeritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada,sa ukupno 41.553 vojna obveznika, {to je bilo 57% u odnosu naukupan broj {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine, i tri partizanske brigade (~ime bi broj manevarskihjedinica bio smanjen za 18% u odnosu na predhodno stanje).234

Prilikom izrade prijedloga organizacijsko-formacijskih promjena idaljeg smanjenja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine utvr|enje ratni i mirnodopski sastav Teritorijalne odbrane Republike.Svaka dru{tveno-politi~ka zajednioca (op{tina) u Republici “formiraratni op{tinski {tab, protivdiverzantsku jedinicu, pozadinskubazu i jedinicu veze”. Prostornu strukturu Teritorijalne odbranetrebalo je “zna~ajno smanjiti ukidanjem svih {tabova i jedinicaformiranih u mjesnim zajednicama i dru{tvenim preduze}ima, abroj manevarskih jedinica smanjiti proporcionalno u odnosu naprostornu strukturu, rasformiranjem 3 partizanske brigadeTeritorijalne odbrane”.235

233 AIIZ, inv. br. 2-2535 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/ — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu,zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ za Teritorijalnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2536/Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane…/, Informacija o stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2536-1, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine.

234 Isto.

235 AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. —Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ,Zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ; H. Efendi}, nav. dj., str. 96.

104

U mirnodopskom sastavu Teritorijalne odbrane predvi|eno je :

- zadràvanje postoje}ih organizacija okru`nih i Gradskog {tabateritorijalne odbrane Sarajevo (pet okru`nih {tabova Teritorijalneodbrane I varijante: Banja Luka, Mostar, Tuzla, Zenica, Sarajevo iGradski {tab teritorijalne odbrane Sarajevo, sa 120 zaposlenih, i triokru`na {taba II varijante: Doboj, Biha} i Livno, sa 48 zaposlena;

- zadràvanje 14 komandi za razvoj partizanskih brigada Teritorijalneodbrane, sa ukupno 48 zaposlenih lica;

- zadràvanje u svim op{tinama op{tinskih {tabova Teritorijalneodbrane u tri varijante, sa ukupno 616 formacijskih mjesta (pookvirnim formacijama Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane).236

Po tako izvr{enim organizacijsko-formacijskim promjenamaukupan broj {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine trebalo je smanjiti sa 2.036 na 698 (ili 66% manje), abroj vojnih obveznika sa 131.627 na 80.596 ili na 61% manje u odnosuna formacijsko stanje na dan 1. januara 1991. Teritorijalnu odbranu SRBosne i Hercegovine je, u odnosu na broj stanovnika, trebalo smanjitisa 3,2% na 1,8%. U ukupnoj strukturi Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine, postoje}i odnos prostorna-manevarska 20:80 posto,trebalo je promijeniti u korist manevarske strukture 27:73 posto.237

Sadrìnu i dinamiku izvr{enja organizacijsko-formacijskihpromjena ratnog sastava Teritorijalne odbrane SR Bosne i

236 Isto. Takvu organizacijsko-formacijsku strukturu Teritorijalne odbrane SRBosne i Hercegovine je zatekla agresija na Republiku (H. Efendi}, nav. dj., str. 97).

237 AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznomsekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, Zamjenikuna~elnika G[ OS SFRJ; Isto, inv. br. 2-920, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SRBosne i Hercegovine, Sarajevo 23. decembar 1991, Platforma za razgovorPredsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine sa saveznim sekretarom za narodnu odbranu.U Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine je po formacijskom stanju na dan 1.januara 1991. bilo ukupno 2.036 {tabova, jedinica i ustanova, sa 131.627 vojnihobveznika (AIIZ, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/, Informacija o stanju i nekim problemima uTeritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine).

105

Hercegovine regulisao je komandant Teritorijalne odbrane Republike,u skladu sa utvr|enim planovima i nare|enjima :

1. Formiranje jedanaest baterija lakih raketnih baca~a 128mm M-71.

Te su baterije formirane do 15. juna 1991. kao ratne jedinice prisljede}im okru`nim i op{tinskim {tabovima Teritorijalne odbrane :

- Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Banja Luka — 3 (pri Okru`nom{tabu Teritorijalne odbrane i Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane BanjaLuka po jedna i jedna pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Prijedor);

- Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Biha} — 1 (pri Op{tinskom{tabu Teritorijalne odbrane Biha});

- Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Doboj — 1 (pri Op{tinskom {tabuTeritorijalne odbrane Doboj);

- Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Mostar — 2 (pri Okru`nom{tabu Teritorijalne odbrane i pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbraneMostar po jedna);

- Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Tuzla — 2 (pri Okru`nom{tabu Teritorijalne odbrane i pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbraneTuzla po jedna);

- Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Zenica — 1 (pri Op{tinskom {tabuTeritorijalne odbrane);

- Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo — 1 (pri Op{tinskom{tabu Teritorijalne odbrane Novo Sarajevo).238

238 AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. —Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ,Zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ.

Te ratne jedinice su bile formirane u sastavu partizanskih brigada Teritorijalneodbrane, predhodnim organizacijsko-formacijskim promjenama vezane su za op{tinske{tabove Teritorijalne odbrane koje su formirale, te (u me|uvremenu rasformirane)partizanske brigade Teritorijalne odbrane (Isto).

106

2.- Ukidanje pontonirskih i inìnjerijskih mostovnih ~eta TO.

Realizacijom tog nare|enja (5. juli 1991.), ukinuto je 5 pontonirskih~eta (pri op{tinskim {tabovima Teritorijalne odbrane Lakta{i, BosanskaKrupa, âpljina, Gra~anica i Zvornik), sa ukupno 795 vojna obveznika,i 2 inìnjerijsko-mostovne ~ete (pri op{tinskim {tabovima Teritorijalneodbrane Tesli} i Konjic), sa ukupno 156 vojna obveznika.239

3.- Formiranje tri pionirske ~ete TO.

Te su pionirske ~ete formirane pri op{tinskim {tabovimaTeritorijalne odbrane Bosanska Gradi{ka, Bosanska Dubica i Vi{egrad,sa ukupno 288 vojnih obveznika.240

4.- Rasformiranje {tabova i jedinica TO u MZ i OUR-ima(dru{tvenim preduze}ima).

Tim je nare|enjem predvi|eno ukidanje 164 {taba i 993 jedinice(ukupno 1.157 {tabova i jedinica), {to je bilo 57% od ukupnog broja{tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine. Po isteku roka za izvr{enje (1. novembar 1991.) uTeritorijalnoj odbrani Republike je ostalo 382 {taba i jediniceTeritorijalne odbrane u mjesnim zajednicama i organizacijamaudruènog rada (dru{tvenim preduze}ima) koji nisu, po razli~itimosnovama rasformirani (najve}i je broj bio na podru~ju Okruga BanjaLuka — 234). To je bilo 33% manje u odnosu na planirano.241

Izvr{enom novom organizacijsko-formacijskom promjenom poja~an je, pogeneralu Vukosavljevi}u (komandantu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine),sastav okru`nih i op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane za ukupno 660 vojna obveznika,te izvr{ene pripreme za realizaciju zadataka na formiranju komandi za odbranugradova, u ~iji je sastav trebalo da u|u te ratne jedinice, formirane pri op{tinskim{tabovima Teritorijalne odbrane (Biha}, Prijedor, Banja Luka, Doboj, Mostar, Tuzla iZenica) — Isto.

239 Isto.

240 Isto. Ukidanjem pontonirskih i inìnjerijsko-mostovnih ~eta i formiranjempionirskih ~eta Teritorijale odbrane “uskla|ena je struktura i namjena inìnjerijskihjedinica sa ukupnim promjenama sastava i jednica Teritorijalne odbrane i ujednosmanjen njihov brojni sastav” (Isto).

241 Isto; AIIZ, inv. br. 2536-1, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i

107

U realizaciji te, u 1991. godini, o~igledno najkrupnije organizacijsko--formacijske promjene, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane se susreosa najvi{e pote{ko}a, odstupanja i otvorenih suprotstavljanja. Jedanbroj op{tina je odbijao izvr{enje tog nare|enja, pozivaju}i se na preporukuMinistarstva za narodnu odbranu SR Bosne i Hercegovine da se od tihjedinica formiraju op{tinske jedinice Teritorijalne odbrane, {to jeRepubli~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine kvalifikovaokao formiranje paravojne organizacije Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine. O tome je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane 8.oktobra obavijestio Savezni sekretarijat za narodnu odbranu.242

U vezi sa realizacijom nare|enja o ukidanju svih {tabova i jedinicaTeritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog radastanje u okruzima je u prvoj polovini decembra 1991. bilo sljede}e :

- U Okrugu Biha} bilo je 70 {tabova i jedinica Teritorijalneodbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada. Dvije op{tine,Titov Drvar i Bosanski Petrovac, sa ukupno 12 {tabova i jedinica Teritorijalneodbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, odbile suizvr{iti nare|enje, a u dvije op{tine to je djelimi~no realizovano (naop{tini Bosanska Krupa nije rasformirana 1 jedinica Teritorijalne odbranemjesnih zajednica - ~eta Teritorijalne odbrane Mjesne zajednice Buìm);

- U Okrugu Livno bila su 24 {taba i jedinice Teritorijalne odbranemjesnih zajednica i organizacija udruènog rada. Od toga, nisu ukinutesamo dvije jedinice (u op{tini Glamo~ - ~eta Teritorijalne odbrane mjesnezajednice i Samostalno smu~arsko odjeljenje Teritorijalne odbrane),za koje je traèno “prevo|enje” u op{tinske jedinice Teritorijalne odbrane;

- U Okrugu Mostar, gdje su bila 194 {taba i jediniceTeritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada,u {est op{tina odbijeno je izvr{enje nare|enja i zatraèno “prevo|enje”

Hercegovine. Taj podatak, po generalu Hasanu Efendi}u, nije ta~an. S tim u vezi, ontvrdi kako su mnogi {tabovi Teritorijalne odbrane obavijestili Republi~ki {tab da suukinuli {tabove i jedinice u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada, ato, ipak, nisu uradili. Govore}i o tome, on navodi kako to nije ura|eno u Gradu Sarajevu.Neki op{tinski {tabovi su, po njemu, formirali nove jedinice, kao na primjer: Gora`de,Jajce, Biha} i drugi. Op{tine u kojima su Srbi bili u ve}ini nisu ukidale {tabove ijedinice teritorijalne odbrane, ve} su formirale nove jedinice (H. Efendi}, nav. dj., str. 98).

242 Isto.

tih {tabova i jedinica u op{tinske jedinice (op{tine: Grude, îtluk,Ljubu{ki, [iroki Brijeg, Neum i Prozor, sa ukupno 72 {taba i jediniceTeritorijalne odbrane);

- U Okrugu Sarajevo, gdje je bilo 86 {tabova i jedinicaTeritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada,u 5 op{tina (Breza, Fojnica, Kiseljak, Kre{evo i Visoko) nije izvr{enonare|enje i vr{eno je “prevo|enje” tih {tabova i jedinica u op{tinske,dok je u jednoj op{tini (Olovo) realizacija nare|enja uslovljenadrugim zahtjevom (promjena tipa odreda Teritorijalne odbrane). Takoje 41 {tab i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica iorganizacija udruènog rada, bio ukupno nerasformiran;

- U Okrugu Tuzla, gdje je bilo 212 {tabova i jedinica Teritorijalneodbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, nare|enje nijerealizovano u op{tini Banovi}i (traèno je “prevo|enje” tih jedinica uop{tinske), te je u tom okrugu bilo 9 ukupno nerasformiranih {tabova ijedinica. U toku realizacije tih nare|enja problema je bilo znatno vi{e, stim {to su razrije{eni (u op{tinama Ora{je, Gra~anica, Kladanj).

- U Okrugu Zenica, gdje je bilo 66 {tabova i jedinica Teritorijalneodbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, u dvijeop{tine (@ep~e i Vitez) nije realizovano nare|enje i istovremeno jezatraèno “prevo|enje” tih jedinica u op{tinske jedinice Teritorijalneodbrane (ukupno 11 ratnih jedinica Teritorijalne odbrane).

- U okruzima: Gora`de, Livno i Gradu Sarajevo ukinuto jeukupno 276 {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednicai organizacija udruènog rada.243

U prvoj polovini decembra 1991. u Teritorijalnoj odbrani SR Bosnei Hercegovine, izuzev{i Okrug Banja Luka, bilo je ukupno 148 jedinicaTeritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada(dru{tvenih preduze}a), koje nisu rasformirane, te ih, s obzirom naizdato nare|enje i iskazane zahtjeve u vezi sa njima, Republi~ki {tabtretirao kao paravojne formacije. Za Okrug Banja Luka komandantTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine naredio je izmjenu idopunu navedenog nare|enja o rasformiranju svih {tabova i jedinicaTeritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada(akt str. pov. broj 05/5-9 od 30. avgusta 1991.), a na osnovu zahtjeva

108

243 Isto.

109

Okru`nog {taba Teritorijalne odbrane Banja Luka, procjene aktuelnihdru{tvenih i politi~kih kretanja i organizacijsko-formacijske osposobljenostiTeritorijalne odbrane tog okruga “u novim uvjetima”. Po toj izmjeni idopuni, obustavljeno je rasformiranje {tabova i jedinica Teritorijalneodbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada (prethodnosu te jednice i {tabovi u cjelini ukinuti u 3 op{tine: Klju~, Sanski Mosti [ipovo, {to je ukupno iznosilo 43 {taba i jednice Teritorijalne odbrane),a ukupan broj {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednicai organizacija udruènog rada je pove}an sa prethodnih 229 na 234{taba i jedinice. Promijenjena je i struktura, pa su, uglavnom {tabovi ijedinice organizacije udruènog rada preformirane u jedinice mjesnihzajednica (u svega 3 op{tine zadràne su ratne jedinice Teritorijalneodbrane u organizacijama udruènog rada, tj. preduze}ima).244

5.- Rasformiranje i organizacijsko-formacijske promjene uostalim partizanskim brigadama Teritorijalne odbrane.

Cilj tog nare|enja je bio - smanjenje broja partizanskih brigadaTeritorijalne odbrane, sa 17 na ukupno 14 (tj. rasforimranje tri), i“ujedna~avanje odnosa jedinica manevarske i prostorne strukture, teadekvatniju pokrivenost teritorije” novim rasporedom tih ratnih jedinica.Tako su (rok izvr{enja bio je 15. decembra 1991.) ukinute: 11. hercegova~ka(Mostar), 1. posavska (Br~ko) i 12. srednjobosanska (Zenica) partizanskabrigada. Time je broj vojnih obveznika smanjen za 4.497. Izvr{eno je ipreformiranje: 8. kraji{ke (Biha}), 14. hercegova~ke (Konjic), 3. tuzlanske(Tuzla), 11. srednjobosanske (Zenica) i partizanske brigade teritorijalneodbrane “Veljko Luki}-Kurjak” (Bijeljina).245

U vezi sa tom organizacijsko-formacijskom promjenom pojavilose nekoliko problema :

244 Isto; AIIZ, inv. br. 2-2535 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/ — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu,zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ za Teritorijalnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2536/Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/,Informacija o stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2-2536-1,Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane,6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine.

245 AIIZ, inv. br. 2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznomsekretarijatu za narodnu odbranu - General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjenikuna~elnika G[ OS SFRJ.

110

- nije izvr{eno preformiranje 10. hercegova~ke partizanske brigadeteritorijalne odbrane (Mostar), jer zbog odbijanja op{tina âpljina,Ljubu{ki i [iroki Brijeg da nare|enje realizuju, nije formiran —preformiran 3. bataljon;

- nije ura|en i realizovan plan popune, jer je Sekretarijat zanarodnu odbranu SO Mostar, pozivaju}i se na odluku vlade SR Bosnei Hercegovine, iste vratio, tvrde}i da za to nije nadleàn.246

Uz sve organizacijsko-formacijske promjene ratnog sastavaTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, nare|eno je ipreformiranje-formiranje lakih artiljerijskih diviziona PVO 20/3 mm i“Strela-2M” u op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla (rok zaizvr{enje bio je 15. mart 1992.), u ~iji sastav je trebalo da u|u 3postoje}e baterije PVO (dvije iz Lukavca i jedna iz Tuzle), te izvr{enoukidanje obavje{tajnih centara Republi~kog {taba Teritorijalneodbrane, polaze}i od zahtjeva SSNO General{taba oruànih snaga — IIUprava (telegram, str. pov. broj 936-1, od 27. augusta 1991.).247

Planirane organizacijsko-formacijske promjene mirnodopskogsastava Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u 1991.odnosile su se isklju~ivo na sastav op{tinskih {tabova Teritorijalneodbrane. Shodno utvr|enoj dinamici, u junu te godine u Republi~kom{tabu Teritorijalne odbrane je sa~injen prijedlog novih okvirnihmirnodopskih formacija op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane I, IIi III varijante. Predloènim okvirnim formacijama op{tinskih {tabovaTeritorijalne odbrane I, II i III varijante broj formacijskih mjestatrebalo je da iznosi 616, dok je po tada{njim (tj. u prvoj polovinidecembra 1991.) okvirnim formacijama on iznosio 1.149, ~ime bi sesmanjila 533 formacijska mjesta ili 46%.248

246 Isto; AIIZ, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/, Informacija o stanju i nekim problemima u TOSR BiH.

247 Isto.

248 Isto; AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. —Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - General{tab Oruànih snaga SFRJ,zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ.

111

To smanjenje posmatrano po varijantama {tabova trebalo je daizgleda :

- Op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane I varijante tada je bilo26, u kojima je po okvirnim mirnodopskim formacijama sljedovalo po14 lica, dok je po tom prijedlogu trebalo biti 27 {tabova po 8 lica, {toje smanjenje u I varijanti trebalo da iznosi 148 lica;249

- Op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane II varijante tada jebilo 51, u kojima je po okvirnim mirnodopskim formacijamasljedovalo po 11 lica, dok je po tom prijedlogu trebalo biti 36 {tabovapo 6 lica, {to je smanjenje u II varijanti trebalo da iznosi 345 lica.250

- Op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane III vrijante tada je bilo32, u kojima je po okvirnim mirnodopskim formacijama sljedovalo po7 lica, dok je po tom prijedlogu trebalo biti 46 {tabova po 4 lica, {to jesmanjenje u III varijanti trebalo da iznosi 40 lica.251

Na taj na~in “bi i dalje” u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne iHercegovine bilo ukupno 109 {tabova Teritorijalne odbrane.252

249 Isto.250 Isto.251 Isto.252 Isto. Navedenim smanjenjem broja formacijskih mjesta stvarani su, po

generalu Vukosavljevi}u, “bolji uslovi za dalje pobolj{anje popune {tabovapomjeranjem lica sa ukinutih formacijskih mjesta na ona koja nisu popunjena.Ve}ina op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane nije popunjena 100% pokona~nim mirnodopskim formacijama koje usvaja skup{tina DPZ /dru{tvenopoliti~kih zajednica — prim. S. ^./, {to je imalo uticaja na izradu prijedloga tihformacija u smislu znatnog procenta smanjenja broja formacijskih mjesta” (Isto).

Taj je prijedlog dat u Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine na razmatranje, ikrajem druge sedmice decembra 1991. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane jeo~ekivao njegovo verifikovanje. “U me|uvremenu je bilo dosta poku{aja od stranenovih organa vlasti u op{tinama da prije njihovog usvajanja i dostavljanja op{tinskim{tabovima Teritorijalne odbrane pristupe brojnom smanjenju i izmjeni strukturemirnodopskog sastava op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane, kao i zahtjeva zapromjenu varijanti” (Isto).

Mirnodopska popuna {tabova Teritorijalne odbrane izvr{ena je sa 80%, te jeRepubli~ki {tab Teritorijalne odbrane sa broj~anom popunom bio zadovoljan, tim vi{e{to su o~ekivali organizacijsko-formacijske promjene. Za njih je predstavljao problempopune radnih mjesta visoke stru~ne spreme. Od ukupnog broja radnih mjesta i visokestru~ne spreme samo 40% radnika je imalo istu (Isto).

112

U toku realizacije pomenutnih nare|enja nai{lo se na otpore,pote{ko}e i probleme, koji su “u dobroj mjeri” uticali na brojnosmanjenje, status i dalji razvoj Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine. Jedan broj op{tina je otvoreno odbio da izvr{i navedenanare|enja Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane. Naime, popreporuci Ministarstva za narodnu odbranu SR Bosne i Hercegovineod 6. septembra 1991. skup{tinama op{tina trebalo je formirati jediniceTeritorijalne odbrane na nivou op{tina (prevo|enje {tabova i jedinicaTeritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog radau op{tinske jedinice), {to je direktno uticalo na neprovo|enjenare|enja o ukidanju svih {tabova i jedinica Teritorijalne odbranemjesnih zajednica i organizacijama udruènog rada. To je usporavalodinamiku rasformiranja {tabova i jedinica Teritorijalne odbranemjesnih zajednica i organizacijama udruènog rada.253

253 AIIZ, inv. br. 2-2535 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane/ — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - zamjenikuna~elnika G[ OS SFRJ za Teritorijalnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~kaRepublika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane…/, Informacijao stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2-2538, Socijalisti~kaRepublika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu,General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ; Isto, inv. br. 2-2536-1, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine.

Tako je pona{anje Ministarstva za narodnu odbranu SR Bosne i HercegovineRepubli~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine okvalifikovao kaopoku{aj “stvaranja paravojne organizacije TO SR BiH” (Isto; AIIZ, inv. br. 2-2536-1, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine).

Najzna~ajniji problemi s kojima se Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine krajem 1991. susreo u realizaciji planiranih organizacijsko-formacijskihpromjena {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine svodili suse, po ocjeni Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, “na dva globalna problema :

- nedovoljna saradnja i mije{anje nenadle`nosti, posebno izraèno upona{anju i djelovanju Ministarstva za NO;

- dvojnost rada za NO (dio vojno-evidencionih dokumenata preuzeli suvojno-teritorijalni organi, a dio dokumentacije zadràn je u SSNO, {to znatnooteàva rad {tabova Teritorijalne odbrane)” (AIIZ, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~kaRepublika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/, Informacija o

113

Do 23. decembra 1991. nije rasformirano 158 {tabova i jedinica,zbog ~ega ih je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine tretirao kao paravojne formacije. To su one jedinice, zakoje je Ministarstvo za narodnu odbranu SR Bosne i Hercegovine daloobja{njenje da se “prevedu” u op{tinske jedinice Teritorijalne odbrane(rije~ je o {tabovima i jedinicama Teritorijalne odbrane, mjesnimzajednicama i organizacijama udruènog rada u op{tinama: BosanskaKrupa, Titov Drvar, Bosanski Petrovac, Glamo~, Grude, îtluk,Ljubu{ki, [iroki Brijeg, Neum, Prozor, Breza, Fojnica, Kiseljak,Kre{ovo, Visoko, Olovo, Sokolac, Banovi}i, @ep~e i Vitez).254

I sistem rukovo|enja i komandovanja na relaciji okru`ni {taboviTeritorijalne odbrane — op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane jekrajem decembra 1991. u pojedinim regionima bio naru{en, pa ~ak iprekinut, “{to je stvaralo nepremostive prepreke u obavljanjupostavljenih zadataka”. Tako su, na primjer, u Okru`nom {tabuTeritorijalne odbrane Mostar ve} duè vrijeme op{tinski {taboviTeritorijalne odbrane îtluk, Grude, Li{tica, Ljubu{ki, Neum, Posu{jei Prozor, gdje je Hrvatska demokratska zajednica imala vlast, odbijali“svaku saradnju i prakti~no su se samoinicijativno isklju~ili izsistema rukovo|enja i komandovanja Teritorijalne odbrane, pasamim tim i iz sistema rukovo|enja i komandovanja u OS”/Oruànim snagama — prim. S. ^./. Pored toga, Okru`ni {tabTeritorijalne odbrane Mostar, tako|e, nije mogao “do kraja ispoljitiuticaj na rad op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane Gacko,Nevesinje i Bile}a”, gdje je Srpska demokratska stranka bila na vlasti,pri ~emu “poseban slu~aj ~ini Op{tinski {tab Teritorijalne odbraneTrebinje, gdje je od op{tinskih struktura vlasti uzurpirano pravorukovo|enja i komandovanja Teritorijalnom odbranom”.255

stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka RepublikaBosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1,13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ).

254 AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznomsekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjenikuna~elnika G[ OS SFRJ; H. Efendi}, nav. dj., str. 96-97.

255 Isto. Aktuelna politi~ka zbivanja u Bosni i Hercegovini (od kraja septembra1991.) imala su odraza i na stanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, posebno

114

U nekim su op{tinama planski vr{eni razni materijalni i drugipritisci na zaposleni kadar u {tabovima Teritorijalne odbrane. Pojediniop{tinski organi vlasti prijetili su dono{enjem odluke o ukidanjuop{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane, a u pojedinim op{tinama jevr{eno samovoljno smjenjivanje i postavljanje komandanata op{tinskih{tabova Teritorijalne odbrane, {to je bilo u nadle`nosti komandantaTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. Bilo je nastojanja “dase vrbovanjem rezervnih starje{ina i vojnih obveznika iz sastavaTeritorijalne odbrane, uz glasine o ukidanju Teritorijalne odbrane,ubrzano razbijaju” jedinice teritorijalne odbrane na “ra~un stvaranjaparavojnih oruànih sastava”.256

U toku 1991. bio je izraèn i problem postavljanja komandanataop{tinskih {tabova teritorijalne odbrane. U toj godini su na zahtjevvladaju}ih stranaka u 62 op{tine postavljeni novi komandanati op{tinskih{tabova Teritorijalne odbrane.257

Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je na jednom dijelu Bosnei Hercegovine nerasformirane jedinice i {tabove progla{avao paravojnim,a u op{tinama sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom, kao {to je, primjeraradi, regija Banja Luka, obustavljao rasformiranje {tabova i jedinicaTeritorijalne odbrane, mjesnih zajednica i organizacija udruènog radai formirao nove, koje nisu tretirane paravojnim, ve} poèljnim.258 U

borbenu gotovost. Ozbiljno je, pored ostalog, naru{eno jedinstvo rukovo|enja ikomandovanja, {to je imalo za cilj razbijanje Teritorijalne odbrane kao sastavnog dijelaOruànih snaga SFRJ. Taj proces razbijanja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovineje tada bio u toku, ~ime je sistem rukovo|enja i komandovanja bio paralisan, posebnona nivou Republi~kog {taba i svih deset okru`nih {tabova (AIIZ, inv. br. 2-2537,Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane,Str. pov. br. 01/1144-1, 1. oktobar 1991, INFORMACIJA).

256 Isto.

257 Isto. U toku 1991. je, pi{e general Hasan Efendi}, bila “velika jagma okomjesta komandanta op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane od strane vladaju}ihstranaka. Tako su samo u toku te godine postavljena 62 komandanta TO op{tinana zahtjev vladaju}ih stranaka. Posebno velike pritiske vr{io je SDS preko generalaVukosavljevi}a. Rezultat je bio da od 14 komandanata partizanskih brigadaTeritorijalne odbrane svega dvojica nisu bili Srbi i starje{ine JNA” (H. Efendi},nav. dj., str. 100).

258 H. Efendi}, nav. dj., str. 98-99.

115

tim je op{tinama, u skladu sa ratnim ciljevima Velikosrpskog pokreta,posebno krajem 1991. i po~etkom 1992, vr{eno i “prevo|enje” srpskihobveznika Teritorijalne odbrane u “dobrovoljce” JNA i formiranje imobilisanje oruànih formacija Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine, srpska Teritorijalna odbrana i milicija.259

Rad {tabova Teritorijalne odbrane je znatno oteàvalo i uslo`njavalo{to su dio vojno-evidencionih dokumenata preuzeli ili oteli vojno-teritorijalniorgani,260 a zna~ajan dio te dokumentacije je zadràn u sekretarijatimaza narodnu odbranu. Mnogi {tabovi nisu bili spremni da vojnu evidencijusvojih obveznika, posebno regruta, stave na raspolaganje vojno-teritorijalnimorganima, odnosno predaju komandama JNA.261

Teritorijalne odbrana je, prema raspoloìvim podacima, 31.decembra 1991. brojala 86.184 pripadnika (37.223 Bo{njaka, 29.276Srba, 14.326 Hrvata i 5.339 Ostalih).262 Me|utim, Teritorijalna odbranaSR Bosne i Hercegovine je postojala samo u onim op{tinama, kojenisu bile zahva}ene “srpskim autonomnim oblastima” i “hrvatskimzajednicama”.

Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je krajem 1991. ipo~etkom 1992. bila prakti~no razbijena na tri dijela :

a) Srpska teritorijalna odbrana, koju je JNA, uz u~e{}e Srpskedemokratske stranke, organizovala, obu~ila, opremila i mobilisala(jedan broj {tabova i jedinica iz Okruga Banja Luka u~estvovao je i uborbenim dejstvima protiv Republike Hrvatske);

b) Hrvatska teritorijalna odbrana, koju je, uz u~e{}e Hrvatskedemokratske zajednice, organizovala, opremila, obu~ila i mobilisalaHrvatska vojska;

259 Vidi str. 795-835 ovog rada.

260 H. Efendi}, nav. dj., str. 99. Vojno-teritorijalni organi (vojni okruzi i op{tinskisekretarijati za op{tenarodnu odbranu) bili su pot~injeni Republi~kom sekretarijatu zanarodnu odbranu. Njihovi su osnovni zadaci bili regrutacija i mobilizacija pripadnikaOruànih snaga i civilne za{tite (Isto, str. 99, napomena 20).

261 Isto, str. 99-100.

262 Isto, str. 97-100.

116

c) legalna Teritorijalna odbrana koja se, uglavnom, zadràla uop{tinama gdje su Bo{njaci bili u ve}ini i gdje je o~uvan ve}i broj{tabova i jedinica u smanjenom sastavu. Ona je, za razliku od tzv.srpske i hrvatske, ~inila ki~mu organizovanog otpora agresiji, zajednosa jedinicama MUP-a, Patriotskom ligom, Zelenim beretkama idrugim samoorganizovanim grupama gra|ana.263

Istovremeno sa smanjenjem i poku{ajem ukidanja Teritorijalneodbrane Republike Bosne i Hercegovine vr{ene su i kadrovske promjene,~istke, podvale i manipulacije, gdje su dominirali kadrovi srpskenacionalnosti. Oni su, prihvatili velikosrpsku nacionalisti~ku ideologiju,politiku i praksu, zatim su angaòvani na formiranju srpskih oruànihformacija, u~vr{}ivanju postoje}ih, iz sistema rukovo|enja ikomandovanja Teritorijalne odbrane Socijalisti~ke Republike Bosne iHercegovine samoisklju~enih, jedinica i {tabova u op{tinama save}inskim srpskim stanovni{tvom, te naoruàvali, opremali iobu~avali srpsko stanovni{tvo za agresiju i druge oblike zlo~ina.264

O stvarnim namjerama govori i ~injenica da je Republi~ki {tabTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, na osnovu telegrama(Str. pov. br. 931-1), od 27. avgusta 1991, a bez znanja Predsjedni{tvaSR Bosne i Hercegovine, ukinuo i teritorijalno-izvi|a~ku slu`buTeritorijalne odbrane i kompletnu dokumentaciju odnio na Pale.265

263 Isto.

264 Isto, str. 108-113.

265 Isto, str. 99. Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je imala razvijensistem teritorijalno-izvi|a~ke slu`be, kojom je cijela Republika bila pokrivena saobavje{tajnim centrima, punktovima i osmatra~nicama. Ve}ina tih centara je bilaobezbije|ena sredstvima veze i priborima za osmatranje. Sa raspoloìvim ljudstvomredovno je izvo|ena obuka (Isto).

117

5. Razoruànje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine

Velikosrpski pokret je, nakon isklju~ivanja republi~kih rukovodstavaiz sistema rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama SFRJ(oduzimanje prava republikama da rukovode Teritorijalnom odbranom),a radi realizacije svojih ratnih ciljeva, procijenio da mora paralisati irazoruàti Teritorijalnu odbranu svih republika (izuzev Srbije i CrneGore, te dijela Bosne i Hercegovine, gdje su Srbi ve}insko stanovni{tvo).U tom je cilju trebalo oduzeti naoruànje Teritorijalnoj odbrani istaviti ga u vojne magacine i pod kontrolu JNA.

Organizacijsko-formacijskim promjenama u Teritorijalnoj odbraniSFRJ 1988. - 1989. (ukinut je i preformiran jedan broj jedinica Teritorijalneodbrane i znatno brojno smanjena Teritorijalna odbrana), rukovodstvoVelikosrpskog pokreta je proizvelo pojavu vi{ka naoruànja i drugevojne opreme. Na taj se na~in kod {tabova Teritorijalne odbrane pojavio“vi{ak” velikih koli~ina naoruànja, a naro~ito pu{aka 7,9 mm,pu{komitraljeza trofejnog porijekla i minobaca~a 82 mm, koje je“trebalo oduzeti”. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je, u ciljuoduzimanja “vi{ka” naoruànja i druge vojne opreme Teritorijalnoj odbraniBosne i Hercegovine, ocijenio da je “vi{ak” naoruànja kod {tabovaTeritorijalne odbrane navodno zauzimao skladi{ni prostor, koji je kodve}ine {tabova bio nedovoljan, i 5. januara 1990. se obratio Saveznomsekretarijatu za narodnu odbranu, sa zahtjevom da preduzme mjere dase {to prije izvr{i oduzimanje vi{ka naoruànja i municije.266

266 AIIZ, inv. br. 2-2495, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 06/2-51-45, 5. januar 1990. — Saveznomsekretarijatu za narodnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2499, Savezni sekretarijat za narodnuodbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjenik na~elnika General{taba za TO,

118

U toku 1988./1989. godini u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne iHercegovine povu~ene su sljede}e koli~ine vi{kova naoruànja :

- automat 11,43 mm 890 komada- karabin 7,62 mm 6.803 komada- pu{ka 7,62 mm (s) 30 komada- pu{ka 7,9 mm M2y 146 komada- pu{ka 7,9 mm M 24/47 11.715 komada- pu{ka 7,9 mm M 24/52 3.148 komada- pu{ka 7,9 mm M 98 (n) 7.872 komada- pu{ka 7,9 mm M 98/48 2.661 komada.267

Iz Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine u 1990. trebalo jepovu}i sljede}e koli~ine “vi{kova” naoruànja :

- karabin 7,62 mm 111 komada- pu{ka 7,9 mm M 24/47 470 komada- pu{ka 7,9 mm M 24/52 537 komada- pu{ka 7,9 mm M 98(n) 522 komada- pu{ka 7,9 mm M 98/48 31.105 komada

Pov. br, 831-15/89, 1. februar 1990. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine; Isto, inv. br. 2-2503, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/5-5, 28. septembar 1990. — Okru`nom{tabu Teritorijalne odbrane; Isto, inv. br. 2-2504, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/5-6, 1. oktobar 1990. — Okru`nom(Gradskom) {tabu Teritorijalne odbrane; Isto, inv. br. 2-2505, Socijalisti~ka RepublikaBosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 05/12-1, 23. oktobar1990. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine; Isto, inv. br. 2-2507, Socijalisti~kaRepublika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br.06/1-79-123, 24. oktobar 1990. — Okru`nom/Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane;Isto, inv. br. 2-2532, Teritorijalna odbrana Sarajevo, Str. pov. br. 06/386-2, 10. maj1991. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine Sarajevo.

Vi{ak naoruànja i druge vojne opreme je, prema ocjeni Republi~kog {taba Teritorijalneodbrane Bosne i Hercegovine, predstavljao navodno “ozbiljan problem jedinicama i{tabovima Teritorijalne odbrane u pogledu smje{taja, ~uvanja i odràvanja” (Isto).

267 AIIZ, inv. br. 2-2495, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 06/2-51-45, 5. januar 1990. — Saveznom sekretarijatuza narodnu odbranu.

119

- pu{komitraljez 7,62 mm M 26DP 508 komada- pu{komitraljez 7,9 mm M 34 402 komada- pu{komitraljez 7,9 mm M 42 134 komada- pu{komitraljez 7,9 mm M 26(~) 136 komada- pu{komitraljez 7,9 mm M 30(~) 13 komada- pu{komitraljez 7,9 mm M 37(~) 702 komada- mitraljez 7,9 mm M 42 14 komada- mitraljez 7,62 mm (a) 61 komada- minobaca~ 82 mm (i) 8 komada- minobaca~ 82 mm M 37 58 komada- minobaca~ 82 mm (n) 22 komada- minobaca~ 82 mm M 31/46 12 komada- minobaca~ 82 mm M 41 2 komada- protivavionski top 20/1 M 38 (n) 6 komada- protivavionski top 20/1 M 30/38 6 komada- protivavionski top 20/2 M 38/51 8 komada- pu{ka 7,9 mm 13.580 komada- ru~ni baca~ M 57 525 komada- minobaca~ 82 mm M 38/(s) 6 komada- bestrzajni top 75 mm M 20 60 komada- mitraljez 8 mm “Breda” 4 komada- baca~ raketni M 20 9 komada- automat 9 mm “Sten” 150 komada- metak 7,62 mm (s) 1,754.000 komada- metak 7,62 mm (a) 150.000 komada- metak 75 mm (a) 2.800 komada- metak 20 mm (n) 15.000 komada.268

Savezni sekretarijat za narodnu odbranu je, imaju}i u vidu pojavu“vi{ka” naoruànja i druge vojne opreme, do koje je do{lo usljed “krupnih

268 Isto.

organizacijsko-formacijskih promena”, 1. februara 1990. izdao nare|enje(VOJNA TAJNA POVERLJIVO) svim republi~kim i pokrajinskim{tabovima teritorijalne odbrane o povla~enju, odnosno oduzimanju,vi{kova naoruànja iz Teritorijalne odbrane. Tim je nare|enjempreciziran na~in i mjesto povla~enja naoruànja i municije iz jedinicai {tabova teritorijalne odbrane,269 zatim vrijeme prikupljanja270 i planpovla~enja tehni~ko-materijalnih sredstava po republikama i pokrajinama.Pri tome je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovinetrebao najvi{e da povu~e tehni~ko-materijalnih sredstava u odnosu naostale republike i pokrajine, a najmanje Srbija.271

Samo Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo je, poslijeizvr{ene reorganizacije ratnih jedinica Teritorijalne odbrane, raspolagaosa sljede}im vi{kom naoruànja i vojne opreme :

- pi{tolj 7,65 mm 800 komada- pi{tolj 7,9 mm 5.411 komada

120

269 AIIZ, inv. br. 2-2499, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, zamjenik na~elnika General{taba za TO, Pov. br, 831-15/89, 1.februar 1990. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. Stim u vezi, nare|eno je “da se iz jedinica i {tabova Teritorijalne odbrane SR i SAP/socijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina — prim. S. ^./ povukuu Pozadinsku bazu JNA sve koli~ine naoruànja i municije, koje preti~u poformaciji, odnosno koje su prijavljene kao vi{ak”, “sem naoruànja kojeg su [TO/{tabovi teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ zadràli u rezervi”.

Naoruànje i municiju “}e preuzeti Pozadinske baze JNA u zate~enomstanju…” (Isto).

270 Isto. Prikupljanje naoruànja trebalo je zavr{iti do kraja aprila 1990.271 Isto. Tako je, primjera radi, od ukupnog broja pu{aka 7,9 mm M 98/48 koje

je planom SSNO-a trebalo povu}i (53.938) iz Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine je trebalo povu}i 30.594, a iz Srbije nijednu. Ru~nih baca~a M 57 trebaloje ukupno povu}i 525, pri ~emu je sve trebalo povu}i iz Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine, a iz Teritorijalne odbrane drugih republika — nijedan.

Predislokacijom naoruànja i municije Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovineu skladi{ni prostor JNA i svi Planovi mobilizacije su prera|eni (AIIZ, inv. br. 2-24975,Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane,Str. pov. br. 06/1-79-26, 6. juni 1990. — Komandama org. mobilizacije Republi~kog {tabaTO; Isto, inv. br. 2-2498, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-27, 6. juni 1990. — Okru`nom — Gradskom{tabu Teritorijalne odbrane).

121

- pu{ka 7,62 mm (PAP) 850 komada- automat 7,62 mm 2.367 komada- pu{komitraljez 7,62 mm 700 komada- pu{komitraljez 7,9 mm 139 komada- mitraljez 7,9 mm 24 komada- pi{tolj signalni 50 komada- lansirni metak “Strela” 9 komada- protivavionski top 20/1 12 komada- minobaca~ 60 mm 36 komada- minobaca~ 82 mm 36 komada- bestrzajni top 40 komada- ru~ni baca~ M 57 380 komada- pu{ka snajperska 100 komada- metak 7,62 mm 1,333.530 komada- metak 7,65 mm 100.620 komada- metak 7,62 mm

za automatsku pu{ku, poluautomatsku pu{ku i pu{komitraljez 3,241,750 komada

- metak 7,9 mm 1,757.160 komada- fi{eklije, dvodjelne 6.341 komada.272

Vojno rukovodstvo, a posebno Kadijevi}, je smatralo daTeritorijalnu odbranu treba “maksimalno paralisati u onim dijelovimazemlje gdje bi ona mogla posluìti kao baza za stvaranje vojskesecesionisti~kih republika, odnosno secesionisti~kih snaga”.273

272 AIIZ, inv. br. 2-2532, Teritorijalna odbrana Sarajevo, Str. pov. br. 06/386-2,10. maj 1991. - Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine Sarajevo.

273 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 94; S. Biserko, nav. dj., str. 222.

Maksimalno paralisanje Teritorijalne odbrane u zapadnom dijelu Jugoslavije je,po Kadijevi}u, predstavljalo jednu od “bitnih opredjeljenja” osnovne zamisli “upotrebeoruànih snaga” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 93-94).

122

Masovno naoruàvanje naroda, “pre svega preko naoruàvanjaTeritorijalne odbrane, ponegdje i davanjem oru`ja na ruke ili {tobliè ljudima zbog navodne potrebe za brzom mobilizacijom”, pogeneralu Kadijevi}u, je prakti~no zna~ilo “naoruàvanje republi~kihvojski na na~in koji }e biti najteè kontrolisati od strane JNA”, a{to je, “istovremeno, to bila priprema republi~ke vojske za njenosuprostavljanje eventualnoj intervenciji JNA”.274

Nosioci Velikosrpskog pokreta, posebno vojno rukovodstvo, supreko dijela starje{ina u Teritorijalnoj odbrani nastojali da tu komponentuoruànih snaga maksimalno drè van kontrole “secesionisti~kih”politi~kih rukovodstava. U tome su “djelimi~no uspjevali svugdjevi{e nego u Sloveniji”. Pri tome su Teritorijalnu odbranu “srpskihdijelova u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini upotrebili u dejstvimazajedno sa JNA”.275

JNA je “osnovne izvore nabavke oru`ja” u Jugoslaviji “stavilapod svoju kontrolu tako {to je oru`je teritorijalne odbranepreuzela”, odnosno nezakonito oduzela, “a nabavku iz doma}e industrijenaoruànja kontrolisala”.276

Odluka o razoruànju Teritorijalne odbrane donesena je 14. maja1990, dan uo~i redovne smjene predsjednika Predsjedni{tva SFRJ, jer sunosioci Velikosrpskog pokreta ~ekali da istekne mandat Janezu Drnov{eku,koji je do 15. maja bio predsjednik Predsjedni{tva SFRJ, po{to su dobroznali da on to ne bi prihvatio. Tako je na~elnik General{taba Oruànihsnaga SFRJ, general Blagoje Adì}, 14. maja 1990. izdao Nare|enje,Str. pov. broj 19-1, o ”preuzimanju i obezbje|enju naoruànja imunicije subjekata ONO i DSZ u skladi{tima JNA”.277 Sljede}eg


275 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 94; R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 151. U SFRJ su, pogeneralu Kadijevi}u, postojale secesionisti~ke republike, secesionisti~ka politi~karukovodstva, secesionisti~ke snage, secesionisti~ki dijelovi zemlje i ~ak “pripadnicisecesionisti~kih naroda” (V. Kadijevi}, nav., dj., str. 94-95).


277 AIIZ, inv. br. 2-917, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, 06/1 Broj: DT 06/-1-79, Sarajevo, 13. septembar 1990. -Predsjedni{tvu SR BiH; R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 151; Isti, OD SMRTI TITA DOSMRTI JUGOSLAVIJE, str. 412.

123

je dana Komanda 1. vojne oblasti, u skladu sa navedenim nare|enjemgenerala Adì}a, a u cilju navodno “sigurnijeg smje{taja i ~uvanjanaoruànja i municije Teritorijalne odbrane”, izdala Nare|enje (Str.pov. br. 1-90), ~etvrtom (4.), petom (5.), dvanaestom (12.) sedamnaestom(17.), dvadeset ~etvrtom (24.) i trideset sedmom (37.) korpusu opreuzimanju, smje{taju i ~uvanju “kompletnog naoruànja i municijeod teritorijalne odbrane, u magacinima JNA”.278

Tim je nare|enjem general-pukovnik Aleksandar Spirkovski,komandant 1. vojne oblasti, precizirao na~in organizacije preuzimanja,smje{taja i ~uvanja naoruànja i municije od teritorijalne odbraneu magacine JNA i vrijeme realizacije (do 21. maja, tj. za 6 dana), kaoi vrijeme podno{enja izvje{taja o realizaciji nare|enja (do 1. juna, tj.za 15 dana), s napomenom da se ”za nejasna pitanja” korpusiobra}aju “odgovaraju}im organima” 1. vojne oblasti.279

Navedene mjere su imale za cilj potpuno razoruànjeTeritorijalne odbrane Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Ti suciljevi perfidno prikriveni formulacijom o “smje{taju i ~uvanju”kompletnog naoruànja i municije Teritorijalne odbrane u magacinimaJNA. O~igledno se radilo o prevari, koja je posebno izraèna ukonstataciji da }e “izuzimanje naoruànja i municije od strane{tabova i jedinica teritorijalne odbrane za izvo|enje planiranihaktivnosti” odobravati Komanda 1. vojne oblasti, “na predlog komandikorpusa”, koje }e “posebnim uputstvima” regulisati “na~in ulaska,odràvanja i ~uvanja, kao i postupka pri izuzimanju i vra}anjunaoruànja i municije u magacine”. Time je, pored ostalog, ponovopotvr|eno oduzimanje nadle`nosti i potpunu eliminaciju Teritorijalneodbrane iz sistema rukovo|enja i komandovanja.280

Odluka o oduzimanju oru`ja Teritorijalnoj odbrani i njegovo stavljanje podkontrolu JNA bila je, po ocjeni generala Kadijevi}a, “jedna od najzna~ajnijih mjeraparalisanja pogubnog ustavnog koncepta o oruànim snagama”. Protiv te odluke su,pi{e Kadijevi}, “mnogi ustali, osobito Slovenci” (Isto, str. 78), ali, bez ikakva uspjeha.

278 AIIZ, inv. br. 2-916, Komanda 1. Vojne oblasti, Str. pov. br. 1-90, 15. maj1990. — 4. korpusu i drugima. To je nare|enje objavio Hasan Efendi} u knjizi: KO JEBRANIO BOSNU, Sarajevo 1998, str. 102-103.

279 Isto.

280 Isto.

124

Velikosrpski pokret je, dva dana nakon {to je Borisav Jovi} do{aona ~elo Predsjedni{tva SFRJ, preduzimao mjere “da se u Sloveniji iHrvatskoj oduzme oru`je iz civilnih magacina TO i da se prenese uvojne magacine”, kako ne bi dozvolili “da oru`je Teritorijalne odbranezloupotrebe u eventualnim sukobima ili za nasilno otcepljenje”. Usvom dnevniku Jovi} za 17. maj pi{e sljede}e: “Prakti~no smo ihrazoruàli. Formalno, ovo je uradio na~elnik General{taba, alifakti~ki po na{em (rukovodstvo Velikosrpskog pokreta - prim S. ^.)nalogu. Slovenci i Hrvati su o{tro reagovali, ali nemaju kud”.281

Sljede}eg dana Milan Ku~an je telefonom zvao Borisava Jovi}a,koji se nalazio na vikendu u Nik{i}u (kod Kragujevca), i àlio se “naoduzimanje oru`ja”. Tom mu je prilikom Ku~an rekao”da se narodsuprostavlja, da moè biti `rtava”, da je zbog toga zakazaosjednicu Predsjedni{tva Slovenije i traìo razgovor, pri ~emu su sedogovorili da se ~uju “u ponedeljak ujutro” i dogovore susret.282

Dvadeset prvog maja 1990. kod Jovi}a su stigli Ku~an i Drnov{ekda razgovaraju “o oduzimanju oru`ja slovena~koj TO”. Na straniVelikosrpskog pokreta, pored Jovi}a, tom su sastanku prisustvovaliVeljko Kadijevi} i Anton Stari, generalni sekretar Predsjedni{tva SFRJ.“Ku~an je govorio na{iroko: nisu bili obave{teni ni od koga. Oru`jeje prvo preneto, pa su onda saznali. Ne znaju su{tinu, razloge i cilj.Oni to shvataju kao razoruànje. Smatraju da je time ugroènsuverenitet Republike. Obja{njenje Gneral{taba smatra nedovoljnim.Misli da u Ustavu nema pokri}a za takvu meru. Oru`je su onikupovali. Oni su odgovorni za vo|enje TO, a tako se sa njimpostupa, da im se i ne kaè, a uzme se oru`je. Veruje da je u pitanju

281 B. Jovi}, nav. dj., str. 146.

282 Isto. Jovi} je na Ku~anovo pitanje da li mogu da se na|u da razgovaraju ooduzimanju oru`ja odgovorio :

Kako da ne, kaèm mu ja. Da se javi u ponedeljak ujutro pa da ugovorimosusret. Ina~e, kaèm mu, ~uo sam preko radija za tu akciju, ne znam o ~emu seradi, ali preporu~ujem da ne dolaze u sukob s armijom, da predaju oru`je, a uponedeljak }emo sve korigovati ako treba.

Iako je glumio neobavije{tenog predsjednika (“... ne znam o ~emu se radi...,), zaJovi}a je bilo va`no da Slovenci “predaju oru`je”, pa }e, ukoliko bude potrebno, zadan-dva “sve korigovati” (Isto).

125

politi~ka intervencija, a to je ugroàvanje njihovih suverenih prava.Mo`da je neposredni uzrok tome klima koja je nastala u Slovenijiposle (mog) inauguracionog govora i kritika tog govora u Sloveniji iHrvatskoj. Politi~ko stanje u Sloveniji zbog uzimanja oru`ja, vrlo jete{ko, nije siguran kako se moè sanirati”.283

Ku~an je tada traìo :

“ - da budu ta~no informisani o ~emu se radi,

- da im se vrati oru`je, a oni }e osigurati uslove ~uvanja,

- da se smeni komandant TO za Sloveniju,

- da se vidi kako smanjiti politi~ke tenzije”.284

Obja{njenje generala Kadijevi}a nije zadovoljilo Ku~ana, iz vi{erazloga, prije svega, la`no je “objasnio” da je ta “mera preduzeta u celojzemlji, a ne samo u Sloveniji” i ujedno iznio, pored neargumentovanih,i la`ne razloge za njeno preduzimanje.285

“Sva teritorijalna odbrana” je, po Kadijevi}u, razoruàna“prije nego {to su po~eli oruàni sukobi u Jugoslaviji”.286 I takonstatacija govori o laì i podvalama, prije svega, Predsjedni{tvu SFRJ.

Oduzimanje oru`ja Teritorijalnoj odbrani izvršeno je bezodobrenja Predsjedništva SFRJ i bilo je u suprotnosti slu`benom

283 Isto, str. 147.

284 Isto.

285 Isto. O tome je Jovi} zapisao sljede}e: “Veljko je objasnio da je merapreduzeta u celoj zemlji, a ne samo u Sloveniji zato {to su magacini slaboobezbe|eni, a me|unacionalna i uop{te politi~ka situacija se naglo pogor{ala; daje to isklju~iva nadle`nost vojske (~uvanje oru`ja i rukovanje njime); da to nijestvar Republike i da one (republike) èle da se me{aju u vojna pitanja, a na tonemaju pravo. Ako obezbede dobre uslove za{tite, moè se razmotriti i vra}anjeoru`ja, ali to podrazumeva bar jednu naoruànu jedinicu, a ne jednog straàra,koja }e u slu~aju napada da odbije otimanje oru`ja. Sve njihove nadle`nostiostaju, uklju~uju}i i kori{}enje oru`ja iz vojnih magacina za obuku, ve`be, i dr.

Naravno, Ku~an nije bio zadovoljan” (Isto).


126

konceptu opštenarodne odbrane i odnosu prema Teritorijalnoj odbranikao sa JNA ravnopravnoj komponenti oruànih snaga.287 Dono{enjetakve odluke nije imalo nikakva pokri}a u Ustavu SFRJ. To je, poredostalog, zna~ilo ugroàvanje suverenih prava republika. Tim prije, jerje naoruànje i municija bilo vlasni{tvo republika i autonomnihpokrajina, a ne JNA.

General Kadijevi} je taj postupak pravdao tvrdnjom da je oru`jeisklju~ivo u nadle`nosti vojske, a ne republika, koje na to, po njemu,nisu imale pravo. Republike je umirivao da postoji mogu}nost da seoru`je vrati, ako osiguraju “dobre uslove zaštite”.288

Provo|enje odluke o oduzimanju oru`ja od Teritorijalne odbrane(maja 1990.) izazvalo je ozbiljnu sumnju u njen pravi smisao i cilj, ito ne samo kod republi~kih rukovodstava i {tabova Teritorijalneodbrane, ve} i kod ve}ine objektivnih i nepristrasnih ljudi, uklju~uju}ii najve}i broj starje{ina JNA. Oru`je nije oduzeto Teritorijalnoj odbraniSrbije i Crne Gore, osim u op{tinama sa ve}inskim muslimanskimstanovni{tvom (kao, na primjer, u Plavu). Ta je odluka najvi{epogodila Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, a nije oduzet ni dio oru`ja

287 D. Marijan, nav. dj., str. 293. Jovi} u svom dnevniku za 21. maj 1990, poredostalog, navodi da je Predsjedni{tvo SFRJ donijelo odluku “da se svim republi~kimteritorijalnim odbranama oduzme oru`je i stavi pod kontrolu JNA” (B. Jovi}, nav. dj.,str. 146). To nije ta~no, jer takvu odluku Predsjedni{tvo SFRJ nikada nije donijelo, {topotvr|uje i sam Jovi}. Naime, on u svom dnevniku za 17. maj, govore}i opreduzimanju mjera “da se u Sloveniji i Hrvatskoj oduzme oru`je iz civilnih magacinaTO i da se prenese u vojne magacine”, decidno navodi da je razoruànje TO Slovenijei Hrvatske formalno uradio na~elnik General{taba, general Adì}, a “fakti~ki po na{emnalogu”, tj. nalogu rukovodstva Velikosrpskog pokreta (Isto).

Raif Dizdarevi} tvrdi da je Predsjedni{tvo SFRJ 23. maja 1990, dakle naknadno,donijelo odluku “da se oru|e i oru`je TO izuzima iz teritorijalne odbrane, radibolje za{tite i ~uvanja i prebacuje u vojne magacine” (R. Dizdarevi}, OD SMRTITITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 413; Isti, IZDAJA VOJNOG VRHA, str.151). To isto tvrde i Anton Lukeì} (A. Lukeì}, KRVAVA BESPU]A JNA, u : F.Ademovi}, nav. dj., str. 77) i Hasan Efendi} (H. Efendi}, nav. dj., str. 102).

Rasploìvi izvori ukazuju da takvu odluku nije donijelo Predsjedni{tvo SFRJ, ve}rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, a formalno general Adì}, na~elnik General{taba— 14. maja 1990.

288 B. Jovi}, nav. dj., str. 147.

127

(1/3) teritorijalne odbrane Slovenije i mnogim jedinicama teritorijalneodbrane zapadne Hercegovine.289

U provo|enju te mjere do{lo je do jedne ne samo indikativne, ve}i zabrinjavaju}e pojave, odnosno do razli~itog odnosa prema jedinicamaTO u republikama, pa i primjene etni~kog kao osnovnog kriterijuma unjenoj realizaciji. Praksa je pokazala da je oru`je oduzimano samo odnesrpskih jedinica Teritorijalne odbrane (Kosovo, Slovenija, Hrvatska,Bosna i Hercegovina), {to je izazvalo proteste, ozbiljan otpor, pa ioruàno suprotstavljanje. Pored toga, neke su jedinice Teritorijalneodbrane u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, srpskog sastava, dobijaleu toku provo|enja te mjere i dodatne koli~ine naoruànja, kao i to daje velika koli~ina oru`ja i vojne opreme podijeljena i onim gra|animasrpske nacionalnosti koji i nisu bili vojni obveznici. To je oru`je, zajednosa onim {to je JNA planski ostavljala prilikom povla~enja iz nekihrepublika, posluìlo ne samo za formiranje vojski novoformiranihsrpskih kolaboracionisti~kih paradràva (Republike Srpske Krajine iRepublike Srpske), ve} i brojnih srpskih paravojnih oruànih formacija.290

Oduzimanje oru`ja Teritorijalne odbrane istovremeno su pratileorganizacijsko-formacijske promjene u 1. i 5. vojnoj, te Vojnopomorskoj

289 I. Radakovi}, str. 33. Srbija i Crna Gora su, u vrijeme kada je vojno rukovodstvorazoruàvalo Teritorijalnu odbranu Bosne i Hercegovine, vr{ilo ubrzanu modernizacijucjelokupnog e{alona Teritorijalne odbrane i milicije, pri ~emu je posebna pa`njausmjerena u nabavci haubica i dalekometne artiljerije (H. Efendi}, nav. dj., str. 101).

JNA je, navodi D. Marijan, 23. maja 1990, nekoliko dana prije nego je HDZ preuzelavlast u Republici Hrvatskoj, oduzela oru`je Teritorijalne odbrane Hrvatske i “pohranila”ga u svoja skladi{ta (D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 292).

Razoruànje republi~kih teritorijalnih odbrana (izvedeno svuda osim u Srbiji iCrnoj Gori) se, po generalu Radakovi}u, moè smatrati ~istim vojnim udarom. “JNA,kao okosnica i dio oruànih snaga SFRJ, razoruàva drugu ravnopravnukomponentu! Da li se to moè nazvati i pripremom za otvorenu vojnu akciju nadvije republike? Svakako da moè”, tvrdi Radakovi}.

Razoruànje TO Slovenije je samo djelimi~no uspjelo u toj republici (I. Dolni~ar,ZAÊTNICI RATNE TRAGEDIJE, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 269). Naime, uSloveniji je po I. Veselinovi}u, oduzeto oko 70 odsto naoruànja TO, dok je u Srbijiostavljeno u skladi{tima TO, uklju~uju}i i Vojvodinu (I. Veselinovi}, JNA U MINULOMRATU, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 233).


128

oblasti. U 1. vojnoj oblasti 10. motorizovana brigada u Mostaru prevedenaje iz "B" u "A" klasifikaciju, u kojem je najzna~ajniji ~in bila ugradnjaoklopnog i mehanizovanog bataljona u njen sastav po "A" klasifikaciji.291

U Banja Luci je 329. oklopna brigada preformirana iz "B" u "A"klasifikaciju, s tim što su u njen sastav ugra|eni Oklopni i Mehanizovanibataljon (Oklopni je smješten u Benkovcu, a Mehanizovani u Kninu).292

Najve}e promjene izvršene su u 5. vojnoj oblasti. Krajem juna 1990.ukinuta je 6. proleterska pješadijska divizija, kao i Komanda odbrane gradaZagreba. Šire podru~je Zagreba s Kordunom i Banijom ušlo je u sastavnovoformiranog 10. korpusa. Ustrojavanje 10. korpusa sa sjedištem uZagrebu bilo je "izvan redovnih aktivnosti u organizacijsko-formacijskimpromjenama po planu "JEDINSTVO - 2 i 3". Novoformiranom korpusupridodane su iz sastava 32. korpusa 140. motorizirana brigada "A"klasifikacije. Iz "B" u "A" klasifikaciju prevedena je i 4. oklopna brigadalocirana u Jastrebarskom i Karlovcu te podre|ena zapovjedništvu 10.korpusa. Stvaranjem 10. korpusa razdijeljena je JNA od Teritorijalneodbrane grada Zagreba. U 32. korpusu, 265. mehanizirana brigada izBjelovara i Koprivnice prevedena iz "B" u "A" klasifikaciju. U 13. korpusu13. proleterska motorizirana brigada u Ilirskoj Bistrici i Rijeci je prevedenaiz "B" u "A" klasifikaciju. Promjene su bile i u Sloveniji, gdje je u 14.korpusu 1. oklopna brigada u Vrhniki, tako|e, prevedena iz "B" u "A"klasifikaciju. S tim je promjenama u preustrojenim jedinicama znatnopoja~ana vatrena i udarna mo}, a pove}ana im je pokretljivost izvankomunikacija. Iz "B" u "A" klasifikaciju prevedene su i pri{tabske jediniceKomande 5. vojne oblasti, 580. mješovita protuoklopna artiljerijskabrigada u Virovitici i Krièvcima.293

291 D. Marijan, nav. dj., str. 293, nap. 19; D. Marijan, ORU@ANE SNAGESFRJ..., str. 361, nap. 52. Jedinice “A” klasifikacije imale su od 60 do 100%, “B” od15 — 60% i “R” do 15% popunjenosti po ratnoj organizaciji i formaciji jedinica. Jedinice“A” klasifikacije su imale kadrovsku osnovu od vojnika na redovnom sluènju vojnogroka. Takve su jedinice, po jugoslovenskoj doktrini upotrebe i planovima mobilizacijskograzvoja, vrlo brzo postizale ratnu formaciju i bile su spremne za brzu upotrebu (Isto).

292 Isti, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 293.

293 Isto, str. 293-294. Ve}ina navedenih jedinica je, prema istraìvanjima D.Marijana, “do izbijanja otvorenog sukoba u ljeto 1991. djelovala na stvaranju onog štoje promid`ba JNA zvala ‘tampon zonama’, dok je stvarno bilo rije~ o spre~avanju radalegalnih tijela Ministarstva unutarnjih poslova Republike Hrvatske” (Isto, str. 294).

129

Vojno rukovodstvo je, s preklasifikacijom u “A” jedinice u 5. vojnojoblasti nastojalo prevazi}i nedostatak u ljudstvu na podru~jima gdje suHrvati bili u ve}ini, oslanjaju}i se na regrute iz drugih dijelova Jugoslavije.Insistiranje na oklopnim i mehanizovanim sastavima je bilo sasvimlogi~no, jer su u opremljeni sredstvima ratne tehnike, koja je u pogledurukovanja bila zahtjevna, a u borbenom pogledu najdjelotvornija.294

Iako Borisav Jovi} u svom dnevniku od 17. maja ne spominjemjere da se i u Bosni i Hercegovini, kao u Sloveniji i Hrvatskoj,“oduzme oru`je iz civilnih magacina TO i da se prenese u vojnemagacine”,“predislociranje naoruànja i municije” Teritorijalneodbrane SR Bosne i Hercegovine izvr{eno je, na osnovu (formalno)nare|enja na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ, Str. pov. broj19-1 (od 14. maja 1990.), od 18. do 23. maja 1990, osim za regijuBiha} i Banjaluka, gdje je zavr{eno 13. juna 1990.295 Ta se akcija“odnosila na naoruànje i municiju Teritorijalne odbrane, a zaostale subjekte prema èlji i izri~itom zahtjevu”, pri ~emu jeizostavljeno naoruànje i municija ratnih jedinica Teritorijalneodbrane koje su formirale radne organizacije.296

294 Isto, str. 294. S tim u vezi, D. Marijan navodi da je oslonac na takve jedinicebio u skladu sa povoljnim u~incima koje su imali na Kosovu po~etkom i krajemosamdesetih godina (Isto). Govore}i o tome, on citira B. Jovi}a, kome je 8. juna 1990.general Kadijevi} rekao: “da su doneli odluku o formiranju posebnih motorizovanihkorpusa /tijela — prim. S. ^./ u regionima Zagreba, Knina, Banjaluke i Hercegovine,koji }e biti sposobni, po potrebi, da budu u funkciji kao na Kosovu” (B. Jovi}, nav. dj.,str. 152; D. Marijan, nav. dj., str. 294, nap. 22).

295 AIIZ, inv. br. 2-917, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, DT 06/1-79, Sarajevo, 13. septembar 1990. — Predsjedni{tvu SRBiH, Informacija o akciji sigurnijeg obezbje|enja naoruànja i municije TO SR BiH.

Obavje{tavaju}i o tome Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine, general-pukovnikMilo{ Baj~eti}, komandant Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, izme|u ostalog, navodi:“Cilj preduzetih mjera od OS /oruànih snaga — prim. S. ^./ jeste obezbje|enjeboljeg i uslovnijeg skladi{tenja /naoruànja i vojne opreme Oruànih snaga —prim. S. ^./, kao i bezbjednijeg ~uvanja” (Isto).

JNA je, tvrdi general Ilija Radakovi}, “~uvala” naoruànje i vojnu opremuTeritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine za oko 130.000-150.000 vojnika (I. Radakovi},nav. dj., str. 127).

296 Isto.

130

Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine razoruàna je uprolje}e 1990, prije vi{estrana~kih izbora i bez vidljivog protivljenja,pri ~emu je prihva}eno obrazloènje da }e njeno naoruànje biti bolje~uvano u skladi{tima JNA (predsjednik Predsjedni{tva bio je ObradPiljak, komandant Teritorijalne odbrane Milo{ Baj~eti}, a republi~kisekretar za narodnu odbranu Muharem Fetahagi}).297

Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je do 16. maja1990. ~uvala — skladi{tila naoruànje i vojnu opremu na 653 mjesta,298

{to je zavisilo od sticaja okolnosti i potreba razvoja TO. Situacija jebila vrlo razli~ita po okruzima tako da se naoruànje i vojna oprema~uvala u okruzima: Doboj - 20, Tuzla -128, Banjaluka -134, Biha} -32, Sarajevo -14, Gradski {tab TO Sarajevo-117, Livno -19, Zenica -31, Gora`de -22 i Mostar -136 mjesta.299

Na tim mjestima, van lokacija JNA (uslovno nazvanim skladi{tima),u kasama, kontejnerima, podrumima, pomo}nim prostorijama, skloni{tima,itd, u vlasni{tvu radnih organizacija, Sekretarijata za unutra{nje poslove,{kola, dru{tveno-politi~kih organizacija i dru{tveno-politi~kih zajednica,kao i u kombinovanim objektima {tabova Teritorijalne odbrane, ~uvanoje 165.860 cijevi razli~itog naoruànja i 58.894.000 komada municijeraznog kalibra do 14,5 mm.300

Skladi{ni prostor u kome je ~uvano naoruànje i vojna opremaTeritorijalne odbrane sa aspekta smje{taja i uslovnosti ~uvanja, po

297 Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je, po ocjeni S. Poto~ara,prilikom akcije razoruàvanja, odmah pokleknula — predala je oru`je {utke i ni{ta nijeuradila da nadomjesti propu{teno, {to je veoma uspje{no u~inila Slovenija, samanevarskom strukturom narodne za{tite (S. Poto~ar, UROTA GENERAL[TABAPROTIV NARODA, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 110).

298 AIIZ, inv. br. 2-917. Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Broj DT 06/1, 13. septembar 1990. —Predsjedni{tvu SR BiH. Broj objekata koje je tada koristila Teritorijalna odbrana bio jeve}i za 50 u vlasni{tvu JNA, a koje je koristilo 90 op{tinskih {tabova Teritorijalneodbrane za smje{taj municije preko 14,5 mm.

299 Isto.

300 Isto. Ta ukupna koli~ina naoruànja i municije Teritorijalne odbrane je do 16.maja 1990. bila van objekata JNA, i kasnije je bila jo{ ve}a.

131

ocjeni Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, nije zadovoljavao.Ukupno je Teritorijalna odbrana izgradila ili adaptirala svega 156objekata-magacina u kome se moglo uslovno ~uvati naoruànje ivojna oprema. Pored tog prostora uslovan je bio i skladi{ni prostorJNA koji je koristila Teritorijalna odbrana pod zakup (50 magacina) isa izuzecima dio prostora radnih organizacija. Me|utim, preko 50%kori{tenog skladi{nog prostora je bilo neuslovno sa aspekta smje{taja,a skoro 30% djelimi~no uslovno.301

301 Isto. Naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Republike Bosne iHercegovine je “~uvano” (1991.) u sljede}im skladi{tima JNA :

1) Okrug Banja Luka: Skladi{te “Trn” Banja Luka (Op{tinski {tab Teritorijalneodbrane Banja Luka); Kasarna “Mali logor” Banja Luka (Okru`ni {tab Teritorijalne odbraneBanja Luka); “Kr~marice” - Banja Luka (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane BosanskaGradi{ka i Banja Luka — samo municija); Kasarna “Kozara” Banja Luka (op{tinski{tabovi: Srbac, êlinac, Kotor Varo{, Lakta{i, Prnjavor i Skender Vakuf); “Palan~i{te”Prijedor (op{tinski {tabovi: Bosanska Dubica, Bosanski Novi, Prijedor — u kasarninaoruànje - i Sanski Most); “Stara Kula” - Mrkonji} Grad (op{tinski {tabovi: Mrkonji}Grad, Klju~ i [ipovo) i skladi{te Jajce (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Jajce);

2) Okrug Biha}: Kasarna “Grme~” — Biha} (Op{tinski {tab Teritorijalne odbraneBiha} i Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Biha}); “Golubi}” — Knin (op{tinski {taboviTeritorijalne odbrane Bosansko Grahovo i Titov Drvar); “Svodna” — Bosanski Novi(op{tinski {tabovi Bosanska Krupa, Cazin i Velika Kladu{a); “Ripa~” (Op{tinski {tabTeritorijalne odbrane Bosanski Petrovac);

3) Okrug Doboj: “Rabi}” — Derventa (op{tinski {tabovi: Bosanski Brod, Bosanski[amac, Derventa, Modri~a i Odàk); “Bare” — Doboj (Op{tinski {tab Teritorijalne odbraneDoboj); “Donje [evarlije” — Doboj (Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Doboj);“Gornje [evarlije” — Doboj (op{tinski {tabovi: Maglaj, Tesli} i Te{anj);

4) Okrug Gora`de: Skladi{te “Ustikolina” — Fo~a (op{tinski {tabovi Teritorijalneodbrane: âjni~e, Fo~a i Gora`de, te Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane); Kasarna“Kalinovik” — Kalinovik (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Kalinovik); Skladi{te “Rudo”— Rudo (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Rudo) i Skladi{te “Vi{egrad” — Vi{egrad(Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Vi{egrad);

5) Okrug Livno: Skladi{te “Doljani” — Donji Vakuf (Okru`ni {tab Livno i op{tinski{tabovi Teritorijalne odbrane: Livno, Duvno, Glamo~ i Kupres);

6) Okrug Mostar: Skladi{te “Duì” — Trebinje (op{tinski {tabovi Teritorijalneodbrane: Bile}a, Ljubinje i Trebinje); “Tasov~i}i” - ̂ apljina (op{tinski {tabovi Teritorijalneodbrane: âpljina i Neum); “Gabela” - âpljina (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane:îtluk, Ljubu{ki, Neum, Nevesinje, Posu{je, Stolac i Bile}a); “Ba~evi}i” — Mostar(op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Gacko, Grude i Li{tica); “Ljuta” — Konjic (op{tinski

132

Poslije preduzetih mjera najve}i dio naoruànja i municijeprikupljeno je na 48 lokacija JNA. Na tim je lokacijama 20 op{tinskih

{tabovi Teritorijalne odbrane: Jablanica, Konjic i Prozor); “Jasenice” — Mostar (Okru`ni{tab Teritorijalne odbrane Mostar i Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Mostar); “Ju`nilogor” — Mostar (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Mostar — naoruànje);

7) Okrug Sarajevo: Skladi{te “Semizovac” — Semizovac (Okru`ni {tabTeritorijalne odbrane Sarajevo); “Ilija{“ — Ilija{ (op{tinski {tabovi: Breza, Fojnica,Kre{evo i Vare{); Kasarna “Han Pijesak” — Han Pijesak (Op{tinski {tab Teritorijalneodbrane Han Pijesak); Kasarna “Kiseljak” — Kiseljak (Op{tinski {tab Teritorijalneodbrane Kiseljak); “Koran” — Pale (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Olovo iSokolac); Kasarna Visoko (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Visoko); “Vi{egrad” —Vi{egrad (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Vi{egrad);

8) Okrug Tuzla: Skladi{te “Ljuba~e” (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane:Banovi}i, Kalesija, Kladanj i @ivinice); Kasarna “Bijeljina” — Bijeljina (op{tinski {taboviTeritorijalne odbrane: Bijeljina i Ugljevik); “Kozlovac” — Tuzla (op{tinski {taboviTeritorijalne odbrane: Bratunac, Lukavac, Srebrenica, Srebrenik, [ekovi}i, Tuzla iZvornik); “Krep{i}” — Br~ko (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Br~ko, Grada~ac,Lopare i Ora{je); “Donje [evarlije” — Doboj (Op{tinski {tab Teritorijalne odbraneGra~anica); “Gornje [evarlije” — Doboj (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane — Lukavac— municija); Kasarna “Husinska buna” — Tuzla (Op{tinski {tab Teritorijalne odbraneVlasenica); “Mali Zvornik” — Zvornik (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Zvornik);Kasarna “Han Pijesak” — Han Pijesak (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Zvornik);

9) Okrug Zenica: Skladi{te “Doljani” — Donji Vakuf (op{tinski {tabovi Teritorijalneodbrane: Bugojno, Donji Vakuf i Gornji Vakuf); “Kaonik” — Busova~a (Op{tinski {tabTeritorijalne odbrane Busova~a); “Ilija{“ — Ilija{ (Op{tinski {tab Teritorijalne odbraneKakanj); Kasarna “Travnik” — Travnik (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane NoviTravnik i Vitez); “Slimena” — Travnik (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Travnik,Zavidovi}i i @ep~e); Kasarna “Josip Jovanovi}” — Zenica (Okru`ni {tab Teritorijalneodbrane Zenica i Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Zenica);

10) Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo: Skladi{te “Faleti}i” —Sarajevo (Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane i op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane:Centar, Stari Grad i Novi Grad); “Hadì}i” — Hadì}i (Gradski {tab Teritorijalne odbraneSarajevo i op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Hadì}i i Ilidà); “Ilija{“ — Ilija{ (Op{tinski{tab Teritorijalne odbrane Ilija{); “Toplik” — Lukavica (Op{tinski {tab Teritorijalne odbraneNovo Sarajevo); “Krupanjska Rijeka” — Pazari} (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane:Novo Sarajevo, Trnovo i Vogo{}a); “Koran” — Pale (Op{tinski {tab Teritorijalne odbranePale) i “Semizovac” — Semizovac (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Vogo{}a) —AIIZ, inv. br. 2-2512, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija{tabova Teritorijalne odbrane Okruga Banja Luka; Isto, inv. br. 2-2513, PREGLEDskladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija {tabova teritorijalne odbraneOkruga Biha} i Okruga Doboj; Isto, inv. br. 2-2514, PREGLED skladi{ta JNA u kojima

133

{tabova i Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane imalo 32 magacina uvlasni{tvu Teritorijalne odbrane, gdje se status nije mijenjao. Nalokacije JNA 45 op{tinskih {tabova teritorijalne odbrane, svi okru`ni{tabovi teritorijalne odbrane i Republi~ki {tab teritorijalne odbranepredislociralo je kompletno naoruànje i municiju. Me|utim, u 64op{tinska {taba teritorijalne odbrane koji su razvijali 452 ratnejedinice i 120 {tabova teritorijalne odbrane, ~uvano je van lokacijaJNA 20.789 cijevi i 2.476.338 komada metaka i ostalog ubojnogmaterijala na 442 mjesta — magacina i {taba Teritorijalne odbrane. Tasu sredstva pripadala ratnim jedinicama Teritorijalne odbrane koje surazvijale radne organizacije ja~ine od odjeljenja do partizanskebrigade, a {tabovi Teritorijalne odbrane zadràli su dio naoruànjakoje je sluìlo za samoza{titu lica i {tabova teritorijalne odbrane.302

Problem obezbje|enja, osim objekata JNA, bio je jo{ teì inesigurniji. U Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine desile suse prije 1987. dvije provalne kra|e i devet kra|a iz magacina, radnihorganizacija i {kolskih centara. Ukradeno je 13 pu{aka, od kojih 7 do13. septembra 1990. nije prona|eno (5 pu{aka iz [kolskog centra Brezai 2 iz organa pozadine Mostar), i jedna koli~ina municije. I dalje suuslovi obezbje|enja bili nedovoljni i nepotpuni, pri ~emu “mogu}nostkontrole mala, a snage za intervencije ograni~enih mogu}nosti”.303

U cjelokupnom sistemu bilo je nedostataka u ~uvanju naoruànjai vojne opreme Teritorijalne odbrane, jer se obezbje|enje svodilo na

se ~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Oruga Gora`de i OkrugaLivno; Isto, inv. br. 2-2515, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje imunicija {tabova Teritorijalne odbrane Oruga Mostar; Isto, inv. br. 2-2516, PREGLEDskladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbraneOruga Tuzla; Isto, inv. br. 2-2517, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uvanaoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Gr[TO /Gradski {tab Teritorijalneodbrane Sarajevo — prim. S. ^./; Isto, inv. br. 2-2518, PREGLED skladi{ta JNA ukojima se ~uva naoruànje i municija RJ /ratnih jedinica — prim. S. ^./ Teritorijalneodbrane Okruga Zenica; Isto, inv. br. 2-2519, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Okruga Sarajevo.

302 Isto. Time problem smje{taja nije bio cjelovito rije{en. U prvoj poloviniseptembra 1990. u toku je bio proces vra}anja vi{kova dobijenih iz JNA. Do tada jevra}eno preko 70.000 cijevi, a kasnije je vra}eno jo{ 34.000 cijevi.

303 Isto.

134

portira, ~uvara, deùrnog milicionara i periodi~nog obilaska. Samo suradne organizacije namjenske proizvodnje i neke ve}e radneorganizacije imale obezbje|enje koje je zadovoljavalo.304

Nijedan objekat nije imao propisno obezbje|enje po Praviluslu`be Oruànih snaga. Samo je u 20 garnizona postojala mogu}nostintervencije jedinica JNA. Tehni~koj za{titi je bila posve}ena pa`nja,ali zbog nedostaka finansijskih sredstava samo je 60 magacinaTeritorijalne odbrane i radnih organizacija bilo za{ti}eno, {to je biloispod 10% od broja magacina.305

Republi~ki sekretarijat za narodnu odbranu je, polaze}i odsvojih nadle`nosti utvr|enih zakonom i drugim propisima, sagledavaostanje nabavljenog naoruànja, municije i druge vojne opreme zapotrebe Izvr{nog vije}a Skup{tine SR Bosne i Hercegovine,republi~kih organa i upravnih organizacija, kao i za odgovaraju}eop{tinske dràvne organe za njihov rad u ratu. Podaci su prikupljenina osnovu odgovaraju}ih izvje{taja dobijenih od stru~nih slu`bi zaposlove ONO u tim organima i organizacijama. Na sli~an su na~in iorgani dru{tveno politi~kih organizacija Republike, Skup{tine SR

304 Isto.

305 Isto. Imaju}i u vidu da je Teritorijalna odbrana komponenta Oruànih snaga,da oru`je mora imati jedinstven tretman, da svi {tabovi Teritorijalne odbrane morajuostaviti dio naoruànja (pi{tolje i pu{ke) za za{titu lica, dokumenata, ratnih zastava,planova i objekata Teritorijalne odbrane, u radnim organizacijama je do 13. septembra1990. ipak je ostalo mnogo oru`ja i municije koje se, uglavnom, ~uvalo pod lo{ijimuslovima nego ona koja su bila u magacinima {tabova Teritorijalne odbrane. Polaze}iod toga, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je 13.septembra 1990. Predsjedni{tvu SR BiH predloìo sljede}e mjere :

“1. Sve preostalo naoruànje i municiju, kad JNA obezbijedi uslove ~uvanja,prikupiti i time obazbijediti jedinstveno ~uvanje i smje{taj za TO.

Posebnim kriterijumom komandanta TO SRBiH regulisati kolikonaoruànja i municije ostaviti [TO /{tabovi Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ zaobezbje|enje planova i objekata TO.

2. Prikupiti podatke i stavove RO /radne organizacije — prim. S. ^./ i izvr{nihorgana DPZ /dru{tveno-politi~ke zajednice — prim. S. ^./ i do kraja 1990. godinerije{iti problem NVO /naoruànje i vojna oprema — prim. S. ^./ rasformiranihratnih jedinica u RO i vi{kova nastalih smanjenjem ovih jedinica. Predlaèmo dase ovi vi{kovi iz RO predaju [TO bez nakande” (Isto).

135

Bosne i Hercegovine i Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine donijeliodgovaraju}e zaklju~ke. Nabavljeno je nekoliko hiljada cijevi i ne{tomunicije, {to se vidi iz slijede}ih podataka :

- za potrebe republi~kih organa nabavljeno je 1 pu{komitraljez,5 pu{aka 7,9 mm, 77 poluautomatskih pu{aka, 210 automatskih pu{aka,5 automata i 765 pi{tolja;

- za potrebe okru`nih organa 105 pi{tolja i

- za potrebe op{tinskih organa: 592 pu{ke 7,9 mm, 281poluautomatskih pu{aka, 419 automatskih pu{aka i 4283 pi{tolja.306

Nabavljanje naoruànja, municije i druge opreme za potrebeorgana dru{tveno politi~kih organizacija Republike i op{tina vr{eno jepo posebnom postupku i Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane do13. septembra 1990. nisu bile poznate koli~ine istog, a tako|e ni na~innjihovog ~uvanja.307

Li~no naoruànje i dva borbena kompleta municije za funkcionere~uvano je kod njih u odgovaraju}im metalnim kasama, a za sve ostaleradnike na ratnom rasporedu kod rukovaoca u slu`benim prostorijama.Izuzetak je bio {to su automatske pu{ke, ru~ni baca~i, signalni pi{toljiza potrebe republi~kih organa ~uvani zajedni~ki kod Slu`be zazajedni~ke poslove republi~kih organa uprave, {to je predstavljaloozbiljan problem i nije bilo u skladu sa propisanim kriterijima.308

Naoruànje i druga vojna oprema za potrebe op{tinskih dràvnihorgana u ve}ini slu~ajeva je ~uvana na propisan na~in u skladi{timaTeritorijalne odbrane.309

306 Isto.

307 Isto.

308 Isto.309 Isto. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, i “pored

svih nastojanja”, do 13. septembra 1991. nije mogao ostvariti cjelovit uvid u stanjeza{tite i ~uvanja nabavljenog naoruànja za potrebe organa dru{tveno-politi~kihorganizacija, pri ~emu se nije isklju~ivala “mogu}nost povreda propisanih kriterijaza njihovo ~uvanje”. S obzirom na “ispoljenu problematiku u vezi sa uslovima~uvanja naoruànja i druge vojne opreme”, Republi~ki {tab je tada Predsjedni{tvuSR BiH predloìo sljede}e mjere :

136

Nakon {to je u toku 1989. u organima za unutra{nje poslove uSR Bosni i Hercegovini izvr{ena reorganizacija i smanjen ukupanbroj rezervnog sastava milicije, do{lo je do znatnog pobolj{anjaopremljenosti pripadnika MUP-a naoruànjem i drugim materijalno-tehni~kim sredstvima. Tako je 13. septembra 1990. ukupan rezervnisastav milicije bio opremljen sa 26.439 automatskih pu{aka, 9.386poluautomatskih pu{aka, 2.980 pu{komitraljeza, 119 snajperskih pu{aka,205 ru~nih baca~a sa odgovaraju}im borbenim kompletima municije,12.682 pi{tolja i 113 automatskih pi{tolja sa borbenim kompletimamunicije, te 20.618 ru~nih bombi, 5.205 tromblonskih mina, kao i1.919 mina za ru~ni baca~.310 U odnosu na ukupan broj rezervnihsastava milicije, u skladu sa odredbama Normi utro{ka i nepovratnihgubitaka sredstava, naoruànja i vojne opreme za prvih 90 dana rata,planirana je i obezbije|ena rezerva od 2.600 komada poluautomatskihpu{aka, 1.600 ru~nih bombi, 300 tromblonskih mina i 200 mina zaru~ni baca~. Organima za unutra{nje poslove, u odnosu na ukupanbroj sistematizovanih radnih mjesta po ratnoj organizaciji, tada jenedostajalo 22.066 pi{tolja sa borbenim kompletima municije.311

Organi za unutra{nje poslove su, pored iskazane rezerve, tadaraspolagali sljede}om koli~inom vi{ka naoruànja i minsko-eksplozivnih

“1. Naoruànje nabavljeno za potrebe organa na nivou Republike izuzeti ismjestit u vojno skladi{te Hadì}i, a za potrebe okru`nih organa u magacine ratnerezerve okru`nih {tabova TO.

2. Da se naoruànje, municija i druga vojna oprema nabavlja za potrebeorgana DPO Republike izuzme i prenese u R[TO, a od organa DPO organa iop{tina, okru`nim, odnosno op{tinskim [TO. Primopredaju izvr{iti na osnovuuredne dokumentacije, o ~emu sa~initi poseban zapisnik.

3. Da se zaduì odgovaraju}i rukovaoc u slu`bi za zajedni~ke posloverepubli~kih organa uprave radi ustrojavanja aùrne evidencije i ~uvanjanaoruànja, municije i opreme datog na ~uvanje u vojni magacin Hadì}i.

4. Zaduùju se odgovaraju}i op{tinski organi koji do sada nisu obezbijediliuslove za propisno ~uvanje naoruànja, municije i druge opreme da to u~ine nasli~an na~in kao i {to se predlaè za republi~ke organe.

5. S obzirom da je bilo prakse davanja na poklon ili zaduènog naoruànjaprilikom prelaska na drugu du`nost, odnosno prilikom odlaska funkcionera upenziju, {to nije u skladu sa propisima, potrebno je to naoruànje povu}i,evidentirati i dati na ~uvanje slu`bi za zajedni~ke poslove” (Isto).

310 Isto.311 Isto.

137

sredstava: 2.821 poluautomatskih pu{aka M-59/66 7,62 mm, 43 ru~nabaca~a M-57, 8 snajperskih pu{aka M-76 7,9 mm i poluautomatskihpu{aka 7,62 mm, 5.631 ru~nu bombu, 2.819 tromblonskih mina(kumulativnih i trenutnih), 483 mina za ru~ni baca~, 5.098 pu{aka M-487,9 mm, 1.114 automata M56 M49/57 7,62 mm, 539 pu{komitraljezaM-53 7,9 mm i 14 snajpera M-69 7,9 mm.312

Naoruànje i municija rezervnog sastava milicije se, uglavnom,~uvalo u vlastitim magacinskim prostorijama, prostorijama teritorijalneodbrane ili JNA i bilo je obezbije|eno na odgovaraju}i na~in. U saradnjisa nadle`nim vojnim ustanovama, organi za unutra{nje poslove su redovnoobezbje|ivali vr{enje neophodnih kontrolno-tehni~kih pregledanaoruànja i municije. Kroz sagledavanje informacija o izvr{enimpregledima, ~ija je izrada u prvoj polovini septembra bila u toku,ostvarivan je uvid u stanje naoruànja i druge opreme, te preduzimanepotrebne mjere na otklanjanju uo~enih slabosti i unapre|enju stanjauskladi{tenosti i obezbje|enja naoruànja i drugih materijalno-tehni~kih sredstava.313

Republi~ki sekretarijat za unutra{nje poslove je, na osnovuprijedloga Koordinacionog odbora SR Bosne i Hercegovine od 26.oktobra 1976. iz uvoza za potrebe op{tinskih komiteta Saveza komunistaobezbijedio 4.367 komada automata Hekler Koh MP5 A3 9 mm i873.400 komada metaka kalibra 9 mm.314

Pored toga, taj je Sekretarijat, na osnovu zahtjeva pojedinihrepubli~kih institucija i subjekata, uz naknadu, isporu~io 90 komadaautomata Hekler Koh MP5 A3 9 mm i 18.000 komada metaka 9 mm/d ito: Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine 8 komada, Izvr{nomvije}u SR Bosne i Hercegovine 35 komada, CK Bosne i Hercegovine19 komada, Skup{tini SR Bosne i Hercegovine 10 komada, RK SSRN6 komada, Republi~kom vije}u SS 6 komada, SUBNOR-a Bosne i

312 Isto.

313 Isto.

314 Isto. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je kasnijeuspio da JNA zamijeni automate 9 mm Hekler Koh sa automatskim pu{kama 7,62 mm(2.157 komada).

138

Hercegovine 1 komad, RK SSO Bosne i Hercegovine 1 komad i ROPTT Sarajevo 4 komada.315

Prema prikupljenim podacima Republi~kog sekretarijata za unutra{njeposlove u SR Bosni i Hercegovini je 31. decembra 1989. bilo ukupnoregistrovano 342.131 komada vatrenog i vazdu{nog oru`ja i to: 312.488komada kod fizi~kih lica, 19.403 kod organa, organizacija i preduze}ai 10.240 komada kod strelja~kih organizacija. S tim u vezi, potrebno jeista}i da od 312.488 komada oru`ja koliko je registrovano kod fizi~kihlica 126.088 je ~inilo lova~ko oru`je, a 171.038 pi{tolji i revolveri.316

U toku 1989. stanicama javne bezbjednosti u Republici fizi~kalica su podnijela 58.639 zahtjeva za izdavanje odobrenja za nabavkuoru`ja, organi, organizacije i preduze}a 361 zahtjev i strelja~keorganizacije 135 zahtjeva. Rje{avaju}i te zahtjeve, stanice javnebezbjednosti izdale su rje{enja kojima je odobrena nabavka oru`jafizi~kim licima 25.883 komada, organima, organizacijama i zajednicama348 komada i strelja~kim organizacijama 135 komada.317

Pored Teritorijalne odbrane, Sekretarijata za unutra{nje poslove— milicije i Sekretarijata za narodnu odbranu, postojali su i drugi subjektiONO i DSZ koji su raspolagali sa naoruànjem i municijom. Imaju}ito u vidu, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane se obratio rukovodstvimaorganizacija za koje je utvrdio da su do 1976. nabavljali i kod SUP-aevidentirali naoruànje. Republi~ki SUP je utvrdio da su postojalenepravilnosti u odnosu i kori{tenju naoruànja, te do 13. septembra1990. nije mogao pruìti ta~ne podatke o stvarnom stanju. Zbog togase Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane obratio predsjedni{tvimaCentralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercegovine,Socijalisti~kog saveza radnog naroda, Saveza socijalisti~ke omladine,Strelja~kog saveza, Saveza lova~kih dru{tava, Smu~arskog saveza,Planinarskog saveza i Vije}a samostalnih sindikata. Do 10. septembra1990. samo su 4 DPO-DO dostavili podatke i to nepotpune.318

315 Isto.

316 Isto.

317 Isto. Broj zahtjeva za izdavanje odobrenja za nabavljanje oru`ja u 1990.godini znatno je bio pove}an u odnosu na 1989. godinu.

318 Isto.

139

Preuzimanje naoruànja i municije od Teritorijalne odbrane ”na~uvanje u organizaciji JNA” je “uspje{no” realizovano do 17. jula1990. u svim op{tinskim {tabovima. U nekim je dru{tveno-politi~kimzajednicama bilo nepovoljnog reagovanja, pa i slanja telegrama Skup{tinii Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine i komandantu Teritorijalneodbrane (Li{tica, Ljubu{ki), kao i organizovanog suprostavljanjatakvoj odluci (miting u Posu{ju u organizaciji Inicijativnog odbora HDZ-au tom mjestu). Bilo je zamjerki i prigovora u jo{ nekim op{tinama odstrane organa vlasti, pri ~emu je bio karakteristi~an slu~aj napadanja,nazivanja pogrdnim nazivima i omalovaàvanjem komandantaOp{tinskog {taba TO Posu{je i uop{te Teritorijalne odbrane.319

Preuzimanje, smje{taj i ~uvanje naoruànja i municije TO Bosnei Hercegovine vr{eno je u magacinima JNA, koji su, uglavnom, bililocirani na podru~jima sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom, koje jeistovremeno neposredno u~estvovalo u njihovom “obezbje|ivanju”,ili na grani~nim podru~jima prema Srbiji i Crnoj Gori.320 Pri tome sumagacini, pored unutra{nje straè, osiguravani minskim poljima, {to jenezabiljeèno u miru, zatim protivavionskim topovima i protivavionskimmitraljezima. Lokalno srpsko stanovni{tvo je kori{teno za spoljnoosiguranje magacina, oko kojih su na brzinu, naknadno, izgra|eniputevi za brzo i nesmetano izvla~enje naoruànja, municije i opreme,tj. podjelu mobilisanom srpskom stanovni{tvu.321

Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovineje, Nare|enjem Str. pov. br. 06/5-5, 28. septembra 1990. regulisaona~in i vrijeme realizacije zadataka kod svih ratnih jedinica Teritorijalneodbrane koje su podlijegale organizacijsko-formacijskim promjenama

319 AIIZ, inv. br. 2-2420, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Tritorijalne odbrane, Str. pov. br. 04/1157-2, 18. juli 1990. — Okru`nom—Gradskom{tabu Teritorijalne odbrane.

320 H. Efendi}, nav. dj., str. 104. Na takvu, po Efendi}u, zabrinjavaju}u iuznemiravaju}u praksu neke dru{tveno-politi~ke zajednice su o{tro, ali bezuspje{noreagovale. Na blage primjedbe iz politi~kog rukovodstva SR Bosne i Hercegovine,eksplicitno je, po njemu, iz Beograda odgovarano da se ne smije dozvoliti “formiranjei eventualna nacionalisti~ka zloupotreba delova TO u republi~ke vojske nekihsecesionisti~kih snaga” (Isto).

321 Isto.

140

u naredenom srednjero~nom planu.322 U cilju realizacije zadatakapozadinskog obezbje|enja poslova i postupaka sa naoruànjem i drugomopremom ratnih jedinica Teritorijalne odbrane koje je trebalo rasformirati,odnosno preformirati, komandant Republi~kog {taba je 24. oktobra1990. izdao Nare|enje, Str. pov. br. 06/1-79-123, kojim je utvr|en postupaksa naoruànjem i vojnom opremom, te drugim materijalnim sredstvimaratnih jedinica Teritorijalne odbrane kod organizacijsko-formacijskihpromjena i regulisan na~in i vrijeme realizacije zadataka kod ratnihjedinica Teritorijalne odbrane, koje su podlijegale tim promjenama.323

U svim {tabovima Teritorijalne odbrane je, u skladu sa navedenimi drugim aktima, izvr{ena “preraspodjela” vi{kova naoruànja i vojneopreme, te drugih materijalnih sredstava, shodno organizacijsko-formacijskim promjenama i prioritetima popune ratnih jedinica.Tako|e je izvr{eno pozadinsko obezbje|enje (popuna naoruànjem ivojnom opremom) novih ratnih jedinica u okviru 25% narastanjaTeritorijalne odbrane u ratu.324

Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine je 19. oktobra 1990. donijelonovu odluku o povla~enju naoruànja i opreme u vojne magacine.325

êtiri dana kasnije (23. oktobra) Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane

322 AIIZ, inv. br. 2-2507, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-123, 24. oktobra 1990. — Okru`nom/Gradskom{tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo; Isto, inv. br. 2-2509, Socijalisti~ka RepublikaBosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 02/8-145-1,22. novembar 1990. — Okru`nom/Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo.

323 Isto.

324 AIIZ, inv. br. 2-2520, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Okru`ni{tab Teritorijalne odbrane Doboj, Str. pov. br. 06/482-3, Doboj, 30. januara 1991. —Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo; Isto, inv.br. 2-2522, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Okru`ni {tab Teritorijalneodbrane Livno, Str. pov. br. 06/1-81-4, 20. februara 1991. — Republi~kom {tabu Teritorijalneodbrane SR Bosne i Hercegovine Sarajevo; Isto, inv. br. 2-2523, Skup{tina op{tineMostar, Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06-77-2/91, Mostar, 28.februara 1991. — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Mostar; Isto, inv. br. 2-2524,Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Okru`ni {tab Teritorijalne odbraneTuzla, Str. pov. br. 06/1-189-37/90, Tuzla, 14. marta 1991. Republi~kom {tabu Teritorijalneodbrane SR Bosne i Hercegovine Sarajevo.

325 H. Efendi}, nav. dj., str. 104.

141

je, u skladu sa navedenim zaklju~kom Predsjedni{tva SR Bosne iHercegovine, “kao i nastalim organizacijsko-formacijskim promjenamau jedinicama i {tabovima Teritorijalne odbrane, a u skladu sakoncepcijom ONO i DSZ, za smanjenje Teritorijalne odbrane ibezbjedonosnog ~uvanja NVO” (naoruànja i vojne opreme — prim.S. ^.). ponovo izdao nare|enje okru`nim i Gradskom {tabuTeritorijalne odbrane o prikupljanju i predaji “preostalog naoruànjau magacine JNA”. Tim je strogo povjerljivim dokumentom, koji jenosio i oznaku VOJNA TAJNA, general-potpukovnik Milo{ Baj~eti},komandant Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine, utvrdio na~in i vrijeme izuzimanja i prikupljanja“cjelokupnog naoruànja (sem oru|a preko 12,74), municije iMES (minsko-eksplozivna sredstva — prim. S. ^.) od dru{tvenih ijavnih preduze}a i ostalih subjekata ONO i DSZ”.326

326 AIIZ, inv. br. 2-918, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. 06/1-79-121, Sarajevo, 23. oktobar 1990. —Okru`nom — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane; H. Efendi}, nav. dj., str. 104-106.

Okru`ni {tabovi TO i Gradski {tab TO su, po tom nare|enju, bili du`ni da, prekoop{tinskih {tabova TO, organizovano izvr{e izuzimanje i prikupljanje cjelokupnognaoruànja, izuzev oru|a preko 12,74 mm, zatim municije i minsko-eksplozivnihsredstava do 10. novembra 1990. Op{tinski {tabovi TO su bili du`ni da prikupe “svekoli~ine naoruànja, municije i MES /minsko-eksplozivna sredstva — prim. S. ^./ uza{ti}ene objekte koji se obezbje|uju ~uvarskom slu`bom, s tim da dru{tvenapreduze}a i ostali subjekti ONO i DSZ naoruànje prevezu sopstvenimtransportnim sredstvima do mjesta — lokacije objekta koje odredi Op[TO.

Ukoliko je naoruànje, municija i MES bezbjedno ve} smje{teno u dru{tvenimi javnim preduze}ima, {to procjeniti zajedno sa organima SUP-a, i ako je rentabilnijeonda isto izuzimati direktno bez prethodnog prikupljanja”. Pri tome je Komanda1. vojne oblasti regulisala “izuzimanje i prevoènje prikupljenog naoruànja, municijei MES Op[TO i smje{taj u magacine JNA; sa ostalim naoruànjem i municijom TO”.

Primopredaju naoruànja, municije i minsko-eksplozivnih sredstava trebalo jeizvr{iti “na osnovu uredne dokumentacije”, o ~emu je trebalo sa~initi zapisnik.

Okru`ni {tabovi i Gradski {tab TO bio je duàn da Republi~kom {tabu SR Bosnei Hercegovine dostavi “ta~ne podatke o koli~inima i vrstama naoruànja i municijeOp[TO, dru{tvenim preduze}ima i ostalim subjektima ONO i DSZ, mjestimalokacija prikupljenih TSR u objekte Op[TO i broju potrebnih motornih vozila do10. 11. 1990. godine”.

Za izvr{enje navedenog nare|enja, ~iji je rok bio 10. novembar — dan uo~i izborau Bosni i Hercegovini, odgovorni su bili komandanti okru`nih i Gradskog {taba iTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine (Isto).

142

Komanda 1. vojne oblasti je i 31. oktobra i 5. novembra 1990,uo~i vi{estrana~kih izbora, izdavala nare|enja (strogo povjerljiveprirode) o preuzimanju i “sigurnijem” smje{taju i ~uvanju naoruànjai municije dru{tvenih preduze}a i jedinica Teritorijalne odbrane.327 Naosnovu tih nare|enja Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosnei Hercegovine je izdavao naredbe o na~inu preuzimanja, prijevoza ismje{taja naoruànja i municije Teritorijalne odbrane, sa preciziranimrokovima izvr{enja.328

Devet okru`nih {tabova Teritorijalne odbrane (Sarajevo, Mostar,Zenica, Tuzla, Doboj, Livno, Biha}, Gora`de i Banja Luka) i Gradski{tab TO Sarajevo su do 13. novembra 1990. predali 17.460 cijevinaoruànja329 i 2.230.949 metaka i drugog ubojnog materijala(municije).330 Navedeno naoruànje i municija je smje{teno u objekte

327 AIIZ, inv. br. 2-917/5, /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane/, Preuzimanje naoruànja i municije od DT [TO.

328 Isto.

329 AIIZ, inv. br. 2-917, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79, Sarajevo, 13. septembar 1990. —Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine; Isto, inv. br. 2-919, Socijalisti~ka RepublikaBosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-125,Sarajevo, 13. novembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine.

Do 13. novembra je predata sljede}a koli~ina tehni~ko-materijalnih sredstava:2.243 pi{tolja 7,62, 7,65 i 9 mm; 302 automata 7,62 i 9 mm; 5.324 PAP 7,62 mm; 5.068AP 7,62 mm; 171 PAP “Snajper” 7,9 mm; 2.591 pu{ke 7,9 M-48; 14 pu{aka i karabinalova~kih; 511 ? M-57; 16 minobaca~a 60 mm; 3 pi{tolja 6,35 mm; 12 pi{tolja signalnih26 mm; 11 pu{aka karabin 7,62 mm; 4 RBR 90 mm; 8 RBR 64 mm; 1.182 PM 7,62 i7,9 mm (Isto, Pregled predatog naoruànja i municije od strane dru{tvenih preduze}ai smje{taj u objekte JNA).

330 Isto. Do 13. novembra je predata sljede}a koli~ina municije: 461.639 metaka7,62 za pi{tolj i automat; 1.530.169 metaka 7,62 mm za poluautomatsku, automatskupu{ku i pu{komitraljez; 20.612 metaka 7,65 mm za PI; 177.089 metaka 7,9 mm zapu{ku i pu{komitraljez; 37.087 metaka 9 mm za pi{tolj i automat; 13 metaka 6,35 zapi{tolj; 920 mina za ru~ni baca~ 60 mm; 858 bombi ru~nih odbrambenih; 48 bombiru~nih protivoklopnih; 758 mina 82 mm; 60 mina 82 mm bestrzajni top i 796 mina zaru~ni baca~ M-57 (Isto, Pregled predatog naoruànja i municije od strane dru{tvenihpreduze}a i smje{taj u objekte JNA).

143

JNA.331 Me|utim, ni do tada sva dru{tvena preduze}a nisu predalanaoruànje i vojnu opremu (ukupno 44), uglavnom u Bosanskojkrajini i zapadnoj Hercegovini, {to je ukupno iznosilo 1.306 cijevinaoruànja i 32.748 municije i drugog ubojnog materijala. Naime,rije~ je o op{tinama s ve}inskim srpskim i hrvatskim stanovni{tvom.332

S obzirom na to da ta preduze}a nisu predala niti su htjela predatinaoruànje i municiju, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je 13.novembra 1990, od Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, poredostalog, traìo da, “u cilju potpunog izvr{enja zadatka vra}anjaNVO (naoruànja i vojne opreme — prim. S. ^.) u objekte JNA”,preko predsjednika op{tina preduzmu “najenergi~nije mjere premaonima koji nisu jo{ predali NVO”.333

JNA je od Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine oduzela inaoruànje kalibra preko 14,5 mm, koje nije bilo obuhva}eno Nare|enjemRepubli~kog {taba od oktobra 1990. U tom se cilju general-

331 Isto. O tome je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane 13. novembra 1990.obavijestio Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine, pri ~emu je konstatovano da suizvr{ili postavljeni zadatak.

332 Isto. U Bosanskoj krajini 13 preduze}a nije predalo naoruànje i vojnuopremu: SO [ipovo (Gradnja, Gorica, Triko, Gipsara, Vitorog, Aluminka i Domzdravlja “S. [olaja”); SO Bosanska Gradi{ka (Podgradci); SO Banja Luka(“Energomont” i “Rudi âjavec”); SO Bosanski Petrovac ([IP — O{trelj) i SO TitovDrvar (Papir i Grme~).

U zapadnoj Hercegovini 40 preduze}a nije predalo naoruànje i vojnu opremu:SO îtluk (Soko, IPV, Vinarija, Ferokomerc, Graditelj, Rudnici boksita, Derma, UNIS,Biljopromet, Osnovna {kola “Ivan Krndelj”, Frotea, Srednjo{kolski centar, Agroplod,Drvorad, Dom zdravlja, Elektro i Brocanac); SO Ljubu{ki (Naprijed, Trgokop i Famos— TDV); SO Livno (Livno-putevi i Elektro-Livno); SO Duvno (Kablovi) — Isto.

Na podru~ju Okru`nog {taba Teritorijalne odbrane Tuzla tri preduze}a (OKSSRNJ Br~ko, OK SK Tuzla i OK SK Gra~anica) nisu predala naoruànje i municiju(Isto, Pregled dru{tvenih preduze}a i ostalih subjekata koji nisu predala naoruànje imuniciju i ne}e da predaju).

I jedno dru{tveno preduze}e na podru~ju Ilidè (Bosanka, Blaùj) nije predalonaoruànje i vojnu opremu (Isto).

333 AIIZ, inv. br. 2-919, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-125, 13. novembar 1990. — Predsjedni{tvuSR Bosne i Hercegovine.

144

potpukovnik Drago Vukosavljevi}, novi komandant Republi~kog {tabaTeritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, krajem 1991. izborio zadobijanje nare|enja od vojnog rukovodstva, koje se odnosilo samo naBosnu i Hercegovinu, da se protivavionski topovi i ostala oru|apredaju u vojne magacine.334

Nare|enjima vojnog rukovodstva, komandi JNA, Republi~kog{taba Teritorijalne odbrane i Predsjedni{tva SR Bosne i HercegovineJNA je od maja 1990. od Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovinenezakonito oduzela naoruànje, municiju i vojnu opremu, koju susvojim sredstvima nabavile dru{tveno-politi~ke zajednice i privrednisubjekti. Za nabavku naoruànja, municije i opreme, te njihovoadekvatno uskladi{tenje i ~uvanje, za {to su izgra|eni i opremljeniskladi{ni kapaciteti, radni ljudi i gra|ani Bosne i Hercegovine su nadobrovoljnom principu izdvajali znatna finansijska sredstva.335

Mnoge su op{tine, posebno od sredine 1991, sa poja~anim akcijamadestrukcije Republike Bosne i Hercegovine od strane petokolona{ke

334 H. Efendi}, nav. dj., str. 106-107. Tom se nare|enju suprostavila Teritorijalnaodbrana Grada Sarajeva. Genaral Vukosavljevi} je na to reagovao tako {to je, uz pomo}specijalne jedinice JNA, organizovao kra|u protivavionskih topova iz radneorganizacije “Zrak”.

335 Isto, str. 107. Materijalno-tehni~ka sredstva Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine su 1988. bila smje{tena u 632 razna objekta i skladi{ta :

- u 383 objekta radnih organizacija koje su obezbje|ivale radne organizacije;

- u 148 objekata JNA, koje je obezbje|ivala JNA;

- u 71 objekta MUP-a Teritorijalne odbrane, koje je obezbje|ivao MUP i

- u 30 objekata Teritorijalne odbrane koje je obezbje|ivala Teritorijalna odbranasvojim snagama (Isto).

U tim je objektima ~uvano :

- 269.356 cijevi strelja~kog naoruànja;

- 18.240 minobaca~a 60-120 mm, ru~nih baca~a i protivavionskih topova;

- 211 protivoklopnih i protivavionskih raketa;

- 84.724.089 komada metaka za strelja~ko naoruànje;

- 580 tona minsko-eksplozivnih sredstava i municije kalibra 15,4 mm i

- preko 2.000 komada radio stanica, telefona i drugih materijalno-tehni~kihsredstava, ~ija je vrijednost iznosila 600.000.000 USA dolara (Isto).

145

Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, inicirale preduzimanjeodgovaraju}ih mjera i traìle povrat izuzetog naoruànja, municije iopreme Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine. O tome su u op{tinamavo|ene rasprave, usvajani odgovaraju}i zaklju~ci i upu}ivani zahtjevina vi{e adresa u Republici, uklju~uju}i i Predsjedni{tvo, Vladu, Skup{tinu,Ministarstvo odbrane, Republi~ki {tab i dr.336

Na osnovu nare|enja SSNO-a od maja 1990. i odluke Predsjedni{tvaSR Bosne i Hercegovine sa 124. sjednice od 19. oktobra 1990, svonaoruànje i municija {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane,kao i radnih organizacija i mjesnih zajednica, “trebalo je da se povu~eu skladi{ta JNA”, navodno “radi stalnog i kvalitetnijeg obezbje|enja,po{to su bili evidentni nasrtaji na imovinu Teritorijalneodbrane”.337 General Drago Vukosavljevi} (komandant Republi~kog{taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine) je 17. jula 1991,imaju}i u vidu ranije stavove i odluke Republi~kog {taba Teritorijalneodbrane, a koje su bile u skladu sa Direktivama General{taba Oruànihsnaga SFRJ, komandantima op{tinskih {tabova Teritorijalne odbraneizdao nare|enje (VOJNA TAJNA STROGO POVJERLJIVO) o“sigurnijem smje{taju oru`ja i municije”. Komandama je nare|eno daodmah pristupe “organizovanom izmje{tanju ostatka oru`ja i municijeu magacine JNA”, koje je “po reversu i putem materijalnih lista”trebalo predati ovla{tenim organima (Republi~kom {tabu Teritorijalneodbrane i Okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane), a “koje }e gapredati na ~uvanje rukovodiocima TMS” /tehni~ko-materijalnihsredstava — prim. S. ^./.338

336 Isto.

337 AIIZ, inv. br. 2-920, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine, Sarajevo, 23. decembar 1991, Platforma za razgovor Predsjedni{tva SRBosne i Hercegovine sa saveznim sekretarom za narodnu odbranu.

338 AIIZ, inv. br. 2-2534, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 03/891-1, 17. jula 1991. — Komandantu Teritorijalneodbrane. Za realizaciju tog nare|enja, uvid i kontrolu izuzimanja bio je odgovoranorgan bezbjednost. Organi za pravne poslove su bili du`ni da prema prekr{iocimapodnose disciplinske i krivi~ne prijave Vojnom tuìla{tvu u Sarajevu.

Tim je nare|enjem general Vukosavljevi} odobrio, “radi obezbje|enjamoblizacijskog plana i postupaka u toku mobilizacije”, 2-3 formacijska pi{tolja i pojedno automatsko oru`je, koje je trebalo ~uvati uz mobilizacijska dokumenta (Isto).

146

Naoruànje i municija {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalneodbrane Bosne i Hercegovine je, prema uvidu Republi~kog {taba TOSR Bosne i Hercegovine do 23. decembra 1991, povu~eno u potpunosti,osim naoruànja i municije kalibra preko 12,7 mm, {to je trebalorealizovati do kraja te godine.339

U pojedinim op{tinama i kod nekih strana~kih lidera nailazilo jena otpor i povla~enje “vi{kova” naoruànja koje je Republi~ki {tabTeritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine dobio od JNA prilikomformiranja Teritorijalne odbrane. Na komentare i javna istupanjapojedinih rukovodstava nailazila je i predislokacija naoruànja jedinicai {tabova Teritorijalne odbrane iz jednog u drugo skladi{te JNA, {to je~injeno “iz razloga bezbjednosti i stvaranja objedinjenog prostora”za jedinice koje su se povla~ile iz Slovenije i Hrvatske”.340

Postojali su otpori i pri realizaciji povla~enja protivavionskihtopova 20, 37 i 40 mm (267 komada), koje je sa municijom do kraja1991. trebalo povu}i iz radnih organizacija, za {to je postojala odlukaPredsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine od 19. oktobra 1990.341

Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine je 11. marta 1992,razmatraju}i informaciju o zahtjevima za vra}anje oduzetognaoruànja, municije i vojne opreme Teritorijalne odbrane Bosnei Hercegovine, preispitalo odluku Predsjedni{tva SR Bosne iHercegovine od 19. oktobra 1990, “koja se odnosila na povla~enje ismje{taj naoruànja i druge vojne opreme Teritorijalne odbraneSR Bosne i Hercegovine u skladi{ta JNA i zaklju~ilo da se taodluka stavi van snage”. Predsjedni{tvo je tada, pored toga zaklju~ilo“da je neophodno otpo~eti razgovore sa nadle`nim organima JNAo vra}anju izuzetog naoruànja i municije Teritorijalne odbraneu Republici i o drugim pitanjima iz ove oblasti”, na ~emu je trebalo

339 AIIZ, inv. br. 2-920, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne iHercegovine, Sarajevo, 23. decembar 1991, Platforma za razgovor Predsjedni{tva SRBosne i Hercegovine sa saveznim sekretarom za narodnu odbranu.

340 Isto.

341 Isto.

147

da se angaùje Ministarstvo za narodnu odbranu.342 Me|utim, tonaoruànje koje je vojno rukovodstvo oduzelo od Teritorijalne odbrane,bolje re~eno — oplja~kalo, ve} se nalazilo u skladi{tima JNA i bilo jepodijeljeno Srbima.

Oduzimanje naoruànja od Teritorijalne odbrane bilo je u funkcijiplaniranja i pripremanja agresije na Bosnu i genocida nad Bo{njacima.

342 AIIZ, inv. br. 2-2869, Predsjedni{tvo Socijalisti~ke Republike Bosne iHercegovine, Broj: 02-011-194/92, Sarajevo, 12. marta 1992.; H. Efendi}, nav. dj., str. 108.

Bila je to, tvrdi Hasan Efendi}, “jo{ jedna u nizu zaka{njelih odluka”. S tim uvezi, on navodi da u {tabovima Teritorijane odbrane nisu znali da je Predsjedni{tvo SRBosne i Hercegovine donijelo takvu odluku. Naime, Predsjedni{tvo SR Bosne iHercegovine je, po Efendi}u, “svoju najva`niju odluku” “zaboravilo da objavi,odnosno obavijesti ljude koji su sakrivali naoruànje TO i time rizikovali hap{enje ililikvidaciju od strane vojne policije JNA, da je legalizovalo njihove patriotske napore.Da smo znali, druga~ije bismo se pona{ali i vr{ili bismo mnogo ve}i pritisak, jer bismotada imali legalne stavove svoje vrhovne komande. Toj sjednici prisustvovao je igeneral Milutin Kukanjac kao komandant Druge vojne oblasti, koji je ve} u svom {tabuna Bistriku imao razra|enu radnu kartu okupacije Sarajeva i hap{enja svih razbija~a‘jugoslovenskoga jedinstva’” (Isto).

148

6. Od antifa{isti~ke do velikosrpske vojske

Jugoslovenska narodna armija, ugra|ena u temelje novejugoslovenske dràve, od samog je svog formiranja bila politi~kavojska i sve do raspada SFRJ oslanjala se na revolucionarnu etikuravnopravnosti naroda, izraènoj u sintagmi “bratstva i jedinstva”.Njena politi~ka uloga tokom pedeset godina bila je zna~ajna, a upojedinim periodima klju~na. U osnovi ona je bila podre|ena civilnojvlasti i partiji na nivou Federacije, a za ìvota Josipa Broza ponajva`nijim pitanjima bila u direktnoj vezi s njim.343

Uloga JNA u politi~kom ìvotu SFRJ od 1970. postala je svezna~ajnija, nakon ~ega je, poslije smrti vrhovnog komandanta, polakoizmicala civilnoj kontroli i nametala se kao samostalni faktor Federacije.Delegitimizacijom politi~kog sistema, pri ~emu su nadzorni mehanizmidru{tva slabije funkcionisali, stvaran je vakuum na federalnom nivoukoji je polako osvajala Armija.344

Smanjenjem brojnog stanja za 30% i reorganizacijom komandi ijedinica (1986.) JNA se ̀ eljela “osloboditi” starog narodnoslobodila~kogkadra koji je bio tobo`nja “ko~nica” za njen budu}i razvoj. Prilikomtog smanjenja u penziju je poslat veliki broj preostalih oficira koji suiznijeli narodnooslobodila~ki rat i u~estvovali u poslijeratnom razvojuJNA. To su bili oficiri koji su vjerovali u zajedni~ku dràvu i borili seza njen vi{enacionalni sastav.345

343 S. Biserko, nav. dj., str. 217.

344 Isto.

345 Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23.

149

Od po~etka ostvarivanja velikosrpskog koncepta (od sredine1988.), kada je pred milionima Jugoslovena demonstriran velikosrpskinacionalizam koji je ru{io sve pred sobom,346 poloàj nesrba u JNA jepostajao sve sloèniji. U njenom najvi{em rukovodstvu “gubi sehrabrost i vjera u Armiju i njene mogu}nosti da samostalno djeluje.Uznemiravaju se starje{ine drugih nacionalnosti, gube se ugled i mo}vladanja velikim armijskim mehanizmom, otvaraju rupe za prodoresa strane i uno{enje me|u armijski sastav razli~itih nacionalisti~kih,antikomunisti~kih, defetisti~kih i razbija~kih opcija...”.347

Velikosrpske ideje su do tada duboko zahvatile i JNA u kojoj suSrbi uvijek bili najbrojniji, a koja je godinama stvarala sliku o sebi kaoposljednjem branitelju Titove Jugoslavije. Vojska koja je i sama bila“krupan politi~ki faktor” i ~uvar socijalisti~ke zemlje nije mogla ostatimiran posmatra~ politi~kih promjena u SFRJ,348 ve} je imala ulogudominantnog subjekta u rje{avanju jugoslovenske politi~ke krize.Vode}i generali JNA upotrijebili su JNA za ciljeve srpskog reìma ipretvorili je u instrument politike tog reìma.349

346 B. Mamula, nav. dj., str. 120 — 121. To je ra|eno po dobro razra|enomscenariju, {to je dovelo do podno{enja ostavke i smjena legalnih vlasti u Vojvodini,Crnoj Gori i na Kosovu. S tim u vezi, Mamula pi{e :

“Devetog jula 1988. oko hiljadu Srba i Crnogoraca s Kosova dolazi u Novi Sadda izrazi nezadovoljstvo politikom vojvo|anskog rukovodstva. Tri mjeseca kasnije,5. oktobra odràva se tre}i po redu protestni miting u Novom Sadu, a 6. oktobraPredsjedni{tvo Pokrajinskog komiteta SK Vojvodine podnosi kolektivnu ostavku.

Masovni mitinzi u Titogradu i Kola{inu odràni su 20. i 21. augusta protivupoliti~kog rukovodstva Crne Gore. Nakon tri mjeseca protesti se ponavljaju i 27.novembra policija se razra~unava sa radnicima Nik{i}ke èljezare kod @utegrede, a 10. i 11. januara 1989. pod pritiskom masovnog mitinga u Titograduaktuelno rukovodstvo Crne Gore podnosi ostavku.

Vode}e li~nosti Kosova: Ka}u{a Ja{ari i Azem Vlasi smijenjeni su 17.novembra 1988. godine. Zapo~inju masovne demonstracije Albanaca. U februaru1989. organiziraju {trajk rudara u Starom Trgu. I doga|aji se redaju doGazimestana u junu 1989. i dalje” (B. Mamula, nav. dj., str. 120).

347 B. Mamula, nav. dj., str. 121. Za~u|uje Mamulin stav o samostalnom djelovanjuArmije.

348 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 289-290.349 M. Hadì}, ARMIJSKA UPOTREBA TRAUMA, u : F. Ademovi}, nav. dj.,

str. 189.

150

Strategijska upotreba JNA, zadaci koje je dobijala i odabirala ina~in njihove realizacije nisu diktirani zahtjevima i postavkamakoncepcije odbrane, ve} konkretnim politi~kim i vojnim ciljevima iodlukama aktuelnog dràvnog i vojnog rukovodstva i drugih politi~kihfaktora, prvenstveno Srbije i Crne Gore.350

JNA je imala ustavnu obavezu da o~uva suverenitet i teritorijalniintegritet zemlje, jer je jedino ona raspolagala snagama i sredstvimasile, kojim je to mogla ostvariti. Umjesto toga, JNA je u~estvovala urazbijanju Jugoslavije. Vojno rukovodstvo nije bilo spremno da preuzmesvoj dio odgovornosti za sudbinu zemlje po mjeri svih naroda. Ono jepomoglo da JNA izgubi svoja bitna obilje`ja, doìvi slom i nestane sahistorijske scene. JNA je kao i SFRJ, poraèna iznutra kada je po~elada negira i napu{ta samu sebe, osnove na kojima je formirana, funkcijukoja joj je davala i snagu i smisao, pa je tako politi~ki i moralno razoruàna,postala lak plijen, uglavnom, velikosrpske nacionalisti~ke politike.351

350 I. Radakovi}, KADIJEVI] SKRIVA ISTINU, u : F. Ademovi}, nav. dj., str.216. Strategiju JNA Kadijevi} je definisao kao “izlazak na granice budu}e dràve” (V.Kadijevi}, nav. dj., str. 114 i dr.).

351 Isto, str. 2; B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI1991. - 2001, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja idiskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7. - 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 213.

Objektivno se u 1990. godini, po admiralu Mamuli, “samo najodlu~nijim akcijamavojnog rukovodstva mogla jo{ uvijek spasiti JNA i Jugoslavija. Ali o tome su uvrhu rukovodstva Armije postojale sada sasvim nove, druga~ije procjene i Armijaje krenula krivim putem. Opravdanja, da se Armija ne moè popunjavati vojnimobveznicima iz ve}ine republika, i da one ne}e htjeti dalje upla}ivati finansijskasredstva za izdràvanje Armije nisu uzrok, nego posljedice armijskog prelaska nastranu Srbije i Milo{evi}a” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 121).

U “spa{avanju” JNA i Jugoslavije, razuman izbor je, po Mamuli, mogao biti samodràvni udar, preuzimanje kontrole i uspostavljanje reda u zemlji, stvaranje prostoraza brzu pripremu dogovora o budu}nosti zemlje, uz sudjelovanje predstavnika iinstitucija me|unarodne zajednice (B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVAU JUGOSLAVIJI 1991. - 2001., str. 213).

JNA je, pi{e Ivan Stamboli}, “ustvari u~estvovala u razbijanju Jugoslavije i tonajsurovijim postupcima. Nastupala je u sasvim suprotnom pravcu od onog nakoji se pred narodima zaklela. Umesto da svojom ogromnom silom zapreti, da seispre~i svim vidovima nasilja u zemlji, svim paravojnim divljanjima, pa i

151

To je rukovodstvo JNA stavilo u slu`bu srpskog velikodràvnog projekta.352

Pod takvim rukovodstvom Oruàne snage SFRJ, kao mo}niintegrativni faktor su “rasto~ene”, a onda su se priklonile Velikosrpskompokretu, kao najspremnijem da prihvati izdràvanje “~etvrte armije” uEvropi (i idejno najblièm), od ~ega su zavisile i njihove karijere iopstanak na poloàjima.

Kao takva, JNA nije mogla biti faktor podr{ke demokratiji itraènja izlaza u miru, niti snaga odvra}anja od osvaja~kih pohoda igenocida. Ona je bila faktor podstrekavanja i glavna fizi~ka sila takveideologije, politike i prakse.353

propagandnom, hu{ka~kom ratu, kao specijalnom vidu ratovanja, ona sepriklonila ratobora~koj volji politi~kog rukovodstva najve}e nacije u Jugoslavijii okrenula cevi u ostale, malobrojne nacije” (I. Stamboli}, PUT U BESPU]E,Beograd 1995, str. 243).

352 B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991.- 2001., str. 213. JNA je mogla, morala i trebala sa~uvati Jugoslaviju. Rukovodstvo JNA,po Kadijevi}u, “nije htjelo da preuzme na sebe politi~ku ulogu spasioca Jugoslavije,jer je smatralo da JNA tu ulogu ne moè odigrati”. Me|utim, JNA nije odbranilaJugoslaviju, jer je prihvatila srpski velikodràvni projekat i borila se za realizacijuciljeva fa{isti~kog karaktera. U tom je cilju JNA u~estvovala u razbijanju Jugoslavije izatim u agresiji i drugim oblicima zlo~ina u Sloveniji, Hrvatskoj i posebno Bosni iHercegovini. Zbog toga Kadijevi} vje{to prikriva prave razloge za{to JNA nijeodbranila Jugoslaviju, namjerno izvr}u}i ~injenice (“JNA nije odbranila Jugoslavijuod politike koja ju je ru{ila. To nije uspjela, jer Jugoslaviju nisu htjeli neki njeninarodi koji su se na referendumima izjasnili za suverene nacionalne dràve. Rije~je o politi~kim, a ne vojnim kategorijama. Pogre{no je davati vojsci zadatke koji semoraju rije{avati isklju~ivo politi~kim sredstvima na osnovu volje naroda. Kao {tovojska moè odbraniti novu Jugoslaviju, jer su se za nju opredijelili srpski icrnogorski narod tako SFRJ JNA nije mogla odbraniti, jer je u uslovima kakvi sustvoreni, neki njeni narodi nisu htijeli” — V. Kadijevi}, nav. dj., str. 149-150 i 164).

353 D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA, u : F. Ademovi}, nav. dj.,str. 126. General Kadijevi} otvoreno laè da JNA “nije uspjela da razre{enjejugoslovenske krize obezbjedi mirnim putem, iako je to maksimalno poku{ala”. Stim u vezi, on navodi i sljede}e njihove gluposti: “Taj zadatak JNA objektivno nijemogla izvr{iti, jer su oni koji drè klju~eve rata i mira u Jugoslaviji u svojimrukama, htijeli rat. Naravno, pitanje rata ili mira je prvorazredno politi~kopitanje, pa je shodno tome ograni~en domet ~isto vojnog uticaja na dono{enjeodluke o ratu ili miru, za razliku od izvr{enja odluke, koja, ako je ratna, onda seteì{no izvr{ava vojnim sredstvima” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 164).

152

Do sedamdesetih i prvih osamdesetih godina XX stolje}a vojnorukovodstvo je bilo vi{enacionalno, a njegova nacionalna struktura iorijentacija jugoslovenska. Tada je, primjera radi, u uèm vojnomrukovodstvu bilo svega ~etiri generala Bo{njaka.354

Osamdesetih godina u JNA je surovo kr{en otpor dijela kadrova(aktivnih i penzionisanih) procesima izro|avanja u nenarodnu vojsku.Ona se odrekla svojih najboljih tradicija, simbola, politi~kih i vojnih ciljeva,ratnih planova, Tita.355 Sistematski je razarana njena vi{enacionalnastruktura, potpuno su napu{tene te`nje za {to srazmjernijom nacionalnomzastupljeno{}u u kadrovskim strukturama Armije. JNA je pretvorena usubjekt i sredstvo totalitaristi~ko-nacisti~kog reìma, agresije i genocida.356

U uslovima zao{travanja krize u dru{tvu, osamdesetih se godinai u JNA intenzivno razbuktavao proces raslojavanja, osipanja aktivnog

JNA se, najprije prikriveno, a zatim javno svrstala uz srpske pobunjenike uHrvatskoj, te Bosni i Hercegovini, uklju~uju}i u svoje jedinice i ~etni~ke grupe. Takosu, na primjer, pobunjeni Srbi u Kninu 11. jula 1991. izvr{ili mobilizaciju svojih {tabovai jedinica, a zatim su pod za{titom oklopnih i mehanizovanih jedinica JNA, koja jeotvoreno stala na stranu ~etnika, izgradili svoju paravojnu strukturu (S. Mesi}, nav. dj.,str. 23; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 303-304).

354 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 157-158. To su bili : Dèmil[arac (bio je vi{egodi{nji predsjednik Komiteta SKJ u JNA i jedan od najuglednijihli~nosti u vojnom rukovodstvu); Enver ]emalovi} (bio je vi{e godina komandantRatnog vazduhoplovstva i protivvazdu{ne odbrane), Rahmija Kadeni} (bio jekomandant visokih vojnih i ratnih {kola, a prije toga vi{e godina komandant Armije) iAsim Hodì} (bio je podsekretar u SSNO, a prije toga na ~elu Vojne obavje{tajneslu`be). Svi su u nekoliko godina oti{li u penziju (Isto).

Tada se savezni sekretar za narodnu odbranu, general Veljko Kadijevi}, deklarisaokao Jugosloven (otac Srbin, majka i supruga Hrvatice). Njegov zamjenik admiral StaneBrovet — Slovenac. Na~elnik General{taba Stevan Mirkovi}, koga je kasnije zamijenioBlagoje Adì} — obojica Srbi. Predsjednik Komiteta SKJ u JNA admiral Petar [imi} —Hrvat iz Biha}a. Komandant Ratnog vazduhoplovstva Anton Tus — Hrvat. Komandantiarmija koji su tako|e bili u vojnom vrhu: @ivota Avramovi} — Srbin, Martin [pegelj —Hrvat, a njegov zamjenik Konrad Kol{ek — Slovenac, Boò Grubi{i} — Hrvat, AntonLukeì} — Hrvat, a njegova zamjena Aleksandar Spirkovski — Makedonac (Isto).

355 D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA, u : F. Ademovi}, nav. dj.,str. 118; A. Lukeì}, KRVAVA BESPU]A JNA, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 70.

356 D`. [arac, nav. dj., str. 118.

153

i rezervnog sastava, ja~anja nacionalisti~kih snaga me|u starje{inama,zbilaàvanja sa vladaju}im i uticajnim nacionalisti~kim i klerikalnimfaktorima, prije svega, u Beogradu.357

U periodu od 1980.-1991. u penziju su oti{li gotovo svi u~esniciantifa{isti~kog narodnooslobodila~kog rata, izuzev generala Kadijevi}a,358

{to je, izme|u ostalog, imalo uticaja i na nacionalni sastav. U maju1988. u {irem vode}em sastavu SSNO bio je samo jedan Bo{njak —general-major Fikret Jaki} (na marginalnoj du`nosti), te jo{ nekolikou jedinicama JNA i Teritorijalne odbrane.359

Vi{e godina u JNA je tekao proces broj~anog prevladavanjakadrova iz srpskog naroda, a smanjivanja iz nekih drugih naroda,posebno Bo{njaka,360 {to je dovelo do dominacije srpskih kadrova.Tako je JNA bila prete`no kadrovski srpska — najve}i broj kadrova (oficirii podoficiri) bio je srpski, pri ~emu je taj odnos bio nesrazmjeransastavu stanovni{tva.361

357 Isto, str. 123.

358 R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 158; Kazivanje generala Ibrahima Alibegovi}adato autoru. Najprije je iz aktivne slu`be protjerana prva grupa od 70, pa onda od 40generala JNA, pri ~emu su ~istke nastavljene i kasnije, “sve dok nije iskorijenjenotakozvano ‘nenacionalisti~ko Titovo leglo’, kako su ga nazivali srpski nacionalistii antikomunisti” (Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str.25; B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 161).

359 Isto.

360 Isto, str. 159. U sve vojne {kole se po pravilu javljalo najvi{e kandidata uSrbiji i iz redova srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, kao i iz crnogorskognaroda. Najmanje je bilo Sovenaca. Dovoljno je bilo odrediti procente, da se sve odrazinegativno na ravnopravan (srazmjeran) rast. Smanjivan je i onako nedovoljan brojkandidata Hrvata, Bo{njaka i Albanaca. Neposredno nakon 1980. u oficirskom je kadrubilo samo tri odsto Slovenaca, ~etrnaest odsto Hrvata, ne{to je pove}an broj Bo{njakai Makedonaca, s tim {to je Srba tada i kasnije bilo preko pedeset odsto. Tako jenacionalna neravnomjernost me|u polaznicima vojnih {kola proizvodila nacionalnuneravnomjernost u starje{inskom kadru (Isto).

361 Isto, str. 159-160; B. Vuleti}, INSTRUMENT BIROKRATSKOG SUSTAVA,u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 187; R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 159-160; V. Cimerman(W. Zimmerman), IZVORI JEDNE KATASTROFE, Zagreb 1997, str. 8.

154

Oficirski kadar je nakon formiranja Demokratske FederativneJugoslavije/Federativne Narodne Republike Jugoslavije u ve}ini biosrpski. Tako je 1947. godine 63% vojnih i politi~kih rukovodilacaoficirskog kadra JNA bilo iz reda Srba i Crnogoraca (Srba 52%, aCrnogoraca 11%).362

U narednom je periodu (1947.-1991.) procenat Srba pove}an.Tako je 1981. u strukturi nacionalnog sastava starje{inskog kadra JNApostojala potpuna dominacija Srba i Crnogoraca. Oni su u toj strukturiparticipirali sa 66,2% (Srbi 60%, Crnogorci 6,2%).363 Tada su uprofesionalnom sastavu JNA Muslimani, s obzirom na to da su “tretirani”kao posebna nacionalna kategorija, u~estvovali sa 2,4%, ~ime su, uodnosu na njihovo u~e{}e u ukupnom stanovni{tvu SFRJ (8,4%),gotovo u neznatnom broju bili zastupljeni.364

362 M Abazovi}, KADROVSKI RAT ZA BIH (1945. - 1991.), Sarajevo 1994,str. 118. (Vidi: ∴ ORU@ANE SNAGE JUGOSLAVIJE 1941. - 1948, Beograd 1982,str. 222-226 i dr.). Iz reda ostalih “priznatih” nacionalnosti taj je broj iznosio: Hrvati22%, Slovenci 8,40%, Makedonci 4%, Albanci 0,10% i Ostali 2,50%. Iz redaMuslimana, odnosno Bo{njaka, nedostaju podaci, jer oni tada nisu “postojali”(imenovani su kao Srbi, Hrvati ili drugi narodi).

363 Danas, br. 468, Zagreb, 5. velja~e 1991, str. 16; M. Abazovi}, nav. dj., str.119-120. Vidi: “Podru`bljanje varnosti in obrambe”, 1983. - 1984, RK ZSMS,Ljubljana, str. 18.

364 Isto.

(Isto).

155

Srbi i Crnogorci su dominirali i u strukturi najvi{eg starje{inskogkadra JNA. Godine 1981. Srbi su bili zastupljeni sa 77 generala,Hrvati 22, Crnogorci 19, Slovenci i Makedonci po 12, Jugosloveni 7,Muslimani 3 i Albanci 1.365 Pukovnika Srba je bilo 1511, Crnogoraca257, Hrvata 219, Jugoslovena 123, Makedonaca 103, Slovenaca 72,Muslimana 28, Ostalih 18, Ma|ara 6 i Albanaca 5.366 PotpukovnikaSrba je bilo 3896, Hrvata 661, Jugoslovena 422, Crnogoraca 411,Makedonaca 394, Slovenaca 142, Muslimana 109, Ostalih 73, teAlbanaca i Ma|ara po 12.367 Majora Srba je bilo 2102, Hrvata 364,Jugoslovena 360, Makedonaca 236, Crnogoraca 225, Muslimana 82,Slovenaca 68, Ostalih 46, Ma|ara 14 i Albanaca 8.368

365 Danas, br. 468, Zagreb, 5. velja~e 1991, str. 17; M. Abazovi}, nav. dj., str.121-122. Tako je generala Srba u odnosu na njihovo u~e{}e u strukturi stanovni{tvabilo vi{e 38%, Crnogoraca vi{e za skoro pet puta, kod Muslimana je taj odnos biomanji za skoro pet puta, kod Hrvata za skoro 30%, te kod Albanca za 12 puta odnjihovog u~e{}a u ukupnom stanovni{tvu.

366 Isto. Pukovnika Srba je bilo gotovo za dva puta vi{e nego {to im je pripadalopo osnovu njihovg u~e{}a u ukupnom broju stanovni{tva, a Crnogoraca vi{e za preko~etiri puta, dok je iz reda pripadnika ostalih naroda broj bio mnogo manji. Tako je,primjera radi, Muslimana bilo manje za vi{e od sedam puta.

367 Isto. Potpukovnika Srba je bilo vi{e za 75%, a Crnogoraca za skoro 3 puta.Broj Makedonaca i Jugoslavena je prelazio njihov broj u ukupnom udjelu stanovni{tva.U toj je kategoriji Muslimana bilo manje za vi{e od pet puta.

368 Isto. Majora Srba je bilo vi{e za 65%, Crnogoraca za dva i po puta iMakedonaca za 25 (brojem). Muslimana je bilo manje skoro za ~etiri puta. Detaljnije onacionalnoj strukturi najvi{eg starje{inskog kadra JNA 1981. vidjeti sljede}u tabelu :

(Isto).

156

Srbi su i u organizaciji Saveza komunista Jugoslavije u JNAdominirali u odnosu na pripadnike drugih naroda i narodnosti.369

Nacionalna neravnopravnost je posebno bila izraèna me|upolaznicima vojnih {kola, koja je proizvodila nacionalnu neravnomjernostu starje{inskom kadru. To je reprodukovano “u svim starje{inskime{alonima, pa je i brojem i ~inovima postojala dominacija srpskihkadrova”.370

Nacionalna neravnopravnost u starje{inskom kadru, posebnooficirskom, gdje su dominirali Srbi, u kasnijem je razvoju JNA, posebnood 1990.-1992, olak{alo prodor nacionalisti~ke indoktrinacije ipreobra}anja velikog broja vojnih starje{ina srpske nacionalnosti uoficirski kadar i vojsku velikosrpske politike agresije i genocida.371

U JNA je, u cilju formiranja jednonacionalne vojske, nemilosrdnoi radikalno vr{eno “~i{}enje” (komandnog) kadra na nacionalnoj ipoliti~koj osnovi od svih starje{ina koji se nisu mirili sa iznevjeravanjemonih postulata na kojima je ta armija bila zasnovana. Iz aktivne slu`besu odstranjivani svi oni koji su se protivili nacionalizmu i njegovimsve dubljim korjenima u toj sredini. Na najodgovornije du`nosti sudovo|eni provjereni nacisti~ki opredijeljeni i poslu{ni elementi koji suizvr{avali nare|enja politike. Na taj je na~in JNA izro|ena u nenarodnui agresorsku vojsku.372

369 M. Abazovi}, nav. dj., str. 121. Tako je u SKJ u JNA 1984. bilo 52,21% Srba,13,42% Hrvata, 10,37% Jugoslavena, 5,91% Crnogoraca, 5,76% Muslimana i 1,74 %Albanaca.

370 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 159-160.

371 R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 159-160. Srpski oficiri su, pi{e V. Cimerman, “kadasu ih doga|aji prisilili da biraju, slijedili Milo{evi}a” (V. Cimerman, nav. dj., str. 8).

372 A. Dùbo, VOJNA SILA U SUNOVRATU ZLOÎNA, u : F. Ademovi},nav. dj., str. 18; D`. [arac, nav. dj., str. 121; Slobodna Bosna, 19. juni 2003, str. 17. UJNA su, pi{e Stane Poto~ar, izvr{ene masovne ~istke. “U republikama vi{e nisu zazapovjednike postavljani oficiri iste narodnosti odgovaraju}em sastavu stanovni{tva.Nacionalni sastav je bitno izmijenjen, a uklonjeni su oni {to su bili u dobrim odnosimas odre|enim republikama. Bilo je veoma mnogo prijevremenog penzionisanja, pai premje{tanja, da bi se stvorila jednonacionalna vojska” (S. Poto~ar, UROTAGENERAL[TABA PROTIV NARODA, u F. Ademovi}, nav. dj., str. 105).

157

î{}enje JNA na nacionalnoj i politi~koj osnovi znatno je intenzivirano1990, od vodnika do generala. U jedinicama JNA, odnosno jedinicamavelikosrpske vojske, ostale su samo starje{ine srpske nacionalnosti, uz uslovda slijepo, poslu{ni i spremni, sprovode prljavu fa{isti~ku politiku.373

Najve}i dio JNA je, evoluiraju}i od komunizma i unitarizma,zavr{io u pravoslavlju i velikosrpskom nacionalizmu, kao udarna pesnicatog nacionalizma. To je Armiju “odvelo u krvavo bespu}e, sve donjezine kona~ne porote u obra~unu sa svim jugoslovenskim narodima,uklju~uju}i i srpski”.374

Vojno rukovodstvo se, uklju~uju}i i generala Kadijevi}a, od1989. priklonilo velikosrpskoj nacionalisti~koj politici SlobodanaMilo{evi}a i bilo u rukama beogradskog reìma. To je rukovodstvo “uodsudnom trenutku jugoslovenske drame” stalo na stranu tognacionalizma, te za njegov ra~un i njegove politike o “zaokruènjusrpskih zemalja”, upotrijebilo i mo}no oru`je JNA za ru{enje sela igradova po Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.375

373 A. Lukeì}, nav. dj., str. 73. U Sloveniji i Hrvatskoj je do 1991. izvr{enatemeljita izmjena kadrova u JNA na teritoriji tih republika (M. [pegelj, SJE]ANJAVOJNIKA, str. 46).

374 I. Stamboli}, UDARNA PESNICA VELIKOSRPSKOG NACIONALIZMA,u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 241.

JNA je, po Ivanu Stamboli}u, “nastupala u sasvim suprotnom pravcu od onogna koji se pred narodima zaklela. Umesto da svojom ogromnom silom zapreti, dase ispre~i svim vidovima nasilja u zemlji, svim paravojnim divljanjima, pa ipropagandnom, hu{ka~kom ratu, kao specijalnom vidu ratovanja, ona sepriklonila ratobora~koj volji politi~kog rukovodstva najve}e nacije u Jugoslavijii okrenula cevi u ostale, malobrojne nacije” (Ivan Stamboli}, PUT U BESPU]E,Beograd 1995, strana 243).

375 V. @arkovi}, nav. dj., str. 56. JNA se krajem 1989. i po~etkom 1990, kada supoliti~ka kriza i sukobi u SFRJ kulminirali, sve otvorenije stavlja u slu`bunacionalisti~ke Milo{evi}eve politike. Rukovodstvo JNA se rado priklanja Milo{evi}u,koji je na Osmoj sjednici CK SK Srbije (1987.) ostvario potpunu politi~ku pobjedu, uvrijeme kada pobje|uju ekstremne velikosrpske snage, koje, sprovode}i “birokratskuantirevoluciju”, razbijaju federalne osnove dràve, vide}i u njemu “~vrstoruka{kubolj{evi~ku nadu”. Naime, shvataju}i da gubi svoje pozicije i privilegije, JNA je, zadojenavelikosrpskim ambicijama i ~etni~kom ideologijom, u Milo{evi}evim agresorskim planovimavidjela svoju jedinu {ansu. Zbog toga se ona tako otvoreno svrstala na stranu Milo{evi}evenacionalisti~ke agresorske politike (N. Durakovi}, PROKLETSTVO MUSLIMANA,Sarajevo 1993, str. 245-246, 283 i 285-286.).

158

JNA je, posebno od 1990, bila pod politi~kom kontrolom Srbijei u potpunosti zavisila od Milo{evi}a, jer joj je “Srbija bila ~vr{}auzdanica”. Velikosrpski plan odbrane “srpskih zemalja” na frontuKarlobag—Ogulin—Karlovac—Virovitica “postavio joj se kao jediniizlaz po principu ‘uzmi ili ostavi’”. Za taj drugi slu~aj Milo{evi} i Jovi}su “pripremali ucjenu — formiranje vojske Srbije i napu{tanje JNA”.Nemaju}i vi{e “moralne i politi~ke snage da se odupre”, JNA jeprihvatila “velikosrpski politi~ki i vojni koncept i izgubila jugoslovenskotlo pod nogama”.376

Od marta 1991. JNA je, od “zajedni~ke oruàne sile svih narodai narodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana”, kako je to bilo definisanoUstavom SFRJ,377 postala oruàna sila Srbije i Crne Gore (kasnijeSavezne Republike Jugoslavije) i njihovih kolaboracionista uHrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Na taj je na~in JNA “dobila svojudràvu”, koju je general Veljko Kadijevi}, u panici traìo. Tada jestavljena pod komandu te dvije republike. Stoga su njena osvaja~kadejstva u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini predstavljalaglavni oblik oruànog u~e{}a Srbije i Crne Gore u tim osvaja~kimratovima. Ta nelegalna Vrhovna komanda je od tada djelovala u

376 B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 187-188 i 209.; B. Jovi}, nav.dj., str. 146; ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet:Br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A (u daljem tekstuICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T), Hag 31. maj 2002, paragraf 964. JNA je, tvrdi admiralMamula, koriste}i predsjednika Predsjedni{tva SFRJ Borisava Jovi}a, podvrgnutapritisku “i njeno ministarstvo nije izdràlo — napustilo je svoj program rje{enjajugoslavenske krize i prihvatilo Milo{evi}ev” velikosrpski program (B. Mamula,nav. dj., str. 291).

Iznose}i tvrdnju kako je JNA prihvatila Milo{evi}ev velikosrpski program, pri~emu ruì Slobodana Milo{evi}a i Veljka Kadijevi}a, Branko Mamula je neopreznopriznao da je SSNO imao “svoj program rje{enja jugoslovenske krize”. To“rje{enje” je bilo zapravo njegovo (tj. Mamulino) “rje{enje jugoslovenske krize”,koje je, tako|e, bilo neprihvatljivo. Mo`da bi se to pokazalo da je Kadijevi} svojneizvr{eni pu~ sinhronizovao sa Jazovim 19. avgusta 1991, {to bi bio razlog njegovogodbijanja da to u~ini u martu 1991, kada su mu to naloìli Slobodan Milo{evi} iBorisav Jovi}.

377 USTAV SFRJ..., str. 53; I. Radakovi}, nav. dj., str. 163.

159

sastavu: Borisav Jovi}, Jugoslav Kosti} i Sejdo Bajramovi} (Srbija),Branko Kosti} (Crna Gora) i general Veljko Kadijevi} (JNA).378

Predsjednik Republike Srbije — Slobodan Milo{evi} je preuzeostvarnu komandu nad JNA i vr{io je preko svoje grupe ~lanova (“srpskiblok”) u Predsjedni{tvu, koje vi{e nije imalo legitimitet zajedni~kedràve, te od oktobra 1991. i u tzv. krnjem Predsjedni{tvu SFRJ.379

Proces “nacionalne transformacije JNA, primjeren novojbudu}oj Jugoslaviji”, odnosno Velikoj Srbiji, trebalo je “sprovoditiu toku rata, po mogu}nosti {to bezbolnije, ali i efikasno, {to nijebilo ni malo lako...”. Pri tome je “bilo i gre{aka prema pojedincima,bilo da su sklonjeni oni koji to nisu zasluìli, ili nisu pravovremenosklonjeni oni koji su morali biti sklonjeni”.380

Transformacija JNA “u vojsku budu}e Jugoslavije, kako pounutra{njoj nacionalnoj i organizacionoj strukturi, tako i poteritorijalnoj lokaciji”, izvr{ena je “na cijelom jugoslovenskomprostoru”. Taj je proces posebno vr{en nakon {to je JNA dobila zadatakda ostvari generalni politi~ki cilj “stvaranje nove Jugoslavije...”.381

Pri tome je Milo{evi} bio klju~na li~nost u transformaciji vi{enacionalneJNA u srpsku vojsku.382

378 I. Radakovi}, nav. dj., str. 163. Tu ~injenicu zvani~na vlast u Srbiji nikadanije priznala. Razlog za to je objasnio D. Dragojlovi} (ministar u Vladi Srbije) u svomobra}anju pred predstavnicima op{tina u Valjevu: “Mi ne moèmo da kaèmo zbogsvetskog javnog mnenja da je Srbija u ratu sa Hrvatskom, jer bi onda Srbija bilaagresor…” (Isto).

Me|unarodna zajednica nije prihvatila obja{njenja da rat vodi samo JNA, kao“vojska bez dràve”, a da s tim ratom Srbija i Crna Gora navodno nemaju veze, te jeprotiv te dvije republike uvela sankcije (Isto).

379 B.Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991.- 2001, str. 213; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 956.

380 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 133. “I jedno i drugo” je, po Kadijevi}u, “imalozna~ajne moralne efekte na vojsku, koje su neprijatelji obilato koristili da podrijumoral vojske i otupe volju za borbom, naro~ito potenciraju}i da nije jasan cilj zakoji se bori JNA. Nagovje{teni su problemi mobilizacije kao i problemipokretanja mobilisanih jedinica van svojih republi~kih granica” (Isto).

381 Isto, str. 134; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 973.

382 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 973.

160

Vojno rukovodstvo je “ve} ranije” zapo~elo “proces me|ustarje{inama da svi koji se ne slaù sa politikom koju slijedi JNA— iz nacionalnih ili drugih razloga — mogu i treba da je napuste”.Me|utim, “pravo osipanje na nacionalnoj osnovi u JNA otpo~elo jeoruànim sukobima u Sloveniji. To se naro~ito odnosilo nastarje{ine slovena~ke nacionalnosti koji su duè vremena boravilena du`nosti u Sloveniji”.383

Tokom cijelog njenog postojanja u JNA je bila prisutnaneravnomjerna nacionalna struktura komandnog dijela, naro~itogeneralskog i vi{eg oficirskog kadra. Uo~i napada na Hrvatsku u JNAje bilo 12,6% Hrvata, {to je u odnosu na njihovu brojnu zastupljenostu SFRJ bio nedostatak od —53%. Slovenaca je bilo 2,8%, s nedostatkomod — 66%; Muslimana 2,4%, s nedostatkom od —78%; Albanaca 0,6%,s nedostatkom od — 66%. Zastupljenost Srba od 63,2% u oficirskojpopulaciji bio je vi{ak od + 51%; Crnogoraca je bilo 6,2%, s vi{komod + 148%; a Jugoslovena je bilo 3,6%, s vi{kom od + 45%.384

JNA je jula 1991. sve vi{e bila nacionalno ~ista — srpska vojska.Svi Slovenci (ili gotovo svi) povukli su se iz vojske, ve}ina Hrvata setada povla~ila, a Albanaca gotovo da nije ni bilo, kao ni Bo{njaka, tezanemarljiv broj Makedonaca.385 I pored toga, ona je jo{ 11 mjesecizadràla to ime.

U operativnim komandama su ubrzano smijenjeni, uglavnom,nacionalno nepodobni oficiri, posebno iz Zagreba, gdje je 142 zatraìlodemobilizaciju (u Virovitici je 10 Srba — aktivnih oficira traìlo


384 D. Marijan, nav. dj., str. 289. Nacionalna struktura oficirskog kadra JNA uSloveniji i Hrvatskoj je u ljeto 1991, po podacima Komande 5. vojne oblasti, od 6. jula1991, apsolutno bila u korist Srba, njih je bilo 57%, zatim Hrvata 12%, Slovenaca 6%,Crnogoraca 5%, Jugoslovena 4% i pripadnika ostalih nacionalnosti 16% (Isto, str. 302).

385 S. Mesi}, nav. dj., str. 97. Slobodan Milo{evi} i Borisav Jovi} su 5. jula 1991.od generala Veljka Kadijevi}a traìli, izme|u ostalog, potpunu eliminaciju Hrvata iSlovenaca iz vojske (B. Jovi}, nav. dj., str. 349).

Krajem 1991. i po~etkom 1992. nacionalni sastav starje{ina 5. korpusa JNA bioje 99% srpske nacionalnosti (ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijalsvjedo~enja pukovnika JNA O. S., 4. juni 1996, str. 11).

161

demobilizaciju). Na to je general Adì} zatraìo da “izdajnike treba nalicu mjesta streljati bez milosti i razmi{ljanja”.386

Po~etkom septembra 1991. vojni obveznici, svakako nakon provedenepropagandne kampanje, su masovno odbijali da nose “titovku”, sazvijezdom petokrakom i da ulaze u armijske prostorije u kojima je bilaTitova fotografija. Na uklanjanju Titovih slika iz armijskih prostorijaposebno je insistirao general Vuk Obradovi}.387

JNA je 1991, naro~ito jula, do{la u krajnju krizu. Ona je te{kopretrpjela poraz u Sloveniji. Tada je definitivno prihvatila stav dakoncepta Jugoslavije vi{e nema. I onda je odustala od komunisti~kihsimbola, konkretno od petokrake. Me|utim, to nije bila samo izmjenasimbola, ve} “izmjena karaktera i namjene te vojske, ~ak sastava tevojske”, odnosno “izmijenjena je vojska, njena uloga i namjena”.388

Milo{evi} je JNA povukao iz Slovenije na “srpske granice” uHrvatskoj, pa u Bosnu i Hercegovinu. JNA je povu~ena i iz Makedonijeu Srbiju, odnosno Saveznu Republiku Jugoslaviju, kada je ona nastalakao nova dràva aprila 1992.389

Brzo povla~enje JNA iz Slovenije bio je povod da se JNA “o~isti”od svih kolebljivih vojnika i oficira, kako bi se na komandne pozicijedoveli novi, “provjereni”, militantniji, ve} otvoreno ~etni~kiorijentisani kadrovi. U tom smislu treba posmatrati i ~injenicu da je vi{eputa vr{eno penzionisanje ve}ega broja starje{ina JNA, pri ~emu mnogistariji generali nisu prihvatili fa{izaciju. Na taj na~in su velikosrpskifa{isti i kadrovski pripremali ljude za agresiju na Bosnu i Hercegovinu.Time je izvr{eno “etni~ko ~i{}enje” osnovnih slu`bi JNA i njihovapopuna odgovaraju}im srpskim kadrovima. To je imalo za posljedicu dase JNA pretvorila u prete`no jednonacionalnu vojsku sa otvorenom~etni~kom ideologijom, u “jednu militantnu neofa{isti~ku tvorevinupotpuno stavljenu u slu`bu velikosrpske politike i svojevrsnenacionalisti~ke hunte, na ~elu sa diktatorom Milo{evi}em, koja je

386 Isto, str. 100.

387 RAT I MIR GENERALA VUKA OBRADOVI]A, Profil, br. 16, str. 198-209.

388 Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, br. 187, 15. juni 2000, str. 37.

389 B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991.- 2001., str. 213.

izvr{ila nezapam}ene zlo~ine u modernoj historiji”. Istovremeno,JNA se, po nare|enjima Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu,nije odrekla partijske i druge politi~ke propagande, direktno semije{aju}i u politi~ki ìvot Bosne i Hercegovine.390

Na sve na~ine iz JNA odstranjivani su Albanci, Muslimani, Hrvatii Slovenci, a na njihova mjesta dovo|eni obu~eni srpski “dobrovoljci”.391

Izbacivanje crvene petokrake i njena zamjena trobojkom, a onda~etni~kim kokardama, kao i sklanjanje i bacanje Titovih slika u sme}e,dovoljno govori o ravnogorskoj orijentaciji JNA. Uprkos mnogimmasovnim zlo~inima u Drugom svjetskom ratu ~etni{tvo jeamnestirano u Jugoslaviji. Ta ideologija je preuzela u ruke JNA,saveznu diplomatiju, savezne i druge organe vlasti. MemorandumSANU je bio osnovno politi~ko {tivo u SSNO. Najsna`niji politi~kiuticaj na JNA imale su Socijalisti~ka partija Srbije i Srpskademokratska stranka Bosne i Hercegovine.392

162

390 N. Durakovi}, nav. dj., str. 245-246, 283 i 285-286; AGRESIJA NAREPUBLIKU BOSNU I HERECEGOVINU IZ DANA U DAN, DOKUMENTI OAGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU, Ured za informisanjeVlade Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1993, 9. maj 1992.; Oslobo|enje, 20.januar 1992.

391 Slobodna Bosna, br. 22, Sarajevo, 26. mart 1992, str. 5. U jedinicama 2. vojneoblasti sredinom februara 1992. bilo je 244 pukovnika, od kojih 180 Srba, 45Muslimana, 14 Hrvata, 3 Slovenca i 2 Ma|ara. Od 1. do 27. aprila 1992. “odliv kadrabio je velik”, te je JNA u tom periodu napustilo 148 Muslimana, 46 Makedonaca,38 Srba, 36 Hrvata, 17 Albanaca, 10 Ma|ara i 6 Slovenaca. Taj manjak oficiranadokna|en je prebacivanjem u Bosnu i Hercegovinu oficira i podoficira srpskenacionalnosti sa podru~ja Srbije i Crne Gore (Oslobo|enje, 16. avgust 1992.).

Aprila 1992. redove JNA napustio je veliki broj Muslimana i Hrvata, ~ija sumjesta popunili, uglavnom, kadrovi iz Srbije i Crne Gore. Tako se, na primjer, 22.aprila 1992, na spisku od 110 oficira i gra|anskih lica na slu`bi u Komandi 2. vojneoblasti predvi|enih za dislokaciju, nalazilo svega 13 Muslimana (Isto).

392 N. Durakovi}, nav. dj., str. 245-246, 283, 285-286 i dr.; Slobodna Bosna, br.3, 14. novembar 1991, str. 3.

Ve}ina oficira Srba u Sarajevu bili su aktivni ~lanovi Srpske demokratske strankeBosne i Hercegovine (RATNI ZLOÎNI U BOSNI I HERCEGOVINI, Izvje{tajiAmnesty Internationala i Helsinki Watcha, Antiratna kampanja Hrvatska, Centar zamir, nenasilje i ljudska prava, Biblioteka Dokumenti, br. 2, Zagreb 1993, str. 107).

Nakon povla~enja JNA iz Slovenije i Hrvatske u Bosnu iHercegovinu, sva vode}a mjesta u JNA dràli su Srbi.393

Od 200.000, koliko je krajem oktobra 1991, po Jovi}u, imalaJNA, 70% su bili Srbi, a od 100.000 rezervista 75% je bilo Srba.394

U jesen 1991. i po~etkom 1992. intenzivirano je kadrovsko~i{}enje JNA. U penziju je prijevremeno upu}eno oko stotinu generalai ve}i broj aktivnih strarje{ina.395

Krnje Predsjedni{tvo SFRJ “kao najvi{i organ rukovo|enja ikomandovanja oruànim snagama SFRJ, u sklopu transformacije ismanjenja Jugoslovenske narodne armije i oruànih snaga zemljeu cjelini”, 25. februara 1992. donijelo je odluku o prestanku aktivnevojne slu`be tridesetorici (30) generala i admirala JNA, uklju~uju}i igenerala Kadijevi}a, “i njihovom stavljanju na raspolaganje predpenzionisanje”.396 Na toj je sjednici donesena i odluka o postavljenjujednog broja generala na nove du`nosti :

163

393 S. Biserko, nav. dj., str. 220. Taj proces “raslojavanja” i “osipanja u JNApo nacionalnoj osnovi” je, po generalu Kadijevi}u, i pored toga {to je bio “ozbiljan”i “teàk” problem, bio “neminovan”. S tim u vezi, on pi{e: “Nacionalno izmje{anisastavi JNA neminovno dovode do toga da su pripadnici JNA morali ratovati iprotiv pripadnika sopstvene nacije, te da se u sredinama sa kojima su se tukli,nalazile i njihove porodice, moè se sagledati sva dramati~nost u kojoj su senalazili mnogi pripadnici JNA, a time i JNA u cjelini. Mnogo je napora trebalo dase ova unutra{nja te{ko}a savlada. Zato je neminovno do{lo do osipanja u JNA ponacionalnoj osnovi. Da bi izbjegli ve}a iznena|enja, morali smo preduzimatimnoge mjere, uklju~uju}i i u par navrata zvani~no zauzeti stav — da sve aktivnestarje{ine i gra|anska lica u JNA koja èle da napuste JNA iz bilo kojih razloga,to mogu mirno i bez bojazni u~initi. Tu mjeru smo smatrali primjerenijomkarakteru u tradicijama JNA nego mjeru da se svi pripadnici secesionisti~kihnacija istjeraju iz JNA bez obzira na njihovo li~no opredjeljenje. I sada smatramda je to ispravniji prilaz, kako sa stanovi{ta potreba tog vremena i pro{losti, takoi sa stanovi{ta budu}nosti. Uprkos svih tih mjera, sva iznena|enja nije bilomogu}no izbje}i” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 95 i 165).

394 B. Jovi}, nav. dj., str. 403.

395 A. Lukeì}, nav. dj., str. 75; D`. [arac, nav. dj., str. 118.

396 AIIZ, inv. br. 7-52 SAOP[TENJE ZA JAVNOST /”KRNJEG”/PREDSJEDNI[TVA SFRJ; Isto, inv. br. 7-51, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br.

- za zamjenika na~elnika General{taba oruànih snaga SFRJgeneral-pukovnika @ivotu Pani}a;

- za komandanta 1. vojne oblasti general-potpukovnika VladimiraStojanovi}a;

- za komandanta RV i PVO general-potpukovnika BoìdaraStevanovi}a;

- za zamenika na~elnika General{taba za RV i PVO general-potpukovnika Dmitra Trbojevi}a;

- za komandanta Centra visokih vojnih {kola RV i PVO general-potpukovnika @ivana Mir~eti}a;

- za glavnog inspektora oruànih snaga SFRJ general-potpukovnika Dobra{ina Pra{~evi}a;

- za na~elnika {taba 1. vojne oblasti general-potpukovnikaNikolu Mandari}a;

164

1/813-4, 29. aprila 1992. — Vojnogra|evinskoj direkciji (na li~nost komandanta). To susljede}i generali i admirali : general armije Veljko Kadijevi}; admiral Stane Brovet;general-pukovnik Aleksandar Spirkovski; general-pukovnik Zvonko Jurjevi}; general-pukovnik dr Aleksandar Stamatovi}; general-pukovnik Andrija Sili}; general-pukovnikIvan Ho~evar; general-pukovnik Marko Kuli}; general-pukovnik \or|ije Zvicer;general-pukovnik Mladenko Maksimovi}; general-pukovnik Milan Gruji}; general-pukovnik Teodor Troho; general-pukovnik Boìdar Boòvi}; general-pukovnik VelisavDobrivojevi}; general-pukovnik Tomislav Trajkovski; viceadmiral Dragoljub Bo}inov;general-major Angel On~evski; general-major Kosta ôlovi}; general-major TomislavRadovanovi}; general-major Milovan Risti}; general-major Vojislav Radovi}; general-major Mile Ku~ini}; general-major Jerko Crmani}; general-major Mile Babi}; general-major dr Mihajlo \ukni}; general-major Traj~e Krstevski; general-major VladoTrifunovi}; general-major Boca Perevski; general-major Mitar Arsovski i general-major Trajko Postolovski (Isto).

Prestanak aktivne vojne slu`be navedenoj grupi visokih vojnih starje{ina bio je,po generalu Kukanjcu, uslovljen “prevashodno zahtevima koje objektivno name}utransformacija i smanjenje oruànih snaga”. Najve}i broj generala-admirala kojimaje prestala aktivna vojna slu`ba ispunjavao je, po njemu, kriterijume za penzionisanje,te da je odluka o prestanku slu`be u JNA za manji deo generala bila “uslovljenapromenama u nacionalnoj strukturi Armije i u su{tini posledica je promena dokojih dolazi u dràvnom ure|enju SFRJ” — Isto.

- za pomo}nika saveznog sekretara za narodnu odbranu zavojno-privredni sektor general-potpukovnika dr Milorada Dragojevi}a;

- za na~elnika {taba Komande RV i PVO general-majoraLjubomira Baji}a i

- za pomo}nika komandanta RV i PVO za moralno vaspitanjepukovnika Radomira Sekuli}a.397

General Veljko Kadijevi} je u~esnik i kreator transformacijeJNA u velikosrpsku vojsku. On je, pored toga, bio i klju~na li~nost upretvaranju JNA u agresorsku vojsku.398

Milo{evi} je za samo pola godine 1991./1992. penzionisao 135generala od 200, koliko ih je redovno imala JNA. Oni nisu odgovaralinacionalisti~kim kriterijima nove vojske koju je on uobli~avao. Nisu bilidovoljno pouzdani, osje}ali su se Jugoslovenima i prevarenima, baremve}ina njih. Me|u njima se tada na{ao i cio vrh tada ve} biv{e JNA.399

Rukovodstvo je 8. maja 1992. donijelo odluku o prihvatanju ostavkena~elnika General{taba oruànih snaga Jugoslavije, generala BlagojaAdì}a, i o postavljenju na to mjesto generala @ivote Pani}a, te odlukuo razrje{enju komandanta Druge armijske oblasti, generala Milutina

165

397 Isto.

398 A. Lukeì}, nav. dj., str. 77. I general dr Vuk Obradovi}, na~elnik kabinetaministra Kadijevi}a, koji je bio usko povezan sa vrhom SPS-a i vladaju}im reìmomSrbije, je “~inio sve da JNA prevede s jugoslovenskog na velikosrpski program”.On je imao veliki uticaj na generala Kadijevi}a. Svaka odluka ministra Kadijevi}a jeprethodno raspravljana s Obradovi}em, koji je “svakoga tko je druga~ije mogaoutjecati na JNA i ministra Kadijevi}a, onemogu}avao ne biraju}i sredstva”.Obradovi}eva “uloga” u pona{anju JNA bila je zna~ajnija od vode}ih generala uzKadijevi}a, uklju~ivo generala Adì}a koga je Kadijevi} smatrao nesposobnim.Odgovornost generala Obradovi}a za neslavan zavr{etak JNA poznata je visokimvojnim starje{inama. On sam je to vrlo dobro znao, te je priredio predstavu svojimodlaskom iz JNA, “prije nego se ona raspala, a njegova zvijezda u vrhu reìma u Srbijise ugasila” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 160).

399 B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991.- 2001, str. 213.

Kukanjca.400 Istovremeno je donesena odluka o prestanku slu`be iodlasku u penziju 38 generala i admirala.401

166

400 B. Jovi}, nav. dj., 452. O tome Jovi} u svojim memoarima pi{e: “Dosta smose sporili oko odgovornosti Milutina Kukanjca, {to je dozvolio da cela komanda Drugevojne oblasti upadne u zamku muslimana usred Sarajeva, gde je izginulo vi{e ljudi igde je vojska doìvela potpuni fijasko. ^lanovi Predsedni{tva bili su jednodu{ni uoceni da se radi o gre{ki u proceni Komande i u slabom obezbe|enju, ali i o gre{kamakoje su tome prethodile, kao {to je potpuno neoprezno predugo zadràvanje i Komandei vojnih {kola usred Sarajeva, koje je bilo leglo muslimanske separatisti~ke pobune.Smatrali smo da je normalno da Kukanjac zbog toga bude smenjen.

Adì} se tome energi~no suprostavljao. Rekao je da je on li~no odobravaosvaki potez Kukanjca i da }e, ukoliko ostanemo na svom stavu, podneti ostavku,jer je onda i on odgovoran, mada se s na{om ocenom ne slaè.

Stvar je zavr{ila usvajanjem njegove ostavke i smenjivanjem Kukanjca”(Isto).

401 Isto, str. 453. To su sljede}i generali i admirali : general-pukovnici: @ivotaAvramovi}, Andrija Ra{eta, dr Nikola ûbra, Slavoljub \oki}, Du{an Uzelac i admiralMile Kandi};

general-potpukovnici : Milan Ruìnovski, @ivan Mir~eti}, Marko Negovanovi},Branko Stankovi}, Tihomir Gruji}, [piro Nikovi}, Dragutin \uri~kovi} i vice-admiralMiodrag Joki};

general-majori : Aleksandar Vasiljevi}, Jovan Pavlov, Simeon Tumanov, MatoPehar, Du{an Merzel, Rajko Lap~i}, Du{an Koturovi}, Slobodan Miki}, Milan Puji},dr Branislav Popovi}, Radovan \uri}, Jovan [upi}, Milan Aksentijevi}, SavoJankovi}, Zoran Kostovski, Ratko Mili}evi}, Dragoje Vasovi}, Anto Karanu{i},Branislav Kuzmanovi}, Milo{ Baro{, Vojislav \ur|evac, Muharem Fetahagi}, MirkoNikolovski i Jovan Popovi} (Isto).

Takva odluka je donesena i krajem 1991. za sli~an broj generala i admirala, s tim{to je “tada izvr{ena pa`ljiva analiza i postignuta potpuna saglasnost sa vojnimrukovodstvima”, {to 8. maja 1992. nije bio slu~aj (Isto).

“Tehnologiju” koja je prethodila dono{enju odluke od 8. maja 1992. zabiljeìo jeJovi} u svojim memoarima :

“Kao i kod odluke donete krajem pro{le godine /tj. 1991. — prim. S. ^./,Branko Kosti} je stalno pravio neke spiskove za smenu i nastojao, u brojnimneformalnim kontaktima ~lanova Predsedni{tva, da ih najavljuje i pribavljasaglasnosti. Krajem pro{le godine njegov poduì spisak uzeo je pod lupuKadijevi}, korigovao ga koliko je bilo mogu}e i li~no se saglasio. Sada, me|utim,toga nije bilo. Branko je nekoliko puta poku{avao da pribavi moju saglasnost zasmenu generala, a ja, po{to sam bio veoma zauzet, a nedovoljno informisan o tim

Tokom ~itave 1991. i JNA je, uz oslonac na neke organe SRSrbije i Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, radila nadestrukciji Republike Bosne i Hercegovine. Prebacivanjem vazduhoplovnih,oklopno-mehanizovanih, pje{adijskih i artiljerijskih jedinica isredstava iz Slovenije i Hrvatske u Bosnu i Hercegovinu (vi{e korpusakopnene vojske, te ratnog vazduhoplovstva i protiv-vazdu{neodbrane), na tom je malom prostoru stvorena velika koncentracijavojnih snaga.402

JNA je, u skladu sa srpskim velikodràvnim projektom (RAM)genocidnog karaktera, izvela agresiju na Republiku Hrvatsku, gdje je,zajedno sa srpskim kolaboracionistima, okupirala jednu tre}inu terepublike, a zatim agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu, uzu~e{}e srpskih kolaboracionisti~kih oruànih sastava iz Bosne i

167

ljudima, rekao sam mu da ne mogu da se sloìm ovako na ‘blanko’. Po{to moramda putujem u inostranstvo, ako mu se ùri, neka konsultuje SlobodanaMilo{evi}a, ja }u prihvatiti ono {to Milo{evi} prihvati.

Kad sam se vratio sa puta odluka je bila potpisana i objavljena. Zove meSloba Milo{evi} i pita kada smo i za{to smenili generala Marka Negovanovi}a,koji je ministar Narodne odbrane u srpskoj vladi. Branko Kosti} uop{te nijepostupio po dogovoru, nije konsultovao Milo{evi}a i doneo je odluku sa tri ~lanaPredsedni{tva (on, Jugoslav Kosti} i Sejdo Bajramovi}). Ovi nisu imali pojma omom razgovoru sa B. Kosti}em, verovali su da on to ne moè da radi bezsporazuma sa mnom i Slobodanom” (Isto).

Odluka je, po Jovi}u, formalno bila zakonita, “ali je obi~an bezobrazluk saBrankove strane da tako postupa. Slobodan i ja smo se uzdràli od javnogreagovanja, a Marko Negovanovi} je ostao ministar u vladi Srbije, kao civil(penzionisani general).

Ovu hajku na generala Branko Kosti} je zapo~eo pod uticajem NedeljkaBo{kovi}a, penzionisanog pukovnika vojne obave{tajne slu`be, koji mu se nametnuoda ga reaktivira, da ga unapredi u generala i da ga postavi za na~elnika vojneobave{tajne slu`be. Sa tog poloàja po~eo je da se revan{isti~ki pona{a premavojnim kadrovima. Ima naravno, i onih koje je trebalo smeniti, ali sve {to se de{avaloi kako se de{avalo nije bilo normalno. Bar po mom mi{ljenju” (Isto, str. 454).

Odluka “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ o penzionisanju generala od 8. maja 1992.bila je, po generalu Milutinu Kukanjcu, “idiotizam nevi|eni, sramota” (TV Srna,Emisija “Moj gost — moja istina”, autora Riste \oge, 12. juli 1994.).

402 M. Boji}, JNA JE RADILA NA RU[ENJU R BIH, u : F. Ademovi}, nav.dj., str. 85.

Hercegovine i Srbije i Crne Gore, pri ~emu je izvr{ila sve oblikezlo~ina, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima.403

JNA je predstavljala osnovu iz koje su formirane tri vojske: VojskaSavezne Republike Jugoslavije, sa njenim kolaboracionisti~kimsnagama: Vojska Republike Srpske Krajine i Vojska Republike Srpske.404

168

403 Te, po Kadijevi}u, “postavljene zadatke”, JNA je, “pod izuzetnonepovoljnim me|unarodnim i unutra{njim okolnostima, ostvarila”. Njihovurealizaciju on je formulisao na na~in po kome je JNA :

1) “u Hrvatskoj zajedno sa srpskim narodom oslobodila Srpsku Krajinu inaterala Hrvatsku da prihvati mirovni Vensov plan”;

2) “u Bosni i Hercegovini bitno pomogla da u po~etku JNA, a potom vojskaRepublike Srpske koju je JNA stavila na noge, oslobodi srpske teritorije, za{titisrpski narod i stvori povoljne vojni~ke prednosti za ostvarenje interesa i pravasrpskog naroda u Bosni i Hercegovini politi~kim sredstvima, u mjeri i uslovimakoje to me|unarodne okolnosti budu dozvoljavale” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 162).

JNA se, po Kadijevi}u, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, za razliku odSlovenije, gdje je “politika ocijenila” da se “nije imala za{to boriti”, “borila zapravo srpskog naroda da sam odre|uje svoju budu}nost”(Isto, str. 163).

To su bili zadaci koje je Velikosrpski pokret postavio JNA, a koje je ona ostvarila.Osvaja~ke, agresorske i genocidne radnje JNA u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini su,po Kadijevi}u, oslobodila~kog karaktera. Pored toga, potrebno je naglasiti da generalKadijevi} otvoreno falsifikuje historijske ~injenice, iznose}i brojne neistine, kao {to sui sljede}e, a koje je on posebno podvukao: “da je JNA sve zadatke izvr{avala bezikakve primjene bilo koga vida terora ili odmazde nad civilnim stanovni{tvom, daje na svaki poku{aj takvoga djelovanja od strane pojedinica ili nekih grupa,energi~no reagovala i to onemogu}avala” (Isto, str. 163).

404 V. Kadijevi}, nav. dj., 163. To je, po Kadijevi}u, “ura|eno u skladu sadatim unutra{njim i me|unarodnim okolnostima veoma organizovano”. Taj jezadatak, po njemu, bio “vrlo bitan” i njega je “rukovodstvo JNA utvrdilo kaoprioritetni” (Isto).

Obrazloènje tog “prioritetnog” zadatka Kadijevi} je formulisao na sljede}ina~in: “... zato {to su drugi narodi u Jugoslaviji po~eli da na razne na~ine stvarajusvoje vojske, a srpski i crnogorski narodi su JNA smatrali svojom vojskom, kao{to su i Jugoslovensku dràvu smatrali svojom dràvom, pa je, shodno tome, iobaveza JNA bila da novoj Jugoslaviji i cjelokupnom srpskom narodu obezbijedinjegovu vojsku, bez koje na ovim prostorima i u uslovima koji su neprijateljinametnuli, nema ne samo slobode, ve} ni ìvota” (Isto, str. 163-164).

O~igledno je general Kadijevi} na providan na~in poku{ao da prikrije osvaja~kei genocidne namjere Velikosrpskog pokreta, a posebno njegove oruàne sile - JNA.

Na taj na~in JNA je formalno transformirana u tri srpske vojske,405

iako je bilo jasno da je rije~ o jedinstvenoj velikosrpskoj vojsci, sjedinstvenim General{tabom u Beogradu i svim drugim obilje`jimakarakteristi~nim za jednonacionalnu vojsku u slu`bi Velike Srbije (svesu tri djelovale pod jedinstvenom komandom u Beogradu). Time jeistovremeno ozna~en i kraj JNA, koja se, u slu`bi fa{isti~ke politike,pretvorila u snagu i oru`je za ubijanje, raseljavanje, plja~ku, masovneprogone, silovanja i dr.406

JNA (generali Kukanjac, Uzelac, Peri{i}, Jankovi}, \ur|evac idr.) je, u slu`bi genocidne politike, rukovodila pripremama, obu~avalai naoruàvala ~lanove SDS-a, zatim oruàne formacije srpskih kolja~a({e{eljevci, arkanovci, “beli orlovi” i dr. zlo~ince).407 Mladi} i drugigenerali su izdavali naredbe da se artiljerijom ru{i Sarajevo, posebno

169

JNA je, sumiraju}i njene “ukupne rezultate”, “uslove pod kojima ih je postiglana unutra{njem i me|unarodnom planu”, po Kadijevi}evoj “op{toj” ocjeni,“strategijski gledano”, “uradila ono {to je objektivno bilo realno; da nije uradilaono {to objektivno nije mogla; da su joj neki zadaci politi~ke naravi krivodistribuirani; da je u izvr{enju svojih zadataka, naro~ito u posljednjoj godini bilasuo~ena sa mnogo ozbiljnih i te{kih problema...”. Pri tome je, po njemu, “ispoljenvisoki stepen sposobnosti, patriotske svijesti i borbenog morala ogromne ve}ineonih stare{ina JNA koji su ostali dosljedni ciljevima za koje se ona borila, {to jepredstavljalo odlu~uju}i faktor da JNA izvr{i zadatke o kojima sam govorio uuslovima rijetko zabiljeènim u istoriji ratovanja” (Isto, str. 164-165).

Zaista je bilo koji komentar suvi{an. General Kadijevi} otvoreno priznaje i timese hvali da je i u procesu namjernog istrjebljivanja pojedinih naroda i barbarskoguni{tavanja njihovih materijalnih dobara i svih tekovina jedne civilizacije “ispoljenvisoki stepen sposobnosti, patriotske svijesti i borbenog morala ogromne ve}ine”starje{ina JNA.

405 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 163; S. Biserko, nav. dj., str. 226. Na taj se na~inJNA redukovala u srpsko-crnogorsku vojsku, ~ime je njena doktrina izjedna~ena sanacionalisti~kim stavovima SANU (I. Radakovi}, nav. dj., str. 223).

406 A. Lukeì}, nav. dj., str. 71; S. Biserko, nav. dj., str. 226.

407 A. Lukeì}, nav. dj., str. 73; A. Dùbo, nav. dj., str. 18. JNA je, po generaluDùbi, obu~avala i naoruàvala srpske zlo~ince u Bosni i Hercegovini i druge oruànesrpske formacije u Jugoslaviji. Uz tu vojnu silu srbijanski reìm je krenuo u okupacijui porobljavanje Bosne i Hercegovine. Neki mla|i generali, nemo}ni da izmijene stanjena bolje, povukli su se prijevremeno iz aktivne slu`be, ne prihvataju}i takvunacionalisti~ku velikosrpsku orijentaciju (A. Dùbo, nav. dj., str. 18).

oni dijelovi gdje nije bilo “mnogo” Srba (“... Velu{i}e tuci, ... Vele{i}etuci i Pofali}e, tamo nema srpskog ìvlja mnogo...”), zatim civili injihovi objekti. General Kukanjac je javno (na TV) izjavio da je onomogu}io da se Bosna i Hercegovina oplja~ka i odveze u Srbijudio vitalne industrije, da je zauzeo sve ono {to je pod okupacijomkolaboracionisti~ke Republike Srpske, pa je ~ak kritikovao svojekolege {to su neke od tih okupiranih podru~ja izgubili u borbi saArmijom Republike Bosne i Hercegovine, te da je generalu Mladi}u“predao postrojenu Komandu” 2. vojne oblasti, i dr.408

Nosioci Velikosrpskog pokreta, odnosno Srbija i Crna Gora su, podvidom “za{tite srpskog naroda” preko i pomo}u JNA, putem agresije igenocida, formirali tzv. Republiku Srpsku Krajinu, okupirali ve}i dioBosne i Hercegovine, instaliraju}i paradràvnu Republiku Srpsku i njenukolaboracionisti~ku vojsku. Ona nije vodila osvaja~ke ratove za pravosrpskog naroda da ure|uje svoju budu}nost, ve} za ostvarenje ideje oVelikoj Srbiji, pod parolom “svi Srbi u jednoj dràvi”.409

170

408 AIIZ, inv. br. 2-2678, Komanda 4. korpusa, Sp. Br. 75-1, 7. maj 1992,Doga|aji u Bosni i Hercegovini, odnos i odraz ukupnog stanja u JNA; SlobodnaBosna, 20. februar 1998.; TV SRNA, Emisija “Moj gost-moja istina”, autora Riste\oge, 12. juli 1994.; A. Lukeì}, nav. dj., str 73-74; VRIJEME BE[Â[]A, Zbornikradova GENOCID NAD BO[NJACIMA KRAJEM DVADESETOG STOLJE]A,Zenica 1994, str. 47-48.

409 A. Lukeì}, nav. dj., str. 70.

II

SRPSKI VELIKODR@AVNI PROJEKATI PLANIRANJE ZLOÎNA

1. Obnova i eskalacija Velikosrpskog pokreta

Srpsko intelektualno, politi~ko i vojno vo|stvo se dugo odràlozloupotrebom jugoslavenskog imena putem kojeg je jo{ od 1918.imalo potpunu supremaciju na ovim geopoliti~kim prostorima i nadnarodima koji unutar njih ìve. U datoj konstelaciji snaga i u okviruantifa{isti~ke koalicije Dràva je obnovljena napu{tanjem velikosrpskehegemonije i prihvatanjem Platforme Narodno-oslobodila~kog pokretai na osnovu nje izborenog federativnog ure|enja zemlje. Kada je,djelovanjem velikosrpskih tendencija, u drugoj polovini osamdesetih godinadvadesetog stolje}a, ta politi~ka formula istro{ena, jugoslovenska dràvaje do{la u krizu, koja je zahtijevala odgovornu rekonstrukciju zajedni~kedràve na osnovama stvarne, a ne samo deklarativne ravnopravnosti.

Kriza jugoslavenske socijalisti~ke dràve definitivno je dovela upitanje decenijama etabliranu velikosrpsku hegemoniju. Njeni neposredniizvr{ioci i korisnici, od oficirskog, diplomatskog, policijskog ipartijskog kadra i aparata, pa sve do SANU, univerziteta, te radio, TVi drugih medija, osjetili su se ugroènim u svojim monopolnimpozicijama. Oni su tako narasle zahtjeve za stvarnom ravnopravno{}uu podjeli vlasti i dru{tvenih funkcija, uglavnom, ostvarenih Ustavomod 1974, proglasili za ugroàvanje srpskog naroda. Te su velikosrpskesnage ocijenile da }e im nastupaju}a konfuzija na me|unarodnomplanu olak{ati da, jo{ u XIX stolje}u postavljene ratne ciljeve (“sviSrbi u jednoj dràvi”), kona~no i ostvare.1

175

1 S. êki}, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991.-1993, Sarajevo 1994, str. 26; V. @arkovi}, NACIONALIZAM I SLOM JUGOSLAVIJE,u: STVARANJE I RAZARANJE JUGOSLAVIJE, Zbornik radova sa Okruglog stolaSTVARANJE I RAZBIJANJE JUGOSLAVIJE, Beograd, 5.-7. decembar, Beograd1996, str. 227-237.

Naru{avanje u Kraljevskoj Jugoslaviji izrazito privilegovanogpoloàja Srba za svo vrijeme nove Jugoslavije izazvalo je otpore, kojisu kulminirali poku{ajem Rankovi}evog pu~a 1966. i ~esto nailazilina podr{ku u velikoruskim stremljenjima SSSR-a. Sedamdesetih godinato se manifestovalo kao otpor Ustavu iz 1974, kako u toku pripreme,tako i neposredno po njegovom usvajanju. Prvenstveno se izraàvalokroz otpor njegovim pomacima ka stvarnoj ravnopravnosti nesrpskihnaroda i nacionalnih manjina, kao i njegovom dvokomponentnomkonceptu oruànih snaga. Samo dvije godine po njegovom usvajanjuDraà Markovi} je naloìo izradu PLAVE KNJIGE o “nepravdi premaSrbima”.2 Smr}u Josipa Broza Tita 1980. nestao je bitan integrativnifaktor SFRJ. Ve} krajem 1981. Petar Stamboli} je zaprijetio da }e seSrbi osloniti na svoju “mo} i broj”, a idu}e godine aktuelizovaoPLAVU KNJIGU. Eskalacija obnove velikosrpskog pokreta nije sevi{e mogla zaustaviti, naro~ito poslije stupanja na scenu Udruènjaknjièvnika Srbije i SANU.3

Upla{en izvjesnim gubitkom ~vrstog materijalnog oslonca drugitakav integrativni faktor — JNA i njeno rukovodstvo (od 1982. admiralBranko Mamula i njegov nasljednik i pulen general Veljko Kadijevi})4

krenulo je u potragu za rje{enjem vlastitog poloàja. Reorganizacijomsistema komandovanja i potiskivanjem teritorijalne komponenteizmijenjena je uloga Oruànih snaga. Umjesto odbrane od spoljneagresije, tako reorganizovanim oruànim snagama, namjeravalo se

176

2 N. Pa{i} - R. Ratkovi} - B. [padijer, PLAVA KNJIGA, Beograd 1977; I.Stamboli}, PUT U BESPU]E, Beograd 1995, str. 65-70.

3 M. Kreso, AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU —AMBIJENT POÎNJENOG GENOCIDA, u: GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI1991. — 1995, Zbornik radova Me|unarodnog kongresa za dokumentaciju genocida uBosni i Hercegovini, Bon 31. avgusta do 4. septembra 1995, Sarajevo 1997, str. 45-50.

4 General Nikola Ljubi~i}, predsjednik Predsjedni{tva Republike Srbije 1982. jeza saveznog sekretara odbrane doveo admirala Branka Mamulu, koji je idu}ih godinabitno izmijenio doktrinu op{enarodne odbrane i od instrumenta odbrane od spoljnje agresijeJNA pretvorio u instrument za unutra{nje obra~une u zemlji, te ubrzao dominacijusrpskih i dogmatskih kadrova sa ambicijom da bude arbitar eventualnog preure|enjazemlje. Kasnije je Ljubi~i} predloìo, podrào i pruìo podr{ku Slobodanu Milo{evi}uza ~elnu funkciju u Srbiji i tako preuzeo neslavnu ulogu srpskog Hindenburga.

nametnuti arbitrom unutra{nje krize. Oslonac je vi|en u idejno sli~nimpretenzijama takvih snaga u Srbiji i SSSR-u.5

Politi~ka doga|anja u SFRJ od 1986. karakteri{u otvorenemanifestacije i ja~anje nacionalizma. Taj nacionalizam, generiran uBeogradu, u srpskom intelektualnom, politi~kom i vojnom vo|stvu, doveoje do unutra{nje krize u Dràvi, koja je uzdrmala temelje socijalisti~keJugoslavije i omogu}ila da se, na temelju velikodràvnog projekta“Velike Srbije”, razbije zajedni~ka jugoslavenska dràva. U su{tini seradi o fa{istoidnom nacionalisti~kom programu i nacionalisti~kojagresivnoj politici koja optere}uje srpski narod mitolo{kom pro{lo{}u.Najpoznatiji i najpotpuniji program te vrste sadràn je u shvatanjimaSANU,6 “gdje je smi{ljen i ra|en srpski nacionalisti~ki program”,posebno u njenom Memorandumu (program za formiranje “VelikeSrbije”, “nacionalisti~ki testament”, “priru~nik nacionalizma”), koji

177

5 Autorovu interpretaciju i osnovni slijed doga|aja vidi: Branko Mamula,SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000.

6 Srpska akademija nauka i umjetnosti, formirana kao Dru{tvo srpskeslovesnosti 1842, pored prou~avanja kulturnih i drugih problema Srbije i srpskognaroda, bavila se osmi{ljavanjem i projiciranjem razvoja i ciljeva (pa i velikosrpskih,kada su bili aktuelni) srpske dràve.

Godine 1945. uspostavljeno je staro stanje (za vrijeme prije okupacije) i uklonjenipredsjednik Aleksandar Beli} preuzeo funkciju. Za razliku od dotada{njih 400 ukupno{tampanih tabaka godi{nje, po oslobo|enju zemlje, ve} 1952. je dostigla preko hiljadu{tampanih tabaka godi{nje. Tada je imala 36 stalnih i 35 dopisnih ~lanova, te preko1.000 saradnika i zaposlenih. êtrdeset godina nije ni{ta bitno mijenjano. Akademija jeostala pod uticajem starih ~lanova i ideja, novi ~lanovi su te{ko primani, ~ak i iz oblastiprirodnih nauka.

Ponovno uklju~ivanje u funkciju, u kojoj je nekada bila dominantan faktor, po~eloje najkasnije 1984. Istaknuti akademik i knjièvnik Dobrica ]osi} novembra te godineje predloìo da se Akademija izjasni o potrebi angaòvanja “na op{tedru{tvenim inacionalnim problemima” (A. Beli}, SRPSKA AKADEMIJA NAUKA, u:ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE, sveska 1, Beograd 1955, str. 32-41). Dvije godinekasnije svjetlo dana ugledao je njen MEMORANDUM, zaredale su “besede” sanacionalisti~kim i ratnohu{ka~kim sadràjima.

Svi akademici SANU (osim dvojice) bili su za Memorandum, u kome su seizjasnili za otvaranje srpskog nacionalnog pitanja u Jugoslaviji i pravce njegovogrje{avanja, “odnosno za odre|enu politiku re{avanja srpskog pitanja” (M. Mini},RATOVI U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995, Sarajevo -Minhen - Novi Sad - Zagreb 2002, str. 89).

je “izrazio onu politi~ku misao - koja ima duboke korjene i dugutradiciju od Gara{aninovog ‘NAÊRTANIJA’ do Moljevi}evogprograma ‘HOMOGENA SRBIJA’”.7 Ta politi~ka misao Jugoslaviju“shvata i prihvata kao pro{irenu Srbiju za koju avnojski koncept

178

Dobrica ]osi} je bio glavni ideolog MEMORANDUMA SANU, nacionalisti~kogprojekta, koji je formulisao sve srpske “nepravde” i odredio pravac srpske nacionalisti~kepolitike (S. Biserko, PRINUDNI IZLAZAK IZ SENKE, HELSIN[KA POVELJA,br. 60, Beograd, januara 2002, str. 1-2). Jedan od autora Memoranduma bio je i akademikMihajlo Markovi}. On je 9. juna 1992, na prvom programu beogradske televizije, urazgovoru nekoliklo poznatih politi~ara iz nekoliko politi~kih stranaka, u svojstvupotpredsjednika Socijalisti~ke partije Srbije, iznose}i svoje mi{ljenje o akcijiakademika koji su traìli ostavku predsjednika Republike Srbije (Milo{evi}) i VladeSrbije, izjavio pored ostalog, da je ponosan {to je jedan od autora Memoranduma (M.Mini}, nav. dj., str. 90).

Memorandum je izvr{io veliki uticaj na zvani~nu politiku Srbije u rje{avanjujugoslovenske krize i srpskog nacionalnog pitanja u njoj, radi ostvarenja srpskognacionalisti~kog programa. Umjesto demokratske politike rje{avanja pitanjanacionalnih odnosa u Jugoslaviji, uklju~uju}i i srpsko nacionalno pitanje, vo|ena jepolitika koja je nastupala s nacionalisti~kih pozicija, koju je, uglavnom, sprovodiladràvna vlast, na ~ijem je ~elu bio Slobodan Milo{evi}, predsjednik Republike Srbije.Milo{evi} i Vlada Srbije sprovodili su takvu politiku, u ~ijem su formulisanjuu~estvovali i akademici SANU (Isto).

Autori Memoranduma bavili su se isklju~ivo srpskim nacionalnim pitanjem.Podvrgli su kritici politiku vo|enu u Jugoslaviji u ratu i poslije rata prema Srbiji,srpskom narodu, srpskom nacionalnom pitanju :

- srpski narod je u neravnopravnom poloàju;

- Srbija je u neravnopravnom poloàju u Jugoslaviji;

- srpski narod je podijeljen u vi{e republika (24% Srba ìvi van Srbije);

- srpski narod nije dobio svoju dràvu (srpska nacija “nije dobila pravo

na vlastitu dràvu”);

- Srbija je zaostajala u ekonomskom razvoju i dr. (Isto, str. 91-96).

Na taj se na~in veoma {iroko stvarala svijest o neravnomjernom poloàju, ougroènosti, antisrpskoj politici i koalaciji protiv Srbije i srpskog naroda, itd. Time sestvaralo stanje “duhova” kod Srba i u Srbiji i van Srbije da je za srpski narod jedinorje{enje da “svi Srbi ìve u jednoj dràvi” i da se to mora ostvariti mirnim putem ilioru`jem (prvi put najavljen na milionskom mitingu na Gazimestanu) — Isto, str. 97.

7 Moljevi}ev traktat, datiran 30. juna 1941, stvarno je - mo`da ne{to modifikovana- rekonstrukcija (po bilje{kama i sje}anju) takvog projekta Srpskog kulturnog kluba (iztridesetih godina XX stolje}a) i njegovog predsjednika i ideologa Slobodana Jovanovi}a.

ure|enja me|unacionalnih odnosa na osnovama pune ravnopravnostijugoslovenskih naroda i njihovih republika u zajedni~koj federacjizna~i neravnopravnost Srba kao ve}inskog naroda”. Iz tih surazloga “autori Memoranduma osudili odluke AVNOJ-a kao‘antisrpsku tvorevinu’ i odbacili avnojske granice ‘zato {to surazbile srpski narod’ i {to zbog njih ‘srpska nacija nije dobilapravo na vlastitu dràvu’”. Oni su “veoma te{kim re~ima” opisalipoloàj Srba u Jugoslaviji i, s tim u vezi, zaklju~ili da se “goriistorijski poraz ne da zamisliti nego {to su ga doìveli Srbi uJugoslaviji”, “pa se re{enje srpskog nacionalnog pitanja ‘name}ekao prvorazredno politi~ko pitanje’”. Rje{enje su vidjeli u novomure|enju jugoslovenske dràve kojom bi se srpskom narodu, kaove}inskom, osigurao dominiraju}i poloàj u centralizovanojjugoslovenskoj federaciji. Ukoliko se to ne bi moglo posti}i, Srbi“moraju traìti drugu alternativu - objedinjavanje srpskogetni~kog prostora stvaranjem Velike Srbije”.8

179

8 V. @arkovi}, nav. dj., str. 227-229. O tome vidi i : I . Stamboli}, nav. dj., str. 117-131; M. Mini}, nav. dj., str. 89-90.

Memoradnum SANU, koga su napisali vode}i srpski intelektualci, jasno jeproklamovao te`nju za Velikom Srbijom. U tom se dokumentu, izme|u ostalog, navodida je “re{enje nacionalnog pitanja” srpskog naroda osuje}eno od stranekomunista na kraju Drugog svjetskog rata, jer “nije dobio svoju vlastitu dràvukao ostali narodi”. Jedini na~in da se osigura istinsko “postojanje i razvitak” Srba,bilo je, prema Memorandumu, “teritorijalno ujedinjenje srpskog naroda”ujedinjenjem svih Srba u jedinstvenu srpsku nacionalnu dràvu (“uspostavljanjepunog nacionalnog integriteta srpskog naroda, bez obzira koju republiku ilioblast nastanjuje, je njegovo istorijsko i demokratsko pravo”) — vidi: N. Cigar,GENOCIDE IN BOSNIA — THE POLICY OF ETHNIC CLEANSING -GENOCID UBOSNI - POLITIKA ETNI^KOG Î[]ENJA (u daljem tekstu: GENOCID UBOSNI...), Sarajevo 1998, str. 34.

Ve}ina srpskih akademika je bila ubije|ena da je rat za Veliku Srbiju svrsishodan,“verovala je u one koji ga vode, verovala je u one koji ga svesno ili nesvesnopotpiruju i verovala je u one toboè dobijene bitke koje su vodile u sigurangubitak rata” (M. Tomani}, nav. dj., str. 61).

Memorandum SANU je “u politi~kim nadigravanjima”, po ocjeni Slavoljuba\uki}a, stekao “slavu detonatora i vesnika raspada Jugoslavije. Po njemu jeizveden i pojam ‘memorandumska Srbija’, ~ije je ‘~edo Slobodan Milo{evi}’.Koreni svih kasnijih doga|aja, ‘antibirokratska revolucija’, ideje ‘Velike Srbije’,~ak i rat, olako su traèni u ovoj povelji, a svesrdna podr{ka koju su, posle Osme

Polaze}i od takvih shvatanja, Srbi su nametnuli modeljugoslovenske identifikacije koji je “i{ao na poni{tavanje nacionalnihposebnosti drugih naroda”, posebno Bo{njaka, uz “zadràvanjeprivilegija ve}inskog naroda, na srbizaciju Jugoslavije, odnosnona Jugoslaviju kao pro{irenu Srbiju”. Velikosrpski nacionalizam jeuvijek bivao projugoslovenski onoliko koliko je odgovaralo njegovomvi|enju ure|enja zajedni~ke dràve, odnosno postajao je antijugoslovenskikada je po~injao shvatati da unitaristi~ki koncept dràve ne prolazi.9

Srpski nacionalizam se, u skladu sa svojom generalnomkoncepcijom, okrenuo konceptu - Velike Srbije, odnosno zaokruìvanju“srpskih zemalja” i realizaciji politike “svi Srbi u jednoj dràvi”.

180

sednice, mnogi akademici pruìli srpskom predsedniku, samo su potvr|ivali tezuda sve zlo poti~e iz ove ugledne institucije” (S. \uki}, nav. dj., str. 57).

Ivan Stamboli} je, bez oklijevanja, proglasio Memorandum — nekrologomJugoslavije. Autori Memoranduma, nacionalisti~kog koncepta, su, po Stamboli}u, “htelida svojom pisanijom izvale ispod Jugoslavije ‘avnojevski kamen’. A on je biougra|en u temelje na{e vi{enacionalne zajednice. Odmah je bilo jasno kuda nas tomoè odvesti, kao {to je i odvelo. Sam taj paranoi~ni duh optuìvanja svih drugihda nas mrze nije bio ni{ta drugo do posuvra}ena mr`nja tvoraca Memorandumaprema nesrpskim narodima...” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 117 i 119-120).

Memorandum SANU je, prema akademiku dr Branku Pavi}evi}u, dokumenatkoji je na najjasniji na~in sintetizovao koncepciju anti-avnojske Jugoslavije iobjektivno pozvao na njeno ru{enje (Uvodna rije~ akademika Branka Pavi}evi}a,predsjednika Organizacionog odbora istoimenog Okruglog stola. Vidi : RATOVI UJUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola,Beograd 7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 16).

Memorandum SANU je, prema Milo{u Mini}u, “postao idejni i politi~kiinstrument nacionalisti~ke usmerenosti preovladaju}eg dela srpskog javnogmnenja u Srbiji i van Srbije” (M. Mini}, nav. dj., str. 96).

Admiral Mamula tvrdi da je Memorandum “zaokruìo cijepanje Jugoslavije ipoloìo osnove formiranja velike Srbije. Do tada je Gara{aninovo ‘Na~ertanije’kao osnova spoljne politike Srbije smatrano najradikalnijim programom srpskogekspanzionizma na Balkanu, a kasnije osnov svake dràvne konstrukcije velikeSrbije... U Memorandumu se pak zagovara mr`nja i sukobi s Hrvatima iSlovencima s kojima sedamdeset godina zajedno ̀ ive, osu|uju druge vjeroispovjestiradi zavjere prema pravoslavlju” (B. Mamula, nav. dj., str. 289-290).

9 V. @arkovi}, nav. dj., str. 227-237.

Srpska politika se odlu~ila da sprovede svoj program o “dràvi svih Srba”po svaku cijenu, pa i oru`jem. To je zna~ilo usmjeravanje na fa{izacijui komadanje Jugoslavije, kao i nasilno mijenjanje republi~kih granica.10

Na politi~ku scenu je, poslije Osme sjednice CK SK Srbije(1987.),11 izbila radikalna nacionalisti~ko-fa{istoidna grupa Slobodana

181

10 Isto, str. 231. Osamdesetih godina XX stolje}a kod Srba je postojala èlja zaformiranjem Velike Srbije. Tada je “seme ma{tanja o velikoj srpskoj dràvi” “u du{eSrba” posijala “intelektualna elita”. To su prvenstveno bili pojedini knjièvnici,akademici i velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve (pojedini episkopi su bili“vode}i konstruktori gra|evine zvane Velika Srbija”). I za srpsku politi~ku elitu jekoncept Velike Srbije bio njihov cilj (M. Tomani}, SRPSKA CRKVA U RATU IRATOVI U NJOJ, Beograd 2001, str. 5, 7-8 i 38).

Na teritoriji SFRJ trebalo je uspostaviti “novi srpski poredak” — Veliku Srbiju,“sastavljenu od, ‘avnojske’ Srbije, Crne Gore i njima ‘an{lusiranih’ delova drugihrepublika biv{e SFRJ”, kako je to obja{njavao akademik Milorad Ekme~i}. S tim uvezi, on je decembra 1988. pisao: “... nasilje je babica stvaranja nacionalnih dràva,i to, uglavnom, nasilje u ratu. Svaki nacionalizam po~inje skupljanjem bajki iliepskih pesama, i to je dakle, elitni nacionalizam. Svojim studentima pri~amanegdotu s po~etka pro{log veka iz Praga. U Gradskoj kafani, okupili se ljudi isede, kao mi ovde, za stolom. Onda je neko u{ao i upitao {ta bi se dogodilo ako biim se na glave sru{io plafon kafane. Odgovor je glasio da bi to bio kraj ~e{kognacionalnog pokreta” (Isto, str. 9).

U Programskoj deklaraciji Srpske radikalne stranke (februara 1991.) stoji da }e sezalagati za “obnavljanje slobodne, nezavisne i demokratske dràve na nivouBalkana, koja }e obuhvatati celokupno srpstvo, {to zna~i da }e u svojimgranicama imati, pored sada{nje oktroisane srbijanske federalne jedinice, srpskuMakedoniju, srpsku Crnu Goru, srpsku Bosnu, srpsku Hercegovinu, srpskiDubrovnik, srpsku Dalamciju, srpsku Liku, srpski Kordun, srpsku Baniju,srpsku Slavoniju i srpsku Baranju” (S. Biserko, OD JNA DO SRPSKE VOJSKE,u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1995, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglogstola, Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 223).

Taj je program tada bio i neformalni program srbijanskog reìma, po kome se odvijaoscenarij zaokruìvanja Velike Srbije. Socijalisti su zadràli konspirativnost kao mjerupoliti~ke lukavosti, te su partije poput [e{eljeve imale ulogu objelodanjivanja ratnihciljeva. U programu stranke se navodi da je cilj dràvnog ure|enja Velika Srbija (Isto).

11 Nosioci piprema Osme sjednice bili su Milo{evi} i general Nikola Ljubi~i}. Pritome je uloga generala Ljubi~i}a bila presudna u odmjeravanju snaga izme|uMilo{evi}a i Stamboli}a na toj sjednici CK SK Srbije (B. Mamula, nav. dj., str. 112-117; I. Stamboli}, nav. dj., str. 188). Bez generala Nikole Ljubi~i}a (narodnog heroja i

Milo{evi}a, koja je nastupala sa parolama o op}oj ugroènosti Srba iprogramom “svi Srbi u jednoj dràvi”. Od tada je srpski nacionalizam

182

dugogodi{njeg ministra narodne odbrane) te{ko je bilo zamisliti Milo{evi}ev trijumf(S. \uki}, nav. dj., str. 70).

Armija je dala otvorenu podr{ku “osma{ima”, uklju~uju}i i admirala Mamulu,koja je bila presudna za ishod Osme sjednice. Iznose}i tu tvrdnju, Ivan Stamboli} navodikako je Komitet SKJ u JNA, na iznenada odrànom sastanku uo~i Osme sjednice, nakome su govorili admiral Mamula i “svi prvi ljudi Armije”, pruìo (implicite) podr{ku“onome {to se kasnije doga|alo”. S tim u vezi, on pi{e: “[tampa je {iroko prenela tegovore, i to na sam dan po~etka Osme sednice. Na Osmoj sednici Mamula }e biticitiran od strane pobedni~kih snaga, a sama vojna sednica bi}e maksimalnokori{}ena. I sad, sloìte ~injenice: Nikola, general, podràva Milo{evi}a, zasedaoVojni komitet, me|usobno se citiraju…. Moram re}i da je to bitno uticalo na ljudeu sali i na tok i ishod Osme sednice… Bitno. Ne mogu da poverujem da to Armijanije uradila svesno…. “(I. Stamboli}, nav. dj., str. 188, 244 i 246).

Govore}i o podr{ci iz vojske Osmoj sjednici, Stamboli} navodi da ta podr{ka nijebila jedinstvena, pa ni me|u armijskim ~elnicima (Isto, str. 243).

Admiral Mamula tvrdi, i pored priznanja da je govorio na sjednici Komiteta SKJu JNA, da on i grupa generala oko njega (Mamulina linija u JNA) nije dala podr{kuMilo{evi}u, {to Stamboli} kategori~ki negira. Admiral Mamula, pored ostalog, navodikako me|u aktivnim sastavom za razliku od jednog broja penzionisanih generala, tadanije zapaèna “posebna podr{ka Milo{evi}u”. Pri tome on iznosi podatak da seaktivni general M. \or|evi} na Osmoj sjednici CK SK Srbije izjasnio “protivpu~isti~kog metoda Milo{evi}a”, ~ije je neslaganje navodno bilo “zna~ajno za JNA,vi{e od onoga {to je on li~no predstavljao na srpskoj politi~koj sceni i u JNA” (B.Mamula nav. dj., str. 115-117).

General Petar Gra~anin se odmah poslije Osme sjednice CK SK Srbije stavio uslu`bu Milo{evi}eve “birokratske antirevolucije”, zatim generali Aleksandar Janji} idrugi (B. Vuleti}, INSTRUMENT DEMOKRATSKOG SUSTAVA, u: F. Ademovi},JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 189; B. Mamula, nav. dj., str. 116-117).

Osma sjednica CK SK Srbije je, po ocjeni I. Stamboli}a, “zaista bila ratna truba~iji je zov podigao na noge srpske nacionaliste u pohod na razaranje Jugoslavije.Jugoslavija je ve} tada bila osu|ena na smrt. Preostao je samo njen jezivi ropac ukrvi, koji jo{ traje...”, (I. Stamboli}, nav. dj., str. 19).

Rukovodstvo srpskih komunista, koje je zadalo odlu~uju}i udarac Savezu komunistaJugoslavije, poslije Osme sjednice CK SK Srbije, svrstalo se, po ocjeni Vidoja@arkovi}a, u redove srpskih nacionalista. Naime, to je rukovodstvo prihvatilo “ocjenesrpskih nacionalista o avnojskoj Jugoslaviji kao antisrpskoj tvorevini i njihovkoncept o rje{avanju toboè nerije{enog srpskog nacionalnog pitanja. Su{tinatoga koncepta je bila takvo preure|enje SFRJ koje }e omogu}iti dominaciju

zlo~ina~ke prirode postao dràvna politika iza koje su “slo`no stali”republi~ki dràvni aparat, masovni mediji, Srpska akademija naukai umjetnosti, Srpska pravoslavna crkva, Udruènje knjièvnikaSrbije, “poznati srpski nacionalisti i mnogi doju~era{njikomunisti”. U ljeto i jesen 1988. organiziran je, radi {irenjanacionalisti~ke indoktrinacije masa, nacionalisti~ko-populisti~kipokret i tzv. “antibirokratska revolucija”, odnosno “birokratskaantirevolucija”, kako su nazivana masovna okupljanja i pu~isti~kim~inom obaranja legalne i uspostavljanja tvrde, centralisti~ke,neograni~ene vlasti, u ~ijim su ~elnim odredima bili najpoznatijisrpski nacionalisti. “Sve je gurnuto u stranu, radni~ki {trajkovi,socijalna nezadovoljstva: srpstvo je postalo simbol ìvota ivrednost iznad svih vrednosti. Mitinzi su li~ili na nacionalnefestivale”. Mitinga{ka masa je “dovo|ena pred svaku dràvnuustanovu na koju je ukazivano prstom da je za ‘ru{enje’....... Ta‘vojska odabrana’ sa ~etni~kim kokardama iznad glava Njego{a,Vuka, Slobodana Milo{evi}a..... sa krvoèdnim maskotama,parolama, transparentima, komitskim {ubarama, guslama,noèvima u zubima..... sa ~itavom jednom ikonografijomnajmra~nijeg populisti~kog ki~a, presu|ivala je na licu mestaurlanjem, prozivanjem, skandiranjem, aplauzima svakoj psovci,svakoj pretnji i presudi. Sve {to se nije na{lo u toj ruljiprogla{avano je izdajni~kim, neprijateljskim, antisrpskim,nemoralnim.....”. Patriotizam je “dokazivan brojem okupljenihgra|ana, a narod je imao ose}aj da prvi put slobodno di{e.Prestale su da funkcioni{u dràvne institucije: zborovi su postalinajmo}nije oru`je u rukama vlasti”. Nastala je “velika se~arukovode}ih ljudi po komitetima, op{tinama, preduze}ima,ustanovama. ^lanstvo je posebno slu|ivala demago{kapropaganda da je Jugoslavija ugroèna od drugih jugoslovenskih

183

najbrojnijeg naroda u centralizovanoj federaciji. A, ako to ostali narodi neprihvate treba i}i na stvaranje Velike Srbije pod parolom ‘svi Srbi u jednojdràvi’ i po cijenu krvavog rata za prekrajanje avnojskih granica i za etni~ka~i{}enja radi ostvarivanja toga cilja. Prihvatili su tako|e i da se stave na ~elopokreta za ostvarenje tih nacionalisti~kih ciljeva” (V. @arkovi}, SAVEZKOMUNISTA JUGOSLAVIJE U VRTLOGU KRIZE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa okruglog stola, Beograd 7.- 9. novembar2001, Beograd 2002, str. 30).

naroda, samo ne od Srba, te da je, kako je Ljubi~i} i predvideo,mogu odbraniti jedino Srbi i Jugoslovenska narodna armija! Ave} sama takva odbrana je smrtna presuda Jugoslaviji. [ta bidrugo mogla biti kad podrazumeva da }e Srbi i JNA pucati uostale jugoslovenske narode koji tako|e tvore tu Jugoslaviju, asve, kao, da bi sa~uvali Jugoslaviju!”12

Milo{evi}evom nacionalisti~kom politikom i praksom masovnihmitinga i pu~isti~kim metodama (“birokratska antirevolucija”)smijenjena su u Srbiji, na Kosovu, Vojvodini i Crnoj Gori legalnoizabrana rukovodsta i uklonjeni nepoèljni kadrovi. Ukinute su, revizijomUstava iz 1974. (dono{enjem srbijanskog ustava 1989.), i autonomijeVojvodine i Kosova, ~ime je Srbija prva proklamovala secesionizam,uni{tila ustavni poredak SFRJ (izvr{ila udar na savezni Ustav) iprije (vi{estrana~kih) izbora otpo~ela sa procesom formiranjaVelike Srbije. U Crnoj Gori je formiran kolaboracionisti~ki reìm.Ubrzan je proces homogenizacije Srba, posebno u Bosni iHercegovini. Na taj na~in je srpski nacionalizam u~vrstio svojepozicije na Kosovu, Vojvodini i u Crnoj Gori i promjenom odnosasnaga u saveznim organima, prije svega, u Predsjedni{tvu SFRJ, JNA

184

12 S. \uki}, ON, ONA I MI, Beograd 1997, str. 84; V. @arkovi}, nav. dj., str. 230;I. Stamboli}, nav. dj., str. 20-21.

Za osvaja~ki rat i formiranje Velike Srbije bili su prakti~no svi akademici SANU(M. Tomani}, nav. dj., str. 37).

Mnogi vode}i akademici postali su, navodi Slavoljub \uki}, “Milo{evi}evapoliti~ka posluga...”. Oni su mu, poslije Osme sjednice, pruìli “svesrdnu podr{ku”,~ime su “potvr|ivali tezu da sve zlo poti~e iz ove ugledne institucije” (S. \uki}, nav.dj., str. 57.-59).

U Milo{evi}evoj je politici inteligencija imala va`no mjesto. “Pisci, akademici,nau~nici i mnogi javni uglednici bili su njegov oslonac u vreme nacionalneeuforije. Oni su ga prihvatili kao nacionalnog vo|u, oven~ali slavom i pomogli muda u~vrsti vlast...”. (Isto, str. 26). Univerzitet u Beogradu je bio “bastion podr{keMilo{evi}u” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 248).

Milo{evi} je, u trenutcima kada su ga po~eli preplavljivati slapovi aplauza namilionskim mitinzima na Gazimestanu, U{}u i drugim mjestima, “delio zabludusvojih oboàvalaca u nacionalisti~koj ekstazi” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 96).

i CK SKJ, razbio federalne osnove SFRJ i oja~ao za predstoje}epoku{aje preure|enja Jugoslavije po svom modelu.13

Masovnu podr{ku koju je Milo{evi} dobio brzo se pretvorila unacionalisti~ki Velikosrpski pokret, fa{isti~kog karaktera. Koriste}isnagu tog pokreta, Milo{evi} je uspostavio autoritarni poredak, {to muje omogu}ilo da srpsko pitanje u Bosni i Hercegovini otvori i kaome|udràvno pitanje koje se moglo rije{iti samo formiranjem dràve

185

13 V. @arkovi}, nav. dj., str. 227-237; I. Stamboli}, nav. dj., str. 20-21, 24 i dr.; S.\uki}, nav. dj., str. 88; S. Oro, O ULOZI SPOLJNOG I UNUTRA[NJEGFAKTORA U RAZBIJANJU SOCIJALISTI^KE FEDERATIVNE REPUBLIKEJUGOSLAVIJE, u : STVARANJE I RAZARANJE JUGOSLAVIJE, Zbornik radova saistoimenog Okruglog stola, Beograd 5.-7. decembar, Beograd 1996, str. 255; N. Cigar,nav. dj., str. 44; B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 10, 12, 41, 50i 60; Isti, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 132 i 153; S.Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA, Zagreb 1994, str. 22 i 313; B. Mamula,nav. dj., str. 57 i 286.

Srpski nacionalisti~ki mitinzi koje je organizovao i finansirao Milo{evi}, imali suna meti Muslimane. Na njima su uzvikivani slogani: “Muslimani, do{li su vam crnidani, nema Tite da vas brani!”; “Volimo te Slobodane, jer ti mrzi{ Muslimane”;“Ja sam drugi ko je prvi da pijemo turske (muslimanske) krvi” i dr. Na tim jenamje{tenim mitinzima traèno i oru`je (N. Cigar, nav., dj., str. 44-45).

Nacionalisti~ki mitinzi u Bosni i Hercegovini pripremljeni su uz pomo}demonstranata koji su autobusima prebacivani iz Srbije, i koji su bili organizovani uzpodr{ku Vlade Srbije (Isto, str. 46).

Ubijanje Jugoslavije je uveliko po~elo “i to ‘u ime naroda — srpskoga’!” i “poddemokratskim nazivom ‘doga|anje naroda’” — pi{e Ivan Stamboli}. RazbijanjeJugoslavije, po njemu, nastavljeno je “tom istom milionskom udarnom pesnicomkoja je ve} oduvala ‘nepo}udne’ glavare u Crnoj Gori, Vojvodini, Kosovu... a sanjima i samostalnost jedne republike i autonomiju dveju pokrajina. I tada je, naredu Slovenija...” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 21).

Borisav Jovi}, jedan od prvoboraca Osme sjednice, na kojoj je uzviknuo “do|imok sebi”, a sve navodno radi o~uvanja Jugoslavije, kasnije i predsjednik Socijalisti~kepartije Srbije i Skup{tine Srbije, koja je donijela secesionisti~ki ustav “koji je prvizvani~ni dokument kr{enja pravnog ustrojstva Jugoslavije i secesije Srbije”, zatimi predsjednik Predsjedni{tva SFRJ, tvrdio je “da je Jugoslavija od svog postanka bilaosu|ena na propast” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 239).

Homogenizacija Srba bila je, po admiralu Mamuli, “u toku kada su mo{ti knezaLazara godinu dana kruìle po Srbiji da bi stigle u Gra~anicu na Vidovdan 1989.”(B. Mamula, nav. dj., str. 289).

srpskog naroda u tim republikama upravo na tezama koje je Dobrica]osi} i krug oko njega promovisao: ugroènost srpskog naroda iistro{enost jugoslovenskog okvira, te potrebe promjene Ustava iz1974, po kojem je Srbija navodno stavljena u neravnopravan poloàju odnosu na ostale republike.14

Populisti~ki pokret je Milo{evi}a, promovirao u nacionalnogheroja, u vo|u svih Srba. Slobodan Milo{evi} je “iskoristio komunistei antikomuniste, nacionaliste i ~etni~ku emigraciju, inteligenciju,prekodrinske Srbe i Crkvu”. “Talas populizma je pre{ao Drinu, gdeje na{ao jako upori{te”.15

Ceremonijalno otkopavanje jama i preno{enje srpskih kostiju, uorganizaciji Srpske pravoslavne crkve od jednog do drugog manastirau Jugoslaviji, po mjestima koja }e nazivati “srpskim zemljama”,“proslavljano je kao nacionalni praznik i budilo svest o nepokorenomnarodu”. Mo{ti kneza Lazara su “prodefilovale demonstrativno ~itavim‘srpskim prostorom’, u cilju podizanja nacionalisti~ke temperature”.16

186

14 S. Biserko, PRINUDNI IZLAZAK IZ SENKE, HELSIN[KA POVELJA,br. 60, Beograd januar 2003, str. 1. Srpska nacija je objeru~ke prihvatila Milo{evi}a.Parola “Slobo Srbine, Srbija je uz tebe”, nastala je spontano “iz dubine du{esrpskog naroda. Nju nije napisao niko po porud`bini, ona je bila stvarni odrazsveop{teg narodnog raspoloènja...” (B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U,Beograd 2001, str. 8).

15 S. \uki}, nav. dj., str. 26, 29 i 85. Dolazak Milo{evi}a na vlast podràla jeve}ina srpskog naroda (B. Mamula, nav. dj., str. 115).

16 I. Stamboli}, nav. dj., str. 21; S. \uki}, nav. dj., str. 85; L. Silber, - A. Litl,SMRT JUGOSLAVIJE, Beograd 1996, str. 82; M. Tomani}, nav. dj., str. 21.

Sam ~in ceremonijalnog otkopavanja jama i “prenosa srpskih kostiju”, je, poocjeni Ivana Stamboli}a, “pozivao na ‘svetu osvetu’, ‘zub za zub oko za oko’. Takvaotkopavanja, to kopanje po starim ranama, u najnapetijem trenutkume|unacionalnih odnosa, bila su ravna otkopavanje ratnih sekira. Naposletku,zar su i mo{ti kneza Lazara morale prodefilovati onako demonstrativno ~itavim‘srpskim prostorom’, budu}im popri{tem, ba{ u danima nacionalisti~kogvarni~enja na ~itavom tom prostoru? [ta se htelo tom instrumentalizacijomjednog kneza i sveca ako ne podizanje nacionalisti~ke temperature? [ta se u onojpregrejanoj atmosferi tim ~inom poru~ivalo drugim narodima? Naposletku, akose ba{ i nije htelo ni{ta poru~ivati njima, da li se pomi{ljalo {ta bi to moglo zna~itiu tom prete}em trenutku?

Znatan dio srpske inteligencije odbacio je socijalisti~kipredznak i preuzeo vode}u ulogu u obnovi i eskalaciji velikosrpskognacionalizma osamdesetih i devedesetih godina dvadesetog stolje}a.Srpski intelektualci (nau~nici, akademici, pisci i drugi javni uglednici)su “svojom podr{kom dali legitimitet novom reìmu”. Planeri ipredvodnici agresije bili su “nacionalno orijentisani intelektualci,takozvana nacionalisti~ka elita”, koji su proklamovali da je Srbija,tekovinama NOR-a, ba~ena u zasjenak, te joj je osporena ulogaPijemonta kao jedinog tvorca Jugoslavije, ~ije federalno ure|enje nijebilo po njihovoj volji. Zbog toga je dugotrajno vr{ena priprema da seNOR prikaè u {to negativnijoj slici, {tetnim za nacionalne interesesrpskog i crnogorskog naroda. Ukazivano je na usta{ke pokolje nadSrbima, koje novim ratom treba osvetiti, zatim su izno{ene tvrdnje dasu partizani ubijali Srbe, posebno na Sremskom frontu, a {titili usta{e,itd. Na taj na~in su pre{utkivali i iskrivljavali istinu o antifa{isti~kojnarodnooslobodila~koj borbi naroda Jugoslavije.17

Mnogi borci NOR-a transformisali su se u ubije|enenacionaliste, a njihove bora~ke organizacije su, uglavnom, podràvaleosvaja~ku politiku srpskog reìma. “Posljednji predstavnici partizanskegeneracije, koja je vi{e od ~etiri decenije vladala Srbijom, sklonjenisu iz politike okon~anjem Osme sednice”.18

187

Bilo je jasno da te procesije izazivaju i uznemiravaju sve one koji nisu Srbi,pa i one Srbe koji su svesni kuda sve to vodi, ali koji su ostajali nemi” (I.Stamboli}, nav. dj., str. 21).

“Crkvene procesije.... onih uzavrelih dana pred vatrene okr{aje” i“ekskurzije” po Bosni i Hercegovini u kojima su no{eni posmrtni ostaci kneza Lazaraizgledale su kao predskazanje. Te su “{etnje” pra}ene upozorenjima neprijateljima“okrvavljenih i vje~no pate}ih Srba”, da ”}emo mi u~initi sve da skr{imo njihovurasu i njihove potomke tako temeljito da ih istorija ne}e ~ak ni zapamtiti”.O~igledno da je cilj tih “{etnji” bio — pridobijanje srpskog naroda za zlo~ine. (I.Stamboli}, nav. dj., str. 21; N. Cigar, nav. dj., str. 46). Me|utim, to putovanje iprikazivanje mo{ti cara Lazara u javnosti proslavljano je kao sveti nacionalni obred.Ljubinka Todorovi} je upozorila srpsko rukovodstvo da }e ta “putuju}a izlo`ba - ivra}anje ~etni~kih simbola, kao {to su dvoglavi beli orao srpske kraljevske ku}e iikonografija srpske pravoslavne crkve — poremetiti delikatnu ravnoteù uJugoslaviji” (L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 82).

17 S. \uki}, nav. dj., str. 84.

18 Isto, str. 75-76.

Srpski nacionalizam iz devedesetih godina dvadesetog stolje}ase po~eo javljati ne samo kao tradicionalni i antisistemski nacionalizam,sa platformom koja je poraèna u Drugom svjetskom ratu, ve} i kao“legalni nacionalizam”, u samom sistemu i u SKJ. I upravo taj “partijski”,“komunisti~ki nacionalizam” je najvi{e zasluàn za dokraj~ivanje isocijalisti~kog sistema i Jugoslavije.19

U cilju realizacije sna velike etni~ki ~iste dràve do Kupe iDrave u kojoj bi “svi Srbi bili u jednoj dràvi”, posebna pa`nja je,posve}ena afirmiranju nacionalisti~ke politike me|u Srbima uHrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Uporno je vo|ena kampanja da se njihovaprava, pa i njihov opstanak, mogu osigurati samo u jedinstvenoj dràvisrpskog naroda. Borba za jedinstvenu srpsku dràvu progla{ena je kaonjihov najva`niji zadatak. Ukoliko se taj cilj ne bi mogao posti}i na miranna~in trebalo ga je ostvariti silom. Tvrdilo se da nikakve `rtve nisu velikeza ostvarenje tog cilja, te da je prilika da se “sad ili nikad” on realizira.20

Velikosrpski nacionalisti, zaslijepljeni megalomanskim ciljevima iuz procjenu da se oni mogu ostvariti “sad ili nikad”, nastupali su bahato,oslanjaju}i se, uglavnom, na silu. Sve druge prijedloge o preure|enjuJugoslavije (asimetri~na federacija, konfederacija, savez suverenihdràva) koji su davani kao kompromisna rje{enja u cilju o~uvanjazajedni{tva jugoslovenskih naroda i izbjegavanje mogu}ih tragi~nihposljedica njihovog razlaza, bahato su odbijali. Procjenjivali su da }eBo{njaci i Makedonci morati da se priklone i ostanu u SFRJ, jer“realno nemaju drugog izbora”, a, ukoliko se Bo{njaci u Bosni iHercegovini usprotive njihov otpor }e JNA veoma brzo savladati.21

188


20 Isto. str. 232. îtave grupe srpskih akademika (“... grupa takozvanih‘besmrtnika’...”) godinama su okapavale “nad mapama Bosne, poku{avaju}i daotkriju makar i kozju stazu kojom bi se od Beograda do Karlovca mogloprope{a~iti a da se prolazi isklju~ivo kroz srpska sela i gradove!” (I. Stamboli},nav. dj., str. 125-126).

21 Isto, str. 234-236. Bilo je vi{e varijanti mogu}e Jugoslavije. Me|utim,velikosrpske snage su bile za “onakvu kakvu ja ho}u ili nikakvu”. One su odbijalesvaku ideju o reformama dru{tva na liniji ja~anja demokratije i nisu dozvoljavalenikakve razli~ite mogu}nosti, osim: “Ili }e Jugoslavija opstati ovakva ili je ne}ebiti”, {to je, u datim okolnostima zna~ilo, kako to s pravom tvrdi Ivan Stamboli},osudu Jugoslavije na smrt (I. Stamboli}, nav. dj., str. 239).

Vojno rukovodstvo SFRJ je, u uslovima ja~anja nacionalisti~kepolitike i neodlu~nijeg stava rukovodstva SKJ i dràvnog rukovodstva

189

Te snage, ustvari, nisu htjele ni{ta drugo osim Velike Srbije sa, radi kamuflaè,jugoslovenskim imenom (S. Mesi}, nav. dj., str. 102).

êtiri republike, uklju~uju}i i Republiku Hrvatsku i li~no Mesi}, zalagali su se zazajednicu (savez) suverenih dràva kao najbolji na~in i jedino mogu}e rješenje. Taj modeljugoslovenske zajednice, iznesen u vrijeme kada je Srbija ve} poništila zna~ajne elementesaveznog Ustava iz 1974, do~ekan je na no`. Srbija, podràvana od Crne Gore, u kojoj jeMiloševi} u mitinga{koj hajci 1988. instalirao vlast, inicira “modernu federaciju”, odnosnounitaristi~ku dràvu, po principu: “jedan gra|anin, jedan glas”. Bosna i Hercegovina iMakedonija su bile za kompromisna rješenja i suverenitet republika i sna`ne poluge ìvota(privreda, vanjska politika, vojska) u centraliziranoj upravi. Nemo}ni u Predsjedni{tvuSFRJ pokušano je rješenje na~i u dogovorima predsjednika republika, odnosnopredsjednika republi~kih predsjedništava. Miloševi} i Bulatovi} su redovno, uz saglasnostvojnog vrha, insistirali samo na “jakoj Jugoslaviji”, zavjereni~ki ~ekaju}i “pravi trenutak”da vojnom intervencijom zasko~e “secesionisti~ke republike”. Nakon poraza u Sloveniji,udarili su na Hrvatsku, u kojoj su prethodno organizovali “balvan revoluciju”, pretvaraju}ije postepeno (naoruàvanjem i slanjem ve}ih ili manjih ~etni~kih grupa iz Srbije, a potomuklju~ivanje i regularne armije u oruànu pobunu (Isto, str. IX, XII-XIII, 2, 3, 8, 21, 31, 37).

Njihova osnovna parola o “jakoj Jugoslaviji” svodila se na program “svi Srbi ujednoj dràvi”, tj. na prostorno širenje Srbije na cijelom ili gotovo cijelomjugoslovenskom prostoru (Isto, str. 3 i 31). Miloševi} se deklarativno izjašnjavao zajedinstvenu Jugoslaviju, jer njemu nije bilo nimalo stalo do Jugoslavije, nego samo do“dràve u kojoj }e svi Srbi ìvjeti zajedno” (Isto, 3, 31 i 39).

Ni Sarajevski samit u Stoj~evcu (Sarajevo) 6. juna 1991. republi~kih predsjednikanije predstavljao nikakav korak naprijed. Prijedlog Gligorov—Izetbegovi} je, po drKosti}u, predstavljao “jedno fizi~ko spajanje dvije koncepcije, federalne ikonfederalne”, što za njih nije bilo prihvatljivo. Oni su “samo za o~uvanjeJugoslavije kao jedinstvene dràvne zajednice me|unarodnog pravnog subjekta”.S tim u vezi, Jovi} je prijete}im glasom sedmicama najavljivao primjenu sile,izjavljuju}i kako “srpski narod u Hrvatskoj i Bosni moè samo u ratu da budeizveden iz Jugoslavije”. Pri tome je neposredno prije donošenja odluke o nezavisnostiHrvatske — 25. juna prijetio silom: “ukoliko se Slovenija i Hrvatska otcepe… uzemlji }e biti uvedeno ratno stanje, ‘bez obzira da li }e ono biti zvani~noproglašeno ili ne’”. General Kadijevi} je upozoravao i prijetio: “Niko ne smije diratiu integritet Jugoslavije jednostranim aktima” (Isto, str. 42-43 i 47).

Kadijevi} je na 17. sjednici CK SKJ (1988.) izjavio da “Jugoslavija moè bitisamo federativna dràva ili je ne}e biti”. Na osnovu toga moglo se zaklju~iti da jeon kao opredijeljeni federalista smatrao da su ravnopravnost svih dijelova zajedniceosnova na kojoj ta dràva po~iva i prema kojoj se moraju ravnati sve njene klju~neinstitucije, uklju~uju}i i JNA, na ~ijem se ~elu nalazio. Me|utim, njegov federalizam iravnopravnost naroda Jugoslavije su bili ne{to drugo (I. Radakovi}, KADIJEVI]SKRIVA ISTINU, u: F. Ademovi}, str. 212).

u suprostavljanju sve sna`nijem nacionalizmu, prihvatilo velikosrpskunacionalisti~ku politiku. Rukovodstvo JNA je postalo “instrumentsrpskog reìma”, ~iji je zadatak, prema izjavi generala Veljka Kadijevi}a,ministra vojske, bio da “{titi teritorije sa srpskim ìvljem,naoruàva ih i obezbedi granice budu}e, zami{ljene Jugoslavije”.JNA je najsurovijim postupcima u~estvovala u razbijanju Jugoslavije.Ona se priklonila “ratobora~koj volji politi~kog rukovodstvanajve}e nacije u Jugoslaviji i okrenula cevi u ostale, malobrojnijenarode”. JNA je, a kasnije i Vojska Jugoslavije, staju}i na stranuvelikosrpskog nacionalizma i njegove fa{isti~ke politike u“zaokruàvanju srpskih zemalja”, upotrijebila mo}no oru`je “kojesu godinama, sa velikom ljubavlju prema svojoj armiji, nabavljalisvi na{i narodi ne àle}i za to odvajanje od svojih oskudnihsredstava — za ru{enje sela i gradova po Hrvatskoj i Bosni iHercegovini, a to zna~i za ru{enje Jugoslavije”.22

Srpski hegemonisti~ki koncept koji je skrojio Jugoslaviju 1918,te preìvio revoluciju i skoro poluvjekovnu vladavinu socijalizma,kona~no je sahranio Jugoslaviju. Zbog nemogu}nosti da se do~epajuapsolutnoga uticaja u Predjedni{tvu SFRJ i Centralnom komitetu SKJvelikosrpski orijentirani politi~ari su na êtrnaestom kongresu (20.-23. januara 1990.) razbili SKJ kao integrativni faktor Federacije.Ukidanjem autonomije Kosovu i Vojvodini, a zadràvanjem, formalnonjihovih glasova u Predsjedni{tvu SFRJ, nastojali su osiguratimogu}nost preglasavanja svih drugih, {to je na kraju dovelo doparaliziranja Predsjedni{tva sa remi pozicijom.23

190

22 S. \uki}, nav. dj., str. 114; I. Stamboli}, nav. dj., str. 243; V. @arkovi}, nav. dj.,str. 235. “Priklanjanjem jugoslovenskog politi~kog vrha, vrha Armije, kao ipokrajinskih rukovodstva i glavnine informativnih sredstava uz politiku krvi, tla,sile i brzine”, {anse da se zaustavi birokratska antirevolucija definitivno su, po ocjeniIvana Stamboli}a, poga{ene (I. Stamboli}, nav. dj., str. 249).

Bez JNA i njenog naoruànja nikada ne bi do{lo do krvoproli}a i razaranja, spravom tvrdi Ivan Stamboli} (Isto, str. 243).

23 S. êki}, nav. dj., 28; V. @arkovi}, nav. dj., str. 231; N. Durakovi},PROKLETSTVO MUSLIMANA, Sarajevo 1993, str. 180-181. Nakon {to je na Osmojsjednici CK SK Srbije “urazumio” svoje politi~ke protivnike u Srbiji, Milo{evi} jeodlu~io da “urazumi” i rukovodstvo SKJ. U namjeri da u Jugoslaviji osvoji vrhovnuvlast, isforsirao je odràvanje vanrednog kongresa SKJ. Zbog toga {to njihovi

Pretvaranjem General{taba JNA u General{tab Oruànihsnaga SFRJ (1988.) i isklju~enjem republika i pokrajina iz sistemarukovo|enja i komandovanja oruànim snagama i oruànomborbom izvr{ena je promjena na~ina rukovo|enja i komandovanja uoruànim snagama. Time su republikama i pokrajinama oduzeta ustavnaprava u rukovo|enju Teritorijalnom odbranom. Izvr{eno je pot~injavanjeTeritorijalne odbrane svim {tabovima JNA u zonama njihove odgovornosti.Insceniranjem krize Predsjedni{tva SFRJ (marta 1991.) uJugoslaviji je zapo~et niz prikrivenih dràvnih udara. Zavr{io ih jeBranko Kosti}, 3. oktobra 1991, pu~em u Predsjedni{tvu SFRJ.24

Osnovno polazi{te je, u su{tini, bilo u nacisti~koj ideologiji, sazna~ajnim fa{istoidnim karakteristikama. Ta ideologija je razra|ena iuobli~ena u brojnim velikosrpskim programskim dokumentima(“Na~ertanije”; “Gorski vijenac”; politika Kraljevine Srbije; jezi~ninacionalizam Vuka Karadì}a; dokumenti tajnih i poluvojnih organizacija;

191

prijedlozi o konfederalnom ure|enju zemlje i preobraàju koji bi vodio ka evropskojintegraciji nisu dobili potrebnu podr{ku, slovena~ki delegati su napustili Kongres. Tadaje Milo{evi}, vode}i o{tru borbu protiv Markovi}evih reformi, koje su navodno bileuperene protiv interesa Srbije, u raspravi koja je poslije toga uslijedila predloìo daKongres utvrdi novi kvorum bez Slovenaca i da nastavi rad, “poku{avaju}i da ihizoluje i ostavi same” (B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 52-56; Isti, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 92-93; N.Major, RASPAD DRUGE JUGOSLAVIJE, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. -1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd 7.-9. novembar 2001,Beograd 2002, str. 45; B. Mamula, nav. dj., str. 166).

Takav Milo{evi}ev manevar je zna~io “po~etak kraja bilo kakve mogu}nosti zasporazumijevanje, pa i za funkcionisanje Jugoslavije”, odnosno po~etak raspadaJugoslavije. Me|utim, u radu Kongresa, bez Slovenaca nisu htjeli da u~estvuju nidelegati iz Hrvatske. U takvoj su situaciji delegati iz JNA predloìli prekid Kongresa izakazivanje njegovog kasnijeg nastavka, ~ime je Kongres prekinuo rad na“neodre|eno vreme”. Tako je Jugoslavija ostala bez nosioca vrhovne vlasti, ~iji jeraspad, i pored optimisti~ke izjave Ante Markovi}a, predsjednika SIV-a, da }eJugoslavija opstati i bez SKJ, u temelju potresao cjelokupni sistem vlasti u zemlji.Dràvni organi nisu bili sposobni djelovati bez Partije (N. Major, nav. dj., str. 45-46; B.Mamula, nav. dj., str. 170).

24 S. êki}, nav. dj., str. 28-31; Isti, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCIDNAD BO[NJACIMA 1991. - 1995, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999,Zbornik saop{tenja i diskusije sa okruglog stola, Beograd 7.- 9. novembar 2001,Beograd 2002, str. 312-312.

materijali Krfske deklaracije 1917.; “rasne predrasude” JovanaCviji}a; nacionalisti~ki programi srpskih gra|anskih krugova, koje jenajbolje izraàvao Srpski kulturni klub i njegov genocidni programskidokument poznat po Moljevi}evom traktatu “HOMOGENA SRBIJA”;genocidni program ~etni~kog pokreta Draè Mihailovi}a; programskidokumenti SANU, naro~ito Memorandum; historiografski, filozofskii knjièvni radovi, dokumenti Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine i dr.). U osnovi te ideologije je patolo{ka mr`nja premasvemu onom {to nije srpsko i pravoslavno. Mr`nja prema Bo{njacimai islamu, izrazito je prisutna u srpskoj historiografiji, knjièvnosti ipolitici. Tom genocidnom ideologijom motivirano je biolo{ko iduhovno istrebljenje i uni{tenje Bo{njaka, jer su bili glavna preprekaostvarenju koncepta Velike Srbije.25

192

25 S. êki}, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA1991.-1993, Sarajevo 1994, str. 27-28; Isti, HISTORIJA GENOCIDA NADBO[NJACIMA, Sarajevo 1997, str. 9-11.

U svim velikosrpskim planovima i ~etni~kim genocidnim programskimdokumentima navodi se da je formiranje i organiziranje homogene Srbije (etni~ki ~istesrpske dràve), koja }e obuhvatiti “celo etni~ko podru~je na kome Srbi ìve”, “prvai osnovna du`nost” svih Srba. U programu ~etni~kog pokreta Draè Mihailovi}a odseptembra 1941. se, pored ostalog, navodi da :

a) treba “ome|iti defakto srpske zemlje i u~initi da u njima ostane samosrpski ìvalj” i

b) “posebno imati u vidu brzo i radikalno ~i{}enje gradova i njihovopopunjavanje sveìm elementom”.

U Instrukciji Draè Mihailovi}a od 20. decembra 1941. decidno su definiraniciljevi ~etni~kih odreda :

1. “stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etni~ki ~istu u granicamaSrbije-Crne Gore-Bosne i Hercegovine-Srema, Banata i Ba~ke”;

2. “~i{}enje dràvne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnihelemenata”;

3. “stvoriti neposredne zajedni~ke granice izme|u Srbije i Crne Gore, kao iSrbije i Slovena~ke, ~i{}enjem Sandàka od muslimanskog ìvlja i Bosne odmuslimanskog i hrvatskog ìvlja”;

4. “o~istiti” Kosovo od Albanaca;

5. “u krajevima o~i{}enim od narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenataizvr{iti naseljavanje Crnogorcima (u obzir dolaze siroma{ne nacionalno ispravnei po{tene porodice)” i dr.

U slu`bi razbijanja federativne Jugoslavije i realizacijevelikodràvnog projekta “Velike Srbije” najdirektnije su upotrijebljenei petokolona{ke Srpske demokratske stranke Hrvatske i Bosne iHercegovine. Preduzet je ~itav niz aktivnosti i postupaka u ciljuru{enja legalnog poretka u Bosni i Hercegovini.26

193

Cjelokupnu srbijansku politiku od po~etka XIX stolje}a do danas proìma idejavelike, mo}ne i “nepobedive Srbije” na Balkanu u kojoj }e isklju~ivo ìvjeti samoSrbi (“Svi Srbi u jednoj dràvi”, “Srbija }e biti velika i jaka ili je ne}e biti”,“dràvno, prostorno i kulturno jedinstvo svih Srba” i dr.).

Srpski intelektualni, politi~ki i vojni vrh, u nastojanju da, u skladu savelikodràvnom politikom Srbije, formira “Veliku Srbiju”, ve} skoro puna dva stolje}ana sve na~ine indoktrinira svoj narod la`nim epsko-mitskim pam}enjem da su mu zasve nevolje koje su mu se navodno desile i de{avaju krivi “Turci”, tj. muslimani-Bo{njaci. Zato kre}u u masovne pokolje Bo{njaka po Bosni i Hercegovini, Sandàku iCrnoj Gori.

Svi nacionalisti~ki velikosrpski programski dokumenti otvoreno isti~uistrjebljenje Bo{njaka: fizi~kim i duhovnim uni{tenjem, protjerivanjem na drugeteritorije koje ne spadaju u domen tzv. “Velike Srbije” (Turska i Albanija) inasilnim prevo|enjem u pravoslavlje. Zbog toga su Bo{njaci `rtve vi{e genocida odstrane srpske i crnogorske genocidne politike (Isto).

26 S. êki}, nav. dj., str. 28-31; Isti, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCIDNAD BO[NJACIMA 1991. - 1995, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999….,str. 312-312.

2. Metodi, mehanizmi i postupci planiranja i pripremanja zlo~ina

Osnovu za osmi{ljavanje zlo~ina obnovljeni Velikosrpski pokretje na{ao u pro{losti, njenoj nenau~noj valorizaciji, krivotvorenju domitomanije i glorifikacije. Stalno veli~anje Srba do “nebeskognaroda”, pripisivanje svih zasluga za pobjede u pro{losti samosrpskom narodu, a prebacivanje svih krivica za poraze drugim narodima,zapostavljenost i gubitni{tvo u miru crvena su nit te valorizacije.Op{ta “obespravljenost” srpskog naroda se posmatra u svim oblastimapoliti~kog i dru{tvenog ìvota. Pompezno su prezentirani razniizmi{ljeni podaci o obespravljenosti i ugroènosti Srba i njihovojeksploataciji u korist drugih, o Jugoslaviji kao “grobnici srpstva” ukojoj je “opasno ugroèn nacionalni i etni~ki opstanak srpskognaroda”; u avnojskoj Jugoslaviji, u kojoj je postojala “antisrpskakoalicija”, srpski narod je razbijen i unesre}en. “Jugoslavija je bilautopisti~ki san srpskog naroda”, ~iji su interesi “iznevereni u prvojJugoslaviji, a u drugoj, Brozovoj sasvim” su “ponièni i dovedenido biolo{kog uni{tenja”; “tragika srpskog naroda se neokon~ava”; “od kada se pojavio kao istorijski subjekt na Balkanu— neprekidno je izloèn pitanjima identiteta, vjere, teritorija iopstanka”; komunisti~ko-bolj{evi~ka ideologija je svjesnorazarala Srbiju i nanijela velike {tete Srpskoj pravoslavnoj crkvi,itd. Smi{ljeno je i stalno pominjana “teorija” “o zaveri celog svetaprotiv Srba”, pri ~emu je srpska intelektualna elita koristila mitove,bajke, epske pjesme, odnosno falsifikate, laì i poluistine.

U djelovanju velikosrpskih ideologa u planiranju i pripremanjuagresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu posebno mjesto je datopoloàju ove Republike, bez koje, prema njima, nema ostvarenjavelikosrpskog genocidnog projekta “Velika Srbija”, i Bo{njacima,

194

odnosno Muslimanima, kao ve}inskom narodu. Oni negiraju dràvnegranice Bosne i Hercegovine, smatraju}i ih vje{ta~kim, administrativnimi sl, i tvrde da je Bosna i Hercegovina “srpska zemlja”. Polaze}i odtakvog stava, smatraju kako su Bo{njaci Srbi islamske vjere.

Kroz ideolo{ke pripreme zlo~ina srpski nacionalizam naro~itokoristi i zloupotrebljava vjeru islam, kako bi je predstavio unegativnom kontekstu, nagla{avaju}i da je u funkciji rata. Rije~ je,kako oni isti~u, o tzv. islamskom fundamentalizmu, kao izvorumilitantnog ili borbenog islama. Uz to se pojavljuju i teze o dìhadu imudàhedinima, koje imaju za cilj da islam ozna~e kao vjeru koja se{iri terorom, silom, pa i oruànom borbom.

Takvi stavovi, posebno prisutni kod intelektualnog, politi~kog iduhovnog vo|stva Srbije mogu se iluistrirati nizom njihovih istupa ujavnosti i brojnim dokumentima koje su oni inicirali i izradili, a kojipokazuju njihovu ulogu u ideolo{kim i drugim oblicima pripremazlo~ina u Bosni i Hercegovini.

U su{tini je rije~ o dobro osmi{ljenoj i razra|enoj ideologiji, kojuje osamdesetih i devedesetih godina XX stolje}a ponovo u masovnimrazmjerama prihvatio srpski narod. Taj je narod, na epsko-mitskimosnovama, educiran i psiholo{ki pripremljen za zlo~ine, za ~iju surealizaciju bili zaduèni “elitni nacionalisti”.27

Srpskim knjièvnicima se osamdesetih godina XX stolje}a, “uoblacima duvanskog dima i alkoholnih isparenja”, pod krovomUdruènja knjièvnika Srbije, u Klubu knjièvnika u Francuskoj 7 u

195

27 M. Tomani}, nav. dj., str. 6 - 9.

Nakon Titove smrti i masovnih demonstracija na Kosovu 1981. u Srbiji je, poadmiralu Mamuli, kurs “trasirala srpska inteligencija, okupljena oko Srpskeakademije nauka, Udruènja knjièvnika i ‘Knjièvnih novina’ (Francuska 7),oko Pravoslavne crkve, dijela {tampe i periodike. Poveden je {iroko zasnovan ismi{ljen propagandni rat protiv postoje}eg sistema i Tita. [tampa udara poosnovama sistema, knjièvnici i umjetnici su se usmjeravali na li~nost Tita. Srbisu pozivani da se trgnu, podignu glave, da ne }ute, a u ‘KNJIZI O MILUTINU’da ih se u~i da zlo ne dolazi samo od Turaka i Nijemaca, nego i od Hrvata iSlovenaca, da su njihovi protivnici u ku}i, da budu oprezni i spremni. Zlonacionalizma sijalo se u srpske du{e i pripremala drama koja }e svih zadesiti” (B.Mamula, nav. dj., str. 289).

Beogradu, “umesto belih mi{eva, privi|ala Velika Srbija”. Podplafonom tog kluba “razra|eni su mnogi planovi kako stvoriti {toje mogu}e ve}u Srbiju”.28

U Udruènju knjièvnika Srbije na{li su se “na okupu glavniakteri de{avanja u Srbiji tokom 80-tih godina”. Bio je to “srpskitro~lani cvet (UKS-SANU-SPC - velika slova u orginalu — primj. S.^.), ~iji }e opojni miris mnogim Srbima oduzeti pamet i omogu}itiSlobodanu Milo{evi}u da ih tako raspame}ene uzme za ruke ipovede u ono {to }e sama SPC, ocenjuju}i postignu}a srpskognaroda u XX veku preblago nazvati neuspehom”.29

Akademik Dobrica ]osi} je osamdesetih godina XX stolje}agovorio o ugroènosti srpskog naroda, ne samo na Kosovu, nego i udrugim dijelovima Jugoslavije, a u Bosni i Hercegovini posebeno odMuslimana.30

Dobrica ]osi} je u jesen 1981, nakon {to su JNA i saveznapolicija ugu{ile albanske proteste na Kosovu, tajno podstakao grupukosovskih Srba, nezadovoljnu svojim poloàjem, da se organizuje,

196

28 Isto, str. 10.

29 Isto, str. 12. Govore}i o tome, M. Tomani} zaklju~uje: “Plafon Klubaknjièvnika Srbije nije se sru{io, ali je zato pao krov Velike Srbije, ma{tane iprojektovane pod tim plafonom. Pod sru{enim snovima projektanta i sru{enimkrovom Velike Srbije stradali su brojni Srbi i jo{ brojniji pripadnici drugihnaroda sa prostora biv{e SFRJ” (Isto).

Kroz Udruènje knjièvnika Srbije pro{li su svi srpski nacionalisti~ki lideri:Jovan Ra{kovi}, Jovan Opa~i}, Vuk Dra{kovi}, Vojislav [e{elj, Radovan Karadì} idrugi. I u vezi sa tim, Dobrica ]osi} je bio veoma aktivan, “davao je pisane lekcije iuputstva budu}im vo|ama. Pripreme su bile toliko odmakle da su vode}iintelektualci iz SANU i Udruènja knjièvnika Srbije nametali tempoMilo{evi}u”. Tako se na skupu Udruènja knjièvnika Srbije 14. septembra 1989. VukDra{kovi} zaloìo da se formira “srpska Krajina” u Hrvatskoj, kada Tu|mana i HDZ-a jo{ nije bilo u Hrvatskoj (“na vlasti su bili komunisti, Jugoslavija je postojala”) —B. Mamula, nav. dj., str. 292-293.

30 Isto, str. 100. U pristupnoj besjedi prilikom prijema u stalno ~lanstvo SANU —1977, Dobrica ]osi} je, izme|u ostalog, istakao kako je “jugoslovenska dràva bilau su{tini nepovoljna za Srbe” (S. Biserko, PRINUDNI IZLAZAK IZ SENKE,HELSIN[KA POVELJA, br. 60, Beograd, januara 2003, str. 1).

traè}i promjene na Kosovu.31 Organizovao je peticiju Srba sa Kosova,koju je potpisalo 215 srpskih intelektualaca, jer su Srbi Kosova stalnoodlazili kod njega “da se àle, po{to o njima niko od srpskihvelika{a nije brinuo”. Oni su, prakti~no sa ]osi}em tajno sara|ivali,pri ~emu ih policija “u stopu pratila i progonila”.32

]osi} je akcije Srba na Kosovu “u izvesnom smislu artikulisaoi usmeravao”. To je od njega “preuzeo i nasledio” SlobodanMilo{evi}, koji se “nije ba{ proslavio u odbrani Srba na Kosovu.Tek kada je uzeo vlast, shvatio je da je to jako ozbiljna stvar...”.33

Aprila 1986. ]osi} se sa “kosovskim aktivistima” dogovorio“kako treba da se bore, {ta treba da rade i koje oblike otpora trebada daju”. S tim u vezi, on je priznao da im je “pomogao u svemu {tosu ~inili. Sara|ivao sam sa njima u njihovoj ilegalnoj borbi”.34

Akademik Dobrica ]osi} je 1984, govore}i o “optere}enjimapro{losti i izazovima” budu}nosti, traìo da se i SANU izjasni o

197

31 L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 41. Srbi sa Kosova su se, tvrdi Dobrica ]osi},“àlili na svoj poloàj i ja sam im savetovao da napi{u peticiju i izloè svoje zahteve”.

]osi} nije bio jedina podr{ka kosovskim Srbima . “Oni su imali tajnogpomaga~a i u srpskoj vladi”. Dobrica ]osi} je Srbe sa Kosova, odnosno “protestnugrupu {arenolikog sastava koja je sebe nazvala Komitet Srba i Crnogoraca”, na~ijem se ~elu nalazio “trio lokalnih aktivista Srba, Miroslav [olevi}, KostaBulatovi} i Bo{ko Budimirovi}”, povezao i sa najvi{im dràvnim organima ifunkcionerima Srbije. Tako su kosovski Srbi tajno imali podr{ku i od strane srbijanskeVlade i li~no predsjednika Du{ana ^krebi}a (Isto, str. 41-42).

32 S. Biserko, nav. dj., str. 1. Lideri kosovskih Srba (Miroslav [olevi}, KostaBulatovi}, Bo{ko Budimirovi} i dr.) 1985. dolaze kod D. ]osi}a da se àle. ]osi} ih jesavjetovao da organizuju potpisivanje peticije. Nakon toga je oko 50.000 Srba saKosova potpisalo peticiju. Taj se pokret kasnije institucionalizovao... 2. aprila 1986. ...^krebi} ih prima u Skup{tini SR Srbije, kada je izgovorio klju~nu re~enicu: “Sada stena pravom mjestu” (M. Vasi}, - F. [varm, ZADAH ZLOÎNA — SRPSKEPARAVOJNE FORMACIJE 1990. - 2000. u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. -1999., Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar 2001,Beograd 2002, str. 237.

33 Isto.

34 L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 41-42.

potrebi angaòvanja “na op{tedru{tvenim i nacionalnim problemima”.35

On se i prije pojave Memoranduma zalagao za aktivnije u~e{}eintelektualaca u politi~kom ìvotu, jer ih “u bliskoj budu}nosti~ekaju odluke teè od onih koje smo donosili 1941... kao javneli~nosti, kao nau~nici i umetnici koji su se na{li u Akademiji, i timeprihvatili njenu ulogu u ìvotu srpskog naroda, mi nemamo pravoda preziremo politiku i ideologiju koje se ti~u srpske sudbine ibudu}nosti. Niko danas ne moè da nas spre~i da javnorazmi{ljamo o svojoj sudbini”.36

]osi} je bio inspirator i organizator svih pohoda Srba sa Kosovau Beograd, kao {to je dolazak ve}e grupe Srba i Crnogoraca saKosova (oko 3.000 kosovskih Srba), koja je 16. juna 1987. uBeogradu, za vrijeme sjednice CK SKJ o situaciji na Kosovu, koju jeinicirao Slobodan Milo{evi}, demonstrirala u Pionirskom parku ispredzgrade Skup{tine SFRJ, sa ciljem da izvr{e pritisak na CK,zahtijevaju}i ukidanje autonomije Kosova.37 ]osi} je u tome, odaprila 1987, imao podr{ku i od Slobodana Milo{evi}a, koji se odnjegove posjete Kosovu Polju, 24. aprila 1987, “prvi put predstaviokao za{titnik svih Srba”, gdje je, vi~u}i “Niko ne sme da vas bije”,“stekao savremenu krilaticu za okupljanje Srba”.38

198

35 M. Tomani}, nav. dj., str. 11. U skladu sa takvim zahtjevom, na Skup{tiniSANU, odrànoj 23. maja 1985. zaklju~eno je da postoji potreba da se “istaknunajaktuelniji dru{tveni, politi~ki, ekonomski, socijalni, nau~ni i kulturniproblemi”, te je jednoglasno odlu~eno da se to u~ini kroz jedan tekst u oblikumemoranduma. U junu je Predsjedni{tvo SANU odredilo “Odbor za pripremuMemoranduma o aktuelnim dru{tvenim pitanjima”, koji je krajem te godineotpo~eo s radom. Ve~ernje novosti su do{le do nedovr{enog teksta “Memoranduma”i objavile ga 24.-25. septembra 1986. (Isto).

36 S. Biserko, nav. dj., str. 1. ]osi} je tada djelovao na vi{e strana: vr{io jepripreme za eventualne promjene Ustava, pripremao je kampanju o ugroènostisrpskog naroda i otvarao prostor za plasiranje Memoranduma. Na kulturnom planu ihistoriografiji dominirao je njegov pogled na poloàj Srba u Jugoslaviji, gdje sepojavljuje masovna produkcija knjiga iz te problematike, pri ~emu je dominirao mit oJasenovcu i, s tim u vezi, genocidnost hrvatskog naroda (Isto).

37 I. Stamboli}, nav. dj., str. 170-171; L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 47.

38 L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 44-45. Tom je re~enicom Milo{evi}, po[olevi}u, “ustoli~en za cara”. Ta mu je fraza, {alio se [olevi}, “osigurala mitski

Zahvaljuju}i takvim stavovima, Dobrica ]osi} i krugovi okoSrpske akademije nauka i umjetnosti (SANU) i{li su na razbijanjeJugoslavije. Time su uveliko pripremili teren za SlobodanaMilo{evi}a, koji je velikosrpski nacionalizam u~inio javnim i uzeo gaza “osnovu svoje i dràvne politike”. Milo{evi} je stao “na ~elomasovnog nacionalisti~kog stroja”, pale}i Srbiju “memorandumskimparolama o ugroènosti Srba i pokli~ima ‘Ustaj, ustaj Srbine’”.39

Javno se predstavljaju}i kao antititoista, navodno opredijeljen zademokratsku Jugoslaviju, ]osi} je aktivno u~estvovao i zalagao se za “noviustav”, jer je Ustav iz 1974. doìvio kao kraj Jugoslavije, po{to je “za srpskinarod oktroisani ustav, on je srpski narod stavio u neravnopravanpoloàj sa ostalim jugoslovenskim narodima”. Memorandum je, ponjemu “ubjedljivo razotkrio nedemokratsku ustavnu konstitucijuTitove Jugoslavije, utvr|enu Ustavom iz 1974. godine”.40

Nikada ne priznaju}i “avnojske granice”, Dobrica ]osi} sezalagao za “plebiscit”, sa pravom na samoopredjeljenje naroda, a nerepublika, po{to su, po njemu, “avnojske granice” “komunisti~ke,provizorne, jer su nezasnovane (sem Slovenije), ni etni~ki, nigeopoliti~ki, ni ekonomski, ni komunikaciono”.41

]osi} je bio duboko privrèn projektu ru{enja Jugoslavije iformiranju nove srpske dràve koja bi ujedinila sve Srbe. Aktivno je

199

status me|u Srbima”. Ta epizoda mu je, navode Silber i Litl, “dala gotovu formuluza bu|enje nacionalnih ose}anja”. Milo{evi} je tada prvi put “osetio privla~nusnaga masa” (Isto, str. 44-45).

Milo{evi}ev govor na Kosovu Polju “dao je ton atmosferi. Govornici su sere|ali jedan za drugim i napadali partijske rukovodioce, Albance, zahtevaju}iuvo|enje vanrednog stanja, ukidanje autonomije Kosova, pa ~ak i proterivanjeAlbanaca....” (Isto).

Milo{evi} je, po Ivanu Stamboli}u, “bio transformisan, zapaljen Kosovom”.Njegovo obra}anje i obe}anje na Kosovu Polju emitovano je na TV Beograd bez prekida.“To ga je i lansiralo. Njegova poruka nai{la je na plodno tle u Srbiji” (Isto, str. 46).

39 I. Stamboli}, nav. dj., str. 145 i 194-195.

40 S. Biserko, nav. dj., str. 1.

41 Isto, str. 1-2. ]osi} se zalagao za “demokratski princip samoopredeljenja imirnog razlaza”, pri ~emu je ista prava traìo za Srbe u Hrvatskoj i bio spreman, kakoje sam govorio, da “ista prava dam i [iptarima na Kosovu”, jer je taj princip zanjega, navodno, univerzalan (Isto).

bio uklju~en u formiranju Srpske demokratske stranke u Hrvatskoj i uBosni i Hercegovini (1990.); bio je u redovnom kontaktu sa JovanomRa{kovi}em, psihijatrom iz Hrvatske, i Radovanom Karadì}em, jo{jednim psihijatrom iz Bosne i Hercegovine. Li~no se izborio za to daon postane predsjednik te partije u Bosni i Hercegovini. Savjetovao je“ljudima iz Bosne koji su dolazili kod njega da se poveù saRadovanom Karadì}em”, sa kojim je odràvao veoma bliskekontakte, a “Radovan ga je ~esto no}u zvao telefonom da gaobavesti {ta je radio i {ta se zbiva u Bosni i Sarajevu, traè}i saveti podr{ku. A trebao mu je i novac za stranku”.42

Jo{ polovinom osamdesetih godina XX stolje}a, kao i kasnije, naprimjer marta 1990, akademik Dobrica ]osi} je govorio “da jeJugoslavija preìvela i da ne moè opstati” (“da se ne vredi boritiza njen opstanak”), te je, s tim u vezi, zastupao tezu o “neminovnomraspadu Jugoslavije”. Tu ocjenu je obrazlagao ~injenicom kako“nijedna jugoslovenska nacija, iz nekih svojih razloga, nije danaszadovoljna svojim poloàjem”. Imaju}i to u vidu, on je smatrao daSrbi moraju, ako ho}e da potvrde “politi~ku zrelost”, svoje“tradicionalno jugoslovenstvo” zamijeniti “tradicionalnim idemokratskim zastupanjem svih nacionalnih interesa. Prestanimojednom za svagda da osloba|amo, spasavamo i ~uvamo druge, daih uveravamo da }e bez nas propasti”. Na pitanje — “ako ne èle dabudu s nama, {ta onda?”, ]osi} je odgovorio: “Ako ne èle da ìvesa nama u demokratskoj federaciji po{tujmo njihovu volju dabudu i sami sre}ni”. Takvu misao ]osi} je odre|enije izrazio upismu Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu 28. marta 1992.43

200

42 Isto. ]osi}eva odgovornost za planiranje i pripremanje zlo~ina, posebno uBosni i Hercegovini je, zaista, nesporna. Pored toga, on je imao i komandnuodgovornost za period 1992. - 1993, kada je bio predsjednik Savezne RepublikeJugoslavije, u vrijeme kada je ta dràva u~estvovala u agresiji na Bosnu i Hercegovinui genocidu nad Bo{njacima. Za njegovo su ime vezana i dva zlo~ina u Srbiji ([trpci iSjeverin), koja su neposredno nastavak politike i prakse genocida u Bosni iHercegovini. On je u @enevi, u svojstvu predsjednika SRJ, sa Tu|manom potpisaoMemorandum o humanom preseljenju (Isto).

43 S. \uki}, nav. dj., str. 127; B. Jovi}, nav. dj., str. 125; M. Tomani}, nav. dj.,str. 100, 126, 191 i 193. U razgovoru sa Jovi}em 11. septembra 1990. ]osi} je ponovonaglasio kako “nema vi{e nijednog ozbiljnog razloga za postojanje Jugoslavije” (B.Jovi}, nav. dj., str. 193).

Devedesetih su godina skoro svi akademici, knjièvnici i umjetnicipodràli srpski velikodràvni projekat i velikosrpski nacionalizam.Milo{evi} je sa mnogima obavio individualne razgovore, koji su mupruìli podr{ku.44

Prvu otvorenu najavu zlo~ina ~ini Milo{evi}ev ratni~ki govor naGazimestanu, 28. juna 1989, gdje su se, “u agresivnom i prkosnomraspoloènju Srbi iz celog sveta sjatili da u~estvuju u ceremonijalnomujedinjenju svih Srba pod jednim vo|om”. [est stolje}a poslijeKosovske bitke Slobodan Milo{evi} je, pred milion ljudi, me|ukojima su bili najvi{i predstavnici Jugoslavije i gosti iz drugih republika,na mjestu pogibije cara Lazara poru~io: “[est vekova posle Kosovskebitke, ponovo smo u bitkama. One nisu oruàne, mada ni takvenisu isklju~ene”. Naime, Milo{evi} je tada odrào ratni~ki govor ukome je, prijete}i nagovijestio dalji osvaja~ki pohod, ponavljaju}isvoju odlu~nost, izre~enu nekoliko mjeseci ranije: “Ako ne umemo daradimo, umemo da se bijemo”. Pri tome se milionska masa njegovihpristalica tada zaklinjala “onako kako je car Lazar u pesmi, u legendi,zaklinjao svoje podvi`nike”? Obe}avaju}i da }e povratiti “nacionalnuslavu” Srbije, Milo{evi} je na milionskim mitinzima na Gazimestanu,U{}u i drugim mjestima pobrao masovne i freneti~ne aplauze, dijele}i“zabludu svojih oboàvalaca u nacionalisti~koj ekstazi”.45

201

44 B. Jovi}, nav. dj., str. 130-131. Na sastanku sa Milo{evi}em, 25. marta 1990,bilo je govora, tvrdi Jovi}, i o zna~aju jedinstva srpskog rukovodstva. On je rekaoMilo{evi}u “da ne veruje da postoji opasnost”, s tim {to je ukazao na potrebupro{irenja jedinstva na inteligenciju: “da uz nas vi{e budu knjièvnici, umetnici,akademici i dr. Isto tako da se radnici ne okrenu protiv ili usled socijalnihproblema”. Na to mu je Milo{evi} odgovorio “da su skoro svi akademici,knjièvnici i umetnici sa nama, i da ih moramo vi{e uklju~iti u zajedni~ku akciju— u zemlji i inostranstvu. Sa mnogima je obavio individualne razgovore i naosnovu toga stekao takvo uvjerenje” (Isto).

45 I. Stamboli}, nav. dj., str. 29, 91 i 96; S. \uki}, nav. dj., str. 85; L. Silber —A. Litl, nav. dj., str. 83.

Milionska masa je na Gazimestanu 28. juna 1989, na Vidovdanu, “dok se vo`dsvekolikog srpstva Slobodan Milo{evi} ‘s neba’ helikopterom spu{tao na svetusrpsku zemlju, me|u ljude koji su u svojoj mitologiji vjerovali u sudbinu...”,pjevala: “Car Lazare, nisi imo’ sre}e, da se Slobo pokraj tebe {e}e” (M. Seferovi},PREBOLI ZLA, Zagreb 2001, str. 30-31).

Dobrica ]osi} se, pored toga {to je “svesrdno” podràvao politikuSrbije, “naro~ito bitku za ustavne promene”, zalagao i bavio pitanjem(1990.) “borbe za dràvu Srba, koja bi trebala da, u raspodeliteritorije sa Hrvatskom, obuhvati toliko Hrvata u Srbiji, koliko biSrba ostalo u Hrvatskoj”. U tom je cilju ostvarivao “blisku saradnjusa srpskim strankama u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i CrnojGori. Li~no je uticao na Jovana Ra{kovi}a da formira Srpskudemokratsku stranku”. Rukovodstvo SDS Bosne i Hercegovine na ~elusa Karadì}em, je, po njemu, “vrlo intelegentno i vrlo pouzdano”. UCrnoj Gori se oslanjao na Narodnu stranku dr Kilibarde, pri ~emu jera~unao i na komuniste. Svi su ga konsultovali za aktivnosti.46

Prvom polovinom februara 1990. Slobodan Milo{evi} je ponovo“predvidio” rat. U razgovoru, poslije sjednice Predsjedni{tva SFRJ —13. februara, na kojoj su u~estvovali i predsjednici predsjedni{tavarepublika i autonomnih pokrajina “(tema Kosovo)”, u kancelarijiBorisava Jovi}a, gdje su bili prisutni i Veljko Kadijevi}, PetarGra~anin i Dragutin Zelenovi}, izjavio je: “Bi}e rata, boga mi”.47

202

Milo{evi} je na Gazimestanu (1989.) signalizirao namjeru svoje vlade da pro{irinacionalisti~ki program i van granica Srbije. Njegovim isticanjem da “su Srbi uvijeksami sebe osloba|ali i da su, kada su imali priliku, pomagali i drugima da seoslobode”, sti~e se utisak, pi{e Cigar, da je Srbija bila odlu~na da silom mijenja davnouspostavljene unutra{nje granice u Jugoslaviji u nastojanju da “oslobodi” Srbe vanSrbije, kako je to propovijedao Memorandum (N. Cigar, nav. dj., str. 45).

46 B. Jovi}, nav. dj., str. 193. Dobricu ]osi}a su svi konsultovali za aktivnosti.

47 Isto, str. 108. Na to je Jovi} uzvratio “Ne}emo dati, boga mi” — “Dosta smomi ratovali i ginuli u dva svetska rata. Sada }emo rat svakako da izbegnemo!

— Ne}e biti rata onakvog kakav bi oni hteli — dodaje Veljko — ali }e bitionakav kakav mora, a to je da im ne dozvolimo da nas tuku. Pera jadikuje da izdana u dan protivnici socijalizma i Jugoslavije zauzimaju sve ja~e pozicije isistematski nas potiskuju i nastupaju revan{isti~ki. Sloba ga te{i da se ne brine.

Veljko kaè :

Za sve je kriv Gorba~ov. Veoma je jeftino prodao ideju socijalizma i komunizma.Razbio je Var{avski pakt, poru{io socijalizam u isto~noj Evropi, destabilizovaoSSSR, a za nas je najgore {to je naru{io odnos snaga u Evropi i stavio svekomuniste na optuèni~ku klupu. Sada moramo da se branimo iako smo ginuli zaodbranu zemlje i za njenu izgradnju” (Isto)

Uo~i prvih vi{estrana~kih izbora u Srbiji, decembra 1990,Milo{evi} je obe}ao realizaciju fa{isti~kog projekta — “svi Srbi ujednoj dràvi”.48

Slobodan Milo{evi} je, poslije izvo|enja tenkova na beogradskeulice i svoj narod (9. marta 1991.)49 i nakon {to na trodnevnoj sjedniciPredsjedni{tva SFRJ (Vrhovna komanda oruànih snaga), 12, 14. i 15.marta 1991, nisu prihva}eni Prijedlozi odluka (koje je podnio [tab

203

48 M. Tomani}, nav. dj., str. 92. Velikosrpski nacionalisti su tvrdili kako }e “bitikrvi do kolena”, ako “svi Srbi ne budu u jednoj dràvi”. Zbog toga republi~kegranice nikako nisu htjeli priznati (zvali su ih “Titovim diktatom”, “administrativnimrešenjima”, “istorijskom nepravdom protiv Srba koji pobe|uju u ratovima, a gubeu miru”, što se “više ne}e tolerisati”). Te su teze stalno iznošene i na sjednicamaPredsjedni{tva SFRJ. S tim u vezi, Jovi} i dr Kosti} su gotovo na svakoj sjednici govorili“Srbi u Hrvatskoj su suveren narod i mora im se omogu}iti da se opredele u kojoji kakvoj dràvi èle da ìve” (S. Mesi}, nav. dj., str. 160).

49 B. Jovi}, nav. dj., str. 283; I. Stamboli}, nav. dj., str. 31.

“Kada je Milo{evi} 9. marta kle~ao pred studentima”, JNA se, pi{e IvanStamboli}, “odazvala njegovom pozivu, a nije morala, i prvi put nakon pola veka,isterala tenkove na beogradske ulice, nasrnula na narod. Posle toga, ta, kako ih‘Politika’ ne`no nazva: ‘vojna vozila’! po logici stvari i psihologiji sile vi{e se nisumogla vratiti u kasarnske hangare”. Pi{u}i o tome, Stamboli} navodi da je Armija“ve} bila okupirala samu Srbiju dolaskom Ljubi~i}a na ~elnu funkciju u Srbiji”(I. Stamboli}, nav. dj., str. 31).

O demonstracijama opozicije i upotrebi vojske u Beogradu 9. marta 1991. BorisavJovi} u svojim zabilje{kama navodi : “U Beogradu demonstracije opozicije. înenevi|eno nasilje: ru{e izloge, odnose robu iz prodavnica, demolirali su celu glavnuulicu — Terazije i M. Tita, Skup{tinu Srbije i Predsedni{tvo, ~ak zgradu vlade u Ul.kneza Milo{a, u{li u slu`bene zgrade, itd. Policija je podbacila, ima ~ak dvoje poginulih.

Nalazim se na vikednu u Nik{i}u. Zove me Slobodan Milo{evi} i traìintervenciju vojske. Razgovaram sa Veljkom Kadijevi}em. On se dvoumi — da lije neophodno i kako }e to politi~ki biti prihva}eno, ali se ne protivi, samo smatrada treba da osiguram odluku Predsedni{tva. Ostavljam jo{ malo da pratimosituaciju pa da se ~ujemo nanovo.

Sloba me ponovo zove. Veoma uznemiren. Zove me i Veljko. Kaè da sadademonstriraju pred General{tabom i ho}e da provale unutra. Konsultujemtelefonom ~lanove Predsedni{tva koje sam mogao dobiti (svi izuzev Mesi}a iDrnov{eka). Dajem Veljku nalog da izvede vojsku na ulice i da zaposedne prostorispred svih ugroènih dràvnih institucija. Slobodan }e poslati zvani~an pismenizahtev koji }emo sutra na sednici Predsedni{tva odobriti” (Isto).

Vrhovne komande) srpskog rukovodstva (rukovodstva Srbije), kao ili~no predsjednika Jovi}a, o zavo|enju vanrednog stanja (vojnogudara) na cijeloj teritoriji SFRJ i podizanju borbene gotovosti Oruànihsnaga, uklju~uju}i i mobilizaciju dijela jedinica,50 te Saop{tenja “[tabavrhovne komande” u no}i 15. marta 1991. o tome koje }e mjere JNApreduzeti,51 16. marta objavio da je “sa Jugoslavijom gotovo” i daodluke saveznih organa Srbiju vi{e ni na {ta ne obavezuju. Na taj jena~in Milo{evi} objavio otcjepljenje Srbije od Jugoslavije.52

Milo{evi} je 15. marta 1991. naredio mobilizaciju rezervnogsastava specijalnih jedinica policije, “angaòvanje i formiranje novihsnaga milicije, a Vlada je dobila zadatak da pripremi odgovaraju}eformacije koje }e nas u~initi u svakom slu~aju bezbednim dabranimo interese na{e republike, a bogami i interese srpskognaroda izvan Srbije”.53

204

50 Detaljnije o tome vidi: B. Jovi}, nav. dj., str. 286-311; B. Bogi}evi}, RAT JEPLANIRAN, F. Ademovi}, BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 29-37; L. Silber — A.Litl, nav. dj., str. 134—135 i 140-143: S. Oro, O ULOZI VLADARSKIH TE@NJI UYU RATOVIMA 1991. — 2001. GODINE, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. —1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd 7. — 9. novembar2001, Beograd 2002, str. 81-82.

Poku{aj velikosrpskih nacionalista, predvo|enih Milo{evi}em, Jovi}em iKadijevi}em, da na sjednici Vrhovne komande (12. — 15. marta 1991.) iznudedono{enje odluke o uvo|enju vanrednog stanja u SFRJ propao je. Da bi Armiji ostavilimogu}nost da djeluje sama i preuzme vlast u svoje ruke, zavjerenici su pribjegliostavkama. Jovi} je podnio ostavku na du`nost predsjednika Predsjedni{tva SFRJ da bi“vojsci stvorio prostor za preuzimanje vlasti i razoruànje paravojnih jedinica, avojska to nije izvr{ila” (B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, str. 286-311; S. Oro,nav. dj., str. 81-82). Tako Milo{evi}u nije uspjelo da preko JNA stavi SFRJ pod svojukontrolu (S. Oro, nav. dj., str. 81-82).

51 L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 143.

52 Isto, str. 143-144; B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 37.

53 BOGAMI ]EMO DA SE TUÊMO, NIN, 12. april 1991, str. 41. Uobra}anju naciji 16. marta 1991. Slobodan Milo{evi} je, pored ostalog, izjavio: “...naredio sam mobilizaciju rezervnog sastava specijalnih jedinica i hitno formiranjedodatnih milicijskih snaga. Jugoslavija je u{la u zavr{nu fazu agonije... RepublikaSrbija vi{e ne}e priznati nijednu odluku Predsedni{tva u postoje}im okolnostima,jer bi to bilo protivno zakonu” (L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 144).

Slobodan Milo{evi} je, u skladu sa velikodràvnim projektom oformiranju “Velike Srbije”, 16. marta 1991. na zatvorenom sastanku(tajna sjednica), sa op{tinskim funkcionerima (200 predsjednikasrbijanskih op{tina), najavio osvaja~ke ratne ciljeve Srbije, odnosnorje{avanje srpskog nacionalnog pitanja kao ratnog. Tada je on, izme|uostalog, posebno potencirao pitanja granica, koja su, po njemu,“su{tinska, dràvna pitanja”. S tim u vezi, on je izjavio: “Granice,kao {to znate, uvek diktiraju jaki, nikada ne diktiraju slabi.Prema tome, osnovno je da moramo biti jaki. ... Mi jednostavnosmatramo da je legitimno pravo i interes srpskog naroda da ìvi ujednoj dràvi. To je po~etak i kraj. Uostalom, {ta }e im ti Srbi kojiim toliko smetaju po Kninu, po Petrinji, Glini, Lici, Baniji,Kordunu, Baranji, ako je taj problem toliki?... A ako treba da setu~emo, bogami }emo da se tu~emo. A nadam se da ne}e biti tolikoludi da se sa nama tuku. Jer, ako ne umemo dobro da radimo iprivre|ujemo, bar }emo znati dobro da se tu~emo...”.54

205

54 S. \uki}, nav.dj., str. 113; I. Stamboli}, nav. dj., str. 28; L. Silber - A. Litl, nav.dj., str. 144 — 145; BOGAMI ]EMO DA SE TUÊMO, NIN, 12. april 1991, str. 41-42; N. Cigar, nav. dj., str. 55. O tom sastanku L. Silber i A. Litl pi{u sljede}e: “Dok jejavnost posrtala od {oka, srpski op{tinski funkcioneri pozvani su da prisustvujuva`nom sastanku. Jo{ pre svanu}a, republi~ka policija je dobila nare|enje da izvr{ijedan neobi~an zadatak. Nazvali su telefonom svih 200 gradona~elnika u Srbiji, rekav{iim da ~ekaju hitnu poruku. Ubrzo je svim op{tinskim ~elnicima uru~en telegram ukojem se pozivaju da u 6 sati ujutro budu u Skup{tini Srbije. Gradona~elnik ValjevaSlobodan \uki}, jedini opozicioni gradona~elnik, opisao je kakav je neobi~an prizorpredstavljalo 200 luksuznih crnih automobila parkiranih ispred parlamenta. Me|utim,neobi~nost te scene je bledela pred pometnjom u samoj zgradi.

Svi su verovali da je sazivanje tajne sednice bilo vezano za vakum koji je usledionakon Jovi}eve ostavke i, naravno, za potrebu da se usaglase mere za prevazilaènje tekrize. Celog tog dana, \uki} je razmi{ljao o brojnim mogu}nostima koje su bile u igri.

Kada se opra{tao od porodice, na trenutak je ~ak pomislio da bi u Beogradumogao biti uhap{en. Me|utim, Bora Petrovi}, zamenik predsednika Skup{tine, odmahje poku{ao da raspr{i sve spekulacije o bilo kakvoj nameri uvo|enja vanrednog stanja.Sticao se utisak da politi~ari koji su sazvali sednicu nisu imali utvr|eni dnevni red,odnosno da ‘nisu imali nikakav dnevni red’, izjavio je \uki} o sednici. Kasnije seprise}ao da su govornici raspredali nekakve gluposti o situaciji u privredi.Gradona~elnici su glasno negodovali. ‘Vi ste nas, drugovi’, rekao je Jovan Cvetkovi},iz Svetozareva, ‘dovukli na ovu sednicu sa udaljenosti od stotine kilometara da bi nampri~ali o istim onim stvarima o kojima moèmo ~itati u novinama’. Bili su besni {to ihMilo{evi} nije do~ekao.

Dva dana kasnije, bez obzira {to je izostao dogovoreni vojniudar, Slobodan Milo{evi} je 18. marta 1991. na sastanku sa 200studenata i profesora na Univerzitetu u Beogradu55 ponovio gotovo od

206

Razjareni gradski oci po~eli su da napu{taju salu. Cvetkovi} je bio na ~elu te pobune.

Pitao sam predsedavaju}eg o ~emu se radi — Jugoslavija se raspadala i trebalo jeda dobijemo neke va`ne informacije, ali niko od odgovornih nije bio prisutan.

Gde je gospodin Milo{evi}, gde je predsednik Vlade?

Kona~no je predsednik Skup{tine, Slobodan Unkovi}, obe}ao da }e pozvatiMilo{evi}a. Sednica je odloèna za jedan sat. Upravo na ovoj zatvorenoj sedniciMilo{evi} je jasno stavio do znanja da je spreman da otera Hrvate i Slovence. ‘Shvatiosam nakon sednice, da je bio odlu~an da stvori Jugoslaviju bez katolika’, rekao je \uki}.Te ve~eri i u toku slede}e nedelje, Milo{evi} je obelodanio svoju viziju kraha Jugoslavije.

‘Ovde se radi o raspadu Jugoslavije. Ta~no je da Slovenci èle da se izdvoje.Ta~no je da i Hrvati èle da se izdvoje. Ali, mislim da tu ne treba stavljatiMuslimane. Mislim da Muslimani nemaju interesa da se izdvajaju od Jugoslavije.[to se ti~e Muslimana, tu postoji u jednom delu Muslimana velika indoktrinacija,ali su na{e ocene da ve}ina Muslimana èli jedan dobar, tolerantan, kulturan irekao bih, gra|anski, susjedski i prijateljski odnos i kad je re~ o srpskom narodui kad je re~ o drugim narodima u Jugoslaviji. Na kraju krajeva, i oni ìve u vi{erepublika. Ni njima nije stalo do rasturanja Jugoslavije, odnosno nije logi~no dabude u interesu Muslimana rasturanje Jugoslavije, a da ne govorim o veomadubokim korenima, krvnim vezama i svemu drugom {to postoji’.

Milo{evi} je govorio i o koracima koje bi Armija mogla preduzeti. A, kada ga jeiznervirani Cvetkovi} upitao za srpsku strategiju (‘..., {ta }e biti ako se rasturiJugoslavija...’), Milo{evi} je odgovorio da ona svakako ne}e biti objavljena preko radija.Njegova slede}a re~enica je ipak procurila u javnost i odjeknula {irom Jugoslavije :

‘A ako treba da se tu~emo, bogami }emo da se tu~emo. A nadam se da ne}ebiti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer ako ne umemo dobro da radimo iprivre|ujemo, bar }emo znati dobro da se tu~emo’.

Vojska ima ustavna ovla{}enja i obavezu da brani jugoslovenski ustav. Nesumnjam da Armija ne}e izvr{iti svoja ustavna ovla{}enja zato {to je Predsedni{tvoprestalo da funkcioni{e. Ovde nije re~ o dràvnom udaru, jer }e vojska delovati ustavnoako sutra bude razoruàla HDZ’” (L. Silber-A. Litl, nav. dj., str. 144-146).

55 L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 146 - 147. Za vrijeme terazijskih demonstracija,marta 1991, studenti su se okrenuli protiv Milo{evi}a. “Mrzeli su ga. Napustili su gai intelektualci koji su mu pomogli da od trapavog komunisti~kog aparat~ika izrasteu srpsku nacionalnu svetinju. Nacionalisti su se za vreme terazijskih demonstracijapridruìli nezavisnim intelektualcima u protestima protiv komunizma. Nacionalistisu shvatili da ih Milo{evi} koristi za u~vr{}enje sopstvene vlasti, a ne zato {to delinjihova ube|enja” (Isto).

rije~i do rije~i svoju poruku predsjednicima srbijanskih op{tina,sve~ano obe}avaju}i da }e “svi Srbi ìveti u jednoj dràvi”, {to jebilo o~igledno da je sa Jugoslavijom gotovo,56 i da Milo{evi} vr{iuùrbane pripreme za osvaja~ki rat.

Milo{evi} je, i u cilju “odbrane” “interesa srpskog naroda izvanSrbije” bio u stalnom kontaktu sa srpskim rukovodstvom u Hrvatskoji Bosni i Hercegovini. On je rukovodio politi~kim i vojnim akcijamarukovodstava SDS-a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Milo{evi} jeimao redovne, pa i dnevne kontakte sa Radovanom Karadì}em. S timu vezi, on je predsjednicima srbijanskih op{tina, na tajnom sastanku uBeogradu, 16. marta 1991, izjavio da je “bio na vezi sa na{ima izKnina, iz Bosne, ogromni su pritisci....”.57

Srpski akademici su marta 1991. oformili Inicijativni odbor zaformiranje Srpskog nacionalnog savjeta, koji je trebalo da bude“vrhovna nacionalna institucija koja }e zastupati interese svih Srbabez obzira na to gde ìveli”, radi pronalaska jednog “integrativnog ciljasrpskog naroda koji vaì za njega kao celinu”.58 Time su jasno objaviliciljeve Velikosrpskog pokreta - formiranje jedne “srpske dràve”.59

207

56 Isto.

57 BOGAMI ]EMO DA SE TUÊMO, NIN, 12. april 1991, str. 41; N. Cigar,nav. dj., str. 55; ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU,Predmet: br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A, Hag, 31.maj 2002, paragrafi 960-963.

58 Javnost, 30. mart 1991, str. 2; M. Tomani}, nav. dj., str. 39. i 59. ^lanovi toginicijativnog odbora bili su akademici: Dobrica ]osi}, Mihajlo Markovi}, MatijaBe}kovi} i dr.

59 Isto. Akademik Mihajlo Markovi} je 27. marta 1991. upoznao javnost sainicijativom o formiranju Srpskog nacionalnog saveta, koji }e raditi na formiranjujedne srpske dràve. Dobrica ]osi} je obe}ao da }e izradom Deklaracije Srpskognacionalnog ve}a biti ispunjena o~ekivanja “na{eg politi~kog naroda”. Deklaracijaje, po Matiji Be}kovi}, morala sadràvati “ono {to je nesporno me|u Srbima”, paje Tomislava Kara|or|evi}a predloìo za predsjednika Srpskog nacionalnog saveta(Isto).

Inicijativu o formiranju i ciljevima Srpskog nacionalnog savjetapodràli su i Srpska pravoslavna crkva, najve}e nau~ne i kulturneinstitucije u Srbiji, kao i niz politi~kih stranaka u Srbiji i van nje.60

Polaze}i od Memorandumske ocjene da formiranjem dràveju`noslovenskih naroda srpski narod “nije re{io ni svoje nacionalnoni socijalno ni politi~ko pitanje”, zatim da “njegova te`nja zaslobodom, ujedinjenjem i demokratskom dràvom, sa ostvarenjempoliti~kog i duhovnog jedinstva u savremenoj organizaciji dru{tva— nije ostvarena”, {to je izrazito potvr|eno “poloàjem srpskog narodaposle Drugog svjetskog rata i zbivanjima ~iji smo savremenici”, teda “srpski narod u sada{njem dràvnom provizorijumu vi{e nijespreman da gubi istorijsko vreme”, Srpski nacionalni savjet je (uprvoj polovini aprila 1991.) donio Deklaraciju o srpskomnacionalnom jedinstvu. U tom je, dokumentu, u cilju formiranjejedne srpske dràve, izme|u ostalog, usvojen stav o neophodnojpromjeni “sada{njeg dràvnog i politi~kog ure|enja Jugoslavije”;“preure|enju zajedni~ke dràve”; prihvatanju takvog oblika dràve“koji ne raskida njegovu nacionalnu cjelinu i ne ugroàva njegovnacionalni identitet”; “postoje}e me|urepubli~ke granice ne moguse smatrati dràvnim i neizmenjivim” i dr.61

208

60 Isto. Inicijativni odbor, a po formiranju i rukovode}i organ Savjeta, ~inili suakademici: Dobrica ]osi}, Mihajlo Markovi}, Matija Be}kovi}, koji je za predsjednikaSavjeta predloìo Tomislava Kara|or|evi}a, i mnogi drugi, a pored Milo{evi}eveSocijalisti~ke partije Srbije, Ko{tuni~ine, Ra{kovi}eve i Karadì}eve Demokratskestranke Srbije, Bosne i Hercegovine i Hrvatske, Dra{kovi}evog Srpskog pokretaobnove, Crkva i vanstrana~ke li~nosti.

U traènju zajedni~kog “integrativnog cilja srpskog naroda” — formiranje “srpskedràve”, “na{li su se SDS, SRBiH, SDS iz Hrvatske, Demokratska stranka Srbije,Socijalisti~ka partija Srbije, SPO, zatim, ljudi iz crkve, nezavisne vanstrana~keli~nosti”, me|u kojima i Dobrica ]osi}. Cilj je bio da se izradi jedna deklaracijasrpskog saveza (Javnost, 30. mart 1991, str. 2).

61 Javnost, 13. april 1991, str. 1. Nacrt Deklaracije je objavljen 9. aprila 1991. uvi{e listova, a usvojeni tekst 13. aprila 1991.

Neposredno prije nego {to je postao predsjednik Savezne republike JugoslavijeDobrica ]osi} je otvoreno izjavljivao da “mir u BiH ne moè biti sa~uvan priznavanjemtih komunisti~kih postoje}ih republi~kih granica” ili “unutra{njih administrativnihgranica” (N. Cigar, nav. dj., str. 53).

Neosporno je da su to oni ratni ciljevi o kojima je Milo{evi} nazatvorenoj sjednici govorio 16. marta jo{ bunovnim predsjednicimaop{tina Srbije, isti~u}i “legitimno pravo i interes srpskog narodada ìvi u jednoj dràvi”. Me|utim, zasmetalo mu je {to su objavilinjegove namjere. Naro~ito mu je zasmetala “vrhovna nacionalnainstitucija” koja ne}e biti on sam ili kojoj on ne}e biti na ~elu, pa seSrpski nacionalni savjet poslije nekoliko mjeseci ugasio.62

U realizaciji velikosrpskih aspiracija Milo{evi} je iskoristio sveoblike dru{tvenog, politi~kog, vjerskog, profesionalnog organizovanjakod Srba i pretvorio ih u mehanizme za kreiranje ambijenta mr`njeprema `rtvama koje }e biti pogo|ene realizacijom tih aspiracija,ambijenta opravdanosti preduzimanja svih oblika zlo~ina u otklanjanjuprepreka ostvarenju ideje Velike Srbije. Iskoristio ih za planiranje,pripremanje, animaciju i realizaciju zlo~ina~kih postupaka, ali i zanjihovo prikrivanje i maskiranje.

Iskori{tene su i izmanipulisane, prije svega, mo}ne saveznepoluge vlasti — po~ev od Predsjedni{tva SFRJ (u kome je funkcijepodpredsjednika, predsjednika i ~lana od 15. maja 1989. do 27. aprila1992. obavljao Borisav Jovi}, prvi Milo{evi}ev saradnik i poslu{nik)i kao {efa Dràve i kao Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ, tevojnog rukovodstva u licu saveznih sekretara za narodnu odbranu iunutra{nje poslove (generali Veljko Kadijevi}, Blagoje Adì}, admiralStane Brovet i Petar Gra~anin) — do, velikosrpskim idejama ve}indoktriniranih, Srpske akademije nauka, Udruènja knjièvnika Srbije,Srpske pravoslavne crkve, te na tim idejama formiranih politi~kihstranaka sa ili bez srpskog predznaka, kao i cjelokupan medijski,dràvni, skup{tinski upravni i “samoupravni” sistem Srbije i CrneGore iz koga su, uglavnom do 1989, uklonjeni nepoèljni elementi.

Sve ostalo, druge republike, drugi narodi i narodnosti njihoveorganizacije, dru{tva ili partije progla{avani su neprijateljima Srba isrpstva i ukoliko ne prihvate data rje{enja, njihova eliminacija svakakoje bila poèljna. U tom je cilju iskori{tena srpska historija, srpskaverzija memorije historijskih epoha Balkana, srpska knjièvnost, srpska

209

62 M. Tomani}, nav. dj., str. 39.

orijentalistika... politi~ke organizacije, mediji, finansijska sredstva,vojna sila.63

Milo{evi} je u Skup{tini Srbije, aprila 1991, ponovo otvorenoiznio potrebu za teritorijalnim pro{irenjem uz pomo} sile. On je, stim u vezi, u svom govoru posebno naglasio da “mi moramopokazati da smo u Srbiji jedinstveni, ako èlimo da, kao najve}a inajbrojnija republika, diktiramo tok doga|anja. Pitanje granicaje vitalna stvar za dràvu. Kao {to znate, uvijek jaki, a nikadaslabi, diktiraju kakve }e biti granice. Zato mi moramo biti jaki”.64

Navode}i da je naredio mobilizaciju rezervne policije u Srbiji,Milo{evi} je tada nagovijestio budu}e akcije za podr{ku “ugroènim”Srbima van Srbije i objelodanio da je “u kontaktu sa na{im narodomu Kninu i u Bosni”, {to je o~igledna aluzija na uspostavljanje tako jakepete kolone. Na pitanje — {ta je strategija Srbije, Milo{evi} je odgovorio:“Ho}emo li objaviti na radiju sve {to namjeravam u~initi? Mislimda to ne moèmo uraditi: Ako se moramo tu}i, mi }emo se zaistatu}i. Ja se nadam da tamo nema mnogo onih koji su voljni da sebore protiv nas. Zato, ako ne znamo kako da radimo i kako daradimo ekonomi~no, zna}emo se barem dobro tu}i (aplauz)”.65

Na mitingu u Banja Luci, koji je organiziran od strane SDSBosne i Hercegovine i na kome je bilo oko 70.000 ljudi, JovanRa{kovi} je 9. marta 1991, izme|u ostalog, rekao: “.... srpski narodima pravo na svoju dràvu, pa makar se ona zvala i Srbija”.66

U intervjuu dnevnom listu Novosti (Beograd) od 19. maja 1991,mr Mom~ilo Kraji{nik, predsjednik Skup{tine Socijalisti~keRepublike Bosne i Hercegovine, iznio je niz elaboracija, u kojima jenegirao samostalnost Bosne i Hercegovine kao dràve. U tompogledu, on je tada, pored ostalog, izjavio :

210

63 N. Cigar, ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA U OPRAVDANJUGENOCIDA NAD MUSLIMANIMA BALKANA (u daljem tekstu: ULOGA SRPSKIHORIJENTALISTA...), Sarajevo 1998, str. 43.

64 N. Cigar, nav. dj., str. 55.

65 Isto.

66 Javnost, 9. mart 1991, str. 2.

“Federalna Jugoslavija je dràva, a konfederacija zna~i vi{edràvica, kneèvina. To je rasturanje zajedni~ke dràve i niko me nemoè ubediti da je konfederacija u interesu bilo kom narodu. Od jednedràve praviti, ni ekonomski, ni politi~ki, ni nacionalno zaokruènedràvice, nikom ne moè doneti dobro.

Iluzija je da Bosna i Hercegovina ikada moè biti samostalna bezJugoslavije. Bilo kakva koalicija na {tetu tre}eg naroda je nevolja zasve i ja bih se u SDS uvijek borio protiv toga. U suverenoj,samostalnoj i nezavisnoj Bosni i Hercegovini srpski narod vidi, ne ba{bez razloga i uprkos {to ima i pretjerivanja, islamsku dràvu(podvukli autori: @eljko Vukovi} i Radivoje Guti}). Taj strah po~ivana tome da je ideja o islamskoj dràvi odavno poznata, da ima onihkoji su je nekad zagovarali i onih koji je i dalje èle, da se stvara”.67

Elementi ideolo{kih priprema za zlo~ine u Republici Bosni iHercegovini su, pored ostalog, iskazani i u razgovoru izme|u Dobrice]osi}a i Radovana Karadì}a iz druge polovine 1991. :

“D. ]. (Dobrica ]osi}) - Vi ste, vi, stvarno da upotrebim tukategoriju, va{a politika je egzistencijalna. Vi dovr{avate jedanistorijski proces.

R. K. (Radovan Karadì}) - Da, da.

D. ]. - Jugoslovenstvo ima 2 tadeja, ima ujedinjenje ju`nihSlovena i ima ujedinjenje Srba. Ujedinjenje ju`nih Slovena jeistorijski propalo, ali ujedinjenje Srba nije, sada se istorijskidovr{ava ili gubi.

R. K. - Da, ali prirodno je {to polazi od onih koji su najvi{eugroèni.

D. ]. - Jeste, i koji su ugroèni i na kraju krajeva to je odKara|or|a na{a ideologija. Ta va{a taktika, va{a strategija, ja neznam {to bi bilo da niste vi onakvi kakvi jeste”.68

211

67 Novosti (Nedjelja), Beograd, 19. maj 1991, str. 6.

68 AIIZ, fono-materijal, traka 001-208.

U Zajedni~kom saop{tenju Regionalnog odbora Srpskedemokratske stranke Stara Hercegovina, u Fo~i, od 20. aprila 1991, nakome su, “pored predstavnika vlasti i naroda” op{tina Kalinovik,Fo~a, Gora`da, âjni~a, Vi{egrada i Rudog, prisustvovali i prof. drNovak Kilibarda, predsjednik Narodne stranke Crne Gore, i prof. drMitar ^vorovi}, predsjednik Kluba poslanika Crne Gore, se, poredostalog, navodi kako je “ovo istorijski trenutak da se demokratskimsredstvima izborimo za svekoliko jedinstvo srpskog naroda ...”.69

Srpski akademici su, poslije njihove “neozbiljne igrarije” iz marta1991, u septembru 1991. “zapo~eli novu igru”. Oni su tada formiraliSrpski sabor, koji je trebalo da bude “udruènje nezavisnih nau~nika,pisaca, umetnika i intelektualaca za unapre|enje i za{titu srpskihnarodnih interesa”. Za predsjednika je izabran akademik Pavle Ivi}.70

I pored toga {to je kratko postojao i samo se nekoliko putaoglasio, Sabor je uspio da obavi jedan zna~ajan projektantski posao— izradio je etni~ke karte koje su ocrtavale budu}u srpsku dràvu.71 Natim je etni~kim kartama prikazan “srpski prostor”, “naro~ito u BiHi Hrvatskoj”, gdje je jasno prikazana “teritorija gde su Srbi uve}ini: od [ibenika, preko Like, Bosanske krajine, pored Save doBijeljine svuda su Srbi u ve}ini. U centru Bosne su Muslimani.Srbi presecaju i Sandàk pored Drine, pa se Muslimani ne moguujediniti. To je budu}i prostor Srbije”.72

212

69 AIIZ, inv. br. 3-1082/3, Regionalni odbor SDS Stara Hercegovina, Fo~a, 20.aprila 1991, ZAJEDNI^KO SAOP[TENJE.

70 M, Tomani}, nav. dj., str. 59 i 100. Sabor je, po akademiku Ivi}u, trebalo dapredstavlja zamjenu za Srpski nacionalni savjet. On je pri tome obe}ao da }e bitiispravljena gre{ka od prije {est mjeseci, kada je formiranje “sli~ne organizacijepropalo zbog strana~kih i li~nih antagonizama”.

71 Isto. Te karte nacisti~kog karaktera Sabor je predao Kongresu srpskih intelektualaca,odrànom u Sarajevu marta 1992.

Na tom je fa{isti~kom projektu radila grupa akademika, na ~elu sa Dobricom]osi}em (B. Jovi}, nav. dj., str. 193).

72 B. Jovi}, nav. dj., str. 193. Taj je podatak Dobrica ]osi} 11. septembra 1991.iznio Borisavu Jovi}u, u njihovom razgovoru.

Istaknute srpske li~nosti, posebno akademik Vasilije Kresti}, sudevedesetih godina “otkrili” ideju o nemogu}nosti zajedni~kog ìvota~itavih naroda, koja nije bila nikakvo otkri}e. Takvu su tezu zastupaliAdolf Hitler i njegovi nacisti, zatim Ante Paveli} i njegove usta{e imnogi drugi.73

Takvu tezu su prihvatili i “mnogi ugledni i umni Srbi, pa ~ak iprvi ~ovek Srpske pravoslavne crkve, Njegova svetost patrijarhsrpski gospodin Pavle”.74

U ranim osamdesetim godinama XX stolje}a srpski intelektualci(van zvani~nih vladaju}ih krugova) su, uz podr{ku Srpske pravoslavnecrkve, preuzeli vo|stvo u izradi velikodràvnog nacionalnog programa.Sa usponom Milo{evi}eve li~ne vlasti u Savezu komunista Srbije injegovim prihvatanjem nacionalisti~kog programa, vlast se punomsnagom angaòvala u tim naporima. Moralna i intelektualna podr{kakoje su pruìle srbijanske opozicione partije, intelektualna zajednica~itavog ideolo{kog spektra i hijerarhija Srpske pravoslavne crkvepomogli su Milo{evi}u da ubijedi mase da podrè i prihvate fa{isti~kuideologiju, politiku i praksu.75

213

73 M. Tomani}, nav. dj., str. 62, 65 i 71.

74 Isto, str. 72. Patrijarh Pavle je, “objasniv{i lordu Karingtonu i svekolikomsrpstvu da se pojedini delovi Hrvatske moraju pripojiti Srbiji i drugim prostorima biv{eSFRJ na kojima su Srbi ve}insko stanovni{tvo, i da Srbi (‘`rtve’) ne mogu vi{e ìvetisa Hrvatima (‘vinovnicima’), upozorio da ‘tu stra{nu istinu treba da shvate i svidosada{nji Jugosloveni i civilizovana Evropa’” (Isto).

75 N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 34.

U svom pohodu na vlast Milo{evi} je iskoristio sve, i Srpsku Pravoslavnu crkvu,i Srpsku akademiju nauka i umetnosti, i srpsku historiju, i srpsku verziju memorijehistorijskih epoha Balkana, i srpsku knjièvnost, i srpsku orijentalistiku (N. Cigar,ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA..., str. 11).

Srbijanski komunisti su, zahvaljuju}i Milo{evi}u, sklopili “brak iz ra~una sanekomunisti~kim sekularnim nacionalistima i sa Srpskom pravoslavnomcrkvom”. Govore}i o tome, N. Cigar navodi da je to “bila simbioza crvenog, braoni crnog, koja je trebalo obezbijediti po~etni poticaj i strukturu srpskomnacionalizmu” (N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 43).

Milo{evi} je doveo nacionaliste u glavni tok politi~kih zbivanja, osiguraoma{ineriju u obliku politi~ke organizacije, medija, finansijskih sredstava i vojnu silu,koja je “po~etna osje}anja transformisala u konkretan dràvni program” (Isto).

Intelektualna elita Srbije je osamdesetih godina XX stolje}a srpskinacionalizam usmjerila prema muslimanskoj zajednici. Smatrali su daMuslimani u Bosni i Hercegovini svojim fizi~kim prisustvom stoje naputu formiranja Velike Srbije.76

Uticajne li~nosti u Srbiji su prije raspada SFRJ zapo~ele uobli~avatistereotipne slike o Muslimanima kao tu|incima, inferiornim osobama iprijetnju svemu onome {to Srbi smatraju vrijednim. Takve stavoveprihvatila je ve}ina srpske nacionalne elite, uklju~uju}i i vode}eintelektualce, politi~ke li~nosti i sve{tenstvo.77

Srbijanski mediji su otvoreno ocrnjivali islam, {to je ~esto grani~enosa rasizmom. Takve ideje i stavove posebno je iznosio Vuk Dra{kovi}.On se èstoko okomio na “bjesomu~nu ofanzivu netolerantnog islamau Bosni, Kosovu, Sandàku i Hercegovini… na povampirenje{erijatske tradicije (religioznog zakona), i… na strategiju dìhada(svetog rata), ~iji je cilj formiranje islamske dràve na Balkanu”.78

Muslimani su predstavljani kao nenarod, kao Srbi koji su pre{lina islam, ~iji je, identitet, kao {to je to u manifestu Srpske narodneobnove (nacionalisti~ke organizacije) pisao Vuk Dra{kovi}, Josip Brozvje{ta~ki stvorio. Mitinguju}i protiv prijetnje “militantnog islamskogfundamentalizma”, Dra{kovi} je insistirao na formiranju VelikeSrbije, koja bi uklju~ivala Bosnu i Hercegovinu. S tim u vezi, on jeobznanio kartu sa izmijenjenim granicama i oblastima naseljenimprete`no Muslimanima, stavljenim pod srpsku kontrolu. Mirko Jovi}(predsjednik Srpske narodne obnove i vo|a oruànih formacija “Beliorlovi”) je nagla{avao da oni nisu “samo zainteresovani za Srbiju,

214

76 Isto, str. 35. Antimuslimanska kampanja velikog intenziteta, kako tvrdi N.Cigar, bila je uzrokovana ~injenicom {to su Muslimani bili prepreka za sprovo|enjevelikosrpske fa{isti~ke i zlo~ina~ke politike. Srpski politi~ari su otvoreno prijetiliMuslimanima ukoliko se odlu~e stati na put velikosrpskom nacionalisti~kom programu(Isto, str. 47-48).

77 Isto. Predstavljanje Muslimana, odnosno Bo{njaka, u takvom svjetlu, koje jetrebalo pro{iriti na sve slojeve dru{tva, bilo je u slu`bi i u skladu sa politi~kimciljevima Beograda (Isto).

78 Isto, str. 36.

ve} za kr{}ansku, pravoslavnu Srbiju, bez dàmija i bez nevjernika”.Pri tome su neki srpski intelektualci u svoje argumente uklju~ivalijasnu primjesu rasizma, kao na primjer, Drago{ Kalaji}, koji je, izme|uostalog, tvrdio da bosanski Muslimani “ne pripadaju porodici naroda”,da su “pustinjskog porijekla” i “posebnog gena osmanske vojske”, itd.79

Ekstremisti me|u srbijanskim intelektualcima su svoj antiislamskii antimuslimanski stav poja~ali nakon {to su, uz Milo{evi}evu podr{ku,sa akademskih aktivnosti pre{li u politi~ku akciju. Akademik Dobrica]osi}, nastavio je sa tvrdnjama da, primjera radi, Srbe u Bosni iHercegovini ugroàvaju Muslimani, a beogradski mediji su, u okvirudirigovane kampanje, ubje|ivali srpski narod u Bosni i Hercegovinida su zaista ugroèni.80

Dràvni mediji su otvoreno nagovje{tavali da Beograd vr{i politi~kepripreme i za upotrebu sile protiv Bosne i Hercegovine i Bo{njaka.Masovno su lansirane neosnovane optu`be, kao {to su, primjera radi,da Vlada Bosne i Hercegovine, uz pomo} “katoli~ke i njema~keklike”, namjerava formirati “islamsku tvr|avu usred Evrope”, saciljem da “zbri{u Srbe”. Narodna armija je tvrdila da Muslimaninamjeravaju formirati islamsku dràvu, koja bi navodno obuhvatalaBosnu i Hercegovinu, ju`nu Srbiju (Kosovo), Makedoniju, Gr~ku,Bugarsku i Albaniju.81

Velikosrpski nacionalisti su pomogli da se stvori klima za akciju— zlo~ine, predstavljaju}i Srbe “voljnim da u~ine uslugu Evropi,tako {to }e udariti na muslimane”. S tim u vezi, Drago{ Kalaji}(nacionalisti~ki glasnogovornik) je ~ak tvrdio da bi Evropa trebala bitizahvalna Srbima za tu “uslugu”, jer bi, po njemu, islamska dràva uBosni i Hercegovini posluìla kao odsko~na daska za masovnumigraciju muslimana u Evropu, ~iji bi cilj bio da uspostavemuslimansku ve}inu u Evropi, zatim da je islamiziraju i uni{te. Pritome je zaklju~io kako je “jasno da srpski narod u Bosni i

215

79 Isto, str. 37 i 46.

80 Isto, str. 45.

81 Isto, str. 55-56.

Hercegovini, brane}i svoju slobodu od islamske opasnosti, branitako|e Evropu i Evropljane”.82

Srpski politi~ari, intelektualci, vjerski velikodostojnici i medijistalno su uz Muslimane vezivali izraze kao {to su “fanatici”, “teroristi”,“ekstremisti” i “fundamentalisti” i uvijek su ih prikazivali kao“provokativne”, uklju~ene u agresiju ili ofanzivu, izjedna~avaju}i takoislam sa nasiljem. Svi su oni formirali utisak da je nasilje priro|enoMuslimanima, a beogradski mediji su ~ak govorili o osvaja~koj krvikoja te~e u Muslimanima. List Jugoslovenska armija traìo je odvode}eg srbijanskog orijetaliste da analizira za njegove ~itaoce razlikeizme|u “njih i nas, muslimana i kr{}ana”. Po tom listu, Muslimani nisubili ni{ta drugo do potpuno “zatrovani islamski fundamentalisti”.83

Propagandna kampanja protiv “islamskog fundamentalizma”osigurala je pogodnu osnovu srpskoj politi~koj eliti na kojoj je onagradila sliku ugroènosti i, kako to pi{e Cigar, “formirala emotivnusimbologiju”. Ta je taktika kori{tena kao sredstvo za mobilizaciju, sjedne, i kao sredstvo za ubje|ivanje doma}e i me|unarodne javnosti uispravnost velikosrpske politike, s druge strane.84

U antimuslimanskoj kampanji su zlo~ini nad muslimanima uSrbiji i Crnoj Gori tokom historije ponovo ocijenjeni kao ispravni i,~ak, dostojni pohvale. Taj je stav na{ao mjesto i u “nau~nim”radovima devedesetih godina, koji su aplaudirali i opravdali politiku ipraksu masakriranja, kojom je vladika Danilo Petrovi}, po~etkomXVIII stolje}a, istrijebio muslimane na podru~ju Stare Crne Gore.85

216

82 Isto.

83 Isto, str. 89.

84 Isto, str. 81-82.

85 Isto, str. 54. Tako Predrag Milo{evi}, autor knjige “SVETI RATNICI” (izdava~i:De~je novine Gornji Milanovac i Jedinstvo Pri{tina, 1989.), pi{e: “Turci (lokalnimuslimani) bili su pravi simbol sveg zla na ovom svijetu, |avolje sjeme…Me|utim, Njego{ev osje}aj za pravdu i pravdenost bio je visoko razvijen… (kako)samo moè biti kod pravoslavnog vladara. Tako, on bez milosti moè likvidiratiTurke, otjelotvorenje zla i nepravde. Njega i njegove podanike te glave(muslimana) podsje}aju svakodnevno da se moè i mora boriti protiv zla i da je tonajve}a kr{}anska i ljudska du`nost. Borba protiv zla bila je Njego{eva obaveza

Histori~ar Mile Nedeljkovi} koristio je svoju knjigu KRST IPOLUMESEC (Beograd 1993.) da bi ubijedio ~itaoce da je Bosna iHercegovina uvijek bila srpska i pravoslavna, ìgo{u}i Muslimanekao Srbe konvertite. Na osnovu takve teze fa{isti~kog karaktera, onopravdava genocid nad muslimanima u Srbiji u XIX stolje}u,opisuju}i te zlo~ine kao osloba|anje od “izdajica”. S tim u vezi, onpi{e kako je “svaka socijalna grupa koja je bila povezana saokupatorom (Osmanlijama), stanovni{tvo (muslimansko) koje jebaziralo svoj poloàj i svoj imetak na eksploataciji i plja~kiugnjetavanog stanovni{tva, tako|e je u Srbiji nestala”.86

Srpski orijentalisti ili oni koji su sami prozvani srpskimorijentalistima i “islamolozima”, stavili su se u slu`bu fa{istoidne igenocidne velikosrpske politike. Njihovi radovi i takav tektonskigenerator mr`nje vi|en je i dobro upam}en jo{ samo u antijevrejskoj iantisemitskoj Evropi, Evropi zahva}enoj fa{izmom, Evropi iztridesetih i ~etrdesetih godina XX stolje}a.87

Srpski “orijentalizam” i “islamologija”, politi~ki i nacionalisti~kiorijentisani, sra~unati su na proizvodnju mr`nje prema `rtvi —Muslimanima i motivaciji izvr{ilaca viktimizacije, sa fa{isoidnimciljem uni{tavanja `rtve i preotimanja njenog lebensrauma. Tako jezapravo zlo~inu protiv zajednica koje su stajale na putu ostvarenja“Velike Srbije” pribavljana “nau~na” podr{ka.88

Srpski orijentalizam ~ini simbiozu sa nacionalizmom i svim onim{to je iz toga proisteklo. Propagandna kampanja “orijentalista” utirala

217

prema Bogu. On je ùdio za osvetom, osvetom bez milosti… Za Njego{a, osveta jebila sveto, boànsko djelo! Da, on je bio za mir i ljubav me|u ljudima, ali samome|u ljudima: to se nije odnosilo na zvijeri sa ljudskim licima.” (Isto, str. 54-55).

Takve genocidne stavove prema Muslimanima dijelile su i politi~ke li~nosti.Radovan Karadì} je “nosio sa sobom djela svog omiljenog pisca Njego{a, ~esto sepozivaju}i na njega. Njego{ je do neba uzdizao nasilno brisanje svih tragovaprisustva muslimana” (Isto, str. 55).

86 Isto, str. 88. Pi{u}i o tome, Nedeljkovi} tvrdi da je taj proces istrebljenjamuslimana u Srbiji bio tako uspje{an da je to danas u potpunosti zaboravljeno kao“snijeg koji se davno istopio” (Isto).

87 N. Cigar, ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA..., str. 59-63.

88 Isto, str. 12 i 16-19.

je put genocidu i drugim oblicima zlo~ina, sugeri{u}i po~iniocima datime ~ine “dobro” srpskom narodu, da brane “ugroèno” pravoslavlje,odnosno hri{}anstvo i Evropu.89

Da bi se opravdala tako te{ka zlo~ina~ka akcija, trebali su, tako|e,te{ki argumenti. Na|eni su u toboè nau~no potvr|enoj insinuaciji daMuslimani za srpski narod predstavljaju “egzistencijalnu prijetnju”.Odatle do opravdanja zapo~etog i ve} uveliko izvr{enog — genocidanije daleko. Na kraju se toboè nau~na analiza pretvorila u pukoopravdanje zlo~ina.90

Na prvoj liniji fronta antiislamskog pokreta bili su srpskiorijentalisti jo{ od 1980. i zna~ajno su doprinijeli genocidu protivmuslimana, stvaraju}i i ~ine}i ovaj proces intelektualno doli~nim iprihvatljivim me|u svim slojevima srpskog naroda.91

Natpisi i javne izjave srpskih orijentalista prakti~ki uvijek su bilitijesno povezani sa politi~kim kontekstom i politi~kim ciljevima.înjenica da su intelektualno napadaju}i islam i muslimane nastojalida obezbijede znanstvenu potporu za nacionalisti~ku ideologiju, politikui praksu je obi~no bila o~igledna.92

218

89 Isto, 12 i 14-39.

90 Isto, str. 12-13 i 39-59.

91 Isto, str. 16. Klju~ni faktor u kampanji protiv islama i Muslimana imali su isrpski, bolje re~eno, srbijanski orijentalisti. Oni su zna~ajno doprinijeli antiislamskomi antimuslimanskom stavu i raspoloènju u {irokim krugovima srpskog stanovni{tva,posebno Srbije. Ti su orijentalisti prikazivali islam i Muslimane retrogradnim ipredstavili ih kao prijetnju modernoj civilizaciji (Detaljnije o tome vidi : N. Cigar,GENOCID U BOSNI..., str. 38-40 i dr., te njegov rad: ULOGA SRPSKIHORIJENTALISTA..., str. 16-48).

92 Isto, str. 16-17 i 59-65. Srpski orijentalisti su koristili svoje “ekspertize” za napadena Muslimane na intelektualnom planu, kao i za odbranu vladine politike. U vrijemeizvr{enja i izvo|enja zlo~ina nad Bo{njacima njihovi argumenti su posluìli kao osnova zaopravdanje genocida i drugih oblika zlo~ina u Bosni i Hercegovini. Pored toga {to suobezbje|ivali apstraktnu akademsku formu, njihovi govori davali su ratnim zlo~incimadodatna nau~na obja{njenja i opravdanja (N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 88).

Srpski orijentalisti, kao i drugi nau~nici, su, u saradnji sa propagandom srbijanskihvlasti, 1993. poja~ali svoja upozorenja o navodnoj islamskoj opasnosti. Tako, naprimjer,

U planiranju i pripremanju zlo~ina, posebno mjesto pripadazna~ajnom dijelu hijerarhije Srpske pravoslavne crkve. Pojedini episkopite crkve, posebno mitropolit Amfilohije i vladika Jefti}, vjerovali su da}e fa{isti~ki projekat o Velikoj Srbiji ostvariti u saradnji sa Dobricom]osi}em, Antonijem Isakovi}em i drugima akademicima,93 zatim saSlobodanom Milo{evi}em, Vukom Dra{kovi}em i drugima. Akademicii episkopi su, bave}i se politi~kim, vojnim i drugim pitanjima, iscrtavalimape Velike Srbije i vjerovali da je ukidanje autonomije Kosova po~etnastanica na putu dràvnog ujedinjenja teritorija koje su oni smatrali srpskim.94

Osamdesetih su godina u Srpskoj pravoslavnoj crkvi gotovo svipodràvali Slobodana Milo{evi}a, “jer im je svojim postupcima ulivaonadu u ostvarenje njihovih ideja” - o “ujedinjenim srpskim zemljama”.95

Crkveni su velikodostojnici, u cilju formiranja Velike Srbije,radili i na ru{enju Jugoslavije. Vladika Atanasije Jefti} je, s tim u vezi,govorio: “U mutnu Maricu svaka Jugoslavija”.96

219

Darko Tanaskovi}, identifikuje “ekonomski, diplomatski i posebno demografski dìhad”,uperen i protiv Balkana i protiv zapadne Evrope. Po Miroljubu Jevti}u, prijetnja jenavodno prerasla u “zlokobni plan” po kojem }e Muslimani formirati srednjovjekovnudràvu. Idu}i dalje, Jevti} progla{ava Muslimane nesposobnim za koegzistenciju,karakteri{u}i islam kao stran svemu “milosrdnom i nenasilnom prema onima kojiimaju razli~it na~in razmi{ljanja od vladaju}e islamske doktrine” (Isto).

93 M. Tomani}, nav.dj., str. 13 i 241.

Akademici Dobrica ]osi}, Antonije Isakovi}, Matija Be}kovi} i drugi imali suznatan uticaj u Patrijar{iji. Oni su Srpsku pravoslavnu crkvu “uvla~ili u politiku,dnevne doga|aje, na tanak led i trulu dasku” (Isto, str. 17).

U Udruènju knjièvnika Srbije januara 1985. primljena su, “zahvaljuju}i svomotvorenom antikomunisti~kom i nacionalisti~kom stavu, kao i izuzetnoj pismenojaktivnosti”, trojica mladih i uglednih teologa monaha, profesori Bogoslovskogfakulteta, koje su nazivali justinovcima (Amfilohije Radovi}, Irinej Bulovi} i vladikaAtanasije Jefti}) - Isto, str. 11-12.

94 Isto, str. 13 i 241. Srpska pravoslavna crkva je teritorijalno pro{irenje smatralalegitimnim, jer je podru~ja koja naseljavaju Bo{njaci proglasila srpskim zemljama (N.Cigar, nav. dj., str. 40-41).

95 Isto, str. 26; N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 85.

96 M. Tomani}, nav. dj., str. 235. Srpska pravoslavna crkva se “u vrijeme srpskognacionalnog osvje{}enja, poslije ~etrdeset godina ‘komunisti~kog mraka’”, javila

Srpska pravoslavna crkva je doprinijela isticanju opasnosti odislama i stvaranju osje}aja da je prisutvo te religije na ovim prostorimanelegitimno. Mediji te crkve ~esto su objavljivali antiislamske tekstovei otvoreno promovisali formiranje Velike Srbije. Tako je DragomirUbiparipovi}, sve{tenik iz Bosne i Hercegovine, u Glasu Crkve (slu`benoglasilo SPC) 1991. pisao: “Srbija i njen narod vide sebe izme|u dvijemo}ne svjetske religije (islam i katoli~nastvo)... U takvoj situaciji,opstanak u nacionalnom i vjerskom pogledu u velikoj je opasnosti”.S tim u vezi, on jedini spas vidi u novoj nacionalnoj strategiji, ~ija “su{tinamora biti istraìvanje ekskluzivne srpske nacionalisti~ke ideologije...Novo, dopunjeno Na~ertanije (politi~ki program iz devetnaestogvijeka za stvaranje uve}ane srpske dràve) mora postaviti jasno inedvosmisleno granice, nove srpske dràve, (i) mora odbraniti na{narod (koji ìvi) u drugim dràvama. Srbija kao dràva, mora seobavezno formirati unutar svojih etni~kih granica i niko nemapravo da pravi ustupke ili da izdaje nacionalne interese”.97

Srpska pravoslavna crkva je ja~ala “ocjene” da su Muslimani defektnaljudska bi}a, te da su Srbi koji su izdali svoje korjene. Tvrde}i da suMuslimani srpskog porijekla, crkva im je nudila da ih primi nazad poduslovom da napuste “krivi” put i promijene sada{nju vjeru. DraganProti}, arhi|akon i profesor Teolo{kog fakulteta Srpske pravoslavnecrkve u Beogradu, otvoreno je izjavljivao da vjeruje da je to obra}anjeizvodljivo ako se izvr{i pritisak na Muslimane da prihvate pravoslavlje.On je Muslimane smatrao zabludjelim pravoslavnim Srbima i saizrazom superiornosti napomenuo da “Srpska pravoslavna crkva radoprima one koji su napustili pravoslavlje, a koji se pokaju i povrate”.98

Krajem 1993. patrijarh Pavle obratio se stranoj javnosti (ujednom intervjuu austrijskim novinama) sa tvrdnjom kako oni poznajusamo uop{teno historiju Balkana. S tim u vezi, on je u povjerenjuustvrdio da su Srbi doma}e stanovni{tvo u Bosni i Hercegovini, a

220

preko ~lana Udruènja knjièvnika Srbije Atanasija Jefti}a knjigom “NOVIZLATOUSTI VLADIKA NIKOLAJ” i predstavila ~itaocima “neke od temeljnihstavova srpske nacionalisti~ke dràve” (B. Mamula, nav. dj., str. 289).

97 N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 41-42.

98 Isto, str. 89-90.

Muslimani su stigli sa Otomanskim osvaja~ima. Karakteristi~na jebila optu`ba patrijarha Pavla da Muslimani èle dovesti kr{}ane upoloàj “bez ikakvih prava”, koji je navodno propisan Kur’anom i{eriatom. Pored toga, on je ustvrdio da Kur’an “propovijeda sveti ratkao sredstvo za pro{irenje vjere. Taj koncept je stran kr{}anstvu”.Episkop zvorni~ko-tuzlanski, Vasilije, sumirao je stavove Srpskepravoslavne crkve o Muslimanima rekav{i: “Mi Srbi vrlo dobroznamo da za jedan odre|eni dio Muslimana vrijedi pravilo: {tovi{e ubiju nevjernika, bliì su nebesima”.99

Srpska pravoslavna crkva je bila protivnik “avnojskih” granica,posebno njeni pojedini episkopi. Sa vanrednog zasjedanja SaboraSrpske pravoslavne crkve, odrànog 16. i 17. januara 1992, izdato jesaop{tenje, u kome je navedeno da je srpski narod ve} pola stolje}a“politi~ki razdrobljen i izdeljen neprirodnim granicama kojerasecaju njegov ìvi organizam”. Te je granice navodno “isplaniralaKomunisti~ka internacionala, ostvarila neofa{isti~ka i usta{kaokupacija, a utvrdila i produìla — protiv volje srpskog narodaTitova komunisti~ka diktatura preko svog izrazito antisrpskogAVNOJ-a”. Zbog toga su episkopi tvrdili da “ni Srpska pravoslavnacrkva, ni srpski narod, nikada nisu priznali ve{ta~ke i nelegitimne‘avnojevske’ unutra{nje granice ustanovljene bez istorijskih ilietni~kih osnova, samovoljom komunisti~ke gerile u uslovimaokupacije i gra|anskog rata”.100

Na redovnom zasjedanju Arhijerejskog Sabora Srpske pravoslavnecrkve, odrànom od 14. — 28. maja 1992, usvojen je dokument nazvan“MEMORANDUM SPC”. U njemu je ponovljeno da je srpski narod“posle rata postao `rtva komunisti~ke tiranije” i da je “stanje u na{ojzemlji, pre svega, posledica komunisti~ke tiranije”. Ponovo jenagla{eno da me|urepubli~ke granice “presecaju ìv organizamsrpskog naroda, razdvajaju mu vekovna ognji{ta, svetinje, grobove,manastire i spomenike kulture”.101

Ne priznavaju}i unutra{nje granice i okrivljuju}i komuniste zanavodno polustoljetnu politi~ku razdrobljenost i izdijeljenost srpskog

221

99 Isto, str. 86.


101 Isto, str. 110.

“ìvog organizma”, rukovodstvo Srpske pravoslavne crkve je pripremaloi pozivalo srpski narod na promjenu tih granica, odnosno na zlo~ine.

Zahtjevi episkopa Srpske pravoslavne crkve bili su identi~nizahtjevima Milo{evi}a i ve}ine srpskih politi~kih stranaka. Tako je,primjera radi, u programu srpskih radikala iz 1991, jedan od njihovihosnovnih ciljeva bio : “Obnavljanje slobodne, nezavisne i demokratskesrpske dràve koja }e obuhvatiti celokupno srpstvo, sve srpske zemlje,{to zna~i da }e u svojim granicama imati, pored sada{nje oktroisanesrbijanske federalne jedinice, srpsku Makedoniju, srpsku CrnuGoru, srpsku Bosnu, srpsku Hercegovinu, srpski Dubrovnik,srpsku Dalmaciju, srpsku Liku, srpski Kordun, srpsku Baniju,srpsku Slavoniju, srpski zapadni Srem i srpsku Baranju”.102

Na redovnom zasjedanju Svetog arhijerejskog sabora, odrànomu maju 1990, episkopi Srpske pravoslavne crkve su zatraìli “odnadle`nih dràvnih organa da se omogu}i va|enje iz jama u tokurata (Drugog svjetskog rata — prim. S. ^.) pobijenih i njihovodostojanstveno sahranjivanje pri hramovima i drugim za topogodnim mestima”.103

Iskopavanje srpskih kostiju je, umjesto da se “obavi u miru iti{ini, u dostojanstvenoj atmosferi, kako su zasluìvali oni zbog kojihje to toboè i ~injeno”, na podru~ju Bosne i Hercegovine i hrvatskihjama i vrta~a “odra|eno” uz prisustvo i okruènje kamera, reflektora,novinara, politi~ara, nau~nika i dr. “Ljudi su na televizijskim ekranimamogli da gledaju stravi~ne slike sa stotinama lobanja i kostijuporedanih po {atorskim krilima”.104 Na taj je na~in Srpska pravoslavna

222

102 Isto, str. 78. Tri godine kasnije radikalska Velika Srbija je, pi{e M. Tomani},primijetno smanjena, jer su “u Programu SRS-a iz 1994. nekuda nestali srpski Dubrovniki srpska Makedonija. Cilj radikala sada je bila dràva koja }e u svojim granicama imati‘dana{nju Republiku Srbiju, Republiku Crnu Goru, Republiku Srpsku i RepublikuSrpsku Krajinu’” (Isto).

103 Isto, str. 40. Taj zahtjev je ponovljen jo{ dva puta, na vanrednom zasjedanjuSabora, u decembru 1990, i na redovnom zasjedanju Sabora, u maju 1991.

104 Isto, str. 40-41. U jamu Golubinku su se, prilikom va|enja kostiju iz nje,spustili i Radovan Karadì}, predsjednik SDS-a Bosne i Hercegovine, zatim Dr NikolaKoljevi}, ~lan Predsjedni{tva Bosne i Hercegovine, i slikar Mili} od Ma~ve (Vidi :Javnost, 8. decembar 1990, str. 1).

crkva, otvaraju}i “stare rane” i ukazuju}i na genocid nad Srbima u NDH,pozivala Srbe na za{titu od navodne opasnosti da ponovo postanu `rtvegenocida, odnosno na osvetu i zlo~ine.

Iskopavanje kostiju iz jama, koje su inicirali episkopi Srpskepravoslavne crkve, pretvoreno je “u ‘svetkovinu’, u neukusnu paradukoja je, pokazalo se to kasnije, za cilj imala jedino da krv ionako‘violentnih, silnih, ognjevitih ljudi’ dinarskog tipa (Jovan Cviji}) jo{ vi{eproklju~a. Kad je krv bila dovoljno zagrejana, ‘ozgo’ su stigle komandeo nacionalnom interesu, ali i propratna upustva i oru`je....”.105

Patrijarh Pavle i drugi episkopi Srpske pravoslavne crkve, raspiruju}imr`nju, poru~ivali su hrvatskim, bosanskim i kosovskim Srbima daprihvate oru`je i “brane” se od Hrvata, Muslimana i Albanaca. Patrijarhje 1991. tvrdio “da za hrvatske Srbe ‘tre}eg nema’, nego li oru`je uruke ili put pod noge”. I Dragan Terzi}, glavni i odgovorni urednikPravoslavlja, je sli~no patrijarhu tvrdio da bosanski Srbi “ne èle daìve u dàmahiriji sli~noj Libiji i da bi oni pod vla{}u mudàhedinaimali isti status koji imaju hri{}ani u islamskim zemljama, tj. bili birobovi, {to su ve} iskusili tokom petovekovne islamske okupacije”.106

223

Va|ene su kosti `rtava iz jama Jagodnja~a (Pandurica, Golubinka, [urmanci,zatim na podru~ju @itomisli}a, Prebilovaca, Majevice, Banja Luke i dr. (o tome vidi :Javnost, 19. oktobar 1990, str. 7 i 12; 27. oktobar 1990, str. 10; 3. novembar 1990, str. 12;17. novembar 1990, str. 10 i 12; 24. novembar 1990, str. 8; 1. decembar 1990, str. 1 i 10;8. decembar 1990, str. 1, 10 i 12; 15. decembar 1990, str. 10; 22. decembar 1990, str. 10;29. decembar 1990, str. 7; 5. januar 1991, str. 7; 12. januar 1991, str. 7; 19. januar 1991,str. 10; 2. februar 1991, str. 10 i dr.).

M. Tomani} s pravom iznosi ~u|enje da u Srbiji nije obavljeno nijednoiskopavanje srpskih kostiju iz jama. S tim u vezi, on tvrdi da su episkopi Srpskepravoslavne crkve bili “gluvi na krike Aveljeve krvi koji su dolazili iz neposredneblizine”. Tim prije, jer je vladika Atanasije Jefti} navodio neka mjesta na podru~juBeograda na kojima se nalaze masovne grobnice. Za `rtve u Srbiji je bio dovoljansamo pomen, a onima iz hercegova~kih i hrvatskih jama i vrta~a — nije, ve} je njihovekosti trebalo vaditi sa dubine od 50 i vi{e metara. U tom su poslu u~estvovali ispeleolo{ki stru~njaci, za {ta je Srpska pravoslavna crkva neke odlikovala i OrdenomSvetog Save I stepena (Isto, str. 41-42).

105 Isto, str. 130. Govore}i o tome, M. Tomani} zaklju~uje kako su “na kraju, uzpi}e, pesmu i igru, pobijeni i protjerani Muslimani iz Trebinja, a njihove bogomoljeporu{ene” (Isto).

106 Isto, str. 101 i 230.

Episkopi su u Srbiji smirivali duhove govore}i Srbima “dahri{}anski trpe.....”, a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini pozivali nanastavak rata “sve do ostvarenja njihovog sna o sjedinjenim srpskimdràvama”. “Za spas sopstvenog ìvota i imovine pravoslavni kanonine preporu~uju ubijanje, ~ak ga i ka`njavaju, ali u borbi protiv‘polumjeseca, islamskog agresivnog’ (Atanasije Jefti}), ‘za krst~asni i slobodu zlatnu’, za ‘Veliku Srbiju’ i za ‘spas krsta sa triprsta’ nesumnjivo je trebalo ubijati. INTERESI SRPSKE CRKVE,SRPSKE DR@AVE I SRPSKOG NARODA” (velika slova uoriginalu — primj. S. ^.) su, po tuma~enju Srpske pravoslavne crkve“bili jedini razlozi zbog kojih je pravoslavni Srbin mogao ‘zakonito’da ubija i da pri tome ne strepi od Sudnjeg dana”.107

Jedan broj visokih crkvenih li~nosti u Srpskoj pravoslavnoj crkvije devedesetih godina XX stolje}a javno pokazivao spremnost zazlo~ine. Septembra 1991, kod manastira Komogovine u Hrvatskoj (izme|uGline i Kostajnice), vladika Filaret stekao je “svjetsku slavu”, zahvaljuju}ipoznatoj fotografiji na kojoj pozira ispred srpskog topa i oklopnogvozila, drè}i mitraljez u ruci. Na toj je fotografiji, koja je obi{la ciosvijet, uz Filareta bio i akademik Rastislav Petrovi}, “dokazuju}i takoda su Srpska crkva i Srpska akademija zajedno krenule u dràvnotvornuavanturu koja }e Srbe skupo ko{tati”.108

Vladika Filaret je ostao upam}en i po u~e{}u u jednoj od udarnihdnevnika RTS-a, “kada je gledaocima, drè}i u ruci de~iju lobanju,ispri~ao da su Muslimani pred ìvom majkom sekirom odsekliglavu njene devoj~ice”,109 {to je bilo la`.

Srpska pravoslavna crkva je svojom mantijom pokrivala zlo~ince.Pruìla je pomo} Arkanu za organizovanje, finansiranje i naoruàvanje

224

107 Isto, str. 231.

108 Isto, str. 91 i 234. Srpska pravoslavna crkva je, po ocjeni M. Tomani}a, bila,pored Udruènja knjièvnika Srbije i Srpske akademije nauka i umetnosti, “tre}alatica cveta” (Isto, str. 11-37).

Ve}ina “ljudi u crnom” — episkopi i sve{tenstvo Srpske pravoslavne crkve su, poTomani}u, bili “obmotani oko vrata srpskog naroda i koji ga je polako, ali sasvimsigurno davio. Ispod tih crnih mantija kucaju èstoka i strasna srca...” (Isto, str. 5).

109 Isto, str. 235. Novinar Ilustrovane politike, Bogosav Marjanovi}, je utvrdioda je to sve la`. O tome vidi : M. Tomani}, nav. dj., str. 235).

njegovih oruànih formacija. Zlo~inac Arkan je dao tjelohraniteljemitropolitu Srpske pravoslavne crkve Amfilohiju iz Crne Gore, koji ihje koristio za zastra{ivanje disidenata. U julu 1993, na dan slave gradaBeograda, Arkan je mar{irao pored patrijarha Pavla u svetoj procesijikoja se kretala gradskim ulicama. Istog mjeseca patrijarh Pavle je li~nopredvodio jednu slu`benu delegaciju na putu po Bosni, gdje je onpredsjedavao religioznim ceremonijama sa velikim publicitetom nakojima je u~estvovalo politi~ko i vojno vo|stvo srpskih kolaboracionista.110

Patrijarh Pavle je, polaze}i od ocjene da Muslimani predstavljajutrajnu prijetnju Srbima, podràvao i opravdavao velikosrpsku politiku.Taj svoj stav je stranoj novinarki prokomentarisao na sljede}i na~in:“K}eri moja, ‘kazao mi je slijeù}i ramenima’, ako me pita{ da lija mislim da Srbi u Bosni moraju odustati od svega {to su do sadauradili za svoje ìvote, {ta }u ti ja odgovoriti? Da li misli{ da jeubijanje pogre{na stvar? Naravno? Ali, da li ja mislim da po{ten~ovjek treba da se preda lopovima?... Ako je to izbor, onda jamoram re}i: da — a tada bih ja bio tako|e politi~ar, jer ja vjerujemda se Srbi moraju boriti sada kao nikada ranije, da bi sa~uvali nesamo svoju crkvu nego i sebe same”.111

Srpskim oruànim formacijama i kolaboracionisti~koj vojsciRepublike Srpske Srpska pravoslavna crkva je obezbje|ivala sve{tenikei ohrabrivala operacije protiv Bosne i Hercegovine i genocid nadBo{njacima. Tako su regruti te kolaboracionisti~ke vojske izgovaralizakletvu pred pravoslavnim sve{tenicima, a pravoslavni velikodostojnicisu ih blagoslovili pred odlazak u “akcije”. Srpski pravoslavni mitropolitNikolaj je, za vrijeme posjete mehanizovanoj pje{adijskoj jedinici,ohrabrivao njene pripadnike govore}i im “Mi samo uvijek dobijaliratove... Bog nas ni ovaj put ne}e napustiti”. On je podizao njihovmoral, ubje|uju}i ih da je borba “u interesu srpskog naroda”. Unekim prilikama srpski pravoslavni vjerski slu`benici sami supreuzimali rukovo|enje u zlo~inima. Tako je sve{tenik u Trebinjuokupljenim Srbima govorio “da }e taj grad biti srpski, jer je on touvijek i bio”, a zatim je sam preuzeo stan i nekoliko radnji ~ije suvlasnike Bo{njake prisilili da odu.112

225

110 N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 86.

111 Isto, str. 86-87.

112 Isto, str. 87.

Srpski genocid nad Bo{njacima i drugi oblici zlo~ina u RepubliciBosni i Hercegovini negirani su na svim nivoima vlasti, kao i odSrpske pravoslavne crkve.113

Sve zlo~ine u Republici Bosni i Hercegovini koje su vr{ilipripadnici srpskih oruànih jedinica episkopi su obja{njavali “gnevnomosvetom, izbezumljeno{}u i raspame}eno{}u pojedinaca (vladikaAtanasije Jefti}) i ostrvljeno{}u pojedinaca (patrijarh Pavle)”.114

Srpska pravoslavna crkva je pre{utkivala i ru{enje i uni{tavanje svih16 dàmija i drugih objekata islamske arhitekture u Banja Luci, uklju~uju}ii ljepoticu Ferhadiju. U svim njenim zvani~nim dokumentima, kao {toje i Vanredno zasjedanje svetog arhijerejskog sabora u “~istoj ibezminaretnoj” Banja Luci, novembra 1994, zlo~ini nad Bo{njacima iislamskim objektima bili su bezimene, napu{tene fraze.115

Srbijanskim dràvnim medijima Srpska pravoslavna crkva jepruàla “iskrenu i zdu{nu pomo}” u prikrivanju zlo~ina nad Bo{njacimau Republici Bosni i Hercegovini.116 Vrh te crkve je stalno odbacivaosve ~injenice o organizovanom genocidu i drugim oblicima zlo~ina nadBo{njacima, tvrde}i da je rije~ o “slu~ajnim” i “pojedina~nim ekscesima”.117

Srpski episkopi su stalno poku{avali da pred srpskim narodom“stvore i o~uvaju sliku o pravednosti i odbrambenosti rata koji sevodio u Bosni i Hercegovini”.118

226

113 Isto, str. 108-134.114 M. Tomani}, nav. dj., str. 108. Me|utim, ~injenice govore suprotno. S tim u

vezi, M. Tomani} navodi dio teksta iz ruskog lista Izvestija, od 25. novembra 1992.(autora Evgenija Vostrukova), koga je preuzeo iz knjige GENOCID U BOSNI..., drNormana Cigara (str. 83-84), u kome se govori o jednom ruskom pla}eniku, koji je ucentru za specijalnu obuku srpskih oruànih formacija u Erdutu kojim je upravljao@eljko Ra`natovi} Arkan uz podr{ku srbijanske policije, pro{ao program te obuke, akoji je izjavio: “Filozofija brutalnosti utuvljivana je u glave boraca — ‘Srpskipatriota je nemilosrdan prema neprijateljima, on nema pravo da po{tedi njihovudjecu, ène ili starce’ — zgraàvao se na{ (ruski) bandit” (Isto).

115 Isto, str. 109.116 Isto, str. 126.117 Isto, str. 134.118 Isto. Jedna slu`bena delegacija Srpske pravoslavne crkve na visokom nivou

nastojala je aprila 1993. da u Vatiknu ubijedi svoje doma}ine kako u Republici Bosni iHercegovini nije bilo agresije (N. Cigar, nav. dj., str. 86).

Vo|stvo Srpske pravoslavne crkve je bilo izuzetno blisko sapoliti~kim rukovodstvom srpskih kolaboracionista u Republici Bosnii Hercegovini. “Sve nade Srpske pravoslavne crkve, posebno ‘tri A’(mitropolita Amfilohija, vladike Atanasija i vladike Artemija), bilesu poloène u ‘tri K’ (Karadì}a, Kraji{nika i Koljevi}a, i, naravno,Biljanu Plav{i}, ‘novu Kosovku devojku’, kako je nazva mitropolitAmfilohije”.119

Velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve su, “poput nekakvihsupervizora”, bili prisutni na skoro svim zasjedanjima “Skup{tineRepublike Srpske”. I episkopi te crkve i politi~ari i generali srpskihkolaboracionista isticali su izuzetno dobru me|usobnu saradnju.120

Najvi{i arhijerej Srpske pravoslavne crkve za Bosnu i Hercegovinu,mitropolit dabrobosanski Nikolaj Mr|a (izabran na redovnom zasjedanjuSvetog arhijerejskog sabora, maja 1992.), koga su mnogi u Dalmacijiu svojstvu vladike dalmatinskog smatrali “ideologom balvan revolucije”,pojavljuje se na mnogim zajedni~kim fotografijama sa Karadì}em i

227

119 Isto, str. 110. U ilustriranju “dijelekti~kog jedinstva” izme|u Srpske pravoslavnecrkve i politi~kog rukovodstva srpskih kolaboracionista u Bosni i Hercegovini, M.Tomani} navodi ocjenu Dragomira Ubiparipovi}a, sve{tenika iz Sarajeva, objavljenu u~asopisu Hri{}anska misao : “Crkvene prostorije i sve~anosti su posluìle zapromociju ~elnih li~nosti SDS-a i njihovu preporuku narodu. U toj bezmjernojpodr{ci se najbolje iskazala na{a sklonost ka pretjerivanjima. I{lo se dotle daleko,da su se i sami prvaci stranke zbunjivali ukazanom pa`njom i previ{e laskavimocjenama o njima samima — o toboè Bogom predodre|enim im mesijanskimulogama. Kako i ne bi kad su im se sve{tena lica obra}ala sa ne~uvenimslavopojima u kojima ih tu pred narodom podsje}aju: ‘da ih je sami Bog poslaoda spasu rod srpski’... Takvo neodmjereno sluènje Crkve politici i pomo} Crkveda ta politika zadobije povjerenje naroda, ta previ{e vidljiva simbioza i tajzajedni~ki rad na istom polju, apsolutno podrazumijeva, nakon svih doga|aja, izajedni~ku podjelu uspjeha i neuspjeha! Stoga je za o~ekivati da Crkva od novihvlasti bude i obilato nagra|ena. Ali ako se povede pitanje odgovornosti za ratneposljedice (razaranja i `rtve) pored politi~kih i vojnih subjekata, za o~ekivati jeda bude spomenuta i Crkva” (Isto, str. 111).

120 Isto, str. 118. Sve{tenstvo Srpske pravoslavne crkve je, po izjavi RadovanaKaradì}a od 9. novembra 1990, na srpskim skupovima sjedilo “u prvim redovima,na po~asnim mjestima” (NIN, 9. novembar 1990, str. 10, Intervju Radovana Karadì}a,SRBI IZVAN BOSANSKOG LONCA).

Mladi}em. On je na mnogim sjednicama “Skup{tine Republike Srpske”sjedio u prvim redovima, “poput nekakvog simbola svega onoga {to jetamo{nje rukovodstvo radilo tokom ratnih godina”.121

Mitropolit Nikolaj se u maju 1992. popeo na Pale, gdje je “sauzvisina oko Sarajeva vi{e od hiljadu dana posmatrao kako RadovanKaradì} i general Ratko Mladi} temeljito uni{tavaju ovaj grad”.122

Vladika Irinej Bulovi} je smatrao kako “Republika Srpska nijeni{ta drugo nego srpska zemlja”.123

Pojedini episkopi Srpske pravoslavne crkve krstili su iprogla{avali junacima srpske vojnike i njihove vo|e.124

Zlo~ini i patnje ljudi u Sarajevu i drugim mjestima RepublikeBosne i Hercegovine su, po mi{ljenju “srpskih pravoslavnih duhovnihpastira”, “bile opravdane i trebalo ih je produàvati sve do postignu}aonoga {to su smatrali ciljevima srpskog naroda, dràve i crkve”.125

Episkopi Srpske pravoslavne crkve nisu pristajali na mirovneplanove me|unarodne zajednice, kao {to je i plan Kontakt grupe. Onisu i dalje podràvali srpske osvaja~ke ratne ciljeve, sve do njihoverealizacije, bez obzira na masovna i pojedina~na ubistva civila.126

228

121 Isto, str. 182.

122 Isto, str. 194.

123 AIIZ, inv. br. 2-2889, Savezna Republika Jugoslavija, Vrhovni savet odbrane,DT /Dràvna tajna — prim. S. ^./ Broj: 12-4, 26. avgust 1995, Beograd, ZABELE[KAsa sastanka predstavnika najvi{eg politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne RepublikeJugoslavije i Republike Srpske odrànog 25. avgusta 1995. godine u rezidencijalnomobjektu Vojske Jugoslavije u Dobanovcima, str. 13.


125 Isto, str. 121.

126 Isto, str. 123. Srpska pravoslavna crkva je davala legitimitet zlo~ina~kojpolitici srpskih kolaboracionista u Republici Bosni i Hercegovini. Patrijarh Pavle imitropolit Amfilohije otvoreno su u aprilu 1993. podràli odbijanje Vens-Ovenovogplana od strane srpskih kolaboracionista. Istovremeno je Sinod Srpske pravoslavne crkveponovo podrào ujedinjenje svih oblasti koje su Srbi zauzeli u Bosni i Hercegovini, saSrbijom, i zakleo je srpske vo|e iz Hercegovine da ne prihvate kompromis — Vens-Ovenov plan (N. Cigar, nav. dj., str. 85).

Srpska pravoslavna crkva je smatrala da treba nastaviti rat sve dopostignu}a èljenog cilja. Za nju je velika srpska dràva bila “vrednai de~ijih suza i de~ije krvi”.127

229

127 Isto, str. 129.

I I I

VELIKOSRPSKI POKRET I PREDSJEDNI[TVO SFRJ

DO MARTA 1991.

1. Predsjedni{tvo SFRJ i njemu paralelna neformalna grupa

Pokreti, na~elno, naro~ito u toku nastajanja, djeluju stihijski.Sastoje se od ve}eg broja subjekata okupljenih oko odre|enog dru{tvenog,politi~kog, socijalnog ili nacionalnog programa (pitanja). Naro~ito utoku nastajanja nemaju posebnog centralnog organa, bar ne pod takvimnazivom, ~iju funkciju vr{i organizacija ili li~nost koju jednostavnoprihvata ve}i broj subjekata razli~itih struktura i stepena organizovanosti.

Sa Velikosrpskim pokretom pod kraj XX stolje}a to je, tako|e,slu~aj. Nije mogu}e navesti datum kada je Pokret nastao, odnosnoobnovljen. Vjerovatnije je da se nakon poraza u Drugom svjetskomratu ipak odrào i vegetirao u raznim oblicima povremeno oslonjen nadruge faktore ili procese u zemlji, odnosno okruènju. Smatralo se daje vje{anjem Draè Mihailovi}a 1946. likvidiran bar njegov fa{isti~kiderivat. înjenica da su njegovi maksimalisti~ki ciljevi od po~etka biliostvarljivi “u saglasnosti sa Rusijom”, omogu}ila mu je da se uklopiu velikoruske koncepte Sovjetskog Saveza i preko toga svoje idejezna~ajno infiltrira u organe vlasti Nove Jugoslavije.

I rekonstrukcija rukovo|enja Velikosrpskim pokretom, kao isvakom drugom organizacijom zasnovanom na konspiraciji i sanelegalnim i nelegitimnim ciljevima, veoma je oteàna.

Linije rukovo|enja naj~e{}e su i{le putem koji se na Ha{komprocesu uobi~ajeno zove linijom “paralelnih struktura”, pa i “udruènimpoduhvatima”, a odluke usvajane i dono{ene na takozvanim “privatnimsednicama” neformalnih, ~esto legalnim organima paralelnih grupa.U po~etnoj razvojnoj fazi, ~elo Pokreta predstavljao je Dobrica ]osi}sa grupom akademika i knjièvnika oko sebe, a kasnije, od famozneOsme sjednice CK SK Srbije, 2. septembra 1987, Slobodan Milo{evi},

233

sa takozvanom “srpskom koordinacijom” ili zvani~nim politi~kimvrhom Socijalisti~ke Republike Srbije.

Personalni sastav, s obzirom na konkurenciju i povremene prodoreili uspone ove ili one manje ili vi{e radikalne grupe nije mogao ni bitistalan. Formalno je njegov centralni i najvi{i organ bio formiran marta1991. pod nazivom Srpski nacionalni savet, ali te{ko da je fakti~kifunkcionisao, i to vrlo kratko, bar kao savjetodavni organ Milo{evi}u,koji je ve} osigurao imid` i funkciju vo`da Pokreta. Kao i u drugimsli~nim pokretima vi{e li~nosti od {ireg politi~kog zna~aja inesumnjivog imidà srpskog nacionalnog borca povremeno bibljesnule i bile iskori{tene, prije svega, u propagandne svrhe prematrenutnim situacijama. Odmah potom padale bi u anonimnost.

Visok stepen centralizacije vlasti Nove Jugoslavije, pogodan zabrzu posljeratnu obnovu i jo{ pogodniji za razvoj socijalisti~kih odnosaza koji se opredijelila vodio je, kao i Kraljevinu Jugoslaviju, u propast.Ve} po~etkom {ezdesetih godina rukovodstvo zemlje to je shvatilo ipokrenulo decentralizaciju i visok stepen samouprave u svakom pogledu.Proces je krunisan 1974. dono{enjem Ustava SFRJ, koji je, izme|u ostalog,maksimalno garantovao ravnopravnost svih naroda i narodnosti iposebno ravnopravnost svih konstitutivnih subjekata (republika ipokrajina) Federacije. U rukovodstvu Srbije (D. Markovi}) to jeshva}eno kao “nepravda prema Srbima”. Na toj osnovi po~inje daoìvljava najnoviji talas velikosrpskog nacionalizma, pa postepeno iVelikosrpski pokret, koji je, prvo u Srbiji, a onda i van nje, iza{ao napoliti~ku scenu i postepeno ovladao polugama vlasti.

Osmom sjednicom CK SK Srbije Velikosrpski pokret i njegovvo`d, Slobodan Milo{evi}, definitivno su ovladali osnovnim polugamavlasti u Srbiji. U toku te i sljede}e godine u njoj su uklonjeni sapoloàja nepoèljni kadrovi, a to se izmjenom Ustava Srbije, dogodiloi sa obje autonomne pokrajine.

Aspiracije Pokreta time nisu bile zadovoljene. Zapravo, osvajanjemtih pozicija stvorena je samo odsko~na daska za ovladavanjem polugamavlasti savezne dràve i destabilizaciju vlasti u drugim republikama, posebnoonih prema kojima je Pokret imao teritorijalne pretenzije. Najzna~ajnijisu zahtjevi bili prema Bosni i Hercegovini, a najzna~ajnija preprekabio je vaè}i Ustav SFRJ. Njegovi prvi potezi bili su zbog togausmjereni na ovladavanje Savjetom za za{titu ustavnog poretka i

234

destabilizaciju Bosne i Hercegovine. Prva `rtva je bio predsjednikSavjeta, dr Hamdija Pozderac, a Bosnu i Hercegovinu je potresaoniz montiranih afera. Srbija je u zajedni~koj dràvi ionako imalaprivilegovan poloàj, a autonomije pokrajina bile su ograni~ene, iakoje poloàj naroda i narodnosti Ustavom SFRJ iz 1974. u zna~ajnojmjeri postao ravnopravniji. Memorandum SANU takav poloàj Srbasmatrao je nezadovoljavaju}im, prije svega, zbog njegove brojnosti.

Ostvarenje hegemonije u zajedni~koj dràvi bio je otuda jedanod izglednijih ciljeva i Memoranduma i Velikosrpskog pokreta. To semoglo posti}i samo ovladavanjem ili razbijanjem upravo tih saveznihorgana i centara mo}i. Izme|u ostalih to su bili: Savez komunistaJugoslavije i njegov Centralni komitet, Narodna skup{tina SFRJ sanjenim Izvr{nim vije}em i dràvnim aparatom. Za razliku od onog do1974. dràvni aparat je bio mnogo smanjen, ali je jo{ uvijek biozna~ajan, posebno u oblasti odbrane, unutra{njih i vanjskih poslova.

Dolaskom Slobodana Milo{evi}a na vlast u Srbiji (1987.) JNAjo{ nije bila na njegovoj strani.1 Ona se, kao cjelina, tada jo{ uvijekzalagala za federalnu socijalisti~ku Jugoslaviju, ali se ve} godinamavi{e bavila sopstvenim poloàjem u dru{tvu u poku{aju da izmijeniustavni koncept odbrane, ostvari “plan preuzimanja odgovornostiza zemlju” i usko~i u vakum nastao smr}u predsjednika Dràve i

235

1 S. Biserko, OD JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE DO SRPSKEVOJSKE, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusijasa Okruglog stola, Beograd 7. - 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 220.

Admiral Mamula tvrdi da je, pored zova intelektualne elite na obnovu programaVelike Srbije i nemira kosovskih Srba, “uloga generala Ljubi~i}a bila presudna uodmeravanju snaga izme|u Milo{evi}a i Stamboli}a na Osmoj sednici CK SKSrbije” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 112; S. Biserko,nav. dj., str. 221).

Krajem 1987. i po~etkom 1988, po B. Mamuli, “jo{ nije postojao strah da biSrbija s Milo{evi}em i JNA nastupili zajedno” (B. Mamula, nav. dj., str. 121; S.Biserko, nav. dj., str. 220). Me|utim, promjene u rukovodstvu Srbije na Osmoj sjedniciCK SK Srbije JNA su, po admiralu Mamuli, dovele u nepovoljan poloàj. S tim u vezi,on pi{e da je poslije te sjednice, pored raznih “sumnji~enja” JNA i optu`bi za podr{kukoje su izno{ene u publicistici na temu Osme sjednice, te poku{aja organizatora da seneposredno poslije nje pozivaju na podr{ku JNA, “nastala nova situacija bremenitijaopasnostima po JNA od predhodne, kada smo razra|ivali plan preuzimanjaodgovornosti za zemlju” (B. Mamula, nav. dj., str. 115).

Vrhovnog komandanta Oruànih snaga, mar{ala Tita. Nije se usudilada protivrje~i pu~isti~kom na~inu dolaska Milo{evi}a na vlast. Istina,Milo{evi} je preko medija prikazivao kao da ima podr{ku armije, tako{to su u javnosti pominjana neka imena, uglavnom penzionisanihgenerala iz Srbije.2

Vojno rukovodstvo je 1988. procijenilo da su Srbija i SlobodanMilo{evi} jedini “branitelji” SFRJ. Odgovarala mu je i centralizacijavlasti. Od tada dolazi do pribliàvanja JNA sa Srbijom i udaljavanjaod drugih republika, posebno Slovenije i Hrvatske.3

Od dolaska na ~elo Savezne vlade 20. januara 1989. Ante Markovi}a,Savezno izvr{no vije}e je novom reformskom politikom po~elo davativrijedne rezultate. Njegovi uspjesi u monetaranom sistemu i namjeravaneprogramske reforme u drugim oblastima upla{ile su nosioceVelikosrpskog pokreta, i li~no Slobodana Milo{evi}a, kao i neke druge(Slovenija i Hrvatska), koji su nastojali da program SIV-a izgubi zna~aj,stalno ru{e}i i Program i Vladu, kao i predsjednika Antu Markovi}a,koji je navodno radio protiv Srbije i Jugoslavije, da je ameri~ki ~ovjeki dr. Poku{aji SIV-a da ostvari kontrolu nad aktivnostima vojske iunutra{njih poslova nije uspio. Dolazak Ante Markovi}a na mjestopremijera od samog po~etka nije bio po volji generala Kadijevi}a iGra~anina, koji ~ak nisu i{li na sjednice Vlade. Vojno rukovodstvo jeVladu Ante Markovi}a nastojalo da diskvalificira kao snagu koja gura

236

2 Isto. General Ljubi~i} je 1987. pomogao Milo{evi}u da preuzme vlast u Srbiji.On je tada bio uklju~en u Milo{evi}evo instaliranje i stalno je isticana njegova podr{ka,zatim general Petar Gra~anin (biv{i na~elnik General{taba, kasnije savezni ministar zaunutra{nje poslove), general Aleksandar Janji} (komandant armije u Ni{u), generalMilojica Panteli}, Pero Lalovi} i dr. (Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str. 22-23;S. Biserko, nav. dj., str. 220-221).

3 S. Biserko, nav. dj., str. 221. Srbija je otvoreno nastojala da osigura hegemonijuu Jugoslaviji i na Balkanu. S druge strane, demokratski orijentisane snage, posebnoSIV, naro~ito Ante Markovi} i Budimir Lon~ar, su nastojale da o~uvaju pluralisti~ki idemokratski me|unarodno-pravno priznato ure|enje Jugoslavije (S. Mesi}, KAKO JESRU[ENA JUGOSLAVIJA - politi~ki memoari, Zagreb 1994, str. X-XI).

Srbija je uporno razarala sve integracijske ustanove: poremetila je ekonomskeodnose u zemlji, Slovenije se javno odricala; onemogu}ila je rad Predsjedni{tva io{tro nasrnula na Markovi}evu vladu, kako bi blokirala i drugi jugoslovenski vrh, pri~emu bi ostalo jedino rje{enje — JNA u funkciji velikosrpstva (Isto, str. 33).

zemlju u kapitalizam.4 Savez komunista se raspao na vanrednom 14.kongresu, savezne institucije (Skup{tina SFRJ i Predsjedni{tvo SFRJ)su blokirane, a izborni zakoni nisu mogli biti usagla{eni.

Sa radikalnim umanjivanjem spoljne opasnosti za Jugoslaviju5

unutra{nja kriza je postala sve o{trija, nestabilnost sve ve}a, a istro{enost

237

4 D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA, u : F. Ademovi}, JNA BEZNA\EZLA, Sarajevo 1997, str. 125; S. Biserko, nav. dj., str. 221; B. Mamula, nav. dj., str. 171-172.

Ante Markovi} je po~etkom 1990. bio jedna od rijetkih jugoslovenskih politi~kihli~nosti koja je uìvala nepodijeljene simpatije i povjerenje gotovo u cijeloj zemlji.Nakon razbijanja SKJ izjavio je da }e Jugoslavija postojati i bez Partije, “{to jeduboko kosnulo lidere ~iji su ciljevi bili prekrajanje granica i razbijanje zemlje”(B. Mamula, nav. dj., str. 173). To je bio slu~aj i sa Jovi}em, koji je navedenuMarkovi}evu izjavu prokomentarisao na sljede}i na~in: “Ante Markovi} je poùrioda izjavi da funkcionisanje Jugoslavije ne zavisi od SKJ. Valjda misli da zavisi odnjega samog” (B. Jovi}, nav. dj., str. 93).

Ante Markovi} i SIV su, po Kadijevi}u, igrali otvorenu “razbija~ku ulogu” “usvim doga|ajima u kojima se rje{avala sudbina Jugoslavije”. Markovi} i Kadijevi}su “dolazili u otvoreni sukob na javnoj sceni”. Kadijevi} se potpuno razi{ao saMarkovi}em i povukao se iz rada SIV-a, {to je “javno saop{tio”, a Markovi} jezahtijevao njegovu smjenu (V. Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA — VOJSKABEZ DR@AVE, Beograd 1993, nav. dj., str. 17 i 110).

SIV Ante Markovi}a je, po generalu Iliji Radakovi}u, “pukao na dvanajosetljivija {ava. Markovi}ev tim izgubio je dva klju~na igra~a — savezne sekretareza narodnu odbranu i unutra{nje poslove. Oba su u prelomnom trenutku pre{li uekipu (paralelnog - prim. S. ^.) Predsjedni{tva SFRJ, ~iji je kapetan bio BorisavJovi}”. To je, po Radakovi}u, postalo jasnije marta 1991, kada je Slu`ba informacijaSSNO-a saop{tila da SSNO ne prihvata stavove SIV-a povodom angaòvanja JNA upoznatim beogradskim doga|ajima. SIV je, tako|e, po njemu, gubio uticaj na zbivanjau Jugoslaviji zbog odupiranja Slovenije, Hrvatske i Srbije. Markovi}ev savez reformskihsnaga i on li~no progla{eni su izdajnicima i eksponentima usta{a (I. Radakovi},KADIJEVI] SKRIVA ISTINU, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 222).

5 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, u: F. Ademovi}, JNA BEZNA\EZLA, Sarajevo 1997, str. 155. Zbog geostrate{kog prostora Jugoslavije u dugom jeperiodu za tu zemlju postojala realna opasnost spolja, posebno u blokovskom sudaranju,usljed ~ega je stalno ja~ala svoju odbrambenu sposobnost. Sa procesom popu{tanjazategnutosti izme|u blokova, te nastojanjem i ja~anjem procesa pregovaranja isporazumijevanja Istoka i Zapada, strate{ki zna~aj jugoslovenskog prostora je opadao,~ime je i interes za Jugoslaviju, sa tog aspekta, bio na silaznoj liniji (Isto).

dotada{njih rje{enja odnosa u zemlji i nespremnost za radikalnepromjene bila je sve o~iglednija. U takvoj je situaciji sve vi{e u prviplan izbijala ustavna uloga Oruànih snaga SFRJ da {tite “Ustavomutvr|eno dru{tveno ure|enje”. Na taj se na~in vojno rukovodstvosve vi{e okretalo unutra{njem stanju u zemlji, {to je, posebno zabudu}nost, sadràvalo ozbiljne opasnosti.6

Prvom polovinom osamdesetih godina XX stolje}a vojnorukovodstvo je ocijenilo da Armija, “bez stvarnog vrhovnogkomandanta”, “mora preuzeti politi~ku odgovornost i poku{atizemlju spasiti od ru{enja i rata”. Pri tome vojni vrh, po Mamuli, nijeimao namjeru “uspostavljati vojni reìm, a jo{ manje diktaturu”.7

U cilju “o~uvanja” Jugoslavije, vojno rukovodstvo je pripremaloplan, po kome su “vode}e garniture republika i pokrajina morale,sve bez iznimaka, oti}i s vlasti”. S njima se, “osim rijetkih pojedinaca,ni{ta nije moglo uraditi za o~uvanje Jugoslavije”.8

Krajem osamdesetih i po~etkom devedesetih godina XX stolje}adirektno se uklju~ilo u teku}e politi~ke rasprave. U njemu je postojalomi{ljenje, koje je posebno zastupao i potencirao general Kadijevi}, dana nivou SFRJ ne postoji nijedan organ rukovo|enja dràvom.“Uvi|aju}i” da je “dràva fakti~ki ostavljena bez {efa dràve”,vojno rukovodstvo je u pripremi ustavnih promjena 1988, kao i kasnije,

238

6 Isto. Za razliku od dotada{nje situacije JNA je od tada sistematski pripremana“za unutra{nje zahvate u pojedinim republikama”. Autorima tajnih planova iscenaristima tih nastojanja i{lo je na ruku {to su za pokrovitelje jedno vrijeme imali~elne ljude Predsjedni{tva SFRJ (S. Poto~ar, UROTA GENERAL[TABA PROTIVNARODA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 105-106).


8 Isto. S tim u vezi, Mamula pi{e kako je “savezni dràvni centar, i partijski vrh,bio realno bez politi~ke mo}i i nije predstavljao ozbiljnu prepreku na{em planu” (Isto).

Ideja vojnog rukovodstva 1989. i u prolje}e 1990. je, i po generalu Martinu[pegelju, bila “da se skinu Milo{evi} i vo|e u zapadnim republikama, ne samoprvaci novonastalih stranka, nego i Milan Ku~an i Ivica Ra~an, jer su za njih svioni bili jednaki ‘nacionalisti’...” (M. [pegelj, PRVA FAZA RATA 1990. - 1992.:PRIPREMA JNA ZA AGRESIJU I HRVATSKI OBRAMBENI PLANOVI, u : RAT UHRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995, Zagreb-Sarajevo 1999, str. 39).

predlagalo “ustavne promjene vezane za nadle`nosti i funkcionisanjePredsjedni{tva SFRJ”.9 Smatraju}i da su ustavne nadle`nostiPredsjedni{tva SFRJ ograni~ene, u novonastalim prilikama nedovoljne,te da je potrebna promjena uloge i ovla{tenja tog organa za noveuslove i da jedino ono moè preuzeti ulogu izvo|enja zemlje iz krize,vojno rukovodstvo se zalagalo da Predsjedni{tvo treba da preuzmerukovo|enje dràvom.10 Taj unitaristi~ki koncept je u su{tini zna~ioda Predsjedni{tvo SFRJ iza|e iz ustavnih okvira i nadle`nosti.11

239

9 R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 156; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 65-66; M. Hadì},ARMIJSKA UPOTREBA TRAUMA, u : SRPSKA STRANA RATA — TRAUMA IKATARZA U ISTORIJSKOM PAM]ENJU, Beograd 1996, str. 569. S tim u vezi,Miroslav Hadì} tvrdi: “Kako se kriza zao{travala rasla je u~estalost, ideolo{ki i politi~kibeskompromisnih, nastupa vojnog vrha, a opadala je njegova sposobnost delatnogspre~avanja ratnog raspada Jugoslavije. Armijska intervencija u yu-krizu obeleènaje dvema konstantama: generali su politi~kim ~injenjem neprekidno izlazili izsvojih nadle`nosti, a ne~injenjem (i pogre{nim ~injenjem) u svom delokrugupospe{ili su ratno razaranje rodne im dràve” (M. Hadì}, nav. dj., str. 569).

10 Isto. Kod pojedinaca u vojnom rukovodstvu se u toku 1989. - 1990. pojavilonezadovoljstvo {to se odlu~nije ne pruà otpor velikosrpskom nacionalizmu iMilo{evi}evoj politici koja je razbijala Jugoslaviju. Najodre|eniji u toj kritici, koja jeupu}ivana generalu Kadijevi}u, bili su admiral Petar [imi} i general-pukovnik SimeonBun~i} (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 161).

Admiral [imi} je bio nekoliko godina predsjednik Komiteta SKJ u JNA, kao i uvrijeme dok je Raif Dizdarevi} bio u Predsjedni{tvu. [imi} je, po Dizdarevi}u, biopoliti~ki najzrelija li~nost u tada{njem vojnom rukovodstvu, sa sna`nim moralnim ipoliti~kim integritetom. Zbog poloàja koji je zauzimao i politi~kih kvaliteta, on je, poDizdarevi}u, bio sna`na brana prodoru bilo kakvih, posebno velikosrpskih uticaja navojno rukovodstvo i nepomirljiv prema nacionalisti~kim pojavama u Armiji. S tim u vezi,Dizdarevi} pi{e kako je on davao snaàn li~ni pe~at djelovanju SK u JNA, u kojoj jeuìvao nesumnjiv ugled. Naàlost, admiral [imi} je, nakon jednog sastanka vojnogrukovodstva kod Kadijevi}a 1990. doìvio smrtonosan mo`dani udar (Isto, str. 161-162).

Smr}u admirala Petra [imi}a (11. aprila 1990.) u vojnom rukovodstvu definitvnosu prevladale koncepcije admirala Branka Mamule i njegovog pulena Veljka Kadijevi}ai brzo je donesen novi Zakon o narodnoj odbrani.

11 R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 156. Kadijevi} je u prvoj polovini 1990, polaze}iod ocjene da tada u Jugoslaviji nije bilo institucije u kojoj bi se o “ozbiljnim” temama,kao {to je, po njemu, bilo “po{tivanje Ustava SFRJ i saveznih zakona”, moglorazgovarati, zastupao tezu da Predsjedni{tvo SFRJ mora preuzeti funkciju “stvarnog{efa dràve (raditi sve poslove)”. U tom se slu~aju SIV morao “staviti pod kontrolu

Do 15. maja 1989. izgleda nije bilo mogu}e manipuliratiPredsjedni{tvom SFRJ, iako je Milo{evi} drào “sve konce” u rukama,“ne samo u Beogradu i Srbiji, nego i u Bosni” {to su, pored ostalog,pokazali i doga|aji pred Skup{tinom SFRJ, 28. februara 1989.Izborom Borisava Jovi}a to se moè pratiti i od 15. maja 1989, dok jebio potpredsjednik, a najkasnije od kada se u vojnom odmarali{tu uKuparima (od 1.-12. avgusta 1989.) skupila i oformila neformalnagrupa (Jovi}, Kadijevi}, Milo{evi} i Trifunovi}), koja je vodila“intimne razgovore” o “budu}nosti Jugoslavije”, odnosno rasturanjuJugoslavije. Pri tome je vojno rukovodstvo i li~no general Kadijevi},prihvataju}i velikosrpsku nacionalisti~ku ideologiju, politiku i praksu,“u svemu” imao iste stavove kao i nacionalisti~ko rukovodstvo Srbije,tzv. “Srpska koordinacija”.12 U Kuparima su se u prvoj poloviniavgusta 1989. Milo{evi} i Kadijevi} dogovorili “o politi~kom i vojnomangaòvanju JNA u raspletu jugoslovenske krize”. Time seKadijevi} priklonio Milo{evi}u i JNA je ulazila “u opasne vodejednonacionalnog velikosrpskog pona{anja”.13 Od tada su, uglavnom,kod Jovi}a konstantno odràvani tajni sastanci sa Kadijevi}em,Milo{evi}em, Zelenovi}em, Bu}inom, Gra~aninom i drugima.14

Milo{evi} je organizovao i odràvao sastanke sa ~lanovimadrugih foruma, koji tako|e nisu bili pravi forumi, nego neformalnegrupe odabranih funkcionera, koje je pozivao na razgovore. Pri tomeih je unaprijed usmjeravao {ta bi “bilo pametno”, s tim {to je klju~neodluke donosio on li~no.15

240

Predsedni{tva”, kako bi se “zauzdao” u “samostalnoj borbi za vlast i za stvaranjeneke nove partije i ‘novog’ socijalizma”. Po toj je opciji, sve promjene Ustava SFRJi poslove oko toga trebalo da preuzme Predsjedni{tvo, uklju~uju}i i one, koje su bile unadle`nosti SIV-a (B. Jovi}, nav. dj., str. 142).

12 B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 45.S tim u vezi, Jovi} je ocijenio da Srbiju to, “svakako zbliàva sa Armijom”, s tim {toje, po njemu, izme|u ostaloga bilo “jasno da joj je Srbija”, u odnosu na drugerepublike, “~vr{}a uzdanica” (Isto).

13 B. Mamula, nav. dj., str. 158. Imaju}i to u vidu, Mamula je zaklju~io: “Ni{tase gore nije moglo dogoditi JNA i Jugoslaviji. Time je bilo uslovljeno sve drugo,{to }e se zbiti te i narednih godina” (Isto).

14 B. Jovi}, nav. dj., str. 45-48.

15 B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 59.

O svim va`nim pitanjima Milo{evi} i Jovi} su vi{e puta razgovaraliu “~etiri oka”, a u Koordinaciji i sa drugim partijskim funkcionerima.16

Sve “sudbonosne” odluke, uglavnom, su pripremali: Milo{evi},Jovi}, Bogdan Trifunovi}, Petar Gra~anin i drugi (u po~etku Dobrica]osi}, Jovan Ra{kovi} i drugi), zajedno procjenjuju}i situaciju.17 Toje bila grupa koja je ~inila srpski politi~ki vrh. Grupu sastavljenu odnajuèg vojnog rukovodstva predstavljali su generali Kadijevi} iAdì}, admiral Stane Brovet, zatim u sjeni admiral Mamula i dr.18 Ijedni i drugi su od 1989. ~inili jedinstvenu grupu, kojom je rukovodioMilo{evi}, a koja je planirala i pripremala osvaja~ke ratove u RepubliciHrvatskoj i Republici Bosni i Hercegovini, uklju~uju}i i genocid nadBo{njacima.

U septembru 1989. Kadijevi} (vjerovatno nastavljaju}i Mamulineveze) je bio u SSSR-u, o ~emu je 19. septembra referisao Jovi}u, navode}i,izme|u ostalog, da je “vojska nezadovljna svojom pozicijom”, zbog~ega je (Kadijevi}) bio “zabrinut ~ak i za na{u budu}nost ako bido{lo do retrogradnih procesa u SSSR-u”.19

Situacija u zemlji i svijetu je procjenjivana na tim sastancimagrupe, s tim {to je sastav u~esnika bio razli~it. General Kadijevi} je 28.septembra 1989. referisao Jovi}u, a ne Drnov{eku, “jer se boji da }esve preneti nosiocima separatisti~ke politike“, “da je u JNAizvr{ena detaljna procena situacije posle usvajanja slovena~kih

241

16 Isto.

17 Isto, str. 12.

18 M. [pegelj, nav. dj., str. 51.

19 B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, str. 49. O “aktuelnom stanju u SSSR”Jovi} je u svojim memoarima za dan 18. novembar 1989, izme|u ostalog, naveo: “Uvojnom vrhu raste nezadovoljstvo. Nisu o~ekivali da }e vojska i vojna proizvodnjado}i pod udar perestrojke. Nezadovoljni su padom standarda i ugleda udru{tvu.... (Isto, str. 69).

Veze vojnog rukovodstva SFRJ sa SSSR su postojale jo{ od ranije. Na vojnorukovodstvo je, posebno kod generala Kadijevi}a, postojao odre|eni spoljni uticaj izvojnog vrha SSSR-a, s kojim je postojala tijesna povezanost. Kadijevi}eve ocjeneGorba~ovljeve “perestrojke” su bile negativne, za razliku od sovjetskog vojnog vrha,koga je pozitivno ocjenjivao (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 165-167). Detaljnije o tomevidi: B. Jovi}a (B. Jovi}, nav. dj., str. 141, 236, 276, 295 i dr.).

amandmana”.20 Jovi} u oktobru, novembru i decembru 1989. redovno“razgovara” sa Milo{evi}em (“u ~etiri oka”), Kadijevi}em, Gra~aninomi Trifunovi}em.21

Gra~anin 8. januara, tako|e, referi{e Jovi}u. Kod Milo{evi}a je10. januara, “u otvorenom drugarskom razgovoru od skoro trisata”, odràn sastanak, na kome su, pored Milo{evi}a bili prisutni:Jovi}, Trifunovi}, Gra~anin i Zoran Sokolovi}. Tada je, izme|uostalog, zaklju~eno da se posebno drì “~vrsta veza i saradnja saArmijom.... Barjak }e nositi predstavnici JNA, a mi }emopodràvati, da ne budemo mi na ~elu, jer bi delovalo odbojno zaHrvate i Makedonce. Armija prihvata takvu ulogu”.22

Jovi} je od januara 1990. sa Kadijevi}em sve ~e{}e. Kadijevi}mu je 19. januara iznio ocjene General{taba o situaciji u Jugoslaviji.Poslije prekida XIV kongresa SKJ Jovi} je 26. januara Kadijevi}a pozvaoda ga “upozori” “na opasnost po integritet zemlje od neposrednihseparatisti~kih namera”. U èlji da “sprije~i” otcjepljenje SlovenijeJovi} ukazuje na potrebu poja~avanja vojnog prisustva u toj republici,zatim na Kosovu, te na “kriti~nu ta~ku” “za bezbednost zemlje i zaustavni poredak” — “nacionalno me{ovite sredine, a naro~ito Hrvatskai Bosna i Hercegovina, pa i Makedonija”, gdje bi “mogli izbitime|unacionalni konflikti i krvoproli}e”.23

Polaze}i od ocjene da Jugoslaviji prijeti untra{nja (a ne spoljna)opasnost, Jovi} je naglasio da JNA, “ako bude na to pripremljena iodgovaraju}e raspore|ena”, “mora biti spremna za akciju u rokuod nekoliko sati, na svim terenima”. S tim u vezi, Kadijevi} gaobavije{tava “da oni razra|uju detaljne planove, za svaku situaciju.Upravo rade na tome”.24

242

20 Isto, str. 57.

21 Isto, str. 57-87.22 Isto, str. 88.23 Isto, str. 91-94.24 Isto, str. 94. O tim detaljnim planovima Kadijevi} je rekao da }e “globalno

upoznati celo Predsedni{tvo”, a Jovi}a “i u detaljima. “Drnov{eka ne}e upoznati sadetaljima, jer se boji da }e sve preneti nosiocima separatisti~ke politike. Na àlost.Uvek je najslabija strana svake strategije i svakog plana odbrane bila njegovopoznavanje od protivni~ke strane” (Isto).

U razgovore se pored Kadijevi}a, oko koga se okupljalo “tvrdoi dogmatsko jezgro unutar JNA”, potpuno na strani Milo{evi}a,25

sve vi{e uklju~uje i general Blagoje Adì}, na~elnik General{taba.26 Nasastanku kod Jovi}a, 13. februara, kome su, pored njega, prisustvovaliMilo{evi}, Kadijevi}, Gra~anin i Zelenovi}, Neformalna grupa, kojaje, zajedno sa Srpskom koordinacijom, fakti~ki bila vojnopoliti~kivrh Velikosrpskog pokreta, konstatuje da }e “biti rata”.27

Na sastanku Predsjedni{tva SFRJ na komandnom mjestu Vrhovnekomande oruànih snaga, 22. februara 1990, general Kadijevi} je referisao“o daljoj izgradnji koncepcije narodne odbrane”, pri ~emu je, pored“razrade odbrane od spoljnog neprijatelja u svim varijantama i unovonastaloj situaciji”, detaljnije razradio “aspekt uloge Armije usuzbijanju ‘unutra{njeg neprijatelja’”.28 General Blagoje Adì} je,u razgovoru sa Jovi}em (u dvoje), 26. februara, o{tro napao srpskupolitiku, smatraju}i da je Srbija “ostala sama....”, te insistirao na~injenici da se “mora po}i od sile, pa polako i}i ka politici...”.29

Vojno rukovodstvo je u prolje}e 1990. javnije i otvorenije iznosilosvoje ciljeve i tvrdilo kako “samo jaka unitarna dràva moèprebroditi aktuelnu krizu, kako samo tako JNA moè dobiti svojuizgubljenu dràvu”. U toj potrazi za dràvom vojno rukovodstvo je,i li~no general Kadijevi}, doslovno tvrdilo da }e se za te socijalisti~ko-komunisti~ke ideje tu}i oru`jem.30

Polaze}i od ocjene da JNA nije imala svoju dràvu, jer je ona,“najprije ustavno-pravno ...., a zatim i stvarno postala vojska bez

243


26 B. Jovi}, nav. dj., str. 95-103 i dr.

27 Isto, str. 108.

28 Isto, str. 118. Jovi} je te aktivnosti u svojim memoarima prokomentarisao nasljede}i na~in: “Osetila armija opasnost od gra|anskog rata i raspar~avanjaJugoslavije. Bar onaj deo armije koji je napisao referat” (Isto).

29 Isto, str. 119-120.

30 M. [pegelj, nav. dj., str. 47. Tu je tvrdnju general Kadijevi} iznio generalimana sastanku, u jesen 1988, u Top~ideru, kome je prisustvovao i general [pegelj. Tom jesastanku prisustvovao i penzionisani admiral Mamula (Isto).

svoje dràve”, vojno rukovodstvo je krajem osamdesetih i po~etkomdevedesetih godina XX stolje}a, udruèno s Milo{evi}em i drugimnosiocima Velikosrpskog pokreta, krenulo u potragu za dràvom koju bidoìvljavalo kao svoju. Po~elo je sebi stvarati dràvu i odre|ivati jojgranice, jer je “bilo potpuno izvjesno da se bez jasno definisane novejugoslovenske dràve” JNA nije mogla odràti onakva kakva je bila ihtjela biti.31 Tu je dràvu (Velika Srbija, sa zapadnom granicom na linijiKarlobag - Karlovac - Virovitica, u kojoj bi svi Srbi bili okupljeni) vojnomrukovodstvu ponudio Milo{evi} i vojska se stavila u njegovu slu`bu,32 {toje general Kadijevi} i priznao tvrdnjom da stvara “novu jugoslovenskudràvu ..., srpskog i crnogorskog naroda”.33

U martu 1990. nastavljeni su kontakti i razgovori izme|u Jovi}ai Milo{evi}a, te sa Sokolovi}em, Radmilovi}em, Vu~eti}em i drugim~elnim ljudima Republike Srbije, kao i sa Kadijevi}em.34 U “duèmrazgovoru” 21. marta 1990. Milo{evi} i Jovi} su se ponovo usaglasilio istjerivanju Slovenije iz Jugoslavije, napominju}i da u svom programupoliti~ke borbe moraju zadràti “cilj o~uvanja Jugoslavije”. Jugoslavijaje, po njima, mogla i bez Slovenije, jer im je u tom slu~aju , bilo lak{e— “lak{e }emo bez njih sa Hrvatima”, tvrdio je Jovi}, sa ~ime seusaglasio i Milo{evi}.35

Na sastanku zvani~ne “koordinacije” u Republici Srbiji, 26. marta1990, na kome su u~estvovali “svi ~elni funkcioneri (Republika, SK,SSRN, Sindikat, Komora, Grad)”, kao i Slobodan Gligorijevi} — Ajga,predsjednik Skup{tine SFRJ, razmijenjena su mi{ljenja “o klju~nimpitanjima politi~ke situacije i zajedni~ke orijentacije za rad”.Ocijenjeno je da se “ostvaruje proces raspadanja Jugoslavije na sli~anna~in kao {to se to desilo sa SKJ”, te da je taj proces nezaustavljiv. U

244

31 Isto, str. 47-48; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78.


33 Isto; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90 i 93. Kadijevi} je nastojao objasniti da “glavnimotiv” za takav njihov “stav nije bio samo u potrebi da JNA ima svoju dràvu, ve},prije svega, u uvjerenju da ima naroda u Jugoslaviji koji zaista èle da ìve uzajedni~koj dràvi, pa zato takvu dràvu treba i stvoriti” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90).

34 B. Jovi}, nav. dj., str. 123-124, 127-131 i dr.

35 Isto, str. 125.

takvoj je situaciji ocijenjeno da }e Srbija voditi “iskrenu” “politikuopstanka federativne Jugoslavije, ali }e se spremiti da ìvi i bezJugoslavije”. U “eventualnom raspadu zemlje” ra~unali su na jedinstvosa Crnom Gorom. Pri tome su zaklju~ili da Makedoniju ne}e moliti.36

Politi~ko rukovodstvo Srbije na tom je sastanku odredilo svojeratne ciljeve — bitka za teritorije - uspostavljanje granice “unutarkoje se ne}e ratovati. Van te granice rat se ne}e mo}i izbe}i, jerBosna i Hercegovina ne}e mo}i da opstane kao dràva, a bitka okoteritorije bez krvi te{ko je zamisliva”.37

Srpska “koordinacija” je, tako|e, zaklju~ila da Srbija “ne}e pristatina konfederaciju”,38 procijenila “da }e se Jugoslavija verovatnoraspasti...”39 i odlu~ila da Srbija “odmah pristupi izradi novog ustavakoji }e biti sposoban da ‘pokrije’ novu samostalnu srpsku dràvu”.40

Usvojenom strategijom budu}eg djelovanja (razbijanja Jugoslavije,odre|ivanje ratnih ciljeva i formiranje nove samostalne srpske

245

36 Isto, str. 131. Jovi} na vi{e mjesta pominje sastanke i ocjene “koordinacije” uPredsjedni{tvu Srbije (vidi: B. Jovi}, nav. dj., str. 87 i 135), {to ukazuje da je, mo`da,to bio stvarni rukovode}i organ Velikosrpskog pokreta.

37 Isto.

38 Isto. Politi~ko rukovodstvo Srbije je odbilo mogu}nost prihvatanjakonfederacije. “Jedini mogu}i na~in da se to prihvati, ali koji je neostvariv”, bio je,pi{e Jovi}, “ugovorna garancija prava srpskom narodu i drugim jugo-dràvicama.Po{to bi to bilo i provokativno traènje i neostvarivo, jer bi srpski narod na krajubio izigran ~ak i kada bi svi na to pristali, realno Srbija nema nikakvog razlogada prihvati konfederaciju. To nam ne moè niko nametnuti” (Isto).

39 Isto. Jugoslavija }e se, prema procjeni Velikosrpskog pokreta, odnosnosrpskog politi~kog rukovodstva, kako pi{e Jovi}, “.. raspasti ve} vidljivomtehnologijom: republike }e jedna po jedna (po~ev od Slovenije) doneti noveustave, koji }e biti u sukobu sa vaè}im ustavom Jugoslavije, a o novom UstavuJugoslavije ne}e se posti}i saglasnost. Na taj na~in Jugoslavija }e nestati, pa }e sepostaviti pitanje konfederacije do koje ne}e do}i, nego }e nastati sukobi usledneslaganja srpskog naroda u Hrvatskoj i u BiH sa takvom nacionalnom pozicijom(odvajanje od matice i pretvaranja u nacionalnu manjinu)” - Isto.

40 Isto, str. 132. S tim u vezi, ocijenjeno je da je “sre}a {to je ustavnimamandmanima na Ustav SR Srbije 28. II 1989. uspostavljena dràvna nadle`nostSR Srbije na celoj teritoriji. Srbija mora bii spremna za predstoje}e doga|aje kojise name}u van njene volje” (Isto).

dràve) “koordinacija” je odredila, pored ostalog, i odnos premasvim konstitutivnim elementima Federacije. Tako je, na primjer, Srbijadrugim republikama branila dono{enje ustava, a prva je donijela ustavkoji je bio u suprotnosti sa ustavom SFRJ. Tu strategiju stvarnihpostupaka pratio je i plan obmane sopstvene i svjetske javnosti. Pritome su la` smatrali “operativnim maskiranjem”.

Ovako koncizno izloèna dvokolosje~na (i dvoli~na) aktivnostzvani~nih organa Srbije, koja se potpuno realizovala u narednim godinama,ukazuje na bitne elemente i metode Velikosrpskog pokreta i ~injenicuda je on do tada potpuno ovladao polugama vlasti u Srbiji i jasno pokazaoaspiracije da to uradi i u saveznim polugama, u cilju ostvarenja VelikeSrbije. Istovremeno su prikrivane te namjere tobo`njom borbom zao~uvanje i u~vr{}ivanje jugoslovenske federacije. Ta dvoli~na politikaosta}e konstanta pona{anja Velikosrpskog pokreta.

Kadijevi} je na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 3. aprila 1990.referisao o stanju u zemlji, pri ~emu se, polaze}i od ocjene “da jenaru{avanje ustavnog poretka masovno, da zemlji preti haos igra|anski rat”, zaloìo za “dosljedno” osiguranje ustavnog poretka,primjenom Ustava SFRJ i preduzimanjem mjera “prema svima kojise toga ne pridràvaju, da se podrì celina programa SIV-a, a nesamo neki delovi i da se intenzivira rad na novom Ustavu”. O timprijedlozima mjera i evoluciji vojnih shvatanja Jovi} je dugo razmi{ljao.41

Tri sedmice kasnije (26. aprila 1990.) Kadijevi} upla{en(“nervozan i uznemiren situacijom”) ponovo referi{e Jovi}u(budu}em predsjedniku Predsjedni{tva SFRJ), s uvjerenjem da je tajsastanak i razgovor “va`niji od svih sednica i svih razgovora” kojisu tada u Jugoslaviji mogli biti odràni, ukazuju}i mu na ~injenicusprje~avanja “cepanja Jugoslavije” i “gra|anskog rata”, iznose}i“celinu procene novonastale situacije” (“na me|unarodnu situacijui stanje u zemlji”) i prijedloge “{ta da se radi”. S tim u vezi, on je

246

41 Isto, str. 133-137; ARHIV INSTITUTA ZA ISTRA@IVANJE ZLOÎNAPROTIV ÔVJE^NOSTI I ME\UNARODNOG PRAVA U SARAJEVU (u daljemtekstu: AIIZ) , inv. br. 2-2442, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 490-1, 21. mart 1991, Sarajevo — Okru`nom {tabuTeritorijalne odbrane Tuzla, Informacija o aktuelnim doga|ajima.

ukazao kako su razra|ene sve mogu}e varijante aktivnosti iupotrebe JNA — “planovi su pripremljeni”, pri ~emu je, “sli~no kaoi na Kosovu, u svim kriti~nim delovima zemlje, pre svega uHrvatskoj i Sloveniji, osigurao da u najkra}em roku mogu sve dastave pod svoju kontrolu”. Iznose}i te prijedloge, Kadijevi} je Jovi}urekao da ono {to }e njemu re}i to “ne moè nigde da iznese”, jer, ponjemu, nema institucije “u kojoj se o tome moè razgovarati”. S timu vezi, Jovi} navodi da se “svelo na to da je ipak dobro”, kako su“tempirali dalji rad”, da to tamo ostane dok je on predsjednik Savjetaza za{titu ustavnog poretka, gdje }e se “glavne stvari de{avati”, aonda kada u Predsjedni{tvu preuzme funkciju predsjednika da se idedalje, jer bi, po njemu, druga~ije “bilo neizvodljivo, to je bar jasno”.Jovi} je tog dana, pored ostalog, rezonovao “Slovenija neka se otcepiako ho}e, i bilo bi bolje”.42

Krajem aprila 1990. na sastanku kod generala Kadijevi}a, prilikomprocjene situacije u zemlji, dogovoreno je da general Adì} otputuje uPariz, admiral Brovet u Moskvu (kod mar{ala Jazova), a penzionisaniadmiral Mamula u London, i iznesu “na{e vi|enje situacije” i ukaù“na mjere koje }emo preduzeti, budemo li primorani”.43

êtvrtog i 11. maja 1990. odràne su sjednice Saveznog savjetaza za{titu ustavnog poretka o stanju u zemlji. Na prvoj je, po Jovi}u,postignuto “izuzetno jedinstvo u svakom pogledu”, a na drugojjednoglasno usvojen “izuzetno dobar materijal o stanju u zemlji”.44

Funkcija predsjednika Savjeta za za{titu ustavnog poretka, zakoju se “s grdnom mukom” izborio poslije ~etiri mjeseca (14. septembra

247

42 B. Jovi}, nav. dj., str. 139-143.

43 B. Mamula, nav. dj., str. 181-182. Admiral Brovet je po~etkom jula 1990.referisao o putu u Moskvu i razgovorima koje je vodio sa Jazovim.

General Adì} je posjetio General{tab Francuske. Admiral Mamula je krajemnovembra 1990. posjetio London (Detaljnije o tome: B. Mamula, nav. dj., str. 181-184).

44 B. Jovi}, nav. dj., str. 145. Ocjenjuju}i sjednicu od 11. maja 1990, Jovi} usvojim memoarima pi{e: “Ante Markovi} bio je u Iraku i nije mogao da namsmeta. To je odli~na osnova za istupanje u Skup{tini SFRJ posle izbora zaPredsednika” (Isto).

1989.),45 Jovi}u je omogu}avala prakti~no paralelan rad Neformalnegrupe, za koju je i sam rekao da je sve odlu~ivala. Oformljena je uprvoj polovini avgusta 1989. u Kuparima, kada su razra|ena mnoga

248

45 Isto, str. 48. Slobodan Milo{evi} se sredinom maja 1989. dogovorio sa DragutinomZelenovi}em, ~lanom Predsjedni{tva SFRJ iz Vojvodine, da Jovi}a predloè za predsjednikaSavjeta za za{titu ustavnog poretka. Pored toga, Milo{evi} je o tome razgovarao i saRahmanom Morinom, predsjednikom Pokrajinskog komiteta SK Kosova, da uti~e naRizu Sapundìu, ~lana Predsjedni{tva SFRJ sa Kosova, da to podrì, te sa NenadomBu}inom, ~lanom Predsjedni{tva SFRJ iz Crne Gore (Isto, str. 9).

U razgovoru Drnov{eka sa Jovi}em o glavnim zadacima Predsjedni{tva, podjeliposla, stilu rada i dr, Jovi} je otvoreno rekao da je zainteresovan za rad Savjeta zaza{titu ustavnog poretka, odnosno da bude predsjednik Savjeta. Drnov{ek se usprotiviotome, smatraju}i “da to ne bi moglo zato {to je savezni sekretar za unutra{njeposlove iz Srbije”, na {ta je Jovi} odgovorio da to “nije nikakav formalni ni stvarnirazlog, ako postoji poverenje. Nema ni u Ustavu ni u zakonima takvogograni~enja. O~igledno je da je u pitanju tradicionalno nepoverenje premakadrovima iz Srbije”, pi{e Jovi} (Isto, str. 7-8, 11, 25, 29 i dr.).

Na prvom sastanku Predsjedni{tva SFRJ o programu rada, aktuelnim zadacima irasporedom zaduènja, 17. maja 1989, razmatrano je i pitanje Savjeta za za{titu ustavnogporetka. Drnov{ek, predsjednik Predsjedni{tva je predloìo da on li~no rukovodiSavjetom, dok ne budu izabrani ~lanovi Predsjedni{tva iz Bosne i Hercegovine, a da~lanovi budu Jovi} i Bu}in. To je i usvojeno. Me|utim, Jovi}u nije bilo jasno “{ta tiSlobodanovi dogovori zna~e. Izgleda da njegovi sagovornici nisu svesni u kakavperiod ulazimo i {ta zna~i takvo non{alantno, ~ak neozbiljno pona{anje” (Isto).

Jovi} je 24. avgusta 1989. dogovorio sa Zelenovi}em i Bu}inom kako da“uspje{no” rije{e pitanje predsjednika Savjeta za za{titu ustavnog poretka, o ~emu je,tvrdi Jovi}., trebalo donijeti odluku na sljede}oj sjednici. O tome Jovi} u svojimmemoarima pi{e: “Treba nam jo{ Riza i Vasil. Ne vredi razgovarati s njima. Ja }uzamoliti Slobu da to zavr{i preko Rahmana i Pan~evskog.

Sloba prihvata. Razgovara}e i sa Vasilom li~no...” (Isto, str. 46-47).

Predsjedni{tvo SFRJ je na sjednici od 14. septembra 1989. usvojilo sastav Savjetaza za{titu ustavnog poretka: Borisav Jovi} (predsjednik) i ~lanovi Bogi} Bogi}evi} iVasil Tupurkovski (Isto, str. 48).

Savjet za za{titu ustavnog poretka odrào je 25. septembra 1989. sjednicu, nakojoj je, u vezi sa amandmanima na Ustav Slovenije, general Kadijevi} izloìo i“koncept akcije ako Slovenci usvoje amandmane”, sa kojim Jovi} nije biozadovoljan, jer je vojni vrh odustao “od spre~avanja neustavnog pona{anja...”, ~imesu, po Jovi}u, “radikalno ustuknuli”. S tim u vezi, on je, izme|u ostalog, zaklju~io:“Veliko je pitanje {ta se moè i vojsci i Veljku verovati, ako prave ovako velikeoscilacije u stavovima” (Isto, str. 53-54).

pitanja strategije i taktike ostvarenja pune prevlasti u SFRJ ili njenomsvo|enju na Veliku Srbiju.46 U tom smislu je u potpunosti bila ufunkciji realizacije politike zvani~ne Koordinacije Republike Srbijeutvr|ene 26. marta 1990.

Nare|enje za razoruànje TO nesrpskih republika, od 14.maja 1990,47 jedan je od klju~nih poteza navedene Neformalne grupe,kome se republike nisu mogle oduprijeti. Sljede}eg je dana vojnorukovodstvo izdalo naredbu o preklasifikaciji i organizaciji dijelajedinica JNA iz “B” u “A” tip i formiranju posebnih mobilnih sastava,~ija je glavnina snaga bila raspore|ena u mjestima gdje je dominiralosrpsko stanovni{tvo.48

Od dolaska Borisava Jovi}a, Milo{evi}evog eksponenta na ~eloPredsjedni{tva SFRJ, 15. maja 1990, Grupa je jo{ potpunije izvr{avalasvoju parafunkciju i sprovodila politiku utvr|enu 26. marta na Srpskojkoordinaciji. Borisav Jovi} je u narednom periodu odràvao stalnekontakte i vodio tajne razgovore sa Slobodanom Milo{evi}em, generalomVeljkom Kadijevi}em, Petrom Gra~aninom i oni s njim. Zalaù}i sedeklarativno za o~uvanje Jugoslavije, Milo{evi} i Jovi} su razra|ivaliplanove o novoj Jugoslaviji.

Sprovode}i zaklju~ke Koordinacije, Jovi} je na sjedniciPredsjedni{tva SFRJ 15. maja 1990, prilikom preuzimanja du`nosti

249

46 Isto, str. 45.

47 AIIZ, inv. br. 2-917, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Broj DT /dràvna tajna — prim. S. ^./ 06/1, 134. septembar1990. — Predsjedni{tvu SR BiH.

Osamnaest dana prije dono{enja tog nare|enja (26. aprila 1990.) Kadijevi} je, urazgovoru sa Jovi}em, daju}i “analizu” me|unarodne situacije i “doma}e politi~kescene”, ukazao na zna~aj stavljanja republi~kih nadle`nosti iz oblasti TO pod kontroluJNA (“Republike ~ak imaju neke nadle`nosti u odnosu na teritorijalnu odbranu,to armija mora maksimalno da stavi pod svoju kontrolu”) — B. Jovi}, nav. dj., str.139-143.

48 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA U AGRESIJI NAREPUBLIKU HRVATSKU 1990. - 1992. (u daljem tekstu: JUGOSLOVENSKANARODNA ARMIJA...), âsopis sa suvremenu povijest 33, br. 2, Hrvatski institut zapovijest, Zagreb 2001, str. 293-294.

predsjednika, otvoreno (“jasno i javno”) iznio svoj stav prema budu}nostiJugoslavije, otvaraju}i proces njenog rastakanja:”ko god èli moè daiza|e iz Jugoslavije mirnim putem.... i da niko nije duàn da ostaneu Jugoslaviji na silu, ako to ne ̀ eli, ali da se neustavna i protivzakonitasamovolja ne moè tolerisati”.49

U razgovoru sa Jovi}em, 8. juna 1990, Kadijevi} (“zbunjen irazo~aran odlukom rukovodstva Srbije da formira Socijalisti~kupartiju”, jer je to, po njemu, “definitivni raspad Jugoslavije”) gaobavje{tava o novom rasporedu vojske, spoljno-politi~kim akcijamavojnog vrha, “novim saznanjima o ameri~kim akcijama premaJugoslaviji” i dono{enju Odluke o formiranju posebnih motorizovanihkorpusa u regionima Zagreba, Knina, Banja Luke i Hercegovine, “koji}e biti sposobni, po potrebi, da budu u funkciji kao na Kosovu”.50

Novi raspored vojske i formiranje posebnih motorizovanihoperativnih sastava (a ne korpusa) u regionima Zagreba, Knina,Banja Luke i Hercegovine (Oklopna brigada u âpljini) bili su udirektnoj vezi sa planom istjerivanja Slovenije i Hrvatske iz SFRJ,odnosno izradom (ili doradom) plana RAM, {to je o~igledno iz

250

49 B. Jovi}, nav. dj., str. 145. Prilikom preuzimanja du`nosti predsjednikaPredsjedni{tva SFRJ 15. maja 1990, Jovi} je odrào pristupni govor, koji je, po njemu,“imao izuzetno veliki publicitet i bio predmet sna`ne podele — odobravanja iosporavanja”, u kome je prvi put “tada jasno i javno rekao da ko god èli moè daiza|e iz Jugoslavije mirnim putem. Da treba da donesemo Zakon o otcepljenju ida niko nije duàn da ostaje u Jugoslaviji na silu, ako to ne èli, ali da seneustavna i nezakonita samovolja ne moè tolerisati” (Isto). Toj su sjedniciprisustvovali i svi predsjednici republika (Isto).

50 Isto, str. 152. S tim u vezi, Kadijevi} je obavjestio Jovi}a i o tome da }e obaviti“seriju razgovora sa stranim vojnim faktorima (Brovet u Moskvi, Adì} u Parizui Londonu, Veljko }e pozvati ameri~kog ministra), da im objasne da }e ovakvapolitika SAD prema Jugoslaviji dovesti do njenog raspada i traì}e da prestanu same{anjem u njene unutra{nje stvari” (Isto).

Dvije sedmice ranije (26. aprila) Kadijevi} je, u razgovoru sa Jovi}em, govore}i ome|unarodnoj situaciji, naveo kako }e generala Adì}a poslati u Francusku i Englesku“na neke vojne izlo`be”, gdje }e im “jasno staviti do znanja da ne}emo dozvolitiraspad zemlje ni gra|anski rat“. To je Jovi} komentarisao na sljede}i na~in : “Raspadzemlje je ve} po~eo to Englezi vide isto kao mi ili jo{ bolje od nas” (Isto, str. 141).

rasporeda tih oklopnih jedinica, i formiranja “nove Jugoslavije”, za~ije se “brzo stvaranje” zalagalo vojno rukovodstvo.51

Spoljno-politi~ke akcije vojnog vrha nisu bile ustavne nizakonski mogu}e. Odlasci generala Broveta u Moskvu i Adì}a uPariz i London nisu bili uskla|eni na nivou Vlade. I te su aktivnosti, usvakom slu~aju, mogle biti u funkciji ispitivanja pulsa u vezi sa planomistjerivanja Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije, odnosno formiranjenove Jugoslavije, ~ime bi ona bila pretvorena u Veliku Srbiju.

Poslije Jovi}evog istupa u Skup{tini SFRJ (28. maja 1990. —“Ekspoze o stanju u zemlji i osnovnim zadacima pred kojima senalazimo”), vojno rukovodstvo je sredinom juna odlu~ilo “darazradi dalji tok aktivnosti na za{titi ustavnog poretka”.52

Milo{evi}ev i Jovi}ev prijedlog o istjerivanju Slovenije izJugoslavije, s tim {to je pro{iren i na Hrvatsku, Jovi} je, procjenjuju}i“situaciju u zemlji na osnovu aktuelnih doga|aja”, iznio i generaluKadijevi}u, u razgovoru 27. juna 1990.53 Tada je Jovi} predloìoKadijevi}u da bi Sloveniju i Hrvatsku on “najradije isterao silom izJugoslavije, jednostavnim presecanjem granice i progla{enjem dasu se svojim odlukama sami doveli u tu situaciju”. Me|utim,istjerivanjem Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije Jovi} nije znao {ta daradi sa Srbima u Hrvatskoj. Pri tome on navodno nije bio “za primenusile, nego da ih, stavimo (Sloveniju i Hrvatsku — prim. S. ^.) predsvr{en ~in”, ve} je smatrao da treba “razraditi akciju u tom smeru,sa varijantom da se pre kona~nog isterivanja odrì referendum naosnovu koga bi se odlu~ilo gde izvr{iti razgrani~enje”.54

I general Kadijevi} se usaglasio sa “strategijom” razbijanjaJugoslavije, s tim {to su obojica bili zabrinuti kako da obezbijedeve}inu u Predsjedni{tvu za takvu odluku, “jer }e Makedonac i [iptarbojkotovati, bi}e protiv”. S tim u vezi, zaklju~ili su da je “bosanac”

251


52 B. Jovi}, nav. dj., str. 149 - 150 i 154. O tome je Kadijevi} 15. juna informisaoJovi}a, pri ~emu je naveo da }e za nedjelju dana pripremiti prijedloge.

53 Isto, str. 159-160.

54 Isto.

(Bogi} Bogi}evi} — prim. S. ^.) klju~ni ~ovek, njega opet treba‘obraditi’”. Na kraju su se Jovi} i Kadijevi} dogovarali da razmislenedjelju dana, pa da se ponovo sastanu.55

Sljede}eg se dana sa istjerivanjem (“izbacivanjem”) Slovenije iHrvatske iz Jugoslavije ponovo sloìo i Milo{evi}. On je, u razgovorusa Jovi}em o stanju u zemlji i u Srbiji, 28. juna od predsjednikaPredsjedni{tva traìo odgovor “... da li vojska ho}e da izvr{i takvonare|enje?”. Jovi} mu je odgovorio potvrdno (vojska “mora daizvr{i nare|enje”) i da ne sumnja u to, s tim {to je ukazao na problem“{ta je sa Srbima u Hrvatskoj i kako obezbediti ve}inu uPredsedni{tvu SFRJ za takvu odluku”.56

Milo{evi} je tada precizno projicirao granice i na~in “otsecanja”Hrvatske, tako {to je mjesta u kojima su djelovale srpskekolaboracionisti~ke tvorevine zadrào u granicama budu}e srpskedràve, odnosno Velike Srbije. Naime, on je iznio “dvije ideje: prvoda se ‘odsecanje’ Hrvatske izvr{i tako {to }e li~ko-banijske ikorduna{ke op{tine, koje su stvorile zajednicu, ostati sa na{estrane, s tim da se tu kasnije narod referendumom izjasni da liho}e da ostane ili iza|e, i drugo, da se ~lanovi Predsedni{tva SFRJiz Slovenije i Hrvatske isklju~e iz glasanja o odluci, jer oni nepredstavljaju onaj deo Jugoslavije koji tu odluku donosi. AkoBosanac (Bogi} Bogi}evi} — prim. S. ^.) bude za, onda imamodvotre}insku ve}inu”.57

Milo{evi} je apelovao da se ta odluka donese {to prije(“najkasnije za nedelju dana,” “ako èlimo da spasemo dràvu”),jer }e “bez Hrvatske i Slovenije” budu}a Jugoslavija, odnosno VelikaSrbija, “imati oko 17 miliona stanovnika” a {to je, po njemu, “zaevropske prilike” bilo dovoljno.58

252

55 Isto. U razgovoru sa Kadijevi}em u vezi sa istjerivanjem Slovenije i Hrvatskeiz Jugoslavije Jovi} je istoga dana razgovarao i sa Petrom Gra~aninom, koji gainformisao “o aktuelnom bezbedonosnom stanju u zemlji” i obavijestio da suSlovenci odlu~ili “da likvidiraju slu`bu dràvne bezbednosti” (Isto, str. 160).

56 Isto. str. 161.

57 Isto.

58 Isto.

Jovi} je, nakon {to je Slovenija objavila “Deklaraciju osamostalnosti”, a kosovska Skup{tina proglasila “Kosovo republiku”(2. jula 1990.), 4. jula 1990. s Kadijevi}em razgovarao o novonastalojsituaciji. General je ocijenio da je potrebno da Predsjedni{tvo SFRJ“na konkretan na~in manifestuje da je upotreba vojske napomolu”, te da u drugoj fazi donese i “stvarnu odluku” o njenojupotrebi. Ukoliko Predsjedni{tvo ne bi moglo donijeti takvu odluku,onda se, po njemu, “moraju traìti i druge opcije”, o kojima jetrebalo da se dogovore. S tim u vezi, on je tvrdio da “o tome imajurazra|en plan za Kosovo, Sloveniju i Hrvatsku”, te da se “praviplan i za upotrebu vojske za celu zemlju, koji }e za nekoliko danabiti gotov, mada u ostalom delu zemlje ne}e biti potrebno, izuzevako bi uveli vanredno stanje u celoj zemlji”.59

253

59 Isto, str. 162. Na Jovi}evo pitanje “koje su to ‘druge opcije’”, Kadijevi} jeodgovorio: “ako Predsedni{tvo ne bude u stanju da vr{i svoju funkciju i da doneseodluku o odbrani integriteta zemlje, vojska bi izvr{ila nare|enje i grupe ~lanovaPredsedni{tva, iako nisu kvalifikovana ve}ina”. Na to se Jovi} uzdrào odkomentara, ali je, s tim u vezi, u svojim memoarima zabiljeìo: “Prema Veljku,potrebno je da Predsedni{tvo konstatuje ugroènost teritorijalnog integriteta iustavnog poretka zemlje da bi se kasnije na osnovu toga mogle preduzetivanredne mere. Tako|e da zahteva od SIV-a striktno sprovo|enje Ustava izakona, a od Skup{tine SFRJ da proglasi slovena~ku ‘Deklaraciju’ nevaè}om, danaredi stavljanje JNA u po~etni stepen pripravnosti, da utvrdi vreme i na~indono{enja novog Ustava SFRJ i Zakona o otcepljenju” (Isto, str. 162).

Stavljanje vojske u po~etni stepen vojne pripravnosti, po Jovi}u, “zna~ilo bi davojska doradi svoje planove i obustavi odsustva: da pozove one sa odmora, itd. Nagranici preduzeti sve mere da se spre~i ostvarenje slovena~kih namera da njihovamilicija preuzme ~uvanje granice; u preostalih 12 slovena~kih op{tina oduzetioru`je TO, itd” (Isto, str. 163).

To {to su radili Slovenci i “separatisti” na Kosovu je, po Jovi}u, “udar nakoncept Predsedni{tva SFRJ”. Stoga je trebalo “ubrzati rad na novom UstavuSFRJ, jer se stvari ubrzano komplikuju. Odmah posle zavr{etka razgovora sarepublikama i pokrajinama napraviti koncept za izja{njavanje gra|ana nareferendumu” (Isto, str. 163).

Jovi} dalje pi{e da Kadijevi} i ne pominje njihov dogovor od 27. juna oisterivanju Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije. Zato ga je pitao “za{to sada celu akcijune prilagodi tome”, na {to je dobio odgovor “da treba prethodno poku{atiredosledom koji je ‘utvrdila’ Skup{tina”. Me|utim, Skup{tina, po Jovi}u, “ni{ta nije‘utvrdila’, ona je ‘primila k znanju’ ono {to mi radimo”. Stoga je Jovi} zaklju~io:

Ante Markovi} je, kategori~no odbio angaòvanje vojske usuzbijanju “antiustavnog” pona{anja.60

Kadijevi} je 13. jula obavijestio Jovi}a “o novim momentima urazvoju sitaucije i o pripremi vojske”, o ~emu je predsjednikPredsjedni{tva SFRJ po~eo da sumnja “u vrednost svih tih njegovihobave{tavanja kada ne pokazuje stvarnu odlu~nost da se i{taradikalno uradi na presecanju negativnih tokova”.61

Jovi} je, nakon {to ga je Kadijevi} informisao na osnovu“potpuno pouzdanog izvora”, o politici HDZ Hrvatske prema JNA,zaklju~io kako je jedino rje{enje “sa njima se razgrani~iti uz {tomanje `rtava srpskog naroda i uz osiguranje da Srbi u krajinamane ostanu u takvoj hrvatskoj dràvi”. “Teìti da se poraze iprivedu pameti” je, po Jovi}u, “obi~na glupost koja bi nam sevra}ala kao bumerang svaki dan i ve~ito”.62

Vojno rukovodstvo je, o~igledno po zahtjevima Jovi}eve neformalnegrupe i u skladu sa ciljevima Velikosrpskog pokreta, uprkosKadijevi}evog kolebanja, sredinom jula “definitivno” napraviloplan upotrebe vojske u slu~aju da Predsjedni{tvo SFRJ doneseodluku o vanrednim prilikama.63 O tome je Kadijevi} obavijestio

254

“bi}e kao sa slovena~kim amandmanima. Ho}e, pa ne}e. Moè, pa ne moè.Neverovatna nestabilnost i neodlu~nost. Za{to je tako, te{ko je odgovoriti. Kadgod ode i vrati se, donese druga~ije predloge nego {to smo se dogovorili, a minismo u stanju lako da pribavimo ve}inu ~lanova Predsedni{tva ni za ono sa ~imese vojska slaè, a kamoli ako to ona ne}e” (Isto).

60 Isto, str. 164.61 Isto, str. 166.62 Isto, str. 168. S tim u vezi, on pi{e: “Teìti da se poraze i privedu pameti je

obi~na glupost koja bi nam se vra}ala kao bumerang svaki dan i ve~ito” (Isto).63 Isto, str. 170. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, uklju~uju}i i njegov vojni

dio, uporno je poku{avalo dokazati postojanje vandrednih prilika u zemlji. Porazoruànju Teritorijalne odbrane, General{tab OS SFRJ je 21. maja 1990, izdaoDirektivu o upotrebi oruànih snaga SFRJ u vanrednim prilikama. Po toj su direktiviKomande voji{ta morale razraditi varijante vanrednih prilika na ~itavom podru~juvoji{ta. Gotovi bataljoni i bataljoni vojne policije bili su prva udarna snaga, koje su(krajem jula) zamijenili svi bataljoni “A” klasifikacije (Detaljnije o tome vidi dobroutemeljenu studiju: D. Marijan, ORU@ANE SNAGE SFRJ U IZVANREDNIMPRILIKAMA (u daljem tekstu: ORU@ANE SNAGE...), âsopis za suvremenu povijest34, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2002, str. 360-374).

(izme|u 13. i 18. jula) Jovi}a, koji je ukazao kako je “va`no da sedonesu pravovremene odluke” koje }e vojska predlagati. Jovi} je,pored toga, insistirao na stavu da se preventivno djeluje (“dapreventivno delujemo”) “koliko je god mogu}e”. Ukoliko se uSloveniji 18. jula usvoje “najavljene mere”, Jovi} je smatrao da bi zavojsku “trebalo narediti povi{eni stepen pripravnosti”.64

Vojska je po~etkom avgusta 1990, prema dogovoru sa Jovi}em (iMilo{evi}em), “pripremala sve predloge”, o ~emu je Kadijevi}obavijestio Jovi}a u razgovoru u Kuparima 6. avgusta. Me|utim, zaupotrebu vojske (realizaciju tih prijedloga) trebalo je osigurati ve}inuu Predsjedni{tvu, {to je, moglo “biti delikatno”. Da bi Bogi}Bogi}evi} bio, kako to Jovi} pi{e, “s na{e strane”, morali su munametnuti sjednicu Savjeta za za{titu ustavnog poretka, kojom je tadapredsjedavao, ~ime bi morao biti “na strani zakona i Ustava”.65

Provode}i ~itav dan na brodu i na moru (na Mljetu) na izletu, saMilo{evi}em, Kadijevi}em i Bogdanovi}em (republi~ki sekretar zaunutra{nje poslove Srbije) i porodicama, 10. avgusta 1990. Jovi} jekoristio priliku za “{iru razmjenu mi{ljenja”, gdje je mnoge teme“pretresao, posebno sa Veljkom, posebno sa Slobom”, pri ~emu su

255

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je ra~unalo da je prva vanredna prilika uzemlji stvorena “organizovanjem Srba u partizanske odrede” u Hrvatskoj u julu 1990.i Kninska “balvan revolucija” 17. avgusta 1990. Karakteristi~no je da je neposrednoprije te pobune 5. vojna oblast 14. avgusta izdala Nare|enje o pove}anju borbenegotovosti jedinica, a dva dana kasnije i Direktivu za upotrebu jedinica 5. Vojneoblasti u vanrednim prilikama (Isto, str. 369-370; B. Jovi}, nav. dj., str. 170 i 178-179).

64 Isto. Jovi} je u tom pogledu bio kategori~an: “ili }e prihvatiti politi~ki prilazizloèn u Skup{tini SFRJ, ili }emo biti prisiljeni na upotrebu vanrednih mera”. Pritome je deklarativno izjavio : “Na{ je cilj da se narodi izjasne na referendumu da lièle da ostanu u federaciji ili da iza|u iz nje, i to jo{ dok funkcioni{e sada{njisastav Skup{tine SFRJ” (Isto).

Jovi} je u svojim memoarima izme|u 13. i 18. jula, izme|u ostalog, zapisao da suSrbi u Hrvatskoj “po~eli da se organizuju u partizanske odrede”, te da su “Srbi usrpskim op{tinama traìli da im ostavimo oru`je TO”. S tim u vezi, on pi{e, kakoje rekao generalu Kadijevi}u “da je trebalo da im ostave”, ali se on, navodno, nijesloìo s tim, {to je Jovi} prokomentarisao: “Nabavi}e oni sami. A verujem da ga ve}imaju” (Isto). O~ito je da je Jovi} dobro znao da su Srbi u Hrvatskoj dobro naoruàni.

65 Isto, str. 175.

grupno “vrlo malo razgovarali”. S tim u vezi, procijenjeno je “da serasplet jugoslovenske politi~ke krize mora izvr{iti dok je Jovi} na~elu Predsjedni{tva SFRJ”, jer bi poslije toga bili “potpunonemo}ni”. Stoga je rukovodstvo Velikosrpskog pokreta ocijenilo damora “vu}i poteze koji idu ka tome”.66

Pored ocjene da je zaustavljanje Ante Markovi}a “krupno pitanje”,Jovi} je tada, pored ostalog, Milo{evi}u rekao kako vi{e nije siguran daMakedonija i Bosna i Hercegovina ne}e prihvatiti konfederaciju. Ukolikobi to bilo prihva}eno, Jovi} je mislio da bi mo`da i oni to mogli, “s timda Srbija i Crna Gora stvore jednu dràvu i da se gra|ani izpograni~nih delova Bosne i Hercegovine i iz srpskih krajina izjasnegde èle da ìve”. Pri tome je Milo{evi} tvrdio “da bi se referendumommogao rije{iti problem Srba iz Bosne pored Drine”, s tim {to mu se, poJovi}u, nije dopadao takav prilaz, jer nije vidio rje{enje za “srpskekrajine”, “koje bi mogle ostati odse~ene od Srbije”.67

O~igledno je prva tri mjeseca Jovi}eva predsjednikovanjarukovodstvo Velikosrpskog pokreta napravilo planove i konstituisalomehanizme, te odredilo ciljeve i na~ine provo|enja akcije u formiranjujedinstvene srpske dràve. U tom je cilju utvr|eno i vremenskoizvr{enje preure|enja SFRJ u Veliku Srbiju. Avgust je ve} po~etakrealizacije. Glavni je cilj ne dozvoliti Hrvatskoj i Bosni i Hercegovinida se osamostale kao dràve i iz njihovog sastava izdvojiti “srpskekrajeve”, odnosno krajeve za koje su smatrali da su sastavni dio VelikeSrbije. Ante Markovi} je, zalaù}i se za opstanak Jugoslavije, odsredine 1990. za rukovodstvo Velikosrpskog pokreta postao “krupnopitanje”. Njima nije odgovarala prosperitetna ni bilo kakva drugaJugoslavija, ako nije Velika Srbija.

Destrukcija republika na ~ije se teritorije to reflektovalo po~elaje i dobro pripremljenom oruànom pobunom u Kninu. “Srbi uHrvatskoj se digli na noge”, “pripremaju se za referendum osrpskoj autonomiji u Hrvatskoj”, “Bosanska krajina preti da }e sepridruìti Kninskoj, i oru`jem ako treba. Hercegovina tako|e” i

256

66 Isto, str. 175-176.

67 Isto, str. 176. Milo{evi} je, pored toga, po Jovi}u, smatrao “da Makedoncitreba da ostanu samostalni, ako to budu zahtevali”.

dr.68 U Kninu je predsjednik Op{tine Babi} “proglasio ratno stanje,da se grad brani na barikadama, da je vojska iza{la na ulice ipreuzela pod svoju komandu glavne punktove i institucije”.69

Reagovanje JNA je bilo plansko — ne da zaustavi pobunu, kao naKosovu, nego da onemogu}i legalnu policiju da to sama u~ini.70

Veljko Kadijevi} je 4. septembra 1990. Jovi}u saop{tio “najnovijuprocjenu vojno-politi~ke situacije”. Politi~ku je situaciju, po generalu,

257

68 Isto, str. 178. U okolini Knina 17. avgusta 1990. naoruàni civili srpskenacionalnosti zaprije~ili su komunikacije i izvršili napad na suverenitet RepublikeHrvatske. Sljede}eg su dana pobunjeni Srbi napali policijske stanice u Donjem Lapcu,Titovoj Korenici, Gra~acu, Obrovcu, Benkovcu, Petrinji, Glini i Drvaru na Uni (D.Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 294-295).

Povoljan razmještaj 9. korpusa u Kninskoj krajini, gdje je Milo{evi}eva slu`badràvne bezbjednosti dràla u rukama “sve konce”, omogu}io je pobunjenim Srbimada rade “na ustroju svojih oruànih sastava i šire pobunu na druge dijeloveRepublike Hrvatske” (D. Marijan, nav. dj., str. 295; B. Mamula, nav. dj., str. 237).

Ti napadi na suverenitet Republike Hrvatske dobili su sna`nu podršku i od Srbau Bosanskoj krajini i Srbiji na mitinzima, uz pozivanje na oru`je (D. Marijan, nav. dj.,str. 294). S tim u vezi, admiral Mamula tvrdi da su “prvi oruàni sukobi Srba spolicijom HDZ-a u avgustu 1990. dali {iroki prolaz ~etni~kim opredjeljenjima”(B. Mamula, nav. dj., str. 234).

JNA je od avgusta 1990. na podru~ju tzv. SAO Krajine u Hrvatskoj pruàlamaterijalno-tehni~ku i logisti~ku podr{ku i organizovala pobunjeni~ke grupe. GeneralAdì} je istoga dana kada je Babi} u Kninu proglasio “ratno stanje”, 17. avgusta 1990,u o~ekivanju intervencije legalnih vlasti javno prijetio: “Ako padne i jedna srpskaglava, bi}e krvi!” (S. Mesi}, nav. dj., str. 149 i 188-189. O tome vidi i : D. Marijan,ORU@ANE SNAGE..., str. 368 i 370).

69 Isto, str. 179. Tu|man je Jovi}u uputio depe{u u kojoj je naveo “da je pobunau srpskim op{tinama u Hrvatskoj otpo~ela posle” Jovi}evog “prijema delegacijeSrba iz Hrvatske pre nekoliko dana”. S tim u vezi, Jovi} pi{e da mu je Tu|man“izme|u redova” rekao da je on podstakao Srbe na pobunu. Takvu Tu|manovu ocjenuJovi} je prokomentarisao na sljede}i na~in: “Zaboravio je da pobuna Srba dolaziposle njegovog dolaska na vlast. Ili se pravi lud” (Isto).

70 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 294. JNA seodmah prvog dana izlaska naoruànih lokalnih Srba na cestu stavila na njihovu stranu.Poku{aj specijalne jedinice MUP-a Republike Hrvatske da intervencijom u Kninupobunu ugu{e u njenom za~etku sprije~ila je JNA — upotrebom ratne avijacije. SSNOje saop{tio da je razlog intervencije Ratnog vazduhoplovstva bio let hrvatskihhelikoptera bez najave i odobrenja koridora (Isto; S. Mesi}, nav. dj., str. 23).

karakterisao “jasan antikomunisti~ki, antisocijalisti~ki front”, kojije, po njemu, “pre svega, ‘antisrpski’: Hrvatska, Slovenija, Kosovo,jake antisrpske snage u BiH, koorodinacija HDZ i fundamentalista,antisrpstvo u Makedoniji i u Crnoj Gori”. Daju}i ocjenu konceptarazrje{enja jugoslovenske krize, koji je u maju iznesen u Skup{tiniSFRJ, Kadijevi} je podrào opciju Predsjedni{tva SFRJ, koja je, ponjemu, “jedino prihvatljiva”. S tim u vezi, on je iznio tri prijedloga:“bezuslovno istrajati na konceptu Predsjedni{tva SFRJ i potpunoonemogu}iti politiku svr{enog ~ina preko koje se”, po njemu, “èliostvariti konfederativno ure|enje zemlje”,71 “blokirati parcijalneustavne promene”72 i “~vrsto i energi~no zaustaviti dalje neustavnomenjanje ustrojstva zemlje odlukama republika, a pre svega u sferinarodne odbrane”. Pri tome se on otvoreno zaloìo za upotrebu vojske:“mora se biti spreman i na upotrebu vojske u Sloveniji ve} u septembru,u Hrvatskoj mo`da u oktobru, a na Kosovu u svako vreme”.73

Tada je Kadijevi} iznio i podatak da je Armija “aùrirala sve planoveodbrane za slu~aj svoje akcije, uklju~uju}i i varijantu intervencijesnaga NATO pakta”. S tim u vezi, izjavio je kako je “Vojska u celinispremna, mada ima pojedinaca kojima se pomutio mozak”.74

258

71 B. Jovi}, nav. dj., str. 190. Zato je, po njemu, “neophodno ve} u septembruiza}i s inicijativom pred Skup{tinu SFRJ”.

72 Isto. Takve promjene je, po Kadijevi}u, trebalo “pustiti samo ako ja~ajufederativnu jugoslovensku dràvu, ali ne ako parcijalnim usvajanjem ru{e njensadràj”. Izbori se u republikama, po njemu, nisu mogli sprije~iti, ali je on smatrao daje “potrebno da u Srbiji budu {to pre, jer bi pobeda Socijalisti~ke partije pozitivnodelovala na opredeljenje bira~a u drugim republikama”. Savezne izbore ne bitrebalo odràti prije dono{enja novog Ustava, zaklju~io je Kadijevi}.

73 Isto. Upotrebu vojske Kadijevi} je “obrazloìo” na sljede}i na~in: “Nazbivanja povodom ovih doga|aja ne treba vi{e kao do sada, delovati preventivno,nego ih ostaviti da izbiju neredi, pa ih iskoristiti za skidanje onih koji su doveli dotakvog stanja. Preventivno delovanje vojske imalo bi smisla ako bismo èleli dapomognemo vladaju}em politi~kom faktoru da se konsoliduje, {to vi{e nije slu~aj,bar u Hrvatskoj i Sloveniji. Zato ih treba pustiti da odigraju prave karte, onda}emo imati argumente da svetu pojasnimo opravdanost na{e akcije” (Isto).

74 Jovi} je navedenu Kadijevi}evu “taktiku” upotrebe vojske prokomentarisaoovako: “ûdna je sada ta nova ‘taktika’ da ne delujemo preventivno nego da ihpustimo da kr{e zakone, da ih uhvatimo na delu?! Zar ih nismo ve} dovoljno uhvatilina delu?! ‘Njihovih dela’ ima, ali na{ih nema. Nisam komentarisao” (Isto, str. 190-191).

Milo{evi} je 12. septembra rekao Jovi}u da je navodno, uaran`manu Ante Markovi}a, “stvoren plan” “o razbijanju jedinstvasrpskog rukovodstva”, po kome je bilo glavno da se razi|u njih dvojica(Milo{evi} i Jovi}), “jer ostali nemaju takvu specifi~nu teìnu”.75

U toku aktivnosti Predsjedni{tva SFRJ na rje{avanju ustavne krizeu zemlji, Jovi} nije htio da uklju~uje Antu Markovi}a, “jednostavno”zato {to je on navodno bio “protiv tog koncepta i {to }e samo dasmeta” a mogao je “uticati na podelu u Predsedni{tvu”. U tome gasvestrano podràvao general Kadijevi}, koji je u razgovoru sa Jovi}em14. septembra tvrdio da je SIV “pravo antikomunisti~ko gnezdo, ada su najgrlatiji ~lanovi SIV-a iz Srbije (sem Pere Gra~anina) iVukoti} iz Crne Gore. Deo SIV-a ne razume o ~emu se radi iposlu{no se pona{a prema {efu”,76 tj. prema Anti Markovi}u.

Obavje{tavaju}i Jovi}a o pona{anju Ante Markovi}a i SIV-a u vezisa sluènjem Slovenaca u regrutnom roku, Kadijevi} je u razgovoru od21. septembra naveo da predsjednik Savezne vlade “o~igledno ne}e dadonese odluku o preuzimanju poslova mobilizacije od strane SSNO,a Slovenci ne}e da {alju regrute u vojsku van Slovenije”.77

Dok se Jovi} nalazio u Njujorku, Kadijevi} ga 30. septembra nazvaotelefonom i obavijestio o tome kako su se “stvari iskomplikovale, uSloveniji i Hrvatskoj”, pri ~emu je smatrao da je neophodno da seodmah vrati.78

259

75 Isto, str. 195.

76 Isto, str. 195-196. U jesen 1990. general Kadijevi} i vojno rukovodstvo susu{tinski prekinuli saradnju sa SIV-om. Oni su ustavnu funkciju odbrane zemlje oduzeliSIV-u (I. Vejinovi}, BARBARSKA DESTRUKCIJA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 174).

77 Isto, str. 196. Kadijevi} se, po Jovi}u, “pribojavao” {ta }e se desiti u Slovenijikada predsjednik Predsjedni{tva SFRJ otputuje u Njujork na zasjedanje OUN i Samitao djeci. “Ako bude neprilika”, Kadijevi} je smatrao da se Jovi} mora vratiti prije vremena.S tim u vezi, Jovi} je u svojim memoarima zapisao: “Imam ose}aj da je stekao nekunesigurnost kao da se za par dana moè ne{to prelomno dogoditi” (Isto).

78 Isto, str. 197. Jovi} je odlu~io da ostane “samo jo{ jedan dan radi susreta saDòrdòm Bu{om” (Georg Bush), predsjednikom Sjedinjenih Ameri~kih Dràva, skojim se susreo i razgovarao 1. oktobra 1990. O tome vidi : B. Jovi}, nav. dj., str. 197-201.

Po povratku iz Njujorka, 2. oktobra, Jovi} je pravo s aerodromaoti{ao na sjednicu Predsjedni{tva, na kojoj je donesena odluka “daSSNO preuzme komandovanje TO Slovenije”, zatim je nare|eno“da Hrvatska prestane da maltretira Srbe specijalnom policijomu Baniji i da pusti pritvorene”.79 Ante Markovi} je na toj sjedniciobavijestio “da jo{ ne}e doneti odluku o preuzimanju od straneSSNO mobilizaciju regruta u Sloveniji”.80 O tome se 3. oktobraJovi} dogovarao sa Kadijevi}em. “[ta ako Ante ne donese takvuodluku?”. U tom je slu~aju, po Jovi}u, Kadijevi} trebalo da obavijestiPredsjedni{tvo i Skup{tinu, pri ~emu }e se Predsjedni{tvo obratitiSkup{tini “da postavi pitanje poverenja SIV-a”, s tim {to }eMarkovi}u dati “jo{ 10 dana, po{to ide u Rumuniju”. Na to mu jeKadijevi} rekao, “onako usput, da treba ‘maknuti’ samo sto ljudi isve }e biti u redu”. Tim prije, jer, po Kadijevi}u, “Vojska za slu~ajpotrebe, sprema takve planove”.81

260

Dràvni sekretar Dèjms Bejker (James Beker), je u tom razgovoru pokrenuopitanje remonta ira~kih borbenih aviona MIG u Jugoslaviji. Na to je Jovi} odgovorio“da je to pitanje ~isto. Imamo od ranije, pre krize, ugovor o popravci 16 MIG-ovaira~kog ratnog vazduhoplovstva. Oni sada ne}e biti isporu~eni Iraku. Dva su bilarastavljena u radionici, pa su sklopljeni i isprobani, odnosno preme{teni na drugomesto, da ne bi ometali normalan rad u radionici. ‘Avioni su sklonjeni na sigurnomesto i mi vam garantujemo da ne}e biti isporu~eni’ rekao sam.

Predsednik Bu{ je zahvalio na ovom stavu” (Isto, str. 200-201).79 Isto, str. 201. Istoga je dana Jovi} primio “tridesetak najuglednijih Srba iz

Hrvatske”, koji su tvrdili “da je oruàni sukob izme|u Srba i hrvatske vlasti na pomolu”.80 Isto. S tim u vezi, Jovi} je u svojim memoarima zapisao: “Jo{ }e poku{avati

da ih ubedi da to oni rade. Skoro smo se posva|ali oko toga. Rekao sam mu dasam sebi kopa grob. Mnogo se naljutio. Mora lepo sa mnom, trpi me, ali ne znamdokle }u ja njega.

Tvrdi da ho}e jo{ da ih ube|uje, jo{ da poku{ava. A, ustvari, ide im na ruku.Ili ne}e, ili ne sme da ide protiv njih. Rasplet je zaista neminovan. Vi{e se ovakone moè” (Isto).

81 Isto. Spominju}i takve planove, Kadijevi} je tada rekao da }e ih pokazatiJovi}u. Me|utim, Jovi} je sumnjao u takvu odlu~nost vojske. O tome on pi{e sljede}e:“Gledam ga i }utim. To prvi put ~ujem. Pogleda}u ja te planove, ali, sumnjam utakvu odlu~nost vojske. Bar na osnovu dosada{njeg kolebanja.

Generali jo{ imaju opsesiju o jedinstvu Jugoslavije, ovakva kakva je, bez sloge ibez budu}nosti. Ova nas nesloga ubi i unazadi. A i kolebljivost armijskog rukovodstvai stalna dezorijentacija. âs jedno, ~as drugo i na kraju sve bude kasno” (Isto).

Jovi} je 5. oktobra obavijestio Milo{evi}a o razgovoru sa Tu|manomi njegovoj ocjeni da iza pobune Srba u Krajini stoje on i Milo{evi}, teporuci da se na|u u troje.82 Milo{evi} je bio spreman da razgovara saTu|manom, ali ga je Jovi} odvra}ao.83

Tri dana kasnije (8. oktobra 1990.) Jovi} je, u telefonskomrazgovoru, konsultovao Milo{evi}a o izlaganju (skici) za Skup{tinuSFRJ o politi~ko-bezbjedonosnoj situaciji i prijedlozima za rje{avanjeustavne krize. Su{tina njegovog prijedloga se sastojala u tome “da sedva koncepta budu}eg ure|enja zemlje: federalni i konfederalniiznesu na referendumu u svim republikama”. S tim se prijedlogomnije usaglasio Milo{evi}. On je zastupao opciju, po kojoj “bi bilobolje i}i drugim putem. Naime, oni ~ije se skup{tine izjasne zafederaciju ne bi imali razloga da idu na referendum, jer su uokviru ustavnog okvira (federativnog), a oni koji èle da menjajuustavno ure|enje morali bi da konsultuju narod”. Ocjenjuju}i da jeto “logi~nije i prakti~nije”, te da mu se taj prijedlog “veoma dopao”,Jovi} je zatim konsultovao Tupurkovskog, Bogi}evi}a, Bu}ina,Zelenovi}a i generala Kadijevi}a. Svi su mislili “da je bolje takonego da svi idu na referendum”.84

261

82 Isto, str. 202. Tu|man je 4. oktobra 1990, poslije sjednice Predsjedni{tva, razgovaraosa Jovi}erm u njegovoj kancelariji. Smatrao je da su Milo{evi} i Jovi} pobunili Srbe uKrajini, {to je, po njemu, vodilo “ka gra|anskom ratu i razbijanju zemlje”, za {to }e“snositi istorijsku odgovornost”. S tim u vezi, Jovi} u svojim memoarima pi{e: “...(Bezobraznik. Svoju odgovornost èli da prebaci na nas!) @eli da se na|emo utroje ida razgovaramo. Moli da to prenesem Slobodanu, jer od nas zavisi sudbina Jugoslavije.

Ja mu kaèm da su mu procene pogre{ne, da su pobune Srba u Hrvatskojnastale zbog njegove politike posle preuzimanja vlasti, od HDZ; ali on upornotvrdi da je neko drugi kriv. [to se ti~e Milo{evi}a, kaèm mu da smatram da nastrojica nemamo pravo da re{avamo sudbinu Jugoslavije. Treba da razgovaramokolektivno, sa svim republikama, ali prene}u njegovu èlju Milo{evi}u” (Isto).

83 Isto. O tom razgovoru sa Milo{evi}em Jovi} pi{e: “Obave{tavam Slobodanao Tu|manovoj poruci. On kaè neka do|e kod njega. Ja ga odvra}am, jer mislimda je Tu|man veoma nepogodan, nervozan i neuravnoteèn sagovornik koji skoroda nije u stanju razlo`no da razgovara, pa od toga ne}e biti nikakve koristi.Jedina bi korist bila zloupotreba same ~injenice da je razgovor vo|en — zloupotrebau korist HDZ, na {tetu Srba u Hrvatskoj.

Slobodan odustaje. Da jo{ razmisli” (Isto).84 Isto.

Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ, pro{irenoj s predsjednicimapredsjedni{tava republika i autonomnih pokrajina, 10. oktobra, vo|enje razgovor o kona~nom konceptu ustavnih promjena,85 koje su {est danakasnije utvr|ene na “dramati~noj sjednici” Predsjedni{tva (16. oktobra),uz o~uvanje federalne Jugoslavije. Slovenija i Hrvatska su se, po Jovi}u,zalagale za konfederaciju, tj. po njemu za “rasturanje SFRJ”, Makedonijai Bosna “ho}e federaciju, ali samo pod uslovom da u njoj ostanuHrvatska i Slovenija. Srbija i Crna Gora ho}e federaciju ili ponovnupodelu teritorija onih republika koje èle otcepljenje, na etni~kimprincipima”, a Kosovo “ho}e da bude konstitutivni elementfederacije”,86 zapravo ho}e da mu se vratiti to oduzeto svojstvo.

Stavovi Srbije i Crne Gore o ponovnoj podjeli teritorija “onihrepublika koje èle otcepljenje”, na {to uop{te nisu imali pravo, jesu{tina svih pitanja. Time su i zvani~no objelodanjeni ciljeviVelikosrpskog pokreta.

Po{to je u Skup{tini SFRJ njegov Ekspoze koncepta ustavnogure|enja zemlje na federativnim osnovama progla{en podnesenim i

262

85 Isto, str. 203. Na toj je sjednici, pi{e Jovi} u svojim memoarima, vo|enrazgovor “o kona~nom konceptu sa kojim izlazimo. Slovenija i Hrvatska zastupajukoncept konfederacije, Srbija i Crna Gora koncept ~iste federacije (onako kakosu ga nau~nici predloìli), a Makedonija i Bosna i Hercegovina ne{to izme|u:otprilike ono {to sada imamo ali ne funkcioni{e.

Makedonske i bosanske stavove prihvatam kao alternative, da bih ih zadràou dru{tvu, a da bih izolovao Slovence i Hrvate.

Na predlog da se Predsedni{tvo opredeli za federalni koncept, a da oba (ifederalni i konfederalni) uputimo Skup{tini, kao i da se referendum obavlja samokod onih republika koje su za konfederaciju, a da ostali pristupe izradi novogUstava federacije — Ku~an i Tu|man su izludeli. Ku~an je rekao da smo ga te{konamagar~ili i da smo nepo{teno i nefer vodili celu igru. Da je znao nikada ne biu~estvovao u izradi konfederalnog koncepta.

îm je oti{ao sa sednice èstoko me napao u sredstvima javnog informisanja.

Zna~i da je u pitanju pogodak u centar!

I na sednici Predsedni{tva Ante Markovi} je ponovio sve svoje kritike izneteu pamfletu povodom ‘Programa...’” (Isto).

86 Isto, str. 208. S tim u vezi, a daju}i ocjenu, po njemu “dramati~ne sednicePredsedni{tva SFRJ”, Jovi} pi{e: “Bog sam zna kako sam uspeo da izvedemzaklju~ak da se {est ~lanova Predsedni{tva izjasni za koncept federacije. Nekakoje uspelo jer se ne{to moralo prihvatiti” (Isto).

Predsjedni{tvo SFRJ formalno-pravno dobilo saglasnost Skup{tine,87

nakon ~ega je, poslije rasprave i izja{njavanja u skup{tinama republika,trebalo pristupiti izradi i usvajanju novog ustava Jugoslavije, Jovi} se,u cilju da velikosrpske namjere ostvare mirnim putem, a radi maskiranjatog zlo~ina~kog plana, deklarativno zaloìo da se “u uslovima puneravnopravnosti, konstitutivno sa tolerancijom i me|usobnimpoverenjem”, posvete “iznalaènju re{enja od kojih zavisi sudbinana{ih naroda ...”. Naime, on je u SSNO-u 22. oktobra vodio (tajni)razgovor sa vojnim rukovodstvom (generali Kadijevi}, Adì} i Brovet,te sa jo{ nekoliko njihovih saradnika). Razmatran je koncept “mogu}egre{enja krize vojnom akcijom, ako drugog izlaza ne bude bilo”.“Nadaju}i” se da “do toga ne}e do}i”, Jovi} je smatrao da “planovimoraju postojati”. U tom je cilju dogovorena “dalja razrada, naro~itosa stanovi{ta trenutka odluke, na~ina odlu~ivanja i varijanatarealizacije”.88

263

87 Isto, str. 208-215. Predsjedni{tvo SFRJ je 17. oktobra 1990. obje varijanteustavnih promjena: Koncept novog ustavnog ure|enja budu}e federativneJugoslavije i Koncept konfederalnog ugovora me|u njenim republikama pustilo uopticaj da bude predmet dalje rasprave u Skup{tini SFRJ, skup{tinama republika ijavnosti, radi kona~nog izbora i opredjeljenja. Pri tome je Predsjedni{tvo predloìlo daSkup{tina SFRJ prihvati koncept federalnog ustavnog ure|enja zemlje, kao osnovu zapristupanje izradi i usvajanju novog ustava Jugoslavije (Isto, str. 209-213).

Jovi} je 19. oktobra u kratkom govoru, kao uvod u skup{tinsku raspravu oEkspozeu, izme|u ostalog, ukazao na mogu}nosti svih opcija “u okviru prava narodana samoopredeljenje, uklju~uju}i i pravo na otcepljenje” (Isto, str. 214).

Jovi} je u Skup{tini doìvio “dugotrajan aplauz”. Nije “verovao da je ikadaiko u Skup{tini Jugoslavije doìveo takav aplauz. âk ni Josip Broz u svojimnajboljim danima”. S tim u vezi, Jovi} je na sljede}i na~in komentarisao taj aplauz :

“[ta je taj aplauz zna~io?

Prelom ka slozi republika? Svakako ne. Mo`da iskreno i ljudsko reagovanjedelegata? Mo`da priznanje da se izlaz iz }orsokaka mora traìti sporazumom a nesukobom? Bog sveti zna, ali naàlost ovde u Skup{tini ne sede oni koji odlu~uju osudbini naroda. Pitanje je da li bi i oni aplaudirali. Sumnjam.

U svakom slu~aju, formalno pravno, dobili smo saglasnost Skup{tine. Stvoreni suuslovi da se dalje intenzivno radi da se postigne rasplet u narednim mesecima” (Isto).

88 Isto. S tim u vezi, Jovi} je “filozofski” zaklju~io: “ako postoji varijantanezakonitog naoruàvanja i protivustavnog izdvajanja iz zemlje, mora postojati ivarijanta spre~avanja”.

Sljede}eg je dana prilikom odràvanja vojne vje`be na poligonu“Krivolak” u Makedoniji (23. oktobra 1990.), Jovi} “usput” razgovaraos Kadijevi}em. General ga obavijestio da je “vojni tuìlac pripremiodetaljnu dokumentaciju za pokretanje postupka protiv generala[pegelja, komandanta TO Hrvatske, i Boljkovca, ministraunutra{njih poslova Hrvatske”.89 Na Jovi}evo pitanje - “zar nemasli~nih dokumenata za Jan{u”, s obzirom na to da su Slovenci “oti{limnogo dalje od Hrvata”, Kadijevi} je odgovorio da “razmatraju ito”, s tim {to je naveo kako “mu se ~ini da je Jan{a svoje postupkelegalizovao, radio je na osnovu odluke Skup{tine Slovenije”.90 Nakraju su se dogovorili da 29. oktobra Kadijevi} detaljnije informi{eJovi}a o kona~nj odluci.91

Jovi} je 26. oktobra razgovarao sa Milo{evi}em, zamjeraju}i mu{to ga nisu konsultovali “kada su uveli protekcionisti~ke zakone zaoporezivanje robe iz drugih republika”.92 Ocjenjuju}i da “to nije

264

89 Isto, str. 217. Kadijevi} je tada, pored toga, Jovi}u prenio kako }e razmotriti“jo{ par dana celu dokumentaciju”, pa }e odlu~iti, s tim {to je ocijenio da }e “po svojprilici morati da ih uhapse i da im sude”, te da to mora biti “apsolutno zasnovanona argumentima, da se ne desi posle da nema osnova za osudu”. Po{to je, po njemu,postojala mogu}nost “da povodom toga do|e do masovnih demonstracija, pa ioruànog otpora, ali i obrnutog efekta — ulivanja straha ostalima”, Kadijevi} je,smatrao da “sve treba temeljno odmeriti” (Isto).

90 Isto. Za razliku od Jan{e, koji je, po generalu Kadijevi}u, radio legalno, [pegelj iBoljkovac su, po njemu, “i{li direktno na kr{enje saveznih zakona svojim postupcima:uvoz oru`ja, vrbovanje vojnika i oficira i rad na razbijanju JNA”. Zbog toga je razmi{ljao“kako da ih uhapse, a da ne do|e do prolivanja krvi, ali su i na to spremni” (Isto).

91 Isto. S tim u vezi, Jovi} je smatrao da je takva odluka “sudska (tuìla~ka);stav Predsedni{tva im nije potreban, niti su obavezni da ga informi{u, jer timpostupkom neposredno vojni tuìlac sprovodi zakon, u ~emu je nezavisan i nijemu potrebna politi~ka saglasnost” (Isto).

92 Isto, str. 217-218. Srbija je 23. oktobra 1990. donijela grupu zakona, pri ~emuje fakti~ki uvela carine na uvoz robe iz Slovenije i Hrvatske i drugih republika kojenisu upla}ivale federalne prihode. To je, po Jovi}u, bio “korak dalje na raspaduzemlje. Bez obzira koliko je takva samoodbrana iznu|ena, bi}e povoljna zakontranapad od strane razbija~a Jugoslavije. To }e verovatno oteàti i radPredsedni{tva SFRJ”, pi{e Jovi} (Isto).

izvedeno inteligentno i da je neophodno da se stvari popravljaju”,Jovi} je predloìo Milo{evi}u, izme|u ostalog, “da odmah proklamujuda }e odustati od primene svih tih donetih zakona ako Slovenija iHrvatska poni{te svoje odluke koje su izazvale dono{enje ovihzakona, tj. ako nastave da izmiruju obaveze prema federaciji”.93

Milo{evi} se sloìo sa Jovi}em, koji “sve to” “zapisuje i obe}ava”.94

Milo{evi} je, nakon {to ga Jovi} obavijestio “o nameramaprema prekr{iocima vojnog zakona u Hrvatskoj i Sloveniji i o {irimnamerama, ako se stvari ovako dalje nastave”, sugerisao da akcijupreduzmu “{to pre, ali samo prema Hrvatskoj”, da Sloveniju ostave“na miru, i to u Hrvatskoj samo tamo gde ìve Srbi, ako do sukobado|e, a do}i }e”. Pri tome se Milo{evi} zalagao da se stvari teritorijalnoograni~e, radi izbjegavanja akcije na “celim ‘demokratizovanim’teritorijama”, s tim da ih onesposobe za borbu sa srpskim narodom“koji ne èli da trpi usta{ku vlast”.95

Vojska je detaljnije analizirala sve okolnosti u vezi sa prekr{ajemvojnih zakona u Hrvatskoj. S tim u vezi, general Kadijevi} je 2.novembra 1990. obavijestio Jovi}a “da ima razloga da se jo{ kojidan prikuplja dokumentacija da bi optu`nica bila nepobitna”, jernije bio u pitanju samo [pegelj, ve} “jo{ bar nekoliko u~esnika uakciji”. Takvi razlozi nisu zadovoljili Jovi}a, koji je, imaju}i u vidu“negativnu stranu stvari” — da }e Hrvatska 8. novembra donijetizakon o narodnoj odbrani koji bi te aktivnosti mogao legalizovati,smatrao da bi bilo bolje tu akciju izvesti ranije. Stoga je zaklju~io kako

265

Milo{evi} je, po Jovi}u, donio veliki broj “naprasnih i nepromi{ljenih odlukabez konsultacije s bilo kim”. Jedna od njih bila je i odluka o prekidu ekonomskih vezasa Slovenijom, koja je bila na {tetu Srbije. I ta je odluka, po njemu, ubrzala raspadJugoslavije i unazadilo srpsku privredu (B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U,Beograd 2001, str. 57-58).

93 Isto, str. 218. Jovi} je, pored toga, Milo{evi}u predloìo “da se upozori SIVda }e ovi zakoni biti primenjeni samo ako SIV ne privoli Sloveniju i Hrvatsku dase na njihovoj teritoriji sprovode savezni zakoni, naro~ito o uplati doprinosa zarazvoj nerazvijenih, posebno za Kosovo”.

94 Isto. S tim u vezi, Jovi} je smatrao kako bi “politi~ki bolje bilo da su takvestvari saop{tili prilikom usvajanja i da su dali neki rok Sloveniji i Hrvatskoj”.

95 Isto.

je o~igledno da se Vojska dvoumi, nije u stanju da uhapsi [pegeljai druge dok ne kompletira dokaze, te da nije odlu~na i dr.96

U ispravnost navedenog zaklju~ka Jovi} se jo{ vi{e uvjerio kadamu je Kadijevi} rekao da je u vrijeme izvo|enja te akcije opredjeljuju}eda predsjednik Predsjedni{tva SFRJ bude u zemlji. Jovi}ev put uKoreju, Japan i Pariz ometao im je dono{enje odluke. Iznose}i tu ocjenu,Jovi} tvrdi da se Vojska bojala da, u slu~aju otpora u Hrvatskoj,Predsjedni{tvo SFRJ ne}e bez njega mo}i “da se sloì o vojnojintervenciji, a ta se pretpostavka mora imati u vidu”.97

Kadijevi} je 23. novembra obavijestio Jovi}a “o toku pripremaza hap{enje u Hrvatskoj povodom kr{enja Zakona o narodnojodbrani”. Navode}i da su “nepobitno dokazane ~injenice zapokretanje sudskog postupka”, te da }e to biti “u~injeno narednihdana” za Kadijevi}a su postojala samo dva pitanja o kojima je onèlio da se konsultuje sa Jovi}em. Naime, on je, prvo bio u dilemi “dali generala [pegelja prvo uhapsiti i voditi postupak, pa potomtraìti saglasnost vlade Hrvatske, s obzirom na imunitet ili prvotraìti saglasnost”, i drugo, da li da Jovi}a i Antu Markovi}aformalno obavijesti prije ili poslije hap{enja? 98

Jovi} i Kadijevi} su se, u vezi sa prvim pitanjem, dogovorili “daidu po zakonu: prvo traìti saglasnost vlade Hrvatske”. U slu~ajuda Hrvatska ne bude dala saglasnost, “onda se hrvatska vlast u celiniidentifikovala”, nakon ~ega }e generala [pegelja “verovatno ipakuhapsiti pod pritiskom javnosti, kada se obelodane sve ~injenice”.U vezi sa drugim pitanjem dogovoreno je “da Antu ne trebaformalno obavestiti, jer bi mogao da pravi komplikacije”.99

Na prijemu povodom Dana Republike ambasador SAD (Zimerman)interesovao se kod Jovi}a “da li }emo upotrebiti vojsku da spre~imo

266

96 Isto, str. 220.

97 Isto. Takav strah vojnog vrha Jovi} je komentarisao na sljede}i na~in: “ûdnestvari: sada ne mogu zbog samih sebe, sutra ne mogu zbog mene, a sve je jako hitno.Veljko tvrdi da nema drugih razloga. Zar oni ne mogu da ih pohapse pa posle da‘kompletiraju’ optu`nicu? O~igledno je da se dvoume, nisu odlu~ni” (Isto).

98 Isto, str. 227.

99 Isto, str. 227 - 228.

otcepljenje Slovenije” na {to je dobio odgovor “da ne}emo, ako ve}inabira~a donese takvu odluku”.100

General Kadijevi} je 10. decembra pripremio informaciju zaPredsjedni{tvo “o stvaranju paralelne HDZ-ovske vojske u Hrvatskoj(odnosno rezervni sastav milicije — prim. S. ^.) i predlogu OdlukePredsedni{tva kojom se Hrvatska poziva da tu vojsku dobrovoljnorazoruà u roku od 10 dana”, a “u protivnom }e biti provedenazakonom predvi|ena akcija krivi~nog gonjenja i razoruàvanja”.101

Sljede}eg je dana SSNO Predsjedni{tvu SFRJ dostavio informaciju oneovla{tenom formiranju oruànih paravojnih sastava u SFRJ,102 odnosnojedinicama MUP-a Republike Hrvatske.

Informaciju o “paravojnim” organizacijama u Hrvatskoj i mjeramakoje je trebalo preduzeti Jovi} je 12. decembra, u dogovoru sa generalomKadijevi}em, iz formalnih i stvarnih razloga, odloìo za desetak dana.103

267

100 Isto, str. 228. Zimerman (Waren Zimmerman) je sumnji~avo rekao Jovi}u dase takvim njegovim stavom “ne slaù neki generali’, na {to mu je predsjednikPredsjedni{tva SFRJ odgovorio “da se i neki civili ne slaù, pa ni{ta”. S tim u vezi,Jovi} tvrdi da se i ambasador Austrije interesovao “u istom smislu, ali, kobajagi,Austrija se pla{i da usled eventualnih sukoba na tlu Slovenije, Slovenci ne po~numasovno da beè u Austriju” (Isto).

Istoga je dana (28. novembra) Jovi} razgovarao sa Drnov{ekom (na njegovzahtjev), koji ga pitao “kako }emo se pona{ati ako Slovenci na referendumu donesuodluku o otcepljenju”. S tim u vezi, Jovi} je iznio sljede}i stav: “Saglasi}emo se.Done}emo zakon o razgrani~enju i kada bude sproveden postupak razgrani~enja,neka se odvoje. Ako im referendum ne uspe, trebalo bi da njihova vlada podneseostavku...” (Isto).

101 Isto, str. 229. S tim u vezi, Jovi} je planirao da te prijedloge 12. decembraiznese na sjednici Predsjedni{tva SFRJ.

102 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111; D. Marijan, JUGOSLOVENSKANARODNA ARMIJA..., str. 297. Kadijevi} je po~etkom decembra 1990. izjavio:“Bi}e razoruàne sve oruàne formacije uspostavljene izvan jedinstvenih iUstavom SFRJ definisanih oruànih snaga” (Narodna armija, 6. decembar 1990.)Taj je intervju prenesen iz ~asopisa Danas (Zagreb) — D. Marijan, nav. dj., str. 297.

103 B. Jovi}, nav. dj., str. 230. O razlozima odlaganja navedene informacije imjerama koje je trebalo preduzeti Jovi} pi{e: “Formalni razlog je zahtev Mesi}a iDrnov{eka da sa~ekamo Tupurkovskog da se vrati iz Australije, a stvarni je razlogda ne uznemiravamo javnost dok se zavr{i drugi krug izbora u Srbiji. Da namniko ne moè re}i da smo na bilo koji na~in uticali na bira~e. Dogovoreno je da

268

U Hrvatskoj je 22. decembra 1990. donesen novi Ustav, “kojiosamostaljuje Hrvatsku”, i Statut kolaboracionisti~ke Srpske oblastiKrajina koja nije priznavala “novi hrvatski Ustav”. Sljede}eg je danau Srbiji i Crnoj Gori odràn drugi krug izbora i u Sloveniji Referendumo samostalnosti. U Bosni i Hercegovini “Srbi su se homogeniziralii osvojili tre}inu mesta u parlamentu. U Makedoniji je neizvesnost.Na Kosovu muk...”.104 Ekonomski program je propao. IdejePredsjedni{tva o izradi novog ustava prakti~no su bile “na ledu”, jerje Slovenija dominirala “svojim ‘ne’, a i Hrvatska je podràva”.105

“Jedinstveno jugoslovensko trì{te se raspada. Republike se utrkujuda uvode da`bine na robe i imovinu vlasnika iz drugih republika.Prihodi u savezni budèt skoro i ne upla}uju. Hrvatska i Slovenijaformiraju svoje vojske. Srbi u Kninu tako|e. Predsedni{tvo nikakoda do|e ‘do daha’ da donese odluku o razoruànju”.106

Ekonomska politika za 1990. u bitnim pitanjima nije ostvarena.107

Na sjednici SIV-a, 24. decembra nije postignut dogovor o politici ibudètu za 1991. Predsjednik Markovi} je, po Jovi}u, “za JNApredloìo budèt koji zna~i potpunu likvidaciju vojne industrije.Ostavlja im samo plate i ishranu za vojsku, a dalje snabdevanjeoru`jem svodi na nulu”, {to je Kadijevi} odbio i predloìokompromis “(umesto smanjenja 10%, samo 5%)”.108

Veljko i Mesi} u me|uvremenu obave razgovor s Tu|manom, da se iskoristi vremeza stvaranje javnog mnjenja o tome da je sve poku{ano sporazumom, prepreduzimanja eventualnih drasti~nih koraka” (Isto).

Jovi} je bio “svjestan” ~injenice o odlaganju navedene informacije i mjere koje jetrebalo preduzeti, tvrde}i da “nam vreme nije saveznik. Vreme radi protiv nas” (Isto).

104 Isto, str. 231. Daju}i ocjenu najzna~ajnijih doga|aja u Jugoslaviji krajemdecembra, Jovi} u svojim memoarima za 23. decembar, izme|u ostalog, pi{e kako se“Armija depolitizovala”. To, zaista, nije bilo ta~no, jer je uloga JNA u politi~komìvotu Jugoslavije i devedesetih godina XX stolje}a bila odlu~uju}a.

105 Isto.

106 Isto.107 Isto. S tim u vezi, Jovi} neargumentovano tvrdi kako je Ante Markovi}

“stvarno doveo privredu do propasti”.108 Isto, str. 232. General Kadijevi} je 25. decembra ponovo razgovarao sa

Markovi}em “i ovaj mu je ponudio da prihvati taj kompromis, s tim da se JNA iVeljko deklari{u ‘uz SIV’. Dakle, da moè da objavi jedinstvo”. S tim u vezi, Jovi}tvrdi kako je Markovi}u “postavio ~etiri uslova za jedinstvo :

269

Prilikom razgovora u Srbiji o ekonomskoj politici i budètuJugoslavije za 1991. godinu, 26. decembra, na kojoj su prisustvovaliSlobodan Milo{evi}, Stanko Radmilovi}, Jugoslav Kosti}, RadomanBoòvi}, Dragutin Zelenovi} i Borisav Jovi}, Milo{evi} je insistiraoda Predsjedni{tvo traì ostavku Ante Markovi}a.109 Pored toga,srpsko rukovodstvo, bolje re~eno Milo{evi}, jer “oni svi kako Slobakaè”, je odbilo program — nije htjelo da ga prihvati zbog AnteMarkovi}a, “jer njega ne prihvataju”,110 {to je moglo dovesti doostavke Vlade, a {to je, po Jovi}u, “bilo vrlo opasno”, prije svega, zaSrbe u Hrvatskoj. Po njemu je trebalo stvoriti uslove da “brane” Srbe(“da branimo Srbe”), jer ukoliko se “rasture” (“ako se rasturimo”)“upropasti}e” (“upropasti}emo”) srpski narod u Hrvatskoj.111

Prvo, da Federacija nije samo mesto (kako to èle Slovenci i Hrvati), nego iakter u dogovaranju budu}nosti zemlje.

Drugo, da Federacija nije samo SIV nego i Predsedni{tvo i Skup{tina SFRJi da ne poku{ava da se predstavlja kao nadleàn za sve (Na to mu je Ante rekao:‘A za{to je Predsedni{tvo stalno protiv nas?’).

Tre}e, SIV treba pored Programa ekonomske politike za 1991. da ponudi iminimum funkcija savezne dràve potrebnih da bi se taj program ostvario.

êtvrto, ako se to ne usvoji, da podnese ostavku” (Isto).

Sa navedenim se uslovima, pi{e Jovi}, “kobajagi, Ante sloìo. îsto sumnjam.Gleda da prevari Veljka, da ga pridobije ’uz SIV’, a da se provu~e i ovoga putapraznim obe}anjima” (Isto).

109 Isto, str. 233. Jovi} je ubje|ivao “da to ne moèmo posti}i jer se drugi neslaù. Neka to traì delegacija Srbije u Ve}u republika Skup{tine SFRJ. Njemu se to nedopada, kaè nema istu snagu. Pa, mo`da nema, ali Predsedni{tvo se s tim ne}e sloìti,nemamo ve}inu za takav zahtev” (Isto).

110 Isto. S tim u vezi, Jovi} je priznao kako “dodu{e ni program nije bogzna{ta. Ja im savetujem da budu prakti~ni, da napadaju slabe ta~ke programa, paako ne uspeju, mogu da traè ostavku vlade” (Isto).

111 Isto. Jovi} je na sljede}i na~in obrazlagao opstanak savezne vlade: “Nemoèmo ostati bez vlade, to bi bilo vrlo opsano. Ne bismo mogli drugu daformiramo i samo bismo ubrzali raspad zemlje. To im kaèm, a oni odgovaraju -pa neka se raspadne, bolje sada nego kad nas Ante potpuno upropasti.

Nije ba{ tako. Pitam ih ja {ta }emo sutra da radimo kad u Hrvatskoj izbijegra|anski rat, a svi Hadezeovci su naoruàni. Treba da stvorimo uslove dabranimo Srbe. Ako se rasturimo upropasti}emo srpski narod u Hrvatskoj.

Ni{ta ne pomaè. Ostali smo svako pri svome. [ta ja mogu” (Isto).

Skup{tina Srbije je 26. decembra usvojila odluku o finansiranjubudèta za prvi kvartal 1991. i, s tim u vezi, odlu~ila da pedeset odstoporeza na promet zadràva za svoje finansiranje (po zakonu je mogladvadeset i pet odsto). Na taj je na~in SFRJ “dovedena do kolapsa,niko joj ne upla}uje prihode”. Takvu odluku nije “razumio” BorisavJovi}. Milo{evi} ga ubje|ivao “da oni samo vr{e kompenzaciju delakoji im duguje Federacija za podsticaj poljoprivrede i nerazvijene,a evo sada ispada da im je to planirani izvor prihoda za redovnofinansiranje”. Me|utim, za Jovi}a je to bio poku{aj likvidacijeFederacije. On je iz veoma prakti~nih razloga tvrdio da je rano “dalikvidiramo dràvu, bi}e nam potrebna kao mehanizam zaodbranu sopstvenog naroda van Srbije”. S tim u vezi, on se pitao:“Kako misle da finansiramo vojsku ili kako misle da branimosrpski narod bez savezne vojske?”112

U SFRJ su 1990. na izborima pala stara rukovodstva u svimrepublikama, “izuzev u Srbiji i Crnoj Gori. Jugoslavija je idejnoprepolovljena”.113 Slovenija je na referendumu donijela odluku osamostalnoj dràvi.114 “Ujedinjena je Srbija. I Srbi su se prvi put uposleratnoj istoriji ujedinili {irom Jugoslavije. Srbi u Bosni i Hrvatskojsu uz Srbiju, Crna Gora tako|e”. To je, po Jovi}u, “svakako najve}idoga|aj u Jugoslaviji 1990. godine, od zna~aja za budu}nost”.115

Godine 1990. Slobodan Milo{evi} (na ~elu Srbije) i BorisavJovi} (na ~elu Predsjedni{tva SFRJ) kona~no su se odrekli Jugoslavijei velikosrpski nacionalisti~ki program usmjerili na formiranje dràveod “17 miliona stanovnika”.116 Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta

270

112 Isto, str. 234.

113 Isto.

114 Isto. Iznose}i tu ~injenicu, Jovi} je sa velikim olak{anjem konstatovao:“Neka joj je sa sre}om”.

115 Isto, str. 234-235. Daju}i ocjene doga|aja na Kosovu u toku 1990, Jovi}navodi : “Albanski separatisti su saterani u }orsokak. Vi{e ih niko i ne podràva.Svaki njihov poku{aj u Skup{tini Jugoslavije ili u Predsedni{tvu SFRJ da sepitanje Kosova stavi na dnevni red — odbija se. To je stvar Srbije. Zar se moglopre dve godine poverovati da }e se doga|ati tako ne{to” (Isto, str. 235).

116 B. Mamula, nav. dj., str. 292; B. Jovi}, nav. dj., str. 161.

je uporno nastojalo da vojsku izvede na politi~ku scenu, kako bi sprije~ilohrvatsko-slovena~ki prijedlog konfederalnog ugovora i onemogu}ilokontrolu hrvatskih vlasti nad {irenjem pobune u dijelovima Hrvatske.117

271

117 S. Mesi}, nav. dj., str. XI.

2. Neuspjeh uvo|enja vanrednog stanja i dogovorenog

vojnog udara marta 1991.

Po~etak nove 1991. ozna~en je upadom Srbije u platni sistemFederacije (18,2 milijarde dinara, odnosno 2,6 milijardi njema~kihmaraka). Upad je izvr{en uz formalnu odluku Skup{tine Srbije, austvari uz znanje, saglasnost i podr{ku Slobodana Milo{evi}a.118

272

118 B. Jovi}, nav. dj., str. 239-241 i 246. O tome je Jovi} saznao 4. januara 1991,za vrijeme razgovora sa Kadijevi}em, kada su generalu donijeli sljede}u poruku : “popodne hitna sednica SIV-a. Proverava telefonom o ~emu se radi. Kaù mu da sudo{li do izuzetno va`nog dokumenta o provali u platni sistem zemlje. Posla}eBroveta na sednicu SIV-a. Kaèm mu, sto posto se radi o Srbiji, jer u protivnomni{ta ne bi bilo hitno” (Isto).

Skup{tina Republike Srbije je donijela odluku o upadu u platni sistem SFRJ, kojaje objavljena u povjerljivom izdanju Slu`benog glasnika, o ~emu je upoznat AnteMarkovi} (Isto).

SIV je, “dramatizuju}i”, po Jovi}u, to pitanje “do kraja”, obustavio “svakoposlovanje sa devizama (i pla}anje inostranstvu), svako kreditiranje iz emisije, itd.Odredio je kontrolu svih narodnih banaka republika i autonomnih pokrajina” (Isto).

Na sjednici SIV-a (4. januara) Ante Markovi}, Boìdar Marendi} i Aca Mitrovi}traìli su da se “pohapse odgovorni u Srbiji”. Me|utim, SIV se, po Jovi}u, koji je otoj sjednici “specijalno” obavije{ten ujutro 5. januara i u toku dana od generalaKadijevi}a, podijelio, te je na kraju zauzet stav “da se stvar ispita i vrate pare, akosu iskori{}ene”.

Istoga je dana Jovi} nazvao Milo{evi}a i sve mu ispri~ao. “Njemu se ve} javljaoAnte Markovi}. Sloba sve zna, ali umanjuje problem. Kaè da i drugi to rade, asamo nas ganjaju. Slovenci su tako pokupovali 2 mld. dolara deviza i izneli izzemlje, a Ante nije ni prstom mrdnuo” (Isto, str. 239-240).

Procjene vojnog rukovodstva, prije svega, generala Kadijevi}a, da }eJugoslavija biti napadnuta svim sredstvima u sprezi spoljnjeg iunutra{njeg neprijatelja, ustvari su prikrivale 26. marta i 28. juna1990. dogovorene planove razbijanja Jugoslavije, odre|ivanje ratnihciljeva i definisanja “nove jugoslovenske dràve” (“...srpskog icrnogorskog naroda...”), te istjerivanja Slovenije i Hrvatske iz SFRJ,kasnije nazvan Plan RAM. Prijedlozi da se hitno rasformiraju irazoruàju paravojne formacije i reaguje na spoljno mije{anje, te da seubrza formiranje Saveza komunista — Pokreta za Jugoslaviju (SK—PJ)na cijeloj teritoriji Jugoslavije bili su u toj funkciji.119 General

273

Jovi} je, u vezi sa upadom Srbije u platni sistem SFRJ, 8. januara 1991.“kritikovao” Stanka Radmilovi}a, predsjednika Izvr{nog vije}a Srbije. O tome je usvojim memoarima zapisao sljede}e : “Razgovor sa Stankom Radmilovi}em u SPS(pre po~etka sastanka o konkretnim pitanjima). Malo ga kritikujem {ta to sverade sa emisijom, i sa prihodima koji pripadaju Federaciji.

Obja{njava da bi bez toga sigurno izgubili izbore, jer vi{e od pola republikene bi primilo plate i penzije. Ante se ~udio i krstio kako to da nismo ‘bankrotirali’,a mi smo ga nadmudrili. To je su{tina.

Sloba je o~igledno izbegavao da me obavesti, jer sa funkcije predsednikaPredsedni{tva SFRJ to ne bih mogao da opravdam.

Na zavr{etku razgovora nai|e Sloba, a Stanko mu kaè : ‘Molim te da meza{titi{ od kritike predsednika Predsedni{tva SFRJ.’ Na to }e mu Sloba : ‘Za{titi}ute {to si uzeo pare, ali te ne}u {tititi {to si predlagao dono{enje zakona i odluka. Sveje to moglo da se ostvari i bez formalnih odluka Skup{tine. Tako svi drugi rade’.

Rade i to u obilnim koli~inama i pre nas i vi{e od nas” (Isto, str. 241).

Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 10. januara 1991. Ante Markovi} je, po Jovi}u,“navalio na srpski upad u platni sistem zemlje”. Me|utim, Jovi} mu navodno nije“dao da nametne tu temu” (Isto, str. 246).

119 Isto, str. 161, 236-238 i dr. Autor i realizator ideje o formiranju SK — Pokretaza Jugoslaviju bio je admiral Branko Mamula. On je krajem 1990, zajedno s nekolikogenerala i istaknutih politi~kih i javnih li~nosti formirao i postao jedan od najistaknutijih~lanova SK - Pokreta za Jugoslaviju, odnosno tzv. generalske partije (R. Dizdarevi},IZDAJA VOJNOG VRHA, u : F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str.161-163; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 295; B.Mamula, nav. dj., str. 189-194; Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str. 23).

Za Mamulu su general Kadijevi} i jedan broj drugih vojnih rukovodilaca i poslijenjegovog odlaska u penziju ostali vezani (on je Kadijevi}a proteìrao i predloìo da gazamijeni). Poslije formiranja te politi~ke stranke, u ~emu je u~estvovao i general

Kadijevi} je predloìo i uvo|enje vanrednog stanja, {to je jasnoukazivalo da se u praksi ne sprovode odluke Predsjedni{tva SFRJ,nego njegovog krnjeg sastava i paralelne Neformalne grupe, na ~elu saMilo{evi}em i Jovi}em, koja se zalagala za vojno, a ne politi~korje{enje jugoslovenske krize.

Ta Neformalna grupa je pomo}u sile, s kojom je raspolagala(JNA) i “demokratskim” putem (“izja{njavanje naroda”), nastojalada rasturi Jugoslaviju i osigura formiranje jedinstvene dràve svih Srba.Na taj je na~in, a u cilju iznalaska “povoljnog” rje{enja za srpski narod,odnosno formiranja Velike Srbije, Grupa insistirala na izja{njavanjujugoslovenskih naroda, a ne na dogovoru republika.120

General Veljko Kadijevi} je 4. januara 1991. “na{iroko i naduga~ko”informisao Jovi}a “o najnovijoj proceni vojske” obja{njavaju}i “globalnusvetsku situaciju, sa stanovi{ta ostvarivanja ameri~ke globalnestrategije”.121 S tim u vezi, on je iznio nerealnu ocjenu da }e Zapad

274

Kadijevi}, a koja je bila promilo{evi}evska organizacija, on se nije u njoj javnoeksponirao, ali je njegov uticaj, naro~ito u po~etku, bio veliki. Mamula je, po RaifuDizdarevi}u, ostavljao “utisak ~ovjeka koji vrlo vje{to djeluje iza scene”. S tim u vezi,Dizdarevi} s razlogom ukazuje na pitanje “njegove uloge u izdaji vojnog vrha”. Timprije, jer “ima znakova da je djelovao iz pozadine, naro~ito u srpskim dijelovima ime|u srpskim kadrovima u Hrvatskoj” (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 161 i 163).

120 Isto, str. 238-239 i 263. Borisav Jovi} je posebno insistirao na “novomdogovoru jugoslovenskih naroda”, a ne na novom dogovoru republika. RukovodstvoSrbije je smatralo da nije dovoljno da se republike izjasne. Zbog toga je Jovi}, u skladusa tim, tvrdio da svaki “konstitutivni” narod Jugoslavije ima pravo da se izjasni o tomeostaje li ili izlazi iz Jugoslavije. Takvo shvatanje nacionalnog samoopredjeljenja vodiloje u raspad Jugoslavije, odnosno sadràvalo je u sebi “klicu budu}eg rata”, kako totvrdi Nandor Major (N. Major, RASPAD DRUGE JUGOSLAVIJE, u : RATOVI UJUGOSLAVIJI 1991.-1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd,7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 47).

Poku{aj Neformalne grupe da se progura pravo naroda, umjesto prava republika(i pokrajina) zna~io je direktno ru{enje bitnih odredbi Ustava, nametanje unitarizma,promjenu granica, itd.

121 B. Jovi}, nav. dj., str. 236. Tom je prilikom general Kadijevi}, izme|uostalog, naveo kako je “cepanje SSSR zaustavljeno. Svi ljudi, izuzev Gorba~ova,koji su radili na cepanju SSSR su oti{li (Jakovljev, [evarnadze, i dr.). Pitanje jeda li }e Amerikanci mo}i do kraja da se oslone na Gorba~ova. U svakom slu~aju

napasti Jugoslaviju “svim sredstvima koja im stoje na raspolaganju”,u cilju “da dokraj~e promenu vlasti u njoj po svaku cenu”. Sa tomse ocjenom sloìo i Borisav Jovi}, s tim {to je dodao kako se “frontne}e svesti samo na Jugoslaviju, jer bi to zna~ilo odustajanje SADod globalne strategije”, ve} }e “oni dalje nastupati planetarno”.122

Polaze}i od zaklju~aka da }e Jugoslavija biti u centru interesovanjaZapada, Kadijevi} je iznio procjenu zapadne taktike prema Jugoslaviji,koja je polazila “od toga da je ve} stvoren spoj unutra{njeg ispoljnog faktora koji slo`no rade na ru{enju ustavnog poretka”.123

275

namera je SAD dalja destabilizacija SSSR-a. Vojni izaslanik SSSR rekao je Veljkuda su vojska i partija dali Gorba~ovu rok do kraja marta da zaustavi raspadSSSR-a ili }e u protivnom i}i na druge mere”. Pri tome je, po Jovi}u, Kadijevi}poku{avao “dosta nategnuto da izvu~e zaklju~ak da SAD ne}e uspeti da oboresocijalisti~ku vlast u SSSR i da }e SSSR uspeti da se suprostavi raspadu”.

Na Kadijevi}evu ocjenu da }e Zapad “pomo}i Gorba~ovu ako on bude nosilacdiktature...”, Jovi} je ocijenio da je nelogi~no da Zapad pomogne Gorba~ovu “dadiktaturom odràva jedinstvo SSSR”, jer je, po njemu, Gorba~ov “za SAD samopogodna li~nost za ostvarivanje njihovih ciljeva, a cilj im je potpuno razaranje SSSRi u dràvnom i u privrednom i u politi~kom smislu. Mo`da Gorba~ov ima takveciljeve, ali SAD imaju druga~ije, to je jasno”, zaklju~io je Jovi} (Isto, str. 236-237).

122 Isto, str. 237.

“Procjene” i “ocjene” [taba Vrhovne komande, koji je bio u sprezi sa srpskimdijelom Predsjedni{tva SFRJ, o spoljnoj opasnosti, u Predsjedni{tvu SFRJ jedni suprihvatali kao neosporne, a drugi smatrali neprihvatljivim, vjeruju}i da su spoljneopasnosti smi{ljeno konstruisane i prenagla{avane da bi se na taj na~in {to boljemaskirali glavni unutra{nji razbija~i Jugoslavije. Nikakva spoljna agresija nijeprijetila Jugoslaviji, kako se tvrdilo, ve} je tu opasnost vojno rukovodstvo izmislilo, dabi se pod maskom “spasavanja Jugoslavije” od spoljne opasnosti SFRJprekomponovala u “Srboslaviju” (S. Oro, VOJNI VRH IZMISLIO SPOLJNUOPASNOST, u : F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, sr. 66).

123 Isto. Na tom se planu, po Kadijevi}u, radilo “po dve linije. Prva je, ru{enjelevih snaga u Srbiji i u Crnoj Gori, kao i na nivou Federacije, pre svegaodgovaraju}om ekonomskom politikom koja }e izazvati nemire i pobune,zahtevaju}i nove i nove izbore sve dok ne padnu leve snage.

Druga je, akcija cepanja Jugoslavije u okviru koje }e se poku{ati kompromitovatiSrbija kao ‘tvrda’, a ako to ne uspe, onda }e stvarno i}i na cepanje Jugoslavije iizolaciju Srbije i Crne Gore. Ovome izgleda sada daju prednost” (Isto).

U takvoj su situaciji, po njemu, postojale “~etiri krupne stvari’, okokojih se trebalo opredijeliti i na njima istrajati.124

Izmi{ljenu zavjeru “spoljnjeg i unutra{njeg neprijatelja, kojaje usmerena protiv JNA i Jugoslavije”, trebalo je, po Kadijevi}u,napasti (“mora se napasti”). U tom je cilju, pored ostalog, trebalo“hitno ili doneti predloène odluke u vezi paravojnih organizacija,ili pokrenuti sudski postupak”.125

Kadijevi} je dalje predloìo da se u slu~aju da bude poku{aja “dase stvari re{avaju politikom svr{enog ~ina” “mora reagovati pozakonu, uklju~uju}i i vanredno stanje”, ako druga~ije ne bi moglo.126

U skladu sa svojim globalnim ocjenama poloàja i situacije uzemlji i svijetu,127 u svojstvu politi~ara, a ne generala, Kadijevi} je iznio

276

124 Isto, str. 238. To su :

“1. Ekonomsku politiku vlade dràti na oku i ne dati joj da ostvaruje prvicilj: pobune, {trajkove i nove izbore. Treba detaljno razraditi strategiju kako seto moè spre~iti.

2. Ne sme se ni na koji na~in dozvoliti odumiranje savezne dràve putempolitike svr{enog ~ina, a pre svega na pitanje finansiranja federacije i naisklju~ivanje saveznih institucija iz razgovora o budu}nosti Jugoslavije.

3. Mora se napasti zavera (spoljnog i unutra{njeg neprijatelja) koja jeusmerena protiv JNA i Jugoslavije. Treba hitno, ili doneti predloène odluke uvezi paravojnih organizacija, ili pokrenuti sudski postupak. Treba reagovati naspoljno me{anje u na{e unutra{nje stvari (SAD i Vranicki).

4. Treba ubrzati stvaranje SKJ — Pokret za Jugoslaviju na celoj teritorijiJugoslavije” (Isto).

Jovi} je Kadijevi}ev prijedlog u vezi sa formiranjem SKJ — Pokreta zaJugoslaviju komentarisao na sljede}i na~in: “Kao da nije video iskustvo AnteMarkovi}a sa formiranjem partije. Totalno je poraèn na izborima” (Isto).

125 Isto.

126 Isto.

127 General Veljko Kadijevi} je, po Raifu Dizdarevi}u, volio da daje globalneocjene poloàja i situacije u zemlji, procjene razvoja i op{te poglede na probleme injihovo rje{avanje. I pored toga {to su neke njegove ocjene ponekad bile korisne, mnogesu, tvrdi Dizdarevi}, uglavnom, bile konstrukcije bez pokri}a i konkretne argumentacije,a prijedlozi bez razrade i na~ina njihove realizacije (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 163-164).

~etiri principa od kojih je trebalo polaziti u razgovorima sa republikamao politi~koj budu}nosti Jugoslavije: “svakom narodu treba priznatimogu}nost da bira soluciju (ali ne i Republici niti narodnosti)”;“konfederacija nije dràva. Postoje unitarne i federalne dràve(makar i sa minimalnim funkcijama)”; “svakom se narodu moèdati mogu}nost da odabere ostanak ili izlazak,...”128 i obezbijeditijedinstveni postupak i jedinstvenu kontrolu “izja{njavanja naroda{to treba zakonom utvrditi”.129

Kadijevi} je, u vezi sa paravojnim organizacijama, smatrao da sevojska, koju je on nazvao “HDZ vojska”, mora raspustiti, “a oru`jese mora predati”.130

Navedene procjene i prijedloge vojske koji nisu bili originalnistavovi generala Kadijevi}a, ve} politi~kog rukovodstva Srbije (ta~nijeMilo{evi}a i Jovi}a) koje je on preuzeo i prihvatio, Jovi} je, “bezobzira na eventualne manjkavosti analize, ono {to se odnosi nana{u dràvu”, ocijenio prihvatljivim, s tim {to je smatrao da “trebaubrzati akciju. Ne odlagati ve~ito”.131

Jovi} je, u skladu sa procjenama i prijedlozima generala Kadijevi}aod 4. januara, s kojima se usaglasio, 5. januara 1991. razmi{ljao o potrebidogovora o njegovom i Milo{evi}evom nastupu 10. januara nasastanku u Predsjedni{tvu SFRJ sa predsjednicima republika opoliti~koj budu}nosti Jugoslavije. Milo{evi} je, po Jovi}u, trebalo danastupi u ime srpskog naroda, a on u ime Jugoslavije.132

Milo{evi} je, po Jovi}u, trebalo da kaè “da pravo nasamopredeljenje pripada narodima”, te da “srpski narod polazi odtoga da danas ima svoju jedinstvenu federativnu dràvu i èli da

277

128 B. Jovi}, nav. dj., str. 238. U vezi sa tim, Kadijevi} je naveo da se, pored toga,svakom narodu moè dati “pravo obja{njenje {ta to zna~i, a ne da se narod politi~kommanipulacijom dovodi u zabludu o ~emu odlu~uje”.

129 Isto, str. 238-239.

130 Isto.

131 Isto.

132 Isto, str. 240.

kao narod odlu~uje sa te pozicije o svojoj budu}nosti”. S tim u vezi,on je iznio velikosrpsku tezu da “srpski narod èli da ìvi u jednojdràvi, sa jednakim gra|anskim pravima, sa jednim me|unarodnopriznatim granicama, jednom vojskom, novcem, trì{tem”.133

Podràvaju}i pravo srpskog naroda na “samoopredjeljenje”,Jovi} je klju~nu ulogu vidio u JNA. Zastupao je tezu da je “odbrana”navedenog prava srpskog naroda “realno nemogu}a bez JNA”. Pritome je iznio la`nu ocjenu kako “srpski narod nije naoruàn”,134 temu je stoga bila potrebna JNA.

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, zloupotrebljavaju}i principsamoopredjeljenja naroda , zaprijetilo Hrvatskoj i Bosni i Hercegovinida Srbi, gdje god su u ve}ini, imaju pravo na svoju dràvu, {to jeuklju~ivalo i njihovo pravo da se pripoje Srbiji, u cilju okupljanja svihSrba u jednoj dràvi, a to je zna~ilo osvajanje tih republika. Tu jasnoizre~enu politi~ku prijetnju to rukovodstvo je podupiralo i prijetnjomoruàne intervencije, pokre}u}i time “veliku bitku”.135

Za nosioce Velikosrpskog pokreta dràva je mogla “bitiunitarna ili federalna”, s tim {to, po njima, srpski narod nije èlio darazmi{lja o konfederaciji, jer to nije dràva. Najpogodniji oblik zafunkcionisanje Jugoslavije je za njih bila “federacija sa minimalnimfunkcijama koje }e se efikasno izvr{avati”. To je po njima,prakti~no zna~ilo osporavanje otcepljenja republikama, “jer to pravonjima ne pripada, nego narodima”.136

Jovi} je trebalo deklarativno da kaè “da svaki razgovor obudu}nosti mora po}i od toga da postoji Jugoslavija, njen Ustavi zakon, da postoje njene institucije sa odre|enim pravima inadle`nostima”, te da se promjena Ustava SFRJ i zakona “ne moèizvr{iti bez odluka organa savezne vlasti”. Za njega “svaki

278

133 Isto. Iznose}i tu tezu, Jovi} diplomatski nastavlja : “Ko god èli s njim daìvi na ravnopravnoj osnovi dobrodo{ao je”.

134 Isto, str. 311.

135 Isto, str. 240, 246-247 i 311.

136 Isto, str. 240.

razgovor o budu}nosti koji polazi od politike svr{enog ~ina, daJugoslavije fakti~ki nema, neprihvatljiv je”. Po njemu “jedinopo{tovanje Ustava i Zakona SFRJ, dok se druga~ije ne odlu~i,moè biti prilaz za razgovor u kome }e, u skladu sa Ustavom,u~estvovati i organi federacije”.137

Navedeno “pravo”, na koje se rukovodstvo Velikosrpskogpokreta pozivalo, a Milo{evi} ga, u dogovoru sa Jovi}em, iznio nasjednici Predsjedni{tva SFRJ 10. januara,138 nije bilo nikakvo pravo,jer nije imalo upori{te u Ustavu. Pravo na otcjepljenje imali sukonstitutivni elementi Federacije, koje su oni osporavali, a ne pojedininarodi i narodnosti (ni po me|unarodnom pravu narodi to nisu imali).Ovo je zapravo fikcija rukovodstva Velikosrpskog pokreta, koju suhtjeli naturiti i drugima, ukoliko je u njihovom (srpskom) interesu.

Jovi} je 7. januara razgovarao sa Slobodanom Milo{evi}em,iznose}i mu svoje mi{ljenje o tome “{ta bi on trebalo da kaè” nasjednici Predsjedni{tva SFRJ, “a {ta bi trebalo da kaèm ja” (tj.Jovi} - prim. S. ^.). Tom se prilikom Milo{evi} u potpunosti sloìo saJovi}em, navode}i “da bi on to rekao svakom, ~ak i da se nismokonsultovali”.139

Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ od 9. januara 1991. donesenaje, u vezi sa informacijom, koju je 11. decembra 1990. dostavio SSNO“o neovla{}enom uvozu oru`ja i formiranju paravojnih jedinica ufunkciji pripreme nasilnog otcepljenja od SFRJ, kao i predlogodgovaraju}ih odluka i mera Predsedni{tva SFRJ”, Naredba da seu roku od deset dana rasformiraju “svi oruàni sastavi koji nisu usastavu jedinstvenih oruànih snaga SFRJ ili organa unutra{njihposlova”, a da }e izvr{enje Naredbe i za{titu svih gra|ana “obezbe|ivatijedinice i ustanove Jugoslovenske narodne armije koje odredisavezni sekretar za narodnu odbranu”. Tom je naredbom, koja jestupila “na snagu danom dono{enja”, naloèna i predaja njihovog

279

137 Isto. Jovi} je ocijenio da }e i jedan i drugi nastup (Milo{evi}ev i Jovi}ev) bitido~ekan “na no`, ali mi treba to i da objavimo. Velika bitka tek po~inje”, zaklju~io je on.

138 Isto, str. 246-247.

139 Isto, str. 241.

naoruànja, opreme, municije ili drugih borbenih sredstava “najbliìmjedinicama i ustanovama Jugoslovenske narodne armije”.140

Problem ilegalnih paravojnih naoruànih sastava se na zvani~nomnivou SFRJ pojavio u javnosti po~etkom 1991, povodom sjednicePredsjedni{tva SFRJ od 9. januara. To pitanje je u rukovodstvuVelikosrpskog pokreta aktuelizovano decembra 1990. Me|utim, paravojnoorganizovanje je po~elo mnogo ranije. Prvi put su se paravojni, naoruàniljudi pojavili 17. avgusta 1990. na barikadama pred Benkovcem,nakon ~ega se, kao odgovor na to, pojavilo {irenje brojnog stanja idopunsko naoruàvanje rezervne policije MUP-a Hrvatske.141

Glavna optu`ba Predsjedni{tva SFRJ i vojnog rukovodstva zaformiranje paravojnih formacija odnosila se na Hrvatsku i bila jeuperena prema legalnim jedinicama MUP-a Republike Hrvatske.142

Paravojno organizovanje Srba i serija pobuna stanica milicije u srpskimop{tinama u Hrvatskoj i formiranje srpskih paravojnih naoruànihsastava na teritoriji Bosne i Hercegovine su ignorisani na nivou Federacijei njenih organa.143

280

140 AIIZ, inv. br. 2-2812, Predsjedni{tvo Socijalisti~ke Federativne RepublikeJugoslavije, N. /Naredba — prim. S. ^./ broj 3, Beograd, 9. januar 1991, NAREDBA;V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111; B. Jovi}, nav. dj., str. 241-247; D. Marijan, nav. dj., str. 297.

141 B. Jovi}, nav. dj., str. 229-230; M. Vasi} — F. [varm, ZADAH ZLOÎNA —SRPSKE PARAVOJNE FORMACIJE 1990. - 2000, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI1991.-1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7.- 9.novembar 2001, Beograd 2002, str. 238. Slu`ba dràvne bezbjednosti MUP-a Srbijeinfiltrirala je svoja dva operativca (Radovan Stoj~i} — “Badà” i Franko Simatovi} —“Frenki”) na teritoriju Hrvatske odmah poslije pobjede HDZ na parlamentranimizborima juna 1990, sa ciljem da zapo~nu pripreme za oruànu pobunu Srba u sjevernojDalmaciji (Isto).

142 Isto, str. 238-239; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNAARMIJA..., str. 297. Za Vladu Republike Hrvatske paravojni sastavi su bili u tzv.Krajini, a za JNA legalno organizirane jedinice rezervne milicije (policije) u sastavuMUP-a Republike Hrvatske (D. Marijan, nav. dj., str. 297).

143 M. Vasi} — F. [varm, nav. dj., str. 238. Tako se u preambuli NaredbePredsjedni{tva SFRJ od 9. januara, izme|u ostalog, navodi: “..., u okviru pojedinihpoliti~kih partija /~itaj: HDZ-a Hrvatske — prim. S. ^./, stvaraju ilegalni paravojni

Jovi} i Kadijevi} su 15. januara 1991, pet dana poslije sjednicePredsjedni{tva SFRJ (10. januara), na kojoj nije bilo govora o“paravojnim” jedinicama,144 “procjenjivali” situaciju u vezi sasprovo|enjem Naredbe o predaji oru`ja i rasformiranju paravojnihorganizacija. Konstatuju}i kako navodno “Srbi u Hrvatskojpredaju oru`je”, a “Hrvati ne predaju”, zaklju~ili su da se “morauzeti silom, primenom zakona”. S tim u vezi, razmotrili su “sveokolnosti i varijante”. Svaka je, po njima, vodila “u otpor ikrvoproli}e”. Ukoliko “pruè otpor”, trebalo ga slomiti (“moramo gaslomiti”). Me|utim, bili su svjesni da to ne}e biti lako, jer }e “te{kobiti sa indoktriniranim narodom” (tj. hrvatskim narodom — prim. S.^.). Stoga je Jovi}, za razliku od generala Kadijevi}a, koji je tvrdio“da je vojska raspoloèna da ide na radikalnu opciju do ru{enjahadezeovske vlasti”, zastupao tezu po kojoj je trebalo poku{ati daHrvati dobrovoljno predaju oru`je. To je, po njemu, bio poku{ajrje{avanja politi~ke krize bez krvi. Tim prije, jer je smatrao da }e krvprolivati (“Krv }emo prolivati”), “ako druga~ije ne bude moglo,samo za teritorije gdje ìve oni narodi koji èle da ostanu uJugoslaviji”. Sloìli su se da poku{aju “jo{ jedan razgovor sa Mesi}em”.145

281

naoruàni sastavi, koji svojim postojanjem i planiranim teroristi~kim aktivnostima,predstavljaju neposrednu opasnost za izbijanje oruàne pobune i me|unacionalnihsukoba naj{irih razmera, sa nesagledivim posledicama za bezbednost gra|ana,suverenitet i integritet zemlje...” (AIIZ, inv. br. 2-2812, Predsjedni{tvo Socijalisti~keFederativne Republike Jugoslavije, N. broj 3, Beograd, 9. januar 1991, NAREDBA).

144 B. Jovi}, nav. dj., str. 246-247. Na toj je sjednici razmatrano pitanje budu}nostiJugoslavije. Milo{evi} je govorio o pravu narodâ na samoopredjeljenje i “èlji”srpskog naroda “da ìvi u jednoj dràvi”. Slovenci i Hrvati su, po Jovi}u, insistiralina nekoj jugoslovenskoj ekonomskoj zajednici, “manje od konfederacije.Makedonci ne znaju {ta ho}e, Bosanci kaù da ho}e federaciju, ali moè da bude‘meka’, Crnogorci su sa nama...”. Postignuta je saglasnost “da se uvaàvajusavezne institucije i republike, paralelno i u skladu sa Ustavom, kao i da se odrèrazgovori izme|u republika, pre slede}eg susreta...” (Isto, str. 240 i 246-247).

145 Isto, str. 247. O “procjeni” situacije u vezi sa navedenom naredbom Jovi} je,izme|u ostalog, zapisao: “Narod je veoma nervozan i o~ekuje odlu~nu akcijuArmije, to je ta~no, ali je hrvatski narod odlu~an u drugom pravcu. To jeproblem. Da li bi Armija do{la u sukob s hrvatskim narodom i gdje je tu kraj?Moram da priznam da imamo velike te{ko}e. Veljko kaè da je vojskaraspoloèna da ide na radikalnu opciju do ru{enja hadezeovske vlasti. Ako se

Od 17. januara vo|eni su razgovori i dogovori izme|u Jovi}a,Mesi}a i Kadijevi}a, na jednoj, i Jovi}a, Milo{evi}a, Kadijevi}a iAdì}a, na drugoj strani, u vezi sa razoruànjem u Hrvatskoj.146

Milo{evi}a je, kao i vojno rukovodstvo, preokupiralo pitanje gubljenjaugleda JNA kod naroda. U to se i Jovi} uvjerio, vode}i u SSNO-u, 19.januara, razgovor sa Kadijevi}em i Adì}em. Generali nisu bilizadovoljni “samo sa uzimanjem 20.000 automata” od Hrvata,147 o~emu su se 18. januara dogovorili, najprije Jovi} i Mesi}, a {to jeistoga dana potvr|eno i pred Kadijevi}em.148 O~ekuju}i Mesi}a da

282

budu suprotstavljali, a ja ih pitam da li smo u stanju da posle toga do|emo dodruge demokratski izabrane vlasti, koja }e biti sa na{e strane. Ne za socijalizam,nego za Jugoslaviju. Nema odgovora. Tu je klju~ problema. Te`nje Hrvatske suodvajanje od Jugoslavije, a kobajagi borba protiv bolj{evizma. Amerika, koja ihpodràva, ima cilj — ru{enje komunizma i po cenu razbijanja Jugoslavije. I —nadopunjuju se. A mi, u slu~aju, radikalne varijante: ne moèmo do}i do novedemokratske vlasti, doìve}emo krvoproli}e, mora}emo da sprovodimo vojnuvlast bar godinu dana, bi}emo izolovani od sveta, tom akcijom bismo prekinulisvaki napor za rasplet politi~ke krize mirnim putem, ubrzali otcepljenjeSlovenije, pove}ali otpor Albanaca. Zato treba poku{ati da dobrovoljno predajuoru`je, da ih politi~ki diskreditujemo, a ne da im obaramo vlast, da sudimopojedincima, a ne dràvi, da drìmo “mir” u poku{aju da re{imo politi~ku krizubez krvi. Krv }emo prolivati, ako druga~ije ne bude moglo, samo za teritorije gdeìve oni narodi koji èle da ostanu u Jugoslaviji.

Sloìli smo se da poku{amo jo{ jedan razgovor sa Mesi}em” (Isto).

146 Isto, str. 254-256.

147 Isto, str. 255.

148 Isto, str. 254. Jedino je, pi{e Jovi}, “ostalo da Mesi} sutra ujutro /tj. 19. januara— prim. S. ^./ javi iz Zagreba da su to i hrvatske vlasti prihvatile i realizovale” (Isto).

O tom je dogovoru Jovi} telefonom obavijestio Milo{evi}a, “koji ho}e da izludi.Kaè mi sva{ta: prevari}emo narod, to }e biti obmana, izdaja, sva{ta je rekao.Kao da vi{e voli da im otimamo oru`je silom nego da nam ga predaju dobrovoljno.

Pitam ga ja direktno — da li èli krvoproli}e za stvar koju mo`da moèmore{iti mirnim putem. Po njegovom mi{ljenju to nije re{enje. Treba osuditi krivce.

- Pa proglasili smo aboliciju za one koji predaju oru`je, kaèm mu ja.

- Da, ali za one koji su to sve organizovali: [pegelj, Boljkovac i dr., zar da ostanu?

- Ne}e ostati, sudi}e im se, ali da uzmemo oru`je bez krvi ako moè.

- On smatra da je svako popu{tanje gre{ka. Da }e Hrvati slagati.

Teàk razgovor” (Isto, str. 254-255).

mu se javi, koga je Kadijevi} traìo da vidi “{ta je uradio” u vezi sanavedenim dogovorom, generali i Jovi} su u SSNO-u postiglisporazum, po kome su odbacili radikalnu varijantu (upotreba JNAprotiv hrvatskog naroda i prisilno obaranje hrvatske vlasti),149 za kojuse general Kadijevi} zalagao 15. januara.150

Mesi} je 21. januara, izme|u ostalog, obavijestio Jovi}a da jeHrvatska, u vezi sa dobrovoljnom predajom oru`ja, pokupila oru`ja“koliko se moglo”, te da }e , ukoliko “se èli oduzimati oru`je odrezervnog sastava milicije”, Hrvatska proglasiti otcjepljenje, zatraìtiod Savjeta sigurnosti OUN-a intervenciju mirovnim snagama i dr.151 Otome je Jovi} odmah obavijestio Kadijevi}a i Milo{evi}a. Milo{evi} je

283

149 Isto, str. 255. Sadrìna tog sporazuma je, po Jovi}u, bila sljede}a :

“1) Nama ne odgovara radikalna varijanta sukoba sa narodom i prisilnoobaranje vlasti, jer ne vidimo dobru perspektivu izlaska iz te situacije.

2) Vi{e nam odgovara varijanta onemogu}avanja, slabljenja ikompromitovanja sada{nje HDZ vlasti, sa {to manjim sukobom sa narodom, alise ipak ne}e dozvoliti poniàvaju}i poloàj armije ako se budu suprotstavili.

3) Ako pristanu na predaju oru`ja, primeni}e se posebna varijantarazobli~avanja HDZ politike, slabljenja njihove vlasti i onemogu}avanje njihovetaktike. U okviru toga, preduze}e se sve {to je potrebno da se diskreditujehrvatska vlast usled nelegalnog naoruàvanja i antijugoslovenske politike” (Isto).

Generali Kadijevi} i Adì} su Jovi}u, dok je bio kod njih u SSNO-u, pokazali film“o antidràvnoj i antiarmijskoj aktivnosti hrvatske vlasti, o uvozu oru`ja, onare|enjima i pripremama za likvidaciju ljudi, o naoruàvanju HDZ. Sva{ta.Neverovatno je kako su to snimili. U{li su im u ‘koske’” (Isto).

150 Isto. Adì} je na tom sastanku potegnuo i pitanje “eventualnog otcepljenja”,tvrde}i kako to “nijedna dràva na svetu ne ~ini dobrovoljno”. Na to mu je Jovi}rekao “da Armija mora da prihvati sporazum koji bude politi~ki demokratskipostignut, jer se niko ne moè na silu dràti u Jugoslaviji ako to ne èli”. S Jovi}emse sloìo i Kadijevi}, na {ta je Adì} dodao : “pod uslovima koje ste Vi izneli uVranju, a to je da se narod izjasni slobodno na referendumu, a ne da o tomeodlu~uju sada{nje vlasti, kao i da prethodno bude ta~no obave{ten o svemu {to jezna~ajno u vezi s takvom odlukom. Ako Predsedni{tvo osigura takve uslove — mi}emo se sloìti”. S tim u vezi, Jovi} je zapisao: “Tako misli na~elnik General{taba.Vjerujem da i Veljko to misli, ali }uti. Njima se raspad zemlje apriori ne dopada,ali prista}e, ako narodi odlu~e” (Isto).

151 Isto, str. 256.

sa tim prijedlogom Hrvatske bio odu{evljen.152 On je tada predloìousvajanje otcjepljenja Hrvatske (“~im proglase otcepljenje, treba daim ga usvojimo...”), “s tim da kraji{ke op{tine drìmo vojno, dok senarod na plebiscitu ne izjasni gde èli da ìvi”.153

Jovi} je, tako|e, s odu{evljenjem prihvatio Milo{evi}ev prijedlog,jer je on “oduvek bio za varijantu da ih preko no}i ‘odse~emo’ odJugoslavije, pa neka idu ‘u Evropu’”. Me|utim, to vojska, po Jovi}u,nije prihvatala.154

Istoga je dana Kadijevi} Jovi}u ~itao najnovije snimke razgovora[pegelja “sa svojima”155 i zastupao tezu “beskompromisnog nastupa dototalnog sloma njihove vlasti”, jer ih “jedino tako moèmo ‘srediti’”.Me|utim, on, po Jovi}u, nije uzimao “u obzir da za takvu odluku nemoèmo da postignemo ve}inu na Predsedni{tvu koje ‘strahuje’od velikih `rtava, naro~ito gra|ana”. Ocjenjuju}i da }e vidjeti dalje{ta }e, on je smatrao da “prvi koraci moraju biti podizanje stepenapripravnosti armije i hap{enje onih kojima treba suditi”, a “ako sene suprostave - u redu”, a “ako se suprostave odlu~i}emo tada”.156

O~igledna je bila razlika u stavovima vojske (general Kadijevi})i rukovodstva iz Srbije (Milo{evi} i Jovi}). Vojska je bila “za slamanjehrvatske vlasti”, a rukovodstvo Srbije “za za{titu srpskog stanovni{tvau krajinama”, s tim {to to tada mnogo nisu potencirali.157

284

152 Isto, str. 257. S tim u vezi, Jovi} pi{e: “Zovem Veljka da do|e odmah.Obave{tavam Slobodana. On odu{evljen : odli~no ...”.

153 Isto. Tom je prilikom Milo{evi} insistirao da Jovi} ubje|uje generala Kadijevi}au tu varijantu.

154 Isto.

155 Isto. S tim u vezi, Jovi} u memoarima pi{e : “Imaju 60.000 komada automata‘kala{njikov’ i 7.000 komada specijalnih automata za specijalce. Bili su odlu~ili danam predaju 20.000, pa odustali jer su ocenili da smo spremni na popu{tanje” (Isto).

156 Isto.

157 Isto. Istoga je dana Izetbegovi}, po Jovi}u, traìo hitnu sjednicuPredsjedni{tva SFRJ, “radi odlaganja sprovo|enja Naredbe o razoruànju”. U vezisa tim, Jovi} pi{e : “Da pregovaramo s Tu|manom i Ku~anom. O~igledno Hrvatisu uticali na Izetbegovi}a....” (Isto).

Predsjedni{tvo SFRJ je 22. januara 1991. razmatralo izvje{tajSSNO-a o sprovo|enju Naredbe i konstatovalo da je ona samo djelimi~noizvr{ena. Stoga je zaklju~ilo da su vojni pravosudni i drugi nadle`niorgani du`ni da postupaju u skladu sa zakonom utvr|enim obavezamai ovla{tenjima.158

Nakon obmane da “Srbi u Hrvatskoj predaju oru`je”, a“Hrvati ne”, i poku{aja da se razoruà legalna rezervna milicija MUP-aHrvatske koja je mobilisana radi odbrane od tih paravojnih formacija,situacija je jo{ vi{e zao{trena. Jovi} je 23. januara razgovarao saSlobodanom Milo{evi}em o razoruànju u Hrvatskoj, obavje{tavaju}iga o utvr|ivanju plana “pravosudne akcije (hap{enje, su|enje i dr.),ali i vojne akcije, koja sve to mora pratiti”. Tom je prilikom Milo{evi}ponovno insistirao “da vojska ’pokrije’ srpske krajeve u Hrvatskoj,da u slu~aju sukoba, zadrì tu teritoriju, a ostalo neka se otcepi”,159

{to jo{ jednom potvr|uje dogovorenu namjeru i plan istjerivanja silomSlovenije i Hrvatske iz Jugoslavije.

Istoga dana Kadijevi} je referisao Jovi}u o pripremama zasprovo|enje Naredbe Predsjedni{tva SFRJ, od 9. januara, o rasformiranjuparavojnih ilegalnih formacija i oduzimanja oru`ja. General je, u cilju“da se suzbije eventualni poku{aj nasilnog spre~avanja akcijepravosudnih organa”, predloìo “~itav program vojnih mera”:podizanje bojeve gotovosti, pregrupisavanje vojske, dopunskomobilisanje i propagandnu aktivnost — informisanje javnosti, s tim {tosu “hap{enja i saslu{avanja ve} po~ela i sve }e se odvijati unarednih nekoliko dana”. Te mjere i aktivnosti podrào je i Jovi},ocjenjuju}i da }e biti te{ko, “ali drugog puta nema”.160

285


159 B. Jovi}, nav. dj., str. 257-258. Milo{evi} je pri tome naglasio da, se “srpskinarod u Krajini ne moè prisilno odvojiti od Jugoslavije, jedino on sam moè daodlu~i u tome”.

160 Isto, str. 258. Kadijevi} je propagandnu aktivnost “detaljno” razradio.

[tab Vrhovne komande je 23. januara obavijestio javnost da }e JNA, ako se napodru~ju Hrvatske odmah ne raspuste svi mobilisani sastavi, podi}i borbenu gotovostjedinica na nivo koji }e garantovati sprovo|enje na zakonu zasnovanog krivi~nogpostupka i izvr{enja sudskih odluka. Dio jedinice JNA stavljen je u povi{en stepenborbene gotovosti (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111-112).

Jovi} i Kadijevi} su se tada dogovorili da, “po{to su”, po Jovi}u,navodno “oru`je predali samo Srbi”, “vojska za{titi” Srbe “kolikogod moè, prisustvom svojih jedinica”.161

Sljede}eg je dana Kadijevi} obavijestio Jovi}a “da Hrvati daljepodiù stepen gotovosti radi napada na Armiju”, o ~emu je predsjednikzatraìo “pismenu informaciju za sve ~lanove Predsedni{tva”.162

Istoga je dana Mesi} zatraìo razgovor sa Jovi}em,163 kako bimu prenio poruku od Tu|mana, u kome je predloìo razgovor u~etvero: Jovi} i Milo{evi}, na jednoj, te Mesi} i Tu|man, na drugojstrani. Cilj tog sastanka je, po Jovi}u, bio — razgovor “o na~inurazre{enja jugoslovenske krize u svetlu srpsko-hrvatskih odnosa”.Tom je prilikom Mesi} molio Jovi}a da o tome obavijesti Milo{evi}ai da mu kaè: “da to nema veze sa ishodom sutra{njeg razgovoraHrvatska - Srbija, gde }e on biti na ~elu”. Slaù}i se s timprijedlogom, Jovi} je rekao Mesi}u “da }e na tom susretu Srbijadati saglasnost Hrvatima da iza|u iz Jugoslavije pod uslovom daoni daju saglasnost da Srbi u krajinama ostanu u Jugoslaviji”.164

286

161 Isto. Taj dogovor Jovi} je “obrazloìo” ~injenicom kako su oru`je uHrvatskoj predali “samo Srbi”.

162 Isto. Ta je informacija ~lanovima Predsjedni{tva, po Jovi}u, bila potrebna,“jer treba da znaju, da se ne bi iznenadili {ta se moè dogoditi”. Time je Jovi}pripremao teren za preduzimanje “vojnih mera” i njihovo opravdanje.

163 Isto. S tim u vezi, Jovi} pi{e : “Stipe Mesi} traì razgovor. O~ekujem burureagavanja na akciju koju vodimo u vezi Naredbe Predsedni{tva o rasformiranjuparavojnih nelegalnih organizacija i oduzimanja oru`ja. Odmah ga do~ekujemumiruju}e, da ne brine za svoju vlast, da }e biti uhap{eno samo nekolikoneposredno odgovornih i da }e su|enje biti javno. Ako se ne suprostave silom,ne}e sila biti ni od Armije upotrebljena.

Mesi} uzvra}a hladnokrvno — ma neka ih hapse, ba{ ga briga. Ne}e se oni uHrvatskoj tome suprostavljati. Kao — veruje mi sve i kao — ne}e ni{ta preduzimati.Ko mu vi{e moè verovati kad je onako debelo slagao da }e dobrovoljno predatioru`je” (Isto).

164 Isto. Pod tim se uslovom, s obzirom na to da je rije~ o Velikoj Srbiji, poJovi}u, sve moglo rije{iti, “a bez toga ni{ta”. S tim u vezi, on je u svojim memoarimazapisao: “Neka se psiholo{ki pripremi”.

Sa tim se Tu|manovim prijedlogom sloìo i Milo{evi}, koga jeo tome istoga dana obavijestio Jovi}.165

Vojska je, zbog “napetosti” u Hrvatskoj i Jugoslaviji, koja je, poJovi}u, “dostigla dramati~ne razmere”, 25. januara 1991. “podiglabojevu gotovost na najvi{i nivo, Hrvatska je mobilisala 50.000‘rezervnih’ policajaca. Strah Srba u Kninu i u Hrvatskoj, uop{tese pove}ao. Zapadne zemlje (SAD i Engleska pre svega) po~ele sui zvani~no da vr{e pritisak na nas da ne ugroàvamo Hrvatsku iSloveniju”. Razgovor izme|u rukovodstva Hrvatske i Srbije obudu}nosti Jugoslavije nije dao nikakve rezultate. Umjesto toga, samosu potvr|ene razlike. “Pu{tena je filmska traka o pripremi vojnepobune u Hrvatskoj” i tako sastanak miniran. Srbi iz Hrvatske supreko Slobodana Milo{evi}a vr{ili “presiju da ih vojska za{titi”, {toje on, po Jovi}u, prenosio na predsjednika Predsjedni{tva SFRJ. Upotrebuvojske general Kadijevi} je uporno odbijao “sa obrazloènjem dapostoji opasnost da vojska dobije epitet ‘srpska’ i da on to ne}edozvoliti”.166

O~igledno je da Naredbu Predsjedni{tva SFRJ o rasformiranju irazoruànju paravojnih formacija jedinice i komande JNA nisu izvr{ile.General Kadijevi} je odbijao upotrebu vojske, jer je u tom slu~ajumorao rasformirati i razoruàti i brojne srpske oruàne formacije uRepublici Hrvatskoj i Republici Bosni i Hercegovini koje je JNA, ponaredbama vojnog rukovodstva, formirala, kadrovski i stru~noosposobila, materijalno opremila i naoruàla.167

Upotrebu vojske u “za{titi” Srba u Hrvatskoj general Kadijevi} nijemogao da preduzme bez odluke Predsjedni{tva. Zbog toga je Milo{evi}

287

165 Isto, str. 259. Milo{evi} je smatrao da se taj razgovor obavi “jo{ sutra, poslezvani~nog razgovora dveju delegacija”.

166 Isto, str. 259.

167 JNA, po Mamuli, nije dobila od Predsjedni{tva jasan ratni zadatak koji nije izvr{ila,“pa da to ima za posljedicu razbijanje i nestanak zemlje”(B. Mamula, UZROCI IPOSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. - 2001, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI1991.-1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar2001, Beograd 2002, str. 213). Me|utim, to nije ta~no, jer Naredba Predsjedni{tva SFRJo rasformiranju i razoruànju paravojnih oruànih formacija to demantuje.

insistirao na dono{enju te odluke. Na njihovo navaljivanje Jovi} je za25. januar poslije podne zakazao sjednicu Predsjedni{tva SFRJ. U tomje cilju od Kadijevi}a traìo informaciju o stanju i prijedlog.168

Kadijevi} je, pored ostalog, predloìo “da vojska bude spremna”,“ako zatreba da joj se tek tada dâ odobrenje (od Predsedni{tva) dadeluje”.169 Prema tome, on nije predloìo angaòvanje JNA, negosamo njenu spremnost.170

288

168 Isto. Osnov za rad sjednice Predsjedni{tva SFRJ bila je Informacija SSNO-ao mjerama u JNA za sprovo|enje Naredbe Predsjedni{tva SFRJ od 9. januara 1991. orasformiranju i razoruànju nelegalnih oruànih sastava. U tom se dokumentu, poredostalog, navodi “da su organi krivi~nog gonjenja u JNA u toku 24. i 25. januarali{ili slobode dvojicu aktivnih stare{ina JNA i dva civilna lica sa teritorijeRepublike Hrvatske za koje se osnovano sumnja da su neposredno u~estvovali uorganizovanju i naoruàvanju ilegalnih paravojnih organizacija i da supripremali diverzantsko-teroristi~ke akcije i napade na pripadnike JNA, ~lanovenjihovih porodica i vojne objekte, odnosno oruànu pobunu; da je istra`nipostupak u toku i da vojno-pravosudni organi preduzimaju i druge mere u skladusa svojim ovla{}enjima i odgovornostima utvr|enim zakonom.

Zatim se daje ocena aktuelne situacije u Hrvatskoj. Protivno zahtevimaPredsedni{tva SFRJ i zvani~nim izjavama rukovodstva Republike Hrvatske,poja~ava se borbena gotovost policije i drugih oruànih sastava. Ubrzano se prevodepripadnici ilegalne vojne organizacije HDZ-a u rezervni sastav policije, uz dodeluodgovaraju}ih slu`benih legitimacija. Mobilizacija se vr{i i na ostrvima, {to dosada nije ~injeno. Do krajnosti se radikalizuje propagandna kampanja. U prviplan se isti~e navodna opasnost od velikosrpskog hegemonizma i centralizma izBeograda. JNA se progla{ava pukim sredstvom te politike” (Isto).

169 Isto, str. 259-260. Kadijevi} je, u vezi sa tim, obavijestio Predsjedni{tvo SFRJ“da su, s obzirom na razvoj doga|aja, u toku mere dovo|enja planiranih jedinicaJNA na zahtevani stepen borbene gotovosti, pa se predlaè da Predsedni{tvo SFRJ :

(1) zahteva od svih u~esnika da po{tuju zakonitost u sprovo|enju krivi~nogpostupka koji je otpo~eo, kako bi se odvijao na miru i u skladu sa zakonom;

(2) pozove odgovorne ~inioce da u~ine sve kako bi se smanjileme|unacionalne napetosti i izbeglo neposredno sukobljavanje;

(3) naloì JNA da bude spremna i da se odmah angaùje, ako bi do{lo dome|unacionalnih sukoba u bilo kom delu Jugoslavije” (Isto).

170 Isto, str. 261. To je, po Jovi}u, podrazumijevalo “ponovno odlu~ivanje akose èli i angaòvanje na spre~avanju me|unacionalnih sukoba”.

Navedeni generalov prijedlog nije pro{ao.171 Ante Markovi} jedrào sjednicu SIV-a i zaklju~io “da bi to jo{ pogor{alo situaciju”.172

U no}i 24. januara 1991, dok se Predsjedni{tvo SFRJ okupljalopo drugi put tog mjeseca, “da zahtijeva razoruànje hrvatskepolicije”, Milo{evi} je odrào poseban sastanak sa predsjednikomKu~anom. Na tom tajnom sastanku (srpsko-slovena~kom sporazumu)Milo{evi} i Ku~an su se dogovorili o pravu Slovenaca i Srba navlastite dràve.173

Ocjenjuju}i politi~ko-bezbjednosnu situaciju veoma kriti~nom,a s obzirom na to da srpsko rukovodstvo ni{ta nije moglo preduzeti,174

Predsjedni{tvo SFRJ je 25. januara pozvalo (oko 20 ~asova) na razgovorrukovodstvo Republike Hrvatske (Tu|man, Domljan i Manoli}), kojeje bilo u Srbiji na razgovorima, da do|u na sjednicu Predsjedni{tvaSFRJ.175 U raspravi, koja je trajala “do iza pono}i” nekako je“dogovoreno” “da Hrvatska raspusti i razoruà rezervnu miliciju,

289

171 Isto, str. 259-261. Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ je, s tim u vezi, bio pravi“urnebes”. Janez Drnov{ek je napustio sjednicu, revoltiran, pa se kasnije vratio.

172 Isto, str. 259.

173 L. Silber — A. Litl, SMRT JUGOSLAVIJE, Beograd 1996, str. 128, 184 i185; B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 209. Na tom sastanku, tvrdi Ku~an“postalo je jasno da Srbi ne}e zahtevati da Slovenija ostane u Jugoslaviji... MiSlovenci smo rekli da èlimo pravo na sopstvenu dràvu. Milo{evi} je rekao da iSrbi èle da im se to pravo prizna — odnosno, pravo da svi Srbi u Jugoslaviji ìveu jednoj dràvi. Ja sam naravno odgovorio da i Srbi imaju to pravo, ali na istina~in kao i Slovenci, bez naru{avanja prava drugih naroda. Milo{evi} jeodgovorio: ‘Da, naravno, to je jasno’, i sa tim zaklju~kom avionom smo se vratilinazad u Ljubljanu” (Isto, str. 128).

174 B. Jovi}, nav. dj., str. 259. S tim u vezi, Jovi} je konstatovao: “Ni{ta ne moèmo”.

175 Isto, str. 259-261. Mesi} i Drnov{ek su, pi{e Jovi} “bili odlu~no protiv togada se bilo {ta raspravlja i odlu~uje o Hrvatskoj bez prisustva njenog rukovodstva.Tupurkovski je bio odsutan, ali se sloìo telefonom. Ante Markovi} je upornoinsistirao da se ne usvaja tre}a ta~ka predloga SSNO, jer bi to, po njegovommi{lenju, samo dolilo ulje na vatru. Dugotrajna rasprava ipak je dovela do togada pozovemo hrvatsko rukovodstvo koje je do{lo uve~e oko 20 ~.” (Isto).

da vojska ukine bojevu pripravnost i da se stvore uslovi za normalnoodvijanje su|enja u postupku sprovo|enja Naredbe”.176

Na tom je sastanku, po Kadijevi}u, dogovoreno i zaklju~eno dase 26. januara do 12. ~asova izvr{i demobilizacija rezervnog sastavamilicije u Hrvatskoj, stepen borbene gotovosti jedinica JNA dovede uredovno stanje i vojno-pravosudni organi nastave istra`ni i sudski postupakbez ometanja. Pri tome je, po njemu, Hrvatska bila “neuobi~ajenokooperativna u prihvatanju stavova Predsjedni{tva SFRJ i, reklobi se, spremna da `rtvuje neke izvr{ioce krivi~nih djela”.177

290

176 Isto, str. 259. O tome Jovi} u svojim memoarima pi{e : ”rasprava sa Hrvatimabila je duga i mu~na. Njihova je teza bila :

a) da se moraju naoruàti radi odbrane od ‘srpske hajdu~ije’, ali i od

b) straha od vojnog udara.

Ube|ivali smo ih da vojnog udara ne}e biti i da njihovu vlast niko ne}edirati, ali da }e biti pohap{eni pojedinci odgovorni za protivzakonito delovanje.Srpsko pitanje treba re{avati politi~ki, a ne vojno.

Niko nikome nije poverovao, ali je nekako na|en verbalni kompromis, kojisumnjam da }e ne{to trajno da zna~i.

Za javnost je dato slede}e saop{tenje :

‘Detaljna analiza uzroka koji su doveli do me|usobnog nepoverenja ipodozrenja i napetosti pokazala je da ne postoje razlozi koji bi opravdaliizazivanje ovakve me|unacionalne napetosti i zategnutosti u Republici Hrvatskoji izme|u organa Republike Hrvatske i Federacije. Postignuta je potpuna saglasnostda se preduzmu mere koje }e tu napetost smanjiti. U tom duhu dogovoreno je dase 26. januara ove godine do 12,00 ~asova izvr{i demobilizacija rezervnog sastavamilicije u Hrvatskoj i istovremeno stepen borbene gotovosti jedinica JNA prevedeu redovne mirnodopske uslove. Na taj na~in }e se stvoriti uslovi za potpunonormalno odvijanje ìvota i otklanjanje svake me|unacionalne konfrontacije.

Zajedni~ki je zaklju~eno da se time stvaraju uslovi da se dalje vodi istra`nipostupak predvi|en zakonom. Dogovoreno je tako|e da }e vojno-pravosudniorgani u vo|enju istra`nog i sudskog postupka sara|ivati sa nadle`nim organimaRepublike Hrvatske” (Isto, str. 261).

Navedeni kompromis Jovi} je komentarisao na sljede}i na~in : “Da li je dogovorradi sprovo|enja ili dogovor radi predaha, vide}emo” (Isto).

177 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 112. Govore}i o tome, Kadijevi} pi{e: “Uskoro je,me|utim, do{lo do obrta u hrvatskom stavu. Klju~nu ulogu u tome odigrao jegospodin Zimerman stavovima da }e Zapad braniti mladu hrvatsku demokratiju,

O navedenim “rezultatima” sjednice Predsjedni{tava SFRJ irazgovora Srbija — Hrvatska Jovi} je sljede}eg dana (26. januara)telefonom razgovarao sa Milo{evi}em. Milo{evi} je bio “veomarazo~aran rezultatima sednice Predsedni{tva”. Nije mu se uklapala“u zamisao ({emu)”, o kojoj Jovi}u nije mogao govoriti telefonom.Pri tome je Milo{evi} ukazao na zna~aj angaòvanja JNA u Hrvatskoj.Naime, on je iznio tvrdnju: “kad vojska jednom ‘pokrije’ srpsketeritorije u Hrvatskoj mi se vi{e ne bojimo raspleta jugoslovenskekrize. Bez toga ni{ta”. S tim u vezi, Milo{evi} je vjerovao dadruga~iji tok doga|aja njima nije odgovarao.178

Milo{evi} se, po Jovi}u, jo{ drào “onoga {to je mo`da i moglodonedavno”. Me|utim, vojska nije htjela da “odse~e” Sloveniju iHrvatsku od Jugoslavije. To, krajem januara 1991, po Jovi}u, nije bilomogu}e, jer bi “rat buknuo po celoj dubini Slovenije i Hrvatske”,a “JNA je svuda u dubini tih republika, nije se blagovremenopovukla na nove poloàje”.179

Polaze}i od shvatanja “da bi svaki konflikt mogao trajativeoma dugo”, “te da se njegov ishod ne moè unapred predvideti”,180

tada je, po Jovi}u, u skladu sa procjenama i prijedlozima generalaKadijevi}a od 4. januara, s kojima se usaglasio, najbolje bilo “dapomo}u sile kojom raspolaèmo (armija) i pomo}u demokratije

291

istovremeno je nama stavljao do znanja da Zapad ne bi prihvatio nikakvuintervenciju JNA protiv Hrvatske, da problemi paravojski navodno jesu te{ki, alida se i oni moraju rije{avati pregovorima ba{ kao {to Gorba~ov ~ini sa Balti~kimzemljama. Hrvatska vlada je poslije toga i javno se identifikovala sa politikomnaoruàvanja, ometala maksimalno koliko je mogla rad vojno-pravosudnihorgana, iako ih nije mogla onemogu}iti. Dalje su nastavili ja~anje i naoruàvanjevojske uz veliku pomo} iz inostranstva. Zajedno sa tim pove}avale su seprovokacije prema srpskom narodu u Hrvatskoj upotrebom usta{kih metoda izDrugog svjetskog rata, jo{ i ‘oboga}enim’ novim izumima, provokacije premapripadnicima JNA i njihovim porodicama. To je izazvalo logi~nu reakcijucjelokupnog srpskog naroda, posebno u Hrvatskoj, kao i pripadnika JNA” (Isto).

178 B. Jovi}, nav. dj., str. 262.

179 Isto. Vezano za to, Jovi} pi{e : “Niti je ona to htela, niti je traìla, niti jedobila takav nalog”.

180 Isto, str. 263. Jovi} se bojao “’lavirinta’ mirnog toka stvari”. înilo mu seda su “u njemu ja~i”. Stoga, za njega, “nije ~udo {to Hrvati teè ratnoj opciji”.

koju èlimo da nametnemo (izja{njavanje naroda) obezbedimo imiran put izlaska iz krize i povoljna re{enja za srpski narod...”.181

Ta je linija, po njemu, mo`da bila “najplodotvornija i sa izgledom nauspeh”. Stoga }e se zalagati za nju “dok bude mogu}e”. Ocjenjuju}ida je Hrvatima stalo da nametnu rat, on je zaklju~io: “Mi se ondamoramo braniti, moramo braniti srpski narod, koji ne èli dasilom iza|e iz Jugoslavije”.182

Kadijevi} je u razgovoru sa Jovi}em, 29. januara, razmatraju}itok ostvarivanja dogovora sa sjednice Predsjedni{tva SFRJ, od 25.januara,183 predloìo “da se pripremi adaptacija plana ili da seuradi novi plan odbrane zemlje, sa razmje{tajem vojske u zapadnomdelu zemlje”. Za to je, po njemu, bilo “dovoljno formalnih opravdanja,jer nam jedino otuda preti opasnost strane intervencije”. Na taj bina~in u zapadnom dijelu zemlje postojala vojska “stalno i dovoljnobez posebnih pokreta”.184

292

181 Isto. Obezbje|enje mirnog puta izlaska iz krize i povoljnog rje{enja za srpskinarod Jovi} je usput naveo kako bi to rje{enje bilo “i za sve ostale ako bi to bilo mogu}e”.

182 Isto.

183 Isto, str. 264. U razgovoru su ocijenili “da }e Tu|man i HDZ to shvatiti kaopredah i poku{ati da nastave sa ostvarivanjem svoje politike”. Zbog toga su, poredostalog, zaklju~ili da se “bez pardona mora sprovesti Naredba Predsjedni{tva”, teda “nikakvih popu{tanja od strane vojnih pravosudnih organa ne sme biti”. Ume|uvremenu je hrvatsko politi~ko vo|stvo, po njima, trebalo “tu}i politi~ki svimraspoloìvim sredstvima i uneti razdor me|u njima”.

Kadijevi} i Jovi} su, tako|e, zaklju~ili da su “hrvatsko-slovena~ki separatizam iru{ila~ki odnos prema ustavnom sistemu zemlje, strani faktor i Savezno izvr{nove}e” ”klju~ne ta~ke” njihove dalje aktivnosti. Kadijevi} je neodgovorno tvrdio “davi{e nije u stanju da u~estvuje u radu SIV-a, da su toliko osioni i bezobrazni da seto vi{e ne moè podnositi”, {to je Jovi} s olak{anjem prihvatio, navode}i kako mu jeon davno govorio o njihovim namjerama, ”ali on nije verovao”. Govore}i o tome, Jovi}je dalje nastavio kako navodno “svi oni zajedno rade na razbijanju Jugoslavije,uskla|eno, na grub i neustavan na~in, koji moè izazvati gra|anski rat”. Stoga jesmatrao da je najteè “kako razobli~iti i sru{iti SIV, jer se on odràva name|urepubli~kim suprotnostima. Nema sloge da ga sru{i! Na tome opstaje” (Isto).

184 Isto. Jovi} je taj prijedlog prokomentarisao na sljede}i na~in: “Ne mogu daga pitam kako }emo se vratiti otuda. Naljuti}e se. Jo{ nije ‘progutao’ da branisrpske teritorije u Hrvatskoj. Jo{ veruje u odbranu Jugoslavije” (Isto).

Odluke Predsjedni{tva SFRJ o rasformiranju i razoruàvanju“paravojnih” formacija u Hrvatskoj dovele su rukovodstvo Republikei predsjednika u teàk poloàj. Tu|mana je “uhvatila panika, prestra{iose i ~ekao je da li }e JNA odlu~no reagirati. Me|utim, JNA je bilaneodlu~na”, a hrvatsko rukovodstvo odluke Predsjedni{tva SFRJ nijeispo{tovalo.185

O~igledno je da su u januaru 1991, kada je Predsjedni{tvo SFRJraspravljalo pitanje rasformiranja i razoruànja “paravojnih” formacijau Hrvatskoj, Milo{evi} i Jovi} u svakodnevnim razgovorima idogovorima utvr|ivali doktrinu napu{tanja zajedni~ke dràve i strategijukonstituisanja i odbrane Velike Srbije. Oni su nastojali da JNA doveduna velikosrpski koncept da brani etni~ke srpske teritorije. To suMilo{evi} i Jovi} postavili kao ratni cilj JNA. Stoga su pritiskivali

293

185 B. Mamula, nav. dj., str. 229 i 260. Nakon djelimi~nog neuspjeha u razoruànjuJNA je krajem januara 1991. vodila sna`nu medijsku kampanju protiv RepublikeHrvatske. S tim u vezi, D. Marijan piše: “Nekoliko hrvatskih gra|ana je uhi}eno, aprotiv hrvatskog ministra odbrane generala Martina Špegelja, Vojni sud u Zagrebupodignuo je i optu`nicu. Vojno glasilo Narodna armija dva je broja pod nazivom Istinao naoruàvanju teroristi~kih formacija HDZ u Hrvatskoj u potpunosti posvetila ovomproblemu potpuno ga iskrivljuju}i i zanemaruju}i intenzivno naoruàvanje pobunjenihhrvatskih Srba. Oni su u me|uvremenu predvo|eni ~lanovima Srpske demokratskestranke ustrojavali svoje oruàne sastave za što su uspjeli angaìrati i umirovljene~asnike, što nije promaklo organima sigurnosti JNA” (D. Marijan, nav. dj., str. 297).

Radni ljudi i gra|ani Bosne i Hercegovine i zvani~ni organi Republike dali su“punu podr{ku mjerama Predsjedni{tva i odlu~no{}u na provo|enju Naredbe narazoruàvanju nelegalnih oruànih sastava u SFRJ, posebno gdje su takveaktivnosti otkrivene. Osu|uju se svi poku{aji razbijanja i cijepanja jugoslovenskefederativne zajednice. Pozdravlja se napor koji se ulaè od strane Predsjedni{tvaSFRJ i republi~kih rukovodstava u poku{ajima traènja razrje{enjejugoslovenske krize. Tako|e u javnosti od velikog broja gra|ana s negodovanjemje prihva}ena izjava ~lana Predsjedni{tva Bosne i Hercegovine i ~elnika HDZ zapodru~je Bosne i Hercegovine Stjepana Kljui}a, koji je povodom mogu}nostiangaòvanja JNA na sprovo|enju Naredbe Predsjedni{tva SFRJ narazoruàvanju paravojnih organizacija i krivi~nom gonjenju nosilaca navedenihaktivnosti u Hrvatskoj, rekao ”da }e Hrvati pomo}i svojoj bra}i u Hrvatskoj”(AIIZ, 2-2438, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tabTeritorijalne odbrane, Pov. br. 04/141-3, 6. februar 1991. Sarajevo — Okru`nom {tabuTeritorijalne odbrane Tuzla i drugima, Informacija o zna~ajnijim ~iniocima imanifestacijama na narod i b/g /borbenu gotovost/ TO BiH za JANUAR 1991. godine).

generale Kadijevi}a i Adì}a da se odreknu Jugoslavije i brane samo“srpske” teritorije.186

Vojno rukovodstvo je u februaru 1991, polaze}i od procjene da sesituacija u Jugoslaviji “ne moè re{iti bez jasne i ~vrste najave upotrebesile”, napravilo novi plan odbrane "od unutra{nje i spoljne agresije"i izradilo planove "za obaranje vlasti u Sloveniji i Hrvatskoj".187

Su{tina novog ratnog plana ("kombinacija odbrane odunutra{nje i od spoljne agresije") je bila u rasporedu "vojnih jedinicau obe funkcije istovremeno". Cilj tog plana, koji se zasnivao "na dveosnovne pretpostavke delovanja izvana" ("iznenadna intervencijasada postoje}im snagama i intervencija mobilisanim snagama"), jebio da osigura (rukovodstvu Velikosrpskog pokreta) "novi razme{tajvojske u cilju razre{avanja krize u zemlji".187a S obzirom na to da je

294

186 Isto, str. 229. Mamula podsje}a “da je to bio januar ’91, dakle vrijemekada je najmanje dvije tre}ine gra|ana Jugoslavije vjerovalo da o~uvanje zemljene moè biti sporno; JNA se sprema silom razoruàvati hrvatske paravojneformacije i otvoriti rat s njima; razgovori predsjednika republika o dràvnomobliku Jugoslavije po~eti }e tek za dva mjeseca, a predsjednik Predsjedni{tvaSFRJ i predsjednik najve}e republike odri~u se bilo kakve borbe za zajedni~kudràvu....” (Isto, str. 229-230).

187 B. Jovi}, nav. dj., str. 265-278. Vojni vrh je sredinom druge sedmice februara1991. procijenio “definitivno da se situacija u zemlji ne moè re{iti bez jasne i~vrste najave upotrebe sile i njene upotrebe u meri koja je nu`na da bi se iz krizeiza{lo bez gra|anskog rata i na demokratski na~in”. “Jasna najava upotrebeoruànih snaga u ustavnoj funkciji” je, po toj procjeni, mo`da mogla “uticati nadalje tokove, a ako to ne bi pomoglo, onda bi morala da sledi stvarna upotreba”.S tim u vezi, procijenjeno je kako vrijeme ne radi u njihovu korist, “ni u dràvi ni uvojsci”, pri ~emu “rastakanje dràve direktno uti~e na rastakanje vojske”, te suzaklju~ili da se “zato mora raditi brzo” (Isto, str. 266).

187a Isto, str. 265-266. Vojno rukovodstvo je taj plan 11. februara 1991. iznijeloJovi}u, nakon ~ega su se dogovorili da sljede}eg dana on ode u SSNO i vidi ga detaljnije,a poslije toga }e biti “prikazan” Predsjedni{tvu. Pored toga, vojni vrh je tada imao namjeruda se obrati Predsjedni{tvu SFRJ, Skup{tini SFRJ i, vjerovatno, javnosti o stanju u zemljio ustavnoj ulozi oruànih snaga u razrje{avanju krize u zemlji. Nacrt tog saop{tenja Jovi}je tog dana pro~itao i dao svoje sugestije. Naime, on je predloìo da poku{aju da Stavoveoruànih snaga SFRJ o razrje{enju krize u zemlji objave kao stavove Vrhovnekomande, jer bi to “bilo mnogo bolje i ja~e”, sa ~ime se Kadijevi} odmah sloìo, ukolikobi to Predsjedni{tvo prihvatilo (Detaljnije o tome: B. Jovi}, nav. dj., str. 266-268).

vojno rukovodstvo izmislilo opasnost "od unutra{nje i spoljne agresije",o~igledno je u pitanju prevara.

Planove vojnog rukovodstva “za obaranje vlasti u Sloveniji iHrvatskoj”, Jovi} je pretresao sa srpskim ~lanovima Predsjedni{tva,te Slobodanom Milo{evi}em i Momirom Bulatovi}em,188 dakle saNeformalnom grupom, koja je fakti~ki odlu~ivala i prakti~no funkcionisalakao Predsjedni{tvo SFRJ.

Tim se planovima osnovna zamisao vojske sastojala u sljede}em:prvo, “da se kombinovanim politi~kim i vojnim merama sru{i vlastprvo u Hrvatskoj, a potom u Sloveniji”, i drugo “u kolebljivimrepublikama (Makedonija i Bosna i Hercegovina) kombinovanimpoliti~kim merama — demonstracijama i pobunama — treba sru{itirukovodstva ili ih preokrenuti u drugom pravcu”, pri ~emu je teaktivnosti valjalo “kombinovati i sa nekim vojnim aktivnostima”.189

Sprovo|enjem tog plana rukovodili bi “oni ~lanovi Predsedni{tvaSFRJ koji se opredele za ovaj kurs”, a akcija bi se izvela s ~vrstim“osloncem na vojsku” i “na snage koje su za Jugoslaviju”. Svesavezne institucije koje prihvate taj kurs “bi}e uklju~ene u akciju”, aone koje se ne pridruè (SIV na primjer), trebalo je sru{iti s vlasti.190

Tamo gdje bi “bilo nu`no” trebalo je uvesti i vanredno stanje.191

295

Sprovo|enje Naredbe o razoruànju, gdje je ostao “jo{ nepriveden i neuhap{en[pegelj”, te, s tim u vezi, izrada i realizacija plana vojne akcije, koga je tada iznioKadijevi}, Jovi} je prokomentarisao: “Moja je procena da smo ve} u zaka{njenju ida trpimo èstoku a opravdanu kritiku javnosti. Vojska stalno najavljuje nekuèstoku akciju u raznim varijantama ali nikako ne preduzima ni{ta, niti traì odPredsedni{tva bilo kakvu odluku da bi to u~inili” (Isto, str. 268).

188 Isto, str. 265-281. Krajem februara 1991. general [pegelj je saznao da postojirazra|en plan intervencije u Sloveniji i Hrvatskoj. Taj se plan, po njemu, uklapao u tzv.plan Sutjeska 2, prema kome su sa istoka Jugoslavije odre|eni efektivi kretali uSlavoniju i zapadnu Bosnu, radi zaposjedanja stanovite linije u odbrani od napadaNATO-a. Ta je varijanta, po [pegelju, s nekim modifikacijama i promjenama, odgovaralaza intervenciju protiv Slovenije i Hrvatske (M. [pegelj, nav. dj., str. 50-51).

189 Isto, str. 276-277.190 Isto, str. 277. Kadijevi}ev prijedlog o ru{enju saveznih ustanova koje se ne

pridruè akciji Jovi} je komentarisao tako {to je naveo da general “ne obja{njava kakoto misli da ostvari”.

191 Isto.

Vojno rukovodstvo je, za realizaciju navedenih planova, predloìlopreduzimanje dvije grupe mjera i akcija: na civilnom i vojnom sektoru,pri ~emu, pored ostalog, nije objavljen na~in izvo|enja politi~kih i vojnihakcija (posebno politi~kih).192

Poslije akcije u Hrvatskoj planom je bilo predvi|eno da se krenena Sloveniju. U obje te republike (najprije u Hrvatskoj, a kasnije i uSloveniji), “kao prva varijanta, mogla bi biti vojna uprava, apotom formiranje institucija od nekompromitovanih li~nosti”.193

296

192 Isto. Na civilnom je sektoru trebalo pripremiti :

“1) Papir za 1. mart za sednicu Predsedni{tva na kojoj bi se donela politi~kaodluka o rapletu krize.

2) U Hrvatskoj institucionalno i politi~ki ja~ati Srpsku krajinu i podràtinjeno otcepljenje od Hrvatske (ne javno nego fakti~ki).

3) Organizovati masovne mitinge u Hrvatskoj protiv HDZ, Bosnu iHercegovinu di}i na noge ‘Za Jugoslaviju’, a u Makedoniji i}i na koncept Mitingaza ru{enje probugarskog rukovodstva. I}i na masovne mitinge podr{ke u Srbiji iCrnoj Gori. Zabraniti okupljanje na Kosovu” (Isto).

U vojne mjere Kadijevi} je ubrojio sljede}e :

“1. Sutra podneti optu`nicu, uklju~uju}i i onu protiv [pegelja, a prekosutraje objaviti.

2. Po{to je verovatno da 1. III 91. Predsedni{tvo ne}e u~initi nikakav napredaku pregovorima o politi~koj budu}nosti zemlje, neposredno iza toga odràti, nazahtev vojnog vrha, sednicu Predsedni{tva SFRJ u funkciji vrhovne komandeoruànih snaga na komandnom mestu, pove}ati borbenu gotovost vojske, izvr{itimobilizaciju i spremiti se za odlu~nu akciju u Hrvatskoj. (Veljko ne govori ni{takako misli da isto Predsedni{tvo, koje ne bude u stanju da donese odluku 1. III,moè ili ho}e da donese jo{ è{}u odluku odmah neposredno posle toga).

3. Odmah iza toga podneti zahtev za izru~enje [pegelja i za vra}anje oru`ja,kao i za razoruànje rezervne milicije i dati ultimatum.

Tu su mogu}e dve varijante: da se prvo traì [pegelj i oru`je, pa ako se neuspe da se uzmu silom, ili da se nakon odluke PSFRJ vojska odmah dovede uborbenu gotovost i da odmah uzme silom i [pegelja i oru`je (jer je procena dadobrovoljno ne}e dati)” — Isto, str. 277-278.

193 Isto, str. 278. Programom je bilo predvi|eno i otvaranje informativnogsistema, koji je, tada, po ocjeni, vojnog vrha bio “totalno zatvoren”. Pored toga, “daljipostupak (izbor organa, referendum o ostanku u Jugoslaviji ili o izlasku i dr.)vr{io bi se na osnovu odluke Predsedni{tva SFRJ”.

Navedene planove i na~in njihove realizacije Jovi} nijekomentarisao. S obzirom na svu sloènost tog problema, on je biosvjestan da je potrebna odluka Predsjedni{tva. Stoga ga “brinulo”“kolebljivo pona{anje Predsjedni{tva — da li }emo mo}i daobezbedimo ve}inu za odluku o mobilizaciji i o podizanju borbenegotovosti, kao i za druge odluke”. Pri tome se bojao SIV-a, jer jevjerovao da }e biti protiv, {to im je moglo omesti akciju.194

Jovi} je 26. februara razgovarao sa Bu}inom i Bogi}evi}em, saciljem da ih “psihi~ki” pripremi za stavove i odluke koje su nosiocimaVelikosrpskog pokreta bile potrebne. Bu}in je smatrao da je“dosledno ostvarivanje (sprovo|enje) Naredbe o razoruànju”pitanje njihovog opstanka u Predsjedni{tvu, {to je, po Jovi}u, mislio iBogi}evi}, s tim {to je on bio “protiv upotrebe sile i krvoproli}a”.195

O planu vojske koga mu je Kadijevi} izloìo 25. februara Jovi}je intenzivno razmi{ljao. Brinulo ga uvjerenje da Predsjedni{tvo “ne}eimati ve}inu za odluke koje predlaè vojska”.196

297

Vojni vrh tada, ipak, nije mogao predvidjeti sve detalje. Me|utim, njihovi suciljevi bili jasni, “a realizovali bi se prema situaciji”. Kadijevi} je, s tim u vezi,konstatovao: “Kad jednom po~nu vojne akcije, moraju biti brze i energi~ne. Dvaputa smo (oko Naredbe) bili prevareni. Tre}i put ne}emo dozvoliti” (Isto).

194 Isto. O tome je Jovi} u svojim memoarima zabiljeìo: “Nisam ni{takomentarisao. Slu{ao sam i ostavio da razmislim. Previ{e je sloèno da bi senapre~ac zauzeo stav. Naravno, samo moj stav nije dovoljan, potrebna je odlukaPredsedni{tva. Brine me kolebljivo pona{anje Predsedni{tva — da li }emo mo}i daobezbedimo ve}inu za odluku o mobilizaciji i o podizanju borbene gotovosti, kaoi za druge odluke. [to se ti~e SIV-a, verujem da }e biti protiv, {to nam moè ometatiakciju. Poku{a}u razgovor s nekim ~lanovima Predsedni{tva, sa SlobodanomMilo{evi}em i Momirom Bulatovi}em. Ipak o svemu se mora temeljito razmisliti.Ta~no je da je dosta bilo mu~enja. Preti opasnost da izgubimo ugled u narodu,koji smo s te{kom mukom stekli, mada je jo{ ve}i problem da izgubimo dràvu, ao tome je ovde pre svega re~” (Isto).

195 Isto, str. 278. Takav Bogi}evi}ev stav Jovi} je prokomentarisao na sljede}ina~in: “ûdna me{avina ciljeva i metoda: protiv nas moè i oru`je i sila, a mi sanjima treba da postupamo milostivo”. Jovi} pi{e kako su Bogi}evi}a poku{ali darazuvjere u takav stav. Me|utim, kad je Bogi}evi} bio u pitanju, po Jovi}u, “nikadni{ta nije sigurno” (Isto).

196 Isto, str. 281. To je, po njemu, “vrlo verovatno” “posle informacije o evolucijistavova Gligorova i Izetbegovi}a”. Naime, pominju}i Gligorova i Izetbegovi}a, Jovi}

Jovi} je 28. februara konsultovao Milo{evi}a o tome. Pro~itaomu je “svoje zabele{ke od re~i do re~i”. Milo{evi} je smatrao “da jeto sve dobro, izuzev {to Sloveniju treba ostaviti na miru. SamoHrvatsku treba tretirati”. Slovenci, po njemu, “nisu kr{ili zakone(vojne) u tolikoj meri i nema formalnih opravdanja, a politi~ki bise sve svodilo na ru{enje izabranih organa”.197

Milo{evi} je na Jovi}evo pitanje “{ta da radimo ako ne postignemodovoljnu ve}inu u Predsedni{tvu za odluke koje su potrebne” smatraoda treba odlu~ivati “sa onoliko ~lanova koliko su ‘za’ i da }e vojska‘poslu{ati’”. Pored toga, on je smatrao kako je logi~no “da ‘uklonimo’svakoga ko }e se suprostaviti takvoj akciji Predsedni{tva”.198

Vojska je tada bila “na velikim mukama, jer za ono {to bimorala da uradi” nije imala politi~ko “pokri}e”. Ona se pla{ila“akcije bez pokri}a”. Me|utim, odluka Predsjedni{tva SFRJ bezdovoljno glasova nije bila ustavna niti je bila “pokri}e”. Po mi{ljenjuJovi}a bolje je bilo “da se stvori prazan prostor vojsci da samaodlu~uje, nego ‘pola riba — pola devojka’”.199

Po~etkom marta 1991. Milo{evi} je inicirao Pakra~ki incident,kako bi osujetio miting opozicije u Beogradu, najavljen za 9. mart.200

298

ima u vidu razgovore jugoslovenskih predsjednika u Sarajevu, 22. februara 1991, gdjenije postignut dogovor o konceptu rje{avanja ustavne krize u Jugoslaviji (Isto, str. 275).

Dan uo~i tog sastanka u Sarajevu Jovi} i Kadijevi} su razgovarali o situaciji u vezisa tim razgovorom. Zajedni~ki su ocijenili da u Sarajevu “treba na~initi prelom”. Ukolikoto izostane (“ako do njega ne do|e”) Predsjedni{tvo SFRJ, kao Vrhovna komanda, trebaloje “da povu~e potez koji }e prelom iznuditi”. Stoga su zaklju~ili : “Moramo ih stavitiuza zid — ili referendum ili sprovo|enje ustava i zakona — ili sila” (Isto).

197 Isto.

198 Isto. Me|utim, za Jovi}a je bila “Vrlo sumnjiva razlika u kr{enju zakonaizme|u Slovenije i Hrvatske i vrlo je sumnjiva ideja da odlu~uje manjina uPredsedni{tvu. To je stanje kada odlu~uje vojska i to se ne moè prikrivati. A nikoi ne razmi{lja o tome da je i vojska vi{enacionalna i da samim tim bez odlukepoliti~kog organa te{ko moè ostati monolitna” (Isto).

199 Isto.

200 M. Vasi} — F. [varm, nav. dj., str. 240. To mu, pi{u M. Vasi} i F. [varm, nijepo{lo za rukom, mada je podigao ”me|uetni~ke napetosti u Hrvatskoj i donekle uSrbiji” (Isto).

U tom je cilju Jovi}, u svojstvu predsjednika Predsjedni{tva SFRJ, bezzasjedanja Predsjedni{tva, naredio upotrebu vojske u Hrvatskoj.201 UPakrac su upu}ene jedinice JNA iz Bjelovara, Virovitice i Zagreba, aKomanda Vara`dinskog (32.) korpusa u gradu je postavila i svojeistureno komandno mjesto.202 Nekoliko dana zatim (9. marta 1991.) uo{trom sukobu izme|u vlasti i opozicije203 Jovi} je, na (telefonske)

299

201 B. Jovi}, nav. dj., str. 281-282. Tu je naredbu, bez zasjedanja Predsjedni{tva,Jovi} donio, kako pi{e u svojim memoarima, “jer je bila nedelja. ^lanovi Predsedni{tvanisu bili u Beogradu. Malo su gun|ali Janez i Vasil, ali je ipak odluka potvr|ena”(Isto, str. 281-287).

Bez odluke Predsjedni{tva SFRJ Jovi} nije smio u Pakrac poslati trupe. To jeu~inio na zahtjev vojnog rukovodstva, uz izmi{ljotine admirala Broveta o tome kako je“prijedlog SSNO o angaòvanju JNA u Pakracu polazio od ustavne uloge JNA —onemogu}avanje izbijanja oruànog sukoba, posebno me|unacionalnog” (S.Mesi}, nav. dj., str. 23).

Kada je Predsjedni{tvo SFRJ ocjenjivalo stanje u Pakracu, 5. marta 1991, Mesi} je,po{to Jovi} nije htio pozvati predstavnike Republike Hrvatske, napustio sjednicu. Jovi} jetraìo da se na Armiju prenesu sva ovla{tenja, na {to je Drnov{ek o{tro reagovao, aKadijevi} je najavio “kroz par dana” vojnu “procjenu” i prijedlog “mjera” (Isto, str. 23-24).

General Kadijevi} je 6. marta 1991. Jovi}u najavio “neku novu taktiku ili akciju.Ima nameru da uhapsi dvadesetak hadezeovaca kojima je dodeljeno oru`je, ovihdana”. S tim u vezi Jovi} pi{e: “Da vidimo i to. Za to im nije potrebna odlukaPredsedni{tva. Sve {to su do sada obe}ali nisu uradili. Narod je po~eo da gubipoverenje u Armiju i u nas. Krajnje je vreme da se ne{to prakti~no u~ini” (B.Jovi}, nav. dj., str. 282).

202 D. Marijan, nav. dj., str. 297; Isti, ORU@ANE SNAGE..., str. 371-372. Prvogmarta 1991. je, napadom pobunjenih Srba na Policijsku stanicu u Pakracu i razoruàvanjempolicije hrvatske nacionalnosti, po D. Marijanu, u~injen novi poku{aj destabilizacijeHrvatske. Intervencijom specijalne jedinice Ministarstva unutra{njih poslova RepublikeHrvatske pobuna je dan kasnije (2. marta) slomljena (Isto).

General-potpukovnik Dobrašin Praš~evi}, na~elnik Štaba 5. vojne oblasti, uPakracu je izjavio da su došli sprije~iti “me|unacionalni obra~un, deluju}ipreventivno: narodu da pokaèmo i uverimo ga kako ne}e biti prepušten namilost i nemilost specijalcima, a njima da ‘na licu mesta’ sagledaju našu rešenostda ne dozvolimo divljanje i krvoproli}e” (D. Marijan, JUGOSLOVENSKANARODNA ARMIJA..., str. 297-298).

203 B. Mamula, nav. dj., str. 219. Tada su, po B. Mamuli, i vlast i opozicija uBeogradu bili na pozicijama Velike Srbije. S tim u vezi, on pi{e: “Svako na svoj na~ini svojim snagama i sredstvima ili zajedno, branili bi ideju ‘velike Srbije’, kada bi

zahtjeve Slobodana Milo{evi}a, generalu Kadijevi}u dao nalog daizvede vojsku na ulice (u Beogradu) i “zaposedne prostor ispredugroènih dràvnih institucija”.204

300

ocijenili da je Armija krenula svojim vlastitim putem u odbranu Jugoslavije isocijalizma. Nije se smio ni za momenat zanemariti utjecaj i povezanost Beogradasa Srbima u Bosni i Hrvatskoj. S druge strane, vojska u Srbiji je tradicionalnopo{tovana, uvaàvala se njezina poruka i postupak. U JNA ve}ina kadrova bili suSrbi, ponièni poslije brojnih napada na Armiju, a da ni jedanput nije sna`nouzvra}eno, Slovenija je prevr{ila mjeru i nacionalisti su ih tih dana javno prozivali,sramotili i pljuvali po Beogradu i Srbiji. Nepotrebno je govoriti da su me|u prvimaèljeli oprati obraz i podignuti glavu. Kona~no, jedino odbranom Jugoslavijerje{avao se stari aksiom Srbije, da svi Srbi treba da ̀ ive u istoj dràvi, pa je logi~anzaklju~ak morao biti, da }e odbrana Jugoslavije imati podr{ku ve}ine Srba” (Isto).

204 B. Jovi}, nav. dj., str. 283. Jovi} u svojim memoarima pi{e : ”..... Slobodan}e poslati zvani~ni pismeni zahtev koji }emo sutra na sednici Predsedni{tvaodobriti” (Isto).

O toj odluci o upotrebi JNA u suzbijanju pobune u Srbiji, radi za{tite vlasti, Jovi} je{ire govorio u svojoj knjizi pod naslovom: KNJIGA O MILO[EVI]U (Beograd 2001.) :

“... Nalazio sam se na vikendu u svojoj ku}i za odmor u Nik{i}u blizuKragujevca. Kao predsednik Predsedni{tva SFRJ stalno sam obave{tavan o tokudoga|aja. Vi{e puta su mi se javljali telefonom Slobodan Milo{evi}, predsednikRepublike Srbije, i Veljko Kadijevi}, savezni sekretar za narodnu odbranu.Milo{evi} je, o~igledno, bio mnogo vi{e u toku. Verovatno je izbliza pratio sve {tose doga|a, mogu}e da je i neposredno bio konsultovan {ta da se preduzima. To semoglo zaklju~iti po tome {to mi je, kad god me je nazvao, govorio o novimmomentima, koji se aktuelno de{avaju na terenu, a svaki put je situaciju opisivaodramati~nom, i to uvek sve vi{e i vi{e. Ve} sa prvim javljanjem nagoveštavao je da}e verovatno biti potrebna pomo} vojske. O~igledno je bio svestan da suraspoloìve policijske snage nedovoljne. Ja sam to nagoveštavao Kadijevi}u, kakobi vojska bila spremna, ako bude neophodno. Kadijevi} je delovao dostarezervisano, naglašavaju}i da je to posao policije i da u slu~aju da se tako neštood njega zahteva, treba da se pribavi odluka Predsedništva SFRJ.

Stanje i odnosi u Predsedništvu SFRJ nisu davali neke sigurne izglede da bi takvaodluka mogla biti doneta. ^lanovi Predsedništva iz drugih republika, izuzev iz Srbije iCrne Gore, nisu bili naklonjeni da za{ti}uju vlast u Srbiji. Radije bi je rušili, ako ikakomogu. Ipak, po~eo sam prvi krug konsultacija sa ~lanovima Predsedništva SFRJ. Zvaosam jednog po jednog telefonom da ih izvestim o situaciji i da nagovestim da }emo,mo`da morati da se izjašnjavamo o upotrebi JNA da bi se suzbila pobuna u Srbiji. Radise o zaštiti legalno izabrane vlasti, što po Ustavu SFRJ spada u nadle`nost JNA, ali jeza to potrebna procena i odluka Predsedništva SFRJ.

Procjenjuju}i “ukupno stanje u zemlji” po~etkom marta 1991. “kaopo~etak gra|anskog rata”, vojno rukovodstvo ([tab Vrhovne komande)

301

Takva mogu}nost delovala je na ~lanove Predsedništva kao šok. Manje-više svisu izraàvali èlju da se to izbegne, ako je ikako mogu}e. âk i ~lanovi Predsedništvakoji bi na svaki na~in da zaštite vlast u Srbiji, bili su zbunjeni pred ~injenicom damoramo da upotrebljavamo vojsku protiv pobune u Srbiji, sada kada nam je onapotrebna da se suzbije separatizam i nasilno otcepljenje zapadnih republika. Izbegavaosam da kontaktiram Drnovšeka i Mesi}a sve do kona~ne odluke, da ne bi uticali naBogi}evi}a, Tupurkovskog i Sapundì-u, koji su kolebljivi i koji bi mogli lako daodbiju upotrebu vojske, samim tim što su sva trojica izraàvali veliku rezervu zaeventualni takav potez Predsedništva. Smatrali su da to ne bi bilo dobro.

Miloševi} se javio po ko zna koji put i direktno me pitao da li ho}u ili ne}u dapomognem, jer je situacija van kontrole. Rekao sam mu da sam Kadijevi}u i ~lanovimaPredsedni{tva ve} najavio mogu}nost upotrebe vojske i da }u, bez obzira nanegodovanje, zatraìti da se donese odluka o upotrebi vojske u cilju suzbijanja pobunei vandalizma koji je uzeo zaista velike razmere. Demonstranti su provalili u Skupštinui Vladu Srbije, a preti opasnost zauzimanja i Televizije. Obe}ao sam mu da }u odmahponoviti krug konsultacija u cilju da se donese odluka.

Prvo sam pozvao Kadijevi}a i rekao mu da }u zatraìti telefonsku saglasnost~lanova Predsedništva da se donese odluka o intervenciji JNA u Beogradu, da sesuzbije nasilje i pomogne zavo|enju reda. Vojska treba da spre~i zauzimanje dràvnihinstitucija od strane demonstranata, postavljaju}i svoje snage ispred tih objekata, ademonstracijom vojne mo}i treba da upozori demonstrante da se ne igraju sa dràvom.Nismo govorili o primeni sile niti o upotrebi oru`ja, odnosno vatre, u suzbijanjupobune. Me|utim, vojsci to nije bilo izri~ito zabranjeno. Sve je zavisilo od tokadoga|aja i od situacije na terenu.

Kadijevi} mi je rekao da mu je u tom slu~aju potrebna ne samo odlukaPredsedništva, nego i pismeni zahtev Republike Srbije. Nisam se sporio s njim.Pismeni zahtev moè traìti Predsedništvo, ako smatra da je to neophodno, a vojskamora da postupi po odluci Predsedni{tva. Pitao sam Miloševi}a da li je saglasan dapošalje pismeni zahtev Predsedništvu za upotrebu vojske, da bih mogao s tim daoperišem u razgovorima s ~lanovima Predsedništva. Miloševi} je pristao.

Tek što sam završio razgovor sa Miloševi}em, javio mi se nanovo Kadijevi}. Sadaon smatra da je neophodno nešto hitno preduzeti, jer demonstranti prete da provale uGeneralštab JNA, koji se nalazi upravo preko puta Vlade Srbije, u koju su ve} u{li.

Razgovor sa ~lanovima Predsedništva bio je lakši nego što je izgledalo na osnovuprvih kontakata. Tome je mnogo doprinela i ~injenica da je i vojska ugroèna, odnosnoda je i Generalštab bio na udaru demonstranata, ali i informacija da Srbija zvani~no ipismeno traì zaštitu njenih dràvnih institucija i legalno izabrane vlasti. Tupurkovski,Bogi}evi} i Sapundìju su izrazili izvestan otpor, svaki na svoj na~in, ali su pristali namoje upozorenje da Predsedništvo ne moè da beì od svoje ustavne odgovornosti da

je, prividno u funkciji Ustava SFRJ iz 1974, a “zapravo upregnuto u uzdeVelike Srbije”, zahtijevalo odràvanje sjednice Vrhovne komande(Predsjedni{tva SFRJ i [taba Vrhovne komande). Ustvari, inicirana pobunaSrba u Pakracu je bila povod da rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, na~elu sa Milo{evi}em, poku{a primorati Predsjedni{tvo SFRJ da uvedevanredno stanje u zemlji, omogu}i JNA “legalno” preuzimanje vlasti usvim republikama, odnosno legalno uspostavljanje vojno-srpske diktature,i ratna ovla{tenja za predsjednika Jovi}a, koji bi na taj na~in produìopredsjedni~ki mandat na neograni~eno.205

Sjednica Predsjedni{tva SFRJ, kona~no je, na zahtjev [tabaVrhovne komande, a fakti~ki po Milo{evi}evom nalogu, odràna 12.marta 1991. u funkciji Vrhovne komande oruànih snaga SFRJ i na

302

štiti ustavni poredak, ako je to neophodno, i upotrebom JNA. Nije im se dopadalo štovojskom branimo srpsko rukovodstvo, a još manje pomisao da bismo na sli~an na~inmogli da je upotrebimo za rušenje onih koji nam nisu po volji, separatisti~kih rukovodstava.

Uveravao sam ih da je za nas svaka legalno izabrana vlast ista i da vojska ne}ejedne braniti, a druge rušiti. Teško je znati ko je kome šta u tom momentu verovao, alipristali su. Glasovi Nenada Bu}ina i Jugoslava Kosti}a nisu bili sporni od samogpo~etka. Nije uspeo pokušaj da dobijem vezu sa Drnovšekom i Mesi}em, ali to nije nibilo neophodno, jer je šest glasova bilo dovo1jno za odluku, koju sam odmah saop{tioKadijevi}u i Miloševi}u.

Tenkovske i motorizovane jedinice JNA pojavile su se na ulicama Beograda izaposele poloàje ispred svih va`nijih dràvnih institucija. Njihova pojava delovala jekako se i o~ekivalo. Bez upotrebe sile demonstracije su ubrzo prestale, narod serazbeào. Na ulicama je ostao haos od neverovatnog vandalizma koji se ne pamti uBeogradu. Propale su demonstracije koje su bile uperene na osvajanje televizijskestanice, a preko nje i vlasti, ali je ostala pouka za svakoga ko je u stanju da iz ovogdoga|aja izvu~e zaklju~ke za budu}a pona{anja.

Sutradan, desetog marta 1991. odràli smo sednicu Predsedni{tva SFRJ, na kojojsmo potvrdili odluku usvojenu u telefonskoj komunikaciji. Bio je prisutan i SlobodanMilo{evi}, koji je doneo pismeni zahtev Republike Srbije za vojnom intervencijom uBeogradu. Pošto je bura bila prošla i sve se dobro završilo bez upotrebe vatre od straneJNA, nije ni bilo rasprave. Jednostavno je potvr|ena odluka zapisni~ki, uz malogun|anje Mesi}a i Drnovšeka van sednice da vojska ne treba da nam sluì da bismospa{avali Milo{evi}evu vlast” (B. Jovi}, nav. dj., str. 65-69).

205 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111-112; B. Jovi}, nav. dj., str. 286-295; D. Marijan,JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 298; S. Mesi}, nav. dj., str. XI i 23;S. Biserko, nav. dj., str. 222. Primjenom vanrednih mjera trebalo je, po Mesi}u,omogu}iti JNA “legalnu” agresiju na Republiku Hrvatsku (Isto).

njenom komandnom mjestu,206 a ne u Palati Federacije, dakle uzatvorenom objektu Vrhovne komande, duboko ispod zemlje.207 Dnevnired je bio “Stanje u zemlji i zadaci Vrhovne komande oruànihsnaga”. U ime neustavnog [taba vrhovne komande uvodno izlaganjeje podnio general-pukovnik Veljko Kadijevi}, savezni sekretar za narodnuodbranu, koji je vodio glavnu rije~, kao da je on predsjedavao.208

Kadijevi} je, “na osnovu kratko izloène procjene situacije”,iznio vi{e zahtjeva, iza kojih su se krili prijedlozi rukovodstva Srbije,uglavnom Milo{evi}a i Jovi}a, a ~iji je cilj bio da vojsku u~inepoliti~kim faktorom, ~ak i arbitrom u jugoslovenskoj krizi u koju suoni uvukli i doveli Jugoslaviju, odnosno da JNA nametne vojnu vlastu Jugoslaviji i diktira politi~ko rje{enje vo|e Velikosrpskog pokreta.Ti su se zahtjevi, uglavnom svodili na: uvo|enje vanrednog stanjana cijeloj teritoriji SFRJ, podizanje borbene gotovosti oruànihsnaga (pripravnost vojske), uklju~uju}i i mobilizaciju dijela jedinica, irazoruànje i rasformiranje ilegalnih oruànih sastava.209 Glasovima

303

206 B. Jovi}, nav. dj., str. 286-295; S. Mesi}, nav. dj., str. 23; AIIZ, inv. br. 2-2442, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane, Pov. Br. 04/490-1, 21. mart 1991, Sarajevo — Okru`nom {tabu Teritorijalneodbrane Tuzla, Informacija o aktuelnim doga|ajima.

Sjednici su prisustvovali svi ~lanovi Predsjedni{tva, izuzev Drnov{eka, a od generala,pored Kadijevi}a, Brovet, Adì}, ]u{i}, ûbra i Vuk Obradovi} (B. Jovi} nav. dj., str. 286).

207 Isto. Insistiraju}i da se sjednica odrì u prostorijama [taba Vrhovnekomande, vojni vrh, na ~elu sa generalom Kadijevi}em, je, po ocjeni generala [pegelja,ra~unao “da }e u tim tajanstvenim podzemnim prostorijama, ispunjenima velikimkartama, crteìma, pregledima i tablicama, impresionirati ~lanove Predsjedni{tvaSFRJ, da }e ih taj ugo|aj i energi~an istup Kadijevi}a, Adì}a i Broveta sazahtjevom za radikalne mjere upla{iti, pa }e prihvatiti odluku o progla{enjuizvanrednog stanja kako bi oruàne snage preuzele vlast i ‘sa~uvale Jugoslaviju’”(M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, Zagreb 2001, str. 187-188).

208 Isto, str. 286-295.

209 Isto; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 113; S. Mesi}, nav. dj., str. 24; M. Davor, nav.dj., str. 298; S. Biserko, nav. dj., str. 222. General Kadijevi} je “uzdrhtalih ruku”obja{njavao : “U Jugoslaviji su na sceni svi mogu}i neprijatelji socijalizma ijedinstvene Jugoslavije. Aktivniji su i diù glavu usta{ki, ~etni~ki, balisti~ki,belogardijski i svi ostali elementi. Mi smo u situaciji da se borimo protiv istogneprijatelja protiv kojeg smo se borili i 1941. godine’” (S. Mesi}, nav. dj., str. 24).

Tupurkovskog, Bogi}evi}a, Mesi}a i Rize Sapundìju-a prijedlog jeodbijen. U pauzi je dogovoreno da Vojska preformuli{e prijedloge i da ihsvede na preduzimanje mjera pripravnosti u oruànim snagama,uklju~uju}i i mobilizaciju dijela jedinica, ali je i to (kasnije) odbijeno.210

304

210 Isto; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 113; S. Biserko, nav. dj., str. 222; B. Bogi}evi},RAT JE PLANIRAN, u : F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 29-30. Za prijedlog redigovanog teksta odluke — bez uvo|enja vanrednog stanja, sapove}anjem borbene gotovosti vojske i dodatnom mobilizacijom glasali su: BorisavJovi}, Nenad Bu}in, Jugoslav Kosti} i Riza Sapundì-u. Protiv su bili: Bogi}Bogi}evi}, Stjepan Mesi} i Vasil Tupurkovski. Janez Drnov{ek nije bio na sjednici.

Odluka nije donesena, jer je za to bilo potrebno najmanje pet glasova (B. Jovi},nav. dj., str. 295; B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 29-30).

Tok “dramati~ne sjednice” Predsjedni{tva SFRJ, od 12. marta 1991, jerekonstruisan na osnovu Jovi}evih i Mesi}evih memoara (B. Jovi}, nav. dj., str. 286-295 i S. Mesi}, nav. dj., str. 24-27), kazivanja Bogi}a Bogi}evi}a (B. Bogi}evi}, nav.dj., str. 29-35) i Kadijevi}evih “vi|enja” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 112-113).

Vojno rukovodstvo je u{lo u nastavak sjednice s odlu~nim stavom da igru odigrado kraja. Me|utim, ni na ponovljenom glasanju nisu dobili peti glas, koji su o~ekivaliod predstavnika Bosne i Hercegovine, Bogi}a Bogi}evi}a, kao Srbina. On je “ostaolegalist i demokrat, lojalan svojoj republici i svim njenim gra|anima, te kao ni nanekim ranijim i kasnijim sjednicama Predsjedni{tva nije prihva}ao prijedlogekoji su, nekad prikrivenije, nekad otvorenije, smjerali upotrebu JNA” (M. [pegelj,nav. dj., str. 188). Na taj je na~in, Bogi}evi} onemogu}io vojni vrh i Milo{evi}ev dioPredsjedni{tva da dobiju legalnu osnovu za dràvni udar (B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 30-35).

Dono{enjem odluke o uvo|enju vanrednog stanja na cijeloj teritoriji Jugoslavijetrebalo je, po Bogi}evi}u, donijeti odluku o otpo~injanju rata na svim prostorimaJugoslavije, a ne o mirnom rje{enju jugoslovenske krize. S tim u vezi, on tvrdi da je, i poredPrograma ekonomskih reformi koji se uspje{no ostvarivao i imao podr{ku gotovo ~itavogsvijeta, vojni udar, koji je dogovoren na relaciji: Jovi} — Kadijevi} — Milo{evi}, bio planirani trebalo je da se izvr{i 12. marta 1991, neposredno nakon {to bi Predsjedni{tvo SFRJprihvatilo zahtjev vojnog vrha. Istoga bi momenta bila uvedena vojna uprava: vojnimmjerama bi bila sru{ena rukovodstva u Hrvatskoj i Sloveniji, a vojno-politi~kimrukovodstvo u Bosni i Hercegovini izabrano na vi{estrana~kim izborima, kao i“probugarsko” rukovodstvo u Makedoniji. Pri tome bi istovremeno bili uhap{enipredsjednici Tu|man i Ku~an. Ukoliko se to ne bi dogodilo postojao je, po Bogi}evi}u, i“drugi dio scenarija — da se blokira rad saveznih institucija tako {to }e sePredsedni{tvo blokirati ostavkama predsjednika Jovi}a, Nenada Bu}ina (Crna Gora)i Jugoslava Kosti}a (Vojvodina), a smijeniti predstavnika Kosova Rizu Sapundìju.Savezni parlament trebalo je blokirati tako {to vojska ne}e dozvoliti dolazak delegataiz republika i pokrajina u Beograd” (B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 29-34).

^lanovi Predsjedni{tva nisu znali da Sjednica ne}e sutradan bitinastavljena ni za{to. Milo{evi}, Jovi} i Kadijevi} su bili svjesni davojni udar ne mogu izvesti bez neke velike podr{ke iz vana. Stoga jeKadijevi}, po dogovoru sa Jovi}em i Milo{evi}em, ujutro 13. marta1991. tajno odletio u Moskvu, na konsultacije sa mar{alom DimitrijemJazovom, ministrom odbrane Sovjetskog Saveza, oko sinhronizacijeplanova pu~isti~kih akcija u Moskvi i Beogradu.211

305

Uvo|enjem vanrednog stanja trebalo je, po Bogi}evi}u, “definitivno proizvestisukobe i rasulo u zemlji, slijede}i zahtjeve i parole kao {to su : ‘Dolje Ustav!’,‘Vlast Armiji!’, ‘Ho}emo oru`je!’. ? Tako su se nastojali stvoriti uslovi da‘op{tenarodni odbrambeni rat’ po~ne u martu 1991. godine. U tim uslovima biJovi}u, po Ustavu, bio produèn mandat predsjednika Predsjedni{tva SFRJ kojiu ime Predsjedni{tva SFRJ ostvaruje komandovanje oruànim snagama. A po{toSkup{tina ‘ne bi bila u mogu}nosti da se sastane’, Predsjedni{tvo bi donosilouredbe sa zakonskom snagom iz nadle`nosti Skup{tine. Odre|ene posloverukovo|enja i komandovanja oruànim snagama moglo bi prenijeti na saveznogsekretara za narodnu odbranu” (Isto, str. 34-35).

211 Vreme (Beograd), 23. septembar 1991, str. 7 i 9; S. Mesi}, nav. dj., str. 24-25;B. Jovi}, nav. dj., str. 295; M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 51; B. Mamula, nav.dj., str. 33; S. Biserko, nav. dj., str. 222.

O tome je Jovi} u svojim memoarima za 13. mart 1991. zapisao sljede}e : “Veljkomi je sino}, posle sednice Predsedni{tva, zatraìo saglasnost da preko no}i ide uMoskvu na konsultacije s Jazovom. @eli da pita da li }e nas SSSR za{tititi odeventualne intervencije Zapada, ako idemo na upotrebu vojske za sprovo|enjenaredbi Predsedni{tva. Sloìo sam se. I{ao je i vratio se iste no}i. Rusi su rekli danema varijante u kojoj Zapad ra~una s njihovom vojnom intervencijom. Osovjetskoj pomo}i su izbeglii da govore” (B. Jovi}, nav. dj., str. 295).

S obzirom na to da o tom razgovoru nije ura|ena nikakva slu`bena zbilje{ka,general Vuk Obradovi}, koji je sa generalom Kadijevi}em prisustvovao tom sastankuu Moskvi 13. marta 1991, je “svoje bele{ke” (za vrijeme razgovora biljeìo je osnovneteze iz izlaganja Kadijevi}a i Jazova) stavio na uvid javnosti. One su objavljene 1998.u beogradskom magazinu Profil, br. 16, str. 105-114, pod naslovom “RAT I MIRGENERALA VUKA OBRADOVI]A”. Pri tome je objavljena i fotografija o susretuKadijevi} — Jazov.

O pripremama za taj put, broju ~lanova te “delegacije”, vremenu vo|enjarazgovora i broju prisutnih lica general Obradovi} je zapisao : “Nakon zavr{etkaprvog dana rada Predsedni{tva, 12. marta 1991. godine uve~e, u predvorjuprohladne sale komandnog mesta Vrhovne komande, u kojoj je odràvanasednica, pozvao me je Kadijevi} i u prisustvu Borisava Jovi}a naredio da obavim

Ve}ina, tako|e, nije znala ni da je najkasnije posljednjegdana februara 1991. sa Milo{evi}em dogovoreno kako “da sestvori prazan prostor vojsci da sama odlu~uje”212 i tako ispune

306

sve tehni~ke pripreme za odlazak u Moskvu, ali tako da onda{nji komandant RVi PVO general-pukovnik Anton Tus ne zna za taj let. Ve}ina u vojnom rukovodstvubila je uverena da je Tus ve} bio u direktnoj vezi sa Tu|manom, ali je Tus ve{toskrivao sve tragove koji bi ga mogli izloìti iole ozbiljnijem riziku. Na to sam, docnije,dogovaraju}i detalje oko leta, skrenuo pa`nju generalu Mir~eti}u, tada{njemna~elniku {taba komande RV i PVO, ali sam ujutro, po dolasku na batajni~kiaerodrom, ustanovio da je Tus pre nas bio tu i lako saznao ko i gde putuje !

Pored Kadijevi}a i mene, na put je krenulo i nekoliko ljudi iz njegovogneposrednog obezbe|enja. Razgovor Kadijevi}a i Jazova vo|en je 13. marta 1991.godine od 14 do 16 ~asova. Osim mene, nadam se da se dobro se}am, prisustvovaoje samo jedan od saradnika Jazova i njihov prevodilac” (Profil, br. 16, str. 106).

Cilj Kadijevi}evog odlaska u Moskvu je bio da dobije odgovor na pitanje kakavje stav SSSR-a “povodom mogu}e vojne intervencije Zapada na Jugoslaviju?”.Ministar Jazov, s kojim je Kadijevi} jo{ od ranije bio u stalnom kontaktu, mu je uduèm razgovoru odgovorio da “nikakva vojna intervencija sa Zapada” tada “nijerealna” (“Zapad za sada nema snage za brze intervencije...... Jugoslovenskojnarodnoj armiji i Jugoslaviji nikakve zapadne snage ne prete...” — B. Jovi}, nav.dj., str. 49 i 276; Profil, br. 16, str. 107).

Nakon povratka u Jugoslaviju Kadijevi} je u vi{e navrata “ponovio da su Rusi ublatu do kolena i da nisu u stanju da pomognu ni sebi, a kamoli nama” (Isto).

Mihail Gorba~ov je znao za susret Kadijevi}a i Jazova, ali o ~emu su razgovaralinisu mu referisali. S tim u vezi, on je u intervju-u za prvi broj lista magazina Profil,krajem 1995. izjavio: “Da sam znao {ta petljaju, obojicu bih smesta uhapsio”(Profil, br. 16, str. 106 i 108).

212 B. Jovi}, nav. dj., str. 281. Izme|u ostaloga, u svojim memoarima pi{e : “....

Konsultujem Slobodana Milo{evi}a o planu vojske. Pro~itao sam mu svojezabele{ke od re~i do re~i. On smatra da je to sve dobro izuzev {to Sloveniju trebaostaviti na miru. Samo Hrvatsku treba tretirati. Slovenci nisu kr{ili zakone(vojne) u tolikoj meri i nema formalnih opravdanja, a politi~ki bi se sve svodilo naru{enje izabranih organa.

Na pitanje {ta da radimo ako ne postignemo dovoljnu ve}inu u Predsedni{tvuza odluke koje su potrebne, on misli da odlu~ujemo sa onoliko ~lanova koliko su‘za’ i da }e vojska ‘poslu{ati’. Smatra da je lo~igno da ‘uklonimo’ svakoga ko }ese suprotstaviti takvoj akciji Predsedni{tva.

Vrlo je sumnjiva razlika u kr{enju zakona izme|u Slovenije i Hrvatske i vrloje sumnjiva ideja da odlu~uje manjina u Predsedni{tvu. To je stanje kada

Kadijevi}eve prijetnje izre~ene u zaklju~ku Sjednice 12. marta1991.213

Nakon povratka iz Moskve, 13. marta 1991, gdje nije dobio podr{kuza vojni udar i gdje su mu “Rusi rekli da nema varijante u kojojZapad ra~una s njihovom vojnom intervencijom” i kada se uvjerio“da su Rusi u blatu do kolena....”,214 general Kadijevi} je istogadana pozvao Borisava Jovi}a zajedno sa Slobodanom Milo{evi}em“na konsultacije, {ta da se radi ako Vrhovna komanda opet nasutra{njoj sednici odbije predlog odluke”. Naime, on je tada, bezikakvih konsultacija, pozvanima u prisustvu generala Adì}a doslovnorekao: “Idemo na vojni udar”. Kadijevi} je to rekao nezavisno odtoga da li }e Predsjedni{tvo ili ne usvojiti predloènu odluku. Ukolikoje usvoje, ta odluka }e, po njemu, “samo u prvih 48 ~asova bitipokri}e za mobilizaciju”, a ukoliko bude odbijena, mobilizaciju }eizvr{iti sami. Me|utim, u tom je slu~aju, po njemu, postojala“opasnost da se Predsedni{tvo sastane i smeni vojni vrh”. Zbogtoga je insistirao na potrebi usvajanja odluke.215

307

odlu~uje vojska i to se ne moè prikrivati. A niko i ne razmi{lja o tome da je ivojska vi{enacionalna i da samim tim bez odluke politi~kog organa te{ko moèostati monolitna...” (Isto, sr. 281).

213 S. Mesi}, na. dj., str. 26.

214 B. Jovi}, nav. dj., str. 295; Profil, br. 16, str. 107; M. [pegelj, nav. dj., str. 51;B. Mamula, nav. dj., str. 24 i 33. To se, po Mamuli, koji je o odlasku generala Kadijevi}au Moskvu saznao u ljeto 1991, od dopisnika BBC-a za Balkan Mi{e Glenia, {to mu jebilo neugodno da ga strani novinar upoznaje “o putu jugoslovenskog ministraodbrane” s kojim je bio neposredno vezan, “unaprijed znalo i trebalo je to i o~ekivati.Kod Jazova, ~ovjeka koji nije znao i smogao snage da zaustavi raspad svoje vlastitezemlje, traìlo se pokri}e za vlastitu neodlu~nost” (B. Mamula, nav. dj., str. 33).

Odlazak Kadijevi}a u Moskvu 13. marta 1991. obavljen je bez znanjapredsjednika vlade, Ante Markovi}a, {to su mnogi tuma~ili kao definitivno okretanjeSSNO protiv SIV-a. Tajni odlasci vojnog vrha u Moskvu u to vrijeme bili su ~esti(Vreme, 23. septembar 1991, str. 7 i 9; S. Biserko, nav. dj., 221).

Admiral Branko Mamula je avgusta 1987. (na poziv generala armije Jazova) ifebruara 1988. (proslava 70-te godi{njice formiranja Crvene armije) posjetio SSSR,odakle je donosio “va`na saznanja”. Interesovalo ga pitanje pona{anja sovjetskogvojnog rukovodstva prema perestrojci — novom kursu unutra{nje i vanjske politikeGorba~ova (B. Mamula, nav. dj., str. 128-129 i 135).

215 B. Jovi}, nav. dj., str. 296.

Jovi} je, za razliku od Milo{evi}a, koji “ni{ta nije ni pitao nikomentirisao”, generala Kadijevi}a pitao “{ta se podrazumeva podvojnim udarom”. S tim u vezi, dobio je sljede}i odgovor: “smenjivanjeVlade i Predsedni{tva. Skup{tinu ne}e dirati, ali ne}e ni dozvolitisazivanje. Republi~ke vlasti i sve ostalo ne}e dirati ukolikopodràvaju udar. U protivnom skida}e i njih. Cilj je: odrediti rokod 6 meseci (ili kra}e) za sporazum o budu}nosti zemlje, a dotleprekinuti haoti~ni raspad dràve”.216

Tok prvog dana rada sjednice Predsjedni{tva SFRJ, odnosno Vrhovnekomande oruànih snaga, “a naro~ito njen ishod” (nije prihva}ensrbijansko-crnogorski zahtjev za uvo|enje vanrednog stanja iprepu{tanje vlasti JNA), toboè su razvili u Jovi}u ideju da podneseostavku. Navodno nije mogao sebi dozvoliti da kao predsjednikPredsjedni{tva SFRJ sprovodi odluke ve}ine sa kojima se nije slagao,a koje, po njemu, “idu na razbijanje zemlje i gra|anski rat”. Nakon{to je saslu{ao generala Kadijevi}a i njegov prijedlog o izvo|enjuvojnog udara, Jovi} je rekao da }e sutra, “posle sednice podnetiostavku”, jer “sednica najverovatnije ne}e odobriti zahtevanemere”. To mu je bio “jak razlog”.217

Takav Jovi}ev potez je imao za cilj da vojsci ostavi dogovoreni“prostor za delovanje”. S tim u vezi, on je, tako|e, rekao kako }erazgovarati sa Nenadom Bu}inom i Jugoslavom Kosti}em “dapostupe isto”.218

Nastavak sjednice Predsjedni{tva SFRJ, u kompletnom sastavu,odràn je 14. marta bez ikakvih “opipljivijih” rezultata. Kadijevi} jeponovo nastojao da Predsjedni{tvo SFRJ proglasi vanredno stanje iJNA dâ ratna prava u mirnodopskim uslovima. Tome se Drnov{eko{tro suprostavio (“mir je i Armiji je mjesto u kasarnama, ne moè

308

216 Isto.

217 Isto; S. Mesi}, nav. dj., str. X.

218 B. Jovi}, str. 296. U vezi sa tim, Jovi} u svojim memoarima pi{e : “Nikoni{ta nije komentarisao. Razi{li smo se nemo. Usput mi Sloba kaè da on ne}e i}iu Predsedni{tvo da me zamenjuje” (Isto).

Armija voditi politiku i silom rje{avati probleme”).219 Vojska jepristala i da se u odluci “ne pominje mobilizacija, nego samopove}anje borbene gotovosti”, “{to oponente odluke nije zadovoljilo”.Za odluku su bila samo tri glasa, a pet protiv.220

Zahtjev za uvo|enjem vanrednog stanja je ponovo, u mu~nojatmosferi, odbijen, iako su generali prijetili da od prihvatanja njihovogzahtjeva zavisi “ho}e li Predsjedni{tvo SFRJ kao kolektivni {efdràve i vrhovni komandant uop{te mo}i da funkcioni{e”. Timprije, jer je JNA, prema generalu Adì}u, bila “jo{ jedina institucijau ovoj zemlji” koja je slu{ala nare|enja Predsjedni{tva. Navode}ikako Predsjedni{tvo “u ovoj zemlji vi{e niko ne slu{a”, on je traìonjihovu podr{ku, jer }e se u protivnom (“... ako nas ne podrìte”)na}i u “situaciji u kojoj ne}e biti izlaza...”.221

Kadijevi} je na odbijanje njegovog zahtjeva reagovao prijete}omnajavom da }e “[tab vrhovne komande zasebno zasjedati” i sve rije{itipo svome ili — “dajte da jo{ jednom problem raspravimo, a mi }emovas tom prilikom upoznati s odlukama [taba vrhovne komande”.222

Kada je na toj sjednici zavr{eno izja{njavanje i konstatovano daodluka nije donesena, Jovi} je rekao da }e, radi otvaranja prostoraVojsci “za delovanje”, “podneti ostavku i upozorio na to da su istonajavili Nenad Bu}in i Jugoslav Kosti}”. Konstatuju}i da se neke

309

219 Isto; S. Mesi}, nav. dj., str. 25.

220 B. Jovi}, nav. dj., str. 296. O tome je Jovi} u svojim memoarima zapisao : “Uovom delu rada Predsedni{tvo je bilo kompletno. Janez Drnov{ek je rekao daodluke koje su ve} donete u Skup{tini Slovenije, i naro~ito one koje se odnose navojsku “fakti~ki de jure, ve} zna~e izlazak Slovenije iz federalnog sistema’. Rekaoje da bi usvajanje i sprovo|enje predloène odluke u Sloveniji izazvalo konflikt iubrzani izlazak Slovenije iz Jugoslavije. Sugerisao je uvaàvanje realnosti ipoliti~ke pregovore i odbio dono{enje odluke.

Novina u odnosu na 12. III o.g. je i to {to se Riza Sapundìju predomislio ipovukao svoju saglasnost na odluke. Dakle, umesto 4 za sada imamo 3 za i 5 protivodluke. Stanje se samo pogor{alo” (Isto).


222 Isto.

klju~ne odluke Predsjedni{tva nisu mogle “doneti bez ‘kvalifikovane’ve}ine od 6 ~lanova”, Predsjedni{tvo, po Jovi}u, “fakti~ki prestajeda postoji za odlu~ivanje o tim pitanjima”. To je, po njemu, stvaralo“prostor [tabu vrhovne komande da sam odlu~uje”.223

To je, pi{e Jovi}, “do~ekano na no`”: ‘Kako ja mogu daraspu{tam Predsedni{tvo’, itd.”, {to je izazvalo “ponovnu diskusijuo svemu, ~itavu buru polemike od nekoliko sati uz poku{aje da seipak na|e neko re{enje, ali bezuspe{no”. Jedino o ~emu su mogli da sedogovore jeste da nastave “sednicu jo{ sutra. Da opet poku{amo”.224

Na po~etku drugog nastavka Sjednice 15. marta Brovet je kratkoobavijestio da “[tab vrhovne komande nema nove predloge i da sestanje u zemlji pogor{ava”, a Jovi} zaprijetio da bi, “ukoliko se Armijiveù ruke”, “moglo do}i do masovnih zahteva za naoruànje srpskognaroda i do stvaranja srpske vojske radi samoodbrane...”.225

310

223 Isto, str. 296-297. Bila je to jo{ u februaru prodiskutovana alternativa akoPredsjedni{tvo ne uvede vanredno stanje u zemlji (B. Jovi}, nav. dj., str. 265-281).Jovi} je na navedenoj sjednici pre{utio i smjenu Rize Sapundìje. S tim u vezi, on pi{eda je imao u vidu, ali nije rekao “da }e Skup{tina Srbije smeniti Rizu Sapundì-u zbogovakvog pona{anja i da Predsedni{tvo ne}e imati ni prostu ve}inu” (Isto, str. 297).

224 B. Jovi}, nav. dj., str. 297.

225 Isto. S obzirom na to da se poslije Brovetovog obavje{tenja “da [tab vrhovnekomande nema nove predloge”, “niko se nije javio za re~”, Jovi} je poku{ao da uvjeriPredsjedni{tvo (“... da jo{ jednom animiram ~lanove Predsedni{tva da dobrorazmisle {to zna~i ovakav odnos prema JNA...”) u opravdanost dono{enja odlukekoju je predloìla vojska ([tab vrhovne komande) u cilju “o~uvanja” Jugoslavije. S timu vezi, on je rekao sljede}e: “Ja bih èleo da obavestim ~lanove Predsedni{tva i [tabVrhovne komande da su na{e analize u Republici Srbiji, da (ukoliko se Armiji veùruke da vr{i svoje ustavne obaveze spre~avanja me|unacionalnih sukoba igra|anskog rata s obzirom na poziciju srpskog naroda, njegove rasprostranjenostiu drugim republikama, neorganizovanosti i nenaoruànosti) poloàj srpskognaroda postaje nepovoljan i vrlo neugodan. Srbija se orijentisala na obe}anjaPredsedni{tva SFRJ i oruànih snaga da }e za{tititi sve nacionalnosti, sve nacije isve gra|ane od opasnosti me|unacionalnih sukoba, {to sa ovakvim na{im,eventualnim, stavom ne bi bilo osigurano. Na{a je procena da bi u ovoj situacijimoglo do}i do masovnih zahteva za naoruànje srpskog naroda i do stvaranjasrpske vojske radi samoodbrane i mi tome ne}emo mo}i stati na put.

Prijedlozi i ovla{tenja [taba vrhovne komande koji su vodiligra|anskom ratu i preuzimanju vlasti od strane Velikosrpskogpokreta ipak su odbijeni sa 5 prema 3 glasa. Ve}ina ~lanovaPredsjedni{tva je smatrala da “jugoslovensku krizu” treba rje{avatimirnim, a ne vojnim sredstvima.226 Jovi} i Kadijevi} su najavili sa

311

Mi u Srbiji, kao rukovodstvo, u toj situaciji, ne bismo mogli da opstanemo,ukoliko bismo se tome suprotstavili, jer postoje vrlo jake snage koje rade na tome,a sa ovim stanjem dobijaju sna`ne argumente da se to i ostvari. RukovodstvoSrbije ne moè da stane ni na ~iju drugu stranu, nego na stranu svog naroda imora obezbediti njegovu odbranu, ako Armija ne bude u stanju da ga brani.

Kakva je perspektiva na{e zemlje, u toj situaciji, i njena sudbina, nije te{kopredvideti, jer moèmo svakog dana ispustiti kontrolu iz ruku i doìvetikrvoproli}e i gra|anski rat.

Prema tome, situacija je vrlo te{ka, vrlo delikatna i ja sam duàn da vasupozorim da je to sudbina koja nas ~eka, ako nismo u stanju da osiguramo uslove daArmija ravnopravno brani sve narode i sve gra|ane ove Jugoslavije” (Isto, str. 297).

Prilikom ponovnog okupljanja Predsjedni{tva SFRJ kod generala 15. marta 1991,vojno rukovodstvo je prijetilo gra|anskim ratom i ja~anjem antisocijalisti~kih snaga inavodilo da Slovenija i Hrvatska razbijaju Jugoslaviju “i ugroàvaju prava drugih”.Pri tome je “zajapureni Jovi}” prijetio kako “ne}e biti kako vi èlite, gospodo”, jer}e se “Srbija postaviti da za{titi interese Srba u drugim republikama”, “na svimprostorima gde ìve”, “Srbija }e formirati svoju republi~ku vojsku.... da biza{titila goloruki i ugroèni srpski narod koji ìvi van podru~ja RepublikeSrbije”. Tom je prilikom Jovi}, okrenut Mesi}u, potpredsjedniku Predsjedni{tva SFRJ,sti{}u}i {ake, rekao: “Molim, sad }u ja tebi da ne{to kaèm. Vi u Hrvatskoj donositezakone kojima se suspendira savezni Ustav i savezno zakonodavstvo. DovoditeSrbe u obespravljeni poloàj, ilegalno se naoruàvate protiv Srba u Hrvatskoj irazbijate Jugoslaviju. Kaì ti meni {to je to protivustavno delovanje. O tome seradi. Srbi imaju pravo da ìve u Jugoslaviji, a ako neko ho}e da se otcepi, ondaSrbi imaju pravo da ìve u jednoj dràvi bez obzira kako se ona zvala. To ima dashvatite vi u Hrvatskoj” (S. Mesi}, nav. dj., 25-26).

226 Isto, str. 297-304; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 125. Stjepan Mesi} je odmahreagovao na Jovi}evo izlaganje, u kome je on poku{ao da “objasni” ~lanovimaPredsjedni{tva {ta zna~i takav odnos prema JNA. Mesi} se zalagao za rje{avanjeekonomskih i politi~kih problema politi~kim dogovorima, a protiv stavljanja vojske upripravnost. Pri tome je, izme|u ostalog, s pravom naglasio da ne vjeruje u podatak,koga je iznio Jovi}, o tome da su Srbi nenaoruàni.

Janez Drnov{ek se, pored ostalog, nije mogao sloìti sa predloènim mjerama,jer je mislio i procjenjivao “da i one vode u gra|anski rat”. On je bio ubije|en “da

Milo{evi}em dogovorene konzekvence,227 odnosno paralizu Predsjedni{tvai dogovoreni vojni udar.

312

se jugoslovenski problemi ne mogu razre{iti silom, vojskom, sa bilo kakvim merama,nego samo politi~ki. Bilo ko da je to — ili neki narod ili neka republika u tom slu~aju,ako JNA po~ne sa primenom nekih vojnih mera u okviru Jugoslavije, sigurni smoda bi to bilo najgore re{enje i da bi to zavr{ilo na najgori mogu}i na~in”.

Tupurkovski, Bogi}evi} i Sapundìja, tako|e, nisu prihvatili prijedlog odlukakoje je podnio [tab vrhovne komande (Isto). Bogi}evi}ev glas je bio odlu~uju}i utrenutku kada je srpsko-crnogorski dio Predsjedni{tva SFRJ nastojao uvesti vanrednostanje u zemlji.

I general Kadijevi} je priznao da razoruànjem “paravojnih” formacija izavo|enjem varednog stanja u Jugoslaviji ne bi bio sprije~en raspad Jugoslavije i da bito izazvalo “i gra|anski rat” u zemlji. Imaju}i to u vidu, on je, u “nastojanju” da pruìodgovor na pitanje “{ta bi vojni pu~ zna~io za Jugoslaviju”, postavio pitanje: “{ta bi[tab Vrhovne komande èlio sa predlogom zavo|enja vanrednoga stanja u zemljii razoruàvanja paravojnih formacija u Jugoslaviji sa kojima je i{ao predPredsjedni{tvo SFRJ 12. marta 1991. godine i koga je Predsjedni{tvo odbilo, kadase time ne bi spre~io raspad Jugoslavije”. S tim u vezi, on je “precizirao” svojodgovor na na~in {to bi se prihvatanjem tog prijedloga “i njegovom realizacijom”,omogu}ilo “da rasplet jugoslovenske krize bude znatno legalniji, a time i znatnomirniji...”, nego {to je bio. To bi, po njemu, “bilo vrlo mnogo za Jugoslaviju” (V.Kadijevi}, nav. dj., str. 149-150).

Govore}i o tome, Kadijevi} je, ipak, “primijetio” “da bi prihvatanje predloga[taba Vrhovne komande i njegova realizacija, tako|e izazvala i gra|anski rat uJugoslaviji, pogotovo {to bi na tome radio inostrani faktor”. Iako to nije mogaoosporiti, Kadijevi}u je bio va`niji “legitimni nalog”, da JNA zavede vanredno stanje uzemlji, jer “u to vrijeme i sa oru`jem koje je tada bilo u Jugoslaviji,me|unacionalni i religiozni oruàni sukobi lak{e bi se mogli staviti pod kontroluako bi JNA imala legitimni nalog da to uradi” (Isto). O~ito je cilj bio preuzimanjevlasti u Jugoslaviji.

227 B. Jovi}, nav. dj., str. 297-304.

Prije nego je zaklju~io sjednicu, Jovi} je dao rije~ generalu Kadijevi}u, koji jeponovo nastojao da obrazloì prijedloge [taba vrhovne komande, koji su “usudbinskom trenutku” Jugoslavije, a koji su, po njemu, “ugledali svetlo dana”. S timu vezi, Kadijevi} je tada rekao sljede}e :

“Po{to je odluka donijeta, prijedlog je dao [tab Vrhovne komande, dao ga jena bazi, kao {to sam rekao na po~etku izlaganja, ne momentalnog stanja, nitinekih momentalnih i parcijalnih procjena, nego vi{egodi{njih procjena, koje su se,na àlost, u na{im predvi|anjima ostvarivale upravo tako kako smo rekli, sa samojednom korekcijom, i{li su ne{to brè vremenski nego {to smo to rekli. Na{i

Veljko Kadijevi} je od pu~a, intimno, odustao jo{ u razgovoru saJazovom u Moskvi i to, Milo{evi}u i Jovi}u, saop{tio po povratku uBeograd.228 Da ga je Jazov ohrabrio, jalovih diskusija 14. i 15. martane bi ni bilo. Iznu|ivanje odluke zao{travanjem bio je njihov cilj.

Vojni udar koji je stalno visio u vazduhu i bio u opciji, posebnomarta 1991, nije mogao biti izveden iz vi{e razloga. Prije svega, na JNAse skoro u svim sredinama gledalo kao na srpsku vojsku, jer je vi{e odjedne decenije ve} izgubila legitimnost garanta Jugoslavije. Kadijevi}se nije odlu~io na taj korak i pored pritisaka Milo{evi}a i Jovi}a.229

“Klasi~ni vojni pu~ koji bi imao za cilj da primjenom vojnesile odrì Jugoslaviju na okupu, u jugoslovenskim prilikama kakvesu ostale poslije Titove smrti”, po Kadijevi}u “nikada nije imaoizgleda na uspjeh, osobito ako se misli o trajnom uspjehu”. Takavse pu~, po njemu, “najlak{e mogao izvesti odmah nakon Titovesmrti”, jer je “razloga za to bilo na pretek ako su u pitanjudezintegracioni procesi koji su ru{ili Jugoslaviju”, pri ~emu jevojska u to vrijeme “mogla relativno lako zauzeti vlast.....”.230

Vojno rukovodstvo je marta 1991. za uvo|enje vojnog udaraimalo “pripremljenu kompletnu dokumentaciju, ljude i sve ostalo”.Me|utim, kod njih se, kada nisu dobili ustavno pokri}e, niti rusku

313

predlozi su u sudbinskom trenutku ove zemlje. Pored toga, oni su ve} ugledalisvetlo dana, mada — {to se ti~e na{eg opredeljenja — ta ~injenica ne}e imati nikakavbitan uticaj, ali su ugledali svetlo dana, {to je samo jedan od dokaza gde smo, ~aktu, u zatvorenom objektu Vrhovne komande. Mi kao vojska }emo iz toga izvu}ipouke. [tab Vrhovne komande — obave{tavam vas — uzima sebi pravo i obavezuda odmah, nakon ove odluke, procjeni situaciju i povu~e konsenkvence koje iz njeproizilaze” (Isto, str. 303-304).

Sjednicu Predsjedni{tva SFRJ je, po Mesi}u, umjesto ili u ime Jovi}a, zaklju~iogeneral Kadijevi} sljede}om konstatacijom : “Vi ste donijeli odluku kakvu stedonijeli i za nju }ete snositi posljedice. Mi kao [tab vrhovne komande detaljno}emo to razmotriti, prou~iti sve posljedice i kao Armija }emo iz toga izvu}iodre|ene zaklju~ke na temelju kojih }emo dejstvovati” (S. Mesi}, nav. dj., str. 26).

228 Isto, str. 295-296.

229 S. Biserko, nav. dj., str. 225-226.


podr{ku, javila ideja “da vojska sama preuzme vlast”, te su, “vagaju}i”razloge za i protiv, odustali.231

I admiral Mamula je smatrao da je u Jugoslaviji trebalo izvr{iti vojniudar, po kome je idealan datum bio vrijeme od mjesec dana kasnije,prilikom jednog u nizu sastanaka republi~kih vo|a. S tim u vezi, onnavodi kako mu je ~ak i iz inostranstva sugerisano da 18. aprila 1991.“JNA treba uhapsiti {estoricu u Ohridu i preuzeti vlast u zemlji”,te tako navodno zaustaviti raspad Jugoslavije. To je odgovaralonjegovom konceptu kojega je “cijelo vrijeme i sam zastupao”.Me|utim, “skepticizam” generala Kadijevi}a prema takvim koracimaJNA bio je, po Mamuli, “dobro poznat”.232

Hap{enje politi~kih republi~kih vo|a i njihov odlazak s vlasti,uklju~uju}i i Milo{evi}a, admiral Mamula je zastupao i u avgustu1991. Naime, on se, kada su nakon sloma JNA u Sloveniji, vo|enerasprave o smjeni Kadijevi}a, susreo “u ~etiri oka” sa Milo{evi}em i,rekav{i mu da nije problem Kadijevi}u na}i zamjenu, iznio stav da“pravi zadatak Armije jeste, da preuzme svu odgovornost za rje{enjekrize od Slovenije do Makedonije, ali da svi oni — predsjednicirepublika, uklju~ivo i on sam — Milo{evi}, moraju oti}i s vlasti”.To je, po njemu, bilo “jedino rje{enje u poku{aju da se spasiJugoslavija, premda je i za ovaj poku{aj mo`da ve} kasno”.233

Takav Mamulin plan je predvi|ao vojnu upravu u cijeloj Jugoslaviji,jer bi, nakon hap{enja i uklanjanja predsjednika svih republika, vojska

314

231 M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 188-189.

232 B. Mamula, nav. dj., str. 188-189; M. [pegelj, nav. dj., str. 189. AdmiralBranko Mamula se zdu{no zalagao i podràvao vojni udar, kao (posljednju) mogu}nostza o~uvanje Jugoslavije. Me|utim, rukovodstvo JNA je, po njemu, bilo nespremno dapreuzme u svoje ruke odgovornost u ~itavoj zemlji, {to je, po Mamuli, bio “jasanpokazatelj da je bitka za Jugoslaviju nepovratno izgubljena” (B. Mamula, nav. dj.,str. 194). S tim u vezi, on smatra da vojno rukovodstvo JNA “snosi odgovornost {tonije izvr{ilo dràvni udar. Umjesto toga, ono je dozvolilo da nacionalisti~ke vo|ei separatisti~ko pona{anje dviju zapadnih republika gurnu JNA u rukevelikosrpskog nacionalizma, koji je Armiju beskrupulozno iskoristio ume|unacionalnom ratu, i na kraju odbacio” (B. Mamula, nav. dj., str. 9).

233 B. Mamula, nav. dj., str. 227; M. [pegelj, nav. dj., str. 190-191.

posjela sve dràvne i politi~ke institucije u republikama i Federaciji.Takav je zahvat Mamula o~ekivao od Kadijevi}a i cijelog vojnog vrha.Me|utim, Kadijevi} nije èlio da tako postupi. On je dobro procijenioda mu je u slu~aju vojnih poraza u Sloveniji i Hrvatskoj posljednjeuto~i{te Slobodan Milo{evi} i da JNA nikako ne smije ostati bezsaveznika, pa makar to bila i samo jedna republika — Srbija.234

Borisav Jovi} se odmah poslije sjednice Vrhovne komande od15. marta 1991. obratio preko Televizije Beograd javnosti (gra|animai gra|ankama Jugoslavije), obavje{tavaju}i ih da Predsjedni{tvo SFRJ,u funkciji Vrhovnog komandanta oruànih snaga, “nije prihvatiloocene stanja u zemlji niti odluke koje je predloìo Vrhovni {taboruànih snaga”. Pri tome nije propustio da naglasi da se Jugoslavija“nalazi u kriti~noj fazi raspada putem politike svr{enog ~ina”,koju, po njemu, “sistematski sprovode separatisti~ke snage, neuvaàvaju}i ni ustavni sistem zemlje ni nacionalna ni gra|anskaprava drugih”. To je, po Jovi}u, prijetilo “da nas odvede u direktname|unacionalna sukobljavanja i gra|anski rat”.235

Ocjenjuju}i kako dotada{nji politi~ki razgovori o budu}nostiJugoslavije “nisu dali nikakve opipljive rezultate”, Jovi} je obmanuojavnost, prebacuju}i krivicu u vezi sa razbijanjem Jugoslavije, nadruge, prije svega, na republi~ka rukovodstva Slovenije i Hrvatske.On je, pored ostalog, govorio i o ulozi vojske u politi~kom ìvotuJugoslavije, pravdaju}i prijedloge [taba vrhovne komande oruànihsnaga, koje su, po njemu, bile argumentovane.236

315


235 B. Jovi}, nav. dj., str. 304.

236 Isto, str. 304-306. Jovi} je neprihvatanje “argumentovanih” prijedloga [tabavrhovne komande od strane ve}ine ~lanova Predsjedni{tva SFRJ na{ao u sljede}im“razlozima” : “Razlog za protivljenje tim odlukama, po mojoj oceni, jeste {to jekod ve}ine ~lanova Predsedni{tva SFRJ prevladalo stanovi{te da dalji tokdoga|aja u zemlji treba prepustiti politici svr{enog ~ina, bez obzira {to je jasno dato vodi u gra|anski rat. Tako|e, smatram da su kao ~lanovi Vrhovne komandeodbijaju}i predloge [taba Vrhovne komande na taj na~in izrazili o~itonepoverenje u Oruàne snage zemlje” (Isto, str. 306).

U cilju da ostavi “vojsci prostora za delovanje”, odnosno“preuzimanje vlasti i razoruànje paravojnih jedinica”, Jovi} jeobavijestio javnost da podnosi ostavku na funkciju predsjednikaPredsjedni{tva SFRJ.237

Ostavkama Jovi}a, na du`nost predsjednika, te “satelita”Bu}ina i Kosti}a, na ~lanstvo u Predsjedni{tvu SFRJ (16. marta1991.), kao i izjavama Slobodana Milo{evi}a (16. marta 1991.) da utim okolnostima “vi{e ne priznaje odluke Predsedni{tva SFRJ ida ne}e u~estvovati u njegovom radu (u funkciji zamenjivanja~lana Predsedni{tva iz Srbije)”,238 Predsjedni{tvo SFRJ jeparalisano, ali otvoreni prostor za vojni udar, zbog “konfuzija i

316

237 Isto, str. 296-311. Me|utim, Borisav Jovi} je podno{enje ostavke, u obra}anjujavnosti preko Televizije Beograd, 15. marta 1991, “obrazloìo” na sljede}i na~in :

“Suo~en sa ~injenicom da je u Predsedni{tvu SFRJ prevladao odnos snagakoji ne vodi ra~una o suverenitetu, nezavisnosti i teritorijalnoj celokupnostizemlje, koji je orijentisan na podr{ku raspadu zemlje na neustavan inedemokratski na~in koji nastoji vezati ruke Jugoslovenskoj narodnoj armiji kaoposlednjoj jugoslovenskoj instituciji koja bi mogla da obezbedi uslove za miran idemokratski rasplet krize, a imaju}i u vidu zakletvu koju sam podneo prilikompreuzimanja du`nosti, obave{tavam javnost da nisam u stanju da budemsau~esnik u takvim odlukama koje doprinose raspadu zemlje sa mogu}imkatastrofalnim posledicama za na{e gra|ane i narode.

Odlu~io sam stoga da podnesem ostavku na du`nost, veruju}i da je tonajpo{tenije, a u skladu je sa mojom save{}u” (Isto, str. 306).

238 Isto. Vjeruju}i da }e Armija izvr{iti zadatak, Milo{evi} je u toku 16. marta1991. sazvao svih 200 predsjednika op{tina Srbije i na tom skupu izri~ito najavio rati promjenu granica, tako da “svi Srbi ìve u jednoj dràvi”, a dva dana kasnije, iakoje ve} znao da dogovorenog samostalnog djelovanja [taba vrhovne komande ne}e biti,to je doslovno ponovio pred 200 studenata i profesora Beogradskog univerziteta. Zaostvarenje velikosrpskih ciljeva svakako su bile razra|ene i druge varijante.

Izjava Slobodana Milo{evi}a o tome da “vi{e ne priznaje odluke Predsedni{tvaSFRJ i da ne}e u~estvovati u njegovom radu” je, zaista, bila u “funkciji razbijanjaJugoslavije”, {to je Jovi}, negirao. Naime, on je tvrdio da to nije “bilo u funkcijirazbijanja Jugoslavije, kao {to mu je odmah pripisano i od strane srpskeopozicije, nego u funkciji za{tite vojske od eventualne odluke ostatkaPredsedni{tva da se raspusti vojni vrh i onemogu}i u akciji” (Isto, str. 306).

kolebanja u vojnom vrhu”, nije iskori{ten.239 O tome je vojnorukovodstvo (Kadijevi}, Adì} i Brovet) 17. marta potpuno nelegalnoreferisalo Jovi}u i Milo{evi}u. To je samo dva dana nakon {to je Jovi}podnio ostavku i ~etiri dana otkako im je vojni vrh saop{tio “da su seodlu~ili na vojni udar”. Obrazloènje odustajanja od vojnog udara (17.marta 1991.) bazirano je na suprotnoj procjeni posljedica prijetnjesamostalnim odlu~ivanjem [taba vrhovne komande. Vojno rukovodstvoje, izme|u ostalog, zaklju~ilo “da vojna akcija u Hrvatskoj i Slovenijinije dobro rje{enje”.240

Laìrani Jovi}ev, Bu}inov i Kosti}ev izlazak iz Predsjedni{tvaSFRJ nije stavio JNA u funkciju “preuzimanja vlasti”, ~ime je, zbog

317

239 Isto, str. 306-311. Vojska nije preuzela vlast. Kadijevi} se nije usudio daizvr{i dogovoreni pu~.

Iako je na trodnevnoj sjednici Predsjedni{tva SFRJ vojno rukovodstvo prijetilosamostalnim udarom ukoliko za to ne dobije ustavno pokri}e, bio je to, po generalu[pegelju, “proziran blef, jer su znali da bez izravne podr{ke i pomo}i SSSR-a imo`da sli~nih akcija u susjednim dràvama — Rumunjskoj, Ma|arskoj iBugarskoj — nemaju nikakve {anse. A ve} su bili spoznali i to da vojska kojom bitaj udar trebali izvesti ni pribli`no ne odgovara zadatku, kao i to da su Hrvatskai Slovenija dovoljno naoruàne za obranu. Sve {to je upravlja~ki vrh JNA tada ikasnije radio i govorio bila je igra da se pred Predsjedni{tvom sakrije vlastitanemo}, a da se u javnosti o~uva bar neki autoritet.

A on se mogao odràti samo stalnim odga|anjem upotrebe vojske...” (M.[pegelj, nav. dj., str. 188).

240 Isto. Vojni vrh je, po Jovi}u, to morao znati ranije. Tako je vojska, pi{e Jovi},preko no}i na~inila “salto mortale”. Vojni vrh je, po njemu, ispao krajnje ~udan. “Akosu sve analize imali u vidu, jo{ onda kad su nam rekli da su se odlu~ili na vojniudar, nejasno je kako su se na to odlu~ili. Ako nisu sve to imali u vidu, onda suneozbiljni....” (Isto, str. 310).

Jovi} pi{e da se dugo “mu~io” da shvati “za{to je vojska preko no}i na~inilatakav salto mortale”. U odgovoru na to pitanje on je zaklju~io kako je “mogu}e danisu bili dovoljno izanalizirali razliku izme|u delovanja na osnovu legalne odlukePredsjedni{tva i zavo|enja vanrednog stanja i prisilnog oduzimanja oru`ja ivojnog udara koji ima isti cilj. U prvom slu~aju bile bi na minimum smanjene, au drugom drasti~no uve}ane reperkusije doma}eg i spoljnog otpora, politi~ke iekonomske izolacije, {to su, verovatno, sagledali tek kada su se suo~ili sa kriti~kimtrenutkom” (Isto, str. 311).

“vrlo delikatne situacije”, po Jovi}u, izgubljena navodno “svakamogu}nost odbrane Jugoslavije”, te je, po njemu, nastala opasnostda SFRJ “komanduju separatisti i razbija~i Jugoslavije”. Zbogtoga je odlu~eno da se Jovi} vrati u Predsjedni{tvo.241

Potpuni debakl naveo je Milo{evi}a da Jovi}u naredi povla~enjeostavki i zamjenu, {to je ve} 20. marta sprovela Skup{tina Srbije, danuo~i sastanka Predsjedni{tva sa predsjednicima republika. Na mjestoSapundìje i Bu}ina imenovani su penzionisani zastavnik i prodava~lutrije Sejdo Bajramovi} i dr Branko Kosti}, te sve vra}eno na po~etak.Tako su 21. marta 1991. sanirane nespretnim potezima izazvane {tete.242

Jovi} je, u skladu sa svojom ocjenom o “izlasku” iz Jugoslavije,koju je iznio 16. maja 1990, prilikom preuzimanja du`nosti predsjednikaPredsjedni{tva SFRJ,243 22. marta 1991. definitivno do{ao do “stava”da je “izgubljena svaka mogu}nost odbrane Jugoslavije”.244

318

241 Isto, str. 311. To, po Jovi}u, “nije bilo te{ko, jer smo imali apsolutnuve}inu i ogromnu podr{ku u Skup{tini Srbije. Skup{tina je zauzela stav da trebada nastavim vr{enje poverene mi funkcije u Predsedni{tvu SFRJ, iako je usvojilasve moje ocene o stanju u zemlji i u Predsedni{tvu o kojima sam govorio upodnetom referatu. îtav doga|aj u vezi sa mojom ostavkom sna`no je odjeknuoi delovao na otre`njenje republi~kog rukovodstva i cele Srbije i srpskog naroda ostvarnom stanju stvari u jugoslovenskom rukovodstvu i poloàju srpskog narodau Jugoslaviji” (Isto, str. 311).

242 Isto. Jovi} je 20. marta 1991. u Skup{tini Srbije podnio ekpoze, u kome jeponavljao i dalje zao{travao optu`be o navodnoj podr{ci ve}ine ~lanova Predsjedni{tvaSFRJ “protivustavnim i protivzakonskim postupcima koji vode raspadu zemlje”.Na toj je sjednici srbijanske Skup{tine, u suprotnosti sa Ustavom SFRJ i UstavomSrbije, razrije{en ~lan Predsjedni{tva iz SAP Kosova (Riza Sapundìju), {to je zna~iloozbiljnu povredu Ustava SFRJ (K. Rotim, ODBRANA HERCEG-BOSNE, knj. 1,[iroki Brijeg 1997, str. 82-84).

Vije}e za narodnu odbranu i za{titu ustavnog poretka Republike Hrvatske je 20.marta 1991, na ~etrnaestoj sjednici, kojom je predsjedavao Franjo Tu|man, razmotrilonavedeno izlaganje B. Jovi}a i ocijenilo ga neprivatljivim, kao i razrje{enje RizeSapundìje (Isto).

243 B. Jovi}, nav. dj., str. 145.

244 Isto, str. 311.

Nakon {to ve}inom glasova na Predsjedni{tvu SFRJ nisu prihva}eniprijedlozi [taba Vrhovne komande, to je tijelo nastavilo “dalji rad ivr{i procjene, prati stanje i doga|aje i utvr|uje mjere kako daljei najpotpunije ostvariti ustavnu ulogu i {ta dalje predlagatiVrhovnoj komandi”. S tim u vezi, [tab Vrhovne komande je 19.marta izdao saop{tenje, koje je u suprotnosti sa stvarnim stanjem iaktivnostima vojnog rukovodstva, kao {to je, na primjer, konstatacijada se JNA, “kao ni do sada, ne}e mije{ati u politi~ke dogovore obudu}nosti zemlje”, zatim da “u rje{avanju me|unacionalnih,me|urepubli~kih i me|ustrana~kih sporova ne}e dozvoliti nasiljesa bilo koje strane”, te da “ni pod kojim uslovima ne}e dozvolitime|unacionalne oruàne sukobe i gra|anski rat u Jugoslaviji”.245

Angaòvanje oklopnih jedinica iz 1. i 5. vojne oblasti u Plitvicama

319

245 AIIZ, inv. br. 2-2442, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 04/490-1, 21. mart 1991, Sarajevo — Okru`nom {tabuTeritorijalne odbrane Tuzla, Informacija o aktuelnim doga|ajima. To je saop{tenje glasilo :

“1. JNA pouzdano }e obezbjediti granice SFRJ od svih oblika ugroàvanja ine}e dozvoliti njihovu promjenu sve dok se ne postigne i stupi na snagu eventualnidogovor o tome u skladu sa Ustavom SFRJ;

2. JNA ni pod kojim uslovima ne}e dozvoliti me|unacionalne oruànesukobe i gra|anski rat u Jugoslaviji;

3. U rje{avanju me|unacionalnih, me|urepubli~kih i me|ustrana~kihsporova ne}e se dozvoliti nasilje sa bilo koje strane;

4. Moraju se obezbjediti normalni uslovi za ìvot i rad oruànih snaga. Toprvenstveno podrazumjeva: po{tovanje regrutne i drugih oblika vojne obaveze uskladu sa Ustavom SFRJ i saveznim propisima; vra}anje teritorijalne odbrane usistem rukovo|enja i komandovanja ustvr|en Ustavom SFRJ i aktima Predsjedni{tvaSFRJ, uredno finansiranje JNA u skladu sa ve} preuzetim dru{tvenim obavezama;

5. Budu}i da Predsjedni{tvo SFRJ nije prihvatilo prijedlog neophodnihmjera za potpuno sprovo|enje sopstvene Naredbe od 9. januara 1991. godine, JNAne moè snositi odgovornost za dalje eventualno nelegalno naoruàvanje gra|anai njihovo vojno organizovanje na bilo kojem dijelu jugoslovenske teritorije;

6. JNA se, kao ni do sada, ne}e mije{ati u politi~ke dogovore o budu}nostizemlje” (Isto).

Vije}e za narodnu odbranu i za{titu ustavnog poretka Republike Hrvatske je 20.marta 1991, na ~etrnaestoj sjednici, kojom je predsjedavao Franjo Tu|man, razmotrilonavedeno saop{tenje [taba Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ i ocijenilo ganeprihvatljivim (K. Rotim, nav. dj., str. 82-84).

krajem marta, kada je paramilicijska grupa Srba, postavila barikadu uPlitvicama na komunikaciji Slunj - Titova Korenica, bila je u suprotnostisa navedenim deklarativnim saop{tenjem [taba Vrhovne komande.246

Neuspjeh srpskog rukovodstva i nespremnost kolebljivog vojnogrukovodstva da, bez ruske podr{ke, na sebe preuzme odgovornost zadogovoreni vojni udar i nasilno obaranje vlada republikâ Hrvatske iSlovenije,247 naveo je Milo{evi}a da prihvati Mesi}evu sugestiju da ume|usobnom dogovoru sa Tu|amnom poku{a rije{iti nastali spor. Unajve}oj tajnosti, u svega nekoliko dana organizovan je sastanak.248

Dogovor je ostvaren u velikoj tajnosti 26. marta 1991. u Kara|or|evu,ali bez Mesi}a i Jovi}a. Tu|man se uhvatio u zamku podjele Bosne iHercegovine i podebljavanja pereca njegove dràve. Petnaestak predratnihbosansko-hercegova~kih srezova bilo je za to dovoljno, s tim da je uizgledu bila i podjela ostalog dijela Bosne i Hercegovine na bazisrpske ili hrvatske ve}ine.249

320

246 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 298-299.Jedinice 5. vojne oblasti su na podru~ju Plitvica postavile “tampon zonu”, izme|u“sukobljenih strana”, ~me je cijela Kninska krajina ili podru~je Like s ve}inskim srpskimstanovništvom dobilo “~uvara”, koji je sprje~avao djelovanje jedinica MUP-a RepublikeHrvatske i omogu}avao ustrojavanje ilegalne vlasti pobunjenih Srba (Isto, str. 299).

247 Isto, str. 265-281. Zbog tog neuspjeha Kadijevi} je, po [pegelju, po~eorazmi{ljati o pohodu na Sloveniju, pri ~emu je trebalo da osigura da Hrvatska neinterveni{e. Takvo je obe}anje dobio od Tu|mana, koji mu je rekao : “Ne}emo se mije{atiu va{ spor sa Slovenijom”. To je, po [pegelju bio “pokus, a bude li se akcija dobrorazvijala, iza Kadijevi}a je u Sloveniju s 2000 specijalaca i skupinom Slovenaca koji}e preuzeti vlast trebalo da krene general Petar Gra~anin, tada{nji savezni ministarunutra{njih poslova”. On je, tvrdi [pegelj, “avionima ve} bio do{ao u jednu bazu JNApokraj Ljubljane i ondje ~ekao rezultate Kadijevi}eva djelovanja, no kako jeKadijevi} u deset dana doìvio katastrofalan poraz, veliki general Gra~anin ponovoje sjeo u avion i pobjegao u Beograd. Tako je plan propao” (M. [pegelj. nav. dj., str. 51).

248 Detaljnije o tome vidi : M. Mini}, DOGOVORI U KARA\OR\EVU OPODELI BOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1998, str. 21 - 104; H. [arini}, SVIMOJI TAJNI PREGOVORI SA SLOBODANOM MILO[EVI]EM, Zagreb 1999.O tome vidi: str. 942-944 ovog rada. Kadijevi} je, po Mamuli, znao za sadràjrazgovora u Kara|or|evu (vo|eni su na vojnoj ekonomiji) — Slobodna Bosna, br. 186,8. juni 2000, str. 25.

249 Isto. Svjedo~e}i u Hagu (septembra 2002.) u procesu protiv Milo{evi}a,Mesi} je sve to jo{ jednom jasno potvrdio.

U Kara|or|evu je, po Mesi}u, dogovoreno da Hrvatska dobijetrinaest predratnih bosansko-hercegova~kih srezova, odnosno graniceBanovine Hrvatske iz avgusta 1939, te bosansko Prekounje (Biha},Cazin, Velika Kladu{a i Buìm), po{to to, kao “turska Hrvatska”,odnosno Muslimanima u ogromnoj ve}ini naseljeno podru~je,Milo{evi}u navodno nije bilo potrebno.250

Obe}anih 33 op{tine (sa 1.166.577 stanovnika, od ~ega: 473.789Bo{njaka, 460.462 Hrvata, 164.549 Srba i 67.777 Ostalih, i povr{inomod 13.974 km2)251 o~igledno nije zadovoljavalo Tu|manove aspiracije.Milo{evi}eva ponuda, s druge strane, bila je samo mamac i zamka dase otvori pitanje promjena granica, radi definitivnog opredjeljenja zaratnu opciju rje{enja srpskog nacionalnog pitanja. Oba su se, po svoj prilici,uzdala u kasnije globalno srpsko-hrvatsko razgrani~enje i razmjenustanovni{tva, odnosno “humano preseljavanje” ili “humanitarnopreseljenje”, tj. deportaciju stanovni{tva,252 radi definitivnog rje{enjasrpskog i hrvatskog nacionalnog pitanja ratnom opcijom i “kona~nogrje{enja” muslimanskog pitanja, odnosno pitanja Bo{njaka, njihovomlikvidacijom ili raseljavanjem iz Bosne i Hercegovine. Izgledalo im jeda bi se tim kompromisom mogao izbje}i prakti~no zapo~eti srpsko-hrvatski rat, a u datim okolnostima ostvarile bi se obje “velike” dràvetrenutno mogu}eg opsega.

Raspad Jugoslavije bio je pri kraju. Pored Srbije, kao nezavisnedràve pona{ale su se ve} i Slovenija i Hrvatska. Samiti republi~kih {efovanisu davali rezultate. Jedino su jo{ Bosna i Hercegovina i Makedonijavjerovale u mogu}nost njenog opstanka. Razo~aran Kadijevi}evomneodlu~no{}u i pokoleban u vjernost vojnog rukovodstva, Milo{evi} jena trenutak bio spreman i na kompromis sa Tu|manom, uvla~e}i ga udestrukciju i me|usobnu podjelu susjedne Bosne i Hercegovine.

321

250 M. Mini}, nav. dj., str. 77-90.

251 GEOGRAFSKI ATLAS BOSNE I HERCEGOVINE, Geodetski zavodBosne i Hercegovine, Sarajevo 1998, str. 39.

252 ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet:Br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODNA MILO[EVI]A, Hag 2000, paragraf59; S. Mesi}, nav. dj., str. 174; @. Papi}, BOSNA I BALKAN, Sarajevo 2002, str. 134.O tome vidi: str. 327 - 328, nap. 5, ovog rada.

IV

OME\AVANJE GRANICA VELIKE SRBIJE

1. Ratni plan “RAM”*

Nakon sjednica Predsjedni{tva SFRJ 12, 14. i 15. marta 1991, kadavelikosrpske snage nisu legalno uspjele da preuzmu vlast u zemlji, vojnorukovodstvo je, procijenilo da postoje dvije opcije daljeg djelovanja :

325

* U praksi Velikosrpskog pokreta su, u cilju formiranja Velike Srbije, obnovljeni“homogena Srbija”, “etni~ko ~i{}enje”, odnosno genocid, zatim prisilna preseljavanja idrugi oblici zlo~ina. O tom scenariju, zlo~ina~kom planu, tajno i javno je govorenokao o “planu RAM”. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je sredinom 1990, novimrasporedom vojske i formiranjem posebnih motorizovanih sastava (po~etkomjuna), te “idejom” o “izbacivanju” Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije (27. i 28. juna)prihvatilo plan RAM (B. Jovi}, nav. dj., str. 152 i 159-162. Vidi: str. 250-252 ovog rada).

Postojanje Plana RAM je objelodanjeno na zatvorenoj sjednici SIV-a 18. septembra1991, kada je predsjednik Ante Markovi} iznio podatak da postoji plan RAM. Slu`beSIV-a su raspolagale sa snimcima telefonskih razgovora izme|u Slobodana Milo{evi}a iRadovana Karadì}a, iz kojih se vidjelo, kao {to je to utvrdilo Vreme (Beograd), da“RAM nije nikakva fikcija” nego “povla~enje zapadnih granica Srbije, stvaranjeokvira /rama — prim. S. ^./ za neku novu Jugoslaviju, u kojoj bi svi Srbi, sa svojimteritorijama, ìveli u istoj dràvi”. S tim u vezi, Ante Markovi} je na toj sjednici, poredostalog, izjavio da “jasno proizilazi veza” “gdje Slobodan Milo{evi} daje nalogeRadovanu Karadì}u da Karadì} stupi u kontakt sa Uzelcem /general, komandant5. korpusa JNA — prim. S. ^./ i kaè — po dogovoru na najvi{em vojnom vrhu da sepreda oru`je i naoruà Teritorijalna odbrana Bosanske krajine i da se u realizacijiprograma RAM” to iskoristi, ”{to zna~i program RAM — tako kaù, ja ne znam, toje realizacija programa RAM — to je upotrijebio ~ovjek koji je vodio taj razgovor,kaù da je to program velike Srbije” (Vreme, 23. septembar 1991, str. 7 i 9, te 30.septembar 1991, str. 4 i 5; S. Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA - politi~kimemoari, Zagreb 1994, str. 236; S. \uki}, ON, ONA I MI, Beograd 1997, str. 252-253;S. Biserko, OD JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE DO SRPSKE VOJSKE,u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991.-1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglogstola, Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 224).

- prva, da [tab Vrhovne komande ili samo general Kadijevi},kao na~elnik [taba, podnese ostavku1 i

- druga, “da vojska osloncem na politi~ke snage u Federaciji i urepublikama koje predstavljaju one narode koji ho}e da ìve uJugoslaviji, uz miran razlaz sa onima koji ho}e da idu iz nje, nastavi daobezbe|uje takvu politiku”. To je, “prevedeno na prakti~an jezik tadaaktuelne situacije zna~ilo, izme|u ostalog, za{titu i odbranu srpskoganaroda van Srbije i prikupljanje JNA u granice budu}e Jugoslavije, stim {to je drugi dio zadatka — prikupljanje JNA - operativno ivremenski morao biti prilago|en izvr{enju prvog dijela zadataka”.2

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, “bez ijednog izuzetka”,prihvatilo drugu opciju.3

Opredjeljenjem rukovodstva Velikosrpskog pokreta “bez ijednogizuzetka” za koncept “za{tite” i “odbrane” srpskog naroda van Srbije i

326

Plan “RAM” je, prema kazivanju visokog vojnog analiti~ara (doktor nauka) uGeneral{tabu Oruànih snaga SFRJ, koje je Zoran Odi} 2. oktobra 1991. objavio usarajevskom Oslobo|enju, ura|en februara 1991, sa kona~nim ciljem formiranja VelikeSrbije i Zajednice Srpskih Dràva. Taj plan, po tom vojnom stru~njaku, predstavlja“{irenje i ~i{}enje” podru~ja Bosne i Hercegovine i Hrvatske “iznutra i povezivanjesrpskih enklava u tom prostoru” (Oslobo|enje, 2. oktobar 1991, str. 2)

General Ilija Radakovi} tvrdi da su pripreme i agresija na Republiku Bosnu iHercegovinu vo|eni pod {ifrom “RAM” (I. Radakovi}, BESMISLENA YU RATOVANJA,Beograd 1997, str. 7).

Slobodan Milo{evi} je plan RAM, po Stjepanu Mesi}u, uz upotrebu JNA,provodio instaliranjem “vlada” “poslu{nih {ovinista, seoskih politikanata, zubara iskladi{tara, a u Bosni, i opet s pogledom na dio Hrvatske, gdje je planirano‘~i{}enje, odnosno preseljavanje’, preko Karadì}eve nacionalisti~ke organizacije,oslonjene na trupe Banjalu~kog i Kninskog korpusa” (S. Mesi}, nav. dj., str. 236).

1 V. Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA - VOJSKA BEZ DR@AVE, Beograd1993, str. 113-114. Kadijevi} navodi kako bi “u normalnoj dràvi to bila i jedinaopcija”. Me|utim, po{to tada, po njemu, “ve} vi{e nismo imali prakti~ki nikakvuzajedni~ku jugoslovensku dràvu, ve} konglomerat svega i sva~ega, zaklju~eno jeda bi ta opcija vi{e bila u korist razbija~a Jugoslavije i to predstavljalo udarunutar vojske koja sada ima drugu zada}u. Zato je ta opcija odba~ena” (Isto).

2 Isto, str. 114.3 Isto. Ta opcija je, po generalu Kadijevi}u, “uz u~e{}e odgovaraju}ih politi~kih

li~nosti koje su stajale na takvom politi~kom kursu raspleta politi~ke krize”,“prihva}ena i to od svih bez ijednog izuzetka” (Isto).

prikupljanje JNA u granice budu}e Jugoslavije, JNA se stavila ufunkciju realizacije velikodràvnog srpskog projekta i ratne politikeSrbije. Od tada po~inje komunikacija vojnog rukovodstva samo saonim dijelom Predsjedni{tva koje je prihvatilo takav politi~ki kurs“raspleta politi~ke krize” u Jugoslaviji. Time se JNA udaljila odsvoje Ustavom utvr|ene obaveze i pretvorila u oruànu silu vladaju}egreìma u Srbiji i Crnoj Gori.4

Dogovor u Kara|or|evu, bez obzira koliko je bio nepotpun, bitno jepromijenio situaciju. Milo{evi} vi{e nije bio sam. Tu|man je, u zamjenuza opstanak i obe}anu “tzv. banovinu”, pristao na ulogu kolaboranta.Bez obzira na iskrenost tog dogovora,5 odustalo se od neizvjesnog

327

4 S. Biserko, nav. dj., str. 222; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 114; D. Domazet-Lo{o,KAKO JE PRIPREMANA AGRESIJA NA HRVATSKU ILI PREOBLIKOVANJEJNA U SRPSKU IMPERIJALNU SILU, Hrvatski vojnik, kolovoz 1997, str. 15; D.Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA U AGRESIJI NA REPUBLIKUHRVATSKU 1990.-1992. GODINE (u daljem tekstu: JUGOSLOVENSKA NARODNAARMIJA...), âsopis za suvremenu povijest, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb2001, str. 298. Takav stav o ulozi JNA povukao je, tvrdi D. Marijan, njeno angaòvanjena naoruàvanju, obu~avanju i opremanju Srba u Hrvatskoj. Tako je, primjera radi,pomo}nik za sigurnost komandanta 10. korpusa od kraja aprila do po~etka jula 1991.organizovao izvla~enje ve}ih koli~ina oru`ja, oru|a i municije iz vojnih skladi{ta u Liciza potrebe Srpske demokratske stanke (D. Marijan, nav. dj., str. 298).

5 U tu je iskrenost, zaista, te{ko povjerovati, s obzirom na maksimalisti~keplanove jedne i druge strane. Za jedne je maksimalni (teritorijalni) domet linija:Virovitica — Karlovac - Karlobag, a za druge Drina. Realne mogu}nosti i nagovje{taji“humanog preseljavanja” i u Drugom svjetskom ratu isprobane razmjene stanovni{tvapo{to se postigne dogovor o podjeli teritorije. Projekat “Grossraumordnung” (ure|enjevelikog — njema~kog — prostora) predvi|ao je premje{tanje miliona stanovnika u ciljustvaranja Velike Njema~ke (Grossdeutschland), koja bi obuhvatala velika prostranstvana istoku i jugoistoku Evrope. U Panoniji je, na primjer, trebalo formirati Njema~kupodunavsku dràvu (Donauschwabenland), a izlaz na topla mora ostvariti od Rje~inedo Taljamenta (Adriatischesküstenland), Hrvate je trebalo preseliti na istok odRumunije, 300.000 Slovenaca zapo~eto je preseljavanje u Srbiju, pa onda skrenuto uNDH, odakle je trebalo u Srbiju iseliti toliko Srba, itd.

Slobodan Milo{evi} je putem rukovodstva petokolona{ke Srpske demokratskestranke Bosne i Hercegovine “ispitivao” mogu}nost postizanja preseljavanja stanovni{tvaputem pregovora. U tom se cilju 8. januara 1991. Nikola Koljevi} sastao sa FranjomTu|manom i vodio raspravu o “homogenizaciji odre|enih teritorija”. Sugerisao jeTu|manu da se formira neka agencija koja bi mogla da reguli{e potrebne demografske

poraàvanja Hrvatske. Spor je, uglavnom, sveden na podjelu i uni{tavanjeBosne. Samiti predsjednika republika nisu davali rezultate. Podprijetnjom SSNO-a da }e podi}i borbenu gotovost i izvr{iti mobilizaciju,Velikosrpski pokret je ra~unao da }e i Tu|man pristati na ponu|eno.

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je - deklarativno se u javnostizalaù}i za opstanak SFRJ i “stvarni” demokratski preobraàj dru{tva6

- na sastanku “u~etvero” (Milo{evi}, Jovi}, Kadijevi} i Adì}) 5.aprila 1991. prihvatilo ratnu opciju. S tim u vezi, vrh Velikosrpskogpokreta je ocijenio da je pre|en “Rubikon” — postignut je dogovor da}e vojska, bez odluke i saglasnosti Predsjedni{tva SFRJ (“nikakvuodluku ni saglasnost ne}emo traìti”; “ni od koga vi{e ne traìmonikakve odluke”), stupiti u oruàno dejstvo na za{titi i odbrani srpskognaroda u Krajini, odnosno na odbrani ve} osvojenog u Hrvatskoj(“srpskih” gradova koji su tada bili “pod srpskom vla{}u”).7

328

solucije koje bi tretirale taj proces na “civilizacijskom nivou” (ME\UNARODNIKRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: Br. IT-02-54-T, TU@ILACPROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A, Hag 2000 (u daljem tekstu: ICTY, Predmet:Br. IT-02-54-T, paragraf 59). Taj cilj je srpsko kolaboracionisti~ko rukovodstvo SDS-aBosne i Hercegovine planiralo da postigne silom (Isto, paragraf 61).

Dr Branko Kosti} je na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 20. avgusta 1991. iznio stavo razmjeni stanovni{tva (S. Mesi}, nav. dj., str. 174).

Septembra 1992, po{to je neuspjeh operacije RAM postao o~igledan i otpo~elaHa{ka konferencija (7. septembra 1992.), odràni su razgovori izme|u Franje Tu|manai Dobrice ]osi}a, {efova dràva Hrvatske i Savezne Republike Jugoslavije. Tu|man jeponudio razmjenu stanovni{tva zapadne Slavonije za stanovni{tvo Bosanske posavine.]osi} je prihvatio, Karadì} se sloìo, a Sajrus Vens odobrio da se to nazove“humanitarnim preseljenjem” (@. Papi}, BOSNA I BALKAN, Sarajevo 2002, str. 134).

6 Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ, odrànoj 3. aprila 1990, [tab Vrhovne komande“izloìo je procjenu situacije i predloìo mjere”, u kojima je, izme|u ostalog, smatraoda Predsjedni{tvo SFRJ, Skup{tina SFRJ i SIV “moraju preduzeti sve neophodnemjere kako bi otklonili neposrednu opasnost po opstanak SFRJ kao dràve ionemogu}iti stvarni demokratski preobraàj dru{tva koji }e na ustavu i zakonimabiti zasnovan...”. Procjena situacije i prijedlozi mjera koje je, u ime [taba Vrhovnekomande, iznio general Kadijevi}, zalaù}i se za “dosledno” osiguranje ustavnogporetka, kako bi izbjegli “haos i gra|anski rat”, prihva}eni su, ve}inom glasova uPredsjedni{tvu (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 107-108; B. Jovi}, nav. dj., str. 133-134).

7 B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo dopunjeno izdanje, Kragujevac1996, str. 317. O tom je sastanku Borisav Jovi} u svojim memoarima, iznose}i brojne

Po~etkom aprila 1991. vojno rukovodstvo je usvojilo Odluku orazmje{tanju dijela jedinica JNA prema zapadu. Dio elitne 63. padobranskebrigade upu}en je iz Ni{a u Zagreb. Iz 51. motorizovane brigade izPan~eva 1. oklopni bataljon je premje{ten u Petrinju (u sastav 622.motorizovane brigade). Drugi motorizovani bataljon 36. motorizovanebrigade iz Subotice i 1. mehanizovani bataljon 453. mehanizovanebrigade iz Sremske Mitrovice premje{teni su u isto~nu Slavoniju, napodru~je Vukovara i Vinkovaca i podre|eni Komandi 17. korpusa.Oklopno-mehanizovani dijelovi 10. motorizovane brigade iz Mostarau maju su locirani na Kupre{koj visoravni.8

329

neta~nosti i Velikosrpske ocjene, zabiljeìo sljede}e :

“5. april 1991.

Po dogovoru sa Slobodanom Milo{evi}em, pozvao sam njega, Kadijevi}a iAdì}a na razgovor u~etvero.

Razgovaramo o situaciji u kojoj se na{lo Predsedni{tvo SFRJ koje vi{e nemapotrebnu ve}inu i nije u stanju da donese odluku o upotrebi vojske kao oruànesile. Sve odluke o upotrebi vojske od sada mogu se doneti samo ako joj se ne dajenalog da dejstvuje. Jedino za to moèmo pridobiti dovoljan broj ~lanova P SFRJ.Jasno je da bi po{tovanje stava da vojska ne sme koristiti oru`je bilo katastrofalnoza srpski narod u Hrvatskoj, koji se nije naoruào jer je ra~unao na za{titu JNA,dok je Hrvatska naoruàla svoje prousta{ke secesionisti~ke jedinice.

Pitamo ih da li }e vojska dozvoliti da hrvatska policija zauzme Knin i drugesrpske gradove, koji su sada pod srpskom vla{}u?

Odgovor je vrlo jasan: ne}e. Postupa}e na slede}i na~in: u slu~aju da ihHrvati napadnu stupi}e u oruàno dejstvo i obavesti}e mene, a ja }u potomsazvati Predsedni{tvo i samo ih obavestiti o ~injenici. Nikakvu odluku ni saglasnostne}emo traìti.

Skrenuli smo im pa`nju da bi druga~ije postupanje bilo izdaja, a da izdaja uovom slu~aju zna~i pad srpskog rukovodstva i propast JNA. Slaù se i ~vrstoobe}avaju.

Da vidimo i to. Valjda je i njima dogorelo do nokata. U svakom slu~aju, pre{lismo ‘Rubikon’. Ni od koga vi{e ne traìmo nikakve odluke, dejstvujemo premapotrebi na za{titi srpskog naroda, obave{tavamo Predsedni{tvo o doga|ajima, pakome se ne dopada neka ide ku}i. I glupo je da sede u rukovodstvu dràve sakojom su zaratili. Vojska ne}e nikoga napadati, ali }e braniti i sebe i srpski narodu Krajini” (Isto).

8 D. Marijan, nav. dj., str. 299; A. Tus, RAT U SLOVENIJI I HRVATSKOJ DOSARAJEVSKOG PRIMIRJA, u : RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI1991.-1995, uredili B. Maga{ i I. @ani} Zagreb-Sarajevo 1999, str. 68-69.

[estog maja generalu Kadijevi}u se izgleda povratilo samopouzdanjei èlja da samostalno djeluje. Polaze}i od ocjene da je, zbog zao{travanjastanja u zemlji (po~eci oruàne pobune Srba na podru~ju Vukovarskeop{tine, zatim oko Vinkovaca i Osijeka), “po~eo naveliko gra|anskirat u zemlji”, naredio je podizanje borbene gotovosti JNA i (naredi}e)mobilizaciju odgovaraju}ih jedinica i zaprijetio da }e, ako to neu~ine odgovaraju}i organi Federacije, JNA “obezbijediti mir”.9 Sazvanasjednica Predsjedni{tva, u ~ijem su radu u~estvovali predsjednik Skup{tineSFRJ, predsjednik SIV-a, predsjednici republika Srbije i Makedonije,predsjednici predsjedni{tava Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Slovenijei predsjednik Vlade Republike Hrvatske, a na kojoj je razmatranaaktuelna politi~ko-bezbjednosna situacija u zemlji, za 7. maj, zavr{ena

330

9 Isto, str. 299-300; B. Jovi}, nav. dj., str. 319. Bio je to izgovor za prvu od nekolikomobilizacija rezervnog sastava koje su do kraja godine uslijedile. Sa tom su naredbomupoznate “samo posebno izabrane starje{ine” (D. Marijan, nav. dj., str. 300).

General Kadijevi}, koji se nalazio na lije~enju u Kara|or|evu, 6. maja 1991.traìo je od Jovi}a da saop{ti Predsedni{tvu “zvani~ne stavove [taba Vrhovnekomande i Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu :

1. Zato {to predlozi Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu nisu uvaàvani,po~eo je naveliko, gra|anski rat u zemlji.

2. Vojska, koja je na ovakav na~in poku{avala da zaustavi taj proces, nijeuspela. Ako bi ovako nastavila, bila bi i sama razbijena.

3. Polaze}i od ustavne uloge Jugoslovenske narodne armije, [tab Vrhovnekomande zahteva od Predsedni{tva i svih saveznih organa da obezbede mir u zemlji.

4. U me|uvremenu }e narediti da svako onaj ko vojsku napada, kao {to je dosada napadao, pri ~emu su pale i prve vojni~ke `rtve, bude do~ekan po pravilimao borbenoj upotrebi jedinica, a to zna~i i — upotrebom vatre.

5. [tab Vrhovne komande je ve} naredio podizanje borbene gotovostiJugoslovenske narodne armije i naredi}e mobilizaciju odgovaraju}ih jedinica dabi, ako odgovaraju}i organi federacije ne obezbede mir, to u~inila Jugoslovenskanarodna armija.

6. Molimo da se sa ovim upoznaju svi faktori koji uti~u na stanje u zemlji, uFederaciji i u republikama” (B. Jovi}, nav. dj., str. 319).

Jovi} je o navedenim stavovima vojnog rukovodstva obavijestio sve ~lanovePredsjedni{tva, koji su zaklju~ili da on odmah sazove sjednicu tog najvi{eg organa zemlje,sa predsjednicima republika, SIV-a i Skup{tine za sljede}i dan, tj. 7. maj 1991. (Isto).

je tek 9. maja u jutarnjim satima,10 kada su, pod pritiskom “neminovne”vojne opcije (strah od mogu}eg vojnog udara) jednoglasno usvojeneodluke, mjere i aktivnosti,11 ~ijim bi sprovo|enjem bio osiguran mir u

331

10 B. Jovi}, nav, dj., str. 320-321. Ta je sjednica, uz pritisak vojne opcije, trajaladva dana i dvije no}i, tj. 7. i 8. maja (zavr{ena je 8. maja “posle pono}i, u stvari 9.maja ujutro u 3 ~. /~asa — prim. S. ^./ i bila je, po Jovi}u, “izuzetno te{ka idramati~na. Podela je bila potpuna, nesloga velika, ali i presija da je vojna opcijaneminovna ako se ne postigne politi~ki sporazum” (Isto, str. 320).

11 Isto. Predsjedni{tvo SFRJ je, “polaze}i od svoje i ustavne odgovornostisaveznih i republi~kih organa za stanje u zemlji i od neophodne potrebe da seodmah obezbede mir i normalni uslovi za razre{enje jugoslovenske krize, doneloje konkretan program mera i aktivnosti za trajno re{enje me|unacionalnih ime|urepubli~kih sukoba, na principima punog po{tovanja teritorijalnogintegriteta SFRJ i republika, odnosno legaliteta i legitimiteta vlasti u njima,gra|anskih, individulanih i nacionalnih prava, kao i pravne dràve.

Za re{avanje me|unacionalnih sukoba u Republici Hrvatskoj treba stvoritiuslove da se :

a) onemogu}e oruàni sukobi;

b) utvrde sporna pitanja usled kojih nastaju me|unacionalni problemi;

c) osigura demokratski dijalog za njihovo re{avanje.

Da bi se to ostvarilo, potrebno je da se uradi slede}e :

1. Javni red i sigurnost, kao i nacionalna i gra|anska prava svih gra|anagarantuju se i obezbe|uju u skladu sa ustavnopravnim sistemom Federacije iRepublike Hrvatske. Sva sporna pitanja }e se re{vati i uz angaòvanjeodgovaraju}ih organa federacije.

2. Odmah osigurati da se prekine svako nasilje i obezbedi mir. U tom ciljuodmah obustaviti kretanje oruànih formacija i naoruànih gra|ana u kriznimàri{tima, izuzev legalnih lokalnih organa unutra{njih poslova, a izme|upodru~ja sa prete`no srpskim stanovni{tvom i ostalih delova Hrvatske, u obapravca, svih oruànih formacija i grupa, izuzev jedinica JNA i SSUP.

Ova mera ograni~enja primjenjiva}e se u narednih mesec dana od danadono{enja ove Odluke.

Jugoslovenska narodna armija koja je, shodno svojoj ustavnoj ulozi inare|enjima Predsedni{tava SFRJ, ve} anagaòvana na kriznim àri{tima,odgovorna je da obezbedi efikasno sprovo|enje ove Odluke Predsedni{tva SFRJ.

3. Odmah izvr{iti demobilizaciju rezervnog sastava policijskih, odnosnomilicijskih snaga, organizovati povla~enje oru`ja od gra|ana i njegovo sme{tanje uodgovaraju}a skladi{ta koja su pod kontrolom nadle`nih organa, u skladu sa Zakonom.

zemlji, “a time i uslovi za vra}anje borbene gotovosti jedinica JNAna normalni nivo”.12

Tom su odlukom {iroka ovla{tenja data JNA “na kriznimàri{tima” — na podru~ju Hrvatske “sa prete`no srpskim stanovni{tvom”,gdje su njene jedinice, kao i Saveznog sekretarijata za unutra{njeposlove, ve} bile angaòvane. Time je rukovodstvo Velikosrpskog pokretapostiglo “ogroman napredak”, posebno “u pogledu ovla{}enja kojasu data vojsci”, jer je ta odluka Predsjedni{tva SFRJ u su{tinipredstavljala vojnu opciju.13 Ona je bila u skladu sa ratnom opcijomrukovodstva Velikosrpskog pokreta prihva}enom 5. aprila 1991.

332

Da se odmah provede temeljita istraga od strane odgovaraju}ih saveznih irepubli~kih organa u vezi sa oruànim sukobima, ljudskim `rtvama i materijalnimrazaranjima i o tome detaljno obavesti javnost.

4. Odmah prekinuti sa napadima na Jugoslovensku narodnu armiju, njenepripadnike, objekte i sredstva JNA.

Predsedni{tvo SFRJ ocenjuje da Jugoslovenska narodna armija izvr{avasvoje funkcije u skladu sa Ustavom SFRJ i saveznim zakonima, i da je sposobnauspe{no da za{titi granice zemlje i spre~i me|urepubli~ke i me|unacionalnesukobe kao zajedni~ka oruàna sila svih na{ih naroda.

5. Odmah formirati paritetnu grupu sastavljenu od predstavnikaRepublike Hrvatske i legitimnih predstavnika srpskog naroda iz Hrvatske, radiotpo~injanja razgovora o svim spornim politi~kim pitanjima za koje se smatrada su uzro~nik krize, kao {to su: ustavna ravnopravnost hrvatskog i srpskognaroda, jezik, pismo, nacionalni i dràvni simboli, pravo naroda nasamoopredeljenje do otcepljenja, na~in izja{njavanja na referendumu isli~no...”. (Isto, str. 320-321).

12 Isto. Velikosrpski orijentisani dio Predsjedni{tva SFRJ je, razmatraju}i programmjera i aktivnosti od 9. maja 1991, a u vezi sa prilikama u Hrvatskoj, po Mesi}u,poku{ao utvrditi politi~ke odluke za sna`niji vojni pritisak na Hrvatsku (S. Mesi}, nav.dj., str. 136).

13 Isto, str. 320-321 i 323. Ocjenu te sjednice Jovi} je dao na sljede}i na~in:“Imaju}i u vidu nevi|eno politi~ko nadmudrivanje i natezanje koje je trajalo dvadana i dve no}i, mora se imati u vidu da su ovi zaklju~ci mo`da i takti~kikompromis Hrvatske, koja je bila do krajnjih granica ‘priterana uza zid’. Usvakom slu~aju zaklju~ci predstavljaju ogroman napredak u pogledu ovla{}enjakoja su data vojsci, ali i u pogledu priznanja Hrvatske {to su uzroci izbijanjame|unacionalnih sukoba, bez obzira {to ima malo nade da }e ona u praksiprihvatiti da se ti uzroci i uklone” (Isto, str. 321).

Devetog je maja 1991. kod generala Kadijevi}a, koji se vratio salije~enja u Kara|or|evu, odràn sastanak, na kome su, pored njega,prisustvovali Slobodan Milo{evi} i Borisav Jovi}. Diskusija je vo|ena“o namjerama i poloàju vojske” poslije odluke Predsjedni{tvaSFRJ od 8. maja “o uspostavljanja mira i akcijama za dalje re{avanjekrize”. Kadijevi} im je, iznena|en sporazumom “o tako radikalnimi dalekose`nim merama”, saop{tio procjene i namjere vojske, uzpretpostavku da navedena odluka Predsjedni{tva nije “bila doneta”.U vezi sa tim, iznio je elemente i ciljeve procjene, na~in ostvarenja,institucije vlasti za realizaciju opcije, vrijeme po~etka, trajanje i redosljed,pri ~emu je ponovo predloìo uvo|enje vanrednog stanja.14

U kra}oj raspravi koja je vo|ena Milo{evi} je, u cilju da lak{e slomiHrvatsku, smatrao “da bi bilo dobro suziti front otpora time {to bismopustili Slovence da iza|u. Ako republike nemaju na to primedbi,treba omogu}iti Slovencima da se legalno odvoje”. Jovi}u se “~iniloda sve {to je Veljko rekao kao neka repriza onoga {to su nameravaliposle sednice Vrhovne komande, od ~ega su sami odustali”. Stoga munije bilo jasno “{ta treba da zna~i taj koncept sada kada su ga saminedavno potpuno diskreditovali i eliminisali”. U daljem izlaganjuJovi} je ukazao na aktuelnost ostvarivanja odluke Predsjedni{tva SFRJod 7. i 8. maja 1991, “koje su legalna podloga za aktivnost JNA i svihdrugih za re{avanje problema”. Smatrao je da je “neophodno uraditinovu verziju koja se zasniva na obavezi ostvarenja odlukePredsedni{tva”, koja bi sadràvala i “varijante postupanja u slu~ajuda neko pruì otpor ostvarivanju odluka P SFRJ”, {to je, po njemu,bilo “dosta verovatno”. Takva opcija davala im je mogu}nost da skidaju“samo one koje treba skidati”, za {ta su, po njemu, imali legalnupodlogu. U slu~aju da se “odluka u celini dovodi u pitanje i to odve}ine republika”, onda bi se, po Jovi}u, mogli i vratiti na verziju kojuje general Kadijevi} predloìo. Tim prije, jer je smatrao da je “u su{tini,odluka Predsedni{tva SFRJ vojna opcija (jer je dala ogromnaovla{}enja vojsci), iako se tako ne zove”.15

Jovi} je na kraju iznio stav da “Vojska treba da shvati i prihvati” daje nosiocima Velikosrpskog pokreta presudno da brane “teritorije naroda

333

14 Isto, str. 322-323.

15 Isto, str. 323.

koji èle da ostanu u Jugoslaviji” i da im “daleko vi{e odgovara” da to~ine “na osnovu o~uvanja legaliteta savezne vlasti, a znatno manjevojnim udarom”.16 Takav su stav prihvatili Milo{evi} i Kadijevi}.17

U danima “natezanja” oko izbora Mesi}a za predsjednikaPredsjedni{tva SFRJ (od 10. maja 1991, te kasnije) odràno je vi{esastanaka, na kojima su vo|eni razgovori i dogovori izme|u srpskog icrnogorskog politi~kog, te vojnog rukovodstva — Milo{evi}, Jovi},Bulatovi}, Kosti}, Jokanovi} i generali Kadijevi} i Adì}. Na tim jesastancima, pored pitanja izbora Mesi}a za predsjednika, razgovaranoi o Srbima u Hrvatskoj. Tako je u razgovoru izme|u Jovi}a, Milo{evi}ai Kadijevi}a, 10. maja dogovoreno da se nastavi sa odbranomsrpskog naroda u Hrvatskoj.18 Na sastanku od 13. maja rukovodstvoVelikosrpskog pokreta (Milo{evi}, Jovi}, Bulatovi}, J. Kosti}, Jokanovi}i general Kadijevi}) se dogovaralo (tri puna sata) o stavu u vezi saizborom Mesi}a za predsjednika Predsjedni{tva SFRJ. Vezano za to,po Jovi}u, su bile prisutne dvije osnovne teze.19 Vojno rukovodstvo je,za razliku od ostalih, smatralo da Mesi}a treba izabrati. Me|utim, tajstav nije prihva}en.20

334

16 Isto. Pri tome je Jovi} naglasio i sljede}e: “Oni su sami u vojsci, u svojojanalizi posle sednice Vrhovne komande 12. - 15. marta o. g. pokazali izuzetneopasnosti takvog puta re{avanja problema, jer bi doveo i do gubljenja legitimitetai vlasti u Srbiji, ako ona podrì vojnu opciju. Uostalom, i sama je vojska je tadaodustala od sli~nog re{enja” (Isto, str. 323-324).

17 Isto.

18 Isto, str. 324. Taj se dogovor, po Jovi}u, temeljio na osnovu Odluke Predsedni{tvaod 7. i 8. maja, jer im je, po njemu, ona davala “dovoljno mogu}nosti, bar za sada”.

19 Isto, str. 324-325. O tome Jovi} pi{e sljede}e :

“ - Veljko Kadijevi} smatra da ga treba izabrati, jer bi suprotan postupakizazvao krizu sa te{kim politi~kim posledicama i zaustavio procese dogovaranja obudu}nosti zemlje.

- Ostali misle da ga ne treba izabrati jer bi time kona~no dali krila razbija~imaJugoslavije i obrukali se pred sopstvenim narodom” (Isto).

20 Isto. Kadijevi} je, ipak, “sa velikim natezanjem” izrazio razumijevanje zausvojeno stanovi{te, jer “nije stvar u tome da on podràva Mesi}a, nego jeoptere}en iluzijom da postoji na~in da se Hrvatska i Slovenija zadrè uJugoslaviji, a oni su se fakti~ki odlu~ili na izdvajanje” (Isto).

Poslije sjednice Predsjedni{tva SFRJ, 15. maja 1991, na kojojMesi} nije izabran za predsjednika, jer nije dobio potrebnu ve}inuglasova (preuzimanje du`nosti sprije~eno je od strane Milo{evi}eve grupeu Predsjedni{tvu SFRJ),21 ~ime je otvorena kriza u Predsjedni{tvu,kod Jovi}a su “svratili” Milo{evi} i generali Kadijevi} i Adì}. Generali

335

21 S. Mesi}, nav. dj., str. XI; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 94.Milo{evi}eva grupa u Predsjedni{tvu SFRJ ustavnom predsjedniku Mesi}u tada nijedozvolila da preuzme predsjedni~ku du`nost. Time je, pored ostalog, JNA omogu}enoda, bez vrhovnog komandanta, poslije progla{avanja nezavisnosti i suverenosti Slovenijei Hrvatske, izvr{i agresiju na Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu (S. Mesi},nav. dj., str. XI).

Prema Ustavu SFRJ za predsjednika Predsjedni{tva SFRJ trebalo je poautomatizmu izabrati, odnosno proglasiti, Stipu Mesi}a kao {to su svi dotada{njipredsjednici birani. Me|utim, Borisav Jovi} se posluìo trikom i stavio izbor StipeMesi}a na glasanje, za koga su glasali Republika Hrvatska, Slovenija, Makedonija iBosna i Hercegovina, dok su Srbija, Vojvodina i Kosovo bili protiv, a Crna Gorasuzdràna, pa je sjednica prekinuta i zakazana za sljede}i dan (K. Rotim, ODBRANAHERCEG-BOSNE, [iroki Brijeg 1997, str. 99-100).

Srbiju je tada u Predsjedni{tvu predstavljao dr Borisav Jovi} (dotada{njipredsjednik), Sloveniju dr Janez Drnov{ek (raniji predsjednik), Bosnu i HercegovinuBogi} Bogi}evi}, Crnu Goru Nenad Bu}in, Makedoniju dr Vasil Tupurkovski,Vojvodinu Dragutin Zelenovi}, a Kosovo Riza Sapundìu. Skup{tina Srbije je ukinuladràvno-politi~ka tijela Kosova, raspustila Predsjedni{tvo Kosova, a u Predsjedni{tvuSFRJ delegirala Vuka{ina Jokanovi}a, potpredsjednika Skup{tine Srbije, i u martuneustavno smijenila Sapundìju, delegiraju}i na njegovo mjesto potpredsjednikasrbijanske Skup{tine. Oti{ao je i predstavnik Vojvodine (Dragutin Zelenovi}, mandatarza sastav srbijanske vlade), pa je imenovan predsjednik vojvo|anskog Predsjedni{tvaJugoslav Kosti} (S. Mesi}, nav. dj., str. X; K. Rotim, nav. dj., str. 95).

“Jovi}evo lakrdijstvo” je 16. maja 1991. iz Predsjedni{tva SFRJ preneseno uSaveznu skup{tinu, koja je po drugi put (prvi put 10. maja) odlu~ivala o potvr|ivanjuBranka Kosti}a, Sejde Bajramovi}a (zastavnika u rezervi i penzionera) i JugoslavaKosti}a (vojvo|anskog Crnogorca i Srbina). Nekako su “progurani”, uz elementarnepovrede Ustava SFRJ (S. Mesi}, nav. dj., str. 11). S tim u vezi, Mesi} pi{e da Srbija, sobzirom na to da nije priznavala Skup{tinu, ni Predsjedni{tvo Kosova, te svojimustavom poni{tila autonomiju Kosova, onda nije mogla “u ime Kosova” nikoga saKosova ni slati u Predsjedni{tvo. Po{to je, kakva-takva Skup{tina Vojvodine opstala, aformalno i stvarno bila pot~injena Skup{tini Srbije, autonomno pravo Vojvodineizraàvao je predstavnik Srbije u Predsjedni{tvu (Isto).

Na toj je sjednici za vrijeme izja{njavanja, zajedno sa Slovencima i Albancima, ihrvatska delegacija napustila Skup{tinu (Isto).

su bili “nezadovoljni, upla{eni i iznervirani”, a Milo{evi} i Jovi}“razo~arani stavom vojske”,22 ~ije je vojno rukovodstvo zastupalostav da Mesi}a treba izabrati.23

336

Uzaludno je na zasjedanju Savezne skup{tine dokazivano da je odlukasrbijanskog parlamenta o raspu{tanju najvi{ih organa Kosova i smjenjivanje R.Sapundìu najgrublje kr{enje Ustava. Me|utim, bilo je kako se predsjednik SlobodanGligorijevi} Ajga dogovorio sa Milo{evi}em. Kada su veliku dvoranu savezneskup{tine napustile delegacije Slovenije i Hrvatske, zajedno sa Albancima s Kosova idijelom bosansko-hercegova~ke delagacije, Gligorijevi} je prisutne obavijestio da suoba Kosti}a i Sejdo Bajramovi} “u paketu potvr|eni”. Na to je protestvovao IrfanAjanovi}, potpredsjednik Skup{tine SFRJ, ali je Gligorijevi} to pre{utio (Isto, str. 13).

22 B. Jovi}, nav. dj., str. 325. S tim u vezi Jovi}, pi{e: “Veljko kaè da je to {tosmo uradili /nisu podràli Mesi}ev izbor — prim. S. ^./ gre{ka. Blagoje kaè da binas slatko uhapsio. Slobodan mu kaè neka nas uhapsi ako ho}e. Srpska opozicijaje listom za Mesi}a, protiv nas. Sloba i ja smo uvereni da radimo dobro, ali smoveoma razo~arani stavom vojske” (Isto).

23 Isto, str. 324-325. General Adì} je Mesi}ev neizbor komentarisao: “Ovo jelakrdija. Trebalo je po Ustavu…”. Neke zapadne agencije komentarisale su tugeneralovu izjavu kao “srd`bu na Srbiju, tvrde}i da je neizborom Mesi}a još višeoslabila autoritet saveznih organa i same Armije” (S. Mesi}, nav. dj., str. 8).

Admiral Mamula je bio protiv izbora Mesi}a za predsjednika Predsjdni{tva SFRJ.To je smatrao “sumanutom idejom”, jer je Mesi}evo navodno “zalaganje zarazbijanje Jugoslavije ~inilo njegov osnovni, politi~ki image”. Mamula se nije slagaos Kadijevi}em i Adì}em “da se donese takva odluka radi mira u ku}i i da bi seizbjegao pritisak me|unarodne zajednice...” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA,Podgorica 2000, str. 186).

Opstrukcijom nepriznavanja ustavnog predsjednika Republika Srbija (srpskiblok), po Mesi}u, “razbija Jugoslaviju” i pokazuju svijetu “tko minira Jugoslavijui Ustav” (S. Mesi}, nav. dj., str. 10 i 17).

Predsjednik Bu{ (Georg Bush) je u telefonskom razgovoru sa A. Markovi}em(20. maja 1991.) izjavio da podràva saveznu Vladu i posebno predsjednika, vjeruju}ida }e se zaloìti za dalji demokratski preobraàj zemlje. SAD je tada ocijenila da jeizbor S. Mesi}a “izraz demokratskih promjena u Jugoslaviji”, te da je “spre~avanjetoga izbora znak zaustavljanja demokratskog razvoja u Jugoslaviji” (Isto, str. 19).

Zbog “pona{anja rukovodstva Republike Srbije”, koja “gazi ljudska prava” i“sada radi na destabilizaciji jugoslovenskog Predsjedni{tva” otkazana je pomo}Jugoslaviji od pola miliona dolara (tzv. Nikelsov — Don Nickels amandman). Bu{ iBejker su “zamrzavanje Nikelsova amandmana” uvjetovali izborom Mesi}a (amandmanje 25. maja obustavljen, iako je tada i kasnije “srpska ~etvorka” tvrdila kako ni pokoju cijenu “ne}e na ~elu vrhovne komande jednog hrvatskog fa{istu” (Isto).

êtvorka Slobodana Milo{evi}a u Predsjedni{tvu SFRJ nijedopustila Mesi}u da obavlja ustavne funkcije. U èlji da pomognuizlazak iz pat pozicije, delegacija Evropske zajednice je 29. maja bilau Beogradu. U razgovoru s njima Mesi} je ukazao da je blokadaPredsjedni{tva samo jedan od elemenata velikosrpskog scenarija, kaošto je to bio i “prodor u platni sistem Jugoslavije, blokada slovenskogtrìšta, stvaranje kriznih àrišta u dijelovima Hrvatske i Bosne iHercegovine”. Izme|u ostalog, Mesi} je naveo da je cilj izazivanjeblokade cjelokupnog sistema i davanje Armiji “pravo arbitriranja”.24

Sljede}eg je dana delegacija Evropske zajednice razgovarala i sapredsjednicima republika, zalaù}i se za o~uvanje Jugoslavije u njenimtadašnjim okvirima, unutrašnjim i vanjskim granicama.25

Borisav Jovi} i oba Kosti}a su predlagali promjenu redosljeda na~elu Predsjedni{tva SFRJ, blokiraju}i na taj na~in Predsjedni{tvo, kako bipresko~ili Hrvatsku u pravu da predsjedava Predsjedništvom, pri ~emu supredsjedni~ko mjesto nudili Bogi}evi}u, a potpredsjedni~ko Tupurkovskom.Smatrali su da je to “najbolji na~in prevazilaènja krize”.26

[est sedmica su Jovi} i dr Kosti} uvjeravali “izlu|ivani narodda oni ‘naprosto ne mogu prihvatiti Mesi}a’, pri ~emu je dr Jovi}dopuštao Hrvatskoj da izabere ‘nekog drugog’, a dr Kosti}isklju~ivao je svaku mogu}nost da Hrvatsku predstavlja ijedan~lan HDZ-a”. Srbijanska opozicija je, i pored svog velikosrpstva, bilana Mesi}evoj strani, kao i ~itav politi~ki svijet.27

Na generalov zahtjev, Kadijevi} i Jovi} su 31. maja 1991. kodMilo{evi}a razgovarali “o namerama vojske u odnosu na Slovenijukoja odbija da {alje regrute i da preda vojsci dokumentaciju oregrutima”. Kadijevi} je, pored ostalog, traìo njihovo mi{ljenje otome “ako vojska sru{i slovena~ku vladu radi toga {to ne sprovodi

337

24 S. Mesi}, nav. dj., str. 29-30 i 38.

25 Isto, str. 31.

26 Isto.

27 Isto, str. 37.

vojne zakone, itd.” Me|utim, to su, po Jovi}u, bile vojne praznepri~e, u koje vi{e nije vjerovao.28

Milo{evi} i Jovi} su, u razgovoru kod Kadijevi}a, 7. juna, traìliodgovor “na pitanje da li }e vojska intervenisati ako bude, ’stani-pani’ na mitingu” 9. juna, koga je najavljivala opozicija. General jeodgovorio potvrdno, s tim {to je insistirao da Milo{evi} i Jovi} (srpskorukovodstvo) najprije sve u~ine {to mogu da ne prepuste sve vojsci.29

Uo~i sastanka u Splitu Tu|man — Milo{evi} — Izetbegovi}, ~iji jecilj “traènje na~ina za re{enje jugoslovenske krize”, gdje su, poJovi}u, mnogi o~ekivali “da }e se razgovarati o podeli Bosne iHercegovine i stvaranju muslimanske mini dràve”, 11. juna,sastali su se kod Milo{evi}a: Jovi}, Dobrica ]osi}, Radovan Karadì}i Milo{evi}. Cilj tog sastanka je bio da dogovore taktiku “koju }eprimeniti Milo{evi}”. Ocijenjeno je da se treba strogo dràti njihovihprincipijelnih, bolje re~eno — deklarativnih stavova: “mi ̀ elimo o~uvanjeJugoslavije, u okviru toga i Bosne i Hercegovine, ne traìmo ni~ijupodelu, niti veliku Srbiju, ali ne}emo dozvoliti da se srpski narodsilom izvodi iz Jugoslavije”.30

Polaze}i od takvih stavova, rukovodstvo Velikosrpskog pokretai njihovi kolaboracionisti su, tako|e, ocijenili kako Hrvatska i Bosna iHercegovina, navodno “rade}i na razbijanju i rasturanju Jugoslavije”,“rade na stvaranju Velike Srbije”, a {to je i{lo u njihov prilog, jer je,kako su smatrali, i vrijeme radilo za njih31 (tj. Velikosrpski pokret).

338

28 B. Jovi}, nav. dj., str. 337. Kadijevi} je tada, pi{e Jovi} postavljao “hiljadupitanja. Sve, kao, {ta mislimo ako vojska sru{i slovena~ku vladu radi toga {to nesprovodi vojne zakone, itd. Meni je, po{teno re~eno, sasvim dovoljno tih vojnihpraznih pri~a. U njih vi{e uop{te ne verujem. Ni{ta oni ne}e ni preduzeti ni u~initi,to je jasno. A sto puta smo mu ve} rekli {ta mislimo” (Isto).

29 Isto, str. 338.

30 Isto.

31 Isto, str. 339. S tim u vezi, oni su ocijenili da “vreme radi za nas, a njihova,naro~ito Hrvatska, politika postaje nervozna. Svaki njen potez moè biti pogre{ani u na{u korist”.

Milo{evi}, Jovi}, Bulatovi}, Branko Kosti} i Jugoslav Kosti} su20. juna, po{to nije odràna sjednica Predsjedni{tva SFRJ,32 procijenilisituaciju i dogovarali se o daljim potezima. Procjenjuju}i da }e seHrvatska i Slovenija u toku tog mjeseca osamostaliti, oni su zaklju~ilida je neophodno preduzeti odre|ene mjere za{tite od “separatizma”. Utom je cilju, pored prijedloga “finansijske i ekonomske samoodbrane”,dogovoreno da se 24. juna sastanu sa generalima Kadijevi}em i Adì}emi traè pruànje preciznog odgovora “da li }e izvr{iti raspored vojskena novim (srpskim) granicama Jugoslavije”, kako bi se navodno“spre~ilo ve}e izginu}e srpskog naroda i odbranile teritorije”.Zaklju~ili su da }e, ako ne dobiju sigurne garancije, odbranuorganizovati sami i di}i ruke od armije.33

Kod Milo{evi}a je, u skladu sa navedenim zaklju~cima i podogovoru i utvr|enim ciljevima od prije ~etiri dana, 24. juna odrànsastanak, na kome su u~estvovali: Veljko Kadijevi}, Blagoje Adì},Borisav Jovi}, Momir Bulatovi}, Branko Kosti}, Jugoslav Kosti} iSlobodan Milo{evi}. Najprije je govorio Milo{evi},34 koji, po Jovi}u,

339

32 Isto. Jovi} pi{e da (pro{irena) sjednica Predsjedni{tva SFRJ nije odràna ni 20.juna 1991, jer “nisu hteli da do|u iz Hrvatske i Slovenije dok ne promenimoodluku o (ne) izboru Mesi}a za predsednika. Mi smo odlu~ili da o tome nema vi{emogu}nosti da se razgovara”.

33 Isto. Na tom je sastanku dogovoreno da razrade i postupke da iz saveznihorgana izguraju Hrvate i Slovence — “da ne odlu~uju o nama, ako su se ve} izdvojili”,i suprostave se “bilo kakvoj politici prisilnog zadràvanja Hrvata i Slovenaca uJugoslaviji, kao i prisilnog izvo|enja Srba iz nje” (Isto).

34 Isto, str. 340. Milo{evi} je, pi{e Jovi}, saop{tio “svoje ocene o me|unarodnomokruènju: Nema~ka podràva razbijanje Jugoslavije, tj. izdvajanja Slovenije iHrvatske. Na KEBS-u u Berlinu je u tom pogledu koordinirala s Austrijom iMa|arskom. Poku{ava da u KEBS uvu~e i Japan i da ostvari osovinu Berlin —Tokio.

SAD èle da Jugoslavija ostane, ali da bude proameri~ka.

Sloveniji i Hrvatskoj ne odgovara politika SAD, ali im odgovara politikaNema~ke.

SAD nema drugog izbora nego Jugoslaviju sa Antom Markovi}em. IzborMesi}a je u funkciji tog interesa.

To obja{njava Bejkerovom tvrdnjom da smo neizborom Mesi}a navuklikritiku na sebe i oslabili svoju poziciju” (Isto).

nije ni pomenuo razloge za{to su se sastali, zatim general Kadijevi},35

te Jovi}, koji je, izme|u ostaloga, nagla{avaju}i ciljeve nosilacaVelikosrpskog pokreta da omogu}e Sloveniji i Hrvatskoj “otcjepljenje”(“ali na legalan na~in, a ne politikom svr{enog ~ina”), ukazao daSrbija i Crna Gora treba odmah da razmotre mjere samoodbrane uekonomskom i finansijskom smislu. Me|utim, problem je bio u tome{to rukovodstvo Velikosrpskog pokreta legalno nije moglo ostavitiSrbe u Jugoslaviji, te je vr{en posljednji pritisak na JNA da to onapreuzme na sebe. Stoga je “bezbednosna strana”, po Jovi}u, zavisila“od odgovora koji }emo dobiti danas od Armije: da li }e JNAbraniti Srbe u Hrvatskoj posle odluke o otcepljenju i kako?”36

General Adì} je Jovi}ev stav o Mesi}u ocijenio “kao tvrdoglav,a stav u odbrani Srba u Hrvatskoj kao nerazuman, jer JNA treba dabrani sve jugoslovenske narode”. Na to mu je Jovi} neargumentovanouzvratio “da su samo Srbi ugroèni, da to ne zaboravlja”.37

Branko i Jugoslav Kosti}, te Momir Bulatovi} su bili kategori~nikao i Jovi}. Me|utim, Milo{evi} je, po Jovi}u, lavirao, traè}i rje{enjeda Mesi} bude izabran, “a da ih nadmudrimo”.38

340

35 Isto. On je razvio tezu “da nam Rusi ne mogu pomo}i, da je Amerikashvatila da u Jugoslaviji dominira politika secesije i da to nije u njihovominteresu, nego u interesu Nema~ke. Hteli bi da sa~uvaju Jugoslaviju i traèsaveznike. U Jugoslaviji im je saveznik Ante Markovi} i mi bismo pomo}u njegamogli sa~uvati Jugoslaviju!

Jedini razlog da je spoljni faktor okrenut protiv nas je neizbor Mesi}a, pa to trebaodmah, sutra ispraviti i izabrati Mesi}a!

To bi nam omogu}ilo da veèmo za sebe Antu Markovi}a i stavimo SIV ufunkciju borbe protiv secesionizma, a da u Predsedni{tvu SFRJ vratimo raspravuo budu}nosti zemlje” (Isto).

36 Isto. Tom je prilikom Jovi} izjavio da ne}e glasati za Mesi}a, “bez obzira napritiske”. S tim u vezi, on u memoarima pi{e: “Hrvatska i Slovenija èle da ostanuu organima federacije da odlu~uju o nama, a da mi o njima ne moèmo odlu~ivati.Jo{ ho}e da nam predsedavaju. Ako je neko izgubio politi~ki rezon, ja nisam.Mogu da podnesem ostavku ako se to traì, mogu da budem smenjen, ali da gaglasam ne mogu” (Isto).

37 Isto.

38 Isto. Milo{evi} je na taj na~in, po Jovi}u, èlio da smiri Adì}a. Jovi} ga pitao:

Na tom su sastanku svi, osim Jovi}a, po kome je to bilonevjerovatno, “odustali od razgovora s vojskom o odbrani Srba iSrbije, a razgovor pretvorili u pritisak na nas da izaberemo Mesi}a”.39

On je bio razo~aran tim sastankom i ujedno ljut na Milo{evi}a, jer“nije istupio prema dogovoru”.40

Vo`d Milo{evi} je odustao od razgovora o upotrebi JNA. O~iglednoje to “razo~aran” u~inio, jer se upla{io, po{to im Rusi nisu mogli pomo}i,i pritisaka me|unarodne zajednice.

Slobodan Milo{evi} je, nakon {to je 26. juna razgovarao saambasadorom Zimermanom, koji se interesovao kakav je uslov srpskogrukovodstva da izabere Mesi}a, i, s tim u vezi, od Jovi}a traìo “odgovor”koga je saop{tio ambasadoru,41 te po{to ga Jovi} obavijestio o ocjenama

341

“ - ima{ li konkretan predlog?

Nema.

Ja mu iznesem konkretan predlog! Da se ja razbolim, da odem na le~enje,neka proglase da me on zamenjuje pa neka ga glasa.

Slobodan dodaje :

- A posle glasanja da do|em i da podnesem ostavku.

Dakle — isto kao i ja. Ne moè ni on” (Isto, str. 341).

39 Isto, str. 341. Zbog toga je Jovi} odlu~io da razmisli da li ubudu}e da u~estvujena takvim sastancima.

Ocjenjuju}i “rezultate” sa tog sastanka, Jovi} pi{e kako se “do{lo do nekogglupog stava da poku{amo da uputimo pismo Saveznom ve}u Skup{tine SFRJ,neka ono protuma~i Ustav da ga proglasi bez izbora. Ako ho}e i ako na to imajupravo” (Isto).

40 Isto. O tome Jovi} u svojim memoarima za 25. juni pi{e: “Kaèm SlobodanuMilo{evi}u da sam razo~aran ju~era{njim sastankom i da sam ljut na njega. Onje tako|e razo~aran, ali ne shvata za{to sam ljut na njega. Obja{njavam mu danije istupio prema dogovoru. On se pravda da je ‘rekao uop{teno da o~ekujemoda ~uje kako }e se JNA postaviti’.

Rekao sam mu da na takvim sastancima vi{e ne}u u~estvovati ako se samojednom ponovi situacija da radi mimo dogovora i da ne}u trpeti pritiske. Nemamnameru da u~estvujem ni u kakvom pisanju pisma Skup{tini Jugoslavije. Zamene je Mesi} zatvorena knjiga” (Isto).

41 Isto. O tome Jovi} pi{e: “Slobodan me zove ku}i. Zimerman pita kakav jena{ uslov da izaberemo Mesi}a. Kaèm mu: uslov je za Hrvatsku poniàvaju}i i

i stavovima NATO-a prema Jugoslaviji,42 kao i poslije dono{enjaodluke Slovenije i Hrvatske o “otcepljenju”,43 zajedno sa Jovi}em,

342

verovatno neprihvatljiv: da javno odustane od politike svr{enog ~ina i poni{ti svezakone koje je donela, a protiv su Ustava SFRJ, i da Mesi} javno saop{ti daopovrgava sam sebe, tj. da mu nije cilj da rasturi nego da sa~uva Jugoslaviju.

Slobodan je to saop{tio Zimermanu” (Isto).

42 Isto, str. 342-343. Po Jovi}evoj interpretaciji NATO-vih stavova premaJugoslaviji, “prvo, mi nismo problem Balkana, nego Evrope.

Drugo, nema kolektivne bezbednosti Evrope, ako bude nesloge i sukoba uJugoslaviji.

Tre}e, NATO mora odlu~no delovati, jer ne}e dozvoliti razbuktavanjeàri{ta i gubitak kontrole nad doga|ajima.

êtvrto, procena je za sada da se na{a kriza moè ublaìti politi~ko-ekonomskim merama i to je za sada pravac dejstva.

Peto, za NATO je neprihvatljivo eventualno u~e{}e Armije (JNA) na stranijedne od zava|enih opcija i na to bi (NATO) odlu~no i sna`no reagovao!” (Isto, str. 342).

43 Hrvatski sabor je 25. juna 1991. jednoglasno usvojio Ustavne odluke osuverenosti i samostalnosti Republike Hrvatske i Deklaraciju o proglašenju samostalnei suverene Republike Hrvatske (S. Mesi}, nav. dj., str. 44-47).

Istoga je dana i Skupština Slovenije proglasila nezavisnost Republike Slovenije.Slovenija je donijela odluku da potpuno preuzme sve funkcije Federacije na dràvnojgranici na teritoriji Slovenije i da uspostavi dràvnu granicu prema ostalom dijeluJugoslavije. Tu su odluku odgovaraju}i slovena~ki organi u oblasti unutra{njih poslovai carine realizovali. (Slovenija je uspostavila nadzor na svojom 671 km dugomgranicom i nad svih 37 carinskih prijelaza iz Slovenije prema Ma|arskoj, Austriji iItaliji) — S. Mesi}, nav. dj., str. 47; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 117.

Skup{tina SFRJ je zaklju~ila da su te slovena~ke odluke o preuzimanju dràvnegranice Jugoslavije na teritoriji Slovenije neustavne i zatraìla od odgovaraju}ih saveznihorgana da uspostave prvobitno stanje na dràvnoj granici. Savezno izvr{no vije}e je, uskladu sa tim, na sjednici od 25./26. juna 1991, donijelo odluku o neposrednomobezbje|ivanju izvr{avanja saveznih propisa o prelaènju dràvne granice na teritorijiSlovenije :

“1. Radi osiguravanja saveznih propisa o prelaènju dràvne granice ikretanju u grani~nom pojasu na teritoriji Republike Slovenije, kao i radiosiguravanja izvršavanja me|unarodnih obaveza SFRJ i nesmetanog odvijanjame|unarodnog saobra}aja i slobodnog kretanja ljudi preko dràvne granice,Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove neposredno }e preuzeti, odnosnoosigurati obavljanje poslova kontrole prelaènja dràvne granice.

bio kod Kadijevi}a. Oni su upoznali generala sa tom informacijomNATO—a, koji, po Jovi}u, “odre|uje Jugoslaviju za svoj ‘test slu~aj’na kome }e potvr|ivati svoju novu strategiju”.44

Navedenu informaciju, u kojoj se, po Jovi}u, iznose ocjene istavovi Zapadne alijanse prema Jugoslaviji, su najvjerovatnijeizmislili Milo{evi} i Jovi}, mo`da prije Jovi}, kako bi marginizirali

343

2. U neposrednom osiguravanju izvršavanja saveznih propisa o prelaènjudràvne granice Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove }e ostvarivatineposrednu suradnju sa Saveznim sekretarijatom za narodnu obranu, kako bi seangaìrale i grani~ne jedinice JNA za osiguravanje dràvne granice i nagrani~nim prijelazima i u naseljenim mjestima u pograni~nom pojasu. Na~inostvarivanja suradnje iz stava 1. ove to~ke sporazumno }e utvrditi saveznisekretar za unutrašnje poslove i savezni sekretar za narodnu obranu.

3. Kad savezni organ uprave, odnosno savezna organizacija u obavljanjuposlova kontrole prometa robe i putnika iz svoje nadle`nosti na grani~nomprijelazu nai|e na fizi~ki ili drugi otpor ili se takav otpor moè o~ekivati, radniciSaveznog sekretarijata du`ni su da tom saveznom organu uprave, odnosnosaveznoj organizaciji, na njihov zahtjev, pruè pomo}.

4. Bliè uvjete i na~in izvršavanja ove odluke uredit }e savezni sekretar zaunutrašnje poslove.

5. Savezni sekretarijat za inozemne poslove obavijestiti }e nadle`ne organesusjednih dràva o privremenom reguliranju prelaènja dràvne granice nateritorij Republike Slovenije sukladno ovoj odluci…” (V. Kadijevi}, nav. dj., str.117; S. Mesi}, nav. dj., 46-47; B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica2000, str. 177-178).

U cilju obezbje|ivanja izvr{avanja saveznih propisa o prelaènju dràvnegranice na teritoriji Slovenije angaòvane su, u skladu sa navedenom odlukom SIV-a, i odre|ene grani~ne jedinice JNA (oko 1.900 vojnika i starje{ina sa odgovaraju}omtehnikom), sa zadatkom da tu odluku realizuju. JNA je za 48 ~asova od 137 objekatana granici zauzela 133 i time prakti~no izvr{ila dobiveni zadatak (V. Kadijevi}, nav.sj., str. 117).

Kasnije su Slovenci, posebno Ku~an, za ono što je uslijedilo klju~nu odgovornostsvaljivali na Antu Markovi}a, jer je on, po njima, naredio JNA da “opameti tenkovimaSloveniju”. S tim u vezi, Mesi} navodi da Ante i svi ministri, pa i skupina Slovenacau Vladi, nisu traìli akciju tenkova i ratne tehnike, “ve} se išlo samo na angaìranjegrani~nih jedinica, i to samo na granici”. SIV je zauzeo stav da se oruàna sila nesmije koristiti osim u odbrani (S. Mesi}, nav. dj., str. 47; B. Mamula, nav. dj., str. 209).

44 B. Jovi}, nav. dj., str. 342-343.

Antu Markovi}a i ubijedili vojno rukovodstvo (Kadijevi}a i Adì}a)da JNA mora biti odlu~uju}i faktor u “rje{avanju” jugoslovenske krize.To potvr|uju Jovi}eva “naklapanja” o tome kako je navodno jasno daekonomske i politi~ke mjere NATO ̀ eli ostvariti preko Ante Markovi}a,gdje “za JNA u re{avanju na{e krize nema mesta”, po{to se “ona nesme angaòvati, jer }e uvek biti na ne~ijoj strani (recimo na stranionih koji su napadnuti)”.45

Takva je “sudbina JNA”, po Jovi}u, “odre|ena u NATO-u”.Iznose}i takvu tvrdnju, Jovi} u svojim razmi{ljanjima ide i dalje, pri~emu smatra da je to “i uzdanje i oslanjanje JNA na AntuMarkovi}a, od koga ona o~ekuje da spase Jugoslaviju”. To je, ponjemu, “najbednija uloga koja jednoj vojsci moè da bude data:da ne sme braniti ugroène u svojoj zemlji”.46 Pri tome je Jovi}zaklju~io da “NATO ne}e braniti ugroène, nego pomagati one kojiugroàvaju, ako sami ne budu dovoljno jaki”.47

Po{to je general “pa`ljivo” pro~itao informaciju, pitao je kada jestigla i zamislio se, a Jovi} mu je, u skladu sa svojim navedenimocjenama, “tuma~io” kako “po toj koncepciji ne}e Ante uz pomo}JNA sa~uvati Jugoslaviju”, kako je to, po Jovi}u, vjerovaoKadijevi}, “nego uz pomo} snaga NATO-a, a na{u }e vojsku stavitiu kasarne”, jer je “na{a vojska komunisti~ka i protiv nje bi seenergi~no delovalo”.48

Kadijevi} je poku{avao da objasni da je NATO uvijek govorio daje protiv upotrebe sile, a Jovi} mu je dobacio da su u NATO-u “sadasamo protiv upotrebe na{e sile”, na {ta je general odgovorio kako“ne}emo mi to po{tovati”.49

Milo{evi} je “nekoliko puta” insistirao “da vojska mora da branibudu}e granice Jugoslavije: ‘[ta mi ima da branimo slovena~ke

344

45 Isto, str. 343.

46 Isto. S tim u vezi, Jovi} dalje nastavlja: “Ona ne sme, a NATO }e smeti !”.

47 Isto.

48 Isto. Jovi} je sve to govorio Kadijevi}u “da dobro razmisli ko mu moè, ako ne moè biti saveznik”.

49 Isto.

granice’, to je privremeno. Treba da branimo ono {to }e bititrajno”, ~ime je, po Jovi}u, ispravio “ju~era{nju gre{ku”.50

Milo{evi} je tada “uporno” pominjao samo Sloveniju, {to jeJovi} prokomentarisao da je to “mo`da i iz takti~kih razloga premavojsci koja je opijena jedinstvom Jugoslavije koga vi{e nema”, jerje, po Jovi}u, “za nas jasno da se to odnosi i na Hrvatsku bezsrpskih teritorija u njoj”.51

Dvadeset sedmog juna 1991. Milo{evi} je “u{ao u otvorenaneprijateljstva u Sloveniji” — JNA je pokrenuta da zauzme tu republiku,zaposjedne granicu sa Slovenijom i uspostavi prisustvo federalnepolicije i carine na granici.52 U toj je agresiji JNA svim raspoloìvim

345

50 Isto.

51 Isto, str. 344.52 I. Radakovi}, nav. dj., str. 67.; O. Backovi} - M. Vasi} — A. Vasovi}, KO TO

RADO IDE U VOJNIKE (MOBILIZACIJSKA KRIZA — ANALITI^KI PREGLEDMEDIJSKOG IZVJE[TAVANJA), u : RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI1991.-1995, uredili B. Maga{ i I. @ani}, Zagreb - Sarajevo 1999; S. Mesi}, nav. dj., str.48; D. Marijan, nav. dj., str. 300. Komandant Pete armijske oblasti, sa središtem uZagrebu, general Konrad Kolšek, obavijestio je (u pisanoj formi) slovena~kogpremijera Peterlea da 5. vojna oblast ima zadatak da preuzme sve grani~ne prijelaze iosigura dràvnu granicu SFRJ i da }e zadatak biti izvršen bezuslovno. S tim u vezi,general Kolšek je pisao: “Postupit }emo po pravilima borbene upotrebe jedinica.Svaki otpor bit }e slomljen, a sve posljedice snosit }e naredbodavci za otpor iizvršioci” (S. Mesi}, nav. dj., str. 49).

Za vrijeme napada na Sloveniju izvr{ene su velike personalne promjene u 5. vojnojoblasti. Smijenjen je general Konrad Kol{ek, komandant 5. vojne oblasti, a na njegovomjesto postavljen general @ivota Avramovi} (dotada{nji komandant 3. vojne oblasti).Komandu 5. korpusa RV i PVO preuzeo je pukovnik Ljubomir Baji} (dotadašnji na~elnik{taba). Tako su na rukovode}a mjesta u Sjeverozapadnom vojištu došli pripadnicisrpskog naroda, koji su bili najbrojniji me|u oficirskim kadrom, i iskazano nepovjerenjeu nesrpski kadar (D. Marijan, nav. dj., str. 302; S. Mesi}, nav. dj., str. 70-71).

General Avramovi} je po~etkom jula pokrenuo sve raspoloìve trupe protivRepublike Slovenije. Kopnene, oklopne snage, naro~ito su sna`no nadirale premaLjubljani iz pravca jugozapada, vjerovatno jedinice Rije~kog korpusa generala âda, aprobila se i jedna tenkovska kolona koja je 2. jula ujutro izašla iz Jastrebarskog (S.Mesi}, nav. dj., str. 70-71).

snagama gazila Sloveniju.53 Me|utim, Slovenci su, primjenjuju}idoktrinu o naoruànom narodu, koju je JNA decenijama izu~avala,pruìli odlu~an otpor i zaustavili tenkove JNA.54

346

53 S. Mesi}, nav. dj., str. 49. Iako su prve oruàne borbe po~ele u Hrvatskoj(srpsko-hrvatskim sporom i “balvan revolucijom”) 1990. — direktnije vojno angaòvanjeJNA je pokrenula u Sloveniji juna 1991. i to neposredno poslije slovena~ke Deklaracijeo nezavisnosti. U tom napadu na “jednoj strani su se na{le motomehanizovanejedinice JNA iz Hrvatske, jedinice JNA locirane u Sloveniji, avijacija JNA i snageSUP-a i carine iz federacije, a na drugoj strani, snage TO Slovenije, milicijaSlovenije i unutra{nji otpor Slovenaca koji su bili u jedinicama JNA” (I. Radakovi},nav. dj., str. 69).

Prvi cilj JNA prema Sloveniji, po generalu Radakovi}u, je “bio — dosti}i linijuMaribor, Celje, Vrhnika, Seàna, a drugi cilj je bio desant na Trojane,Ljubljansku dolinu i Postojnska vrata, koji }e omogu}iti uvo|enje drugog e{alonai desanta na granice”. Za realizaciju tih ciljeva, JNA je angaòvala snage iz Hrvatske.Na pravcu Vara`din - Maribor — dijelove 32. vara`dinskog korpusa, na pravcu Zagreb- Novo Mesto i Karlovac - Metljika — dijelove 10. zagreba~kog korpusa, a na pravcuGorski Kotar - Ko~evje i Rijeka i Ilirska Bistrica - Seàna — dijelove 13. rije~kogkorpusa. Bile su predvi|ene i snage Vojno-pomorskog sektora Pula ka Kopru, II e{aloni rezerva (dva bataljona vazdu{no-desantne pe{adije) i snage avijacije za podr{kukopnenim jedinicama i za bombardovanje Nanosa, Krvavca, Bo~a, Kuma, âteà iDravograda (TV i radio sistemi) — Isto.

O tim pokretima tenkovskih kolona i transportera Mesi} nije bio slu`benoobaviješten. Uzaludno je nare|ivao vojsci da se povu~e. O pokretima trupa krozSloveniju nije bio obaviješten ni Ante Markovi} (S. Mesi}, nav. dj., str. 49).

JNA je, pi{e general Radakovi}, pre{la hrvatsko-slovena~ku granicu, u nastojanjuda uspostavi kontrolu granice prema Austriji i Italiji, odsje~e Sloveniju, uzmeaerodrome i uspostavi status kvo. TO Slovenije je planirala da zajedno sa milicijomostane na granici, blokira puteve prema grani~nim prelazima i gradovima, sprije~inadiru}e kolone, blokira jedinice JNA u garnizonima u unutra{njosti Slovenije, tepovede pregovore da JNA napusti teritoriju Slovenije. (I. Radakovi}, nav. dj., str. 69).

54 Isto, str. 50 i 65; I. Radakovi}, nav. dj., str. 69. JNA je u Sloveniji strate{kidoslovno iznena|ena. Teritorijalna odbrana je branila svoju zemlju i nezavisnost. KadaJNA, po generalu Radakovi}u, “nije uspjelo da realizuje svoj cilj, onda su se nametnuledvije mogu}nosti — pregovori i spasavanje jedinica ili produètak sukoba, `rtvuju}ijedinice u garnizonima prije dolaska poja~anja. U stvari, do{lo je do strategijskeparalize u armijskom vrhu kada General{tab JNA mijenja svoje inicijalne ciljevei zadovoljava se s onim {to se da sa~uvati. Izgleda da je General{tab bio iznena|enotporom i na~inom otpora, a bio je ubije|en da }e zatvaranjem granice idemonstracijom vojne sile mo}i pokoriti Sloveniju” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 69).

Za vrijeme napada na Sloveniju rukovodstvo Velikosrpskog pokretaje na granicama izme|u Srbije i Hrvatske stacioniralo, u skladu saUputstvom o upotrebi oklopnih i mehanizovanih jedinica u vanrednimprilikama,55 oklopno-mehanizovane jedinice 1. vojne oblasti.56

347

Tako “planirana i realizovana operacija je, sa stanovi{ta tehnologijeizvo|enja, velika improvizacija, a neuspjeh se kasnije opravdavao uzdràvanjemod upotrebe te{ke tehnike, pomanjkanjem logisti~ke podr{ke i drugimpoku{ajima opravdavanja sopstvenih gre{aka”, tvrdi general Radakovi} (Isto).

55 D. Marijan, nav. dj., str. 301, nap. 58. Uprava oklopnih i mehanizovanihjedinica SSNO izdala je 28. juna 1991. Uputstvo o upotrebi oklopnih i mehanizovanihjedinica u vanrednim prilikama, kojim su utvr|eni zadaci tih jedinica u takvim prilikama:osiguranje granica; poja~ano osiguranje vojnih objekata; udio u osiguravanju privrednih,društvenih i drugih objekata od posebne va`nosti; patroliranje oko podru~ja; postavljanjebarikada i zapreka na putevima i ulicama; patroliranje oko podru~ja; demonstracijusile; razbijanje rušila~kih demonstracija; otkrivanje, razbijanje i uništavanje diverzantskih,odmetni~kih, teroristi~kih i drugih skupina; pretraìvanje i pretres terena; blokiranje iuništavanje nasilni~kih skupina; ugušivaje oruàne pobune i sprje~avanje gra|anskograta (Isto).

56 Isto. str. 300. Operativni razvoj tih jedinica je, po D. Marijanu, bio “nedvojbenademonstracija sile kojom je hrvatskim oruànim snagama naglašen nesrazmjer ukoli~ini i vrsti naoruànja. Naglašena dopuna prijetnje bilo je zauzimanjemostova preko Dunava, posljednje prirodne prepreke koja je odvajala Hrvatskuod Srbije. Zapovjednik 12. korpusa general major Mladen Brati} izjavio jepo~etkom srpnja da su imali dosta najava nekih ekstremista da }e srušiti most ina taj na~in nas spre~iti u izvršavanju zadataka u spre~avanju me|unacionalnihsukoba. Zato drìmo i jednu i drugu stranu svih mostova koji se nalaze izme|uVojvodine i Hrvatske. Zauzimanjem mostova poslana je poruka da srpsketenkove od Hrvatske ne dijeli više rijeka Dunav kao velika prirodna prepreka.Armijsko glasilo Narodna armija otvoreno je objasnilo da je njihov cilj da spre~ebratoubila~ki rat i zaštite granice Jugoslavije, ali i da se uklju~e u borbu protivparavojnih formacija koje su na tom podru~ju sve prisutnije. Na granicu oko Šidarazmještene su dvije brigade, 1. proleterska gardijska mehanizirana iz Beogradai 453. mehanizirana iz Sremske Mitrovice. Baranju i most izme|u Bezdana iBatine zauzela je 36. mehanizirana brigada iz Subotice, a most i šire podru~je okoBogojeva 51. mehanizirana brigada iz Pan~eva. Most na Dunavu, izme|u Iloka iBa~ke Palanke zauzela je postrojba iz sastava 12. korpusa. U gradu Osijeku 12.proleterska mehanizirana brigada dijelom snaga se utvrdila u vojarni, a dijelomje zauzela prometnice koje izvode iz grada, pod izgovorom da je takva zamisaonavodne ve`be” (Isto, 300-301).

Savezno izvr{no vije}e je 27. juna predloìlo tromjese~nu odgodurealizacije slovena~kih i hrvatskih odluka o razdruìvanju. S obzirom nato da ni blokirano Predsjedni{tvo ni predsjednik Markovi} nisu imalikontrolu nad JNA, SIV je insistirao na “neodgodivom konstituiranjujugoslovenske zajednice i deblokadi Predsjedni{tva, da bi preuzelofunkcije vrhovne komande i sprije~ilo autonomno pona{anjeArmije”.57 Sljede}eg je dana sa trojkom Evropske zajednice dogovorenprekid vatre i povla~enje armije u kasarne, tromjese~ni moratorijodluka Slovenije i Hrvatske o osamostaljivanju i izbor Stipe Mesi}a zapredsjednika Predsjedni{tva SFRJ.58

Kada su pu~isti shvatili da je JNA u Sloveniji poraèna traìli sunova rješenja. Jovi}eva grupa je pokazivala znake popuštanja. O tomeje Markovi} 29. juna obavijestio Mesi}a, dobivši “uvjeravanjanajodgovornijih u Srbiji da više ne}e stajati na putu inauguriranjaustavnog predsjednika”.59

Jovi}, dvojica Kosti}a i Bajramovi} su, poslije Miloševi}evihrazgovora sa trojicom ministara Evropske zajednice, 29. juna napisalizajedni~ku izjavu, u kojoj su naveli kako “prestaju razlozi” usljedkojih su 15. maja odbili da glasaju za izbor Stjepana Mesi}a.60

348


58 K. Rotim, nav. dj., str. 103. Te su uslove prihvatili Slobodan Milo{evi}, FranjoTu|man i Milan Ku~an.

Slovenci su pregovarali sa SSNO-om i 28. juna 1991. (Ku~an i Brovet), prijedolaska Evropske pregovara~ke trojke u Zagreb, a Bav~ar i Jan{a razgovarali su saAndrijom Ra{etom o tehni~koj realizaciji primirja (I. Radakovi}, nav. dj., str. 74).

59 S. Mesi}, nav. dj., str. 52-53.

60 Isto, str. 53. O~igledno da je Evropska trojka uticala na izmjenu tvrdogsrbijanskog stava. Delegacija EZ je tada, pored razrješenja krize u Predsjedništvu,traìla da se vojska povu~e u kasarne i da Slovenija i Hrvatska prihvate prijedloge SIV-ao tromjese~nom odga|anju realiziranja odluka o razdruìvanju (Isto).

Obaviješten o promijenjenom stavu Beograda prema njegovom izboru, Mesi} jeistoga dana ilegalnom [tabu Vrhovne komande, uputio odluku i saopštenje :

“Budu}i da ratne aktivnosti u Sloveniji još uvijek traju i u svezi s odlukomŠtaba vrhovne komande SFRJ o mobilizaciji rezervnog sastava JNA u nekimdijelovima zemlje, kao ustavni predsjednik Jugoslavije i ~lan Predsjedništva kojepo Ustavu obnaša funkciju vrhovnog komandanta JNA odlu~ujem :

Me|utim, samo ~etrdesetak sati poslije tih dogovora i javnih izjava oprestanku razloga za Mesi}ev izbor, Jovi} ponovo nije pristao da glasaza Mesi}a. Uznemireni novim izjavama beogradskog vrha ministriEvropske zajednice su 30. juna od Miloševi}a traìli da bez odlaganjainstruira Jovi}a da podrì imenovanje Mesi}a.61

Jovi} je 30. juna na zatvorenoj sjednici Savjeta za za{tituustavnog poretka, govore}i o situaciji u Jugoslaviji i, s tim u vezi,“vrlo velikoj opasnosti da Jugoslavija” navodno “bude Liban, i jo{gore”, u Milo{evi}evo ime, “podvukao crtu” i “temeljno se preispitao”,odustao od “o~uvanja” integriteta SFRJ. Iznio je tvrdnju o postojanjupogre{ne procjene “da se integritet zemlje moè o~uvati”. Ponjegovom mi{ljenju tada nisu postojali “vi{e nikakvi politi~ki uslovida moèmo o~uvati integritet zemlje”.62

349

1. da Štab vrhovne komande JNA odmah obustavi sve vojne operacije uSloveniji u skladu s na~elnim sporazumom predsjednika Hrvatske, Slovenije,Srbije i predsjednika SIV-a s delegacijom Europske zajednice;

2. da se sve vojne jedinice odmah povuku u vojarne u cijeloj zemlji;

3. nare|ujem Štabu vrhovne komande JNA da hitno povu~e svoju naredbuo mobilizaciji;

4. obavještavam sve savezne i republi~ke organe vlasti, te doma}u ime|unarodnu javnost da sam na ovaj korak bio prisiljen zbog upornogsprje~avanja od strane ~lanova Predsjedništva SFRJ iz Srbije i Crne Gore da seto Predsjedništvo konstituira u skladu s Ustavom SFRJ” (Isto, str. 54).

To uzaludno nare|enje vojsci da se povu~e Mesi} je dostavio i SIV-u,predsjednicima republika, republi~kim vladama, Vije}u EZ i KEBS-u (Isto).

61 Isto, str. 54-55.

62 B. Jovi}, nav. dj., str. 344. Tada je Jovi}, prikrivaju}i velikosrpske namjere,cini~no, pored ostalog, rekao: “Jednostavno, u dana{njim uslovima evropskog isvetskog razvoja nemogu}e je prisiliti narode koji to ne èle, da ìve u nekojzemlji. To je, jednostavno, nemogu}e. To je ~injenica, to je realnost. Oni koji nasu to guraju, guraju nas u rat, zbog svojih interesa, tvrde}i da i mi imamo teinterese. Mi imamo, takav interes, ali nemaju svi, i oni koji nemaju, to ne}e daprihvate” (Isto).

B. Jovi}u nije bila po volji nespremnost javnog mnjenja “za radikalne poteze karaspletu krize raspadom Jugoslavije”, jer je ono bilo “vi{e raspoloèno zaradikalne mjere prisiljavanja za opstanak celine zemlje”. Me|utim, po njemu je,navodno “sve” govorilo “da je najbolja opcija mirni razlaz uz uvaàvanje voljesvakog naroda” (Isto).

Polaze}i od takvih stavova, Jovi} je na toj sjednici najavio - prvina jednom organu Predsjedni{tva SFRJ - “da treba di}i ruke od Slovenije”— odmah donijeti odluku o njenom isklju~enju iz Jugoslavije,63 {to nasamoj sjednici niko nije reagovao, jer su, po njemu, “bili iznena|eni”.64

Zalaù}i se za dono{enje odluke o hitnom isklju~enju Slovenijeiz Jugoslavije (“... Sloveniju potpuno otcepiti od Jugoslavije usvakom pogledu....”), Jovi} je predloìo i mjere kako da se to postigne.Jedna od njih je — povla~enje JNA na nove granice,65 tj. graniceVelike Srbije, koja bi u toj varijanti uklju~ivala i Hrvatsku.

350

63 Isto. O tom svom stavu Jovi} u svojim memoarima pi{e: “Sloveniju }emo, pomom mi{ljenju, najbolje kazniti, ako odmah donesemo odluku o njenomisklju~enju iz Jugoslavije. Treba odmah sazvati Skup{tinu SFRJ; saop{titiodlukom Skup{tine da se po{tuje pravo slovena~kog naroda na samoopredeljenjei otcepljenje, da Skup{tina Jugoslavije prima na znanje odluku Slovenije dapostane samostalna i suverena dràva, da utvrdi novu granicu i da zatraì odmahhitne sednice svih republi~kih skup{tina — da potvrde tu odluku.

Po mom mi{ljenju, treba odmah da se od Saveznog izvr{nog ve}a zatraìnacrt zakona o razgrani~enju, koji bi usledio odmah iza ove odluke; da se zatraìmoratorijum za strane dugove do razgrani~enja sa Slovenijom, da nas svetskajavnost podrì da izdrìmo ovu situaciju; da se izvr{i povla~enje JNA na novegranice, jer mi nismo u stanju da druga~ije ispo{tujemo zahtev evropske i svetskejavnosti da ne primenjujemo silu. Ta Evropa, na àlost, samo na{u primenu silene prihvata. Ni jednom re~ju Evropa nije rekla da je sila i to {to Slovenci rade, {toprakti~no zna~i da i Evropa podràva otcepljenje.

Odmah treba izvr{iti monetarni, finansijski, devizni i svaki drugi raskid, koji}e Sloveniju potpuno otcepiti od Jugoslavije u svakom pogledu i uvestikonvertibilno pla}anje izme|u Slovenije i ostalog dela zemlje.

Zatraìti od inostranstva da ne prizna Sloveniju sve dotle dok se ne izvr{ipotpuno razgrani~enje na osnovu zakona Jugoslavije.

Po mom mi{ljenju, bez radikalnog pristupa re{avanju slovena~kogproblema, mi ulazimo u rat kome nema kraja. Ulazimo u rat koji nema nikakvogsmisla i koji u krajnjoj konsekvenci ne moèmo da dobijemo. Nemamo potrebe niinteresa da taj rat vodimo” (Isto, str. 344-345).

64 Isto. Vojska se s tim, po Jovi}u, a {to je “to dobro”, znao, “ne slaè. Ne slaèse ni Hrvatska, jer ne èli da ostane sama u sukobu sa Jugoslavijom. Bosna iHercegovina i Makedonija su protiv, jer se pribojavaju majorizacije Srbije i CrneGore u Predsedni{tvu, po{to bi u tom slu~aju od 7 ~lanova Predsedni{tva imale 4,tj. ve}inu” (Isto).

65 Isto, str. 344-345.

U èlji da parali{e odluke SIV-a i li~no predsjednika Markovi}a,te da Milo{evi}eva ~etvorka u Predsjedni{tvu legalno donosi odluke,Jovi} je potegnuo i pitanje i na~in upotrebe vojske. S tim u vezi, on jenaveo “da bi svaka odluka o upotrebi vojske, svaka odluka o akcijibilo koje vrste trebalo da se donosi u Predsedni{tvu Jugoslavije, ane u Saveznom izvr{nom ve}u”.66

Ministarska trojka Evropske zajednice je 30. juna i 1. jula 1991.nadzirala konstituisanje Predsjedništva SFRJ i usmjeravala njegov rad.Prihva}ene su, poslije dogovora, uvjeravanja i ubje|ivanja, tri odluke:primirje, tromjese~ni moratorij, realizacija deklaracija o nezavisnostiSlovenije i Hrvatske i (simboli~no) uspostavljanje ustavnog poretka,izborom predsjednika (Mesi}) i potpredsjednika (dr Branko Kosti})Predsjedništva.67 Me|utim, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, posebno

351

66 Isto, str. 345. Takav stav je obrazloìo time {to je naveo da SIV za to nijenadleàn, a “Predsedni{tvo postoji i postojalo je, bez obzira na to da li imapredsednika ili nema”.

I admiral Branko Mamula tvrdi da Savezno izvr{no vije}e svojim ustavnimovla{tenjima nije moglo razrije{iti problem dràvne granice, a JNA je to mogla i morala.Me|utim, Kadijevi}, po Mamuli, nije bio spreman preuzeti odgovornost. Samostalna iodlu~na akcija u Sloveniji nalagala je da se na isti na~in rje{avaju i drugi otvorenikapitalni problemi u cijeloj zemlji i jednako postupa prema svima. U junu 1991. on je,po Mamuli, bio daleko od toga. S druge strane “nije se skr{tenih ruku moglo gledatikako se razbija zemlja i mijenjaju granice”. Po njemu je postojala i preostala samoalternativa — zajedni~ka akcija SIV-a i JNA. Ta jedina mogu}nost “imala je sve usloveza uspjeh i bila bi prihvatljiva kao legalna”. S tim u vezi, Mamula pi{e kako jeKadijevi} prihvatio njegova uvjeravanja “da je najmanji rizik ako u Sloveniji nastupezajedno”. On je u prisustvu Mamule telefonom nazvao Markovi}a i dogovorio sastanak.To je Mamula komentarisao na sljede}i na~in: “înilo mi se da je Kadijevi}u na{razgovor donio i li~no olak{anje — nije vi{e bio sam” (B. Mamula, nav. dj., str. 117).

67 S. Mesi}, nav. dj., str. 58-65; B. Jovi}, nav. dj., str. 347. Stjepan Mesi} je 30.juna, “poslije nevi|enih pritisaka inostranih faktora i doma}e opozicije”, izabranza predsjednika Predsjedni{tva SFRJ, kada je, po Jovi}u, zavr{ena “politi~ka tortura”,koju su, po njemu, doìvljavali od 15. maja — 30. juna 1991. (Detaljnije o tome vidi :B. Jovi}, nav. dj., str. 346-347).

Prije izbora predsjednika Mesi}a, Jovi} je 30. juna, razgovarao sa SlobodanomMilo{evi}em, poslije razgovora predstavnika Evropske zajednice s njim (tj.Milo{evi}em) u Palati Federacije, a prije susreta ~lanova Predsjedni{tva s ministarskomtrojkom EZ, koja, je, po Jovi}u, do{la “da izvr{i pritisak da se Mesi} po svaku cenuizabere za predsednika”.

general Kadijevi} i njegovi najbliì saradnici, nastavilo je ignorisatiMesi}eva nare|enja vojsci i onemogu}avalo njegov uticaj nad oruànimsnagama. Oni su opstruirali i Mesi}evu bilo kakvu participaciju u raduPredsjedni{tva, onemogu}avaju}i ga, pored ostalog, da bezbjedno putujena sjednice tog najvi{eg dràvnog organa.68

U kasnu ve~e 1. jula 1991, poslije neuspjeha JNA u Sloveniji,admiral Mamula je, nezakonito, ali na poziv generala Kadijevi}a,stigao u Ministarstvo odbrane. Kadijevi} je, ”vidno uznemiren, vrlozamoren, slomljen pod teretom onoga {to se dogodilo u Sloveniji”,”sasvim nepovezano” iznosio tok operacije “i njen àlostan kraj”.

352

Milo{evi} je, po Jovi}u, nakon tog razgovora bio “sav slomljen”, jer su delegatiEZ “nastupili sa tolikom uporno{}u i neuvaàvanjem nijednog argumenta, kao isa optu`bama i pretnjama Srbiji, da se postavlja veliko pitanje da li vredi ulazitiu takve sukobe zbog Mesi}a, jer bi i neki drugi predstavnik Hrvatske verovatnobio isti kao on, mo`da i gori”. Zbog toga je Milo{evi} “morao da popusti ipristane”, a Jovi}u preporu~io da ih mu~i jo{ koliko moè, pa da prihvati (Isto).

Ishod Milo{evi}evog razgovora s predstavnicima EZ Jovi} je odmah prenio~lanovima Predsjedni{tva iz Srbije i Crne Gore (Jugoslavu Kosti}u, Sejdi Bajramovi}ui Branku Kosti}u).

Na sastanku Predsjedni{tva SFRJ s ~lanovima EZ, gdje je, uz vanjske pritiske,razgovarano o izboru predsjednika, Mesi} je kona~no izabran (Isto). Tupurkovski je 1.jula, vode}i sjednicu Predsjedni{tva SFRJ 30. juna i 1. jula, proglasio Stipu Mesi}a zapredsjednika, a dr Branka Kosti}a za potpredsjednika Predsjedni{tva SFRJ, ~ime jePredsjedni{tvo (s Mesi}em kao predsjednikom) simboli~no obnovljeno (S. Mesi}, nav.dj., str. 58-65; B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI1991. — 2001. (u daljem tekstu : UZROCI I POSLJEDICE RATOVA...), u : RATOVIU JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola,Beograd, 7. - 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 213.

68 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 94. Mesi} nije mogao ostvaritinikakav li~ni uticaj kao predsjednik Predsjedni{tva. On je preko sredstava javnoginformisanja vojsci izdavao naredbe, koje je vojno rukovodstvo ([tab Vrhovne komande)ignorisalo, “odnose}i se prema njima kao da i ne postoje”. Te naredbe vojsci koje jeMesi} izdavao, po Kadijevi}u, “zapravo nisu ni bile naredbe”. Savezni sekretarnavodi kako Mesi} u Predsjedni{tvu “nije mogao donijeti nikakvu odluku koju jeèlio, jer je u to vrijeme odnos snaga bio ~etiri prema ~etiri. Iz takvog odnosasnaga, Predsjedni{tvo, naàlost, nije moglo donijeti ni druge odluke koje je [tabVrhovne komande predlagao”, a koje su, po Kadijevi}u, “bile u korist odbraneJugoslavije” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 37-38).

Te{kim je rije~ima ponavljao krivicu generala Adì}a zbog slabeorganizacije i rukovo|enja operacijom.69 Mamula mu je predloìo daJNA izbije na dràvne granice u Sloveniji i o~uva integritetSFRJ.70 S tim se Kadijevi} sloìo, organizovao sastanak, na kome jepozvao generala Adì}a i odgovaraju}e rukovodstvo General{taba iMinistarstva.71 Na sastanku, koji je po~eo ”negdje iza pola no}i”, a

353

69 B. Mamula, nav. dj., str. 210. Kadijevi} je optuìvao Adì}a, ”da se neposrednomije{ao u pojedinosti, umjesto da je postavio jasan cilj operacije i dao zadatakgeneralu Kol{eku komandantu Zagreba~ke vojne oblasti, da je utjecao na veli~inui izbor snaga, pratio tok i intervenirao kada je do{lo do problema. Kadijevi}a je ve}od ranije brinulo mogu}e pona{anje generala Kol{eka, Slovenca po nacionalnosti,ukoliko do|e do krize u Sloveniji. Sada su se dogodile krupne stvari zbog kojih semora odgovarati, a Kadijevi}u nije bilo jasno {to je u tome krivica konfuznogAdì}evog nare|ivanja, kako je rekao, a {to pona{anje Kol{eka, i da li se radi ogre{kama ili zloj namjeri. Ve} je bio na~istu s odgovorno{}u komandanataljubljanskog i mariborskog korpusa, generala Popovi}a i Deli}a, jer su u~iniliozbiljne povrede i gre{ke u okvirima njihove odgovornosti, bez obzira na slab radkomande Zagreba~ke oblasti i General{taba. General âd, tako|er Slovenac,komandant rije~kog korpusa uspje{no je izvr{io svoj dio zadatka na ju`nimodsjecima jugoslovensko-italijanske granice. Radio je odlu~no i nije ~ekao da muKol{ek ili Adì} narede da se brani kada je napadnut ili da izvi|a ispred sebe iuklanja prepreke koje mu se namje{taju. Potom je Kadijevi} po~eo o svojoj iAdì}evoj odgovornosti. Smatrao je da je minimum {to moraju uraditi — dapodnesu ostavke, iako bi ~asno bilo ubiti se i spasavati dostojanstvo Armije, rekaoje. Za Antu Markovi}a je meni spo~itavao. ‘Kurvanjski se pona{ao kao uvijek —pere ruke od svega, nije znao da }e Armija upotrijebiti silu u izvr{avanju zadataka(!), nije ga trebalo uklju~ivati’, ljutio se Kadijevi}” (Isto).

70 Isto. S tim u vezi, Mamula je navodio kako nije bilo sporno da se kadrovske smjenemoraju u~initi, da se cjelovita analiza neuspjeha u Sloveniji mora izvr{iti, ali ipak ostajeglavni zadatak: izbijanje na granice i o~uvanje integriteta zemlje. Vrijeme je protjecalo ineuspjeh JNA brzo se pretvarao u svr{en ~in. Nestajala je Jugoslavija za {to je neposrednuodgovornost sada snosila Armija, a ne vi{e ni rukovodstvo Slovenije ni Federacije” (Isto).

71 Isto. ”êkaju}i na njihov dolazak”, pi{e Mamula, “skicirali smo sadràjsastanka: ocjena proteklih doga|aja u Sloveniji i zaklju~ke za organiziranjesveobuhvatne operacije u Sloveniji — slamanje otpora TO, izbijanje na granice ionemogu}avanje slovenskog rukovodstva da izvr{i nasilnu secesiju. Dogovorilismo se, da generala Kol{eka zamijeni general @ivota Avramovi} komandant vojneoblasti u Skoplju. General Kol{ek nije vi{e mogao ostati na du`nosti komandantai na}i se pred novim isku{enjima. Znali smo Avramovi}a kao sposobnog oficira

koga je otvorio i vodio general Kadijevi}, prisustvovali su admiraliMamula i Brovet i generali: Adì}, Negovanovi}, Vasiljevi} (na~elnikKOS-a), Vuleti} (na~elnik vojno-obavje{tajne slu`be) i pukovnik drVuk Obradovi} (na~elnik kabineta ministra). Rasprava je trajala ”doranog jutra”. Nije bilo dileme da JNA mora razoruàti TO Slovenije izaposjesti granice.72 Me|utim, jedan broj prisutnih je zastupao stav dase, ipak, poslije toga (od 3 — 6 mjeseci) JNA moè povu}i iz Slovenijei prepustiti rje{avanje saveznim institucijama (Predsjedni{tvu,Skup{tini, Vladi). S tim se stavovima nije sloìo Mamula, jer nijepruèn odgovor na osnovno pitanje — sudbina Jugoslavije. Insistirao jena potrebi preduzimanja masovne vojne operacije, razbijanja irazoruànja TO, izbijanje na granice, te izvo|enje rukovodstvaSlovenije na odgovornost zbog oruàne pobune i napada na JNA. Ujednoje ukazao i na zna~aj pokreta jedinica JNA, jer }e, po njemu, ”uspjehJNA u Sloveniji”, u {ta nije sumnjao, preokrenuti ukupnu situaciju uzemlji i omogu}iti JNA da ostvari krajnji cilj: preuzme vlast i navodnozaustavi ru{enje Jugoslavije.73

354

koji je na du`nosti komandanta u Vara`dinu proveo nekoliko godina i biouspje{an, a po~etkom osamdesetih, poslije ispita kojemu sam i osobnoprisustvovao, proizveden u ~in generala. Poznavao je voji{ni prostor, bio po{tovanme|u vojnim starje{inama i dobro vi|en u hrvatskom dru{tvu. Od njega smomnogo o~ekivali u kriti~nim trenucima kroz koje su prolazile vojne snage uSloveniji i Hrvatskoj, pred o~ima doma}e i svjetske javnosti.

Pokazat }e se, na àlost, da je on bio ispod zahtjeva te{ke situacije u ljeto ijesen ’91. na tom dijelu jugoslovenskog prostora” (Isto, str. 210-211).

72 Isto, str. 210-215. Admiral Mamula je, pored ostalog, iznio stav da treba obnovitioperaciju i izvr{iti zadatak — izbiti na granice SFRJ u Sloveniji. General Adì} je,izme|u ostalog, ukazao ”da nemamo na raspolaganju dovoljno snaga za novu,sveobuhvatnu operaciju” i nije vidio ”razloga za{to nam je ona potrebna”. Umjestotoga, on je predloìo ”da treba oja~ati snage u Sloveniji, sna`no ih podràvatiavijacijom i nastaviti dejstva”. Vuk Obradovi} nije vidio razloga ”zbog ~ega bi se JNAborila u Sloveniji i prisiljavala je da ostane u Jugoslaviji” i, pored ostalog, insistirao ”dase JNA treba povu}i na srpske granice u Hrvatskoj i njih braniti” (Isto, str. 210-215).

73 Isto, str. 216 i 222. Pri tome je Mamula bio protiv upoznavanja Predsjedni{tva spripremama operacije u Sloveniji ”dok glavni poslovi ne budu gotovi, a tada da ga sestavi pred svr{en ~in, i krene. Morali smo biti spremni da se pripreme otkriju, po|eprotivu JNA i poku{a da je se zaustavi”. On je cijenio ”da razbijeno Predsjedni{tvonema snage da nas zaustavi, a Milo{evi} se ne bi usudio istupiti javno putem Armije.

Kadijevi} se sloìo da se preduzme sveobuhvatna vojna operacijaponovnog posjedanja granica SFRJ, te je, u skladu s tim, dogovorenoda se po~ne s pripremama i odre|en rok od ~etiri dana za spremnost.U tom je cilju zamolio Mamulu da preuzme aktivnosti planiranja sgeneralom Adì}em.74

Plan operacije u Sloveniji, sa utvr|enim ciljevima i zamislima,snagama, na~inom njihovog vo|enja i angaòvanja i svim faktorima,ra|en je u General{tabu bez znanja i konsultacija sa Milo{evi}em.Admiral Mamula je istovremeno poku{ao razraditi i ”op}u zamisaoza operacije u Hrvatskoj, svjestan da }e se JNA odmah poslijezavr{etka operacije u Sloveniji (a mo`da i istovremeno) suo~iti srazrje{enjem vojno-politi~ke situacije u Hrvatskoj”.75 Me|utim,

355

‘Ako bi se to i dogodilo, morali smo biti spremni da ih kratkim postupkomuklonimo i onemogu}imo da nas ometaju ili nam se otvoreno suprotstave. Mass —mediji i sredstva informiranja u tom slu~aju bila bi stavljena pod kontrolu JNA.General{tab je imao pripremljen plan za takav slu~aj” (Isto, str. 216-217).

74 Isto, str. 217. Admiral Mamula i general Adì} odmah su krenuli u operativnusalu General{taba (u rano jutro 2. jula 1991.). Mamula je izloìo cilj i njegovu zamisaooperacije, ”a zatim smo razgovarali o snagama, na~inu njihovog vo|enja iangaìranja, o vazduhoplovnoj podr{ci, obavje{tajno-bezbjedonosnim mjerama,zadacima specijalnih jedinica i drugim va`nim faktorima operacije. Nisamprelazio okvire operacije u Sloveniji. Sve ostalo ticalo se ministra odbrane,generala Kadijevi}a i njegove uloge u raspletu krize: kako, koliko i koga odsuradnika i pot~injenih upoznati i kakve im zadatke postaviti” (Isto).

75 Isto, str. 220. S tim u vezi, do{ao je do sljede}eg zaklju~ka :

”1. jaka grupacija JNA poslije operacije u Sloveniji da izolira Hrvatsku sazapada;

2. snagama dovedenim u rejone Korduna, Banije i Bosanske krajine, s linijeKarlovac — Sisak — Novska — Nova Gradi{ka da se pri|e osloba|anju garnizona usredi{njoj Hrvatskoj sa Zagrebom kao glavnim ciljem, a izbijanjem na rijekuDravu i granicu sa Ma|arskom, da se sprije~i pristizanje naoruànja i pomo}iZNG i eventualno izvla~enje snaga preko granice;

3. za svako odvojeno podru~je Hrvatske postojale su dovoljno jake snage dapostignu op}i cilj: Vojno-pomorska oblast Kninskim korpusom, snagama izMostara i po potrebi korpusom iz Titograda bila je u stanju svladati otpor ZNG idrugih paravojski HDZ-a u Dalmaciji i staviti pod kontrolu zapadnu Hercegovinu;

general Kadijevi} je, ”nespreman da se odlu~i na samostalan putArmije u razrje{enju jugoslovenske krize”, Operaciju u Slovenijiodloìo.76 On se opet izmakao — mo`da zbog kukavi~luka i vjerovatnijezbog toga {to nije smio sa Mamulom protiv Milo{evi}a i Jovi}a.

U Sloveniji su 2. jula 1991. (u 18 sati) na svim pravcima obustavljenipokreti JNA. Armija je pod pritiskom TO Slovenije, te SIV-a i (poslije1. jula) Predsjedni{tva SFRJ, prekinula pokrete trupa. JNA je uSloveniji snagom ujedinjenog naroda zaustavljena i blokirana. Te jeve~eri general Adì} javno preko TV “narodima Jugoslavije” najaviopu~, prijete}i da }e vojska “stvari dovesti do kraja”.77

General Kadijevi} se te ve~eri nije priklju~io pu~isti~koj grupivelikosrpskih generala, na ~elu sa Adì}em, o preuzimanju vlasti. Prihvatioje zahtjev da se vojska, zajedno sa slovena~kim naoruànim jedinicama,

356

u isto~noj Slavoniji i Baranji Tuzlanski i Novosadski korpus bili su sposobnirazrije{iti svaki organizirani otpor na tom podru~ju; u Istri i podru~ju Rijekesituacija je bila uzavrela i lako se mogla staviti pod kontrolu snagama Rije~kogkorpusa, mobiliziranim snagama u Lici i Gorskom Kotaru i vojno-pomorskim ivazduhoplovnim grupacijama iz Pule;

4. Snage u Bosni trebalo bi oja~ati i pregrupirati poslije izdvajanja vojnihsastava za operacije u Sloveniji i Hrvatskoj. Gardijski korpus u Beogradu (ili oo~ekuju}im rejonima u Sremu), Kragujeva~ki i Uì~ki korpus bili su dovoljnarezerva s kojom se moglo intervenirati po potrebi. Sastave u Makedoniji i naKosovu ne bi se slabilo;

5. strategijsko grupiranje koje bi proiza{lo iz ovakve generalne zamislizadovoljavalo bi i uslove odbrane od eventualne intervencije izvana.

[tab Vrhovne komande trebao bi iza}i iz Beograda na jedno od komandnihmjesta u Bosni. U zgradama Ministarstva odbrane i General{taba u centruBeograda vi{e nije bilo uslova za siguran rad, nisu postojali ni minimalnibezbjedonosni uslovi” (Isto).

76 Isto. General Kadijevi} se, po Mamuli, ”doveo u najteù mogu}u situaciju.Nespreman da se odlu~i na samostalan put Armije u razrje{avanju jugoslovenskekrize kretao se, kako sve vrijeme tako i sada u odlu~nim trenucima, na dvakolosjeka: poku{avao da se pokriva jednim — legitimisti~kim, da bi u datoj situaciji,kada ocijeni da je to mogu}e i realno, pre{ao na onaj drugi — samostalan armijski,za {to je imao spreman plan. General Kadijevi} se ni ovaj put nije odlu~io” (Isto).

77 S. Mesi}, nav. dj., str. 72-73.

povu~e u kasarne. Dva dana kasnije (4. jula) on je govorio mirnodopskimrije~nikom, spreman da prihvati Predsjedni{tvo kao komandu.78

Pet dana poslije izbora Mesi}a za predsjednika Predsjedni{tvaSFRJ (5. jula 1991.) Milo{evi} i Jovi} su sa generalom Kadijevi}emzakazali razgovor, koji su, zbog navodno “skoro tragi~nog” stanja uzemlji, posebno zbog toga {to je JNA u Sloveniji poraèna i potu~ena,79

smatrali odlu~uju}im. Oni su vojsci postavili kategori~ne zahtjeve,traè}i od Kadijevi}a sljede}e :

“1. Slovencima odgovoriti èstoko svim sredstvima,uklju~uju}i i avijaciju”,80 a “potom se povu}i iz Slovenije”;81

“2. Glavne snage JNA koncentrisati na liniji: Karlovac-Plitvice na zapadu; Baranja - Osijek - Vinkovci - Sava na istoku iNeretva na jugu”. Na taj je na~in trebalo “pokriti sve teritorije gdeìve Srbi do potpunog raspleta, odnosno do kona~nog slobodnogopredeljenja naroda na referendumu”, i

“3. Potpuno eliminisati Hrvate i Slovence iz vojske”.82

357

78 Isto, str. 73-80.

79 B. Jovi}, str. 349. Stanje u Jugoslaviji je tada, po Jovi}evoj ocjeni, bilo “skorotragi~no. JNA u Sloveniji poraèna i potu~ena. Moral vojske pao na niske grane.Srpski narod gubi poverenje u JNA. Opozicija traì formiranje srpske vojske.Svima je jasno da se rat ne moè izbe}i, a da se JNA skoro raspala. Srpski pokretobnove vr{i direktnu propagandu da se rezervisti ne odazivaju na pozive, dadezertiraju. Izdaja je na delu. Majke vojnika demonstriraju — traè da se ‘decavrate iz vojske’. Srpski narod potpuno zbunjen uveliko se pridruùje opoziciji.Traè se na{e ostavke” (Isto).

80 Isto. Na taj na~in Slovencima “apsolutno im vi{e ne dozvoliti da {ikanirajuJNA”.

81 Isto. O povla~enju iz Slovenije donije}e “blagovremenu odluku”. Odgovaraju}iSlovencima “èstoko svim sredstvima, uklju~uju}i i avijaciju”, trebalo je “podi}imoral vojsci, upla{iti Hrvatsku i umiriti srpski narod”.

82 Isto.

Milo{evi} i Jovi} su zahtijevali da se odmah krene sa akcijom uSloveniji, jer u protivnom oni gube u Srbiji, “a onda se i vojskaraspada”.83

Kadijevi} je “bez ikakve diskusije” prihvatio sve {to mu jeMilo{evi} govorio, uklju~uju}i i “kategori~ne” zahtjeve vojsci, s tim{to je mislio da mu je za to potrebno 6-10 dana. Me|utim, Milo{evi}i Jovi} se s tim nisu sloìli — oni su preduzimanje akcije traìli za 2-3 dana, jer }e, po njima, “posle toga do}i do priznanja Slovenije iHrvatske od Austrije i Nema~ke, a tada bi bila mogu}a i njihovavojna intervencija”. To je Kadijevi} prihvatio.84

Na tom je sastanku, pored navedenog, dogovoreno da generalKadijevi} Predsjedni{tvu SFRJ postavi dvije opcije: “ili da Slovenceprisili na sprovo|enje odluka Predsedni{tva od ju~e (tj. od 4. jula— prim. S.^.) o prepu{tanju granice JNA i po{tovanju saveznihzakona ili da Predsedni{tvo naredi JNA napu{tanje Slovenije”.Pri tom su procijenili da }e u oba slu~aja Slovenci izazvati konflikt,jer bez borbe ne}e dozvoliti “da izvu~emo tehniku”. A u konfliktu ihnije trebalo {tediti.85

358

83 Isto.

84 Isto.

85 Isto. General Kadijevi} je od Milo{evi}a i Jovi}a tada traìo da ohrabremobilisane “koji ne}e da se odazovu ili su se odazvali, ali su demobilisani”,mobili{u Teritorijalnu odbranu i pomognu organizovanje u Sarajevu mitinga “zaJugoslaviju”, da bi pomogli Francuskoj, koja se, po Kadijevi}u, “bori za opstanakna{e zemlje (!) i koja èli da se suprostavi Nemcima koji èle njen raspad”. Jovi}je tada rekao Kadijevi}u “da treba biti realan, da ne laèmo i sebe i Francuze.Jugoslavije u dosada{njim granicama nema. Ako im je stalo da se izbegne rat naBalkanu treba im objasniti srpsko pitanje, a ne pitanje o~uvanja ove Jugoslavije.Mi to treba da radimo. Ako shvate srpsko pitanje, i ako ga uvaàvajuravnopravno sa drugima u Evropi, izbe}i }e se rat. Taj bi miting u Sarajevu bio ilo{ i proma{aj. Kaèm mu da treba da ima u vidu da su danas Francuzima pre~iNemci nego Srbi, da se ne zavaravamo.

[to se ti~e politi~kog rada na mobilizaciji, akcija vojske u Sloveniji je odgovorna to, a ne neki na{i politi~ki istupi koji bi mogli i negativno delovati” (Isto).

Vojno rukovodstvo je bilo sklonije prijetnjama i prijete}immanevrima nego demokratskom dijalogu. General Adì} je u govorunovoimenovanim “provjerenim” komandantima, 5. jula 1991. podvukao:“Jedinice kojima }ete komandovati moraju do kraja izvr{itidobiveni zadatak, a ako treba i do kraja izginuti”. Komandant 5.vazduhoplovnog korpusa, Ljubomir Baji}, “je — ne kleknu li Slovencina koljena — prijetio aktiviranjem ve} pripremljene naredbe za’napad na snage slovena~ke TO sve dok ne budu uni{tene’”.86

Ministarsko vije}e Evropske zajednice, na sjednici u Hagu 5.jula 1991, usvojilo je stav da ni u kom slu~aju ne}e priznati politikusile, što je bila i ocjena Kriznog komiteta KESS-a.87 Ministarskatrojka je odmah poslije haškog zasjedanja ponovo, formalno na pozivSavezne vlade, doputovala u Jugoslaviju, gdje je (pod pritiskom Evropskezajednice) na sastanku na Brionima 7. jula, poslije razgovora sarepubli~kim i predstavnicima SIV-a, te plenarnog sastanka, kojim jepredsjedavao predsjednik Mesi}, a na kome su, bili prisutni dr Kosti},Bogi}evi}, Tupurkovski, Drnovšek (iz Predsjedništva SFRJ), Markovi},Lon~ar, Brovet i Gra~anin (iz SIV-a), te Ku~an, Rupel, Bu~ar i Peterle,zatim Tu|man i drugi, postignut dogovor o mirnom razrješavanjujugoslovenske krize.88 Evropski parlament je 10. jula, “dubokozabrinut zbog nasilja u Sloveniji i drugim dijelovima Jugoslavije”,izme|u ostalog, osudio “upotrebu sile u Sloveniji od strane savezne

359

86 S. Mesi}, nav. dj., str. 100. O~igledno je da se vojska, tvrdi Mesi}, ”sve vidljivijesvrstavala uz onu politiku, uz onu strate{ku opciju, koju je zastupalo srbijanskorukovodstvo” (Isto, str. 104).

87 Isto. str. 85-86.

88 Isto, str. 86-92; I. Radakovi}, nav. dj., str. 71. Na taj je na~in, po Mesi}u,jugoslovenska kriza institucionalizovana i internacionalizovana, ~ime je Evropskazajednica bila “najprisutniji ~imbenik u razrješenju jugoslovenske krize”.

Na Brionima je 7. jula 1991. Predsjedni{tvo SFRJ u prisustvu evropske trojkeusvojilo Brionsku deklaraciju, kojom je prihva}eno pravo SFRJ da uspostavikontrolu svoje dràvne granice, dogovoren je prekid vatre (da se “sve strane” suzdrè“od jednostranih akcija, posebno od upotrebe nasilja”) i odloèna odluka Slovenijeo izdvajanju iz SFRJ za tri mjeseca (B. Mamula, nav. dj., str. 179; V. Kadijevi}, nav.dj., str. 118; K. Rotim, nav. dj., str. 116-118; B. Jovi}, nav. dj., str. 350-359).

armije”, i “daljnje miješanje jugoslovenske savezne armije upoliti~koj krizi”, i insistirao “da jugoslovenska savezna armijaodmah mora vratiti svoje jedinice u kasarne”.89

General Kadijevi} je odmah poslije prijema “nare|enja” odrukovodstva Velikosrpskog pokreta (5. jula), kada su Milo{evi} iJovi}, pored ostalog, odredili Neretvu kao srpsku granicu na jugui Kadijevi}u postavili zadatak za odgovaraju}e grupisanje glavnihsnaga JNA, radi pokrivanja svih teritorija “gde ìve Srbi”, {to jegeneral “bez ikakve diskusije” prihvatio,90 poku{ao da osigura iliras~isti ho}e li imati podr{ku SSSR-a, zapravo zavjereni~ke grupe.Stupio je u kontakt sa mar{alom Jazovom. O tom kontaktu Kadijevi}

360

89 S. Mesi}, nav. dj., str. 95-96. U rezoluciji Evropskog parlamenta je, poredostalog, stajala ocjena da “konstitutivne i autonomne pokrajine Jugoslavije imaju pravoodlu~ivati o vlastitoj budu}nosti na miran i demokratski na~in, sa shva}anjem da svakarepublika ima apsolutnu odgovornost da koristi isklju~ivo miroljubiva i demokratskasredstva u ostvarivanju promjena ustavnog poretka…” (Isto).

90 B. Jovi}, nav. dj., str. 349; B. Mamula, nav. dj., str. 232. Tog je dana JNAgomilala jedinice “na hrvatskim granicama”. Umjesto da se povla~i u kasarne,vojska se u Hrvatskoj “u kriznim zonama gomila: jedinice do sada stacionirane udrugim republikama, popunjene mobiliziranim rezervistima iz Srbije upu}uju sedanomice u Hrvatsku, protiv Hrvatske”. Polaze}i od toga, Hrvatska Vlada je 5. julaPredsjedništvu SFRJ uputila zahtjev od pet ta~aka :

“prvo, trenuta~no povla~enje u vojarne svih jedinica JA na tlu RepublikeHrvatske;

drugo, smanjivanje broja jedinica JA u Republici Hrvatskoj;

tre}e, prijavljivanje civilnim vlastima svakog pokreta jedinica izvan vojarni,kojom prilikom }e se kretati uz pratnju;

~etvrto, povla~enje jedinica JA s isto~nih granica Republike Hrvatske;

peto, prekid diskriminacije i šikaniranja nesrpskih ~asnika i vojnika,civilnih osoba na slu`bi u JA” (S. Mesi}, nav. dj., str. 83-84).

O tome je predsjednik Mesi} u više navrata razgovarao i govorio generaluKadijevi}u, koji je odgovarao “kako ‘na podru~ju Hrvatske me|unacionalnekonfrontacije dramati~no narastaju’, pri ~emu nije uzimao u obzir da Beogradgalopiraju}im tempom hu{ka Srbe u Hrvatskoj na gra|anski neposluh iteroristi~ki bunt, da se iz Srbije (i Bosne) u Hrvatsku ubacuju naoruàne ~etni~keskupine…” (Isto, str. 84).

je 9. jula obavijestio Jovi}a kako je od “pre par dana”, u telefonskomrazgovoru, traìo odgovor na dva pitanja: “da li nas SSSR moèza{tititi ako do|e do vojne intervencije Zapada i da li ho}e da namprodaju odre|eno naoruànje kojeg nemamo dovoljno (bombe ikerozin)”. Odgovor je bio negativan na oba pitanja.91

U toku dana je “vi{e puta” obavljena konsultacija s generalomKadijevi}em “o stanju u Sloveniji i akciji koju treba preduzeti”.92

Ocjenjuju}i da je general “potpuno dezorjentisan”, Jovi} iMilo{evi} su zaklju~ili da oni (“mi”) moraju “diktirati orijentacijui smer akcije”.93

361

91 Isto, str. 360. O tome Jovi} pi{e sljede}e: “...Preciznije, ne bi nas mogliza{tititi, a {to se oru`ja ti~e moè samo redovnim kanalom preko Vlade SFRJ (ami traìmo mimo vlade, jer nam Ante Markovi} ometa dono{enje odluke vlade).

Veljko ga je upozorio da Nemci preko nas ugroàvaju i njih i zamolio da toprenese Gorba~ovu.

Jazov se danas javio i rekao da je Gorba~ov prihvatio upozorenje za zajedni~kuopasnost, da je razgovarao sa Kolom, Bu{om, Andreotijem, Miteranom i Englezom,upozorio ih da ne}e skr{tenih ruku gledati na raspar~avanje Jugoslavije, posebnoako bi se neko spolja me{ao. Pomo}i }e nam diplomatski, ali ni{ta ne mogugarantovati niti mogu reagovati eventualnim uzvra}anjem. Oru`je ne}e datinikakvim tajnim kanalima, bez obzira {to su se drugi naoruàli na taj na~in (Apreko na{e vlade to ne bi bilo mogu}e).

Eto tako Rusi misle (ili tako mogu)” - (Isto).

92 Isto.

93 Isto. Iznose}i ocjenu da je general “potpuno dezorjentisan”, Jovi} navodi daKadijevi} “u toku jednog dana on pravi stra{ne evolucije: od toga da se odlu~nomakcijom mora povratiti moral vojske, do toga da svi njegovi generali misle da jesvaki miran put bolji, da nikako ne prihvataju rat i da ‘neka do|e ‘crni |avo’, akamoli Evropska misija, samo neka smiri stanje’. Samo sat pre toga rekao mi jeda Evropska (vojna) misija ne dolazi u obzir” (Isto).

Tu Jovi}evu ocjenu o generalu Kadijevi}u i stavu njegovih generala admiralMamula je komentarisao na sljede}i na~in :

”Ne znam {to je gospodinu Jovi}u mogao re}i general Kadijevi}, ali mi jesasvim poznato da je, osim rijetkih iznimaka, raspoloènje njegovih generala biloupravo obrnuto. Oni su o~ekivali i zahtijevali operaciju u Sloveniji. Bili supotpuno svjesni da druga~ija odluka zna~i kraj JNA i Jugoslavije.

Sljede}eg je dana general Kadijevi} obavijestio Jovi}a orazgovoru izme|u Stjepana Mesi}a i Vuka Dra{kovi}a, koji su, ponjemu, utvrdili “zajedni~ke politi~ke ciljeve za koje }e se boriti:ru{enje JNA i rukovodstva Srbije” (“propaganda protiv JNA,njeno razbijanje i likvidiranje”).94 Ocjenjuju}i da je to “`rtvovanjeinteresa srpskog naroda u Hrvatskoj i uop{te van Srbije”, te da jeto “cena sporazuma s Mesi}em; da se posledice ve} ose}aju, jer usamom Beogradu, u jedinicama I vojne oblasti vojnici masovnoodbijaju komandu, govore}i da ne}e da slu{aju komandu onihkoji su 9. marta spre~ili ru{enje srpske vlasti”, Kadijevi} jeapelovao “da odmah politi~ki javno reagujemo”.95

Kadijevi} je, pred sjednicu Predsjedni{tva SFRJ, 11. jula 1991, udogovoru sa Milo{evi}em, Jovi}em i Brankom Kosti}em, saop{tavaju}i“procenu situacije u vezi sukoba u Sloveniji i predloge stavova”,96

362

Odba~en od armijskih starje{ina, ismijan i omalovaèn u Predsjedni{tvu ime|u republi~kim vo|ama, general Kadijevi} nije vi{e imao nikakvih uvjeta dakomanduje Armijom, a ona se brzo kretala svom raspadu — formiranju nacionalnihvojski i gra|anskom ratu” (B. Mamula, nav. dj., str. 223).

94 Isto, str. 360-361. Na taj }e na~in “srpski ìvalj u Hrvatskoj ostati neza{ti}en.Hrvati }e ga pojedina~no ugroàvati i izazvati srpsku reakciju — intervenciju.Hrvatska }e tada proglasiti Srbiju za agresora i pozvati strane trupe, pomo}ukojih }e biti oborena legalna srpska vlast”. U tome Vuka Dra{kovi}a, prema tvrdnjigenerala Kadijevi}a “podràva i Dragoljub Mi}unovi} (Demokratska stranka)” —Isto, str. 361.

95 Isto, str. 361.

96 Isto, str. 364. Procjenjuju}i situaciju u vezi sa sukobom u Sloveniji i prijedlogestavova, Kadijevi} je naveo: “Me|unarodni faktor: SSSR nas moè pomo}i samopoliti~ki kroz me|unarodne institucije. To je stav Gorba~ova; me|utim, ocena jena~elnika General{taba sovjetske armije da je plan o raspadu SFRJ napravilaCIA uz pomo} SRN davno, sa namerom da se iskustvo u njenoj realizaciji potomprenese na ru{enje SSSR. Me|utim, zvani~na politika SSSR, iako to verovatnozna, ne moè vi{e od verbalne podr{ke.

Francuska je shvatila Nema~ku igru o raspadu na{e zemlje, ali i kod njepreovla|uje interes da se sru{e komunisti, pa od JNA traì uzdràvanje i strpljenje.

Akcija EZ je kombinovani interes SRN i Francuske, stvarni im je cilj da seprelom na~ini brè od 3 meseca.

Spoljni faktor u celini radi protiv nas.

iznio nove prijedloge vojske — odbranu budu}e Jugoslavije. Predloìoje dvije varijante :

“I varijanta odbrane budu}e Jugoslavije: Srbija, Crna Gora,BiH, Srbi van Srbije i eventualno Makedonija.

II varijanta: Srbija, Crna Gora, srpski narod u Jugoslaviji ieventualno jo{ pone{to”.97

Za realizaciju navedenih varijanti, odnosno formiranje i odbranubudu}e Velike Srbije, Kadijevi} je predloìo i mjere: “Vojska se moraprestrojiti brzo”, na ~emu je ve} tada vojno rukovodstvo radilo, “aliuz velike te{ko}e”.98

Milo{evi}, Jovi} i Kosti} su se, s obzirom na to da jesrbijansko-crnogorski blok u Predsjedni{tvu SFRJ bio svjestan daprijedlog koga je formulisalo rukovodstvo Velikosrpskog pokreta nemoè dobiti peti glas u Predsjedni{tvu, odlu~ili za novo rje{enje -“da treba odmah povu}i vojsku iz Slovenije, rasporediti je na

363

Unutra{nja situacija: Slovenija je ve} van Jugoslavije. Hrvatska, prakti~noisto. U BiH preovla|uje koalicija protiv Srba, u Srbiji ja~a kolaboracija opozicijesa Hrvatskom i SR Nema~kom u cilju osvajanja vlasti; Makedonijom dominiraantisrpsko raspoloènje; u Crnoj Gori nestabilna politika prema JNA.

JNA ne moè ostati jedinstvena. Mogu se na prste izbrojati Slovenci i Hrvatiu vrhu armije koji su za Jugoslaviju. Ako za 10 dana ne povu~emo krupne potezeneminovan je raspad JNA.

Zamisao: U odnosu na strani faktor oslonac na Francusko-sovjetsku liniju iparalisanje SRN” (Isto).

97 Isto.

98 Isto. Kadijevi} je tada naveo da }e sutra, tj. 12. jula na sjednici Predsjedni{tvapredloìti “dve odluke (varijante) :

Prvo, dosledno sporovo|enje Deklaracije (Zaklju~ene sa predstavnicima EZ opostupanju Slovenije i Hrvatske u vezi sporova nastalih oko njihovih zakona, odluka ipostupaka — prim. B. Jovi}, nav. dj., str. 364) u ìvot (uz primenu sile protiv onogako sabotira) {to Predsedni{tvo verovatno ne}e prihvatiti.

Drugo, da se vojska povu~e iz Slovenije po svim vojnim pravilima.

Ako se ni{ta od toga ne usvoji, onda bi nastupio raspad Predsedni{tva SFRJ”(Isto, str. 364-365).

granice budu}e Jugoslavije i izvr{iti hitno smenu svih Slovenacai Hrvata sa visokih vojnih poloàja”.99 U koliko bi povla~enjevojske iz Slovenije bilo sprije~eno, trebalo je “postaviti èstokeultimatume Sloveniji ili udariti po njoj”, te, “tako|e, odmahoja~ati isto~noslavonsku liniju fronta, tu}i po redarstvenicima ine dati im da napadaju srpska naselja”.100

Sve navedene prijedloge Kadijevi} je, “veoma zabrinut”,prihvatio, s tim {to je bilo o~igledno da nije drào “sve u svojimrukama”,101 jer se definitivno priklonio Milo{evi}u kao najja~em.

Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 12. jula 1991. Jovi} i dr Kosti}su, kao i vojno rukovodstvo, tvrdili kako je, ne dobiju li zelenosvjetlo Kadijevi}evi prijedlozi, “neminovan rat u Hrvatskoj”.102

364

99 Isto, str. 365; S. Mesi}, nav. dj., str. 105. Hitnu smjenu “svih Slovenaca iHrvata sa visokih vojnih poloàja” oni su “obrazloìli” time {to oni “sada imajusvoje dràve i svoje vojske koje su u sukobu sa na{ima” (B. Jovi}, nav. dj., str. 365).

Po tom je prijedlogu svu vojsku trebalo povu}i iz Slovenije (dislocirati jedinice),nagomilati je u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, pobuniti Srbe u tim republikama,{alju}i im uz vojsku i “srpske dobrovoljce”. Slovenija im nije bila interesantna —“neka ode” (S. Mesi}, nav. dj., str. 105).

100 Isto. Milo{evi}, Jovi} i Kosti} su smatrali da bi sve to “povratilo ugledarmije”, a “ako se to ne uspe, male su {anse za spas vojske”.

101 Isto.

102 S. Mesi}, nav. dj., str. 105. Taj plan — “srpski scenarij” na toj sjedniciPredsjedni{tva SFRJ prvo su obznanili dr Kosti} i dr Jovi}, kada su izjavili da ne}e ratsa Slovenijom, ali da ne}e ni Sloveniju u Jugoslaviji, traè}i da JNA odmah napusti taj“germanofilski, militarizmom zadojen i antijugoslovenstvom indoktriniraninarod”. Kosti} se zalagao za “izvla~enje JNA iz Slovenije i utvr|ivanje novihdràvnih granica, uz prihvatanje otcepljenja Slovenije kao ve} provedenog ~ina”.Po Jovi}u bi bilo “pametno” da se jedinice JNA “razmeste van teritorijeSlovenije...”, jer “{ta }e Armija u Sloveniji, kad je tamo ne èle!” (Isto, str. 105-106).

Kosti}ev prijedlog o dislokaciji jedinica iz Slovenije bio je sastavni dio cjelovitestrategije, “dio strategije razmje{taja oruànih snaga za jedan odre|eni period, dase obezbijedi puna sigurnost pripadnicima JNA na novim lokacijama i da seoslobodi slovena~kog naroda, koji ìvi u jednoj potpunoj informativnoj izolaciji iblokadi, da pruì uvjerenje i njima i me|unarodnoj javnosti da se nema èlja sa

Mesi} je, shvativ{i da je rije~ o scenariju da se {to prije iz Jugoslavijeotjera Slovenija, a podijeli Hrvatska, insistirao na tome da se vojskapovu~e u kasarne (“Armija mora u kasarne”), obustavi mobilizacija irazoruàju ilegalne paravojne organizacije.103 Jovi} je tvrdio kada bi sevojska povukla “u Hrvatskoj u kasarne” “bilo bi krvi do kolena”.104

Kadijevi} je na toj sjednici Predsjedni{tva SFRJ traìo:razoruànje paravojnih organizacija, slanje regruta u vojsku,dosljedno po{tovanje Brionske deklaracije (da Slovenci prepustegranicu JNA i da se sve dalje rje{ava sporazumno) i ovla{}enja vojscida to ostvari.105 Me|utim, njegov posljednji zahtjev Predsjedni{tvonije prihvatilo, nakon ~ega je on, poslije pauze, predloìo preformulacijutog zahtjeva, tako “da Predsedni{tvo garantuje izvr{enje ovihzaklju~aka!”,106 {to je usvojeno.107

365

jedinicama JNA rje{avati problem teritorijalnog integriteta, pa ni zadràvanjuSlovenije u sastavu Jugoslavije...” (Isto, str. 106).

Na Mesi}ev prigovor Jovi}u — “ho}emo li vojsku smjestiti u Hrvatsku”, drKosti} je diplomatski odgovorio kako on to ne kaè, te nastavio: “neka do|u u CrnuGoru, mi }emo biti sre}ni i zadovoljni”.

Kosti} je ponovo insistirao da se izglasa njegov prijedlog o povla~enju JNA izSlovenije (“Vojska se iz Slovenije mora povu}i”) — Isto, str. 108.

Kadijevi} je njihove prijedloge (vojnog vrha i srpskih ~lanova Predsjedni{tva)— povla~enje iz Slovenije “uvaàvao”, “ali kao iznu|enu mjeru...” On je, zajednosa admiralom Brovetom i zastavnikom Bajramovi}em, bio donekle suzdràn premanapu{tanju Slovenije ili su, po Mesi}u, “barem ostavljali takav dojam” (Isto, str.108 i 122).

103 Isto, str. 109.

104 Isto, str. 109-117. Milo{evi}eva grupa i vojno rukovodstvo su, tvrdi Mesi},traìli slobodu akcije za JNA (Isto).

105 B. Jovi}, nav. dj., str. 365. Kadijevi} je, po Jovi}u, traìo “prakti~no Ivarijantu” odbrane budu}e Jugoslavije (“Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina,Srbi van Srbije i eventualno Makedoniju”) i predah od deset dana.

106 Isto. S tim u vezi, Jovi} navodi da Kadijevi} nije objasnio kako Predsjedni{tvotreba da garantuje izvr{enje tih zaklju~aka. To je, po Jovi}u, bila “~ista parola”.

107 Isto. Predsjedni{tvo je usvojilo Kadijevi}ev modifikovani zahtjev, ali su, poJovi}u, “nade male. Gubljenje vremena”.

Tako su tada, zbog neodlu~nosti i dezorijentacije generalaKadijevi}a, poku{aji srpskog rukovodstva o povla~enju vojske izSlovenije pali u vodu.108

366

Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 12. jula 1991. izglasan je, po Mesi}u, “donekleizmijenjen prijedlog Kadijevi}eve odluke”, koji je htio osigurati vojnu samovlast,za{ti}enu autoritetom svih ~lanova Predsjedni{tva (pravo da upravlja zemljom). Tomje odlukom, po Mesi}u, izme|u ostalog, trebalo “demobilisati sve oruàne sastave nateritoriji SFRJ, osim JNA i redovnog mirnodopskog sastava milicije, odnosnopolicije” i obezbijediti popunu JNA regrutima, “u skladu sa saveznim Zakonom ovojnoj obavezi i drugim propisima i aktima donetim za njegovo sprovo|enje...” (S.Mesi}, nav. dj., str. 116). S tim u vezi, utvr|en je i rok te demobilizacije (“do 18. jula1991. godine do 24,00 sati”). Neupu}ene regrute junske partije trebalo je “uputiti sajulskom uputom do 20. jula 1991. godine. Sa dinamikom ostvarivanja ta~ke 1. oveodluke i popune JNA regrutima SSNO uskladi}e otpu{tanje rezervnog sastava izmobilisanih jedinica JNA” (Isto).

Tekst ostalog dijela odluke je, po Mesi}u, glasio :

“3. Odmah realizovati obaveze iz zajedni~ke deklaracije od 7. jula 1991.godine koje se odnose na: - uspostavljanje reìma na granici SFRJ koji je vaìo pre25. juna 1991. godine, a najkasnije do 16. jula 1991. godine do 24,00 sati; -stvaranje uslova za normalan ìvot i rad jedinica i ustanova pripadnika JNA injihovih porodica (potpuna deblokada kasarni i drugih vojnih objekata,uklanjanje svih prepreka, nesmetano snadbevanje i sloboda komuniciranjakretanja, izvo|enje redovnog programa obuke i drugo) najkasnije do 13. jula 1991.do 24,00 sati; - pu{tanje na slobodu svih pripadnika JNA i vra}anje zaplenjenihsredstava, opreme i objekata JNA, kao i opreme i sredstava Saveznog sekretarijataunutra{njih poslova, a najkasnije do 15. jula 1991. godine do 24,00 sata.

4. Na prvoj narednoj sednici razmotriti izvr{avanje svojih zaklju~aka od 9.maja 1991. godine u vezi sa situacijom u Hrvatskoj uklju~uju}i i angaòvanjeJNA u skladu sa njenom ustavnom i zakonskom ulogom, kao kontekstu obavezaPredsedni{tva, koje proizilazi iz dogovora sa predstavnicima EZ, sadrànim ubrionskim dokumentima od 7. jula ove godine.

5. Kontrolu izvr{avanja to~ke 1. do 3. vr{i}e Komisija Predsedni{tva SFRJkoja }e po~eti sa radom odmah.

6. Predsedni{tvo SFRJ garantuje sprovo|enje ove odluke” (Isto, str. 116).108 B. Jovi}, nav. dj., str. 365. Jovi} je zaklju~io kako “i sama Vojska vrda, nije

u njoj jo{ sve sazrelo”. U pauzi Kadijevi} je Jovi}u obja{njavao da bez razoruànjaparavojnih organizacija i slanje regruta u vojsku “ni{ta nije u stanju, da mu je to bitno,itd.”, a sa realizacijom ta dva zahtjeva “povla~enje nije ni potrebno. Ali kako da ihostvari?”. S tim u vezi, Jovi} navodi kako se general uzdao u Evropsku zajednicu, koja}e, po njemu, “spasavati Jugoslaviju”. Na to je Jovi} zapisao: “Da vidimo i to. Ali {ta}e kroz njegovih deset dana koje traì za predah. Dotle }e se raspasti Armija” (Isto).

Vojno rukovodstvo (ilegalni [tab Vrhovne komande) je, procjenjuju}isituaciju i suo~avaju}i se sa brojnim “krupnim” problemima, posebnosa mobilizacijom, zaklju~ilo da je “jedino rje{enje da JNA napustiSloveniju”. U postizanju tog cilja trebalo je odgovoriti na pitanje “kakoto uraditi u datoj jugoslovenskoj i me|unarodnoj situaciji”. S timu vezi, “razmotrene” su tri varijante :

- 1.”prethodno vojni~ki poraziti vojne formacije Slovenije, apotom napustiti Sloveniju”;109

- 2. nanijeti, “bez dovo|enja novih snaga kopnene vojske,upotrebom svih raspoloìvih snaga ratnog vazduhoplovstva,vatrene i manevarske mo}i snaga kopnene vojske koje su se ve}nalazile u Sloveniji”, “neprihvatljive gubitke infrastrukturi Slovenijei tako je prisiliti na po{tivanje odluka saveznih institucija odràvnoj granici”110 i

- 3. “Posti}i politi~ke ciljeve kombinovanom upotrebompoliti~kih sredstava i prijetnjom upotrebe svih raspoloìvih sredstavaJNA, uz stvarnu upotrebu koju dozirati u skladu sa pona{anjemslovena~ke strane”.111

367

109 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 119-120. Za realizaciju te varijante, “poredsnaga sa kojima je JNA raspolagala u Sloveniji i koje su djelimi~no ve} bileangaòvane u borbama oko granice i za odbranu od napada slovena~ke vojske,bilo je potrebno jo{ upotrebiti dvije pe{adijske i jednu padobransku brigadu, kaoi znatno ja~e snage Ratnog vazduhoplovstva za prevoènje trupa, desantiranje,i vatrenu podr{ku snagama kopnene vojske. Za po~etak te operacije bila supotrebna dva do tri dana, a njeno trajanje {est do osam dana” (Isto, str. 120).

110 Isto. Ta je varijanta, po Kadijevi}u, “nosila u sebi jaku dozu odmazde iterora nad civilnim stanovni{tvom”. Vezano za to, on pi{e: “Po{to slovena~kavojska — sa formacijama i naoruànjem koje je imala, partizanskom taktikomupotrebe prete`no u urbanim sredinama gdje su vojnici ~esto izmje{ani sa civilima,pomanjkanjem ma kakve ozbiljnije vojne infrastrukture — nije mogla predstavljatirentabilne ciljeve vatrenim udarima, naro~ito vazduhoplovstva, to bi ti udari moralibiti usmjereni prete`no na civilne objekte, odnosno objekte koji posredno sluèi u ratne svrhe, kao {to su komunikacijski objekti, sistemi za upravljanje iinformisanje, fabrike ~iji proizvodi sluè i za potrebe rata i sl. U udarima tevrste izvjesno je da bi stradalo znatno vi{e civilno stanovni{tvo, me|u kojimabi mogle biti i porodice pripadnika JNA, nego vojnici” (Isto, str. 120-121).

111 Isto, str. 121.

“Procjenjuju}i” “dobre i lo{e strane sve tri varijante daljeupotrebe JNA u Sloveniji”, “[tab Vrhovne komande” se “opredijelio”za prvu, pri ~emu je drugu varijantu isklju~io. Me|utim, ta tzv. prvavarijanta nije pro{la na Predsjedni{tvu SFRJ, jer je, po Kadijevi}u,“neki” njegovi ~lanovi “nisu prihvatili”, “sa obrazloènjem da nepostoji raspoloènje u narodu iz ~ije sredine bi trebalo da krenunove jedinice u Sloveniju, da one idu tamo i ratuju da bi ratomnatjerali Slovence da ostanu u Jugoslaviji kada to oni, o~igledno,ne èle”. Na taj se na~in “ostalo pri tre}oj varijanti”. Stoga su se,u postizanju politi~kog cilja - napu{tanje Slovenije, “dalje politi~kei vojne aktivnosti” rukovodstva Velikosrpskog pokreta “odvijale usu{tini u skladu sa takvom odlukom”.112

Jovi} i dr Kosti} su sve ~inili da Predsjedni{tvo SFRJ nefunkcioni{e, posebno kada su vo|ene rasprave o procesu razrje{avanjajugoslovenske krize. Zbog toga Milo{evi}eva grupa u Predsjedni{tvunije htjela da ode na Brione, gdje je, prema dogovoru od 12. jula, Mesi}zakazao sjednicu Predsjedni{tva za 17. juli i gdje je sve bilo pripremljenoza njeno odràvanje. Dr Kosti} je, u funkciji potpredsjednika, za istidan zakazao sastanak sa ~lanovima Predsjedni{tva u Beogradu. Mesi},Drnov{ek, Bogi}evi} i Tupurkovski, te Ante Markovi} i Irfan Ajanovi}(potpredsjednik Skup{tine SFRJ), prisustvovali su sjednici Predsjedni{tvana Brionima. Dok su oni zasjedali srpski kolaboracionisti iz BorovaSela napali su vojnim minobaca~ima to mjesto, telefonske veze saopsjednutim Vukovarom su prekinute, miniran je zadarski delekovod,usljed ~ega je Zadar ostao bez struje, predsjednik Tu|man je uzadarskoj vazduhoplovnoj bazi Zemunik poku{avao uvjeriti generalaKadijevi}a da obustavi osvaja~ki pohod na Republiku Hrvatsku.113

Na Brionima, gdje je Evropska zajednica prihvatila pravoSFRJ da uspostavi kontrolu svoje dràvne granice,114 dogovorenoje da se sljede}a sjednica Predsjedni{tva SFRJ odrì 18. jula uBeogradu, jer se na Brionima, bez srbijansko-crnogorske “~etvorke”,

368

112 Isto.

113 S. Mesi}, nav. dj., str. 120-121.

114 Isto.

nije moglo ni{ta odlu~iti. Na dnevnom je redu te sjednice (18. jula),po{to nije prihva}en Mesi}ev prijedlog da se vodi raspravao Hrvatskoj, kao i o novom ure|enju Jugoslavije, bila Slovenija.Tada je Predsjedni{tvo SFRJ u punom sastavu donijelo odlukuo dislociranju komandi, jedinica i ustanova JNA sa teritorijeSlovenije u Bosnu i Hercegovinu, Srbiju i Crnu Goru.115 Na

369

115 Isto, str. 121-123 i 269; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 121; B. Jovi}, nav. dj., str.366; B. Mamula, nav. dj., str. 223. Ta je odluka, po Jovi}u, formalno glasila “da sejedinice JNA iz Slovenije privremeno razmje{taju na nove poloàje”, kako bi se,po njemu, zadovoljili oni koji su se jo{ nadali “o~uvanju Jugoslavije” (B. Jovi}, nav.dj., str. 366). S tim u vezi, Jovi} je u prvoj re~enici svoga dnevnika za 15. juli(vjerovatno je gre{ka tehni~ke prirode), odnosno 18. juli, zapisao: “Kona~no smousvojili odluku o povla~enju JNA iz Slovenije” (Isto).

Ta je odluka u cjelosti glasila :

“1. Komande, jedinice i ustanove JNA presta}e da se stacioniraju nateritoriji Republike Slovenije do definitivnog dogovora o budu}nosti Jugoslavije.Li~ni sastav i svu pokretnu imovinu 31. korpusa predislocirati na prostorRepublike Srbije, a 14. korpusa na prostor Republike Bosne i Hercegovine.Premje{tanje izvr{iti u roku od tri meseca od dono{enja ove odluke.

2. U roku od tri meseca pripadnici stalnog sastava JNA slovena~kenacionalnosti odlu~i}e o svom ostanku u JNA. Postupak za prestanak slu`be uJNA pokre}u nadle`ne stare{ine po slu`benoj du`nosti, osim za one koji pismenoizjave da èle da ostanu na slu`bi u JNA. Pod uslovom iz stava 1. ove ta~ke,presta}e slu`ba u JNA i pripadnicima drugih nacionalnosti i narodnosti kojiimaju prebivali{te na teritoriji Republike Slovenije, ako to sami pismeno zatraè.

3. Sprovo|enje ove odluke ne moè se uslovljavati razre{avanjem bilo kakvihimovinsko-pravnih odnosa Republike Slovenije i organa Federacije ili drugihrepublika. Ta pitanja re{ava}e se na osnovi i u skladu sa definitivnim dogovoromo budu}nosti Jugoslavije.

4. Nadle`ni organi Republike Slovenije obezbedi}e da svi oruàni sastavirepublike i naoruàni gra|ani odstupe od objekata JNA i da ni~im ne ometajuradnje i postupke jedinica i ustanova JNA. Oni }e tako|e spre~iti sva okupljanjagra|ana i druge manifestacije u blizini vojnih objekata i komandi, jedinica iustanova JNA u pokretu.

5. Do prebaziranja JNA sa teritorija Republike Slovenije pripadnicima,komandama, jedinicama i ustanovama JNA moraju se obezbediti normalni usloviza ìvot i izvr{avanje redovnih zadataka, a svim licima na slu`bi u JNA i~lanovima njihovih porodica slobodno kretanje na teritoriji Republike Slovenije.

osnovu te odluke [tab Vrhovne komande uradio je plan dislokacije.116

370

6. Porodicama aktivnih vojnih lica i gra|anskih lica na slu`bi u JNA koji èleda se nastane u drugim republikama obezbe|uje se slobodno iseljenje sacelokupnom pokretnom imovinom, o tro{ku JNA. Njima se garantuje za{titaprava na nepokretnosti koje poseduju i drugih prava koja ne mogu ostvariti dodana iseljenja.

7. [tab vrhovne komande osigura}e bezbedne, uredne i efikasne pokretejedinica i svih drugih radnji sadrànih u ovoj odluci...” (S. Mesi}, nav. dj., str. 123-124).

Za takvu odluku je glasalo {est ~lanova Predsjedni{tva SFRJ, protiv je bio jedan,a jedan ~lan je bio uzdràn. Taj su prijedlog, pored “~etvorice iz Srbije i Crne Gore”(Jovi}, Branko i Jugoslav Kosti}, te Bajramovi}), podràli i Drnov{ek, pa Tupurkovski.Bogi}evi} je bio uzdràn. Mesi} je bio “èstoko protiv”. On je jedini zastupao stav “dase vojska iz Slovenije ne moè povu}i, ako se ne povla~i i iz Hrvatske” (S. Mesi},nav. dj., str. 121-123). S tim u vezi, Jovi} pi{e kako su prevladala ~etiri ~lana iz Srbijei Crne Gore, “plus Drnov{ek”. Tupurkovski im se “jedva pridruìo zahvaljuju}i‘izjavi’ Predsedni{tva da je to u funkciji mira. Bogi}evi} se uzdrào, a Mesi} bioèstoko protiv. Insistirao je na ‘o~uvanju’ Jugoslavije (?), a u stvari se bojao dasve snage iz Slovenije ne prebacimo u Hrvatsku i upotrebimo za borbu protivHDZ” (B. Jovi}, nav. dj., str. 366).

Tako je sa pet glasova “za” odlu~eno da sjeverozapadne granice Jugoslavije“ostavimo otvorene, odnosno da Sloveniju ostavimo bez onoga {to se tamo nekadzvalo ljudska armada”. Govore}i o tome, Mesi} navodi da je to “jedna od rijetkihodluka koja }e se i realizirati” (S. Mesi}, nav. dj., str. 121-123).

Na toj su sjednici dr Kosti} i Jovi} ponavljali: “Vojska iz Slovenije”. Kadijevi} iBrovet su se pona{ali kao da je to njihov izvorni prijedlog (Isto).

Pored te, po Mesi}u, protivustavne odluke, Predsjedni{tvo SFRJ je 18. jula 1991.usvojilo i poruku javnosti i zaklju~ilo da se s predsjednicima republika sastanu 22. julau Ohridu (Isto, str. 124).

116 V. Kadijevi}, nav. dj. str. 121. Ne moè se prihvatiti ocjena admirala Mamuleda se rukovodstvo JNA “sasvim neo~ekivano” odlu~ilo za povla~enje iz Slovenije.Vjerovatno je za njega ta odluka bila neo~ekivana, jer je o njoj on li~no saznao prekoradia, ~ime je bio iznena|en, jer je dvije ve~eri prije toga (tj. 16. jula) prisustvovao uGeneral{tabu, kada je, u skladu sa pripremljenim protivudarom u Sloveniji, “izdatonare|enje komandantima zdruènih sastava JNA za operaciju uspostavljanjakontrole dràvnih granica SFRJ u Sloveniji. Operacija je trebala zapo~etiupravo onog jutra kada je objavljena odluka o povla~enju” (B. Mamula, nav. dj.,str. 179). Od tog protivudara se, po Mamuli, odustalo “bez ikakvih me|unarodno-pravnih, politi~kih i vojnih razloga”. Time je vojno rukovodstvo propustilo “zadnjupriliku” “da preuzme sudbinu zemlje u svoje ruke”, tvrdi Mamula (B. Mamula,nav. dj., str. 179 i 224).

Velikosrpski pokret se “kona~no” izborio za povla~enje JNA izSlovenije i njeno raspore|ivanje “na granice budu}e Jugoslavije”.Milo{evi} i Jovi} su, zajedno sa generalima Kadijevi}em i Adì}em,zauzeli stav da JNA ne treba da se angaùje u Sloveniji,117 ve} da sekoncentri{e na granice Velike Srbije.

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta nije zanimala Slovenija, osimkao faktora koga je što prije trebalo isklju~iti iz dogovaranja -istjerivanjem te republike iz Jugoslavije. Slovenija ni u jednojhistorijskoj opciji nije ulazila u projektovanu Veliku Srbiju, niti je tobio strate{ki cilj Velikosrpskog pokreta. Rukovodstvo tog pokreta jeocijenilo (po Kadijevi}u — “politika ocijenila”) da se JNA u Sloveniji “nijeimala za{to boriti”, za razliku od Hrvatske i Bosne i Hercegovine,gdje se navodno borila “za pravo srpskog naroda da sam odre|ujesvoju budu}nost”,118 odnosno za srpsku dràvu fa{isti~kog karaktera.

371

117 B. Mamula, nav. dj., str. 215. “U oruànim sukobima u Sloveniji” JNA je,po generalu Kadijevi}u, “za dva dana izvr{ila postavljeni zadatak vezan za granicu,a nije prihvatila nametnuti rat sa Slovenijom, ve} se povukla” (V. Kadijevi}, nav.dj., str. 162-163).

Milo{evi} je JNA povukao iz Slovenije na tzv. srpske granice u Hrvatskoj i Bosnii Hercegovini (B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA..., str. 213-214; I.Radakovi}, nav. dj., str. 70).

Povla~enje JNA iz Slovenije, kao i odustajanje od operacije i odluka o napu{tanjuSlovenije, bila je, po Mamuli, “tragi~na gre{ka”. Dalje, on tvrdi kako je JNA“propustila pod pritiscima i propustila jo{ jednu, mo`da i zadnju priliku da tokkaoti~nih doga|aja stavi pod svoju kontrolu. Nitko ne moè sa stopostotnomsigurno{}u tvrditi da bi jula ‘91-e Armija uspjela. Ali, bila je to zadnja prilikakada je JNA jo{ uvijek mogla sprije~iti razbijanje zemlje, a narode po{tedititragi~nog me|usobnog rata i svih neposrednih i dugoro~nih posljedica po njih,region i Evropu. âsno i razumno bi bilo da je JNA makar poku{ala, izgubiti senije moglo vi{e od onoga {to je izgubljeno. Raspoloènje najve}eg broja starje{inau Armiji i{lo je u prilog odlu~nog nastupa. Za njih su, uz sve dràvne i politi~kerazloge, postojali i njihovi neposredni, intimni — odbrana dostojanstva i najdubljihpatriotskih osje}anja, izdaja zakletve, odgovornost za razbijanje zemlje” (B.Mamula, nav. dj., str. 179 i 228).

118 S. Mesi}, nav. dj., str. 127, 135 i 148-149; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 162-163;I. Radakovi}, nav. dj., str. 70. “Desetodnevni rat” u Sloveniji je politi~ki, po generaluRadakovi}u, “nastavak tvrdog insistiranja da se Slovenija istjera iz Jugoslavije,

Povla~enje JNA iz Slovenije je zna~ilo promjenu spoljnih granicaSFRJ. Bez Slovenije Jugoslavija vi{e nije postojala. Isklju~enjeSlovenije iz Jugoslavije zna~ilo je suštinsku promjenu ure|enjaJugoslavije i lakše ostvarivanje velikosrpske nacisti~ke ideologije ivelikodràvnog programa. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta seorijentisalo na agresivni rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.

372

ra~unaju}i na to da }e Slovenci to iskoristiti za ‘razdruìvanje’. Armijski vrh ilinjegov dio `rtvuje dio jedinica JNA i dio jedinica koje idu iz Hrvatske za taj cilj,za kompromitovanje SIV-a, za obaranje Ku~ana i nove vlade, za stvaranjepovoljnijih uslova za nastavak rata u Hrvatskoj i Bosni” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 70).

JNA je sa Slovenijom, bez znanja i saglasnosti sa vo|om Velikosrpskog pokreta,zaklju~ila sporazum “da tamo ostane tehnika, a da se vojnici vrate samo sa lakimnaoruànjem”. U skladu sa tim, JNA je iz Slovenije izvukla samo oko 70 tenkova, “aoko 200 je ostalo tamo”. Pored toga, u Sloveniji je “ostalo” i “2/3 ukupne opreme inaoruànja” (B. Jovi}, nav. dj., str. 403-404).

2. Realizacija ratnog plana “RAM”

Rat protiv Slovenije, izveden istovremeno sa poja~anim otvorenimsrpskim pobunama na Baniji i Kordunu, u Lici i isto~noj Slavoniji, tezauzimanjem Baranje, primorao je svijet da se neposredno umije{a ujugoslovenske odnose. U prvoj fazi internacionalizacije uklju~ena jeEvropska zajednica. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, podpritiskom Evropske zajednice, 1. jula “prihvatilo” da Mesi} preuzmedu`nost predsjednika, ~ime je konstituisano Predsjedni{tvo SFRJ, stim {to su Srbija i Crna Gora sve u~inile da ga onemogu}e kaoVrhovnog komandanta Oruànih snaga SFRJ. Vojska nije po{tovalasvoju Vrhovnu komandu. Vojni ministar nije mario za Vladu, u kojojje bio nedodirljivi ~lan i potpuno autonoman. General Kadijevi} jeMesi}u u vi{e navrata davao do znanja da on ne slu{a Predsjedni{tvo.Odbio je podnijeti izvje{taj Predsjedni{tvu, jer nije èlio razgovaratinavodno sa secesionistima. Bio je odlu~an da zada udarac Sloveniji iHrvatskoj “od kojeg se ne}e nikada oporaviti”.119

Poslije tih dogovora, uslijedila je 7. jula 1991. Brionska zajedni~kaizjava, zatim 22. jula Ohridska izjava,120 te jo{ nekoliko sastanaka s

373

119 S. Mesi}, nav. dj., str. XIII-XIV, 76-78 i 249. Kadijevi} je u prvoj polovinijula 1991. izjavljivao da }e njegova vojska “i}i do kraja” sve dok ne uni{ti hrvatsko“nacisti~ko-usta{oidno” rukovodstvo. I general Adì} je stalno prijetio vojskom, kakobi prisilio Predsjedni{tvo SFRJ da provodi odluke vojnog rukovodstva, u protivnom }e“udariti silom u opsegu koji bude potreban, vi{e ne}emo ~ekati, odustajanjanema” (Isto, str. 104-105).

120 Isto. Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ u Ohridu 22. jula 1991, na kojoj su,pored ~lanova Predsjedni{tva i predsjednika republika, odnosno predsjednika

predsjednicima republika, kao i nekoliko kratkih posjeta ministarskihtrojki, itd.121 Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, nakon odluke opovla~enju JNA iz Slovenije, pokrenulo otvorenu agresiju protiv Hrvatske.

Krajem avgusta Evropska zajednica, zainteresirana za jedinstvenuJugoslaviju, ustvrdila je da je Srbija agresor, zahvaljuju}i oruànojsili — JNA, koja je prihvatila velikosrpsku osvaja~ku politiku. Tada jepredloèno da “jalova dogovaranja” iz Beograda prenesu u Hag naMe|unarodnu mirovnu konferenciju o Jugoslaviji, pod predsjedavanjemlorda Karingtona (David Carington).122

Vojno rukovodstvo se oslanjalo na “~etvorku” u Predsjedni{tvu istalno se pozivalo na Ustav, a sve ratne akcije JNA su bile protivustavne.Milo{evi}eva grupa u Predsjedni{tvu SFRJ je, dok je Mesi} bio sprije~enda vr{i funkciju predsjednika, donijela odluku, u njegovom odsustvu,

374

predsjedni{tava republika, bili prisutni i najvi{i funkcioneri Federacije (kao {to su:Markovi}, Gligorijevi}, Kadijevi}, Brovet, Lon~ar, Gra~anin, Kambovski, Marendi},Zekan i dr.), a koja je odràna u vrijeme sve izrazitije agresije Srbije na Hrvatsku,trebalo je posti}i dogovor “za iznalaènje rje{enja za budu}e odnose ujugoslovenskoj zajednici” i voditi raspravu o Vladinom programu za tromjese~nimoratorij. Pozivaju}i se na odluku o povla~enju vojske iz Slovenije, te, s tim u vezi,kako je to “dokaz da niko nikoga ne zadràva silom u Jugoslaviji”, dr Kosti} nijeprihvatao pravo republika na razdruìvanje. Jovi} je traìo razoruàvanje republi~kihsnaga Hrvatske, pa da se tek onda “JNA moè povu}i u kasarne”. Kadijevi} je,obavje{tavaju}i da je u Hrvatskoj “u me|unacionalnim sukobima poginulo oko 310ljudi, a preko 5000 je ranjeno”, kategori~no bio protiv povla~enja JNA u kasarne(“kako da se vojska povu~e u kasarne, kad je stalno napadana...”). Tu|man jeiznosio podatke o ratu u Hrvatskoj i o akcijama ratnog vazduhoplovstva. Milo{evi} jebio protiv povla~enja vojske u kasarne, jer “nema mirnodopskih uslova”. Bez vojske,po njemu, “eto krvi do kolena”. Tu|man je ukazao na ~injenicu da se JNA “urazli~itim krajevima razli~ito pona{a. Na Kosovu je pomogla Srbiji da uspostavipravni poredak dràve Srbije, a u Hrvatskoj ratuje protiv ustavnog poretka dràveHrvatske”. Mesi} nije prihvatio Ohridsku izjavu, kao ni Tu|man, jer povla~enje JNAu kasarne (“vojska u vojarne”), {to je, po Mesi}u bilo klju~no pitanje, nije u{lo uizjavu. Naime, oni su “traìli bezuslovno povla~enje Jugoslovenske narodne armijeu garnizone, {to od strane ve}ine u~esnika sastanka nije prihva}eno i zato se nisusaglasili sa tekstom izjave” (S. Mesi}, nav. dj., str. 127-132). Tekst Ohridske izjave suobjavili S. Mesi}, nav. dj., str. 131-132 i K. Rotim, nav. dj., str. 118-119.

121 Isto.

122 Isto, str. XI.

kao i odsustvu Drnov{eka, po kojoj je JNA dobila pravo pokretatitrupe prema mjestima na kojima do|e do “sukoba”.123 Kada jepreuzeo du`nost predsjednika Mesi} je u vi{e navrata traìo da se JNAdovede “u ustavni red”, da je vrate u kasarne,124 ali uzalud.

375

123 Isto, str. 204. Vojno rukovodstvo se, po Mesi}u, uz stalno pozivanje na Ustav,pona{alo pu~isti~ki i velikosrpski, jer je provodilo osvaja~ku velikosrpsku politiku.Uspostavilo je, “preuzimaju}i funkcije Predsjedni{tva SFRJ, nekakav {tabvrhovne komande, a tu ima uticaja samo Milo{evi}ev klan. Republika Srbija uPredsjedni{tvu ima tri glasa, a ~etvrti joj je unaprijed bio poklonjen (‘drugooko’). Za odluke su potrebna petorica”. Mesi}, u svojstvu predsjednika, za svojestavove nikad nije mogao dobiti peti glas, a Srbija je povremeno dobijala i glasTupurkovskog i glas Bogi}evi}a (S. Mesi}, nav. dj., str. 204).

124 S. Mesi}, nav. dj., str. 140. Tako je, na primjer, na sjednici Predsjedni{tva 26.jula u Beogradu Mesi} traìo da se JNA dovede “u ustavni red”, da je vrate u kasarne.Pored toga, on je, pozivaju}i se na funkciju prvog ~ovjeka u Vrhovnoj komandi, vojnorukovodstvo upoznavao i sa brojnim ~injenicama o jakim napadima JNA na hrvatskasela i gradove i brojnim drugim zlo~inima, a posebno o masovnom pokolju Hrvata naBaniji 26. i 27. jula. O tome je Mesi}, na osnovu podataka dr Gregori}a, obavje{tavaoKadijevi}a i Broveta :

“... prvo, èstoki napadi minobaca~ima i drugim te{kim naoruànjem izarsenala JA na hrvatska sela i gradove na podru~jima isto~ne Slavonije, Like isjeverne Dalmacije;

drugo, veliki broj `rtava me|u civilnim pu~anstvom u hrvatskim selima igradovima, a osobito na Baniji, gdje je ve}ina mjesta raseljena, ~emu su pridonjeliopisani èstoki napadi, kao i teritoristi~ka aktivnost velikosrpskih terorista u tompodru~ju;

tre}e, veliki broj poginulih pripadnika snaga unutarnjeg reda RepublikeHrvatske kao rezultat {irenja velikosrpske pobune, uz vi{e ili manje otvorenupodr{ku kao i izravni anga`man pripadnika jedinica JA.

Kulminacija teroristi~kog divljanja, uz otvorenu pomo} jedinica JA,nastupila je 26. i 27. srpnja, organiziranjem i provedbom masovnog pokoljaHrvata u selima Struga, Mu~ani, Kuljani i Kozibrod na Baniji.

Sve se to odvijalo neovisno o dogovorenom prekidu vatre. Naprotiv, i poslijedogovora o prekidu vatre nastavljeni su jo{ è{}i oruàni napadi na pripadnikesnaga unutarnjeg reda Republike Hrvatske, a isto tako i na civilno pu~anstvo, sasvim karakteristikama genocida nad hrvatskim narodom.

Ti zlo~ini odvijaju se na o~igled Predsjedni{tva kao poglavara SFRJ ivrhovnog zapovjednika oruànih snaga, doti~ne JA, te Saveznog izvr{nog vije}a,

JNA se, poslije poraza u Sloveniji, “kona~no” orijentisala upravcu transformacije u srpsku vojsku, ~iji je cilj — formiranje VelikeSrbije.125 General Kadijevi} je 30. jula, uo~i sjednice Predsjedni{tvasa predsjednicima republika o budu}nosti Jugoslavije, u Jovi}evojkancelariji, Milo{evi}a i Jovi}a “jasno i definitivno” obavijestio “osvom stavu i kona~noj orijentaciji: JNA se transformi{e u vojskuonih koji èle da ostanu u Jugoslaviji, a najmanje je: Srbija,srpski narod plus Crna Gora. Na ovim principima se povla~i nateritorije i menja rukovodstva”.126

376

~iji je ministar obrane u vi{e navrata izjavio da se Armija ne}e mije{ati urazrje{avanje dràvno-politi~ke krize...” (Isto).

U Hrvatskoj je JNA iza{la u neka podru~ja po odluci Presjedni{tva SFRJ i dat jojje jednomjese~ni rok, koji je istekao druge sedmice juna 1991. Me|utim, JNA je i daljeostala tamo (Isto, str. 133 i 137).

125 B. Jovi}, nav. dj., str. 367. Admiral Mamula tvrdi da se JNA, poslije porazau Sloveniji, “jednostavno i bez otpora name}e koncept velike Srbije i diktira doktrinakoja }e ga ostvariti”. Tim prije, jer “procjena je da JNA vi{e nema izbora”. Stogase, po njemu, “armijsko rukovodstvo 30. jula ’91. i kona~no predaje” (B. Mamula,nav. dj., str. 230).

O~ito je da admiral Mamula “zaboravlja” da je JNA mnogo ranije — prije porazau Sloveniji prihvatila koncept Velike Srbije (to je jo{ od ranije bio njen izbor) i vojnorukovodstvo se prije 30. jula 1991. “predalo” vo|i Velikosrpskog pokreta — SlobodanuMilo{evi}u, koji je JNA nametnuo doktrinu realizacije fa{isti~kog projekta Velike Srbije.

126 Isto. Taj Kadijevi}ev “jasni” i “definitivni” stav i orijentaciju Jovi} je prokomentarisaona sljede}i na~in: “Ne veruje ni u koju varijantu opstanka celine Jugoslavije.

(Naravno, to smo mu i mi uporno govorili, ali je bio kolebljiv)” — B. Jovi},nav. dj., str. 367.

Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 30. jula vo|ena je, pored ostalog, rasprava oprocesu i kontroli primirja. Formirana je ve}inom glasova Dràvna komisija, na ~elusa dr Kosti}em, na {to je Mesi} napustio sjednicu. Me|utim, ta komisija, koja je bila“uz Armiju, uz Srbiju”, a koju su napustili Bogi}evi}, Tupurkovski, Ajanovi} iKambovski, nije zaustavila agresiju, jer je bilo neprihvatljivo da na njenom ~elu stojipotpredsjednik dr Kosti}, koji je javno pruìo podr{ku “teroristima u Slavoniji” (S.Mesi}, nav. dj., str. 142, 147 i 204).

Na toj je sjednici Mesi} traìo da se dr Kosti}, zbog toga {to je sredinom 1991.samovoljno obilazio “srpske autonomne oblasti” i odmetni~ke komande u Hrvatskoj (uBorovom Selu) i pred TV kamerama “hu{kao teroriste na eskalaciju antihrvatskih akcija”,pozove na odgovornost. Jovi} je “pomislio da bi u takvoj situaciji mogao biti duhovit:‘Zar Branku treba pasoš za odlazak u Hrvatsku’” (S. Mesi}, nav. dj., str. 137 i 141).

Milo{evi} je upozorio Kadijevi}a “da to {to govori sporo radi.Treba brè to da radi”, na {ta je general negodovao, “opravdava se,neprijatno mu je, a zna da je kriv”.127

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta nije bilo zadovoljno saKadijevi}evim postupcima. Stoga je po~etkom avgusta Milo{evi} poku{aoda smijeni Kadijevi}a (~ak i preko admirala Mamule, koji je stajao izanjega), jer je bio “nesposoban da u nastaloj krizi vodi Armiju”.128

377

127 Isto. Iznose}i navedene “epitete” i ocjene, posebno onu po kojoj je Kadijevi}kriv, Jovi} dalje navodi da je general “bio dugo neodlu~an”. Me|utim, “Veljko sevajka da niko ne}e da nas pomogne. Rusi gledaju sami sebe, a kad bi samo jednure~ rekli Amerikancima: ‘NJET’, mi bismo bili za{ti}eni od strane intervencije.Ovako, ako vi{e pritisnemo, prizna}e samostalnost Hrvatske, ona }e pozvatistrane trupe i nametnu}e nam sukob sa Evropom. Rusi su odbili i oru`je da namprodaju, a duguju nam skoro tri milijarde dolara” (Isto).

128 B. Mamula, nav. dj., str. 225-228. Po~etkom avgusta 1991. na sastanku u zgradiCK na U{}u, kome su prisustvovali Dragan Atanasovski (predsjednik SK-PJ) i MiraMarkovi}, iz najuèg rukovodstva SK-PJ, general Ljubi~i} i admiral Mamula (do sastankaje do{lo na zahtjev Ljubi~i}a da ga primi Mamula). Ljubi~i} je predloìo da treba smijenitiKadijevi}a, “jer je nesposoban da u nastaloj krizi vodi Armiju” (Isto, str. 225).

Inicijativa za smjenu generala Kadijevi}a je potekla od Milo{evi}a, u ~ijoj se ku}iizme|u njega i Ljubi~i}a vodila rasprava o Kadijevi}u. Polaze}i od toga, Mamula jeoti{ao kod Milo{evi}a, koji ga je odmah primio. Tom je prilikom Milo{evi}, kratkoiznose}i ocjenu o Kadijevi}u, zaklju~io da je izgubio ugled i podr{ku u Armiji i da gatreba smijeniti (Isto, str. 226).

S obzirom na to da nije mogao dozvoliti “da se odgovornost za ru{enjeJugoslavije svede na Armiju i Kadijevi}a osobno”, Mamula je iznio na~in na koji seSFRJ moè spasiti od katastrofe u koju je upala. S tim u vezi, on je, navode}i “da nijenikakav problem smijeniti Kadijevi}a, da ima generala koji mogu Armijuodlu~no i uspje{no voditi”, izjavio da svi predsjednici republika, uklju~uju}i iMilo{evi}a, moraju oti}i s vlasti. To je po Mamuli, bilo “jedino rje{enje u poku{ajuda se spasi Jugoslavija, premda je i za ovaj poku{aj mo`da ve} kasno”. Milo{evi}je, po Mamuli, bio iznena|en, ”ali je promptno reagirao: ‘Za{to ja, jedini sam kojipodràvam Armiju i branim Jugoslaviju?’ Ljutito se digao i krenuo premavratima, {to je bio znak da smo razgovor zavr{ili i da napustim kabinet. Nije mibilo svejedno, ali sam ve} u dolasku na razgovor bio spreman na najgore. Ni{ta senije dogodilo, mirno sam napustio pala~u i oti{ao” (Isto, str. 226-227).

Vojno rukovodstvo se, “kako je sa razvojem doga|aja sve vi{enestajala jugoslovenska dràva”, zalagalo za “brzo stvaranje noveJugoslavije”. Glavni motiv za takav njihov stav, “nije bio samo upotrebi da JNA ima svoju dràvu, ve}, prije svega, u uvjerenju daima naroda u Jugoslaviji koji zaista èle da ìve u zajedni~kojdràvi”. Polaze}i od takvog “uvjerenja” vojno rukovodstvo se zaloìloza formiranje takve dràve (“nove Jugoslavije”), ~ime je na taj na~inotvoreno iznijelo svoje ciljeve.129

Milo{evi} i Jovi} si bili protiv angaòvanja JNA za odbranudràvne granice SFRJ na sjeverozapadnom dijelu zemlje — u Slovenijii Hrvatskoj. Oni su budu}e granice Jugoslavije ozna~ili na zapadnojetni~koj granici Srba u Hrvatskoj (ratni plan “RAM”). Stoga su odJNA traìli “da se povu~e na te granice, uz ucjenu: ako se to neu~ini, da }e Srbija formirati svoje oruàne snage i organizovati svojuodbranu, a JNA prepustiti svojoj sudbini”.130

378

Milo{evi} je, vjerovatno zbog toga {to nisu bili zadovoljni njegovim postupcima,jer nije mogao udovoljavati svim njihovim zahtjevima, ustrajavao na obaranju Kadijevi}a.Tako je krajem septembra 1991. grupa od ~etrdesetak starje{ina gardijske brigade stiglano}u u SSNO i preuzela kontrolu nad zgradom Ministarstva i General{taba, traè}i ostavkugenerala Kadijevi}a, nude}i generalu Adì}u da preuzme njegovu du`nost i cjelokupnukontrolu nad Armijom. Iako je tu grupu predvodio major [ljivan~anin (oficir KOS-a ubrigadi), interesantnija je bila uloga pukovnika Vuka Obradovi}a, koji je bio klju~na li~nostu tom doga|aju. Kada je shvatio da je general Adì} odbio u~estvovati u obaranju Kadijevi}a,{to je zna~ilo da je pobuna propala, Obradovi} je odjednom nestao (Isto, str. 228).

U jednom razgovoru izme|u generala Mamule i generala Vasiljevi}a (na~elnikaKOS-a) u prolje}e 1991. Vasiljevi} ga “upozorio na karakteristike i ambicije pukovnikaVuka Obradovi}a i rekao da ovaj ozbiljno misli postati ministrom odbrane i nadase, da bi ga Srbija u tome podràla. Vasiljevi}u su bili poznati moji tada{nji odnosisa Kadijevi}em i vjerovatno je èlio da Kadijevi}u skrenem pa`nju na Obradovi}a,jer mu je previ{e vjerovao i oslanjao se na njega i njegove prosudbe. Nisam dalekood zaklju~ka da je poku{aj obaranja Kadijevi}a krenuo preko Vuka Obradovi}a.Me|utim, on nije profil vojnog starje{ine koji bi pobunu doveo do kraja uz rizikkrvoproli}a, {to se nije moglo isklju~iti, pogotovu kada se general Adì} isprije~iona putu” (Isto).

129 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90. S tim u vezi, Kadijevi} navodi: “...., pa zatotakvu dràvu treba i stvoriti”.

130 B. Jovi}, nav. dj., str. 343-367 i dr.; B. Mamula, nav. dj., str. 178. Mamula tvrdida ta “prijetnja ucjenom nije bila samo prazna pu{ka”, jer su namjere Srbije da formira

Pitanje povla~enja JNA iz Hrvatske bilo je na dnevnom redu.131

U takvoj su se situaciji (redukovani) zadaci JNA (po Kadijevi}u —oruàne snage) sastojali, izme|u ostalog, od : “1) odbrane srpskognaroda u Hrvatskoj i njegovog nacionalnog interesa; 2) izvla~enjagarnizona JNA iz Hrvatske; 3) pune kontrole Bosne i Hercegovine(pove}anjem gustine njenog posjedanja - prim. S. ^.), sa krajnjimciljem da se odbrani srpski narod i njegova nacionalna prava…”;“4) stvaranja i odbrane nove jugoslovenske dràve onih jugoslovenskihnaroda koji to èle, u ovoj fazi, srpskog i crnogorskog naroda.132

JNA se sa Srbima, u skladu sa tim zadacima, “prestrojila” naetni~kim srpskim granicama u Hrvatskoj i ratovala protiv Hrvatske iHrvata.133 JNA je u tom ratu za etni~ki ~iste teritorije stigla do pred

379

svoju vojsku u zamjenu za JNA bile o~igledno ispoljene u Ustavu Republike Srbije,usvojenom 28. septembra 1990, dok je jo{ postojala SFRJ, njene oruàne snage i sistemkomandovanja njima. Tim je Ustavom, pored ostalog, bilo utvr|eno da predsjednikRepublike “rukovodi oruànim snagama u miru i ratu; nare|uje op{tu i djelimi~numobilizaciju…”. Da bi se ta ustavna odredba mogla ostvariti trebalo je, tvrdi Mamula,ukloniti realnu prepreku - “postojanje JNA i neizvjesnost njezinog postojanja”. Poslijeneuspjeha JNA u Sloveniji ste~eni su, pi{e Mamula, uslovi da se ta prepreka ukloni. Stogasu Milo{evi} i Jovi} poja~avali pritisak na vojno rukovodstvo, posebno u ljeto 1991. (B.Mamula, nav. dj., str. 178-179 i 229).

131 Isto, str. 230. O tome Mamula pi{e sljede}e: “Bilo je samo pitanje vremenakada }e se JNA morati povu}i iz Hrvatske. Tu|man je zauzeo ispravan strategijskistav: na vanjskom planu insistirati i stvarati vojsku koja bi se mogla suprostavitiistovremeno i JNA i kraji{koj paravojsci, a kada Hrvatska bude priznata i JNA sebude morala povu}i, poraziti kraji{ku vojsku i natjerati Srbe na poslu{nost. Dokse stvore pretpostavljeni uvjeti zauzet je stav da se odugovla~i, pregovara, ne izazivaJNA na radikalan razra~un, kada se ocijeni da bi ona mogla u~initi traè}i prekidneprijateljstava, jednom rije~ju — kupovati vrijeme. Uspjelo mu je ostvariti sva tricilja, s tim {to se poraz kraji{ke vojske mogao odgoditi dok se ne steknu sveneophodne me|unarodne okolnosti najneposrednije povezane s ratom u Bosni iporazom bosanske srpske vojske prolje}a i ljeta ’95. Za Tu|mana je od po~etkarazbijanje Jugoslavije to bio jedinstven cilj — stvaranje velike Hrvatske. S Milo{evi}emje jo{ od marta ‘91-e, od Kara|or|eva, dogovarao podjelu Bosne i Hercegovine,nadigravali se tko }e u tome {to dobiti i kona~no uspio istjerati Srbe iz Krajine,osvojiti veliki dio zapadne Bosne i protjerati Srbe do pred Banja Luku” (Isto).


133 B. Mamula, nav. dj., str. 231. Ta je politika i praksa, po Mamuli, bila poraznaza JNA.

Gospi}, Oto~ac, Karlovac, Sisak, Novu Gradi{ku, Zadar, [ibenik, Sinji tu stala. Nije postigla politi~ke (odgoditi ”me|unarodno priznanjesvr{enog ~ina”) ni vojne ciljeve (osloba|anje blokiranih garnizona nacijelom podru~ju Hrvatske), odnosno ”strategiju angaòvanja JNAu Hrvatskoj ljeta i jeseni 1991. godine”, koju je, nakon odluke onapu{tanju Slovenije, osmislio i predloìo admiral Mamula.134 JNA jeraspolagala sa dovoljno snaga da postigne cilj prije nego je oktobra1991. u Hagu po~ela rasprava o suverenosti i nezavisnosti republika injihovom me|unarodnom priznavanju.135

380

134 Isto, str. 230-231. Razlike izme|u Mamulinih i procjena i stavova generalaAdì}a i drugih visokih vojnih starje{ina nisu postojale. “Svako tko je razmi{ljao oJugoslaviji, a ne o velikoj Srbiji i njezinim zami{ljenim granicama do{ao bi doistih zaklju~aka. Me|utim, malo je vrijedilo raspravljati o angaìranju JNA sna~elnikom General{taba. Stvarno, Armijom nije komandovao on, nego Milo{evi}”.

“Razdvajanje neprijateljskih i srpskih paravojski na liniji dodira mogao je”,po Mamuli, “biti privremeni cilj dok se ove ne razoruàju, stave pod kontrolu JNAili vojno poraze”. Po njemu “predugo {pekuliranje i zadràvanje na razdvajanjuvodilo je svrstavanju JNA na srpsku stranu”. Tu zamku “jednostranog pona{anjanisu izbjegle ni snage UN, ~ije su politi~ke, a posebno nacionalne, distance odzara}enih strana bile neuporedive s JNA”, tvrdi Mamula (Isto).

135 Isto, str. 231. Govore}i o tome, admiral Mamula navodi kako se “s mnogoargumenata moè tvrditi da se u oktobru ne bi krenulo na razbijanje Jugoslavije, nebi bila priznata ni Slovenija, da je JNA deblokirala svoje garnizone, popunila se i spristiglim snagama iz dubine pri{la odlu~nom razoruàvanju paravojski u Hrvatskoj.Ne bi bili razoruàni garnizoni JNA, oduzeto ogromno naoruànje, tehnika i ubojnasredstva, {to je omogu}ilo da se od ljeta do kraja jeseni sasvim izmijeni odnos snagaizme|u JNA i ZNG-a. Krajem septembra sâm je Tu|man ustvrdio da je sedamdesetobjekata JNA, od kompletnih garnizona do naoruàvanja i skladi{ta oru`ja, palo uruke ZNG. Oru`je, tehniku i opremu koja se vozovima povla~ila iz Slovenije velikimdijelom zarobili su ZNG-e. Samo u jednoj kompoziciji od 26 vagona ‘nestaloj naputu’ nalazila se oprema ekvivalenta 6 artiljerijskih divizona.

Gardijski korpus je 19. septembra napustio Beograd i krenuo k [idu i hrvatskojgranici. S brigadama iz Sremske Mitrovice i \akova imao je dovoljno snaga daglavninom izbije na prostor: Virovitica, Bjelovar, Koprivnica, Vara`din, a drugimdijelom oja~a ve} pristigle snage na podru~je: Karlovac, Sisak, Oku~ani i soklopnim i artiljerijskim snagama iz Karlovca, Jastrebarskog i Dugog Sela krenuprema Zagrebu, oslobode opsade kasarne u Zagrebu i Vara`dinu i primorahrvatsku vlast HDZ-a na pregovore. Dèpovi, kakav je bio Vukovar ili Osijek nisuimali nikakav vojni zna~aj u zami{ljenoj opreaciji. Ostali bi duboko u pozadini idijelili bi sudbinu onoga {to bi se desilo u Zagrebu i {irem podru~ju oko njega.

Vo|a Velikosrpskog pokreta i stvarni komandant Oruànih snagaSFRJ, Slobodan Milo{evi}, odlu~io je da, u skladu sa formiranjem“samostalne” srpske dràve Krajine, {to je bila su{tina velikosrpskestrategije u Hrvatskoj, JNA stane na etni~kim srpskim granicama i daih brani ”zajedno s kraji{kom paravojskom”. Takvo je nare|enjegeneralu Pani}u, operativnom komandantu grupacije na isto~nim hrvatskimgranicama, formalno izdao general Kadijevi}.136

Predsjedni{tvo SFRJ je 3. avgusta 1991. donijelo odluku o prekiduvatre “u Krajinama izme|u Srba i Hrvata i to uz saglasnost Hrvatske”.137

381

Operacijom JNA u sredi{njem dijelu Hrvatske trebao je, po mojem vi|enju,komandovati komandant Zagreba~ke vojne oblasti general Avramovi}. Njemu injegovoj komandi je bilo mjesto na nekom od komandnih punktova na centralnompodru~ju, a nikako na periferiji na poligonu Slunj, gdje se zabarikadirao i ostaonepomi~an tri mjeseca” (Isto, str. 231-232).

136 Isto, str. 232 i 239. “Umjesto zami{ljene operacije na cijelom podru~juHrvatske do{lo je”, po Mamuli, “do besmislene i krvave borbe u Vukovaru i okonjega, borbi isklju~ivo za teritorije izme|u srpskih i hrvatskih nacionalista.Sudbinu tih teritorija, kako sada vidimo, nisu odre|ivale pobjede jednih i porazdrugih, nego mnoge druge okolnosti: od me|unarodnih do etni~kih i historijskih,{to zaslijepljeni nacionalnisti nisu mogli shvatiti” (Isto, str. 232).

137 B. Jovi}, nav. dj., str. 368. O “neodlo`nom, apsolutnom i bezuvjetnomprekidu vatre” raspravljano je, navodi Mesi}, 2. i 3. avgusta na sjednici Predsjedni{tvaSFRJ. Zahtjev Hrvatske o uklju~ivanju evropskih posmatra~a u nadzor primirja vojnorukovodstvo i srpsko-crnogorski klan u Predsjedni{tvu su odbili. JNA je, imaju}i uvidu smje{taj i razmje{tanje, stalno gomilanje tehnike u zonama àri{ta, ubrzanopovla~enje korpusnih snaga u bosanskim podru~jima nasuprot Hrvatske i drugo, i{la ina cijepanje Hrvatske, radi zaposjedanja prostora Velike Srbije i ru{enje hrvatskedemokratski izabrane vlasti (S. Mesi}, nav. dj., str. 146-148).

Ministarska trojka je, prije svega, zbog “eskalacije rata u Hrvatskoj”, po petiput boravila u Jugoslaviji — 3. i 4. avgusta. Tada je Evropska zajednica, prilikomposjete Beogradu, predloìla i pro{irenje posmatra~ke misije na Hrvatsku, ~emu su seo{tro suprostavili Jovi} i dr Kosti}. Tako misija Evropske zajednice nije uspjela zbogblokade od strane srpskog bloka, za {to je Van den Bruk (Hans Van den Broek) optuìoSrbiju, koja se, nastoje}i da prikrije svoje osvaja~ke namjere, uporno suprostavljalainternacionalizaciji problema i prisutnosti objektivnih posmatra~a (Isto, str. 152-154).

Eskalacija rata protiv Hrvatske potakla je zahtjev za hitnim zasjedanjem Vije}asigurnosti. Rukovodstvo Hrvatske se zalagalo za punu internacionalizaciju (Isto, str. 157).

êtiri dana kasnije (7. avgusta) “SAO Krajina”, “SAO Slavonija” iRepublika Hrvatska “prihvatile su prekid vatre”.138

General Kadijevi} je 8. avgusta, na sastanku, na kome su, porednjega, u~estvovali Slobodan Milo{evi}, Borisav Jovi}, Branko Kosti}i general Blagoje Adì}, gdje su se dogovarali “o daljoj politi~kojorijentaciji u vezi sa odlukom o primirju u Hrvatskoj”, obavijestioprisutne o teritorijalnom prestrojavanju JNA. S tim u vezi, naveo jeda se vojska iz Slovenije dislocira u Bosnu i Srbiju.139

Milo{evi} je insistirao “na pove}anju borbene gotovosti vojske,jer, po njegovoj proceni, obra~un tek predstoji”. Pored toga, on jepitao, skoro insistirao “kada }e i da li }e vojska ve} jednom dazapo~ne definitivni obra~un”, jer su se, po njemu, Hrvati iz dana udan sve vi{e naoruàvali.140

General Adì} je, govore}i o stanju u vojsci, iznio da “nijebogzna kako dobro. Selekcije se vr{e, ali sporo”.141

382

138 Isto. Iznose}i taj podatak, Jovi} je napisao: “Vidje}emo dokle }e da traje.Hrvati, uglavnom, zloupotrebljavaju prekid da iznenade i pobiju vojnike JNA.Stalno upozoravamo vojno rukovodstvo da pove}a opreznost” (Isto).

139 Isto, str. 370.

140 Jovi} je iznio svoju procjenu “da su Hrvati u velikom {kripcu, da su preddilemom: eskalacija rata za njih je vojni poraz, a prihvatanje mira im donosiporaz na unutra{njem politi~kom planu. Njima je jedina nada internacionalizacijaproblema i dovo|enje stranih trupa. To se moè desiti samo u varijantime|unarodnog priznanja Hrvatske, koja bi mogla biti izazvana nekim na{impogre{nim potezom. Jedan takav potez mogao bi biti napad vojske na Hrvatskuvlast. Svet bi se okrenuo protiv nas. Problem je kako ih razoruàti a ne obarativlast” (Isto, str. 370-371).

Jovi} je taj sastanak napustio prije zavr{etka, zbog putovanja u Vojvodinu.General Kadijevi} mu je “odao priznanje” za “razloàn” stav. S tim u vezi, Jovi} jeu svojim memoarima zapisao: “ûdan je Veljko, ~as je za op{ti napad i ru{enjehrvatske vlasti, ~as je protiv toga” (Isto, str. 371).

141 Isto, str. 371.

Na tom je sastanku postignut dogovor “da vojska ne smanjujeborbenu gotovost, bez obzira na primirje”.142

Jovi} je tada procijenio zna~aj intenzivnog izbacivanja izvojske Slovenaca i Hrvata, povla~enja vojske na teritorije koje }edefinitivno braniti i o~istiti ih od HDZ vojske. To je, po njemu, bilojedino rje{enje, jer su sve drugo “lutanja i gubljenje vremena. Malo— pomalo, ali sporo”, to se, po Jovi}u i ostvarivalo.143

Na sastanku kod Kadijevi}a, 14. avgusta, gdje su, pored njega,u~estvovali: general Adì}, Milo{evi}, Jovi}, Momir Bulatovi} i drBranko Kosti} (sastanak [estorice), general je saop{tio “procenuvojske” (“... Hrvati su se odlu~ili na zao{travanje s JNA”, neslogakod Srba u Krajini i Slavoniji, posve}ivanje mnogo ve}e pa`nje Bosnii dr.)144 i predloìo formiranje stalnog sistema koordinacije u pomenutomsastavu. To je obrazloìo ~injenicom kako “drugi rade mnogosistemati~nije od nas”. Priznao je da je za vojsku taj prilaz opasan, ali

383

142 Isto.

143 Isto. Tu svoju procjenu Jovi} je formulisao na sljede}i na~in: “Mi zaistanemamo drugo re{enje nego da intenzivno izbacujemo iz vojske Hrvate i Slovence,da povla~imo vojsku na teritoriju koje }emo definitivno braniti i da ih svomèstinom o~istimo od HDZ vojske” (Isto).

144 Isto. S tim u vezi, Kadijevi} je, izme|u ostalog, naveo: “Prema informacijamaiz vi{e izvora, a gr~ki je sasvim pouzdan, Hrvati su se odlu~ili za zao{travanje sJNA, da bi na osnovu ve}e konfrontacije izazvali stranu vojnu intervenciju.

Sada{nje im stanje ne odgovara. Imaju podr{ku Vatikana i SRN kao iblagonaklonost SAD.

Rumuni predvi|aju sli~an udar u svojoj zemlji u oktobru, ali to vezuju sazbivanjem u Jugoslaviji, strahuju}i od Ma|ara.

Strane vojne sile ocenjuju da slede}i pravac akcije za ru{enje rukovodstva Srbijei JNA treba da im bude razdor u SPS, jer su ocenili da su opozicione snage slabe.

Ozbiljan je problem nesloge kod Srba u Krajini i Slavoniji i u politi~kom i uvojnom pogledu. Hitno je potrebna koordinacija” (Isto).

...

O BiH kaè da Alija i njegovi ne}e lako promeniti stavove. Bosni se moraposvetiti mnogo ve}a pa`nja” (Isto).

je naglasio kako je nuàn. Stoga je iznio kako bi bilo dobro “da senapravi stru~ni {tab od 5-6 ljudi (Srbija, Crna Gora i JNA), kojibi imao zadatak da procenjuje i predlaè odluke”.145

Prihva}en je njegov prijedlog o sistematskom dogovaranju“[estorice”, koji su, posebno od 14. avgusta, donosili stvarne odluke.Me|utim, ideja o formiranju “stru~nog {taba” nije podràna, sobrazloènjem da “analize neka pravi vojska”.146

Srbija je, pod uticajem me|unarodne zajednice, po~etkom avgusta1991. prihvatila odluke o prekidu vatre i uspostavljanju primirja, stim {to ih redovno nije po{tovala, kao {to je to bilo i sa odlukom od6. avgusta. JNA je preduzimala vojne akcije zdruènih snaga, vr{e}ibrojne zlo~ine.147 Vlada Republike Slovenije je 8. avgusta obavijestilasvijet da je Hrvatska “izloèna agresiji jugoarmije”. Mesi} je uzaludnogovorio da je samo internaliziranjem i dovo|enjem mirovnih snagamogu}e sprije~iti “prerastanje krize u ratni sudar”. Stoga je, kao irukovodstvo Republike Hrvatske, uporno insistirao na pro{irenjumandata misije posmatra~a i daljem angaòvanju ministarske trojke

384

145 Isto. Jovi} je taj prijedlog prokomentarisao ovako: “Bojim se da bi nam, uprotivnom, mogle izma}i glavne stvari”.

Kadijevi} je, pi{e Jovi}, naveo primjer da je Branko Kosti} “sino} izjavio, bezprethodnog dogovora, da je bolje zvati rezerviste nego produèno zadràvatiregrute, {to nije stav i procena vojske” (Isto).

146 Isto, str. 372.

147 S. Mesi}, nav. dj., str. 159. Osvaja~ki napadi na Hrvatsku u prvoj poloviniavgusta, po Mesi}u, “dobivaju na razornoj èstini. Meta vojnih topova su ovihdana Osijek, Vinkovci i Saborsko, a napadi po~inju i na êminac i Topusko naBaniji. Desantne jedinice JNA su blokirale otok [oltu. Zadar s okolnim naseljimaje bez vode; teroristi su kod Obrovca zatvorili ventile vodovoda. Kod Kostajnicese redaju novi zlo~ini; smrtno je ranjen izvjestitelj HTV-a Goran Lederer. Uisto~noj Slavoniji i zapadnom Srijemu, u Baranji, na Baniji i Kordunu, u Lici —ve} je vi{e od 30.000 prognanih Hrvata, ali oti{lo je i na desetke tisu}a Srba kojesrbijanske vlasti jo{ zovu i zbrinjavaju u Srbiji {alju}i autobuse i kolone privatnihvozila po njih i u sela gdje nije bilo ba{ nikakve intervencije naoruànih snagaRepublike Hrvatske” (Isto, str. 159).

u Jugoslaviji. Srbija nije po{tovala primirje, a Milo{evi} je varao svijet,u nastojanju da osvoji {to vi{e hrvatske teritorije, radi ostvarenja snao Velikoj Srbiji. JNA je primirje koristila da pove}a ìvu silu. Vojnorukovodstvo je, u nastojanju da podigne “borbenu gotovost” ija~anje armije, odnosno vanredne mjere, od Predsjedni{tva traìlo danaredi “ustavno regrutovanje”, odnosno “izvr{avanje zakona”, uzàlbu da je u julu 1991. u jedinice Armije upu}eno svega 51,6 odstoregruta.148

Primirje u Hrvatskoj je kr{eno i krajem druge i po~etkom tre}esedmice avgusta, posebno u Baranji. JNA je artiljerijom tukla Osijek,Vinkovce, Vukovar i dr. mjesta. U zapadnu Slavoniju su 16. avgustauba~ene trupe i tehnika Banjalu~kog korpusa JNA, pod komandomgenerala Uzelca.149

Agresorski napadi na Hrvatsku su poja~ani 16. i 17. avgusta.Mesi} je na sjednicama Predsjedni{tva ukazivao na te zlo~ine i upornotraìo da se zaustave napadi. Dr Kosti} ga 16. avgusta, na sjedniciPredsjedni{tva, “tje{io” kako }e to ispitati njegova komisija. Me|utim,

385

148 Isto, str. 159-163. Sabor Republike Hrvatske je donio Odluku o neprimjenjivanjuZakona o vojnoj obavezi, pa regruti iz Hrvatske vi{e nisu odlazili u JNA, kao ni izMakedonije. U Bosni i Hercegovini je odgo|eno upu}ivanje regruta tokom jula, a uavgustu su regrutovani mladi}i mogli biti raspore|eni samo u jedinicama u Bosni iHercegovini. Srbija je, polaze}i od ocjene da je “Srbija svuda gde ìve Srbi”, 8. julausvojila stav “da se regruti iz Republike Srbije upu}uju na odsluènje vojnog rokasamo u jedinice JNA na teritorijama koje nastanjuju narodi koji su se opredelilida ìve u Jugoslaviji” (Isto, str. 161).

Ostav{i bez regruta, SSNO je 12. avgusta, “saglasno saveznim zakonima”,Predsjedni{tvu izdiktirao sljede}u odluku :

“1. Najkasnije do kraja avgusta ove godine, vojno-teritorijalni organi preuze}eposlove vojne obaveze na celoj teritoriji SFRJ, osim u Republici Sloveniji.

2. Preduze}e sve potrebne mere, uklju~uju}i i mere krivi~nog gonjenja protivnajodgovornijih lica koja sabotiraju i ne sprovode Zakon o vojnoj obavezi iOdluku Predsedni{tva SFRJ u pogledu vojne obaveze i upu}ivanja regruta u JNA.

3. Zadrà}e borbenu gotovost JNA na potrebnom nivou” (Isto, str. 161).

149 Isto, str. 164-166.

JNA je sa napadima nastavljala sa nesmanjenom èstinom. Srpskademokratska stranka Bosne i Hercegovine je, nezavisno od upada 5.korpusa JNA u zapadnu Slavoniju, poslala (sredinom avgusta) hiljaduSrba u borbu protiv Republike Hrvatske.150

Neuspjeli dràvni udar mar{ala Jazova i Krju~kova (VladimirAleksandrovi~ Krju~kov - predsjednik KGB) u Moskvi 19. avgusta1991. uni{tio je posljednju nadu Milo{evi}u i vojnom rukovodstvu da}e dobiti spoljnu podr{ku za svoju vlastitu kontrarevoluciju uJugoslaviji. Tako je donekle preuranjena radost Socijalisti~ke partijeSrbije151 splasnula odmah i Milo{evi} je morao da se odrekne pustenade da }e uz pomo} “preporo|enog” SSSR-a zavladati cijelomJugoslavijom. Milo{evi} je poku{ao da obori saveznu vladu152 i

386

150 Isto, str. 166-170. Oruàni sastavi pobunjenih Srba u zapadnoj Slavoniji 16.avgusta 1991. napali su u Oku~anima jedinicu hrvatske policije i Zbora narodne garde.Zbog toga je Vlada Republike Hrvatske zatraìla hitan sastanak Predsjedni{tva SFRJ.Iz Bjelovara je istoga dana upu}ena Borbena grupa 265. mehanizovane brigade, a spodru~ja Bosne i Hercegovine u Oku~ane je u{ao dio 329. oklopne brigade i napaohrvatsku policiju. Vojno rukovodstvo je optu`bu rukovodstva Republike Hrvatske zaotvorenu agresiju odbacilo kao neosnovanu, smatraju}i da je “logi~no angaòvanjesnaga Prve vojne oblasti i jedinica Banjalu~kog korpusa na spre~avanjume|unacionalnih sukoba u svojoj zoni odgovornosti” (D. Marijan, nav. dj., str. 305).

151 O. Backovi} — M. Vasi} - A. Vasovi}, nav. dj., str. 358; M. Vasi} — F. [varm,ZADAH ZLOÎNA — SRPSKE PARAVOJNE FORMACIJE 1990. - 2000, u : RATOVIU JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd,7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 243. U jugoslovenskim generalskim krugovimaodlazak Mihaila Gorba~ova je prièljkivan. Osim u vojnim krugovima zadovoljstvo jebilo vidljivo i u Miloševi}evom krugu. Profesor Mihajlo Markovi}, jedan od Jovi}evih~elnika u SPS (vladaju}oj partiji) javno je podrào pu~iste (S. Mesi}, nav. dj., str. 170-171).

152 Isto. Milo{evi} je na sjednici Predsjedni{tva SFRJ, s predsjednicima republika,22. avgusta, iznio tvrdnju da je Markovi}eva ekonomska politika katastrofalna, na {tosu ga “lepo upozoravali” pro{le godine (27. decembra), za {to je kriv (“Ti si kriv”).Time je Milo{evi} poku{avao da obori Saveznu vladu, {to je, prije njega iniciraoMomir Bulatovi} tvrdnjom: “Ako nema Skup{tine, ako ona ne funkcioni{e, ondanema ni SIV-a”. Na takve neargumentovane optu`be strpljivo je odgovorio Markovi}:“Srbija je onemogu}ila dono{enje ekonomskog programa za 1991. godinu. Srbijaje provalila u platni sistem, Srbija se nije pridràvala ni jednog dogovora, pa kakose onda moè svaljivati odgovornost na drugoga”. Na to je, odmahuju}i rukom,Milo{evi} uzvratio: “To je bilo za pro{lu godinu”, na {ta mu je Markovi} ponovo

aktivirao rezervni plan: “antifa{isti~ka” propaganda i retorika JNA ireìma po~inje da se pretvara u velikosrpsku retoriku (”usta{e” svevi{e zna~e ”Hrvati” a sve manje ”reìm HDZ”). Jedinice JNA, razvijenejula 1991. na granici Vojvodine i Hrvatske, pre{le su u napad za teritorije,a ne u napad za svrgavanje HDZ vlasti u Hrvatskoj. Politi~ka platformarata zamjenjuje se etni~kom. JNA ubrzano postaje srpska vojska.153

Teritorijalne pretenzije Srbije prema Hrvatskoj i nekim drugimrepublikama krajem avgusta 1991. postale su jo{ izraènije. Agresijaprotiv Hrvatske je i dalje eskalirala. Odluka o neodlo`nom i apsolutnomprekidu vatre u Republici Hrvatskoj stalno je naru{avana. Ni Kosti}eva“Dràvna komisija” nije mogla prikriti sve ve}e `rtve i ogromnematerijalne {tete.154

Posmatra~ka misija Evropske zajednice je 27. avgusta utvrdilada JNA djeluje zajedno sa srpskim pobunjenicima protiv Hrvatske(priklonila se osvaja~koj opciji Srbije). U “Deklaraciji o Jugoslaviji”Evropska zajednica je saop{tila svoje opredjeljenje da “nikada neprizna promjenu granica” i “ne prihvati politiku svr{enog ~ina”,te iznijela namjeru da sazove mirovnu konferenciju i utvrdi proceduruza arbitraù. U tom su dokumentu prisutna tri na~ela: odre|enjeagresora (Srbija - JNA), me|unarodni nadzor i konferencija o Jugoslaviji.

387

odgovorio: “Ekonomsku politiku ste pro{le godine minirali, prekinuli stetrgova~ke i ekonomske odnose, izvr{ili ste proboje u pla}ama i javnoj potro{nji,izvr{ili ste upad u platni i monetarni sistem... Eto, Slobodane, na osnovu togabismo mogli govoriti o odgovornosti... Proizvodnja pada, a pla}e rastu. Posljednjepla}e su ispla}ene na razini 41,5 milijardi dinara ...” (S. Mesi}, nav. dj., str. 181).

153 Isto.

154 S. Mesi}, nav. dj., str. 187-188. General Špiro Nikovi}, kninski komandant jeavgusta 1991. izjavio kako Armija za pet dana moè izvesti veoma uspješnu operaciju,i to Armija mora uraditi, a ne samo da izigrava pomiritelja u tzv. tampon zoni. GeneralUzelac, komandant Banjalu~kog korpusa, uputio je pot~injene komandante da stenkovima i transporterima prelaze Savu i prodiru na sjever “da bi utvrdili prave,pravi~ne granice”. Za Srbijansku vladu “to nije bio osvaja~ki pohod, to nije ratSrbije protiv Hrvatske, to je samo spašavanje ugroènih Srba i ispravljanjeadministrativnih, nepravednih granica”. Me|utim, radilo se o srbijanskom scenarijumijenjanja granica, odnosno osvaja~kom ratu za Veliku Srbiju (Isto, str. 186, 191 i 194).

Kroz Bosnu i Hercegovinu su 27. avgusta 1991. krenule ogromne snage JNA premaHrvatskoj (Isto, str. 185).

Na taj su na~in “{irom otvorena vrata internacionalizaciji kompleksajugoslovenske krize”, odnosno kona~no je internacionalizovana, posebnoagresija na Hrvatsku, ~emu se Srbija protivila, naro~ito prisustvuposmatra~a Evropske zajednice u Hrvatskoj.155

Pet dana je trajalo uvjeravanje. Predsjedni{tvo SFRJ je tek unastavku sjednice, sa predstavnicima Evropske zajednice i predsjednicimarepublika, 1. septembra prihvatilo dokumente Evropske zajednice :Deklaraciju o Jugoslaviji, Memorandum o saglasnosti za pro{irenjeposmatra~ke misije u Jugoslaviji i Sporazum o prekidu vatre.156

388

155 Isto, str. 198-200. Tako je, tvrdi Mesi}, Evropa imenovala agresora (Srbija) inije dopustila nasilno mijenjanje granica. S tim u vezi, on pi{e: “Propada velikosrpskiscenarij. Internacionalizacijom, ulazimo u proces sprje~avanja ovog prljavog ratanametnutog Hrvatskoj” — Isto, str. 198-200 i 203-204.

156 S. Mesi}, nav. dj., str. 206-212; B. Jovi}, nav. dj., str. 380-382. Ta sudokumenta 29. avgusta “izu~avali” Slobodan Milo{evi} i Borisav Jovi}. U svomdnevniku za 29. avgust Jovi} je zabiljeìo : “Kaèm Slobodanu svoje mi{ljenje osu{tini i toku ju~era{nje sednice Predsedni{tva. On se potpuno slaè sa mnom.Kaè da na njega vr{e nevi|eni pritisak predstavnici EZ. Pritisak je zasnovan naneistinama i pretvara je u optu`be. Razmi{ljao je kako da se postavimo. Smatrada je Deklaracija ne{to {to su oni usvojili i {to mi ne moèmo da promenimo, iakoje neprincipijelna i nepo{tena. O tome ne vredi raspravljati. Treba da sekoncentri{emo na dokumenta za koja se o~ekuje da mi potpi{emo, a to jeSporazum o prekidu vatre i Memorandum o saglasnosti. Da u~inimo sve dapopravimo u tim dokumentima {to nije prihvatljivo, pa da se dalje borimo.Smatra da bi bilo za nas mo`da i gore da nas odmah izoluju nego da u|emo u daljitok svi zajedno pa da se borimo. Ako nas sada navedu da ostanemo po strani,mogu ve~ito da nam pripisuju da smo sami odabrali takav put.

Upozoravam ga da Deklaracija ne samo da ima neprihvatljive ocene negozahteva da prihvatimo Mirovnu konferenciju, arbitraù, monitoring i primirjekoji se zasnivaju na tim neprihvatljivim polaznim ocenama, pa, prema tome, nijemogu}e ‘primiti je k znanju’ i }utati. Tako|e, upozoravam ga da se u ‘Sporazumuo obustavljanju sukoba’ zahteva da se razoruàju sve paravojne jedinice izuzevhrvatske policije, a Hrvati su upravo najve}i broj nelegalno naoruànih proglasilipolicijom, koja je narasla na 120.000 ljudi. Tako|e se predvi|a izuze}e odrazoruànja za ‘redovni sastav garde’, {to je neprihvatljivo jer je cela hrvatskagarda nelegalna. Ispada da se zahteva samo razoruànje srpskih jedinca uKrajini, ako ih uop{te ima. Dalje, zahteva se da se JNA povu~e u kasarne, {to bibio ku}ni pritvor za vojsku. Valjda se radi o povla~enju u garnizone, a ne u

Milo{evi}eva grupa u Predsjedni{tvu SFRJ je glasala “za”, “uz izjaveda se radi o ultimatumu sra~unatom na me|unarodnu izolacijuSrbije i Crne Gore”, koji, po Jovi}u, “ne}e ni{ta dobro doneti niJugoslaviji ni onima koji su se odlu~ili na takvo politi~ko nasilje”.157

389

kasarne. Sve su to neprihvatljivi stavovi, koji èle da nam nametnu ultimativno,da potpi{emo, ina~e }e nas ekskomunicirati, nastaviti razgovore sa onima koji toprihvataju i nas optuìti za rasturanje Jugoslavije.

Slobodan kaè da je bolje da u|emo u dalji krug razgovora nego da nasoptuùju da smo se sami isklju~ili. Podse}a me da i vojska misli sli~no. Jo{ }erazmotriti celu situaciju, ali o~ekuje veliki pritisak EZ na nas. Nada se da }emo udaljoj fazi ipak imati prostora i vremena da razja{njavamo na{u poziciju i dauspostavimo ravnopravniji tretman.

Zaklju~ili smo da na sednici Predsedni{tva poku{avam da ostvarim nekeispravke dokumenata ako bude bilo mogu}e” (B. Jovi}, nav. dj., str. 380-381).

157 B. Jovi}, nav. dj., str. 381-382. Prilikom glasanja o Memorandumu o misijiposmatra~a Jovi} je rekao: “Dàba ti je govoriti, nema mogu}nosti za razgovor. I jamoram prihvatiti nametnutu sudbinu” (S. Mesi}, nav. dj., str. 212).

O toj posljednoj sjednici Predsjedni{tva u punom sastavu Jovi} je zapisao :

“1. septembar 1991.

Sednica Predsedni{tva. Nastavak razmatranja dokumenata (ultimatuma) EZ.

Mesi} je odmah traìo da se izjasnimo glasanjem, jer evropska ‘trojka’ ~ekana{ stav (Do{la iako je nismo zvali).

Ja iznosim primedbe na Sporazum o prekidu vatre i traìm da Predsedni{tvozauzme stav da treba demobilisati i razoruàti i hrvatsku policiju iznadnormalnog sastava od 20.000 ljudi i Hrvatsku gardu u celini, a da JNA treba dase povu~e u garnizone, a ne u kasarne.

Mesi} i Drnov{ek insistiraju da se ni{ta ne menja. Lon~ar ih podràva. Kaù,ko ho}e da potpi{e, ide dalje u razgovore, ko ne}e, moè da se isklju~i. Samo jepreostalo da glasamo i tu nema vi{e {ta da se pregovara i razgovora.

Na moje veliko insistiranje, sloìli su se da ja sam pozovem Van den Brukai da mu ukaèm na primedbe, koje, ako bi se uklonile, daju mogu}nost da sedokumenti usvoje.

Prekinuli smo sednicu da bih obavio taj razgovor.

Van den Bruk je bio brutalno odbojan. Rekao mi je: ‘Ja nisam ovde do{aoda pregovaram s vama’. Nije hteo ni da ~uje ni za kakve promene. Bilo je jasnoda prièljkuje isklju~enje Srbije i njenu izolaciju, kao i da postoji jasan dogovors Mesi}em i Drnov{ekom.

Na sastanku Neformalne grupe - “[estorice”, 5. septembra,Kadijevi} je, poslije potpisivanja Sporazuma o prekidu vatre 1.septembra i Memoranduma o evropskim posmatra~ima, dao “ocenusituacije”,158 iznio vi{e “razmi{ljanja i stavova o vojsci”,159 aposebno slu~ajeve u kojima vojska mora biti spremna za rat,160 i daovi{e prijedloga. Rat je, po Kadijevi}u, morao biti ofanzivan ivisokog inteziteta, “jer bi druga~ije i{li u poraz”. Za nametanjeofanzivnog rata, po njemu, je bila potrebna mobilizacija u Srbiji i

390

Vratio sam se na sednicu Predsedni{tva i obavestio ih o rezultatu. Separatistisu likovali. O~ekivali su trijumf — da }u i ja i ostali iz Srbije i Crne Gore glasatiprotiv. Glasali smo za, uz izjave da se radi o ultimatumu sra~unatom name|unarodnu izolaciju Srbije i Crne Gore, koji ne}e ni{ta dobro doneti niJugoslaviji ni onima koji su se odlu~ili na takvo politi~ko nasilje” (B. Jovi}, nav.dj., str. 381-382).

158 Isto, str. 382. S tim u vezi, Kadijevi} je naveo: “Sporazum o prekidu vatreje znak propasti hrvatsko-nema~ke linije i propast klopke koju su bili postaviliSrbiji. Posle Sporazuma poku{avali su da vrate liniju sukobljavanja sa ciljempriznanja Slovenije i Hrvatske uz eventualno plave {lemove ili evropske vojske.

Srbiji i Vojsci odgovara ubrzani po~etak Evropske konferencije o Jugoslaviji7. i 8. o. m. Vojsci zato {to je njena izdr`ljivost vrlo ograni~ena.

Cilj Hrvatske i Nema~ke je da se na brzinu ili nametne diktat ili iznudipriznanje Slovenije i Hrvatske, a to je izbegnuto.

Francuzi i Englezi vide liniju prodora Nema~ke ka Balkanu i suprostavljajuse raspadu Jugoslavije i priznanju Hrvatske” (Isto).

Milo{evi} je, tako|e, naveo da mu je Gr~ki ministar vanjskih poslova iznio sli~neocjene (Isto).

159 Isto. Kadijevi} je, po Jovi}u, iznio “slede}a razmi{ljanja i stavove o vojsci :

— Vojska ne moè biti jedina savezna institucija za sklapanje i sprovo|enjeprimirja, nego deo celog sistema Federacije.

- Transformacija vojske mora da se vr{i onako kako se vr{i transformacijaJugoslavije” (Isto).

160 Isto. Vojska je, po Kadijevi}u, morala biti spremna za rat u sljede}im slu~ajevima :

“1. Ako se od strane Hrvatske nastavi sa provokacijama i blokadama donepodno{ljivih razmera i ako se vidi da bi to dovelo do raspada JNA.

2. Ako bi se u kona~nim re{enjima i{lo na nametanje neprihvatljivih re{enjaza srpski narod” (Isto).

Crnoj Gori, zatim Srba u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini “i ne{toMakedonaca i Muslimana”.161

Polaze}i od ocjene da je za takve odluke potrebna “uskla|enostpolitike i propagande, osobito u odnosu na ljude koji idu u rat”,Kadijevi} je, na tom zajedni~kom sastanku traìo da se donesetakva odluka.162

“[estorica” su primili k znanju Kadijevi}evu procjenu i prijedloge,s tim da se uskoro ponovo na|u i nastave “dalje razmatranje stanjai usmeravanje tokova doga|aja”.163

Agresija na Republiku Hrvatsku je po~etkom septembra 1991, ipored Sporazuma o prekidu vatre, nastavljena i poja~ana (Sporazum“nije osigurao mir. Rat je eskalirao”).164 Predsjedni{tvo je 3. septembrauzaludno zasjedalo u Beogradu. Evropska zajednica u Hagu usvojilaje jo{ jednu deklaraciju o Jugoslaviji i donijela odluku da 7. septembra

391

161 Isto, str. 383.

162 Isto. Kadijevi} je tada govorio i o materijalnim resursima, finansiranju,nacionalnom sastavu JNA i dr., {to je Jovi} u svojim memoarima zabiljeìo :

“Materijalni resursi su delimi~no ograni~eni. U Ratnom vazduhoplovstvu suograni~ena ubojna sredstva i gorivo.

Finansiranje bi moralo biti ratno. Sada imaju u Narodnoj banci Jugoslavije60 mld. din. ratne rezerve /8,6 milijardi DM — prim. S. ^./.

Nacionalni sastav JNA bi se u tom slu~aju morao dalje bitno menjati. I beztoga se de{avaju svakog dana lomovi u porodicama i kod oficira.

- Sloveniju i Hrvatsku treba u EZ izloìti sukobu sa Evropom. Podvla|ivatiEvropi sve {to bude predlagala (o~uvanje Jugoslavije, novo ustavno re{enje i sl.).

Evolucijom razgovora do}i }e do onoga {to nama odgovara, jer }e Hrvati iSlovenci ostati tvrdoglavi na otcepljenju i iznervirati Evropu.

Na{ je koncept: Jugoslavija, ravnopravna zajednica, efikasna dràva, bezeksperimenata, samopredeljenje naroda.

Ne treba da ulazimo u ‘crevca’ sa sitnim pitanjima nego da se drìmo principa”(Isto).

163 Isto.

164 S. Mesi}, nav. dj., str. 213-215.

sazovu Konferenciju o Jugoslaviji, kojom }e predsjedavati lord Karington.General Kadijevi} izjavljuje da je “reìm u Hrvatskoj fa{isti~ki”, utoj republici djeluje “’neonacizam’, najve}a prijetnja srpskomnarodu”. “Vjerovao” je “da nema armije u svijetu koja se bilo kadau istoriji na{la u nezavidnijem poloàju od na{e, ostali smo bezdràve...”. Mirovna konferencija o Jugoslaviji otpo~ela je s radom 7.septembra u Hagu i odràna u nastavcima, pod predsjedni{tvom lordaDejvida Karingtona.165

392

165 Isto, str. 215-232. Evropa je, po Mesi}u, shvatila da se u Hrvatskoj ne vodirat hrvatskih Srba za njihova prava, nego da je rije~ o okupaciji hrvatskih teritorija, ucilju formiranja Velike Srbije (Isto, str. 213).

Na Ha{koj mirovnoj konferenciji o Jugoslaviji, koju su sazvale zemlje ~laniceEZ, u~estvovali su ~lanovi Predsjedni{tva SFRJ, predsjednik SIV-a, {est republi~kihpredsjednika, savezni sekretar za spoljne poslove, ministri spoljnih poslova EZ-a,predstavnici Evropske komisije, Evropske politi~ke kooperacije, KESS-a i predsjedavaju}ilord Karington.

U~esnici su u zajedni~kom saop{tenju izjavili :

“Mi, predstavnici Europske zajednice i zemalja ~lanica, kao i Jugoslavije injezinih republika, sudjelovatelji otvaranja Konferencije o Jugoslaviji, okupilismo se u Pala~i mira u Haagu 7. rujna 1991.

Zajedni~ki nam je cilj da donesemo mir svima u Jugoslaviji i prona|emotrajna rje{enja, pravedna kad je rije~ o svim njihovim legitimnim strahovanjimai te`njama. Da bismo to postigli, odlu~ili smo u sklopu Konferencije uspostavitiArbitra`nu komisiju.

Otvorenje dana{nje konferencije ozna~ava po~etak pregovaranja obudu}nosti Jugoslavije i njenih naroda, a rezultat tog pregovaranja morapo{tivati interese svih koji tu ìve.

Obe}avamo da }emo traìti mirno rje{enje zasnovano na na~elima iobvezama dogovorenim u okviru procesa KESS.

Odlu~ni smo da nikada ne primamo promjene bilo kojih granica koje ne bibile izvedene mirnim putom i sporazumno.

Ponavljamo na{u vjernost Pari{koj povelji za gradnju nove Europe, u~vr{}enjui ja~anju demokracije kao jedinog sustava, koji treba upravljati svima nama.

Sve~ano objavljujemo svoju volju da u~inimo sve {to je u na{oj mo}i dakonferencija o Jugoslaviji protekne u miru, uz nadzor prekida vatre i svihelemenata koji su za to potrebni i da se time pridonese mirnom rje{enju”.

Usvojenu zajedni~ku izjavu potpisali su svi u~esnici. Dogovoreno je da 12.septembra po~ne sa radom Arbitra`na komisija (K. Rotim, nav. dj., knj. 1, str. 144).

Krajem prve i po~etkom druge sedmice septembra agresija naRepubliku Hrvatsku je poja~ana.166 I Evropa je, ne samo Hrvatska,bila u {oku, a Amerika je “duboko razo~arana degeneracijompoliti~ke svijesti u Jugoslaviji i oìvljavanjem najniìh strasti unacionalisti~kim politi~kim krugovima Srbije, ali i Hrvatske iSlovenije”, te im ni “ha{ka konferencija ne daje nade u uspjeh”.167

U nemogu}nosti da u neposrednom razgovoru i na sjedniciPredsjedni{tva kontaktira Kadijevi}a, Mesi} je 11. septembra iz Zagreba,generalu uputio pismo, u kome je, pored ostalog, ukazao naizvaninstitucionalno djelovanje JNA.168 Za takvo djelovanje JNA

393

166 Isto, str. 233. Nakon povratka iz Haga Mesi} je zatekao radni sto “prekrivenizvje{}ima o ja~anju agresije: izvedeni su u~estali napadi na industrijsku zonuSiska, minobaca~i razaraju Novsku, Gradi{ku, Gospi} i Oto~ac, svjeè trupe, sprisilno mobiliziranim ljudima u sastavu Banjalu~kog korpusa, gomilaju se naboji{tu kod Oku~ana... Ni spomena o realiziranju Sporazuma o primirju ipovla~enju vojske u vojarne. Uzaludne su i molitve Svetog Oca Pape za mir uHrvatskoj i Jugoslaviji (Ivan Pavao II pozvao je osam stotina milijuna katolika daustraju u mirotvornoj molitvi). Stravi~no odjekuju vapaji iz Kru{eva i Oto~ca, izprognani~kih zbjegova Lovin~ana, Svetoro~ana i Ri~i~ana, iz Vrlike, iz Vukovara iSarva{a, iz Baranje... Gore hrvatska sela u zapadnom Srijemu, eksplozije potresajuVukovar i Osijek, a od 10. rujna po~inju i napadi jugovojske na Karlovac” (Isto).

167 Isto. Lorens Iglberger (Lawrence Eagleburger) je izjavio kako “rukovodstvoSrbije ide na stvaranje velike Srbije... Milo{evi} je spreman pustiti Sloveniju i dioHrvatske da se osamostale, ali pod uvjetom da u veliku Srbiju u|e Bosna iHercegovina, dijelovi Hrvatske i, vjerovatno Makedonija” (Isto, str. 233-234).

I rukovodstvo Amerike je, po Mesi}u, pouzdano znalo da rukovodstvo Srbije“tijesno sara|uje s JNA u osvajanju dijelova Hrvatske” (Isto, str. 234).

168 Isto, str. 237. Za “izvaninstitucionalno djelovanje” JNA Mesi} je naveonekoliko primjera :

“ - sve odmetni~ke skupine naoruàla je JNA i pruà im za{titu;

- mobilizaciju Srba u TO izvr{ila je Armija ili je tolerirala tu mobilizaciju,pa onda TO jedinice djeluju pod jedinstvenom komandom JNA ili uz njihovoznanje, ~ine}i i nad civilnim stanovni{tvom zlo~ine kakvi nisu zapam}eni niti zavrijeme II svjetskog rata;

- jedinice pod komadnom generala Nikole Uzelca iz I. vojne oblasti te{kimnaoruànjem sa teritorija BiH napadaju hrvatske gradove i naoruànjem sa

glavnu je odgovornost, po Mesi}u, snosio SSNO i General{tab OSSFRJ, odnosno generali Kadijevi} i Adì}, koji su se “oteli” kontroliVrhovne komande i djelovali po politi~kim upustvima rukovodstvaSrbije. S obzirom da je vojno rukovodstvo uporno vr{iloopstrukciju provo|enja odluka Vrhovne komande, Mesi} je istogadana izdao Naredbu o povla~enju vojske u kasarne u roku od 48 sati.169

394

teritorija BiH napadaju hrvatske gradove i sela, a isti general izjavljuje predsjednikuVlade BiH da }e tako biti dok se policijske snage Republike Hrvatske ne predaju(Kostajnica);

- ratni zlo~ini tzv. TO u Baranji i Srijemu izvr{eni su uz aktivnu podr{ku ipomo} JNA (JNA je zauzela Baranju i predala je ekstremnim skupinama kojesada {alju ultimatume Republici Hrvatskoj, a uz ~etnike potpisuje se i aktivnimajor JNA Borivoje Dobrokesa);

- u BiH uhi}enog je Milana Marti}a, za kojim je zbog utvr|enih zlo~inaraspisana tjeralica, general-major Aleksandar Vasiljevi} vojnim helikopteromprevezao u Knin kao narodnog heroja;

- JNA s teritorija BiH i Srbije te{kim artiljerijskim oru`jima i tenkovimarazara hrvatske gradove i sela (Kostajnica, Vukovar i dr.);

- general Aksentijevi} iz V. vojne oblasti sa cini~nim smije{kom iznosi naHTV-u da je povla~enje JNA u kasarne osobno mi{ljenje predsjednikaPredsjedni{tva SFRJ, ~ime se grubo ogrije{io o zakone na koje se on i drugistarje{ine JNA vole pozivati;

- JNA zauzela oda{ilja~e HTV-a za potrebe TV Beograda (Slavonija,Dalmacija, Lika)” — Isto, str. 237-238.

169 Isto, str. 238-239; K. Rotim, nav. dj., str. 147. To je nare|enje u cjelostiglasilo: “da se sve jedinice povuku u svoje vojarne u roku od 48 sati, a jedinice kojesu uz pomo} odmetni~kih skupina zauzele podru~je op}ine Beli Manastir da se s togpodru~ja povuku u roku od 72 sata, od trenutka objave ove naredbe u sredstvimapriop}avanja. Svi vojni zapovjednici koji se oglu{e i ne izvr{e odluke Predsjedni{tvaSFRJ o povla~enju Armije u vojarne sami se stavljaju izvan zakona.

Povla~enjem jedinica JNA u vojarne i raspu{tanjem tzv. TO - koja je nezakonitomobilizirana, jer za takovu mobilizaciju nema odluke Predsjedni{tva SFRJ —ostvarit }e se uvjeti za razrje{enje krize mirno i uz demokratski dijela svih relevantnih~imbenika. Jedino povla~enjem Armije u vojarne mogu}e je osigurati djelovanjepravne dràve i svih njenih insitucija... Vojni zapovjednici koji se oglu{e i ne izvr{eodluke Predsjedni{tva SFRJ o povla~enju Armije u vojarne sami se stavljajuizvan zakona...” (S. Mesi}, nav. dj., str. 238)

Jovi} pi{e da je Mesi} “bez sednice Predsjedni{tva sam doneo ‘Naredbu’ da sevojska povu~e u kasarne”. Tu Mesi}evu naredbu rukovodstvo Velikosrpskog pokreta

Vojno rukovodstvo je odbilo izvr{iti Nare|enje predsjednikaPredsjedni{tva SFRJ o povla~enju jedinica JNA u kasarne. Sljede}egdana general Kadijevi} je odgovorio Mesi}u (telefaksom, sa oznakom“uru~iti odmah”, istina na adresu Predsjedni{tva). U pismu je general uvi{e ta~aka, izme|u ostalog, tvrdio kako “JNA ne snosi odgovornostza ljudske `rtve i za razaranje..... Pripadnici i jedinice JNA otvaralisu vatru samo radi vlastite za{tite...”, te da se vojska “ne}e povu}iu kasarne”.170 Time je JNA djelovala izvaninstitucionalno i prakti~noje izvr{ila vojni udar.171

Dvanestog septembra odràn je sastanak “[estorice” (“Nastavaksastanka u istom sastavu”, kao od 5. septembra). Polaze}i od re~enogna pro{lom sastanku, “[estorica” su odlu~ili da je za njih Mirovnakonferencija “poèljan i pravi put, a neminovan rat ako se steknuuslovi”, o kojima su pro{li put razgovarali. Ocijenjeno je da }e Hrvati“pre isforsirati rat nego {to }e Konferencija uspeti”.172

395

je, tvrdi Jovi}, ocijenilo “kao stvaranje razloga za napad na vojsku u Hrvatskoj.Ako vojska ne ‘poslu{a’ proglasi}e je odmetnutom od vlasti i okupatorskom uHrvatskoj. Smisao je da se lak{e objasni i opravda agresija Hrvatske na Vojsku.Ustvari, priprema objavu rata vojsci.

Me|utim, vojska nema pravo da po{tuje inokosne odluke takve vrste”, pi{eJovi} (B. Jovi}, nav. dj., str. 385).

Jovi} je traìo i insistirao da Mesi}, predsjednik Predsjedni{tva SFRJ, “hitnosazove sjednicu Predsjedni{tva SFRJ radi razmatranja postupka predsednikaPredsedni{tva SFRJ — izdavanje naredbe da se jedinice JNA povuku u kasarne,bez prethodne odluke Predsedni{tva SFRJ” (S. Mesi}, nav. dj., str. 241).

170 Isto, str. 239-241. Taj Kadijevi}ev odgovor je objavljen u: K. Rotim, nav. dj.,str. 144-147.

Sabor Republike Hrvatske je 3. avgusta usvojio Zaklju~ke, u kojima je izniozahtjev da se JNA bez odlaganja povu~e s teritorije Republike Hrvatske. Po{to se JNAoglu{ila na te zaklju~ke i nastavila sa agresijom, hrvatske snage su po~etkom septembraotpo~ele sa pritiskom na kasarne. Naredbu predsjednika Predsjedni{tva SFRJ StipeMesi}a od 11. septembra za povla~enje jedinica JNA u kasarne u roku od 48 sati, vojnorukovodstvo je odbacilo kao nezakonitu (D. Marijan, JUGOSLOVENSKANARODNA ARMIJA..., str. 306).

171 K. Rotim, nav. dj., str. 147; B. Mamula, nav. dj., str. 186-187.172 B. Jovi}, nav. dj., str. 383.

Istoga su dana general Kadijevi} i admiral Brovet razgovarali saFicrojem Meklejnom (Fitzroy Meclean - izaslanik Velike Britanije priVrhovnom {tabu NOV i POJ u Drugom svjetskom ratu), koga je uJugoslaviju poslao lord Karington, predsjednik Evropske konferencijeo Jugoslaviji, i ambasadorom Velike Britanije. Kadijevi} je, govore}io mogu}em rje{enju jugoslovenskog pitanja, deklarativno naveo da jenajbolje — cjelovita Jugoslavija, s tim {to nije ispustio da naglasi da, ukolikonavodno to ne bi moglo, onda moè — “suèna” Jugoslavija: “Srbija iCrna Gora i jo{ ko èli”.173 Pri tome je namjerno “zaboravio” dapojasni {ta je i na koji je narod mislio pod formulacijom “i jo{ ko èli”.

Navode}i ~injenicu da se “o budu}nosti Jugoslavije” mora “brzoodlu~ivati”, vojno rukovodstvo je, pored poruke da se “prekid vatreu Jugoslaviji ne}e lako posti}i...”, ukazalo na postojanje opasnosti“od pro{irenja sukoba na BiH”, poslije ~ega bi navodno “bilomnogo teè iza}i iz haosa”.174 To je bio javni nagovje{taj za njihovplanirani osvaja~ki pohod na Bosnu, koji je ubrzo uslijedio.

Milo{evi} je 12. septembra, na poziv Miterana (Francois Mitterand),boravio u Parizu,175 gdje ga predsjednik Francuske ubijedio da prihvati

396

173 Isto, str. 384.

174 Isto. Glavne poruke generala Kadijevi}a i admirala Broveta su, po Jovi}u bile :

“Ukazano im je da se prekid vatre u Jugoslaviji ne}e lako posti}i ako oni nezaustave Nemce, koji uti~u na Hrvate, podsti~u ih i pomaù. To je klju~ njihovemo}i, ako je imaju.

O budu}nosti Jugoslavije moralo bi se brzo odlu~iti, jer postoji opasnost odpro{irenja sukoba u BiH, posle ~aga bi bilo mnogo teè iza}i iz haosa” (Isto).

Kadijevi} i Brovet su bili zadovoljni {to su obmanuli Meklejna i britanskogambasadora (Isto).

175 Isto. Milo{evi} je, po Jovi}u, “boravio u Parizu na poziv Miterana.

Evolucija Miterana od jasne podr{ke Srbiji, do priklanjanja drugim opcijama,obja{njeno je Milo{evi}u, jeste u funkciji unutra{njih politi~kih potreba.

Verovatno, ali za{to da svoje unutra{nje politi~ke potrebe podmiruju na na{u{tetu?

Miteran je ubedio Milo{evi}a da treba da prihvati formiranje evropskearbitraè koja }e ‘po{teno’ proceniti {ta se stvarno u Jugoslaviji de{ava i {ta trebada se radi” (Isto, str. 384-385).

formiranje evropske arbitraè, a Ante Markovi} je poku{ao da izvr{irekonstrukciju Vlade.176

Za rukovodstvo Velikosrpskog pokreta (“i za politi~ko rukovodstvoSrbije i za JNA”) su “status, izdr`ljivost vojske i definitivno politi~korje{enje pitanja Srba u Hrvatskoj sudbinska pitanja”.177 Za njihovurealizaciju je, po ocjeni vojnog rukovodstva, trebalo raspolagati sadovoljnim brojem ìve sile. Me|utim, general Kadijevi} je tada tvrdio dasa raspoloìvim snagama nisu spremni za rat sa Hrvatskom. Stoga je, ponjemu, bila neophodna mobilizacija, jer, ukoliko rat “po~ne, vrloverovatno }e se razviti u op{ti sukob”. Insistirao je na dva paralelnaprocesa — pregovori o miru i spremanje za rat. Istovremeno je ocijenio daje “i za jedno i za drugo klju~na ta~ka mobilizacija”, koja je, po njemu,“otpo~ela sa oko 5.000 ljudi”, pri ~emu je odziv bio poraàvaju}i — 25%.178

Mobilizacijom novih jedinica trebalo je, prema planu RAM,“izrezati” Hrvatsku i prisiliti je na kapitulaciju :

“1. Prese}i Slavoniju pravcem Oku~ani — Pakrac — Daruvar.

2. Izbiti na liniju Vinkovci — Osijek i spojiti se dolinom Dravesa vojskom od Daruvara.

3. Probiti se linijom Petrovac — Karlovac i spojiti se sajedinicama iz tog rejona, kojima bi se priklju~ile one iz Slovenije.Prese}i Zagreb s juga.

4. Probiti se prema Jadranu na liniji Zadar — [ibenik — Split.

5. Prese}i Hercegovinu i Hrvatsku na liniji Mostar — Plo~e”.179

397

176 Isto, str. 385. Poku{aj Ante Markovi}a da izvr{i rekonstrukciju Vlade“[estorica” su ocijenili “kao manevar za sopstvenu rehabilitaciju i u~vr{}ivanjepoloàja, ali i kao èlju da smeni one koji mu se ne dopadaju, pre svega VeljkaKadijevi}a. Ne}emo to podràti” (Isto).

177 Isto. Ukazuju}i na ta “sudbinska pitanja”, Jovi} navodi kako im u Evropskojzajednici “uporno preporu~uju uzdr`ljivost, ali i tome ima granice”.

178 Isto. To je, po Kadijevi}u, bilo “veoma zabrinjavaju}e”, te nije bio siguran“da bi bilo druga~ije i ako rat po~ne”.

179 Isto, str. 386. Ta mobilizacija nije uspjela.

Sredinom septembra 1991. komande, jedinice i ustanove JNA uHrvatskoj, zbog neuspjeha mobilizacije, na{le su se u izuzetno te{kojsituaciji. Zauzeti su svi manji i jedan broj ve}ih garnizona i skladi{ta;u Gospi}u je predata kasarna, a Teritorijalna odbrana je napustilapodru~je koji je dràla; ugroèna je i Korenica; pao je i garnizonVirovitica (sa 200 ljudi); garnizon \akovo se predao bez borbe;zauzeto je i oko 60 manjih objekata sa po 10-20 ljudi; na izmaku subile snage u Vara`dinu i Bjelovaru, a okruèni su Zagreb, Jastrebarskoi dr.; od Rijeke do Splita svi su garnizoni bili ugroèni; Dalmacija je ucjelini bila odsje~ena (vojno); garnizon Plo~e je zauzet; u okruènju subili Vinkovci i Na{ice; garnizon u Vukovaru je bio deblokiran, “aligrad nije zauzet”; garnizon u Slavonskom Brodu je zauzet. JNA jedràla rejon Oku~ana, a 9. korpus je postigao “dobre rezultate”. Ucjelini, situacija je za JNA bila povoljna za ofanzivna dejstva prekoOku~ana i Pakraca, gde je Slavoniju trebalo presje}i na dva dijela, alinije bilo “morala kod vojske”. U isto~noj Slavoniji vojvo|anskebrigade su se razbjeàle. Sredinom i u drugoj polovini septembra(ta~nije 20. septembra) najkriti~nije je bilo u Gra~acu i Krajini, prekokoga su Hrvati mogli izvr{iti prodor prema Kninu. Stoga je trebalooja~ati front vojskom, koje tada zbog toga {to mobilizacija nijeuspjela, nije bilo.180

Jovi} je u razgovorima sa rukovodstvom Velikosrpskog pokretaponovo postavljao, po njemu, “klju~no pitanje, po ko zna koji put”,pitanje koje ga stalno okupiralo: da li je njima cilj da vojskom brane“nove granice naroda koji èle da ostanu u Jugoslaviji” ili dasru{e hrvatsku vlast? On se, pored toga, pitao “za{to nam trebaop{ti sukob po dubini hrvatske teritorije?”181

U odgovoru na to i sli~na pitanja Jovi} tvrdi da nije imalo “mnogorazumevanja”, jer je vojska “jo{ uvek opijena Jugoslavijom, iakosmo sto puta razgovarali da je to vi{e nerealno”. On je smatrao da“imamo sasvim dovoljno vojske ako iz Slovenije i Hrvatske svesnage povu~emo na budu}e granice”182 - granice Velike Srbije. Pri

398

180 Isto.

181 Isto, str. 385.

182 Isto.

tome se on bojao “da }e zbog toga biti jo{ mnogo nesporazuma ite{ko}a”. “Rasplinuti vojsku po Hrvatskoj”, za njega je bila “glupost,a jo{ manje je razumno da im mi obaramo vlast”, jer su je samibirali ” — neka im je”.183

U Igalu je 17. septembra 1991. Karington prisilio Milo{evi}ai Kadijevi}a, s jedne, i Tu|mana, s druge strane, da potpi{u primirjeo potpunom prekidu vatre. Sljede}eg je dana Ante Markovi} zatraìosmjenu Veljka Kadijevi}a i Staneta Broveta zbog toga {to je Kadijevi}tajno i{ao u Moskvu na sastanak sa ministrom odbrane Jazovom inaru~io veliki broj helikoptera, aviona i raketnih sastava. Istoga jedana Markovi} na sjednici SIV-a obavijestio o razgovoru Milo{evi}a iKaradì}a, u kojoj je lideru SDS-a Bosne i Hercegovine (telefonom)naredio da stupi u vezu s generalom Uzelcem u Banjoj Luci, radirealizacije ratnog plana pod {ifrom “RAM”.184

Velikosrpski pokret je istrajavao na realizaciji planirane operacije“RAM” visokog intenziteta, sa ciljem da porazi Hrvatsku i izbije nagranice zaplanirane Velike Srbije. Angaòvanjem Ratne mornarice iglavnine Ratnog vazduhoplovstva trebalo je blokirati Hrvatsku iz vazduhai sa mora, a upotrebom novih motorizovanih oklopnih, mehanizovanihi motorizovanih brigada kopnene vojske na vi{e pravaca ispresjecatiTu|manov “perec” i prisiliti ga na kapitulaciju.

Ratna mornarica OS SFRJ je 17. septembra 1991. uvela pomorskublokadu jadranskih luka i pruàla vatrenu podršku djelovanju jedinicavojnopomorskih sektora i kopnene vojske s teìštem u podru~jugradova Dubrovnika, Splita, Zadra, Šibenika i Plo~a.185

Pored Ratne mornarice, na jugu Hrvatske su djelovale i dvijeoperativne grupe JNA. Na pravcu Mostar - Split djelovao je 37. (Uì~ki)korpus iz Srbije, koji je, u sadejstvu sa 2. (Podgori~kim) korpusom, oddruge polovine septembra 1991. okupirao isto~nu i srednju Hercegovinu,{to je predstavljalo po~etak agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu.

399

183 Isto. Jovi} je na kraju zaklju~io kako ih neodlu~nost vojske moè skupo ko{tati.

184 S. Mesi}, nav. dj., str. 236-247; K. Rotim, nav. dj., str. 142. Vidi : str. 494-495i 578-581.

185 D. Marijan, nav. dj., str. 313.

Me|utim, zbog slabog odziva rezervista zadatak 37. korpusa je svedenna osiguranje aerodroma u Mostaru i zastrašivanje nesrpskog stanovništva.Isto~no od 37. korpusa djelovale su snage 2. (Podgori~kog) korpusai 9. vojnopomorskog sektora Boka. Njihova djelovanja premaDubrovniku koordinirala je Operativna grupa za ju`nu Hercegovinu iDalmaciju, odnosno 2. operativna grupa.186

“[estorica” su 20. septembra nastavili razgovor u istom sastavu.General Adì} je obavijestio o “zauzimanju svih manjih i nekihve}ih garnizona i skladi{ta na teritoriji Hrvatske”, odnosno oporazima JNA u Hrvatskoj, prije svega, zbog neuspjeha mobilizacije,usljed ~ega je trebalo praviti “redukovani plan”.187

Jovi} je “lepu” informaciju o tome kako je u Bosni i Hercegovini“nastao otpor muslimana protiv vojske koja je krenula iz Srbijeprema Krajini i Oku~anima, kao i iz Crne Gore prema Mostaru”,obrazloìo rezultatom “oklevanja da se vojska povu~e na budu}egranice”. Imaju}i to u vidu, on je ocijenio kako }e “nam sada bitimnogo teè da vodimo dalje akcije zbog ovako glupih poraza”,koji su, po njemu, bili “apsolutno nepotrebni”.188

Na sastanku “[estorice” u okrnjenom sastavu (Kadijevi} nijedoveo Adì}a, a Kosti} Bulatovi}a), 24. septembra, Kadijevi} je,upla{en izglednim porazom, i djeluju}i “veoma zbunjeno, skoroizgubljeno”, govorio o porazu vojske, dezerterstvu, nedostatku motivacije,opasnosti od izdaje “jo{ uvek velikog broja Hrvata u vojsci, ovelikom nepoverenju Srba i prema lojalnim nesrpskim oficirima,o drami ljudi i porodica”. Da bi “izbegao najgore”, naveo je “da bimomentalno morao da smeni 2.000 oficira”, {to je bilo “veomate{ko”. Milo{evi} mu je dobacio da ih smijeni, te “da je trebalo i ranje”,{to je general jedva to podnose}i, odgovorio kako je “lako pri~ati”.189

400

186 Isto.

187 B. Jovi}, nav. dj., str. 386.

188 Isto, str. 386-387. S tim u vezi, on je postavio pitanje: “[ta }e nama{partanje po Hrvatskoj? Za{to nam je potrebna njena kapitulacija”. Po njemu se“stvar svodi na to da izbavimo zarobljene vojnike po kasarnama” (Isto).

189 Isto, str. 387.

Kadijevi} je zatim zaklju~io kako }e vojska “izgubiti rat protivHrvatske ako se ne osigura motivacija i uspjeh mobilizacije”.Me|utim, to se, po njemu, nije moglo ostvariti “sa polulegalitetomJugoslavije”. Stoga je insistirao da Srbija i Crna Gora treba daproglase vojsku svojom i preuzmu komandu, finansiranje, rat isve drugo. Naveo je da svi generali u General{tabu, koji su Srbi, osimjednog, “to traè i tako misle”.190

Dugo je trajala rasprava Milo{evi}a, Jovi}a i Kadijevi}a. Nisu sesloìli sa generalovom ocjenom da je vojska pred porazom ni da jemobilizacija toliko podbacila, jer je Kadijevi} dobio 50.000 ljudi.Milo{evi} i Jovi} nisu mogli prihvatiti zahtjev da se vojska li{ijugoslovenskog naziva i naslje|a zajedni~ke dràve, jer bi timeSrbija i Crna Gora “potpuno izgubile sve prednosti, i politi~ke ivojne, u postoje}em sukobu i sporenju”. Oni su pri tome postavilipitanje “kako oni (tj. vojno rukovodstvo — prim. S. ^.) to misle dasrpsko — crnogorska vojska vodi rat sa Hrvatskom i da je porazi?!”191

Na kraju su se razi{li, “sa ponovnim zahtevom da se po{tujedogovor da vojska napu{ta teritorije gde nema Srba i da brani onegde se gra|ani izja{njavaju da ̀ ele da ostanu u Jugoslaviji”. Me|utim,Kadijevi} je ostao pri svom stavu, “ne spore}i da }e nastaviti borbu”.192

401

190 Isto.191 Isto.192 Poslije odlaska Kadijevi}a i Branka Kosti}a, Milo{evi} i Jovi} su ocijenili

“da je Veljko izgubljen i da bi se vrlo rado izvukao na kukavi~ki na~in”, te da jenjegov “moral na nuli”.

U vojnom rukovodstvu su se septembra 1991. “lomila koplja” i u vezi sa formulisanjemciljeva budu}eg angaòvanja JNA. Pojedinci su se zalagali za progla{avanje op{temobilizacije i pokretanje vojne ofanzive kojom bi bio slomljen otpor hrvatskog reìmana cijeloj teritoriji Republike Hrvatske. Me|utim, najve}i broj generala bio je protivtoga, pri ~emu su se otvoreno zalagali za povla~enje JNA na etni~ke granice srpskognaroda. Te granice je trebalo da budu sjeverozapadne granice nove Jugoslavije (Profil,br. 16, str. 108).

Jedan broj generala se, iznose}i stavove i opredjeljenja novog ustrojstva JNA, zalagaoda se JNA mora “~vrsto i jasno” osloniti na narode koji je prihvataju kao svoju. To su, ponjima, srpski i crnogorski narod “a delom i muslimanski i makedonski”. Etni~ke granice tihnaroda, u fazi raspleta jugoslovenske krize (septembar 1991.), trebalo je da postanu igranice koje JNA moè i mora braniti. Jugoslavija u tim granicama je, po njima, “stvarnadomovina pripadnika JNA”, te su tvrdili da ne mogu i ne smiju ostati bez otad`bine. Za

êtiri dana kasnije (28. septembra, nedjelja) “[estorica” su se upunom sastavu, na zahtjev Kadijevi}a, ponovo sastali.193 Generalje iznio “ocenu situacije”. Govorio je o stanju na rati{tu, gdje su “svisrpski krajevi u Hrvatskoj oslobo|eni”,194 referisao o stanju uvojsci195 i procijenio kako su razgovori o mirnom rje{enju krize “bezizgleda na uspeh ukoliko ne uspe vojna opcija”.196 Pri tome je Kadijevi},

402

zastupnike takvih shvatanja septembra 1991. SFRJ vi{e nije postojala, ~ime je JNA “ostalabez sopstvene dràve i na{la se u bezvazdu{nom prostoru” (Isto, str. 108-109).

U velikom dijelu armijskog kadra septembra 1991. nisu bili jasni ciljevi za kojesu se tada borili, iz ~ega su proisticale ogromne posljedice. Zbog toga je jedan broj togkadra, uklju~uju}i i jedan broj generala, me|u kojima i Vuka Obradovi}a, smatrao dabi ciljevi za koje se JNA tada borila “morali da se kre}u u granicama za{tite etni~kihgranica naroda” kome su pripadali i spa{avanje pripadnika JNA “izvan tih etni~kihgranica kombinacijom politi~kih, me|unarodnih, vojnih i svih drugih mogu}ihaktivnosti”. Po njima se JNA morala ~vrsto “vezati za narod Krajine, za narod Baranje,Slavonije i Zapadnog Srema...” (Isto, str. 109).

193 Isto. Jovi} je do{ao iz svog Nik{i}a, gdje je provodio vikend.194 Isto, str. 387-388. S tim u vezi, Kadijevi} je naveo :“- Svi srpski krajevi u Hrvatskoj su oslobo|eni. Ostalo je ne{to me{ovitih

naselja, koje }e uskoro osloboditi.- Deo garnizona iza fronta je u vrlo te{koj situaciji. Izvla~e se jedan po jedan.

Zamisao je da se upotrebom snaga iz dubine, mobilisanih i aktivnih, u~vrstizauzeta teritorija i obezbedi normalna komunikacija sa garnizonima, ili da seizvuku sa sada{njih lokacija.

Da je mobilizacija uspela nijedan garnizon ne bi pao” (Isto, str. 388).Jovi} je pitanje izvla~enja garnizona sa tada{njih lokacija, o kojima je govorio

Kadijevi}, u svojim memoarima zabiljeìo: “Ne obja{njava /general Kadijevi} — prim.S. ^./ za{to ih nije povukao, kad smo mi govorili, na nove granice, a to je mogao”.

195 Isto. Referi{u}i o stanju u vojsci, Kadijevi} je iznio sljede}e :

“Postoji organizovan rad na razbijanju vojske. Sada je najaktivniji udar odstrane srpskih opozicionih snaga. U poslednja tri dana su poku{ana tri pu~a: uratnom vazduhoplovstvu, u VMA i u Gardijskoj brigadi.

Svuda su iste parole i isti zahtevi. Traè da se Predsedni{tvo SFRJ, Vrhovnakomanda i vojska o~iste od izdajnika i da ostanu samo Srbi i Crnogorci. Nema sepoverenja u Kadijevi}a i Broveta. Traè se ljudi koji }e sve ‘o~istiti, sru{iti,pobiti...’. Nikakvi se argumenti ne uzimaju u obzir” (Isto).

196 Isto. Po njemu je taktika SAD, Njema~ke i Hrvatske “da se vo|enjempregovora ide na razoruànje JNA po svim osnovama”.

ocjenjuju}i dotada{nje angaòvanje JNA na jugoslovenskim prostorima,zaklju~io da se njeno borbeno angaòvanje “prakti~no svodi na za{titusrpskog naroda i onih koji èle s njim da ostanu u istoj dràvi”.197

Kadijevi} je na tom sastanku opet pokrenuo pitanje dràve. Ponovoje insistirao na ponudi koju je iznio i na pro{lom sastanku, da se JNApreda Srbiji i Crnoj Gori. Po{to, po njemu, Srbija i Crna Gora ”nemajusvoju vojsku”, on je predloìo iznalaènje formule “da se JNA preda uruke onim narodima koji èle da ostanu u Jugoslaviji”.198

Do{lo se do procjene da je sa me|unarodnog stanovi{ta to lo{e.Me|utim, “sa stanovi{ta volje srpskog naroda da se angaùju u svojojarmiji”, to je, po Kadijevi}evom mi{ljenju, mo`da bilo bolje.199

Rukovodstvu Velikosrpskog pokreta politi~ki razlozi, bolje re~enorazlozi “operativnog maskiranja” vo|enja operacija u ovom neobi~nomratu, nisu dozvoljavali da “izlaze” iz Jugoslavije, jer bi to “za budu}irasplet jugoslovenske krize Srbiju i Crnu Goru vodilo u nepovoljnosti,a tu srpsko-crnogorsku vojsku u poziciju ‘agresora’ na srpskimprostorima van Srbije”.200

403

197 Isto. O razgovorima koje je Kadijevi} vodio u okviru JNA, pi{e Jovi}, “brzorazuveri ljude koji druga~ije misle, ali se isto tako brzo {iri nepoverenje premanjemu i Brovetu. Misle da su sve to mogli brè srediti. Ne vodi se ra~una ookolnostima. To je tipi~an primer specijalnog rata. Slu`ba vojne bezbednosti nijemogla da pohvata konce otkuda sve to dolazi. Verovatno iz jednog centra. MihaljKertes /republi~ki funkcioner, narodni poslanik u Skup{tini Srbije — prim. B. J./ je ~estou kontaktima sa odre|enim ljudima iz JNA preko kojih se taj val intenzivira.Fakti~ki, sumnja u Kertesa.

Spremnost Srba iz Srbije da se angaùju u borbama u Hrvatskoj jenezadovoljavaju}a. Traè akciju, a ne}e u njoj da u~estvuju, pa kritikuju {to akcijenema! Navodi brojne brigade koje odbijaju da idu u borbu” (Isto).

198 Isto.199 Isto, str. 388-389.200 Isto, str. 389. Jovi} se “~udio” kako to Kadijevi} nije uvaàvao.

Kadijevi}eva konstatacija da su se dogovorili da ostvaruju stalnu koordinaciju,koja je, po njemu, “i bila, ali je svako radio svoj posao, pa je koordinacija bilaneadekvatna potrebama”, Jovi} je prokomentarisao kako se vidi “da je deprimiran.Kaè, ranije je imao obi~aj da predlaè {ta treba ~initi, ali sada moè i presko~iti”.

U cilju ja~anja JNA, Kadijevi} je iznio vi{e prijedloga,201 te pitaoMilo{evi}a za{to “nikada nije javno istupio u korist vojske i mobilizacije”,govorio “o brojnim psiholo{kim traumama i problemima oficira igenerala iz me{ovitih porodica i brakova”, izrazio i li~nu spremnost“na svaki potez u op{tem cilju”202 i dao ocjenu situacije na rati{tu.203

Razmatraju}i, na zahtjev Jovi}a i Milo{evi}a, kadrovske promjeneu JNA, o kojima su se dogovorili, vo|en je o{tar razgovor, posebno u vezi

404

201 Isto. S tim u vezi, on je rekao :

“ - Mora se sve u~initi da se vojska stabilizuje i oja~a, da bi se kasnije uspelou pregovorima;

- Treba na}i na~ina da deo Predsedni{tva SFRJ /vjeran Milo{evi}u — prim. S. ^./i formalno i fakti~ki preuzme rukovo|enje i komandovanje oruànim snagama zemlje;

- Da taj deo Predsedni{tva SFRJ obelodani svoj odnos prema JNA i dadonese potrebne odluke;

- Mora se obezbediti da vojni obveznici budu vojska, a ne politi~ki problemvojske;

- Mora se obezbediti novac za vojsku;- Treba dalje vr{iti kadrovske promjene u vojsci” (Isto).

202 Isto. To je, po Jovi}u, zna~ilo da je Kadijevi} bio spreman i na ostavku “akomu budemo zatraìli”.

203 Isto. Kadijevi} je tada ocijenio da je situacija na rati{tu povoljna, izri~itotvrde}i “da je ova vojska sa jo{ mo`da dve brigade sasvim dovoljna da se potpunoizvr{i zadatak”. Tu njegovu ocjenu Jovi} je prokomentarisao tako {to je naveo da jegeneral do tada govorio “da mu treba op{ta mobilizacija. Valjda se u glavi vratio nasrpske granice” (Isto).

Situaciju na rati{tu Kadijevi} je prikazao na sljede}i na~in :

“Kninski korpus je oja~an i tamo je stanje dobro.Prodor prema Pakracu je Hrvatskoj kost u grlu. I tamo je stanje stabilno.Na Baniju i Kordun poslate su jo{ 2 brigade, jedna prema Petrinji, druga

prema Karlovcu. Ako bismo imali jo{ dve brigade (jednu za Knin, drugu zaOku~ane) sve bi bilo u redu.

Na sektoru Dubrovnik stanje je solidno. I sa tog sektora (granica Crne Gorei Hercegovine) Valjevci su pobegli. Tamo se snage HDZ mogu lako likvidirati.

Slavonija se sre|uje. Nemamo dovoljno pe{adije, a bez nje se ne moè.Kragujev~ani su pobegli, kao i Vojvo|ani. Sada se u Novom Sadu sprema jednabrigada. Izbi}e na liniju Osijek - Vinkovci i zauzeti Vukovar, ali je pe{adija neophodna”(Isto, str. 389-390).

sa pitanjem poraza u Sloveniji.204 General Adì} je govorio o stanju nafrontu, ukazuju}i i na zlo~ine,205 i u zaklju~ku iznio vi{e prijedloga, koji

405

204 Isto, str. 390. O tome je Jovi} u svojim memoarima zabiljeìo: “Traìm od Veljkada nas obavesti da li se u Armiji vr{e kadrovske promene o kojima smo se dogovorili.

Odgovara mi ljutito: ‘To traè i pu~isti’.

Izgubio je ìvce.

Uzvra}am mu: ‘Pro{li put si mi rekao da treba da se smeni 2000 ljudi. Netreba tako da razgovara{, nego da referi{e{ {ta je ura|eno’.

Izvinjava se. Kaè da je mnogo ra|eno, ali su bili spre~eni ‘buka~ima’.

Slobodan upada: ‘Kadrovske promene su prvo pitanje’.

Veljko ga prekida: ‘Za{to smo u Sloveniji izgubili? Nisu Srbi hteli da idu uSloveniju’.

Kaèm mu da to ne moè biti ta~no. Njemu je, navodno, trebalo za Sloveniju5000 ljudi. Zar da od 150.000 ljudi stalnog sastava JNA nije mogao da poja~asastav u Sloveniju koliko mu treba. To mi li~i ne samo na pravdanje, nego i nabezrazlo`no prevaljivanje krivice na Srbiju” (Isto).

U poku{aju Milo{evi}a da izbjegne konfrontaciju razgovarano je “o konsolidaciji uredovima JNA, kadrovskim promenama”. Me|utim, po Jovi}u je bilo jasno “da vojskapoku{ava da na nâs prenese odgovornost za sopstvene gre{ke i poraze” (Isto).

205 Isto. General Adì} je obavijestio “o ‘raspu{tenosti’ krajinske vojske. Velikibroj ih je na kazanu JNA, ali ih nema na boji{tu. Potrebno je hitno formirati {tabkoji }e sve staviti pod kontrolu. Ima pojava plja~ke van srpskih sela, {to se moraodmah spre~iti.

U Lici je stanje lo{e. Slabo se bore. Niko ne zna koliko ima ustanika i na kogamogu ra~unati.

Na Baniji je stanje i najbolje na frontu, ali ima velikog kolebanja me|urezervistima. Iz Lozni~ke brigade pobeglo je 400 ljudi. Tvrdi da postoji organizovanadelatnost za razbijanje srpskih jedinica. Sli~no osipanje srpskih rezervnih jedinica odvijase svuda. Jedna elitna jedinica Gardijske divizije doìvela je rasulo — ostala je bezvojske odlaskom regruta posle odsluènja vojnog roka, a popuna rezervistima nijeuspela. Jedino je uspe{no mobilisana III brigada iz Poàrevca. Ona je izvukla izblokade vinkova~ku jedinicu.

II mehanizovana brigada (Valjevci) kompletno je pobegla. To su ortodoksnisrpski nacionalisti. Sada u [idu stoji kompletna tehnika II motorizovane brigadebez vojske.

Za Slavoniju je trebalo mnogo vojske, oni pe{adiju nemaju. Pita se gde suSrbi Slavonci, zar misle da }e drugi da im brani zemlju” (Isto).

su imali za cilj da utvrde i kontroli{u zauzete poloàje u Hrvatskoj.206

Velikosrpsko rukovodstvo je krajem septembra i po~etkom oktobra1991. otpo~elo s planom udara na Hrvatsku, sa ciljem da, u skladu saglavnim idejama iz osnovne zamisli na kojima su razra|eni planoviupotrebe JNA na cijelom jugoslovenskom prostoru, porazi “hrvatskuvojsku potpuno ako situacija dozvoli, ...”, ostvari “puno sadejstvosa srpskim ustanicima u Srpskoj krajini”; omogu}i “dovr{enjeizvla~enja preostalih djelova JNA iz Slovenije”, posebno vode}ira~una “da }e uloga srpskog naroda u Bosni i Hercegovini biti klju~naza budu}nost srpskog naroda u cjelini”.207 Stoga se Velikosrpski

406

206 Isto, str. 391. General Adì} je zahtijevao :

“1) Mora se obezbediti u~vr{}ivanje dostignute linije;2) Treba izvr{iti popunu jedinica dobrovoljcima;3) Moraju se srediti jedinice srpskih ustanika i utvrditi poloàji za odbranu

dostignutih linija;4) Slavonija mora imati pe{adiju, koja }e kontrolisati oslobo|enu teritoriju”

(Isto, str. 390-391).207 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 134; D. Marijan, nav. dj., str. 307-313 i 318-319.

Navedene je zadatke, po Kadijevi}u, trebalo izvr{avati u dvije etape: “u prvoj, prete`nosa kontraudarima takti~kog zna~aja dok se potpuno ne ispolji agresija Hrvatske,uz intenzivno organizovanje i pripremanje srpskih ustanika u Hrvatskoj; i drugoj,jedinstvenom operativno-strategijskom napadnom operacijom poraziti hrvatskuvojsku i izvr{iti postavljene zadatke”. Za tu operaciju je, pored ve} angaòvanih snagaJNA, bilo potrebno jo{ 15-18 brigada kopnene vojske — oklopnih, mehanizovanih ipje{adijskih (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 134-135).

Ideja manevara sadràvala je sljede}e osnovne elemente :“ - potpuno blokirati Hrvatsku iz vazduha i sa mora;

- pravce napada glavnih snaga JNA {to neposrednije vezivati za osloba|anjesrpskih krajeva u Hrvatskoj i garnizona JNA u dubini hrvatske teritorije. U tomcilju ispresecati Hrvatsku na pravcima Gradi{ka - Virovitica; Biha} - Karlovac -Zagreb; Knin - Zadar; Mostar - Split. Najja~om grupacijom oklopno-mehanizovanihsnaga osloboditi isto~nu Slavoniju, a zatim brzo nastaviti dejstvo na zapad, spojitise sa snagama u zapadnoj Slavoniji i produìti ka Zagrebu i Vara`dinu, odnosnoka granici Slovenije. Istovremeno jakim snagama iz rejona Herceg Novi -Trebinje, blokirati Dubrovnik sa kopna i izbiti u dolinu Neretve i na taj na~insadejstvovati snagama koje nastupaju na pravcu Mostar - Split;

- nakon dostizanja odre|enih objekata, obezbjediti i dràti granicu Srpskekrajine u Hrvatskoj, izvu}i preostale dijelove JNA iz Slovenije i nakon toga povu}iJNA iz Hrvatske;

pokret posebno orijentisao na aktiviranje (srpske) pete kolone (“nakonkretnu saradnju sa predstavnicima srpskog naroda)” u Bosni iHercegovini i na saradnju “sa srpskim narodom u cjelini”.208 Na tajsu na~in obezbijedili da, za vrijeme izvo|enja agresije na RepublikuHrvatsku, vr{e “manevar i pokrete snagama JNA preko Bosne iHercegovine, {to je za JNA bilo od vitalnog zna~aja”.209

Poslije poraza u Sloveniji i u vrijeme prve faze oruàne agresije naRepubliku Hrvatsku Velikosrpski pokret je suàvao svoje ciljeve - naza{titu srpskog naroda i formiranje granica budu}e Jugoslavije.Tako je cilj JNA “u prvoj fazi oruànih sukoba” u Hrvatskoj navodnobio “za{tititi srpski narod u Hrvatskoj od napada hrvatskih oruànihformacija i omogu}iti mu da konsoliduje vojni~ko samoorganizovanjeza odbranu”, te “istovremeno pripremiti JNA za rat sa Hrvatskomkada ga Hrvatska otpo~ne protiv JNA”.210 Taj zadatak “odbrane”

407

- za mobilizaciju, pripremu mobilisanih ili demobilisanih jedinica kao injihovo dovo|enje na planirane pravce upotrebe potrebno je 10-15 dana, zavisnood stepena borbene gotovosti jedinica i njene udaljenosti od pravca upotrebe”(Isto, 135-136).

Napadna djelovanja na Dubrovnik po~ela su 1. oktobra 1991. Do 5. oktobra “o~i{}ena”je Prevlaka, a zatim je uslijedio pritisak na Dubrovnik, koji je okruèn i potpuno odsje~enod Hrvatske (D. Marijan, nav. dj., str. 313-314).

U prvim danima operacije general Kadijevi} je izjavio (5. oktobra 1991.) da: “Armijau ovom trenutku ne èli ništa više osim da uspostavi kontrolu nad kriznim podru~jima,zaštititi srpsko stanovništvo od progona i uništenja i oslobodi pripadnike JNA i ~lanovenjihovih porodica”, a da “uslov za to jeste da se poraze ustaške snage” (Isto, str. 307).

208 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 147. Rukovodstvo tog pokreta je to “moralo” u~initipo{to navodno, po Kadijevi}u, “napori JNA da i muslimanski dio rukovodstvaBosne i Hercegovine usmjeri ka novoj jugoslovenskoj dràvi onih jugoslovenskihnaroda koji to zaista ho}e nisu urodili plodom” (Isto). I pored toga, oni su, poKadijevi}u, bili veoma “velikodu{ni”, jer nikada nisu zatvarali “vrata za saradnju i saostalima, makar pojedincima koji su za novu Jugoslaviju” (Isto).

209 Isto. Ti su manevri i pokreti, po Kadijevi}u, “vr{eni sa pote{ko}ama,ponegdje su ometani, ali nigdje nisu zaustavljeni”. To je, izme|u ostalog, omogu}iloda mobilizacija “u srpskim dijelovima” Bosne i Hercegovine “bude vrlo uspje{na”(Isto).

210 Isto, str. 127. U cilju realizacije tog postavljenog zadatka oja~ane su jediniceJNA “u Hrvatskoj i oko Hrvatske. Imati dvije vrste formacija. Ve}i brojoklopnomehanizovanih sastava ja~ine od ~ete do bataljona smjestiti {to bliè

srpskog naroda u Hrvatskoj JNA je u po~etku izvr{avala pod formom“spre~avanja me|unacionalnih sukoba”,211 {to je za Velikosrpskipokret bilo od izuzetnog zna~aja.

“Odbranu” srpskog naroda u Hrvatskoj JNA, imaju}i u vidu njencilj, generalnu zamisao i plan upotrebe, nije mogla vi{e izvr{avati nataj na~in. Me|utim, prije nego je pokrenula otvorena borbena dejstvaprotiv Republike Hrvatske, JNA je “morala prvo sa~ekati otvoreninapad, tako da on bude vidljiv za sve, da se nedvosmisleno vidi koje napada~, a ko branilac, ko name}e rat, a tek onda uzvratitiudarac”.212 To je, po njihovoj ocjeni “bilo ne samo politi~ki, ve} ivojno-strategijski vrlo bitno”.213

Zadatak upotrebe JNA u narednoj fazi rata u Hrvatskoj je,polaze}i od “izmijenjenog generalnog politi~kog cilja — stvaranjanove Jugoslavije od naroda koji to èle”, te navodno “pravedan imiran razlaz sa onim narodima koji ne èle da ostanu uJugoslaviji” “bio: za{tititi srpski narod u Hrvatskoj na na~in {to}e se svi krajevi sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom osloboditi usvakom pogledu od prisustva hrvatske vojske i hrvatske vlasti;JNA povu}i iz Hrvatske, ali tako da se prethodno obezbjediizvr{enje prvoga zadatka; na cijelom jugoslovenskom prostoruvr{iti dalju transformaciju JNA u vojsku budu}e Jugoslavije, kakopo unutra{njoj nacionalnoj i organizacionoj strukturi, tako i poteritorijalnoj lokaciji”.214

408

mogu}im mjestima sukoba, tako da mogu brzo intervenisati. Odgovaraju}i brojoklopnomehanizovanih jedinica brigadnoga sastava i ja~ih, postaviti na odgovaraju}impunktovima u Hrvatskoj i oko Hrvatske, tako da se mogu angaòvati za ve}eintervencije” (Isto).

211 Isto, str. 127 i 133.

212 Isto, str. 133.

213 Isto, str. 134.

214 Isto. Navedene je zadatke trebalo izvr{avati u dvije etape: “Prvoj, prete`nosa kontraudarima takti~koga zna~aja dok se potpuno ne ispolji agresija Hrvatske,uz intenzivno organizovanje i pripremanje srpskih ustanika u Hrvatskoj; i drugoj,jedinstvenom operativno-strategijskom napadnom operacijom /operacija “RAM”— prim. S. ^./) poraziti hrvatsku vojsku i izvr{iti postavljene zadatke” (Isto).

Operativno-strategijsku operaciju (modificirani RAM) protivHrvatske, u kojoj je bilo predvi|eno da se porazi Hrvatska vojska, JNAje izvela, “ali dosta modifikovanu u odnosu na po~etni plan”. Razlog(“jedini i isklju~ivi”) modifikacije po~etnog plana te operacije je leào“u poluuspje{noj mobilizaciji i organizovanom dezerterstvu rezervnogasastava JNA”. Pored slabog odziva, tako smanjene jedinice nisu se “dalepokretati prema pravcima i mjestima upotrebe, odnosno, neke kojesu se i pokrenule, po dolasku na front napu{tale su front”.215 Zbognedostatka planiranih snaga “nije bilo mogu}e izvesti operaciju ujednom zamahu i tako brzo poraziti glavninu hrvatske vojske kojaje i ina~e broj~ano bila znatno ja~a od angaòvanih jedinica JNA,ve} se to moralo izvoditi po~esno i u duèm vremenu”.216

Nezakonito sazvav{i sjednicu, dr Kosti} je 1. oktobra u Palatifederacije okupio ve}i dio Predsjedni{tva (prisustvovali su i Tupurkovski

409

Za jedinstvenu operativno-strategijsku napadnu operaciju i poraz hrvatske vojskebilo je, pored angaòvanih snaga JNA u prvoj fazi, po generalu Kadijevi}u, potrebno“jo{ petnaest do osamnaest brigada kopnene vojske — oklopnih, mehanizovanih ipje{adijskih” (Isto, str. 135).

Grupisanje snaga JNA i njihovu upotrebu u prvoj etapi predvi|eno je “izvodititako da one budu u skladu sa planom napadne operativno-strategijske operacijepredvi|ene za drugu etapu” (Isto).

215 Isto, str. 136. O neuspjehu mobilizacije i dezerterstva Kadijevi} pi{e: “Sviproblemi strategijske i operativne naravi prilikom izvo|enja operacije, pogotovoproblemi vezani za vrijeme pristizanja potrebnih ili svjeìh snaga na pojedinepravce, isklju~ivo su uslovljeni neuspjehom mobilizacije i dezerterstvom, naro~itou pojedinim dijelovima zemlje. Rje{enje toga problema uvjek je bilo i uvjek }e bitiu rukama dràve koje tada, naàlost, nije bilo u mjeri koju ratno stanje zahtjeva.To su neprijatelji svih boja, spoljnji i unutra{nji dobro znali. [ta vi{e oni su znalida je to zapravo jedini na~in da se onemogu}i JNA u izvr{enju njenih zadataka izato su koncentrisali sve svoje napore i zajedni~ki ih koordinirali. Zato suistovremeno tekle razne akcije ‘roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifistaitd.’ {irom Jugoslavije protiv JNA, dok takvih akcija nije bilo u Hrvatskoj protivhrvatske vojske, iako je ona izvr{ila op{tu mobilizaciju. No uprkos tome krupnomhendikepu, nedostatku snaga sa kojima se ra~unalo i koje objektivno nisu bilevelike, kako u pore|enju sa ukupnim mobilizacijskim mogu}nostima zemlje, takoi u pore|enju sa veli~inom hrvatske vojske, operacija /RAM — prim. S. ^./ je izvedenasa smanjenim zahtjevima i sa neuporedivo vi{e te{ko}a i gubitaka nego {to bi ihina~e bilo” (Isto, 136-137).

216 Isto, str. 137.

i Bogi}evi}), kako bi legalizovao protivustavno djelovanje vojnogrukovodstva, odnosno legalizovao vojni pu~.217 Toj nelegalnosazvanoj sjednici prethodilo je javno izja{njavanje SSNO-a da je JNAu ratu protiv Hrvatske. Naime, u no}i 30. septembra — 1. oktobra 1991.ilegalni [tab Vrhovne komande OS SFRJ je, boje}i se da }e Hrvatskablokadom kasarni do}i do te{kog oru`ja i moderne opreme, hrvatskompoliti~kom i vojnom rukovodstvu uputilo ultimatum (“poslednjeupozorenje”) da ”za svaki napadnuti i osvojeni objekat Jugoslovenskenarodne armije — bi}e odmah uni{ten po jedan objekat od vitalnogzna~aja za Republiku Hrvatsku” i da za ”svaki napadnuti objekati zauzeti garnizon — bi}e uni{teni vitalni objekti grada u kome senalazi garnizon”.218

410

217 S. Mesi}, nav. dj., str. 262. Mesi} je Tupurkovskog i Bogi}evi}a optuìo {tosu prisustvovali toj sjednici Predsjedni{tva. U pismu Gligorovu on je protestvovao,nagla{avaju}i, izme|u ostalog, da Tupurkovski “svojom prisutno{}u nezakonitosazvanoj sjednici Predsjedni{tva legalizira vojni pu~ i omogu}uje Srbiji i JNAagresiju i razaranje, sa svim do sada u~injenim zlo~inima na teritoriji RepublikeHrvatske. Zna li to prijateljski makedonski narod?” (Isto).

Govore}i o razlozima prisustva Tupurkovskog i Bogi}evi}a toj sjednici, Mesi}pretpostavlja, pored ostalog, da je, na to, “presudno utjecalo armijsko okupiranjeBosne i Hercegovine.....”. U pismu Izetbegovi}u Mesi} je, pored ostalog, naveo daBogi}evi} svojom prisutno{}u na sjednici Predsjedni{tva 1. oktobra “omogu}ujelegalizaciju vojnog pu~a” (Isto).

Prisustvo Tupurkovskog i Bogi}evi}a toj sjednici, i pored toga {to se Tupurkovski“vi{e nijednom nije dao namamiti na ta kosti}evska nelegalna sastan~enja”, aBogi}evi} se jo{ jednom pojavio “u poku{aju da izloì cjelinu bosanskohercegova~kihproblema izazvanih vojnim pristiskom na njegovu republiku, a potom — i onzauvijek odlazi iz Beograda”, imalo je, po Mesi}u, poraàvaju}e posljedice. “Bi}eim, naime, ne po njihovim stavovima, nego zbog pukog prisustva prvolistopadskojsjednici, pripisano usagla{avanje s potonjom odlukom skupine Kosti}i — Jovi} —Bajramovi} o uvo|enju ratnog stanja u Jugoslaviji” (Isto, str. 262-263).

218 Isto, str. 263; K. Rotim, nav. dj., str. 162-163; D. Marijan, nav. dj., str. 306.Prvooktobarska sjednica je zavr{ena u kasnim poslijepodnevnim satima, nakon ~ega jeMesi} dobio “saop{tenje”, zajedno sa pozivom za sutra{nju sjednicu, sa “zlosutnom ineuobi~ajenom najavom: ‘U radu sednice u~estvova}e i predstavnici [tabaVrhovne komande’, a ni rije~i o uobi~ajeno pozivanim predstavnicima Savezneskup{tine i SIV-a”. Na to je Mesi} odmah reagovao tako {to je preko generalnogsekretara svim ~lanovima Predsjedni{tva poslao protest sljede}e sadrìne: “.... Sjednicuje, nezakonito, sazvao potpredsjednik... Naime, potpredsjednik Predsjedni{tva snekim ~lanovima srpskog bloka sudjeluje u vojnom pu~u i namjerno poku{ava

Predsjedni{tvo SFRJ (bez Mesi}a i Drnov{eka) na toj je sjedniciocijenilo “da je apsolutno neprihvatljivo povla~enje JNA sa teritorijana kojima ̀ ive Srbi u Hrvatskoj, jer bi ih to izloìlo fizi~koj likvidaciji”.Stoga je smatralo “da sve vojne snage, dok se ne postigne politi~kore{enje jugoslovenske krize, treba da ostanu na teritorijama na kojimase sada nalaze, uz po{tovanje primirja, a potom }e se postupitiprema politi~kim odlukama i sporazumu koji bude postignut”.219

Rukovodstvo Crne Gore, na ~elu sa Momirom Bulatovi}em, je 1.oktobra 1991. donijelo odluku o upotrebi svih “republi~kih resursa”u “osloba|anju” Dubrovnika. U tom je cilju, pored osiguranja ljudstva(oruàne sile — jedinice Teritorijalne odbrane i rezervisti JNA) i logisti~kepodr{ke, istoga dana Bulatovi} izdao nare|enje i o mobilizaciji specijalnihjedinica, sa zadatkom da se, u sadejstvu sa snagama JNA i Teritorijalneodbrane, uklju~e u osvaja~ke borbene operacije na Dubrovanik i isto~nuHercegovinu.220

U Kosti}evom kabinetu su 2. oktobra bili samo Srbi i generali(bez predsjednika Mesi}a, te Bogi}evi}a, Tupurkovskog i Drnov{eka).To je jutro emitirana izjava dr Kosti}a (II program Radio Beograda,data 1. oktobra britanskoj TV mreì “Sky News”): “Ukoliko rukovodstvoHrvatske ne prihvati ultimatum Vrhovne komande Oruànihsnaga Jugoslavije, Predsjedni{tvo SFRJ bi}e prisiljeno da danasnaredi op{ti napad na Hrvatsku....”.221

411

nezakonitim manipuliranjem ishoditi odluke Predsjedni{tva, kako bi legaliziraonezakonite i neustavne odluke Armije. Stavovi srpskog bloka u Predsjedni{tvu mene ~ude, ali me iznena|uje pristupanje vojnom pu~u gospodina Bogi}a Bogi}evi}ai Vasila Tupurkovskog. Moram jo{ jednom naglasiti da ista JNA, koja traì da senjeno financiranje stavi na dnevni red, tenkovima na autocesti i blokadom zra~nogprometa onemogu}uje dolazak na sjednicu legalnom i legitimnom predsjednikuPredsjedni{tva SFRJ. Za nezakonito djelovanje svatko }e ponijeti svoj dioodgovornosti” (S. Mesi}, nav. dj., str. 263).

219 S. Mesi}, nav. dj., str. 283.

220 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 82-83 i 959. Na tom je sastanku sapremijerom \ukanovi}em i nekoliko vi{ih oficira JNA Bulatovi} tvrdio da je tridesethiljada “usta{a” napalo Crnu Goru, {to je bila la`. Na sljede}em su sastanku Bulatovi}i drugi visoki crnogorski politi~ari raspravljali o kreiranju “Dubrova~ke Republike” injenom prisajedinjenju pro{irenoj srpskoj dràvi (Isto).

221 Isto, str. 264. U svom intervjuu dr Kosti} je izjavio :

Nekoliko sedmica kasnije Kosti} je, sa ostalom trojicom iz krnjegPredsjedni{tva, na jednom njihovom sastanku, a u prisustvu Mesi}evog

412

“.... NOVINAR: Nije li time [tab vrhovne komande preuzeo ingerencije

Predsjedni{tva?KOSTI]: Nije, jer je ranijim odlukama Predsjedni{tva [tab imao takva

ovla{tenja, i da spasi vojsku ugroènu u kasarnama, i da angaùje potrebne efektiveu kriznim podru~jima, gdje treba da posluè razdvajanju me|unacionalnosukobljenih strana. [tab je donio odluku kakvu moè donijeti.

NOVINAR: Danas, dok ste zasjedali, pronijele su se vijesti da je Mesi}podnio ostavku, {to je on demantirao, i da je Kadijevi} uhap{en.

KOSTI]: Te vijesti nisu doprle do mene....NOVINAR: Sude}i po pona{anju ~elnika BiH, trojica su o~ekivana, ali nisu

do{li, jer Mesi} ne predsjedava, postoji otpor prema va{em na~inu rada. I nisterekli, je li Kadijevi} uhap{en.

KOSTI]: Nije uhap{en, kako uhap{en?NOVINAR: Po{tovani potpredsjedni~e Jugoslavije, razoreni su najbogatiji

dijelovi Hrvatske, uni{teni. Sada se vatra pribliàva Dubrovniku, danas su nanjega ba~ene tri kasetne bombe. Je li se o tome govorilo danas na Predsjedni{tvu,ta nije valjda Predsjedni{tvo dopustilo da Dubrovnik bude razoren?

KOSTI]: O tome nije bilo govora. A za kasetne bombe nisam ni ~uo, negosamo da je Dubrovnik bombardovan.

NOVINAR: Po{tovani potpredsjedni~e, prema ovom ultimatumu, ili — kako vikaète — posljednjoj opomeni [taba vrhovne komande Republici Hrvatskoj, proizilazi— nastavi li se blokada kasarni — da }e JNA razru{iti najva`nije objekte Hrvatske.Dubrovnik je takav objekt. Zar je mogu}e da }e se netko drznuti i tu}i po Dubrovniku?

KOSTI]: Pretpostavljam da nikome iz hrvatskih formacija ne}e pasti napamet da na dubrova~koj tvr|avi ili bilo gdje drugdje postavlja artiljerijska,minobaca~ka ili druga oru|a, sa kojih bi ugroàvala ili vodila bitku s drugomstranom u sukobu. Ali, ukoliko hrvatske oruàne formacije budu koristile objekteDubrovnika da bi sa njih, misle}i da bi tu bile za{ti}ene, ga|ale drugu stranu,onda to realno predstavlja opasnost za Dubrovnik.

NOVINAR: Slava je prolazna, ~ovjek je smrtan, a Dubrovnik bi trebao bitibesmrtan, barem smo u to vjerovali. Mislim, po{tovani potpredsjdni~e, da vasosmorica u Predsjedni{tvu niste va`ni koliko Dubrovnik slaète li se?

KOSTI]: Ne obra}ajte se samo na nas osmoricu.NOVINAR: Pitao sam o Predsjedni{tvu, jer ste rekli da od saveznih ustanova

funkcionira samo Predsjedni{tvo, da je Skup{tina blokirana, SIV desetkovan....KOSTI]: Nikome ne bi moglo pasti na pamet da ga|a u toranj jedne crkve,

ali ako neko tamo postavi mitraljesko gnijezdo, onda se to mitraljesko gnijezdo,je li, mora neutralisati. E, pa sad vi recite ko je kriv. To se odnosi i na Dubrovnik”(S. Mesi}, nav. dj., str. 264).

savjetnika, izjavio da }e Predsjedni{tvo narediti “op{ti napad naHrvatsku”. Od vojnog rukovodstva (generala Kadijevi}a i Broveta) jetraìo da JNA “mora udariti frontalno, svim snagama, u munjevitomnaletu prodreti i u Zagreb!”.222

Nepotpuno Predsjedni{tvo SFRJ (~etiri ~lana, samo iz dvije republike- iz Srbije i Crne Gore) je, u sadejstvu sa vojnim rukovodstvom (Kadijevi},Adì} i Brovet), na nelegalno sazvanoj sjednici 3. oktobra, odlu~ilo daod tada, tj. 3. oktobra, “Predsedništvo odlu~uje ve}inom glasovaprisutnih” i, pozivaju}i se na Ustav, otvoreno ga krše}i, proglasilineposrednu ratnu opasnost,223 odnosno izvr{ili pu~, preuzev{i —

413

222 Isto, str. 265. S tim u vezi, beogradski komentator je izjavio da je “op{tinapad na Hrvatsku” trebalo narediti jo{ sredinom marta 1991, kada je “zahtev Armijeza punim podizanjem bojeve gotovosti pravilno razumeo i podrào jedino BorisavJovi}, dok su Mesi} i Drnov{ek ponavljali svoje poznate stavove, Riza Sapundìubio izgubljen, Bogi} Bogi}evi} stalno ponavljao da to ne}e obezbediti pla}e za23.000 zeni~kih radnika, a Vasil Tupurkovski je uobi~ajeno izvodio larpurlartisti~keegzibicije” (Isto, str. 265).

Takvu taktiku osvajanja i razaranja Hrvatske Kadijevi} nije prihvatio na tomsastanku, “ali ne iz razbora uvjetovanog humano{}u, nego iz nevolje:

- Branko, nemamo za to snage, nema ljudi!” (Isto).

223 B. Jovi}, nav. dj., str. 392-393; O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj.,str. 360; S. Mesi}, nav. dj., str. 268; B. Mamula, nav. dj., str. 240-242; D. Marijan, nav.dj., str. 306. U Kosti}evom saopštenju za javnost navedeno je da je to “jednoglasnoocenilo Predsedništvo SFRJ”. Pozivao se na odluku sa sjednice od 1. oktobra, kadasu bili prisutni Tupurkovski i Bogi}evi}, kada je Predsjedništvo s ve}inom prisutnih“jednoglasno ocenilo da smo suo~eni sa opasnoš}u opštegra|anskog rata i da sezemlja nalazi u stanju neposredne ratne opasnosti, o ~emu je doma}a i me|unarodnajavnost ve} obaveštena putem slu`benog saopštenja sa te sednice” (S. Mesi}, nav.dj., str. 268-269).

Na sjednici Predsjedništva od 1. oktobra stanje neposredne ratne opasnosti uopštenije spominjano, nego je, kako stoji u “saopštenju”, “Predsedništvo SFRJ od nadle`nihsaveznih organa informisano da je politi~ko-bezbednosna situacija u zemljikrajnje teška i dramati~na i da preti sveopšti gra|anski rat”. Ta formulacija nijeuvrštena u “saopštenju”, niti u zapisniku sa te sjednice, te niti u pozivu za sjednicu 3.oktobra. Samo je bila dogovorena jedna ta~ka dnevnog reda: “Neka aktuelna pitanjaiz oblasti opštenarodne odbrane”. Tek je na sastanku “~etvorke” odlu~eno da prvata~ka dnevnog reda bude “dogovor o obezbe|enju kontinuiteta rada PredsedništvaSFRJ na osnovu ocene Predsedništva sa 143. sednice Predsedni{tva SFRJ od 1.

formalno i fakti~ki rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagamaSFRJ. To je u~inio potpredsjednik Predsjedni{tva dr Branko Kosti}. Izprava rukovo|enja i komandovanja OS SFRJ “jednoglasno” su isklju~ilidr Drnovšeka, predstavnika Slovenije224 i pruìli podr{ku osvaja~kim

414

oktobra 1991. godine o postojanju neposredne ratne opasnosti i prelazak na radPredsedništva SFRJ u uslovima postojanja neposredne ratne opasnosti” (Isto).

Pozivanje na sjednicu Predsjedni{tva SFRJ od 1. oktobra 1991. je, po Mesi}u,“puki falsifikat”. Da bi sjednica od 3. oktobra mogla imati navedeni dnevni red, “moralesu”, po njemu, biti “prije toga donesene dvije odluke: (1) postoji neposredna ratnaopasnost i (2) Predsjedništvo SFRJ prelazi na rad u uvjetima postojanja neposredneratne opasnosti. Ako nije bilo takvih odluka, kako se onda mogao najavljivatitakav dnevni red!” (Isto).

Odluku Predsjedni{tva o prelasku na rad u uslovima neposredne ratne opasnostiJovi} je obrazloìo na sljede}i na~in: “Pre dva dana smo doneli odluku daPredsedni{tvo SFRJ iza|e iz paralize koja mu je nametnuta bojkotom rada nekih~lanova Predsedni{tva. Drnov{ek ve} dugo ne dolazi na sednice, a u poslednjevreme ni Stipe Mesi}. Tupurkovski i Bogi}evi} ne prihvataju odràvanje sednicebez Mesi}a kao predsednika i svaki na{ poku{aj da bilo {ta ozbiljnije odlu~imodovode u pitanje.

Mesi} se nalazi u Zagrebu. Na na{e insistiranje da do|e u Beograd da bismomogli da obavljamo svoju funkciju, on zakazuje sednicu na Brionima, {to smoodbacili. Poslovnik predvi|a da Predsedni{tvo radi u Beogradu. Promena bimogla biti samo na osnovu odluke Predsedni{tva, ali ne i na osnovu odluke samogpredsednika. Mesi} kaè da zbog saobra}ajnih zapreka na autoputu ne moè dadoputuje! To nam je bio dobar povod da iskoristimo ustavnu mogu}nost dapre|emo na rad sa onolikim brojem ~lanova Predsedni{tva koji moè da do|e nasednicu. Predsedni{tvo je donelo odluku da prelazi na rad u uslovima neposredneratne opasnosti, a tada radi u svakom sastavu koji je mogu}. U dono{enju teodluke u~estvovalo je {est ~lanova Predsedni{tva, uklju~uju}i i Bogi}evi}a iTupurkovskog. Oni su pristali da donesemo odluku o radu i uslovima neposredneratne opasnosti, a kad smo po~eli da je primenjujemo, povukli su se i odbili dau~estvuju u daljem radu Predsedni{tva. Verovatno je na njih izvr{en i uticaj sastrane” (B. Jovi}, nav. dj., sr. 392-393).

Jovi} otvoreno laè, a posebno kada tvrdi da je u dono{enju odluke o prelaskuPredsjedni{tva SFRJ u uslovima neposredne ratne opasnosti u~estvovalo “{est ~lanovaPredsedni{tva, uklju~uju}i i Bogi}evi}a i Tupurkovskog”, koji su, po njemu, pristalina dono{enje pomenute odluke (Isto, str. 393).

224 S. Mesi}, nav. dj., str. 269. To je pravo krnje Predsjedništvo oduzelo drDrnovšeku, “jer je Predsedništvo SFRJ, uz saglasnost Republike Slovenije, 18. jula1991, godine donelo odluku o dislociranju svih komandi, jedinica i ustanova JNA

mjerama i aktivnostima JNA, odobravaju}i, izme|u ostalog, “rad štabaVrhovne komande oruànih snaga u realizaciji odluka PredsedništvaSFRJ u vezi sa mobilizacijom”, ~ime su ozakonili provedenu mobilizaciju,za koju nije donesena legitimna odluka.225 Na taj je na~in rukovodstvoVelikosrpskog pokreta (vojska zajedno sa srbijanskim rukovodstvom isrpsko-crnogorska ~etvorka - krnje Predsjedništvo s vojnim vrhom), na~elu sa Milo{evi}em, preuzelo vlast u zemlji i time legalizovalo agresijuprotiv Hrvatske. Uz licemjerno zadràvanje njenog naziva i naziva ve}srbizirane JNA,226 to je predstavljalo dràvni udar i definitivni nestanakSFRJ. Predsjedništvo je “prešlo na uslove rada za vreme neposredneratne opasnosti” i time preuzelo na sebe odre|ene nadle`nosti Skup{tineSFRJ koja se, u takvoj situaciji, nije mogla sastati. Istovremeno to jezna~ilo da moè raditi “u svakom sastavu koji je mogu}”. 227

Predsjedni{tvo SFRJ je odlukom o prelasku “na rad u uslovimaneposredne ratne opasnosti” odlu~ivalo ve}inom glasova prisutnih~lanova. Dr Branko Kosti}, potpredsjednik Predsjedni{tva, koji jeuzurpirao mjesto predsjednika, nakon te odluke je deklarativno izjavio

415

sa teritorije Republike Slovenije”. Citiraju}i tu odluku, Mesi} je konstatovao: “Sasvimsu druga~ije govorili 12. i 18. srpnja, kad su Kosti} i Jovi} izišli sa zahtjevom opovla~enju armije iz Slovenije” (Isto).

225 Isto, str. 272, 274, 275 i 277. O tome Predsjedništvo SFRJ nijednom nije odlu~ilo.

Krnje Predsjedništvo se tada “saglasilo da savezni sekretar za narodnu odbranugeneral armije Veljko Kadijevi} u~estvuje 4. oktobra na sastanku u Hagu… i utvrdilostavove za njegov nastup na tom sastanku” (Isto).

226 Milo{evi} je insistirao na imenu Jugoslavije (i dràve i vojske), kako biodrào svoju “tezu” i time obmanjivao javnost da su Jugoslaviju razbili “secesionisti”(Slovenija i Hrvatska), uz veliku podr{ku Njema~ke, Austrije i Vatikana. To je zaMilo{evi}a bilo od izuzetnog zna~aja, jer je ra~unao da }e budu}a Jugoslavija (od17 miliona) ostvariti kontinuitet sa SFRJ. Milo{evi} je, na insistiranje generalaTomislava Simovi}a (ministra odbrane Republike Srbije), odbijao sprove|enje op{temobilizacije, jer se za to navodno “jo{ nisu stekli uslovi”, po{to “Srbija nije u ratu”.Umjesto op{te, Milo{evi} se zalagao za djelimi~nu mobilizaciju i ka`njavanjedezertera, pri ~emu je traìo spiskove “nesposobnih generala i pukovnika za hitnopenzionisanje” (S. Biserko, nav. dj., str. 227).

227 Isto, str. 272-274 i 277; B. Jovi}, nav. dj., str. 392-393; O. Backovi} — M.Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 360; B. Mamula, nav. dj., str. 187-188 i 240-241; D.Marijan, nav. dj., str. 306.

da “Predsjedni{tvo SFRJ ne}e koristiti vojnu silu da bi nametalosvoju volju bilo kom narodu u Jugoslaviji”.228

Ministri spoljnih poslova Evropske zajednice odluku Predsjedni{tvada radi u krnjem sastavu okarakterisali su neprihvatljivom. Naime,nisu èljeli da priznaju, kako su oni govorili “krnje ili ‘srpskoPredsjedni{tvo’”,229 jer njegove odluke nisu bile ustavne, te je radtog organa u krnjem sastavu bio neprihvatljiv. Tu je ocjenu Jovi}prokomentarisao na na~in da to “zna~i da }e oni na{e odlukeignorisati i smatrati nas nepostoje}im”.230 Na konferenciji u Hagu,gdje je, u okviru Organizacije ujedinjenih nacija, vo|ena rasprava oJugoslaviji, 4. oktobra, zaklju~eno je da su odluke Predsjedni{tva dapre|e na rad u uslovima neposredne ratne opasnosti neustavne.231

Krnje Predsjedni{tvo SFRJ od ~etiri ~lana (predstavnik Srbije —Jovi}, kao Milo{evi}ev eksponent, te predstavnici Crne Gore — dr BrankoKosti}, Vojvodine - Jugoslav Kosti} i Kosova - Sejdo Bajramovi}),kao posve bezna~ajne politi~ke li~nosti i od po~etka Milo{evi}eve

416

228 D. Marijan, nav. dj., str. 306. Me|utim, situacija je bila sasvim suprotna, jerje “upravo tada ve}ina vojnog potencijala JNA bila u funkciji nametanja voljepoliti~kog i vojnog vrhovni{tva najbrojnijeg naroda u SFRJ (Srba), drugom pobrojnosti narodu (Hrvatima)”, s pravom pi{e D. Marijan (Isto).

229 S. Mesi}, nav. dj., str. 313; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 38; B. Jovi}, nav. dj.,str. 393. Zbog toga je Kadijevi} “zaklju~io” kako je “tako nastupilo vrijeme kada jeZapad gurao JNA na samostalno djelovanje” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 38).

230 B. Jovi}, nav. dj., str. 393. Jedan broj ~lanova Predsjedni{tva SFRJ od krajaavgusta i po~etka septembra 1991. (posljednja sjednica Predsjedni{tva SFRJ u punomsastavu je, po Jovi}u, odràna 1. septembra 1991.) nije dolazio na sjednice, kao {to suto Janez Drnov{ek, te Stipe Mesi}. Tupurkovski i Bogi}evi} nisu prihvatili odràvanjesjednica bez Mesi}a kao predsjednika (B. Jovi}, nav. dj., str. 381-382 i 392). Umjestotoga, stalno su i u kontinuitetu, kao i ranije, odràvani ilegalni sastanci “[estorice”.

231 B. Jovi}, nav. dj., str. 393-394. Na toj je Konferenciji u ime SFRJ u~estvovaoi Budimir Lon~ar, savezni sekretar za inostrane poslove, koji se solidarisao sa takvimzaklju~kom, {to je za Jovi}a bilo dovoljno da zaklju~i da ga “moramo smeniti. Nemadrugih mogu}nosti” (Isto, str. 393).

Branko Kosti} je 26. oktobra 1991, po dogovoru, obavio razgovor sa Lon~arom isugerisao mu da sam podnese ostavku, {to je on odbio. Po{to je on srpskom rukovodstvusmetao, Jovi} je zatraìo “od slu`be analizu {ta bismo mogli u~initi” (Isto, str. 404).

marionete je, u saradnji sa vojnim rukovodstvom, pokušavalo zadràtilegitimitet šefa dràve koja tada više nije postojala. Milo{evi} je,imaju}i kontrolu i odlu~uju}i uticaj nad Krnjim Predsjedni{tvom i [tabomVrhovne komande, manipulisao tim uzurpiranim tijelom kako bi, prijesvega, prema inostranstvu, davao legalitet potezima JNA i odràvaoprivid me|unarodnopravnog subjektiviteta SFRJ.232

Van Srbije i Crne Gore niko u Jugoslaviji nije “slu{ao” nekakvosrpsko-crnogorsko Predsjedni{tvo. Srbiju i Crnu Goru su predstavljaliMilo{evi} i Bulatovi}, s tim {to je Milo{evi} bio vo|a, “a Predsjedni{tvoje bilo njegov kabinet za rukovo|enje i komandovanje Armijomkoja ih je i dalje slijepo slu{ala”.233 Ostalim ~lanovima Predsjedni{tva(4), uklju~uju}i i predsjednika, onemogu}eno je da obavljaju funkcije.I sva ostala savezna tijela bila su, tako|e, blokirana ponašanjem Srbijei Crne Gore, zahvaljuju}i, prije svega, svojoj lociranosti i popunjenostive}inskim srpskim kadrovima, a sve u funkciji ostvarivanja velike Srbije.234

Velikosrpski agresor je napadao i Dubrovnik. JNA (JRM) je 3.oktobra uvela i opštu blokadu svih jadranskih luka. Time je Hrvatska ina moru bila blokirana. “Aerodromi su zatvoreni, ceste su presje~ene,brodarima je isplovljavanje zabranjeno”. Ni ribari nisu mogli na more”.235

“êtvero~lana banda”, kako su novinari prozvali pu~isti~kibeogradski klan, je 4. oktobra, nakon prelaska na uslove rada za vrijemeneposredne ratne opasnosti i preuzimanje odre|enih ingerencija Skup{tineSFRJ donijela “Naredbu o delimi~noj mobilizaciji do nivoa popunjenostikomandi, {tabova, jedinica i ustanova oruànih snaga koje obezbe|ujunjihovu borbenu gotovost”. Istoga je dana dr Kosti} potpisao Naredbu“o gubitku ~ina aktivnih vojnih lica zbog dezertiranja ili prelaska

417

232 O. Backovi} - M. Vasi} - A. Vasovi}, nav. dj., str. 360-361, nap. 3; B. Mamula,nav. dj., str. 241; S. Mesi}, nav. dj., str. 47-48 i 313; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T,paragrafi 99 i 956. Milo{evi} je, pored kontrole nad krnjim Predsjedni{tvom, ostvarivaodirektnu ili indirektnu kontrolu nad policijskim i vojnim snagama u RepubliciSrbiji i SFRJ (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 99).


234 S. Mesi}, nav. dj., str. 313; B. Jovi}, nav. dj., str. 393.

235 S. Mesi}, nav. dj., str. 268.

iz JNA u paravojne jedinice”.236 Tog je dana general Kadijevi},polaze}i od svojih shvatanja da je JNA ostala bez dràve, izjavio da }esve u~initi da Hrvatsku baci na koljena i poraziti “usta{ke snage”.237

U Hagu je 4. oktobra 1991. potpisano još jedno primirje (Tu|man,Miloševi} i Kadijevi}). Miloševi} i Kadijevi} su deklarativno dalisaglasnost za “labavu zajednicu ili savez suverenih republika”, zanemijenjanje granica i premještanje i pregrupisanje JNA, uz kontrolume|unarodnih posmatra~a.238 Me|utim, oni su porekli ha{ki dogovoro prekidu vatre. Iako su dozvoljavali mogu}nost da je u Hagu bilogovora o povla~enju vojske iz Hrvatske, i Milo{evi} i Kadijevi} suinsistirali na ostajanju JNA u dijelovima Hrvatske, iako o tome, poMesi}u, “nema ni rije~i u ha{kom dogovoru”, tvrde}i da “nije bilogovora o napu{tanju podru~ja u kojima ìve Srbi”. S tim u vezi,oni su izjavljivali da }e JNA “ostati tamo gdje Armiju èle, a èle jeu sve srpske oblasti u Hrvatskoj”.239

I “dva oka u glavi” su razroko gledala na opstanak Jugoslavije.Momir Bulatovi} (predsjednik Crne Gore) je u Hagu predlagao da seravnopravno raspravlja o opstanku Jugoslavije i njenom me|unarodno-pravnom ukidanju. Milo{evi} je u svojstvu predsjednika Srbije, odbiostavove Deklaracije o Jugoslaviji.240

Petog oktobra je, nakon razgovora, koga je hitno traìo Jovi},izme|u njega, Kadijevi}a i Milo{evi}a od 2. oktobra,241 odràn sastanak

418

236 Isto, str. 277.

237 Isto, str. 273-274.

238 Isto, str. 272-273.

239 Isto, str. 283. Na takvo tuma~enje dogovora javno je u ime Ministarskogvije}a Evropske zajednice, reagovalo holandsko Ministarstvo spoljnih poslova, s tvrdnjomda, “zaista, ni{ta nije potpisano, ali se i usmeni dogovor smatra obavezuju}im, paje neprihvatljiva izjava generala Kadijevi}a i priop}enje SSNO... Nikakavdokument nije potpisan, ali sve strane su se saglasile da }e se savezne snage povu}iiz Hrvatske u roku od mjesec dana” (Isto).


241 B. Jovi}, nav. dj., str. 391. Razlog za taj “hitan razgovor” bila je informacijakoju je Jovi} “hitno” dobio od Vlade Kova~evi}a, ~lana Glavnog odbora SPS, da je na

“[estorice” (bez Bulatovi}a koji je bio odsutan), na kome je Kadijevi}opet traìo op{tu mobilizaciju “kao uslov za pobedu!” Vo|ena jeduga rasprava, na kojoj su se “skoro posva|ali”.242

Jovi} je energi~no bio protiv tog prijedloga. Umjesto toga, on je,nakon {to je JNA “oslobodila” “srpske” teritorije u Hrvatskoj, odnosnozauzela jednu tre}inu Republike Hrvatske, predloìo novu taktiku —prelazak na politi~ko rje{nje. Pri tome je traìo da razrade “konceptmirovne inicijative kombinovan sa konceptom sile radi odvra}anjaod rata i prelaska na politi~ko rje{enje”. I Milo{evi} se sloìo s tim.Me|utim, generali Kadijevi} i Adì} bili su o~ajni, optuìv{i Jovi}a i

419

sastanku boraca I proleterske brigade penzionisani general Eugen Lebari} pitao generalaMarka Negovanovi}a (~lana [taba Vrhovne komande za idejni rad) “otkud takvodezerterstvo u vojsci i otpor mobilizaciji?” Na to je general odgovorio :

“ - Bolje da Vi to pitate predsednika Republike Srbije i dràvno i politi~korukovodstvo Srbije.

- Za defetizam je kriva SPS i rukovodstvo Srbije koji su dozvolili da se takone{to de{ava.

- Oni si inicirali borbu srpskog naroda u Hrvatskoj a sada je ostavljaju na cedilu.

- Osnovni je krivac srpska dràva i SPS jer se ne bore protiv neprijateljaJNA i dezerterstva u njoj” (Isto).

Nakon toga Jovi} je pozvao Kadijevi}a i Milo{evi}a, traè}i hitan sastanak.Milo{evi} je traìo od Kadijevi}a da odmah smijeni generala Negovanovi}a, a Jovi} jerekao: “da Negovanovi} to nije izmislio, da je samo izneo stav vojnog vrha i traìmda se raspravimo: kako se tako ne{to moè iznositi u javnost. Vojska bez nas nemoè. Mi bismo bez nje mo`da i mogli — formirali bismo svoju vojsku — a kako bioni izmislili svoju dràvu — nije jasno.

Veljko obe}a da }e proveriti.

* * *

Proverio je i kaè da Lebari} nije govorio istinu.

Mo`da laù Kadijevi}a. Mo`da svi oni laù nas i o nama stvarno takomisle. Pre{li smo preko toga. Pojeo vuk magarca” (Isto).

242 Isto. S tim u vezi, Jovi} se ~udio, jer je vojno rukovodstvo “pre par dana”govorilo “da je dovoljno 6 brigada (30.000 ljudi) za kona~an uspeh”, a “sada traèop{tu mobilizaciju. Srbija i Crna Gora imaju 1.500.000 vojnih obveznika! Sve damobili{emo!? A Hrvatska ima 200.000 vojnika. [ta }e nam tolika vojska?”, spravom se pitao Jovi} (Isto, str. 391-392).

Milo{evi}a da srpski narod ostavljaju “na cedilu”. Branko Kosti} sesolidarisao s generalima, “onako pau{alno, ne vode}i ra~una o stvarnojsituaciji u Evropi i u Srbiji”.243

Milo{evi} i Jovi} su negirali optu`be vojnog rukovodstva oostavljanju srpskog naroda “na cedilu”, tvrde}i da su “sve srpsketeritorije oslobo|ene?”244

Razgovor je prekinut, da bi bio nastavljen ”drugom prilikom upunom sastavu”.245

Sljede}eg dana (6. oktobra) Jovi} je traìo hitan razgovor saMilo{evi}em, kako bi se sami (“u ~etiri oka”) dogovorili. Tim prije,jer oni nisu “samoposluga” da udovoljavaju potrebama generala, jerpolitika mora polaziti od njih, a ne od generala, sa ~ime se i Milo{evi}sloìo. Polaze}i od ocjene da Evropa jedva ~eka da ih ekonomskiuni{ti i blokira, zaklju~ili su da moraju “pre}i u mirovnu ofanzivu, apripremati se za ratnu akciju ako drugog izlaza nema”. Nisu mogliprihvatiti ratnu opciju “u meri koja nije potrebna” i da ginu za ono{to mogu pregovorima posti}i. Odlu~ili su da, “bez obzira {ta vojskamisli”, prihvate zahtjev ministara Evropske zajednice o prekidu vatre,sa ciljem da kasarne u Hrvatskoj oslobode i deblokiraju bez `rtava, ada vojsku orijenti{u “na odbranu ve} oslobo|ene teritorije”.246

420

243 Isto, str. 392.

244 Isto. S tim u vezi, Jovi} pi{e: “Valjda se mora nekad pre}i na politi~ko re{enje”.

245 Isto. “~etvero~lana banda” je 5. oktobra dijelila generalske epolete. Naime,u Predsjedni{tvu SFRJ bio je pripremljen popis s više hiljada imena — prijedlozi zaodlikovanja “aktivnim vojnim licima i vojnicima za ispoljenu hrabrost i savesnoizvršavanje zadataka”. Taj je popis od avgusta ~ekao potpis predsjednika Predsjedni{tvaSFRJ. Kosti} je “jednoglasnom odlukom” svoje ~etvorke, koja je odlu~ivala “ve}inomprisutnih na sednici”, ovlašten da 7. oktobra potpiše ukaz o odlikovanjima “za izuzetnopo`rtvovanje i izvršavanje borbenih zadataka, ali i za unapre|enja u više ~inove”.Tako su “za izuzetan doprinos u izvršavanju borbenih zadataka” vanredno dobiligeneralske ambleme dotadašnji pukovnici, osvjedo~eni u zlo~inima — Ljubomir Baji}i Ratko Mladi} (S. Mesi}, nav. dj., str. 275-276).

Krnje Predsjedni{tvo SFRJ je 5. oktobra, “na predlog SSNO-a, bez odràvanjasednice, u konsultacijama ~lanova Predsedni{tva”, donijelo “Naredbu o odre|ivanjuteritorija na kojima postupaju vojni sudovi I stepena” (Isto, str. 277).

246 Isto.

Krnje (~etvero~alno) Predsjedni{tvo SFRJ je istoga dana, upopodnevnim satima, donijelo takvu odluku i ovlastilo vojsku da vodipregovore o njenoj realizaciji.247

U Zagrebu je, u skladu sa takvom odlukom, 8. oktobra 1991.izme|u SSNO i Republike Hrvatske potpisan op{ti prekid vatre nateritoriji Republike Hrvatske (osmo primirje). Istoga je dana SaborHrvatske jednoglasno potvrdio odluke donesene prije 3 mjeseca —Hrvatska je raskinula sve veze sa Jugoslavijom i postala slobodna,nezavisna i suverena republika.248

Devetog oktobra odràn je sastanak “[estorice” (u punom sastavu:Milo{evi}, Jovi}, dr Branko Kosti}, Bulatovi} i generali Kadijevi} iAdì}). Kadijevi} je iznio “procenu situacije i nove prijedloge zadalju akciju”. Ukazao je na njihove ciljeve (“na{e ciljeve”) - “za{titaugroènog srpskog naroda u Hrvatskoj i izvla~enje vojske izblokiranih kasarni”,249 stanje u Hrvatskoj vojsci,250 stanje u JNA,251

421

247 Isto.

248 S. Mesi}, nav. dj., str. 280; K. Rotim, nav. dj., str. 169-170. Sporazum su, podpokroviteljstvom Evropske zajednice, koju je predstavljao ambasador D. J. vanHouten, potpisali: general Andrija Ra{eta (predstavnik SSNO-a), Stjepan Adami~(zamjenik ministra odbrane Vlade Republike Hrvatske), pukovnik Imre Agoti} (~lanGlavnog stoèra Hrvatskih oruànih snaga) i ambasador Dirk-Jan van Houten (Isto).

249 B. Jovi}, nav. dj., str. 394. Kadijevi} je “ru{enje hrvatskog rukovodstva,{to je dugo zahtevao”, tada zamijenio ”izvla~enjem vojske”.

250 Isto. O stanju u Hrvatskoj vojsci Kadijevi} je naveo: “Oni imaju 200.000ljudi pod oru`jem. Pristiù im nove snage. Dobijaju oru`je iz inostranstva.Ozbiljno su uzdrmani na{om ofanzivom. Imaju jaku me|unarodnu podr{ku. Akoprocene da bi na politi~kim razgovorima izgubili, a na vojnom polju dobili,opredeli}e se na vojnu akciju, bez obzira na sada{nje stanje. Nema sumnje da }eostati i pri vojnoj opciji” (Isto).

251 Isto. O “stanju u JNA” Kadijevi} je naglasio :

“Glavne slabosti su opkoljeni garnizoni i nedostatak rezervne vojske.

Deo rezervi na frontu mogao bi biti pokoleban u slu~aju duèg zadràvanja.

JNA nema dovoljno snage da potpuno porazi Hrvatsku vojsku, mada bi oni,mo`da, pali za 10 dana da ne postoji problem opkoljenih garnizona (Pitam se za{toto nisu u~inili dok garnizoni nisu bili opkoljeni i za{to mu se jo{ uvek vrzma u glaviideja o tome da potpuno porazi Hrvatsku vojsku, ako je prihvatio nove ciljeve).

te politi~ku i psiholo{ku procjenu.252 Me|u novim prijedlozima generalje, pored spremnosti za vojnu opciju “za ostvarivanje cilja i politi~kograspleta”, ponovo insistirao na op{toj mobilizaciji.253

Navedene generalove procjene i prijedlozi nisu posebnokomentarisani, s tim {to “u globalu nije bilo osporavanja, izuzevuvek sporne op{te mobilizacije”.254

422

Za ostvarivanje ciljeva, koji se mogu posti}i i da se ne porazi Hrvatskavojska, nego samo da im se preti silom, sa mirovnom akcijom, vojsci su potrebneve}e snage od raspoloìvih” (Isto).

252 Isto. O tome je Kadijevi} rekao sljede}e :

“Ki~mu aktivnosti sastava JNA ~ine Srbi i oni su svuda izvrsni, kako oficiritako i vojnici.

Me|utim, srpski i vojvo|anski rezervisti su pruìli veliki otpor dolasku uvojsku. Tamo gde su rezervisti bili u manjini u odnosu na aktivni sastav dobro suse borili. Glavni je problem gde su bili prete`no ili potpuno rezervisti. Nastavljase beànje sa fronta.

Crnogorci i Hercegovci su odli~ni. Bosanci i Kraji{nici osrednji” (Isto).

253 Isto. S tim u vezi, general Kadijevi} je zaklju~io :

“1) Moramo biti spremni za vojnu opciju za ostvarivanje cilja i politi~kograspleta. Ako ne budemo vojno spremni da branimo svoje ciljeve doìve}emo poraz.

2) Izvesno je da vojna varijanta odbrane na dugu stazu na dostignutoj liniji borbesamo sa snagama sa kojima raspolaèmo ne moè da se ostvari, ne}e se izdràti.

Izlaz treba traìti u brzom politi~kom raspletu ili vojnoj akciji. Na dugu stazu}emo izgubiti. Zato treba i}i na intenziviranje vojnih i politi~kih mera, kombinovano.

a) Intenzivirati politi~ke razgovore i preko EZ i neposredno.

b) Poku{ati da se kroz mirovnu akciju EZ u {to kra}em roku na|e re{enjemirnim putem i da se tako ostvare na{i ciljevi.

Treba im staviti do znanja, ako bude podvala u ovoj mirovnoj akciji, da }eSrbija i Crna Gora predloìti op{tu mobilizaciju i da }e Armija biti u stanju daosujeti svako za nas neprihvatljivo re{enje. To treba, vrlo jasno re}i.

c) Ve} sada pripremiti sve za op{tu mobilizaciju do koje mo`da ho}e, a mo`dai ne}e do}i.

U me|uvremenu nastaviti sa maksimalnim kori{}enjem delimi~ne mobilizacije.

d) Vojska }e nastaviti sa izvla~enjem jedinica iz okruènih garnizona na osnovusporazuma ili silom, kao i sa transformacijom unutar JNA” (Isto, str. 394-395).

254 Isto, str. 395.

JNA se u Hrvatskoj, posebno od oktobra 1991, na{la u izuzetnote{kom poloàju, stoje}i “pred dilemom i bez odluke: odlu~na op{tavojna operacija ili povla~enje iz Hrvatske”.255 Da bi “potpuno”porazila Hrvatsku vojsku JNA tada nije imala “dovoljno snage”, jerjoj je nedostajalo rezervne vojske. Naime, JNA su bili potrebne “ve}esnage od raspoloìvih“.256

Druga “glavna” slabost JNA, pored nedostatka rezervne vojske,bili su njeni opkoljeni garnizoni. Zbog blokiranih garnizona JNA se nijemogla povu}i iz Hrvatske, gdje je, pored ostalog, gubila i ogromnekoli~ine naoruànja i municije.257 U takvoj je situaciji JNA nastojalada, “na osnovu sporazuma ili silom”, izvu~e jedinice iz okruènihgarnizona, “kao i sa transformacijom unutar JNA”.258

U Hagu je Van den Bruk 10. oktobra 1991. ponovo okupiopredsjednike Tu|mana i Miloševi}a s generalom Kadijevi}em, gdje jezaklju~en novi (deseti) prekid vatre. Miloševi} i Kadijevi} su prihvatiliodluku da se JNA u roku od trideset dana mora povu}i iz Hrvatske.Me|utim, Miloševi} i Kadijevi} su to porekli. Tvrdili su da nisu ništapotpisali i da, iako je bilo govora o povla~enju vojske iz Hrvatske, “nije bilogovora o napuštanju podru~ja u kojima ̀ ive Srbi”, te da }e JNA”ostatitamo gdje Armiju ̀ ele, a ̀ ele je u dve srpske oblasti u Hrvatskoj”.259

Van den Bruk je, imaju}i u vidu takve stavove velikosrpskogpoliti~kog i vojnog rukovodstva, uputio Kadijevi}u prijedloge o“uravnoteènoj šemi povla~enja federalne armije iz Hrvatske tokomprelaznog razdoblja”. Na to je vojno rukovodstvo pristalo da se JNAu tri naredna mjeseca povu~e iz Istre. Me|utim, na drugim podru~jimaHrvatske (u zonama rata) JNA je gomilala nove trupe dovedene iz

423


256 B. Jovi}, nav. dj., str. 394.

257 Isto; B. Mamula, nav. dj., str. 228. Jugoslovenskoj narodnoj armiji su, premaJovi}evim zabilje{kama od 27. oktobra 1991, u kojima govori o sastanku Krnjegpredsjedni{tva SFRJ u [tabu Vrhovne komande, u Hrvatskoj “zarobili tri voza, oko100 vagona naoruànja i municije (topova, haubica, itd.)” — B. Jovi}, nav. dj., str. 404.

258 B. Jovi}, nav. dj., str. 394.

259 S. Mesi}, nav. dj., str. 281 i 283.

Makedonije popunjavane srbijansko-crnogorskim rezervistima, napadaju}iHrvatsku, pri ~emu su izvršeni brojni zlo~ini.260

Krnje Predsjedništvo kontinuirano je zasjedalo (ili za okruglimstolom ili “u telefonskim konsultacijama”), potpuno lišeno interesaza odsustvo predstavnika iz drugih republika i istovremeno ignorisanood Evropske zajednice i u funkciji Vrhovne komande (odluke u tojfunkciji je pretresala i donosila “[estorka”, kao i do tada). Svi poteziEvropske zajednice su, po njima, bili destruktivni. Uo~i Druge plenarnesjednice Konferencije o Jugoslaviji u Hagu “~etvorka” je u dva dana(16. i 17. oktobra) više puta zasjedala, utvrdivši da “EZ drsko” odustajeod uvaàvanja njihovih odluka, te su pisali pisma Van den Bruku i lorduKaringtonu, te drugima, navode}i da su oni “vrhovna komanda” i dasu njihovi stavovi jedino mjerodavni, itd.261

424

260 Isto, str. 284.

261 Isto, str. 284-285; B. Jovi}, nav. dj., str. 400. Krnje Predsjedni{tvo je nasjednici od 17. oktobra odlu~ilo da ide u Hag, ali su, pi{e Jovi} “samo odlu~ivanje ostavu” predvidjeli “za uve~e u 21 ~. kada bude preveden tekst Karingtonovogplana. Ina~e, ve} iz neprevedenog teksta bilo je jasno da je predlog neprihvatljiv,da ga treba odbiti: rastura Jugoslaviju, razbija srpski narod u vi{e dràva,ostavlja Srbe u Hrvatskoj itd.” (B. Jovi}, nav. dj., str. 400).

Tada je dr Kosti} izjavio da }e Crna Gora podràti prijedlog lorda Karingtona,{to je izazvalo pravi {ok kod Jovi}a i Milo{evi}a. O tome Jovi} pi{e sljede}e: “Ukancelariji kod Branka Kosti}a, pred njegov odlazak u Titograd na sednicu Skup{tineCrne Gore, po istom pitanju, odjednom ni pet-ni {est, Branko meni, pred JugoslavomKosti}em i Sejdom Bajramovi}em, kaè :

“Crna Gora }e podràti predlog lorda Karingtona!!”

Pogledam ga, sa nevericom, kao da se zafrkava. Kaèm mu da ne pri~a takve{ale. On mi veoma ozbiljno ponovo isto potvr|uje.

Rekao sam mu da bi to bilo najpodmukliji no` u le|a Srbiji i njenomrukovodstvu. Da dobro promisle {ta rade. Iznerviran, napustio sam njegovukancelariju, prosto ne veruju}i.

Za koji minut dolazi kod mene Jugoslav Kosti}, kaè da je Branko opet istoponovio i jo{ rekao da }e on verovatno podneti ostavku na funkciju ~lanaPredsedni{tva SFRJ, jer Jugoslavija vi{e ne postoji!!

Lepo boga mi.

Odlazim kod Slobodana Milo{evi}a da pripremimo stavove za Hag. Odmahsam mu ispri~ao ove gluposti. On ne veruje. Misli da su neozbiljni.

U prisustvu svih ~lanova Predsjedni{tva SFRJ i predsjednikarepublika, odnosno predsjedni{tava, u Hagu je 18. oktobra, odràna

425

U nekoliko poku{aja da dobije na telefon Momira Bulatovi}a Slobodan neuspeva. “Nema kraj sebe telefon, u sali je!” Zamislite! (a ne}e da se javi).

Dobijamo telefaks stavova Crne Gore. Crni stavovi. Tek tada se javljaMomir Bulatovi}. Uporan, ne moè se ni{ta promeniti. [okirani smo.

Oko 20 ~. primam Sajrusa Vensa, izaslanika generalnog sekretara OUN.Trudim se da s ~ovekom normalno razgovaram, mada je i on bio dosta “drven”.

U 21,30 sednica Predsedni{tva SFRJ o dokumentu Karingtona. Uzimam re~i po~injem Branku: “Iako ste se vi u Crnoj Gori izjasnili pozitivno, ovde }emo vaspreglasati…” Me|utim, Branko je imao isto mi{ljenje kao i ja. Zna~i, sukob jeunutar crnogorskog rukovodstva.

***

Poku{avam da saznam od Branka u ~emu je stvar, kako je do{lo do zaokreta.On sve vezuje za sastanak koji je nekoliko dana ranije odràn izme|u srpskog icrnogorskog rukovodstva.

A {ta je bilo na tom sastanku? Bio sam u~esnik.Razgovaralo se uglavnom o pravcima izlaska iz krize i realnim te{ko}ama u

kojima se nalazimo.Crnogorci su bili izuzetno ratoborni. Predlagali su op{tu mobilizaciju.

Kritikovali su {to se u Srbiji osipaju jedinice, smatrali su da to moè da se elimini{ejednim istupanjem Slobodana Milo{evi}a, da smo isuvi{e dozvolili opoziciji, da nedrìmo pod kontrolom {tampu, radio i televiziju, da ne veruju u politi~ko re{enjeako ne sru{imo Tu|manovu vojsku i vlast.

Mi se s tim nismo mogli saglasiti. Izloìli smo objektivnu situaciju u Srbiji,koja se ne moè lako preokrenuti jednim govorom. Narod nije tako raspoloèn zarat, kao {to oni misle, niti ga mi moèmo preko no}i pokrenuti. Tu ~injenicumoraju imati u vidu. Dalje, orijentacija na vojnu opciju treba da ima u vidu da sadruge strane imamo ne samo Hrvatsku, nego Nema~ku i verovatno Evropu i SAD.Sa na{e strane nije ni SSSR, onesposobljen je, a Gorba~ov nije hteo da obe}a ~akda }e staviti veto u Savetu bezbednosti ako budu hteli da uvedu ekonomskublokadu ili vojne mere. Na{e je mi{ljenje da smo vojno za{titili teritorije srpskognaroda, da ne treba tu|e da osvajamo, da treba da odràvamo ravnoteù naterenu i vodimo politi~ke razgovore. Za nas je bitno da postignemo za srpskinarod u Hrvatskoj slobodu i nezavisnost od Hrvata. Nije nam cilj obaranjehrvatske vlasti, niti osvajanje hrvatskih teritorija.

Crnogorci su, izgleda, bar prema njihovom tuma~enju, bili {okirani {to mine}emo op{tu mobilizaciju nego pregovore.

Druga plenarna sjednica Mirovne konferencije o Jugoslaviji posve}enauspostavljanju dogovora izme|u šest republika. Prijedlog dokumenatao budu}em ure|enju jugoslovenskih dràva pro~itao je lord Karington,traè}i, bez objašnjenja, izjašnjavanje o tri ta~ke njihovog prijedloga :- bezuslovno obustavljanje vatre; - hitno deblokiranje svih kasarni ivojnih objekata u Hrvatskoj; - i evakuacija blokiranih kasarni i vojnihobjekata u najkra}em mogu}em roku iz Hrvatske; s tim da preciznitermin utvrdi tripartitna grupa u Zagrebu. Bulatovi} i Miloševi} su,izme|u ostalog, za srpski narod u Republici Hrvatskoj traìli dobijanjespecijalnog statusa, koji }e biti garantovan od strane me|unarodnezajednice i biti demilitarizovan. Karington je dr Kosti}a prekinuo dagovori “u ime Predsjedništva SFRJ”, jer je znao “da Predsjedništvokao takvo” tada nije postojalo. Nakon što je “pojasnio” da govori“u ime ~etiri ~lana Predsjedništva…”, Karington je dr Kosti}u oduzeorije~, te su Kosti}i, Jovi} i Bajramovi} napustili Konferenciju. Karingtonje zaklju~io sjednicu s uvjerenjem da je, ipak, ostvaren neki sporazumi s prijedlogom “da traìmo od radnih grupa da dalje razrade onoo ~emu smo se dogovorili”, najavljuju}i da }e se opet sastati, da uradeono što mogu.262

Pet republika je prihvatilo ponu|eni dokument,263 osim Srbije,koja je jedino bila protiv. Na plenarnoj sjednici Milo{evi} (predsjednik

426

Nikada ne}u razumeti kako im je na{ stav da prihvatimo politi~ke pregovoreposluìo kao razlog da prihvate ultimatum EZ. To ne}e mo}i nikada da opravdaju.

***

Narod je zbunjen crnogorskim prihvatanjem rasturanja Jugoslavije. Mi nedramatizujemo doga|aje nadaju}i se pozitivnoj evoluciji. Mo`da }e Skup{tinaCrne Gore, ili narod Crne Gore, da poni{ti takav Bulatovi}ev stav.

On li~no, tako|e, javno poku{ava da zaba{uri…” (B. Jovi}, nav. dj., str. 400-401).262 S. Mesi}, nav. dj., str. 286-289.263 K. Begi}, BOSNA I HERCEGOVINA OD VANCEOVE MISIJE DO

DAYTONSKOG SPORAZUMA (1991. - 1996.), Sarajevo 1997, str. 24-26. Rije~ jeo dokumentu pod nazivom “Okviri za generalno rje{enje jugoslovenske krize”, kojije, nakon {to je predhodno potpisano nare|enje o hitnom i bezuslovnom prekidu vatre,podijeljen prisutnima na Konferenciji. Po tom je dokumentu prevazilaènje jugoslovenskekrize uklju~ivalo sljede}e komponente :

“a) Suverene i nezavisne republike sa me|unarodnim subjektivitetom za onerepublike koje to èle.

Srbije) nije prihvatio taj dokument i predloìo je dopune na~ela zageneralno rje{enje jugoslovenske krize.264

Velikosrpsko rukovodstvo je, pored ljutnje na nedovoljnovjernog Bulatovi}a koji je, za razliku od Miloševi}a, prihvatio haškedokumente “i ostavio Srbiju na cedilu, {to je izazvalo brojnenedoumice, a iznenadilo je i samu Evropu”, govore}i o haškojkonferenciji, tvrdilo da “Mirovni Plan EZ-a za Jugoslaviju zna~ikatastrofu i krvoproli}e”. Objavljena je Kadijevi}eva prijetnja da }evojska “preduzeti odlu~na dejstva svim raspoloìvim sredstvima”protiv Hrvatske i da }e, u transformaciji “iz armije Jugoslavije kojanestaje u armiju Jugoslavije koja nastaje”, smo}i snage “da poraziHrvatsku”, jer se navodno “tamošnja vlast koristi obnovljenim, pai još stravi~nije genocidnim metodama od onih iz Drugogsvjetskog rata”, oslonjena na Njema~ku, koja “po tre}i put u ovomvijeku napada našu zemlju”, pri ~emu su “u upotrebi i metodekojima je fašizam nastupao u Drugome svjetskome ratu”.265

Odlu~na da u ratu protiv Hrvatske porazi “fašisti~ku Hrvatsku”,JNA je krajem oktobra i kasnije razarala sve što joj je u Hrvatskoj bilodostupno, uklju~uju}i Vukovar i Dubrovnik.266

427

b) Slobodna asocijacija republika sa me|unarodnim subjektivitetom kako jeto predvi|eno ovim sporazumom.

c) Sveobuhvatni sporazum uklju~uju}i i kontrolne mehanizme za za{tituprava ~ovjeka i specijalnog statusa za pojedine grupe i oblasti.

d) Evropsko angaòvanje u slu~ajevima gdje je potrebno.e) U sklopu globalnog rje{enja, priznavanje nezavisnosti onih republika koje

to budu èljele, u okviru njihovih postoje}ih granica, osim ukoliko se ne postignedrugoja~iji sporazum” (Isto, str. 24).

264 Isto. S. Mesi}, nav. dj., str. 293. Milo{evi} je u naknadnom obrazloènju svogstava naglasio da principi sporazuma za generalno rje{enje jugoslovenske krize zna~eukidanje Jugoslavije. On se, pored toga, zaloìo za nastavak rada Konferencije iposebno za angaòvanje Arbitra`ne komisije. Ostalih pet republi~kih lidera su u na~eluprihvatili Okvir za generalno rje{enje krize (K. Begi}, nav. dj., str. 24-26 i 31).

Skup{tina Srbije je na zatvorenoj sjednici (izme|u 18. i 19. oktobra 1991.), dala podr{kuSlobodanu Milo{evi}u i demonstrativno odbila “ha{ke materijale” (Isto, str. 26, nap. 2).

265 S. Mesi}, nav. dj., str. 289-290; B. Jovi}, nav. dj., str. 400.266 S. Mesi}, nav. dj., str. 290.

Franjo Tu|man i general Kadijevi} su 19. oktobra, u skladu saodlukom Konferencije u Hagu od 18. oktobra 1991, izdali Naredbe oprekidu vatre na teritoriji Republike Hrvatske i deblokadi svihkasarni i objekata pod kontrolom JNA na teritoriji RepublikeHrvatske.267 Me|utim, i pored toga, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta jepreduzimalo mjere za osiguranje borbene spremnosti jedinica i pove}anjebroja oruàne ìve sile — mobilizacijom vojnih obveznika i jedinica.

Krnje predsjedništvo je, u cilju preduzimanja odlu~ne akcijeprotiv Hrvatske, 22. oktobra, na prijedlog i pod uticajem vojnogrukovodstva, proglasilo “hitnu mobilizaciju vojnih obveznika ijedinica, u skladu sa operativnim potrebama JNA”, i to samo “udelu zemlje koji èle ostati u Jugoslaviji”.268 Komandant 1. vojneoblasti (general-potpukovnik @ivota Pani}) izdao je, na osnovuNaredbe “Predsjedni{tva” SFRJ od 4. oktobra 1991. i Nare|enjaGeneral{taba Oruànih snaga SFRJ, str. pov. br. 2732/1 od 21. oktobra1991, “a radi pravovremenog preduzimanja mera obezbe|enjapotrebnog stepena borbene gotovosti komandi, {tabova i jedinica1. VO” /vojne oblasti — prim. S. ^./, 22. oktobra 1991. Nare|enje oizvr{enju svih potrebnih priprema “(vojno-stru~ne, kadrovske,organizacijske i druge) za izvr{enje mobilizacije svih ratnihjedinica JNA u zoni odgovornosti”. Pored ostalih mjera, nadle`nekomande i starje{ine su bili du`ni da hitno preduzmu op{te i posebnemjere na organizaciji i pripremi mobilizacije.269

428

267 K. Rotim, nav. dj., str. 170-171.

268 S. Mesi}, nav. dj., str. 289; K. Rotim, nav. dj., str. 161. To nare|enje omobilizaciji diktirao je Kadijevi}. On je pri tome o{tro napao Evropsku zajednicu iposebno Njema~ku, pri ~emu je, po ocjeni Borbe, “ton njegovog generala bioizuzetno ratoboran”. On je tada najavio i transformaciju JNA “u oruànu snaguJugoslavije kakva }e se odràti” (S. Mesi}, nav. dj., str. 289).

269 AIIZ, inv. br. 2-2814, Komanda 1. VO, str. pov. br. 12/73-173, 22. oktobar1991. — Komandama: 4. korpusa i drugima.

Sve komande i starje{ine su, pored ostalog, bili obavezni da za “celokupno ljudstvo(po mirnodopskoj i ratnoj formaciji)” blagovremeno pripreme i obezbijede “kompletnuvojnu opremu (uklju~uju}i i {lemove, za{titne maske, pionirski alat, prve zavoje i dr.),formacijsko naoruànje i sleduju}e koli~ine municije”. Odmah je trebalo “izvr{itipozivanje na obuku u ratne jedinice AVL /aktivna vojna lica — prim. S. ^./ i rezervnevojne starje{ine raspore|ene u te jedinice, radi njihovog obu~avanja u izvr{avanju

Momir Bulatovi} je, nakon povratka iz Haga, gdje je naKonferenciji prihvatio prijedlog lorda Karingtona, uputio ultimatumvojsci, zahtijevaju}i od generala Kadijevi}a “da odmah vrati sa frontaiz Krajine brigadu Crnogoraca, ili }e on dati podr{ku zahtevunaroda da Crnogorci napuste front”. S tim u vezi, Kadijevi} je 22.oktobra, “sav zaprepa{}en”, zvao Jovi}a i pro~itao mu ultimatum. To,po Jovi}u, nije bilo “ni{ta drugo nego izdaja”.270

Vjerovatno pod pritiskom iz inostranstva i, prije svega,najavljenog tre}eg haškog zasjedanja, Bulatovi} je najavio i zatraìopovla~enje crnogorskih rezervista i iz okoline Dubrovnika, jer “CrnaGora nema pretenzija na Dubrovnik”. JNA je, plja~kaju}i i pale}i,24. oktobra izvela desant na Kupare i probila hrvatske poloàjeodbrane kod Dupca.271

Predsjedništvo Crne Gore je 24. oktobra zatraìlo od Kadijevi}ai njegovog ratnog štaba da se jedinice, popunjene crnogorskimrezervistima, vrate s ratišta u Hrvatskoj. Me|utim, Kadijevi} nije reagovaona to, jer je uz njega bilo krnje (ratno) Predsjedništvo i posebno dr Kosti}.272

Poslije povratka iz Haga (izme|u 22. i 25. oktobra), kod SlobodanaMilo{evi}a je odràn sastanak “[estorice”, na kome je bio i MomirBulatovi}, koji je na Konferenciji u Hagu, 18. oktobra, prihvatio prijedlog

429

mobilizacije i komandovanju jedinicama pri izvr{avanju osnovnih borbenih zadataka.Mobilisati sve rezervne vojne starje{ine nivo — k-ta (komandanta - prim S. ^.) puka —brigade, bataljona — diviziona, komandire ~eta — baterija i samostalnih vodova, kao istare{ine na ostalim klju~nim du`nostima u jedinici za koje nadle`ne komande oceneda je to neophodno”.

Pozivanje je trebalo izvr{iti 23. oktobra 1991, “a obuku rezervnog sastavaizvoditi u trajanju od 12 sati dnevno (sa stare{inama i mobilisanim RJ)”.

Mobilizaciju je trebalo izvr{iti selektivno, kako bi se izbjegle slabosti koje su dotada bile prisutne u mobilisanju ratnih jedinica.

Tim je nare|enjem trebalo preduzeti i “potrebne mjere pokretanja krivi~nog iprekr{ajnog postupka protiv odgovornih lica zbog neizvr{avanja vojne obaveze”(Isto).

270 B. Jovi}, nav. dj., str. 401-402.

271 S. Mesi}, nav.dj., str. 291.

272 Isto, str. 292.

lorda Karingtona, {to je podrào i dr Branko Kosti}.273 Bulatovi} je i natom sastanku ostao “na svome”, te nije na|en “isti jezik”.274

Izme|u Slobodana Milo{evi}a i vojske, prije svega, generalaKadijevi}a, postojalo je (u posljednjem, ne tako kratkom periodu “na{edrame,” kako to pi{e Jovi} u svojim memoarima za 25. oktobar 1991.)latentno nepovjerenje i skoro sukob. Njihov se sukob i nepovjerenjemanje osje}ao na sastancima “[estorice”, a mnogo vi{e kada je jedanod njih bio sam sa Jovi}em.275

Kadijevi} je bio veoma neraspoloèn {to Srbija nije davala dovoljnorezervista za rat i {to Milo{evi} i Jovi} ne u~ine vi{e (politi~ki) protivdezerterstva. Na svakom je sastanku poku{avao da naglasi kako ratmogu lako dobiti samo ako Milo{evi} i Jovi} to ho}e.276

Milo{evi} je, s ~im se i Jovi} slagao, imao ozbiljnu zamjerku vojsci{to ih je dovela u takvu situaciju, stalno odlaù}i akciju. Jovi} je i podnioostavku da vojsci dâ prazan prostor za akciju, a ona je i to propustila.277

Milo{evi} je malo zazirao od Kadijevi}a, koji se mnogo trpao upoliti~ka pitanja, a vojna nije rje{avao. Zato je svaku generalovuinicijativu, koja je imala politi~ki karakter, ignorisao i govorio Jovi}u:“Neka on gleda svoja posla. Neka radi ono za{ta je zaduèn”.278

430

273 B. Jovi}, nav. dj., str. 400-402.

274 Isto, str. 402. O tom je sastanku Jovi} u svojim memoarima zabiljeìo: “... Tuje bio i Momir Bulatovi}. Nismo ga napadali. Poku{avali smo da ‘za`murimo’, dane vidimo ni{ta. Ali nismo mogli sa razli~itih stanovni{ta da na|emo isti jezik.Negde pred kraj susreta, rekao sam da nam je uzalud da nastavljamo rad akoMomir, ne promeni stav. Njegov je odgovor bio da nije problem u Momiru nego unama. ‘Oni ne}e da ratuju za nas’, ‘Crnom Gorom oni upravljaju, a ne mi’, itd.Nema vi{e ni tolerancije, a kamoli poverenja” (Isto).

Jovi} je poslije tog sastanka pozvao Milo{evi}a ku}i i “rekao mu da sastanciovakve vrste nemaju vi{e smisla ako Momir ostane na svome”.

275 Isto.

276 Isto. Time je on, tvrdi Jovi}, Milo{evi}a i Jovi}a fakti~ki optuìvao.277 Isto. S tim u vezi, Jovi} je 25. oktobra 1991. zaklju~io: “Te{ko je sada da joj

stalno ‘udovoljavamo’, a da ona ni{ta ne radi”.

278 Isto.

Na posljednjem sastanku “[estorice” kod Milo{evi}a,279 generaliKadijevi} i Adì} su ponovo direktno optuìli Milo{evi}a i Jovi}a daSrbe u Hrvatskoj ostavljaju “na cedilu”. Milo{evi} im je odgovorio dasu ih “pomagali i kapom i {akom”, te da }e to “~initi do kraja”.General Adì}, koji je, po Jovi}u, istupao sli~no Kadijevi}u, traìo jeve}i broj rezervista i govorio ako mu ne budu dali “jo{ rezervista,njemu ni{ta drugo ne ostaje nego da uzme pu{ku i da ide s njimada se li~no bori”.280

Govore}i o tom nepovjerenju izme|u politi~kog i vojnogrukovodstva, uglavnom izme|u Milo{evi}a i generala Kadijevi}a,Jovi} je 25. oktobra 1991. tvrdio da je bilo veliko pitanje “moè li seuspostaviti poverenje”. Tim prije, jer su iz novina saznavali “koliko namje gde zarobljeno tenkova i druge opreme. Iz novina saznajemo daje JNA sa Slovenijom zaklju~ila sporazum da tamo ostanetehnika, a da se vojnici vrate samo sa lakim naoruànjem. Po~elisu i da rade naopako i da kriju svoje gluposti od rukovodstva”.281

Na jednom sastanku kod Milo{evi}a Kadijevi} se “toliko iznerviraoda je rekao: ‘Ako ne}ete da prihvatite {to predlaèm, ja }u daraspustim vojsku”, na {to mu je Jovi} o{tro odgovorio: “Moè{ samoda podnese{ ostavku, a nisi nadleàn da raspusti{ vojsku”.282

Kadijevi} je 25. oktobra obavijestio Jovi}a o svom razgovoru sapredstavnicima zapadne Slavonije, koji su mu navodno rekli da se,ako budu “ostavljeni na cedilu”, ne}e vi{e tamo boriti, ve} }e saoru`jem direktno do}i u Beograd da se obra~unaju “sa onima koji suza to odgovorni”, te da im je on rekao “da }e im se i on priklju~iti spu{kom u ruci”.283

431

279 Isto. Za taj sastanak Milo{evi} 25. oktobra 1991. navodi: “mo`da }e zauvekbiti poslednji”.

280 Isto, str. 403. Na takvu je informaciju Jovi} reagovao rekav{i: “To je zaistabezobrazluk”.

281 Isto.282 Isto. Navode}i da se Kadijevi} izvinio, Jovi} je zaklju~io: “... vidi se {ta u

sebi misli. I {ta o sebi misli”.

283 Isto, str. 403.

Jovi} mu je (“hladno i bez uzrujavanja”) odgovorio da Srbimau zapadnoj Slavoniji poru~i “da ih ni pod kojim okolnostimane}emo ostaviti na cedilu”.284 S tim u vezi, Jovi} je iznio izuzetnozna~ajne podatke o brojnom i nacionalnom sastavu rezervista JNA.285

U Hagu je 25. oktobra odràno Tre}e zasjedanje Konferencije oJugoslaviji. Miloševi} je, kao i 18. oktobra, odlu~an u stavu da s vojskomriješi jugoslovensko pitanje, primjenjuju}i sva sredstva, uklju~uju}i i silu,odbio Karingtonov prijedlog aran`mana o novom ure|enju jugoslovenskihzemalja. Karington je bio nezadovoljan postupcima Srbije i JNA(“Potpisuju se sporazumi o primirju, a Kadijevi} mobilizira novesnage”). Navode}i da mu je ào što se nije odazvao pozivu da do|e uHag, Karington je naveo kako je general uvijek govorio “da }eprihvatiti i poštovati svako dogovoreno politi~ko rješenje”. U vezis tim, on je naveo kako je iz Kadijevi}evih izjava “i po njegovomdjelovanju jasno da se svrstao uz jednu stranu”. Stoga je posebnonaglasio da su neodrìve “tvrdnje generala Kadijevi}a da djeluje poovlaštenjima onih koji su ugrabili savezno Predsjedništvo 3.listopada, a što je me|unarodna zajednica osudila…”.286

êtiri ~lana krnjeg Predsjedni{tva (Borisav Jovi}, dr Branko Kosti},Jugoslav Kosti} i Sejdo Bajramovi}) vodili su 27. oktobra razgovor u[tabu Vrhovne komande, gdje je bilo najmanje dvadeset generala i oko{est “ogromnih karti Jugoslavije sa rasporedom snaga, takti~kimzamislima”. Pri tome je {est generala referisalo o stanju na frontu,planovima, taktici, regrutima, povla~enju vojske iz Slovenije, kadrovskimpromjenama, mobilizaciji i dr. Rasprava je trajala ~etiri sata (od 12-16).287

432

284 Isto.

285 Isto. O tome Jovi} u svojim memoarima pi{e: “Od 200.000 vojnika kolikodanas /tj. krajem oktobra — prim. S. ^./ ima JNA 70% su Srbi. Od 100.000 rezervista75% su Srbi. Ko drì te frontove po celoj Hrvatskoj ako to ne ~ine Srbi?

Pre 10 dana traìo je 30.000 rezervista da zavr{i rat za 15 dana (6 brigada, od~ega 3 brigade iz Srbije, dve iz Bosne i jednu iz Crne Gore). Pola od toga je ve} dobio.

Danas /tj. 25. oktobra — prim. S. ̂ ./ traì /general Kadijevi} — prim. S. ̂ ./ 250.000!Kako to, kad se na rati{tu ni{ta bitno nije promenilo?” (Isto).

286 S. Mesi}, nav. dj., str. 293.287 B. Jovi}, nav. dj., str. 404. S tim u vezi, Jovi} pi{e: “Nije im bilo ni prijatno

ni lako. Nau~ili su godinama da nemaju tutora i da im se sve usvaja kako oni kaù,a sada je to malo teè”.

Generali su opet traìli dopunsku mobilizaciju od 250.000 ljudi.288

Jovi} je iznio svoje ocjene da je vojska napravila “te{ke gre{ke, prvozato {to je redosled izvla~enja bio pogre{an (prvo pokretna imovinai sl. a na kraju te{ko naoruànje!), a drugo zato {to nisu ni{tau~inili da se Hrvatska ne dokopa tog naoruànja u vozovima”. Nato su neki generali po~eli da se brane, ali ih je Kadijevi} u}utkivao ipriznao da je bilo gre{aka.289

U vezi sa pitanjem mobilizacije dogovoreno je da se (u ponedjeljak)obave razgovori u republikama, s obzirom na to da se “tolika mobilizacijane moè ostvariti bez njihove odluke i podr{ke”.290

Jovi} je o tom razgovoru istoga dana obavijestio Milo{evi}ai pitao ga da li se slaè da se sljede}eg dana na|u “s vojskom iCrnogorcima”. Milo{evi} je smatrao da prvo porazgovaraju sami, pada vide, a Crnogorce “dràti na ledu. Neka sami vide {ta }e da rade”.291

Sljede}eg je dana (28. oktobra) Jovi} razgovarao sa Milo{evi}emo stavu Crne Gore na Konferenciji u Hagu, {to je za srpsko rukovodstvobilo od “prelomnog zna~aja”, jer je, pored ostalog, dovedena u pitanjecijela njihova politika “zasnovana na koncepciji da Jugoslavijapostoji dok god bar dve republike èle da je o~uvaju”. Zbog togaje dogovoreno da jo{ jednom razgovaraju sa Crnogorcima.292

433

288 Isto. Navode}i taj zahtjev vojnog rukovodstva, Jovi} pi{e :

“Opet traè dopunsku mobilizaciju od 250.000 ljudi. Sada vojska ima oko100.000 vojnika aktivnog sastava i regruta, i 100.000 rezervista. Navodno, Hrvatiimaju 160.000 mobilisanih i jo{ toliko (160.000) naoruànih...” (Isto).

289 Isto.

290 Isto. Jovi} li~no nije vjerovao da mogu dobiti takvu podr{ku, ali je obe}ao da}e im izloìti zahtjeve vojske.

291 Isto, str. 404-405. Taj Milo{evi}ev stav Jovi} je ocijenio kao “verovatnopametan potez”, te nastavio kako su Crnogorci njega veoma zabrinuli njihovimpona{anjem. Nikada nije “mogao ni pomisliti da mogu tako lako da nam okrenu le|a”.

292 Isto, str. 405. O tom razgovoru Jovi} dalje nastavlja: “Ako se ne koriguju,izlazimo u javnost sa pravim ocenama {ta njihov stav zna~i, a to bi bilo njihovoru{enje. To nam ostaje kao jedini izlaz. Verujemo da bismo lak{e njih sru{ili nego{to bismo izgradili novu valjanu politi~ku platformu za dalju samostalnu akciju.To nam najmanje odgovara, ali drugog izlaza nema” (Isto).

Ministarsko vije}e Evropske zajednice u Briselu je 28. oktobradonijelo novu deklaraciju o pet republika koje su “ponovile spremnostda sara|uju, na osnovu nacrta sporazuma” i o “jednoj republici kojai dalje pokazuje rezerviranost”. Protiv te republike (Srbije) najavljenesu restriktivne mjere. Zemlje Evropske zajednice su, imaju}i u vidutakvo ponašanje Srbije, kao i JNA, ukazale “na srbijanski stav naKonferenciji, dràvni udar ~etvorice ~lanova saveznog Predsjedništvai njihovu najavu plana, kome je cilj stvaranje velike Srbije”.293

Razgovor sa Crnogorcima, u vezi sa njihovim, suprotno Srbiji,prihvatanjem prijedloga lorda Karingtona u Hagu i pozivom o povratkunjihovih vojnika sa fronta iz Krajine, vo|en je 29. oktobra. Na njemu suu~estvovali: Milo{evi}, Jovi} i Aleksandar Bako~evi} (~lan Predsjedni{tvaSR Srbije), te Momir Bulatovi}, Milo \ukanovi}, Branko Kosti} i RistoVuk~evi} (predsjednik Skup{tine Crne Gore). Generali Kadijevi} iAdì} nisu bili uklju~eni, jer su Milo{evi} i Jovi} to namjerno u~inili,kako bi bez njih (sami) ras~istili politi~ka pitanja, s tim {to su generalepozvali da im se priklju~e kasnije (na ru~ak), gdje }e nastaviti razgovore.294

Razgovor je zapo~eo Branko Kosti}, insistiraju}i, izme|uostalog, da se raspravi pitanje “gde se nalazimo posle stava CrneGore u Hagu i posle njenog stava prema vojsci”.295

Milo{evi} je iznio dva pitanja, od kojih je zavisilo sve: odnosCrne Gore prema vojsci296 i pregovori u Hagu. Drugo je pitanje, ponjemu, bilo jednostavno: “Crnogorci treba da daju amandman nata~ku 1. Sporazuma, da ostane tekst da republike koje to èlemogu postati samostalne i suverene dràve, ali da se doda darepublike i narodi koji èle mogu nastaviti da ìve u federativnojdràvi. Time bi ostvarili potrebnu korekturu u Hagu i u javnosti.Ponovio je vi{e puta da mi ne vr{imo pritisak, ali molimo da namjasno kaù: da ili ne, da bismo se ravnali”.297

434

293 S. Mesi}, nav. dj., str. 294.294 B. Jovi}, nav. dj., str. 405.295 Isto. Kosti} je naveo da moraju znati “da li imamo dràvu, Predsedni{tvo,

JNA, ili smo se rasturili”, jer je od toga zavisio njihov rad u Predsjedni{tvu.296 Isto. S tim u vezi, naveo je ako Crnogorci “nastave da napadaju vojsku i da se

s njom konfrontiraju, pala je i koncepcija o postojanju Jugoslavije i cela na{a politika”.297 Isto.

Jovi} je govorio o opasnosti raspada koncepcije koja se zasnivalana tome da Jugoslavija jo{ postoji, {to bi, po njemu, nastalo “ako seCrna Gora ne koriguje...”.298 Zatim su govorili i Vuk~evi}, \ukanovi},Bulatovi} i Bako~evi}.299 Nakon dolaska Kadijevi}a i Adì}a “unetaje nova dimenzija, koja je jo{ pogor{ala stanje”. Naime, “njih dvojicasamo {to nisu plakali: ako im ne budemo dali 250.000 rezervistasve }e propasti. Vojska }e se raspasti, izgubi}emo rat....”.300

Sastanak je zavr{en “u potpunoj neizvesnosti”. Postignut je “nekakavdogovor da se Crnogorci sutra odlu~e i kaù svoj kona~an stav, ada vojska dotle sa~eka”.301

435

298 Isto, str. 405-406. To bi, po njemu, dovelo do “velikih {teta, jer }emoizgubiti i ono {to bismo zasigurno politi~ki dobili na osnovu dosada{nje borbe zaprava i poloàj srpskog naroda u Hrvatskoj. To bi bila neoprostiva gre{ka. Bezobzira kako }e se zavr{iti pregovori u Hagu, neophodno je da ostanemo zajedno.Postavlja se jednostavno pitanje: da li smo zajedno ili nismo? Javnost se ne moèdràti u zabludi” (Isto, str. 406).

299 Isto. O tome Jovi} pi{e :“Govorili su Risto, Milo i Momir. Svi u istom pravcu: nije problem u njima.

Ne treba sumnjati u to da narod Crne Gore èli sa narodom Srbije; to }e se i nareferendumu pokazati. Oni imaju ogromnu podr{ku u parlamentu i narodu.Neprihvatljivo je da ih neko naziva izdajnicima. Problem je {to Srbija ne}e daratuje. Oni su bili za rat, ali ako Srbija ne}e, onda nema druge nego prihvatitipredloge za mir. Osporavaju da ti predlozi nisu dobri, iako podrazumevajupotpuno rasturanje i likvidaciju Jugoslavije. Smatraju da se mogu pobolj{avati,ali u osnovi su prihvatljivi. Napadaju Armiju. Vojska radi {ta ho}e, ne pita ih gde{alje njihove rezerviste, sada vr{i miniranje kasarni u Crnoj Gori!! itd.

Dugo smo se ube|ivali. Dovoljno jasno smo im stavili do znanja koliko }e bitikrivi za stanje koje moè nastati.

Bako~evi} im je postavio otvoreno pitanje: imali ste razgovor sa Hrvatima,Italijanima, Austrijancima... moèmo li znati {ta su vam nudili?

Bulatovi} je rekao slede}e :- Nemamo {ta da krijemo. Rekli su nam da }emo biti na li~noj dobiti, da }e

na{a partija biti tretirana kao demokratska, da }emo dobiti pare za razvoj CrneGore, da }emo dobiti Prevlaku mirnim putem, a da Crna Gora ne}e trpetiblokadu ako do nje do|e protiv Srbije.

Naravno, rekao je Bulatovi}, mi nismo prihvatili plan Evropske zajednice(Karingtonov plan) zbog toga, nego iz li~nog ube|enja” (Isto).

300 Isto. To je, po Jovi}u, Crnogorcima “dobrodo{lo da poja~aju napade na nas”.301 Isto.

Milo{evi} je 30. oktobra sa~inio tekst amandmana koji je CrnaGora trebalo da dostavi Hagu, ~ija je su{tina bila u mirnom izlasku iliostajanju u Jugoslaviji. Nakon cjelodnevnog natezanja sa Bulatovi}em(“ne vi{e o sadràju, nego o postupku”) Milo{evi} ga “ubedio” dapo{alje tekst.302

Milo{evi} je, u ime Srbije, a kasnije i Crne Gore, sa~inio tekstamandmana, koje su Srbija i Crna Gora dostavile komisijama Konferencijeo Jugoslaviji u Hagu, ~ija je su{tina bila u tome da se u dokument uklju~ii opcija po kojoj }e se budu}i odnosi izme|u republika zasnivati i nazajedni~koj dràvi ravnopravnih republika i jugoslovenskih narodakoji, na osnovu prava na samoopredjeljenje, èle da ostanu uzajedni~koj dràvi.303

Tim je “amandmanima”, pored mogu}nosti pravnog i ekonomskogkontinuiteta “budu}e Jugoslavije”, vo|a Velikosrpskog pokreta nastojaoda, na osnovu prava naroda na samoopredjeljenje u velikosrpskojopciji, stvori pravni osnov za formiranje “Velike Srbije” pod nazivomJugoslavija.304

Kadijevi} je 30. oktobra obavijestio Milo{evi}a da sljede}eg dana,prije sjednice [taba Vrhovne komande, “ima nameru da doneseodluku da svim raspoloìvim snagama krene na osloba|anjekasarni u Hrvatskoj i na ru{enju gradova”, {to, po Milo{evi}u, nije

436

302 Isto. O tome Jovi} pi{e : “Slobodan je na~inio tekst amandmana koji biCrna Gora trebalo da po{alje u Hag. Su{tina je da oni koji ho}e da iza|u izJugoslavije mogu, a oni koji ho}e da ostanu u Jugoslaviji tako|e mogu. Dakle, nijeobavezan raspad. îtav dan su se natezali Momir i Slobodan, ne vi{e o sadràju,nego o postupku. Sloba traì da to Momir predloì u Hagu, a Momir ho}e da tou~ini Sloba, a on da se saglasi na konferenciji. Na kraju ga je Sloba ‘ubedio’.Bulatovi} je to na kraju prihvatio i obe}ao da ga prosledi. Valjda ne{to idenabolje” (Isto, str. 406-407).

Momir Bulatovi} je pod intenzivnim pritiskom Slobodana Milo{evi}a, BorisavaJovi}a, dr Branka Kosti}a i drugih, promijenio svoj stav i odbio Karingtonov plan. Njemusu zaprijetili i Borisav Jovi} i dr Branko Kosti}: ako ne revidira svoj stav bi}e smijenjen,a mogu}e i uhap{en (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 84, nap. 165 i 959).

303 K. Begi}, nav. dj., str. 26.

304 Isto, str. 27.

bilo pametno.305 Jovi} je pitao Milo{evi}a da li da Kadijevi}u daju“jo{ malo rezervista”, na {ta mu je on odgovorio “da im mi nebranimo, mobilizacija je u njihovim rukama, odluke imaju, ali mine moèmo da se isturamo, da agitujemo da se gine za kasarnekoje su oni ostavili iza fronta”.306

Jovi} i Milo{evi} su po~etkom novembra 1991, da bi u~vrstilivojna osvajanja u Hrvatskoj, odlu~ili da podnesu prijedlog da se pozovusnage UN-a u Jugoslaviji. Tada su, kada je srpski narod na timteritorijama imao vlast, po njima, postojali razlozi da od Ujedinjenihnacija zatraè da ih, “do politi~kog re{enja jugoslovenske krize”, za{titesvojim mirovnim snagama. O tome su Milo{evi} i Jovi} najprije razgovarali2. novembra, kada je Jovi} iznio ocjenu kako je “stanje srpsko-hrvatskih sukoba u Krajini do{lo u fazu” kada moraju “razmi{ljatio radikalnom potezu. Prete`ni deo teritorija na kojima u ve}ini ìveSrbi su pod srpskom vla{}u. To jedino nije slu~aj sa centralnomSlavonijom, ali otuda su Srbi masovno izbegli, pa nema ko da sebori, niti da drì vlast. Hrvatska se sve vi{e naoruàva, {to vodi usve ve}e angaòvanje JNA, koja traì sve ve}u mobilizaciju ovde uSrbiji, a to je potpuno kontraproduktivno za na{u politiku”.307

S tim se veoma lukavim potezom sloìo i Milo{evi}, pri ~emu jesmatrao da treba “jo{ malo” razmisliti kako da se to izvede.308

437

305 B. Jovi}, nav., dj., str. 407. Kadijevi} je, po Jovi}u, odgovorio Milo{evi}u:“Ti si isti kao Bora Jovi}”.

Radi podizanja posustalog morala jedinice 1. vojne oblasti je 31. oktobra i 1.novembra 1991, tokom bitke za Vukovar, posjetio na~elnik General{taba Oruànih snagaSFRJ, general Blagoje Adì} (D. Marijan, nav. dj., str. 308-309).

306 Isto. Jovi} je tada obavijestio Milo{evi}a da je vojno rukovodstvo u General{tabu“pitao koliko ima vojske u tim kasarnama, oni su mi odgovorili: 13.000. Naljutilisu se kad sam se pred njima zapitao da li je opravdano da mobili{emo 250.000ljudi, od kojih }e bar 10% izginuti za nasilno osvajanje tih kasarni po gradovima?A pitanje je koliko }e uop{te uspeti. Rekao sam im otvoreno da mi ne moèmo dauspemo u tolikoj mobilizaciji i da moè do}i do masovnih protesta i politi~kogporaza ako na tome do kraja insistiramo.

Njih to nije briga. Misle da je dovoljno da nas dvojica odrìmo po jedangovor i svi }e da idu u rat da ispravljaju njihove gre{ke” (Isto).

307 Isto.308 Isto, str. 408. Pri tome je Milo{evi}, po Jovi}u, razmi{ljao “kako to izvesti,

da nas ne odbiju, a postoji opasnost od nerazumevanja i kod Srba u Krajini”. Stim u vezi, Jovi} je zabiljeìo: “Razgovara}emo jo{ o tome”.

U Hagu je, pod predsjedavanjem lorda Karingtona, 5. novembra1991. odràna êtvrta plenarna sjednica Konferencije o Jugoslaviji.309

Karington je najprije zatraìo saglasnost o Glavi I (“Opšte odredbe”),gdje je u ~l. 1, ta~ka C, u skladu sa “srpskim primjedbama”, unesen stavda je, pored labave asocijacije suverenih republika s me|unarodnimidentitetom”, uvedena i opcija “zajedni~ka dràva ravnopravnihrepublika od onih republika koje èle ostati u njoj”. êtiri republikesu bile saglasne (“moè svako svojim putem, po volji mu”), a dvijene (Srbija i Crna Gora).310

Karington je predloìo i drugi stav, koga su dostavili Milo{evi} iBulatovi} (~iji je autor bio Milo{evi}) u okviru njihovih amandmanana raniji ha{ki dokument o suverenim republikama koje moguformirati zajedni~ki savez. U amandmanu je predloèno da se pravona formiranje “zajedni~ke dràve” ne daje samo “republikama kojeto ̀ ele” nego i “narodima”, te da zajedni~ka dràva bude “me|unarodnisubjekt” i “kontinuitet” postoje}e Jugoslavije.311

Predsjednici druge ~etiri republike nisu prihvatili navedeniprijedlog. Naime, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, prije svega, njegovvo|a — Milo{evi}, je, uvo|enjem naroda nastojao kolaboracionisti~ketvorevine otcijepiti od mati~nih dràva i priklju~iti Jugoslaviji kaonjihovoj zajedni~koj dràvi. Insistiraju}i na kontinuitetu iskazivali suambiciju da takva “Jugoslavija, kao zajedni~ka dràva republika i

438

309 S. Mesi}, nav. dj., str. 306. Na Konferenciji su prisustvovali: ~lanovi Predsjedni{tvaSFRJ (osim dr Drnovšeka), zatim Markovi} i Lon~ar, republi~ki predsjednici (Tu|man,Miloševi} i Gligorov), predsjednici republi~kih predsjedništava (Izetbegovi}, Ku~an iBulatovi}) i republi~ki ministri spoljnih poslova (Silajdì}, Samardì}, Šeparovi},Meleski, Rupel i Jovanovi}) - Isto.

310 Isto; K. Begi}, nav. dj., str. 27. Tako je Milo{evi}, predsjednik Srbije, podrugi put uskratio svoj potpis na “evropski plan” (K. Begi}, nav. dj., str. 31).

311 Isto; K. Rotim, nav. dj., str. 177. Miloševi} i Bulatovi} su, da bi prihvatiliGlavu I, insistirali da se izvrše sljede}e izmjene :

- prvo, da ta~ka c, ~l. 1 glasi: “zajedni~ka dràva ravnopravnih republika inaroda koje èle ostati u Jugoslaviji kao njihovoj zajedni~koj dràvi”; i

- drugo, da se unese i ta~ka g, koja bi glasila: “U okviru opšteg rešenja,kontinuitet i me|unarodni subjektivitet Jugoslavije kao zajedni~ke dràve republikakoje to èle” (S. Mesi}, nav. dj., str. 306).

nacija”, ostane jedini pretendent, ne samo na kontinuitet i sukcesijume|unarodnog identiteta dotadašnje Jugoslavije, ve} i njen nasljednik.312

S obzirom na to da nije postignuta saglasnost o Glavi I nije bilopotrebe raspravljati o cjelini dokumenata, te je Karington zaklju~io sjednicu,~ime je novi haški dogovor o primirju imao sudbinu prethodnih. Umjestoprimirja i stišavanja na frontu JNA je ušla u novu antihrvatsku ofanzivu.313

Milo{evi} i Jovi} su od 2. - 9. novembra obavili brojne pripremneaktivnosti za dono{enje odluke o njihovom prijedlogu da se pozovumirovne snage Ujedinjenih nacija, radi za{tite Srba u Krajini314 (razgovorsa Milivojem Maksi}em, zamjenikom sekretara za vanjske poslove,315

sa~inili i usaglasili nacrt pisma Savjetu sigurnosti,316 te upoznali drBranka Kosti}a i prof. dr Gavru Perazi}a (pravni savjetnik B. Kosti}a).317

439

312 S. Mesi}, nav. dj., str. 306. Dr Kosti}u je još jednom zabranjeno da govori.On se, nakon što su se svi izjasnili u odnosu 4 : 2, dr Kosti} se javio za rije~. LordKarington mu je rekao: “Ne moète govoriti, gospodine, jer nelegitimno je tijelokoje biste da predstavljate” (Isto, str. 306-307).

313 Isto, str. 308.314 Isto, str. 407-411. Milo{evi} se, po Jovi}u, sloìo s tim “radikalnim

potezom”, “ali smatra da treba jo{ malo da razmislimo kako to izvesti, da nas neodbiju, a postoji opasnost od nerazumevanja i kod Srba u Krajini” (Isto, str. 408).

Neuspje{na vojna mobilizacija uvjerila je rukovodstvo Velikosrpskog pokreta daje formiranje Republike Srpske Krajine — njihov optimalni cilj u Hrvatskoj. S obziromna to da je srpski narod na tom podru~ju imao vlast, to se rukovodstvo vrlo lukavoopredijelilo da od Ujedinjenih nacija zatraì da UN svojim mirovnim snagama “dopoliti~kog rje{enja jugoslovenske krize” za{tite srpski narod (Isto, str. 407; S. Biserko,nav. dj., str. 226).

315 B. Jovi}, nav. dj., str. 408. S Maksi}em je razgovarao Jovi}. Pitao ga zami{ljenje o ideji da pozovu mirovne snage UN-a da za{tite Srbe u Krajini. Maksi} jesmatrao “da to nije realno. Zapad ne priznaje na{e ~etvoro~lano predsedni{tvo ijednostavno na{ zahtev ne}e ni razmatrati. Samo }emo se obrukati”. Jovi} se s timnije sloìo, mislio je da Maksi} pretjeruje i da je previ{e oprezan.

316 Isto. Prvi nacrt pisma Savjetu sigurnosti napravio je Jovi} 7. novembra, aonda je oti{ao kod Milo{evi}a da ga pogledaju, gdje su, “uz neke manje korekcije”usaglasili tekst.

317 Isto. Nakon {to su usaglasili tekst, Milo{evi} i Jovi} su 7. oktobra s timupoznali dr Branka Kosti}a. On se sloìo sa idejom i nacrtom pisma i pozvao GavraPerazi}a “da pogleda tekst pisma” i da im da sugestije. On je u toku istoga dana “izvr{ioveoma zna~ajne korekcije teksta”, koji je, po Jovi}u, tada izgledao “vrlo ubedljivo”.

Nakon toga, Milo{evi} i Jovi} su odlu~ili da krenu dalje. Zakazalisu sjednicu krnjeg Predsjedni{tva SFRJ i iznijeli prijedlog da se pozovumirovne snage Ujedinjenih nacija, radi “za{tite” Srba u Krajini,318 odnosnolegalizacije osvojene teritorije u Hrvatskoj.

Sjednica Predsjedni{tva je odràna 9. novembra. S navedenimprijedlogom, koji je iznesen na samoj sjednici, nije bio upoznat nikoizuzev Milo{evi}a, Jovi}a i dr Kosti}a. “Nije znala ni vojska, ni vlada,ni SSIP, ni rukovodstvo Crne Gore, ni Krajine. ̂ ak nisu bili upoznatini Jugoslav Kosti} i Sejdo Bajramovi}, ~lanovi Predsjedni{tva”, ukoje su Milo{evi} i Jovi} imali “potpuno poverenje”.319

Svi su, po Jovi}u, bili zate~eni i }utali su, uklju~uju}i i JNA i SSIP.Jedino se iz SSIP-a javio Milan Vere{, pomo}nik saveznog sekretara, kojije, iznena|en i zbunjen, predloìo “da malo razmislimo”. Me|utim,Jovi} i dr Kosti} su bili kategori~ni i rekli da su “o svemu razmislilii da odlaganja ne moè biti”.320

Poslije rasprave oko proceduralnih pitanja kako i kome da se po{aljeprijedlog, usvojen je i tekst pisma o pozivu mirovnih snaga Ujedinjenihnacija, radi “za{tite” Srba u Krajini.321 Su{tina tog poziva je bila u tome

440

318 Isto.

319 Isto.

320 Isto. Jovi} pi{e da je “nastala rasprava oko proceduralnih pitanja kometo da {aljemo. Ako po{aljemo Darku [ilovi}u, ambasadoru pri OUN, koji je Hrvat,on moè to i da ‘zadrì’ usled opstrukcije, i da ga ne uru~i Savetu bezbednosti.Direktno slanje po{tom Savetu bezbednosti nije uobi~ajeno kad tamo imamoambasadora. Mogli bi oni postupiti isto — baciti ga u ko{. Na{li smo ‘solomonsko’re{enje: da po{aljemo li~no predsedniku Saveza bezbednosti, rumunskom ambasadorupri OUN, a da o tome obavestimo rumunsku vladu, kako bi ona uticala da se tajna{ zahtev stavi na dnevni red” (Isto, str. 408-409).

321 Isto, str. 409-410. U pismu se navode brojne ~injenice koje nikako ne stoje iukazuje na opasnost i strah od genocida nad srpskim narodom u Hrvatskoj, koji se“ponovo de{ava i preti {irim tragi~nim posljedicama, ne samo u Jugoslaviji, negoi na Balkanu i Evropi” (Isto).

“Mirovne snage UN-a”, stoji u pismu, “stvorile bi tampon zonu i razdvojilestrane u sukobu, sve dok se na miran, pravi~an i me|unarodno-pravno zasnovanna~in, uz angaòvanje i UN, ne re{i jugoslovenska kriza. Time bi se stvorilineophodni uslovi da Predsedni{tvo SFRJ, kao vrhovni komandant oruànih snaga

da okupirana podru~ja u Hrvatskoj velikosrpski agresor zadrì podkontrolom mirovnih snaga Ujedinjenih nacija i legalizuje agresiju.322

Savjet sigurnosti je 15. novembra po~eo razgovore o ideji upu}ivanja“plavih {ljemova” u hrvatsku Krajinu. Pri tome je izbjegavano pominjanjezahtjeva krnjeg, nepriznatog Predsjedni{tva SFRJ. Formalno su to“traìle” Velika Britanija i Francuska.323 Time su Milo{evi} i Jovi}, u

441

SFRJ, donese odluku o dezangaòvanju JNA u spre~avanju me|unacionalnihsukoba na teritoriji Republike Hrvatske.

Prema mi{ljenju Predsedni{tva SFRJ, politi~ko re{enje jugoslovenske krizekoje treba da obezbedi trajan mir, u sada{njim okolnostima, pretpostavljauklju~ivanje mirovnih snaga UN, kao garanta srpskom narodu u Hrvatskoj dane}e ponovo doìveti svoju tragi~nu sudbinu iz perioda Drugog svetskog rata.Predsedni{tvo SFRJ je uvereno da bi predloèno angaòvanje mirovnih snaga UNdovelo do prekida oruànih sukoba. To bi istovremeno stvorilo i uslove za brèmirno i demokratsko re{avanje jugoslovenske krize koje je sada, i uz angaòvanjeEvropske zajednice, suo~eno sa velikim te{ko}ama” (Isto, str. 410).

322 S. Mesi}, nav. dj., str. 308-310. O razlozima takvog poziva vidi : S. Mesi},nav. dj., str. 309-310.

323 B. Jovi}, nav. dj., str. 411. Na taj je na~in, po Jovi}u, “operacija uspela”.Savjet sigurnosti je, po njemu, na{ao “solomonsko” rje{enje. “Formalno su to ‘traìle’V. Britanija i Francuska. Da se Vlasi ne sete’. Ne èle da pominju na{e ‘krnje’Predsedni{tvo” (Isto).

Krnje Predsjedni{tvo je 31. decembra usvojilo Koncept angaòvanja mirovnihsnaga UN-a u Jugoslaviji, koji je predloìo li~ni izaslanik generalnog sekretara UN-aSajrus Vens (Cyrus Vance), po kome je kasnije dobio ime Vensov plan. Na izradi iusagla{avanju tog koncepta sa srpske strane u~estvovali su Milo{evi} i Kadijevi}.Krnje Predsjedni{tvo je isklju~eno, jer ga OUN nije priznavala. U svim fazamapregovora, po Jovi}u, Milo{evi} ga je obavje{tavao i konsultovao, kao i Kadijevi} (B.Jovi}, nav. dj., str. 421).

Jovi} je 20. januara 1992. razgovarao sa M. Guldingom (Marrack Golding -podsekretar generalnog sekretara UN-a) i obavijestio ga o prihvatanju Vensovog planaod strane (krnjeg) Predsjedni{tva SFRJ (Isto, str. 422-423).

Gulding se susreo i sa predstavnicima JNA, generalima Adì}em, Mladi}em iVukovi}em, koji su izrazili podr{ku Planu mirovnih operacija UN-a (Isto, str. 423).

Rukovodstvo kolaboracionisti~ke Republike Srpske Krajine je 2. februara 1992.prihvatilo Vensov plan. Cjelokupne aktivnosti oko izrade plana u ime srpske strane vodioje Slobodan Milo{evi} (Detaljnije o tome: B. Jovi}, nav. dj., str. 430-436). I FranjoTu|man je prihvatio u potpunosti i bezuslovno koncept i plan generalnog sekretara UN-a koji je definisao uslove i oblasti gdje }e biti razmje{tene snage UN-a (Isto, str. 435).

saradnji sa njihovim zapadnim saveznicima, obmanuli Savjet sigurnostii cjelokupnu svjetsku javnost.324

Velika operacija koju je zamislilo vojno rukovodstvo protiv Hrvatskenije postigla o~ekivani uspjeh. Kopnene snage JNA u novembru suzaustavljene. Nakon djelimi~ne realizacije zadataka, uklju~uju}i izauzimanje Vukovara (18. novembra 1991.)325 stvorena je pat pozicijakoja je dugoro~no bila protiv velikosrpskih interesa. Njene napadnesnage našle su se na domak zacrtanih ciljeva, ali bez snage da nastaves njihovom daljom realizacijom. Drugi manji dio snaga koji je trebalosudjelovati prvoj grupi bio je malobrojan i okruèn u hrvatskimgradovima … JNA se morala zadovoljiti ograni~enim uspjehom,326

442

324 Vije}e sigurnosti je 27. novembra 1991. izglasalo Rezoluciju 721, ~ime suotvorena vrata za dolazak plavih {ljemova (S. Mesi}, nav. dj., str. 318).

325 D. Marijan, nav. dj., str. 308-315. Vukovar su zauzele snage Operativne grupe“Sjever”, pod komandom general-majora Andrije Bior~evi}a i Operativne grupe “Jug”, podkomandom pukovnika Mile Mrkši}a, uz vazdušnu podršku 1. vazduhoplovnog korpusa,pod komandom Branislava Petrovi}a. Ina~e, ta operacija je izvedena pod komandomgenerala @ivote Pani}a, komandanta 1. vojne oblasti (D. Marijan, nav. dj., str. 308-309).

326 Isto. Glavnina grupacije kopnene vojske JNA, prete`no oklopno-mehanizovanisastavi u isto~noj Slavoniji, imala je, po generalu Kadijevi}u, dva zadatka: “daoslobodi srpske krajeve u isto~noj Slavoniji” i “da bude glavna manevarska snagaVrhovne komande za prodor ka Zagrebu i Vara`dinu”. Prvi je zadatak JNA izvr{ila,s tim {to je “dosta vremena utro{ila, prije svega, zato {to joj je nedostajala predvi|enapje{adija koja bi pratila tenkove, a koju je mobilizacijom trebalo dobiti”. GrupacijaJNA u isto~noj Slavoniji je “tzv. bitku za Vukovar” dobila, “porazila glavninuhrvatske vojske”, i nakon zauzimanja Vukovara, bila “spremna da produì dejstvaka zapadu”. Me|utim, zbog nedostatka dovoljnih snaga, prodor ka Zagrebu nijepokrenut (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 137. Uspjeh i opasnost prodora te grupacije JNAka Zagrebu bitno su, po Kadijevi}u, uticali “da Hrvatska prihvati Vensov plan”).

Dejstva JNA u zapadnoj Slavoniji na pravcu Gradi{ka — Pakrac - Virovitica“po~etno su postigla dobre rezultate”, ~emu je “znatno doprineo masovni ustanaksrpskoga naroda u zapadnoj Slavoniji”. Me|utim, ta je grupacija “samo djelimi~noizvr{ila svoj zadatak”. Najva`niji razlog za to je, po Kadijevi}u, “{to grupacija zbogneuspje{ne mobilizacije nije dobila planiranih pet brigada, ve} samo ekvivalentjedne i po brigade, s tim {to su oni koji su stigli na front, u toku borbi ganapu{tali...”. Nigdje se neuspjeh mobilizacije “nije tako negativno odrazio kao nasituaciju u zapadnoj Slavoniji...”, tvrdi general Kadijevi} (Isto, str. 138).

Grupacija JNA na prostoru Banije, Korduna i Like je, uz odre|ene probleme igubitke (nedostatak snaga) izvr{ila ipak, “svoje reducirane zadatke” (Isto, str. 139).

nadaju}i se da }e mirovne snage UN-a koje su dolazile na ratnapodru~ja osigurati njena teritorijalna osvajanja. Kompromis je, uz

443

Kninska grupacija je “sve svoje zadatke izvanredno izvr{ila”: potpuno je“oslobodila” “sve srpske krajeve u svojoj zoni dejstva, presekla Hrvatsku kodZadra, deblokirala Sinjski, Drni{ki i Zadarski garnizon, pomogla Vojno-pomorskojoblasti u deblokadi [ibenika, zaprijetila Splitu i veoma pomogla situaciji u Lici” (Isto).

Mostarska grupacija je, usljed nedostatka planom operacije predvi|enih snaga,izvr{ila samo “ograni~eni zadatak” — “obezbje|enje mostarskog aerodroma i osloncemna isto~nu Hercegovinu stvaranje operativne osnovice za potencijalna dejstva kaSplitu u sadejstvu sa snagama kninske grupacije i ratne mornarice” (Isto, str. 139-140).

Trebinjsko-hercegova~ka grupacija je “izmjenjenim planom operacije imalazadatak” da “oslobodi”, odnosno zauzme Prevlaku, “blokira {iri rejon Dubrovnikasa kopna i bude spremna za dejstva ka u{}u Neretve”. Za realizaciju tog zadatka,koji je izvr{en “efikasno i brzo”, grupacija je dobila predvi|ene snage “zahvaljuju}iuspje{noj mobilizaciji u isto~noj Hercegovini i Crnoj Gori” (Isto, str. 140).

Ratna mornarica je “uspje{no izvr{ila dva glavna zadatka — potpuno efikasnoizvr{ila i obezbjedila pomorsku blokadu Hrvatske i cjelokupnu flotu sa~uvala zaJNA, odnosno vojsku budu}e Jugoslavije”. I ratno vazduhoplovstvo je “sa najmanjegubitaka izvr{ilo sve svoje zadatke — podr{ku snagama KoV, samostalna dejstva,izvi|a~ke zadatke, prevoènje i desantiranje”, kao i “premje{tanje svojih jedinicai ustanova” (Isto, str. 141).

Glavni zadaci modifikovanog plana operacije JNA u Hrvatskoj su izvr{eni i to :

“ — svi srpski krajevi u Hrvatskoj, osim jednog dijela u zapadnoj Slavoniji, uuskom sadejstvu sa srpskim ustanicima, su oslobo|eni”, odnosno zauzeti (Isto. Toje po Kadijevi}u, ~inilo “oko jedne tre}ine teritorije biv{e Republike Hrvatske”);

“ — kroz borbu je fakti~ki izgra|ena budu}a vojska Srpske Krajine, koju jeJNA opremila odgovaraju}im naoruànjem i tehnikom”;

“ — JNA je povukla sve svoje glavne borbene efekte iz Hrvatske i razmjestilaih tako da odgovaraju budu}im zadacima. Najve}i broj garnizona JNA uHrvatskoj je deblokiran borbom, a samo manji dio na osnovu Vensovog plana”(Isto. S tim u vezi, Kadijevi} navodi da je “samo manji broj garnizona i skladi{tazauzeo neprijatelj. Najve}i broj tako izgubljene tehnike onesposobljen je iliuni{ten naknadnim dejstvima avijacije i na druge na~ine” — Isto, str. 141-142);

“ — nanijeti su veliki gubici hrvatskoj vojsci, tako da vi{e nije bila sposobnaza bilo kakva ozbiljnija dejstva, uklju~uju}i i odbrambena...” (Isto, str. 142-143. TeKadijevi}eve konstatacije, kao i tvrdnje da je Hrvatska izgubila rat, su naklapanjaporaènog generala).

Govore}i o “rezultatima” rata u Hrvatskoj, JNA je, po Kadijevi}u, “u cjelini, poduslovima nezabiljeènim u istoriji, izvr{ila prvi dio svoje novoutvr|ene zada}e — davojni~ki odbrani pravo srpskog i crnogorskog naroda na zajedni~ku dràvu”.

pritisak me|unarodne zajednice, riješen sporazumom od 22. novembra1991. o premještanju preostalih snaga 5. vojne oblasti JNA s podru~jaHrvatske i ostavljanje Hrvatskoj oru`ja Teritorijalne odbrane. Tajproces premještanja je završen do 30. decembra 1991.327

Lord Karington je 22. novembra 1991. Stjepanu Mesi}u poslao“pitanja koja je podnio Arbitra`noj komisiji” Roberta Badintera(Robert Badenteur).328 Bila su to pitanja Srbije upu}ena 4. novembraKaringtonu, koja su, po njemu, bila “krupna pravna pitanja”.Karington ih uputio, pored Mesi}a, i {estorici predsjednika republika,odnosno republi~kih predsjedni{tava, da svoja “zapaànja po{aljubez odlaganja”.329

Sljede}eg su dana (23. novembra 1991.) u @enevi Tu|man iMiloševi}, te general Kadijevi}, pred S. Vensom i lordom Karingtonom,potpisali ~etrnaesto primirje, pod utiskom stava posebnog izaslanikaPereza de Kueljara (Javier Perez de Cuellar) da }e “šljemovi do}i samopod uvjetom da se osigura trajno primirje”. Me|utim, Miloševi}evevojne snage su krenule u nove osvaja~ke ofanzive (isto~na Slavonija,podru~je Zadra i dr.). Iako je traìlo plave šljemove, krnje Predsjedništvonije ̀ urilo sa njihovim dolaskom, jer nisu zauzeli sve što je bilo planirano.Te snage je, po njima, trebalo rasporediti “samo na interpozicijskuliniju izme|u zara}enih strana”, ~ime bi geografski zaokruìle velikuSrbiju, s imenom Jugoslavije.330

Uo~i priznavanja Slovenije i Hrvatske od strane Evropske zajednicei poziva svim republikama da se osamostale Milo{evi} i Jovi} su

444

Me|utim, drugi dio tog zadatka — “da obezbijedi miran razlaz sa ostalim narodimakoji nisu èljeli da ostanu u Jugoslaviji”, JNA, po njemu, “nije mogla izvr{iti, jerto i nije zavisilo od nje” (Isto, str. 144). S tim u vezi, Kadijevi} tje{i sebe la`nomtvrdnjom: “Kao {to se zna rat su nametnuli najprije Slovenci, potom Hrvati iMuslimani po diktatu Nemaca i uz podr{ku pronema~ke politike u Americi, pa jemir ili rat zavisio od njih” — Isto).

327 Isto, str. 314-315.

328 S. Mesi}, nav. dj., str. 314. O Arbitra`noj (Badinterovoj) komisiji vidi : K.Begi}, nav. dj., str. 31-44.

329 Isto, str. 314.

330 S. Mesi}, nav. dj., str. 315-316.

“ocjenjivali” situaciju. Oni su 5. decembra 1991, procjenjuju}i “da }euskoro uslediti priznanje Bosne i Hercegovine i Makedonije”,ocjenjivali njihovu poziciju u tim okolnostima.331

Srbijansko rukovodstvo je ocijenilo da }e, za razliku od Makedonije,s kojom je “stvar jednostavna”,332 s Bosnom i Hercegovinom biti“veoma te{ko”. Milo{evi} i Jovi} su, razmatraju}i stanje u Bosni iHercegovini, gdje su, po njima, “me|unacionalni sukobi ve} po~eli”,svjesno polazili od sasvim pogre{nih ~injenica, kao {to je, primjeraradi, ugroènost srpskog stanovni{tva, koje, za razliku od Bo{njaka iHrvata, navodno nije formiralo “svoje paravojne jedinice”.333 Na tajsu na~in poku{ali da “osmisle” vojnu taktiku prema Bosni i Hercegovini.

O~ekuju}i me|unarodno priznanje Bosne i Hercegovine, gdje }eJNA biti progla{ena “stranom vojskom”, a Srbija i Crna Gora agresorima,te da bi prikrio svoje u~e{}e u agresiji, Milo{evi} je smatrao da treba“blagovremeno” povu}i iz JNA u Bosni i Hercegovini sve gra|aneSrbije i Crne Gore, a u Bosnu i Hercegovinu prekomandovati iz JNAgra|ane Bosne i Hercegovine, “kako bi u trenutku me|unarodnogpriznanja izbegli op{ti vojni haos {etanjem vojske iz jednog u drugikraj zemlje”. To je, po njemu, trebalo da stvori “i mogu}nosti srpskomrukovodstvu u Bosni i Hercegovini i da preuzme komandu nadsrpskim delom JNA”.334

445

331 B. Jovi}, nav. dj., str. 420.

332 Isto. U Makedoniji, po Milo{evi}u i Jovi}u, “ne prete me|unacionalnisukobi. Srbi nisu ugroèni. Ako Makedonija èli da se otcepi, treba se s njomdogovoriti o povla~enju vojske i podeli vojne imovine”.

333 Isto. Milo{evi} i Jovi} su “ocijenili” kako su “Muslimani i Hrvati napustiliJNA i formirali paravojne jedinice. U JNA su ostali prakti~no Srbi i Crnogorci, aliiz svih srpskih zemalja. Kada Bosna i Hercegovina bude me|unarodno priznata,JNA }e biti progla{ena stranom vojskom i zahteva}e se njeno povla~enje, {to jenemogu}e izbe}i. U toj situaciji srpsko stanovni{tvo u BiH, koje nije stvorilo svojeparavojne jedinice, osta}e neza{ti}eno i ugroèno” (Isto).

Rasploìvi izvori, uklju~uju}i i dokumenta vojne provenijencije najvi{eg stepenapovjerljivosti, ne mogu potvrditi navedne “ocjene” vo|a Velikosrpskog pokreta, odnosnokategori~ki ih demantuju.

334 Isto. Navode}i to, Milo{evi} je rekao da “su to ve} u~inili muslimani iHrvati”, {to je, kada su u pitanju Bo{njaci, izmislio.

Nakon {to su se usaglasili o “vojnoj taktici” prema Bosni iHercegovini, Milo{evi} i Jovi} su pozvali Kadijevi}a da se priklju~irazgovoru i dali mu doma}i zadatak. Milo{evi} je generalu pojednostavljenorekao “da treba da izvr{i razme{taj vojske: sve iz BiH u Bosnu iHercegovinu i obrnuto” i objasnio mu da im je to “strategijski i politi~kineophodno”.335 Tako je vo|a Velikosrpskog pokreta, “procjenjuju}idalji razvoj doga|aja”, smatrao da, “nakon napu{tanja Hrvatske”,u Bosni i Hercegovini “treba imati jake snage JNA”.336

Dvadeset dana kasnije (25. decembra) Kadijevi} je, tvrdi Jovi},Milo{evi}a i njega obavijestio da je do tada navodno “90% vojskedislocirano”, u skladu sa njihovim razgovorom od 5. decembra, ~imeje tada u Bosni i Hercegovini navodno bilo “10-15% vojske koja nijeiz te Republike”.337

446

335 Isto. Kadijevi} je tvrdio “da to nije u skladu sa politikom i praksom JNAi da bi to bilo veoma te{ko prihvatljivo za vojno rukovodstvo” i rekao da }e“pogledati i u~ini}e {ta bude mogao”.

Milo{evi} je, tvrdi Jovi}, po svaku cijenu nastojao da prikrije umije{anost iu~e{}e Srbije i Crne Gore u agresiji i genocidu u Bosni i Hercegovini. S tim u vezi,Jovi} pi{e da je Milo{evi} li~no predloìo, a krnje Predsjedni{tvo SFRJ prihvatilo i“sprovelo” odluku da se iz Bosne i Hercegovine “odmah povuku svi gra|ani Srbijei Crne Gore na slu`bi u Jugoslovenskoj narodnoj armiji” (B. Jovi}, KNJIGA OMILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 73).

336 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 147. Sa takvom se procjenom, tvrdi Kadijevi} (ponjemu je to navodno procjena vojnog rukovodstva), sloìlo i prijedlog usvojilo krnjePredsjedni{tvo SFRJ. To je, pi{e on, “odgovaralo svakoj realnoj politi~koj opcijirazvoja doga|aja u Bosni i Hercegovini, kao i potrebi postojanja gotovih i jakihsnaga na granici prema Srpskoj Krajini radi garancije da }e i Hrvatska po{tovatiVensov plan” (Isto, str. 147-148).

Kasniji “razvoj doga|aja je prakti~no potvrdio ispravnost te procjene iodluke”, pi{e Kadijevi} (Isto, str. 148).

337 Isto, str. 421. O tom Kadijevi}evom izvje{taju Jovi} pi{e : “Uprkos otporui dramatizaciji, dislokacija je blagovremeno i bez ikakve buke sprovedena”.

General Kadijevi} je, poslije sjednice krnjeg Predsjedni{tva SFRJ, 31. decembra1991, na kojoj je usvojen Koncept angaòvanja mirovnih snaga UN-a u Jugoslaviji (B.Jovi}, nav. dj., str. 421), u kabinetu Branka Kosti}a, gdje su sjedili: Jovi}, Branko iJugoslav Kosti}, Sejdo Bajramovi} i Kadijevi} (da popiju po jednu i pozdrave se predNovu godinu), upoznao prisutne kako je odlu~io da, iz zdravstvenih razloga, podneseostavku, te “da je to njegova kona~na odluka” i da }e iza Nove godine to i pismeno

Navedene Jovi}eve tvrdnje su la`ne. Raspoloìva originalnadokumenta JNA najvi{eg stepena povjerljivosti iz tog perioda, kao ikasnije, to ne mogu potvrditi. Zapravo, potvr|uju suprotno.

Nakon potpisivanja sporazuma o bezuslovnom prekidu vatre uSarajevu 2. januara 1992. izme|u predstavnika Republike Hrvatske i JNA,osjetno su smanjena borbena djelovanja. Na liniju razdvajanja po~elisu stizati i razmještati se dijelovi mirovnih snaga Ujedinjenih nacija,338

~ime je rukovodstvo Velikosrpskog pokreta ostvarilo svoj cilj.339

Prestankom ratnih dejstava u Hrvatskoj, zavr{ena je i operacija“RAM”. Operacija je, uglavnom, zavr{ena sporazumnim padomVukovara. JNA nije porazila Hrvtasku, ali je zauzela jednu tre}inunjene dràvne teritorije i time uramila granice Velike Srbije, povukla

447

potvrditi (Isto, str. 421-422). S tim u vezi, Jovi} navodi : “Nismo se mnogo uzbu|ivalizbog toga. Niko nije insistirao na tome da se jo{ razmisli. Pitali smo ga o zdravlju,a on nam je odgovorio da ‘ima raznih stvari’ ~ije le~enje ne moè dalje odlagati.

Li~no sam u nedoumici da li da verujem u zdravstvene razloge, iako nijeisklju~eno da i njih ima. Verujem da ima i drugih razloga koje ne èli da pominje.Uostalom, drama kroz koju prolazimo dovoljan je razlog da svakog pokoleba”(Isto, str. 422).

338 D. Marijan, nav. dj., str. 314-315. Uporedo sa “razvojem ratnih dejstava uHrvatskoj tekli su”, po Kadijevi}u, “i mirovni pregovori koje je radio li~ni izaslanikgeneralnog sekretara Ujedinjenih nacija gospodin Sajrus Vens. Modifikovanaoperacija JNA u Hrvatskoj nalazila se pri zavr{etku kada je prihva}en i potpisanpo~etni dokument Vensovog mirovnog plana. Tada su prakti~ki prestala ratnadejstva u Hrvatskoj, mada je potpuni mir nastupio nakon sarajevskog dogovoraod 2. januara 1992. godine izme|u predstavnika JNA i hrvatske vojske” (V.Kadijevi}, nav. dj., str. 142).

Sistem rukovo|enja i komandovanja u JNA prilago|avan je od Slovenije,Hrvatske do Bosne i Hercegovine. U uslovima kada Komande 5. Vojne oblasti uZagrebu i Vojnopomorske oblasti u Splitu nisu bile u mogu}nosti da obavljaju funkcijukomandovanja, to je preuzimao i provodio General{tab Oruànih snaga SFRJ. Tako jeGenera{tab direktno komandovao dijelovima 1. Vojne oblasti, tj. Novosadskim, Tuzlanskimi Banjalu~kim korpusom, te posebno privremeno formiranim sastavima OG-1 i 2 kojisu u~estvovali u agresiji na Hrvatsku (Isto).

339 Nakon ulaska me|unarodnih trupa u Hrvatsku rukovodstvo Velikosrpskogpokreta je ostvarilo svoj cilj — ome|ilo je zapadne granice Velike Srbije (formiranjemkolaboracionisti~ke Republike Srpske Krajine i njeno stavljanje pod za{titu Ujedinjenihnacija) - S. Biserko, nav. dj., str. 226.

glavne borbene efektive iz ostatka Hrvatske i razmjestila ih na granicebudu}e Jugoslavije, te “odbranila” pravo srpskog i crnogorskog narodana zajedni~ku dràvu. Hrvatska je, u skladu sa Deklaracijom Evropskezajednice iz Brisela, od 17. decembra 1991, proglasila nezavisnost ipostala me|unarodno priznata dràva. Rasporedom mirovnih snagaUjedinjenih nacija na jednoj tre}ini hrvatske teritorije rukovodstvoVelikosrpskog pokreta je vjerovalo da je osiguralo zadràvanje teteritorije i ~itave Bosne i Hercegovine u planiranoj velikosrpskoj dràvi.

448

3. Neuspjeh mobilizacije i njena nadoknada

Prepolovljena popuna regruta, a zatim prestanak te popune (izHrvatske i Slovenije, te djelimi~no iz Bosne i Hercegovine i Makedonije),dovelo je JNA u Sloveniji i Hrvatskoj u teàk poloàj. Sistem redovnevojne obaveze u zapadnom dijelu Jugoslavije je prestao da postoji iJNA je po~ela ostajati bez vojnika.340

Borbeni efekti stalnog sastava JNA su postajali sve manji “zbogosipanja na nacionalnoj osnovi, naro~ito vojnika na odsluènju vojnogroka”, koje su “secesionisti~ke” republike, “jedna po jedna, prestajaleslati u JNA”. Taj se “ozbiljan problem” mogao rje{avati “samo pozivanjemu rezervu vojnih obveznika, odnosno mobilizacijom”.341

Po~etkom maja 1991. (od 3.-7. maja) izvr{ena je djelimi~namobilizacija jedinica JNA na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine.Tada su iz sastava 5. korpusa mobilisane dvije jedinice (oko 500 ljudi).342

Vojno rukovodstvo se krajem juna 1991. suo~ilo “sa nekolikokrupnih problema”, me|u kojima je i mobilizacija, koji su se, “u razvojudoga|aja u Sloveniji i Hrvatskoj”, pokazali “glavnim limitiraju}imfaktorom realizacije svih zamisli i planova upotrebe JNA”. Sobzirom na mjesta upotrebe jedinica JNA, sve vi{e je suàvan prostorJugoslavije gdje je bila mogu}a mobilizacija. “Potrebe za jedinicama

449

340 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 305-306 i 318.


342 ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnikaJNA O. S., 5. juni 1996, str. 18; Kazivanje pukovnika JNA O. S. dato autoru.

su bile permanentne, a vrijeme zadràvanja pozvanih u rezervuzakonom ograni~eno”.343

U periodu od 29. juna do 10. avgusta 1991. mobilisana je, uskladu sa nare|enjima Komande 1. vojne oblasti, a u cilju uklju~ivanjai slanja na front — u agresiji na Republiku Hrvatsku, 216. brdskabrigada (vi{a zdruèna takti~ka jedinica “R”) i 1. ~eta 6. pje{adijskogmotorizovanog bataljona (osnovna zdruèna takti~ka jedinica “R”) izsastava 4. korpusa JNA.344

Mobilizacija 216. brdske brigade iz Han Pijeska izvr{ena je“neposredno po otpo~injanju oruànog sukoba u Sloveniji izme|ujedinica JNA i snaga TO Slovenije”. Ta brigada je popunjavana oko72% ljudstva s podru~ja ~etiri op{tine (Rogatica, Sokolac, Olovo iHan Pijesak), u kome je ìvjelo oko 54% Muslimana i oko 43% Srba.Sa ostalim (oko 28%) brigada je popunjavana iz op{tina Grada Sarajeva.345

Mobilizacija 1. ~ete 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona 6.motorizovanog puka iz Doboja izvr{ena je “u znatno smirenijimdru{tveno-politi~kim uslovima”. Popuna Bataljona je vr{ena samo izjedne op{tine Doboj. Nacionalna struktura je bila sljede}a: oko 42%Muslimani, oko 38% Srbi, oko 16% Hrvati i 4% Ostalih.346

450

343 V. Kadijevi}, nav, dj., str. 119.

344 AIIZ, inv. br. 7-503, Komanda 4. korpusa, Str. pov. broj 09/31-127, 21. avgust1991. — Komanda 1. vojne oblasti.

345 Isto. Nacionalna struktura rezervnog sastava brigade odgovarala je nacionalnojstrukturi stanovni{tva. Mobilizacija brigade je, po ocjeni Komande 4. korpusa, vr{ena“u uslovima poja~anog delovanja stranaka na vlasti (SDA i SDS), koje sunastojale da maksimalno bojkotuju aktivnosti na mobilizaciji i to je tako ra|enoda se ne do|e u sukob sa zakonom. Pozivarska slu`ba je relativno dobrofunkcionisala, pozivi uru~ivani, ali vojnim obveznicima je savetovano da se neodazivaju”. U prilog toj tvrdnji i{la je ~injenica da je bio veliki broj uru~enih poziva,a vojni obveznici se nisu javili (Isto).

Organizacijsko-formacijske promjene, koje su tada prakti~no bile pri kraju,djelimi~no su uticale na tok mobilizacije, {to se odnosilo na “presaop{tavanje ratnograsporeda jednom broju v/o /vojnih obveznika — prim. S. ^./ i jedan broj (oko 400v/o) nije bio zaduèn sa li~nom opremom (Isto).

346 Isto. Nacionalna struktura sastava bataljona odgovarala je nacionalnoj strukturistanovni{tva.

U 216. brigadi mobilizacija je vr{ena bez ograni~enja, osim {tonisu izdavana minsko-eksplozivna sredstva. U 1. ~eti 6. pje{adijskogmotorizovanog bataljona mobilisano je samo ljudstvo. Naoruàvanje ioprema izdavani su samo u cilju izvo|enja obuke.347

Odziv vojnih obveznika bio je sljede}i :

a) u 216. brdskoj brigadi (od vremena po~etka mobilizacije za24 sata se odazvalo) :

- oficira ....................................... 154 ili 78%

- mla|ih oficira ........................... 53 ili 40%

- vojnika ................................... 1.079 ili 33%

ukupno: 1.286 ili 36%

- motornih vozila ..................... 108 ili 56%

- tovarnih grla .......................... 26 ili 22%

Nakon isteka trajanja mobilizacije odazvalo se jo{ :

- oficira ........................................ 38 ili 20%


- vojnika ................................... 954 ili 31%

ukupno: 1.051 vojni obveznik.348

Ukupan odziv vojnih obveznika 216. brdskoj brigadi — nakonsvih urgencija i intervencija bio je :

451

347 Isto. U toku mobilizacije ispoljene su brojne slabosti u funkcionisanjupozivarskog sistema, rukovo|enju i komandovanju, organizaciji prihvata i formiranjujedinica u uslovima kada je odziv vojnih obveznika bio veoma nizak, “pa se nijemogla formirati nijedna formacijska uà jedinica, uru~ivanjem poziva i dr.”.

348 Isto. Motorna vozila i tovarna grla bila su otpu{tena i Komanda nije urgiralaza naknadno pozivanje i privo|enje.

- oficira ........................................ 192 ili 97%

- mla|ih oficira ............................ 112 ili 84%

- vojnika .................................... 2.033 ili 63%

ukupno: 2.337 ili 65%

b) u 1. ~eti 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona (odvremena po~etka mobilizacije za 24 sata se odazvalo) :

- oficira ........................................ 27 ili 84%


- vojnika ................................... 431 ili 65%

ukupno: 473 ili 66%.

Nakon isteka trajanja mobilizacije javilo se jo{ :

- oficira ........................................ 3

- mla|ih oficira ........................... 1

- vojnika ................................... 77

Ukupan odziv vojnih obveznika bio je :

- oficira ........................................ 30 ili 91%


- vojnika ................................... 508 ili 76%

ukupno: 544 ili 77%.349

452

349 Isto. Motorna vozila nisu pozivana.

Jedan broj obveznika se nije odazvao :

a) U 216. brdskoj brigadi:

- oficira ..................................... 5 ili 3%

- mla|ih oficira ......................... 22 ili 16%

- vojnika ................................... 1.218 ili 37%

- motornih vozila ...................... 86 ili 44%

- davalaca tovarnih grla .......…. 96 ili 78%.350

b) U 1. ~eti 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona

- oficira ........................................ 2

- mla|ih oficira ........................... 3

- vojnika ................................... 162.351

Mobilizacija 216. brdske brigade i 1. ~ete 6. pje{adijskogmotorizovanog bataljona nije bila uspje{na. U samom toku mobilizacijedezertiralo je 447 vojnih obveznika, zbog ~ega su protiv svih pokrenuteprijave.

U 216. brdskoj brigadi sa vojne vje`be, zbog neodgovaraju}ihkvaliteta i godina starosti, vra}eno je — skinuto sa ratnog rasporeda 17rezervnih oficira i 63 rezervna vojnika.

U 1. ~eti 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona u tokumobilizacije i sa vojne vje`be oslobo|eno je 26 vojnih obveznika (poosnovu bolesti 15, zaposlenosti u Sloveniji i Hrvatskoj, te da ne biizgubili posao 7, smrti u porodici 2 i ènidbe 2).352

453

350 Isto.

351 Isto.

352 Isto.

Slab odziv vojnih obveznika, posebno u po~etnom periodumobilizacije, u potpunosti je naru{io planirani sistem borbenog osiguranjamobilizacije, po~ev od obezbje|enja materijalnih sredstava u tokuizno{enja na mobilizacijsko zbori{te, njihovog obezbje|enja na mobilizacijskozbori{te do obezbje|enja jedinica i samog mobilizacijskog zbori{ta.Planirana saradnja i sadejstvo sa organima i jedinicama dru{tveno-politi~kihzajednica, utvr|ena planom koordinacije zadataka i obaveza, u mobilizacijije dovedena u pitanje zbog niza neprihvatljivih pona{anja, a od stranepojedinih organa i onemogu}avanja mobilizacije, ~ime je, pored ostalog,bila naru{ena i cjelovitost sistema borbenog osiguranja mobilizacije.Slab odziv, destruktivno djelovanje pojedinih organa vlasti i strana~kihlidera su kod odazvanog ljudstva stvorili osje}aj rasula i nesigurnosti,{to je i kod njih izazvalo neprihvatljiva reagovanja i pona{anja, izazivaju}ikod izvr{ilaca mobilizacije neodlu~nost pri izdavanju oru`ja i materijalnihsredstava vojnih obveznika zbog sumnje u mogu}nost me|usobnihsukoba i bjekstva iz jedninice sa oru`jem. Zbog neuspostavljenogsistema borbenog osiguranja utvr|enog planom mobilizacije, kao i zbogkonkretnih nepovoljnih okolnosti koje ranije nikada nisu ispoljene nitisu bile o~ekivane, do{lo je do nekontrolisanog kretanja ljudstva krozrejone mobilizacijskog zbori{ta. Kod ve}eg dijela vojnih obveznika ispoljenje neadekvatan odnos prema izvr{avanju du`nosti organa unutra{njeslu`be i slu`be obezbje|enja, koji se ogledao kroz otvoreno odbijanjeili neprihvatanje du`nosti, napu{tanje du`nosti ili ~ak napu{tanje du`nostii odlazak iz jedinice.353

454

353 Isto, AIIZ, inv. br. 2-2809, Izjava na~elnika [taba 216. brdske brigadepotpukovnika JNA Asima Dàmbasovi}a.

Sistem rukovo|enja i komandovanja u 216. brdskoj brigadi, bio je, po ocjenina~elnika [taba te jedinice, potpukovnika Asima Dàmbasovi}a, naru{en, {to se, ponjemu, naro~ito ogledalo “kroz :

1. Slab odziv v/o /vojnih obveznika — prim. S. ^./ i Srba i Bo{njaka.

2. Izraèna nedisciplina, kako pojedinaca, tako i grupa, pa i ~itavih jedinica.

3. Odbijanje poslu{nosti po nare|enju da se jedinica dislocira u {iri rejonBanja Luke (Zaluàni). Od cijele brigade po ratnoj formaciji samo jedinicaekvivalenta bataljona je ’sakupljena’ i preba~ena u rejon Zaluàni kod B. Luke.

Obrazloènje :

- Vjerovatni cilj pretpostavljene komande je bio da se jedinica drì u rejonuB. Luke u pripravnosti, a odatle sukcesivno uklju~uje i {alje na otvorena rati{ta u RH.

Djelimi~nu mobilizaciju rezervista, koju je 30. juna 1991. uBosni i Hercegovini po~ela 1. vojna oblast, nai{la je na politi~keotpore. Predsjedni{tvo Bosne i Hercegovine je 2. jula donijelo Odlukuo neupu}ivanju regruta u jedinice i ustanove JNA izvan teritorijeRepublike Bosne i Hercegovine,354 pozivaju}i se na ustavnu odredbupo kojoj samo Predsjedni{tvo SFRJ moè narediti mobilizaciju.355

Djelimi~na mobilizacija je po~etkom jula 1991. nai{la na otpor.Valjevski rezervisti nisu stigli dalje od [apca, gdje je cio oklopno-mehanizovani bataljon stao. U Crnoj Gori je odziv na mobilizaciju bio

455

- Obzirom na naru{eni formacijski sastav i sistem RiK /rukovo|enje ikomandovanje — prim. S. ^./ jedinica nije nigdje slata, a poslije 20 dana obukeostatak je vra}en u mati~nu jedinicu u Han Pijesak.

- Mobilisani Bo{njaci 2. bb sa podru~ja Olova odbili su kao cjelinaposlu{nost i niko nije i{ao u B. Luku.

- Mobilisani Bo{njaci iz ostalih jedinica koji su bili u B. Luci vra}eni suposlije desetak dana od strane strana~kih vo|a i roditelja.

- Demobilizacija izvr{ena krajem jula 1991. godine.

4. Pojava no{enja oznaka sa nacionalisti~kim predznacima na uniformi.

5. Pjevanje nacionalisti~kih pjesama i drugih uvredljivih sadràja predlicima nesrpske nacionalnosti” (Isto).

354 O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 353-355; AIIZ, inv. br. 2-1372, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, Br. 694-1, Beograd, 29. juli 1991. —Predsjedniku Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine.

Na takvu odluku Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine o{tro je reagovaogeneral-armije Veljko Kadijevi}, savezni sekretar za narodnu odbranu, tako {to je 29.jula 1991. uputio pismo predsjedniku Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine.Takvom se odlukom, po Kadijevi}u, “najdirektnije” uticalo “na popunu JNA vojnicima”,i ometalo “izvr{enje njenih zadataka na teritoriji SFRJ”. To je, po njemu, bio“opasan korak koji JNA ne moè tolerisati, jer se na taj na~in Predsedni{tvo BiHneovla{}eno me{a u poslove koji nisu u njegovoj nadle`nosti” (Isto).

“Zbog te{kih posledica” koje je izazvalo takvo pona{anje “nadle`nimorganima JNA nare|eno je da odmah i energi~no preduzimaju sve mere protivonih koji ometaju ili onemogu}avju uredno vr{enje vojne obaveze”. Stoga jegeneral Kadijevi} insistirao “da se odmah povu~e Odluka o neupu}ivanju regrutau jedinice i ustanove JNA izvan teritorije Republike Bosne i Hercegovine iobezbedi da se svi poslovi vojne obaveze na teritoriji Bosne i Hercegovine vr{euredno i u skladu sa saveznim zakonima i drugim saveznim propisima” (Isto).

355 O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 355.

”neo~ekivano mr{av”. Iz jedinica su odlazili Crnogorci, Albanci iMuslimani.356

Vojno rukovodstvo je po~etkom jula 1991. (6. juli) izvr{ilo mobilizacijujednog dijela jedinica 5. (Banjalu~kog), 12. (Novosadskog) i 2. korpusa(u Crnoj Gori), a u 52. korpusu na Kosovu demobilizaciju ratnihjedinica, ~ija je popunjenost podignuta na nivo od 100%.357

Nare|enjem 1. VO, a u saglasnosti komandanta TO SR Bosne iHercegovine, 9. jula 1991. izvr{ena je mobilizacija jednog broja sastavaTO op{tina: Banjaluka, Prijedor, Bosanska Gradi{ka, Bosanski Novi,Lakta{i, Srbac, Mrkonji} Grad, Sanski Most, [ipovo i 2 partizanskebrigade TO. Odziv za tu mobilizacijsku provjeru, kako vojnih obveznika,tako i rezervnih starje{ina, bio je 73%. Mobilizacija je uspje{no izvr{ena,pri ~emu je najbolji odziv bio TO op{tine Srbac (100%), a najslabiji TOop{tine [ipovo (41%), gdje mobilizacija prakti~no nije ni sprovedena.358

456

356 Isto, str. 356-357.

357 D. Marijan, nav. dj., str. 302-303. Davor Marijan tvrdi da je ”rat u Slovenijibio izgovor” za mobilizaciju i demobilizaciju navedenih jedinica.

358 AIIZ, inv. br. 2-2452. U javnosti je bilo dosta razli~itih tuma~enja i reagovanjazbog te nenajavljene mobilizacijske uzbune. U ve}ini slu~ajeva javile su se o{trereakcije vojnih obveznika bo{nja~ke i hrvatske nacionalnosti: za{to je izvr{ena mobilizacija,ko je naredio, u koga }e pucati, za{to je podijeljena bojeva municija, koliko }e to trajati,mobilizacija je nelegalna, itd. Tako je, na primjer, nakon zavr{ene mobilizacije u 2.partizanskoj brigadi TO, pred odlazak na logorsku prostoriju do{lo “do izuzetnomu~ne situacije — do podjele sastava po nacionalnoj osnovi.

Padale su te{ke uvrede, optu`be, provokacije, bacanje oru`ja, dovo|enjedjece i èna koji su plakali i tsl. /i tome sli~no — prim. S. ^./ Oko 50 pripadnika togsastava odbilo je da krene ka logorskoj prostoriji. Posebno u negativnom smisluisticao se rezervni kapetan Zlatko Halilovi} koji je sa jo{ nekim starje{inamanagovarao v/o /vojne obveznike — prim. S. ^./ izvi|a~kog voda da odbiju poslu{nost.Zbog toga je protiv 42 pripadnika TO pokrenut krivi~ni postupak odgovornosti,dok je za organizatore (1 oficir, 1 ml. oficir i 2 vojnika) odre|en pritvor u istra`nomvojnom sudu u Sarajevu. Rezervni vodnik Boris Buni{i} je pobjegao u Njema~ku.

Dosta te{ka situacija bila je i u Prijedoru, gdje predsjednik SO i drugi lideriSDA nisu dozvoljavali izvr{enje mobilizacije, koji nisu htjeli dati ni dinara zaishranu ljudstva, te je zbog toga jedinica otpu{tena. Predsjednik SO je tomprilikom uputio niz uvreda na ra~un ‘neposlu{nog’ Op[TO i rekao da isti vi{e nepostoji i da plate ne}e primiti.

Ilegalni [tab Vrhovne komande je u prvoj polovini jula 1991, inakon napada na Sloveniju, vi{e puta izdavao nare|enja o mobilizacijijedinica. U Srbiji i nekim drugim republikama intezivirana je mobilizacijarezervista. U mobilizaciju u Bosni i Hercegovini su uklju~ene i jediniceteritorijalne odbrane. Na taj je na~in od 29. juna — 7. jula mobilisano17 ratnih jedinica u cjelini i 5 djelimi~no.359

457

Ipak, najteà situacija bila je u op{tini [ipovo. Naime, tamo su sprovedenedvije mobilizacije, jedna legalna i vojni~ka, a druga strana~ka i civilna. Mobilizacijacivila kao {to se navodi otpo~ela je znatno ranije i bez nare|enja. Od straneorgana vlasti, me|u stanovni{tvom je stvorena ratna psihoza. Na vanrednojSkup{tini op{tine progla{eno je vanredno stanje i potreba odbrane nekih jedinicaJNA na Kupresu. [tab TO bio je izolovan i potpuno isklju~en iz mobilizacije.Ekipe za izuzimanje oru`ja, municije i vozila bile su strana~ki, a ne oni koji suregulisani mobilizacijskim planom. U ekipi je bio i predsjednik IO SO-e, dok jepredsjednik SO i SDS prakti~no rukovodio sa svim aktivnostima. Po dolaskunaoruànja, ve} se skupilo 200-300 civila. Naoruànje za TO istovareno je u pregradnimagacin, a ‘vi{ak’ u drugi dio magacina. Rukovaocu MTS je pod prijetnjom nare|enoda otpo~ne sa podjelom oru`ja po unaprijed pripremljenim spiskovima. Prozivkuje izvr{io biv{i komandant odreda TO, rez. kapetan Gvozden Ne|o. Po{to seocijenilo ‘vi{ka’ naoruànja ne}e biti dovoljno obijen je i i drugi dio magacina teje nastupio pravi haos i otima~ina.

U toj op{toj gu`vi oko 20 cijevi i 1 sanduk ru~nih bombi je ukraden, dok jeostalo (576 cijevi) izdato po reversu. Redovni sastavi TO su na taj na~in ostali bezformacijskog naoruànja i otpu{teni su ku}ama. Sre}om, izuzev ru~nih bombi (1sanduk) MES (8 t.) su vra}ena u skladi{te JNA, tako je sprije~ena mogu}a katastrofajer su eksplozivna sredstva neza{ti}ena stajala nekoliko sati na suncu u kamionima.

Podijeljeno naoruànje i ve}e koli~ine municije civili su nosili kroz grad, abilo je i pojedina~nih pucanja i provokacija, koje su se ponavljale svaku no}. Toje uznemirilo gra|ane i unijelo strah u njihove domove.

Uz maksimalno angaòvanje starje{ina Ok[TO /Okru`ni [tab Teritorijalneodbrane — prim. S. ^./, organa vlasti, SNO /Sekretarijat za narodnu odbranu — prim. S. ^./i Op[TO /Op{tinski [tab Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ [ipovo, kao i razumjevanjuljudi kojima je podijeljeno oru`je do 21. jula 1991. vra}eno je 403 ili 77% cijevi ioko 50% municije. O~ekuje se da }e i ostalo oru`je biti vra}eno” (Isto).

359 S. Mesi}, nav. dj., str. 54 i 98-99. Neposredno uo~i sjednice Predsjedni{tvaSFRJ, 12. jula 1991, Mesi} je dobio pismo od ambasadora SAD, Vorena Zimermana,kome je Vlada Amerike naloìla da predsjedniku Predsjedni{tva prenese “ozbiljnuzabrinutost Sjedinjenih Dràva u odnosu na teku}u mobilizaciju JNA. Odre|eniaspekti ove mobilizacije su posebno zabrinjavaju}i i mogu pripomo}i da se uWashingtonu stvori dojam da bi se mogla planirati vojna akcija u Hrvatskoj.

Vojno rukovodstvo je tada ubrzano prikupljalo “ìvu silu” poSrbiji, po selima Vojvodine, zatim Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori,pri ~emu su se pojavljivali brojni dezerteri, koji su bjeàli iz vojske,jer nisu èljeli ratovati.360

Bulatovi} je u Crnoj Gori obilazio mobilisane jedinice, govore}iim kako oni idu da brane Crnu Goru i dijelove naroda koji èle ostatiu Jugoslaviji,361 ustvari kako treba da osvajaju tu|e teritorije.

Nakon dono{enja odluke o povla~enju JNA iz Slovenijemobilizacija je nastavljena, kao i bjeànje iz vojske. Sredinom jula uPan~evu su demonstrirali rezervisti pu{teni na odmor.362

Pojedini komandanti ratnih jedinica JNA su od po~etka avgusta1991. na podru~ju Bosne i Hercegovine vr{ili mobilizaciju bez propisaneprocedure i naredbi nadle`nih organa, {to je posebno bilo izraèno uHan Pijesku. [esnaestog avgusta 1991. u Bosanskoj Gradi{ci je, nazahtjev 5. korpusa, izvr{ena mobilizacija dijela jedinica teritorijalne

458

Poznato nam je da je JNA prikupila mo}ne snage — dvije mehanizirane divizije ukoje je svrstano pribli`no 20.000 ljudi — na rubu isto~ne Slavonije, u zapadnojVojvodini i sjevernoj Bosni. Postoje izvje{taji da JNA koordinira operacije uVojvodini s jednicama srpske TO. Ovakva akcija, zajedno s uspostavljanjem srpskihrezervnih trupa, popunjavanje praznina ostalih iza dezertera drugih nacionalnosti iizvje{taji o zamjeni nesrpskih oficira Srbima u Vojnoj oblasti, upozorava na rastu}usrpsku orijentaciju unutar JNA. Ako se uzme u obzir eksplozivna priroda aktualnihsrpsko-hrvatskih odnosa u Jugoslaviji, onda ovakav razvoj izaziva ozbiljnuzabrinutost. Suo~en s ovakvom situacijom, moram Vam naglasiti da je stajali{temoje Vlade: pribjegavanje vojnoj akciji u Hrvatskoj ili ma gdje drugdje uJugoslaviji, ukoliko bi se koristilo protiv hrvatskih vlasti ili u interesu jedne nacije,bilo bi krajnje opasno i imalo bi katastrofalan u~inak, kako na na{e bilateralneodnose, tako i na poloàj Jugoslavije u me|unarodnoj zajednici. Stoga mi je Vladanaloìla da ponovo urgiram da sve strane u Jugoslaviji po{tuju ustavnu civilnu vlastnad JNA. Stajali{te je Sjedinjenih Dràva da potpuna primjena brijunskogdogovora, uklju~uju}i hitan dolazak promatra~a EZ, nudi najbolje nade zamiroljubivo rje{enje jugoslovenske krize. U tom pogledu, zahtijevamo da i civilne ivojne vlasti u Jugoslaviji do kraja sura|uje s promatra~ima iz EZ-a...” (Isto, str. 99).

360 Isto, str. 101.

361 Isto, str. 106.

362 O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 357-358.

odbrane (odziv je bio 100%). Istoga je dana mobilisan i cjelokupansastav ratne milicije na podru~ju te op{tine.363

Po~etkom septembra 1991. otpo~eo je novi talas mobilizacije,pra}en novim izbjegavanjem poziva, protestima i pobunama. Odzivrezervista u Srbiji bio je 50%, a u Beogradu svega 15%.364 U mnogimsu mjestima pobune rezervista nastavljene.365

Septembra 1991. izvr{ena je mobilizacija jedinica 5. korpusa injegovih baza. Sredinom tog mjeseca izvr{ena je potpuna (op{ta)mobilizacija tog korpusa, koji je od ranije bio angaòvan u agresiji naHrvatsku (zapadna Slavonija, Dubica, Jasenovac). Cilj te mobilizacijeje bio u~e{}e u agresiji na Hrvatsku (korpus je u prvim danimamobilizacije narastao sa 4.500 na preko 15.000 ljudi).366

Nakon toga je, u skladu sa odlukama vojnog rukovodstva i li~nogenerala Adì}a, pristupljeno formiranju lakih brigada (sastava od800-1000 ljudi). Svaka op{tina sa oko 10.000 stanovnika formirala je

459

363 AIIZ, inv. br. 2-2819, S/ocijalisti~ka/R/epublika/BiH, OK[TO/Okru`ni {tabTO/Banja Luka, Str. pov. br. 12/2-64, 18. avgust 1991. - Republi~kom {tabu TO SRBiH Sarajevo, Izvje{taj o borbama u Bosanskoj Gradi{ci 16.-18. avgusta 1991.

General Uzelac je u B. Luci, navodi Mesi}, proglasio opštu mobilizaciju. IMiloševi} je, po Mesi}u, poslije višemjese~nog ilegalnog i prisilnog mobiliziranja,proglasio djelimi~nu mobilizaciju, a na protivljenje predsjednika SIV-a nije ni odgovarao(S. Mesi}, nav. dj., str. 262).

364 O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 358-360.

365 Isto, str. 361-365.

366 ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNAO. S., 5. juni 1996, str. 19; Kazivanje pukovnika JNA O. S. dato autoru; Oslobo|enje,30. septembar 1991.; M. Kreso, ÎNJENICE KOJE UKAZUJU NA AGRESIJU NAREPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU OD STRANE SAVEZNE REPUBLIKEJUGOSLAVIJE I NJENIH POMAGAÂ (rukopis), Sarajevo 1993, str. 6. GeneralUzelac, komandant 5. korpusa JNA, 20. septembra proglasio je op{tu mobilizaciju napodru~ju Bosanske krajine. Povodom toga Alija Izetbegovi}, predsjednik Predsjedni{tvaBosne i Hercegovine, je izjavio da se u pozivu za mobilizaciju generala Uzelca radi oprivatnom ratu i da je poziv bez zakonske osnove (Oslobo|enje, 31. decembar 1991.-1. i 2. januar 1992.).

Bosna i Hercegovina je, u vezi sa agresijom Srbije i Crne Gore na Hrvatsku,odbila slanje regruta u JNA van Bosne i Hercegovine.

po jednu takvu brigadu, a Banja Luka — 4, Prijedor — 2, Sanski Most —2. Sve su bile pod komandom 5. korpusa.367

S obrazloènjem da obezbijedi nesmetan prolaz jedinicaUì~kog korpusa u Hercegovinu 216. brigada je 17. septembra 1991,(pravcem: Vi{egrad - Ustipra~a - Gora`de - Fo~a — Gacko — Nevesinje- dolina Neretve) dobila zadatak da ponovo izvr{i mobilizaciju.Obezbje|enje prolaza kroz Ustipra~u trajalo je samo dva dana, a jedinicaje zadràna (ve}i dio brigade) na pravcu: selo Stjenice — Rogatica -Mesi}i, gdje je izvi|ala teren i pripremala i utvr|ivala objekte zavatrena dejstva po naseljima sa ve}inskim bo{nja~kim stanovni{tvomna podru~ju Rogatice. To je bio cilj mobilizacije, a ne obezbje|enjeprolaza jedinica Uì~kog korpusa za Hercegovinu.368 Na taj je na~in

460

367 Isto, str. 20-21.

368 AIIZ, inv. br. 2-2809, Izjava na~elnika [taba 216. brdske brigade potpukovnikaJNA Asima Dàmbasovi}a. I u toj su mobilizaciji, po potpukovniku Dàmbasovi}u,bili prisutni brojni problemi, kao {to su :

“ - kra|a municije i oru`ja iz jedinica;

- obijanje skladi{ta ubojnih sredstava;

- tajno naoruàvanje Srba preko predstavnika JNA, sa m/v JNA;

- formiranje dobrovolja~kih grupa i voda-~ete (do 100 dobrovoljaca) i slanjena rati{te u Vukovar (ta aktivnost krajem ’91. i po~etkom ’92. godine izvr{ena jetri puta);

- napu{tanje JNA od strane vojnika nesrpske nacionalnosti;

- poja~ana saradnja JNA (starje{ina komandi) sa ~elnicima SDS-a;

- veli~anje srpstva kroz sve~anosti i poja~ano no{enje nacionalisti~kih oznakana uniformama;

- ~itanje vjerske literature i isticanje veli~ine Srba.

- Jednom u toku dana od strane patrola vojne policije vr{eno je izvi|anjepravca:

Gora`de-Fo~a

H. Pijesak — Ustipra~a

Vi{egrad

- Pravac: H. Pijesak — Vlasenica - Zvornik nije bilo potrebno izvi|ati, jertamo je ve} bilo dislocirano ljudstvo 3. bb /brdski bataljon — prim. S. ^./ u rejon s.Mili}i....” (Isto).

sprovedena planska aktivnost, strogo pripremljena u tajnosti, sa jasnopostavljenim ciljevima.369

General Nikola Uzelac (komandant 5. korpusa), je 19. septembra1991. izdao Nare|enje (Str. pov. br. 12-456) za izvr{enje mobilizacije30. partizanske divizije. Tu je mobilizaciju trebalo izvr{iti “pozivanjemdobrovoljaca i dobrovoljnih davalaca materijalnih sredstava i stoke,davanjem proglasa preko sredstava javnog informisanja, sa teritorijeskup{tina op{tina iz kojih se vr{i popuna RJ /ratne jedinice — prim.S. ^./ divizije” (Mrkonji} Grad, Bosanski Petrovac i Titov Drvar).370

Ta mobilizacija, zbog neodazivanja vojnih obveznika na pozivza mobilizaciju, napu{tanja jedinica i poloàja, odbijanja primanjaoru`ja i drugo, nije uspjela.371

Nakon {to je u ranu jesen 1991. agresija na Hrvatsku poprimila{iroke razmjere, jedinice JNA su, bez odobrenja legalnih vlasti Bosnei Hercegovine, koristile i njenu teritoriju za vo|enje operacija protivHrvatske.372

Radovan Karadì} je u oktobru 1991. (po~etkom mjeseca) biouklju~en u mobilizaciju regruta iz Doboja za agresiju na Hrvatsku. Narednogje mjeseca ponovo radio na pitanjima vezanim za mobilizaciju.373

461

369 Isto. U toj mobilizaciji nije bilo vojnih obveznika Bo{njaka, izuzev pojedinacaoficira i podoficira.

370 AIIZ, inv. br. 2-2577, Komanda 5. korpusa, Str. pov br. 12-456, 19. septembra1991. — Komandi 30. partizanske divizije. Tim je nare|enjem, pored ostalog, bilo predvi|enoformiranje jedinica i njihovo obezbje|ivanje naoruànjem, municijom i vojnom opremom,te preduzimanje energi~nih mjera “u cilju spre~avanja vanrednih doga|aja” (Isto).

371 AIIZ, inv. br. 2-2579, Komanda 30. partizanske divizije, In. br. 4-1, 6. januara1992. — Komandi 30. partizanske divizije; Isto, inv. br. 2-2580, Komanda 5. korpusa,Str. pov. br. 1-10, 10. januara 1992. — Komandi 30. partizanske divizije.

372 AIIZ, inv. br. 2-175 i 2-176; Oslobo|enje, 30. septembar 1991.; M. Kreso,nav. dj., str. 6.

373 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 810. Rezervni oficiri nesrbi koji senisu odazvali pozivima za u~e{}e u agresiji u Hrvatskoj primili su pisane naredbe(preko specijalnih kurira) da moraju predati uniforme.

Komandant 1. vojne oblasti general-potpukovnik @ivota Pani} je 22.oktobra 1991, na osnovu Naredbe krnjeg Predsjedni{tva SFRJ od 4. oktobra1991. i Nare|enja General{taba Oruànih snaga SFRJ, Str. pov. br. 2732/1,od 21. oktobra 1991, “radi pravovremenog preduzimanja mera zaobezbe|enje potrebnog stepena borbene gotovosti komandi, {tabovai jedinica 1. VO” /vojne oblasti — prim. S. ^./, izdao Nare|enje, Str.pov. br. 12/73-173, o hitnom (“odmah”) izvr{enju svih potrebnih priprema“(vojno-stru~ne, kadrovske, organizacijske, materijalne, bezbedonosnei druge)” za izvr{enje mobilizacije svih ratnih jedinica JNA u zoniodgovornosti Oblasti.374

462

374 AIIZ, inv. br. 2-2814, Komanda 1. VO, Str. pov. br. 12/73-173, 22. oktobar1991. — Komandi 4. korpusa i drugima. Tako je, pored ostalih, mjera hitno trebalo preduzeti :

“4.- za celokupno ljudstvo (po mirnodopskoj i ratnoj formaciji) blagovremenopripremiti i obezbediti kompletnu vojnu opremu (uklju~uju}i i {lemove, za{titnemaske, pionirski alat, prve zavoje i dr.), formacijsko naoruànje i sleduju}ekoli~ine municije. Za sve ono {to komande rj /ratne jedinice — prim. S. ^./ ne moguobezbediti odmah, dostavljati zahteve pretpostavljenim komandama, sve donadle`nih organizacijskih jedinica, koje su du`ne da nedostaju}e nvo /naoruànjei vojnu opremu — prim. S. ^./ u {to kra}em roku dostave jedinicama.

5.- U sklopu op{tih i posebnih mera na organizaciji i pripremi mobilizacijeodmah izvr{iti popunu komandnih i drugih klju~nih fm u rj aktivnim vojnimlicima iz svog sastava (komandanata pukova i brigada, na~elnika {tabova,pomo}nika komandanata i komandanata bataljona-diviziona), a ako imamogu}nosti, popunu sa avl /aktivna vojna lica — prim. S. ^./ vr{iti i drugim fm izsvog sastava.

Eventualne potrebe za popunu nedostaju}eg kadra za ove du`nosti (navode}ijedinicu, fm, ~in, ves i dr.) dostaviti personalnoj upravi SSNO, i to: korpusi zasvoje jedinice, k-de vo i RV i PVO za neposredno pot~injene jedinice i organizacijskejedinice SSNO za svoje neposredno pot~injene sastave. Prioritet u popunu imatina borbenim jedinicama.

6.- Personalna uprava SSNO }e svojim naredbama neposredno upu}ivati avlu jedinice na privremen rad u roku od tri meseca. Aktivnim vojnim licimaprvenstveno popunjavati komandne du`nosti u “R” sastavima, posebno ujedinicama za borbena dejstva i podr{ku. Pri raspore|ivanju avl u navedene idruge jedinice, ista se mogu postavljati i na formacijsku du`nost za koje jeformacijski predvi|en niì ~in.

7.- Odmah izvr{iti pozivanje na obuku u ratne jedinice avl i rezervne vojnestare{ine raspore|enje u te jedinice, radi njihovog obu~avanja u izvr{avanjumobilizacije i komandovanju jedinicama pri izvr{avanju osnovnih borbenih

Komanda 30. partizanske divizije je u periodu od 11.-16. decembra1991, na osnovu Nare|enja Komande 5. korpusa, Str. pov. br. 12-809,od 10. decembra 1991, vr{ila mobilizaciju 13. partizanske brigade i tadaopremila i poslala na front 100 ljudi u sastav 5. kozara~ke brigade.375

Iz op{tine [ipovo je trebao biti formiran 3. bataljon 13. partizanskebrigade. Od 424 vojna obveznika 13. decembra 1991. do{lo je 87 ili20%, od kojih 16 bolesnih. Svi su sljede}eg jutra (tj. 14. decembra)pobjegli ku}i.376

Iz Klju~a se od 573 odazvalo 234 ili 40% (uru~enih poziva jebilo 269, pri ~emu su Bo{njaci i Hrvati odbili da prime pozive —

463

zadataka. Mobilisati sve rezervne vojne stare{ine nivo k-ta puka-brigade,bataljona-diviziona, komandire ~eta-baterija i samostalnih vodova, kao i stare{inena ostalim klju~nim du`nostima u jedinici za koje nadle`ne komande ocene da jeto neophodno” (Isto).

Pozivanje je trebalo izvr{iti 23. oktobra 1991. Obuku rezervnog sastava je trebaloizvoditi u trajanju od 12 sati dnevno (sa starje{inama i mobilisanim ratnim jedinicama).

Mobilizaciju ratnih jedinica trebalo je vr{iti selektivno, kako bi se izbjegleslabosti koje su do tada bile prisutne u mobilisanju ratnih jedinica.

Sve rezervne vojne starje{ine koje nisu bile “na visini zadatka i koje se neodazovu pozivu na mobilizaciju” odmah je trebalo “zameniti drugim licima izrezervnog sastava koji po svojim patriotskim, moralnim i drugim kvalitetimamogu uspe{no odgovarati obavezama. Prema onima koji se iz neopravdanihrazloga ne odazovu pozivu odmah preduzeti zakonske mere odgovornosti, kojihse dosledno pridràvati”.

Protiv odgovornih lica zbog neizvr{avanja vojne obaveze predvi|eno jepreduzimanje potrebnih mjera pokretanja krivi~nog i prekr{ajnog postupka “i to:protiv vojnih obveznika koji su odbili prijem poziva ili se nisu odazvali namobilizaciju, protiv dezertera iz vojne jedinice i sa poloàja i protiv onih kojideluju destruktivno i {ire defetizam u toku mobilizacije i borbe. Protiv lica kojase nizu odazvala pozivu nadle`nih vojnoteritorijalnih organa izda}e nalog zanjihovo prinudno privo|enje shodno ~l. 65 zakona o vojnoj obavezi”. U tom jecilju, trebalo “odmah izvr{iti pripremu pravnih organa u okviru komandi vojnihokruga i komandi vojnih jedinica za blagovremeno pokretanje postupka” (Isto).

375 AIIZ, inv. br. 2-2583, Komanda 30. partizanske divizije, Str. pov. br. 108-1,17. januara 1992. — Komandi 5. korpusa.

376 AIIZ, inv. br. 2-2581, Komanda 30. partizanske divizije, In. br. 52-1, 10.januara 1992. — 1. partizanskoj brigadi.

252).377 Navedeni vojni obveznici su 18. decembra trebali da idu naobuku u Rakova~ke bare, nakon ~ega je trebalo i}i na front. Me|utim,dva dana ranije (16. decembra) cio je sastav na Sitnici (oko 182~ovjeka) odbio da ide na zadatak.378

Vojni odsjek Titov Drvar je, na zahtjev Komande 30. partizanskedivizije, radi izvr{enja pripreme za sprovo|enje mobilizacije u 1.partizanskoj brigadi, 27. decembra 1991. pozvao sve oficire Komande19. partizanske brigade na pripremu za obuku 6. januara 1992. Odpozvanih ukupno 31 iz Titovog Drvara odazvalo se 20 starje{ina ili64,5%, iz Glamo~a se od 23 odazvalo 15 ili 65,2%, iz BosanskogGrahova od pozvanih 5 odazvao se samo 1 starje{ina ili 20%. Od ukupnopozvanih 59 starje{ina odazvalo se 36 ili 61%. Od neodazvanih su ponacionalnoj strukturi: 1 Hrvat, 4 Bo{njaka i 18 Srba.379

Za vrijeme mobilizacije 13. partizanske brigade (trebalo je da seformira u Bosanskom Petrovcu od op{tina [ipovo, Klju~ i Mrkonji}Grad) upu}eno je 63% poziva od ukupnog broja planiranih, a odziv jeod toga bio oko 50% ili 34% od ukupnog broja. Ta mobilizacija (3.bataljona te brigade) “zbog uticaja razli~itih faktora”, nije uspjela.380

464

377 Isto.

378 Isto.

379 AIIZ, inv. br. 2-2582, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br. 53-1, 10.januara 1991. — Komandi 30. partizanske divizije, pomo}niku na~elnika [taba za ONP.

380 AIIZ, inv. br. 2-2584, Komanda 30. partizanske divizije, Str. pov. br. 151-1,28. januara 1992.; Isto, inv. br. 2-2587, Komanda 30. partizanske divizije, In. br. 158-1, 30. januara 1992.; Isto, inv. br. 2-2591, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br.182-1, 3. februara 1992. — Komandi, pomo}niku na~elnika [taba za PPP; Isto, inv. br.2-2592, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 241-1, 13. februara 1992. — Komandi1. partizanske brigade.

Mobilizacija nije uspjela zbog slabog odziva s podru~ja tri op{tine — Mrkonji}Grad, [ipovo i Klju~ - svega 487 ili 32,7%, a na front je upu}eno iz cijele brigade 102~ovjeka (AIIZ, inv. br. 2-2593, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 264-1, 18.februara 1992. — Komandi 5. korpusa).

U periodu od 23. septembra 1991. — 2. februara 1992. potpukovnik Ljubi{a Markovi}bio je na privremenom radu u 30. partizanskoj diviziji (garnizon Mrkonji} Grad), gdjeje vr{io du`nost komandanta 13. partizanske brigade (AIIZ, inv. br. 2-2589, Vojna po{tabr. 3326, Inv. br. 173, 1. februar 1992, Mrkonji} Grad, POTVRDA).

Veliki broj Srbijanaca i Crnogoraca je odbio da u~estvuje uosvaja~kom ratu velikosrpskog reìma. Srbi iz Srbije nisu pokazivalizadovoljavaju}u spremnost “da se angaùju u borbama u Hrvatskoj.”Oni su, kao i vojvo|anski rezervisti, pruìli veliki otpor odlasku uvojsku. Brojne brigade su od druge polovine 1991. odbijale “da idu uborbu”. To je dovelo do mobilizacijske krize.381

“Osipanje srpskih rezervnih jedinica” i “beànje sa fronta”odvijalo se svuda. Iz Lozni~ke brigade je pobjeglo 400 ljudi. Jedna elitnajedinica Gardijske divizije je “doìvela rasulo”. Druga mehanizovanabrigada (Valjevci) kompletno je pobjegla. Popuna rezervistima “nijeuspela”.382

Komanda 30. partizanske divizije je 13. februara 1992. izdalaNare|enje za ponovno izvr{enje mobilizacije 13. partizanske brigade,“u cilju formiranja i dovo|enja u potpunu borbenu gotovost”. Tim jenare|enjem trebalo produìti sa mobilizacijom cjelokupne RJ 14. i 15,21. i 22, te 28. i 29. februara 1992.383

2. bataljon 13. partizanske brigade formiran je u Rakova~kimbarama i mobilizacija je sprovedena 13. i 14. februara 1992. (“.. bezikakvih problema”). Pozvano je 546, a odazvalo se 228 ili 41,7%(uru~enih poziva je bilo 265. Od toga broja odziv je bio 86%). Nije seodazvao nijedan pripadnik bo{nja~ke i hrvatske nacionalnosti.384

Sedamnaestog februara 1992. godine 405. pozadinska baza (Knin)je mobilisala 605 ljudi, a 993. (Banja Luka) 1.456.385

465

381 B. Jovi}, nav. dj., str. 388 i 394; O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav.dj., str. 353-355.

382 B. Jovi}, nav. dj., str. 388-390.

383 AIIZ, inv. br. 2-2592, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 241-1, 13.februara 1992. — Komandi 1. partizanske brigade; Isto, inv. br. 2-2593, Komanda 30.partizanske divizije, SP br. 264-1, 18. februara 1992. — Komandi 5. korpusa.

384 AIIZ, inv. br. 2-2593, Komanda 30. partizanske brigade, SP Br. 264-1, 18.februar 1992. — Komandi 5. korpusa.

385 AIIZ, inv. br. 2-1965, Komanda 2. vojne oblasti /17. februara 1992./, PREGLEDPODATAKA O RAZMJE[TAJU I KAPACITETIMA POZADINSKIH JEDINICA IUSTANOVA 2. VOJNE OBLASTI.

Mobilizacija Komande 13. partizanske brigade sa pri{tapskim isamostalnim jedinicama brigade izvr{ena je u vremenu od 22.-23.februara 1992. Pozvano je 370 ljudi (oficira 27, mla|ih oficira 15 ivojnih obveznika 328). Pored toga, SO Klju~ je preko razreza pozvalajo{ 147 vojnih obveznika, kao dopunu za 2. partizanski bataljon. Ukupnoje uru~eno 292, a neuru~eno 225 poziva. Odazvalo se 189 ljudi raznihkategorija, {to je predstavljalo 36,5%. Formirane su sljede}e jedinice:komanda brigade, komanda stana (kurirsko odjeljenje), vod veze (dvaodjeljenja), minobaca~ka ~eta 120 mm, mje{oviti protivoklopni vod(jedno odjeljenje bestrzajnih topova) i jedno odjeljenje protivoklopnihlansirnih oru|a (9 K 11), laki artiljerijski raketni vod PVO (jednoodjeljenje protivavionskih topova 20/1), pionirski vod (jedno odjeljenjepionira) i pozadinska ~eta (nepotpuno kuharsko odjeljenje), dio sanitetskogvoda (odjeljenje medicinske pomo}i i dio odjeljenja za evakuaciju).386

Mobilizacija 13. partizanske brigade izvr{ena je u tri dijela :

- 2. partizanski bataljon 14. i 15. februara;

- Komanda brigade sa pri{tapskim i samostalnim jedinicama 22.februara i

- 1. i 3. partizanski bataljon 2. i 3. marta 1992. 387

Tokom mobilizacije pozvano je 1.740 ljudi, od ~ega 96 rezervnaoficira, 66 rezervnih mla|ih oficira i 1.578 vojnih obveznika.388

Komanda 13. partizanske brigade se pri{tapskim jedinicama sesredinom marta 1992. iz rejona Vla{i}a prebacila u rejon sela Bara}i.

466

386 Isto, inv. br. 2-2594, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br. 316-2, 26.februara 1992. — Komandi 5. korpusa. Komanda 30. partizanske brigade sa pri{tapskimjedinicama je po~etkom marta 1992. bila smje{tena u hotelu Babanovac na Vla{i}u(Isto, inv. br. 2-2596, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 402-1, 7. marta 1992.— Komandi 5. korpusa).

387 Isto, inv. br. 2-2598, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 420-1, 10.marta 1992. — Komandi, ONO.

388 Isto. U nacionalnoj strukturi su preovladavali Srbi. Od ostalih odazvalo se6 Bo{njaka (me|u kojima 2 oficira) i 1 Hrvat. U jedinici je ostalo 5 Bo{njaka (1rezervni oficir).

Bataljoni su bili razmje{teni na sljede}i na~in: 1. u rejonu Rodu{a, 2.u selu Lani{te i 3. u selu Todori}i.389

2. bataljon 13. partizanske brigade bio je razmje{ten u rejonLani{te. Ve}i broj vojnika i starje{ina nalazio se na ga|anju na poligonuManja~a, na ~elu sa komandantom bataljona, gdje je vr{eno ga|anje saMB 82 i 60 mm, ru~nim baca~ima, bestrzajnim topovima 82 mm i Osom.390

General Blagoje Adì} je 25. marta 1992, u svojstvu zastupnikasaveznog sekretara za narodnu odbranu, na sastanku u vezi sa informacijomKomande 2. vojne oblasti o stanju u Bosni i Hercegovini, postavio,pored ostalih, zadatak izvo|enja mobilizacije srpskog stanovni{tva. Stim u vezi, on je tada izdao i sljede}i zadatak “Planirati i obezbeditimobilizaciju na prostorima gde je ve}insko stanovni{tvo srpsko” a“na ostalim prostorima visok stepen b/g (borbene gotovosti — prim.S. ^.) za jedinice JNA”. Pri tome je general Adì} utvrdio i rok zarealizaciju tog zadatka (10. april), kao i njegove nosioce (zamjenikna~elnika General{taba za kopnenu vojsku i III uprava General{taba,u saradnji sa komandama 2. i 4. vojne oblasti.391

Komanda 5. korpusa je 12. maja 1992, na osnovu Nare|enja 2.vojne oblasti, Str. pov. br. 12-81-433, od 11. maja 1992, “radi za{titesrpskog naroda i po{tenih pripadnika drugih naroda u SR BiH, kao iradi u~vr{}ivanja operativno-takti~kog poloàja jedinica 5. korpusa”,izdala Nare|enje o mobilizaciji ratnih jedinica. U sastav svih ratnihjedinica organizacijskog sastava 5. korpusa trebalo je uklju~iti “naoruànisrpski narod, jedinice TO koje su do sada formirane i dobrovolja~ke

467

389 Isto, inv. br. 2-2602, Komanda 5. korpusa, Op. pov. br. 33-39, 16. marta 1992.— Komandi 30. partizanske divizije.

390 Isto. Brojno stanje 2. bataljona 1. aprila 1992. iznosilo je 224 ~ovjeka. Tadasu se na podru~ju Lani{ta razmje{tale dvije nove jedinice (inìnjerijski puk i PO puk),koje su zaposjele neke objekte (Isto, inv. br. 2-2617, Komanda 30. partizanske divizije,Pov. br. 605-1, 1. aprila 1992. — Komandi, Elaborat.

391 AIIZ, inv. br. 2-769, i 2-1238, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, na~elnikG[ OS /General{taba Oruànih snaga/ SFRJ, general-pukovnik Blagoje Adì}, ZABELE[KAsa sastanka zastupnika saveznog sekretara za narodnu odbranu u vezi Informacije Komande2. VO /vojne oblasti/ o stanju u BiH i predloga za izme{tanje jedinica JNA i RMR /ratnematerijalne rezerve/ - Izvod.

jedinice”, ~ije je ljudstvo trebalo uklju~iti u formacijske jedinice iobezbijediti jedinstveno rukovo|enje i komandovanje tim sastavima.Mobilisane jedinice je trebalo {to prije organizacijski u~vrstiti, obu~iti,naoruàti i pripremiti za borbu.392

Mobilizacije, dezerterstva i organizovana sabotaà su, “u kriti~nimperiodima izvo|enja ratnih operacija”, po Kadijevi}u, predstavljali“ve}i problem nego stvarna vrednost neprijateljske vojske”.393

Mobilizacija je, “otvaranjem novih kriznih àri{ta, posebno uHrvatskoj” “postala klju~ni limitiraju}i faktor realizacije svihplanova JNA”. Neuspjeh mobilizacije i dezerterstva (nedostatak ìvesile) zahtijevali su “modifikovanje zadataka i ideje manevra zavr{neoperacije JNA u Hrvatskoj”. Ta jedinstvena operacija koju je vojnorukovodstvo pripremalo, a “~iji je cilj bio da rije{i sve zadatke koje jeJNA imala u Hrvatskoj i istovremeno omogu}i dalju nesmetanu i potpunurealizaciju plana dislokacije JNA iz Slovenije”, nije u potpunosti realizovana“samo iz jednog razloga — neuspjela mobilizacija i dezerterstva ve}mobilisanih vojnih obveznika”.394

Mobilizacija “u srpskim dijelovima” Bosne i Hercegovine je,zahvaljuju}i manevrima i pokretima JNA preko Bosne i Hercegovineprilikom izvo|enja agresije na Republiku Hrvatsku, bila “vrlo uspje{na”.395

JNA je od sredine 1991. bila katastrofalno slabo popunjena, jerse vi{e nisu odazivali ni vojni obveznici iz Srbije, ~ime se redovnommobilizacijom jedinice nisu mogle popunjavati iz te republike. Izlaz umobilizaciju rezervista pretrpio je neuspjeh. Zbog toga je rukovodstvoVelikosrpskog pokreta slab odziv rezervista u JNA i pojavu dezerterstvanastojalo nadoknaditi prijemom dobrovoljaca. U tom je cilju usvojen jedan

468

392 AIIZ, inv. br. 2-2653, Komanda 5. korpusa, Op. str. pov. br 434-4, 12 maja1992. — Komandi 30. partizanske divizije.


394 Isto, str. 96-97, 119, 121-122, 125 i 133-142; I. Radakovi}, nav. dj. str. 71.

395 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 147. S tim u vezi, general Kadijevi} pi{e: “Na tajna~in smo, bar donekle, ublaìli probleme u JNA, izazvane neuspjehom mobilizacijeu drugim dijelovima zemlje” (Isto). Crnogorci i Hercegovci su, po njemu, biliodli~ni, a “Bosanci i Kraji{nici osrednji” (B. Jovi}, nav. dj., str. 394).

broj dokumenata o prijemu i uklju~ivanju dobrovoljaca i dobrovolja~kihjedinica JNA. To su: Dekret Vlade Srbije o registrovanju dobrovoljacau TO (14. avgust 1991.); Uputstvo o prijemu dobrovoljaca u JNA(13. septembar 1991.) i Nare|enje br. 73 krnjeg Predsjedni{tva SFRJo uklju~ivanju dobrovoljaca u Oruàne snage SFRJ za vrijemeneposredne ratne opasnosti (10. decembar 1991.).396

Savezni sekretar za narodnu odbranu (general Veljko Kadijevi})je 13. septembra 1991. donio Upustvo o prijemu dobrovoljaca uJNA, koje je stupilo “na snagu danom potpisivanja”. Tim jedokumentom regulisan prijem dobrovoljaca u jedinice i ustanoveJNA, utvr|en pojam dobrovoljac,397 na~in prijema i raspored,398 upis

469

396 ICTY, Predmet: Br. IT-02-52-T, paragrafi 317-320; AIIZ, inv. br. 2-2280,Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava,pov. br. 2391-1, 13. septembra 1991, UPUTSTVO O PRIJEMU DOBROVOLJACA UJUGOSLOVENSKU NARODNU ARMIJU.

397 AIIZ, inv. br. 2-2280, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, III Uprava, pov. br. 2391-1, 13. septembar 1991, Uputstvo oprijemu dobrovoljaca u Jugoslovensku Narodnu Armiju; Isto, inv. br. 5352, Zapisnik,Dopuna izjave \. \. Pod pojmom dobrovoljac, u smislu tog upustva, podrazumijevanoje “lice koje podnese pismeni zahtev da bude primljeno u jedinicu — ustanovuJNA, ako je sposobno da obavlja odgovaraju}u vojnu slu`bu”.

Dobrovoljac je moglo biti “lice (mu{karac iz bilo kojeg kraja SFRJ, poduslovom da nije mla|e od 18 i starije od 60 godina ìvota. Lice iz stava 1. ove ta~kemla|e od 27 godina ìvota koje nije sluìlo vojni rok upu}uje se na sluènje vojnogroka ako je sposobno za vojnu slu`bu” (Isto).

398 Isto. Komande i starje{ine jedinica i ustanova JNA dobrovoljce iz ta~ke 2. togupustva prihvatale su i raspore|ivale u svoje jedinice — ustanove po mirnodopskoj iliratnoj formaciji, zavisno od stepena popunjenosti, stanja u zoni odgovornosti izadataka jedinice — ustanove.

Lica iz rezervnog sastava — dobrovoljci koji su imali ratni raspored u doti~nojjedinici raspore|ivani su na du`nosti i formacijska mjesta koja su im odre|ivanaprilikom formiranja ratne jedinice. Dobrovoljci koji su imali ratni raspored u drugimratnim jedinicama, kada je to situacija dozvoljavala, upu}ivani su u mati~ne ratnejedinice, a kada to nije bilo mogu}e, raspore|ivani su na upra`njene du`nosti, odnosnoformacijska mjesta u okviru svoje jedinice po mirnodopskoj ili ratnoj formaciji,zavisno od njihove vojnoevidencione specijalnosti.

Lica iz rezervnog sastava koja nisu imala ratni raspored u JNA, kao i lica iz ta~ke2. Upustva koja nisu imala vojnu obavezu, komande i starje{ine jedinica i ustanova

u JNA,399 na~in i postupak prijema na du`nosti i formacijska mjesta“za koja su osposobljeni”,400 organizacija, na~in i vrijeme trajanjavojnostru~ne obuke, doobuke ili preobuke,401 prava i du`nosti,402

odluka o prijemu u jedinice JNA,403 prestanak vojne slu`be404 i na~in

470

JNA su prihvatali i raspore|ivali na upra`njena formacijska mjesta mirnodopske iliratne formacije svojih jedinica, zavisno od njihove vojnoevidencione specijalnosti,odnosno od njihove stru~ne spreme, znanja i vje{tina ste~enih u gra|anstvu (Isto).

399 Isto. Upis dobrovoljaca u JNA vr{ile su jedinice JNA na osnovu prijave kojusu dobrovoljci popunjavali u jedinicama. Obrazac prijave propisan je tim Upustvom i~inio je njegov sastavni deo. Podne{ena prijava je bila neopoziva (Isto).

400 Isto. Dobrovoljci su primani na du`nosti i formacijska mjesta za koja su biliosposobljeni, a ako to nije bilo mogu}e, raspore|ivani su na upra`njena formacijskamjesta uz prethodno najnu`nije osposobljavanje za izvr{avanje poslova i du`nostidoti~nog formacijskog mjesta.

Dobrovoljci su primani po{to je prethodno utvr|en njihov identitet i ostali potrebnipodaci od interesa za Jugoslovensku narodnu armiju. Identitet je utvr|ivan na osnovuli~ne karte, podataka u prijavi, jedini~nog kartona, vojne knjiìce, preko nadle`nih organadru{tveno-politi~kih zajednica gde je to bilo mogu}e i dr. Na osnovu utvr|enogidentiteta ustrojavani su odgovaraju}i vojnoevidencioni dokumenti za svakog dobrovoljcakoji je priman u jedinicu.

U postupku prijema u jedinice Jugoslovenske narodne armije utvr|ivana je zdravstvenasposobnost dobrovoljaca za du`nost iz ta~ke 5. tog Upustva. Zdravstvenu sposobnost,kad god je to bilo mogu}e, utvr|ivala je najblià vojna zdravstvena ustanova, a kada tonije bilo mogu}e zdravstvenu sposobnost je utvr|ivao trupni ljekar na osnovu pregledai po potrebi konsultovanja specijaliste vojne ili civilne zdravstvene ustanove.

Bezbjedonosna provjera u postupku primanja i pra}enja dobrovoljaca vr{ena jepo propisima slu`be bezbjednosti (Isto).

401 Isto. Sa dobrovoljcima je organizovana vojnostru~na obuka, doobuka ilipreobuka, radi osposobljavanja za odre|ene du`nosti u jedinici — ustanovi. Na~in ivrijeme trajanja obu~avanja zavisilo je od ranije ste~enih znanja dobrovoljaca. Obukase, na~elno, organizovala uz rad u osnovnoj jedinici — ustanovi (Isto).

402 Isto. Dobrovoljci su u pogledu prava i du`nosti izjedna~avani sa vojnim licima,odnosno vojnim obveznicima i za vrijeme vojne slu`be pripadala im je odgovaraju}anaknada predvi|ena zakonskim propisima (Isto).

403 Isto. Odluku o prijemu dobrovoljaca u jedinice JNA donosio je starje{inajedinice i ustanove ranga brigade, puka i samostalnog bataljona i njima ravnih jedinica.Izvje{taj o prijemu dobrovoljaca redovno je dostavljan pretpostavljenoj komandi (Isto).

404 Isto. Dobrovoljcu je mogla “prestati vojna slu`ba ako prestane potreba zanjegovim angaòvanjem u jedinici i na njegov zahtev: u slu~aju opravdanih zakonskih

obra}anja “za sva nejasna pitanja”.405

Prilikom upisa u JNA svaki dobrovoljac je svojeru~no potpisivaoPrijavu, kojom je izjavljivao da }e “odgovorno i disciplinovanoizvr{avati postavljene zadatke” i da }e se “pridràvati postoje}ihsaveznih zakona i drugih akata i nare|enja koja reguli{u odnose iìvot i rad u Jugoslovenskoj narodnoj armiji”.406

SSNO je na osnovu navedenog uputstva o prijemu dobrovoljacau Jugoslovensku narodnu armiju regulisao i pravo na nov~ane naknadedobrovoljaca.407

471

razloga predvi|enih ~l. 32. i 33. Zakona o vojnoj obavezi, ili ako je u jedinici proveomaksimalno propisano vreme predvi|eno ~lanom 52. citiranog zakona” (Isto).

405 Isto. “Za sva nejasna pitanja” predvi|eno je obra}anje pretpostavljenimkomandama i nadle`nim organizacijskim jedinicama Saveznog sekretarijata za narodnuodbranu (Isto). Sve dobrovolja~ke jedinice su bile pod jedinstvenom komandomJNA, odnosno bile su u jedinstvenom sistemu rukovo|enja i komandovanja JNA(AIIZ, inv. br. 7-50, PRIJAVA ZA UPIS DOBROVOLJACA U JUGOSLOVENSKUNARODNU ARMIJU; Isto, inv. br. 7-49, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu,General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava, pov. br. 2382-2, 24. septembar 1991. —Komandi Vojnogra|evinske ustanove Hadì}i.

406 AIIZ, inv. br. 7-50, PRIJAVA ZA UPIS DOBROVOLJACA U JUGOSLOVENSKUNARODNU ARMIJU.

407 AIIZ, inv. br. 7-49 i 2-2813, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, III uprava, pov. br. 2382-2, 24. septembar 1991. — KomandiVojnogra|evinske ustanove Hadì}i. Dobrovoljci primljeni u JNA su, odredbama ~lana119. Zakona o op{tenarodnoj odbrani (“Slu`beni list SFRJ”), broj 21/82 i 35/91, upogledu prava i du`nosti bili izjedna~eni sa vojnim obveznicima. Za vrijeme vr{enjavojne slu`be dobrovoljcima iz ta~ke 1. Uputstva pripadale su nov~ane naknadeutvr|ene Uputstvom o na~inu ispla}ivanja naknade vojnim obveznicima pozvanim radivr{enja vojne obaveze u Jugoslovenskoj narodnoj armiji (Slu`beni vojni list, broj20/86, 24/89 i 16/91). Kod isplata naknada dobrovoljcima trebalo se pridràvati tadavaè}ih propisa: “Uputstvo navedeno u ta~ci 2. ovog obja{njenja, odluka SIV-a oodre|ivanju visine nov~ane naknade regrutima i licima u rezervnom sastavu koji nisuu radnom odnosu za vreme vr{enja vojne obaveze (Slu`beni vojni list, broj 10/81) iPravilnik o naknadi putnih i drugih tro{kova u JNA (Slu`beni vojni list, broj 13/91)”.

Obja{njenja u vezi sa dnevnicama neposredno je davala Personalna uprava SSNO-a,po{to se radilo o primjeni Pravilnika o naknadi putnih i drugih tro{kova u JNA, koji jebio u nadle`nosti te uprave (Isto).

Navedenim je dokumentima legalizovano u~e{}e dobrovoljaca(grupa i pojedinaca), odnosno oruànih jedinica, iz Srbije i Crne Goreu borbenim operacijama u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, podjedinstvenom komandom JNA.408

JNA je, u osvaja~kim ratovima, u cilju formiranja Velike Srbije,pod svoju komandu stavila i dobrovoljce, uklju~uju}i ih u ratnejedinice JNA, koji su u~estvovali u agresiji i drugim oblicima zlo~inau Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Tako su jedinice JNA na teritorijiBosne i Hercegovine popunjavane i sa dobrovoljcima i dobrovolja~kimgrupama “iz reda srpskog naroda”. 409

472

408 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragaf 321.

409 AIIZ, inv. br. 7-50, Prijava za upis dobrovoljaca u Jugoslovensku NarodnuArmiju; Isto, inv. br. 7-49 i 2-2813, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu,General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava, pov. br. 2382-2, 24. septembar 1991. —Komandi Vojnogra|evisnke ustanove Hadì}i; ; D. Marijan, nav. dj., str. 307-308; B.Mamula, nav. dj., str. 229; AIIZ, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna izjave \. \.

JNA je, prihvataju}i u~e{}e i saradnju tzv. dobrovoljaca u ostvarenju postavljenogcilja, slu`beno legalizovala i tzv. TO “SAO Krajine”, koja je, kako pi{e D. Marijan,“postala njen borbeni dio” (D. Marijan, nav. dj., str. 307-308). Tzv. dobrovoljci su, poI. Radakovi}u, u su{tini bili “udarna {aka nacifa{izma” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 221).

General Blagoje Adì} je i na sastanku “[estorice” (Slobodan Milo{evi}, BorisavJovi}, dr Branko Kosti}, Momir Bulatovi} i generali Veljko Kadijevi} i Blagoje Adì})28. septembra 1991. zahtijevao, pored ostalog, “popunu jedinica dobrovoljcima” (B.Jovi}, nav. dj., str. 391).

V

KONSTITUISANJEVELIKOSRPSKE PETE KOLONE

U BOSNI I HERCEGOVINI

1. Petokolona{ka aktivnost i organizovana destrukcija vlasti u Bosni i Hercegovini

Osnovni cilj Velikosrpskog pokreta postavljen MemorandumomSANU i definisan zahtjevom ve} afirmisanog “vo`da” da “svi Srbi ìveu jednoj dràvi” u datim okolnostima, po~etkom devedesetih godinaXX stolje}a, bilo je mogu}e ostvariti isklju~ivo nasilnom izmjenomgranica postoje}ih suverenih republika.

Primjena politi~kog nasilja krajem osamdesetih godina dala jesamo djelimi~ne rezultate. Birokratskom antirevolucijom i doga|anjemnaroda (oktobra i novembra 1988.) samo su ukinute autonomije pokrajinaKosova i Vojvodine. Izvoz birokratske antirevolucije zavr{en jejanuara 1989. tre}im “doga|anjem naroda” u Podgorici. Uzaludnimpoku{ajem izvoza birokratske antirevolucije u Hrvatsku i Bosnu iHercegovinu tokom 1989. okon~ani su o~ajni~kim nastojanjem da se1. decembra 1989. u Ljubljani odrì “miting istine”, a onda i poku{ajemda se isforsirani XIV (Vanredni) kongres SKJ (januara 1990.) nastavibez slovena~ke delegacije.1

Od marta 1989. Velikosrpski pokret po~eo je primjenu i oruànognasilja, prije svega, u suzbijanju albanskih {trajkova i demonstracija uodbrani autonomije na Kosovu. U tom okviru ubijeno je nekolikodesetina Albanaca i pohap{eno vi{e stotina njihovih intelektualaca.2

477

1 V. @arkovi}, SAVEZ KOMUNISTA U VRTLOGU KRIZE, u: RATOVI UJUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd,7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 28-34; N. Major, RASPAD DRUGEJUGOSLAVIJE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI ..., str. 43-47.

2 N. Major, nav. dj., str. 44.

Ve} u toku 1988. bilo je sasvim o~igledno da je rukovodstvo SKSrbije “u cjelosti prihvatilo velikosrpske nacionalisti~ke stavove oodnosima u Jugoslaviji i prihvatilo se uloge izvr{ioca velikosrpskognacionalisti~kog projekta preure|enja SFRJ, radi rje{enja ‘srpskogpitanja’”.3 Te se godine, po odlasku u penziju admirala Mamule,vojno rukovodstvo, na ~elu sa novim ministrom odbrane (generalomVeljkom Kadijevi}em), definitivno priklonilo Milo{evi}evoj velikosrpskojpolitici rje{enja jugoslovenske krize. Jedan od bitnih integrativnih faktora(Oruàne snage — JNA) stavljen je u slu`bu njene dezintegracije. Po razbijanjuSKJ (januara 1990.), kao glavnog integrativnog faktora zajedni~kedràve, i izbora Borisava Jovi}a u Predsjedni{tvo SFRJ 15. maja 1989, ukome je odmah preuzeo funkciju podpredsjednika, a uskoro i predsjednikaSavjeta za za{titu ustavnog poretka, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta(Milo{evi}, Jovi}, Kadijevi}, Gra~anin), shvataju}i nemogu}nost srpskedominacije u njoj, napu{ta ideju preure|enja SFRJ. To je rezultiraloodlukom o formiranju Socijalisti~ke partije Srbije, a onda i prijedlogomda se Hrvatska i Slovenija “silom” istjeraju iz Jugoslavije.4

Radikalan zaokret u prakti~noj politici Velikosrpskog pokreta uprolje}e 1990. obiljeìli su jo{ i nezakonito razoruàvanje Teritorijalneodbrane nesrpskih republika; formiranje posebnih motorizovanih sastavau regionima Zagreba, Knina, Banja Luke i Hercegovine u funkcijisuzbijanja “unutra{njeg” neprijatelja (“kao na Kosovu”); donekle jeuvaèn suverenitet i ostalih republika, pa su u rasprave o sudbiniJugoslavije uklju~eni i njihovi predsjednici; maja 1990. u Kninu je formiranaSrpska zajednica op{tina, a juna 1990. u Srbu je odràn Srpski sabor,poslije ~ega je 17. avgusta 1990. inscenirana pobuna u Kninu i okolini.

Intezivna destrukcija vlasti Bosne i Hercegovine po~ela je jo{1990, odmah po formiranju petokolona{ke Srpske demokratske strankeBosne i Hercegovine (12. juli 1990.), zapravo u toku njene predizbornekampanje i priprema za vi{estran~ke izbore. U toku priprema tih izboraobrazovano je vi{e petokolona{kih organizacija. Najpogodnije usloveza djelovanje imala je Srpska demokratska stranka Bosne iHercegovine, oformljena na sugestiju i angaòvanje vode}ih li~nostiSrpske akademije nauka i umetnosti (Dobrica ]osi}, Matija Be}kovi},

478


4 B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 160-161.

Milorad Ekme~i}) i po uzoru na predhodno formiranu petokolona{kuSrpsku demokratsku stranku u Hrvatskoj (na ~ijem ~elu se nalaziopsihijatar i akademik Jovan Ra{kovi}), sa osnovnom namjerom da budematica Velikosrpskog pokreta u Bosni i Hercegovini. Stranku jeobrazovalo jezgro nezadovoljnika tzv. disidenata — velikosrpskiorijentisanih knjièvnika (\ogo, Lubarda, Nogo) i na njeno ~elo dovelopjesnika — psihijatra Radovana Karadì}a i Mom~ila Kraji{nika, koji suneposredno prije toga izvo|eni na sud zbog privrednog kriminala.Memorandumske ideje SANU i Milo{evi}eve dràve u kojoj }e ìvjetisvi Srbi bile su osnova politi~ke prakse Stranke.5

Uz zna~ajnu podr{ku Milo{evi}eve Socijalisti~ke partije Srbije,pobjednika na prijevremenim jednostrana~kim izborima 1989, tebeogradskih elektronskih i {tampanih medija, Srpska demokratskastranka Bosne i Hercegovine je na izborima novembra 1990. zaSkup{tinu SR Bosne i Hercegovine dobila 72 ili 30% mandata.

479

5 Sredinom 1990, na podru~ju Bosne i Hercegovine je, “zbog nacionalnepolarizacije i homogenizacije na nacionalnoj osnovi” zapaèna aktivnost Srpskedemokratske stranke i dr Jovana Ra{kovi}a iz Knina (ARHIV INSTITUTA ZAISTRA@IVANJE ZLOÎNA PROTIV ÔVJE^NOSTI I ME\UNARODNOG PRAVAU SARAJEVU — u daljem tekstu: AIIZ-, inv. br. 2-2421, Socijalisti~ka Republika Bosnai Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. Broj 04/154-7, 6. avgust1990, Sarajevo, Informacija o zna~ajnim ~iniocima i manifestacijama za MPS u TO SRBiH u julu 1990. godine).

Na osniva~koj skup{tini SDS-a u Banjaluci (avgusta 1990.), koja je odràna predoko 15.000 ljudi, prisustvovali su i Jovan Ra{kovi}, Jovan Opa~i}, Radovan Karadì}i Du{an Zelenbaba. U svom obra}anju prisutnim gra|anima Ra{kovi} je optuìo predsjednikaSIV-a (Antu Markovi}a), zbog formiranja Saveza reformskih snaga Jugoslavije (SRSJ)i razbijanja srpskog izbornog tijela. Posebno je bio agresivan Du{an Zelenbaba koji jegovorio o “ve} objavljenom ratu usta{a i formiranju srpskog Dinarskog korpusa”(AIIZ, inv. br. 2-2425, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tabTeritorijalne odbrane, Pov. Broj 04/154-8, 4. septembar 1990, Sarajevo, Informacija ozna~ajnijim ~iniocima i manifestacijama za MPS i b/g TO SR BiH u avgustu 1990. godine).

Vo|a Srpske demokratske stranke u Hrvatskoj, Jovan Ra{kovi}, napisao jeseptembra 1990, Otvoreno pismo Slobodanu Milo{evi}u, u kome je pozdravio srbijanskogpredsjednika kao “najva`niju li~nost u modernoj historiji srpskog naroda”, i“fizi~kog za{titnika” Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine u njenoj borbiza “zaokruìvanjem srpskog nacionalnog entiteta” (ME\UNARODNI KRIVI^NISUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: Br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIVSLOBODANA MILO[EVI]A, u daljem tekstu: ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T), Hag31. maj 2002, paragraf 8).

Zna~ajan broj mandata i druge dvije stranke (SDA = 86 ili 35,8%mandata, HDZ = 44 ili 48,35% mandata)6 omogu}io je da se od njih[i sa SDA i HDZ] obrazuje vladaju}a koalicija, ~ime je ve} eksponiranapetokolona{ka stranka u{la u vlast. To je - pokazale su to narednegodine — bilo tragi~no za multinacionalnu Bosnu i Hercegovinu.

Osnovni, su{tinski cilj Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine je, u skladu sa srpskim velikodràvnim projektom, od njenogpo~etka bilo formiranje srpske dràve i ujedinjenje svih Srba(“srpsko jedinstvo”), u ~iju su se realizaciju oko Slobodana Milo{evi}aokupili i srpski nacionalisti~ki lideri, uklju~uju}i i RadovanaKaradì}a. U ostvarenju tog zlo~ina~kog projekta Srpska demokratskastranka Bosne i Hercegovine je prijetila da }e ga posti}i i nasilnimputem (vojnim sredstvima), za {ta se svestrano prepremila. Tako jeRadovan Karadì}, polaze}i od ocjene da su Srbi u Bosni iHercegovini sve svoje nade vezali za njihovu maticu-zemlju Srbijui da nikada ne}e dozvoliti da ih dràvna granica dijeli od Srbije, uprvoj polovini novembra 1990. upozorio da su bosanski Srbipripremljeni za rat i da “nisu vi{e bespomo}ni, ve} veoma mo}ni iujedinjeni”.7 U tom su cilju, potom kao rezultat smi{ljene politi~keodluke, izvr{eni brojni zlo~ini, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima.8

480

6 S. Arnautovi}, IZBOR U BOSNI I HERCEGOVINI ’90. - ANALIZAIZBORNOG PROCESA, Sarajevo 1996, str. 108.

7 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 8, 12, 16, 38 i 199; NIN, 9. novembar1990, str. 10-13, Intervju Radovana Karadì}a, SRBI IZVAN BOSANSKOG LONCA.Za Karadì}a to nije bio samo “gra|anski rat”, ve} navodno i “rat izme|u etni~kihgrupa i rat izme|u religija” (Isto, paragraf 12). Time je nastojao da prikrije svojuzlo~ina~ku politku i praksu.

8 Isto, paragraf 195. Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je, upostizanju zlo~ina~kih ciljeva, “politi~ki probudila i homogenizirala srpski narod”(ICTY, paragrafi 13 i 14). Srpskim kolaboracionistima u Bosni i Hercegovini je, poRadovanu Karadì}u, palo u du`nost da zaustave “vi{evekovno nazadovanje srpskognacionalnog pitanja. Sve {to su na{i preci propustili da u~ine ili dovr{e — moramoda dovr{imo mi, u ovoj tragi~noj i mu~eni~koj, ali slavnoj generaciji”. Oni, poKaradì}u, nisu “branili” “samo sebe”, ve} navodno “celo srpstvo i celo pravoslavlje”(AIIZ, inv. br. 2-140, Glavni {tab Oruànih snaga Vojske Republike Srpske, Sektor zamoral, vjerske i pravne poslove, Int. br. 10/24-291, 7. novembar 1994, Poruka predsednikaRepublike Srpske).

Radovan Karadì} je na konferenciji za {tampu, odrànoj poslijesastanka sa Milo{evi}em, koji je krajem februara 1991. posjetio sjedi{teSrpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine u Sarajevu i susreose sa rukovodstvom te stranke, izjavio: “Sasvim je prirodno za Srbeda ìve u jednoj dràvi”.9

Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine predvo|ena jeRadovanom Karadì}em, Mom~ilom Kraji{nikom, Biljanom Plavi{i}i Nikolom Koljevi}em (oni su sa~injavali kolektivno rukovodstvo testranke). Karadì} je bio predsjednik Partije. Kraji{nik je bio njegovnajbliì saradnik i jedan od kreatora partijske politike. Plav{i} i Koljevi}(profesori Univerziteta u Sarajevu) su bili i ~lanovi kolektivnogPredsjedni{tva Bosne i Hercegovine, slijede}i partijsku disciplinu iposlu{nost, te velikosrpsku nacionalisti~ku politiku i praksu.10

Radovan Karadì} je svoju rukovode}u ulogu vr{io isklju~ivokroz svoju poziciju {efa SDS-a (do prolje}a 1992.). Njegov primat urukovodstvu srpskih kolaboracionista u Bosni i Hecegovini bio jeu~vr{}en njegovim bliskim odnosima sa Slobodanom Milo{evi}em,koji je, u svojstvu predsjednika druge dràve, predstavljao i intereseSrba u Bosni i Hercegovini i imao redovne kontakte sa Karadì}em. Uodre|ivanju partijske politike i izradi odluka Karadì} je, izvr{avaju}inamjere, ciljeve, zadatke i volju rukovodstva Velikosrpskog pokreta ili~no Slobodana Milo{evi}a, djelovao blisko i konstantno sara|ivao sadrugim rukovode}im kadrovima SDS-a.11

Izme|u Slobodana Milo{evi}a i rukovodstva “Republike SrpskeBosne i Hercegovine”, posebno Radovana Karadì}a, postojala je dobrorazra|ena taktika i o njihovim nastupima pred me|unarodnim faktorima.Cilj je bio dokazati da se radi o politi~kom i vojnom rukovodstvu dvijerazli~ite dràve, a ne o jednoj (Savezna Republika Jugoslavija) i njenojkolaboracionisiti~koj tvorevini (“Republika Srpska Bosna i Hercegovina”),

481

9 Isto, paragraf 39.

10 Isto, paragrafi 36-37 i 196.

11 Isto, paragrafi 39 i 196. Krajem februara 1991. (tri dana poslije Milo{evi}eveposjete sredi{tu SDS-a Bosne i Hercegovine) srpski petokolona{i, pa kolaboracionisti,na ~elu sa Karadì}em, ovlastili su vo|u Velikosrpskog pokreta da predstavlja intereseSrba u Bosni i Hercegovini (Isto, paragraf 39).

pri ~emu je to kolaboracionisti~ko rukovodstvo predstavljalo navodnosamostalan politi~ki i vojni faktor. Postojale su dobro razra|ene“kombinacije”, kako da se to me|unarodnim faktorima predstavi.Milo{evi}, vo|a Velikosrpskog pokreta, je “radio po svome”, a vrtioglavom “kako ne zna kako }e rukovodstvo Republike Srpskepostupiti”.12 Dakle, Milo{evi} je nastupao potpuno samostalno, anjegovi kolaboracionisti iz Bosne i Hercegovine bili su navodno“nepredvidljivi ludi Srbi”.13

Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, formirana ujulu 1990, brzo je, u skladu sa usvojenim programom i sa punim osloncemna partijske veoma koordinirane op{tinske i mjesne organizacije,uspostavila efektnu komunikaciju i komandnu strukturu. Novembra1990. informacije iz najudaljenijih sela stizale su do Glavnog odboraSDS-a u Sarajevu za dva sata, i ako je trebalo u Milo{evi}ev kabinet

482

12 AIIZ, inv. br. 2-2889, Savezna Republika Jugoslavija, Vrhovni savet odbrane,DT Broj 12-4, 26. avgust 1995, Beograd, ZABELE[KA sa sastanka predstavnikanajvi{eg politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i RepublikeSrpske odrànog 25. avgusta 1995. godina u rezidencijalnom objektu Vojske Jugoslavijeu Dobanovcima, str. 8-9.

Na tom je sastanku, povodom rasprave o ponu|enom mirovnom rje{enju Kontaktgrupe, Karadì} predloìo Milo{evi}u “- da on radi po svome, a da ‘vrti glavomkako ne zna kako }e rukovodstvo Republike Srpske postupiti’”. Na to ga Milo{evi}“upozorio da nema vi{e vremena za takve ‘kombinacije’”. Karadì} mu je uzvratio:“Mi onda moèmo da se dogovaramo za brzi mir, ali da na{ neprijatelj to ne zna;da ne u~inimo kakvu takti~ku gre{ku” (Isto).

13 Isto. U raspravi oko mirovnog rje{enja Kontakt grupe izme|u politi~kog ivojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i “Republike Srpske Bosne iHercegovine” na pomenutom sastanku u Dobanovcima Karadì} je “preporu~io” “daje bolje da se jugoslovenska strana, prvenstveno predsednik Milo{evi}, ‘bori kaoi do sada’, a da oni i dalje ostanu ‘nepredvidljivi ludi Srbi’”. Na to je Milo{evi}sljede}im rije~ima podsjetio Karadì}a: “Tako smo pro{le godine razgovarali…, inakon na{eg odbijanja plana, izgubio se deo teritorije i palo mnogo `rtava”.Karadì} je zatim upitao: “A istorija”, na {to je Milo{evi} uzvratio da “nama treba ìvnarod, a ne istorija” (Isto, str. 9).

U nastavku diskusije Karadì} je, pored ostalog, predloìo: “Neka SlobodanMilo{evi} ide i neka pritiska Srbe iz Republike Srpske, kao i do sada, ali je dobroda i mi o~uvamo status pregovara~ke strane”. Prema Karadì}evom mi{ljenju lak{eje bilo i Milo{evi}u “da kaè kako donekle moè uticati, ali moramo i njih (Srbeiz Republike Srpske) ~uti” (Isto, str. 14-15).

za kra}e vrijeme. Partijska infrastruktura, kreirana u 1990. - 1991,uklju~ivala je tehni~ke i organizacione kapacitete za komandovanje,kontrolu i komunikacije od najvi{eg vrha u Partiji do najniìh redova.^lanovi SDS-a su bili obavezni da provode i po{tuju partijsku politikui odluke partijskih organa.14

Organizacija i funkcionisanje “bezbjedonosnog sistema” SDS-aje bio izri~ita tajna i organizovano hijerarhijski. Razvijeni su kodoviza komunikaciju preko javnih telefonskih linija (broj 1. za specifi~neli~nosti: Karadì} je bio “01”, Kraji{nik “02”, Koljevi} “03” i Plavi{i}“04”). U avgustu 1991. Karadì} je izdao nare|enje svim op{tinskimi regionalnim odborima SDS-a u Bosni i Hercegovini da }e u ciljuza{tite tajnosti komunikacija u potpisima, pisanim izvje{tajima,nare|enjima i drugim dokumentima do}i do promjena, te da “SDSlideri u Bosni i Hercegovini trebaju po~eti upotrebljavati tajneidentifikacijske brojeve”. Tako je rukovodstvo SDS-a Bosne iHercegovine septembra 1991. ustanovilo posebnu zavjereni~kuosnovnu komandu, kontrolu, komunikacije i obavje{tajni sistem.15

Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je istovremenovodila aktivnosti na dva kolosjeka: prvo, deklarativno je podràvalatoleranciju, demokratski dijalog i za{titu srpskih interesa unutar Bosnei Hercegovine i za{titu Republike u Jugoslaviji kroz mirovne pregovore,isti~u}i, kao i vo|a Velikosrpskog pokreta, njihove ciljeve kao navodnoo~uvanje Jugoslavije (u stvarnosti su preduzimali akcije da je {to prijesahrane), i drugo, tajno je i zavjereni~ki po nalogu centra Velikosrpskogpokreta iznutra potkopavala jedinstvo Republike Bosne i Hercegovinei vr{ila destrukciju Dràve, u saradnji sa institucijama u Beogradu iSrbima u Republici Hrvatskoj, kao i pripreme za formiranje “srpskeBosne i Hercegovine” i zlo~ine u Bosni i Hercegovini.16

483

14 NIN (Beograd), 9. novembar 1990, str. 10; ICTY, Predmet : Br. IT-02-54-T,paragrafi 37 i 197. “Bilo {ta izvan usvojene politike” je, po Karadì}u, bila izdaja(Isto, paragraf 37, nap. 391). S tim u vezi, Kraji{nik je tvrdio kako su “izdajnici iotpadnici najteì protivnici. Mi bi voljeli da po{aljemo sljede}u poruku onima kojisu posrnuli ili su neutralni, slabi ili dezorjentisani i oni koji se ne osje}aju kaoizdajnici: danas vi jo{ imate vremena, sutra }e biti prekasno” (Isto, paragraf 197).

15 Isto, paragraf 198.16 Isto, paragrafi 15 i 199.

U drugoj polovini 1990. bilo je vi{e pojava “grubog naru{avanjaustavnog poretka i teritorijalnog integriteta Republike Bosne iHercegovine i ugroàvanja li~ne i imovinske sigurnosti njenihgra|ana”. S tim u vezi, Ustavni sud Bosne i Hercegovine je, prate}i“pojave o ostvarivanju ustavnosti i zakonitosti”, 6. novembra 1990.uputio “Obavje{tenje” Skup{tini SR Bosne i Hercegovine, u kome jeukazano na te pojave. Me|utim, i nakon toga proces destrukcijeustavnog poretka je, “nizom protivustavnih i nezakonitih radnji iakata”, nastavljen.17

Srpski nacionalisti~ki reìm u Beogradu je, preko rukovodstvapetokolona{ke organizacije - Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine, intezivno radio i na destrukciji Bosne i Hercegovine,odnosno na pripremama za zlo~ine u Bosni i Hercegovini, formiraju}i,najprije, paradràvne srpske organe vlasti. Prvi takav paradràvniorgan formiran je u Banja Luci 13. oktobra 1990. na Svesrpskomsaboru Bosne i Hercegovine, pod nazivom “Srpsko nacionalnovije}e Bosne i Hercegovine”, a onda i mreà takvih regionalnih vije}a,iz ~ije fizionomije je jasno proizilazila namjera razbijanja jedinstvaBosne i Hercegovine. Jezgro Srpskog nacionalnog vije}a Bosne iHercegovine sa~injavali su vode}i ljudi SDS-a, ali su u njemu bilizastupljene i druge “srpske stranke”, “nestrana~ke li~nosti” i neka“srpska dru{tva” (Prosvjeta).18

484

17 I. Dautba{i}, AGRESORSKO FORMIRANJE KOLABORACIONISTI^KIHTVOREVINA I DJELOVANJE USTAVNOG SUDA BOSNE I HERCEGOVINENA NJIHOVOM UKIDANJU, u: AGRESIJA NA BOSNU I BORBA ZA NJENOPSTANAK 1992. - 1995. GODINE, Sarajevo 1996, nav. dj., str. 184.

18 Javnost, 19. oktobar 1990, str. 1 i 10. novembar 1990, str. 2; AIIZ, str. 2-2436;NIN, 9. novembar 1990, str. 11, Intervju Radovana Karadì}a, SRBI IZVAN BOSANSKOGLONCA.

U Odluci o formiranju se navodi da }e “Srpsko nacionalno vije}e Bosne iHercegovine” raditi na “obezbje|ivanju i u~vr{}ivanju gra|anske i nacionalneravnopravnosti i slobode gra|ana srpske nacionalnosti i srpskog naroda u Bosni iHercegovini u cjelini” i “voditi i druge nacionalne poslove srpskog naroda u Bosni iHercegovini” (Isto).

Osnovni zadatak “Srpskog nacionalnog vije}a” trebalo je “da bude briga o sada{njemi budu}em ìvljenju srpskog naroda” na podru~ju Bosne i Hercegovine (Javnost, 27.oktobar 1990, str. 3).

Samozvano Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine jebilo “odgovorno samo srpskom narodu u Bosni i Hercegovini, njegovimsaborima i velikim skup{tinama”, te ga je mogao “raspustiti samosrpski narod”. Prvi predsjednik Radovan Karadì}, iskazuju}i“zabrinutost” za poloàj Srba u Bosni i Hercegovini, iznio je praverazloge za formiranje “Srpskog nacionalnog vije}a” — da “Srbi uBosni i Hercegovini ne}e odustati od svojih zahtjeva da ìve u istojdràvi u kojoj je i njihova matica Srbija”, te “zato mi danasformiramo svoje Srpsko nacionalno vije}e, ~ime svoju sudbinuuzimamo u svoje ruke...”.19

Na osniva~kom saboru u Banja Luci “Srpsko nacionalno vije}eBosne i Hercegovine” je donijelo i svoju “prvu odluku”, u kojoj jeukazano na su{tinu promjene “dràvnog karaktera Bosne iHercegovine”, po kojoj se “dràvni poloàj srpskog naroda u Bosnii Hercegovini ne moè promijeniti nikakvim skup{tinskimodlukama, ve} isklju~ivo nacionalnim referendumom”, odnosno“na referendumu srpskog naroda”.20

Formiranje i djelovanje posebnog srpskog dràvno-politi~kogorgana u Bosni i Hercegovini — “Srpskog nacionalnog vije}a” bilo je“suprotno Ustavu SR Bosne i Hercegovine, pravnom poretku iukupnom dru{tvenom i politi~kom ure|enju”. Rije~ je o neustavnom

485

“Srpsko nacionalno vije}e” je formirano od dijela Glavnog odbora SDS Bosne iHercegovine, dijela Politi~kog savjeta SDS Bosne i Hercegovine, predstavnikaSrpskog prosvjetnog i kulturnog dru{tva “Prosvjeta”, predstavnika drugih stranaka, te“uglednih vanstrana~kih li~nosti”. Savjet za me|ustrana~ku saradnju pri SDS Bosne iHercegovine dao je, tako|e, glas za formiranje “Srpskog nacionalnog vije}a”,nagla{avaju}i da je rije~ o “demokratskom pravu srpskog naroda”, i “jedinom oblikuodbrane suverenih prava srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” u kome bi bile “okupljenesve politi~ke stranke koje zastupaju interese srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”(Javnost, 27. oktobar 1990, str. 2, Tekst Vojislava Maksimovi}a “IZNU\ENA ODLUKASRPSKOG NARODA”, Javnost, 27. oktobar 1990, str. 3).

Na “Svesrpskom saboru” u Banja Luci u~estvovale su “sve politi~ke organizacijesrpskog naroda iz cele Jugoslavije” (Isto). Me|utim, na njemu je, obmane radiformirano samo Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine.

19 Isto, 19. oktobar 1990, str. 1.

20 Isto. Tu “Prvu odluku Srpskog nacionalnog vije}a Bosne i Hercegovine”potpisao je Radovan Karadì}, u svojstvu predsjednika tog vije}a.

tijelu “sa nelegalnim i nelegitimnim pretenzijama za zastupanje svihpripadnika srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i osporavanjeSkup{tini SR Bosne i Hercegovine da ostvaruje postepeno i ucjelini svoje ustavne funkcije”.21 O~igledno da je rije~ o dirigovanojpobuni kao i u Kninu.

Krajem 1990. formirana su, u skladu sa “Odlukom” “Svesrpskogsabora Bosne i Hercegovine” u Banja Luci, i regionalna srpskanacionalna vije}a. Tako je u drugoj polovini oktobra 1990., na prvomsaboru srpskog naroda Hercegovine u Trebinju, u prisustvu “oko {esthiljada Srba iz Hercegovine i susedne Crne Gore”, formirano“Srpsko nacionalno vije}e za Hercegovinu”, u koje su izabranipredstavnici svih srpskih politi~kih stranaka koje “djeluju na ovompodru~ju: SDS, SPO i SNO, kao i sestrinska stranka iz Crne Gore,Narodna stranka”. Na tom su skupu govorili Boìdar Vu~urovi},predsjednik Regionalnog odbra SDS-a Bosne i Hercegovine zaHercegovinu, Radovan Karadì}, prof. dr. Budimir Ko{uti}, prof. drNikola Koljevi}, prof. dr Novak Kilibarda, Vladimir Srebrov i drugi.Vu~urovi} je, u skladu sa svojim shvatanjima o nemogu}no{}uzajedni~kog ìvota, naglasio potrebu samoorganizovanja srpskog

486

21 I. Dautba{i}, nav. dj., str. 184. Srpsko nacionalno vije}e je, po ocjeni Republi~kog{taba Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, od 18. oktobra 1990, konstituisano dabude “paralelna vlast uz legitimnu vlast Skup{tine Bosne i Hercegovine, to je negiranjeustavnog poretka Bosne i Hercegovine i Jugoslavije. To vodi ka formiranju nacionalnihvije}a i drugih naroda, razgra|ivanju suvereniteta i integriteta Bosne i Hercegovine,vodi u nove me|unarodne sukobe i jo{ ve}e konflikte u Bosni i Hercegovini”. To je“udar na Republiku i èlja da se uti~e na odga|anje izbora, {to se ne smije dopustiti”.Formiranje Srpskog nacionalnog vije}a je “najteì udarac Bosni i Hercegovini kaosuverenog dru{tva, to treba povezivati i shvatiti u najuòj korelaciji sa nacionalnimvije}em u Kninu”. Tim se “~inom neki lideri i ostala rukovode}a gospoda nacionalnihpartija boje izbora, te se zagovaraju nacionalni ratovi sviju protiv svih, a zapravonikome nije do demokratije nego do izazivanja vanrednog stanja i produbljivanjaustavne krize”. Formiranje tog vije}a se “moè ~ak tretirati kao dràvni udar, kaopoku{aj otcjepljenja ...”, {to “vodi ka razaranju Bosne i Hercegovine i njenojkonfederaciji, ono onemogu}ava sve demokratske procese u vlastitom narodu i svedogovore izme|u naroda a posebno onemogu}ava funkcionisanje zvani~nih ustavnihorgana vlasti” (AIIZ, 2-2431, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. Broj: 04/164-10, 18. oktobar 1990. —Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla).

naroda. Karadì} je, govore}i o zna~aju formiranja “Srpskognacionalnog vije}a”, ~ime su uzeli “sudbinu u svoje ruke”, izniola`nu ocjenu o tome da su “ustavni izborni zakoni skrojeni tako daidu na {tetu srpskog naroda, tako da nakon izbora sasvim uni{tesrpski narod”. S tim u vezi, on je naglasio da “Ustav nije ustavan, aSrpsko nacionalno vije}e je ustavno”. Prof. Ko{uti} je negiraomogu}nost prihvatanja “{est dràva u kojima bi srpski narod biomanjina”, jer, kako je rekao, on nikada nije smatrao da “izme|usrpskog naroda posle 1918. postoje granice”. Dr Kilibarda jedokazivao kako su Crnogorci Srbi, mo`da “ponajpoznatiji Srbi”.22

Do prve polovine novembra 1990. formirana su i “srpska nacionalnavije}a” Bosanske krajine u Banja Luci, stare Hercegovine u Fo~i iOzrena u Bosanskom Petrovom Selu.23

“Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine”, “kao legitimnipredstavnik dijela srpskog naroda u Jugoslaviji, a koji ̀ ivi na teritorijiSR BiH”, donijelo je 8. novembra 1990. “Deklaraciju o poloàjusrpskog naroda u SR Bosni i Hercegovini”. Tim je dokumentom,izme|u ostalog, nedvosmisleno stavljeno do znanja da “za srpski narodnije prihvatljiva Bosna i Hercegovina kao samostalna dràva”,koja bi egzistirala “sama ili u konfederativnoj zajednici sa drugimdràvama, niti bilo koja druga forma dràvnog organizovanjakojom bi on bio odvojen od cjeline srpskog naroda ili bio svedenna status nacionalne manjine”. Umjesto toga, cilj je srpskog narodabio “da sa~uva svoje jedinstvo sa srpskim narodom kao cjelinom”,{to je u su{tini drugim rije~ima zna~ilo — projektovano formiranjesrpske dràve. U realizaciji tog cilja usvojen je stav da }e Srpskonacionalno vije}e “o su{tinskim pitanjima samobitnosti srpskognaroda u Bosni i Hercegovini”, “organizovati referendum srpskognaroda u Bosni i Hercegovini”. Na taj su na~in nekoliko mjeseci nakonformiranja i uo~i izbora Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovinei druge petokolona{ke organizacije javno obznanili svoje ciljeve.24

487

22 Javnost, 27. oktobar 1990, str. 3.

23 Isto, 27. oktobar 1990, str. 3 i 10. novembar 1990, str. 2.

24 Isto, 10. novembar 1990, str. 12 i 17. novembar 1990, str. 2. Deklaracija jeobjavljena u Javnosti, listu Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine (br. 5, 17.novembar 1990, str. 2). Radovan Karadì} je svojim potpisom, stajao iza tog dokumenta.

Na~in realizacije tog cilja — formiranje srpske dràve, bio je u skladusa Milo{evi}evom tvrdnjom, koju je tri mjeseca prije toga obznanio.Naime, on je 10. avgusta 1990. u Kuparima gdje se rukovodstvoVelikosrpskog pokreta odmaralo i koristilo priliku “za {iru razmenumi{ljenja” (prilikom izleta na ostrvo Mljet), pored ostalog, izjavio:“da bi se referendumom mogao re{iti problem Srba iz Bosnepored Drine, ...”.25

U Poruci srpskom narodu, iz prve polovine novembra 1990,Radovan Karadì} je, polaze}i od ocjene da je Srpska demokratskastranka Bosne i Hercegovine “jedini pravi za{titnik interesa srpskognaroda u BiH”, iznio stav Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine po kome “srpski narod na referendumu treba daodlu~i u kakvoj zemlji èli da ìvi”, odbacuju}i pri tome mogu}nostkonfederacije ili samostalne Bosne i Hercegovine.26 Ukazuju}i nazna~aj demokratije za “sudbinu srpskog naroda”, Karadì} seSrbima obratio i sa la`nom ocjenom kako se “srpski narod nalazipred opasno{}u da bude odvojen od svoje matice Srbije i smje{ten,kao nacionalna manjina, u nekoj novoj NDH ili ND BiH”. Stoga jeporu~io da je SDS “jedina stranka koja {titi srpski narod ododvajanja od Srbije”,27 {to je zna~ilo promjenu granica suverenihdràva, pri istovremenom ru{enju zajedni~ke dràve.

Od prve polovine 1991, po instrukcijama aspiranata nabosanskohercegova~ki prostor, u Bosni i Hercegovini je poja~an, uzizuzetnu napetost, op}u konfrotaciju i neizvjesnost, pa i otvorenaneprijateljstva prema Dràvi, proces napada na ustavno-pravni sistemi teritorijalno jedinstvo Bosne i Hercegovine (samovoljno preuzimanje

488

25 B. Jovi}, nav. dj., str. 176.

26 Javnost, 10. novembar 1990, str. 1. “Izja{njavanje” srpskog naroda na“referendumu” o tome “u kakvoj zemlji èli da ìvi”, po Karadì}u je “to glavnopitanje i to je dovoljan razlog da svaki Srbin i Srpkinja glasaju za svoju srpskustranku. Sve drugo moè donijeti dramati~ne obrte, ropstvo srpskog naroda igra|anski rat kao ishod drame i nesporazuma”.

Glasaju}i za Srpsku demokratsku stranku, Karadì} je ocijenio da Srbi glasaju“za vlast srpskog naroda, za sigurnost i cjelovitost srpskog naroda i njegovedràve” (Isto).

27 Isto.

i vr{enje dràvnih kompetencija, formiranje paralelenih i konkurentskihorgana vlasti, “nacionalna teritorijalizacija” i druge pojave izazvaneneustavnim i protuzakonitim aktima). Nosioci tog projekta bile suSrpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine i Hrvatska demokratskazajednica za Bosnu i Hercegovinu, odnosno one politi~ke stranke kojesu, u okviru institucija sistema (Skup{tina, Predsjedni{tvo, Vlada, itd),u najve}em dijelu participirale u raspravi kod iznalaènja odgovaraju}egustavno-pravnog ure|enja Bosne i Hercegovine i potvrde njenogvi{estoljetnog identiteta. U su{tini je bilo rije~i o otvaranju rasprave oregionalizaciji — nacionalnoj teritorijalizaciji, odnosno o politizaciji togproblema, prikrivaju}i pri tome politi~ke ciljeve “ekonomskimnu`nostima”.28

Rade}i na definiranju “srpskih oblasti”, autori etni~ke(jednonacionalne) regionalizacije su manipulirali i neta~no interpretiralipokazatelje dotada{njeg ekonomskog razvoja pojedinih dijelovaBosne i Hercegovine. Tako je regionalizacija imala politi~ku pozadinu,odnosno bila je sredstvo za ultimativno oduzimanje teritorija i preuzimanjevlasti na “srpskim” podru~jima.29

Srpska demokratska stranka i Srpsko nacionalno vije}e Bosne iHercegovine su, nastoje}i da zaokruè velikosrpski projekat -formiranje srpske dràve (“svi Srbi u jednoj dràvi”), donijeli vi{eneustavnih akata. Tako je, po uzoru na Srbe u Kninu, kada je maja1990. formirana zajednica srpskih op{tina,30 u prolje}e 1991, odnosno

489

28 I. Dautba{i}, nav. dj., str. 184; K. Begi}, BOSNA I HERCEGOVINA ODVANCEOVE MISIJE DO DAYTONSKOG SPORAZUMA, Sarajevo 1997, str. 55,Javnost, 20. april 1991, str. 1.

SDS Bosne i Hercegovine i HDZ za Bosnu i Hercegovinu su, kako pi{e Prof. drKasim Begi}, “zadràle status — ‘vladaju}ih stranaka’ i u~e{}a sa SDA (Strankademokratske akcije) i opozicionim strankama u institucinalnom djelovanju irazrje{enju problema, uklju~uju}i i rad na novom ustavu, a istovremeno koriste}ivaninstitucionalne forme flagrantno kr{ile vaè}i ustavno-pravni sistem BiH”.Stoga je u toj ~injenici “hipokrizija, ma koliko bila primjerena politici, dostiglasvoje neslu}ene razmjere”, s pravom zaklju~uje prof. Begi} (K. Begi}, nav. dj., str. 55).

29 K. Begi}, nav. dj., str. 56-58; Javnost, 20. april 1991, str. 3 i 5, te 4. maj 1991,str. 11; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 39 i 233-234.

30 L. Silber - A. Litl, SMRT JUGOSLAVIJE, Beograd 1996, str. 105-111.

11. aprila 1991, postignut “Dogovor o udruìvanju u Zajednicuop{tina Bosanske krajine”. Taj “dogovor” o formiranju regionalnezajednice op{tina Bosanske krajine prihvatile su Skup{tine op{tinaBosanska Dubica, Glamo~, Banja Luka, Mrkonji} Grad, BosanskaGradi{ka i dr.31 Nakon toga, formirane su zajednice op{tina isto~ne pastare Hercegovine i dr.32

Skup{tina Bosne i Hercegovine je sredinom aprila 1991.razmatrala formiranje “Zajednica op{tina Bosanske krajine” i, s tim uvezi, uputila preporuke bosansko-kraji{kim op{tinama da se suzdrèod dalje regionalizacije.33 Me|utim, ta preporuka nosiocima regionalizacijenije ni{ta zna~ila.

Vlada Bosne i Hercegovine je “izrazila bojazan da }e prestrojavanjeop{tina na etni~kom principu dovesti do zao{travanja me|unacionalnihodnosa”. Jedan broj ~lanova Vlade iz reda Srpske demokratske strankeBosne i Hercegovine javno se izjasnio za odluku op{tina Bosanskekrajine i isto~ne Hercegovine kao ispravnu iz “ekonomskih” razloga.34

Stranka demokratske akcije je u odluci o regionalizaciji op{tinau Bosni i Hercegovini vidjela formiranje etni~ki ~istih podru~ja, razbijanjeBosne i Hercegovine i poku{aj realizacije zamisli o formiranju VelikeSrbije i sl. To je i bio povod te je ta stranka u Banjaluci i Trebinjuorganizovala protestne skupove, ukazuju}i na mogu}e {tetne i nesaglediveposljedice koje mogu nastati takvom vrstom podjela.35

Konstituiraju}a sjednica “Skup{tine Zajednice op{tina BosanskeKrajine” je, uz prisustvo “blizu sto poslanika, delegiranih ispred ~etrnaestbosanskohercegova~kih op{tina (iz svake po sedam) koje su ranijedonijele Odluku o prisajedinjenju u novu regiju ovog dijela Republike”,

490

31 I. Dautba{i}, nav. dj., str. 185; Kasim Begi}, nav. dj., str. 57-58.

32 Javnost, 14. septembar 1991, str. 3.

33 Isto, 20. april 1991, str. 1 i 4. maj 1991, str. 5.

34 AIIZ, inv. br. 2-2445, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki{tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 04/143-6, 8. maj 1991, Sarajevo, Informacija ozna~ajnim ~iniocima i manifestacijama na moral i b/g /borbena gotovost / TO SR BiHza APRIL 1991. god.

35 Isto.

odràna 25. aprila 1991. u êlincu. êtiri dana kasnije (29. aprila)novoformiranoj zajednici op{tina dali su saglasnost o pristupanju Zajednicii predstavnici osam drugih op{tina, izuzev u Bosanskom Novom,“gdje je prilikom glasanja presudila suzdrànost opozicije”.36

Na sastanku Regionalnog odbora SDS-a Stara Hercegovina uFo~i, odrànom 19. aprila 1991, na kome su, pored predstavnika vlastii naroda op{tina Kalinovika, Fo~e, Gora`da, âjni~a, Vi{egrada i Rudog,prisustvovali i predsjednik Narodne stranke Crne Gore (prof. drNovak Kilibarda) i predsjednik Kluba poslanika Crne Gore (dr Mitar^vorovi}), bilo je “dosta govora oko regionalizacije Isto~ne i StareHercegovine, te Glasinca SO-e Sokola~ke regije u zajednicu op{tinaHercegovina”. U ZAJEDNI^KOM SAOP[TENJU, koga su u Fo~i20. aprila 1991. potpisali predsjednik Regionalnog odbora SDS-aStara Hercegovina, s jedne, i predsjednik Narodne stranke Crne Gore,Novak Kilibarda, s druge strane, navedeno je kako se ve}ina tih op{tina“naslanjaju i grani~e sa Crnom Gorom, pa je sasvim normalno ipotrebno razgovarati sa predstavnicima vlasti i naroda Narodnestranke Crne Gore”. Pri tom je “najve}i akcenat dat na kulturnomi duhovnom jedinstvu ovog naroda”. Tim prije, jer je “istorijskasudbina, bolje re}i nepravda, pocijepala ovaj narod, jednogporijekla, jedne vjere”. Stoga je usvojena “zajedni~ka ocjena svihu~esnika” tog fo~anskog skupa “da je ovo istorijski trenutak da sedemokratskim sredstvima izborimo za svekoliko jedinstvosrpskog naroda”.37

Skup{tina op{tine Pale je, na osnovu “odluke” Op{tinskog odboraSrpske demokratske stranke Pale, od 29. aprila 1991, i polaze}i odocjene da se “udruìvanje op{tine Pale u zajednicu Grada Sarajevapokazalo kao ekonomski neopravdano”, 8. maja 1991. donijela“Odluku” o izdvajanju Op{tine Pale iz Zajednice op{tina Sarajeva.38

491

36 Javnost, 4. maj 1991, str. 5. Za predsjednika Zajednice op{tina Banja Lukaizabran je Vojo Kupre{anin, a za potpredsjednike Radoslav Br|anin i Dragan Kneèvi}(Isto).

37 AIIZ, inv. br. 3-1082/3, Regionalni odbor SDS — Stara Hercegovina — Fo~a,Fo~a, 20. april 1991, ZAJEDNI^KO SAOP[TENJE.

38 I. Dautba{i}, nav. dj., str. 185-186; Javnost, 4. maj 1991, str. 2.

Istoga dana je, na inicijativu Regionalnog odbora SDS-a, na sjedniciSkup{tina op{tina Sokolac, Pale i Han-Pijeska, odlu~eno da se “izvr{ipovezivanje tih triju op{tina u Zajednicu op{tina Romanija”.39

I srpsko stanovni{tvo mjesnih zajednica Hre{a i Bulozi (podru~jesarajevske op{tine Stari Grad), je, zbog navodne “nemogu}nosti daostvare osnovna gra|anska prava,” septembra 1991. odlu~ilo da sepripoje “SAO Romaniji”.40 Takvu odluku je tada donijelo i “srpskostanovni{tvo olovske op{tine”.41

Regionalni odbor Srpske demokratske stranke za Staru Hercegovinu(regija “Stara Hercegovina” obuhvatala je op{tine: Kalinovik, Fo~a,Gora`de, Rudo, âjni~e i Vi{egrad), u Fo~i je 3. maja 1991. ponovorazmotrio pitanje regionalizacije sa op{tinama Isto~ne Hercegovine.S tim u vezi, jednoglasno je zaklju~eno “da se jo{ vi{e intenzivirarad na ovom vitalnom pitanju ...”. Dostavljaju}i tu ocjenu Srpskojdemokratskoj stranci Bosne i Hercegovine, u Zajedni~kom saop{tenjuRegionalnog odbora SDS Stara Hercegovina se nagla{ava kako ih “naovom putu nikakve odluke bosansko-hercegova~kog Parlamentaili Vlade ne}e onemogu}iti”.42

U Trebinju je 27. maja 1991. konstituisana “Skup{tina zajedniceop{tina Isto~ne i Stare Hercegovine”. “Odluku o udruìvanju uZajednicu” donijele su op{tine: Trebinje, Gacko, Bile}a, Nevesinje,Ljubinje, Kalinovik, âjni~e i Rudo. “Skup{tini” su prisustvovali“poslanici” svih osam op{tina. Za “predsjednika” “Zajednice” izabranje Boìdar Vu~urovi} iz Trebinja, a za “potpredsjednika” Milorad

492

39 Javnost, 11. maj 1991, str. 3.

40 Isto, 28. septembar 1991, str. 2. Obrazloènje navedene odluke je zaista obi~nala`, kao {to je i konstatacija da “....7.500 stanovnika srpske nacionalnosti usarajevskoj op{tini Stari grad jo{ uvijek nema svoje predstavnike u vlasti” (Isto).

41 Isto. S tim u vezi, Glavni odbor SDS Olova je ocijenio da je u toj op{tini“znatno porasla uznemirenost me|u srpskim narodom”, optuìv{i rukovodstvo lokalneSDA da za to snosi odgovornost. Pored toga, navodi se kako je “broj Muslimana uOlovu vje{ta~ki pove}an sjedinjenjem mjesnih zajednica Kaljine i Kneìne koje supripadale op{tini Sokolac” (Isto).

42 AIIZ, inv. br. 3-1082/6, Regionalni odbor SDS Stara Hercegovina - Fo~a,Fo~a, 3. maj 1991, ZAJEDNI^KO SAOP[TENJE.

Vujovi} iz Bile}e i Du{ko Kornja~a iz âjni~a. Pri tome je Trebinjeodre|eno i kao administrativno sredi{te “Zajednice”. Usvojen je i“Statut” i druga akta “Zajednice”, a “dat je predlog i op{tinamaStolac, Nik{i} i Dubrovnik da se i one priklju~e ovoj regiji”.43

Takvu fizionomiju “SAO isto~ne Hercegovine” imao je iMilo{evi}ev ministar Mihalj Kertes, s tim {to ju je on vidio u sastavusrpske zemlje Crna Gora. O~iglednost namjere za razbijanje Bosne iHercegovine vidljiva je i iz pomenutih istovremenih aktivnosti uBosanskoj krajini, koja je trebalo da se ujedini sa ve} progla{enomtakozvanom Kninskom krajinom u federalnu jedinicu te Jugoslavije,kao i ~injenice da se u osnovi priznaju zaklju~ci dogovora Tu|mana iMilo{evi}a iz Kara|or|eva i Tikve{a, marta i aprila 1991.Nedovr{enost tih dogovora uslovljavalo je i nepominjanje sudbineostalih dijelova Bosne, za koje je Tu|man mislio da mogu bitipodijeljeni na bazi srpske ili hrvatske ve}ine u op{tinama.43a

“Srpski narod” Bosanske krajine je, “uo~i Vidovdana” (28. juna1991.) u Bosanskom Grahovu donio odluku o “ujedinjenju razdijeljenognaroda Krajine”, koja }e, pored Srbije i Crne Gore, “~initi federalnujedinicu”, {to je “istorijska odluka Kraji{nika da formiraju svojudràvnu teritoriju”.44

Radovan Karadì} je avgusta 1991. uveo tajni sistem veza izme|uGlavnog odbora SDS-a i mjesnih odbora, te sa Republikom Srbijom.Takva tajna procedura veza progla{ena je obaveznom za slanje izvje{tajai naredbi.45

493

43 Javnost, 1. juni 1991, str. 4.

43a Dvije petokolona{ke stranke (Srpska demokratska stranka Bosne iHercegovine i Hrvatska demokratska zajednica za Bosnu i Hercegovinu) razra|ivale sute dogovore na terenu i to obiljeàvale formiranjem “SAO OBLASTI” i “HRVATSKIHZAJEDNICA”. Za to je, pored ostalog, o~igledna potvrda Begi}eva karta iz januara1992, po kojoj je tada samo jo{ pet op{tina i urbani dio grada Sarajeva ostalo nepodijeljenoizme|u njih (K. Begi}, nav. dj., izme|u strane 68. i 69.).

44 Isto, 14. septembar 1991, str. 4.

45 ICTY, Predmet: Br. IT-01-51-1, paragraf 59; Dani, specijalni prilog, 7.decembar 2001, str. 9.

Razgovori o Marti}evom hap{enju i njegovom osloba|anju, po~etkomseptembra 1991,46 otkrili su, pored ostalog, strategiju nastojanja rukovodstvaSDS-a Bosne i Hercegovine da destruira vlast i podijeli zajedni~kudràvu, kroz proces “regionalizacije” i podjelu policijskih snaga —navodno kao rezultat muslimanskih provokacija. Taj je incident sa Marti}embio vaàn za Karadì}a, koji je u razgovoru sa Milanom Babi}emobjavio svoje namjere da “zavr{i” sa Muslimanima i u vi{e prilikapominjao “blokadu” Sarajeva, kao mogu}i rezultat tog incidenta.47

“Blokadu” Sarajeva Karadì} je septembra 1991. ponovo pominjao.On je tada u telefonskom razgovoru informisao svoga vo|u SlobodanaMilo{evi}a da je “Romanija spremna na blokadu Sarajeva”, gdje“niko ne}e biti u stanju da napusti Sarajevo, bi}e to katastrofa”.48

Time je Karadì}, jo{ jednom, najavio ciljeve zlo~ina~kog karaktera,{to je od 1992. - 1995. bila politika i praksa velikosrpskog agresora injegovih kolaboracionista.

Radovan Karadì} je izvr{avao naredbe, instrukcije i druge smjernicekoje je dobijao od vo|e Velikosrpskog pokreta, Slobodana Milo{evi}a.

494

46 Isto, paragraf 32. Milan Marti} (ministar za unutra{nje poslove “SAO Krajina”i kasnije {ef policije “Republike Srpska Krajina”) i dvojica oficira JNA su 8. septembra1991. uhap{eni u Otoci kod Bosanske Krupe od strane policije Bosne i Hercegovine.Milo{evi}, Milan Babi}, Karadì} i drugi reagovali su na Marti}evo hap{enje i radilina njegovom osloba|anju. Naime, u reakcije na to hap{enje i nastojanja za njegovimosloba|anjem bio je uklju~en “najvi{i e{alon” :

a) srbijansko vo|stvo u Beogradu, uklju~uju}i Milo{evi}a i njegove saradnike,kao {to je Jovica Stani{i};

b) vojno rukovodstvo (generali Adì}, Kadijevi} i Vasiljevi}, te pukovnik RatkoMladi});

c) rukovodstvo SDS-a Bosne i Hercegovine, na ~elu sa Karadì}em iKraji{nikom, te njihovim bliskim saradnicima, kao {to je Koljevi} (Isto, paragraf 31 inap. 52-60, te paragraf 785); i

d) Alija Delimustafi}, ministar unutra{njih poslova SR Bosne i Hercegovine(Slobodna Bosna, br. 174, 14. februar 2002, str. 38).

47 Isto. Epizoda sa Marti}em, tako|e, otkriva dimenzije raspona po kome jeSlobodan Milo{evi} ostvario svoju ulogu, aktivno pomaù}i zlo~ina~ke aktivnostihrvatskih i bosanskih Srba, kroz njegov uticaj na JNA, bosanske Srbe i vo|stvohrvatskih Srba (Isto).

48 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 689, nap. 1388.

Tako je, na primjer, Milo{evi} sredinom 1991. Karadì}u izdao naredbuo realizaciji neposrednih vojnih priprema za izvo|enje oruàne agresijeprotiv Bosne i Hercegovine.49 To je jedan od krunskih dokaza i opodre|enosti Karadì}a Milo{evi}u.

U drugoj polovini 1991. rukovodstvo SDS-a Bosne i Hercegovineponovo je aktueliziralo razbijanje Bosne i Hercegovine putem regionalnogorganizovanja, odnosno organizacije zajednica op{tina, nagla{avaju}i~injenicu da “ekonomski aspekti regionalnog razvojnog konceptaimaju potvrdu {irom savremene Evrope i njene te`nje ka ‘novomsvjetskom poretku”.50 Na Konferenciji za novinare u SDS-u Bosne iHercegovine Radovan Karadì} je sredinom septembra 1991. neta~noizjavio kako “sama regionalizacija vi{e nije sporna stvar, ali se trebamodogovoriti o tehni~kim pojedinostima; kakve }e biti i kolike regije,odnosno koje }e biti njihove kompetencije u odnosu na republi~kei savezne vlasti....”.51 Dr Miodrag Simovi}, potpredsjednik Vlade SRBosne i Hercegovine, je krajem septembra i po~etkom oktobra 1991.objavio dva op{irna teksta o “udruìvanju op{tina u zajednice”, saciljem da opravda “ekonomski aspekt” regionalizacije koju je SDSBosne i Hercegovine uporno zagovarala.52

Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je, na osnovusvog Statuta i “odluke i zaklju~aka donijetih na savjetovanju op{tinskih,regionalnih i republi~kih organa Srpske demokratske strankeBosne i Hercegovine”, odrànom 7. septembra 1991. na Palama, 9.septembra 1991. donijela Odluku o imenovanju [taba za regionalizaciju.Cilj toga {taba je bio da prati “sprovo|enja Odluke o progla{enjuautonomnih regija kao neodvojivih dijelova savezne dràvefederativne Jugoslavije i sastavnih dijelova federalne jedinice

495

49 Vidi : str. 399, nap. 184 i str. 578-581.

50 Javnost, 27. juli 1991, str. 4, tekst “MOGU]NOSTI REGIONALNOGORGANIZOVANJA JUGOSLAVIJE”. Kao autori teksta potpisani su: ~lanoviPredsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, prof. dr Nikola Koljevi} i prof. dr BiljanaPlav{i}, te predsjednik SDS-a Bosne i Hercegovine, Radovan Karadì}, i prof. drVojislav Maksimovi}, predsjednik Kluba srpskih poslanika.

51 Isto, 21. septembar 1991, str. 3.

52 Isto, 28. septembar 1991, str. 4. i 5. oktobar 1991, str. 4.

Bosne i Hercegovine, kao i izdvajanje naseljenih mjesta iz jedneop{tine i uklju~ivanje u sastav druge op{tine”.53

Predsjednik Regionalnog odbora SDS za Bosansku krajinu, drRadoslav Vuki}, je u Lu{ci Palanci, 9. septembra 1991, prilikom sve~aneskup{tine povodom proslave formiranja SDS-a za Sanski Most, usvom govoru, izme|u ostalog, konkretizuju}i namjeru destrukcijezemlje i posebno Bosne i Hercegovine, poru~io da }e Srbi “osnovatisvoju dràvu u okviru Srbije ili kao posebnu federalnu jedinicu,sastavljenu od Kninske i Bosanske krajine”.54

Karadì} je 12. oktobra 1991. u telefonskom razgovoru, sa Gojkom\ogom (beogradskim knjièvnikom i profesorom), iznio genocidnenamjere prema Muslimanima, tvrde}i da }e nestati (“oni }e nestati,

496

53 AIIZ, inv. br. 3-915, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine,Predsjednik, Broj: 542-011-1/91, Sarajevo, 9. septembar 1991. — Odluka o imenovanju[taba za regionalizaciju.

Zadatak [taba za regionalizaciju je bio “da sagleda interes srpskog naroda uokviru Bosne i Hercegovine i jugoslovenske zajednice, a imaju}i u vidu njegovekonomski, razvojni, etni~ki, istorijski, sociolo{ki, geografski i svaki drugi interes,te da pripremi odgovaraju}e podloge koje }e da posluè za iznalaènje najadekvatnijihrje{enja i ostvarenje naj{irih interesa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”.

[tab je pruào “stru~nu i svaku drugu pomo} u razradi ideja i vo|enju akcijakoje se odnose na pitanja regionalizacije Bosne i Hercegovine i uspostavljanjeodgovaraju}ih odnosa u okviru Jugoslavije” (Isto, Izvr{ni odbor Srpske demokratskestranke BiH).

U [tab za regionalizaciju su imenovana sljede}a lica: Nenad Jovanovi}, VojinLale, Dra{ko Vuleta, Dragan Markovi}, Mile Dmi~i}, Vidoje Ija~i}, Ljubisav Terzi},Aleksa Milojevi}, Dragan Dokni} i Jovo Miskin. Taj je organ angaòvao i druga stru~nalica i institucije, i posebno kadar sa terena, a o svim pitanjima koja su bila bitna obavljaoje konsultacije sa organima i rukovodstvom Srpske demokratske stranke. S tim u vezi,Izvr{ni odbor SDS-a BiH je ocijenio kako je potrebno u tom “izuzetno zna~ajnomposlu, ostvariti neophodnu disciplinu, saradnju i koordinaciju u okviru Srpskedemokratske stranke BiH ...” (Isto).

Koljevi} i Plav{i} su 7. septembra 1991. formalno zatraìli od Slobodana Milo{evi}ada ih predstavlja na Konferenciji u Hagu. Milo{evi} je instruirao Kraji{nika (prekoKaradì}a) da bi trebao putovati u inostranstvo da predstavlja interese bosanskih Srbau Evropskom parlamentu u Strasburu (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 54).

54 Javnost, 14. septembar 1991, str. 2.

taj narod }e nestati sa povr{ine zemlje...”). Obrazlaù}i te zlo~ina~kenamjere prema Muslimanima (“... oni }e nestati...”), naveo je “daima 20.000 naoruànih Srba oko Sarajeva”, a “tri-~etiri stotinehiljada naoruành Srba u Bosni i Hercegovini”, “plus ima jednaArmija i oru`je i sve”. Sarajevo je, po Karadì}u, trebalo biti “crnikotao, gdje }e 300.000 Muslimana umrijeti...”.55

Karadì} je, u skladu sa navedenim zlo~ina~kim namjerama,politikom i praksom, u razgovoru sa Mom~ilom Kraji{nikom 13.oktobra 1991. izjavio da }e “u samo par dana Sarajevo nestati i bi}e500.000 mrtvih, u jednom mjesecu Muslimani }e biti uni{teni uBosni i Hercegovini.....”.56

Karadì}eve genocidne namjere i osnovni cilj “srpsko jedinstvo”trebalo je, izme|u ostalog, provesti regionalizacijom “srpskih prostora”u Bosni i Hercegovini, oslonjenom na Milo{evi}ev projekat VelikeSrbije, odnosno “Saveza srpskih zemalja”.

Cilj Projekta o regionalizaciji bio je formiranje “srpske” Bosnei Hercegovine. To je otvoreno potvr|eno 7. novembra 1991, na Petojsjednici Izvr{nog odbora, kada je, pored ostalog, razmatrana “informacijaoko regionalizacije”. Zaklju~eno je da “ranija Komisija” za organeStranke pripremi “okvir organizacije regija, kako bi se cjelovitijesagledala njihova organizacija i na~in funkcionisanja vlasti (Skup{tina,Vlada i dr.)”. Pri tome je zauzet stav da “treba omogu}iti da sepo{tuje princip da regijom bude obuhva}eno i zaokruènonacionalno i teritorijalno bogatstvo” i ukazano da je cilj “imatisrpsku Bosnu i Hercegovinu...”.57 Polaze}i od tih “opredjeljenja”,zaklju~eno je da za narednu sjednicu Izvr{nog odbora treba pripremitisve materijale koji su do tada ra|eni “(Osnovni materijal o

497

55 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 53, 61 i 200, nap. 400. Tom jeprilikom Karadì} rekao i sljede}e: “Broj Srba }e biti reduciran, a Hrvati }e bitijedini koji }e profitirati, po{to }e oni sa~uvati njihove op{tine” (Isto).

56 Isto, paragraf 688. Te genocidne namjere prema Bo{njacima Radovan Karadì}je ponovio i u razgovoru sa Mom~ilom Mandi}em (Dani, 14. februar 2003, str. 43).

57 Raniji, jo{ neprevazi|eni, trendovi su i{li na formiranje “Srpske krajine”(spajanjem Bosanske i Kninske), te priklju~enja isto~nih dijelova Bosne i HercegovineSrbiji, odnosno Crnoj Gori.

demografsko-ekonomskoj analizi regionalnog razvoja, kao i njegovaneks)” i dostaviti ih ~lanovima tog odbora.58

Sprovode}i nacionalnu (etni~ku-srpsku) neustavnu regionalizaciju,“zajednice op{tina” su tokom septembra, oktobra i novembra 1991.transformirane u “srpske autonomne oblasti” (SAO), odnosno maledràvice.59

U Trebinju je 12. septembra 1991, na sjednici “Skup{tine zajedniceop{tina isto~ne i stare Hercegovine” donesena “odluka” o progla{enju“Srpske autonomne oblasti Hercegovina”, u ~iji su sastav u{le op{tine:Trebinje, Bile}a, Gacko, Nevesinje, Kalinovik, Ljubinje, Rudo i âjni~e.U “odluci” se navodi da je “SAO Hercegovina” “neodvojivi dio saveznedràve federalne Jugoslavije i sastavni dio federalne jedinice Bosnei Hercegovine”.60

Po tom modelu najve}i dio Bosne i Hercegovine (izuzev zapadneHercegovine) je u kratkom periodu “saoiziran”. Pored “politi~ke volje”rukovodstva SDS Bosne i Hercegovine i “èlje srpskog naroda da

498

58 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 240/1, Zapisnik sa Pete sjednice Izvr{nog odboraSrpske demokratske stranke, odràne 7. novembra 1991.

Zanimljivo je ista}i podatak da je na sjednici Politi~kog savjeta SDS-a, od 15.oktobra 1991, Milivoje Tutnjevi}, pored ostalog, izjavio kako “regije moraju bitispremne da izvr{e blokadu robno-nov~anih puteva prema Sarajevu” (AIIZ, FondSDS, Inv. br. 110, Zabilje{ke sa sjednice Savjeta Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine, odràne 15. oktobra 1991.).

59 L. Silber - A. Litl, nav. d., str. 241.

60 Javnost, 14. septembar 1991, str. 3. I srpski narod sa podru~ja Fo~e se, “naosnovu izraène èlje, pripojio SAO Hercegovina”(AIIZ, inv. br. 3-1082/11, Srpskademokratska stranka, Op{tinski odbor SDS-a Fo~a, Br. 143/91, 17. oktobar 1991,POZIV; Isto, inv. br. 3-1082/12, Srpska demokratska stranka BiH, Op{tinski odborSDS-a Fo~a, Odbornici iz redova SDS-a i SPO SO Fo~a, Privremeni odbor dijela StareHercegovine, Br. 146/91, Fo~a, 18. oktobar 1991, ODLUKA).

Stranka demokratske akcije je u septembru 1991. optuìla SDS Bosne i Hercegovineza kr{enje sporazuma o koaliciji, progla{avanjem “srpskih autonomnih oblasti”. S tim uvezi, u Saop{tenju SDA se navodi kako je “stvaranje srpskih autonomnih oblasti u Bosnii Hercegovini onemogu}ilo funkcionisanje republi~ke Vlade, a u isto vrijeme, predstavljalonapad na zajedni~ku vlast u Bosni i Hercegovini”. SDA je, pored ostalog, insistirala natome da se srpsko rukovodstvo odrekne formiranja “autonomnih oblasti” i “spontano”postavljenih barikada (L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 241), ali to nije imalo nikakav efekat.

ìvi u federativnoj Jugoslaviji i u Bosni i Hercegovini koja jefederalni dio Jugoslavije”, za realizaciju tog projekta, postojala je i“nau~na osnova”, pod autorstvom i mentorstvom Beograda.61

Autonomna regija Bosanska krajina transformirana je 16. septembra1991. u “SAO krajinu”, odnosno Autonomnu Regiju krajina. U oktobruje, sa sjedi{tem u Sarajevu, progla{ena SAO Romanija. Po~etkomnovembra 1991. formirane su SAO Sjeverna Bosna i SAO Bira~.62

U svim “SAO” izabrani su odbornici u “skup{tinama”, usvojeni“statuti”, konstituirane “vlade”, usvojeni “programi rada”, itd. Takosu na sjednici “Skup{tine srpske autonomne oblasti Romanija”,odrànoj 22. oktobra 1991. na Sokocu, “prihva}ene odluke zboragra|ana mjesnih zajednica i naseljenih mjesta sa podru~ja op{tinaRogatice, Olova, Starog Grada i Trnova o priklju~enju SAORomaniji”, konstituisana “vlada SAO Romanije” i usvojen “privremenistatut”, kojim je ta oblast definirana “kao demokratska i autonomnajedinica u sastavu srpske Bosne i Hercegovine i Federativne

499

61 K. Begi}, nav. dj., str. 58; Javnost, 21. septembar 1991, str. 5. Republi~ki zavodza dru{tveno planiranje Bosne i Hercegovine je septembra 1991, u tajnom elaboraturegionalizacije Bosne i Hercegovine “DEMOGRAFSKO - EKONOMSKA ANALIZAREGIONALNOG RAZVOJA, ALOKACIJE PRIRODNIH I DRUGIH RESURSA UREPUBLICI - I UTICAJ TIH FAKTORA NA REGIONALIZACIJU I POLO@AJPOJEDINIH NARODA - POSEBNO SRPSKOG”, mimo programa Vlade SR BiH,uradio “nau~nu” i “stru~nu” osnovu za saoizaciju Bosne i Hercegovine (K. Begi}, nav.dj., str. 58, nap. 3.).

62 Javnost, 21. septembar 1991, str. 5; 28. septembar 1991, str. 4; 26. oktobar1991, str. 2; 9. novembar 1991, str. 2 i 25. januar 1992, str. 2; K. Begi}, nav. dj., str. 59;L. Silber - A. Litl, nav. dj., str 241.

U sastav “Autonomne regije Bira~”, formirane “voljom srpskog naroda”, u{la supodru~ja op{tina [ekovi}i i Vlasenica i dijelovi op{tina: Bratunac, Zvornik, Srebrenica,Kalesija, Kladanj i @ivinice, te “naseljena mjesta, okruzi i podru~ja koja se, u skladusa ovom odlukom, naknadno priklju~e”. “Autonomna regija Bira~” je progla{ena kao“demokratska autonomna jedinica suverenih gra|ana i naroda i neodvojivi dio federativneJugoslavije kao savezne dràve koju sa~injavaju republike Srbija, Crna Gora i drugefederalne jedinice koje izraze slobodnu volju da ostanu u ovoj saveznoj dràvi”.

Konstituiraju}u sjednicu je otvorio i njom predsjedavao Mom~ilo Vla~i}, predsjednikSDS [ekovi}i. Tom su prilikom usvojeni “osnovni normativni akti”: odluka, statut iposlovnik o radu “Autonomne regije Bira~”, te izabrani: predsjednik, potpredsjednik,sekretar i mandatar “vlade” (Mr Milenko Stani}) — Javnost, 25. januar 1992, str. 2.

Jugoslavije”.63 Na zasjedanju Skup{tine “SAO Hercegovine”, 21.oktobra 1991, izabran je mandatar prve “vlade”, koji je bio zaduènda, prije “plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, zakazanogza 10. novembar, predloì “sastav svog kabineta i izloì osnovneprograme ‘vlade’”. Tada je odlu~eno da se formira radio-televizijaHercegovine. U cilju realizacije tog “izuzetno zna~ajnog projekta”zaklju~eno je da se zatraì pomo} RTV Srbije. “Skup{tina” je“izrazila javni protest Komandi oruànih snaga zbog oklijevanjau preduzimanju ozbiljnih vojnih operacija na frontu. Armiji sezamjera na sporom ~i{}enju svojih redova od pla}enih izdajnika,petokolona{a, kolebljivaca i la`nih mirotvoraca. Apeluje se naoficirski kadar da vodi ra~una o tradicionalnom zna~enjuoficirske i vojni~ke ~asti u na{em narodu”. Upozorene su komandeoruànih snaga da su “primirja odnijela previ{e ìvota na{ihvojnika i gra|ana, i da se o miru moè govoriti i pregovarati tekonda kad se neprijatelj vojni~ki potpuno i trajno porazi”.64

Ovi “javni protesti”, “zamjerke” i “upozorenja” komandamaoruànih snaga na zasjedanju “SAO Hercegovine”, 21. oktobra 1991,jasno govore da se ta oblast i dràva, u ~ijem je sastavu, nalazi u ratu.

“Srpske autonomne oblasti” u po~etku su “izgledale sme{no....Kruìli su vicevi o SAO; me|utim, sve brojniji kontrolni punktovisa naoruànim Srbima jasno su davali do znanja da se Srbi uop{tene {ale”.65

500

63 Javnost, 26. oktobar 1991, str. 2. Prva sjednica “vlade” “SAO Romanija” odrànaje 23. decembra 1991. u hotelu Bistrica na Jahorini, na kojoj su “podràni stavoviSrpske skup{tine Bosne i Hercegovine o progla{enju Srpske Bosne”. Istovremenoje ta “vlada” ~estitala i podràla “progla{avanje Srpske Republike Krajine sa sjedi{temu Kninu”. U saop{tenju za javnost sa te sjednice izraèno je “uvjerenje da je priznavanjenezavisne BiH smrtni udarac za njenu dràvnost — sa trenutnim ili odloènimdjelovanjem” (Javnost, 28. decembar 1991, str. 2).

64 Isto, 26. oktobar 1991, str. 2 i 9. novembar 1991, str. 2; K. Begi}, nav. dj., str. 59;L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 241. “Skup{tinu” je “prigodnim govorom, retrospektivnimhodom istorijskim stazama zna~enja Hercegovine u istoriji i duhovnosti cjelokupnogsrpskog naroda, i pregledom aktuelnih doga|aja u srpskim zemljama i krajinama”,pozdravio “istaknuti srpski predstavnik, predsjednik Kluba srpskih poslanika u Skup{tiniBiH prof. dr Vojislav Maksimovi}” (Javnost, 26. oktobar 1991, str. 2).

65 L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 241. S tim u vezi, Silber i Litl pi{u da je “Idejao progla{avanju, na primer, Romanije, planinskog predela izvanredne lepote isto~no odSarajeva, za srpsku autonomnu oblast ili mikro dràvicu, delovala apsurdno” (Isto).

Da su se u Bosni i Hercegovini mogli doga|ati takvi apsurdi,dok istovremeno postoji Predsjdni{tvo, Skup{tina i Vlada SR Bosne iHercegovine, posljedica je vrlo guste okupacije zemlje, a posebnodefinitivnog zavr{etka pu~eva na nivou SFRJ, ali i nesre}ne koalicijevladaju}ih stranaka u Bosni i Hercegovini, koja nije bila neminovnostvi{estrana~kih izbora. Time je Jugoslavija prakti~no prestala postojati.Sve to je pospje{ila i neaktivnost Savjeta sigurnosti Ujedinjenihnacija, te “kilave” mjere mirovnog procesa i me|unarodne zajednice iposebno sporost rada Ha{ke konferencije o Jugoslaviji.

Za uvla~enje u petokolona{ku aktivnost {to ve}eg broja gra|anasrpske nacionalnosti trebala su i zna~ajna finansijska sredstva. Svesrpskisabori, velike skup{tine, masovni zborovi i mitinzi, savjetovanja, sastanciodbora i komisija, ekspertnih timova, {tabova i putovanja, smje{taj stranihgostiju i intezivna propaganda odnosili su mnogo novaca, a dio tro{kovapadao je i na teret budètskih sredstava op{tina i Socijalisti~ke RepublikeBosne i Hercegovine. Ve} u jesen 1991. “srpske autonomne oblasti”su obustavile uplate poreza i drugih davanja prema Republici. Uzmeli se u obzir ukupna povr{ina tim oblastima zahva}enih op{tina postajejasno kako je to snaàn udar bio na finansijski opstanak Republike.

“Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” je, polaze}iod sumnjivih rezultata izja{njavanja na Plebiscitu srpskog naroda, odrànom9. i 10. novembra 1991, na svojoj drugoj sjednici od 21. novembra 1991,verifikovala sve dotada{nje odluke o formiranju kolaboracionisti~kihsrpskih organa vlasti — “odluke o progla{enju Srpske autonomne regijei autonomnih oblasti u Bosni i Hercegovini”.66

Tom su “odlukom” verifikovane sljede}e “srpske autonomne regijei oblasti” :

1. Autonomna regija Krajina;67

501

66 AIIZ inv. br. 3 - 491/5, Odluka o verifikaciji progla{enih srpskih autonomnihoblasti u Bosni i Hercegovini; Javnost, 7. decembar 1991, str. 10; S. êki}, AGRESIJA NABOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991. - 1993, Sarajevo 1994, str. 275-276.

67 Isto. Autonomnu regiju Krajina sa~injavale su sljede}e op{tine: “Banja Luka,Bosanski Petrovac, êlinac, Glamo~, Klju~, Kotor Varo{, Kupres, Lakta{i, Mrkonji}Grad, Prijedor, Prnjavor, Sanski Most, Skender Vakuf, Srbac, [ipovo, Titov Drvar iSrpska op{tina Bosanska Krupa, kao i dijelovi op{tina sa ove regije sa ve}inskimsrpskim narodom, sa sjedi{tem u Banja Luci” (Isto).

2. Srpska autonomna oblast Hercegovina;68

3. Srpska autonomna oblast Romanijsko-bir~anska;69

4. Srpska autonomna oblast Semberija;70

5. Srpska autonomna oblast Sjeverna Bosna.71

Krajem novembra 1991. formirana je Srpska autonomna oblastSemberija i Majevica, u ~iji sastav su, pored Bijeljine, Ugljevika iLopara, od 26. novembra u{la “i srpska naseljena mjesta koja gravitirajuovoj autonomnoj oblasti, a pripadaju op{tinama Br~ko, Tuzla,Kalesija, Zvornik i Srebrenik”. Tada je izabran i predsjednik “vlade”SAO Semberije i Majevice (inènjer \or|e Arsenovi}). Usvojen je i“prijedlog Odluke o obustavljanju davanja poreza i dijela drugihobaveza prema Republici”.72

U [ekovi}ima je 8. januara 1992. konstituirana Autonomna regijaBira~, “kao sastavni dio Srpske Republike Bosne i Hercegovine, a samimtime i Jugoslavije”. U njen sastav su, “po{tuju}i volju naroda izre~enudemokratskim putem”, u{le op{tine [ekovi}i i Vlasenica sa cjelokupnomteritorijom i dijelovi op{tina Kalesija, @ivinice, Kladanj, Zvornik, Olovo,Bratunac i Srebrenica. Za predsjednika “regije” izabran je MiloradVukajlovi}, a za mandatara “vlade” imenovan je Mr Milenko Stani}.73

502

68 Isto. SAO Hercegovinu su sa~injavale op{tine: “Bile}a, ̂ ajni~e, Gacko, Kalinovik,Ljubinje, Nevesinje, Rudo, Trebinje i Fo~a, kao i dijelovi drugih op{tina sa ove regijesa ve}inskim srpskim narodom, sa sjedi{tem u Trebinju” (Isto).

69 Isto. “SAO Romanijsko-bir~anska” sa~injavale su op{tine: “Han Pijesak, Pale,Sokolac, Vlasenica, Olovo i [ekovi}i, kao i dijelovi op{tine Rogatica i drugih op{tinasa ove regije sa ve}inskim srpskim narodom, sa sjedi{tem u Sarajevu” (Isto).

70 Isto. SAO Semberiju sa~injavale su op{tine: “Bijeljina, Lopare i Ugljevik, kao idijelovi op{tina sa ove regije sa ve}inskim srpskim narodom, sa sjedi{tem u Ugljeviku” (Isto).

71 Isto. SAO Sjevernu Bosnu, sa sjedi{tem u Doboju, sa~injavali su “dijeloviop{tina sa ve}inskim srpskim narodom i to: Tesli}, Doboj, Te{anj, Derventa, BosanskiBrod, Odàk, Bosanski [amac, Modri~a, Grada~ac, Gra~anica, Lukavac, Srebrenik,@ivinice, Banovi}i, Zavidovi}i, Maglaj i Ora{je” (Isto).

72 Javnost, 14. decembar 1991, str. 2.

73 Isto, 18. januar 1992, str. 2.

“Srpske autonomne oblasti” su, ve} u januaru 1992. obuhvatale62,94% (ili 32.222 km2) dràvne teritorije,74 a 13. marta 1992. Srpskademokratska stranka Bosne i Hercegovine je, na osnovu toga, podnijelai “zvani~nu ponudu” o podjeli Bosne i Hercegovine (61,06% prema38,4% ili 32.260 km2 prema 18.862 km2).75

Formiranjem “srpskih autonomnih oblasti” prakti~no je i zavr{enoteritorijalno zaokruìvanje prioritetnih pretenzija o srpskim teritorijama.Dràvno-pravnim osamostaljenjem “srpskih oblasti i zemalja”, odnosnoprogla{avanjem “SAO”, flagrantno je prekr{en ustavno-pravni sistemBosne i Hercegovine i izvr{ena potpuna destrukcija sistema podjelenadle`nosti. Samoprogla{ene “srpske oblasti” preotele su ovla{tenja kojasu bila u isklju~ivoj nadle`nosti Republike, pa i Socijalisti~ke FederativneRepublike Jugoslavije (odbrana, mobilizacija, poreski sistem i dr.), iprigrabile one koje su, po Ustavu, u nadle`nosti op{tina.76

Organi vlasti srpskih paradràvnih tvorevina u 1991. nisu priznavalilegalnu vlast Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine u Sarajevu.Vojnom i politi~kom rukovodstvu Srbije ~ak su se obra}ali i za pruànjeneposredne pomo}i, posebno za dodjelu materijalno-tehni~kih sredstava,uklju~uju}i i helikoptere. Legalni organi vlasti Bosne i Hercegovine nina ostatku Republike, bez saglasnosti okupacionog komandanta Drugevojne oblasti JNA, nisu mogli preduzeti bilo kakvu dràvnu mjeru.77

Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je 14. oktobrasru{ila “krhki konsenzus koji je kako-tako odràvao funkcionisanjepodijeljenog Parlamenta. U toku burne sjednice, koja je trajalacijelu no}, delegati Srpske demokratske stranke su s prezirom odbaciliprijedlog Stranke demokratske akcije i Hrvatske demokratske

503

74 K. Begi}, nav. dj., str. 68-69. Tada su “hrvatske zajednice” obuhvatale 20,88%(ili 10.689 km2) dràvne teritorije. Podru~ja koja nisu bila obuhva}ena “saoizacijom”i “haoizacijom” obuhvatala su 3,52% (ili 1.818 km2) dràvne teritorije.

75 Isto, mapa 3 (izme|u str. 100-101).76 K. Begi}, nav. dj., str. 59.

77 S. êki}, nav. dj., str. 28-31; Isti, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NADBO[NJACIMA 1991. - 1995, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zborniksaop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd 7. - 9. novembar 2001, Beograd 2002,str. 312-312.

zajednice o suverenitetu Republike i poloàju Bosne u Jugoslaviji”.78

Naime, u no}i izme|u 14. i 15. oktobra 1991. Radovan Karadì} je, nasjednici Skup{tine SR Bosne i Hercegovine, na kojoj je razmatranopitanje budu}nosti Republike, “objavio smrtnu kaznu muslimanskomnarodu”, javno zaprijetiv{i da Muslimani mogu nestati: “.... Ovo jeput na koji vi ho}ete da izvedete Bosnu i Hercegovinu ista onaautostrada pakla i stradanja kojom su po{li Slovenija i Hrvatska.Nemojte da mislite da ne}ete odvesti Bosnu i Hercegovinu upakao, a muslimanski narod mo`da u nestanak, jer muslimanskinarod ne moè da se odbrani ako bude rat ovdje...”.79

Radovan Karadì} je navedenu izjavu kasnije pojasnio, tvrde}ida su “Muslimani najvi{e ugroèni. Oni su najvi{e ugroèni ne samou fizi~kom smislu, i ja nisam mislio da bi oni mogli nestati samofizi~ki; to je tako|e po~etak kraja njihovog postojanja kao nacije”.80

Navode}i da je “dosada{nja politika stranke ra|ena zamirnodopsko uslove”, Velibor Ostoji} je, na sjednici Savjeta Srpskedemokratske stranke Bosne i Hercegovine, od 15. oktobra 1991, za budu}irad predloìo opstrukciju rada Skup{tine Bosne i Hercegovine, medijskirat i formiranje paralelnih organa vlasti (i na nivou Republike), koji bise, prije svega, ogledali u formiranju tzv. srpskog parlamenta.81

I pored nepovoljnog toka doga|aja na frontu u Hrvatskoj i naHa{koj konferenciji, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovineje ubrzano zao{travala situaciju i u Bosni i Hercegovini. O~ekuju}i ishodHa{ke konferencije, vlasti Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovinenisu ozbiljno reagovale. Radovan Karadì} je 18. oktobra 1991, “na osnovustatutarnih ovla{tenja”, naredio “uvo|enje vanrednog stanja” u Srpskojdemokratskoj stranci. Vanredno stanje je bilo obavezuju}e za sve

504

78 L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 241.

79 S. êki}, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA1991. - 1993, Sarajevo 1994, str. 269; L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 241-242; N. Cigar,GENOCID U BOSNI - POLITIKA “ETNI^KOG Î[]ENJA”, Sarajevo 1998,str. 47-48.

80 N. Cigar, nav. dj., str. 47-48.

81 AIIZ, inv. br. 3-110, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, Savjetstranke, 15. oktobar 1991. godine, ZABILJE[KE.

njene organe, ~lanstvo i funkcionere u vlasti. Svi op{tinski odbori su bilidu`ni da svakodnevno zasjedaju i organizuju deùrstvo u toku 24 ~asa.82

Poslanici Kluba Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovinei Srpskog pokreta obnove (“srpski poslanici, kao legalno izabrani ipoliti~ki legitimni predstavnici neotu|ivog suvereniteta srpskognaroda u Bosni i Hercegovini”) donijeli su 18. oktobra 1991. Odlukuo sprovo|enju plebiscita srpskog naroda. Tom je odlukom utvr|enovrijeme sprovo|enja “plebiscita” (10. novembar 1991.), “na kome }ese srpski narod izjasniti o ostajanju u zajedni~koj dràvi sa Srbijom,Crnom Gorom, SAO Krajinom, SAO Slavonijom, Baranjom iZapadnim Sremom, i drugim koji se za taj ostanak izjasne”, iimenovana Komisija.83

Struktura budu}e “zajedni~ke dràve” ve} sama po sebi jasnoukazuje na namjere Velikosrpskog pokreta i dràvnog rukovodstva Srbije,te njihovih kolaboracionista, da se prvo uni{ti postoje}a zajedni~kadràva (SFRJ), kako bi mogli formirati planirane srpske federalnejedinice (izme|u ostalih SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja izapadni Srem i naravno Srpska Bosna i Hercegovina).

U Telegramu Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovineupu}enom Slobodanu Milo{evi}u, 20. oktobra 1991, izraèna je zahvalnostvo|i Velikosrpskog pokreta “zbog ~uvanja srpskog naroda u celini”,s uvjerenjem da }e, zahvaljuju}i njemu i svim politi~kim snagama uSrbiji, ostvariti svoje ciljeve — srpsko politi~ko i dràvno jedinstvo.84

505

82 Isto, inv. br. 3-1051/3, Telegram Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine,18. oktobar 1991; Isto, inv. br. 3-1051/8, SDS Bosne i Hercegovine, Op{tinski odborSDS Novi Travnik, 19. oktobar 1992. — Glavnom odboru SDS Bosne i Hercegovine;ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 200, nap. 402.

Op{tinski odbor SDS Novi Travnik je 19. oktobra 1991. obavijestio Glavni odborSDS BiH da su, postupaju}i po navedenom telegramu Radovana Karadì}a, “uvelivanredno stanje”, pri ~emu su organizovali deùrstvo “non-stop 24 sata” (AIIZ, FondSDS, inv. br. 3-1051/8).

83 Isto, inv. br. 3-353/17, Odluka o sprovo|enju plebiscita srpskog naroda, Sarajevo,18. oktobar 1991. Tom je odlukom, koja je stupila “na snagu danom dono{enja”,imenovana Komisija za sprovo|enje plebiscita u sljede}em sastavu: Petko ân~ar(predsjednik), Rajko Kasagi} (~lan), Goran Zeki} (~lan), Milo{ Savi} (zamjenik),Ljubo Bosilj~i} (zamjenik), Vidoje Ija~i} (zamjenik) i Stojan Dragovi} (sekretar).

84 Isto, inv. br. 3 - 921, Telegram Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine- Slobodanu Milo{evi}u, 20. oktobar 1991. U tom se telegramu, pored ostalog, navodi:

êtiri dana kasnije (24. oktobra) Karadì} je u razgovoru izme|uMilo{evi}a i njega izjavio da su srpski kolaboracionisti, na ~elu sanjim, pripremili sve u cilju zauzimanja teritorija, na kojima }e “osnovatipunu vlast”. Te su aktivnosti bile u skladu sa njihovim zlo~ina~kimnamjerama - “borba za ìvotni prostor”, {to je bio njihov cilj.85

U planiranju i pripremanju zlo~ina u Bosni i Hercegovini rukovodstvopetokolona{ke Srpske demokratske stranke je u~estvovalo i kroz izradu,usvajanje i potpisivanje brojnih dokumenata (odluke, deklaracije, upustva,poslovnici, preporuke i sl.). Na taj na~in je, uporedo sa “saoizacijom”,uslijedilo konstituiranje okupacionih i kolaboracionisti~kih organa nanivou Dràve, prije svega, “srpskog parlamenta” — “Skup{tine srpskognaroda”. Naime, poslanici Kluba Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine i Srpskog pokreta obnove u Skup{tini Bosne i Hercegovinesu, na konstituiraju}oj sjednici, 24. oktobra 1991, donijeli “Odluku oosnivanju Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, kao“najvi{i predstavni~ki i zakonodavni organ srpskog naroda uBosni i Hercegovini”.86

506

“U ovom istorijskom trenutku, kada je srpski narod ponovo izloèn ucenama iultimatumima, izraàvam Vam, u ime Srba u Bosni i Hercegovini, zahvalnostzbog ~uvanja srpskog naroda u celini.

Ucene i ultimatume dobijali smo i u teìm prilikama, pa ih nismo prihvatalii izlazili smo kao pobednici. Ovoga puta, Srbi u Bosni i Hercegovini i Srbi u biv{ojHrvatskoj, odlu~ili su da odbrane svoj opstanak i doprinesu definitivnom ostvarenjusrpskog politi~kog i dràvnog jedinstva.

Va{e drànje, kao i drànje svih politi~kih snaga u Srbiji, uveravaju nas da}emo ostvariti, svoj, na ustavu, pravu i pravdi, zasnovan cilj” (Isto).

85 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 48 i 57-58. Tada je Karadì} naveokako ne postoji na~in da oni (tj., po njemu, Srbi) u Bosni i Hercegovini ìve saBo{njacima, da }e “osnovati punu vlast nad srpskim teritorijama u Bosni iHercegovini i nijedan od njegovih (tj. Izetbegovi}evih) pravnika ne}e pomoliti nostamo”, te da Izetbegovi} “ne}e mo}i da iskaè svoju mo}. On ne}e imati kontrolunad 65% njegove teritorije” (Isto).

86 Javnost, 26. oktobar 1991, str. 1; S. êki}, nav. dj., str. 270-272. “Skup{tinusrpskog naroda” su na kraju prvog zasjedanja pozdravili “ugledni gosti”. Stanko Cvijan,ministar u Vladi Srbije, za odnose sa Srbima izvan Srbije, pozdravio je “poslanike” u“ime rukovodstva Republike Srbije i u svoje ime”, ukazuju}i na “bu|enje srpskog narodai izvan Republike Srbije”, te na “prednost” srpskog naroda (“to {to smo najmasovnijinarod u Jugoslaviji i {to imamo ~injenice na svojoj strani”). Dr Dragan Kalini}, tzv.

U “odluci” se, pored ostalog, navodi da }e “srpski predstavnici”nastaviti rad u vije}ima i radnim tijelima Skup{tine SR Bosne i Hercegovineu koje su birani, osim u slu~ajevima kada se ocijeni da akta skup{tinskihvije}a koja se razmatraju i usvajaju ugroàvaju ravnopravnost inacionalni interes srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.

Za predsjednika “skup{tine” izabran je Mr Mom~ilo Kraji{nik, “koji}e tako ubudu}e obavljati funkciju prvog ~ovjeka srpskog parlamenta”,a za potpredsjednike Milovan Milanovi} i Branko Simi}, te Milo{Savi} za sekretara.87

Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je na navedenojsjednici, navodno “sprovode}i volju svog naroda”, ustvari po naloguili u saglasnosti sa “Srpskom koordinacijom”, pod predsjedavanjemMom~ila Kraji{nika, donijela “i prve zna~ajne zaklju~ke” :

507

nezavisni narodni poslanik je, polaze}i od ocjene da je “ovo trenutak kada se stvaraistorija i kada je nemogu}e biti mimo svog naroda i sudbine koja ga ~eka”, pristupio“Skup{tini srpskog naroda”.

Formiranje Skup{tine srpskog naroda za dr Nikolu Koljevi}a je “istorijski dan”i “istorijski trenutak”, jer oni koji su “radili na tome” znaju “iz koliko je ruku i glavatrebalo da iza|e i posla i misli” da bi “do~ekali ovaj istorijski trenutak ...”.

Iznose}i la`nu tezu po kojoj “za rasturanje Jugoslavije” stoji “velikogermanskiekspanzionizam i doma}i fa{izam”, Radovan Karadì} je, izme|u ostalog, naglasiokako Srbi znaju svoj cilj — “ho}emo da sa~uvamo dràvu koja }e nam omogu}iti politi~koi dràvno jedinstvo srpskog naroda ...”.

Srpska skup{tina je dobila i podr{ku Srpske pravoslavne crkve. Protojerej LazarVasiljevi} je, u ime mitropolita dabro—bosanskog, Vladislava, i u ime “sveg sve{tenstvaparohije Dabro-bosanske, i u svoje ime” “srda~no” pozdravio “delegate” i prenioim poruku da je “Srpska pravoslavna crkva u ovim te{kim i sudbonosnim danimapo srpski narod sa vama i uz vas”.

Naglasiv{i da su za “strategiju razbijanja Jugoslavije”, ~iji je “Ha{ka konferencijazavr{ni dio”, krivi “neprijatelji srpskog naroda”, Dr Dragan \okanovi}, predsjednikStranke federalista, se zaloìo za “o~uvanje otad`bine”, te naveo da Skup{tina srpskognaroda treba da osigura nacionalni suverenitet srpskog naroda u Bosni i Hercegoviniza sva vremena”.

Nezakonito konstituisanje srpske “nacionalne skup{tine” u Bosni i Hercegovinije, po ocjeni Udruènja Srba iz Bosne i Hercegovine u Srbiji, bio “legitiman odgovoristorijskom isku{enju” (Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4).

87 Isto.

- “Odluku o ostajanju srpskog naroda Bosne i Hercegovine uzajedni~koj dràvi Jugoslaviji”, koja negira pravo Republike Bosnei Hercegovine na nezavisnost i utvr|uje granice budu}e srpske dràve,{to ukazuje na ciljeve srpskog naroda - formiranje “Velike Srbije”. U“odluci” se, izme|u ostalog, izraàva “volja” bosanskohercegova~kihSrba “da i dalje namjeravaju da ìve u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji saSrbijom, Crnom Gorom, SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja i ZapadniSrem, te drugima koji se za taj ostanak izjasne”.88 Zaklju~eno je da }eta “odluka” “stupiti na snagu, nakon provedenog plebiscita srpskog narodau Bosni i Hercegovini, koji }e se odràti 9. i 10. novembra ove godine”.89

- “Odluku o davanju ovla{tenja za predstavljanje i za{tituinteresa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, kojom se “ure|ujuovla{}enja za predstavljanje i za{titu srpskog naroda u Bosni i Hercegoviniu organima Federacije, odnosima sa drugim dràvama i me|unarodnimorganizacijama i institucijama”,90 a “uskra}uje se pravo predstavljanjasrpskog naroda” svim dotada{njim nosiocima funkcija u Republici iFederaciji. Time je i ova “odluka” potvrdila srpske ciljeve u Bosni iHercegovini. Tom “odlukom” je trebalo onemogu}iti proces odlu~ivanjau legalnim organima Bosne i Hercegovine.91

508

88 AIIZ, inv. br. 3 - 453, Odluka o ostajanju Srpskog naroda Bosne i Hercegovineu zajedni~koj dràvi Jugoslaviji, Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4.

89 Isto.

90 Odluka o davanju ovla{}enja za predstavljanje i za{titu interesa Srpskognaroda u Bosni i Hercegovini; Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4; Slu`beni glasniksrpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 1, Sarajevo, 15. januar 1992.

“Za predstavljanje i za{titu interesa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”ovla{teni su sljede}i rukovodioci SDS-a Bosne i Hercegovine :

1. Dr Nikola Koljevi}, za u~e{}e u radu Mirovne konferencije o Jugoslaviji u Hagu;

2. Dr Biljana Plavi{i}, za kontakte sa predstavnicima drugih dràva, me|unarodnihorganizacija i institucija;

3. Dr Milutin Najdanovi}, za Skup{tinu SFRJ;

4. Dr Radovan Karadì}, za Predsjedni{tvo SFRJ;

5. Dr Miodrag Simovi}, za Savezno izvr{no vije}e.

91 Isto.

- “Odluku o raspisivanju i provo|enju plebiscita srpskognaroda u Bosni i Hercegovini”.

U “odluci” su istaknuti i ciljevi raspisivanja “na teritoriji Bosnei Hercegovine plebiscita srpskog naroda” (“radi potvr|ivanja OdlukeSkupštine srpskog naroda Bosne i Hercegovine o svom ostajanju uzajedni~koj dràvi Jugoslaviji sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajina,SAO Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, te drugima koji se za taj ostanakizjasne”), utvr|eno je pitanje na koje }e se srpski narod izjasniti, zatimvrijeme i na~in organiziranja, te objavljivanje rezultata plebiscita.92

- “Odluku o imenovanju Glavne komisije za provo|enje plebiscitasrpskog naroda u Bosni i Hercegovini”. Komisija je bila du`na da“Skup{tini srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” podnese izvještaj outvr|ivanju rezultata glasanja.93

- “Odluku o statusu funkcionera, rukovode}ih radnika i drugihradnika u republi~kim dràvnim organima”. Iako su formirali ilegalnu“skupštinu” i zapo~eli rad u njenim “organima”, funkcioneri, rukovode}iradnici i drugi radnici srpske nacionalnosti u republi~kim dràvnimorganima su, po toj “odluci”, nastavili “sa vršenjem poslova i zadataka nakoje su izabrani, imenovani, postavljeni ili raspore|eni”, ostvaruju}i“svoja prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa u organu ilislu`bi u kojoj vrše funkciju, odnosno poslove i zadatke, u skladu sazakonom, drugim propisima i op{tim aktima”.94

Iz dokumenata koje je usvojila “Skupština srpskog naroda uBosni i Hercegovini” vidljive su ~injenice koje potvr|uju postojanjenamjera za destrukciju i uni{tavanje Republike Bosne i Hercegovine,

509

92 AIIZ, inv. br. 3-490/13, Odluka o raspisivanju i provo|enju plebiscita srpskognaroda u Bosni i Hercegovini; Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4.

93 AIIZ, inv. br. 3-490/14, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, Sarajevo,24. oktobar 1991, Odluka o imenovanju Glavne komisije za provo|enje plebiscita srpskognaroda u Bosni i Hercegovini; Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4.

Komisija je brojala 7 ~lanova: predsjednik (Petko ân~ar) i njegov zamjenik (Milo{Savi}), dva ~lana (Rajko Kasagi} i Goran Zeki}), sa zamjenicima (Ljubo Bosilj~i} iVidoje Ija~i}) i sekretar (Stojan Dragovi}).

94 Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4, Odluka o statusu funkcionera, rukovode}ihradnika i drugih radnika u republi~kim dràvnim organima.

što je istovremeno predstavljalo politi~ke i druge pripreme srpskihkolaboracionista iz Bosne i Hercegovine za sve druge oblike zlo~ina,uklju~uju}i i genocid. Tako se u “Deklaraciji skupštine srpskognaroda u Bosni i Hercegovini”, koja je usvojena 24. oktobra 1991, akoju je potpisao Mom~ilo Krajišnik, predsjednik pomenute “skupštine”,polazi od la`ne ocjene, po kojoj su “ugroèna prava i bitni interesisrpskog naroda u Bosni i Hercegovini” i da ve} “dugo traje zavjerada se srpski narod, kao konstitutivni narod u Bosni i Hercegovini,svede na nacionalnu manjinu”.95

U “Deklaraciji” se, izme|u ostalog, navodi kako su “legitimnipredstavnici srpskog naroda u Skupštini Bosne i Hercegovine, uzpunu saglasnost ostalih predstavnika srpskog naroda u autonomnimoblastima, u drugim skupštinama i politi~kim forumima, formiraliSkupštinu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, koja je “najvišipredstavnik naroda, njen legitimni predstavnik u zemlji i van nje,pa samo njeni predstavnici i zastupnici mogu predstavljati srpskinarod u Bosni i Hercegovini, u zemlji i inostranstvu”.

U “Deklaraciji” se, tako|e, izraàva “volja” srpskog naroda dasvi Srbi ìve u jednoj dràvi: “Skupština srpskog naroda u Bosni iHercegovini sve~ano izjavljuje da srpski narod ima istorijskaprava i stvarne interese da ìvi u jednoj saveznoj dràvi sa ostalimdijelovima srpskog naroda i sa drugim narodima koji to èle”, teda “ta prava i te interese ne moè niko uskratiti srpskom narodu”.

“Srpski parlament u Bosni i Hercegovini” je pozvao, navodi se daljeu “Deklaraciji”, “sve narodne skup{tine u drugim dijelovima srpskognaroda, kao i skup{tine drugih naroda koji ho}e da ̀ ive u zajedni~kojsaveznoj dràvi, da podrè prava i interese srpskog naroda u Bosnii Hercegovini. Na taj na~in da}e dostojan odgovor onima kojinastoje da negiraju legitimne interese srpskog naroda i drugih narodakoji èle da razvijaju zajedni~ku modernu saveznu dràvu”.

Na kraju tog “dokumenta” navedeno je kako su “predstavnicisrpskog naroda sa ove istorijske prve sjednice Skup{tine srpskognaroda u Bosni i Hercegovini, ubije|eni da }e srpski narod u svakoj

510

95 Javnost, 26. oktobar 1991, str. 1, Deklaracija Skup{tine srpskog naroda u Bosnii Hercegovini.

situaciji odgovoriti svim snagama na sve izazove i da }e pokazatisve pune stvarala~ke potencijale”.96

Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je po na~inusvog konstituisanja i fakti~ki predstavljala najvi{i kolaboracionisti~kiorgan vlasti. Njeno konstituiranje je Zakonodavna komisija Skup{tineSR Bosne i Hercegovine ocijenila nelegitimnim ~inom, “jer po UstavuSR Bosne i Hercegovine, izbornim zakonima i Poslovnikom Skup{tine,zastupnici u Skup{tini SR Bosne i Hercegovine nisu legitimni predstavnicinaroda, nego predstavnici gra|ana-bira~a izborne jedinice u kojoj su ihgra|ani, a ne narodi, birali, pa time i nemaju mandat da predstavljaju izastupaju samo jedan od naroda iz te izborne jedinice ...”. Tako|e jeocijenjeno kako je tvrdnja da je Amandman 60. na Ustav SR Bosne iHercegovine u suprotnosti sa Ustavom Socijalisti~ke FederativneRepublike Jugoslavije, koji je Mom~ilo Kraji{nik, iznose}i razloge zaformiranje “Skup{tine srpskog naroda’, iznio u uvodnom izlaganju,proizvoljna, jer je “on osnovan uz pravilnu primjenu ~l. 3. UstavaSocijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”.97

U Banja Luci je, neposredno nakon odràvanja konstituiraju}esjednice Skup{tine srpskog naroda, 26. oktobra 1991. na glavnombanjalu~kom trgu, odràn masovni miting na kome je data podr{kaodluci tog “parlamenta” o sprovo|enju plebiscita “za ostanak u Jugoslaviji”.Moto tog skupa je bio: “Za Jugoslaviju, ma kolika bila, ma kako se

511

96 Isto, str. 4. Skup{tina srpskog naroda je na svom prvom zasjedanju “Bra}iCrnogorcima” uputila “bratske pozdrave i apele za jedinstvo i solidarnost”,podsje}aju}i ih na pokret “oslobo|enja svekolikog srpstva”. U njima se ponovoiznosi la`na teza o velikogermanskim apetitima za izvo|enje “zavr{nog udara uJugoslaviji”, radi osvajanja “crnogorske obale i pravoslavno slovenstvo otjera saMediterana, a Crna Gora gurne u pli}ak istorije i crnogorsko sve{tenstvo nestane”.

Polaze}i od ocjene da “doma}e snage razaranja vr{e udar na politi~ko iduhovno jedinstvo na{eg naroda”, navodi se da se “mi ne smijemo razdvojiti idijeliti, jer bismo bili osaka}eni i oslijepljeni. Narodu trebaju oba oka, trebaju mui ime i prezime, da se ne bi izgubio me|u tolikim narodima ...”.

Navode}i da “niti ima crnogorstva bez srpstva, niti srpstva bez crnogorstva”,ukazuje se na ~injenicu da se ne smije popustiti “slabijima od nas”, jer “ako sadapopustimo nismo se trebali ni ra|ati”. Apel se zavr{ava konstatacijom: “Bra}o Crnogorci,pobijedi}emo!” (Isto).


zvala, ali da u njoj ìve svi Srbi”. Me|u brojnim parolama posebnoje dominirala “Srbi u jednoj dràvi”. Su{tina mitinga svedena je nasljede}u poruku Radovana Karadì}a: “Mi dobro znamo na{e ciljeve- na{a sloboda u na{oj dràvi”.98

Glavna komisija za sprovo|enje plebiscita srpskog naroda uBosni i Hercegovini je, “u cilju pravilnog sprovo|enja plebiscita oizja{njavanju srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i ostajanju uzajedni~koj dràvi sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajinom,SAO Slavonijom, Baranjom i Zapadnim Sremom i ostalim koji sezato izjasne i utvr|ivanja rezultata plebiscita, koji }e se odràti 9.i 10. novembra 1991.”, 28. oktobra 1991. donijela UPUTSTVO oprovo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, koji}e se odràti dana 9. i 10. novembra 1991. godine. Tim su dokumentomutvr|eni organi za provo|enje plebiscita (Glavna komisija, op{tinskekomisije i glasa~ki odbor), njihovi poslovi i zadaci, na~in imenovanjaop{tinskih komisija, sastav glasa~kog odbora, zatim izja{njavanje gra|ana(vrijeme, na~in glasanja), utvr|ivanje rezultata izja{njavanja i dr.99

512

98 Javnost, 9. novembar 1991, str. 2.

Na mitingu su, pored Karadì}a, politi~kog vo|e srpskog naroda u Bosni iHercegovini, govorili: Predrag Radi}, gradona~elnik Banja Luke; Radoslav Vuki},predsjednik Regionalnog odbora Srpske demokratske stranke Autonomne regije Bosanskekrajine; Vojo Kupre{anin, predsjednik Skup{tine Autonomne regije Bosanska krajina;Boìdar Vu~urovi}, predsjednik Skup{tine SAO Hercegovina; Velibor Ostoji}, ministarza informacije Vlade BiH; Radoslav Br|anin, potpredsjednik Skup{tine Autonomneregije Bosanska krajina; Dragan \okanovi}, predsjednik Stranke federalista; NenadStevandi}, ~elnik Sokolske kraji{ke oblasti, i dr Nikola Koljevi}, ~lan Predsjedni{tvaBiH (Isto).

99 AIIZ, inv. br. 3-353/3, Komisija za sprovo|enje plebiscita srpskog naroda uBosni i Hercegovini, UPUSTVO o provo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni iHercegovini, koji }e se odràti dana 9. i 10. novembra 1991. godine.

Glavna komisija za sprovo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovinije uradila i Dopunu Uputstva o provo|enju plebiscita, koja se odnosila “na u~esnikeplebiscita koji ìve izvan Bosne i Hercegovine”. Tim je dokumentom utvr|enomjesto izja{njavanja pripadnika “srpskog naroda, koji borave izvan teritorije Bosnei Hercegovine” (“... tamo gdje se nalaze”), na~in glasanja, formiranje komisija iimenovanje glasa~kih odbora i utvr|ivanje i iskazivanje rezultata plebiscita (Isto,Dopuna Upustva o provo|enju plebiscita).

Rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovineje izgradilo aparat dràvne administracije, upu}uju}i svoje kadrove dapo~nu sa preuzimanjem kontrole nad “srpskim” teritorijama. Karadì}je 26. oktobra 1991. svim srpskim predsjednicima op{tina naredio dapreuzmu v la s t “U JAVNIM PREDUZE]IMA, PO[TI, SDK-a,BANCI, SUDSTVU I OBAVEZNO SREDSTVA INFORMISANJA”(velika slova u originalu — prim. S. ^.). On je preuzimanje vlasti odop{tinskih vo|a traìo “kompletno i energi~no”, {to je zna~ilo objavuosvaja~kog rata.100

513

100 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 3-1171, NAREDBA SRPSKE DEMOKRATSKESTRANKE /BOSNE I HERCEGOVINE/, 26. oktobar 1991.; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 50. Navedena naredba je objelodanjena na sastanku svihpredsjednika op{tina 26. oktobra 1991. (u 15 ~asova) u Banja Luci, pod rukovodstvomRadovana Karadì}a, a u potpunosti prihva}ena na sjednici “Predsjedni{tvaAutonomne Regije Krajina” i “Vlade Autonomne Regije Krajina” u êlincu 29.oktobra iste godine pod rukovodstvom Radoslava Br|anina, potpredsjednika“Skup{tine Autonomne Regije” (AIIZ, Fond SDS, inv. br. 3-1171).

Radovan Karadì} je od predsjednikâ op{tinâ traìo da budu “spremni osnovativlast na va{im teritorijama; u op{tinama, regionima, mjesnim zajednicama ... Inakon plebiscita i za vrijeme plebiscita va`no je da vi do|ete do vlasti gdje je godto mogu}e... Ako bacite pogled na kartu, mi imamo ogromnu teritoriju u BiH,ogromnu teritoriju” (ICTY, Predmet : Br. IT-02-54-T, paragraf 50).

Tom je naredbom, pored ostalog, na radio stanicama, poslije preuzimanja vlastiu sredstvima informisanja, trebalo “PROGLASITI RATNU [EMU PROGRAMA” iuputiti “ZAHTJEV RADIO BANJA LUCI DA SE ODMAH EMITUJE JEDANSAT PROGRAMA O RATNIM ZBIVANJIMA IZ HRVATSKE” (velika slova uoriginalu — prim. S. ^.). Tako|e, “U SVAKOJ OP[TINI SAZVATI SVE DIREKTOREI DOGOVORITI SE O NAÎNU SNABDIJEVANJA STANOVNI[TVA ODENERGIJE DO ROBE [IROKE POTRO[NJE.

8. STAVITI MORATORIJ NA IZDAVANJE GRA\EVINSKIH DOZVOLA,PRODAJU PLACEVA, IZBOR DIREKTORA, TAMO GDJE SE ZLOUPOTREBLJAVAODSUSTVO REZERVISTA, TAKO\E OBUSTAVITI PROMJENU VLASNI[TVAPREDUZE]A, ITD.

9. STROGO SE ZABRANJUJE ZAPO[LJAVANJE LICA IZ PODRU^JARATA, A KOJI SU SPOSOBNI ZA ISTI, A AKO IMA VE] ZAPOSLENIHODMAH IH OTPUSTITI I VRATITI NA FRONT....

11. NAPRAVITI SPISAK VI[KA ROBE, KAO I MANJKA I O ISTOMOBAVIJESTITI SDS SARAJEVO - GOSP. ILI]A” (velika slova u originalu — prim.S. ^.) - AIIZ, Fond SDS, inv. br. 400-0.

Neposredno nakon prvog zasjedanja “srpskog parlamenta”kolaboracionisti SDS-a preduzeli su mjere u realizaciji usvojenih“odluka”, odnosno “konkretno prelaènje na djela”. U tom su cilju, poredodre|enih aktivnosti, organizirali (nelegalno i nelegitimno) “plebiscitsrpskog naroda”.101

“Plebiscit” je, u skladu sa Milo{evi}evim instrukcijama i stavovimaSrpskog nacionalnog vije}a Bosne i Hercegovine, od 10. avgusta i 8.novembra 1990,102 te odlukom Kluba poslanika Srpske demokratske

514

101 Ustavno - pravni sistem Bosne i Hercegovine, kao i tada{nji Ustav SFRJ, poocjeni Prof. dr Kasima Begi}a, uop{te nisu poznavali pojam plebiscita, a pogotovoplebiscita nacije ili bilo kakvog druga~ijeg etni~kog izja{njavanja, odnosno“izraàvanja volje” pripadnika jednog naroda na ovaj na~in”. U vezi s tim, on navodida su, prema Ustavu Bosne i Hercegovine, gra|ani nosioci vlasti koju ostvaruju putempredstavnika u skup{tinama dru{tveno - politi~kih zajednica, referendumom, na zborovimai drugim oblicima li~nog izja{njavanja (K. Begi}, nav. dj., str. 62).

U Bosni i Hercegovini je po~etkom novembra 1991, pi{e Kasim Begi},“zabiljeèno: da je u Prijedoru povratak rezervista popra}en pucnjavom u narod;‘rezervisti’ premla}uju, {enlu~e i {amaraju u Gackom; paraliza sistema vlasti uMostaru; spaljeno Ravno i okolna sela; mostovi na Savi minirani; eksplozije uNevesinju ‘nesrpskih objekata’; u Banjoj Luci progla{ena ‘op{ta mobilizacija’; DonjiVakuf se dijeli na dvije obale Vrbasa; po prvi put ‘rezervisti’ pucali Sarajevom;vanredna sjednica SO Ilija{ odgodila istupanje iz Sarajeva; Muslimani napu{tajuTrebinje; Narodni front Jugoslavije za BiH na sjednici predsjedni{tva Vije}a izabraorukovodstvo; razmjena zarobljenika u reìji MUP-a BiH u Bosanskom [amcu;pripremanje za ‘plebiscit srpskog naroda’...” (K. Begi}. nav. dj., str. 29, nap. 4).

102 B. Jovi}, nav. dj., str. 178; Javnost, 10. novembar 1990, str. 12 i 17. novembar1990, str. 2.

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, u skladu sa velikosrpskim projektom oformiranju jedinstvene srpske dràve, 1990. zagovoralo i varijantu (iako nezakonitu)odràvanja referenduma za Srbe u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Borisav Jovi} iVeljko Kadijevi} su 27. juna 1990, te Jovi} i Slobodan Milo{evi} sljede}eg dana,razra|uju}i akciju o “izbacivanju” Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije, razmatrali ipitanje referenduma za Srbe u Hrvatskoj. Po Milo{evi}u je najprije trebalo izvr{iti“odsecanje” Hrvatske, tako {to }e op{tine koje su formirale zajednicu srpskih op{tina“ostati s na{e strane, s tim da se tu kasnije narod referendumom izjasni da li ho}eda ostane ili iza|e” (B. Jovi}, nav. dj., str. 160-161).

Borisav Jovi} je 10. avgusta 1990, za vrijeme odmora na Mljetu sa SlobodanomMilo{evi}em, generalom Veljkom Kadijevi}em i Radmilom Bogdanovi}em, u vezi saprojektom “da Srbija i Crna Gora stvore jednu dràvu”, ukazao na ~injenicu da }e

stranke i Srpskog pokreta obnove, od 18. oktobra 1991, o “sprovo|enjuplebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, koju je verifikovalai “Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” na svom prvomzasjedanju 24. oktobra,103 odràn 9. i 10. novembra 1991, sa plavimglasa~kim listi}ima “za gra|ane srpske nacionalnosti” i ùtim zaostale narode i narodnosti. Me|utim, nije se radilo samo o razlici ubojama listi}a, nego i o pitanju, odnosno u kombinaciji elemenata“etni~ke i konstitucionalne” prirode. Za prve potencijalne bira~e“volja naroda” se testirala na tome “da li ste saglasni sa odlukomSkup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, od 24. oktobra 1991.godine, da srpski narod ostane u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji saSrbijom, Crnom Gorom, SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja izapadni Srem, te drugima koji se za ostanak izjasne”. Za drugi dio“glasa~kog tijela” pitanje je bilo “da li se izja{njavate da Bosna iHercegovina kao ravnopravna republika ostane ...”.104

Za gra|ane srpske nacionalnosti {tampano je preko milion i poglasa~kih listi}a (plave boje), na kojima su se, pored postavljenogpitanja, nalazila i dva alternativna odgovora (ZA i PROTIV), od kojihje jedan trebalo obavezno zaokruìti. Posebno je {tampano oko 500hiljada ùtih glasa~kih listi}a za “one pripadnike drugih nacionalnostikoji tako|e izraze èlju da iza|u na plebiscit”, s tim {to je njihovoizja{njavanje bilo posebno evidentirano i nije ulazilo u kona~ne rezultatena “srpskom plebiscitu”.105

Glavna komisija za provo|enje plebiscita srpskog naroda uBosni i Hercegovini je, na sjednici odrànoj 11. novembra 1991. uSarajevu, razmotrila izvje{taje op{tinskih komisija za provo|enjeplebiscita i rezultatima provedenog plebiscita srpskog naroda u Bosnii Hercegovini, odrànog 9. i 10. novembra 1991. godine na teritorijiBosne i Hercegovine, i utvrdila sljede}e :

515

se gra|ani iz pograni~nih dijelova Bosne i Hercegovine i iz “srpskih krajina”izjasniti “gde èle da ìve”. Milo{evi} je mislio da }e referendumom “re{iti problemSrba iz Bosne pored Drine” (Isto, str. 176).

103 Javnost, 9. novembar 1991, str. 6.

104 Isto, str. 1; K. Begi}, nav. dj.; str. 61-62. Ta kombinacija pitanja propra}ena jeuz jaku medijsku i propagandnu podr{ku. O tome vidi : K. Begi}, nav. dj., str. 62, nap. 6.

105 Javnost, 9. novembar 1991, str. 1-2.

“da je na teritoriji BiH u glasa~ke spiskove bilo upisanoukupno 1,064.157 gra|ana srpske nacionalnosti;

da se na osnovu li~ne karte izjasnilo 251.394 gra|aninasrpske nacionalnosti, koji nisu bili upisani u glasa~ke spiskove;

da se na teritoriji BiH ukupno izjasnilo 1.162.032 gra|aninasrpske nacionalnosti, i to :

Glasalo 1.161.146 ZA, glasalo 398 PROTIV i 488 NEVA@E]IH

da se na teritoriji BiH ukupno izjasnilo 49.342 gra|aninakoji nisu srpske nacionalnosti, i to :

Glasalo 48.895 ZA, Glasalo 397 PROTIV i 50 NEVA@E]IH”.106

Na “plebiscitu” je od 1,064.157 (ukupno upisanih glasa~a Srba)u Bosni i Hercegovini, “glasalo” 1.161.146 Srba i 48.895 ostalih, pri~emu je ostvarena “pobjeda” od 105%. Vi{e od 50% upisanih gra|anasrpske nacionalnosti izjasnili su se za “ostanak u zajedni~koj dràviJugoslaviji, skupa sa Republikom Srbijom, Republikom Crnom Gorom,SAO Krajinom, SAO Slavonijom, Baranjom i zapadnim ‘Sremom’,odnosno sa ‘Velikom Srbijom’”.107

Cifra od 251.394 gra|ana srpske nacionalnosti koji nisu bili upisaniu glasa~ke spiskove vrlo je problemati~na i govori o manipulaciji“plebiscitom” u cjelini. Nemogu}e je da ~etvrtina Srba nije bila upisana. Tozna~i da se u tim slu~ajevima glasalo duplo ili vi{estruko i da su rezultatiu{timavani. Jo{ problemati~niji je bio broj onih koji su glasali protiv ibili nevaè}i. Nigdje nije bilo cifre bira~a koji nisu iza{li na glasanje,a bili su upisani u spisak. Njihov broj nikako nije bio bezna~ajan.

516

106 AIIZ, inv. br. 3-356/3, ZAPISNIK Glavne komisije za provo|enje plebiscitasrpskog naroda u Bosni i Hercegovini, 11. novembar 1991; Isto, inv. br. 3-356/6,IZVJE[TAJ o rezultatima plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, provedenog9. i 10. novembra 1991. godine, Broj: 30-05/91, Sarajevo, 11. novembar 1991.; Javnost,16. novembar 1991, str. 1 i 4, i 7. decembar 1991, str. 10.

Zapisnik Glavne komisije za provo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni iHercegovini i Izvje{taj o rezultatima plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovinisvojeru~no su potpisali: Petko ân~ar (predsjednik), Milo{ Savi} i Vidoje Ija~i} (~lanovi)i Stojan Dragovi} (sekretar).

107 Isto.

“Plebiscit srpskog naroda’ je zna~io flagrantno kr{enje ustavno-pravnog sistema Bosne i Hercegovine, kako po dono{enju odluke, takoi po potencijalnom “glasa~kom tjelu” i formi. S obzirom na to da “odluku”o raspisivanju “srpskog plebiscita” nije donijela Skup{tina Bosne iHercegovine i da nije rije~ o republi~kom referendumu, Vlada Bosne iHercegovine je, na sjednici od 5. novembra 1991, zaklju~ila da “odlukao raspisivanju tog plebiscita ne obavezuje dràvne republi~ke organe, kaoni op}inske organe, da neposredno rade na provo|enju plebiscita”.108

Rukovodstvo petokolona{ke SDS Bosne i Hercegovine je, uvrijeme odràvanja i zbrajanja “rezultata plebiscita”, kao i nekih doga|anjakoji su “koindicirali” sa “izja{njavanjem srpskog naroda”, pripremalostrate{ku “kapitalizaciju plebiscita” na unutra{njem i me|unarodnom planu.Na unutra{njem su vr{ene pripreme za progla{avanje “srpske republikeBosne i Hercegovine”, a na me|unarodnom planu poku{aji uklju~ivanjau me|unarodne mirovne razgovore kao “zasebne strane”.109

“Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” je, na drugomzasjedanju, odrànom 21. novembra 1991, donijela “Odluku o usvajanjuIzvje{taja o provo|enju plebiscita srpakog naroda u Bosni iHercegovini”, kojom je usvojen Izvje{taj Glavne komisije za provo|enjeplebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini o rezultatima plebiscitasrpskog naroda u Bosni i Hercegovini, provedenog 9. i 10. novembra1991. Na taj na~in je utvr|eno “da je Odluka o ostajanju srpskognaroda u Bosni i Hercegovini u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji, kojuje donijela Skup{tina srpskog naroda na sjednici od 24. oktobra1991. godine, potvr|ena na odrànom plebiscitu srpskog narodadana 9. i 10. novembra 1991. godine i da je ista stupila na snagu”.110

O~igledno da je i “plebiscit” bio osnova i izgovor Velikosrpskogpokreta i Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine u postizanjuglavnog cilja - formiranje “Srpske Republike Bosne i Hercegovine”,kao dijela nepostoje}e “Savezne dràve Jugoslavije”.

517


109 Isto, str. 63.110 AIIZ, inv. br. 3-491/4, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini,

ODLUKA o usvajanju Izvje{taja o provo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni iHercegovini, Broj: 38-02/91, Sarajevo, 21. novembar 1991; Javnost, 23. novembar1991, str. 7 i 7. decembar 1991, str. 10.

“Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” je, “na osnovuizraène volje srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, putem plebiscitaprovedenog 9. i 10. novembra 1991. godine i Zaklju~aka Skup{tinesrpskog naroda u Bosni i Hercegovini, usvojenih 24. oktobra 1991.godine”, 21. novembra 1991. donijela “Odluku o teritorijama op{tina,mjesnih zajednica i naseljenih mjesta u Bosni i Hercegovini kojase smatraju teritorijom savezne dràve Jugoslavije”. Tom su“odlukom” na dijelu podru~ja SR Bosne i Hercegovine utvr|ene granicedruge dràve - budu}e “zajedni~ke dràve Jugoslavije”: djelovi teritorijeBosne i Hercegovine (“podru~ja op{tina, mjesnih zajednica, kao inaseljenih mjesta”) u kojima je 9. i 10. novembra 1991. godine proveden“plebiscit”, “zajedno sa teritorijama Republike Srbije, Republike CrneGore, SAO Krajine i SAO Slavonije, Baranje i zapadnog Srema” ~ine}i“jezgro zajedni~ke dràve Jugoslavije”.111 To je, ustvari, bio poku{ajlegalizacije protivustavnih postupaka i stvarne okupacione vlasti drugedràve — “zajedni~ke dràve”.

Polaze}i od ocjene kako je srpski narod “ugroèn” i da “zajedni~kidalji ̀ ivot nije mogu}”, SDS Bosne i Hercegovine je pokrenula i postupako konstituisanju op{tina srpskog naroda i “podjeli zajedni~ke imovine”.112

“Srpski narod op{tine Olovo” se, na “plebiscitu” od 9. i 10.novembra 1991, “neposredno izjasnio i o osnivanju op{tine srpskognaroda u sastavu SAO Romanija”. Tako je “Skup{tina srpskog narodaOlovo”, na sjednici odrànoj 18. novembra 1991, donijela “Odluku oosnivanju Op{tine srpskog naroda Olovo”. Tom “odlukom” utvr|enesu i granice “srpske op{tine Olovo”.113

Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je 11. decembra1991. donijela Preporuku o osnivanju skup{tina op{tina srpskognaroda u Bosni i Hercegovini. U tom je dokumentu, koji je atak nateritorijalni integritet Bosne i Hercegovine, “preporu~eno” klubovimaodbornika Srpske demokratske stranke u skup{tinama op{tina u Bosni

518

111 AIIZ, inv. br. 3-491/9, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, Broj:36-02/91, Sarajevo, 21. novembar 1991. - Odluka o teritorijama op{tina, mjesnihzajednica i naseljenih mjesta u Bosni i Hercegovini koja se smatraju teritorijomsavezne dràve Jugoslavije; Javnost, 7. decembar 1991, str. 10.

112 Isto.113 Isto, 7. decembar 1991, str. 2, Odluka o osnivanju Op{tine srpskog naroda Olovo.

i Hercegovini, “u kojima se preglasavanjem name}u odluke protivneinteresima srpskog naroda da donesu odluke o osnivanju skup{tinaop{tina srpskog naroda”. Pri tome je utvr|en na~in formiranja“skup{tine op{tine srpskog naroda” (sa~injavali bi je “odbornici Srpskedemokratske stranke i drugi odbornici srpske nacionalnosti koji dajuizjave o pristupanju skup{tini”. Odbornicima “skup{tina op{tina srpskognaroda” je preporu~eno da nastave rad u skup{tinama op{tina i njihovimradnim tijelima, osim ako je u suprotnosti sa zahtjevima o~uvanjaravnopravnosti i interesima srpskog naroda”.114

Na osnovu odredaba tog dokumenta formirane su tzv. srpskeop{tine u Bosni i Hercegovini, {to je predstavljalo cijepanje iugroàvanje svake od datih op{tina, a time i teritorijalnog integritetazemlje u cjelini. To se moè pokazati i na primjeru formiranja srpskihskup{tina op{tina Zvornik, Ilidà i Livno.

Sprovode}i dosljedno programsku orjentaciju Velikosrpskogpokreta i stranke, rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine je otpo~elo sa procesom progla{avanja “srpskih op{tina”u Bosni i Hercegovini. Na taj korak “obavezao” ih je, izme|u ostalog,i “plebiscit srpskog naroda”, da “tamo gdje ìve Srbi” formiraju“srpske op{tine”.115

U Zvorniku je, uz “prisustvo brojnih zvanica sa obe obale Drine” ipredstavnika Srpske pravoslavne crkve, 27. decembra 1991. progla{enaSrpska op{tina Zvornik, koja }e “u prvo vrijeme, dok ne zaìvi Dràvasrpskog naroda u BiH, djelovati politi~ki”. Za “predsjednika” jeizabran Jovo Mijatovi}. U svojoj “besjedi”, on je, izme|u ostalog, rekaoda “barijera me|u bra}om Srbima - Drina ne}e biti Berlinski zid”,nagla{avaju}i da }e biti uspostavljene trajne veze “me|u bra}omSrbima” koji ìve na obalama Drine.116

êlnici Srpske demokratske stranke su, u prisustvu svih odbornika,predsjednika mjesnih odbora i predstavnika Srpske pravoslavne crkve,

519

114 AIIZ, inv. br. 3-453, Preporuka o osnivanju skup{tina op{tina srpskog narodau Bosni i Hercegovini, Slu`beni glasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 1,Sarajevo, 15. januar 1992, str. 9.

115 Javnost, 11. januar 1992, str. 2 i 15. februar 1992, str. 2.116 Javnost, 4. januar 1992, str. 9.

3. januara 1992. proglasili formiranje srpske skup{tine op{tine Ilidà.Pri tome je izabran i “predsjednik” Srpske skup{tine Ilidà. Naime,“na osnovu ~lana 265. Ustava SR Bosne i Hercegovine i volje srpskognaroda na podru~ju op{tina Ilidà, izraène na plebiscitu, odrànomdana 9. i 10. novembra 1991. godine, a u skladu sa datim UpustvomSrpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine (Glavni odbor, broj:079, od 19. 12. 1991), Skup{tina srpskog naroda Ilidà, na sjedniciodrànoj dana 03. 01. 1992. godine, donijela je odluku o progla{enjusrpske skup{tine op{tine Ilidà”.117

Srpska skup{tina op{tine Ilidà je bila “najvi{i organ vlasti srpskognaroda na podru~ju op{tine Ilidà”, koju su “sa~injavali odbornici Srpskedemokratske stranke Ilidà i predsjednici mjesnih odbora SDS Ilidà,drugi odbornici srpske nacionalnosti skup{tine op{tine Ilidà potpisivanjemizjave o pristupanju ovoj skup{tini”. U svom daljem radu “skup{tina }eosnovati svoje izvr{ne organe vlasti i potrebna radna tijela”. Ona }e priznavati“savezne propise, kao i Republi~ke i op{tinske propise koji nisu usuprotnosti sa saveznim propisima i interesima srpskog naroda”. Dodono{enja privremenog poslovnika “skup{tina srpskog naroda op{tineIlidà” obavljala je poslove u skladu sa odlukom skup{tine srpskog narodaBosne i Hercegovine i datih uputstava SDS Bosne i Hercegovine”.118

Na toj sjednici na Ilidì “na{lo se jo{ nekoliko va`nih pitanja”,me|u kojima i “regulisanje statusa pripadnika dobrovolja~kih jedinicakoje u ratu u~estvuju na strani JNA”. S tim u vezi, jednoglasno jeusvojen prijedlog o “priznavanju statusa borca svim dobrovoljcima,kao i da se obezbijedi zakonska za{tita”. Tako|e je usvojen zaklju~akpo kome “SDS energi~no zahtijeva da se srpskim mladi}ima omogu}inesmetan odlazak u JNA”.119

Interesantno je ukazati i na prijedlog “o za{titi srpskih teritorija uop{tini Ilidà”. Naime, zbog “nekontrolisanog doseljavanja Sandàklijana ovu teritoriju potekla je inicijativa da se izvr{i preispitivanje

520

117 AIIZ, inv. br. 3-1088/7, Srpska skup{tina Op{tine Ilidà, Broj: 6/92, Ilidà, 3.januar 1992. godine, Odluka o progla{enju srpske skup{tine op{tine Ilidà. Vidi :Javnost, 11. januar 1992, str. 2.

118 Isto.119 Isto.

posebno - Urbanisti~kog plana grada, sa posebnim osvrtom naIlidù - sve to uz puno uvaàvanje interesa srpskog naroda”.120

U Zavidovi}ima je 9. januara 1922. konstituisana Srpska op{tina,izabran “predsjednik”, te “predsjednik” Izvr{nog odbora i donesenaodluka “da }e na teritoriji Srpske op{tine Zavidovi}i vaìti saveznizakoni i republi~ki propisi ukoliko nisu u suprotnosti sa saveznim”.121

Nakon dono{enja “Odluke o progla{enju srpskih skup{tina op{tina”,uslijedilo je dono{enje odluka o utvr|ivanju njihovih granica, {to jepokazano na primjeru tzv. srpske op{tine Livno.

Skup{tina srpskog naroda u op{tini Livno je, “na osnovu Odluke oosnivanju Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, od 24. oktobra1991. godine i slobodno izraène volje srpskog naroda na plebiscituod 9. i 10. novembra 1991.”, na sjednici od 10. januara 1992, donijela“Odluku o utvr|ivanju granica srpske op{tine Livno” (“na etni~kimteritorijama i naseljima u kojima ìve Srbi”). “Linija razgrani~enja sateritorijom dotada{nje op{tine Livno nalazi se na lokalitetu Barjak uselu êlebi} sa sjeverne strane Livanjskog polja i seoskog groblja uDonjim Rujanima na ju`noj strani Livanjskog polja”. Ukupna povr{inasrpske op{tine Livno, koja “gravitira Bosanskom Grahovu, iznosi 84km2, u 10 naseljenih sela ìvi 1.380 stanovnika. Preostali dio od 2.400ìvi u Livnu i Gubinu”.122

Interesantna je sadrìna popratnog pisma, koje je, uz “Odluku outvr|ivanju granica srpske opštine Livno”, upu}eno Mom~ilu Krajišniku.U njemu se, pored ostalog, isti~e :

“Ustvari što se ti~e karte moèmo vas obavijestiti da smoprošle nedjelje granice usaglasili sa stru~njacima u Sarajevu. Rije~je, naime, o teritoriji dvije mjesne zajednice êlebi} i Gubin, kojegravitiraju opštini Bosansko Grahovo, u kojima ìvi isklju~ivosrpsko stanovništvo...”.123

521

120 Javnost, 11. januar 1992, str. 2.121 Javnost, 18. januar 1992, str. 2.122 AIIZ, inv. br. 3-1229, Odluka o utvr|ivanju granica srpske op{tine Livno.123 AIIZ, inv. br. 3-1230, Pismo Op{tinskog odbora SDS Livno - Skup{tini srpskog

naroda Bosne i Hercegovine - na ruke Predsjednika Mom~ila Kraji{nika. Konstatacijada u êlebi}u i Gubinu ìvi “isklju~ivo srpsko stanovni{tvo” nije ta~na, jer se odnosila

Konstatacije iz pomenute odluke ukazuju da su petokolona{iorganizovano i planski radili na razbljanju tadašnjih multietni~kihopština, što se moglo jedino ostvariti genocidom, tj. ubijanjem, klanjem,si1ovanjem, protjerivanjem stanovništva i sl, a sve u cilju formiranja“etni~ki ~istih srpskih podru~ja”.

Skupština srpskog naroda opštine Maglaj proglašena je 16.januara 1992, “koja }e biti sastavni dio Autonomne oblasti sjevernaBosna”. Me|u prisutnima bili su i predstavnici Srpske pravoslavnecrkve. Za “predsjednika” je izabran Boško Peji}.124

Osmog februara 1992. formirana je “još jedna srpska opština” -Bugojno, izabran prvi “predsjednik” i donesena “još jedna zna~ajnaodluka za Srbe u Bugojnu” - pripojena je Regiji Bosanske krajine.125

Sedam dana kasnije Srpska demokratska stranka proglasila je “srpskuop{tinu” Donji Vakuf.126

Na taj su na~in srpski kolaboracionisti fakti~ki uzurpirali vlast uodre|enom broju op{tina i u osloncu na prisustvo jakih snaga JNA, kojaje, pove}anjem gustine posjedanja, izvr{ila tihu okupaciju zna~ajnogdijela Bosne i Hercegovine i prema prilikama i potrebama sprovodilavlast “Federativne Jugoslavije”, ~iji je tada (od 3. oktobra 1991.) vrhovniorgan Kosti}evo krnje Predsjedni{tvo. Tako je oko jedne tre} ine dràvneteritorije Bosne i Hercegovine postalo sastavni dio druge dràve.

522

samo na Gubin. U êlebi}u je, prema popisu stanovni{tva od 1991, ìvjelo 316 Hrvatai 131 Srbin, a u Gubinu 361 Srbin (NACIONALNI SASTAV STANOVNI[TVA, Rezultatiza Republiku po op{tinama i naseljenim mjestima 1991, Statisti~ki bilten, br. 234,Dràvni zavod za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1993, str. 70-71).

124 Javnost, 25. januar 1992, str. 2.125 Javnost, 15. februar 1992, str. 2. Sjednicom je predsjedavao predsjednik OO

SDS-a Borislav Peji~i}. Srpsku skup{tinu Bugojno je sa~injavalo devet od jedanaestodbornika u Skup{tini op{tine Bugojno, te predsjednici svih mjesnih odbora i ~lanoviOp{tinskog odbora SDS Bugojno.

Za predsjednika Srpske skup{tine tajnim glasanjem je izabran Nikola Mi{i},potpredsjednik u SO Bugojno. “Na kraju je donesena jo{ jedna zna~ajna odluka zaSrbe u Bugojnu” — Srpska op{tina Bugojno je pripojena regiji Bosanske krajine(Javnost, 15. februar 1992, str. 2).

126 AIIZ, inv. br. 3-1099-15, Odluka o osnivanju srpske Op{tine Donji Vakuf, 15.februar 1992.; Isto, inv. br. 6-511, Izjava A. S. Op{tini Donji Vakuf je, nakon okupacije,promijenjen naziv - u “Srbobran”.

523

2. Krizni {tabovi srpskog naroda

- organi okupacione vlasti

Velikosrpski i Velikohrvatski pokret od samog su po~etka predvi|aliformiranje etni~ki ~istih dràva. To je podrazumijevalo pomjeranje iliuni{tenje vi{emilionskog stanovni{tva koje je, posebno na prostorimacentralnih republika SFRJ (Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srbije),stolje}ima ìvjelo izmije{ano. Najve}i broj tog stanovni{tva bili suBo{njaci, tre}i narod po broju u SFRJ. Kao takvi bili su najve}aprepreka formiranju jedne ili druge velike dràve. êsto se isticalo, danisu imali “rezervne dràve”. Zbog toga su prema njima, i poredraznih oblika “pomjeranja”, planirane najrazli~itije genocidne radnje.

Dvomilionski narod Bo{njaka uz to je predstavljao apsolutnuve}inu stanovni{tva u Bosni i Hercegovini ili je bio na toj granici.127

Bez njihovog prostiranja na Bosnu i Hercegovinu, djelimi~no ili ucjelini, ni jedna ni druga “velika dràva” nije bila mogu}a. Nakon {tose oko toga, to jest o ukupnoj podjeli Bosne i Hercegovine u prolje}e1991. nisu mogli dogovoriti,128 u ljeto iste godine rasplamsala se -predhodne godine planirana - operacija RAM (operacija za istjerivanjeHrvatske iz Jugoslavije i uramljivanje Platformom Socijalisti~ke partije

127 M. Filipovi}, BOSNA I HERCEGOVINA, najva`nije geografske,demografske, historijske, kulturne i politi~ke ~injenice, Sarajevo 1997, str. 34-45.

128 Po dogovorima u Kara|or|evu marta i Tikve{u aprila 1991. Hrvatska je trebalada zauzme 13 bosansko-hercegova~kih srezova, odre|enih granicama BanovineHrvatske, te prekounske op{tine, velikom ve}inom naseljenim Bo{njacima. Ostatak bipripao Srbiji i Crnoj Gori ili bi, po Tu|manovim prijedlozima, bio podijeljen poprincipu srpske ili hrvatske ve}ine.

524

Srbije, Beogradskom inicijativom i @ablja~kim ustavom definisanesavezne dràve, koja bi naslijedila imid` i imovinu SFRJ).129

U ljeto 1991, iz vi{e razloga, operacija RAM je po~ela jenjavati,130

18. jula po odluci Predsjedni{tva SFRJ po~elo je povla~enje JNA izSlovenije, ~ime se ova republika defakto osamostalila. To je dovelo dointernacionalizacije sukoba i Evropska zajednica je za 7. septembarzakazala Konferenciju o Jugoslaviji. Do kraja godine zaklju~eno je jo{nekoliko prekida vatre (10. i 18. oktobra, 22. novembra 1991, kao i 2.januara 1992.), umije{ale su se i UN, ~ije su mirovne snage trebale dapreuzmu osiguranje okupiranih teritorija Republike Hrvatske, a Arbitra`nakomisija Ha{ke konferencije donijela je vi{e “presuda”, izme|u ostalogi onu od 20. novembra da je proces disolucije zavr{en i da SFRJvi{e ne postoji. Legalnim vlastima Bosne i Hercegovine to je nalagaloda sa~ekaju njihova rje{enja. Na snovu poziva Briselske deklaracije(Evropske zajednice) o Jugoslaviji od 17. decembra 1991. Bosna iHercegovina je zatraìla me|unarodno priznanje koje bi uslijedilonakon provedbe zahtijevanog referenduma gra|ana.131

Kona~nim uspostavljanjem bezuslovnog prekida vatre izme|u JNAi Republike Hrvatske 22. novembra 1991. u Igalu, odnosno sa njegovimpotpisivanjem 2. januara 1992. u Sarajevu, te najavljenim priznanjemSlovenije i Hrvatske i posebno usvajanjem Plana mirovnih operacijaUN-a, izgledalo je da se time kriza u Jugoslaviji bliì svom kraju.

Najzaslu`nijim za kona~no uspostavljanje stvarnog prekida vatreizme|u JNA i Republike Hrvatske u Sarajevu 2. januara 1992. smatraose specijalni izaslanik generalnog sekretara UN-a i autor pomenutogplana, Sajrus Vens. On je upravo tog dana i tim povodom (poslije sastankasa predsjednikom Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine,

129 M. Kreso, AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU —AMBIJENT POÎNJENOG GENOCIDA, u : GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI1991. - 1995, Zbronik radova Me|unarodnog kongresa za dokumentaciju genocida,odrànog u Bonu od 31. avgusta do 4. septembra 1995. godine, Sarajevo 1997, str. 43-70.

130 Iako je Baranja lako zauzeta, a izlaskom JNA na more kod Slanog i u RavnimKotarima, Hrvatska je presje~ena na tri dijela, JNA je na drugim pravcima, posebnokod Karlovca i Vukovara, zaustavljena.

131 K. Begi}, nav. dj., str. 31-54.

525

Alijom Izetbegovi}em) izjavio da “vjeruje da do pro{irenja sukobana Bosnu i Hercegovinu ne}e do}i”.132

Naàlost, majstori mimikrije i prikrivanja zlo~ina, svo su to vrijeme,posebno od po~etka operacije RAM, preduzimali vrlo intezivnu destrukcijulegalne vlasti u Bosni i Hercegovini, uklju~uju}i njenu tihu okupacijui izgradnju razgranatog petokolona{kog, a onda i kolaboracionisti~kogaparata vlasti, paralelnog onom legalnom, gdje je — dok to bude mogu}e— osiguravano primanje plata. Postupak je detaljno razra|en blagovremenopripremljenim Uputstvom, koje je ovdje potpunije analizirano. Upustvoje pripisano Glavnom odboru SDS-a Bosne i Hercegovine, ali se odnosilona organe srpskog naroda u cjelini i o~igledno nije specifi~no samo zaBosnu i Hercegovinu.

Glavni odbor SDS-a Bosne i Hercegovine je, opstruiraju}i rad ulegalnim bosansko-hercegova~kim organima vlasti i rade}i na destrukcijiBosne i Hercegovine, i prakti~nim pripremama za uspostavljanje ipreuzimanje de facto vlasti na najnièm (op{tinskom) nivou, 19. decembra1991, donio Upustvo o organizovanju i djelovanju organa srpskognaroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima (u daljemtekstu: “UPUTSTVO...”).133 U tom su “strogo povjerljivom” dokumentu

132 Isto, str. 17.133 AIIZ, inv. br. 3-1172, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine,

Glavni odbor, UPUSTVO O ORGANIZOVANJU I DJELOVANJU ORGANASRPSKOG NARODA U BOSNI I HERCEGOVINI U VANREDNIM OKOLNOSTIMA,Sarajevo, 19. decembar 1991 godine. Taj “strogo povjerljivi” dokument je 19. decembra1991. podijeljen u~esnicima sastanka u Sarajevu, kojim je predsjedavao RadovanKaradì}, a kome su, pored ostalih, prisustvovali i poslanici Skup{tine srpskog naroda,kao i predsjednici op{tinskih odbora Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine.Sadràj tog dokumenta u~esnicima skupa je objasnio Radovan Karadì} (ICTY,Predmet : Br. IT-02-61, TU@ILAC PROTIV MIROSLAVA DERONJI]A - u daljemtekstu : ICTY, Predmet: Br. IT-02-61, paragraf 10).

“UPUTSTVO...” je ra|eno u vrijeme kada je Bosna i Hercegovina ve} bilaokupirana (ta okupacija tada nije bila efektivna na ~itavoj teritoriji).

Navedeno uputstvo je te{ko moglo biti izra|eno bez stru~ne pomo}i i saradnje saBeogradom. Najvjerovatnije ga nisu radili organi Bosne i Hercegovine, nego strane dràve,koja je izvr{ila tihu okupaciju Bosne i Hercegovine, te organ koji pi{e ili prepisuje to uputstvonije organ Bosne i Hercegovine nego kolaboracionisti~ki organ velikosrpskog agresora.

Na osnovu tog uputstva o~igledno je da, pored ostalog, postoji serija sli~nih uputstavaza razne nivoe (kao, na primjer, za “srpske autonomne oblasti” i dr.), a vjerovatno ihronolo{ki ranije nastale varijante, prije 19. decembra 1991.

526

detaljno razra|eni zadaci, formiranje i funkcionisanje “kriznih {tabovasrpskog naroda”, sazivanje i proglašavanje skupština srpskog naroda uopštinama, sprovo|enje pripremnih radnji za formiranje opštinskihdràvnih organa, pripremanje preuzimanja kadrova, objekata i opremeCentra slu`bi bezbjednosti, mobilizacija svih snaga milicije “iz redapripadnika srpskog naroda i, u saradnji sa komandama i štabovimaJNA, vršiti njihovo postepeno prepot~injavanje”, obezbije|ivanjesprovo|enja nare|enja za mobilizaciju rezervnih sastava JNA i jedinicateritorijalne odbrane, popunjavanje ratnih jedinica po razrezima JNA i dr.134

“Zadaci, mjere i druge aktivnosti” iz pomenutog “UPUTSTVA...”“sprovode se na ~itavoj teritoriji SR BiH, odnosno u svim opštinamana ~ijem podru~ju ìvi srpski narod”.

Upustvom su predvi|ene dvije varijante “organizovanja idjelovanja srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednimokolnostima” :

1) varijanta A: opštine u kojima srpski narod predstavlja ve}inu; i

2) varijanta B: opštine u kojima srpski narod nije u ve}ini.

Prema varijanti A (prvi stepen) date su smjernice za preuzimanjevlasti u opštinama u kojima je srpski narod bio u ve}ini (37 op{tina:31 sa apsolutnom i 6 sa relativnom ve}inom). Za ostvarenje takvogcilja opštinski odbori SDS dobili zadatak da odmah formiraju “krizništab srpskog naroda u opštini”. S tim u vezi, razra|en je na~in formiranjatog ilegalnog, prelaznog organa u uspostavljanju okupacione vlasti. Unjegov sastav ulazili su svi ~lanovi sekretarijata opštinskog odboraSDS-a, nosioci funkcija u opštini (kandidati SDS-a sljede}ih organa:predsjednik skup{tine op{tine ili predsjednik izvr{nog odbora op{tine;na~elnik stanice javne bezbjednosti ili komandir stanice milicije;komandant ili na~elnik op{tinskog {taba teritorijalne odbrane; sekretarop{tinskog sekretarijata narodne odbrane ili drugi rukovodni radnik iztog sekretarijata koji je kandidat SDS-a), poslanici u Skupštini srpskognaroda BiH i ~lanovi Glavnog odbora SDS BiH sa podru~ja opštine. Upraksi je u sastav “kriznih {tabova srpskog naroda” obavezno ulaziopredstavnik JNA, uklju~uju}i i komandante korpusa, brigada i drugihjedinica, koji je imao klju~nu ulogu u dono{enju odluka.

134 Isto.

Komandant op{tinskog kriznog štaba srpskog naroda bio jepredsjednik Skupštine opštine ili predsjednik Izvršnog odbora opštine.

O~igledno je da je rije~ o ilegalnom organu, koji nije imao upori{teni u jednom legalnom normativno-pravnom dokumentu. Istovremeno,to je bio strana~ki, odnosno jednostrana~ki i jednonacionalni organ,koji je negacija izbornih rezultata i legalno izabranih i konstituisanihorgana, te priprema i po~etni korak za formiranje srpskih paradràvnihorgana u Bosni i Hercegovini. U “UPUTSTVU...” (varijanta A — prvistepen) je razra|ena tehnologija formiranja srpskih paravojnih organana nivou op{tine (ta~ke 4. i 5.). Vezano za tehnologiju, tako|e, se navodida je potrebno “sazvati” i proglasiti Skup{tinu srpskog naroda u op{tinikoju sa~injavaju odbornici iz reda srpskog naroda u skup{tini op{tine(ta~ka 4.).

“UPUTSTVO...” nalaè da se ide i dalje od ovoga, te preporu~ujeda je potrebno “izvr{iti” pripremanje za formiranje op{tinskih dràvnihorgana (izvr{nog odbora, organa uprave, suda za prekr{aje, stanicajavne bezbjednosti i dr.) i pripremiti prijedloge kadrova za vr{enjefunkcija i poslova u tim organima (ta~ka 5.).

Formiranje etni~ki ~istih organa odnosilo se i na oblast sigurnosti.U tom pogledu, po “UPUTSTVU...” je bilo potrebno “pripremitipreuzimanje kadrova, objekata i opreme centra slu`bi bezbjednostii njihovo priklju~ivanje novoformiranom organu za unutra{njeposlove u sjedi{tu centra”.

Objekti od vitalnog zna~aja u op{tinama su bili do tada fizi~kiobezbije|eni od strane legalnih organa i kadrova. Me|utim, kao “bezbolan”na~in njihovog preuzimanja od strane Srba bilo je “potrebno poja~atiorganizaciju vr{enja fizi~kog obezbje|enja objekata, od vitalnogzna~aja u op{tini” (ta~ka 6.).

Da se zaista radi o planiranju i pripremanju otvorenog oruànogsukoba govori i dio “UPUTSTVA...” (ta~ka 7.) o tome da je neophodno“uspostaviti kontrolu i izvr{iti provjeru stanja postoje}ih robnihrezervi i pristupiti kompletiranju i zanavljanju op{tinskih robnihrezervi najdeficitarnijim proizvodima, sirovinama i repromaterijalom”.

Ratni potencijal je u “UPUTSTVU...” posebno apostrofiran, pri ~emuje preporu~eno da se izvr{i “procjena potrebnog broja pripadnika

527

aktivnog i rezervnog sastava milicije, jedinica TO, jedinica civilneza{tite i, u skladu s tim, izvr{iti njihovu popunu i preduzeti sve drugepotrebne radnje za njihovo aktiviranje u skladu sa razvojem situacije”(ta~ka 9.). Iz takve formulacije moè se izvu}i nekoliko zaklju~aka,koje je kasnije praksa potvrdila. Prije svega, rije~ je o vojnim pripremamaza u~e{}e u agresiji, kao peta kolona velikosrpskog agresora, koje subile masovne i sveobuhvatne, kako sa stanovi{ta obuhvata pojedinihstruktura, tako i broja pripadnika. To je bio za~etak formiranja oruànihformacija, etni~ki ~istih, tj. srpskih, koje su, izvr{ile najve}i broj zlo~ina,uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima. Tome treba dodati i ~injenicuda “naredbu o aktiviranju sastava donosi krizni {tab u op{tini”, kojije ve} ozna~en kao nelegalni, etni~ki ~isti organ.

Iako je to “UPUTSTVO...” potpuno ilegalan i nelegitiman akt,ono svojim odredbama ukida ili suspenzira pojedina ljudska prava,kao {to je pravo na godi{nji odmor i slobodu kretanja, {to se ponovoposmatra sa etni~kog aspekta. Naime, po “UPUTSTVU...”, “potrebnoje obavijestiti kadrove srpskog naroda da u narednom periodu nekoriste godi{nje odmore, da ne putuju u inostranstvo odnosno dane napu{taju mjesto stalnog boravka” (ta~ka 11.).

Na osnovu navedenog, a posebno iz onoga {to slijedi, a {to jesadrìna ta~ke 11. “UPUTSTVA...”, o~igledno je da je JNA glavnioslonac srpske opcije u Bosni i Hercegovini i da se na nju ra~unalo usvim prilikama. Zbog toga je, kao jedan od zadataka ozna~eno stvaranjeuslova za “popunu ratnih jedinica po razrezima JNA, kako ljudstvom,tako i materijalnim sredstvima i stokom iz popisa...”.

U toj se ta~ci navode i ostale su{tinske stvari koje su bitne zavojne pripreme srpskih snaga za u~e{}e u agresiji. Prije svega, u“UPUTSTVU...” se insistira na “za{titi meterijalnih dobara odzna~aja za odbranu ili otpor, kao i za ìvot i rad stanovni{tva”, te“obezbje|enje kontinuiteta proizvodnje i usluga od vitalnogzna~aja za odbranu, otpor i ìvot srpskog naroda”.

Varijanta A, koju je trebalo primijeniti u cjelosti u op{tinama ukojima je srpski narod predstavljao ve}inu stanovni{tva, data je i u“drugom stepenu”, {to je ~inilo na izvjestan na~in konkretizacijuonoga {to je dato u “prvom stepenu”. U tom je stepenu trebalo“sazvati sjednicu srpske skup{tine op{tine i obrazovati izvr{ni

528

odbor op{tine, osnovati op{tinske dràvne organe, izabrati, odnosnoimenovati funkcionere i postaviti rukovode}e radnike” (ta~ka 1.),{to je dalji korak u odnosu na prvi stepen.

Saradnja sa komandama i {tabovima JNA je otvoreno iznesena,pri ~emu je nazna~ena potreba “mobilisanja svih snaga milicije, izreda pripadnika srpskog naroda i u saradnji sa komandama i{tabovima JNA vr{iti njihovo postepeno pretpot~injavanje” (ta~ka2.). Uz to, je nagla{eno da se “putem nadle`nih organa obezbijedisprovo|enje nare|enja za mobilizaciju rezervnih sastava JNA ijedinica teritorijalne odbrane” (ta~ka 3.).

“UPUTSTVO...” nalaè zustavljanje normalnih tokova novca uBosni i Hercegovini. Tako je trebalo “zaduìti filijale i expozitureSDK da onemogu}e fizi~ki odliv gotovog novca i hartije od vrijednostiiz trezora u njihovoj nadle`nosti u bankama, po{tama i drugimfinansijskim organizacijama, kao i da aùriraju pra}enje platnogprometa na podru~ju svog djelovanja” (ta~ka 4.).

U domenu sigurnosti, u drugom stepenu, vr{ena je daljakonkretizacija zadataka iz prvog stepena. U tom kontekstu naloènoje “vr{enje neprekidnog fizi~kog obezbje|enja svih vitalnih objekata,saobra}ajnih komunikacija i veza, i proizvodnih kapaciteta” (ta~ka5.), te “preuzimanje kadrova, objekata i opreme centra slu`bebezbjednosti i staviti ih u funkciju novoformiranog organa zaunutra{nje poslove u sjedi{tu centra” (ta~ka 6.).

Osvaja~ke pripreme su iskazane i u odnosu prema robnim rezervama,{to je u jo{ o{trijoj formi prezentirano. Naloèna je potreba “spre~avanjanekontrolisane isporuke prehrambenih i drugih deficitarnih proizvodai sirovina”, ubrzanja realizacije ugovorenih nabavki takvih roba istavljanje pod kontrolu teku}e zalihe roba i preduzimanja priprema zaorganizovanu disperziju tih roba “na ugroèna podru~ja, vode}ira~una o strogoj primjeni utvr|enih prioriteta u snabdijevanju”(ta~ka 7.).

Na kraju tog dijela “UPUTSTVA...” nagla{eno je: “u preduzimanjusvih ovih mjera voditi ra~una da se obezbijedi po{tovanjenacionalnih i drugih prava pripadnika svih naroda i njihovokasnije angaòvanje u organima vlasti koje }e osnovati skup{tinusrpskog naroda u op{tini” (ta~ka 8.). O~igledno je da se radi o

529

svojevrsnoj kontradikciji i cinizmu o zastupljenosti “ostalih” kadrovau srpskim organima, koji bi im morali biti toliko odani i lojalni da biizgubili svaki identitet.

U “UPUTSTVU...” je prezentirana i varijanta B, u dva stepena,koju je trebalo realizovati djelimi~no, u op{tinama u kojima srpski narodnije bio u ve}ini. Srpska demokratska stranka je, po “UPUTSTVU...”,trebalo da, u “svakodnevnom zasjedanju”, “sa stalnim deùrstvima”,formira krizni {tab srpskog naroda u op{tini, u koji ulaze izme|u ostalog“svi ~lanovi sekretarijata op{tinskog odbora SDS” i “nosiocifunkcija u op{tini kandidati SDS”, “poslanici u Skup{tini srpskognaroda BiH”, itd.

Prezentirano nedvosmisleno ukazuje da se radi o formiranju etni~ki~istih paradràvnih organa, ~ak i u sredinama gdje su Srbi bili u manjini,{to je, ustvari, bio povod za dalje etni~ke konfrontacije i tenzije.Istovremeno, najavaljene su nelegalne i neustavne promjene granicaop{tina uz pripajanje pojedinih organa organima u op{tinama, gdje suSrbi u ve}ini. Tako se, izme|u ostalog, nalaè da se ima “pripremitipreuzimanje kadrova i odre|ene opreme centra slu`bi bezbjednostii njihovo priklju~ivanje stanici javne bezbjednosti u op{tini, odnosnomjestu u kojoj se formira stanica milicije” (ta~ka 5 - Varijanta B,Prvi stepen).

Po tom modelu pripajanja predvi|eno je da se i drugi organipriklju~uju mjestima sa srpskom ve}inom.

“UPUTSTVO...” sadrì niz odredbi koje se odnose na mjesnezajednice i naseljena mjesta sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom, ukojima je bilo neophodno uspostaviti poseban reìm. Tako se, poredostalog, nalaè da je potrebno “u mjesnim zajednicama ili naseljenimmjestima sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom formirati tajnaskladi{ta i depoe u koje smje{tati ̀ ive`ne namirnice i druge deficitarneproizvode, sirovine i repromaterijale koje treba maksimalno izvla~itiputem tajnih kanala iz skladi{ta robnih rezervi svih nivoa, kao i izskladi{ta u okviru prometnih organizacija”. Organizaciju i nadzornad tim poslovima isklju~ivo je trebalo da vr{i “krizni {tab” (ta~ka 6.).

I u realizaciji ove, kao i drugih aktivnosti, primjenjivane su odre|enemjere konspirativnosti, {to je kod pripadnika drugih naroda izazvaloopravdano podozrenje i strah. U tom se pogledu, pored formiranja

530

531

tajnih skladi{ta i depoa, govori i o potrebi uspostavljanja tajnih postupaka“preno{enja i prijema nare|enja za primjenu zadataka, mjera idrugih aktivnosti iz ovog Uputstva”, koje je trebalo utvrditi naknadno.

“UPUTSTVO...” je dokument koji sa vi{e aspekata rasvjetljavamjesto i ulogu petokolona{ke Srpske demokratske stranke u planiranjui pripremanju zlo~ina. Sve to je vr{eno tajno, {to se vidi iz oznake naovom dokumentu — “Strogo povjerljivo”.

Nesporno je da je i tom prilikom iskazan osnovni ciljVelikosrpskog pokreta — formiranje ~istih etni~kih srpskih teritorija,{to je bilo negiranje multietni~ke prirode Bosne i Hercegovine. Sveodredbe tog dokumenta odnosile su se samo na Srbe. To je isklju~ivaloostale narode, izuzev ukoliko bi izrazili pisanu lojalnost tomzlo~ina~kom velikosrpskom konceptu.

Brojne odredbe “UPUTSTVA...” su atak na legalne organe i punonegiranje njihove ustavne i zakonske funkcije. Uz ve} postoje}e legalnoizabrane i konstituisane organe formirani su novi, jednonacionalni,nelegalnog sastava i paralelni postoje}im, sa prefiksom - srpski. Takvisu bili, na primjer, izvr{ni odbor, organi uprave, sud za prekr{aje, stanicejavne sigurnosti, itd. U svemu tome posebno je bila zna~ajna nezakonitauloga kriznog {taba srpskog naroda, koji je sa svojim kompetencijamabio iznad legalnih op{tinskih organa.

Uloga JNA je tim dokumentom jasno iskazana, posebno imaju}i uvidu njeno u~e{}e u zlo~inima, posebno u agresiji. Od 3. oktobra 1991,izvr{enjem pu~a u Predsjedni{tvu SFRJ, preuzeta je Vrhovna komandaOruànih snaga, ~iji {tab je i do tada komandovao JNA. Njena oruànasila stavila se na raspolaganje Velikosrpskom pokretu, zajedno sa njimizvr{ila je sve pripreme za agresiju, po~ev od planiranja, mobilizacije iobuke ljudstva, naoruàvanja, pa do neposrednog u~e{}a u oruànoj agresijii svim drugim oblicima zlo~ina, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima.

O~igledno je da su pripreme za zlo~ine, kako se moè vidjeti iz“UPUTSTVA...”, bile vi{estruke i sveobuhvatne. Odnosile su se nainformativnu, ekonomsku, politi~ku, pravnu i vojnu sferu.135

135 Isto.

532

Istoga dana kada je usvojeno “UPUTSTVO...”, tj. 19. decembra1991, Mom~ilo Kraji{nik, predsjednik tzv. Skup{tine srpskog narodau Bosni i Hercegovini, u Telegramu “Vladi Srpske autonomne oblastiKrajina”, poslat sa “Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”,iskreno je podrào zahtjeve i ciljeve “cijelog srpskog naroda” (svihSrba) — formiranje dràve srpskog naroda. S tim u vezi, on je, poredostalog, naglasio :

“U ovom te{kom vremenu, naàlost, nisam u mogu}nostimada budem s Vama na mjestu gdje se verifikuje istorijsko pravo srpskognaroda da ̀ ivi u jednoj dràvi, pa Vas molim da poslanicima i naroduSrpske Krajine prenesete moje najsrda~nije ~estitke i iskrene èljeza dobrobit na{eg naroda.

Va{a borba za slobodu i va{i zahtjevi su zahtjevi cijelog srpskognaroda i svi se svode na ostvarenje osnovnog prava da ne dozvolimoda nas sila, bilo od koga dolazila, podjeli u vi{e dràva i pretvoriu narod bez budu}nosti.

Svi Srbi se bore za isti cilj i pod istom zastavom i svi smouvjereni u kona~nu pobedu...”.136

Radovan Karadì} je i 27. marta 1992, na 14. sjednici Skup{tinesrpskog naroda Bosne i Hercegovine, instruisao delegate da formiraju“krizne {tabove”. Tada im je, pored ostalog, rekao da “na|u jedanbroj rezervnih oficira za svoje {tabove i da registruju sve one kojiraspolaù sa naoruànjem... Oni se trebaju organizovati u jedinicamaTeritorijalne odbrane, a ako je JNA tamo, oni moraju biti stavljenipod njenu komandu”.137

Op{tinski odbori SDS-a su, u saglasnosti odozgo, nakon dobijanjanavedenih instrukcija, djeluju}i brzo, formirali krizne {tabove srpskognaroda. Krizni {tabovi su, nakon Karadì}evog nare|enja za njihovoaktiviranje, preuzeli politi~ku vlast u op{tinama i po~eli funkcionisatijavno, kao op{tinske vlade kolaboracionisti~ke tvorevine RepublikeSrpske. Ti su organi, osiguravali koordinaciju izme|u partije (SDS-a),

136 Isto, inv. br. 3 - 491/13, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini,Sarajevo, 19. decembar 1991. — Vladi Srpske autonomne oblasti Krajina Knin.


533

“vlade” i JNA na op{tinskom nivou i predstavljali klju~ni mehanizam prekokoga je uspostavljena i odràvana kontrola na odre|enom podru~ju.138

Kao najvi{i organi u funkciji okupacione vlasti na zauzetom podru~jukrizni {tabovi srpskog naroda su, u uslovima okupacije izvr{ene odstrane jedinica JNA :

- donosili odluke i naredbe o :

- formiranju “srpskih op{tina”;

- uspostavljanju i preuzimanju vlasti i kontrole nad op{tinama;

- progla{avanju vanrednog stanja u op{tinama;

- formiranju “privremene vlade ... srpskih op{tina”;

- uvo|enju policijskog ~asa na podru~ju “srpskih op{tina”;

- op{toj mobilizaciji;

- formiranju {tabova, komandi i jedinica srpske TO i preuzimanjuposlova odbrane i angaòvanju TO na podru~ju “srpskih op{tina”;

- izdavali instrukcije o funkcionisanju op{tinskih organa;

- odràvali neposredne kontakte i saradnju sa komandama,jedinicama i ustanovama JNA, koja je “kriznim {tabovima srpskognaroda” osiguravala preuzimanje vlasti;

- odràvali kontakte i saradnju sa Republikom Srbijom i njenimorganima, posebno Slu`bom dràvne bezbjednosti;

- u~estvovali (sa JNA i Teritorijalnom odbranom) u izvo|enjunapada na gradove, naselja i sela;

- organizovano obu~avali srpske “dobrovoljce” i promoviralilokalne paravojne komandante;

- izdavali ultimatume, uglavnom, bo{nja~kom stanovni{tvu o predajioru`ja i imovine, te razoruàvali Bo{njake;

- zatvarali ugostiteljske objekte;

138 Isto, paragrafi 218, 237-257, 412, 624, 634, 640, 719, 776, 783, 812, 819-821, 835 i dr.; AIIZ, inv. br. 2-521 i 2-571; ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, paragraf 15.

534

- izdavali naredbe o odvo|enju nesrpskog stanovni{tva na prisilni rad;

- planirali i pripremali zlo~ine;

- izdavali naredbe za izvr{enje zlo~ina, uklju~uju}i i genocid nadBo{njacima;

- koordinirali napadima na bo{nja~ka sela;

- u~estvovali u progonu i vojnim operacijama protiv Bo{njaka iuni{tavanju njihovih sela;

- formirali i kontrolisali koncentracione logore i dr.139

Komanda 2. vojne oblasti (Rezervno komandno mjesto) je po~etkomaprila 1992. “neprekidno” ostvarivala “kontakt i koordinaciju sa Kriznim{tabom Pale”.140 Krizni {tab Trnova uspostavio je saradnju sa jedinicamaJNA i radio na planiranju i pripremanju zlo~ina. Taj je organ 22. majaproglasio mobilizaciju.141 Krizni {tab “srpske op{tine” Fo~e, pod

139 ICTY, Predmet : Br. IT-02-54-T, paragrafi 384, 412, 607, 615-616, 624, 634,639, 648, 653, 709-710, 713, 725, 729, 760, 819-821, 828-831, 835, 850-851 i dr.;ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, paragraf 10-15 i 15-44; AIIZ, inv. br. 3-1226, SAOSemberija i Majevica, Srpska op{tina Zvornik, Krizni {tab, Zvornik, 8. aprila 1991,Odluka o uvo|enju policijskog ~asa na podru~ju Srpske op{tine Zvornik; Isto, inv. br.3-1227, SAO Semberija i Majevica, Srpska op{tina Zvornik, Krizni {tab, Broj : 01-1/92, Zvornik, 10. aprila 1992, Odluka o formiranju privremene vlade Srpske op{tineZvornik; Isto, inv. br. 3-1228, SAO Semberija i Majevica, Srpska op{tina Zvornik,Krizni {tab, Broj : 02-1/92, Zvornik 8. aprila 1992, Naredba o op{toj mobilizaciji; Isto,inv. br. 3-1223, Republika Srpskog naroda BiH, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab,Broj : 01-I-92, Odluka o progla{enju vanrednog stanja zbog neposredne ratne opasnostina podru~ju Srpske op{tine Bratunac; Isto, inv. br. 3-1224, Srpska op{tina Bratunac,Krizni {tab, Broj : 01-6-92, 13. aprila 1992, Naredba o formiranju {tabova, komandi ijedinica TO; Isto, inv. br. 3-1225, Republika Srpskog naroda BiH, Srpska op{tinaBratunac, Krizni {tab, Broj : 01-09-92, Bratunac, 19. aprila 1992, Odluka o razoruànjugra|ana koji posjeduju oru`je na podru~ju op{tine Bratunac.

140 AIIZ, inv. br. 2-1672, RKM /Rezervno komandno mjesto/ 2. vojne oblasti,Str. pov. br. 09/1580-1, 6. april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti, Operativni centar,Redovni operativni izvje{taj.

141 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 713. Predsjednik “kriznog {taba”Trnova je, na sastanku odrànom 29. aprila 1992, izjavio da je postignut dogovor saJNA o u~e{}u njenih jedinica u “~i{}enju” Op{tine i da je “Armija ve} spremna da~isti situaciju u Trnovu” (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 386, nap. 781).

535

vo|stvom Miroslava Stani}a, organizovao je obu~avanje naoruànihsrpskih dobrovoljaca i promovirao lokalne vojne komandante, zatim je saJNA bio uklju~en u pripremu i izvo|enju napada na Fo~u,raspore|ivao u saradnji sa JNA zato~enike KPD za prisilni rad i vr{iodruge oblike zlo~ina.142 Krizni {tab âjni~a, sa Du{kom Kornja~om na~elu, formiran je krajem marta ili po~etkom aprila 1992.143 SDS je umartu 1992. formirao Krizni {tab za Rogaticu, na ~elu sa RajkomKu{i}em, bliskim saradnikom Radovana Karadì}a.144 Krizni {tabSDS-a Vi{egrad je instaliran od JNA kao civilna vlast u Op{tini.Biljana Plav{i} se 16. aprila 1992. sastala sa predsjednikom tog {tabaBranom Savovi}em, u hotelu Vi{egrad, gdje je bilo sjedi{te JNA.145

Tokom osvajanja Vlasenice (21. aprila 1992.) od strane JNA, specijalnih

142 Isto, paragrafi 722-723 i 725.

“Krizni {tab srpske op{tine Fo~a” sa~injavali su: Miroslav Stani}, Stanojevi} (imenije poznato), Josip Mili~i}, Radojica Mla|enovi}, Dragoljub Kunarac, VojislavMaksimovi}, Velibor Ostoji}, Petko ân~ar, êdo Zelovi} i dr Radovan Mandi}. Stani}je bio predsjednik tog paradràvnog organa, a Stanojevi} njegov zamjenik, Mili~i}predsjednik op{tine, a Mla|enovi} predsjednik Izvr{nog odbora (AIIZ, inv. br. 2-571;ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 722-723).

^lanove “kriznog {taba” u ôhodar mahali sa~injavali su: Vlado Avram (predsjednik),Goran Mitra{inovi} (njegov zamjenik) i Dragan Stojanovi} (~lan). Marinko Pljevalj~i},Boò Dosti}, Doj~ilo Davidovi} i Ostoja Ostoji} su ~inili “{tab” za podru~je Aladè;Milo{ i Radenko Vladi~i} u naselju Podmusala; Novak Drakula, Risto Vu~eti} i PeroIvanovi} za naselje ]erezluk, a za podru~je Brusno — Slatina Boro Ivanovi}. Ilijaân~ar, Matija i Drago Skakavac i Rade \urovi} bili su ~lanovi “kriznog {taba” zapodru~je Jabuke, te Savo za podru~je Brda - Kozja Luka.

U sastav “kriznog {taba” za podru~je Broda na Drini u{li su: Nenad Kalajdì}(nastavnik), Stamen Rungelov, Ilija ]alasan, Miodrag Pjevi} i Vojo Kalajdì}.

Predsjednik kriznog “{taba” za podru~je od Broda na Drini do Tjenti{ta bio jeJovan Vukovi}, a njegov zamjenik Nenad Vukovi}.

Rade Elez je bio predsjednik “kriznog {taba” za podru~je Me|urje~ja, a LjuboKova~evi}, Dule (inènjer rudarstva iz Zavidovi}a), Vukan Peri{i} (geometar), MileSavi} i, prema neprovjerenim podacima, Danko Davidovi} - ~lanovi (Isto).

Predsjednik “kriznog {taba” “srpske op{tine Konjic” bio je Vaso Vuji~i}, a ~lanovi:Jovo Kuljanin, Radovan Gligorijevi}, Vuka{in Mrkonji}, Radoslav Kuljanin, JankoGlogovac, @ara Mrkaji} i Velimir Miljani}, zvani @ika (AIIZ, inv. br. 2-521).

143 Isto, paragraf 719.144 Isto, paragraf 640.145 Isto, paragraf 648.

536

jedinica MUP-a Srbije i srpskih oruànih formacija (Arkanovi Tigrovii dr.) Krizni {tab je preuzeo kontrolu u Op{tini.146 Po~etkom 1992. SDSje formirao Krizni {tab za Bratunac, koga je potvrdio Karadì}. Do 12.aprila “krizni {tab” je proglasio vanredno stanje i uspostavio vlast uOp{tini, donosio sve odluke, naredbe, zaklju~ke i druga akta na podru~juOp{tine i u vezi sa poslovima odbrane, formiranju i upotrebi Teritorijalneodbrane i milicije, zatim o razoruàvanju gra|ana, traìo pomo} od Srbije,odakle je po~etkom aprila 1992. stigao Novosadski korpus, koji jesredinom tog mjeseca zauzeo Bratunac, u sadejstvu sa drugim srpskimnaoruànim formacijama (Beli orlovi i Arkanove jedinice i dr.).147

Krizni {tab Srpske op{tine Zvornik je od 5./6. aprila 1992.funkcionisao u industrijskoj zoni u Karakaju.148

Po~etkom maja 1992, u saradnji sa JNA i Srbijom (i obratno),Krizni {tab SDS-a Br~ko je preuzeo potpunu kontrolu nad Op{tinom iizdao ultimatum nesrpskom stanovni{tvu da preda oru`je.149

Predsjednik Kriznog {taba srpske op{tine Bosanski [amac jeuspostavio saradnju sa jedinicom JNA, lociranoj u Pelagi}evu (TG-17)i “odgovornom” za Br~ko, Ora{je, Grada~ac, Modri~u i Gra~anicu. BlagojeSimi}, predsjednik tog {taba, je sredinom aprila 1992. potpukovniku

146 Isto, paragraf 652-653.

147 Isto, paragrafi 412 i 624; AIIZ, inv. br. 3-1223, Republika Srpskog narodaBiH, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-I-92, /Bratunac, 12. aprila 1992./,Odluka o progla{enju vanrednog stanja zbog neposredne ratne opasnosti na podru~juSrpske op{tine Bratunac; Isto, inv. br. 3-1224, Republika Srpskog naroda BiH, Srpskaop{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-6-92, Bratunac, 13. aprila 1992, Naredba oformiranju {tabova, komandi i jedinica TO; Isto, inv. br. 3-1225, Republika Srpskognaroda BiH, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-09-92, Bratunac, 19. aprila1992, Odluka o razoruàvanju gra|ana koji posjeduju oru`je na podru~ju op{tineBratunac. “Krizni {tab” Bratunca sa~injavali su : Miroslav Deronji} (predsjednik), oficirJNA (kapetan Relji}), Ra{a Milo{evi} (komandant Teritorijalne odbrane, iz Kravice) ipripadnik Dràvne bezbjednosti Srbije (ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, paragrafi 11 i 28).

148 AIIZ, inv. br. 2-2877, Republika Srpskog Naroda Bosne i Hercegovine,Ministarstvo za unutra{nje poslove, Centar slu`bi bezbjednosti Bijeljina Stanica javnebezbjednosti Zvornik, INFORMACIJA o stanju u Stanici javne bezbjednosti Zvornik.

149 ICTY, Predmet: IT-02-61, paragraf 634.

537

Stevanu Nikoli}u, komandantu Takti~ke grupe 17, izme|u ostalog,rekao da je “krizni {tab” Bosanskog [amca odlu~io “da je vrijeme zavo|enje operacije preuzimanja grada”.150

“Krizni {tab” Bosanskog [amca je 15. maja 1992. izdao nare|enjeo hap{enju Bo{njaka i Hrvata, nakon ~ega su nad njima izvr{eni brojnizlo~ini.151 Taj je organ u vrijeme napada i zauzimanja Bosanskog[amca od MUP-a Srbije traìo pomo} i u ìvoj sili. U tom je ciljudelegacija “kriznog {taba”, na ~elu sa Zari}em, otputovala u Beograd,gdje su u Komandi RV i PVO u Zemunu, vo|eni razgovori o imenovanjuDragana \or|evi}a (Crni), {efa specijalnih jedinica Dràvne bezbednostiSrbije, za komandanta Druge posavske brigade. Nakon razgovora saFrenkijem Simatovi}em, podr{ka je dobijena - \or|evi} je sa svojimljudima stigao u Bosanski [amac.152

SDS Doboja je do aprila 1992. tajno formirao Krizni {tab u tomgradu.153 Krizni {tab [ipova formiran je po~etkom 1992, na ~elu saDraganom \uki}em, predsjednikom SDS-a.154 Srpski krizni {tabKlju~a tajno je formiran 23. decembra 1991. On je 1. maja 1992. izdaoinstrukcije o funkcionisanju op{tinskih organa u ratnim uslovima.155

Sedam dana kasnije, u preuzimanju “kompletne vlasti” u Klju~u u~estvovalesu snage JNA. “Krizni {tab” je “{titio” jedan strelja~ki vod.156 JNA je“u zoni op{tine Klju~” po~etkom juna 1992. formirala “Komandu odbraneKlju~a”, u ~ijem se sastavu, pored najvi{ih starje{ina JNA, nalazilo inekoliko lica iz “Kriznog {taba”.157



152 Isto, paragrafi 117 i 615.



155 Isto, paragrafi 819-821.

156 AIIZ, inv. br. 2-2388, Komanda 30. partd /partizanske divizije — prim. S. ^./, Str.pov. br. 174-124, 7. maj 1992. — Komandi 1. partbr /partizanske brigade — prim. S. ^./ zaupotrebu dela jedinica; Isto, inv. br. 2-1044, Komanda 1. partizanske brigade, Str. pov. brI-451/92, 14. maj 1992, SASTANAK sa predsjednicima op{tina u zoni odgovornosti divizije.

157 AIIZ, inv. br. 2-2548, Komanda 30. partizanske divizije, SP, br. 939-1, 31.maj 1992. — Komandi 1. kraji{kog korpusa.

538

SDS Kotor Varo{i je krajem januara 1992. formirao Krizni {tab,koji je uspostavio neposredne odnose sa JNA. Pukovnik Peuli}prisustvovao je sastancima “kriznog {taba” i nagla{avao potrebu zasaradnju izme|u JNA, specijalnih jedinica i policije. “Krizni {tab” je12. juna 1992. naredio policijski sat u cijeloj op{tini, zatvaranje svihugostiteljskih objekata i razoruàvanje nesrba.158 I pored toga {to je“bio svjestan logora”, taj je organ pored ostalog, izdavao naredbe oodvo|enju nesrpskog stanovni{tva na prisilni rad. Pored toga, “krizni{tab” je bio nosilac masovnog egzodusa nesrba iz Kotor Varo{i.159

Krizni {tab Autonomne Regije Krajina Banja Luka, ~iji je ~lanbio i general Momir Tali}, komandant 5. korpusa JNA, je 14. maja1992. naredio razoruàvanje lica koja su “ilegalno” posjedovala oru`je,te izdao Odluku da samo Srbi mogu dràti odre|ene poslove.160 Nasastanku kod generala Tali}a 18. maja 1992. Krizni {tab Autonomneregije Krajina je uputio zahtjev da se otvori jedan koridor prema Srbiji— za transport iz pravca Banja Luke prema Srbiji i obrnuto. Koridor je biobitan za snabdijevanje jedinica “Vojske Republike Srpske”, a koga jekoristila i 993. pozadinska baza za dovoz materijala, naoruànja iopreme iz Srbije i Crne Gore (put iz zapadne Bosne prema Srbiji). Tajsu zahtjev podràle sve starje{ine.161

158 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 828-829.


160 Isto, paragraf 760. General Momir Tali} je u svojstvu komandanta 5. korpusa(od kraja februara 1992.), prihvativ{i velikosrpsku politiku i praksu, aktivno radio naformiranju, opremanju i obu~avanju srpskih oruànih formacija; obilazio jedinice igovorio im o ugroènosti srpskog naroda; odràvao redovne sastanke sa SDS-om napodru~ju Banja Luke; naredio je formiranje logora na vojnom poligonu Manja~a, ukome su, uglavnom, Bo{njaci dovo|eni i ubijani; kao ~lan “kriznog {taba” “AutonomneRegije Krajina” planirao je i nare|ivao uni{tavanje vjerskih objekata, te nare|ivaoprisilno deportovanje nesrpskog stanovni{tva i oduzimanje njihove pokretne i nepokretneimovine i dr. (AIIZ, inv. br. 2-2550; ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni matrijalsvjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1996, str. 5).

161 ICTY, Predmet: Br. IT-94-1T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnikaJNA O. S., 5. juni 1996, str. 27.

“Politi~ki predstavnici” sedam op{tina Bosanske krajine (Biha}, Bosanski Petrovac,Bosanska Krupa, Sanski Most, Prijedor, Bosanski Novi i Klju~), 7. juna 1992. usvojilisu na sastanku u Sanskom Mostu, vi{e zaklju~aka. Me|u njima je i “probijanje

539

Op{tinski krizni {tab Bosanske Gradi{ke po~eo je funkcionisatikrajem 1991. ili po~etkom 1992.162 ^lanovi Kriznog {taba BosanskeKrupe izabrani su 24. decembra 1991, na ~elu sa Gojkom Kli~kovi}em.Jedinice JNA, raspore|ene u Bosanskoj Krupi (6. brigada 10. partizanskedivizije), pomogle su SDS-u u preuzimanju vlasti.163

Krizni {tab Sanskog Mosta je preuzeo vlast u gradu i 7. maja1992. proglasio ratno stanje. I pukovnik Basara, komandant 6. partizanskebrigade, bio je ~lan tog organa.164 Taj je “krizni {tab” davao logisti~kupodr{ku 6. partizanskoj brigadi i sara|ivao u razoruàvanju stanovni{tva.Krajem maja 1992. objavio je politiku prisilnog iseljavanja nesrpskogstanovni{tva Sanskog Mosta i 2. juna izdao Odredbu o dodjeli mehanizacijei ljudi za masovno sahranjivanje ubijenih Bo{njaka u Vrhpolju iHrustovu. Dva dana kasnije (4. juna) “krizni {tab” je donio Odluku odeportaciji Bo{njaka i Hrvata u koncentracioni logor Manja~u.165

Srpski krizni {tab Prijedora je formiran 7. januara 1992, kada jeprogla{ena Skup{tina srpskog naroda Op{tine Prijedor.166 Taj je organ1992. formirao koncentracione logore u Trnopolju, Keratermu i Omarskoj(Krizni {tab je 27. maja 1992. naredio da svi zato~enici iz Keratermabudu preba~eni u logor Omarska).167

Krizni {tab Bratunca, na ~elu sa predsjednikom MiroslavomDeronji}em, je u periodu od kraja aprila do po~etka maja 1992. ovlastioTeritorijalnu odbranu i policijske snage da razoruàju Bo{njake selaGlogova. Nakon {to su te snage, u sadejstvu sa JNA, izvr{ile postavljeni

kopnenog puta za Saveznu Republiku Jugoslaviju”. Taj je zaklju~ak, kao i drugi,upu}en Kriznom {tabu Autonomne Regije Krajina, rukovodstvu “Srpske RepublikeBosne i Hercegovine” i 1. kraji{kom korpusu (u Banja Luci) — AIIZ, inv. br. 2-2546,ZAKLJU^CI sa sastanka SUBREGIJE (politi~ki predstavnici sljede}ih op{tina: Biha},Bosanski Petrovac, Srpska Krupa, Sanski Most, Prijedor, Bosanski Novi i Klju~).


163 Isto, paragraf 386, nap. 781 i 783.


165 Isto, paragrafi 883-888, 890 i 998.



540

zadatak, Deronji} je 8. maja 1992, na sjednici Kriznog {taba, najavionapad na Glogovu i “operaciju trajnog uklanjanja” Bo{njaka, teizjavio da }e, ako “operacija u Glogovi dobro pro|e”, biti nastavljena“u gradu Bratuncu i mjesnim zajednicama Voljavica i Suha”. Tajgenocidni plan o zatiranju Bo{njaka Glogove i op{tine Bratunac usvojioje, “nakon uvodne rije~i Miroslava Deronji}a i diskusije”, bratuna~kiKrizni {tab.168

Bratuna~ki krizni {tab je, poslije usvajanja plana za napad naGlogovu, vodio raspravu i o spaljivanju tog sela, pri ~emu je kapetanJNA Relji} obavijestio Krizni {tab da }e u~estvovati u toj operaciji.169

Miroslav Deronji} je, u cilju formiranja “srpskih teritorija”, naredioda se izvr{i napad na Glogovu, zatim je u~estvovao, koordinirao inadzirao izvo|enje te zdruène operacije (snage JNA, srpske Teritorijalneodbrane i policije Bratunca, te “dobrovoljci” iz Srbije).170

U vojnoj operaciji protiv Glogove 9. maja 1992. ubijeno je 65nenaoruànih bo{nja~kih civila, prisilno raseljeno preostalo (cjelokupno)stanovni{tvo i spaljen veliki broj ku}a, pri ~emu je zapaljena i uni{tenai dàmija.171

Deronji} je sljede}eg dana otputovao na Pale, gdje je politi~ko ivojno rukovodstvo kolaboracionisti~ke tvorevine Republike Srpske(Karadì}a, Mladi}a i dr.), te predsjednike “kriznih {tabova”, upoznaosa tim zlo~inom i drugim doga|ajima u op{tini Bratunac. Nakon {to jepodnio svoj izvje{taj prisutni u sali za konferencije su mu aplaudirali,a Velibor Ostoji} prokomentarisao : “sad moèmo Bratunac obojiti uplavo”. On je pri tome imao u vidu mape koje su se nalazile na zidu izanjih, a na kojima su “srpske teritorije” bile ozna~ene plavom bojom.172

Krizni {tab Srpske op{tine Vogo{}a je 16. maja 1992. donioNaredbu “za ‘~i{}enje’ Svraka i drugih podru~ja”, odnosno vr{enje

168 ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, paragrafi 28-29.

169 Isto, paragafi 30-35.

170 Isto, paragrafi, 30-36.



541

genocida nad Bo{njacima.173 Krizni {tab Srpske op{tine Fo~a formiraoje i prijeki sud, u ~iji sastav su u{li : Vojislav Maksimovi}, VeliborOstoji}, Rajko Bojat (predsjednik, advokat iz Fo~e), Lela Mili} (sudijabiv{i savjetnik u Skup{tini Bosne i Hercegovine) i Slobo Starovi}(automehani~ar iz Automoto dru{tva Fo~a). Taj sud je mnoge Bo{njakeosudio na kaznu smrti strijeljanjem.174

“Krizni {tabovi” su, pored ostalog, obezbje|ivali regrute,snabdijevanje, materijalnu i moralnu podr{ku vojnim jedinicama,naoruàvali i organizovali Srbe u oruàne formacije, pruàli im logisti~kui finansijsku podr{ku,175 omogu}avali formiranje srpskih policijskih

173 AIIZ, inv. br. 2-1264, ZAKLJU^CI sa sastanka Kriznog {taba Srpske op{tineVogo{}a, odrànog 16. maja 1992. Tom je naredbom Milan Borov~anin, policajac,odre|en za realizaciju “~i{}enja”, tj. izvr{enja genocida. Za postizanje tog cilja trebaloje, pored Borov~anina, “obezbjediti jo{ jednog ~ovjeka” (Isto).

174 Isto, inv. br. 2-571.

175 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 241-252. Tako je, u organizacijiJovana Tintora, komandanta “kriznog {taba” “Srpske op{tine Vogo{}a” i predsjednikaOp{tinskog odbora Srpske demokratske stranke i ~lana Ratnog predsjedni{tva te “srpske”op{tine, oru`je iz kasarni JNA dijeljeno “ugroènom” srpskom narodu. Cisterne gorivaiz kasarni JNA u Semizovcu i Miso~i odlaze u “srpske” krajeve. Dio profita od njegoveprodaje slijevao se u dèpove Jovana Tintora, koji je tako dobivenim novcem kupovaopovjerenje lidera SDS-a. (E. Mura~evi}, UBIJENE I NESTALE @RTVE ZLOÎNAU VOGO[]I 1992. - 1995, Sarajevo 2001, str. 32-33).

Krizni {tab Srpske op{tine Vogo{}a, na ~elu sa komandantom JovanomTintorom, donio je sredinom maja 1992. vi{e naredbi. Naredbom od 14. maja 1992.godine o preuzimanju “garnizona u Semizovcu sa svim svojim materijalnim sredstvimai opremom” i Naredbom od 16. maja 1992. “o preuzimanju Kasarne u Semizovcu”izri~ito je navedeno da se oboje “stavlja pod komandu Kriznog {taba Srpske op{tineVogo{}a, koji je pod jedinstvenom komandom Oruànih snaga Srpske RepublikeBosne i Hercegovine” (AIIZ, inv. br. 3-1187, Srpska Republika Bosna i Hercegovina,Srpska op{tina Vogo{}a — Krizni {tab, Broj: 117/92, Vogo{}a, 14. maj 1992. — Komandigarnizona u Semizovcu; AIIZ, inv. br. 2-1264, ZAKLJU^CI SA SASTANKA Kriznog{taba Srpske op{tine Vogo{}a, odrànog 16. maja 1992.). Time su oìvotvorene rije~ilidera Radovana Karadì}a iz novembra 1991. da “Srbi nemaju potrebe ni za kakvomstrana~kom vojskom, Armija je tu. Slu~ajno se na{i i njihovi ciljevi stopostotnopoklapaju” (BILTEN Dràvne komisije za prikupljanje ~injenica o ratnim zlo~inimana podru~ju Republike Bosne i Hercegovine, br. 7, Sarajevo februar 1994, str. 7).

542

snaga u op{tinama, uklju~uju}i i protjerivanje ne-Srba iz policije, itd.Obavezno vojno prisustvo u “kriznim {tabovima srpskog naroda”osiguravalo je hijerarhiju okupacione vlasti.176

U skladu sa formiranjem etni~ki ~istih srpskih teritorija, “krizni{tabovi” su preduzimali i druge zlo~ina~ke aktivnosti, kao {to su:odlu~ivali o prekidu dotoka pitke vode u grad Sarajevo; evakuacijusrpskog stanovni{tva iz naseljenih mjesta pred srpske vojne napade;formiranje, kontrola i pristup zatvorskim centrima i konclogorima;izdavali nare|enja za hap{enje lica i ~itavih kategorija ljudi; razmjenjivalizatvorenike i logora{e iz takvih mjesta; nare|ivali otpu{tanje zato~enikai zatvorenika iz logora i zatvora; kontrolu lokalnih radio-stanica i drugihmedija, koje su koristili za emitiranje njihovih nare|enja i odluka i dr.177

Protjerivanje i deportacija, uglavnom Bo{njaka, bila je, poredotpu{tanja nesrpskog stanovni{tva s posla, kontrole slobode kretanja,formiranja sudova i imenovanja sudija, kontinuirana aktivnost “kriznih{tabova”. Tako je, primjera radi, “Krizni {tab” Klju~a “razrije{iopitanje u vezi sa organizovanim odlaskom Muslimana, kao i sasu{tinskim pitanjem statusa Muslimana”. U Bosanskoj Krupi je“Ratno predsjedni{tvo” sugerisalo dvije opcije za eliminacijuBo{njaka: ili da organizira njihovu deportaciju sa tog prostora ili }e to bitiostvareno vojnim sredstvima.178

176 Isto. Komandanti JNA ili njihovi predstavnici su, uglavnom, bili ~lanovi“kriznog {taba” i prisustvovali su njihovim sjednicama. Pojedini ~lanovi “kriznog{taba” bili su i u li~nom kontaktu sa generalom Mladi}em (Isto, paragraf 251).

177 Isto, paragraf 253. Tako je, primjera radi, Slavko Jovanovi}, u ime JovanaTintora, predsjednika Kriznog {taba “Srpske op{tine Vogo{}a”, naredbom br. E 12/92,od 2. maja 1992, @eljki Beganovi} naloìo da se pansion “Kon tiki” u Vogo{}i “stavina raspolaganje” srpskoj policiji, “radi saslu{anja privedenih i pritvorenih lica”.Tu naredbu je “odmah sproveo Branko Vla~o i Stanica javne bezbjednosti Srpskeop{tine Vogo{}a” (AIIZ, inv. br. 3-1189, Srpska Skup{tina op{tine Vogo{}a, Krizni{tab, Br. 12/92, Vogo{}a, 2. maj 1992, NAREDBA).

178 Isto, paragrafi 254-256. Komandant 30. partizanske divizije (pukovnikStanislav Gali}) izdao je 31. maja 1992. Nare|enje o formiranju Komande odbraneKlju~a, u ~iji su sastav u{la 2-3 ~lana Kriznog {taba (AIIZ, inv. br. 2631, Komanda 30.partizanske divizije, Sp Br. 939-1, 31 maj 1992.).

543

Tako|e, “krizni {tabovi” su organizovali protjerivanje Bo{njakai formiranjem “komiteta za emigraciju”, “putni~kih agencija” i “agencijaza razmjenu”. Pri tome su utvr|ivali kriterije odlaska, uklju~uju}ipla}anje usluga i potpisivanje formulara da Bo{njaci odlaze “dobrovoljno”.U tom su cilju organizovali konvoje, autobuse i policijske pratnje. Poredtoga, “krizni {tabovi” su organizovali i nadgledali selekciju i raspodjelu,odnosno plja~ku, nesrpske imovine, te u~estvovali u njenom otimanju.179

“Krizni {tabovi” su, Odlukom o obrazovanju ratnih predsjedni{tvau op{tinama za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili ratnogstanja, koju je 31. maja 1992. donijelo “Predsjedni{tvo Srpske RepublikeBosne i Hercegovine”, preimenovani u “ratna predsjedni{tva”.180 Ta su

179 Isto, paragrafi 256-257. Komandant “Kriznog {taba” “Srpske op{tine Vogo{}a”,Jovan Tintor, je odgovoran i za plja~ku i devastiranje UNIS-ovih tvornica u Vogo{}i,prije svega za otu|ivanje vozila i rezervnih dijelova iz Tvornice automobila Sarajevo.Vanrednim popisom automobila, obavljenim u vremenu od 22. - 28. aprila 1992. (odmartovskih barikada Tvornica je bila u rukama srpskih zlo~inaca) na parking placevimaTAS-a konstatovano je sljede}e stanje automobila: na lageru se nalazio 1.924 golfa iKedija za YU trì{te, 28 konsignacionih automobila (strana roba) za YU trì{te, 18registrovanih automobila (Audi, Pasat) Folksvagenovih ugovornih radnika na radu uTAS-u, 30 registrovanih automobila u voznom parku TAS-a, 10 golfova A 3 (“O”serija) i oko 2.200 automobila u dijelovima (AIIZ, inv. br. 3-1196, Tvornica automobilaSarajevo — Izvr{nom odboru SO Vogo{}a, Izvje{taj o radu TAS-a u periodu od aprilado avgusta 1992, Vogo{}a, 25. avgust 1992.). Sva ta vozila su u roku od tri mjesecaoplja~kana, {to je potvrdilo i “Ratno povjereni{tvo” “Srpske op{tine Vogo{}a”, aktombr. 03-140/92, od 3. avgusta 1992, koje je obavje{tavaju}i Komandu Blaùjske brigadeda im se dodijele dva golfa i jedan Kedi, te “da na lageru u tvornici TAS ve} vi{e odjednog mjeseca nema automobila, jer su, uglavnom, bespravno otu|eni, pa vam nemoèmo udovoljiti zahtjevu” (AIIZ, inv. br. 3-1195, Srpska Republika Bosna iHercegovina, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03-140/92, Vogo{}a,3. avgust 1992. — Komandi Blaùjske brigade).

180 AIIZ, inv. br. 3-1189, Odluka o obrazovanju ratnih predsjedni{tava ..., Pr.Broj: 03-512, Sarajevo, 31. maj 1992. Tom je odlukom utvr|eno da “krizni {tabovi uop{tinama Srpske Republike Bosne i Hercegovine”, danom konstituisanja “ratnogpredsjedni{tva” (tj. sredinom juna 1992. — “Ratna predsjedni{tva konstituisa}e se uroku od 15 dana od dana stupanja na snagu ove odluke”), “prestaju sa radom”(Isto). Tu je odluku, ocijeniv{i da su “krizni {tabovi” odigrali svoju ulogu, svojeru~nopotpisao Radovan Karadì}, predsjednik “Predsjedni{tva Srpske Republike Bosne iHercegovine” (Isto).

544

tijela sa~injavali: republi~ki povjerenik i, “po pravilu”, predsjednikskup{tine op{tine ili njegov zamjenik (odnosno potpredsjednik) ipredsjednik Izvr{nog odbora ili njegov zamjenik (odnosno potpredsjednik)ili gra|anin iz reda poslanika, odnosno odbornika.181

“Ratna predsjedni{tva” su formirana “u op{tinama SrpskeRepublike Bosne i Hercegovine u kojima nisu u mogu}nosti da vr{evlast skup{tina i izvr{ni organ”. “Ratno predsjedni{tvo” je organizovalo,koordiniralo i uskla|ivalo aktivnosti “za odbranu srpskog naroda iuspostavljanju legalnih organa vlasti op{tine”; vr{ilo “sve funkcijeskup{tine i izvr{nog organa dok se ne steknu mogu}nosti da se tiorgani sastanu i rade”; obezbje|ivalo “uslove za rad vojnih organai jedinica u odbrani srpskog naroda”; te vr{ilo “i druge poslovedràvnih organa ako oni nisu u mogu}nosti da se sastanu”.182

I “ratna predsjedni{tva” su, osiguravaju}i uslove za rad vojnihorgana i jedinica u “odbrani” i “oslobodila~koj” borbi srpskog narodana op{tinskom nivou, te koordiniraju}i i provode}i politiku i mjerekoje su utvr|ivali i donosili politi~ki i vojni organi kolaboracionisti~keSrpske Republike Bosne i Hercegovine, a kopiraju}i organe Tre}egRajha, donosila rasisti~ke zaklju~ke, odluke i naredbe o izvr{enju zlo~inanad Bo{njacima.183 U tome su posebnu ulogu imali “republi~ki

181 Isto. “Predsjedni{tvo Srpske Republike Bosne i Hercegovine” je, “za pruànjestru~ne i druge pomo}i”, imenovalo “republi~kog povjerenika”. On je imao {irokaovla{tenja (“... ima pravo i du`nost da preduzima sve mjere u vezi sa popunom,organizovanjem i radom ratnog predsjedni{tava i da obezbje|uje stalnukoordinaciju i provo|enje politike i mjera koje utvr|uju i donose republi~kidràvni organi i Glavni {tab vojske Srpske Republike Bosne i Hercegovine”.“Republi~ki povjerenik” se mogao “ovlastitii i za podru~je vi{e odre|enih op{tinau skladu sa organizacijom vojske Srpske Republike Bosne i Hercegovine” (Isto).

182 Isto.

183 Ratno predsjedni{tvo op{tine êlinac je 23. jula 1992. usvojilo “zaklju~ak ostatusu nesrpskog stanovni{tva”, po kome su gra|anima iz te kategorije bilazabranjena osnovna ljudska prava. Nesrpsko stanovni{tvo se, po tom zaklju~ku, moralo“pridràvati slijede}ih pravila :

- nije dozvoljeno kretati se po gradu izme|u 16,00 i 6,00 sati;

- nije dozvoljeno zadràvanje na ulicama, u restoranima ili na drugim javnimmjestima;

545

povjerenici”. U dopisu “Ratnom Predsjedni{tvu” “Srpske RBiH”,24. juna 1992, povjerenik Srpske op{tine Vogo{}a dr Nikola Popla{en,je, izme|u ostalog, predloìo da se zatvor u Vogo{}i odmahpretvori “u odelenje kazneno-popravne ustanove Butmir ili naPalama”.184 Odlukom Ratnog povjereni{tva Srpske op{tine Vogo{}a,br. 03-99/92, od 15. jula 1992, koju je, tako|e, potpisao “republi~kipovjerenik” dr Nikola Popla{en, Salko Hala~ je oslobo|en “u tokudana izolacije dok traju radovi na vodoinstalaciji u Pretisu”, radisnabdjevanja vodom naselja Vogo{}a, a po izvr{enom zadatku trebaloje “produìti sa dosada{njim tretmanom”.185 I naredbe o “pu{tanju

- nije dozvoljeno kupati se u rijekama Vrbanja i Jo{avka niti pecati ribu iuop{te loviti;

- nije dozvoljeno bez predhodnog odobrenja za to putovati u druge gradove;

- nije dozvoljeno posjedovanje vatrenog oru`ja, nezavisno od toga da liposjeduje odgovaraju}u dozvolu;

- nije dozvoljeno voziti motorna vozila;

- nije dozvoljeno zadràvanje u grupama ve}im od tri ~ovjeka;

- nije dozvoljeno bez odobrenja saobra}ati sa gra|anima koji nisu gra|aniêlinca, to zna~i da njihova eventualna posjeta mora biti najavljena;

- nije dozvoljeno nositi vojnu, policijsku ili {umarsku uniformu;

- nije dozvoljena prodaja zemlji{nog posjeda, niti zamjena stana bez specijalnedozvole op{tinskih organa” ( . . . ETNI^KO Î[]ENJE — GENOCID ZA VELIKUSRBIJU, Dokumentacija Dru{tva za ugroène narode /priredio Tilman Zülch, Sarajevo1996, str. 83-84 i 88-89; B. Maci}, ZLOÎNI PROTIV MIRA, Sarajevo 2001, str.376-378). Cilj tih “jasno” definisanih prava i obaveza bila je borba za teritorije, tj.formiranje etni~ki ~istih (srpskih) podru~ja.

Op{tinski sekretarijat za urbanizam, imovinsko-pravne, stambeno-komunalneposlove i katastar nekretnina Op{tine Vogo{}a je, na osnovu Odluke Ratnog {taba, 7.jula 1992. donio Rje{enje, po kome se “Ministarstvu za pravdu, za potrebeodjeljenja Zatvora Srpske op{tine Vogo{}a, daje na upotrebu ku}a PLANJEALMASA i Miralema I — Semizovac (AIIZ, inv. br. 3-1193, Srpska Republika Bosnai Hercegovina, Srpska op{tina Vogo{}a, Op{tinski sekretarijat za urbanizam,imovinsko-pravne, stambeno-komunalne poslove i katastar nekretnina, Broj: 06-1-340/92, Vogo{}a, 8. juli 1992, RJE[ENJE).

184 AIIZ, inv. br. 3-1192, Srpska op{tina Vogo{}a, dr Nikola Popla{en, republi~kipovjerenik — Srpskoj Republici BiH — Ratnom Predsjedni{tvu — Pale, 24. juni 1992.

185 AIIZ, inv. br. 3-1194, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Srpska op{tinaVogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03-99/92, Vogo{}a, 15. juli 1992, ODLUKA.

546

na slobodu” pojedinih “zatvorenika muslimanske nacionalnosti”, kojeje li~no potpisivao dr Nikola Popla{en,186 govore o zlo~ina~kojaktivnosti organa kolaboracionisti~ke Republike Srpske.

186 AIIZ, inv. br. 3-1198, Republika Srpska, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratnopovjereni{tvo, Broj: 03-164/92, Vogo{}a, 6. novembar 1992, NAREDBA; Isto, inv. br.3-1199, Republika Srpska, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03-163/92, Vogo{}a, 6. novembar 1992, NAREDBA; Isto, inv. br. 3-1200, RepublikaSrpska, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03-165/92, Vogo{}a, 6.novembar 1992.

547

3. Velikosrpski strate{ki ciljevi u Bosni i Hercegovini

U op{toj jugoslovenskoj krizi, suverena Bosna i Hercegovina i njeniorgani vlasti su u svim razgovorima o preure|enju ili razdruìvanjuzajedni~ke dràve zastupali stav o njenom opstanku, bez obzira na formu(federacija ili konfederacija), pristaju}i i na asimetri~ne varijante. Poizvr{enom pu~u u Predsjedni{tvu SFRJ Skup{tina Bosne i Hercegovineje 14. oktobra usvojila Memorandum (Pismo o namjerama) i Platformuo poloàju Bosne i Hercegovine i budu}em ustrojstvu jugoslovenskezajednice.187 Zbog specifi~nosti svog multinacionalnog sastava, uslovsvoga opstanka u takvoj zajednici vidjela je samo u slu~aju da u njojostanu i Srbija i Hrvatska, a u njihovom me|usobnom sukobu proglasilase neutralnom. U uslovima tihe okupacije i pokrenute Ha{ke konferencije(od 8. oktobra u naporima udruèna sa specijalnim izaslanikomgeneralnog sekretara Ujedinjenih nacija S. Vensa), ~itavih 100 dana~ekao se rezultat te konferencije i stav Evropske zajednice.

Za razliku od njih, po nalozima svojih poslodavaca iz Beogradai Zagreba, dva od tri koaliciona partnera vlasti, ne napu{taju}i svojepozicije u njoj intenzivirale su svoju petokolona{ku aktivnost idestrukciju Bosne i Hercegovine na svim nivoima.

Briselskom Deklaracijom o Jugoslaviji od 17. decembra 1991,na osnovu preporuka Badinterove (Robert Badenteur) Arbitra`nekomisije od 7. decembra,188 konstatovana je disolucija (raspad)

187 K. Begi}, nav. dj., str. 41-42 i 71-72; O. Ibrahimagi}, POLITI^KI SISTEMBOSNE I HERCEGOVINE, knj. 1, ud`benik sa hrestomatijom, Sarajevo 1999, str.243-246.

188 Nakon {to je “prou~ila memorandume i dokumente primljene od republikaBosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske, Makedonije, Slovenije i Srbije i

548

SFRJ i republike pozvane da se do 23. decembra 1991. izjasne onezavisnosti, sa obe}anjem da }e ih priznati 15. januara 1992. Bosnai Hercegovina je blagovremeno podnijela Prijavu i odgovorila naUpitnik Arbitra`ne komisije, a do tog vremena bio je pripremljen iradni tekst Nacrta Ustava Republike Bosne i Hercegovine.189

Tek tog dana (15. januara 1992.) objavljen je (novi) Izvje{tajBadinterove Arbitra`ne komisije, u kome je konstituisanje Bosne iHercegovine kao suverene i nezavisne dràve uslovljeno jo{ jedinoreferendumom njenih gra|ana, po{to su ostali uslovi iz decembarskeDeklaracije Evropske zajednice bili ispunjeni.190

Na osnovu toga Skup{tina Bosne i Hercegovine je 26. januara1992. donijela Odluku o raspisivanju referenduma o budu}em statusuRepublike. Referendum je zakazan i odràn 29. februara i 1. marta 1992.

Tako je pod me|unarodnom kontrolom, u uslovima prakti~neokupacije zemlje, postignute pove}anjem gustine posjedanja JNA iilegalno naoruànih srpskih oruànih formacija, odbijanja op{tina ukojima je “saoizacija” bila dovr{ena da u~estvuju u pripremama iorganizaciji referenduma, te poku{aja redefinisanja referendumskogpitanja za nezavisnost Bosne i Hercegovine od strane Hrvatske

predsjednika kolektivnog Predsjedni{tva SFRJ”, Arbitra`na komisija je 7.decembra 1991. donijela jasan stav o statusu SFRJ :

“- Socijalisti~ka Federativna Republika Jugoslavija je u procesu disolucije;

- Na republikama je da razrije{e probleme u naslje|ivanju dràve koji se utom procesu mogu pojaviti, pridràvaju}i se na~ela i pravila me|unarodnogprava, posebice u pogledu po{tivanja ljudskih prava, prava naroda i manjina;

- One republike koje to èle mogu formirati novu asocijaciju u kojoj bipostojale demokratske institucije po njihovu izboru” (K. Begi}, nav. dj., str. 33; S.Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA - POLITI^KI MEMOARI, Zagreb1994, str. 315).

êtvero~lano Predsjedni{tvo SFRJ je 9. decembra 1991. u pismu predsjednikuKonferencije o Jugoslaviji ocijenilo da je mi{ljenje Arbitra`ne komisije neprihvatljivo.Detaljnije o tome vidi : K. Begi}, nav. dj., str. 34.

Badinterova komisija, verifikovana od strane Evropske zajednice, je utvrdila da jeSFRJ prestala da postoji disolucijom (raspadom), a ne secesijom (otcjepljenjem)pojedinih dràva (K. Begi}, nav. dj., str. 35-38).

189 K. Begi}, nav. dj., str. 38-53.190 Isto.

549

demokratske zajednice za Bosnu i Hercegovinu (tzv. livanjsko pitanje)i drugih organizovanih oblika destrukcije Bosne i Hercegovine, izvr{enzna~ajan pritisak na bira~e. Na referendum se od 3,253.847 upisanihbira~a, uprkos opstrukciji i pritisku Srpske demokratske stranke Bosnei Hercegovine i uspostavljenih nelegalnih organa Republike SrpskeBosne i Hercegovine u zna~ajnom broju op{tina, odazvalo 2,073.568ili 64,31 odsto ukupnog bira~kog tijela. Pozitivan odgovor nareferendumsko pitanje (suverenitet i nezavisnost) dalo je 2,061.932 ili63,95 odsto od potencijalnog broja glasa~a, odnosno 99,44 odsto odbroja glasa~a koji su pristupili referendumskom izja{njavanju (protivreferendumskog pitanja je bilo svega 6.037 bira~a ili 0,19 odstoglasa~kog tijela Bosne i Hercegovine.191

191 K. Begi}, nav. dj., str. 71-79; S. êki}, nav. dj., str. 312 - 313. Za suverenu inezavisnu Bosnu i Hercegovinu glasalo je 63,95 odsto gra|ana Bosne i Hercegovine. Toje bila velika politi~ka pobjeda i dodatni legitimitet pred me|unarodnom zajednicomza traèno i o~ekivano priznanje Bosne i Hercegovine kao samostalne dràve. Srpskademokratska stranka je zabranila Srbima da iza|u na referendum. U pritisak na bira~euklju~ila se i JNA. Glavni odbor Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine izdaoje i dijelio “PROGLAS SRPSKOM NARODU BOSNE I HERCEGOVINE”, pod nazivom“IMALI SMO SVOJ PLEBISCIT”. Tim su proglasom pozvani “svi Srbi Bosne iHercegovine” da ne u~estvuju u pripremi i sprovo|enju referenduma, jer se Srbi “napredstoje}em tzv. referendumu nemaju o ~emu izja{njavati”, po{to je to navodno“izja{njavanje drugih naroda”. Proglas je zavr{en rije~ima: “REFERENDUM? NE,HVALA!” (AIIZ, inv. br. 3-354/9, PROGLAS SRPSKOM NARODU BOSNE IHERCEGOVINE — IMALI SMO SVOJ PLEBISCIT”).

U drugom proglasu pod nazivom “[TA ZNAÎ @IVJETI U SUVERENOJBOSNI?” iznesene su monstruozne laì o tome kako bi “glasanjem na referendumugra|ani Srbi izgubili sada{nji status dràvotvornog i ravnopravnog naroda u Bosnii Hercegovini i postali nacionalna manjina u islamskoj dràvi.” Taj “tzv. referendumje samo sredstvo kojim se èli posti}i krajnji cilj: ISLAMSKA DR@AVA, ~iji sedemokratski principi najbolje o~ituju u ‘Islamskoj deklaraciji’ gospodina AlijeIzetbegovi}a” (AIIZ, inv. br. 3-488, [TA ZNAÎ @IVJETI U SUVERENOJ BOSNI?).O~igledno je da bi i Gebels mogao pozavidjeti pomenutoj propagandi nacisti~kog karaktera.

^lanovi Srpske demokratske stranke su na putevima dopremanja glasa~kih kutijado centara za glasanje i prebrojavanje glasa~kih listi}a postavljali prepreke, a avioniJNA istovremeno, bacali letke u kojima su bira~i pozivani na bojkot referenduma.Komandant 2. vojne oblasti, general Kukanjac, tim povodom je obmanuo javnostizjavom: “Poznati referendum u reìji Alije Izetbegovi}a, završen je l. marta 1992.godine. On je izazvao spontane reakcije Srba, koji su iz straha od napada Muslimana uno}i 1. i 2. marta podigli barikade na ulicama Sarajeva”. Tada su, u Sarajevu, prema

550

Nakon Referenduma i duìh konsultacija sa saveznicima Evropskazajednica je 6. aprila 1992. priznala nezavisnost i suverenitet RepublikeBosne i Hercegovine, a sutradan su to u~inile i Sjedinjene Ameri~keDràve. Bosna i Hercegovina je time me|unarodno priznata i steklapotpunu dràvnu suverenost i me|unarodno-pravni subjektivitet.192

Ignori{u}i rezultate Ha{ke konferencije o Jugoslaviji u uslovimatihe okupacije Bosne i Hercegovine, izgra|eni nelegalni aparat jo{neprogla{ene Savezne Republike Jugoslavije, koji je u po~etku imaopet “srpskih autonomnih oblasti”, sa tridesetak op{tina, koje su imalesrpsku ve}inu i u kojima je SDS preuzela vlast, uporno je radio naformiranju “Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine” i {irenjunjenog prostora na {to ve}i broj srpskih naselja u op{tinama sanesrpskom ve}inom, kako bi se u razgovorima sa Tu|manom o podjeliBosne i Hercegovine osigurala bolja pozicija.

To se, izme|u ostalog, ogledalo i u odbijanju priprema Briselskomdeklaracijom EZ, od 17. decembra 1991. naloènog referenduma gra|ana,kao i u izgradnji paralelnih veza nelegalnih organa Skup{tine srpskognaroda BiH, a onda i Srpske Republike Bosne i Hercegovine, sa organimabudu}e Savezne Republike Jugoslavije. Zvani~no je progla{ena tek27. aprila 1992, kada su propale sve mogu}nosti da se na osnovutobo`njeg prava srpskog naroda na otcjepljenje od Hrvatske i Bosne iHercegovine njena vlast pro{iri na gotovo ~itavu Bosnu i Hercegovinu.

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, u cilju da preduhitriBriselskom deklaracijom od 17. decembra 1991. naloèni referednum,

Kukanjcu, Srbi postavili dvanaest, a Muslimani dvije barikade, te da je njegovakomanda navodno “uspjela da sprije~i oruàni sukob” (Z. Suljevi}, nav. dj., str. 66-67).

U nekim su mjestima zabiljeèni incidenti (kao na primjer, u Bosanskom Brodu,gdje je “vje`ba TO” onemogu}ila pristup bira~ima na dva glasa~ka mjesta; u Remontnomzavodu u Hadì}ima su na radni dan za pet hiljada radnika dijeljeni leci sa porukom dase ne odazovu referendumu; u Gornjoj Bijeloj, kod Konjica, podmetnuta je bomba naglasa~ko mjesto); blokirani putevi i ̀ eljezni~ke pruge (kao u dobojskom regionu), prekinuteautobuske linije (iz Fo~e za Sarajevo), podmetnute eksplozije (u âjni~u); u Sarajevuje u organizaciji JNA, Srpska demokratska stranka postavila barikade, ~ime je glavni gradbio blokiran; u nekim mjestima, zbog opstrukcije lokalnih organa vlasti i onemogu}avanjarada izbornih komisija koje je imenovala Republi~ka izborna komisija, uop{te nije biloizja{njavanja gra|ana na referendumu (u Bosanskom Grahovu i Drvaru — u Drvaru suuhap{eni ~lanovi komisije) i dr. (K. Begi}, nav. dj., str. 77-78, nap 10).

192 Isto, str. 71-79.

551

svojim petokolona{kim ispostavama u Bosni i Hercegovini narediloda do srpske nove 1992. godine proklamuju federalnu jedinicu u sastavu“savezne dràve Jugoslavije”. Stoga je Skup{tina srpskog naroda uBosni i Hercegovini, na svom Tre}em zasjedanju, odrànom 21. decembra1991, donijela “Odluku da se pristupi formiranju Republike SrpskeBosne i Hercegovine”, kao “federalne jedinice u sastavu saveznedràve Jugoslavije”. Usvojen je stav da }e se Republika srpske Bosnei Hercegovine “formirati” u skladu sa rezultatima plebiscita srpskognaroda u Bosni i Hercegovini, najkasnije do srpske nove 1992. godine.Sve aktivnosti na formiranju srpske paradràve predvi|eno je dasprovedu organi Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.193

Na tom zasjedanju “srpska skup{tina” je imenovala i “ministarskisavjet”, odnosno “vladu”. Za “predsjednika” “vlade” izabran je DrMiodrag Simovi}, potpredsjednik Vlade SR Bosne i Hercegovine. Tako|eje izabran i koordinator “vlada svih srpskih autonomnih oblasti”.194

193 AIIZ, inv. br. 3-493/6, Odluka da se pristupi formiranju Republike srpskeBosne i Hercegovine; Javnost, 28. decembar 1991, str. 4; Slu`beni glasnik srpskognaroda u Bosni i Hercegovini, br. 1, Sarajevo, 15. januar 1992, str. 9.

Kada je Prof. dr Vojislav Maksimovi} “saop{tio odluku da zapo~nu pripremeza formiranje Srpske Republike Bosne i Hercegovine, svi poslanici su ustali, teburnim aplauzom pozdravili najavu ovog istorijskog ~ina. Ova republika bitrebalo da obuhvati gotovo sva podru~ja na kojima se srpski narod plebiscitomizjasnio za opstanak u zajedni~koj dràvi, a imala bi status federalne jedinice ubudu}oj Jugoslaviji. Odlu~eno je tako|e da }e srpska Bosna i Hercegovina bitizvani~no progla{ena najkasnije do sredine januara 1992, ta~nije do simboli~nogprazni~kog dana - srpske Nove godine” (Isto).

U toku zasjedanja “Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, koje sudirektno prenosile televizije Beograd i Novi Sad, “stigli su mnogobrojni telegramipodr{ke prijatelja iz raznih krajeva”, povodom progla{enja “osamostaljenja srpskognaroda u Bosni i Hercegovini i njegovog priklju~enja srpskom narodu u okviru Srbije”.Detaljnije o tome vidi Javnost, 28. decembar 1991, str. 4.

194 Javnost, 28. decembar 1991, str. 4. Za ~lanove “vlade” izabrani su: RankoNikoli}, Vitomir @epini}, Ljubisav Terzi}, Mom~ilo Peji}, Milivoje Nada`din, Branko\eri}, Mi}o Stani{i}, Boìdar Anti}, David Balaban, Velibor Ostoji}, Vladimir Zrelec,Sava \ekli}, Ljubomir Zukovi}, Tatjana Starovi} — Medan, Stevo Borozan, NedeljkoLaji}, Milorad Skoko, Jovan îzmovi}, te svi predsjednici “vlada” “srpskih autonomnihoblasti” u Bosni i Hercegovini (Isto).

552

Na istom zasjedanju je donesena “druga, ni{ta manje zna~ajnaodluka, koja je tako|e digla sve prisutne na noge”, jeste priznavanjeiste takve srpske paradràvne tvorevine — Republike Srpske Krajine,koja je u Hrvatskoj formirana, genocidnim radnjama i drugim zlo~inima,kao “federalnu jedinicu Jugoslavije”.195

Usvajanjem “odluke” o zapo~injanju priprema za formiranje “srpskerepublike Bosne i Hercegovine”, donesena je odluka o pristajanju naformiranje “zajedni~ke dràve srpskog naroda”, odnosno “VelikeSrbije”. Tim prije, jer je, prema ocjeni Izvr{nog odbora Srpske demokratskestranke Bosne i Hercegovine, od 19. februara 1992, “mjesto Republikesrpskog naroda BiH u zajedni~koj dràvi srpskog naroda ...”.196

Na Petom zasjedanju, odrànom 9. januara 1992, Skup{tina srpskognaroda u Bosni i Hercegovini je usvojila “Deklaraciju o progla{enjuRepublike srpskog naroda Bosne i Hercegovine” kao posljednji akt upripremi za formiranje Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovinekao federalne jedinice susjedne dràve. Tim nelegalnim aktom, koji jestupio na snagu odmah, istog dana - 9. januara, je “na podru~jima srpskihautonomnih regija i oblasti i drugih srpskih etni~kih cjelina u Bosni

195 AIIZ, inv. br. 3-493/6, Odluka da se pristupi formiranju Republike srpskeBosne i Hercegovine; Javnost, 28. decembar 1991, str. 4.

Skup{tina SAO Krajine je, “na dan Svetog Nikole”, 19. decembra 1991, u svojstvuUstavotvorne skup{tine, proglasila “novu republiku na jugoslovenskom prostoru -Srpsku Krajinu”. Tom prilikom je usvojen “ustav” i izabran prvi “predsjednik” te“republike”.

“Srpska krajina” je zauzimala podru~je od 12.000 kvadratnih kilometara, sa oko300.000 stanovnika u 17 op{tina (Benkovac, Dvor na Uni, Donji Lapac, Glina, Gra~ac,Knin, Korenica, Karlovac, Oku~ani, Petrinja, Pakrac, Vojni}, Vrgin Most, Slunj, Sisak- Caprag i Obrovac. Granice “Srpske krajine” protezale su se od Kupe do Jadranskog mora.

“Srpska krajina” je “definisana kao nacionalna dràva srpskog naroda i dràvasvih gra|ana koji u njoj ̀ ive”. U ~l. 123. njenog “ustava” stajalo je da }e ta “nova dràva”“graditi ~vrste dràvne veze sve u cilju stvaranja zajedni~ke dràve srpskog naroda”.

I “velika narodna skup{tina SAO Slavonija, Baranja i Zapadni Srem”, je 19.decembra 1991, u Belom Manastiru, donijela odluku da bude u sastavu “republike -Srpska krajina”, sa glavnim gradom Kninom (Javnost, 21. decembar 1991, str. 12).

196 AIIZ, inv. br. 3-292, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine,Izvr{ni odbor, Broj: 490-02/92, Sarajevo, 19. februar 1992. godine — Op{tinskim odborimaSDS BiH, Regionalnim odborima SDS BiH, Predmet: Dostava u vezi referenduma:ZAKLJU^CI Skup{tine Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine, na sjedniciod 26. januara 1992.

553

i Hercegovini” progla{ena “Srpska republika Bosna i Hercegovina”,“kao federalna jedinica u sastavu savezne dràve Jugoslavije”.197 Takoje ta kolaboracionisti~ka tvorevina formirana kao federalna jedinicazajedni~ke dràve srpskog naroda, koja je postojala od 3. oktobra 1991.

Na osnovu Deklaracije o progla{enju Republike srpskog narodaBosne i Hercegovine, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini,pod predsjedavanjem Mom~ila Kraji{nika, je na sjednici, odrànoj 28.februara 1992, tj, neposredno uo~i referenduma za nezavisnu i suverenuBosnu i Hercegovinu, donijela “Odluku o progla{enju Ustava SrpskeRepublike Bosne i Hercegovine”.198 Pored toga, taj nelegalni organ

197 Javnost, 11. januar 1992, str. 1.

Od po~etka januara 1992. SDS je neprestano vr{ila blokadu, naro~ito op{tinskihi upravnih organa. Ta je aktivnost bila posebno izraèna kod SDS Fo~e, {to je rezultiralonjihovim napu{tanjem op{tinske Skup{tine. Naime, odbornici SDS-a Fo~a su na sastanku,odrànom 8. januara 1992, “jednoglasno odlu~ili da ne prisustvuju sedmoj,redovnoj sjednici Skup{tine op{tine Fo~a, zakazanoj za 9. 01. 1992.”. U vezi sa tim,oni su naveli {est ”razloga”, me|u kojima i o~ekivanje “kona~ne i konkretne odlukeSkup{tine srpskog naroda Bosne i Hercegovine”, koja je usljedila 9. januara,dono{enjem Deklaracije o progla{enju kolaboracionisti~ke Republike srpskog naroda(AIIZ, inv. br. 3-1082/13, Srpska demokratska stranka BiH, Op{tinski odbor SDS-aFo~a, Br. 167/92, Fo~a, 9. januara 1992, Zaklju~ci sa sjednice Kluba odbornika SDS-aFo~a; AIIZ, inv. br. 2-2235, Transkript razgovora V. V. sa \. M.).

Na kraju zasjedanja donesena je “jo{ jedna simboli~na, ali izuzetno va`naodluka. Aliji Izetbegovi}u i Harisu Silajdì}u je definitivno oduzeto pravo da daljepredstavljaju srpski narod i odlu~uju u njegovo ime na raznim me|unarodnimkonferencijama i sastancima, a o tome }e telegramom biti obavje{teni generalnisekretar Ujedinjenih nacija Butros Gali i lord Karington” (Isto).

Na tom je zasjedanju govorio i Radovan Karadì}, ~ije je izlaganje, “premao~ekivanju, najvi{e pa`nje privuklo”. On je “u nadahnutom govoru”, izme|u ostalog,naglasio kako “nema toga ko }e da uvede ‘nezavisnu’ bosanskohercegova~ku dràvudalje od sarajevske Kozje }uprije” (Isto).

198 Slu`beni glasnik Srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, broj 3, 16. mart 1992,str. 2-26; Ustav Republike Srpske i amandmani, Sarajevo, februara 1995, str. 22.

Formiranje Srpske Republike Bosne i Hercegovine je, po ocjeni SDS Bosne iHercegovine, “istorijska odluka srpskog naroda”. Na konferenciji za {tampu u SDS,sredinom januara 1992, prisutnim novinarima je izdato saop{tenje u kome je, izme|uostalog, stajalo: “Srpska skup{tina je donela istorijsku odluku kojom je proglasilaSrpsku Republiku Bosnu i Hercegovinu. Ovim istorijskim ~inom srpski narod jeizrazio re{enost i odlu~nost da ìvi u saveznoj dràvi Jugoslaviji...

554

je tog istog dana donio vi{e zakona o formiranju svih va`nih tijelakolaboracionisti~ke Republike Srpske: Zakon o Vladi, Zakon o dràvnojupravi, Zakon o narodnoj odbrani, Zakon o unutra{njim poslovima,Zakon o javnom informisanju, Zakon o narodnoj banci, Zakon o slu`biza platni promet i finansijsku kontrolu, Zakon o javnim prihodima ijavnim rashodima i Odluku o osnivanju “Radio-televizije srpskog narodaBosne i Hercegovine”.199 Kasnije su donesena i druga brojna zakonskaakta, te istovremeno imenovan i aparat dràvne administracije.200

Dono{enjem “Deklaracije o progla{enju Republike srpskognaroda Bosne i Hercegovine” i “Odluke o progla{enju Ustava srpskeRepublike Bosne i Hercegovine” konstituisana je srpska kolaboracionisti~kadràva u Bosni i Hercegovini, kao federalna jedinica “u sastavusavezne dràve Jugoslavije”.

Teritoriju “Srpske Republike Bosne i Hercegovine” su, po Ustavu,koji je progla{en 28. februara 1992, ~inila “podru~ja autonomnihoblasti, op{tina i drugih srpskih etni~kih cjelina, uklju~uju}i i podru~jana kojima je nad srpskim narodom u drugom svjetskom ratuizvr{en zlo~in genocida” (~l. 2) i nalazila se “u sastavu saveznedràve Jugoslavije” (~l. 3.).201

Ne samo da je progla{enje Srpske Republike Bosne i Hercegovinenelegitimno i nezakonito, nego je i teritorija do te mjere nedefinisanada se moè tuma~iti i tako da obuhvati ~itavu teritoriju Bosne iHercegovine, na kojoj ta “Skup{tina” nije imala vlast. Tim prije, {to jeto u~injeno radi maskiranja invazije strane, susjedne dràve.

Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je pruìla podr{kuJNA na provo|enju mobilizacije srpskog naroda, radi u~e{}a u jedinicama

BiH je sastavni deo Jugoslavije i kao takva ona egzistira u svesti na{egnaroda i, prema tome, sasvim je logi~no i normalno da Hrvati u BiH budu mostprema Hrvatskoj, a Srbi prema Srbiji. Klasi~ne granice izme|u republika za Srbesu neprihvatljive....” (Javnost, 18. januar 1992, str. 3).

199 Slu`beni glasnik Srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, broj 4, 23. mart1992, str. 53-116.

200 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 49, 50, 54 i 230. O~igledno da jesve bilo pripremljeno i razra|eno van Bosne i Hercegovine.

201 USTAV SRPSKE REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE, Slu`beniglasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 3. Sarajevo, 16. mart 1992, str. 17.

555

pod komandom JNA za izvo|enje agresije i drugih oblika zlo~ina uHrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U tom su cilju, na sjednici od 21.novembra 1991, usvojeni sljede}i zaklju~ci :

- “daje se puna podr{ka Jugoslovenskoj armiji u odbranizajedni~ke dràve Jugoslavije (I).

- daje se puna podr{ka Jugoslovenskoj armiji na provo|enjumobilizacije srpskog naroda u Bosni i Hercegovini radi popunevojnih formacija (II).

- poziva se srpski narod i ostali narodi koji èle da o~uvajuJugoslaviju da se obavezno odazivaju na vojne pozive (III)”.202

“Srpska skup{tina’ je 11. decembra 1991. uputila “ZahtjevJugoslovenskoj narodnoj armiji”, u kome je traèno “da svimsredstvima koja joj stoje na raspolaganju brani teritorije Bosne iHercegovine, kao sastavne dijelove dràve Jugoslavije, na kojimaje proveden plebiscit srpskog naroda i drugih gra|ana za ostanaku zajedni~koj dràvi Jugoslaviji”.203

Proces normativnog i fakti~kog formiranja “Republike srpskognaroda” istovremeno je pra}en i aktivnostima, koje su imale za cilj dase takva zajednica i vojno za{titi, zbog ~ega je “Skup{tina srpskognaroda”, na sjednici odrànoj 11. decembra 1991, donijela “PreporukuOruànim snagama SFRJ o o~uvanju teritorijalne cjelokupnostiJugoslavije”, koju je potpisao Mom~ilo Kraji{nik.204 Ustvari, tim se

202 AIIZ, inv. br. 3-453, Zaklju~ci; Javnost, 7. decembar 1991, str. 10; Slu`beniglasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 1, Sarajevo, 15. januar 1992, str. 9.

203 AIIZ, inv. br. 3-492/4, Zahtijev Jugoslovenskoj narodnoj armiji, Sarajevo, 11.decembar 1991.

204 AIIZ, inv. br. 3-492/3, Preporuke oruànim snagama o o~uvanju teritorijalnecjelokupnosti Jugoslavije. U Preporuci se, pored ostalog, isti~e sljede}e :

1. “Skup{tina srpskog naroda daje bezrezervnu podr{ku Jugoslovenskojnarodnoj armiji i njenim nastojanjima da sa~uva teritorijalnu cjelokupnostJugoslavije unutar granica i sa narodima koji èle u njoj ostati, o ~emu se srpskinarod Bosne i Hercegovine jasno izrazio na pelebiscitu odrànom 9. i 10. novembra1991. godine.

2. Polaze}i od ustavne uloge JNA, Skup{tina srpskog naroda u Bosni iHercegovini s pravom o~ekuje i poziva JNA da, u slu~aju ugroènosti srpskih

556

dokumentom otvoreno traì “teritorijalna cjelovitost Jugoslavije” unekim drugim granicama, a {to je samo potvrda rasturanja Jugoslavije,za {to je nare|enje za to dobijeno iz Beograda.

Po~etkom 1992. (izme|u 9. januara i 19. februara) paradràvniorgani kolaboracionisti~ke Republike Srpske Bosne i Hercegovine, me|unjima i Skup{tina Republike Srpske, uputili su “Zahtjev na~elnikuGeneral{taba OS SFRJ, komandantima II i IV vojne oblasti (“Strogopovjerljivo, dràvna tajna - samo za li~nu upotrebu”), u kome su odJNA traìli :

“1. Ustupanje na kori{tenje oru`ja i municije: automatskepu{ke, mitraljezi, pi{tolji, snajperi, te ru~ni baca~i i BST — bestrzajnitopovi — prim. S. ^. (gdje ih ne posjeduje TO), odgovaraju}e vrstei koli~ine municije.

2. Ustupanje na kori{tenje transportnih sredstava: terenskavozila (gdje se ne mogu obezbijediti iz popisa), oklopni transporterii po jedan helikopter (samo za oblasne centre javne bezbjednosti).Transportna sredstva prije izlaska iz skladi{ta, odnosno iz jedinicetreba prefarbati u plavu boju i staviti natpis ‘milicija’.

3. Ustupanje na korištenje ostalih sredstava: radio-ure|ajive}eg dometa za odràvanje veza (oblast-oblast, oblast-Vlada,Vlada-savezni organi, naro~ito nam je potrebna pomo} u organizacijiveza i izradi i korištenju dokumenata za zaštitu tajnosti veza),topografske karte srpskih teritorlja (1:100.000 ili 1:50.000), plave(vazduhoplovne) uniforme koje bi se uz odgovaraju}e oznakekoristile za rezervnu miliciju”.205

Organi vlasti kolaboracionisti~ke “Republike Srpske” su unavedenom zahtjevu od JNA traìli i podr{ku u preuzimanju kontrolenad “srpskim teritorijama u BiH koje ostaju u sastavu Jugoslavije”;dovo|enje odre|enih jedinica na pozicije sa kojima se moè pruìtiefikasna pomo} u za{titi rubnih podru~ja “srpskih teritorija”; spremnostza veoma brzo pruànje pomo}i kod uspostavljanja kontrole teritorije;

teritorija u Bosni i Hercegovini i srpskog naroda, kao i drugih naroda koji ìve natim teritorijama u Bosni i Hercegovini, od bilo kog i sa bilo koje strane, pruì svupotrebnu za{titu u odbrani ljudskih ìvota i njihove imovine” (Isto).

205 AIIZ, inv. br. 3-1175.

557

hitno stavljanje pod kontrolu i obezbje|enje saveznih i republi~kih robnihrezervi i objekata namjenske industrije do kona~nog diobenog bilansa.206

Djeluju}i kroz Skupštinu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini,rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine jeintenzivno radilo i na razbijanju informativnog prostora RepublikeBosne i Hercegovine. Takva konstatacija moè se, izme|u ostalog,ilustrirati i ~injenicom da je “nakon izlaganja Velibora Ostoji}a,ministra za informacije”, Skupština srpskog naroda u Bosni iHercegovini, na sjednici odrànoj 21. novembra 1991, donijela zaklju~kekojima je predloèno Klubu srpskih poslanika u Skupštini SR Bosne iHercegovine za “podjelu imovine u zajedni~kim glasilima i stvaranjeposebnih radio i TV kanala”. Iz “dijela imovine u zajedni~kimglasilima stvara se osnov za otvaranje srpske radio-televizije u Bosnii Hercegovini, koja }e o svom narodu informisati objektivno,istinito i pravedno”, stoji u navedenoj odluci.207

Rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine jesvojim brojnim istupima podsticalo na nacionalnu mr`nju i netrpeljivost,na agresivni rat, razbijanje Republike Bosne i Hercegovine, odnosnosecesionizam, te otvoreno i jasno iznosilo osvaja~ke i genocidnenamjere prema Bosni i Hercegovini i Bo{njacima, o ~emu postojebrojne ~injenice. U uvodnom izlaganju na 2. sjednici Skupštine srpskognaroda u Bosni i Hercegovini, odrànoj 21. novembra 1991. godine,Mom~ilo Krajišnik je, u svojstvu predsjednika “Skupštine”, izme|uostalog, rekao :

“Nalazimo se, u to sam uvjeren, u prelomnom vremenu zasrpski narod u Bosni i Hercegovini što se njegovog bitisanja ti~e,pa usudio bih se re}i — i daleko dalje i daleko šire od toga kada jeu pitanju srpski narod u cjelini. Te ~injenice, izgleda, nismopodjednako svi svjesni, pa nam je ovo što radimo sve obi~no isvakodnevno. Onima koji nisu svjesni svoje uloge, a i djela kojestvaraju, ne treba prigovoriti, nego ih treba na to podsje}ati. Zbogtoga, gospodo i vas podsje}am: vi ste tvorci nove istorije srpskog

206 Isto.

207 AIIZ, inv. br. 3-491/12, ZAKLJU^CI Skup{tine srpskog naroda u Bosni iHercegovini, sa sjednice od 21. novembra 1991.

naroda (podvukao M. K.), ali ne samo srpske istorije, nego istorijepripadnika svih naroda koji ìve u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji,a kojima je stalo do o~uvanja dràve.

Srbi se te{ko pale, a jo{ teè gase.

Normalno je gospodo poslanici, a to je u tradiciji srpskedemokratije, ako smo stvorili skupštinu srpskog naroda u BiH ondasmo morali biti svjesni - a bili smo - da }emo sa Skupštinom srpskognaroda u Bosni i Hercegovini dobiti i vlastitu opoziciju u istom domu.

Du`ni smo da osmislimo funkciju regija i autonomnih oblastis ciljem da sa~uvamo jedinstvo srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.Zato ne bismo smjeli dozvoliti da regije postanu posebne cjelineodvojene od ostalog srpskog naroda. Suština je u tome, gospodoposlanici vi to znate, a ja ovom prilikom samo naglašavam - dasrpski narod ne treba - ve} mora - tome nas je nau~ila prošlost iliistorijsko pam}enje, ako je to bolje kazano - biti organizovan udràvno-pravnom smislu u jednu cjelinu, u jednu zajedni~kudràvu i sa svim drugim narodima koji èle da zajedni~ki gradimosretniju budu}nost. Da bi izrazili svoj interes i našu volju, najboljije na~in da to uradimo kroz Ustav. (...).

Mislim da bi morali uskoro naimenovati manadatara vlade srpskognaroda u Bosni i Hercegovini da bi se mogle provoditi odluke oveSkup{tine. Tako|e, neophodno je jasno definisati na koji }e se na~involja srpskog naroda u Bosni i Hercegovini izraàvati u Predsjedni{tvuBosne i Hercegovine.

Gospodo, o svemu {to budemo raspravljali u institucionalnompostupku, a ti~e se nacionalnih interesa srpskog naroda, ako budemopreglasani - volja srpskog naroda bi}e iskazana kroz odluke Skup{tinesrpskog naroda u Bosni i Hercegovini.

Moramo poru~iti svim narodima u Bosni i Hercegovini da èlimoda se sa~uva cjelovita Bosna i Hercegovina u Jugoslaviji, jer samo ucjelovitoj Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji svi su Srbi, a i ostali narodiu jednoj dràvi. Ukoliko neko èli da odvoji BiH od Jugoslavije, moraimati na umu da }e imati sav srpski narod protiv sebe, protiv narodase ne moè boriti, niti ostvarivati secesija. Ne isplati se po~injati posaosa unaprijed poznatim negativnim rezultatom.

558

559

(...) Gospodo, da parafraziram na{u biv{u bra}u Slovence -razdruìmo se pa da se udruìmo. Ako se u miru razdruìmo, imamo{ansu nekad u budu}nosti da se udruìmo. (...).

Najteì protivnici su izdajnici i otpadnici. Svima onima koji sukolebljivci, neutralni, slabi i zalu|eni, - a ne osje}aju se izdajnicima,poru~ujemo: imate vremena danas, a sutra }e biti kasno.

Uklju~ite se da stvaramo zajedni~ku dràvu, bi}ete ponosnida niste dràvorazgraditelji, nego dràvotvorci”.208

Iza nacionalisti~ke velikosrpske politike stajali su politi~ki interesi— teritorijalna ekspanzija. Mom~ilo Kraji{nik je to veoma jasno potvrdio,upu}uju}i otvoren poziv za formiranje Velike Srbije: “Srpski cilj jeveoma jednostavan: Mi smo naslijedili istorijsku ulogu ispunjenjazadataka koje su prethodne generacije nepotpuno obavile, a tajzadatak je da zaokruìmo na{e etni~ke prostore”.209

Otvoreno iznose}i genocidne namjere prema Bo{njacima, BoìdarVu~urovi} je krajem 1991. prijetio : “Obavje{tavam srpski narod da}emo mi ispraviti nepravdu u vezi sa granicama koje je Josip Brozpovukao svojim prljavim prstima. On je srpsku zemlju dao jeftinoHrvatima i Muslimanima. Muslimani su samo bezna~ajna manjina imoraju se pokoravati srpskoj ve}ini. Mi ne}emo odustati ve}}emo ih goniti, ako treba, sve do samog Zagreba”.210

Borisav Jovi} je, na poziv Dobrice ]osi}a uo~i samita u Sarajevu,20. februara 1991. primio i razgovarao sa Radovanom Karadì}em,koji mu je “objasnio” situaciju u Bosni i Hercegovini.211 Naime, Karadì},koji je ~etiri mjeseca prije prijetio uni{tenjem Muslimana, je tom

208 AIIZ, inv. br. 3-492/2, Uvodno izlaganje Mom~ila Kraji{nika, na 2. sjedniciSkup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, 21. novembar 1991.


210 Isto, str. 56-57.

211 B. Jovi}, nav. dj., str. 274-275. S tim u vezi, Jovi} pi{e kako mu je Karadì}“objasnio” da je “Izetbegovi} dosta nesiguran, ne voli ni Srbe ni Hrvate, ali se odSrba vi{e pla{i, jer su brojnija nacija ne samo u Bosni, nego sa stanovi{ta kome dase priklju~e Muslimani u slu~aju raspada zemlje” (Isto).

560

prilikom iznio “jasnu” ocjenu “da Bosna i Hercegovina ne moè opstatiukoliko se raspadne Jugoslavija, da ne moè opstati sama ‘kaodràva’ niti se moè cela priklju~iti Hrvatskoj. Jedina bi joj nadau slu~aju raspada zemlje bila da se priklju~i Srbiji i Crnoj Gori ida zajedno formiraju novu Jugoslaviju. Srbi u Bosni i Hercegovinitreba da igraju na tu kartu, ako mogu da privuku Muslimane”.212

Karadì} je tada otvoreno iznio stav da }e Srbi, “u slu~ajuopasnosti za nepovoljne odluke”, “napustiti Skup{tinu Republikei paralisati je”. Iznose}i la`nu ocjenu kako je “srpski narod u Bosnipotpuno nenaoruàn”, te da se “pribojava pokolja i gra|anskograta”, on se kod Jovi}a interesovao “da li bi ih Armija za{titila”, na{to je dobio potvrdan odgovor.213 Karadì} je molio Jovi}a da se, “uslu~aju mobilizacije, ako do|e do te{kog stanja, u vojsku pozivajui naoruàvaju Srbi, pre svega, jer su mnogo pouzdaniji od ostalih”.214

Na sjednici Skup{tine Bosne i Hercegovine, koja je odràna 25.januara 1992, Karadì} je izjavio da su Srbi u Bosni i Hercegoviniporobljeni i ustvrdio da “su svi neboderi u Sarajevu izgra|eni nasrpskoj zemlji”. I srpski poslanici su na toj sjednici govorili kako je izgrada Skup{tine izgra|ena na srpskom groblju. Pored toga, neki suposlanici upadali u rije~, govore}i da je “~isti mazohizam zadràvanjeBrozovih granica”.215

Antiislamska kampanja i retorika je na pravi na~in odslikavalavelikosrpske genocidne namjere i planove. Karadì} je prije referendumagra|ana za nezavisnost Republike, otvoreno iznio, da je njegov cilj —uspostavljanje Velike Srbije. On je, u jednom intervjuu, objavljenomu januaru 1992, na pitanje {ta je srpska strategija, izjavio: “Nema vi{epovla~enja. Bori}emo se” sve “dok ne postignemo Kara|or|ev cilj— ujedinjenje svih Srba i dok ne dovr{imo borbu”. S tim u vezi,Karadì} je istoga mjeseca izjavio : “Nema povratka na jedinstvenu

212 Isto.

213 Isto.

214 Isto.


561

BiH. Do{lo je vrijeme da se srpski narod organizuje kao cjelina,ne gledaju}i na administrativne (postoje}e) granice”.216

Obra}aju}i se doma}oj javnosti, Karadì} je teìo da svojoj politicida religiozno opravdanje, pripisuju}i srpske uspjehe ~injenici da “daje Bog nama pomogao. On se okrenuo nama upravo onako kakosmo se mi okrenuli njemu, nakon toliko godina u kojima smopravili gre{ke”.217

êsto je ponavljao da “srpska dràva nema nikakve potrebe dau svojim granicama drì neprijatelje. Srpska dràva treba biti domsrpske nacije”. Za Karadì}a je to bila borba protiv “azijskog mraka”.218

Radovan Karadì} je kod prosje~nog Srbina stvarao osje}aj da seon ne bori samo za svoju vlastitu naciju, ve} i za dobro ~itavogZapada. On je uvjeravao svoju doma}u javnost da su Srbi “braniliEvropu od islama jo{ prije 600 godina …. Mi ponovo branimoEvropu od Njema~ke i od islamskog fundamentalizma”.219

Sredinom februara 1992, suo~avaju}i se sa referendumom onezavisnoj i suverenoj Bosni i Hercegovini i mogu}no{}u njenogme|unarodnog priznanja, Radovan Karadì} je otvoreno izjavio da susrpski kolaboracionisti “sa~inili odli~ne pripreme ... Srbi su razvilirazuman program za punu kontrolu nad teritorijama gdje oni

216 Isto, str. 52-53. O ujedinjenju svih Srba Radovan Karadì} je po~etkom novembra1994. govorio i u poruci “Vojnicima i starje{inama Republike Srpske”. On je tadana po~etku svog govora naglasio: “Pala nam je du`nost da zaustavimo nazadovanjeSrpskog nacionalnog pitanja. Sve {to su na{i preci propustili da u~ine ili dovr{emoramo da dovr{imo mi u ovoj tragi~noj i mu~eni~koj, ali slavnoj srpskojgeneraciji”. Za postizanje velikosrpskih ciljeva, po Karadì}u, je trebalo upotrijebiti“sva sredstva i sve snage”, jer tada navodno nisu imali “drugog izlaza”. Zbog toga jesvoju poruku zavr{io sljede}im rije~ima: “Zato napred, odlu~no, ~vrsto, hrabro,ve{to, hitro, mudro, lukavo i sve onako kako zahteva situacija” (AIIZ, inv. br. 2-2854, Glavni {tab Vojske Republike Srpske — Sektor za moral, vjerske i pravneposlove, Inv. br. 10/24-291, 7. novembar 1994, PORUKA PREDSEDNIKA RS/REPUBLIKE SRPSKE/.

217 Isto, str. 87.

218 Isto, str. 84.

219 Isto.

562

~ine etni~ku ve}inu”.220 Ustvari, zlo~ina~ke namjere rukovodstvapetokolona{ke Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine bilesu mnogo {ire i uklju~ivale su i teritorije u kojima su Srbi bili umanjini. Stoga je preuzimanje potpune “kontrole” u op{tinama bioprioritet djelovanja tog rukovodstva u februaru i martu 1992, o ~emuje Karadì} izadavao naredbe.221

Na sastanku tzv. Kluba srpskih poslanika, koji je odràn u“Holidej inu”, u Sarajevu, 28. februara 1992, Mom~ilo Kraji{nik je,izme|u ostalog, rekao da “srpski narod mora imati svoju dràvu. Iovo mi danas moèmo nazvati republikom. Danas, sutra, kako jeAleksa Buha rekao, to mora biti Savez srpskih dràva i ubudu}eta teorija mora biti sve prisutnija.

Mi zapo~eti posao ne moèmo ostaviti na pola”.222

U Sarajevu je 28. marta 1992. u Kongresnoj dvorani hotela “Holidejin” odràn Kongres srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini na temu“JUGOSLOVENSKA KRIZA I SRPSKO PITANJE”. Na Kongresuje prisustvovalo oko pet stotina u~esnika i gostiju (“najugledniji srpskiintelktualci”, “srpska intelektualna elita”), “ljudi raznih intelektualnihuvjerenja i mi{ljenja” (“... razli~itih profesija i politi~kih uvjerenja...”),mnoga “ugledna imena srpske duhovnosti iz svih krajeva zemljegdje ̀ ivi srpski narod”. Kongresu su prisustvovali i predstavnici Srpskepravoslavne crkve, zatim predstavnici Srpske akademije nauka, Maticesrpske i predstavnici Udruènja Srba iz Bosne i Hercegovine i iz svihkrajeva Jugoslavije.223



222 AIIZ, inv. br. 3-855, Stenografske bilje{ke sa sastanka Kluba srpskihposlanika, odrànog u Holidej inu, Sarajevo, 28. februar 1992.

223 AIIZ, inv. br. 3-351/23, Kongres srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini— svim sredstvima informisanja u javnim glasilima, SAOP[TENJE.

Organizatori Kongresa bili su Politi~ki savjet Srpske demokratske stranke Bosnei Hercegovine i Srpsko prosvjetno — kulturno dru{tvo Prosvjeta (AIIZ, inv. br. 3-351/7).

Inicijativni odbor za organizovanje kongresa intelektualaca srpskog naroda uBosni i Hercegovini je, “polaze}i od op{tih i aktuelnih kretanja, posebno u Evropi i

563

Kongres srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini otvorio jeakademik Slavko Leovac. Skup je pozdravio akademik Pavle Ivi},predsjednik Srpskog narodnog sabora, i “predao etni~ke karte kojesu izra|ene kada je stvoren Srpski sabor”.224

Jugoslaviji koja, gledano u cjelini, ugroàvaju vitalne interese srpskog naroda, tepotrebe da se na nau~nim i trajnim osnovama defini{u i za{tite ti interesi u ovom, zasrpski narod istorijskom i presudnom trenutku”, donio Odluku o organizovanju Kongresaintelektualaca srpskog naroda u Bosni i Hercegovini (AIIZ, inv. br. 3-351/12, Kongressrpskih intelektualca u Bosni i Hercegovini, Inicijativni odbor za organizovanje Kongresaintelektualaca srpskog naroda u Bosni i Hercegovini).

Predsjednik Organizacionog odbora bio je Milivoje Unkovi} (AIIZ, inv. br. 3-351/4 i 6).

Na Kongresu je razmatrano pitanje “JUGOSLOVENSKA KRIZA I SRPSKOPITANJE”. U okviru toga bile su prisutne ~etiri teme: “Srpsko pitanje i dana{njajugoslovenska kriza”, Srpski narod i ustavno organizovanje Bosne i Hercegovine”;“Duhovni ìvot i kulturno stvarala{tvo srpskog naroda” i “Dru{tveni razvoj imogu}nost ekonomskog prosperiteta srpskog naroda“. U pozivu za u~e{}e u raduKongresa nazna~ena su imena govornika: akademici Milorad Ekme~i}, Ljubomir Tadi}i Radovan Vu~kovi}, te prof. dr Vojislav Maksimovi}, prof. dr Ga{o Mijanovi}, prof.dr Aleksa Buha, prof. dr Aleksa Milojevi}, prof. dr Branko \eri}, prof. dr NikolaPopla{en, prof. dr Mile Nenadi}, prof. dr Milan Miljevi}, prof. dr Rajko Igi} i prof. drRadomir Bulatovi}, kao i knjièvnici Gojko \ogo i Miroslav Toholj (AIIZ, inv. br. 3-351/10, Poziv za u~e{}e u radu Kongresa srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini).

Na Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu u~estvovali su brojni gosti iz Srbije,Crne Gore, Kosova, Bosne i Hercegovine me|u kojima i sve{tenstvo (o~ekivani broju~esnika je bio oko 600 osoba). Ukupne tro{kove 51 gosta snosila je Srpska demokratskastranka Bosne i Hercegovine. Me|u njima su bili akademici Matija Be}kovi}, PavleIvi}, Bo{ko Petrovi}, Ljubomir Tadi} i Milo{ Macura, zatim prof. dr Vladimir Gli{in,prof. dr Jovan Dereti}, prof. dr Mirko Zurovac, prim. dr Bogdan Jamedìja, RajkoPetrov Nogo, dr Nikola B. Popovi}, prof. dr Kosta Pu{ara, prof. dr Darko Tanaskovi},Radomir Smiljani}, Brana Crn~evi}, Zdravko [otra i dr. (AIIZ, inv. br. 3-351/1, Spisakgostiju ~ije ukupne tro{kove snosi Stranka /SDS BiH/; Isto, inv. br. 3-351/2, Spisakputnika na relaciji Beograd - Sarajevo i obratno 27. i 29. marta 1992.; Isto, inv. br. 3-351/7, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, Broj: 648-06/92, Sarajevo23. mart 1992. — SJB Centar Sarajevo Marijin Dvor, Isto, inv. br. 3-351/8, UdruènjeSrba iz Bosne i Hercegovine u Srbiji, Beograd 23. mart 1992, SPISAK UÊSNIKAKONGRESA SRPSKIH INTELEKTUALACA U SARAJEVU IZ BEOGRADA —Glavnom odboru Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine).

224 Isto; M. Tomani}, SRPSKA CRKVA U RATU I RATOVI U NJOJ, Beograd2001, str. 100, 126 i 191.

564

U pismu Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu, Dobrica]osi} je poru~io da “mi Srbi, Muslimani i Hrvati, uvaàvanjemistorijskih iskustava i sada{njeg stanja me|u nama, moramo se{to pre razdeliti i razgrani~iti, da bi smo otklonili da se mrzimo iubijamo, da sutra moèmo sa {to manje prepreka da se ujedinimou svemu {to nam je obostrano razumno i korisno”. Tim prije, jer su“Srbi raspadom Jugoslavije primorani da prona|u dràvno-politi~ku formu re{enja nacionalnog pitanja”. S tim u vezi, on jerje{enje vidio u “federaciji srpskih zemalja”. U tu federaciju je, ponjemu, trebalo da u|u, ne samo “svi Srbi”, nego i “sve srpske etni~keoblasti”. Po{to je jedan broj Srba morao da ostane van granica te srpskefederacije, Dobrica ]osi} je jo{ ranije (jula 1991.) predloìo rje{enje iza taj problem — “planska preseljenja i razmena stanovni{tva”. Bioje “svestan” da je to “najteè, najbolnije, ali je i to bolje od ìvota umr`nji i me|usobnom ubijanju”.225

“Prigodne referate i teme” saop{tili su, izme|u ostalih, akademiciMilorad Ekme~i}, Ljubo Tadi}, Radovan Vu~kovi}, knjièvnici Gojko\ogo i Miroslav Toholj, profesori Aleksa Milojevi}, Nikola Popla{en,Rajko Igi}, Ga{o Mijanovi}, Vojislav Maksimovi}, Mile Nenadi}, Branko\eri} i drugi.226

225 M. Tomani}, nav. dj., str. 100-101.226 AIIZ, inv. br. 3-351/4, 6, 7, 12 i 23. Jedan broj pozvanih “uglednih imena

srpske duhovnosti” je, usljed nemogu}nosti da prisustvuje Kongresu, organizatorimauputio èlje za uspje{an rad. Tako je princ Tomislav Kara|or|evi} 27. marta 1992.Srpskoj demokratskoj stranci, Bosne i Hercegovine, na ime akademika Slavka Leovca,uputio èlje za uspje{an rad Kongresa :

“Po{tovani gospodine Leovac,

Zahvaljujem se na Va{em ljubaznom pozivu da prisustvujem prvom”Kongresu srpskih intelektualaca”, 28. marta 1992. godine u Sarajevu.

@elim da istaknem moju stalnu brigu o svim pitanjima koja se ti~u interesaduhovne, fizi~ke i istorijske za{tite i prava srpskoga naroda, posebno u budu}nosti.

Ujedinjenje svih Srba tako|e je zadatak svih srpskih intelektualaca ~ija sere~ mora uvaàvati kod onih u ~ijim je rukama ovoga trenutka odgovornost zasudbinu srpskoga naroda.

Molim Vas da prenesete moj apel srpskim intelektualcima i srpskom naroduza slogu i jedinstvo u interesu odbrane svega onoga {to je dostignuto kroz na{uistoriju, na{ nacionalni identitet, slobodu, slobodu misli, re~i i dela.

565

U~esnici su “bez ikakvih predrasuda” govorili o srpskom pitanjui jugoslovenskoj krizi, “o srpskom narodu i ustavnom organizovanjuBosne i Hercegovine, o duhovnom ìvotu i kulturnom stvarala{tvusrpskog naroda i njegovom dru{tvenom razvoju i ekonomskomprosperitetu”.227

Nakon rasprave u~esnici Kongresa su usvojili Deklaraciju, kojomsu doma}u i svjetsku javnost obavijestili o ocjenama i stavovima dokojih su tokom rada do{li. Ocjenjuju}i da se “srpski narod u Bosni iHercegovini, kao i na prostorima jugoslovenske dràve nalazi naistorijskoj raskrsnici”, te da je “dramatizacijom nerije{enih nacionalnihi socijalnih odnosa i neprincipijelnom politikom evropskih mo}nikaveliki dio srpskog naroda doveden u situaciju da se mora boriti zagoli opstanak”, usvojen je pogre{an stav po kome se “politikomsecesije i brutalnim razbijanjem Jugoslavije u niz dràvica zasrpski narod izvan Srbije otvara nacionalno pitanje drasti~nijenego 1914. i 1941. godine”, jer “prakti~no jedna tre}ina na{egnaroda, ostaju}i bez svoje dràve, ulazi u tragi~nu epohu mu~nogìvota {ikanirane nacionalne manjine”. Navodno ne osporavaju}i“pravo drugih naroda da samostalno formuli{u svoje nacionalneinterese i da se opredijele o politi~kom i dràvnom obliku u komeèle dalje da ìve”, srpski intelektualci su zaklju~ili da je“nedopustivo da drugi narodi i njihovi politi~ki predstavnici name}u

Moja je obaveza da ponovo budem u Bosni, razgovaram sa na{im ljudima i~ujem re~ naroda.

Ja sam se vratio u moju otad`binu i ovu obavezu }u ispuniti tako {to }u uveki dalje biti tamo u srpskim zemljama gde to bude potrebno.

Primite moje ̀ elje za uspe{an rad Kongresa, uz izvinjenje {to Vam jo{ ne mogupotvrditi moj dolazak” (AIIZ, inv. br. 3-351/20, Nj. K. V. Princ Tomislav Kara|or|evi},Oplenac, Topola, 27. mart 1992. — Srpskoj demokratskoj stranci Bosne i Hercegovine,alademik Slavko Leovac).

Bratislava Buba Morina je Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu 27. marta1992. uputila telegram sljede}e sadrìne: “Dragi moji zemljaci. Ponovo se posle 50godina vr{i genocid nad na{im narodom. Kopaju se novi grobovi i kite se novimcrnim maramama. Zato danas u~inite sve u stvaranju plana za za{titu svakogìvota, svakog ku}nog praga, kako bi o~uvali na{e dostojanstvo i svoje poreklo”(AIIZ, inv. br. 3-350, Telegram Bratislave Bube Morina — Organizatoru Kongresasrpskih intelektualaca Sarajevo, Beograd 27. mart 1992.).

227 Isto.

566

srpskom narodu politi~ko i pravno rje{enje koje za njega nijeprihvatljivo”. Smatrali su “da je nu`no i jedino prihvatljivo da sekrvoproli}e ~iji smo svjedoci, ekonomski ponor i pravni haos najugoslovenskom prostoru prevazi|u mirnim putem kroz dogovorei rje{enja koji }e zadovoljiti bitne interese svih naroda.228

Zalaù}i se za “mirni put”, srpski intelektualci su ocijenili “danije realno dovoditi u pitanje osnovne interese srpskog naroda uBosni i Hercegovini u smislu zatvaranja mogu}nosti njihovogekonomskog, kulturnog, duhovnog i politi~kog povezivanja sadrugim dijelovima srpskog naroda na jugoslovenskom prostoru”.Oni nisu podràli nezavisnu i suverenu Bosnu i Hercegovinu. S tim uvezi, usvojili su stav, po kome “politi~ki predstavnici srpskognaroda koji bi u~estvovali u sankcionisanju nezavisne i suvereneBosne i Hercegovine, na na~in kojim bi Srbi u Bosni i Hercegovinibili odsje~eni i izolovani u bosanskohercegova~kom dràvnomorganizmu, ne bi imali podr{ku srpskog naroda”.229

Srpski intelektualci u Bosni i Hercegovini su zahtijevali “odpoliti~kog i dràvnog vo|stva srpskog naroda na svim jugoslovenskim

228 AIIZ, inv. br. 3-351/15, DEKLARACIJA usvojena na Kongresu srpskihintelektualaca u Bosni i Hercegovini u Sarajevu, 28. mart 1992. godine.

229 Isto. Maliciozan je stav onih koji su se izborili i prihvatili fa{isti~ki projekat,a to su srpski intelektualci, da “apeluju na sve druge narode, posebno na njihoveintelektualce i duhovne poslenike, da u~estvuju u razobli~avanju zabluda i predrasudao pojedinim narodima i da aktivno doprinose zaustavljanju procesa satanizacijenjihovih politi~kih i duhovnih predstavnika. Uvjereni smo da je samo na taj na~inmogu}e posti}i mir i izgra|ivati politi~ke i dràvne forme koje }e obezbijeditisvestran prosperitet svih naroda, svakog gra|anina i pojedinca”. Jo{ je nemoralnijistav po kome je “najvi{i skup srpskih intelektualaca”, dakle, srpska intelektualnaelita, uvjerena da “zadatak obnove kulturnog, umjetni~kog, nau~nog i ukupnogduhovnog ìvota srpskog naroda predstavlja najpre~i zadatak posebno svihintelektualnih stvaralaca. Bez upornog i skladnog rada u pravcu obnove nauke ikulture u svim njenim nacionalnim i univerzalnim dimenzijama te{ko je zamislitizna~ajniji napredak u privredi i ukupnoj ekonomiji. Svoje dru{tvo i privredusrpski narod, kao i do sada, ne}e i ne moè razvijati bez bliskosti i ~vrstih veza sdrugim narodima u Evropi, posebno na Balkanu. Ali integracija i povezanostja~aju i bogate u onoj mjeri u kojoj se obezbje|uju autonoman i autenti~an razvoji afirmacija svake nacionalne kulture i dràvne organizacije” (Isto).

567

podru~jima da u procesu rje{avanja jugoslovenske krize krozpregovore obezbijede povezanost srpskog naroda u cjelini”.230

Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je, u skladu sanaredbama rukovodstva Velikosrpskog pokreta i sporazumom orazgrani~enju teritorija izme|u Radovana Karadì}a i Mate Bobana (uGracu, krajem aprila, odnosno 6. maja 1992.),231 12. maja 1992, na16. zasjedanju u Banja Luci, a na prijedlog Radovana Karadì}a,donijela Odluku o strate{kim ciljevima srpskog naroda u Bosni iHercegovini. Tada je taj kolaboracionisti~ki organ otvoreno objaviovelikosrpske planove o zauzimanju Bosne i Hercegovine. Naime, rije~je o {est “strate{kih ciljeva” fa{isti~kog karaktera :

“1. Dràvno razgrani~enje od druge dve nacionalne zajednice.

2. Koridor izme|u Semberije i Krajine.

3. Uspostavljanje koridora u dolini reke Drine, odnosnoeliminisanje reke Drine kao granice izme|u srpskih dràva.

4. Uspostavljanje granice na rekama Uni i Neretvi.

5. Podjela granica Sarajeva na srpsku i muslimansku iuspostavljanje u svakom od delova efikasne dràvne vlasti.

6. Izlazak Republike Srpske na more”.232

230 Isto. Takav je stav u su{tini zna~io prihvatanje fa{isti~kog projekta — formiranjeVelike Srbije.

M. Tomani} navodi kako su srpski intelektualci u Sarajevu usvojili (Deklaracijom)zaklju~ak da je jedino rje{enje za Bosnu “trodelna zajednica u kojoj }e Srbi suverenostati na svoje me|e” (M. Tomani}, nav. dj., str. 100-101).

231O tome vidi: str. 945-947 ovog rada.

232 Slu`beni glasnik Republike Srpske, Odluka o strate{kim ciljevima srpskog narodau Bosni i Hercegovini, 26. novembar 1993. Tako su Radovan Karadì} i Mom~iloKraji{nik prenijeli i usvojili zadatke koje su dobili od Slobodana Milo{evi}a, da biizgledalo da ih je donijela “Skup{tina srpskog naroda”. Srpski kolaboracionisti u Bosnii Hercegovini nisu predstavljali samostalan politi~ki niti vojni faktor — oni nisu bilinikakav samostalan subjekt, ve} su izvr{avali nare|enja rukovodstva Velikosrpskogpokreta, posebno Milo{evi}a.

568

General Ratko Mladi} je bio “u potpunosti svjestan” da je rije~o genocidu. On je u toku navedene sjednice “Skup{tine srpskog naroda”na sljede}i na~in prokomentarisao prvi “strate{ki cilj” (“odvajanjesrpskog naroda od dvije druge nacionalne zajednice”): “Ljudi i narodinisu zalog niti su klju~evi koje moè{ dràti u jednom dèpu i kojemoè{ prebacivati ovdje i tamo. To je ne{to jednostavno re}i, alite{ko ostvariti.... mi ne moèmo ~istiti, niti mi moèmo sijati krozsito, tako da samo Srbi ostanu ili da Srbi pro|u kroz njega, a ostalida odu... Ja ne znam kako }e gospodin Kraji{nik i gospodinKaradì} objasniti ovo svijetu. Ljudi, to bi bio genocid”.233

“U potpunosti svjestan” ciljeva takvog zlo~ina~kog plana, generalMladi} je zahtijevao da ga treba dràti u tajnosti. Stoga je na tojzatvorenoj sjednici “Skup{tine srpskog naroda” izjavio: “Nemojmosamo imati na umu {ta da radimo, nego da mislimo temeljito otome, da budemo oprezni i da znamo kad }emo {utiti. Ne. Stvar kojumi ~inimo treba za{tititi kao najdublju tajnu. Kako }e na{i predstavnicito predstaviti u medijima za vrijeme politi~kih razgovora ipredgovora, {ta }e oni govoriti, i oni treba da prezentiraju na{eciljeve na na~in koji }e zvu~ati apelativno na u{i onih koje mièlimo pridobiti za na{u stranu, bez {tete po na{ srpski narod”.234

Navedeni “strate{ki ciljevi” su dva dana kasnije (14. maja) razmatranina sastanku “sa predstavnicima op{tina” u zoni odgovornosti 30.partizanske divizije.235 Predsjednik Skup{tine op{tine Mrkonji} Grad

233 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 63 i 401-405.234 Isto, paragraf 403. “Potpuno svjestan” ciljeva tog genocidnog plana Mladi}

je tada rekao: “Na{ je zajedni~ki neprijatelj, neovisno da li se radi o Muslimanskimili Hrvatskim hordama. To je na{ jedinstveni neprijatelj. [ta je va`no sada, ilibaciti oboje njih napolje, upotrebom politi~kih i drugih poteza ili organizovati nasi neke od njih otjerati vojnom silom, a mi }emo biti u stanju rukovati na nekina~in sa preostalim“ (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 404).

235 AIIZ, inv. br. 2-1044, Komanda 1. partizanske brigade, Str. pov. br. I-45/92,14. maj 1992, SASTANAK sa predstavnicimsa op{tina u zoni odgovornosti divizije.

Dnevni red tog sastanka je bio sljede}i :“1. Sagledavanje stanja u op{tinama na vojno politi~kom planu;2. Funkcionisanje vlasti i odnos do transformacije JNA;3. Poruke sa skupa iz Banja Luke od 12. maja 1992. godine o OS Srpske krajine

i vojske Srpske Republike BiH;

569

(Milan Malidà) iznio je zaklju~ke sa sastanka odrànog 12. maja uBanja Luci. S tim u vezi, on je naveo sljede}e :

“1. Mora biti dràvno razdvajanje 3 nacionalne zajednice;

2. Krajina se mora spojiti sa Srbijom desnom obalom Save ito u pojasu od 25-30 km;

3. stvaranje koridora dolinom rijeke Drine tako da srpskinarod kontroli{e i levu i desnu obalu Drine;

4. uspostavljanje granica od rijeke Une do rijeke Neretve;

5. navedeno je da Sarajevo mora biti podijeljeno ilisravnjeno sa zemljom;

6. da se ispita mogu}nost izlaza Srpske republike Bosne iHercegovine na more”.236

Na kraju sastanka pukovnik Stanislav Gali}, komandant 30.partizanske divizije, predloìo je, pored ostalog, “da se sproveduzaklju~ci sa sastanka u Banja Luci, ali da je iste potrebno dostavitiu k-de (komande — prim. S. ^.) jedinica i op{tina.237

O~igledno da je rije~ o “strate{kim ciljevima” koje je bilomogu}e realizovati samo uz upotrebu sile. Cilj je bio formiranjevelikosrpske dràve, ~ime je postojala namjera da se izvr{i genocid.Za prakti~nu realizaciju tih genocidnih aktivnosti izvr{en je u drugojpolovini 1991. i operativni raspored snaga i sredstava.

4. Razmatranje i predlozi dalje saradnje sa jedinicama JNA na planuobezbje|enja teritorije i tretmana boraca (stare{ina jedinica) na prostoru Srpskekrajine” (Isto).

Navedenom sastanku su prisustvovali: pukovnik Stanislav Gali} (komandant 30.partizanske divizije), pukovnik Branko Basara (komandant 6. partizanske brigade),potpukovnik Stevan Kokovi} (na~elnik {taba 30. partizanske divizije), major Bo{koLuki} (komandant {taba Teritorijalne odbrane Klju~), {est predsjednika “srpskih”op{tina: Jovo Banjac (Klju~), Radoslav \uki} ([ipovo), Milan Malidà (Mrkonji}Grad), Dragan Mili~i} (Jajce), Nikola Zagorac (Donji Vakuf) i Nikola Mi{i} (Bugojno),te Rajko Kalabi} (poslanik u “Srpskoj Krajini”) — Isto.

236 Isto.

237 Isto.

570

Odgovornost za realizaciju navedenih ciljeva fa{isti~kog karakterapala je na vojno rukovodstvo kolaboracionisti~ke Srpske RepublikeBosne i Hercegovine i li~no generala Mladi}a, koje je te ciljevepretvorilo u operativne planove “Vojske Srpske Republike BiH”. Ti ratnistrate{ki ciljevi srpskog naroda, “koji su brzo definisani i postavljenipred Glavni {tab armije, komande i jedinice, sluìli su kao op{tavodilja”, na osnovu koje je vojno rukovodstvo planiralo operacije. Zanjihovu realizaciju bile su potrebne snage, a “za formiranje dràve iarmije” — “~itav narod i njegova snaga”.238

General Ratko Mladi} je Odlukom od 16. juna 1992. naredio dase istraje na osnovnim strate{kim ratnim interesima srpskog naroda,donesenim 12. maja. Ti su ciljevi nagla{avani i u instrukcijama Glavnog{taba Vojske Srpske Republike BiH, zatim u borbenim izvje{tajima iinstrukcijama korpusa i drugih jedinica, u razgovorima na brojnimsastancima i izvje{tajima, te obja{njavani i me|u vojnicima do najniègnivoa.239

U postizanju navedenih “strate{kih ciljeva” srpskog naroda uBosni i Hercegovini, kao i “povezanosti srpskih teritorija sa majkomSrbijom”,240 velikosrpski agresor i njegovi kolaboracionisti izvr{ilisu brojne zlo~ine, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima.

Izlaz na more (“delta Neretve”) je za rukovodstvo kolaboracionisti~keRepublike Srpske bio jedan od “strate{kih ciljeva”. Na tome jeRadovan Karadì} insistirao i na sastanku predstavnika najvi{eg politi~kogi vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i “RepublikeSrpske”, odrànom 25. avgusta 1995. u rezidencijalnom objektu VojskeJugoslavije u Dobanovcima.241 Tada je Karadì}, pored ostalog, rekao

238 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 63 i 401-405 i 425-427.239 Isto, paragraf 64.240 Isto.241 AIIZ, inv. br. 2-2889, Savezna Republika Jugoslavija, Vrhovni savet odbrane,

DT Broj 12-4, 26. avgust 1995, Beograd, ZABELE[KA sa sastanka predstavnikanajvi{eg politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i RepublikeSrpske, odrànog 25. avgusta 1995. godine u rezidencijalnom objektu Vojske Jugoslavijeu Dobanovcima, str. 8. Na tom su se sastanku, u skladu sa zaklju~kom usvojenim na42. sjednici Vrhovnog savjeta odbrane, odrànoj 23. avgusta 1995, u reprezentativnomobjektu Vojske Jugoslavije Dobanovci, sastali najvi{i dràvni, politi~ki i vojni rukovodiociSavezne Republike Jugoslavije i “Republike Srpske”. Sastanak je odràn 25. avgusta

571

“da oni (Srbi iz Republike Srpske) ‘moraju ostati tvrdi’, kao i dosada kako bi izvukli izlaz na more (delta Neretve)”.242

Nakon {to je na tom sastanku od dr Radoja Konti}a, predsjednikaVlade Savezne Republike Jugoslavije, ~uo informaciju o nemogu}nostipruànja pomo}i “Republici Srpskoj”,243 Karadì} je upitaoMilo{evi}a : “Zna~i li to, predsedni~e, da ne idem na Neretvu i isto~nuSlavoniju?” Milo{evi} je “uzvratio da to {to predlaè Karadì} — jesteratna opcija”, na {ta je Karadì} upitao : “Zna~i li to da se odri~emoteritorije Republike Srpske Krajine i {ireg izlaza na more?”244

Karadì} je na narednom sastanku u Dobanovcima ukazivao i nazna~aj drugih “strate{kih ciljeva” srpskog naroda. S tim u vezi, on je,podred ostalog, naglasio : “Mi se zato moramo boriti za {iri koridor

1995. i njegov radni dio trajao je od 14,00 do 20,00 ~asova sa polu~asovnom pauzomza odvojene konsultacije predstavnika “Republike Srpske”.

Sa jugoslovenske strane na sastanku su bili predsjednik SR Jugoslavije ZoranLili}; predsjednike Srbije Slobodan Milo{evi}; predsjednik Republike Crne GoreMomir Bulatovi}; predsjednik Savezne vlade dr Radoje Konti}; na~elnik General{tabaVojske Jugoslavije general-pukovnik Mom~ilo Peri{i}; savezni ministar za odbranuPavle Bulatovi} i na~elnik Vojnog kabineta predsjednika SR Jugoslavije general-major dr Slavoljub [u{i}.

Delegaciju “Republike Srpske” sa~injavali su predsjednik dr Radovan Karadì};predsjednik “Skup{tine” dr Mom~ilo Kraji{nik; potpredsjednik “Republike Srpske”prof. dr Nikola Koljevi}; predsjednik “Vlade” Du{an Kozi}; ministar inostranih poslovaprof. dr Aleksa Buha; komandant Glavnog {taba Vojske Republike Srpske general-pukovnik Ratko Mladi}; pomo}nik komandanta G[ VRS za bezbjednost general-potpukovnik Zdravko Tolimir; pomo}nik komandanta za pozadinu general-potpukovnik \or|e \uki} i pomo}nik komandanta G[ VRS za moral, informisanje,pravne poslove i vjerska pitanja general-potpukovnik Milan Gvero.

Sastanku su prisustvovali i patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle i vladikaIrinej Bulovi} (Isto, str. 1).

242 Isto.243 Isto, str. 8. Predsjednik Savezne vlade dr Radoje Konti} je “upoznao prisutne

da je ekonomska situacija u Saveznoj Republici Jugoslaviji sve teà i da ne}emomo}i da pomaèmo Republiku Srpsku kao {to smo do skoro mogli” (Isto).Predsjednik Savezne Republike Jugoslavije i predsjednik Vrhovnog savjeta odbrane,Zoran Lili} je, pored ostalog, upozorio “da su na{i vojni~ki resursi prakti~noiscrpljeni, a neki skoro pri kraju” (Isto, str. 11.).

244 Isto, str. 8-9.

572

/Br~ko — prim. S. ^./ i {to kompaktniju teritoriju, i to za definitivna,a ne privremena re{enja u okviru zami{ljene Unije BiH”.245

Politi~ko i vojno rukovodstvo kolaboracionisti~ke Srpske RepublikeBosne i Hercegovine je, na sastanku Vrhovnog savjeta odbrane SavezneRepublike Jugoslavije, 29. avgusta 1995,246 od Slobodana Milo{evi}a,predsjednika Republike Srbije, traìlo “da izloì prioritete koje }ezastupati na konferenciji sa predstavnicima Kontakt-grupe o pitanjubiv{e Bosne i Hercegovine, {to im je udovoljeno”. Milo{evi} je “naposebnom papiru ispisao da su to : (1) {to {iri severni koridor(posebno kod Br~kog), (2) kompaktnost teritorije, (3) {to vi{egradova i (4) izlaz na more”.247 Na insistiranje Karadì}a “listaprioriteta” je dopunjena “sa jo{ tri ta~ke: (5) prostor izme|u Grme~a iKozare, (6) Dolina Neretve i (7) Srpsko Sarajevo”.248

245 Isto, str. 9.246 AIIZ, inv. br. 2-2890, Savezna Republika Jugoslavija, Vrhovni savet odbrane,

DT Broj 12-5, 30. avgust 1995, Beograd, ZABELE[KA sa sastanka predstavnika najvi{egpoliti~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srpske,odrànog 29. avgusta 1995. godine u rezidencijalnom objektu Vojske Jugoslavije uDobanovcima. Na tom su sastanku, prema dogovoru rukovodstva Savezne RepublikeJugoslavije i “Republike Srpske”, postignutom na zajedni~kom sastanku, odrànom25. avgusta 1995. u reprezentativnom objektu Vojske Jugoslavije Dobanovci, sajugoslovenske strane bili: predsjednik SR Jugoslavije Zoran Lili}; predsjednik RepublikeSrbije Slobodan Milo{evi}; predsjednik Republike Crne Gore Momir Bulatovi};predsjednik Savezne vlade dr Radoje Konti}; na~elnik General{taba Vojske Jugoslavijegeneral-pukovnik Mom~ilo Peri{i}; savezni ministar za odbranu Pavle Bulatovi}, ina~elnik Vojnog kabineta predsednika SR Jugoslavije general-major dr Slavoljub [u{i}.

Delegaciju “Republike Srpske” sa~injavali su predsjednik dr Radovan Karadì};potpredsjednici dr Nikola Koljevi} i dr Biljana Plav{i}; predsjednik Skup{tine mrMom~ilo Kraji{nik; predsjednik Vlade RS Du{an Kozi}; ministar inostranih poslovadr Aleksa Buha; komandant Glavnog {taba VRS general-pukovnik Ratko Mladi};pomo}nik komandanta Glavnog {taba VRS za bezbjednost general-potpukovnikZdravko Tolimir; pomo}nik komandanta Glavnog {taba VRS za moral, informisanje,pravne poslove i vjerska pitanja general-potpukovnik Milan Gvero i pomo}nikkomandanta Glavnog {taba VRS za pozadinu general-potpukovnik \or|e \uki}.

Sastanku su prisustvovali i patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle i VladikaIrinej Bulovi}.

247 Isto, str. 16.248 Isto.

VI

NEPOSREDNE PRIPREME ZA AGRESIJU

1. Naoruàvanje pete kolone

Prihvataju}i velikosrpsku nacionalisti~ku politiku “zaokruènjasrpskih zemalja”, odnosno “izlaska na srpske etni~ke prostore”, ivelikodràvni koncept rje{avanja srpskog nacionalnog pitanja, komande,jedinice i ustanove JNA su, po nare|enju Saveznog sekretarijata za narodnuodbranu i General{taba Oruànih snaga SFRJ, kao i najvi{ih politi~kihi dràvnih organa Srbije i Crne Gore, i li~no vo`da Velikosrpskog pokretaSlobodana Milo{evi}a, u cilju izvo|enja agresije na Bosnu i Hercegovinu,planski i organizovano naoruàvale srpski narod, odnosno Srbe u Bosnii Hercegovini. O ulozi JNA u naoruàvanju, prije svega, ~lanova isimpatizera Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, a zatimsrpskih paradràvnih op{tinskih {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane,oruànih jedinica rezervnog i aktivnog sastava milicije, te drugihsrpskih “dobrovolja~kih” formacija, kao oblik vojnih mjera da se, jo{1991. ostvarena, tiha okupacija Bosne i Hercegovine u~ini efektivnijom,a ostvarena agresija na nju uspje{nijom, govore brojni podaci, posebnodokumenti vojne provenijencije visokog stepena povjerljivosti.

Raspoloìvi podaci pokazuju da je JNA od 1991. intenziviraladavno zapo~ete aktivnosti na naoruàvanju srpskog naroda u Bosni iHercegovini. Zna~ajno je u vezi s tim ukazati na ~injenicu da jenajvi{e vojno rukovodstvo SFRJ, u najuòj vezi sa vojnim, politi~kim iintelektualnim vo|stvom Srbije i li~no Slobodanom Milo{evi}em, rukovodiloi davalo smjernice za naoruàvanje Srba u Bosni i Hercegovini. Ekipevisokih oficira JNA, na ~elu sa na~elnikom General{taba Oruànihsnaga SFRJ, aùrirale su ratne planove, napravile ratne rasporedei zaduènja, razradile strategiju, planove mobilizacije srpskogstanovni{tva, plansku podjelu i stacioniranje oru`ja, municije, vojneopreme, hrane i dr, te u~inile sve da poja~aju borbenu gotovost jedinica.1

577

1 ARHIV INSTITUTA ZA ISTRA@IVANJE ZLOÎNA PROTIV ̂ OVJE^NOSTII ME\UNARODNOG PRAVA U SARAJEVU (u daljem tekstu: AIIZ,), inv. br. 2-

U skladu sa navedenim aktivnostima i direktivama vojnogrukovodstva SFRJ, kao i vojnog i politi~kog vo|stva Srbije, Glavniodbor SDS-a Bosne i Hercegovine je sredinom 1991. donio naredbuda se pristupi organizovanom naoruàvanju srpskog naroda u Bosni iHercegovini, odnosno “nabavljanju naoruànja za sve vojne obveznikesrpske nacionalnosti”. Tako je Glavni odbor SDS-a sprovode}i naredbeiz Beograda, zauzeo stav da se naoruàvanje srpskog naroda izvr{i prekoJNA, te je zaklju~eno da s Armijom treba uspostaviti kontakt i saradnju.2

Navedena odluka bila je u skladu sa vojno-obavje{tajnim i ratnimplanovima za pripremu i izvo|enje oruàne agresije na Bosnu iHercegovinu i Republiku Hrvatsku (pod tajnim {iframa “RAM”,“DRINA” i “KUPA”). Radovan Karadì} (kao saradnik KOS-a JNA,pri ~emu je, pored ostalog, bio u redovnim konsultacijama i sageneralima)3 i petokolona{ko rukovodstvo SDS Bosne i Hercegovinesu sredinom 1991. od Slobodana Milo{evi}a (predsjednika Srbije)dobili posebne instrukcije o organizovanju neposrednih priprema

578

113, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2525, 30.april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugima; N.Durakovi}, PROKLETSTVO MUSLIMANA, Sarajevo 1993, str. 279; Slobodna Bosna(nedjeljna informativno-politi~ka revija) br. 3, Sarajevo 14. novembar 1991, str. 6;ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A (u daljem tekstu: ICTY,Predmet: Br. IT-02-54-T), Hag, 31. maj 2002.

2 AIIZ, inv. br. 2-794.

3 DNEVNI IZVJE[TAJ O AGRESIJI I TERORIZMU PROTIV REPUBLIKEBOSNE I HERCEGOVINE, Ured za informisanje Vlade Republike Bosne i Hercegovine(u daljem tekstu: Dnevni izvje{taj), br. 65, 28. juni 1992.; Vreme (Beograd), 30. septembar1991, str. 5.

Raspoloìvi podaci do kojih je Ministarstvo unutra{njih poslova Republike Bosnei Hercegovine do{lo potvr|uje njegova ranija operativna saznanja o pripremama oruàneagresije na Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku. Naime, rije~ je o vojno-obavje{tajnimplanovima pod {ifrom “RAM”, “UNA” i “KUPA”, te podacima da su Radovan Karadì},Biljana Plav{i} i Boìdar Vu~urovi}, kao i druga lica iz rukovodstva SDS-a, bili saradniciKontraobavje{tajne slu`be JNA i djelovali kao ~lanovi agenture najvi{eg ranga, izvr{avaju}izadatke agresorskog centra iz Beograda. Radovan Karadì} je ozna~en kao vrhunskisaradnik KOS-a (Isto). Detaljnije o tome vidi: AIIZ, 2-535, Uloga KOS-a u agresijina Republiku Bosnu i Hercegovinu (Informacija Ministarstva unutra{njih poslovaRepublike Bosne i Hercegovine).

za otvorenu agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Tom jeprilikom Karadì}u nare|eno sljede}e :

1. da, u cilju otpo~injanja akcije “RAM”, osigura apsolutnumobilizaciju srpskog stanovni{tva u Bosni i Hercegovini, prioritetnona podru~ju Bosanske krajine i Kupre{ke visoravni;

2. da se za sat vremena nakon njihovog kontakta javi generaluNikoli Uzelcu, komandantu Banjalu~kog korpusa, koji ima zadatakda sve mobilisano srpsko stanovni{tvo naoruà (“u udaljenije krajeveoru`je }e doturiti helikopterima”); i

3. da se u Banjoj Luci organizuje “spontani miting srpskognaroda”, koji je “izuzetno vaàn zbog me|unarodne javnosti”.4

Nakon {to je dobio navedene instrukcije Karadì} je telefaksomuputio posebnu “Naredbu svim op{tinskim odborima Srpskedemokratske stranke u Bosni i Hercegovini” sljede}e sadrìne :

1. da se odmah mobili{e rezervni sastav milicije u op{tinamagdje SDS ima ve}insku vlast;

579

4 Isto; Oslobo|enje (bosanskohercegova~ki nezavisni dnevnik), 28. juni 1992, str.5; Vidi : nap. 7 na str. 581, zatim str. 399 i 495 ovog rada.

Za Slobodana Milo{evi}a je “spontani” miting Srba za “podr{ku Jugoslaviji”bio od velike va`nosti. Time je on, prije svega, èlio da me|unarodnoj javnosti pokaèsrpsko “raspoloènje” za Jugoslaviju i na taj na~in prikrije istinu o tome ko je stvarninaredbodavac oruàne agresije u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Sli~ni scenarijMilo{evi} je imao jula 1991. i za organizaciju mitinga “za Jugoslaviju” u Sarajevu,gdje je, imaju}i u vidu zna~aj me|unarodnog aspekta, iz centra Jugoslavije, tj.Sarajeva, traèna podr{ka “za Jugoslaviju” (AIIZ, inv. br. 2-1007, Razgovor izme|uSlobodana Milo{evi}a i Radovana Karadì}a — 9. juli 1991.).

I vojno rukovodstvo je februara 1991, u cilju “rje{avanja” krize u zemlji, poredostalog, predlagalo organiziranje mitinga “Za Jugoslaviju” u Sarajevu, kojim je Bosnui Hercegovinu trebalo “di}i na noge” (B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugoizdanje, Kragujevac 1996, str. 350).

“Antiratni miting za Jugoslaviju, jedinstvenu JNA, za mir”, odràn je (uzparole “Ko ne prihvata JNA nije za Jugoslaviju”; “Adì}u i Kadijevi}u mi smo uzvas”; “JNA garant mira”) u Sarajevu 3. septembra 1991, ali bez planiranih efekata(Javnost, 7. septembar 1991, str. 1 i 5.).

2. da se odmah mobili{u ilegalno formirane jediniceteritorijalaca SDS i da se stave pod komandu JNA; i

3. da se odmah mobili{u srpski dobrovoljci i stave podkomandu JNA.5

Kako bi osigurao realizaciju navedenih naredbi Karadì} je uBanjoj Luci ostvario nekoliko zna~ajnih kontakata sa ~elnim ljudimaSDS-a Bosanske krajine, kao {to je, na primjer, dr Radovan Vuki},predsjednik Regionalnog odbora SDS-a na tom podru~ju, kao i sarukovodstvom SDS-a na Kupre{koj visoravni. U tim razgovorimaKaradì} je izdao naredbu da se svo srpsko stanovni{tvo “digne nanoge”, jer “ima sve pod jednom komandom da bude”, pri ~emu jesvim Srbima koji se ne odazovu mobilizaciji i ne stave pod komanduSDS-a zaprijetio strijeljanjem. Ukoliko ni tada ne bi postupili po tomnare|enju, trebalo je javno re}i “da ne rade u ime SDS-a, a da radeprotiv interesa srpskog naroda”, a zatim izvr{i njihovo strijeljanje,kao i odmazda i denuncijacija njihovih porodica.6

Neposredne vojne pripreme za zlo~ine nisu ostale nezapaène.Tako je na zatvorenoj sjednici Vlade SFRJ (18. septembra 1991), nakojoj je vo|ena rasprava o politi~ko-bezbjednosnoj situaciji u Jugoslaviji,ukazano na mobilizaciju i naoruàvanje srpskog naroda u Hrvatskoj iBosni i Hercegovini. Predsjednik Vlade, Ante Markovi}, tom je prilikomprezentirao podatke o kontaktima i naredbama Slobodana Milo{evi}aRadovanu Karadì}u, “gdje Slobodan Milo{evi} daje naloge Karadì}uda Karadì} stupi u kontakt sa Uzelcem i kaè — po dogovoru nanajvi{em vojnom vrhu — da se preda oru`je i naoruà Teritorijalnaodbrana Bosanske krajine i da se u cilju realizacije plana RAM”to iskoristi. Pri tome je Milo{evi} obavijestio Karadì}a da je i MomirBulatovi} (predsjednik Crne Gore) “spreman da gine za Bosnu”.

580

5 Isto; AIIZ, Fond SDS, inv. br. 1166. U pomenutoj Naredbi je, pored navedenog,stajalo i sljede}e :

“Zamoliti komandu JNA da na teritoriji ostavi dio teritorijalaca idobrovoljaca, radi o~uvanja mira i pod komandom JNA. Operativni dio neka idetamo gdje kaè JNA”.

6 Isto.

Markovi} je tada, pored ostalog, konstatovao da je “u toku rata uHrvatskoj do{lo do napu{tanja neutralne pozicije Jugoslovenskearmije” i da JNA nije samo “prelazila svoja ovla{}enja, nego seinvolvirala u gra|anski rat” drè}i stranu Srbiji.7

Na pomenutoj sjednici Saveznog izvr{nog vije}a o{tro su reagovalipredstavnici Bosne i Hercegovine - Sabrija Pojski} (~lan SIV-a) i Mustafaêngi} (sekretar za informisanje SIV-a). Pojski} je tada ukazao i napostojanje odre|enih indicija kako je naoruànje Teritorijalne odbraneBosne i Hercegovine ve}, pod firmom vojnih vje`bi, dato pojedinimop{tinama sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom.8

Glavni odbor SDS-a Bosne i Hercegovine je, u skladu sa naredbamaSDS-a, odnosno Radovana Karadì}a, a razmatraju}i “trenutno stanjena frontu”, na sjednici od 21. novembra 1991, dao preporuku Skup{tinisrpskog naroda u Bosni i Hercegovini da “donese odluku o podr{ci

581

7 Izjava Sabrije Pojski}a data autoru; Vreme, 23. septembar 1991, str. 7 i 9, te 30.septembar 1991, str. 4-5; S, Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA : politi~kimemoari, Zagreb 1994, str. 236; S \uki}, ON, ONA I MI, Beograd 1997, str. 252-253. Na toj sjednici SIV-a pro~itan je sljede}i snimak razgovora izme|u SlobodanaMilo{evi}a i Radovana Karadì}a :

“Milo{evi}: ...... Obrati se Uzelcu, on }e ti sve re}i. Tamo gde ima{ problema,javi se meni.

Karadì}: Imam problema sa Kupresom. Tamo je deo Srba prili~noneposlu{an.

Milo{evi}: Ne brini, lako }emo za to. Samo se ti javi Uzelcu.

(.....)

Milo{evi}: Sve }e{ imati, ne brini. Najja~i smo...

Milo{evi}: Nemoj da brine{. Dok je Armije, niko nam ni{ta ne moè.

(.....)

Milo{evi}: Ne brini za Hercegovinu. Momir je poru~io ljudima: ‘Ko nijespreman da gine za Bosnu, nek istupi pet koraka napred’. Niko nije istupio.

Karadì}: Dobro je to... A {ta je sa onim bombardovanjem kod...

Milo{evi}: Danas nije zgodno za avijaciju, zaseda Evropska zajednica” (Isto).

8 Izjava Sabrije Pojski}a data autoru. Na toj sjednici Saveznog izvr{nog vije}a je,prema izjavi Sabrije Pojski}a, jasno razobli~eno naoruàvanje srpskog stanovni{tvaod JNA.

op{te mobilizacije” i zauzme stav o “teritorijalnoj odbrani kojatreba pre}i u aktivnu formaciju JNA”.9

U Bosni i Hercegovini je od 1991. otkriveno vi{e slu~ajevailegalnih transporta oru`ja i municije za naoruàvanje srpskog naroda odstrane JNA. Tako su radnici Ministarstva unutra{njih poslova Republike24. maja 1991. u mjestu Deleu{i na putu Nik{i} - Bile}a zaustavilikamion u kojem je bilo 80 automata ruske proizvodnje M-41 i 16. 000metaka za to oru`je.10 To oru`je i municiju su, kao li~no naoruànje,koristili pripadnici ~etni~kog odreda “Kara|or|e” iz Nevesinja.11

Na putu Visoko - Kiseljak (u selu Podgorani) 27. oktobra 1991.

582

9 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 74, Zapisnik sa sjednice Glavnog odbora Srpskedemokratske stranke Bosne i Hercegovine, odràne 21. novembar 1991.

10 AIIZ, inv. br. 2-551, Informacija Ministarstva unutra{njih poslova Socija-listi~ke Republike Bosne i Hercegovine o nekim pojavama i doga|ajima koji suposebno uticali na uslo`njavanje bezbjednosne situacije u Republici, 11. juni 1991.;AIIZ, inv. br. 2-2448; Isto, inv. br. 2-2823, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina,Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 02/11-8, Sarajevo, 24. maj 1991. —SSNO — G[ OS SFRJ — Operativni centar Beograd. U teretnom vozilu je bio i Du{anKozi}, poslanik SDS-a u Skup{tini SR Bosne i Hercegovine. Vozilom je upravljaoMilutin Popovi} (vlasnik vozila) iz Ljubinja.

Kamion s oru`jem i municijom upu}en je za Mostar. Me|utim, Srbi su, postavljanjembarikada, onemogu}ili transport za Mostar, te je vozilo vra}eno ponovo u Bile}u. Nainsistiranje komandanta kasarne vozilo je “iz bezbjednosnih razloga” smje{teno ukrug kasarne JNA. Vojno-istra`ni organi nisu dozvolili civilnim organima da izvr{e uvi|aj,a da }e “oni obaviti potrebne istra`ne radnje, jer se radi o vozilu sa oru`jem u krugukasarne”, {to je, prema njihovom obrazloènju, u nadle`nosti vojnih pravosudnih organa.

Zanimljivo je ista}i da su se Srbi iz isto~ne Hercegovine protivili vo|enju bilokakvog postupka protiv lica koja su dovedena u vezu sa ilegalnim transportom oru`ja,izraàvaju}i pri tome nepovjerenje u zakonitost i objektivnost legalnih organa zavo|enje postupka i zahtijevaju}i da se postupak vodi u Nik{i}u (AIIZ, inv. br. 2-551 i2-2448, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalneodbrane, Pov. Broj: 04/143-8, 6. juni 1991, Sarajevo, Informacija o zna~ajnim ~injenicamai manifestacijama na moral i b/g /borbena gotovost/ TO SR BiH za MAJ 1991. godine).

U transport oru`ja na podru~ju Bile}e bio je umije{an i predsjednik Skup{tineop{tine Bile}a, jer je u pratnji ispred navedenog vozila sa oru`jem “zate~eno vozilopredsjednika SO-e Bile}a” (AIIZ, inv. br. 2-2823).

11 AIIZ, inv. br. 2-551; Borba, 11. juni 1991, str. 1-5; Oslobo|enje, 1. oktobar 1993.

zaustavljeno je vozilo u kojem je prona|eno oru`je i municija sapotvrdom Op{tinskog odbora Srpske demokratske stranke Visoko.12

U Vi{egradu, Ustipra~i, Gora`du, Doboju, Modri~i i drugim mjestimasu otkriveni transporti sa ve}im koli~inama naoruànja JNA u iste svrhe.13

Radnici Stanice javne bezbjednosti sarajevske op{tine Stari Gradsu 21. novembra 1991. kod Stare bistri~ke stanice zaustavili tri kamionas prikolicama u kojima je prevoèn vojni materijal na relaciji Bar -Kalinovik. U njima je bilo 75 tona raketa (u svakom po 25 tona) za potrebeJNA. Certifikat o ispravnosti vozila glasio je da voza~i Rumijatransa izBara prevoze banane i ju`no vo}e, a ne opasne materije-rakete.14

583

12 AIIZ, inv. br. 2-549/1-12; Oslobo|enje, 25. februar 1992.

Radnici Stanice javne bezbjednosti Visoko su 27. oktobra 1991, na regionalnomputu Visoko - Kiseljak (u selu Podgorani), zaustavili voza~a putni~kog vozila marke “Golf”(reg. br. SA 328-286) Srpka \uki}a iz Ilija{a. Prilikom kontrole voza~a i vozila prona|enesu dvije automatske pu{ke M-70 A kalibra 7, 62 mm, tri ru~ne bombe i 350 metaka.

Navedeno oru`je i municija bilo je vojnog porijekla. Naime, Zdravko Miri} iBlagoje [akota su u Vojnoj po{ti 2651 Visoko dobili i zaduìli spomenuto oru`je imuniciju kao li~no naoruànje. Miri} je svoju pu{ku (M-70 A, kalibra 7,62 mm, br.99436), 150 metaka i 3 ru~ne bombe (M-75) dao Vasi \uki}u, dok je [akota svoju pu{ku(M-70 A kalibra 7,62 mm, br. 99776) i 150 bojevih metaka dao Srpku \uki}u (Isto).

13 AIIZ, inv. br. 2-2445; Isto, inv. br. 2-2458; Slobodna Bosna, br. 3, 14. novembar1991, str. 6. Na jednoj od sjednica Saveznog izvr{nog vije}a Sabrija Pojski} je insistiraoda Savezni sekretarijat za narodnu odbranu informi{e Saveznu vladu odakle je do{lo tonaoruànje. Kasnije je dobivena informacija da je to naoruànje namijenjeno za vojnigarnizon u Visokom (Izjava Sabrije Pojski}a data autoru).

Nakon {to su aktivnosti oko naoruàvanja i opremanja srpskog stanovni{tva uBosni i Hercegovini od JNA otkriveni, odmah su zata{kani “uz infantilna obja{njenjaJNA i neshvatljivu inertnost bosanskohercegova~ke vlasti” (Slobodna Bosna, br. 3,14. novembar 1991, str. 6).

14 AIIZ, inv. br. 2-536, Vojni sud u Sarajevu, Kr. br. 99/91, od 26. novembra 1991.-Ministarstvu unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine Sarajevo; Oslobo|enje, 1.februar 1992. Prevoznik je bio Rumijatrans iz Bara, a voza~i: Mujo [ukurica (izBijelog Polja), Zoran Vukmanovi} (iz Bukovika) i Hajrudin Sejdovi} (iz Bara).

Istra`ni sudija Vojnog suda u Sarajevu (kapetan prve klase Borislav Jamina), 25.novembra 1991. u krugu Specijalnog odreda milicije Ministarstva unutra{njih poslovaBosne i Hercegovine u Krteljima, izvr{io je uvi|aj {lepera i njihovog tereta u prikolicama.

Drugom polovinom februara 1992. Vojna policija JNA iz kasarniu Lukavici je, prilikom jedne kontrole vojnih vozila u Han Derventi(oko 23 sata), zaustavila ~etiri {lepera i dva “FAP-a” koji su bili punioru`ja iz Titova Uìca, ali bez ikakve pratnje, putnih naloga ispecifikacije “robe”.15

Uo~i agresije na Bosnu i Hercegovinu Savezni sekretarijat zanarodnu odbranu i Savezni sekretarijat za unutra{nje poslove su, ucilju {to boljeg naoruàvanja Srba, sredinom 1991. iz Libana uvezliogromne koli~ine naoruànja i opreme. Tada je u luku Bar “prispjelo”sedam brodova sa 15.000 tona naoruànja i vojne opreme. Taj arsenalmogao je, prema nekim procjenama opskrbiti armiju od 100.000vojnika.16 Povodom toga su na jednoj od sjednica SIV-a SabrijaPojski} i Mustafa êngi} vodili o{tru polemiku sa admiralom Brovetom(pomo}nikom saveznog sekretara za narodnu odbranu). Isprovocirannjihovom diskusijom Brovet je priznao da su to morali uraditi, jer se, ponjemu, iz Hrvatske naoruàvao hrvatski narod (“HDZ je naoruàn”), teje, navodno zbog toga, trebalo naoruàti i SDS, odnosno srpski narod.Pojski} mu je tada postavio pitanje - otkuda vojnom rukovodstvupravo da naoruàva srpski narod i pitao {ta je sa njegovim narodom,tj. Bo{njacima. Me|utim, nije dobio odgovor.17

Poslije tzv. plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini (9. i10. novembra 1991.) SDS Bosne i Hercegovine je, uz svesrdnu pomo}JNA, poja~ala aktivnosti oko naoruàvanja srpskog stanovni{tva.18

584

Tom prilikom je utvr|eno da se “na {leperima nalazi vojni materijal u sanducimakoji su blombirani”. S obzirom na to da je rije~ o “sredstvima JNA”, u skladu saosnovnim ~l. 211 ZKP, istra`ni sudija je 26. novembra uputio dopis Ministarstvuunutra{njih poslova Bosne i Hercegovine sa napomenom: “du`ni ste voza~e {lepera,{lepere sa teretom, kao i dokumentaciju oduzetu od voza~a odmah predatiVojnom sudu u Sarajevu” (Isto).

Jedan broj granata iz Bara je dovezen i u Fo~u (Dnevni izvje{taj, br. 70, 3. juli1992.).

15 AIIZ, inv. br. 3-311.

16 Oslobo|enje, 27. februar 1992. Po{iljalac navedenog “tereta” je bio sa Kipra,a “tovar” je ukrcan u Bejrutu.

17 Izjave Sabrije Pojski}a i Mustafe êngi}a date autoru.

18 Dnevni izvje{taj, br. 72, 5. juli 1992.

Na drumovima Bosne i Hercegovine je krajem februara 1992. uraznim vozilima otkriveno ilegalno naoruànje u sljede}im koli~inama:6 automata, 96 pu{aka automatskih, poluautomatskih i “obi~nih”, 2pi{tolja, 2 bombe, 50 metaka, 1 no` i 1 suzavac.19 Prilikom odlaskadijela vojnih rezervista iz sarajevske regije u Ustikolinu, po~etkom1992, otkriveno je da prevoze i naoruànje. Pripadnici Ministarstvaunutra{njih poslova Bosne i Hercegovine su iz saobra}aja izdvajalivozila sa neurednom dokumentacijom u kojima je prevoèno oru`je.Me|utim, nakon intervencija visokih oficira JNA vozila su naj~e{}enastavljala put prema Hercegovini ili Podrinju.20 Milicioneri Stanicejavne bezbjednosti Stari Grad (Sarajevo) su 24. marta 1992. nakontrolnom mjestu kod Vije}nice u okviru redovne kontrole zaustaviliautomobil u kome su prona{li sljede}e koli~ine oru`ja: automat marke“hekler”, 3 okvira za taj automat, 325 metaka kalibra 9 mm,prigu{iva~ za “hekler”, pi{tolj sa dva okvira i jednu mini radiostanicusa rezervnom baterijom. Automobilom je upravljao Radomir Koji} saPala, koji se predstavio kao komandant specijalne jedinice Srpskeautonomne oblasti Romanija.21

Neposredno uo~i agresije na Bosnu i Hercegovinu JNA je masovnonaoruàvala srpsko stanovni{tvo u Bosni i Hercegovini. Organizacijai realizacija tog zadatka povjerena je, uglavnom, operativcimaKontraobavje{tajne slu`be JNA i ve}em broju oficira JNA (koji su bilisaradnici te slu`be), uglavnom srpske nacionalnosti.22

Savezni sekretarijat za narodu odbranu organizovao je, podràvaoi odobravao izuzimanje naoruànja, kako pje{adijskog, tako i artiljerijskog,

585

19 Oslobo|enje, 25. februar 1992.

20 Dnevni izvje{taj, br. 111, 13. avgust 1992.; Press-centar Armije Bosne iHercegovine, br. 102-02/115, 23. oktobar 1992.

21 AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU IZ DANA UDAN, DOKUMENTI O AGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU(u daljem tekstu : Agresija...), Ured za informisanje Vlade Republike Bosne i Hercegovine,Sarajevo, 1993, str. 15; Oslobo|enje, 26. mart 1992, str. 10.

22 AIIZ, inv. br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu(Informacija Ministarstva unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine), str. 4.Bilo je i pojedina~nih slu~ajeva angaòvanja i lica muslimanske nacionalnosti, koja suranije bila angaòvana kao saradnici KOS-a JNA (Isto).

zatim municije i opreme od JNA i TO Bosne i Hercegovine za naoruàvanjei opremu srpskih oruànih formacija. Oficiri JNA su naoruàvali Srbena teritoriji cijele Bosne i Hercegovine, dijele}i im oru`je, municiju idruga materijalno-tehni~ka sredstva u mnogim kasarnama JNA. Takosu, na primjer, kasarne Slavi{a Vajner î~a i Slobodan Princip Seljo(smje{tene u sarajevskom naselju Lukavica), zatim Viktor Bubanj, kaoi mnoge druge, odigrale zna~ajnu ulogu u naoruàvanju srpskogstanovni{tva. Naime, u pomenute kasarne svakodnevno su od po~etkaseptembra 1991. dolazili “nepoznati ljudi koji su, uglavnom, nosilita{ne na kojima su bili amblemi SDS-a”.23 Me|u njima bili su pratioci(Blagojevi}, Kova~evi}, Ili} i Batini}) i {ef kabineta RadovanaKaradì}a koje su oficiri JNA, a posebno major Trivi}, naoruàvali(mecima raznih kalibara, bombama, “zoljama” i dr.). Zastavnik Nedeljko

586

23 AIIZ, inv. br. 2-785; POSEBNO IZDANJE O AGRESIJI I TERORIZMUPROTIV REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE, Ured za informisanje VladeRepublike Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Posebno izdanje), br. 2, 28. april 1992.

Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je otvoreno djelovala u kasarnamaJNA, posebno u Lukavici. Tako su novembra 1991. u Komandu 2. vojne oblasti dolazililjudi iz rukovodstva SDS-a. To je posebno intenzivirano uo~i agresorskog napada naSarajevo, kada su zlo~inci iz SDS-a sve ~e{}e odlazili na dogovore kod generalaKukanjca. Nakon zlo~ina~kog napada na Sarajevo general Kukanjac se u motelu naKoranu i hotelu Po{ta na Jahorini ~esto sastajao sa zlo~incem Karadì}em i drugim~elnicima SDS-a. Tom prilikom su se dogovarali o izvo|enju ofanzivnih akcija u ciljuuni{tavanja Sarajeva, te o drugim zlo~inima, uglavnom nad civilnim stanovni{tvom.Po~etkom aprila 1992. zlo~inac Karadì} je predloìo (radiovezom) Kukanjcu dabombarduje zgradu Ministarstva unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine iPo{tu, {to je general Kukanjac i naredio. Prilikom rastanka sa zlo~incima iz rukovodstvaSDS-a general Kukanjac je govorio “u redu je”, “ne sekirajte se”, “sredi}emo to” isl. (AIIZ, inv. br. 3-317 i 374).

Srpska demokratska stranka je po~etkom 1992. poja~ala pritiske na starje{ine ivojnike koji nisu bili srpske nacionalnosti. Tako je, u prvoj polovini aprila 1992, SDSposebno vr{ila pritisak na pojedine starje{ine 5. korpusa nesrpske nacionalnosti,poru~uju}i im preko lista Glas da idu iz korpusa ili }e ih oni otjerati. Jedinice 2. vojneoblasti 18. aprila 1992 napustilo je: 19 oficira, 5 mla|ih oficira i 4 gra|anska lica.Radilo se “o licima prete`no muslimanske nacionalnosti” (AIIZ, inv. br. 2-91,Komanda 2. vojne oblasti, Operativni tim, Str. pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992. -General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-102,Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2321, 18. april1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugima).

Lizdek i stariji vodnik Vlastimir Plazini}, u dogovoru sa pukovnikomMilisavom Gagovi}em i drugim oficirima JNA, tokom decembra1991./januara 1992. najprije privatnim automobilima, a zatim kamionima,odvozili su pje{adijsko i artiljerijsko naoruànje na Pale. Oni supo~etkom februara 1992. sa dva TAM-a i{li u Pan~evo i dovozili snajperskepu{ke, no}ne ni{ane i druga specijalna sredstva.24

Komanda 2. vojne oblasti u Sarajevu je, imaju}i u vidu ~injenicuda su “rukovodstvo srpskog naroda i Srbi u cjelini spremni za rat”,kao i “opciju da }e uskoro Bosna i Hercegovina biti priznata kaodràva”, u toku sprovo|enja referenduma za samostalnu, nezavisnu isuverenu dràvu Bosnu i Hercegovinu (u no}i izme|u 29. februara i 1.marta 1992.) organizovali barikade. Naime, uo~i i prilikom postavljanjabarikada u Sarajevu (29. februar - 2. mart), koje je, u saradnji sa Srpskomdemokratskom strankom Bosne i Hercegovine, neposredno organizovalai koordinirala JNA (uglavnom visoki oficiri KOS-a),25 iz kasarne uLukavici su, uz odobrenje i znanje Komande 2. vojne oblasti, u vremenuod 1. do 4. marta iznesene ogromne koli~ine naoruànja, municije, opreme,hrane, sanitetskog i drugog materijala i sredstava, te podijeljene srpskomstanovni{tvu Tilave, Vojkovi}a, Ilidè, Vraca, Lukavice i nekih drugihsarajevskih naselja. U toku 2. marta u kasarnama se okupilo oko 1.500gra|ana srpske nacionalnosti iz pomenutih krajeva, sa stotinjak putni~kihi teretnih vozila, traè}i da im JNA podijeli oru`je koje im je ve} odsredine 1991. obe}ala. Na zatvorenom sastanku izme|u predstavnikavojnih vlasti i predstavnika okupljenog srpskog naroda26 dogovoreno

587

24 Isto.

25 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ (“na li~nost NG[“); Isto, inv. br. 2-535,Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu; Isto, inv. br. 2-785;Slobodna Bosna, br. 20, 12. mart 1992, str. 4; Dnevni izvje{taj, br. 2, 26. april 1992. ibr. 93, 26. juli 1992.

Jedinica Vojne policije iz kasarne JNA u Lukavici je 1. marta 1992. od kapetanaRadoj~eva (komandira ~ete Vojne policije) dobila nare|enje da blokira Sarajevo (AIIZ,inv. br. 3-311).

26 Isto. Ispred vojnih vlasti sa okupljenim Srbima razgovarali su sljede}i oficiriJNA: pukovnik Radomir Mileki}, Nenad Ba}anovi} i potpukovnici Risto Aleksi} i \uroGvozdenovi}. Razgovorima se u jednom momentu pridruìo i komandant 2. vojne oblasti,generalpukovnik Milutin Kukanjac. Zanimljivo je ista}i da tim razgovorima nije

je da se oru`je ne dijeli u krugu kasarne, niti pojedina~no, ve} da }ebiti raspodijeljeno naknadno, kad se masa gra|ana razi|e. Nakon {tosu se gra|ani razi{li otpo~elo je utovaranje oru`ja i vojne opreme utridesetak kamiona i privatnih automobila. Tom prilikom je iz vojnihmagacina izdato: 142 pu{komitraljeza, 8 mitraljeza, 1.250 automatskihpu{aka, 272.000 metaka svih vrsta i kalibara (obi~ni i svjetle}i), 3.000bombi “ka{ikara” i kamion ru~nih baca~a. U dijeljenju oru`ja imunicije pripadnicima srpske nacionalnosti u Lukavici u~estvovao je,izme|u ostalih, i generalpukovnik Milutin Kukanjac.27

Komanda lakog artiljerijskog diviziona protiv-vazdu{ne odbrane46. pozadinskog obezbje|enja je 2. marta 1992, na osnovu li~nogodobrenja generala Kukanjca, a “na osnovu ukazane potrebe itrenutne situacije u gradu Sarajevu”, [tabu teritorijalne odbraneNovo Sarajevo izdala 250 automatskih pu{aka 7,62 mm i 60.000metaka. Pored navedenog naoruànja i municije koja je odvezena izLukavice, tada su potpukovnik \uro Gvozdenovi} i stariji vodnikRadmilo Kova~evi} za potrebe srpskih “dobrovoljaca” iz vojnogmagacina izdali i 100 tona hrane, kao i velike koli~ine zavojnog idrugog sanitetskog materijala.28

Grupi srpskih “dobrovoljaca” (oko 500 Srba) su, na osnovunare|enja i uz li~no prisustvo generala Kukanjca, 28. marta 1992. u jednojod kasarni JNA u Lukavici podijeljene vojne uniforme, automatskepu{ke sa po 150 metaka, zatim po jedna zelena i po jedna crna ru~nabomba, kao i suhi obrok.29

588

prisustvovao komandant kasarne Slavi{a Vajner-î~a, pukovnik Enver Hadìhasanovi},koji se nalazio u kasarni, jer je, prema kazivanju nekih o~evidaca, bio prakti~no blokiran,kao i svi drugi oficiri muslimanske, hrvatske, albanske i makedonske nacionalnosti (Isto).

27 Isto; Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 4.

28 AIIZ, inv. br. 2-228, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 16/28-3, 02. mart 1992.— Komandi lad PVO/46. pOb /lakog artiljerijskog diviziona protivvazdu{ne odbrane46. pozadinskog obezbje|enja/; Slobodna Bosna, br. 20, 12. mart 1992, str. 4 i 6.

Navedene pu{ke i municiju su predali u krugu kasarne Slobodan Princip-Seljo uLukavici. Milovan Aleksi} je, u ime [taba TO Novo Sarajevo, potpisao da je primio tooru`je i municiju.

29 AIIZ, inv. br. 3-317. Napu{taju}i kasarnu tom prilikom general Kukanjac jetim Srbima rekao: “Drìte se momci, {to god vam treba do|ite”.

U kasarni Slobodan Princip Seljo JNA je 4., 14. i 19. aprila 1992,po nare|enju generala Kukanjca, Srbima dijelila oru`je. Tako je 4.aprila u kasarnu do{lo 500 Srba kojima su podijeljeni: po automatskapu{ka i 150 metaka, dvije ru~ne bombe i uniforma (na kapama je umjestopetokrake bila oznaka “jugoslavenske” vojske). Deset dana kasnije upomenutoj kasarni JNA je naoruàla 1. 500 Srba. Pored toga, oficiri JNAsu 19. aprila u Osnovnoj {koli u Tilavi naoruàvali srpsko stanovni{tvosa podru~ja Sarajeva.30

I druge sarajevske kasarne su, pored kasarne Slobodan PrincipSeljo u Lukavici, bile uklju~ene u akciju podjele naoruànja, municije,teretnih vozila, sanitetskog materijala i hrane srpskom stanovni{tvu. Utim aktivnostima u~estvovali su najodgovorniji oficiri JNA. Toposebno potvr|uje primjer sarajevske kasarne Viktor Bubanj. Tako jepje{adijsko naoruànje jedinica JNA koje su se krajem 1991. i po~etkom1992. povukle iz Hrvatske (uglavnom iz Zagreba) neposredno je uo~ii na samom po~etku agresije na Bosnu i Hercegovinu dijeljeno SrbimaLukavice, Kasindola, Vojkovi}a, Tilave i drugih sarajevskih naselja.To oru`je je preko SDS-a slato u pojedine mjesne zajednice i dijeljenoSrbima. U njegovoj podjeli i distribuiranju, naro~ito od 1. do 3. marta1992, isticali su se najodgovorniji oficiri KOS-a i Vojne policije.Me|u njima posebno su bili aktivni pukovnik \uro Gvozdenovi},major Janko Trivi}, kapetani prve klase Radoslav Vojvodi} i MomirTom~i} (komandant bataljona Vojne policije), zatim stariji vodnikRadmilo Kova~evi}, vodnik Mile Jovanovi}, te zastavnik Lizdek idrugi. Potpukovnik Gvozdenovi} i kapetan Vojvodi} otvoreno sudjelili oru`je, municiju i hranu srpskom narodu. Oni su starije vodnikeDu{ana Poli}a i Batu Mata{ina, pod prijetnjom oru`jem, natjerali daotvaraju magacine i tovare oru`je i municiju na kamione. Navedenioficiri su rukovodili i postavljanjem martovskih barikada iz dva {taba:na Vrbanji mostu i pored pansiona Osmice na Trebevi}u. Osim njih idruga vojna lica iz kasarne Viktor Bubanj bila su uklju~ena u doga|ajeod 1. do 3. marta 1992. Me|u njima bio je i penzionisani funkcionerKOS-a, nekada{nji vojni javni tuìlac, pukovnik u penziji Budimir\or|i}. Zajedno sa @ivkom Soki}em, upravnikom zatvora u kasarniViktor Bubanj, \or|i} je imao zadatak da koordinira rad sa istaknutimljudima iz MUP-a srpske nacionalnosti (@epini}, Mandi} i dr.). Poru~nik

589

30 AIIZ, inv. br. 2-539; Isto, inv. br. 3-354.

Perko Alimpi}, vojni policajac i komandir Protivteroristi~kog voda,neposredno je obezbje|ivao i vr{io doturanje oru`ja Srbima.31

Starje{ine JNA su bili aktivni i na nekim barikadama, kao {to jebio slu~aj, ilustracije radi, sa barikadom na Vracama, na kojoj su bilijedan aktivni poru~nik i jedan aktivni vodnik u uniformi i sa obilje`jimaJNA. Tako|e su li~no razvozili oru`je, municiju i hranu zlo~incima,me|u kojima su se posebno istakli major Trivi}, kapetan RadislavVojvodi}, stariji vodnik Lizdek i vodnik Mile Jovanovi}, a odràvalisu i stalne kontakte izme|u organizatora barikada i visokih oficira saKomandom 2. vojne oblasti i kasarnama u Lukavici i [vrakinom Selu.32

Major Pero Despotovi} je naoruàvao oruàne formacije SDS-a naIlidì. U tom poslu je tijesno sara|ivao i sa Ljubom Bosilj~i}em, poslanikom

590

31 AIIZ, inv. br. 3-334, 374 i 375; Isto, inv. br. 2-785; Dnevni izvje{taj, br. 93,26. juli 1992.

Navedeni i drugi oficiri JNA su organizovali i rukovodili postavljanjem martovskihbarikada u Sarajevu. U tim aktivnostima najaktivniju ulogu igrali su major Tom~i} izastavnik Lizdek. “One no}i kad su prvi put postavljene barikade u Sarajevu civilnitelefon kod Tom~i}a je stalno zvonio i uglavnom su traìli Tom~i}a ili Lizdeka sapitanjem: ‘Ho}emo li i mi {ta raditi sada’, itd. Tom~i}a je zvao, na primjer, Ne|oSlavi{a iz Dobrinje i rekao mu kako u njegovoj ulici ima jedna barikada, ‘a po{topoznam ljude mogu li im re}i da to sklone’, Lizdek je uhvatio slu{alicu od Tom~i}ai rekao mu: ‘Ja je postavljam, a ti je sklanja{‘” (AIIZ, inv. br. 2-785).

Veoma ~esto su se kod majora Tom~i}a sastajali penzionisani pukovnik Budimir\or|i}, zatim pukovnik Belo{evi}, dok je telefonom ~esto kontaktirao i pukovnikSimokovski. Pukovnik \or|i} je ~esto kontaktirao i li~no i{ao kod generala Adì}a(kao primjera radi, po~etkom marta 1992.). S tim u vezi, on je majoru Trivi}u i kapetanuTom~i}u prenio kako je, prilikom boravka u Beogradu, generalu Adì}u rekao da“hranu ne daje ovim {vercerima sa Sokoca i iz Han Pijeska, jer to oni preprodaju,ve} da se to dovozi u kasarne ili preko Vojne ustanove Romanija” (Isto).

Poru~nik Alimpi} je, po nare|enju majora Trivi}a, prilikom prvog agresorskognapada na Sarajevo rukovodio vatrom po Sarajevu, sa rejona Zlati{ta i “sa sobom imao18 ~etnika sa Pala i nekoliko redovnih vojnika”. Prije njega, odnosno prvu no}napada na Sarajevo, vatrom po Sarajevu (sa Zlati{ta) rukovodio je vodnik JovicaBubalo. Drugu no} ga je li~no pozvao general \ur|evac i rekao mu da smanji vatru. Sobzirom da Bublalo to nije u~inio, general \ur|evac je pozvao majora Tom~i}a i rekaomu “da smijeni onog ~etnika gore” (Isto).

32 Slobodna Bosna, br. 20, 12. mart 1992, str. 6; Isto, br. 21, 19. mart 1992; AIIZ,inv. br. 2-785; Isto, inv. br. 2-538, 540, 545 i 547; N. Durakovi}, nav. dj., str. 282.

SDS-a u Skup{tini Bosne i Hercegovine. Vojna po{ta 9785 Blaùj jeuz potvrde izdavala Srbima pje{adijsko naoruànje i municiju, koje je svaki“vojni obveznik” bio “obavezan poneti sa sobom na poziv jedinice”.

Jugoslovenska narodna armija je u svim sarajevskim kasarnama,a posebno u Rajlovcu, 5. aprila 1992. dijelila oru`je penzionisanimvojnim i gra|anskim licima na slu`bi u JNA. Sljede}eg dana JNA je uSarajevu dijelila oru`je gra|anima srpske nacionalnosti. U sarajevskomnaselju Park (ul. Mo{e Pijade 15 i 17) pripadnici JNA su 17. aprila1992. iz jednog vojnog kamiona Srbima dijelili oru`je. JNA je i za potrebesrpskih fa{ista na podru~ju Pofali}a, Dobrinje i drugih sarajevskihnaselja osigurala naoruànje i municiju.33

Naoruàvanje Srba na podru~ju op{tina Novo Sarajevo i NoviGrad (mjesne zajednice: Omer Masli}, Blagoje Parovi}”, AvdoHodì}, Kumrovec, ̂ engi} Vila, Otoka, Alipa{ino Polje, Ivo Lola Ribar,Bu}a Potok, Dobrinja i dr.) vr{eno je iz kasarni JNA. Tako je, naprimjer, snabdijevanje oru`jem srpskih oruànih formacija napodru~ju Bu}a Potoka vr{eno iz kasarne Viktor Bubanj. Na timposlovima su bili angaòvani oficiri iz Vojne policije 4. korpusa JNA:kapetan Momir Tom~i}, Boro Milkovi} i drugi.34

Za naoruàvanje Srba na podru~ju Mjesne zajednice Otoka bioje zaduèn zastavnik Nedeljko Lizdek, tako|e iz pomenute vojnejedinice. Zahvaljuju}i njemu Slavi{a Stojisavljevi} i Jovica Bradonji}su iz navedene kasarne iznijeli {est “zolja”, jednu “osu” i ru~ni baca~sa dva sanduka granata. Aleksandar Stamenkovi} je, zajedno saDu{kom Stojisavljevi}em, Zdravkom Todorovi}em i drugima, preko

591

33 Press-centar Armije Bosne i Hercegovine, br. 102-02/15, 23. oktobar 1992.;Agresija, str. 19 i 21; BILTEN MINISTARSTVA ZA NARODNU ODBRANUREPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE (u daljem tekstu: Bilten MNO), br. 13, 15.april 1992.; Isto, br. 21, 18. april 1992.; AIIZ, inv. br. 2-540; Dnevni izvje{taj, br. 20,14. maj 1992. i br. 21, 15. maj 1992.

34 AIIZ, inv. br. 3-316 i 319. Podjelu oru`ja gra|anima srpske nacionalnosti u Bu}aPotoku organizovala je JNA. Tako je, ilustracije radi, Milenko Glogovac sa jednim odporu~nika JNA dijelio oru`je Srbima u tom naselju. Oni su po~etkom aprila 1992.vojnim tami}em (sa ceradom) do{li pred ku}u Dim{e Odàkovi}a (Ul. Adema Bu}a) iSrbima dijelili automatske i poluautomatske pu{ke sa municijom. Dim{a Odàkovi} jedobio automatsku pu{ku i 5 okvira municije, a njegov brat automatsku pu{ku (Isto).

JNA dobavljao naoruànje i dijelio ga Srbima na podru~ju navedenihmjesnih zajednica.35

Masovno i organizovano dijeljenje oru`ja i municije srpskomstanovni{tvu je intenzivirano krajem februara i po~etkom marta 1992.Nabavku i podjelu oru`ja licima srpske nacionalnosti za podru~je Drinskei Orlova~ke ulice (Novo Sarajevo) organizovao je Momo Gari} (radioje na poslovima regrutacije u Sekretarijatu za narodnu odbranu NovoSarajevo, a nakon agresije na Bosnu i Hercegovinu imenovan je zakomandanta srpskih snaga za Novo Sarajevo). Oru`je je dobijao izkasarne “Mar{al Tito”, a uo~i martovskih barikada 1992. mnogim Srbimaje podijelio po jednu automatsku pu{ku sa 150 metaka. U pojedinimgaraàma na Grbavici bilo je smje{teno te{ko oru|e, uglavnom, topovi ihaubice sa po nekoliko sanduka municije.36 Pripadnike srpskih oruànihformacija na podru~ju sarajevskih mjesnih zajednica Omer Masli} iBlagoje Parovi} naoruàvao je i Goran Smiljani} iz Sarajeva.37

Oruàna srpska formacija na lokaciji Kromolj i Slatina bila jenaoruàna sa 3 te{ka mitraljeza, 10 pu{komitraljeza, 23 pu{ke, 10 “zolja”,4 ru~na baca~a, 6 sanduka municije i ve}om koli~inom ru~nih bombi.Ta jedinica je sve navedeno naoruànje dobila od JNA.38

Uporedo sa formiranjem srpskih oruànih formacija na Alipa{inomPolju tekle su i aktivnosti oko nabavke naoruànja. Koordinator tihaktivnosti bio je Mi{o Mijatovi}. U tim poslovima naj~e{}e su mupomagali Mile Babi} i Boro Ivani{evi}. Mijatovi} je ~esto odlazio ukasarnu Viktor Bubanj, gdje se sa pripadnicima JNA dogovarao okoisporuke naoruànja i municije. Rezultat tih aktivnosti bilo je izno{enjepu{aka i drugih vrsta naoruànja iz te kasarne, kao {to su: 86 automatskih

592

35 AIIZ, inv. br. 2-538; Isto, inv. br. 3-342. Srpsko stanovni{tvo u Novom Sarajevui {ire naoruàvao je iz skladi{ta JNA i izvjesni Delivoje, aktivno vojno lice.

36 AIIZ, inv. br. 3-2592. Izjava Borislava Heraka; Prva linija (list Armije RepublikeBosne i Hercegovine), br. 2, 1. februar 1993. str. 3. Oru`je i municiju su dobila, izme|uostalog i sljede}a lica srpske nacionalnosti: Veljko Ili}, Ranko Bogi}evi}, bra}a Vaso iSlobodan Vaskovi}, zatim Radomir Dra{kovi}, Milo{ i Du{ko Te{ovi} (otac i sin) i drugi.

37 AIIZ, inv. br. 2-796.

38 AIIZ, inv. br. 2-795. Ta jedinica je od po~etka aprila 1992. dejstvovala protivcivilnog stanovni{tva u Sarajevu i pripadnika Armije Republike Bosne i Hercegovine.U naoruàvanju i ratnim dejstvima te jedinice u~estvovao je i Jovo Ninkovi} (iz Sarajeva).

pu{aka, jedan broj minobaca~a od 60 i 82 mm, “zolja”, ru~nih baca~a,bombi i ve}e koli~ine municije od 7,62 mm, te kame (veliki noèvi) i dr.Za te potrebe naj~e{}e je kori{ten manji kamion Bore Ivani{evi}a.39

Srpsko stanovni{tvo u sarajevskoj ulici Adema Bu}e naoruàvalisu pripadnik JNA Milenko Glogovac, zatim radnik RO Zrak Dim{aOdàkovi}, te radnik saobra}ajne milicije Kojo Vuki~evi}. U distribucijioru`ja, municije i eksplozivnih sredstava su, pored njih, u~estvovaliMito i Jovan Mijov~i}, Jovo Mo~evi} i Ranko Cicovi}, stanovnici satog podru~ja, koji su, kao aktivisti SDS-a, oru`je nabavljali izskladi{ta JNA, zatim organizovali sastanke sa stanovnicima srpskenacionalnosti sa tog podru~ja i upu}ivali ih na obuku u Vojkovi}e.40

Naoruàvanje i opremanje srpskih zlo~inaca u Sarajevu vr{io jei Sretko Jeremi}, direktor Fabrike specijalnih vozila FAMOS. On je 29.aprila 1992. do{ao u krug fabrike, dovezav{i tri vozila sa opremom inaoruànjem za 150 pripadnika srpske teritorijalne odbrane. “Odmahje izvr{eno obla~enje 150 srpskih terorista i podijeljeno im jenaoruànje. Uniforme su na sebi imale ~etni~ka obilje`ja”.41

Mi}o Krstovi} (autoprevoznik iz Pofali}a) posredstvom JNA izLukavice organizovao je nabavku i podjelu oru`ja i municije Srbimana podru~ju sarajevskog naselja Pofali}i. Uo~i i poslije martovskihbarikada u Sarajevu 1992. Krstovi} je Srbima podijelio preko 300automatskih i poluautomatskih pu{aka, uklju~uju}i i snajperske, nekolikopu{komitraljeza M-53, M-48, minobaca~e od 60 i 80 mm, bombe itromblone, zatim automate sa po 150 metaka, vi{e sanduka municije i“veliku gomilu vojni~kih uniformi”. Tako je, primjera radi, Sini{iMilivojevi}u, Marku Kuzmanu, Zoranu ^vori, bra}i Te{anovi}, Gojkui Marku Sikira{u i drugima, dao po jednu poluautomatsku pu{ku sa 50metaka, te po jednu bombu.42

593

39 AIIZ, inv. br. 3-326. Ve}e koli~ine iznesenog naoruànja su uskladi{tili na Mojmilukod \or|a Mla|ena, Miodraga Beata, Mirka i Nemanje Zirojevi}a, dok je manji dio,uglavnom, bombe, Dabi} smjestio u podrum svoje zgrade. Rajko Cerovina je za svojeodjeljenje zaduìo 4 automata sa po dvije kutije municije (150 metaka po pu{ci).


41 Agresija..., str. 33.42 AIIZ, inv. br. 3-261, 262 i 320.

Dosta oru`ja i municije od JNA dobilo je i srpsko stanovni{tvo napodru~ju Mjesne zajednice Ko{evsko Brdo. U podjeli tog naoruànjanaro~ito su se istakli u~iteljica Mirjana Mimovi} i Vlado Medi}.43

Nabavku naoruànja za Srbe Kromolja organizovao je SlavkoPetrovi}, predsjednik SDS-a za to podru~je, kao i Mo~evi}i sa Crepoljskog.Primjera radi, 10. marta 1992. iz magacina JNA u Kromolj su dovezenepoluautomatske pu{ke, pu{komitraljezi 7,62 i 7,9 mm i dr.44

Naoruàvanje Srba u Sarajevu organizovao je i Bogdan Bo{kovi},penzionisani pukovnik JNA, koji se, zajedno sa Miletom Stojanovi}em idrugim srpskim fa{istima, istakao u zlo~inima nad zato~enim Bo{njacimau Rajlovcu.45

Jugoslovenska narodna armija je iz kasarni u Butilama, Rajlovcui Hadì}ima naoruàvala Srbe i na podru~ju Dobro{evi}a, Ahatovi}a,Bojnika, Dogloda, Stupa, Rajlovca i drugih mjesta. Naime, JNA jevojnim kamionima dovla~ila sanduke pune oru`ja i municije ponavedenim srpskim selima i dijelila ih Srbima. U te aktivnosti bio jeuklju~en i komandant kasarne u Rajlovcu, pukovnik Mileti}. Poredtoga, za naoruàvanje srpskog stanovni{tva u pomenutim selima subili angaòvani i mnogi Srbi, me|u kojima su se posebno isticali:Momo, Mile, Neboj{a i Zdravko Tintor, Maksim i Darko Mili}evi}(otac i sin), Ne|o Vuji~i}, Marinko Simeunovi}, Dragan i Pero Koprivica,Nikola Stani{i}, Stevo Gogi} i drugi.46

594

43 AIIZ, inv. br. 3-385. U~iteljica Mimovi} (ul. Vojislava Kecmanovi}a \ede) je,primjera radi, po~etkom aprila 1992. pozvala Milenka ]ekli}a (Vojvode Putnika 14 a)i dala mu automatsku pu{ku sa dva okvira municije (njen suprug Bogdan Mimovi},Crnogorac iz sela Murino, op{tina Plav, bio je zaposlen u PTT).

Na jednom sastanku SDS-a u Mjesnoj zajednici Ko{evsko Brdo, kojem jeprisustvovao i predsjednik Skup{tine op{tine Centar, dr Radomir Bulatovi}, na zahtjevda se oru`je podijeli odgovoreno je da }e se to u~initi “kada bude masovniji odzivlica srpske nacionalnosti sa podru~ja Ko{evskog Brda”.

Srbi iz Mjesne zajednice Ko{evsko Brdo su, pored naoruànja, raspolagali i sadrugom opremom. Tako je, na primjer, Neboj{a Savi} imao radiostanicu.

44 AIIZ, inv. br. 3-335 i 385.

45 Isto; Dnevni izvje{taj, br. 61, 24. juni 1992.46 AIIZ, inv. br. 2-538 i 545; Isto, inv. br. 3-2906; Isto, inv. br. 3-2831; Isto, inv.

br. 3-342; Dnevni izvje{taj, br. 86, 19. juli 1992; Bilten MNO, br. 13, 15. april 1992.

Oficiri JNA naoruàvali su pripadnike srpskih oruànih formacijai u kasarni u Nedàri}ima. U tim aktivnostima su u~estvovali komandantkasarne potpukovnik Miodrag Stani}, zatim njegov zamjenik potpukovnikBlagoje Tomi}, stariji vodnik Sr|an Trifunovi}, kapetan prve klaseBranko Milo{evi} i Jovan \ogo (potpukovnik Stani} i Tomi} bili suSrbijanci, a ostali oficiri iz Kalinovika). Oru`je iz kasarne dijeljeno jegra|anima srpske nacionalnosti u Sarajevu, uz obrazloènje da se“Srbi moraju organizovati i braniti od Muslimana, jer }e u Sarajevubiti kao u Vukovaru”.47

U distribuciji oru`ja iz kasarne Viktor Bubanj u~estvovao je iRanko Cicovi}, vlasnik ugostiteljskog objekta u Bu}a Potoku, koji jetvrdio da raspolaè ~etom od 100 ljudi, a pomagao mu je i BrankoMio~evi}. Stanovni{tvu srpske nacionalnosti sugerirano je da, u slu~ajuda vi{e nisu u mogu}nosti braniti svoje naselje, pobjegnu u Lukavicu,“gdje }e biti bezbjedni, jer je tamo vojska”. Prilikom iseljavanjaaktivnog vojnog sastava iz te kasarne 3. aprila 1992. Stani} je objekatpredao srpskim oruànim formacijama, kojima se priklju~io i kapetanJovan \ogo.48

I Uro{ Rakanovi} je, zajedno sa Zoranom Bartulom, ObrenomBala}em i Rankom Miladinom, u cilju planiranja, pripremanja iizvo|enja agresije na Bosnu i Hercegovinu, iz kasarne u Nedàri}imanaoruàvao Srbe. Sa navedenim licima on je organizovao prebacivanjenaoruànja iz te kasarne i na Pale. Odre|ene koli~ine naoruànja(kamion oru`ja i municije), prebacio je u ku}u Ranka Mla|ena naMojmilo, gdje su ga smjestili-sakrili u rov. “Tokom otpo~ete agresijei ratnih dejstava koje je izvodio agresor artiljerijskom vatrom izkasarne Nedàri}i po naselju Alipa{ino Polje, telefonom je svomsinu Veljku, koji se nalazio u kasarni Nedàri}i, javljao poloàj ikorekciju vatre po civilnim objektima, pri ~emu je vi{e licasmrtno stradalo i te{ko ranjeno ....”.49 Ve}e koli~ine oru`ja izkasarne u Nedàri}ima izme|u 2 i 3. marta 1992. (prva no} barikada)podijeljene su gra|anima srpske nacionalnosti. U po~etku je oru`je

595

47 Dnevni izvje{taj, br. 89, 22. juli 1992.; Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992,str. 4.

48 Isto.49 AIIZ, inv. br. 2-797.

dijeljeno “dobrovoljcima”, a kasnije (“kako je tenzija rasla”) imje{tanima. Primjenjuju}i najprljavije metode specijalnog rata,komandant kasarne (potpukovnik Miodrag Stani}), pustio je glasineda se Muslimani spremaju napasti kasarnu, te, zbog toga, i treba oru`jepodijeliti “dobrovoljcima”. Za samo nekoliko trenutaka podijeljen jekamion savremenog naoruànja, a kada je ponestalo oru`ja, dovezenje i drugi kamion pun oru`ja iz kasarne u Lukavici (pu{ke “papovke”i M-48). Masovna podjela oru`ja iz njihovih magacina omogu}ila jecivilima srpske nacionalnosti da bez ikakvog reda uzimaju oru`je,“naro~ito kada su sanduci municije i oru`ja preko kasarnske ìcebacani me|u civile, kao pred izgladnjele ìvotinje, krvavo meso”.50

U mnogim srpskim ku}ama i stanovima u Sarajevu je prona|enooru`je i ve}e koli~ine municije i eksplozivnog materijala. Tako je upodrumskim prostorijama ku}e Radomira Eleka u ulici SlobodanaVukovi}a prona|ena automatska pu{ka M-70 i za nju 270 metaka. Uporodi~noj ku}i Radmila Radana iz Sarajeva prona|ena je automatskapu{ka, sa 2 okvira, 165 metaka, 1 ru~na bomba, kolt nepoznate markei torbica za municiju. Prilikom pretresa stana Gojka Kneèvi}a (TrgRade Kon~ara 20) prona|ena je automatska pu{ka sa dva okvira municije.U stanu Rajka Ninkovi}a (Ivana Krndelja 14/3) prona|ena je jednaautomatska i jedna poluautomatska pu{ka, tri ru~ne bombe i velikekoli~ine municije. U ulici Adema Bu}a 51 u porodi~noj ku}i Juki}aprona|ene su sljede}e koli~ine naoruànja i vojne opreme (vlasni{tvoMirka Simi}a): 7 pu{aka M-48; 2 pu{ke (ruske) 7,62 mm; automat M-56sa okvirima; municija 7,62 mm (za rusku pu{ku) u raspakovanom sanduku- 600 komada; 4 opti~ka ni{ana; 1 ru~na bomba (ka{ikara); 1 ru~nabomba; 50 metaka 9 mm (dugi); 261 metak 7,9 mm; 32 metka 7,62 mm;1 vojni~ki opasa~;1 vojni~ka bluza;1 za{titna maska i vojni~ki ranac.51

Velike koli~ine oru`ja i municije JNA je iz vojnih kasarni u Lukaviciodvezla na Pale, u Han Pijesak, Kalinovik, Ustikolinu i druga mjesta.

596

50 Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 4.

51 AIIZ, inv. br. 2-537 i 542; Isto, inv. br. 3-342 i 356; Bilten MNO, br. 39, 27. april1992.; Dnevni izvje{taj, br. 4, 28. april 1992. Rajko Ninkovi} je navedeno naoruànjedobio od Du{ana Forcana koji je, polaze}i od ocjene da je srpski narod navodnougroèn i da ga treba naoruàvati, Srbima na podru~ju Novog Sarajeva dijelio oru`je.

Za vojna pitanja na podru~ju Novog Sarajeva bio je zaduèn Milutin Forcan.

Oru`je i municija na Palama istovarani su u hangar kasarne na Koranu,blizu izvora Miljacke, i u drugi magacin u Jahorinskom potoku. Vojnihangari su ukopani u zemlju i po njima je zasa|ena borova {uma.52

Na podru~ju Pala, gdje se nalazilo sjedi{te SDS-a, pored velikogbroja oruànih formacija, bila je velika koncentracija naoruànja iopreme. Tako se u Renovici nalazilo 17 podzemnih skladi{ta JNA savelikim koli~inama oru`ja i municije koje su srpski fa{isti kamionimadopremali na poloàje oko Sarajeva. Srpskoj jedinici sa Pala, podkomandom Desimira Petrovi}a i Rajka Kova~evi}a, JNA je, izme|uostalog, stavila na raspolaganje i vojne transportere. U magacinu tejedinice, koji je bio smje{ten na lokalitetu Korana (iza Famosa),nalazilo se naoruànje, vojna oprema i druga materijalno-tehni~kasredstva koje je JNA dopremala helikopterima. Bra}a Kova~evi},Milo{ Vukadin, Neboj{a Lizdek, Slavi{a Golijanin i drugi nabavljalisu i dijelili oru`je Srbima na Palama.53

Sa Pala je, tako|e, 28. marta 1992. na podru~je sela Odàk iPovr{nica transportovano 30 tona oru`ja i municije koje je podijeljenopo srpskim selima na podru~ju Gora`da.54

Naoruàvanjem srpskog stanovni{tva u Han Pijesku rukovodilisu oficiri JNA Dragomir Milo{evi}, Milan Beronja i Rvovi}, te Milo{Paji} (predsjednik SDS-a), i drugi. Dragomir Milo{evi} je, u svojstvukomandanta garnizona u Han Pijesku, bio uklju~en u naoruàvanjuoruànih formacija SDS-a na {irem podru~ju Romanije. Kad je oru`jepo~elo “nestajati” kapetan Rvovi} je, s tim u vezi, obustavljao istra`neradnje, koje je preduzimao stariji vodnik Vlado Topalovi}.55 Milan

597

52 AIIZ, inv. br. 3-311; Isto, inv. br. 2-785. Otpremnice-naloge o otpremanju zaoru`je potpisivao je kapetan ôloveji} (?). Na nalozima i otpremnicama za prevozoru`ja, uglavnom pu{aka i municije, nikada nije upisana ta~na koli~ina, ve} je nanalogu samo pisalo “ve}a koli~ina”.

53 Dnevni izvje{taj, br. 74, 7. juli 1992, br. 75, 8. juli 1992. i br. 77, 10. juli1992.; Slobodna Bosna, br. 4, 21. septembar 1991, str. 3; AIIZ, inv. br. 2-538.

54 Agresija..., str. 17; Oslobo|enje, 31. maj 1992.

55 Dnevni izvje{taj, br. 2, 26. april 1992. i br. 127, 29. avgust 1992.; AIIZ, inv.br. 2-785. Oficir Milo{evi} se od septembra 1990. nalazio “pod komandom” RajkaDuki}a iz Mili}a, predsjednika Izvr{nog odbora SDS-a Bosne i Hercegovine.

Beronja (komandant 3. brdskog bataljona 216. brdske brigade) jeSrbima u Han Pijesku dijelio (u prvoj polovini marta 1992.), zajedno sakomandantom Teritorijalne odbrane Sokolac (Slobodanom Batini}em),oru`je i opremu.56

Srpske oruàne formacije na Sokocu su bile dobro naoruàne.Njihova oprema je poticala iz magacina Ministarstva unutra{njih poslovaBosne i Hercegovine koji je bio lociran u istom mjestu.57

Srpsko stanovni{tvo na podru~ju âjni~a u toku 1991. naoruàvaoje, preko JNA, ljekar Du{ko Kornja~a (od novembarskih izbora 1990.predsjednik SO âjni~e), “vojvoda” i “ministar” u tzv. vladi SAOHercegovina. Pripremaju}i se za agresiju na Bosnu i Hercegovinu onje, pored organizovanog naoruàvanja Srba, organizovao vojne vje`be,sprovodio mobilizaciju i ukopavao artiljerijska oru|a u okolnim selimai na cijelom podru~ju op{tine âjni~e.58

U periodu od oktobra 1991. do marta 1992. pukovnik Sreten Sto{i},komandant 11. partizanske divizije 17. korpusa JNA je, preko potpukovnikaVeljka Bosanca, komandanta garnizona u Doboju, i potpukovnika Oègovi}a(iz Beograda), srpskim “dobrovoljcima” na podru~ju dobojske regije (po

598

56 AIIZ, inv. br. 2-2809, Izjava na~elnika [taba 216. brdske brigade potpukovnikaJNA Asima Dàmbasovi}a.

57 Slobodna Bosna, br. 4, 21. novembar 1991, str. 3.

58 AIIZ, inv. br. 2-792 i 798. Du{ko Kornja~a je, tokom 1990. i 1991, u svojstvupredsjednika SDS-a Op{tine âjni~e, na javnim istupima i kroz {tampu i druge masovnemedije raspirivao me|unacionalnu netrpeljivost, {to je naro~ito do{lo do izraàja napraznik Srpske pravoslavne crkve Malu Gospojinu u âjni~u 21. septembra 1990, kadaje u prisustvu pripadnika SDS-a iz Sarajeva Vojislava Maksimovi}a i drugih, putemrazglasa prijetio Muslimanima krvavom Drinom i pokoljima iz Drugog svjetskog rata.

Od kraja aprila 1992. Kornja~a je organizator i u~esnik mnogih zlo~ina nadBo{njacima na podru~ju âjni~a (Isto).

Milo{ Kornja~a (iz Staroni}a, ̂ ajni~e) je tokom 1991. naoruàvao Srbe i organizovaozlo~ine nad Bo{njacima. I Drago Pejovi} (iz Staroni}a) je naoruàvao Srbe i organizovaoklanja i nasilna protjerivanja Bo{njaka, paljenje njihovih sela i plja~ku imovine.

Du{ko Pejovi}, “poslanik” u samozvanoj Skup{tini Republike Srpske, tokom 1991.i 1992. naoruàvao je Srbe i planirao zlo~ine nad Bo{njacima. Pored toga, on je, napodru~ju jugoisto~ne Bosne dovodio fa{iste iz Srbije i Crne Gore koji su vr{ili zlo~inenad Bo{njacima (Isto).

srpskim selima u op{tinama: Tesli}, Doboj, Maglaj, Gra~anica, Modri~a,Odàk, Derventa i Bosanski Brod) podijelio oko 5.000 automatskih pu{aka7,62 mm, znatan broj ru~nih baca~a M-57, “zolja”, “osa”, pu{komitraljeza,ru~nih baca~a M-75-42, MB 120 mm sa tri borbena kompleta municije.59

Komadant 6. pje{adijskog puka, potpukovnik ]azim Hadì}, u istomperiodu je srpskim “dobrovolja~kim” odredima na podru~ju Doboja,Gra~anice, Maglaja i Te{nja (sa teì{tem na planini Ozren) podijeliooko 3. 000 automatskih pu{aka, kao i sva ostala ubojna sredstva brigade.60

Naoruàvanjem Srba na podru~ju dobojskog garnizona bavili suse i major Milovan Stankovi} i potporu~nik Ili}. Oni su, u skladu sanaredbom i neposrednim dogovorom sa generalom \ur|evcem, zapotrebe “srpskih dobrovolja~kih odreda” na Ozrenu i podozrenskimselima, iz dobojskog garnizona tokom 1991. iznijeli 3.000 do 4.000komada automatskog pje{adijskog naoruànja, kao i oru|a za podr{ku(minobaca~e, haubice, protivavionske mitraljeze i topove).61

Brojne srpske formacije na podru~ju sjeverne Bosne kompletnimnaoruànjem do minobaca~a je naoruào general Savo Jankovi},komandant 17. korpusa JNA. Naoruànjem koje je pripadalo 454. mje{ovitojprotiv-oklopnoj artiljerijskoj brigadi iz Dervente potpukovnik Stevan

599

59 AIIZ, inv. br. 2-784 i 2-2458; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 811.Srpski zlo~inci su, koriste}i navedeno naoruànje koje im je podijelila JNA,istovremeno potpomognuti jedinicama JNA, ru{ili Bosanski Brod, Derventu, Doboj,Bosanski [amac, Modri~u i druga mjesta. Pukovnik Sto{i} je uzeo bataljon tenkova iz6. pje{adijskog puka od potpukovnika ]azima Hadì}a, komandanta te jedinice.

Interesantno je ista}i da je pukovnik Sto{i} izdao naredbu za pokret tenkova izDoboja u Bosanski Brod, ~ime je aktiviran vojni plan DRINA. Ta naredba je objavljenau Slobodnoj Bosni (br. 22, 26. mart 1992, str. 5). Tako je javnost bila u prilici da vidifotokopiju njegove naredbe, sa jasnim pe~atom 11. partizanske divizije.

60 Isto. Tim naoruànjem srpski zlo~inci su sru{ili bo{nja~ka i hrvatska sela okoDoboja i na taj na~in pokrenuli prema Te{nju i @ep~u oko 20.000 civila — Bo{njaka iHrvata u izbjegli{tvo.

61 Isto; Dnevni izvje{taj, br. 79, 12. juli 1992. Pod rukovodstvom majoraStankovi}a, komandanta grada Doboja, na podru~ju dobojske op{tine formirano je vi{ekoncentracionih logora.

Major Stankovi} je komandovao i akcijama zlo~ina~kih napada na naselja:Prisade, Makljenovac, âr{ija, Plane, Ora{je, [evarlije, Pridjel i druga.

Nikoli} je naoruào brojne Srbe. Zastavnik prve klase Slobodan Krstekani}dijelio je oru`je, municiju i vojnu opremu u srpskim selima oko Dervente.Potpukovnik Radovan Ta{i}, komandant oklopne brigade u Tuzli,naoruào je srpske “teritorijalce”, dok je tenkovima ru{io neza{ti}enegradove i sela, ubijao i ranjavao civilno stanovni{tvo. Srpska sela okoBijeljine naoruào je potpukovnik Mili~i}, komandant 38. partizanskedivizije iz magacina divizije u Bijeljini.62

General Vojislav \ur|evac (komandant 4. korpusa JNA) je, usaradnji sa pukovnikom Milisavom Gagovi}em i Ratkom \ukanovi}em,potpukovnikom Radislavom Cvetkovi}em, majorom DragojlomSto{i}em i drugima naoruào srpsko stanovni{tvo na podru~ju Sarajevai Romanije, obezbijedio Srbima municiju, obu~io ih i snabdio hranomi vojnom opremom.63

Oficiri JNA iz Srbije (Valjevo) naoruàvali su Srbe na podru~juBratunca. U selu Kravici je napravljen heliodrom na koji su slijetalihelikopteri JNA puni oru`ja.64

Naoruàvanje Srba na podru~ju Fo~e je, prema raspoloìvimpodacima, posebno aktuelizirano tokom 1990. Iz tog perioda sa~uvanje spisak od 35 Srba (sadrì li~na imena, imena o~eva i prezimena,godinu ro|enja, vrstu i broj oru`ja sa godinom proizvodnje), koji su 6.jula 1990. dobili razne vrste oru`ja.65 Pored svih vrsta pu{aka (M-48,automatske i poluautomatske) Srbi su dobili i pu{komitraljeze M-53,zatim pu{komitraljeze “{arac” i minobaca~e od 60 mm. Interesantnoje ista}i da su tada i tri Srpkinje dobile oru`je.66

600

62 AIIZ, inv. br. 2- 784; Dnevni izvje{taj, br. 78, 11. juli 1992. JNA je, uz pomo}navedenih jedinica, napala Bosanski Brod, Odàk, Bosanski [amac, Br~ko, Kalesiju,Zvornik, Sapnu i druga mjesta.

63 Isto.

64 Slobodna Bosna, br. 3, 14. novembar 1991, str. 6.65 AIIZ, inv. br. 2-746. To oru`je je vjerovatno dobijeno od JNA iako se u

pomenutom dokumentu to ne navodi.

66 Isto. To su sljede}e Srpkinje: Skakavac (Milana) Vesna, ro|ena 1975. (dobila jepu{ku M-48, br. 55290); Kova~ (Save) An|elka, ro|ena 1926. (dobila je pu{ku M-48,br. 12805) i Simovi} (Milorada) Stoja, ro|ena 1956. (dobila je pu{ku M-48, br. 62818).

Komandant kasarne JNA Slavko Timotijevi} (rodom iz TitovaUìca) je uo~i srpsko-crnogorske agresije na Bosnu i Hercegovinunaoruàvao srpsko stanovni{tvo na podru~ju fo~anskih sela Zakmur,\e|evo, Trbu{}e, Kuta i dr. Pored toga, on je u maju 1992. rukovodioi napadom na bo{nja~ko stanovni{tvo sela \e|eva, kada su srpskifa{isti ubili trinaest Bo{njaka i silovali vi{e èna.67

Glavni organizatori naoruàvanja (nabavka i distribucija)~lanova SDS-a i srpskog stanovni{tva na podru~ju Fo~e, poredstarje{ina JNA, bili su: Novica Tripkovi} (dugogodi{nji zatvorenikosu|en zbog silovanja i ubistva, bio na rati{tu u Vukovaru), MomoKova~ (penzioner Kazneno-popravnog doma Fo~a), StojanBlagojevi}, zvani “vojvoda” (bio je zaposlen u Robnoj ku}i Fo~a),Vaso Pljevalj~i} zvani “Disciplina” (penzioner Kazneno-popravnogdoma Fo~a i komandant ~etni~kog Br~anskog odreda), VlatkoPljevalj~i} (medicinski tehni~ar u Regionalnom medicinskom centru uFo~i), Boro Ivanovi} (direktor Osnovne {kole u Godijenu), DraganMilenkovi} (predstavnik Navipa u Fo~i), Slavi{a Stankovi} (radnik uZavodu za urbanizam) i mnogi drugi. Vlatko Pljevalj~i} je u~estvovaoi u opremanju bolnice u selu Bare za potrebe oruànih formacija SDS-a.Boro Ivanovi} je naoruào ~etni~ku jedinicu u Godijenu i uklju~io jeu zlo~ina~ki napad na Fo~u. Glavni organizator naoruàvanja srpskihoruànih jedinica artiljerijskim oru|ima je bio Savo Blagojevi} (~lanOp{tinskog odbora i ~etni~ki komandant u selu Budanj, poznat iz afere1992, koje je dovezao iz Bara u Fo~u).68

U februaru 1992. intenzivirana je podjela oru`ja i municije srpskomstanovni{tvu na podru~ju Fo~e. Tada su, pored ostalih, oru`je (pu{ke-automatske i M-48) i odre|ene koli~ine municije (po dvije kutijemetaka) dobili: Rajko i Vuka{ in Milutinovi}, zatim Lazar i @eljkoMilutinovi} (otac i sin), @eljko Elez, Petar Popovi} i drugi.69 Podjeluoru`ja i municije Srbima na podru~ju Miljevine organizovali su Zeko,Ljubi{a i Novo Mileti} iz Miljevine (Ljubi{a je radio na RTV Bosne i

601

67 AIIZ, inv. br. 3-3352.

68 Dnevni izvje{taj, br. 42, 5. juni 1992. i br. 70, 3. juli 1992.

69 AIIZ, inv. br. 3-261.

Hercegovine). Oru`je i municiju su dobijali iz kasarni JNA u Fo~i70 iUstikolini. Zeko Mileti} je, tako|e, u vezi sa nabavkom naoruànja,kontaktirao sa Veliborom Ostoji}em i Vojislavom Maksimovi}em.71

Pripremaju}i se za agresiju na Bosnu i Hercegovinu, JNA je ve}ekoli~ine oru`ja i municije podijelila srpskom stanovni{tvu na podru~juUstikoline. Oru`je i municija iz kasarne u Ustikolini {leperima je odvoènou okolna srpska sela (@e{}e, Drago~ava, Jo{anica, Tulovi}i, Vranjevci,Previla, Ligate, Cvilin i druga) i dijeljeno Srbima. Isporuku oru`ja imunicije iz pomenute kasarne JNA izdavao je kapetan Golubovi}.72

Organizatori naoruàvanja srpskog stanovni{tva u Ustikolini i{iroj okolini bili su: Simo Mojevi} (direktor Osnovne {kole u Ustikolini),i Petar Mihajlovi}, sa sinom Radisavom. U tim poslovima aktivno suim, po nare|enju Vojislava Maksimovi}a, Velibora Ostoji}a i Petkaân~ara, pomagali i Pero Mitrovi}, Mladen Jankovi}, bra}a Momo iDiko Mari}, zatim ]iro Dubovina, zvani “vojvoda”, Savo Bilanac(predstavnik Prokupca iz Srbije, koji je, umjesto pi}a i hrane iz Srbije,u svoju prodavnicu dovla~io oru`je), zatim Radoje Zori}, Vu~ko iSavo Blagojevi}, êdo Fu{tar i dr. Oni su, po nalogu V. Maksimovi}ai posredstvom rezervnog oficira JNA Marinka Bilanca i komandantakasarne u Ustikolini, izvr{ili distribuciju oru`ja i municije u navedenai druga srpska sela.73

Znatne koli~ine naoruànja Srbi su locirali na okolna brda okoUstikoline i to iznad sela: @e{}a, Ligata, Tulovi}a, biv{e èljezni~kestanice, na Cvilinskom polju, u ku}ama Danila Ivanovi}a, VojislavaMaksimovi}a i njegovog brata Milosava, te Gavrana i Manjka Timare.Pred ku}u Manjka Timare jedne prilike je istovareno dvije tone oru`ja. Nataj na~in su sve srpske ku}e na podru~ju Ustikoline bile dobro naoruàne.74

602

70 AIIZ, inv. br. 3-3352. Objekti JNA (magacini, skladi{ta i dr.) su se nalaziliiznad sela Zakmur (na brdu Kmur).

71 AIIZ, inv. br. 3-261.

72 Dnevni izvje{taj, br. 63, 26. juni 1992.; AIIZ, inv. br. 3-309. JNA je, osim oru`ja imunicije, Srbima isporu~ila i velike koli~ine nafte, benzina, te hrane, posebno konzervirane.

73 Isto.

74 AIIZ, inv. br. 3-309.

Jaka vojna utvr|enja sa te{kom artiljerijom na podru~ju Fo~enalazila su se na brdu Kmur iznad Broda na Drini, kao i na Gornjim iDonjim Brdima iznad biv{e èljezni~ke stanice, zatim na Tjenti{tu, uAvdagi}a luci, na putu Fo~a - Miljevina, kao i u selu Susje{no, iznadFo~e. Agresorske formacije su, tako|e, uskladi{tile dosta oru`ja, municijei vozila u pilani na Brodu, a ve}e koli~ine te{kog naoruànja bile susmje{tene u magacinima u Ustikolini.75

Organizovano naoruàvanje srpskog stanovni{tva na podru~juVogo{}e vr{eno je od sredine 1991. Podjela oru`ja Srbima je naro~itointenzivirana za vrijeme i nakon postavljanja martovskih barikada(1992), koje su zajedni~ki organizovali pripadnici JNA i SDS-a. Podrukovodstvom oficira JNA i Jovana Tintora, Jovana i Mirka Jovanovi}a,Ilije Crnogorca, Jasmina Hete i drugih, organizovan je prevoz oru`ja imunicije iz kasarne u Semizovcu i njegova podjela po okolnim srpskimselima. Jovan Tintor je i iz luke Bar dobavljao oru`je, koje je u po~etkuprodavao, a kasnije dijelio ~lanovima SDS-a i drugim Srbima napodru~ju Vogo{}e, Ilija{a, Srednjeg i Olova. U tim poslovima pomagaomu je i Nikola [impraga sa sinom.76

Za vrijeme martovskih barikada Ilija Crnogorac, jedan od organizatorazlo~ina~kog napada na Svrake, i Jasmin Heto, razvozili su oru`je izkasarne u Semizovcu na punktove u Male{i}ima i na vogo{}anskupetlju.77 Jedan od organizatora podjele oru`ja Srbima u Svrakama bioje Savo ]etkovi}.78 Oficir JNA (pilot) Du{ko ]etkovi} (star oko 30godina) uo~i agresije na Bosnu i Hercegovinu ~esto je helikopterom

603


76 Isto, br. 69, 2. juli 1992.; AIIZ, inv. br. 3-385 i 1004.77 AIIZ, inv. br. 3-1004. Penzioner Ilija Crnogorac (iz Semizovca, star oko 55

godina, honorarno radio kod Jasmina Hete u Servisu za opravku motornih pila) je uzeoaktivnog u~e{}a u zlo~inima u Bosni i Hercegovini.

Jasmin (Muhameda) Heto (iz Semizovca, star oko 35 godina, vlasnik Servisa zaopravku motornih pila) je u toku martovskih barikada svojim autom razvozio oru`jeSrbima. Po izbijanju agresije na Bosnu i Hercegovinu priklju~io se agresorskim jedinicama.

78 Isto. Savo ]etkovi} (iz Svraka-Semizovac, star oko 50 godina) se od po~etkaagresije na Bosnu i Hercegovinu aktivno uklju~io u srpske jedinice, nalaze}i se napoloàjima u Semizovcu.

dovozio naoruànje za srpsko stanovni{tvo i, s tim u vezi, u vi{enavrata spu{tao helikopter na stadion u Svrakama.79

Naoruàvanje Srba na podru~ju Ilija{a organizovali su, usaradnji sa Ratkom Adì}em, oficiri JNA: pukovnik Jovan Bartula(komandant kasarne u Visokom) i potpukovnik Mihajlo Tucovi}(komandant kasarne u Ilija{u - Miso~a i Semizovcu) i ~lan SDS-a. Onisu naoruàvali ~lanove SDS-a i srpsko stanovni{tvo u Ilija{u. Iz vojnekasarne u Miso~i i drugih obli`njih kasarni JNA ilija{kim Srbima suobezbijedili 2.800 automatskih pu{aka, vi{e desetina minobaca~a, trivi{ecijevna baca~a raketa i dr., kao i odgovaraju}u municiju i mine.Oruàne formacije SDS-a na podru~ju Ilija{a naoruàne su, tako|e,oru`jem i opremom iz vojnih magacina u Rajlovcu. I u Krivajevi}imaje, u nekoliko navrata, dijeljeno oru`je pristalicama SDS-a.80

Sva lica srpske nacionalnosti (mla|e starosne dobi) iz sela Gornjai Donja Bio~a (ilija{ka op{tina) bila su dobro naoruàna automatskimi poluautomatskim oru`jem, dok su pu{kama M-48 i automatskimoru`jem-ruskim dobo{arima, bila naoruàna starija lica. Na podru~jutih sela pod oru`jem je bilo oko 150 ljudi. Pje{adijsko naoruànje imuniciju Srbi su dobili od starje{ina JNA iz vojne kasarne u Miso~i,za {to su bili zaduèni Du{ko Pustivuk i Rade Vrlje{. Prijevoz naoruànjaiz kasarne do Gornje i Donje Bio~e izvr{en je vojnim kamionima. Srbisu, pored pje{adijskog, od JNA dobili i artiljerijsko naoruànje, kojesu zatim rasporedili na lokalitetu pomenutih sela. Tako su tri topa, me|ukojima je i jedna haubica, bila postavljena iznad G. Bio~e i okrenutau pravcu Visokog. Iznad tih topova, na udaljenosti od 50 metara bilasu postavljena dva minobaca~a 120 mm i tri od 62 mm. Na obroncimaPaljeva bio je postavljen jedan vi{ecijevni baca~ raketa, koji je bio okrenutu pravcu op{tine Visoko (njegovi posluìoci bili su iz Male{i}a).81

êtni~ka ~eta u Ni{i}ima je bila dobro naoruàna automatima iru~nim baca~ima.82

604

79 Isto.

80 Dnevni izvje{taj, br. 6, 30. april 1992, br. 23, 17. maj 1992. i br. 33, 27. maj1992.; Agresija..., str. 22; Slobodna Bosna, br. 4, 21. novembar 1991, str. 3. Na taj suna~in pomenuti oficiri oru`jem JNA naoruàvali srpski narod.

81 AIIZ, inv. br. 3-2592, Izjava Branislava Heraka.

82 Slobodna Bosna, br. 4, 21. novembar 1991, str. 3.

Predsjednik Op{tinskog SDS-a Pero Suboti} je organizovao naoruànjeSrba na podru~ju Breze. Kod njega je prona|en plan akcije, spiskovilica srpske nacionalnosti kojima je SDS podijelila naoruànje, kao ikonkretni zadaci kojima su bili zaduèni, uklju~uju}i i vr{enje zlo~inanad Bo{njacima. Kod Ratka Eleza u selu Smrekovice, izme|u ostalog,prona|eno je i te{ko naoruànje, uklju~uju}i i bestrzajni top.83

Naoruàvanje Srba na viso~kom podru~ju izvr{eno je podkomandom, a uz saglasnost i pomo} oficira JNA, iz vojne kasarne uVisokom. Tim aktivnostima rukovodili su komandant viso~ke kasarnepukovnik Jovan Bartula i Vitomir Krsmanovi}, gra|ansko lice naslu`bi u JNA i ~lan SDS-a. Izme|u pukovnika Bartule iz viso~koggarnizona i ~elnika Op{tinskog SDS-a Visoko postojala je veoma tijesnasaradnja, posebno od sredine septembra 1991. Ta saradnja se odvijalau okviru sljede}ih aktivnosti :

- organizovanje kurirske slu`be za mobilizaciju oruànih srpskihjedinica;

- podjela oru`ja i radioure|aja srpskom stanovni{tvu;84

- ulazak civila-Srba sa vozilima u kasarnu (naj~e{}e u toku no}i),radi uzimanja goriva i maziva iz vojnih skladi{ta;

- sa~injavanja spiskova “dobrovoljaca” sa okolnih podru~ja odkojih je pravljena pozivarska slu`ba;

- obilazaka kasarni od strane Op{tinske delegacije SDS-a Visoko;

- obu~avanje “dobrovoljaca” u rukovanju naoruànjem;

- maltretiranju nesrpskih vojnika i oficira, posebno Bo{njaka iAlbanaca, “srbizacija” viso~ke kasarne i dr.85

605

83 Dnevni izvje{taj, br. 61, 24. juni 1992.84 Slobodna Bosna, br. 22, 26. mart 1992, str. 5; Dnevni izvje{taj, br. 72, 5. juli 1992.

i br. 85, 18. juli 1992.; AIIZ, inv. br. 2-549/4 i 549/5. Potpukovnik Bartula je rezervnomkapetanu Mladenu êbi}u poklonio automatski pi{tolj “{korpion” sa 150 metaka.

85 Isto. Me|u glavnim scenaristima “srbizacije” viso~ke kasarne bili su :- generalmajor Vojislav \ur|evac (komandant 4. korpusa);- pukovnik Ratko \ukanovi} (na~elnik artiljerije 4. korpusa, ina~e viso~ki zet);- potpukovnik Zoran Simovi} (organ bezbjednosti u 4. korpusu), sa svojim glavnim

pomo}nicima: potporu~nikom Ki~em, kapetanom Mladenom ̂ ebi}em i Simom Savi}em(gra|ansko lice u JNA - upravnik restorana);

Pripadnici SDS-a Visoko su u oktobru 1991. od strane JNA, ponare|enju komandanta garnizona (pukovnika Bartule), a pod kontrolomzastavnika Ilije Damjanovi}a i posredstvom Vite Krsmanovi}a, dobilive}e koli~ine oru`ja i radioure|aje RUP-3. Oru`je, koje je odvoènovojnim kamionima, dijeljeno je ~lanovima i simpatizerima SDS-a ipripadnicima oruànih jedinica po srpskim selima: Kaloti}i, Vilenjak,Paljike, Gornja i Donja Zim~a, Muha{inovi}i, Biskupi}i, Pu~i{}e,Kondìla i dr. Tako je, primjera radi, Zdravko Miri} (iz sela êkr~i}i- Visoko), nakon {to se “stavio na raspolaganje JNA” kao “dobrovoljac”,u viso~koj kasarni (Vojna po{ta 2651) dobio automatsku pu{ku M-707,62 mm, 150 metaka, 3 ru~ne defanzivne bombe M-70 A i kompletzvani “RAP”. Blagoje [akota (iz sela Gorani - Visoko) je, tako|e, dobioautomatsku pu{ku M-70 A 7, 62 mm, 150 metaka i 5 okvira sa torbicom.Pored poluautomatskog i automatskog oru`ja, pu{komitraljeza i bombi,Srbima su dijeljeni i snajperi, a u Biskupi}ima su postavljeni i minobaca~i,kao i artiljerijsko naoruànje. Pukovnik Bartula je cijevi ukopanihtopova okrenuo prema Visokom. Dostupni izvori pokazuju da su srpskeoruàne formacije, na podru~ju Visokog, raspolagale: pi{toljima 7,62 mm,automatskim i poluautomatskim pu{kama, mitraljezima, pu{komitraljezima,ru~nim baca~ima, maljutkama, ru~nim raketnim baca~ima, tromblonskimminama, ru~nim odbrambenim bombama, ru~nim baca~ima raketa,“osama” i “zoljama”, kao i mecima raznih kalibara. êlnici SDS-a su,tako|e, organizovali i sistem veza, a radio ure|aje su smjestili usrpskim ku}ama, dok su {ifrirane poruke stizale iz êkr~i}a.86

606

- potpukovnik Jovan Bartula (komandant viso~kog garnizona) sa saradnicima:Stevanom Haramba{i}em, koji je zamjenjivao legalnog zamjenika kapetana prvemotorizovane brigade Hajrudina Hasanovi}a, kapetanom I klase Miloradom Goran~i}emi zastavnicima Ilijom i Spasom Damjanovi}em (Slobodna Bosna, br. 22, 26. mart 1992, str. 5).

Navedeni oficiri su vr{ili maltretiranja nesrpskih oficira i vojnika, posebno Hrvatai Bo{njaka (Isto).

86 Isto; Slobodna Bosna, br. 20, 12. mart 1992.; Oslobo|enje, 25. februar 1992.;AIIZ, inv. br. 2-549/5, Ministarstvo za unutra{nje poslove, Centar slu`bi bezbjednostiSarajevo, Stanica javne bezbjednosti Visoko, br. 17-23/02-375/91, 27. 10. 1991, Zapisnik.Zdravko Miri} se u prvoj polovini oktobra 1991, po odluci Op{tinskog odbora SDS-aVisoko, “stavio” na raspolaganje JNA kao “dobrovoljac-rezervista”, na osnovu ~ega jeu Vojnoj po{ti 2651, Visoko, zaduìo automatsku pu{ku M-70 A, kalibra 7, 62 mm, 150metaka, 3 ru~ne defanzivne bombe M-75, serijski br. 8822 i komplet zvani “rap”. Uzoru`je je dobio i potvrdu, gdje je navedena vrsta naoruànja, te naznaka ratne jediniceu kojoj je bio raspore|en (na potvrdi je stajao pe~at vojne po{te, a u potpisu VitomirKrsmanovi}, kao lice koje je predalo oru`je, dobiveno direktno iz garnizona u Visokom

U akciju naoruàvanja srpskog stanovni{tva na podru~ju Visokogbila su uklju~ena i sljede}a lica: Mladen êbi}, rezervni kapetan, Rajko(Rajo) Krsmanovi}, Zdravko Mi{i}, Blagoje [akota, Momir Kraji{nik,Dragomir Kapor, Ratko Adì}, Dalibor [iforija, Oliver Dabi} i drugi. Onisu organizovali i deponovanje hrane za potrebe srpskih oruànih jedinica.87

Odre|ene grupe vojnih i civilnih lica iz zeni~kog garnizona JNAi grada su u prvoj polovini 1992. naoruàvale srpsko stanovni{tvo napodru~ju Zenice. U no}i 14./15. februara 1992. u naselju Bare na podru~juMjesne zajednice Drivu{a (kod Zenice) iz teretnog vozila istovarenoje naoruànje i dijeljeno stanovnicima srpske nacionalnosti.88 Krajemfebruara 1992. u selu Kovani}i (kod Top~i} Polja), nedaleko od Zenice,vojna i civilna lica iz zeni~kog garnizona vr{ila su podjelu oru`jasrpskom stanovni{tvu. Tako|e, sredinom marta 1992. JNA je u okoliniZenice dijelila oru`je pripadnicima srpske nacionalnosti.89

Organizatori ilegalnog naoruàvanja pripadnika SDS-a nazeni~kom podru~ju bili su Slobodanka Hrva}anin, ~lan Politi~kog savjetaSDS-a Bosne i Hercegovine, te Radovan Glogovac, Bo{ko Jefti} i Zarija[ar~evi}, ~lanovi uèg rukovodstva SDS-a Zenice. U tome su im pomagalii predstavnici JNA iz zeni~kog garnizona-pukovnik Tomislav [ip~i}, majorTrivi}, te Krsto Laki}evi}, gra|ansko lice na slu`bi u JNA i drugi.90

607

- AIIZ, inv. br. 2-549/4, Ministarstvo unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovne,Centar slu`bi bezbjednosti, Stanica javne bezbjednosti Visoko, br. 17-23/02-5-5-374/91,27. oktobra 1991, Zapisnik).

87 Isto; AIIZ, inv. br. 2-785. U Visokom su 1. augusta 1992. podnijete krivi~neprijave protiv 23 Srbina zbog osnovane sumnje da su od maja 1991. do juna 1992, kao~lanovi SDS-a, la`no prikazivali prilike u Republici Bosni i Hercegovini i naoruàvaliSrbe oru`jem JNA — Agresija..., str. 15 (II).

88 Agresija..., str. 6. Istra`ni organi su prona{li 3 prazna limena sanduka i diodrvenog sanduka za municiju, kao i prazne kartonske kutije za municiju, te ~etke za~i{}enje oru`ja i metke kalibra 7,62 mm.

89 Isto, str. 7 i 12.90 AIIZ, inv. br. 2-785; Dnevni izvje{taj, br. 64, 27. juni 1992. i br. 106, 8. avgust

1992. Odre|enu koli~inu oru`ja u Zenici pokrao je, odnosno prodao major \or|ePetrovi}, koji je zatim pobjegao za Sloveniju. Major Trivi} je sedam dana radio naotkrivanju krivca, da bi na kraju priveo ~etiri Srbina (rezervne oficire), koji su bili nastraì u Kaoniku. Zlo~inac Karadì} je insistirao da Trivi} prekine istragu. U vezi satim, potpukovnik Jadranko Jandri} je privedenim Srbima rekao: “[to ste bezobrazni,mi vam podijelili oru`je, a vi sad {vercujete” (Isto).

Istovremeno, prilikom evakuacije ljudstva i opreme iz pojedinihkasarni, JNA je iz vojnih kolona dijelila oru`je stanovnicima srpskenacionalnosti. Tako su, na primjer, pripadnici JNA dok su povla~ilijedinice iz kasarne Josip Jovanovi} iz Zenice (18. maja 1992.), na putuza Kakanj, iz jednog broja vozila dijelili oru`je srpskom stanovni{tvu.Istog je dana, iz kolone vozila JNA iz kasarne u Zenici, koja se prekoVisokog, Ilija{a i Srednjeg uputila prema Palama, u selu Dobrinja kodVisokog dijeljeno oru`je stanovni{tvu srpske nacionalnosti.91

Srpsko stanovni{tvo na podru~ju Hadì}a i {ire masovno jenaoruàvano iz Tehni~ko-remontnog zavoda (TRZ) u Hadì}ima. Me|uglavnim organizatorima naoruàvanja posebno su se istakli: potpukovnikArizanovi}, Mom~ilo Stanimirovi}, rezervni oficir JNA i {ef obezbje|enjau Zavodu i ujedno predsjednik Op{tinskog odbora SDS-a, zatim RatkoRadi}, Mi{o Toma{, Ne|o Banduka, zvani Pededa, Obren Krsti}, RadeVeselinovi} i drugi. ^lanovi i aktivisti SDS-a, a posebno pripadnicirezervnog sastava JNA, su iz TRZ izvukli ogromne koli~ine naoruànja,tehnike, municije i vojne opreme. Primjera radi, tokom aprila 1992. upravcu Kalinovika upu}ena su dva vojna transporta. Prvi je brojao preko30 kamiona koji su vukli topove i haubice od 105 i 155 mm, nekoliko“praga” i prevozili drugo oru|e i oru`je. U drugom konvoju iz Zavodaje odvu~eno oko 20 topova. Pored toga, jedan broj oklopnih vozilaodvu~en je na Ilidù.92 Iz kasarne @unovnica konvojima su izvla~eninaoruànje, municija i vojna oprema i na taj na~in naoruàni Srbi.93

608

91 Agresija..., str. 43; Dnevni izvje{taj, br. 25, 19. maj 1992. i br. 26, 20. maj1992.

92 AIIZ, inv. br. 3-235, 494 i 3335. Jedan broj oklopnih vozila sa posadama izTRZ u Hadì}ima je u aprilu 1992. upu}ivan i na Ilidù, kao poja~anje srpskimzlo~incima koji su napadali podru~je Sarajeva, ubijali civilno stanovni{tvo i ru{ilistambene, privredne, vjerske i druge objekte. Tako je u vi{e navrata tamo odlazio iMom~ilo Stanimirovi}, u svojstvu komandanta jedinice. Posadu jednog oklopnogtransportera su sa~injavali: Branko Krneta-ni{andìja, Nenad Grbi} - voza~ i Predrag Grbi}- pomo}nik mitraljesca. Posadu drugog oklopnog transportera su sa~injavali: RadmiloBijelica-ni{andìja, Dragan Tot - pomo}nik mitraljesca i izvjesni Ra{o - voza~ (radio uauto pogonu). Posade “praga” sa~injavali su: Boro Samoukovi}, zvani “Ico”, Slavi{aDevedlaka, Nikica Suboti}, Milorad @eraji}, Neboj{a Banduka, Milan A}imovi} idrugi. Voza~i tenkova su bili: Radmilo Samardìja i Predrag Lavicki. Komandir tenkovskejedinice bio je Svetozar El~i}.

93 AIIZ, inv. br. 3-3335.

Za naoruàvanje srpskog naroda u dolini Neretve bio je zaduènBranko Simi} iz @itomisli}a kod Mostara.94

Srpsko stanovni{tvo, prije svega, pripadnike SDS-a u Bradini,Br|anima, Donjem Selu, Borcima, êlebi}ima, Ostro{cu i Konjicu,naoruàvali su Strahinja-Strajo @ivak, Dragan Vuji~i}, Tihomir Glava{,\or|e Jovanovi} i drugi. Oni su vr{ili nabavku oru`ja, municije i vojneopreme, a organizovali su njihovo dopremanje iz vojnih skladi{ta sapodru~ja Nevesinja, Mostara i Hadì}a. Naoruàvanjem Srba oni suse, a posebno @ivak, bavili tokom cijele 1991. i posebno intenzivno uprvoj polovini 1992. godine.95

U funkciji ~lana Izvr{nog odbora SDS-a Konjic (od oktobra1990.) Strajo @ivak96 je, sprovode}i zadatke dobivene od Glavnog odboraSrpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i njenog predsjednikaKaradì}a, koji su se odnosili na organizovano naoruàvanje srpskognaroda,97 od juna 1991. do aprila 1992. u~estvovao u naoruàvanjusrpskog naroda. Tako je juna 1991. @ivak obezbijedio ve}e koli~inepje{adijskog naoruànja vojnog porijekla koje je, nakon {to ga jedovezao iz Nevesinja, podijelio Srbima na podru~ju Bradine. Tomprilikom, osim pu{aka M-48, on je dovezao i dva ru~na minobaca~a,tri PM-53, te jedan engleski pu{komitraljez.98

609

94 AIIZ, inv. br. 2-794.

95 AIIZ, inv. br. 2-521-522, i 794.

96 Isto. Strahinja @ivak (sin \or|a i majke Bosiljke Zelenovi}), ro|en je 1932. uselu Br|an (SO Konjic), gdje je bio i nastanjen, Srbin, dràvljanin Bosne i Hercegovine,penzioner, otac dvoje djece.

97 AIIZ, inv. br. 2-794. Izvr{ni odbor SDS-a Skup{tine op{tine Konjic, upoznaoje sa navedenim stavom Glavnog odbora Srpske demokratske stranke Bosne iHercegovine, \uro Kuljanin, predsjednik Op{tinskog odbora SDS-a i predloìo da sestupi u kontakt sa majorom Rankom Kuljaninom koji je radio na mjestu {efa osiguranjaUnisovih tvornica. Tako je ostvaren kontakt sa spomenutim majorom i sredinom 1991.postignut dogovor da se nabavka naoruànja izvr{i preko Branka Simi}a, koji je ìviou @itomisli}ima (kod Mostara). Odmah nakon toga @ivak se sa Vuka{inom Mrkaji}em,predsjednikom Mjesnog odbora SDS-a Bradina, Desimirom Mrkaji}em, Damjanom\or|i}em i Milo{em Kuljaninom uputio u Mostar.

98 AIIZ, inv. br. 2-521 i 522.

Strajo @ivak je li~no pravio spiskove Srba kojima je dijeliooru`je. Prilikom preuzimanja oru`ja svaki Srbin je morao sa sobomponijeti jutanu vre}u i platiti 300 dinara. Oru`je je dijelio u kasnimno}nim satima i svakom pojedincu je prilikom preuzimanja oru`ja,naloìo da nikom ne smije govoriti o dobivenom oru`ju i da ga sakrivana podesnom mjestu do momenta kada se za to “ukaè potreba”.@ivak je govorio da se oru`je dijeli zbog ostvarivanja ciljeva SDS-a,dok je ~esto isticao da se “samo oru`jem moè obezbijediti da sviSrbi ìve u jednoj dràvi”.99

Pored naoruàvanja @ivak je, od JNA iz Nevesinja ili Bile}e,li~no osigurao i radiostanicu ANG-9, u cilju odràvanja veza sasrpskim oruànim jedinicama na Borcima, kao i drugim mjestima uBosni i Hercegovini.100

Septembra 1991. @ivak je iz Nevesinja u Konjic dopremio 100pu{aka, 3 automata i oko 12.000 metaka. To naoruànje je prvosmjestio u svojoj ku}i u selu Br|ani i, nakon {to mu je Komisija SDS-a za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu dostavila rasporedraspodjele naoruànja po mjesnim odborima u pisanoj formi, to oru`jepodijelio po mjesnim odborima. Oktobra 1991. iz sela @egulje (kodLjubinja) @ivak je teretnim automobilom Zastava dovezao u Bradinu(u ku}u Petra Gligorovi}a) 100 poluautomatskih i 50 automatskihpu{aka, te za svaku automatsku pu{ku po 50 metaka, odnosno 100 zapoluautomatsku. To oru`je i municiju, on je ponovo po spisku dijeliomjesnim odborima SDS-a.101

Tokom novembra 1991. @ivak je vi{e puta dovozio naoruànje idijelio ga Srbima. Iz sela @egulje on je odvezao i smjestio u ku}u Milovana

610

99 AIIZ, inv. br. 2-521. Juna 1991. @ivak je podijelio oru`je sljede}im Srbima:@ivak Danilu; @ivak (Obren) êdi i Mirku; @ivak (Danilo) Neni i Boì; Dragovi}(Savo) Jovi; @ivak (Milan) Marinku; Dragovi} (Jovo) Ljubi; Zelenovi} (Rade) Todoru;Zelenovi} (Simo) Zdravku; Dragani} (Petar) Milanu; Dragani} (Bo{ko) Rajku; @ivak(Mirko) Draganu; Gligorevi} (Jovo) Sr|anu; Gligorevi} (Rade) Radenku; [inikovi}(Jovo) Sretku; Stojanovi} (Marko) Viti i Dragani} (Bo{ko) Ne|i.

100 Isto. Pored navedene radiostanice u Bradini je postojala jo{ jedna radiostanicaveli~ine oko 20x40 cm koju je sa sobom donio Sretko @ivak iz Dèpa. Putem te staniceRajko \or|i} i Sretko @ivak su uspostavili vezu sa Jovom Jovanovi}em i RajkomMi}evi}em na Borcima, interesuju}i se za situaciju na Borcima, pitaju}i da li pristiè JNA.

101 AIIZ, inv. br. 2-794.

]e}eza u Donjem Selu 300 pu{aka M-48, 100 poluautomatskih i 50automatskih, zatim 10 ru~nih baca~a, te po 100 metaka za svaku pu{kuM-48, 100 metaka za svaku poluautomatsku, odnosno 150 metaka zaautomatsku, ~etiri granate za svaki ru~ni baca~, kao i 3.000 metaka zaprotivavionski mitraljez. To oru`je je kasnije podijelio pripadnicimasrpske nacionalnosti (po mjesnim odborima SDS-a) koji su u{li u sastavoruànih agresorskih formacija. @ivak je ponovo u istom mjesecuosigurao ve}e koli~ine naoruànja i municije za Bradinu. Tako je izMostara, sa nepoznatim autoprevoznikom, na ~ijem FAP-u je bilaistaknuta oznaka “JNA”, kako bi na taj na~in izbjegli kontrolu milicije,za selo Br|ane dovezao: 4 automatske, 15 poluautomatskih i 30 pu{akaM-48, kao i ve}e koli~ine municije.102

Naoruàvanjem Srba na podru~ju Bradine bavio se i DraganVuji~i} iz Hadì}a. Posredstvom @are Mrkaji}a, a u dogovoru saRatkom Radi}em iz Hadì}a, vlasnikom kafi}a “AS”, Vuji~i} je dovezaosljede}e koli~ine oru`ja: 20 automatskih i 30 poluautomatskih pu{akai oko 5.000 metaka. To oru`je Radi} je preuzeo iz Vojnog magacina uKrupi kod Zovika, lagerovao ga u svoju garaù u Hadì}ima, gdje suga zatim preuzeli Nenad i Damjan Gligorijevi}, Vuka{in Mrkaji} i DraganVuji~i} iz Bradine. U Bradinu su, posredstvom Radi}a, dopremljenesljede}e koli~ine oru`ja: 30 poluautomatskih i 20 pu{aka M-48, pet do{est sanduka municije, dva minobaca~a, tri pu{komitraljeza i 40 minaza pu{komitraljeze.103

Kao i mnogi drugi Srbi, i Tihomir Glava{ (komandir stanicemilicije u Hadì}ima), naoruàvao je srpsko stanovni{tvo. Ve}e koli~ine

611

102 Isto; AIIZ, inv. br. 2-522. Navedeno naoruànje @ivak je istovario u garaùZdravka Zelenovi}a, bez njegove saglasnosti. Za podjelu tog oru`ja on je sa~iniospisak “kojeg je dao Zelenovi} Zoranu, a isti je posredstvom djece obavijestioljude sa spiska o vremenu i na~inu primanja oru`ja”. Prilikom preuzimanja oru`jasvaki pojedinac je morao platiti 500 dinara. U toj raspodjeli oru`je su dobili sljede}iSrbi: Zelenovi} (Zdravko) Slavko; Zelenovi} (\or|e) Zoran; Dragovi} (Obren)Radomir; @ivak (Danilo) Boò; Gligorevi} (Branko) Mom~ilo; @ivak (An|elko) Mile;Dragani} (Ne|o) Marko; Dragani} (Dimitrije) Mirko; Dragani} (Petko) Milo; [aran(Du{an) Drago i Slavko; @ivak (Milovan) Marinko i Mirko; Dragani} (Boro) Novica;Zelenovi} (Zdravko) Ranko; @ivak (@ivko) Gordan i Dragani} (Milan) Ratko (Isto).

103 AIIZ, inv. br. 2-521. Tada je Radi} navedena lica odvezao u Zovik kod DrageLubure, koji im je omogu}io utovar oru`ja u nekom objektu u Zoviku.

oru`ja (50 automatskih pu{aka sa municijom) vojnim transporterom izHadì}a, Glava{ je dovezao u Bradinu. Naoruàvanjem Srba na podru~juBradine bavili su se i neki Kilibarda iz Puhova - Konjica sa svojimputni~kim vozilom, zatim autoprevoznik sa Boraka sa FAP-om 16-12plave boje, kao i Risto sa Boraka (bio je zaposlen u tvornici Elplin kaovoza~). Dovezeno oru`je u Bradinu su preuzimali komandiri vodova izaduìvali pripadnike srpskih oruànih formacija.104

Pored pje{adijskog oru`ja u Bradinu su dopremljena i dvaminobaca~a kalibra 82 mm, (koja su nabavljena u Ra{telici) sa 80granata, jedan minobaca~ 60 mm, jedan protivavionski mitraljez, tripu{komitraljeza M-53, dva pu{komitraljeza M-72, ~etiri ru~na baca~asa {esnaest granata i vi{e ru~nih bombi, zatim snajper sa pu{kom,automati Hekler-Koh i dr.105

O~igledno je da su srpske oruàne formacije u Bradini bileveoma dobro naoruàne. Sve to naoruànje Srbi su dobili od JNA. UBradini je ukupno bilo naoruàno 188 lica.106 Me|utim, u “vrijemeborbenih dejstava” u Bradini je bilo ukupno oko 300 naoruànih Srba,dok ih je u selu Br|ani, prema nekim podacima, bilo oko 120.107

Raspoloìvi podaci pokazuju da je naoruànje transportovano uBradinu, kako za Srbe u Bradini, tako i za srpsko stanovni{tvo u DonjemSelu, Konjicu, Br|anima, Bjelov~inu i Ostro`cu. U Bradini su gapreuzimali aktivisti SDS-a iz tih mjesta i tako naoruàvali srpskostanovni{tvo.108

612

104 Isto.

105 Isto. Utvr|eno je da je oru`je u Bradini lagerovano u ku}i Gojka Mrkaji}a, amunicija u magacinu prodavnice Oaza.

106 AIIZ, inv. br. 2-521. Od ukupnog broja naoruànih Srba u Bradini 18 ih jedo{lo sa podru~ja Tar~ina i Ra{telice. Ta lica su u Bradinu do{la deset dana prijepo~etka borbenih djelovanja srpskih zlo~inaca. êtvorica su se smjestila privatno, advanaest u [ip-ovim barakama. Za njih je Rajko \or|i} u tim barakama organizovaoishranu, a te poslove povjerio je @ari Mrkaji}u. Od 18 lica iz navedenih mjesta posebnoisti~emo sljede}a: Dragan Krsti}, @arko Kula{, Darko Kula{, Velimir Mijatovi}, Sini{a]uri}, Dragan Travar i Boris Travar.

107 Isto.

108 Isto.

Aprila 1991. srpski zlo~inci su, pripremaju}i se za agresiju irealizaciju nacisti~ke ideje “svi Srbi u jednoj dràvi”, iz magacinadru{tvenog preduze}a [ip Konjic, ukrali dvije tone eksploziva, koji senalazio na lokalitetu {umskog radili{ta kod Bradine, zatim jedansanduk inicijalnih kapisli, kao i 4-5 paketa {tapina.109

Na podru~ju op{tine Konjic aprila 1992. JNA je srpskom stanovni{tvudoturala oru`je, uklju~uju}i i te{ku artiljeriju.110

Oficiri JNA iz kasarne u Donjem Vakufu i rukovodstvo SDS-anaoruàli su cjelokupno sposobno srpsko stanovni{tvo i mobilisali ga.Tom prilikom “ukopano je artiljerijsko naoruànje, postavljena sumitraljeska gnijezda i straè”.111

Naoruàvanje srpskog stanovni{tva na podru~ju Bugojnasinhronizovano je odvijano od sredine 1991. u saradnji izme|u SDS-a i oficira JNA. ^lanovi SDS-a sa tog podru~ja su, uz pomo} iposredstvom oficira JNA, dobijali oru`je sa podru~ja Banja Luke, [ipovai Travnika. Njegova distribucija je vr{ena po ve} unaprijed formiranimsrpskim oruànim jedinicama. U naoruàvanju srpskog stanovni{tvana podru~ju Bugojna posebno su bili aktivni: Boro Peji~i}, VladoBilanovi}, Nikola Mi{i}, Miodrag Poleksi}, Nikola Kisin, Vlado Zubi},Novo Stani{i}, Janko Ka{i}, Rajko Stoji}, Simica Ka{i}, Krstan Radi},Ilija \elmo, Mom~ilo Duvnjak, êdo Bu~i}, Boro Milinkovi}, MilanBa{i}, Stevo Zelen, Ilija Iki}, kao i biv{i milicioneri Stanice javnebezbjednosti Bugojno: Grujo Svitlica, \uro \uri}, ̂ edo Marti} i An|elkoPavlovi}, koji su prije toga bili na specijalnoj obuci na Manja~i. Onisu od JNA obezbjedili oko 1.500 komada raznog automatskog oru`jasa pripadaju}om municijom, zatim odre|ene koli~ine te{kog naoruànja,kao i radiostanice i ostalu opremu. Drugom polovinom 1991. u tvorniciSlavko Rodi} u Bugojnu je ilegalno proizvedeno 540 bojevih bombi.

613

109 AIIZ, inv. br. 2-521. U kra|i su u~estvovali: Velibor Mrkaji}, Damjan \or|i}, Vasoi Dragan Vuji~i}, Dragan Mrkaji}, Zdravko @uà, Radoslav Kuljanin i Branko Gligorijevi}.

Eksploziv je, nakon kra|e, smje{ten u podrum ku}e Dragana \or|i}a, a zatim dioprevezen u ku}u Velibora Mrkaji}a (Isto).

110 Dnevni izvje{taj, br. 6, 30. april 1992.

111 Agresija..., str. 22 (II).

Pored toga, bojevi upalja~i za granate su izneseni iz te fabrike, bezoznake proizvo|a~a i serijskog broja.112

Ubrzano naoruàvanje srpskog stanovni{tva na podru~ju Bosanskekrajine organizovano je sredinom 1991. Tako je, primjera radi, u ljeto1991. JNA u [ipovu dijelila oru`je Srbima. Istovremeno je Op{tinskoi strana~ko rukovodstvo SDS-a [ipovo sredinom 1991, poslije “pu~a nalegalne organe TO-a i provale u magacine sa oru`jem i municijom”,podijelilo oru`je i municiju samo Srbima, “me|u njima i ekstremima,pijanicama, maloumnicima, ~etnicima, ~arapa{ima”.113

5. korpus JNA je naoruàvao Srbe (vlastitim naoruànjem, zatimnaoruànjem Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, kao i onimkoje je izmje{teno iz Slovenije i Hrvatske). 993. pozadinska baza dnevnoje dobijala po 43 vagona vojne opreme iz Slovenije i Hrvatske.114 Tajje korpus naoruàvao i srpsku Teritorijalnu odbranu Prnjavor.115 GeneralMilan Uzelac je komandantu 993. pozadinske baze izdao nare|enje danaoruà Teritorijalnu odbranu [ipovo, Mrkonji} Grad i Jajce, nakon ~egaje pukovnik Osman Selak izvr{io nare|enje (izdao je naoruànje).116

Pod komandom pukovnika Branka Basare, nakon {to je 6. aprila1992. raspore|ena u Sanskom Mostu, 6. pje{adijska brigada je naoruàvalaSrbe. To su radili kroz mobilizaciju. Pored toga, naoruàli su i po jedanbataljon u Kotor Varo{i i Klju~u, te su “dosta pomogli u naoruàvanjuMUP-a Banja Luka”.117

614

112 Dnevni izvje{taj, br. 111, 13. avgust 1992.; Slobodna Bosna, br. 1, 31. oktobar1991, str. 8.

113 Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 8 i br. 22, 26. mart 1992, str. 4;Oslobo|enje, 25. mart 1993, str. 5. Srpski zlo~inci su od tada pa do 23. marta 1992.ispalili na hiljade i hiljade metaka, zastra{uju}i miran svijet i ubijaju}i pojedineBo{njake. “[enlu~ili su no}ima, tromblonskim minama bombardovali muslimanskeku}e po [ipovu, Turbe \erzelez Alije u Gerzovu, barikadama smjenjivali {ipova~korukovodstvo...“ i dr.

114 Slobodna Bosna, 19. juni 2003, str. 19.115 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 869.116 ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika

JNA O. S., 4. juni 1996, str. 16, (u daljem tekstu: ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T).117 AIIZ, inv. br. 2-2550, str. 9-10. Ta je brigada sa pet bataljona u~estvovala “u

~i{}enju prostora oko Ljubije, Bri{eva i Kozarca”, zatim “u ~i{}enju {uma izme|u

Na podru~ju Bosanske Krupe JNA je krajem 1991. i po~etkom1992. naoruàvala srpsko stanovni{tvo. Tu su aktivnost organizovaliMile [trbac, @eljko Tabakovi}, Mirko Orelj, Dragan Damjanovi}, MitarCiganovni}, Mile Vojinovi}, Branko Miljevi}, Du{ko Zmijanac, IlijaIvani{evi}, Nikola Tatalovi}, Stanko Obradovi} i Rade Mazalov. Oddruge polovine 1991. kao ~lanovi Predsjedni{tva SDS-a Bosanske Krupei ~lanovi tzv. Glavnog ratnog {taba, preko JNA naoruàvali su srpskinarod. Milan [trbac je obavljao i funkciju komandanta tzv. srpske vojskeza Bosansku Krupu.118

Akcijom naoruàvanja Srba na podru~ju Biha}a rukovodio je, usaradnji sa JNA, Dragan Ga}e{a iz Bosanskog Petrovca (profesor ONO)i drugi.119

Naoruàvanje i obu~avanje srpskog stanovni{tva na podru~juBr~kog organizovali su oficiri JNA iz br~anskog garnizona: PavleMilinkovi} (potpukovnik, komandant Garnizona, Mom~ilo Petrovi}(kapetan, pomo}nik komandanta za bezbjednost), Predrag Manojlovi},Stevan Nikoli}, Miodrag Kosti}, Dragomir Todorovi}, SlobodanMilenkovi}, Milorad Jovovi}, Radoje Bek~i}, Marko Subotin, Du{anSuboti}, Milovan Adamovi}, Momir Cvetkovi}. Kao aktivna vojna lica,a odobravaju}i ~etni~ku ideologiju, u periodu od avgusta 1991. domarta 1992. ve}e koli~ine oru`ja, municije i vojne opreme podijelili supripadnicima SDS-a, posebno u Br~kom i okolnim selima. Pored toga,oni su planirali i organizirali izmje{tanje jedinica JNA u srpska selaPelagi}evo, @abari, Obudovac, Ra`ljevo, Poto~ari i D. Brezik, ali iizvo|enje agresorskih borbenih dejstava srpskih oruànih formacija i

615

Grmu{e i Grabeà”, te “na rati{tima” u Bosanskom Brodu, Jajcu, Grada~cu, Bratuncu,Doboju i u Vogo{}i (AIIZ, inv. br. 2-2550, str. 9-10).

118 Dnevni izvje{taj, br. 110, 12. avgust 1992. i 114/115, 17. avgust 1992. Milan[trbac je 21. aprila 1992. sa svojim zlo~incima izvr{io oruàni napad na BosanskuKrupu, u cilju zauzimanja tog podru~ja i istrebljenja Bo{njaka na desnoj obali Une.

119 Dnevni izvje{taj, br. 149/150, 21. septembar 1992. Pored toga, on je pripadnicimatzv. srpske stanice bezbjednosti u Bosanskom Petrovcu izdavao naredbe da vr{e zlo~inenad Bo{njacima u kojima je i sam u~estvovao. On je, ina~e, jedan od organizatorakoncentracionih logora Kozila i Kamenice. Ga}e{a je, tako|e, neposredno odgovoranza likvidaciju bo{nja~kog stanovni{tva, plja~ke i uni{tavanje njihove imovine i ru{enjaislamskih vjerskih objekata.

zlo~ine nad civilima bo{nja~ke i hrvatske nacionalnosti, radi formiranjaetni~ki ~iste tzv. “srpske op{tine Br~ko”.120

Branislav Filipovi} (zvani “[umar”) imao je ovla{tenje od JNAda za srpsku Teritorijalnu odbranu Br~ko iz Beograda obezbje|ujete{ku municiju.121

JNA je intenzivno naoruàvala Srbe i na podru~ju Tuzle. U timaktivnostima posebno se isticao pukovnik Mile Dubaji}, komandantkasarne “Husinska buna”. On je dijelio naoruànje Srbima u Poàrnici,Kova~evom Selu, Mari}ima, Crnom Blatu, Ugljeviku i drugim mjestima.122

Rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovineje, u najuòj saradnji sa pojedinim komandantima JNA, organizovalonaoruàvanje “pouzdanih” ~lanova te politi~ke partije ~ak i u toku1990. i 1991. Utvr|eno je da su sljede}i oficiri JNA primali zadatke odcentrale SDS-a: generalmajor Milenko An|eli}, general Ratko Mili}evi},pukovnici Pero Simovi}, Jadranko Jandri} i Slavoljub Belo{evi},potpukovnik Trajkovi}, te major Milivoje Lon~arevi}.123

Interesantno je ukazati i na intenzivno djelovanje jednog brojaaktivnih oficira JNA, posebno iz Kontraobavje{tajnog odsjeka Odjeljenjabezbjednosti 2. vojne oblasti. Svoju ofanzivnu aktivnost, u skladu sainstrukcijama najvi{eg vojnog rukovodstva SFRJ, tokom 1991. ipo~etkom 1992. uglavnom su usmjerili na Ministarstvo unutra{njihposlova Bosne i Hercegovine. Njihovo djelovanje je bilo usmjereno,prije svega, na stvaranje iskrivljene slike o stanju u Republici Bosni iHercegovini, zatim na odre|ene probleme u funkcionisanju Ministarstvaunutra{njih poslova i organizovanje paravojnih formacija i dr., {to je

616

120 Dnevni izvje{taj, br. 85, 18. juli 1992.; S. êki}, VOJNE PRIPREME ZAZLOÎNE U BR^KOM, u: J. Kadri}, BR^KO - GENOCID I SVJEDOÊNJA,Sarajevo 1998, str. 12; J. Kadri}, nav. dj., str. 27. I rezervni major Milisav Milutinovi}je bio uklju~en u naoruàvanje Srba. Potpukovnik Milinkovi}, kapetan Petrovi} i majorMilutinovi} odigrali su klju~nu ulogu u naoruàvanju srpskog stanovni{ta na podru~juBr~kog (J. Kadri}, nav. dj., str. 27).


122 Oslobo|enje, 20. juli 1993, str. 4.

123 Posebno izdanje, br. 2, 28. april 1992.

imalo znatnog uticaja i na formiranje odnosa i nastupa JNA premazvani~nim organima vlasti u Republici. Naime, u skladu sa instrukcijamarukovodstva SDS-a, pojedini operativci i inspektori Slu`be dràvnebezbjednosti i Ministarstva unutra{njih poslova Bosne i Hercegovinesrpske nacionalnosti su dozirali informacije i podatke koje su dostavljaliorganima bezbjednosti JNA, kao na primjer “MUP ne radi ni{ta protivmuslimanskih ekstremista”, “protiv HOS-a i hrvatskih ekstremista”,kako “slu`be MUP-a isklju~ivo drè pod nadzorom srpski narod inaoruàvanje Srba”, da “kontroli{u JNA” i “rade protiv komandnogkadra i starje{ina JNA” i sl. Na taj na~in pripreman je sukob izme|uMUP-a, organa vlasti u Republici Bosni i Hercegovini i JNA i poredostalog, vr{ena destrukcija Bosne i Hercegovine. U kontekstu takokoncipiranih informacija komande vojnih oblasti JNA, te General{tabOruànih snaga SFRJ i SSNO, formirali su svoje procjene situacije i naosnovu njih usmjerili svoju aktivnost na planiranje, pripremanje ivo|enje agresije na Bosnu i Hercegovinu.124

617

124 Isto. Brojna dokumenta vojne provenijencije to nedvosmisleno potvr|uju.Tako, ilustracije radi, general Kukanjac u Zaklju~cima iz procjene stanja na prostoruBosne i Hercegovine u zoni odgovornosti 2. vojne oblasti, koje je 20. marta 1992.poslao General{tabu Oruànih snaga SFRJ, ukazuje, izme|u ostalog, kako “pouzdanipodaci”, kao i “istupi ~elnika MUP-a BiH na televiziji” potvr|uju ~injenicu da su se“narodi ove Republike dobro naoruàli na strana~koj osnovi”, iznose}i pri tompodatke da su “Muslimani naoruàli oko 60.000, Hrvati oko 35.000 i Srbi oko20.000 ljudi” (AIIZ, inv. br. 2-75, 2-169 i 772).

U dokumentu Komande 2. vojne oblasti pod nazivom “Bezbjednosna situacijau Bosni i Hercegovini” govori se i o paravojnim formacijama i njihovom stavu iodnosu prema JNA. Polaze}i pri tom od la`ne ocjene da je “rukovodstvo BiH,paralelno sa vo|enjem pregovora pod okriljem EZ o mirnom razrje{avanju problemau Bosni i Hercegovini, intenzivno radilo na vojnom organizovanju strana~kihvojski (SDA i HDZ)”, general Kukanjac isti~e kako je “taj proces priveden kraju {topotvr|uju i brojne oruàne akcije ovih snaga prema JNA i srpskom stanovni{tvu”.Od osnovnih ciljeva i “dejstva paravojnih formacija na prostoru BiH”, koje je tomprilikom, izme|u ostalih, naveo general Kukanjac, ovom prilikom izdvajamo: 1.“Napadom na objekte i pripadnike JNA nanositi joj gubitke i izazvati je naintervenciju da bi se posle toga osudila za napad na demokratske snage i da èlio~uvati komunisti~ki sistem u zemlji” i 2. “Genocidom nad srpskim narodomizvr{iti pritisak za masovnijim iseljavanjem u Srbiju i na taj na~in stvarati {tove}i ~ist etni~ki prostor koga }e staviti pod svoju kontrolu (od strane snaga SDA iHDZ) i time stvoriti povoljne uslove u slu~aju teritorijalnog razgrani~enja” (AIIZ,inv. br. 2-771).

Pojedini rukovodioci SDS-a “na svim nivoima”, u cilju izvo|enjaagresije na Bosnu i Hercegovinu, raznim su kanalima dobijali oru`je i odRepublike Srbije (Ministarstva unutra{njih poslova i Ministarstva odbraneRepublike Srbije). Vo|e i brojni ~lanovi SDS-a odràvali su stalne kontaktesa Saveznim sekretarijatom za narodnu odbranu, rukovodstvom Srbije,vlastima i drugim strukturama u Srbiji. Nelegalni kontakti, mimo legalnihorgana Bosne i Hercegovine, bili su redovna pojava. U njima je bilajasno izraèna subordinacija organa susjedne republike. Ilustracije

618

Za realizaciju navedenih ciljeva, po generalu Kukanjcu na “teritoriji BiH suorganizovane, naoruàne i zadejstvovale respektivne paravojne formacije nastrana~ko-nacionalnoj osnovi (SDA, HDZ i HOS)”, koje su, prema procjeni JNA,brojale oko 100.000 ljudi (SDA oko 50.000, HDZ oko 35.000 i HOS oko 15.000).Me|utim, u tom dokumentu, pored toga {to ne dokumentuje navedene cifre, generalKukanjac se ni jednom jedinom rije~ju ne osvr}e na formiranje srpskih oruànihformacija. Interesantno je ukazati na ocjenu generala Kukanjca o mjestu, ulozi i poloàjuJNA u Bosni i Hercegovini. Naime, general konstatuje da je JNA “stabilizator mira”na prostoru Bosne i Hercegovine i da je do priznanja nezavisnosti Bosne i Hercegovine(od strane EZ i SAD) ona “kao faktor mira svojim neposrednim prisustvom ukriznim podru~jima Bosanskog Broda, Kupresa, Mostara, Sarajeva, Bijeljine,spre~avala pro{irenje me|unacionalnih oruànih sukoba”. Me|utim, uloga JNA nanavodnom spre~avanju “me|unacionalnih oruànih sukoba i genocidu nad srpskimstanovni{tvom u BiH” se, po ocjeni Komande 2. vojne oblasti, “ne uklapa u politikuekstremnih snaga SDA i HDZ za dominacijom nad srpskim narodom”. S tim uvezi, navodi se da “paravojne formacije SDA i HDZ”, pored “oruànih napada napripadnike JNA i srpsko stanovni{tvo”, u~estvuju i u oruànim napadima i naobjekte i jedinice JNA, “koje su angaòvane u spre~avanju me|unacionalnih sukobai genocida nad srpskim narodom (Bosanski Brod, Kupres, Mostar)”. U tomkontekstu, dalje se navodi da je “izvr{en masakr nad srpskim stanovni{tvom uokolini Bosanskog Broda i Kupresa”. Na kraju tog dokumenta se ocjenjuje kako jepriznavanjem nezavisnosti Bosne i Hercegovine od EZ i SAD “neposrednodoprinijelo stvaranju op{teg haosa, me|unacionalnih sukoba i {irenju oruàneborbe na tom prostoru”, te je JNA na taj na~in navodno “dovedena u nepovoljanpoloàj”. Tako|e se konstatuje da je “najvi{e rukovodstvo BiH (SDA i HDZ) na ~elusa Alijom Izetbegovi}em svojim postupcima i otvorenim pozivom na mobilizaciju,obmanjivanjem javnosti, {irenjem neistina i panike neposredno doprinelosada{njem stanju u Republici” (Isto).

O~igledno je da su Komanda 2. vojne oblasti i druge komande i jedinice JNA, kao inajvi{i vojni vrh SFRJ, uporno {irili dezinformacije o doga|ajima u Bosni i Hercegovini,te mjestu i ulozi JNA u ovoj republici, a posebno o ulozi najvi{ih predstavnika vlasti izredova bo{nja~kog i hrvatskog naroda, naro~ito Alije Izetbegovi}a. Istina je sasvimdruga~ija od one koja je plasirana putem JNA, o ~emu svjedo~e brojna dokumenta.

radi, po~etkom septembra 1991. Velibor Ostoji} u Vladi Republike Srbije,sa predsjednikom dr Radomanom Boòvi}em, zatim sa ministrom zainformisanje i ministrom za veze sa Srbima, te sa podsekretaromMinistarstva unutra{njih poslova i “telefonom sa ministrom za unutra{njeposlove”, postigao je sporazum o nabavci vojne opreme, radio-stanica,predajnika, te studijske i reporterske radio i TV opreme.125

Radovan Karadì} je u vi{e navrata slao vojne delegacije ministruodbrane u Vladi Republike Srbije, general-pukovniku Tomislavu Simovi}u.Prilikom prijema jedne takve delegacije, koju je predvodio majorDragan Gvozdenovi} (Gvozden), ovaj je, kako pi{e {ef kabineta togministra, Dobrila Gaji} - Gli{i}, izjavio da je do 20. novembra 1991.izvr{eno 80 procenata svih priprema za uspje{no vo|enje oruàneborbe protiv Republike Bosne i Hercegovine.126

Odràvani su stalni kontakti izme|u Komande 2. vojne oblasti inajuèg rukovodstva Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine.127

Saradnja izme|u SDS-a i komandi, jedinica i ustanova JNA odràvanaje i na nièm komandnom nivou. Primjera radi, predsjednik “Srpskeop{tine Kalesija” 23. marta 1992. je konstatovao : “Politi~ke i strate{keodluke se usagla{avaju sa Komandom korpusa /rije~ je o 17. korpusu

619

125 AIIZ, inv. br. 3-1174, Informacija Velibora Ostoji}a — Radovanu Karadì}a(“povjerljivo”) , mart 1992.; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 791.

126 D. Gaji}-Gli{i}, SRPSKA VOJSKA, Beograd 1992, str. 260-264; M. Boji},OSVRT NA POLO@AJ MUSLIMANA — BO[NJAKA U JUGOSLAVIJI, u:STVARANJE I RAZARANJE JUGOSLAVIJE, Zbornik radova sa Okruglog stolaStvaranje i razbijanje avnojevske Jugoslavije, odrànog u Beogradu 5.-7. decembra1995, Beograd 1996, str. 274.

127 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ (“na li~nost NG[“); Isto, inv. br. 2-76,Vlada SAO Romanije, Str. pov. br. 10-9/92, 10. februar 1992. - Pomo}niku saveznogsekretara za narodnu odbranu za pozadinu i drugima; Isto, inv. br. 2-77, Vlada SAORomanije, Str. pov. br. 10-8/92, 10. februar 1992. - Predsjedniku Vlade Republike Srbije(na ruke dr Radomanu Boòvi}u).

Oficir JNA Predrag Bukurica (iz Ilija{a), slu`bovao je do 1991. u Zadru, a zatimprekomandovan u Sarajevo, sredinom maja 1991. je oti{ao za Beograd, odakle je zapotrebe SSNO odràvao veze i kontakte sa rukovodstvom SDS-a na podru~ju Pala iIlija{a, zbog ~ega je vi{e puta boravio na Palama i u Ilija{u (AIIZ, inv. br. 2-541).

JNA - prim. S. ^./ i 4. oklopne brigade”.128 U Komandu 216. brdskebrigade u Han Pijesku svakodnevno su dolazili predstavnici SDS-a sapodru~ja op{tine Han Pijesak, Sokolac, Olovo, Kladanj, Vlasenica,Zvornik, Rogatica i dr., gdje su uz prisustvo i saglasnost komandantaDragomira Milo{evi}a i komandanta 4. korpusa generala Vojislava\ur|evca odràvani stalni sastanci i dogovori.129 To naravno nije bioizuzetak, nego sistem me|usobnih komunikacija na niìm nivoima.

Zaplijenjeni materijali SDS-a pokazuju da su najodgovornija licau vrhu te stranke jo{ u junu 1991. dobila oru`je od JNA. Naime, rije~ jeo licima koja su se u to vrijeme nalazila na najistaknutijim rukovodnimfunkcijama SDS-a (idejni osniva~i, ~lanovi Politi~kog savjeta i Glavnogrepubli~kog odbora, kao i kadrovi SDS-a u Vladi i Skup{tini Bosne iHercegovine). Na prvom mjestu nalazio se Radovan Karadì} sapoklonjenim heklerom sa prigu{iva~em br. 93421 i 200 metaka. VojislavMaksimovi}, predsjednik Kluba poslanika SDS-a u Skup{tini RepublikeBosne i Hercegovine i profesor Sarajevskog univerziteta, duìo jeautomatski pi{tolj marke {korpion br. 24705 i 100 metaka cal. 7,65mm; Aleksa Buha, profesor Sarajevskog univerziteta {korpion br. 24578i 100 metaka 7,65 mm; Petko ân~ar, predsjednik Vije}a op{tinaSkup{tine Republike Bosne i Hercegovine {korpion br. 23722 i 100metaka cal. 7,65 mm; Mom~ilo Peji}, ministar za finansije u VladiRepublike Bosne i Hercegovine, bio je zaduèn {korpionom br. 23517i 100 metaka cal. 7,65 mm); Komnen Pijevac, pomo}nik ministra zainformacije u Vladi Republike Bosne i Hercegovine, duìo je {korpionbr. 24536 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Ljubomir Zukovi}, zamjenikministra za obrazovanje u Vladi Republike Bosne i Hercegovine, {korpionbr. 24538 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Tatjana Starovi}, zamjenikministra za zdravstvo Republike Bosne i Hercegovine, {korpion br.24033 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Milo{ Savi}, zamjenik generalnogsekretara Skup{tine, {korpion br. 24818 i 100 metaka cal. 7,65 mm;Slavko Leovac, doktor nauka, profesor Sarajevskog univerziteta,{korpion br. 24693 i 200 metaka cal. 7,65 mm; Milorad Ekme~i},akademik i profesor Sarajevskog univerziteta, {korpion br. 24889 i

620

128 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 1023/11, Predsjednik Srpske op{tine Kalesija, 23.mart 1992. - Ministru Veliboru Ostoji}u.

129 AIIZ, inv. br. 2-2809, Izjava na~elnika [traba 216. brdske brigade potpukovnikaJNA Asima Dàmbasovi}a.

100 metaka cal. 7,65 mm; Boìdar Anti}, ministar u Vladi RepublikeBosne i Hercegovine, {korpion br. 24826 i 100 metaka cal. 7,65 mm;Risto \ogo, urednik Radio Sarajeva, {korpion br. 24803 i 100 metakacal. 7,65 mm; Todor Dutina, knjièvnik, {korpion br. 24361 i 100 metakacal. 7,65 mm; Danilo Dursum, direktor hotela Holiday Inn, {korpion br.25841 i 90 metaka cal. 7,65 mm; Miroslav Toholj, knjièvnik,{korpion br. 23812 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Milivoje Unkovi},akademski slikar, {korpion br. 24582 i 100 metaka cal. 7,65 mm;Milivoje Tutnjevi}, (ul. Muhameda Dùdè 20), {korpion br. 24311 i100 metaka cal. 7,65 mm i Mirko Cari} (ul. Pavla Goranina 2),{korpion br. 25841 i 100 metaka cal. 7,65 mm.130

U pomenutoj dokumentaciji evidentirana su i tri lica pod oznakom“xy”, “xz” i “zy”, koje su organi Ministarstva unutra{njih poslova Bosnei Hercegovine, preko svojih slu`bi, de{ifrovali i utvrdili da je rije~ oBiljani Plav{i}, Nikoli Koljevi}u i Mom~ilu Kraji{niku (broj {korpionakod Plav{i}ke je 24879, Koljevi}a 24661 i Kraji{nika 24801).131

Brojni su podaci koji govore o u~e{}u ~elnih ljudi SDS-a unaoruàvanju srpskog stanovni{tva. Tako su poslanici Skup{tine Kozi}i Simi} vodili konvoj oru`jem kroz isto~nu Hercegovinu. Branko Simi}je bio jedan od klju~nih ljudi “prijemnog centra JNA naoruànja”.U jednoj turi od JNA je dobio : 54 minobaca~a 82 mm, preko 600automatskih pu{aka, pi{tolja, bombi i drugo.132

Paradràvni organi srpskih autonomnih oblasti iz Bosne iHercegovine u funkciji okupiranih organa neposredno su kontaktiralisa na~elnikom General{taba Oruànih snaga SFRJ i obra}ali seSaveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, Komandi 2. vojne oblasti,Ministarstvu odbrane Republike Srbije, Ministarstvu unutra{njih poslovaRepublike Srbije, Ministarstvu zdravlja Republike Srbije, Ministarstvuza veze sa Srbima izvan Srbije, Crvenom krstu Jugoslavije, UdruènjuSrba iz Bosne i Hercegovine, Matici iseljenika i predsjedniku VladeRepublike Srbije “(na ruke dr. Radomanu Boòvi}u)”, traè}i naoruànjei opremu. Raspoloìvi podaci nedvosmisleno potvr|uju da su General{tabOruànih snaga SFRJ (JNA) i Vlada Republike Srbije (MUP Srbije)

621

130 Oslobo|enje, 25. februar 1993.

131 Isto.

132 Oslobo|enje, 1. oktobar 1993.

formirali, naoruàli, opremili i obu~ili srpske oruàne jedinice u Bosnii Hercegovini.133

JNA je cjelokupne rezerve naoruànja, municije i opremejedinica i {tabova Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, tenaoruànja, municije i pogonskog goriva JNA koje su ~uvane uskladi{tima JNA, ustupila i podijelila Srbima. Samo u skladi{tima2. vojne oblasti nalazile su se rezerve naoruànja i dva borbenakompleta municije za jedinice i {tabove Teritorijalne odbraneBosne i Hercegovine i naoruànja, municije i pogonskog gorivaJNA u sljede}im koli~inama :

a) za Teritorijalnu odbranu: 78.400 cijevi naoruànja i 1.500tona municije; i

b) za JNA: 30.000 komada lakog pje{adijskog naoruànja,40 tona municije i minskoeksplozivnih sredstava i oko 25 tonapogonskog goriva.134

JNA je do 20. marta 1992. srpskim “dobrovolja~kim jedinicama”“na prostoru BiH u zoni odgovornosti 2. VO” /2. vojne oblasti - prim.S. ^./ podijelila 51.900 komada naoruànja (75%), a SDS 17.298komada (ili 25%). Istovremeno JNA je do 20. marta 1992. podijelilaoko 6.000 komada pje{adijskog naoruànja koje je pripadaloTeritorijalnoj odbrani Bosne i Hercegovine za naoruàvanje srpskognaroda. Do tada je u Sarajevu podijeljeno 300 automatskih pu{aka“pouzdanim” penzionisanim oficirima, a za “tri do ~etiri danabi}e naoruàno jo{ sto ljudi”. Ta lica }e, prema ocjeni komandanta2. vojne oblasti, “braniti-{tititi stambene blokove, zgrade, ulaze iposebno {tititi porodice AVL /aktivnih vojnih lica - prim. S. ^./ uradnom vremenu i u situacijama kada AVL izlaze sa jedinicamana logorovanje, borbene zadatke i drugo”.135

622

133 AIIZ, inv. br. 2-76, Vlada SAO Romanije, Str. pov. br. 10-9/92, 10. februar1992. - Pomo}niku Saveznog sekretara za narodnu odbranu i drugima; Isto, inv. br. 2-77, Vlada SAO Romanije, Str. pov. br. 10-8/92, 10. februar 1992. - Predsjedniku VladeRepublike Srbije “(na ruke dr Radomanu Boòvi}u)”.

134 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - (“na li~nost NG[“).

135 Isto. “Pouzdani” penzionisani oficiri JNA bili su maksimalno uklju~eni uvojno planiranje, pripremanje i izvo|enje agresije na Bosnu i Hercegovinu. O tome

Srpsko-crnogorski agresor je i bolni~ke kapacitete koristio kaoskladi{ta naoruànja. Najeklatantniji primjer je zloupotreba Vojnebolnice u Sarajevu. Ta je bolnica u drugoj polovini 1991. “postalanaoruàni logor”. U nju je dovoèno i lagerovano oru`je. Tako je,prema izjavi jednog ljekara koji je radio kao psihijatar u sarajevskojVojnoj bolnici, samo “na jednom mjestu bilo spremljeno 150 AK-47 i 250 ru~nih granata”.136

Nakon referenduma gra|ana Bosne i Hercegovine za samostalnu,nezavisnu i suverenu dràvu (29. februara - 1. marta 1992.) ljekarisrpske nacionalnosti u toj zdravstvenoj ustanovi u Sarajevu, odvojilisu se od svojih nesrpskih kolega i podijeljeno im je oru`je. Tako su, naprimjer, kapetan Mladen Pu{kovi} (stomatolog), potpukovnik VladimirVujaklija (vi{i rendgenski tehni~ar) i poru~nik Milorad Otovi} (organbezbjednosti u bolnici) dobili snajperske pu{ke.137

Prema podacima vojnoobavje{tajnih analiza u Beogradu opremomJNA naoruàno je 50.400 ljudi (Srba), odnosno pune ~etiri divizije,sa 200 tenkova, 150 oklopnih transportera, 400 te{kih topova, 800minobaca~a i bestrzajnih topova. Republika Srbija je dodatno opremilajo{ oko 42.000 ljudi, odnosno tri samostalne divizije. U tom kontingentu

623

postoji dosta podataka. Ilustracije radi ukazujemo na ~injenicu da je SlobodanKrivokapi}, penzionisani oficir JNA, vlasnik Konobe u ul. Marka Maruli}a (stalnonastanjen u ul. Marjana Baruna br. 2.) u Sarajevu, prije izbijanja agresije na RepublikuBosnu i Hercegovinu raspolagao planovima za okupaciju Kupresa i Livna i njihovopripajanje SAO Krajini. Krivokapi} je znao i za izvjesni “gruntovni uloàk”, dokument,koji se nalazio u Komandi 2. vojne oblasti, a koji se odnosio na “vra}anje 70 %teritorije R BiH Srbiji” (Dnevni izvje{taj, br. 114/115, 17. avgust 1992.).

General Milutin Kukanjac je u nare|enju od 4. aprila 1992, izme|u ostalog,naredio animiranje penzionisanih vojnih lica i gra|anskih lica “za spremnost u odbranistambenih objekata” (AIIZ, inv. br. 2-2804, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. broj09/80-23, 4. april 1992. — Komandi Vojno-gra|evinske direkcije).

Tim je nare|enjem, pored ostalog, borbena gotovost komandi, jedinica i ustanova2. vojne oblasti podignuta “na najvi{i nivo”. Od posebne je va`nosti i “vrlo bitno”bilo da se do dvadeset ~asova istoga dana (tj. 4. aprila) obezbijedi i potpuna borbenagotovost “izdvojenih objekata i njihova za{tita” (Isto).

136 ∴ RATNI ZLOÎNI U BOSNI I HERCEGOVINI, Izvje{taji AmnestyInternationala i Helsinki Watcha, Antiratna kampanja Hrvatska, Centar za mir, nenasiljei ljudska prava Zagreb, Biblioteka Dokumenti, br. 2, Zagreb 1993, str. 107.

137 Isto.

je, na primjer, isporu~eno: 1.017 mitraljeza kalibra 7,62 mm, 216mitraljeza 12,7 mm, 162 bestrzajna topa, 441 minobaca~, 54 topa kalibra76 i 100 mm, 36 haubica od 122 mm, 54 vi{ecijevna raketna baca~aod 128 i 262 mm, 90 protivavionskih topova (PAT) od 20, 30, 40 i 57mm, 96 srednjih tenkova, 30 samohotki i 18 oklopnih vozila.138

Na teritoriji Bosne i Hercegovine je do 20. marta 1992. ukomandama, jedinicama i ustanovama 2. i 4. vojne oblasti ikolaboracionisti~kim formacijama tzv. srpskih autonomnih oblasti,uglavnom, zavr{ena mobilizacija, naoruàvanje i opremanje “vojnihobveznika” srpske nacionalnosti.139

Predsjedni{tvo Bosne i Hercegovine je, nakon genocida izvr{enogu Bijeljini nad Bo{njacima, po~etkom aprila 1992. uputilo zahtjevJNA da vrati naoruànje jedinica i {tabova Teritorijalne odbrane. Stom odlukom je Komanda 2. vojne oblasti upoznala cjelokupni starje{inskisastav i predo~ila im da se to naoruànje i oprema bez pisanog odobrenjakomandanta 2. vojne oblasti ne smije izdati. Me|utim, JNA je odbilavra}anje naoruànja i opreme legalne Teritorijalne odbrane Bosnei Hercegovine.140

Sve to potvr|uje da je svo naoruànje, municija, oprema, materijalno-tehni~ka, intendantska i druga sredstva kojim su raspolagale srpskeoruàne formacije poticale iz arsenala JNA, sekvestrirane imovine

624

138 Prva linija, br. 6, 23. maj 1993, str. 13.139 M. Kreso, ÎNJENICE KOJE UKAZUJU NA AGRESIJU NA

REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU OD STRANE SAVEZNE REPUBLIKEJUGOSLAVIJE I NJENIH POMAGAÂ (rukopis), Sarajevo 1993, str. 6.

140 Agresija..., str. 19; AIIZ, inv. br. 2-88, Komanda 2. vojne oblasti, Operativnideùrni tim, Str. pov. br. 10/36-1940, 02. april 1992. - General{tabu Oruànih snagaSFRJ-Operativni centar; Isto, inv. br. 2-118, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br.10/36-1986, 04. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ- Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-85, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim,Str. pov. br. 10/36-2000, 05. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar; Isto, inv. br. 2-124 Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2126, 10. april1992. - Operativni centar General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine.

Rukovodstvo Skup{tine op{tine Biha} je 6. aprila 1992. donijelo odluku da JNA,u roku od deset dana vrati oru`je jedinicama i [tabu teritorijalne odbrane. Me|utim,JNA je to odbila. Stranka demokratske akcije je 9. aprila uputila zahtjev da se izskladi{ta u Ustikolini izda oru`je za jedinice TO. I taj je zahtjev odbijen (Isto).

Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, kao i Teritorijalne odbranei Ministarstva unutra{njih poslova Srbije.

“Od po~etka borbenih dejstava”, formirane srpske jediniceTeritorijalne odbrane, neposredno ili preko svojih štabova obra}ale su sedirektno SSNO-u radi popune sa sredstvima naoruànja i vojne opremeiz rezervi JNA. Opremanje tih jedinica je, “u vrijeme kada su postojaliuslovi”, vršeno neposredno dodjelom sredstava naoruànja i vojneopreme od strane takti~kih nosilaca (rodova i slu`bi SSNO-a) preko608. tehni~ko-snabdjeva~ke baze SSNO-a i komandi vojnih oblasti.Me|utim, zbog velikog broja zahtjeva i teško}a da se to pitanje daljerješava na nivou SSNO-a, na~elnik General{taba Oruànih snagaSFRJ, general-pukovnik Blagoje Adì}, izdao je 30. decembra 1991,Pov. br. 2268-1, Nare|enje (“VOJNA TAJNA POVERLJIVO”) oopremanju (na~inu popune) jedinica srpske teritorijalne odbranesa sredstvima naoruànja i vojne opreme (iz rezervi JNA).141

Popunu jedinica srpske Teritorijalne odbrane naoruànjem i vojnomopremom trebalo je “vršiti na sljede}i na~in : Komande - štabovi TOzahteve za popunu svojih jedinica sa sredstvima NVO /naoruànjei vojna oprema - prim. S. ^./ dostavlja}e ubudu}e komandi jediniceJNA u ~ijoj zoni odgovornosti se nalaze”. Zahtjeve za popunutrebalo je dostavljati SSNO-u preko nadle`nih organa TO, “a zajedinice angaòvane u sastavima JNA preko jedinica i komandi JNA.

2. - Nadle`ni organi SSNO, analizira}e primljene zahteve i uskladu sa procenjenim potrebama i mogu}nostima dava}e saglasnostna vrstu NVO i jedinicu koja }e odobreno NVO predati TO.

3. - Komanda 608. TSB /tehni~ko-snabdjeva~ke baze — prim. S. ^./SSNO, }e nakon odobrenja takti~kih nosilaca (rodova i slu`bi SSNO),pripremati rešenja za ustupanje sredstava NVO jedinicama TO.

Prilikom donošenja rešenja o ustupanju sredstava NVO ilipredaji na drugi na~in, voditi ra~una o stvarnim potrebama, namenii obu~enosti sastava jedinica TO za upotrebu dodeljenih sredstava.

625

141 AIIZ, inv. br. 2-2821, Tehni~ka uprava SSNO, Pov. br. 2268-1, 30. decembar1991. — Komandi 5. VO. To je nare|enje dostavljeno “svim komandama - {tabovimaTO i JNA do nivoa brigade” (Isto).

4. - Komanda 608. TSB SSNO je obavezna da izveštavatakti~ke nosioce (rodove i slu`be SSNO) o realizaciji donetihrešenja o ustupanju sredstava NVO jedinicama TO.

5. - Materijalno zaduènje komandi - štabova jedinica TO sadodeljenim sredstvima NVO iz rezervi JNA, izvršiti u duhu postoje}ihpropisa o materijalnom knjigovodstvu i evidenciji u JNA.

6. - Snabdevanje angaòvanih jedinica TO borbenim potrebama,po osnovi utro{ka, vr{iti organizovano preko jedinica — ustanovana koje su oslonjeni po {emi pozadinskog obezbe|enja. Postupakje u svemu isti kao i za sve jedinice oja~anja”.141a

General Milutin Kukanjac (komandant 2. vojne oblasti) je, naosnovu navedenog nare|enja na~elnika General{taba Oruànih snagaSFRJ, 9. januara 1992. izdao sli~no nare|enje o na~inu opremanjajedinica Srpske teritorijalne odbrane sa sredstvima naoruànja ivojne opreme iz rezervi JNA. To je nare|enje u cjelosti glasilo:

“1. - Popunu jedinica TO NVO vršiti isklju~ivo u skladu svaè}im propisima. Komande i štabovi TO zahteve za popunusvojih jedinica sa sredstvima NVO dostavlja}e komandi jedinicaJNA u ~ijoj zoni odgovornosti se nalaze.

Zahteve za popunu dostavljati SSNO preko nadle`nih organaTO, a za jedinice angaòvane u sastavima jedinica JNA prekokomandi Korpusa Komandi 2. VO.

2. - Komanda 2. VO analizira}e primljene zahteve, ceniti njihovuopravdanost i prosle|ivati SSNO, radi dobijanja saglasnosti i rešenjaza ustupanje sredstava NVO i ostalih neborbenih sredstavajedinicama TO.

Komande - štabovi TO u svojim zahtevima moraju voditira~una o stvarnim potrebama, nameni i obu~enosti svojih sastavaza upotrebu dodeljenih sredstava.

626

141a Isto. Zanimljivo je ista}i kako general Blagoje Adì} u obrazloènjudono{enja tog nare|enja ukazuje na po{tivanje propisa i sprje~avanje eventualnihzloupotreba (“... da bi se i dalje po{tovali propisi i na taj na~in spre~ile eventualnezloupotrebe”; “... isklju~ivo u skladu sa vaè}im propisima”). O~igledno je “zaboravio”da su upravo njegovo nare|enje i druge aktivnosti s tim u vezi zlo~ina~kog karaktera,a ne, kako on tvrdi, po{tivanje propisa i sprje~avanje eventualnih zloupotreba.

3. - Komanda 608. TSB SSNO, }e nakon odobrenja takti~kihnosilaca (rodova i slu`bi SSNO), pripremati re{enja za ustupanjesredstava NVO jedinicama TO.

4. — Komande korpusa i pozadinskih baza su obavezne daizveštavaju takti~ke nosioce ove komande o realizaciji donetihrešenja o ustupanju sredstava NVO jedinicama TO.

5. - Materijalno zaduènje komandi - štabova jedinica TO sadodeljenim sredstvima NVO iz rezervi JNA, vršiti u duhupostoje}ih propisa o materijalnom knjigovodstvu i evidenciji uJNA.

6. - Snabdevanje angaòvanih jedinica TO borbenimpotrebama, po osnovi utroška, vršiti organizovano preko jedinica- ustanova na koje su oslonjene po šemi pozadinskog obezbe|enja.Postupak je u svemu isti kao i za sve jedinice oja~anja”.142

Jugoslovenska narodna armija je, u skladu sa nare|enjemGeneral{taba Oruànih snaga SFRJ, posebno od 30. decembra 1991,nare|enjem generala Kukanjca od 9. januara 1992. i instrukcijamaSaveznog sekretarijata za narodnu odbranu (naro~ito od 21. februara i20. aprila 1992.), naoruàvala i opremala srpske oruàne jediniceteritorijalne odbrane i milicije, kao i druge srpske oruàne jedinice,kako u Bosni i Hercegovini, tako i u Hrvatskoj. Na taj na~in JNAje naoruàla, opremila, popunila i obu~ila srpsko stanovni{tvo urukovanju i ga|anju pje{adijskim i artiljerijskim naoruànjem,{to potvr|uju brojna dokumenta.143

Paradràvni srpski Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane BosanskiPetrovac, kao “jedina vojna jedinica na teritoriji” te op{tine je, “sobzirom na politi~ko-bezbjednosnu situaciju u Jugoslaviji”, aposebno dislociranje jedinica JNA iz Hrvatske na to podru~je, krajem

627

142 AIIZ, inv. br. 2-2815, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. broj 31/103-6-1, 9.januara 1992. — Na li~nost komandanta.

I general Milutin Kukanjac, kao i njegov pretpostavljeni (general Blagoje Adì}),govori o “po{tivanju” propisa i “spre~avanju” eventualnih zloupotreba. O~igledno jeslijedio svoga komandanta u zlo~ina~kim namjerama i djelovanju.

143 AIIZ, inv. br. 2-195, 196, 198 i drugi.

1991. razmatrao organizacijsko-formacijske popune na formiranjuvojnih jedinica i donio zaklju~ak da se obrati JNA, radi obezbje|enjamaterijalnih sredstava. Komandant tog {taba, rezervni kapetan I klaseObrad Vrìna, 13. decembra 1991. je, s tim u vezi, uputio zahtjev Str.pov. br. 06/190-1 Vojnoj po{ti 1754 Bosanski Petrovac i Komandi 530.pozadinske baze za dodjelu pje{adijskog i artiljerijskog naoruànja,municije i odje}e za vojnike.144

Nakon {to je dobila navedeni zahtjev Komanda 530. pozadinskebaze je, “sagledavaju}i zadatke koje imaju novoformirane jediniceOp[TO /op{tinski {tab teritorijalne odbrane - prim. S. ^./ B. Petrovac”i “procjenom politi~ko-bezbjednosne situacije u {irem okruènjuzone odgovornosti 530. PoB” /pozadinske baze — prim. S. ^./, do{lado zaklju~ka da su isti u “funkciji kontrole teritorije, upravnih irokadnih komunikacija, za{tite objekata od posebnog zna~aja isadejstva sa jedinicama JNA u eventualnom izvo|enju b/d/borbenih dejstava - prim. S. ^./ na ovim prostorima”. Imaju}i u viduda su organizacijsko formacijske pripreme na formiranju navedenihjedinica Op{tinskog {taba teritorijalne odbrane B. Petrovac “ve}

628

144 AIIZ, inv. br. 2-175, Op{tinski {tab teritorijalne odbrane Bosanski Petrovac,Str. pov. br. 06/190-1, 13. decembar 1991. - Vojnoj po{ti 1754 Bosanski Petrovac; Isto,inv. br. 2-176, Komanda 530. pozadinske baze, Str. pov. br. 25-1, 3. januar 1992. - Komandi5. Vojne oblasti. Tom prilikom traèna su sljede}a materijalno-tehni~ka sredstva :

1. pi{tolj 7, 62 mm 40 komada2. automatski pi{tolj 7, 65 mm 15 komada3. automatska pu{ka 7, 62 mm 130 komada4. pu{komitraljez 7, 62 mm (7, 9 mm) 60 komada5. minobaca~ 60 mm 12 komada6. minobaca~ 82 mm 10 komada7. minobaca~ 120 mm 3 komada8. bestrzajni top 82 mm 6 komada9. ru~ni baca~ raketa 90 mm 20 komada10. ru~ni baca~ M-57 40 komada11. ru~ni baca~ raketa 64 mm (“zolja”) 200 komada12. ru~na-odbrambena bomba 400 komada13. busola lakog tipa 3 komada14. borbeni kompleti municije za pje{adijsko naoruànje 2 komada15. komplet odje}e za vojnike 1200 komada (Isto).

uspe{no sprovedene”, zastupnik komandanta 530. pozadinske baze,pukovnik Milorad [kondri}, ocijenio je da bi “popunom sa traènimMS /materijalna sredstva - prim. S. ^./ dobili dodatne snage naizvr{avanju navedenih zna~ajnih zadataka za JNA”, te je Komandi5. vojne oblasti predloìo da se navedeni zahtjev u “{to je mogu}ekra}em roku pozitivno rije{i”. Pri tome je posebno napomenuo da se“sa teritorije SO /Skup{tine op{tine - prim. S. ^./ B. Petrovac i dosada ve} uspje{no vr{ilo mobiliziranje v/o /vojni obveznici - prim.S. ^./ i dobrovoljaca, koji su se vrlo aktivno uklju~ili i potrudili uizvr{enju zadataka jedinica 5. K i 9. K /K — korpus - prim. S. ^./ i200. VB /vazduhoplovna baza — prim. S. ^./, {to potvr|uje da se radio stanovni{tvu ~vrsto motivisanom na za{titi zajedni~ke domovinei koje je vrlo pozitivno opredeljeno prema JNA u cjelini”.145

Komanda 2. vojne oblasti, odnosno zastupnik na~elnika Tehni~keslu`be pukovnik Gradimir Petrovi}, 8. januara 1992. Komandi 530.pozadinske baze izdao je naredbu, Pov. br. 32/198-5, da za potrebe tzv.Op{tinskog {taba Teritorijalne odbrane Bosanski Petrovac izda sljede}evrste i koli~ine municije :

a) iz skladi{ta municije Biha} :

- metak 7,62 mm za pi{tolj 2.100 komada

- metak 7,65 mm obi~no zrno 1.500 komada

- metak 7,62 mm, probojno-zapaljivo zrno za automatsku pu{ku 3.780 komada

- metak 7,62 mm, obi~no zrno za automatsku pu{ku 27.720 komada

- metak 7,62 mm, obiljeàvaju}e zrno za automatsku pu{ku 7.560 komada

b) iz skladi{ta municije Donji Lapac :

- mina trenutna za minobaca~ 60 mm 1.440 komada

629

145 AIIZ, inv. br. 2-176, Komanda 530. pozadinske baze, Str. pov. br. 25-1, 03.januar 1992. — Komandi 5. vojne oblasti.

c) iz skladi{ta municije Bosanski Novi :

- mina trenutna za minobaca~ 82 mm 1.200 komada

- mina kumulativna za ru~ni baca~ M-57 320 komada

- bomba ru~na M-75 420 komada.146

Za popunu 6. li~ke divizije Komanda 5. vojne oblasti je 2. januara1992. (Pov. br. 32/205-3) od Komande 608. Tehni~ko snabdjeva~kebaze SSNO-a hitno traìla sljede}e naoruànje :

- automatska pu{ka 7,62 mm M-70 B1 100 komada

- automatska pu{ka 7,62 mm M-70 AB2 300 komada

- poluautomatska pu{ka 7,9 mm, snajper, M-76 100 komada

- minobaca~ 60 mm M-57 40 komada

- minobaca~ 82 mm M-69 A 16 komada.147

Predsjednik Skup{tine op{tine Sanski Most i zamjenik komandantaTO Sanski Most, Nedeljko Ra{ula i Sveto Mr|a, dostavili su januara1992. JNA “Specifikaciju potreba naoruànja, opreme i MTS zaorganizaciju odbrane srpskog naroda podru~ja Skup{tine op{tineSanski Most”. Za popunu jedinica Tertorijalne odbrane traìli susljede}e vrste i koli~inu oru`ja i materijalno-tehni~kih sredstava :

1. minobaca~ — 82 mm 2 komada

2. minobaca~ — 120 mm 4 komada

3. minobaca~ — 60 mm 16 komada4. BOT - 4 komada5. LPAT — 20 mm 4 komada6. TOP, Haubica-105 mm-155 mm 2 komada7. BOV 2 komada

630

146 AIIZ, inv. br. 2-177, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-5, 08. januar1992. — Komandi 530. pozadinske baze i Op[TO Bosanski Petrovac.

147 AIIZ, inv. br. 2-222, Komanda 5. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-3, 02. 01.1992. - Komandi 608. TSB SSNO i drugima.

Navedena sredstva je, po ocjeni pukovnika Gradimira Petrovi}a, zastupnikana~elnika Tehni~ke slu`be Komande 5. Vojne oblasti, trebalo “isporu~iti” 530. pozadinskojbazi, “koja }e izvr{iti distribuciju do krajnjih primaoca”.

8. tenk 2 komada9. snajper pu{ke — 7,9 mm

(2 sa priklju~kom za no}no ga|anje) 80 komada10. PM M-84 10 komada11. MES, PP-PR, MI 300-400 komada12. eksploziv 2000 kilograma13. AP 800 komada14. PAP 300 komada15. LRL-128mm 4 komada16. signalni pi{tolj 20 komada17. ZOLJA 900 komada18. inicijalne kapsule 300 komada19. dvogledi IC za no}no osmatranje 3 komada20. pasivni ni{an (4 za AP, 5 za snajper) 9 komada21. sredstva veze

- RU 12 10 komada- RU 3 6 komada

22. poljska kuhinja komplet 2 komada23. prigu{iva~i:

- za snajperske pu{ke 15 komada- za automatske pu{ke 5 komada

24. busole ru~ne 50 komada

25. vozilo veze 1 komad

26. OSA 9 komada

27. komplet uniforme maskirne 120 komada

28. SDO (suhi dnevni obrok) 5.000-7.000 komada

29. municija 10 borbena kompleta.148

631

148 AIIZ, inv. br. 2-2820, Skup{tina op{tine Sanski Most — Komandi JNA Beograd,Specifikacija potreba naoruànja, opreme i MTS za organizaciju odbrane srpskognaroda podru~ja Skup{tine op{tine Sanski Most.

Taj je zahtjev Komanda 530. pozadinske baze 28. januara 1992.dostavila Komandi 2. vojne obalsti, u skladu sa njenim nare|enjem,pov. br. 31/103-6-1, od 9. januara 1992.149

Nakon {to je dobio zahtjev, general-major Ratko Mili}evi}(pomo}nik komandanta za pozadinu 2. vojne oblasti), 10. februara 1992.proslijedio ga SSNO — Tehni~koj upravi, u skladu sa nare|enjemna~elnika G[ OS SFRJ, pov. br. 2268-1, od 30. decembra 1991, “samolbom da se sa I i III Uprava G[ OS /General{tab Oruànih snaga— prim. S. ^./ i drugim nadle`nim organima razmotri opravdanostzahteva i donese odgovaraju}a odluka”. Iako je naveo da jeKomandi 2. vojne oblasti zahtjev dostavljen “mimo organa TO zbog‘nepoverenja’ potpisnika zahteva prema postavljenim organimau TO” i da se “u zahtevu ne navodi da li postoji formacija jedinice zakoju se traì naoruànje i oprema”, jer se “iz priloène specifikacijene moè zaklju~iti o kakvoj se jedinici radi”, general Mili}evi} jekonstatovao da “ukoliko postoji odre|ena formacija jedinica TO ilise procjenjuje da bi ista mogla biti formirana mi{ljenja smo da bitrebalo dodeliti pripadaju}e naoruànje i opremu u skladu samogu}nostima”.150

Generalmajor Du{an Koturovi}, na~elnik Vojne po{te 4509 uBeogradu, je, “na osnovu nastalih potreba”, 7. februara 1992. Vojnojpo{ti 9808 u Pan~evu izdao naredbu Pov. br. 11/9 da za potrebe 3.odreda Teritorijalne odbrane u sastavu 10. partizanske divizije, ~ije se

632

Taj je zahtjev obrazloèn na sljede}i na~in :

“S obzirom, da nismo u mogu}nosti da bilo {ta uradimo preko komandantaTO u Sanskom Mostu koji je muslimanske nacionalnosti i na to mjesto postavljenod strane SDA u Sanskom Mostu, a njihov zajedni~ki rad u proteklih godinu danase odnosio na javno djelovanje na ru{enju JNA i Jugoslavije kao zajedni~ke dràveravnopravnih naroda i narodnosti. @elimo da se samoorganizujemo i osposobimoza odbranu Sanskog Mosta i naroda koji èli da ostane u Jugoslaviji. Pri tom sestavljamo direktno pod komandu JNA. Nadamo se da }ete nam u ovom te{komtrenutku pruìti neophodnu pomo} i da }emo zajedni~ki odbraniti na{u domovinu”(Isto).

149 AIIZ, inv. br. 2-2822, Komanda 530. pozadinske baze, Pov. br. 188-2, 28.januar 1992. — Komandi 2. vojne oblasti.

150 AIIZ, inv. br. 2-2822, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 31/103-6/2, 10.februara 1992. — SSNO — Tehni~ka uprava.

komandno mjesto nalazilo u selu @ivaja (op{tina Kostajnica, Hrvatska),izda nalog za preraspodjelu sljede}ih sredstava :

1. protiv oklopni top 76 mm M-42 sa 3 borbena kompleta municije 6 komada

2. samohodno oru`je 76 mm M-18 sa 3 borbena kompleta municije 6 komada.151

Komanda 2. vojne oblasti je, na osnovu nare|enja General{tabaOruànih snaga SFRJ, Uprave artiljerije (Pov. br. 11-9 od 7. februara1992. ) komandama 993., 530. i 405. pozadinske baze i Komandi 5.korpusa 22. februara 1992. izdala nare|enje (Pov. br. 32/148-60) da se,za popunu 3. odreda Teritorijalne odbrane 10. partizanske divizije 5.korpusa JNA, izdaju sljede}e vrste i koli~ine municije :

a) iz 1. skladi{ta municije Kr~marice - Banja Luka

- metak 76 mm, trenutno-fugasni za SO M18 161 komada

- metak 76 mm, pancirni za SO M18 180 komada

- metak 76 mm, potkalibarno za SO M18 36 komada

b) iz 2. skladi{ta municije Mrkonji} Grad

- metak 12,7 mm, pancirno zapaljivo i pancirno zapaljivo obiljeàvaju}e zrno za Browing 4.400 komada

- bomba ru~na M-75 150 komada

- metak 76 mm, trenutno fugasni za top M-42 450 komada

- metak 76 mm, kumulativni sa rotiraju}im zrnom za top M-42 450 komada

c) iz 3. skladi{ta municije Biha}

- metak 76 mm, potkalibarno za SO M18 144 komada

633

151 AIIZ, inv. br. 2-224, Vojna po{ta 4509 Beograd, Pov. br. 11-9, 07. januar 1992.- Vojnoj po{ti 9808 Pan~evo. Navedena sredstva je trebalo izuzeti iz 2. vojne oblasti.

d) iz 2. skladi{ta municije Golubi}

- metak 76 mm, trenutno fugasni za SO M18 290 komada.152

Takozvana Srpska stanica javne bezbjednosti Bosanski Petrovacse, 6. februara 1992. obratila JNA, odnosno Vojnoj po{ti 1754 BosanskiPetrovac i Komandi 530. pozadinske baze, i zatraìla “pozajmicu”borbenih sredstava i opreme radi opremanja “rezervnog i aktivnogsastava milicije”. Tom prilikom su traèna sljede}a borbena sredstvai oprema :

- snajperske pu{ke, sa odre|enim brojem borbenih kompleta municije 50 komada

- “zolja” 250 komada

- “osa” 150 komada

- ~izme za teren 240 pari

- pulovera 250 komada

- rukavice i dr.153

Polaze}i od ocjene da se “rezervni i aktivni sastav milicijekroz svoju obuku nije obu~avao oko rukovanja sa ovim borbenimsredstvima”, Ljubomir Kerkez, na~elnik navedene paradràvnestanice javne bezbjednosti je od Komande 530. pozadinske baze traìoi pomo} “oko realizacije obuke u rukovanju i ga|anju sa ovimsredstvima u rezervnim stanicama milicije”.154

Paradràvni Srpski okru`ni {tab teritorijalne odbrane Biha} se, 18.februara 1992. (Str. pov. br. 06/1-1/92) obratio Komandi 450. pozadinske

634

152 AIIZ, inv. br. 2-225 i 2-227, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-60,22. februar 1992. - komandama 993, 530. i 405. pozadinske baze i Komandi 5. korpusa.

153 AIIZ, inv. br. 2-234, Ministarstvo za unutra{nje poslove, Centar slu`bi bezbjednostiBiha}, srpska Stanica javne bezbjednosti Bosanski Petrovac, Str. pov. br. 01-06/92, 06.februar 1992. - Vojnoj po{ti 1754 Bosanski Petrovac. Isto, inv. br. 2-223, Komanda530. pozadinske baze, Str. pov. br. 267-2, 17. februar 1992. - Komandi 2. vojne oblasti.

154 Isto.

baze za popunu sa 2.000 komada pje{adijskog naoruànja, dvaborbena kompleta municije i 850 kompleta vojne opreme (odje}e iobu}e) u cilju formiranja “jedinice od srpskog naroda”.155

Nakon {to je dobila navedene zahtjeve tzv. Stanice javne bezbjednostiBosanski Petrovac i srpskog Okru`nog {taba teritorijalne odbraneBiha}, Komanda 2. vojne oblasti se, u skladu sa nare|enjem na~elnikaGeneral{taba Oruànih snaga SFRJ (Pov. br. 2268-1) od 30. decembra1991, 3. marta 1992. (Pov. br. 32/205-16) (“Vojna tajna-Poverljivo”)obratila Tehni~koj upravi Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu, sazahtjevom da se odobri popuna tih jedinica naoruànjem i opremom.156

Vojna po{ta 5027 Sarajevo je, na osnovu zahtjeva Vojne po{te4022 iz Banja Luke, (Pov. br. 18/4-35) od 26. marta 1992. da joj se za“kvalitetniju popunu jedinica i opremanje dobrovoljaca” hitnoobezbijedi 2.000 komada automatskih pu{aka 7,62 mm, 30. marta odobrilaizdavanje 986 komada automatskih pu{aka 7,62 mm. Interesantno jeista}i da je pomenuta jedinica u Banjoj Luci tada raspolagala sa17.571 komada automatskih pu{aka navedenog kalibra, a da je poformaciji “sljeduje 21.901 komad”.157

Popuna paradràvnih srpskih jedinica i {tabova teritorijalne odbrane,kao i organa i jedinica milicije, sa materijalno-tehni~kim i intendantskimsredstvima (pje{adijsko i artiljerijsko naoruànje, tenkovi, municija,minsko-eksplozivna sredstva, sredstva veze, intendantska tehnika za rad u

635

155 AIIZ, inv. br. 2-232, /Srpski/ Okru`ni {tab TO Biha}, Str. pov. br. 06/1-1/92,18. februar 1992. - Komandi 405. pozadinske baze. Komanda 405. pozadinske baze jenavedeni zahtjev “ovog {taba TO Biha}” dostavila Komandi 2. vojne oblasti nali~nost generalmajora Ratka Mili}evi}a, jer je ta “jedinica nadle`na za re{avanje pozahtevu”, sa molbom da se taj zahtjev razmotri u duhu nare|enja na~elnikaGeneral{taba Oruànih snaga SFRJ - br. 2268-1, od 30. decembra 1991. i nare|enjaKomande 2. vojne oblasti br. 31/103-6-1, od 09. januara 1992. (AIIZ, inv. br. 2-231,Komanda 405. pozadinske baze, Str. pov. br. 200-2, 18. februar 1992. - Komandi 2.vojne oblasti).

156 AIIZ, inv. br. 2-230, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-16, 03. mart 1992.- Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - Tehni~koj upravi.

157 AIIZ, inv. br. 2-236, Vojna po{ta 4022, Pov. br. 18/4-35, 26. mart 1992. BanjaLuka - Vojnoj po{ti 5027 Sarajevo; Isto, inv. br. 2-235, Vojna po{ta 5027 Sarajevo, Pov.br. 32/205-24, 30. mart 1992. - vojnim po{tama 5290 i 4022 Banja Luka.

poljskim uslovima, oprema) i materijalnim rezervama neposredno jevr{ena od Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu i njegovihkomandi, jedinica i ustanova. Tim aktivnostima je li~no komandovaona~elnik General{taba Oruànih snaga SFRJ generalpukovnik BlagojeAdì}. Tako je 13. marta 1992. u Komandi 6. operativne grupe ([tabu Plitvi~kim Jezerima) odràn sastanak izme|u predstavnika Saveznogsekretarijata za narodnu odbranu, 2. vojne oblasti, komandi korpusa ipredstavnika Ministarstva unutra{njih poslova i paradràvnog Glavnog{taba teritorijalne odbrane Republike Srpska Krajina, kojim je rukovodiozamjenik na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ. Na tom susastanku, “u vezi sa popunom sa MTS i MR /materijalno - tehni~kasredstva i materijalne rezerve - prim. S. ^./ jedinica i {tabova TO, kaoi organa i jedinica milicije” zauzeti sljede}i stavovi :

1) paradràvni organi i jedinice milicije “}e dobiti 20.000 kompletaobu}e i 100 terenskih m/v” /motornih vozila - prim. S. ^./. Za ostalasredstva “MUP je imao obavezu da dostavi zahtjeve za popunu”(prioritet u popuni je dat srpskim jedinicama milicije, teritorijalneodbrane i pje{adijskim odredima);

2) komande korpusa su obavezne da, iz svojih sredstava, izvr{epopunu po formaciji jedinica i {tabova TO i milicije ispravnimnaoruànjem i opremom. “Za nedostaju}a sredstva obrati}e seKomandi 2. VO, koja zahteve koje ne moè re{iti dostavljanadle`nim organima SSNO”; i

3) popuna korpusa “nedostaju}im i opravka neispravnihMTS”, kao i popuna “nedostaju}ih rezervi, bi}e izvr{ena nakonpredislokacije”.158

Generalpukovnik Milutin Kukanjac je sa navedenim zaklju~cima7. aprila 1992. (Str. pov. br. 31/101-230) upoznao komande 9, 10. i 5.korpusa, napominju}i da su du`ni postupiti “po zaklju~cima koji sudoneti na pomenutom sastanku”. Pored toga, on je posebno naglasio

636

158 AIIZ, inv. br. 2-127, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2201, 13.april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine(pozadinski izvje{taj - OP 54); Isto, inv. br. 2-134, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov.br. 10/36-2383, 20. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snagaSFRJ - za Sektor pozadine (pozadinski izvje{taj - OP 61).

da komande pomenutih korpusa popunu sredstava treba da vr{e premaformaciji, s tim da “za sva sredstva koja se traè preko formacije”traè odobrenje za popunu. General Kukanjac je komandante pomenutihkorpusa upoznao i sa ~injenicom da je Komanda 2. vojne oblastinaknadno primila formacije pozadinskih baza operativnih zona ipozadinskih baza Glavnog {taba teritorijalne odbrane i milicije RepublikeSrpka Krajina za popunu ratnim materijalnim rezervama. Pri tome jenapomenuo da je “odre|en broj i vrsta vozila iz AF /armijski fond —prim. S. ^./ kojima se popunjavaju jedinice i {tabovi TO”.159

Za potrebe paradràvnog [taba teritorijalne odbrane 3. operativnezone za Baniju i Kordun sa pri{tapskim jedinicama prostorne struktureop{tinskih {tabova teritorijalne odbrane kolaboracionisti~ke SrpskeAutonomne Oblasti Krajina (zahtjev broj 405-1, od 13. marta 1992.)su, u skladu sa navedenim dogovorom u Sekretarijatu za narodnuodbranu, odobrena sljede}a materijalno-tehni~ka i intendantskamaterijalna sredstva :

- pi{tolj 7,62 mm 50 komada

- pi{tolj 7,65 mm (“{korpion”) 40 komada

- poluautomatska pu{ka 7,62 mm 500 komada

- automatska pu{ka 7,62 mm 300 komada

- pu{ka M-48 7,9 mm 400 komada

- pu{komitraljez 7,9 mm 50 komada

- pu{komitraljez 7,62 mm 300 komada

- pu{ka snajper 30 komada

- pu{komitraljez 84 mm 9 komada

- “zolja” 500 komada

- “osa” 50 komada

- strijela 2-M 40 komada

- protivavionski top 20/1 40 komada

- protivavionski top 20/3 40 komada

- ROB M-75 1.500 komada

637

159 AIIZ, inv. br. 2-183, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/101-230, 07.april 1992. - Komandi 9. korpusa.

- za{titna maska 3.000 komada

- metak 7,62 mm za TT 4.200 komada

- metak 7,65 mm za {korpion 12.000 komada

- metak 7,62 mm za poluautomatsku i automatsku pu{ku i pu{komitraljez 435.000 komada

- metak 7,9 mm za pu{ku M-48 60.000 komada

- metak 7,9 mm za snajper 9.000 komada

- tromblon trenutni 1.000 komada

- tromblon kumulativni 1.000 komada

- dvogled sa infracrvenim ure|ajem 19 komada

- snajperski infracrveni ure|aj 18 komada

- centrala telefonska TICI-10 9 komada

- kalemovi telefonske ìce 50 komada

- radio-ure|aj RTU-100 10 komada

- dvogled artiljerijski 30 komada

- busola artiljerijska 40 komada

- akumulator 180 A/^ 12 V 2 komada

- akumulator 130 A/^ 24 V 2 komada

- alat mehani~ara veze 9 komada

- baterija 4,5 V 200 komada

- baterija 1,5 V 100 komada

- ispravlja~ za punjenje akumulatora 9 komada.160

Komanda 2. vojne oblasti je, na osnovu nare|enja Saveznogsekretarijata za narodnu odbranu (DT br. 892-1 od 27. februara 1992.)1. aprila 1992. izdala nare|enje (Pov. br. 14/20-38) na~elniku Pozadinskeslu`be 2. vojne oblasti da Teritorijalnoj odbrani tzv. zapadne Slavonije,u vezi sa njenim organizacijsko-formacijskim promjenama i potrebama

638

160 AIIZ, inv. br. 2-239, Srpska Autonomna Oblast Krajina, [tab TO III operativnezone Banije i Korduna, br. 405-1, 23. mart 1992, Vojni} - 530. pozadinskoj bazi BosanskiPetrovac; Isto, inv. br. 2-237, Komanda 530. pozadinske baze, Str. pov. br. 863-3, 31.mart 1992. - Komandi 2. vojne oblasti.

popune, iz sastava jedinica 5. korpusa i 993. pozadinske baze izvr{ipripreme i predaju, po sljede}em spisku :

- protivavionski top-PAT 20/1mm, M-75(10 iz sastava jedinica 5. korpusa i

6 iz 993. pozadinske baze) 16 komada

- lansirni mehanizam “S-2 M”(iz sastava jedinica 5. korpusa) 12 komada

- plan{eta 60 x 60 1 primjerak.161

Za potrebe tzv. Zonskog {taba Teritorijalne odbrane zapadnaSlavonija, a na osnovu akta Vojne po{te 4509 Beograd (Pov. br. 173-2),od 27. marta 1992. i telegrama Vojne po{te 9808 Pan~evo (Pov. br. 11-200/1), od 7. aprila 1992. dostavljena su sljede}a sredstva :

- protivoklopni lansirni komplet 9k-11 24 komada

- artiljerijski durbin 8 komada

- artiljerijska busola 16 komada

- artiljerijski termometar 6 komada

- artiljerijski logaritam iz Vojne po{te 9802 Visoko 16 komada.162

Savezni sekretarijat za narodnu odbranu je po~etkom 1992. donioodluku da se materijalno-tehni~ka sredstva za potrebe tzv. Zonskog {tabateritorijalne odbrane zapadna Slavonija ustupaju “bez naknade”. Uskladu sa tom odlukom i na osnovu odobrenja Uprave pje{adije (Pov.br. 289-2), od 26. marta 1992, zatim na osnovu telegrama Komande608. Tehni~ke snabdjeva~ke baze SSNO (Pov. br. 1194-2), od 8. aprila1992, te na osnovu “hitne potrebe na terenu” i zahtjeva tzv. Zonskog{taba teritorijalne odbrane zapadne Slavonije, Komanda 2. vojneoblasti je 10. aprila 1992. Komandi 5. korpusa izdala naredbu (Pov. br.32/205-28) da se toj paradràvnoj tvorevini iz 5. korpusa izdajusljede}a materijalno-tehni~ka sredstva (naoruànje i oprema) :

- poluautomatski pi{tolj 383 komada

639

161 AIIZ, inv. br. 2-178, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 14/20-38, 01. april 1992.- na~elniku Pozadinske slu`be 2. vojne oblasti.

162 AIIZ, inv. br. 2-184, Vojna po{ta 9808, Pov. br. 11-200/1, 07. april 1992.Sarajevo, - Komandi 2. vojne oblasti.

- automatski pi{tolj 78 komada

- poluautomatska pu{ka 7,9 mm snajper 135 komada

- torbica za no{enje tromblonske mine 324 komada

- ru~ni dvogled 589 komada- ru~na busola 393 komada- kurvimetar 102 komada- poljski periskop 5 komada- univerzalna, ko`na, jednodijelna fi{eklija 3.839 komada- signalni pi{tolj 103 komada- mitraljez 109 komada- minobaca~ 60 mm 36 komada- minobaca~ 82 mm 24 komada- bestrzajni top 46 komada- poluautomatska pu{ka 327 komada- pu{komitraljez 116 komada.163

Komanda 2. vojne oblasti je, na osnovu zahtjeva Komande 10.korpusa (Str. pov. br 20/40-2009), od 5. aprila 1992, u prvoj poloviniaprila 1992. za popunu jedinica tzv. Operativne zone Kordun odobrilasljede}a tehni~ko-materijalna sredstva (municiju i minsko-eksplozivnasredstva) :

- metak za pi{tolj 7,62 mm obi~no zrno 6.300 komada

- metak za pi{tolj 7,65 mm obi~no zrno 4.000 komada

- metak za pu{ku 7,9 mm snajper obi~no zrno 19.800 komada

- metak pancirno zrno 10.800 komada

- metak obiljeàvaju}e zrno za automatsku i poluautomatsku pu{ku,pu{komitraljez i mitraljez 7,62 mm 380.800 komada

640

163 AIIZ, inv. br. 2-186, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-28, 10. april1992. - Komandi 5. korpusa.

- metak pancirno zrno 175.840 komada

- metak za mitraljez 12,7 mm “browing”, pancirno zrno 9.600 komada

- metak za ru~ni baca~ M-57, kumulativna mina 872 komada

- metak za tromblon pu{~ani, kumulativna mina 2.352 komada

- metak za bestrzajni top 82 mm, trenutno kumulativno zapaljivo zrno 2.232 komada

- ru~na odbrambena bomba M-75 15.360 komada

- protiv-oklopna bomba 1.170 komada

- metak 26 mm signalni (svih boja) 8.500 komada

- trenutna laka mina za minobaca~ 120 mm 172 komada

- trenutna te{ka mina 3.360 komada

- raketa 9m-14m (za li~ni komplet 9-m11) 3.044 komada

- raketa 9m-32m (za li~ni komplet “Strela 2-m”) 198 komada

- trenutna fugasna granata za top 100 mm na tenku T-55 1.486 komada

- pancirni obiljeàvaju}i 894 komada

- kumulativni 820 komada

- pancirni zapaljivi metak za protivavionskimitraljez 12,7 mm na tenku T-55 7.488 komada

- metak za mitraljez 7,62 mm obi~no zrno 172.800 komada

- metak za mitraljez 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno 49.680 komada

- metak za mitraljez 7,62 pancirno zapaljivo zrno 24.840 komada

641

- pje{adijska nagazna mina 7.950 komada

- upalja~ specijalni mehani~ki 30 komada

- upalja~ specijalni hemijski 30 komada

- upalja~ specijalni elektri~ni 15 komada

- upalja~ specijalni vremenski 15 komada.164

Uprava inìnjerije je, na osnovu zahtjeva tzv. Gavnog {tabaTritorijalne odbrane samozvane Republike Srpska Krajina (Pov. br. 220/92.od 24. marta 1992.) 6. aprila 1992. za potrebe navedene paradràvnetvorevine dostavila spisak minsko-eksplozivnih sredstava, koje jetrebalo “e{alonirati i ~uvati kao rezervu” :

- trotil eksploziv 10.000 kilograma

- plasti~ni eksploziv 5.000 kilograma

- protiv-pje{adijska mina usporavaju}eg dejstva 30.000 komada

- protiv-avionska mina 3.000 komada

- mina rasprskavaju}a usporenog dejstva 1.500 komada

- sporogore}i {tapin 3.000 metara

- detoniraju}i {tapin 30.000 metara

- detonatorska kapisla br. 3 3.000 komada

- detonatorska elektri~na kapisla 3.000 komada.165

Vojna po{ta 5027 Sarajevo je, na osnovu zahtjeva Vojne po{te4022 Banja Luka (Pov. br. 18/4-37 od 1. aprila 1992) 8. aprila 1992.(Pov. br 32/205-28) navedenoj vojnoj po{ti izdala sljede}a materijalno-tehni~ka sredstva :

- automatski pi{tolj 7,65 mm M-61 40 komada

- poluautomatska pu{ka 7,9 mm, snajper M-76 166 komada

- automatska pu{ka 7,62 mm, M-70AB2 111 komada

642

164 AIIZ, inv. br. 2-181, Komanda 10. korpusa, Str. pov. br. 20/40-2009, 05. april1992. - Komandi 2. vojne oblasti (Tehni~ka slu`ba).

165 AIIZ, inv. br. 2-182.

- pu{komitraljez 7,62 M-72B1 214 komada

- mitraljez 7,9 mm 344 komada

- pi{tolj M-52 za mitraljez 7,9 mm 12 komada

- ru~ni baca~ raketa 90 mm M-79 22 komada



- bestrzajni top 82 mm M-60A1 2 komada

- {ljem M 59/85 164 komada

- izvi|a~ki dvogled 7x40 90 komada

- artiljerijska busola PAB-ZAT 16 komada

- pult 9S415 24 komada.166

Komanda 2. vojne oblasti je 5. korpusu, na osnovu zahtjevanjegove komande (Pov. br. 18/4-37 od 1. aprila 1992.) 13. aprila 1992.(Pov. br. 32/205-28) izdala sljede}a tehni~ko-materijalna sredstva :

- automatski pi{tolj 7,65 mm 44 komada

- signalni pi{tolj 26 mm 103 komada

- minobaca~ 60 mm 22 komada

- bestrzajni top 82 mm 26 komada

- univerzalna, ko`na, jednodijelna fi{eklija 4.340 komada

- izvi|a~ki dvogled 6x30 262 komada

- poljski periskop 16 komada.167

Srpska op{tina Bosanska Krupa se u drugoj polovini aprila 1992.obratila Komandi 530. pozadinske baze i 10. korpusu “za pomo} uformiranju jedinica TO i njihovo obezbe|enje intendantskim itehni~kim MS (prvenstveno naoruànje i municija)”. Pomo}nikkomandanta za pozadinu Komande 10. korpusa, pukovnik Grujo Bori} je,“imaju}i u vidu nare|enje Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu

643

166 AIIZ, inv. br. 2-189, Vojna po{ta 5027 Sarajevo, Pov. br. 32/205-28, 08. april1992. - Vojnoj po{ti 8248 Knin i Vojnoj po{ti 4022 Banja Luka.

167 AIIZ, inv. br. 2-192, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-28, 13. april1992. - Komandi 5. korpusa i Komandi 744. pozadinske baze.

(Str. pov. br. 359-1) od 21. februara 1992. godine, kao i trenutnupoliti~ku situaciju na teritoriji ove op{tine”, obavje{tavaju}i Komandu2. vojne oblasti, u telegramu (Str. pov. br. 19/81-442) od 23. aprila 1992.iznio mi{ljenje “da im treba odobriti odre|ena MS koje bi izdala530. PoB” /pozadinska baza - prim. S. ^./. Generalpukovnik MilutinKukanjac je, “imaju}i u vidu hitnost realizacije zadatka na formiranjujedinica” TO srpske op{tine Bosanska Krupa, a u skladu sa nare|enjemSaveznog sekretarijata za narodnu odbranu (Str. pov. br. 359-1 od 21.02. 1992.), 24. aprila 1992. (Str. pov. br. 31/103-40-1) naredio Komandi10. korpusa i Komandi 530. pozadinske baze da iz “vi{kova ujedinicama 10. korpusa i raspoloìvih rezervi u 530. PoB” izdajunaoruànje, municiju i opremu za novoformirane jedinice TO SO/teritorijalne odbrane Skup{tine op{tine - prim. S. ^./ Bosanska Krupa.Tom prilikom general Kukanjac je posebno naglasio da “nedostaju}asredstva” telegramom traè od Tehni~ke uprave Saveznog sekretarijataza narodnu odbranu, sa “pozivom na Nare|enje Na~elnika G[ OS/General{tab Oruànih snaga - prim. S. ^./ SFRJ (Pov. broj 2268-1od 30. 12. 1991. godine) i moju saglasnost”.168

Usmjeravaju}i posebnu aktivnost na dezintegraciju Ministarstvaunutra{njih poslova Bosne i Hercegovine,169 JNA je, u skladu sa

644

168 AIIZ, inv. br. 2-195, Komanda 10. korpusa, Str. pov. br. 19/31-442, 23. april1992. - Komandi 2. vojne oblasti. Isto, inv. br. 2-196, Komanda 2. vojne oblasti, Str.pov. br. 31/103-40-1, 24. april 1992. - Komandi 10. korpusa i Komandi 530. pozadinskebaze (na li~nost komandanta).

169 Zna~ajno mjesto u pripremi agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinipripadalo je Kontraobavje{tajnoj slu`bi JNA (KOS) i Saveznom sekretarijatu zaunutra{nje poslove (SSUP). Neophodno je pri tom imati u vidu odnos KOS-a i SSUP-a prema Ministarstvu unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine. Naime, Srpska demokratskastranka Bosne i Hercegovine je, kao klju~na KOS-ova poluga, odmah nakon formiranja,kontinuirano pratila stanje u Ministarstvu unutra{njih poslova Republike Bosne iHercegovine, po~ev od stanica javne bezbjednosti po op{tinama, pa sve dorukovodstva Slu`be dràvne bezbjednosti i Kolegija ministra. U tom kontekstu trebaista}i da su sve relevantne informacije o stanju u svim organizacionim jedinicamaMUP-a, redovno proslje|ivane kabinetu predsjednika SDS-a i ministru SSUP-a.Tako|e, jedan broj kadrova zaposlenih u Ministarstvu unutra{njih poslova i centrimaslu`bi bezbjednosti redovno je prisustvovao sjednicama najvi{ih organa SDS-a, teodràvao permanentne kontakte sa ~lanovima Glavnog odbora SDS-a Bosne iHercegovine. Insistiranjem na odre|enim kadrovskim rje{enjima (u centrima slu`bibezbjednosti u Banjaluci, Biha}u, Doboju i Tuzli, “osigurati da na~elnici centara

Nare|enjem na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ (Pov. br.2268) od 30. decembra 1991. i odlukama Skup{tine srpskog narodaBosne i Hercegovine o formiranju Srpskog ministarstva unutra{njihposlova od 1991. i Izvr{nog odbora Srpske demokratske stranke (br.702/02/92) od 3. aprila 1992.170 iz svojih materijalnih rezervi naoruàlai opremila Ministarstvo unutra{njih poslova srpske Bosne i Hercegovine.Naime, Centar slu`bi bezbjednosti Banja Luka paradràvnog Ministarstvaza unutra{nje poslove kolaboracionisti~ke Srpske Republike Bosne iHercegovine se 23. aprila 1992. (Str. pov. br. 11.) obratio Komandi 2.vojne oblasti, sa zahtjevom da im, u okviru svoje nadle`nosti, “zapotrebe odreda milicije za specijalne namene, koji se formira pri”Centru slu`bi bezbednosti Banja Luka, ustupi na kori{tenje sljede}amaterijalno-tehni~ka sredstva :

Helikopteri :- Gazela 4 komada- Transportni MI-8 2 komada

645

budu Srbi odani SDS-u, a u drugim centrima da Srbi zauzmu mjesta na~elnikaSektora javne bezbjednosti”) SDS je anticipirala i zone ratnih djelovanja u Bosni iHercegovini-sjeverna Bosna (glavni koridor za vezu izme|u zapadnih granica imaginarne“Velike Srbije” i Jugoslavije).

U Ministarstvu unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine, premainstrukcijama General{taba Oruànih snaga SFRJ, u periodu od oktobra 1991. dojanuara 1992, u cilju ovladavanja MUP-om Bosne i Hercegovine ili njegovim neutralisanjemkao zna~ajnog odbrambenog faktora u Bosni i Hercegovini, boravila je i “ekspertnagrupa” SSUP-a (sastavljena od inspektora Slu`be dràvne i Slu`be javne bezbjednostiSSUP-a). Uloga ~lanova te grupe bila je, uglavnom, obavje{tajnog karaktera. Njihovosnovni zadatak je bio prikupljanje podatka o radu, kadrovskoj i materijalnoj opremljenostii osposobljenosti Slu`be dràvne bezbjednosti MUP-a Republike Bosne i Hercegovine,zatim onih koji su se odnosili na stanice javne bezbjednosti {irom Bosne i Hercegovine,pokazuju}i pri tome posebni interes za rezervni i aktivni sastav milicije, njihovupopunu, opremljenost, naoruànje i sli~no.

Treba posebno ukazati na ~injenicu da je spomenuta “ekspertna grupa” stigla uBosnu i Hercegovinu na poziv tada{njeg ministra unutra{njih poslova Republike Bosnei Hercegovine Alije Delimustafi}a. On je, kao i njegov zamjenik Vitomir @epini}, te jedanbroj rukovodnih kadrova u MUP-u Bosne i Hercegovine i njegovim organizacionimjedinicama, kao i zna~ajan broj rukovodnog kadra srpske nacionalnosti u miliciji, bioaktivni saradnik KOS-a (AIIZ, inv. br. 2-551).

170 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 490/1-16.

Oklopna vozila :

- Izvi|a~ko oklopno vozilo BRDM-2 1 komad

- Oklopni transporter (sa BsT) 3 komada

- BOV 3 komada

Terenska teretna vozila :

- Terensko vozilo “Pizgauer” 6 komada

- Terensko vozilo “Puch” 2 komada

- Terensko vozilo TAM-110 2 komada

Naoruànje :

- Pi{tolj, cal. 7,62 ili 9 mm 157 komada- Automatska pu{ka 7,62 mm

sa preklopnim kundakom ili automat 9 mm “Hekler koh” 157 komada

- Pu{ko-mitraljez 7,62 mm 7 komada- Mitraljez 7,62 mm 3 komada- Snajperska PAP 7,9 mm 20 komada- Signalni pi{tolj 22 komada- Hemijska pu{ka 38 mm 6 komada- Hemijski pi{tolj 38 mm 6 komada

Municija, minsko-eksplozivna i hemijska sredstva :- Municija (za pi{tolj, AP, Pi, M, CP PAM, BsT)

po 3 b/k prema vrstama oru`ja- Ru~na bomba odbrambena 468 komada- Hemijski metak 38 mm 200 komada- Hemijska ru~na bomba 312 komada- Hemijski sprej 107 komada- Ru~na dimna bomba neutralna 225 komada- Plasti~ni eksploziv 10 kilograma- Rudarski eksploziv 150 kilograma

646

- Eksploziv TNT 40 kilograma- Kapisla br. 8 200 komada- Elektri~ni detonator 150 komada- Sporogore}i {tapin 100 metara- Detoniraju}i {tapin 100 metara

Sredstva veze : - UKT radio-stanica-finska 1 komad- UKT radio-stanica-mobilna 15 komada- UKT radio-stanica 33 komada- Repetitor mobilni 1 komad

Sredstva za osvjetljenje i razglas :

- Agregat 5 kw 1 komad

- Akumulatorska lampa 3 komada

- Elekt. oprema za osvet. sa priklju~kom 1 komad

- Megafon za automobil 1 komad

- Megafon ru~ni 3 komada

Instrumenti :

- Dvogled 21 komad

- IC dvogled 4 komada

- IC snajper za pu{ku 5 komada

- Dvogled za otkrivanje instrumenata sa IC zra~enjem 5 komada

- Busola ru~na 21 komad

- Kurvimetar 9 komada

Za{titna i specijalna oprema :

- Maska za{titna M-1 157 komada

- [ljem JNA 157 komada

647

- Prsluk za{titni (pancir) 157 komada

- Mreà maskirna za {ljem 157 komada

- Oprema za ronioce 9 kompleta

- Azbestno odijelo 3 kompleta

- Alpinisti~ka oprema 10 kompleta

- Palica gumena 124 komada

- Palica elektri~na 30 komada

- [ljem sa vizirom 30 komada

- Lisice 124 komada

- Tablica “Stop” 28 komada

Alati :- Komplet minerskog alata 1 komad- Komplet za razminiranje 1 komad- Komplet alata radio-mehani~ara 1 komad- Komplet krim. tehni~ara 1 komad- Videokamera sa 10 kaseta 1 komad- Aparat za autogeno varenje le|ni 1 komad- Ma{ina za elektri~no paljenje mina, ru~na 1 komad

Intendantska oprema :- Uniforma maskirna 157 komada- Kombinezon maskirni ili plavi 150 komada- Transportna vre}a 157 komada- Borbeni ranac 157 komada- Vre}a za spavanje 157 komada- Oficirska torbica 22 komada- Baterijska lampa 70 komada- Pi{taljka 19 komada- Kuhinja voze}a 150 litara 1 komplet- Kuhinja prenosna 25 litara 3 kompleta

648

- Oprema i pribor za pripremu hrane 3 kompleta- Oprema radna za kuvare 3 komplet- Rezervoar za vodu (gumir. - plasti~ni) 500 l 1 komad- Sud za vodu (gumir. - plasti~ni) 20 litara 6 komada- [ator “Kozara” za 22 osobe 3 komada- [ator “Sutjeska” za 14 osoba 3 komada- Sto poljski 1 komad- Stolica poljska 12 komada- Aluminijski kontejner za pakovanje

(800 x 600 x 400 mm) 7 komada

- Sportska oprema (trenerke, ga}ice, majice, patike, kimono) 157 komada

Sanitetska sredstva :

- Prvi zavoj individualni 157 komada

- lpd 157 komada

- Komplet bolni~ara 5 komada

- Komplet ljekara 1 komad

- Nosila za ranjenike 2 komada.171

General Milutin Kukanjac je navedeni zahtjev, u skladu sanare|enjem na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ (Pov. br.2268-1 od 30. decembra 1991.) 24. aprila 1992. (Str. pov. br. 31/103-41)dostavio Tehni~koj upravi SSNO, sa naznakom “VRLO HITNO”. Pritome je iznio svoje mi{ljenje da bi “zahtevu trebalo udovoljitiprvenstveno za ona sredstva koja se ne mogu na}i na trì{tu i ukoli~ini koja moè obezbediti najnu`nije potrebe”.172 Dva dana

649

171 AIIZ, inv. br. 2-197, “Srpska Republika Bosna i Hercegovina - Ministarstvoza unutra{nje poslove Sarajevo - Centar slu`bi bezbednosti Banja Luka”, Str. pov. br. 11,23. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti (na li~nost komandanta).

172 AIIZ, inv. br. 2-198, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/103-41, 24.april 1992. - Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - Tehni~ka uprava.

kasnije (26. aprila) Komanda 2. vojne oblasti je izdala nalog 993.pozadinskoj bazi da za potrebe Centra slu`bi bezbjednosti u BanjojLuci izda navedena materijalna sredstva.173

Komanda 30. partizanske divizije opremala je pojedine jedinicesrpske milicije sa pancirima.174

I 30. i 39. partizanska divizija, zatim 13. partizanska brigada, kojase nalazila u sastavu 11. borbene grupe na Kupresu, kao i 30. pje{adijskadivizija, popunjavane su iz 2. vojne oblasti. Tako|e je i 6. li~ka udarnadivizija, po nare|enju pomo}nika SSNO-a za pozadinu (Str. pov. br. 683-59) od 20. oktobra 1991. popunjavana tehni~ko-materijalnim sredstvimaiz 2. vojne oblasti, odnosno Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu.175

JNA je, na osnovu rje{enja Saveznog sekretarijata za narodnuodbranu (Str. pov. br. 352-1) od 20. aprila 1992, preko 2. vojne oblastidirektno iz Srbije naoruàvala, opremala i popunjavala jediniceteritorijalne odbrane i milicije Republike Srpska Krajina. Tako je Komanda608. tehni~ko snabdjeva~ke baze Saveznog sekretarijata za narodnuodbranu (Str. pov. br 1472-9) i (Str. pov. br. 1472-11) od 23. aprila

650

173 AIIZ, inv. br. 2-139, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2500, 26.april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektorpozadine (pozadinski izvje{taj - OP 66).

Navedena materijalno-tehni~ka sredstva su obezbije|ena, {to potvr|uje izjavaStojana @upljanina u Glasu srpskom, 29. aprila 1992, da “Centar slu`bi bezbjednostisada ima oru`je i opremu, od automatskih pu{aka, oklopnih borbenih sredstava,~ak protivavionskih oru|a i helikoptera” (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf593-598).

Srpski MUP BiH je dobijao opremu, naoruànje i druga materijalno-tehni~kasredstva i od Ministarstva unutra{njih poslova Republike Srbije i Saveznog sekretarijataza unutra{nje poslove (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 262 i 270).

174 AIIZ, inv. br. 2-2584, Komanda 30. partizanske divizije, Str. pov. br. 151-1,28. januara 1992.

175 AIIZ, inv. br. 2-199, Komanda 5. korpusa, Pov. br. 16/4-32/1, 25. april 1992.- Komandi 2. vojne oblasti, Komandi 5. korpusa - na znanje i Komandi 30. partizanskadivizije - na znanje; Isto, inv. br. 2-200, Komanda 993. pozadinske baze, Pov. br. 1676-2/1, 25. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti, Komandi 30. partizanske divizije - naznanje; Isto, inv. br. 2-201, Komanda 993. pozadinske baze, Pov. br. 1676-1/1, 25. april1992. - Komandi 2. vojne oblasti i Komandi 30. partizanske divizije - na znanje.

telegramima traìla od Komande 2. vojne oblasti da, “u cilju popunemunicijom” MUP /Ministarstvo unutra{njih poslova - prim. S. ^./Republike Srpska Krajina, paradràvnim stanicama ministarstvaunutra{njih poslova Vojni} i Benkovac “bez naknade” izdaju municiju.U skladu sa navedenim potraìvanjima i naredbama Komande 2.vojne oblasti (Str. pov. br 32/198-13 i Pov. br. 32/198-137 od 25. aprila1992.) iz 1. skladi{ta municije Bosanski Novi je za potrebeparadràvnih stanica “ministarstva unutra{njih poslova” Vojni},Benkovac i Korenica izdata sljede}a koli~ina municije :

- metak 7,62 mm obi~no zrno za pi{tolj po 4.200 komada

- metak 7,65 mm za automatski pi{tolj po 24.000 komada

- metak 7,62 mm obi~no zrno za automatsku pu{ku po 750.400 komada

- metak 7,62 mm obiljeàvaju}i za automatsku pu{ku po 224.000 komada

- metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno za automatsku pu{ku po 112.000 komada

- metak 7,9 mm snajperski po 36.000 komada

- signalni metak 26 mm po 6.650 komada

- kumulativna mina za ru~ni baca~ M-57 po 576 komada.176

Na osnovu navedenog rje{enja Saveznog sekretarijata zanarodnu odbranu od 20. aprila i odluke Komande 2. vojne oblasti (Str.pov. br. 32/198-138) od 25. aprila 1992. iz skladi{ta municije Golubi}je, za potrebe paradràvne stanice Ministarstva unutra{njih poslova

651

176 AIIZ, inv. br. 2-203, Komanda 608. TSB SSNO, Str. pov. br. 1472-11, 23. april1992. - Komandi 2. vojne oblasti i na znanje upravi MUP-a republike srpska krajina iMUP-a Benkovac; Isto, inv. br. 2-202, Komanda 608. TSB SSNO, Str. pov. br. 1472-9, 23.april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti i na znanje upravi MUP-a republike srpskakrajina i MUP-a Vojni}; Isto, inv. br. 2-208, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-134, 25. april 1992. - Komandi 405. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajinai stanici MUP-a Korenica; Isto, inv. br. 2-206, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br.32/198-138, 25. april 1992. - Komandi 405. pozadinske baze, MUP-u republike srpskaKrajina i stanici MUP-a Benkovac; Isto, inv. br. 2-136, Komanda 2. vojne oblasti, Str.pov. br. 10/36-2441, 23. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snagaSFRJ - za Sektor pozadine (pozadinski izvje{taj OP 64).

Benkovac “bez naknade”, izdata ista koli~ina municije, kao i zanavedene stanice “Ministarstva unutra{njih poslova”.177

Iz jedinica 10, 9. i 5. korpusa i skladi{ta ratnih materijalnihrezervi komandi 405. i 530. pozadinske baze i 2. vojne oblasti izdato jeu potrebnim koli~inama naoruànje, municija i oprema koju su imaliu rezervi za popunu paradràvnih stanica Ministarstva unutra{njihposlova Republike Srpska Krajina. Tako|e, Komanda 2. vojne oblastije regulisala i predaju naoruànja i opreme koju “borci TO i JNAnose sa sobom u jedinice milicije”. Formacijska sredstva(“nedostaju}a sredstva”) u opremanju jedinica koja 2. vojna oblastnije mogla popuniti iz raspoloìvih sredstava popunjavana su odstrane nadle`nih uprava i na osnovu rje{enja i uputstava Saveznogsekretarijata za narodnu odbranu.178

Za potrebe paradràvne stanice Ministarstva unutra{njih poslovaOku~ani, iz 1. skladi{ta municije Bosanski Novi je, na osnovu navedenogrje{enja Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu i naredbe Komande2. vojne oblasti (Str. pov. br. 32/198-137) od 25. aprila 1992. tako|e“bez naknade”, izdata sljede}a koli~ina municije :

- metak 7,62 mm obi~no zrno za pi{tolj 4.200 komada- metak 7,65 mm obi~no zrno 4.000 komada- metak 7,62 mm obi~no zrno

za automatsku pu{ku 705.600 komada- metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo

zrno za automatsku pu{ku 281.000 komada- metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo

zrno za automatsku pu{ku 100.800 komada- metak 7,65 mm obi~no zrno (standardno) 48.000 komada- metak 7,62 mm obiljeàvaju}e

zrno (standardno) 3.200 komada- metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo

zrno (standardno) 8.000 komada

652

177 Isto.

178 AIIZ, inv. br. 2-205, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-138/1, 25.april 1992. - Komandi 405. i 530. pozadinske baze.

- metak 7,9 snajperski 3.600 komada- ru~na bomba M-75 6.650 komada- metak 26 mm signalni 500 komada- dimna kutija 96 komada.179

Na osnovu navedenog rje{enja Saveznog sekretarijata za narodnuodbranu i naredbe Komande 2. vojne oblasti (Str. pov. br. 32/198-135)od 25. aprila 1992. iz skladi{ta municije Bosanski Novi je za potrebeparadràvne stanice ministarstva unutra{njih poslova Petrinja “beznaknade” izdata sljede}a municija :


za automatsku pu{ku 728.000 komada- metak 7,62 mm obiljeàvaju}e

zrno za automatsku pu{ku 212.800 komada- metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo

zrno za automatsku pu{ku 106.400 komada- metak 7,62 mm obi~no zrno (standardno) 50.400 komada- metak 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno

(standardno) 17.600 komada- metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo

(standarno) 8.000 komada- metak 7,9 snajperski 3.600 komada- metak 7,9 mm univerzalno zrno 72.000 komada - metak 12,7 mm pancirno-zapaljivo ili

pancirno-zapaljivo obiljeàvaju}e zrno za browing 25.400 komada

- mina kumulativna za ru~ni baca~ M-57 128 komada- metak 82 mm kumulativni za bestrzajni top 48 komada

653

179 AIIZ, inv. br. 2-209, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/198-137, 25.april 1992. - Komandi 530. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajina i staniciMUP-a Oku~ani.

- metak 82 mm raketizirano kumulativno zrno za bestrzajni top 72 komada

- ru~na bomba M-75 7.350 komada- metak 26 mm signalni 500 komada- dimna kutija 288 komada.180

U skladu sa navedenim rje{enjem Saveznog sekretarijata zanarodnu odbranu i odlukom Komande 2. vojne oblasti (Str. pov. br.32/198-133) od 25. aprila 1992. iz skladi{ta municije Golubi} je, zapotrebe paradràvne stanice Ministarstva unutra{njih poslova Knintako|e “bez naknade” izdata sljede}a municija :

- metak 7,62 mm za pi{tolj 4.200 komada- metak 7,65 mm 16.000 komada- metak 7,62 mm obi~no zrno za

automatsku pu{ku 722.800 komada- metak 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno

za automatsku pu{ku 224.000 komada- metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo

zrno za automatsku pu{ku 112.000 komada- metak 7,62 mm obi~no zrno (standardno) 50.400 komada- metak 7,62 mm obiljeàvaju}e


zrno (standardno) 8.000 komada- metak 7,9 snajperski 4.500 komada- ru~na bomba M-75 7.350 komada- metak 26 mm signalni 500 komada- dimna kutija 144 komada- kumulativna mina za ru~ni baca~ M-57 208 komada- metak 76 mm trenutno fugasni za top M-42 100 komada

654

180 AIIZ, inv. br. 2-211, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/198-135, 25.april 1992. - Komandi 530. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajina i staniciMUP-a Petrinja.

- metak 76 mm kumulativni rotiraju}i za top M-4 2100 komada

- metak 25 mm trenutno zapaljivi 9.600 komada- metak 20 mm trenutno-zapaljivi o

biljeàvaju}i 5.000 komada- metak 20 mm pancirno-zapaljivi 6.400 komada- metak 40 mm trenutno obiljeàvaju}e

zrno za top M-1 400 komada- metak 40 mm protiv-oklopni za M-1 160 komada.181

Pomo}nik na~elnika Tehni~ke slu`be Komande 2. vojne oblasti,pukovnik Gradimir Petrovi} je, na osnovu naloga Komande 608.Tehni~ko snabdjeva~ke brigade SSNO (Str. pov. br. 1472-3), Rje{enjaSSNO o davanju bez naknade (Str. pov. br. 352-1 od 20. aprila 1992.)i odluke takti~kih nosilaca te komande (aktima Str. pov. br. 32/205-30/1, Str. pov. br. 32/205-30/3 i Str. pov. br. 32/205-30/2 26. aprila1992.) naredio komandama 9, 5. i 10. korpusa da iz njihovih rezervihitno narede izdavanje sljede}eg naoruànja u paradràvne jediniceMUP-a Republike Srpska Krajina :

- pi{tolj 7,62 mm Brigadi milicije Knin 11 komada- stanici MUP-a Knin 63 komada- stanici milicije Korenica, Vojni} i Benkovac po 60 komada- stanici milicije Oku~ani i Petrinja po 62 komada- oklopni transporter M 60 za Brigadu milicije

Knin iz 221. motorizovane brigade 10 komada.182

Komanda 2. vojne oblasti je svojim aktom Pov. br. 32/198-100/1od 26. aprila 1992. naredila Komandi 10. korpusa i Komandi 530.

655

181 AIIZ, inv. br. 2-213, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/198-133, 25.april 1992. - Komandi 405. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajina i staniciMUP-a Knin.

182 AIIZ, inv. br. 2-215, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/205-30/1, 26.april 1992. - Komandi 9. korpusa; Isto, inv. br. 2-216, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov.br. 32/205-30/3, 26. april 1992. - Komandi 5. korpusa. Isto, inv. br. 2-217, Komanda 2.vojne oblasti, Str. pov. br. 32/205-30/2, 26. april 1992. - Komandi 10. korpusa.

pozadinske baze da za potrebe popune jedinica tzv. [taba teritorijalneodbrane operativne zone Kordun iz njihovih skladi{ta municije izdajusljede}e vrste i koli~ine naoruànja :


za automatsku pu{ku 380.000 komada- metak 7,62 mm obi~no

zrno (standardno) 175.840 komada- metak 7,62 mm obiljeàvaju}e


zrno (standardno) 24.840 komada- metak 7,9 mm snajperski 30.600 komada- metak 12,7 mm za browing 9.600 komada- metak 12,7 mm za D[K mitraljez 7.488 komada- kumulativno zrno za ru~ni baca~ M-57 827 komada- kumulativna nadkalibarna mina 2.352 komada- metak 82 mm za bestrzajni top 2.232 komada- ru~na bomba M-75 15.360 komada- bomba protiv-oklopna 1.170 komada- signalni metak 26 mm 8.500 komada- ru~ni baca~ raketa 64 mm M-80 zolja 136 komada- mina 120 mm trenutno-fugasna 3.532 komada- metak 100 mm trenutno-fugasni za T-55 1.486 komada- pancirni obiljeàvaju}i

metak 100 mm za T-55 984 komada- raketa 9M-14M 3.044 komada- raketa 9M-32M 198 komada.183

Paradràvni Zonski {tab Teritorijalne odbrane Kordun RepublikeSrpska Krajina je 25. aprila 1992. dopisom Pov. br. 256, od komandi

656

183 AIIZ, inv. br. 2-219, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-100/1, 26.april 1992. - Komandi 530. pozadinske baze i Komandi 10. korpusa.

10. korpusa, 2. vojne oblasti i 993. pozadinske baze traìo popunu“nedostaju}im TMS” za naoruàvanje Brigade milicije. Tom prilikomsu traèna sljede}e koli~ine materijalno-tehni~kih sredstava :

- poluautomatski pi{tolj 7,62 mm 426 komada- pi{tolj automatski 7,65 mm 92 komada- snajperska pu{ka 11 komada- automatska pu{ka 7,62 mm 3.900 komada- ru~ni baca~ M-57 116 komada- mitraljez 7,62 mm M-84 ili 7,9 M-53 93 komada- bestrzajni top 82 mm 7 komada- protiv-oklopni lansirni komplet 9-K-11 32 komada- minobaca~ 120 mm 10 komada- top 76 mm M-42 (zis) 12 komada- haubica 105 mm M2a-1 ili M 56 18 komada- protivavionski top 20/1 mm 24 komada

- protivavionski top 20/3 mm 10 komada

- lansirni mehanizmi S-2 m 13 komada.184

Komanda 2. vojne oblasti je Komandi 5. korpusa tokom marta iaprila 1992. raspodijelila znatne koli~ine naoruànja iz komande 405.i 744. pozadinske baze. Tako je, ilustracije radi, telegramom Komande2. vojne oblasti (Pov. br. 32/205-24) od 30. marta 1992. Komandi 5.korpusa raspore|eno 986 komada automatskih pu{aka 7, 62 mm iz993. pozadinske baze. Navedenim rasporedima Komanda 2. vojneoblasti je Komandi 5. korpusa dodijelila preko 90% naoruànja koje jepomenuti korpus traìo za popunu 30. partizanske divizije i tzv. [tabteritorijalne odbrane zapadna Slavonija, ~ime je Komanda 2. vojneoblasti upotrijebila “celokupne rezerve naoruànja 2. VO”.185

657

184 AIIZ, inv. br. 2-221, Tzv. Republika Srpska Krajina, zonski {tab TO Kordun,Pov. br. 256, 25. april 1992. - Komandi 10. korpusa, Komandi 2. vojne oblasti iKomandi 993. pozadinske baze Banja Luka.

185 AIIZ, inv. br. 2-235, Vojna po{ta 5027, Sarajevo, Pov. br. 32/205-24, 30. mart1992. - Vojnoj po{ti 5290 i 4022 Banja Luka; Isto, inv. br. 2-220, Komanda 2. vojneoblasti, Pov. br. 32/205-28/1, 27. april 1992, Komandi 5. korpusa.

O~igledno da su General{tab Oruànih snaga SFRJ i Saveznisekretarijat za narodnu odbranu, pripremaju}i agresiju na Bosnu iHercegovinu, naoruàli srpsko stanovni{tvo i Srbima dali ogromnekoli~ine oru`ja, municije i vojne opreme. I{lo se dotle da su ~ak isrpske ène imale oru`je, {to je, primjera radi, slu~aj na podru~juKalinovika.186 Nedvosmisleno je dokazano da su komande, jedinice iustanove JNA materijalno (sve do te{kog naoruànja i oklopnihtransportera), organizaciono i kadrovski opremile pripadnike srpskihkolaboracionisti~kih oruànih formacija na podru~ju Bosne iHercegovine, a koji su, zajedno sa fa{istima iz Srbije i Crne Gore, te“srpskih krajina” u Republici Hrvatskoj, izvodili agresiju na Bosnui Hercegovinu i vr{ili masovne zlo~ine, uklju~uju}i i genocid nadBo{njacima, o ~emu postoji brojna dokumentacija.

658

186 AIIZ, inv. br. 3-2828.

2. Objedinjavanje komandovanja na

okupiranim teritorijama

Dràvnim udarom u Predsjedni{tvu SFRJ (3. oktobar 1991.),srpsko-hrvatskim sporazumima u @enevi (10. i 23. novembar 1991.) injihovim efektuiranjem u Sarajevu (2. januara 1992.), te Vensovimmirovnim planom187 definitivno je razbijena SFRJ (konstatovano 17.decembra 1991. Briselskom deklaracijom Evropske zajednice oJugoslaviji) i time fakti~ki ozna~eno nepostojanje njenih Oruànih snaga.

Ignorisanje nezavr{enog procesa osamostaljivanja Bosne iHercegovine od strane Vensa i njegovo prihvatanje potpisa predstavnikaRepublike Bosne i Hercegovine koji su sara|ivali sa nelegalnimPredsjedni{tvom SFRJ, te izjava o tome da “vjeruje da do pro{irenjasukoba na Bosnu i Hercegovinu ne}e do}i”, uslovilo je da su zaBosnu i Hercegovinu, Odlukom Savjeta sigurnosti od 22. februara 1992,

659

187 K. Begi}, BOSNA I HERCEGOVINA OD VANCEOVE MISIJE DODAYTONSKOG SPORAZUMA (1991. - 1996.), Sarajevo 1997, str. 15-17; Narodnaarmija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI. Sporazumo primjeni bezuslovnog prekida vatre izme|u JNA i Republike Hrvatske potpisanje 2. januara 1992. u Sarajevu. Uz specijalnog izaslanika generalnog sekretara Ujedinjenihnacija Sajrusa Vensa, potpis na dokument o prekidu vatre stavili su : general AndrijaRa{eta (u ime JNA) i ministar odbrane Gojko [u{ak (u ime Republike Hrvatske) — Isto.

Srpska strana je Vensov plan prihvatila 2. februara 1992. na maratonskom sastankuu Beogradu. Potpisali su ga: predstavnici organa SFRJ, JNA, republika Srbije i CrneGore, zatim “predstavnici Republike Bosne i Hercegovine koji sara|uju sa /krnjim— prim. S. ^./ Predsjedni{tvom SFRJ”, te predstavnici Slavonije, Baranje i zapadnogSrema, i predstavnici Skup{tine Srpske Krajine, a 10. februara i Skup{tina RepublikeSrpska Krajina (Kasim Begi}, nav. dj., str. 18-19).

predvi|eni samo posmatra~i, “a da dolazak plavih {ljemova nije jo{ni u fazi razmi{ljanja”.188 Vens je time sprije~io blagovremenoraspore|ivanje plavih {ljemova u Bosni i Hercegovini i timeomogu}io premje{tanja i preostalih jedinica JNA na njenu teritoriju,~ime je jo{ vi{e poja~ana gustina okupacije Bosne i Hercegovine.

U tom se okviru odvijala i reorganizacija oruànih snaga, kasnijeprogla{ene Savezne Republike Jugoslavije. Ta je reorganizacija po~ela2. januara 1992. i zavr{ena juna iste godine. Zapravo se odvijala u dvijefaze: prva - ukidanje 5. vojne oblasti, odnosno njeno preimenovanje u2. vojnu oblast i premje{tanje Komande u Sarajevo, i druga — formalnimra{~lanjivanjem oruànih snaga Savezne Republike Jugoslavije u “tri”srpske vojske, pri ~emu je 2. vojna oblast prakti~no preimenovana u“Vojsku Srpske Republike BiH”.

Prva faza je, u vezi sa postignutim sporazumom sa Hrvatskomod 2. januara 1992, obuhvatila preimenovanje 5. vojne oblasti JNA ipremje{tanje dijela jedinica iz Hrvatske u Bosnu, a njene komande izZagreba u Sarajevo. U Podgorici je formirana 4. vojna oblast i podnjenu komandu stavljena Hercegovina do Neretve i gornje Podrinje.Premje{tanjem 13. korpusa JNA iz Rijeke u Bile}u, ove dvije oblastistavljenu su pod njegovu komandu. Vojno-pomorska oblast iz Splitapremje{tena je u Kumbor i preimenovana u Ratnu mornaricu, a njenanadle`nost svedena do u{}a Neretve u Jadran. Od Bosne i Hercegovineu zonu njene odgovornosti u{le su op{tine Neum i Trebinje. U skladusa tim, premje{tene su i jedinice i ustanove SSNO-a, te komande RV iPVO, zajedno sa odgovaraju}im remontnim zavodima, skladi{tima iratnim rezervama.

Druga faza reorganizacije izvedena je u vezi sa rezultatima, odme|unarodne zajednice diktiranog Referenduma (29. februar i 1. mart1992.), ostvarene nezavisnosti Republike Bosne i Hercegovine (6.mart 1992.) i priznavanjem te nezavisnosti (6. april iste godine) odme|unarodne zajednice, napu{tanja UNPA (United Nations ProtectedAeria) zona u Hrvatskoj od strane Jugoslovenske narodne armije, teformalnim progla{enjem Savezne Republike Jugoslavije (27. aprila 1992.).

Vojno rukovodstvo je, znaju}i da je JNA ve} pola godine bilavojska Srbije, izjavljivalo da se “vojska iz Bosne i Hercegovine ne}e

660

188 Isto, str. 17-21.

povu}i za 5 do 7 godina”189 i bri`ljivo pripremalo na~in kako da toostvari. Rje{enje je na|eno u tome da se, zbog me|unarodne zajednice,po{to okupaciju Bosne i Hercegovine u~ini potpuno efektivnom,formalno izvr{i njeno povla~enje u granice Srbije i Crne Gore i toproglasi Saveznom Republikom Jugoslavijom, isklju~ivim nasljednikomSFRJ u svakom pogledu. U nemogu}nosti da istovremeno vodi oruànuborbu na dva fronta (u Bosni i Hercegovini i Makedoniji) na brzinu jedogovoreno povla~enje JNA iz Makedonije pod uslovima koje je tarepublika traìla (3. vojna oblast je u martu napustila Makedoniju iKomandu iz Skoplja premjestila u Ni{), a da se oruàne snage na teritorijiHrvatske i Bosne i Hercegovine organizuju toboè kao samostalnevojske (2. vojna oblast i dijelovi 4. i 1.). Fakti~ki bi 2. vojna oblast sapot~injenim 13. korpusom u Hercegovini i gornjem Podrinju bilapreimenovana u Vojsku Srpske Republike BiH, a njeni dijelovi uHrvatskoj (objedinjeni sa jedinicama u Baranji, isto~nom Sremu iisto~noj Slavoniji) osamostalili u Vojsku Republike Srpske Krajine.

Me|unarodna zajednica je trebalo da se zadovolji povla~enjemdesetak hiljada “gra|ana Srbije i Crne Gore”, bez naoruànja, opremei zaliha. Rukovo|enje i komandovanje tim “vojskama” sa cjelokupnomkadrovskom i logisti~kom podr{kom ostalo bi u rukama General{tabaOruànih snaga, preimenovanih u Vojsku Jugoslavije, koja bi toostvarivala preko dobro osmi{ljenog i kamufliranog “30. kadrovskogcentra General{taba Vojske SRJ”.

Poslije poraza i povla~enja JNA iz Slovenije i ve}eg dijelaHrvatske na ostale dijelove Jugoslavije, posebno u Bosni i Hercegovini,vojno rukovodstvo je, u skladu sa odlukom “krnjeg” Predsjedni{tvaSFRJ “o dogradnji organizacije oruànih snaga Jugoslavije” od30. decembra 1991, izdalo saglasnost za izradu reorganizacije itransformacije JNA u oruàne snage nove, Savezne RepublikeJugoslavije. Dotada{nje tri kopnene vojne oblasti (voji{ta) i Vojno-pomorska oblast su raspu{tene i rasformirane, a formirane ~etiri novevojne oblasti kao grupacije strategijskog nivoa, ~ije su komande bileodgovorne za pripremu, organizaciju i uskla|ivanje borbene upotrebeJNA na podru~ju ve}eg dijela Jugoslavije :

1. vojna oblast sa sjedi{tem u Beogradu (komandant general@ivota Pani}). U svom sastavu je imala ~etiri korpusa, jednu diviziju i

661

189 B. Jovi}, nav. dj., str. 448.

Komandu odbrane grada : 1. korpus sa sjedi{tem u Beogradu; 12.korpus sa sjedi{tem u Novom Sadu; 17. korpus sa sjedi{tem u Tuzlii 24. korpus sa sjedi{tem u Kragujevcu; zatim Gardijsku diviziju iKomandu odbrane grada sa sjedi{tem u Beogradu. Ta je vojna oblastobuhvatala cijelu Vojvodinu, sjeverni dio Srbije do orijentacione linijeKragujevac — Uìce (uklju~uju}i Kragujevac, a isklju~uju}i Uìce) isjevero-isto~ni dio Bosne i Hercegovine.190

2. vojna oblast sa sjedi{tem u Sarajevu (komandant generalMilutin Kukanjac). U svom sastavu je imala ~etiri korpusa: 4. korpussa sjedi{tem u Sarajevu; 5. korpus sa sjedi{tem u Banja Luci; 9.korpus sa sjedi{tem u Kninu i 10. korpus sa sjedi{tem u Biha}u. Taje oblast obuhvatala zapadni, sjeverni i centralni dio Bosne i Hercegovinedo linije Fo~a-Kalinovik-Mostar (prostor Bosne i Hercegovine bezdijela Hercegovine), te Kninsku krajinu, Liku, Kordun, Baniju izapadnu Slavoniju.191

3. vojna oblast sa sjedi{tem u Skoplju — komandant generalNikola Uzelac (u martu 1992. sjedi{te je premje{teno u Ni{). U njen susastav ulazila ~etiri korpusa: 22. korpus sa sjedi{tem u Ni{u; 52. korpussa sjedi{tem u Pri{tini; 41. korpus sa sjedi{tem u Bitolju (Bitola) i 42.korpus sa sjedi{tem u Kumanovu. Nakon povla~enja snaga JNA izMakedonije (marta 1992.)192 jedinice 41. korpusa su dislocirane uZaje~ar, Knjaèvac i Para}in, a glavni dio snaga 42. korpusa je razmje{ten

662

190 D. Domazet, ULOGA JNA KAO IMPERIJALNE SILE U BOSANSKO-HERCEGOVA^KOM RATU, Hrvatski vojnik, Ministarstvo obrane RepublikeHrvatske, februar 1988, str. 11-12, nap. 15; AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{kapukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 21; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4,OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI.

191 D. Domazet, nav. dj., str. 12, nap. 17; I. Radakovi}, BESMISLENA YURATOVANJA, Beograd 1997, str. 126; AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{kapukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 21; ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokaznimaterijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1996, str. 73; Narodna armija, 4.januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI.

192 Isto. Po~etkom marta 1992. vr{ilac du`nosti SSNO-a (general Blagoje Adì})i predsjednik Republike Makedonije Kiro Gligorov, postigli su dogovor izme|u JNA iRepublike Makedonije “o privremenoj predislokaciji JNA sa teritorije RMakedonije“ (AIIZ, inv. br. 2-2599, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br. 423 —2, 11. mart 1992. — 19. partizanskoj brigadi).

u Leskovac, a manji dio u Valjevo, od ~ije je glavnine formiran 20.korpus JNA, sa sjedi{tem u Leskovcu (jedan broj tih jedinica jedirektno predislociran na podru~je Bosne i Hercegovine). Ta je vojnaoblast u po~etku obuhvatala jugoisto~ni dio Srbije, Makedoniju iKosovo, a od marta 1992. - ju`ni dio Srbije i Kosovo.193

4. vojna oblast u Titogradu (dana{nja Podgorica — komandantgeneral Pavle Strugar). U njen su sastav ulazila tri korpusa: 2. korpussa sjedi{tem u Titogradu; 13. korpus sa sjedi{tem u Mostaru (kasnije

663

Taj dogovor je postignut na osnovu Odluke krnjeg Predsjedni{tva SFRJ, sa sjednice14. februara 1992. Tada je taj organ, “u skladu sa svojim ustavnim ovla{}enjima”,donio zaklju~ak o “privremenom predislociranju JNA sa teritorije RepublikeMakedonije”. Dostavljaju}i navedeni zaklju~ak svojim komandama, jedinicama iustanovama 20. februara 1992, Pov. br. 25/142 - 332, Komanda 2. vojne oblasti jeiznijela sljede}u konstataciju: “Na taj korak Predsjedni{tvo se odlu~ilo imaju}i uvidu da je Republika Makedonija, suprotno ustavno-pravnom sistemu SFRJ,prestala da finansira potrebe JNA i upu}uje regrute i vojne obveznike u JNA, daje donela akte o stvaranju samostalne dràve, kao i da se u postupku svogme|unarodnog priznavanja fakti~ki pona{a kao suverena dràva. Radiizbegavanja mogu}ih sukoba i re{avanja nastalih problema na miran na~in,Predsedni{tvo SFRJ je donelo takav zaklju~ak.

U prethodnim informacijama ukazivano je da je rukovodstvo R. Makedonijedonelo niz jednostranih politi~kih odluka i pravnih akata. Njihova sadrìnaobjektivno implicira neminovan sukob, ukoliko bi jedinice i ustanove JNA i daljeostale na teritoriji R. Makedonije.

Polaze}i od rezultata plebiscita, Sobranje R. Makedonije je 17. septembra1991. godine donelo Deklaraciju kojom se dotada{nja republika konstitui{e kaosuverena i samostalna dràva Makedonija.

Na zakonodavnom planu, Sobranje je na sednici od 17. novembra 1991.godine usvojilo ustav R. Makedonije i ustavni zakon, kojim su u~injene radikalneizmene u oblasti narodne odbrane i vojne obaveze, tako {to se ustanovljavajuposebne oruàne snage R. Makedonije. JNA kao savezna institucija, ne spominjese ni u jednoj odredbi, ~ime je do{la u poloàj strane sile na teritoriji te republike.Nakon toga 22. januara 1992. godine Sobranje je donelo ustavni zakon kojim jeutvr|eno da R. Makedonija ne}e u~estvovati u radu saveznih organa, {to zna~i niu Predsedni{tvu SFRJ, kao kolektivnom vrhovnom komandantu” (AIIZ, inv. br. 2-510,Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 25/142-332, 20. februar 1992.- [tabnom sektoru).

193 D. Domazet, nav. dj., str. 12, nap. 16; AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{kapukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 21; Kazivanje generala JNA IbrahimaAlibegovi}a dato autoru; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANEÊTIRI VOJNE OBLASTI.

Bile}i); 37. korpus sa sjedi{tem u Uìcu i Operativna grupa“Trebinje-Bile}a” sa sjedi{tem u Bile}i. Ta je vojna oblast obuhvatalajugoisto~ni dio Bosne i isto~nu Hercegovinu, cijelu Crnu Goru ijugozapadni dio Srbije, uklju~uju}i i Sandàk.194

5. Ratna mornarica, sa sjedi{tem u Kumboru, na ~elu saadmiralom Milom Kandi}em (iz Konjica).

6. Ratno vazduhoplovstvo i protiv-vazdu{na odbrana (RV iPVO), sa komandom u Beogradu — Zemun i komandantom — generalomZvonkom Jurjevi}em, sastava : divizija RV i PVO (Zemun, komandantgeneral Boìdar Stevanovi}, Srbin); 3. vazduhoplovni korpus (Ni{,komandant general Marko Kuli}, Hrvat) i 5. vazduhoplovni korpus(Zagreb - Biha}, komandant general Milo{ Baji}, Srbin).195

U okviru vojnih oblasti zadràna je dotada{nja struktura, koja setemeljila na korpusima razli~ite ja~ine i sastava, kao grupacijamaoperativnog nivoa, razmje{tenim na pravcima planirane upotrebe. Poredtoga, pod komandama vojnih oblasti bile su 1-2 mje{ovite artiljerijskebrigade, mje{ovita protivoklopna brigada, inìnjerijska brigada, za{titnimotorizovani puk (za osiguranje komandi vojnih oblasti, sastavljen odbataljona vojne policije, diverzantskog odreda i motorizovanog bataljona),

664

194 D. Domazet, nav. dj., str. 12, nap. 18; AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{kapukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 21; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4,OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI.

195 AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{ka pukovnika O. S., 1. januar 1992, str. 21;Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI;Kazivanja generala JNA Ibrahima Alibegovi}a i brigadira Armije Republike Bosne iHercegovine Izudina Hrusti}a.

Odlukom krnjeg Predsjedni{tva SFRJ o prestanku aktivne vojne slu`betridesetorici generala i admirala, od 25. februara 1992, general Jurjevi} je penzionisan,a za komandanta RV i PVO je postavljen general Boìdar Stevanovi}. Tom je odlukomza zamjenika na~elnika General{taba za RV i PVO postavljen general Dmitar Trbojevi};za komandanta Centra visokih vojnih {kola RV i PVO @ivan Mir~eti}; za na~elnika[taba Komande RV i PVO general Ljubomir Baji}, te za pomo}nika komandanta RV iPVO za moralno vaspitanje pukovnik Radomir Sekuli} (AIIZ, inv. br. 7-52,SAOP[TENJE ZA JAVNOST /KRNJEG/ PREDSJEDNI[TVA SFRJ; Isto, inv. br. 7-51, Komanda 2. Vojne oblasti, Pov. br. 1/813-4, 29. april 1992. — Vojnogra|evinskojdirekciji /na li~nost komandanta/).

zatim puk veze, puk ABHO i vi{e logisti~kih baza (a u 1. i 3. vojnoj oblastibila je po jedna samostalna oklopna ili mehanizovana brigada).196

Teritorija Bosne i Hercegovine je tom novom reorganizacijompodijeljena izme|u tri vojne oblasti: 1, 2. i 4. : isto~ni dio Bosne isto~nood rijeke Bosne bio je u sastavu 1. vojne oblasti, ju`ni dio je biopodre|en 4. vojnoj oblasti, a centralni i zapadni dio u{ao je u nadle`nost2. vojne oblasti.197

Osnovni cilj navedene reorganizacije JNA i podjele teritorijeBosne i Hercegovine izme|u tri vojne oblasti, a posebno formiranje 2.vojne oblasti, je bio ostvarenje zacrtanog cilja o zadràvanju cjeloviteteritorije Bosne i Hercegovine u sastavu nove (SR) Jugoslavije isprje~avanju njenog osamostaljenja, shodno odlukama Arbitra`nekomisije i Evropske Zajednice, pod velikosrpskom dominacijom, odnosnookupacija Bosne i Hercegovine. Zbog toga je isto~ni dio Bosne iHercegovine (isto~no od rijeke Bosne) dodijeljen 1. vojnoj oblasti;ju`ni dio 4. vojnoj oblasti, a centralni i zapadni dio 2. vojnoj oblasti.198

Te su dvije vojne oblasti (2. i 4.), prema kontraadmiralu Domazetu,kao prvi strategijski e{alon u okupaciji Bosne i Hercegovine, imaleulogu pacifikacije neefektivno okupiranog dijela po modelu iz agresijena Republiku Hrvatsku, zatim povezivanja “srpskih autonomnih oblasti”,izvr{enja zlo~ina i demonstriranja vojne mo}i na ju`ni dio Hrvatske,te podr{ke kolaboracionisti~kim srpskim snagama na okupiranomdijelu Hrvatske. Druge su dvije vojne oblasti (1. i 3.), kao drugistrategijski e{alon, imale rezervnu ulogu, radi oja~anja snaga 2. i 4.vojne oblasti i sa istoka bile nosilac udara na Bosnu i Hercegovinu.199

665

196 D. Domazet, nav. dj., str. 11-12.

197 Isto.

198 Isto. U “nastojanju da ‘prikrije’ politi~ku odluku srpsko-crnogorskihvladaju}ih politi~kih oligarhija i njihovih sljedbenika u Bosni i Hercegovini ooblikovanju ostatka Jugoslovenske zajednice u posebnu oktroiranu dràvu, JNAje pristupila vlastitoj reorganizaciji po {emi koja treba da ozna~i dràvu unastajanju, tj. da pokrije one ‘republike’ koje èle da ìve u (‘krnjoj’) Jugoslaviji”(S. Arnautovi}, KAKO SE BRANILA BOSNA : vojno-politi~ki eseji i komentari,Sarajevo 1997, str. 5).

199 D. Domazet, nav. dj., str. 13. Linija razdvajanja vojnih oblasti imala je, poDomazetu, za cilj da, pored ostalog, pokaè “da je Beograd èlio ne samo rije{iti

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je formiranjem 2. vojneoblasti, pored ostalog, imalo za cilj : - da ponovo uspostavi naru{enisistem rukovo|enja i komandovanja JNA; - da poveè sve “srpske”teritorije u jednu geografsku cjelinu i stavi ih pod za{titu JNA; - daorganizuje, naoruà(va), obu~i i opremi srpsko stanovni{tvo zaosvaja~ke ciljeve (zauzimanje Bosne i Hercegovine i istrebljenjeBo{njaka); - da prisili (demonstracijom i primjenom sile) Bo{njake,posebno njihove politi~ke strukture i organe vlasti da prihvatenametnute okupacione uslove i onemogu}e ih za organizaciju ipruànje otpora i dr.

Komandnu strukturu oficirskog kadra takve reorganizovane JNA~inili su 92,6% Srbi, 7% Crnogorci i 0,4% “ostali”.200

Sistem rukovo|enja i komandovanja svim snagama je bio takavda su sve vojne oblasti bile podre|ne General{tabu Oruànih snagaSFRJ u Beogradu, koji je koordinirao “izradu odbrambenih planova”,sa zajedni~kim ciljem — “za{tita vanjskh granica i njihovo uvezivanjeu sistem Jugoslavije”.201

Srbija je, ulaskom podru~ja isto~ne Bosne u nadle`nost 1. vojneoblasti, teritorijalno pre{la na zapadnu obalu Drine,202 a Crna Gora,ulaskom podru~ja isto~ne Hercegovine i gornjeg Podrinja unadle`nost 4. vojne oblasti, teritorijalno do{la na Neretvu.

U periodu tihe okupacije Bosne i Hercegovine SSNO, General{tabOruànih snaga SFRJ (III uprava) je 17. januara 1992, osam dana nakonformiranja kolaboracionisti~ke Republike Srpske Bosne i Hercegovine,te “zbog izmena u organizaciji vojnoteritorijalnih organa”, a u cilju,prije svega, lak{eg sprovo|enja neustavne mobilizacije, komandama,jedinicama i ustanovama JNA dostavio novi Pregled vojno-teritorijalnepodjele, “s kojim se stavlja van snage ranije dostavljeni pregled”.

666

pitanje Bosne i Hercegovine, nego neizravno osigurati oduzimanje okupiranihpodru~ja u Hrvatskoj jer ‘prirodno’ geostrategijski 2. i 4. VO izlaze na more, acrta razdvajanja je Vrlika — rt Dalmatinska plo~a (slika 5.)” — Isto.

200 Isto, nav. dj., str. 12.

201 Isto.

202 Isto, str. 13.

Po toj su podjeli ponovo formirani vojni okruzi i odsjeci, koji suukinuti krajem 1987.203 Tako je na podru~ju Bosne i Hercegovineformirano pet vojnih okruga (Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Mostar iTrebinje) i 13 vojnih odsjeka (Sarajevo Grad, Sarajevo, Zenica, Travnik,Tuzla, Bijeljina, Br~ko, Doboj, Mostar, Banja Luka, Prijedor, Biha} iTitov Drvar).204

Tim su dokumentom 45 op{tina ispisane velikim slovima,205 {tozna~i da je Velikosrpski pokret ovladao vojnoteritorijalnim organimau tim op{tinama (u 36 op{tina Srbi su bili u ve}ini). Slu`bena prepiskau vezi sa sluènjem vojnog roka, sluènja u rezervnom sastavu i u vezisa drugim pitanjima vojne obaveze obavljana je sa vojnoteritorijalnimorganima ispisanim velikim slovima, gdje su imali “povjerljive” kadrove.

2. vojna oblast (zapadno voji{te) je formirana 10. januara 1992. (od6 ~asova), uglavnom, od rasformirane 5. vojne oblasti (sjeverozapadnovoji{te), i februara 1992. od dijela jedinica 1. vojne oblasti, sljede}egsastava :

- Komanda (u Sarajevu, komandant general Milutin Kukanjac, Srbin)

- 4. korpus (u Sarajevu, komandant general Vojislav \ur|evac,Crnogorac)

- 5. korpus (u Banja Luci, komandant general Vladimir Vukovi},Srbin)

667

203 B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 68-69.

204 AIIZ, inv. br. 2-2807, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 12/125-30, 25.januar 1992. - OOPP 2. vojne oblasti, PREGLED VOJNO-TERITORIJALNE PODELE.Na podru~ju 2. vojne oblasti nalazilo se 6 vojnih okruga (Sarajevo, Tuzla, Banja Luka,Mostar, Trebinje i Knin) i 17 vojnih odsjeka (Sarajevo Grad, Sarajevo, Zenica, Travnik,Tuzla, Bijeljina, Br~ko, Doboj, Mostar, Banja Luka, Prijedor, Biha}, Titov Drvar, Knin,Petrinja, Karlovac i Titova Korenica) — Isto.

205 Isto. To su bile sljede}e op{tine: Novo Sarajevo, Hadì}i, Pale, Han Pijesak,Sokolac, Rudo, âjni~e, Kalinovik, Donji Vakuf, Kupres, Tuzla, [ekovi}i, Bijeljina,Ugljevik, Lopare, Zvornik, Br~ko, Gra~anica, Bosanski [amac, Doboj, Tesli}, Derventa,Trebinje, Bile}a, Ljubinje, Gacko, Nevesinje, Banja Luka, [ipovo, Mrkonji} Grad,Skender Vakuf, Kotor Varo{, êlinac, Prnjavor, Lakta{i, Srbac, Bosanska Gradi{ka,Sanski Most, Bosanski Novi, Bosanska Dubica, Titov Drvar, Glamo~, Bosansko Grahovo,Klju~ i Bosanski Petrovac.

- 9. korpus (u Kninu, komandant general Ratko Mladi}, Srbin)

- 10. korpus (u Biha}u, komandant [piro Nikovi}, Crnogorac)

- 17. korpus (u Tuzli, komandant general Savo Jankovi}, Crnogorac)

- 65. za{titni motorizovani puk “B” u Kiseljaku

- 580. mje{ovita artiljerijska brigada “A” u Doboju

- 389. raketna artiljerijska brigada “A” Banja Luka

- Odjeljenje za mjerenje po~etne brzine artiljerijskog zrna (umiru i ratu) uz komandu Armije

- Centar za podvodnu obuku (u miru i ratu)

- 240. samostalni srednji raketni puk protiv-vazdu{ne odbrane“A” (u Sarajevu)

- 340. inìnjerijski puk “R” Koran kod Pala

- 367. puk veze “A” u Sarajevu

- 593. puk ABHO “R” u Kiseljaku

- 741. dopunski puk “R” u Sarajevu

- 820. Nastavni centar “R” u Banja Luci

- 140. obavje{tajni podcentar 15. obavještajnog centra (u miru iratu) u Sarajevu

- Kontraobaveštajna grupa (u miru i ratu) u Sarajevu

- 521. remontni bataljon “R” Remontni zavod Hadì}i

- 37. Sanitetski odred “R” u Sarajevu

- 42. Zavod za preventivnu medicinsku za{titu (u miru) u Sarajevu

- Viša vojnolekarska komisija Sarajevo (u miru)

- Vojna bolnica Sarajevo (u miru)

- Vojnomedicinski centar Sarajevo (u miru)

- Vojnomedicinski centar Banja Luka (u miru)

668

- 563. automobilski bataljon “B” Sarajevo

- Vojna delegacija pri @TP Sarajevo (u miru i ratu)

- Vojna delegacija pri @TP Knin (u ratu)

- Vojna ustanova Romanija (u miru i ratu)

- Vojno gra|evinska direkcija Sarajevo (u miru i ratu)

- Vojna ustanova za odràvanje stambenog fonda JNA (u miru) uSarajevu

- Vojnora~unovodstveni centar Sarajevo (u miru)

- Vojnoknjigovodstveni centri Sarajevo, Banja Luka, Tuzla, Knini Biha} (u miru)

- Centar za automatizovanu obradu podataka (u miru)

- 405. pozadinska (logisti~ka) baza “B” u Kninu

- 530. pozadinska baza “B” u Bosanskom Petrovcu

- 744. pozadinska baza “B” u Sarajevu

- 904. pozadinska baza “B” u Tuzli

- 993. pozadinska baza “B” u Banja Luci

- Kulturno-zabavni ansambl (u ratu)

- Vojni orkestar I varijante (u miru i ratu) u Sarajevu

- Vojni sud (Viši vojni sud II varijante) (mir-rat) u Sarajevu

- Vojni sud I stepena I varijante (u ratu) u Sarajevu

- Vojni sud u Banja Luci (u miru)

- Vojno tuìlaštvo (u miru), Više vojno tuìlaštvo II varijante (uratu) u Sarajevu

- Vojno tuìlaštvo u Banja Luci (u miru)

- Vojno tuìlaštvo I varijante (u ratu)

- Vojni zatvor za izdràvanje pritvora Sarajevo (u miru)

669

- Komanda vojnog okruga Sarajevo (u miru i ratu)

- Komanda vojnog okruga Tuzla (u miru i ratu)

- Komanda vojnog okruga Banja Luka (u miru i ratu)

- Komanda vojnog okruga Mostar (u miru i ratu)

- Komanda vojnog okruga Knin (u miru i ratu)

- 77. smu~arski poligon (u miru) Jahorina

- 185. poligon Slunj (u miru) za artiljerijska i tenkovska ga|anja

- Poligon Neretva Kalinovik (u miru) za artiljerijska ga|anja

- Domovi JNA - Sarajevo, Bijeljina, Travnik, âpljina (u miru i ratu)

- Garnizonske biblioteke: - Sarajevo, Bijeljina, Travnik, âpljinai Kiseljak (u miru)

- 55. logor ratnih zarobljenika (vojnika i podoficira - u ratu)

- 71. logor ratnih zarobljenika (oficira - u ratu)

- Sabirno-prodajni centar Sarajevo (u miru).206

670

206 AIIZ, inv. br. 2-2816, Komanda 2. vojne oblasti, DT br. 12/82-16, 10. mart1992. (NARODNA ODBRANA DR@AVNA TAJNA), Organizacijsko-formacijske promjene;Isto, inv. br., 2-2580, Komanda 5. korpusa, Str. pov. br. 1-10, 10. januar 1992. — Komandi30. pd /partizanske divizije/; Isto, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{ka pukovnika JNA O.S., 1. januar 1992, str. 31; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANEÊTIRI VOJNE OBLASTI; F. He}o, ULOGA JUGOSLOVENSKE NARODNEARMIJE U AGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU (rukopismagistarskog rada), Fakultet politi~kih nauka, Sarajevo 2000, str. 80, napomena 164.

Klasifikacija jedinica JNA zavisno od stepena mirnodopske popune :

- “A” klasifikacije bile su jedinice popunjene 90-100% ljudstvom i 100%naoruànjem i opremom;

- “B” klasifikacije bile su jedinice popunjene 30-50% ljudstvom i 100%naoruànjem i opremom;

- “R” klasifikacije bile su jedinice popunjene sa kompletnim ljudstvom iz rezervnogsastava i 100% naoruànjem i opremom (Kazivanje brigadira Muharema Nadàka datoautoru. O tome vidi : D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA UAGRESIJI NA REPUBLIKU HRVATSKU 1990. - 1992. GODINE, str. 293, nap. 19).

Preformiranje i preimenovanje (u miru i ratu) Komande 5.vojne oblasti (sjeverozapadnog voji{ta) u Komandu 2. vojne oblasti(zapadnog voji{ta) izvr{eno je, u skladu sa Nare|enjem Saveznogsekretarijata za narodnu odbranu, br. DT 263-1, od 20. januara 1992.o dogradnji organizacijsko-mobilizacijske strukture JNA, po formacijibroj 340.336, sljede}eg sastava :

- Komanda;

- Vod veze u Vazduhoplovnoj isturenoj komandnoj grupi (u miru,a odjeljenje veze Vazduhoplovne isturene komandne grupe u ratu);

- Ra~unska analiti~ka stanica ABHO (u ratu);

- Filmska ekipa (u ratu);

- Vod za protiv poàrnu djelatnost (u ratu).207

Komanda 5. vojne oblasti je iz garnizona Zagreb premje{tena ugarnizon Sarajevo 2. januara 1992. Mobilizacijsko mjesto je biloSarajevo. Rukovodilac Plana mobilizacije bila je Komanda 2. vojneoblasti. Mati~ni broj u miru je bio 0701, a u ratu 6146. Ostali elementimobilizacijskog razvoja su bili bez promjene.208

Rasformiran je i ukinut mobilizacijski razvoj 5. vojne oblastisa sljede}im komandama i jedinicama :

- Komanda 32. korpusa (u miru i ratu)

- Komanda 6. li~ke divizije “R” i brisana mirnodopska VP 8401Korenica

- Komanda 28. partizanske divizije “R” (u miru i ratu)

- Komanda 33. partizanske divizije “R” (u miru i ratu) — rasformiranaje nakon premje{tanja.

Sredstvima je popunjena 30. partizanska divizija “R” u Banja Luci

671

207 AIIZ, inv. br. 2-2816, Komanda 2. vojne oblasti, DT br. 12/82-16, 10. mart(NARODNA ODBRANA DR@AVNA TAJNA), Organizacijsko-formacijske promjene.

208 Isto.

- Komanda 43. partizanske divizije (u miru i ratu) - rasformiranaje poslije premje{tanja.

Sredstvima je popunjena 47. partizanska divizija “R”

- 1. partizanska brigada “R” - 28. partizanska divizija (u miru i ratu)







- 6. brdska brigada “B” (u miru i ratu)

- 73. motorizovana brigada “R” (u miru i ratu)

- 236. motorizovana brigada “R” (u miru i ratu)

- 228. motorizovana brigada “A” (u miru i ratu). Ljudstvo jeugra|eno u 37. motorizovanu brigadu “A”, sa sjedi{tem u Ra{koj

- 288. mje{ovita protivoklopna artiljerijska brigada “A” (u mirui ratu)

- 471. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk “R” (u miru i ratu)

- 32. mehanizovana brigada “A” (u miru i ratu)

- 140. mehanizovana brigada “A” (u miru i ratu). Ljudstvo imaterijalno-tehni~ka sredstva su ugra|eni u 49. mehanizovanubrigadu i 14. pje{adijsku motorizovanu brigadu u Zenici i Lukavici

- 265. mehanizovana brigada “A” (u miru i ratu)

- 513. inìnjerijska brigada “B” (u miru i ratu)

- 841. dopunski puk “R” (u miru i ratu)

- 32. mje{oviti artiljerijski puk “R” (u miru i ratu)

- 411. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk “R” (u miru i ratu)

672

- 306. laki avio puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (u miru i ratu).Ljudstvom i materijalnim sredstvima je popunjen 17. laki avio pukprotiv-vazdu{ne odbrane u Tuzli

- 313. 1aki aviopuk protivvazdu{ne odbrane “R” (u miru i ratu)

- 32. inìnjerijski puk “R” (u miru i ratu)

- 127. inìnjerijski puk “R” (u ratu i miru)

- 258. inìnjerijski puk “R” (u ratu i miru)

- 91. inìnjerijski bataljon (OG-6)

- 94. inìnjerijski bataljon (OG-7)

- 6. minobaca~ki bataljon (u ratu)




- 32. bataljon vojne policije “A” (u miru i ratu)

- 32. dopunski bataljon (u ratu)

- 540. pontonirski bataljon “R” (u miru i ratu)

- 671. pontonirski bataljon “R” (u miru i ratu)

- 32. bataljon veze “A” (u miru i ratu)

- 32. sanitetski bataljon “R” (u miru i ratu)

- 32. automobilski bataljon “R” (u miru i ratu)

- 42. grani~ni bataljon “A” (u miru i ratu)

- 43. grani~ni bataljon “A” (u miru i ratu)

- 6. tovarna ~eta (u ratu) - tovarna ~eta sa konjima




673

- 151., 152., 153., 154., 155., 156. i. 157. posadna protiv-oklopnaartiljerijska baterija (u ratu)

- 12., 17., 35., 56. i 74. pontonirska ~eta (u ratu)

- 894. eskadrila za izvi|anje i vezu “B” (u miru i ratu). Ljudstvomi materijalnim sredstvima je popunjen 111. helikopterski puk 2. korpusaRV i PVO

- 15. sanitetski odred “R” (u miru i ratu)

- 315. Centar za elektronsko izvi|anje i osmatranje “A” (u mirui ratu)

- 653. Nastavni centar “R” (u miru i ratu)

- 243. automobilski nastavni centar (u miru)

- Nastavni centar “Svetice” ( u miru )

- 639. pozadinska baza “B” (u miru i ratu)

- 944. pozadinska baza “B” (u miru i ratu)

- 970. pozadinska baza “R” (u miru i ratu)

- Sabirno-prodajni centar Zagreb (u miru)

- Vojna bolnica Zagreb (u miru)

- 20. zavod za preventivnu medicinsku za{titu (u miru)

- Vi{a vojnoljekarska komisija (u miru)

- Vojna ustanova “CZ” (u miru i ratu)

- Vojni sud I stepena, II varijante 32. korpusa (u ratu)

- Vojno tuìlaštvo II varijante, 32. korpusa ( u ratu)

- Vojnogra|evinska direkcija Zagreb (u miru i ratu)

- Vojna ustanova za odràvanje stambenog fonda u JNA (u miru)

- Vojna ustanova za upravljanje stambenim fondom u JNAZagreb (u miru )

- Vojna direkcija pri @TP Zagreb (u miru i ratu)

674

- Vojna direkcija pri @TP Doboj (u ratu)

- Vojno-knjigovodstveni centar Zagreb (u miru)

- Vojno-knjigovodstveni centar Karlovac (u miru)

- Stalno automatizovano strelište “Vrap~anski potok”, “Bosna”,“Kova~evo”, “Crna Gora” i “Jamadol” (u miru)

- Strelište “Slavonska Poèga” - (u miru)

- Poligon “@urkovo” (u miru)

- Vje`balište “Bjelasica” (u miru)

- Protivoklopno vje`balište “Dabrovica” (u miru)

- Strelište i vje`balište “Gakovo” (u miru)

- Kontraobaveštajna grupa 32. korpusa (u miru)

- Vojni orkestar II varijante 32. korpusa (u ratu)

- Domovi JNA: Zagreb, Rijeka, Karlovac, Vara`din, Jastrebarsko,Ilirska Bistrica, Bjelovar, Slavonska Poèga, Virovitica, Dugo Selo,Gospi}, Delnice, Krièvci, Ogulin, Koprivnica i âkovec (u miru i ratu)

- Garnizonske biblioteke: Zagreb, Rijeka, Vara`din, Karlovac,Dugo Selo, Delnice, Gospi}, Jastrebarsko, Ilirska Bistrica, Bjelovar,Koprivnica, âkovec, Krièvci, Slavonska Poèga, Virovitica, Ogulin,Samobor (u miru).209

2. vojna oblast je formirana da osigura rukovo|enje i komandovanjejedinicama, ustanovama i komandama JNA na podru~ju Bosne iHercegovine i okupiranih dijelova Republike Hrvatske, u cilju efektivnijeokupacije Bosne i Hercegovine i drànja pod okupacijom jednetre}ine Republike Hrvatske. Njeno je formiranje pokazalo nastojanje

675

209 Isto. Navedene su komande i jedinice 5. vojne oblasti rasformirane i ukinutnjihov mobilizacijski razvoj Naredbom general-pukovnika Milutina Kukanjca,komandanta 2. vojne oblasti, DT br. 12/82-16, od 10. marta 1992. Tom su naredbomstavljeni “van snage” pe~ati, {tambilji, formacije i ostala dokumenta mobilizacijskograzvoja za navedene komande, jedinice i ustanove koje su rasformirane, “koji su pali uruke neovla{}enim licima ili su zarobljeni” (Isto).

Velikosrpskog pokreta da formira etni~ki ~istu srpsku dràvu, izlaze}ina zapadne granice Velike Srbije (realizacija plana RAM).

Zona odgovornosti 2. vojne oblasti pokrivala je, uglavnom, teritorijuBosne i Hercegovine (91 op{tina) i isto~ne dijelove centralne RepublikeHrvatske (15 op{tina - do linije Karlobag - Karlovac - Virovitica, bez Baranje,isto~ne Slavonije i zapadnog Srema). Podru~je (sjevero)isto~ne Bosne(zona odgovornosti 17. korpusa, sa sjedi{tem u Tuzli) bilo je dofebruara 1992. u sastavu 1. vojne oblasti. Jugoisto~na Bosna i isto~naHercegovina (18 op{tina) je bila pod komandom 4. vojne oblasti, {toje bila namjera da to podru~je “pripadne” Crnoj Gori.

General{tab Oruànih snaga SFRJ je, radi {to efikasnijegfunkcionisanja jedinstvenog sistema rukovo|enja i komandovanja iobjedinjavanja svih planiranih operacija na teritoriji Bosne iHercegovine, po~etkom februara 1992. prepot~inio kompletni sastav17. korpusa iz 1. vojne oblasti pod komandu 2. vojne oblasti.210

Za komandanta 2. vojne oblasti postavljen je general-pukovnikMilutin Kukanjac, (Srbijanac, do{ao je iz Skoplja), dobar poznavalacbosansko-hercegova~kih prilika, sa duìm slu`bovanjem u Bosni iHercegovini, a za na~elnika [taba general Dobra{in Pra{~evi} (Crnogorac,prije toga bio je u Zagrebu). Za generala Milutina Kukanjca, koji je,pored ostalog, odobravao tzv. srpski plebiscit iz novembra 1991, “odpo~etka su Muslimani i Hrvati i njihovo vo|stvo”, bili “pravi,definisani neprijatelji”.211

676

210 F. He}o, nav. dj., str. 78.

211 F. He}o, nav. dj., str. 80; Z. Suljevi}, POLITI^KO-VOJNA SITUACIJAUOÎ AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU (rukopis), str. 81-82; TV SRNA,Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste \oge, 12. juli 1994. General MilutinKukanjac je do 31. decembra 1991. obavljao du`nost komandanta 3. vojne oblasti, sasjedi{tem u Skoplju. Uo~i Nove 1992. godine u Beogradu mu je saop{teno da jeimenovan za komandanta Vojne oblasti, sa sjedi{tem u Sarajevu. Rije~ je o 2. vojnojoblasti koju je trebalo formirati.

General Milutin Kukanjac je novu du`nost preuzeo 3. januara 1992. S obzirom nato da je i ranije preko dvadeset godina bio na slu`bi u Bosni i Hercegovini, dobro jepoznavao sredinu i mentalitet. Za vrijeme Olimpijade je bio u najuèm rukovodstvu saBrankom Mikuli}em, Antom Su~i}em, Ahmedom Karabegovi}em i drugima (SlobodnaBosna, 20. februar 1998.; TV SRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste\oge, 12. juli 1994.

Vojska kojom je general Kukanjac komandovao je bila “srpsko-crnogorski deo JNA”. Ta je vojska “prvi put u istoriji zaokruìlasrpske zemlje, zajedno sa srpskim narodom” i zauzela jednu tre}inuRepublike Hrvatske i ve}u polovinu Bosne i Hercegovine, uklju~uju}ii “srpski deo Sarajeva”.212

General Milutin Kukanjac je 20. januara 1992, sa svojim kolegijemstarje{ina, u Sarajevu odrào, na njegovo traènje, sastanak sa ~lanovimaPredsjedništva Bosne i Hercegovine (u zgradi Predsjedništva).213

Me|utim, nije jasno po kom osnovu je taj sastanak organizovao, ni sakojim ciljem. Kao komandant 2. vojne oblasti nije imao nikakve ustavneni zakonske ovlasti da takav sastanak saziva.

2. vojna oblast je 17. februara ukupno raspolagala sa 85.097ljudi (stalni sastav: 20.270, i rezervni sastav: 64.827), od ~ega jeKomanda brojala 104 ~ovjeka. To su, uglavnom, bili Srbi i Crnogorci.Samostalne jedinice stalnog sastava te vojne oblasti su imale 1.891~ovjeka, a rezervni sastav 2.498, {to je ukupno iznosilo 4.389. Pozadinske

677

General Milutin Kukanjac je, kako on tvrdi, bio komandant 2. vojne oblasti kojaje “obuhvtala 90 odsto Bosne i Hercegovine i Republiku Srpsku Krajinu, bezisto~nog dela Slavonije” (TV SRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autoraRiste \oge, 12. juli 1994.).

General Milutin Kukanjac se u jednom nare|enju od 9. januara 1992. potpisuje usvojstvu komandanta 2. vojne oblasti. U tom se dokumentu u lijevom gornjem dijelunalazi memorandum te vojne oblasti (“KOMANDA 2. VOJNE OBLASTI...”), a udonjem desnom dijelu, gdje pi{e M.P. nalazi se pe~at okruglog oblika sa grbom SFRJi natpisom: “KOMANDA 5. VOJNE OBLASTI” (AIIZ, inv. br. 2-2815, Komanda 2.vojne oblasti, Pov. broj 31/103-6-1, 9. januar 1992. — Na li~nost komandanta). Toupu}uje na zaklju~ak da Komanda 2. vojne oblasti tada jo{ uvijek nije imala vlastitipe~at, jer je njena formacijska izgradnja bila u toku.

212 TV SRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste \oge, 12. juli1994.

213 Slobodna Bosna, 20. februar 1998, Intervju Milutina Kukanjca. Tom je sastankuprisustvovao i Bogi} Bogi}evi} (~lan Predsjedni{tva SFRJ iz Bosne i Hercegovine). EjupGani} i Stjepan Kljui} (~lanovi Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine) sugenerala Kukanjca, po njegovom kazivanju, najvi{e iritirali postavljanjem pitanja za{toje on odre|en i upu}en na du`nost komandanta 2. vojne oblasti kada je rodom iz drugerepublike, zatim {ta }e JNA u Bosni i sli~no. “Naravno, Biljana Plav{i} i NikolaKoljevi}” su, po Kukanjcu, “bili za to da armija bude u Bosni, ali ostali van” (Isto).

jedinice stalnog sastava su brojale 2.339 ljudi, a rezervni sastav 2.460,odnosno 4.799 ukupno.214

Brojno-stanje ljudstva je po korpusima iznosilo :

- 4. korpus: 5.100 (1.905 stalni sastav i 3.196 rezervni sastav);



- 10. korpus: 25.086 (5.203 stalni sastav i 19.883 rezervni sastav);215

- 17. korpus: 9.221 (2.479 stalni sastav i 6.472 rezervni sastav).216

Sastav komandi, jedinica i ustanova JNA u Bosni i Hercegovinije od druge polovine 1991. i po~etkom 1992, usljed vojno-politi~kesituacije, bio veoma promjenljiv i razli~it. Jedan broj jedinica jepredislociran, preformiran ili preimenovan. Stoga je te{ko utvrditinjihov sastav i broj ljudstva. U Bosni i Hercegovini je, formiranjem 2.vojne oblasti i povla~enjem dijela jedinica iz Slovenije i Hrvatske,bilo brojno ljudstvo i ogromne koli~ine tehnike.

678

214 AIIZ, inv. br. 7-69, PREGLED BROJNOG STANJA 2. VOJNE OBLASTINA DAN 17. 02. 1992. GODINE (“VOJNA TAJNA STROGO POVJERLJIVO”); TVSRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste \oge, 12. juli 1994.

U pozadinskim bazama je 17. februara 1992. bilo 3.062 ~ovjeka (193 oficira, 280mla|a oficira, 652 gra|anska lica i 1.937 vojnih obveznika). U 744. pozadinskoj bazije bilo 1.390 ljudi (78 oficira, 110 mla|a oficira, 298 gra|anska lica i 904 vojnaobveznika); u 405. — 381 ~ovjek (18 oficira, 37 mla|a oficira, 48 gra|anska lica i 278vojna obveznika); u 530. — 415 (32 oficira, 48 mla|a oficira, 63 gra|anska lica i 272vojna obveznika); u 904. — 315 (27 oficira, 37 mla|a oficira, 80 gra|anska lica i 171vojni obveznik); u 993. — 561 (38 oficira, 48 mla|a oficira, 163 gra|anska lica i 312vojna obveznika) — AIIZ, inv. br. 2-1965, PREGLED PODATAKA O RAZMJE[TAJUI KAPACITETIMA POZADINSKIH JEDINICA I USTANOVA 2. VOJNE OBLASTI.

215 Isto. U sastavu 10. korpusa nalazile su se tri operativne grupe (OG) i “ostalejedinice” :

- OG-6 : 4.854 (594 stalni i 4.260 rezervni sastav);

- OG-7 : 11. 476 (1.812 stalni i 9.664 rezervni sastav);

- OG-8 : 8.452 (2.498 stalni i 5.954 rezervni sastav);

- Ostale jedinice : 304 (299 stalni sastav i 5 rezervni sastav).

216 Isto.

Organizacijsko-formacijska struktura i raspored 2. vojne oblasti(komande, jedinice i ustanove 2. vojne oblasti, SSNO-a i RV i PVO nateritoriji 2. vojne oblasti) 17. februara 1992. su bili sljede}i :

- Komanda 2. vojne oblasti (Sarajevo, komandant general-pukovnikMilutin Kukanjac)

I. korpusi (pet) :

- 4. korpus (Sarajevo, komandant general-major Vojislav \ur|evac):

- Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Sarajevo);

- 4. bataljon veze “A” (Sarajevo);

- 288. (4.) bataljon vojne policije “A” (Sarajevo);

- 49. mehanizovana brigada “A” (Lukavica);

- 6. pje{adijska motorizovana brigada “R” (Doboj);

- 216. brdska brigada “R” (Han Pijesak);

- 346. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane “A”

(Lukavica);

- 4. mje{oviti artiljerijski puk “R” (Kiseljak);

- 4. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk “R” (Visoko);

- 76. motorizovi puk “R” (Visoko);

- 4. mje{oviti artiljerijski puk “R” (Koran);

- 4. automobilski bataljon “R” (Koran);

- 4. sanitetski bataljon “R” (Koran);

- 120. laka pje{adijska brigada (Zenica);

- 253. motorizovana brigada;

- 140. mehanizovana brigada;

- 14. pje{adijska motorizovana brigada;

- 14. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk;

- 340. inìnjerijski puk “R” (Sarajevo);

679

- 4. inìnjerijski bataljon “R” (Sarajevo);

- 4. dopunski bataljon “R” (Sarajevo);

- 652. motorizovani puk “B” (Kiseljak).217

- 5. korpus (Banja Luka, komandant general-major Vladimir Vukovi}, te od kraja marta 1992. general Momir Tali}):

- Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Banja Luka)

- 5. bataljon veze “A” (Banja Luka)

- 5. bataljon vojne policije “A” (Banja Luka)

- 329. oklopna brigada “A” (Banja Luka)

- 343. motorizovana brigada “R” (Prijedor)

- 16. pje{adijska motorizovana brigada “R” (Banja Luka)

- 5. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (Banja Luka)

- 5. mje{oviti artiljerijski puk “R” (Banja Luka)

- 5. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk “R”(Banja Luka)

- 5. mje{ovita protiv-oklopna artiljerijska brigada “R” (Banja Luka)

- 293. inìnjerijski puk “R” (Banja Luka)

- 10. partizanska divizija “R” (Banja Luka)

- 30. partizanska divizija “R” (Mrkonji} Grad)

- 19. partizanska brigada “R” (Mrkonji} Grad)

- 5. dopunski bataljon “R” (Banja Luka)

680

217 Isto; AIIZ, inv. br. 7-67, PREGLED ORGANIZACIJSKO-FORMACIJSKESTRUKTURE 2. VOJNE OBLASTI; Isto, inv. br. 7-227, JEDINICE 2. VOJNEOBLASTI, SSNO I RV I PVO NA TERITORIJI 2. VOJNE OBLASTI.

- 293. inìnjerijski puk “R” (Banja Luka);

- 188. pontonirski bataljon “R” (Banja Luka);

- 5. automobilski bataljon “R” (Banja Luka);

- 5. sanitetski bataljon “R” (Banja Luka);

- 5. pje{adijska brigada;

- 6. partizanska pje{adijska brigada;

- 11. partizanska pje{adijska brigada;

- 122. laka pje{adijska brigada (Skender Vakuf);

- 134. laka brigada;

- 2. laka pje{adijska brigada.218

- 9. korpus (Knin, komandant general-major Ratko Mladi}):

- Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Knin);

- 70. bataljon veze “A” (Knin);

- 9. bataljon vojne policije “A” (Knin);

- 221. motorizovana brigada “A” (Knin);

- 160. motorizovana brigada “R” (Benkovac);

- 271. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane(Benkovac);

- 594. inìnjerijski puk “B” (Knin);

- 9. mje{oviti artiljerijski puk “R” (Knin);

- 557. mje{oviti protiv-oklopni i artiljerijski puk “R” (Benkovac);

681

218 Isto. U Skender Vakufu je (marta 1992.) bila razmje{tena 122. laka pje{adijskabrigada, koja je na zaposjednutim objektima brojala 487 vojnih obveznika (AIIZ, inv.br. 2-2611, Komanda 30. partizanske divizije, pov. br. 533—1, 25. marta 1992. — Komandi).

- 569. dopunski bataljon “R”(Knin);

- 9. automobilski bataljon “R” (Knin);

- 98. sanitetski bataljon “R” (Knin);

- 1. motorizovana brigada (Sveti Rok);

- 11. motorizovana brigada (Drvar);

- 2. brigada Teritorijalne odbrane;

- 3. brigada Teritorijalne odbrane ;

- 1. partizanska brigada “R” (Drvar);

- 1. motorizovana brigada “R” (Gra~ac).219

- 10. korpus (Biha}, komandant general-major [piro Nikovi}):

- Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Biha});

- 10. bataljon veze “B”;

- 10. bataljon vojne policije “A”;

- 6. operativna grupa - OG-6 (Lika, Plitvi~ka jezera):

- 1. laka pje{adijska brigada “R” (Karlovac);

- 2. laka pje{adijska brigada “R” (Titova Korenica);

- 4. laka pje{adijska brigada “R” (Udbina);

- 11. laka pje{adijska brigada “R” (Bosanski Novi);

- 145. laka pje{adijska Pla{ka brigada “R” (Pla{ki);

- 7. operativna grupa - OG-7 (Banija):

- 622. motorizovana brigada “R” (Petrinja);

682

219 Isto.


- 1. motorizovana brigada Teritorijalne odbrane;




- 8. operativna grupa - OG-8 (Kordun, Petrova Gora):





- 306. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane (Biha});

- 10. automobilski bataljon “R”;

- 10. sanitetski bataljon “R”;

- 10. dopunski bataljon “B”;

- 185. poligon (Slunj);

- 13. partizanska brigada (Bosanski Petrovac);

- 8. pje{adijska motorozovana brigada “A”;

- 41. laki artiljerijski puk PVO “B”;

- 10. inìnjerijski bataljon “A”;

- 257. motorizovana brigada “R”;

- 6. mje{oviti artiljerijski puk “B”;

- 6. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk “B”.220

683

220 Isto.

- 17. korpus (Tuzla, komandant general-major Savo Jankovi}):

- Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Tuzla);

- 17. bataljon veze “A” (Tuzla);

- 17. bataljon vojne policije “A” (Tuzla-Dubrave);

- 4. oklopna brigada “A” (Tuzla);

- 92. motorizovana brigada “R” (Tuzla);

- 327. motorizovana brigada “R” (Derventa);

- 18. partizanska brigada “R” (Derventa);

- 129. laka pje{adijska brigada “R” (Derventa);

- 395. motorizovana brigada “R” (Br~ko);

- 22. partizanska brigada “R” (Br~ko);

- 17. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (Tuzla);

- 454. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk “R”(Tuzla);

- 497. inìnjerijski puk “R” (Tuzla);

- 11. partizanska divizija “R” (Doboj);

- 36. partizanska divizija “R” (Bijeljina);

- 17. mje{oviti artiljerijski puk “A” (Bijeljina);

- 17. partizanska brigada “R” (Bijeljina);

- 17. laka pje{adijska brigada “R” (Bijeljina);

- 670. pontonirski bataljon “A” (Bijeljina);

- 17. automobilski bataljon “R” (Tuzla);

- 336. motorizovana brigada “A” (Tuzla);

- 192. laka pje{adijska brigada “R” (Tuzla);

- 17. sanitetski bataljon “R” (Tuzla);

684

- 17. dopunski bataljon “R” (Tuzla).221

II. samostalne jedinice — ustanove

a) voji{ne :

- 580. mje{ovita artiljerijska brigada “A” (Vojni}, pukovnikSvetozar Marjanovi});

- 389. raketna artiljerijska brigada “A” (Banja Luka, pukovnikTomislav Obradov);

- 367. puk veze “A” (Sarajevo, pukovnik Mileti});

- 240. samostalni srednji raketni puk protiv-vazdu{ne odbrane“A” (Sarajevo, pukovnik Nenad Ba}anovi});

- 65. za{titni motorizovani puk “R” (Kiseljak, potpukovnikMilan [uput);

- 593. puk ABHO “R” (Biha}, potpukovnik Velizar Rabrenovi});

- 741. Dopunski puk “R” (Travnik, potpukovnik Mladen Kolev);

- 820. Nastavni centar “R” (Banja Luka);

- Poligon “Neretva” (Kalinovik, potpukovnik Rade Pavlovi});

- 77. smu~arski poligon (Jahorina, stariji vodnik I klaseStevo Dejanovi});

- 461. mje{ovita protivoklopna artiljerijska brigada.222

b) pozadinske :

- 405. pozadinska baza (Knin, pukovnik Tomo Jakovljevi});

685

221 Isto.

222 Isto.

- 530. pozadinska baza (Bosanski Petrovac, pukovnik Milan[kondri});

- 744. pozadinska baza (Sarajevo, pukovnik Du{an Kova~evi});

- 904. pozadinska baza (Tuzla, potpukovnik Alojz Hru{evar);

- 993. pozadinska baza (Banja Luka, pukovnik Osman Selak);

- 521. remontni bataljon (Hadì}i, potpukovnik Ratko Savi});

- 37. sanitetski odred (Sarajevo, potpukovnik Radovan Dobra{);

- 42. zavod za preventivnu medicinsku za{titu (Sarajevo, pukovnikJovan Milo{evi});

- 563. automobilski bataljon (Sarajevo, major Sari});

- 262. Tehni~ki nastavni centar (Travnik, potpukovnik ZoranJovanovi});

- Tehni~ko-remontni zavod (Hadì}i, pukovnik DragoslavJovanovi});

- Tehni~ko-remontni zavod (Travnik, potpukovnik Vid Jazbinski);

- Vojna bolnica (Sarajevo, pukovnik Tomislav Tau{an);

- Vojno-medicinski centar (Sarajevo);

- Visoka vojno ljekarska komisija (Sarajevo, pukovnik EsadGi~evi});

- Vojna direkcija pri @TP (Sarajevo, potpukovnik Petar Obradovi});

- Vojno-gra|evinska direkcija (Sarajevo, potpukovnik MirkoSimovi});

- Vojna ustanova Vojno-stambenog fonda (Sarajevo, potpukovnikSafet Tihi});

- Vojno-gra|evinska ustanova “Karlo Batko” (Hadì}i,potpukovnik Pero Vuji});

- Vojna ustanova “Romanija” (Sarajevo).223

686

223 Isto.

c) ostale :

- Komanda vojnog okruga Sarajevo (pukovnik Obrad Popovi});

- Komanda vojnog okruga Tuzla;

- Komanda vojnog okruga Mostar (pukovnik Dèmal Sijer~i});

- Komanda vojnog okruga Trebinje;

- Komanda vojnog okruga Banja Luka;

- Komanda vojnog okruga Knin;

- Komanda vojnog okruga Petrinja;

- Vojni sud Sarajevo;

- Vojni sud Banja Luka;

- Vojno tuìla{tvo Sarajevo;

- Vojno tuìla{tvo Banja Luka;

- Vojni zatvor Sarajevo.224

- Vojni odsjek Sarajevo Grad (op{tine : Novi Grad, NovoSarajevo, Stari Grad, Centar, Hadì}i, Ilidà, Ilija{, Pale,Trnovo i Vogo{}a);

- Vojni odsjek Sarajevo (op{tine : Olovo, Han Pijesak, Sokolac,Rogatica, Vi{egrad, Gora`de, Rudo, ̂ ajni~e, Fo~a i Kalinovik);

- Vojni odsjek Zenica (op{tine : Zenica, @ep~e, Zavidovi}i,Kakanj, Vare{, Kre{evo, Breza, Visoko, Kiseljak i Fojnica);

- Vojni odsjek Travnik (op{tine : Busova~a, Gornji Vakuf,Travnik, Donji Vakuf, Novi Travnik, Vitez, Bugojno i Kupres);

- Vojni odsjek Tuzla (op{tine : Tuzla, Lukavac, Kalesija, Banovi}i,@ivinice, [ekovi}i, Kladanj, Bratunac, Vlasenica i Srebrenica);

687

224 Isto; AIIZ, inv. br. 2-2807, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 12/125-30, 25.januar 1992. — OOPP 2. Vojne oblasti, PREGLED VOJNOTERITORIJALNE PODELE.

- Vojni odsjek Bijeljina (op{tine : Bijeljina, Ugljevik, Loparei Zvornik);

- Vojni odsjek Br~ko (op{tine : Br~ko, Grada~ac, Ora{je, Gra~anica,Srebrenik i Bosanski [amac);

- Vojni odsjek Doboj (op{tine : Doboj, Maglaj, Te{anj, Tesli},Odàk, Modri~a, Derventa i Bosanski Brod);

- Vojni odsjek Mostar (op{tine : Mostar, Neum, âpljina,îtluk, Metkovi}, Livno, Ljubinje, Li{tica, Grude, Posu{je,Tomislavgrad, Prozor, Jablanica i Konjic);

- Vojni odsjek Banja Luka (op{tine : Banja Luka, [ipovo,Mrkonji} Grad, Jajce, Skender Vakuf, Kotor Varo{, êlinac,Prnjavor, Lakta{i, Srbac i Bosanska Gradi{ka);

- Vojni odsjek Prijedor (op{tine : Prijedor, Sanski Most,Bosanski Novi, i Bosanska Dubica);

- Vojni odsjek Titov Drvar (op{tine : Titov Drvar, Glamo~,Bosansko Grahovo, Klju~ i Bosanski Petrovac);

- Vojni odsjek Biha} (op{tine : Biha}, Bosanska Krupa, Cazini Velika Kladu{a);

- Vojni odsjek Petrinja (op{tine : Petrinja, Glina, Dvor, Kostajnica,Novska i Sisak);

- Vojni odsjek Knin (op{tine : Knin, Drni{, Benkovac i Obrovac);

- Vojni odsjek Karlovac (op{tine : Karlovac, Vrgin Most, Vojni},Slunj, Duga Resa i Ozalj);

- Vojni odsjek Titova Korenica (op{tine : Korenica, Pla{ki, DonjiLapac, Gra~ac, Gospi} - Teslingrad, i Oto~ac - Vrhovine).225

- Centar vojnih {kola kopnene vojske Sarajevo;

- Muzi~ka srednja vojna {kola Sarajevo;

- Intendantsko-finansijski nastavni {kolski centar Sarajevo;

688

225 Isto.

- [kola i kursevi Veterinarske slu`be Sarajevo;

- 2. korpus Ratnog vazduhoplovstva i protiv-vazdu{ne odbraneSarajevo;

- 5. korpus ratnog vazduhoplovstva i protiv-vazdu{ne odbraneBiha};

- 130. vazduhoplovni bataljon Rajlovac;

- [kolski centar Ratnog vazduhoplovstva i protiv-vazdu{neodbrane Rajlovac;

- Vazduhoplovni zavod “Rajlovac” Rajlovac;

- Vojno-ra~unski centar Banja Luka;

- Vojno-knjigovodstveni centar Banja Luka;

- 2. bataljon 398. brigade veze Sarajevo;

- 2. bataljon 235. puka stacionarne veze Sarajevo.226

- Centar za obuku voza~a borbenih vozila (Banja Luka — Zaluàni);

- [kolski centar za oklopne i mehanizovane jedinice (BanjaLuka).227

Iz organizacijskog sastava 2. vojne oblasti iza{le su, Naredbomgenerala Kukanjca, (DT broj 12/82-16) komandanta te oblasti, od 10.marta 1992, sljede}e komande, jedinice i ustanove iz rasformirane 5.vojne oblasti: komande, jedinice i ustanove 13, 14. i 31. korpusa, osimonih jedinica koje su po toj naredbi predislocirane, preformirane ilipreimenovane, a u{le su u sastav 2. vojne oblasti.228

689

226 Isto; I. Radakovi}, nav. dj., str. 126.

227 AIIZ, inv. br. 7-227, JEDINICE 2. VOJNE OBLASTI, SSNO I RV I PV NATERITORIJI 2. VOJNE OBLASTI; ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijalsvjedo~enja pukovnika JNA O. S., 4. juni 1996, str. 2-3.

228 AIIZ, inv. br. 2-2816, Komanda 2. vojne oblasti, DT br. 12/82-16, 10. mart 1992,(NARODNA ODBRANA DR@AVNA TAJNA), Organizacijsko-formacijske promjene.

Kontraobavje{tajna grupa Komande 5. vojne oblasti premje{tenaje iz garnizona Zagreb u garnizon Sarajevo i preimenovana uKontraobavje{tajnu grupu 2. vojne oblasti.229

Iz garnizona Zagreb 140. obavje{tajni podcentar 15. obavje{tajnogcentra je premje{ten u :

- Upravu centra u garnizon Sarajevo (mobilizacijsko mjestoSarajevo);

- 1. obavje{tajni podcentar iz garnizona Vara`din u garnizonBiha} (mobilizacijsko mjesto Biha});

- 2. obavje{tajni podcentar iz garnizona Zagreb u garnizonBanja Luka (mobilizacijsko mjesto Banja Luka);

- 3. obavje{tajni podcentar je rasformiran, a ljudstvo imaterijalna sredstva su ugra|eni u Obavje{tajni centarSSNO-a.230

- 4. inìnjerijski puk “R” iz sastava 4. korpusa preimenovan jeu 340. inìnjerijski puk “R” (sa inìnjerijskim bataljonom“A” u miru), formiran po formaciji 317.349 i u{ao je usastav 2. vojne oblasti.231

690

229 Isto.

230 Isto. Ostali elementi mobilizacijskog razvoja ostali su bez promjene.231 Isto. Ostali elementi mobilizacijskog razvoja ostali su bez promjene.

Formiranje, preformiranje, rasformiranje, predislokaciju, mobilizacijske i ostalepromene kod komandi, jedinica i ustanova 2. vojne oblasti trebalo je zavr{iti do krajaaprila 1992. a izve{taj o realizaciji Naredbe dostaviti toj komandi, “za svaku jedinicuposebno, nakon njenog preformiranja ili drugih predvi|enih promena, a najkasnije doodre|enog roka”. (Isto).

Kontraobave{tajnim grupama, vojnim sudovima, vojnim tuìla{tvima, kulturno-zabavnom ansamblu i vojnim orkestrima odre|eni su brojni nazivi i ratne vojne po{tekomandi i ustanova pri kojima su formirane i istovremeno su te komande za njih bilirukovaoci planova mobilizacije (Isto).

Materijalna sredstva za preformiranje po novim formacijama, te iz rasformiranihjedinica i ustanova (sem zarobljena) rasporedili takti~ki nosioci i organi pozadineKomande 2. vojne oblasti. Ostvarena je evidencija zarobljenih i ostavljenih TMS “radiprikaza u diobenoj bilansi” (Isto).

Na teritoriji Bosne i Hercegovine su, pored 2. vojne oblasti, bilestacionirane i sljede}e komande, jedinice i ustanove JNA :

- 13. (Rije~ki, pa Bile}ki) korpus (u Hercegovini — Bile}a,komandant general Mom~ilo Peri{i}, Srbin iz Srbije) — iakoje bio u sastavu 4. vojne oblasti on je bio pot~injen Komandi2. vojne oblasti;

- dijelovi 2. (Podgori~kog - Titogradskog) korpusa (Drugaoperativna grupa) u isto~noj Hercegovini;

- dijelovi 37. (Uì~kog) korpusa (u isto~noj Bosni i isto~nojHercegovini);

- dijelovi 20. (Valjevskog) korpusa (u isto~noj Bosni); i

- dijelovi 12. (Novosadskog) korpusa (u sjeveroisto~nojBosni).232

Sve komandne du`nosti u 2. vojnoj oblasti planski su dodijeljenestarje{inama isklju~ivo srpske i crnogorske nacionalnosti. Nakon“~i{}enja” starje{ina i vojni~kog sastava na nacionalnoj i politi~koj osnovi,po~etkom 1992. u komandama i jedinicama 2. vojne oblasti u najve}embroju su ostale starje{ine i vojnici srpske i crnogorske nacionalnosti,koje su prihvatile srpsku velikodràvnu ideologiju i politiku.233 Takvo je

691

232 AIIZ, inv. br. 2-793, /Informacija General{taba Armije Republike Bosne iHercegovine/, Efektivi agresorskih snaga na rati{tu Bosne i Hercegovine; Izjavana~elnika [taba 216. brdske brigade potpukovnika JNA Asima Dàmbasovi}a dataautoru; I. Radakovi}, nav. dj., str 127; D. Domazet, nav. dj., str. 14, nap. 21; F. He}o,nav. dj., str. 75, nap. 159; Z. Suljevi}, nav. dj., str. 86 i 91-92. U sastav tih korpusa u{lesu i snage JNA iz Mostara (10. motorizovana/mehanizovana brigada i druge), âpljinei Metkovi}a (Z. Suljevi}, nav. dj., str. 91-92).

Isto~ni dio Bosne i Hercegovine, pod teritorijalnom nadle`no{}u 1. vojne oblasti,bio je stavljen pod ingerenciju dva korpusa JNA (Uì~ki i Valjevski). Ta su dva korpusapo~etkom 1992. sve mostovne prelaze na Drini posjeli oklopno-mehanizovanimjedinicama (Isto, str. 86).

233 F. He}o, nav. dj., str 80. Struktura komandnog kadra 2. vojne oblasti:komandant 2. vojne oblasti general-pukovnik Milutin (Bo{ka) Kukanjac, Srbin. Na tuje du`nost do{ao iz 3. vojne oblasti (Skoplje), gdje je bio od avgusta 1991. do januara 1992.Prijevremeno je unapre|en u ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/76, Predsjedni{tvaSFRJ od 22. decembra 1990. Vanredno je unapre|en u ~in general-pukovnika Ukazombr. 1/70. “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1991. Na du`nost komandantaostao je do 8. maja 1992, kada je Odlukom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ smijenjen sa

stanje bilo i u komandnoj strukturi rukovodstva Oruànih snaga SFRJi drugim vojnim oblastima, koji su rukovodili planiranjem i

692

du`nosti i penzionisan; na~elnik {taba general-potpukovnik Dobra{in (Radovana)Pra{~evi}, Crnogorac. Na tu je du`nost do{ao iz komande 5. vojne oblasti (Zagreb)nakon njenog preimenovanja u 2. vojnu oblast. Prijevremeno je unaprije|en u ~ingenerala-potpukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989.;pomo}nik komandanta za politi~ki rad general-major Milan (@ivojina) Aksentijevi},Srbin. Na tu je du`nost do{ao iz 5. vojne oblasti nakon njenog preimenovanja u 2.vojnu oblast. Vanredno je unapre|en u ~in general-majora Ukazom broj 623-1, Na~elnika[taba Vrhovne komande OS SFRJ, od 29. juna 1991. Penzionisan je 8. maja 1992.;komandant 4. korpusa (Sarajevo) general-major Vojislav (Milivoja) \ur|evac, Srbin.Unaprije|en je u ~in general-majora Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22.decembra 1989. Na du`nosti komandanta 4. korpusa ostao je do 8. maja 1992, kada jepenzionisan; komandant 5. korpusa (Banja Luka) general-pukovnik Nikola (Marka)Uzelac, Srbin. Unaprije|en je u ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tvaSFRJ, od 22. decembra 1989. Vanredno je unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazombr. 1/64, Predsjedni{tva SFRJ, od 28. novembra 1991. Od januara 1992. bio je komandant3. vojne oblasti u Skoplju. U januaru 1992. za komandanta 5. korpusa imenovan jegeneral-potpukovnik Vladimir (Branka) Vukovi}, Srbin. Unaprije|en je u ~in general-majora Ukazom 1/66, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1989. Vanredno je unaprije|enu ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/64, “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ, od 28.novembra 1991. Poginuo je 1993. u udesu vojnog helikoptera u Srbiji; na~elnik {taba5. korpusa general-major Momir Tali}, Srbin, Valjevo, Srbija; komandant 9. korpusa(Knin) general-major Savo Kova~evi}, Crnogorac; na~elnik {taba i kasnijekomandant 9. korpusa general-major Ratko (Ne|e) Mladi}, Srbin, ro|en 12. marta1943, selo Boìnovi}i, Kalinovik, Bosna i Hercegovina. Unaprije|en je u ~in general-majora Ukazom br. 1/49, “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 4. oktobra 1991. Zana~elnika {taba 2. vojne oblasti postavljen je 25. aprila 1992. — Ukazom “krnjeg”Predsjedni{tva SFRJ. Za komandanta Glavnog [taba Vojske Srpske Republike Bosne iHercegovine imenovan je 12. maja 1992.; komandant 10. korpusa (Biha}) general-potpukovnik [piro (Nike) Nikovi}, Crnogorac. Unaprije|en je u ~in general-majoraUkazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989. Vanredno jeunaprije|en u ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/64 “krnjeg” Predsjedni{tvaSFRJ od 28. novembra 1991. Penzionisan je 8. maja 1992.; na~elnik {taba 10.korpusa, pukovnik Grujo Bori}, Srbin; komandant 17. korpusa (Tuzla) general-potpukovnik Savo Jankovi}, Crnogorac. Penzionisan je 8. maja 1992, a njegovudu`nost je preuzeo general-major Milan Nedeljkovi}, Srbin; komandant 5.vazduhoplovnog korpusa (Biha}) pukovnik Branko [ovagovi}, a kasnije generalMilo{ Baji}, itd. (Isto, str. 80, nap. 164; AIIZ, inv. br. 2-1045, Komanda 30. partizanskedivizije, SP, br. 865-2, 16. maj 1992. — Komandi 1. partizanske brigade; Isto, inv. br.5348, Zapisnik \. \.; Kazivanja brigadira Armije Republike Bosne i HercegovineIzudina Hrusti}a; D. Domazet, nav. dj., str. 14; ICTY, Predmet : Br. IT-94-1T, Dokaznimaterijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1995, str. 5).

pripremanjem agresije i u~estvovali u zlo~inima u Bosni i Hercegovini.234

693

234 Isto, str. 81. Komandna struktura vojnog rukovodstva Oruànih snagaSFRJ: savezni sekretar za narodnu odbranu, ujedno i na~elnik [taba Vrhovnekomande Oruànih snaga SFRJ general armije Veljko (Du{ana) Kadijevi},“Jugosloven”, Imotski, Hrvatska. Unaprije|en je u ~in generala armije Ukazom br.1/70, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1989. [estog januara 1992. povukao se sadu`nosti saveznog sekretara navodno iz zdravstvenih razloga (zdravstveno stanje je“presudno” uticalo na njegovu odluku). Odlukom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 25.februara 1992. prestala mu je aktivna vojna slu`ba; na~elnik General{taba Oruànihsnaga SFRJ general-pukovnik Blagoje (Mila) Adì}, Srbin. Vanredno je unaprije|enu ~in general-pukovnika Ukazom Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989. Od 6.januara do 8. maja 1992. bio je zastupnik saveznog sekretara za narodnu odbranu, kadaje podnio ostavku na tu du`nost; komandant 1. vojne oblasti general-pukovnikAleksandar (Stevana) Spirkovski, Makedonac. Prijevremeno je unaprije|en u ~ingeneral-pukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1989. Odseptembra 1991. na du`nosti ga zamjenjuje general-pukovnik @ivota (Gruje) Pani},Srbin, koji je vanredno unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/64, “krnjeg”Predsjedni{tva SFRJ, od 28. novembra 1991.; komandant 4. vojne oblasti Pavle(Andrije) Strugar, Srbin, Pe}, Srbija. Prijevremeno je unaprije|en u ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1989. Varednoje unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/64, “krnjeg” Predsjedni{tvaSFRJ, od 28. novembra 1991.; komandant 13. korpusa (Mostar-Bile}a): general-major Mom~ilo (Sre}ka) Peri{i}, Srbin, Gornji Milanovac, Srbija. Vanredno jeunaprije|en u ~in general-majora Ukazom br. 1/60, “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ, od19. novembra 1991. Nakon deklarativnog povla~enja JNA iz Bosne i Hercegovine,imenovan je na du`nosti komandanta 3. Armije Vojske SR Jugoslavije. Godinu danakasnije u 48. godini je postao najmla|i Na~elnik General{taba Vojske SR Jugoslavije.Na toj je du`nosti ostao do 1998, kada ga je Slobodan Milo{evi} smijenio; komandant3. vojne oblasti general-pukovnik @ivota (Velisava) Avramovi}, Srbin. Varedno jeunaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22.decembra 1989. Tu je du`nost obavljao do 1. jula 1991, kada je imenovan na du`nostkomandanta 5. vojne oblasti. Na du`nosti ga zamjenjuje pukovnik Tomislav (Milo{a)Simovi}, Srbin. U ~in general-pukovnika unaprije|en je Ukazom br. 1/70 “krnjeg”Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1991.

I najvi{i oficiri bezbjednosti SSNO-a su, pored navedenih najvi{ih generala ikomandanata vojnih oblasti, odigrali veliku ulogu u planiranju i pripremanju zlo~ina,kao {to su: general-potpukovnik Marko (Krste) Negovanovi}, Srbin. Na du`nostina~elnika Uprave bezbjednosti bio je od 15. maja 1989. do 15. maja 1991. Penzionisanje 8. maja 1992. Na toj ga du`nosti zamijenio general-major Alkesandar (Predraga)Vasiljevi}, Srbin. Unaprije|en je u ~in general-majora Ukazom Predsjedni{tva SFRJ,od 22. decembra 1990. Penzionisan je 8. maja 1992. Nakon njegovog penzionisanja na

Ukazom br. 2/50 krnjeg Predsjedni{tva SFRJ, od 25. aprila 1992,na du`nost na~elnika [taba (ujedno zamjenika komandanta) 2. vojneoblasti, postavljen je general-potpukovnik Ratko Mladi} (on je zaklju~nosa 9. majem 1992. izvr{io prijem du`nosti).235

Navedenim ukazom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ na du`nosti uKomandi 2. vojne oblasti postavljene su i primile du`nost i sljede}estarje{ine :

- pomo}nik komandanta za moralni rad i pravne poslove —general-major Milan Gvero;

- pomo}nik komandanta za pozadinu - general-major \or|e\uki};

- pomo}nik komandanta za organizacijsko-mobilizacijske ipersonalne poslove - pukovnik Mi}o Grubor;

- na~elnik organa bezbjednosti Zdravko Tolimir.236

General Ratko Mladi} je 10. maja 1992. preuzeo komandu nad2. vojnom obla{}u.237

694

toj ga du`nosti zamijenio general Nedeljko Bo{kovi}, koji je aktivno u~estvovao uakciji izmje{tanja komandi i jedinica JNA iz Slovenije (Isto, str. 81, napomena 166; V.Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA VOJSKA BEZ DR@AVE, Beograd 1993,str. 5-6 i 155; AIIZ, inv. br. 7-52, SAOP[TENJE ZA JAVNOST /KRNJEG/PREDSJEDNI[TVA SFRJ; Isto, inv. br. 7-51, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 1/813-4,29. april 1992. — Vojnogra|evinskoj direkciji (na li~nost komandanta).

235 AIIZ, inv. br. 2-1045, Komanda 30. partizanske divizije, SP, br. 865-2, 16.maj 1992. — Komandi 1. partizanske brigade; Isto, inv. br. 5348, Zapisnik \. \.

236 Isto. Ta je odluka tada saop{tena navedenim oficirima u Predsjedni{tvu SFRJ,gdje su bili prisutni i: Jugoslav Kosti}, Sejdo Bajramovi}, te nekoliko oficira iz SSNO.Tada je re~eno da }e Ukazom biti postavljeni na te du`nosti u Komandi 2. vojne oblasti(AIIZ, inv. br. 5348, Zapisnik \. \.).

237 Isto.

3. Zauzimanje polaznih pozicija

Sprovode}i prikrivenu i pripremaju}i se za otvorenu agresiju naRepubliku Bosnu i Hercegovinu, General{tab Oruànih sanga SFRJ jeposebnu pa`nju usmjerio i na predislokaciju komandi i jedinica JNA,materijalno-tehni~kih sredstva i ratnih materijalnih rezervi na “bezbedne”prostore i lokacije. To je rukovodstvo u drugoj polovini 1990. i prvojpolovini 1991. na teritoriji Bosne i Hercegovine u tajnosti izvr{ilopredislokaciju tri najja~a i najpokretljivija oklopna bataljona JNA,sa cjelokupnim starje{inskim sastavom i borbenom tehnikom :

- Oklopni bataljon 327. motorizovane brigade iz Derventepredislociran je u Banja Luku;

- Oklopni bataljon 395. motorizovane brigade iz Br~kogpredislociran je u Mostar; i

- Oklopni bataljon iz garnizona Novi Sad predislociran je uLukavicu (Sarajevo).238

Komande, jedinice i ustanove 14. (Ljubljanskog) korpusa (komandantgeneral-major Jovan Pavlov) su, nakon odluke Predsjedni{tva SFRJ odislokaciji JNA sa teritorije Slovenije u Bosnu i Hercegovinu, Srbiju iCrnu Goru (18. jula 1991.), otpo~ele sa predislokacijom “na prostorRepublike Bosne i Hercegovine”. U prvoj polovini avgusta 1991.tekao je, u skladu sa tom odlukom, proces “teritorijalnog prestrojavanjaJNA”. JNA se iz Slovenije “dislocira u Bosnu i Srbiju”, uglavnom,u Bosnu i Hercegovinu :

695

238 Z. Suljevi}, nav. dj., str. 71.

- Pri{tapske jedinice 14. korpusa u Doboj;

- dijelovi 1. tenkovske brigade sa Lakim artiljerijskim divizionomPVO u Banja Luku;

- dijelovi Planinske brigade u Pljevlja;

- motorizovana brigada iz Postojne u Mrkonji} Grad, Doboj iDerventu;

- [tab 31. korpusa u Tuzlu;

- Mje{ovita protivoklopna artiljerijska brigada iz Ptuja u Erdut; te

- 195. motorizovana brigada iz Maribora u Valjevo.239

Dvadesetog i dvadeset prvog avgusta 1991. jedan broj jedinica14. proleterske motorizovane brigade 14. korpusa predislociran je uZenicu. Prvi motorizovani bataljon te brigade je 20. oktobra 1991.predislociran u kasarnu Husinska buna u Tuzli (u sastav 92. motorizovanebrigade 17. korpusa).240

696

239 S. Mesi}, nav. dj., str. 123-124; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 121; B. Jovi}, nav. dj.,str. 366 i 370; I. Radakovi}, nav. dj., str. 67, 71 i 76; D. Domazet, nav. dj., str. 11, nap. 14;AIIZ, inv. br. 2-2589, Vojna po{ta 3326, inv, br. 173, 1. februar 1992, Mrkonji} Grad,POTVRDA; Z. Suljevi}, nav. dj., str. 80; Izjava generala JNA Ibrahima Alibegovi}adata autoru.

Kapetan I klase Vlado Lazarevi} je, na osnovu Odluke Predsjedni{tva SFRJ,predislociran iz Slovenije (Postojna) zajedno sa jedinicom u garnizon Mrkonji} Grad(V. P. 3326 Mrkonji} Grad) — (AIIZ inv. br. 2-2589, Vojna po{ta 3326, inv. br. 173, 1.februara 1992, Mrkonji} Grad, POTVRDA).

240 V. Karaveli}, POLITI^KO—VOJNE PRIPREME AGRESIJE NA BOSNUI HERCEGOVINU I NJENO IZVO\ENJE NA PROSTORU SJEVEROISTO^NEBOSNE (rukopis magistarskog rada), Sarajevo 2002, str. 82.

Komandant 1. motorizovanog bataljona (u kasarni Boris Kidri~ u [entvidu, uLjubljani), kapetan Vahid Karaveli} izvr{io je predoslociranje svog motorizovanog “A”bataljona i ve}eg broja manjih jedinica 14. proleterske motorizovane brigade, zajednosa njenim komandantom, iz Ljubljane u Zenicu. Predislokacija je izvr{ena 20. i 21.avgusta 1991. Komandant 14. proleterske motorizovane brigade bio je pukovnikTomislav [ip~i}, koji je po~etkom agresije na Bosnu i Hercegovinu bio komandantSarajevsko—romanijskog korpusa Vojske Republike Srpske Bosne i Hercegovine. Prvogdana predislokacije u kasarnu Zenica pristigla je kolona od 250 vojnih motornih vozilasa ljudstvom i velikom koli~inom materijalno-tehni~kih sredstava, pod komandom

Komandant 5. korpusa (general Nikola Uzelac) izdao je 3. septembra1991, na osnovu Nare|enja General{taba Oruànih snaga SFRJ, Prveuprave, Str. pov. br. 43-1, od 29. jula 1991, i Komande 1. Vojne oblasti,Str. pov. br. 4-28, od 15. avgusta 1991, “u vezi ubrzanog preme{tanjajedinica iz 5. VO u zonu odgovornosti 5. korpusa, shodno Pravilnikuo nadle`nosti Komande 5. korpusa u miru u cilju formiranja ismje{taja jedinica”, Nare|enje, str. pov. br. 15-163, o formiranju ipopuni premje{tenih jedinica u zoni 5. korpusa. Tim je nare|enjemutvr|eno formiranje 30. partizanske divizije u miru i ratu, sljede}egsastava: Komandu sa pri{tapskim jedinicama, tri partizanske brigade(1, 13. i 19.), 30. minobaca~ki bataljon 120 mm i 30. tovarna ~eta.241

697

Karaveli}a. Drugog dana predislokacije u kasarnu Zenica pristigla je druga kolonaupola manja od predhodne, na ~elu sa komandantom brigade pukovnikom Tomislavom[ip~i}em. U narednih sedam dana na èljezni~ku stanicu Zenica pristiglo je 13èljezni~kih kompozicija sa oru|ima, oru`jem, municijom i drugim materijalno-tehni~kim sredstvima. Svo naoruànje, municiju i materijalno-tehni~ka sredstvakomandant 1. motorizovanog bataljona je prevezao u skladi{te JNA na Kaoniku (ublizini Busova~e). Dva mjeseca kasnije 20. oktobra 1991, po nare|enju komandanta 4.korpusa JNA, izvr{eno je ga{enje 14. proleterske motorizovane brigade, a 1.motorizovani bataljon na ~elu sa komandantom Karaveli}em je predislociran iz Zeniceu kasarnu Husinska buna u Tuzlu - u sastav 92. motorizovane brigade 17. korpusa.Komandant 92. motorizovne brigade u Tuzli bio je potpukovnik Mile Dubaji}. Razlogzbog ~ega je taj bataljon predislociran iz Zenice u Tuzlu bio je taj {to je potpukovnikDubaji} jedan takav bataljon iz svoje brigade, upravo u to vrijeme poslao i pot~iniosnagama JNA koje su napadale na Vukovar. Po{to se zanemarljiv broj pripadnika togbataljona vratio sa Vukovara, bilo je potrebno novim bataljonom popunititi upra`njenomjesto tog bataljona u sastavu 92. motorizovane brigade. Prvobitna zamisaopotpukovnika Dubaji}a bila je da se i taj bataljon iz Ljubljane popuni, a zatim uputi unapad na Vukovar. Me|utim, u praksi se to nije dogodilo. Navedeni bataljon je i daljeostao u sastavu 92. motorizovane brigade, a tokom novembra i decembra 1991. iz njegaje dezertirao ve}i broj vojnika i oficira nesrpske nacionalnosti, me|u kojima ikomandant Vahid Karaveli} (20. decembra 1991.) - (Isto, str. 82, nap. 144).

241 AIIZ, inv. br. 2-2643, Komanda 5. korpusa, Str. pov. br. 15-163, 3. septembra1991. — Komandi 30. partizanske divizije “R”. Ta je partizanska divizija bila stacioniranana prostoru Mrkonji} Grada (Komanda 30. partizanske divizije bila je u gradu) — (AIIZ,inv. br. 2-2584, Komanda 30. partizanske divizije, Str. pov. br. 151-1, 28. januar 1992.).

Na osnovu akta SSNO G[ OS SFRJ, III Uprave str. pov. br. 92—3. od 14. januara1992, regulisano je da se 1. i 19. partizanska brigada formiraju sa prostora op{tinaSanski Most, Klju~, Prijedor i Mrkonji} Grad (AIIZ, inv. br. 2-2583, Komanda 30.partizanske divizije, str. pov. br. 108-1. 17. januar 1992. — Komandi 5. korpusa).

Komanda 5. korpusa je, po odobrenju Vrhovne komande, izvr{ilamobilizaciju odre|enih jedinica i premje{tanje nekih jedinica saSlavonskog fronta, te, pored ostalog, i zaposjela poloàje od SkenderVakufa preko Vla{i}a - Maslovara - Motajice - Mrkonji} Grada, Jajca,Sanskog Mosta do Kupresa. Takvim razmje{tanjem snaga 5. korpus je,izme|u ostalog, “... onemogu}io upad paravojnih formacija ioruànih snaga Hrvatske na teritoriju Krajine”.242

Po~etkom decembra 1991. ve}i dio 13. (Rije~kog) korpusa, kojije brodovima preba~en u crnogorsku luku Bar, je razmje{ten u isto~nuHercegovinu, sa komandom u Bile}i. Od tih je snaga formiranaOperativna grupa Trebinje-Bile}a.243

Jedinice 10. (Zagreba~kog) korpusa izvu~ene su, nakon Slunja,na prostor Biha}a, i time preimenovane u Biha}ki korpus. Manji diosnaga 10. korpusa je u toku novembra i decembra 1991. u{ao u sastav17. korpusa (u Tuzli).244

9. (Kninski) korpus je posljednji napustio podru~je Hrvatske ibio je razmje{ten na podru~ju zapadne Bosne (Bosansko Grahovo,Glamo~, Livno i Kupres).245

698

242 AIIZ, inv. br. 2-2619, Komanda 5. korpusa, Op. broj 321-1, 3. april 1992. —Komandi, Elaborat.

5. korpus JNA je od avgusta 1991. u~estvovao u agresiji na Republike Hrvatsku,preko Save (na podru~ju zapadne Slavonije, gdje je zauzeo “srpske” teritorije na tomdijelu Hrvatske (imao je front armije).

5. korpus je krajem januara 1992. bio dobro popunjen (“nema sile koja bi uovom trenutku mogla da protera 5. korpus na desnu obalu Save”) — AIIZ, inv. br.2-2587, Komanda 30. partizanske divizije, inv. br. 158-1, 30. januar 1992.; Isto, inv. br.2-2619, Komanda 5. korpusa, Op. broj 321-1, 2. april 1992. — Komandi, Elaborat.

Dio snaga 5. korpusa je i po~etkom aprila 1992. bio na slavonskom frontu, gdjesu i dalje dràli osvojene poloàje - do dolaska plavih {ljemova (oko 20. aprila 1992.), ~imesu stvarali uslove za bezbjedonosno predislociranje korpusa iz zapadne Slavonije (AIIZ,inv. br. 2-2619, Komanda 5. korpusa, Op. broj 321-1, 2. aprila 1992. — Komandi, Elaborat).

243 AIIZ, inv. br. 2-5325; D. Domazet, nav. dj., str. 14; Z. Suljevi}, nav. dj., str.80; I. Radakovi}, nav. dj., str. 126.

244 D. Domazet, nav. dj., str. 11; Z. Suljevi}, nav. dj., str. 80; I. Radakovi}, nav.dj., str. 126.

245 Isto.

164. haubi~ki divizion — 122 mm iz Makedonije je 11. januara1992, po naredbi generala Adì}a (na~elnika General{taba Oruànihsnaga SFRJ), mar{ovao pravcem: Ohrid - Ki~evo — Tetovo - KosovskaMitrovica — Kraljevo - Poèga - Bajina Ba{ta — Zvornik — Tuzla —Doboj - Banja Luka, gdje je u{ao u sastav 5. korpusa JNA.246

Iz Hrvatske je u Biha} i Banja Luku preba~en 5. korpus RV iPVO.247

Krajem 1991. i po~etkom 1992. pristizale su mnoge druge jediniceu zonu odgovornosti 17. korpusa. U januaru 1992. stigla je 4. oklopnabrigada iz Jastrebarskog, koja je raspore|ena na i oko aerodromaDubrave - @ivinice. U sastavu te brigade bilo je 60 tenkova, 30 oklopnihtransportera, veliki broj vojnika, kao i naoruànja i vojna oprema.Komandant Vojnog aerodroma Dubrave bio je potpukovnik BogdanMilovanovi} (î~a). Na taj aerodrom stiglo je ljudstvo, kao i ve}i dio PVOnaoruànja i vojne opreme iz vazduhoplovnih baza sa teritorije RepublikeSlovenije i Republike Hrvatske. Paralelno sa tim predislokacijama

699

246 AIIZ, inv. br. 2-1235, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, Prva uprava, Operativni centar, Str. pov. br. 9-1, 11. januara1992. — Na li~nost komandanta ili na~elnika {taba: komandi 1. VO /vojne oblasti —prim. S. ^./, 17. i 5. k. /korpus — prim. S. ^./, Komandi 2. VO (na znanje).

General Blagoje Adì} je 11. januara, s tim u vezi, obavijestio (“Vojna tajna,strogo povjerljivo, {ifrovano”) komandante ili na~elnike {tabova 1. (17. i 5. korpus) i2. vojne oblasti, sa naznakom “uru~iti odmah”. U tom cilju Komanda 1. vojne oblastije bila du`na da izvr{i “prihvat u garnizonu Poèga :

1. - 164. had — 122 mm iz garnizona Ohrid mar{uje pravcem: Ohrid — Ki~evo— Tetovo - Kosovska Mitrovica — Kraljevo — Poèga - Bajina Ba{ta — Zvornik —Tuzla — Doboj - Banja Luka, gdje ulazi u sastav 5. korpusa. U tom cilju komanda1. vo /vojne oblasti — prim. S. ^./ izvr{i}e prihvat u garnizonu Poèga;

11. 01. 1992. godine oko 19.00 ~asova i organizovati preno}i{te i ishranu za76 ljudi. u 20.00 stigli u Poègu, a u 06.00 kre}u prema Zvorniku;

2. — Komanda 17. k /korpusa — primj. S. ^./ obavesti}e MUP BIH o prolaskukolone i izvr{iti prihvat diviziona u rejonu Zvornik dana 12. 01. 1992. godine oko12.00 ~asova. Od Zvornika do Banja Luke obezbediti pratnju saobra}ajne vojnepolicije.

3. — Prihvat kolone izvr{i}e komanda 5. k u garnizonu Banja Luka 12. 01.1992. godine oko 21.00 ~asova” (Isto).

247 I. Radakovi}, nav. dj., str. 126.

izvr{eno je predislociranje i 17. mje{ovite protivoklopne artiljerijskebrigade - 17. korpusa iz \akova u rejon Pelagi}evo, zatim 17. mje{ovitogartiljerijskog puka - 17. korpusa iz Vinkovaca u rejon Bijeljine. Iz Slovenije(Kranja, Celja i Maribora) u Travnik su dovedeni artiljerijski iinìnjerijski puk, a u Mrkonji} Grad i jedna motorizovana brigada.248

Od 12. mje{ovitog artiljerijskog puka iz Vinkovaca i 14. mje{ovitogartiljerijskog puka iz Ribnice formiran je 17. mje{oviti artiljerijski puk17. korpusa. Dio jedinica iz kasarne Br~ko koje su u~estvovale uborbenim dejstvima u isto~noj Slavoniji po povla~enju su zaposjelepoloàje na liniji Bosanski [amac — Ora{je po dubini selo Pelagi}evo.To su, uglavnom, bili oklopno—mehanizovani sastavi 395. motorizovanebrigade. Jedinice u kasarni Husinska buna u Tuzli (dio 92. motorizovanebrigade i druge jedinice koje nisu u~estvovale u borbenim dejstvima uisto~noj Slavoniji), bile su angaòvane na obezbje|enju aerodromaDubrave, kao i na posjedanju poloàja na Ilin~ici, Konjuhu iJavorniku, u cilju drànja tih objekata i dejstvo iz unutra{njeg dijelateritorije, sadejstvuju}i drugim agresorskim snagama na podru~jusjeveroisto~ne Bosne. Na aerodromu Dubrave nalazila se jedinicaborbenih aviona i helikoptera, a u njihovoj neposrednoj za{titi oklopnabrigada sa 60 tenkova koja je stigla po~etkom 1992. iz Jastrebarskog(4. oklopna brigada). Iz garnizona Derventa u garnizon Tuzlapredislociran je 454. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk, a izVinkovaca 17. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane. IzDoboja 6. motorizovana brigada i 9. partizanska brigada, dijelomsnaga su uzele u~e{}e u borbenim dejstvima u isto~noj Slavoniji, dokje regrutni sastav bio u kasarni, a dobrovolja~ke jedinice i jediniceSDS-a na planinama Ozren, Mali krnjin i Trebava. Iz Dervente 327.motorizovana brigada i 19. partizanska brigada su dijelom snagau~estvovale u borbenim dejstvima u isto~noj Slavoniji, a dio jedinicana poloàjima planine Vu~ijak i na poloàjima na desnoj obali rijekeSave. U Derventu je iz Tuzle predislocirana novoformirana 129. lakapje{adijska brigada, a 670. pontonirski bataljon izvu~en je iz SlavonskogBroda na desnu obalu rijeke Save, sjeverno od Dervente.249

700

248 Z. Suljevi}, nav. dj., str. 90-91; V. Karaveli}, nav. dj., str. 84; Izjava generalaJNA Ibrahima Alibegovi}a data autoru.

249 Z. Suljevi}, nav. dj., str. 89-90; V. Karaveli}, nav. dj., str. 89.

Komandant 2. vojne oblasti predislocirao je 336. motorizovanubrigadu (ranija 4. oklopna brigada) iz Tuzle u garnizon Bijeljine. Iz te4. oklopne brigade iz Jastrebarskog sa aerodroma Dubrave jednatenkovska ~eta je u martu 1992. predislocirana u rejon Zvornika.250

Aktivnosti razmje{taja jedinica JNA i materijalno-tehni~kih sredstavana novim lokacijama po~etkom januara 1992. vodio je General{tabOruànih snaga SFRJ. U tom su cilju ekipe General{taba Oruànihsnaga SFRJ i Komande 2. vojne oblasti izvi|ale rejone i objekte kojisu se mogli koristiti za (raz)smje{taj ljudi, materijalno-tehni~kih iubojnih sredstava. Tako je Komisija SSNO-a i 2. Vojne oblasti (u sastavu:general-major \or|e \uki}, na~elnik Tehni~ke uprave SSNO-a, sa petstarje{ina iz Sektora pozadine i 1. Uprave General{taba, i pukovnikNikola [ego, sa tri predstavnika pozadinskih slu`bi 2. vojne oblasti,(odre|ena Naredbom Na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ,pov. br. 1673-74/91, od 7. januara 1992. i Naredbom komandanta 2.Vojne oblasti, str. pov. broj 261-1, od 7. januara 1992.), izvr{ila izvi|anjerejona i objekata na podru~ju op{tina: Bosanski Petrovac, Drvar, BosanskoGrahovo, Glamo~, Mrkonji} Grad, Klju~ i dio op{tine Biha}. Ekipa

701

250 AIIZ, inv. br. 2-2693, Komanda 17. korpusa, Pov. br. 27/43-9, 13. april 1992.— Komandi 2. vojne oblasti; H. Efendi}, KO JE BRANIO BOSNU, Sarajevo 1998,str. 54; V. Karaveli}, nav. dj., str. 90. Po~etkom aprila 1992. godine 336. motorizovanabrigada (3.000 ljudi) je bila locirana na {irem rejonu Zvornika (s. [ekovi}i i s. Ti{}e).

Kod te brigade se tada pojavio problem pozadinskog obezbje|enja. Komanda 17.korpusa je 13. aprila ponovo urgirala kod Komande 2. vojne oblasti da se hitno rije{injeno dalje pozadinsko obezbje|enje. S tim u vezi, pukovnik Nikola Den~i} (pomo}nikkomandanta za pozadinu) je predloìo da kompletno pozadinsko obezbje|enje tebrigade preuzme Komanda pozadinskog obezbje|enja Novi Sad.

Komanda 2. vojne oblasti je od SSNO-a traìla da se brigada prihvati napozadinsko obezbje|enje kod pozadinskih baza Novi Sad ili Kragujevac (Isto).

Pukovnik Den~i} je 13. aprila od Komande 2. vojne oblasti traìo hitno doturanje:

- pogonsko gorivo d-2 30 tona

- pogonsko gorivo mb-86 10 tona

- motorno ulje ds-50 1 tona

- hipoidno ulje hip-90 0,5 tona

- skladi{ni artikli hrane za 3.000 ljudi za 30 dana (mjesto dotura selo [ekovi}i) —AIIZ, inv. br. 2-2693, Komanda 17. korpusa, pov. br. 27/43-9, 13. aprila 1992. —Komandi 2. vojne oblasti.

SSNO-a donijela je tada sljede}u radnu verziju prijedloga razmje{tajakomandi i jedinica i to :

a) Bosansko Grahovo:

- Komanda (9.) Korpusa sa pri{tabskim jedinicama;

- 9. bataljon veze “A”;

- 9. mje{oviti artiljerijski puk “A”;

- 70. bataljon veze “R”;

- 9. auto bataljon “R”;

- 569. dopunski bataljon “R”;

- 98. sanitetski bataljon “R”;

- 271. laki artiljerijski raketni puk “A” (bez jednog diviziona);

- Mehanizovani bataljon i Oklopni bataljon iz 221. motorizovanebrigade;

- Ukupno 1.595 ljudi, 723 neborbena vozila,

78 artiljerijskih oru|a i 50 borbenih vozila.

b) Glamo~:

- 221. motorizovana brigada “A”;

- Ukupno 1250 ljudi, 170 neborbenih vozila i

40 borbenih vozila.

c) Bosanski Petrovac:

- 180. motorizovana brigada “A” (bez oklopnog i motorizovanogbataljona - Motorizovani bataljon - O{trelj, a Oklopni KulenVakuf);

- 405. pozadinska baza “B”;

- Ukupno 2.030 ljudi, 350 neborbenih vozila i

30 borbenih vozila.

702

d) Klju~:

- 557. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk “R”;

- 594. inìnjerijski puk “B”;

- Ukupno 283 ~oveka, 160 motornih vozila i 36 artiljerijskih oru|a.

e) Drvar:

- 11. motorizovana brigada “B” (bez motorizovanog bataljona);

- Ukupno 1300 ljudi i 130 motornih vozila.

f) Mrkonji} Grad:

- 1. motorizovana brigada “R”;251

Ekipa iz Komande 2. vojne oblasti252 je u periodu od 8.-12. januara1992, sa ekipom SSNO-a, General{taba Oruànih snaga SFRJ,253 boravila

703

251 AIIZ, inv. br. 2-2686, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 261-1, 7. januara1992. — Na li~nost komandanta; Isto, inv. br. 2-2687, IZVJE[TAJ o izvi|anju rejona iobjekata za razmje{taj ljudi, MTS i ubojnih sredstava 9. korpusa.

252 AIIZ, inv. br. 2-2688, /Komanda 2. vojne oblasti/, Izvi|anje rejona i objekataza smje{taj ljudi i TMS, - PkPo /pomo}niku komandanta za pozadinu — prim. S. ^./2. VO, general-majoru Mili}evi}u, Izvje{taj pukovnika Branka Filipovi}a, 13. januara1992. Tu su ekipu sa~injavali: Branko Filipovi} (pukovnik iz organa Operativno-nastavnih poslova), Gradimir Petrovi} (pukovnik iz organa Tehni~ke slu`be), Mil~aKosti} (potpukovnik iz organa Intendantske slu`be), Branko Jungi} (major iz organaVeterinarske slu`be) i Slobodan Nedik (kapetan I klase, iz organa Gra|evinske slu`be).

253 Isto. Ekipu SSNO-a su sa~injavali: Jovan Elimirov (general-major, vo|aekipe, na~elnik Saobra}ajne uprave), Ilija Ma{i} (pukovnik iz I Uprave), MilenkoAdì} (pukovnik, iz Intendantske uprave), Ratko Kuki} (pukovnik, iz Tehni~ke uprave),Drago Vukosavljevi} (pukovnik, iz Gra|evinske uprave) i Radi{a Negovanovi} (pukovnik,iz Sanitetske uprave).

u zoni odgovornosti 5. i 10. korpusa.254 Cilj tog izvi|anja je biloprikupljanje podataka o broju, vrsti i stanju objekata za smje{taj ljudstvai tehni~ko-materijalnih sredstava, postoje}em stanju infrastrukture popozadinskom obezbje|enju i potrebama opravke, dogradnje, adaptacijeili izgradnje monta`nih objekata za tu namjenu. Teì{te rada bilo je uzoni odgovornosti 10. korpusa, pri ~emu je izvr{eno izvi|anje sljede}ihrejona: Biha}, Bosanski Novi, Bosanska Kostajnica, BosanskaDubica, Prijedor, Sanski Most, Banja Luka i Bosanska Gradi{ka.255

Mnoge regularne i “dobrovolja~ke” jedinice JNA sa materijalno-tehni~kim sredstvima iz Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) su dislociranena teritoriju Bosne i Hercegovine, gdje su pretpo~injene ve} ranijeraspore|enim korpusima, radi izvo|enja agresije, vr{enja genocida idrugih zlo~ina nad civilnim stanovni{tvom. Raspoloìva, prije svega,zaplijenjena dokumentacija vojne provencijencije o tome pruà zna~ajnepodatke. Tako se u toku marta 1992. u okviru 5. korpusa ve} nalazio2. bataljon 46. pje{adijske brigade iz sastava 51. patrizanske divizije izâ~ka. U rejonu Zvornik - Kalesija bila je razmje{tena 336. motorizovanabrigada, koja je bila u sastavu 17. korpusa. U rejonu sela êlopek -Bogutovo Selo - Donja Trnava i Ugljevika bila je razmje{tena 22.partizanska brigada. Garnizon Bijeljina je 2. aprila iz sastava 336.motorizovane brigade (Zvornik) oja~an sa tri tenka M-84, 1 TZ i dva oklopna

704

254 Isto. U zoni 10. korpusa ispred Komande korpusa u radu su u~estvovali pukovnikGrujo Bori} (pomo}nik komandanta za pozadinu) i potpukovnik Stanimir \or|evi} (iz organaOperativno-nastavnih poslova), a u zoni odgovornosti 5. korpusa general-major MomirTali} (na~elnik [taba 5. korpusa) i potpukovnik Sari} (komandant 329. oklopne brigade).

255 Isto. Pukovnik Filipovi} je 13. januara podnio izvje{taj o navedenomizvi|anju rejona i objekata za smje{taj ljudi i tehni~ko-materijalnih sredstava, u komeje, izme|u ostalog, zaklju~eno :

“2. — Najve}i deo objekata je mogu} za useljenje tek nakon obimnijihgra|evinskih zahvata, a za neke lokacije i nakon adaptacije odnosno izgradnjemonta`nih objekata.

3. — Infrastruktura PoOb u najve}em je broju slu~ajeva dosta skromna.4. — Zbog konkretnog stanja prostora i objekata predlaèm da se zadovolje barem

minimalni uslovi postoje}ih kriterija neophodnih za sme{taj - ìvot ljudi i jedinica.5. — Poseban problem }e biti sme{taj stare{ina — orijentacija je na hotele,

motele i sl. objekte.6. — Potrebno je obezbediti znatna financijska sredstava za realizaciju ovih

zadataka...” (Isto).

transportera M-60, a nakon “o~iglednog pro{irenja me|unacionalnogsukoba” izvr{eno je oja~anje sa jo{ 3 tenka, 3 oklopna transportera ijednog kamiona sa vojnicima. Iz rejona Kuzmina je, na osnovu naredbeGeneral{taba Oruànih snaga SFRJ (Str. pov. br. 629-1 od 04. aprila 1992.),u rejon Bijeljine (kod Janje) 5. aprila iz 1. vojne oblasti (tj. iz Srbije) stigao2. oklopni bataljon 453. motorizovane brigade. Bataljon je bio prepot~injen17. korpusu i “u gotovosti za izvr{enje namenskih zadataka”.

Istog dana je 2. haubi~ki artiljerijski divizion 122 mm 5. mje{ovitogartiljerijskog puka 5. korpusa posjeo poloàje u rejonu Novo Selo kodKupresa. U Bosanskom Petrovcu (u selu Smoljani) izvr{ena je mobilizacijajednog motorizovanog bataljona, koji je 5. aprila imao oko 600 ljudi.Obavje{tavaju}i Komandu 2. vojne oblasti o mobilizaciji tog bataljona,Komanda 9. korpusa je molila komandanta 2. vojne oblasti da izdanare|enje 530. pozadinskoj bazi da tu jedinicu “preuzme na kompletnopozadinsko obezbje|enje i da im obezbijedi hranu i prostirku”. Ugarnizonu Bijeljina 8. aprila 1992. su “po planu” stigla dvamotorizovana i jedan oklopni bataljon iz jedinica 1. vojne oblasti. IzSrbije je 9. aprila 1992. “uspje{no izvr{en prihvat i upu}ivanje urejone razme{tanja jedinica 1. VO /vojne oblasti - prim. S. ^./ koje suupu}ene u sastav 17. K” /korpusa - prim. S. ^./. Tenkovska brigada izBjeljine se u toku no}i 13. aprila prebacila na lokaciju Zvornik - Vlasenica.256

705

256 AIIZ, inv. br. 2-84, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni centar, Str. pov.br.10/36-1905, 01. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar;Isto, inv. br. 2-85, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2000, 05. april 1992, General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv.br. 2-88, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-1940,02. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-91,Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992.-General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-92,Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2704, 09. april 1992.-General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugi; Isto, inv. br. 2-125,Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2148, 11. april 1992. - Operativnom centruGeneral{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-145, Komanda2. vojne oblasti, Str. pov. br. 09/997-20, 07. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ- Operativni centar i drugi; Isto, inv. br. 2-161, Komanda 9. korpusa-pozadina, Str. pov.br. 12-112, 05. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti-pozadina; Isto, inv. br. 2-179,Komanda 1. vojne oblasti, broj 1614-503 - Komandi 2. vojne oblasti; Isto, inv. br. 2-180,Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-1987, 05. april 1992.- General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Bilten MNO, br. 9, 13. april 1992.

Komanda 2. vojne oblasti je 23. marta 1992, na zahtjev Republi~kog{taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, od 21. februara1992, dala saglasnost da ~etiri minobaca~a 120 mm predislociraju izskladi{ta Op{tinskog {taba Teritorijalne odbrane Zenica (pri VP 1132Zenica) u Vojnu po{tu na Koranu u objekat Teritorijalne odbrane.257

Komanda 17. korpusa je krajem aprila 1992. sa pri{tapskimjedinicama iza{la u {iri rejon Ugljevika; 92. motorizovana brigada jedislocirana na planinu Ozren (Bosansko Petrovo selo); 497. inìnjerijskipuk na planinu Majevica (Lopare); 904. pozadinska baza (dio) u seloVrbak (op{tina Lukavac); 17. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{neodbrane u selo Vukosavce (op{tina Lopare); mehanizovana brigada(ranija 4. oklopna brigada iz Jastrebarskog) je komandu i dio tenkovskihjedinica izvukla u [ekovi}e, a 1. oklopni bataljon je dislociran u BosanskiBrod; 395. motorizovana brigada iz Br~kog je dislocirana sa dijelomsnaga u selo Obudovac (Pelagi}evo), gdje je dràla u blokadi dio putaod Pelagi}eva do Lon~ara i nije dozvoljavala saobra}aj tom relacijom.Za komandanta 17. korpusa postavljen je general Nedeljkovi}, umjestogenerala Save Jankovi}a. U kasarni Husinska buna u Tuzli nalazilo se358 ljudi (aktivni i rezervni sastav); u objektu Kozlovac bio je smje{tenbataljon koji je stigao iz Pirota sa 573 vojna lica, od ~ega 41 starje{ina;u Bosanskom Petrovu Selu nalazila se tenkovska ~eta (tenk T-34) sa 9starje{ina i 599 vojnika; u objektu Luànjak u istom selu haubi~kiartiljerijski divizion iz 92. motorizovane brigade sa 10 rezervnihstarje{ina i 105 rezervnih vojnika; u selu Si`je jedan motorizovanibataljon iste brigade sa 16 rezervnih starje{ina i 406 rezervna vojnika;u selu Vozu}a jedan mehanizovani bataljon sa 16 rezervnih starje{inai 578 rezervnih vojnika (komandant bataljona je bio poru~nik RankoKaurin). Dva bataljona su bila razmje{tena u selu Stog i Kuli{i u op{tiniZavidovi}i. 92. motorizovana brigada je naoruàla Dobrovolja~ki odredKraljica (na Ozrenu), koji je brojao oko 733 vojna lica i bio nalogisti~kom osiguranju kod navedene jedinice. Dejstvo tog odreda, ukome je bilo oko 70 rezervnih starje{ina, bilo je usmjereno ka Gra~anici.U Kova~evom Selu kod Tuzle nalazila se minobaca~ka jedinica izBrigade i brojala je oko 40 ljudi. Dio ljudstva se nalazio oko kasarnesa postavljenim minobaca~ima na poloàjima i ciljevima usmjerenim

706

257 AIIZ, inv. br. 2-1373, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-22, 23. mart1992, - Komandi Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine.

prema gradu Tuzli. 497. inìnjerijski puk iz kasarne Husinska bunabio je razmje{ten u op{tini Lopare, gdje je bilo oko 425 ljudi, od ~ega34 starje{ine (sastav je bio, uglavnom iz rezerve i sa te teritorije). Diojedinica je bio lociran u Priboju i Poàrnici, gdje je imalo oko 384vojna lica, od ~ega 24 starje{ine. Gra|anska lica koja su radila ukomandi 17. korpusa dobila su ultimatum da se odmah jave na posaou Ugljevik, u protivnom }e ostati bez posla. Tako je i major RankoBelojica zaprijetio gra|anskim licima iz njegove jedinice da }e ostatibez posla i napisao im rje{enja za prestanak radnog odnosa, jer nisupotpisali lojalnost JNA. 92. motorizovana brigada je naoruàla uLukavcu oko 150, a u Tuzli oko 500 ljudi, koji su nosili uniforme JNAi petokraku, uz to i amblem (grb) grada Tuzle, odnosno Lukavca.258

U Skender Vakufu je (marta 1992.) bila razmje{tena 122. lakapje{adijska brigada, koja je na zaposjednutim objektima brojala 487vojnih obveznika.259

Oruàne snage SFRJ su krajem 1991, u vezi sa obustavom rata uHrvatskoj, a naro~ito po~etkom 1992, posebnu aktivnost usmjerile napripremu i dislokaciju materijalno-tehni~kih sredstava i ratnihmaterijalnih rezervi i jedinica JNA “u bezbednija podru~ja”.Komanda i jedinice 2. vojne oblasti su, s tim u vezi, neposredne uputei pomo} dobijali od Saveznoga sekretarijata za narodnu odbranu iGeneral{taba Oruànih snaga SFRJ i li~no od njegovog na~elnikageneralpukovnika Blagoja Adì}a.

Iz mnogih skladi{ta municije, pogonskog goriva, osnovnih,intendantskih i drugih sredstava 2. vojne oblasti izmje{tene su ogromnekoli~ine. Do 17. februara 1992. iz pozadinskih baza 2. vojne oblastiizmje{tene su sljede}e koli~ine :

- iz 1. tehni~kog skladi{ta Hadì}i 2.000 tona municije (kapacitetje bio 8.000 tona);

- iz Odjeljenja 1. tehni~kog skladi{ta municije KrupanjskaRijeka - Pazari} 2.500 tona (kapacitet je bio 4.000 tona);

707

258 D`. Pa{i}, ZEMLJA IZME\U ISTOKA I ZAPADA, Tuzla 1996, str. 226-227; Izjava generala Ibrahima Alibegovi}a data autoru.

259 AIIZ, inv. br. 2-2611, Komanda 30. partizanske divizije; Pov. br. 533-1, 25.marta 1992. — Komandi.

- iz Odjeljka skladi{ta municije Konjic 4.200 tona (kapacitetje bio 4.200 tona);

- iz Odjeljka skladi{ta municije Renovica 500 tona (kapacitetje bio 3.000 tona);

- iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Ilija{ 620 m3

(kapacitet je bio 19.620 m3);

- iz Odjeljka 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Semizovac200 m3 (kapacitet je bio 1.200 m3);

- iz 7. tehni~kog skladi{ta osnovnih sredstava Visoko 1.600 tona(kapacitet je bio 1.600 tona);

- iz 8. tehni~kog skladi{ta pogonskih sredstava êlebi}i —Konjic 16.000 m3 (kapacitet je bio 16.000 m3);

- iz 9. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Novi Travnik12.000 m3 (kapacitet je bio 12.000 m3);

- iz 3. tehni~kog skladi{ta municije Ustikolina — Fo~a 3.000tona (kapacitet je bio 11.000 tona);

- iz 10. tehni~kog skladi{ta pogonskih sredstava Ustikolina —Fo~a 17.000 m3 (kapacitet je bio 17.000 m3);

- iz 4. tehni~kog skladi{ta municije Vi{egrad 2.000 tona (kapacitetje bio 7.000 tona);

- iz Odjeljka 4. tehni~kog skladi{ta municije Rudo 1.600 tona(kapacitet je bio 5.600 tona);

- iz 6. tehni~kog skladi{ta pogonskih sredstava Vardi{te 2.000 m3

(kapacitet je bio 17.000 m3);

- iz 1. tehni~kog skladi{ta municije Drni{ - Trbounje - @itnji}3.300 tona (kapacitet je bio 3.300 tona);

- iz 2. tehni~kog skladi{ta municije Golubi} 270 tona (kapacitetje bio 8.000 tona);

- iz 3. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Kosovo Polje -Knin 4.300 tona (kapacitet je bio 6.300 tona);

- iz 4. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Li~ka Kaldrma5.900 m3 (kapacitet je bio 9.000 m3);

- iz 2. tehni~kog skladi{ta municije Donji Lapac 362 tone(kapacitet je bio 2.700 tona);

708

- iz 3. tehni~kog skladi{ta municije Vedro Polje 957 tona(kapacitet je bio 3.200 tona);

- iz 3. tehni~kog skladi{ta Biha} - Grabe` 830 tona (kapacitetje bio 2.400 tona);

- iz Intendantskog skladi{ta Orljani 2.392 tone (kapacitet jebio 4.800 tona), odnosno 3.660 kompleta razne intendantskeopreme (kuhinja, {atora, odje}e, obu}e itd.);

- iz 2. tehni~kog skladi{ta municije Doboj - Gornje [evarlije2.491 tona (kapacitet je bio 4.000 tona);

- iz Intendantskog skladi{ta Doboj — Donje [evarlije 1.330tona (kapacitet je bio 9.500 tona ili 9.500 m2), odnosno 300kompleta razne robe;

- iz 1. tehni~kog skladi{ta municije Banja Luka - Kr~marice5.580 tona (kapacitet je bio 11.580 tona);

- iz 2. tehni~kog skladi{ta municije Mrkonji} Grad 2.000 tona(kapacitet je bio 6.300 tona);

- iz Odjeljka 2. tehni~kog skladi{ta municije Donji Vakuf5.630 tona (kapacitet je bio 5.630 tona — rezerve su evakuisaneu Banja Luku);

- iz 3. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Jajce 5.100 m3

(kapacitet je bio 7.200 m3) i dr.260

Pitanje dislokacije materijalno-tehni~kih sredstava i iseljavanja ipremje{tanja jedinica JNA vi{e puta je bilo predmetom rasprave unajvi{im vojnim krugovima SFRJ. Tako je, ilustracije radi, to pitanjeotvoreno i na sastanku 25. marta 1992. u vezi sa informacijom 2. vojneoblasti “o stanju u BiH i predlog za izme{tanje jedinica JNA iRMR” /ratne materijalne rezerve - prim. S. ̂ ./. Tom je prilikom na~elnikI Uprave SSNO-a, generalpotpukovnik Dragoljub Simonovi}, upoznaozastupnika saveznog sekretara za narodnu odbranu generalpukovnikaBlagoja Adì}a sa informacijom “o stanju i mogu}nostima jedinicaJNA na prostoru BiH, problemima razme{tanja i izvla~enja RMR

709

260 AIIZ, inv. br. 2-1965, PREGLED PODATAKA O RAZMJE[TAJU IKAPACITETIMA POZADINSKIH JEDINICA I USTANOVA 2. VOJNE OBLASTI/17. februara 1992./.

iz skladi{ta i ugroènih objekata veze, komandovanja i pozadinskogobezbe|enja na prostoru BiH”. Nakon {to je saslu{ao informaciju iprijedloge, “pri razmatranju stanja u Bosni i Hercegovini”, generalAdì} je, izme|u ostalog, postavio i sljede}i zadatak: “Ubrzati izvla~enjeRMR, posebno vrednih i savremenih SRT (NVO) /sredstva ratne tehnikenaoruànja i vojne opreme — prim. S. ^./ uraditi pogodniju varijantu.Trupne rezerve re{avati u sklopu iseljavanja i preme{tanja jedinica”.261

General Adì} je tada izdao naredbu da se odmah pristupi izradiplanova i reguli{e “iseljenje jedinica i imovine JNA iz Zenice,âpljine i Travnika”. Za “obezbe|enje iseljenja” trebalo je predvidjeti“potrebne snage”.262

Zastupnik saveznog sekretara za narodnu odbranu tada je, poredostalog, postavio i sljede}e zadatke :

- “Izvr{iti sve pripreme za premje{tanje KM 2. VO /Komandnogmjesta 2. vojne oblasti — prim. S. ^./ na objekat Goljak Han Pijesak”;

- “U jedinicama JNA u Nevesinju i Trebinju predvideti pojedan okb /oklopni bataljon — prim. S. ^./, a u dolini Neretve du`granice sa zapadnom Hercegovinom imati nekoliko artiljerijskihbaterija za podr{ku”.263

710

261 AIIZ, inv. br. 2-769, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, I uprava, Str. pov. br. 585-2 03. april 1992. - Na li~nost komandantaili na~elnika [taba i Komande 2. vojne oblasti. S tim u vezi, general Adì} je Komandi2. vojne oblasti naredio da, u saradnji sa General{tabom Oruànih snaga i Sektorompozadine, do 10. aprila napravi “analizu prostora na karti sa koje }e se jasno videti :

- {ta se nalazi na bezbednom prostoru;

- {ta se uspe{no moè braniti, uz odgovaraju}a poja~anja, dok se ne stvore usloviza evakuaciju (ta~no prikazati po koli~inama {ta se brani, a {ta se mora izvla~iti);

- {ta se moè pretnjom i upotrebom sile evakuisati stvaranjem koridoraizvla~enja (na kartama 1:25.000 za pojedine objekte napraviti detaljne planove),sa varijantom ru{enja i uni{tenja;

- {ta se ne moè evakuisati i mora uni{titi ru{enjem - uni{tenjem (detaljnijeplanirati {ta se moè iznenada izvu}i od najva`nijih SRT i {ta se moè podelitistanovni{tvu na ~uvanje)” — Isto.

262 Isto.

263 Isto.

Za nosioce navedenih zadataka general Adì} je odredio komande2. i 4. vojne oblasti da, u saradnji sa General{tabom Oruànih snagaSFRJ i Sektrom pozadine SSNO-a, te I uprave General{taba Oruànihsnaga, realizuju postavljene zadatke. Pri tome je precizno utvrdio i rokza njihovu realizaciju: 10. april 1992.264

Marta 1992. SSNO je donio odluku o izmje{tanju materijalnihrezervi SSNO-a (municija, rezervni dijelovi, osnovna sredstva igorivo) koja su bila razmje{tena na teritoriji Bosne i Hercegovine.Izvr{ioci su bile jedinice JNA na teritoriji Bosne i Hercegovine, ~imesu stvoreni uslovi da se naoruàju pojedinci i organizovane srpskegrupe. Tu je naredbu donio general Adì}, dio naredbe koja se odnosilaza materijalne rezerve general Vladan [ljivi} (pomo}nik Sektora pozadine),a Naredbu za neposrednu realizaciju pukovnik, a zatim general \or|e\uki}, na~elnik Tehni~ke uprave. U cilju realizacije te odluke, general\uki} je izdao vi{e naredbi: 608. pozadinskoj bazi, koja se nalazila uPan~evu (Srbija), i imala je skladi{te municije u @unovnici (u Hadì}ima),kapaciteta oko 10 hiljada tona, u kojem se, pored municije, nalazilaizvjesna koli~ina pu{aka 7,9 mm, znatne koli~ine repromaterijala zanamjensku industriju, velike koli~ine mina ({kolske i artiljerijske municije),a bilo je ne{to i rezervnih dijelova za inìnjerijska sredstva. Naredbuza izmje{tanje izdao je general \uki} i skladi{tu rezervnih dijelova zaborbena i neborbena vozila, naoruànje, sredstva veze, akumulatore i gumeza skoro sve vrste vozila, koje se nalazilo u Blaùju. Skladi{te osnovnihsredstava, kao i skladi{tima osnovnih sredstava (pje{adijsko i artiljerijskonaoruànje, radionice, razna intedantska oprema, ure|aji i veze, raznipribori i inìnjerijska oprema i sl.), koje se nalazilo u Visokom.265

711

264 Isto. Komandant 2. vojne oblasti (general Kukanjac) je krajem marta 1992,na osnovu zadataka sa referisanja komandanata vojnih oblasti Saveznom sekretaru zanarodnu odbranu, postavio nekoliko zadataka. Me|u njima je, pored ostalih, bilo iblagovremeno izvla~enje materijalnih sredstava, “gdje je objektivno mogu}e”, nasigurnija mjesta i prostore, “a tamo gdje to nije mogu}e izvr{iti poja~ano obezbe|enjesastava na samom objektu”. U tom je cilju trebalo angaòvati i “jedinice formirane odlokalnog stanovni{tva (koja je privrèna JNA), s tim da ove jedinice moraju biti usastavu i pod komandom JNA” (AIIZ, inv. br. 2-2616, Komanda 30. partizanskedivizije, str. pov. br. 578 — 2, 1. april 1992. — Komandi, Elaborat).

265 AIIZ, inv. br. 5351, Zapisnik, Dopuna izjave \. \.; Isto, inv. br. 5352, Zapisnik,Dopuna izjave \. \.

Za ta tri skladi{ta general \uki} je ispred Tehni~ke upravesa~inio plan i naredbu 608. pozadinskoj bazi da shodno planu pristupirazme{tanju na sljede}e lokacije :

- municiju na Koran, u Kremnu kod Uìca i skladi{te uNik{i}u;

- rezervne dijelove u skladi{te Uì~ka Poèga i Pan~evo(odnosno selo Ka~arevo);

- osnovna sredstva u Kalinovik i Nik{i}; i

- ne{to manja koli~ina pu{aka 7,9 mm njema~ke priozvodnjeu Pan~evo.266

Za te potrebe preko saobra}ajnih organa bazi je obezbije|enooko 100 vozila iz Vojvodine, Beograda i Ni{a (to su bile, uglavnom,transportne organizacije). Do prestanka kretanja kolona (krajem aprila1992.) vr{ena je intenzivna evakuacija skladi{ta rezervnih dijelovakoje je u najve}em dijelu izvu~eno (bilo je u prioritetu). Najve}i dioskladi{ta osnovnih sredstava iz Visokog je tako|e izvu~en.267

U zoni odgovornosti 2. vojne oblasti su, pored navedenih, bila idruga skladi{ta, ~ija je evakuacija bila predvi|ena, a {to je bilo uobavezi te komande (skladi{te municije Ustipra~a, skladi{te municijei goriva u okolini Mostara, skladi{te municije u Donjem Vakufu igoriva u Jajcu), te skladi{te municije u Rudom iz nadle`nosti 1. vojneoblasti. I ta skladi{ta su u najve}em dijelu izvu~ena (sredstva iz tihskladi{ta izvu~ena su na “bezbjedan” prostor koji je bio naseljenve}inskim srpskim stanovni{tvom).268

U nadle`nosti Tehni~ke uprave bio je i Tehni~ko-remontni zavodHadì}i u kojem se nalazilo nekoliko desetina oru|a koja su bilaremontovana ili nisu bila uzeta u remont. 2. vojna oblast je dobilazadatak da ta oru|a izvu~e na Kalinovik, a odatle jedan dio u Nik{i}.I taj zadatak je najve}im dijelom realizovan.269

712

266 Isto.

267 AIIZ, inv. br. 5351, Zapisnik, Dopuna izjave \. \.

268 Isto.

269 Isto.

Mnoga skladi{ta rezervi naoruànja, municije i pogonskoggoriva JNA je tajno dislocirala na druge lokacije, kako bi “obezbedilasigurnost i njihovu upotrebu od strane JNA”. Tako je skladi{temunicije “Donji Lapac” sa 2.350 tona municije predislocirano u rejonBosanskog Petrovca, gdje je formirano novo skladi{te. Skladi{te“Golubi}” kod Knina predislocirano je u rejon Bosanskog Grahova,gdje je, tako|e, formirano novo skladi{te. Materijalne rezerve (9.930cijevi i 200 tona municije) od TO iz trupnog skladi{ta “Rabi}”, kodDervente, preba~ene su dijelom u Banja Luku, a dijelom u rejon selaUkrinski Lug. Iz skladi{ta u Doboju izmje{teno je 5.270 cijevinaoruànja i 140 tona municije u rejon sela Tumare - Tumarsko brdo(10 km sjeveroisto~no od Zavidovi}a). Iz trupnog skladi{ta “Krep{i}”kod Br~kog izmje{teno je 10.368 cijevi naoruànja i 137 tonamunicije u novo skladi{te na prostoru: Lopare - Ugljevik. Iz trupnogskladi{ta “Kozlovac” (Tuzla) preba~eno je 20.000 komada naoruànjai 268 tona municije od TO u novo skladi{te u rejon Lopare. Iz Visokogje, nakon predislokacije 4. mje{ovitog protivoklopnog artiljerijskogpuka “R”, izmje{tena i sva municija za tu jedinicu u selo Mokro, kaoi municija iz 4. mje{ovitog artiljerijskog puka. Ratna materijalnasredstva motorizovanog bataljona iz 46. za{titnog puka SSNO-a izskladi{ta u Visokom preba~ena su u skladi{te “Koran”. Ratna materijalnasredstva i tehni~ko-materijalna sredstva 633. lakog artiljerijskog divizionaprotivvazdu{ne odbrane iz 46. za{titnog puka SSNO-a 346. lakogartiljerijskog puka protivvazdu{ne odbrane (4. korpus) su preba~enana druge lokacije. Dio rezervi iz skladi{ta Butile kod Sarajeva izmje{tenje u rejon sela Han Kram na Romaniji (Han Pijesak). Iz skladi{ta TOu Konjicu na prostor Koran - s. Mokro (op{tina Pale) izmje{teno je5.980 cijevi naoruànja sa 2 borbena kompleta municije od TO. NaKoran je dislocirano i oko 400.000 granata iz Vitkovi}a.270

JNA je evakuirala i ogromne koli~ine materijalno-tehni~kih sredstavaTO i JNA iz skladi{ta “Faleti}i” i “Hadì}i” (U{ivak, Igman i KrupanjskaRijeka). Sva materijalno-tehni~ka sredstva iz garnizona Visoko, Travnik

713

270 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ (“na li~nost NG[“); Isto, inv. br. 2-96;Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2200, 13. april1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i Komandi 2. vojneoblasti; Dnevni izvje{taj, br. 72, 5. juli 1992.

i Kiseljak, kao i vojnu industriju iz Novog Travnika, Bugojna, Viteza,Mostara, Kupresa, te regiona Sarajevo, JNA je, tako|e, izmjestila nadruge lokacije. Iz fabrike specijalnih vozila u Sarajevu oplja~kana je iodvezena sva oprema i naoruànje (kompjuteri, dokumentacija, programii ostala oprema za proizvodnju vojnih transportera, kao i naoruànje).Aktivirani su garnizoni Han Pijesak i Koran. Osposobljena je napu{tenapumpa, koja je “nekada bila u vojnom vlasni{tvu, ali je davno napu{tenai zapu{tena”, kao i rezervoar ju`no od Han Pijeska za dotur i skladi{tenjerezervi JNA u gorivu.271

Iz 7. tehni~kog skladi{ta 744. pozadinske baze (Visoko) izvr{eno jeprevoènje {est specijalnih motornih vozila to~ka{a i jednog gusjeni~arskogvozila u 2. tehni~ko skladi{te municije (Koran). Dio sanitetskih materijalnihsredstava iz sanitetskog skladi{ta 744. pozadinske baze (Butile) je utoku 2. i 3. aprila 1992. predislociran u skladi{te Vestfalija na Pale. Izmagacina TO Radne organizacije Famos JNA je odvukla protivvazdu{nonaoruànje TO i dislocirala 6 komada borbenih vozila PM-80A u 49.motorizovanu brigadu 4. korpusa. Iz Sarajevskog preduze}a Zrak JNAje oduzela 12 topova i kompletno naoruànje raketnog odjeljenja.272

General Milutin Kukanjac je 4. aprila 1992. naredio, pored ostalog,izvla~enje dijela jedinica “van garnizona, kako bi mogli u~estvovatiu deblokadi vojnih objekata i za izvr{enje drugih zadataka”.273

714

271 Isto; AIIZ, inv. br. 2-84, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni centar, Str.pov. br. 10/36-1905, 01. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar; Agresija..., Sarajevo 1993, str. 33.

272 AIIZ, inv. br. 2-115, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1906, 01.april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za sektor pozadine;Isto, inv. br. 2-116, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1941, 02. april 1992.- Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto,inv. br. 2-117, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1958, 03. april 1992. -Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv.br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu (InformacijaMinistarstva unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine), str. 10.

Potpukovnik Radoslav Andì}, biv{i direktor Zraka, uz pomo} odre|enih slu`biJNA, organizirao je prevoz gotovih proizvoda iz tog preduze}a: snajpera i IC ure|aja.

273 AIIZ, inv. br. 2-2804, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. broj 09/80-23, 4.april 1992. — Komandi Vojno-gra|evinske direkcije.

Dio ljudstva iz Sektora pozadine Komande 2. vojne oblasti 5.aprila 1992. je upu}en na rezervno komandno mjesto Pale i u Grupu zapra}enje i pomo} u izvr{enju zadataka i predislokacije 9. korpusa.Predstavnici 530. i 405. pozadinske baze dogovorili su i planiranu dinamikuizmje{tanja tehni~ko-materijalnih sredstava iz 405. pozadinske baze.274

Iz intendantskog skladi{ta 993. pozadinske baze je u toku 12. aprila1992. izvr{eno prevoènje dijela intendantske opreme malih veli~inskihbrojeva u intendantsko skladi{te 904. pozadinske baze. Istovremenoje iz 405. pozadinske baze prevezeno 10 kuhinja auto prikolica za potrebe993. pozadinske baze.275 Dio veterinarskih materijalnih sredstava 530.pozadinske baze koja se nalazila u Kninu preveèna su u BosanskiPetrovac, “a prevoènje ostalih VtMS /veterinarska materijalna sredstva- prim. S. ^./ na istu lokaciju je u toku”.276 U toku 15. aprila 1992.izvr{ena je predislokacija svih sanitetskih i veterinarskih materijalnihsredstava iz sanitetsko-veterinarskog skladi{ta 405. pozadinske baze uskladi{te 530. pozadinske baze (Bosanski Petrovac).277

Predislokacija jedinica i materijalnih rezervi i opreme sa“ugroènih” podru~ja Bosne i Hercegovine na “sigurnija podru~ja”i “sigurne lokacije” posebno je intenzivirana krajem aprila i po~etkommaja 1992. Tako je, ilustracije radi, u toku 24, 25, 26. i 27. aprila, tepo~etkom maja, nastavljeno izvla~enje jedinica i materijalnih sredstavaiz zgrade Komande 2. vojne oblasti u kasarnu Lukavica (u okviru garnizonaSarajevo), zatim iz skladi{ta pozadinskih baza Sarajevo, kao i izvla~enjematerijalnih sredstava iz skladi{ta Visoko, Ilija{ i Semizovac.278 U toku

715

274 AIIZ, inv. br. 2-119, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1999, 05.april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - Sektor za pozadinu.

275 AIIZ, inv. br. 2-126, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2181, 12.april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine.

276 Isto.


278 AIIZ, inv. br. 2-108, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br. 10/36-2467, 24. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar i drugima; Isto, inv. br. 2-109, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim,Str. pov. br. 10/36-2489, 25. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar, i drugima; Isto, inv. br. 2-110, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni

25. i 26. aprila 1992. djelimi~no su izmje{tena intendanska materijalnasredstva iz intendantskog skladi{ta 744. pozadinske baze u “bezbednijerejone”. Iseljavanje kasarne u Kiseljaku je izvr{eno 25. aprila, dok se“zavr{ava iseljavanje tehni~kog skladi{ta Osr /Odjeljenje srednjegremonta — prim. S. ^./ 744. pozadinske baze Visoko”. Za 26. april“planirano je izme{tanje pripadnika JNA iz garnizona Busova~a iRajlovac u pratnji Vojne policije (PMEZ) Sarajevo i oficira zavezu iz Grupe za saradnju sa Komandom mirovnih snaga”.279

Ljudstvo, naoruànje, kompletne ratne rezerve, kao i perspektivnaosnovna sredstva izvu~ena su iz garnizona Visoko. Tako|e, izvu~ena sumaterijalna sredstva iz zgrade Komande 2. vojne oblasti i predislociranau kasarnu Lukavica, te i materijalne rezerve i oprema “na sigurne lokacije”iz skladi{ta pozadinskih baza Sarajevo, Visoko, Ilija{ i Semizovac.280

U toku 25. aprila 1992. pet motornih vozila izvr{ilo je prevoènjeintendantskih materijalnih sredstava (logorska i druga oprema i tehnika)iz intendantskog skladi{ta Butile u 2. tehni~ko skladi{te municije Koran.

716

tim, Str. pov. br. 10/36-2501, 26. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ -Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-111, Komanda 2. vojne oblasti, Operativnideùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2524, 29. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ- Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-112, Komanda 2. vojne oblasti, Operativnideùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2548, 01. maj 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ- Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-138, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br.10/36-2488, 25. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ- za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-139, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2500, 26. april 1992. -Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektorpozadine; Isto, inv. br. 2-141, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2512, 28.april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine.

279 Isto. Komande, jedinice i ustanove 2. vojne oblasti su, krajem aprila 1992. godine,teì{te pozadinskog osiguranja usmjerile na pripremu i izvr{enje predislokacije “delaMR /materijalne rezerve - prim. S. ^./ sa ugroènih podru~ja, pripremi i demontaìstabilne opreme u objektima pozadinske infrastrukture koja se moè koristiti nanovim lokacijama”. Me|utim, predislokacija rezervi je, po ocjeni zastupnika pomo}nikakomandanta za pozadinu 2. vojne oblasti, pukovnika Du{ana Kova~evi}a “vrlo sloènazbog aktivnog ometanja izvr{enja zadataka od aktuelnih vlasti BiH”. Komanda 2.vojne oblasti je o toku predislokacije redovno izvje{tavala General{tab Oruànih snagaSFRJ (AIIZ, inv. br. 2-142, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2539, 30. april1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine).

280 Isto.

U povratku su za Butile i Alipa{in Most prevezla artikle hrane koji suisporu~eni po ugovorima iz preduze}a iz Srbije. Istoga je dana iz 5.tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Ilija{ upu}eno u Han Pijesak sa6 motornih vozila: 12.960 kg DS - 50, 5.580 kg DS - 30, 560 kg HUL-46,216 kg HUL-46, 103 komada ba~vi od 200 litara i 44 komada kanti od20 litara. U 7. tehni~ko skladi{te osnovnih sredstava utovareno je 18motornih vozila, od kojih 15 vozila sa tehni~ko-materijalnim sredstvimaza Koran, a tri vozila vojnike i opremu pomo}nog voda koji se premje{taou Hadì}e.281

Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva (Ilija{) je do 29. aprila1992. izvr{eno predislociranje sljede}ih koli~ina prate}ih pogonskihsredstava :

- ulje motorno DS-30 prevezeno 31.320 kg ostaje 51.040 kg

- ulje motorno DS-50 68.335 114.705

- ulje za dvotaktne motore 700 2.100

- ulje hipoidno HIP-90 13.205 0

- ulje za automatske mjenja~e 720 360

- ulje ATU-S 0 659

- ulje UKM-30 77 8.717

- ulje UKM-50 3.960 0

- ulje ZUON 1.773 27.287

- solvent SZNM 2.009 40.879

- rastvara~ DRN^ 10.912 36.610

- mast MKL-3 700 0

- mast UM-2 1.452 14.730

- ulje HU-EL 0 4.796

- ulje HU-VL 0 3.392

- ulje HU-L 1.076 0

- ulje HU-S 493 1.193

- ulje HU-T 0 857

717

281 AIIZ, inv. br. 2-2698, Komanda 744. pozadinske baze, Pov. br. 263-83, 25.april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti, Operativni centar.

- te~nost HTA 1.207 3.058

- ulje UKG 1.440 3.747

- antifriz 0 11.440

- mast za hermetizaciju 282 0

139.652 325.569.282

Do 29. aprila iz Intendantskog skladi{ta Butile su na Koranprevezene sve rezerve voji{ta — skladi{ni artikli hrane, uklju~uju}i i83.000 komada konzerviranih obroka. Na Koran je, pored hrane,prevezeno oko :

- kompleti uniformi M77 3.000 komada

- vojni~ka }ebad 2.500 komada

- vre}e za spavanje 1.900 komada

- kompleti {atora magacinski M70 18 komada

- poljski kreveti 30 komada

- stolovi 30 komada

- stolice poljske 60 komada.283

Tridesetog aprila 1992. izvr{ena je demontaà i premje{tanje naKoran ra~unara H-6 DPS-75 i ra~unara MH-600 sa cjelokupnomprate}om opremom. Iz intendantskog skladi{ta (744. pozadinske baze)sa 5 motornih vozila prevezeno je na Koran po 1.000 komada ko{ulja,kai{eva, vojni~kih opasa~a, pribora za jelo, }ebadi i {atorskih krila, tevojni~kih ~arapa 2.000 komada i cipela sa povi{enom sarom 300 pari.Iz ratnih rezervi 744. pozadinske baze preba~eno je u 1. Tehni~ko skladi{temunicije 2 ACG D-2 sa 13.000 litara, u kasarnu Alipa{in Most 1 ACG

718

282 AIIZ, inv. br. 2-2702, Komanda 744. pozadinske baze, Pov. br. 67-78, 29.april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti. Dvadeset devetog aprila 1992. je bio u tokunastavak predislociranju prate}ih pogonskih sredstava.

283 Isto. Pored 38 komada kuhinja auto prikolica od 250 litara — (stari tip), kojesu ranije prevezene, u posljednjih deset dana prevezeno je i 22 komada kuhinja autoprikolica od 200 litara i 17 komada kuhinja auto prikolica od 400 litara novih sapripadaju}im {atorima.

i 4 ba~ve D-2 sa 7.500 litara i dovu~ene su 2 pokretne radionice i TAM— 4500 u krug brp.284

U toku 30. aprila iz 1. tehni~kog skladi{ta municije preba~eno je300 tona materijala.285

Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva u Han Pijesak je utoku navedenog dana prevezeno :

- benzin MB—86 133.302 litara

- benzin D—2 5.968 litara

- ulje za dvotaktni motor UMD-R 700 kilograma

- solvent SZN-M 8.640 kilograma

- ulje HU-S 8.226 kilograma

- antifriz slikolni GA—40 2.760 kilograma.286

Istoga dana iz 2. odjeljka 1. tehni~kog skladi{ta municije sa{leperom i 3 motorna vozila preseljeno 25 tona municije za artiljerijskupodr{ku. U 2. tehni~ko skladi{te municije prevezena je artiljerijskamunicija projektil sa 13 motornih vozila.287

U periodu od 23. aprila - 30. maja 1992. izvr{ena je, premanare|enju Tehni~ke uprave SSNO, str. pov. br. 443-3, od 23. aprila1992, predislokacija 825 tona ubojnih sredstava :

- iz odjela 2. tehni~kog skladi{ta municije

774. pozadinske baze (Renovica) u 2. tehni~ko

skladi{te municije iste baze (Koran) 25 tona

- iz 1. tehni~kog skladi{ta municije

744. pozadinske baze (Hadì}i) u

privremeno skladi{te municije Kalinovik 350 tona

719

284 AIIZ, inv. br. 2-2705, Komanda 744. pozadinske baze, Pov. br. 263-88, 30.april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti.

285 Isto.

286 Isto.

287 Isto.

- iz 2. tehni~kog skladi{ta municije 904. pozadinske

baze ([evarlije) u 1. tehni~ko skladi{te municije

993. pozadinske baze (Kr~marice) 450 tona.288

Zaklju~no sa 30. aprilom 1992. tako|e je, pored navedenih koli~inamunicije, dislocirano :

a) pogonsko gorivo - ukupno 140 tona :

- iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 744. pozadinskebaze Ilija{ u rejon Han Pijeska dislocirano je MB-86 134 m3, D-26 m3

i prate}ih sredstava 160 tona;

b) osnovna sredstva i rezervni dijelovi :

- iz Tehni~kog skladi{ta osnovnih sredstava i rezervnih dijelova405. pozadinske baze Golubi} predislocirano je u Bosanski Petrovacoko 240 tona osnovnih sredstava i rezervnih dijelova;

c) intendantska materijalna sredstva: na sigurne lokacije jeevakuisano :

- obrok konzervisani 213.000 komada;- odje}a M-77 4.500 komada;- }ebe vojni~ko 5.000 komada;- vre}e za spavanje 1.900 komada;- {ator magacinski M-70 28 kompleta;- kuhinja autoprikolica od 200—400 litara 107 komada;- teku}e rezerve hrane 864 tone;- bra{no p{eni~no T-850 380 tona;- rezerve hrane za 2. vojnu oblast 500 tona;- intendantske radionice obu}arsko-kroja~ke 4 kompleta;

720

288 AIIZ, inv. br. 2-143, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2549, 01.maj 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine;AIIZ, inv. br. 7-97, PREGLED predislociranih sredstava prema nare|enju Tehni~keuprave SSNO-a, str. pov. br. 443, od 23. aprila 1992. (stanje 30. aprila 1992. godine);Isto, inv. br. 2-2708, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/103-53, 1. maj 1992. —Komandi 608. TSB SSNO—OUP (na znanje).

- pokretna perionica 6 kompleta;- cisterna za vodu 7 kompleta;- mesionica mehanizovana 12 komada;- teku}e rezerve odje}e i obu}e 7.800 kompleta.289

Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 744. pozadinske bazedislocirane su ogromne koli~ine motornog benzina i drugog goriva.Naime, Komanda 2. vojne oblasti je redovno otpremala vozove sagorivom u skladi{ta 530. i 993. pozadinske baze u Banjoj Luci iKninu. Tako je iz Sarajeva 9. aprila 1992. za Knin upu}en posebanvojni voz sa gorivom. Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 744.pozadinske baze 10. aprila 1992. izvr{en je dotur 757 m3 (12 vagonacisterni) dizel goriva D-2 u 4. tehni~ko skladi{te pogonskog goriva405. pozadinske baze (Li~ka Kaldrma). Iz 3. tehni~kog skladi{tapogonskog goriva 993. pozadinske baze (Jajce) 11. aprila je raseljeno50 m3 goriva D-2 i 20 m3 MB-86 u Banju Luku.290

Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 744. pozadinske bazeu Han Pijesak je preseljeno :

- motornog benzina MB-86 133.302 litara

- dizel goriva D-2 5.968 litara

- prate}ih potro{nih sredstava 159.978 kilograma.291

721

289 AIIZ, inv. br. 2-2708, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/103-53, 1.maja 1992. — Komandi 608. TSB SSNO—OUP (na znanje). Evakuacija sanitetskih iveterinarskih materijalnih sredstava izvr{ena je “na bezbedne lokacije u okviru 2. VO/vojne oblasti — prim. S. ^./. Predislokacija po nare|enju SnU /Sanitetska uprava —prim. S. ^./ i VtU /Veterinarska uprava — prim. S. ^./ jo{ nije zapo~ela“ (Isto).

290 AIIZ, inv. br. 2-92, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br. 10/36-2704, 09. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snagaSFRJ i drugima; Isto, inv. br. 2-93, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim,Str. pov. br. 10/36-2125, 01. april 1992. — Operativnom centru General{taba Oruànihsnaga SFRJ i drugima; Isto, inv. br. 2-124, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. 10/36-2126, 10. april 1992. — Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ — zasektor pozadine; Isto, inv. br. 2-125, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2148,11. april 1992. — Operativnom centru Oruànih snaga SFRJ — za Sektor pozadine.

291 AIIZ, inv. br. 2-143, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2549, 01.maj 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine;

U sklopu predislokacije intendantskih materijalnih sredstava izskladi{ta 904. pozadinske baze [evarlije kod Doboja dio tih sredstava jepreveèn u Banju Luku. Intendantska materijalna sredstva iz intendantskogskladi{ta 744. pozadinske baze (Butile) djelimi~no su izmje{tena u“bezbjedne rejone”.292

Materijalne rezerve po sanitetskoj slu`bi u 744. pozadinskoj bazi(devet komada Norma sanitetski komplet -11; tri komada Normasanitetski komplet - 102 i ~etiri komada Norma sanitetski komplet — 103)su iz sanitetskog skladi{ta 744. pozadinske baze (Butile) predislociraneu skladi{te Koran. Kompletan sanitetski i drugi materijal iz Regionalnogmedicinskog centra u Fo~i je, u organizaciji i po nare|enju dr SekuleStani}a (direktora Centra), a uz u~e{}e Sime Stankovi}a (direktoraRadne zajednice Centra), Slavka \or|evi}a (medicinskog tehni~ara) iizvjesnog Smreki}a, izvu~en i za potrebe SDS-a preba~en u poljskubolnicu Prevra} kod Fo~e.293

Po~etkom aprila 1992. iz garnizona Rajlovac JNA je izvukla 50kamiona oru`ja i kamion granata za baca~e, koji su instalirani u Reljevu,sa cijevima okrenutim u pravcu Butmira, Sokolovi} Kolonije i Hrasnice.Nakon {to je 11. i 12. aprila zaposjela preduze}e Soko u Mostaru JNAje {leperima Kraljevotransa (iz Kraljeva) odvezla i ukrala svu opremuraketnih jedinica. JNA je to preduze}e 15. aprila u potpunosti oplja~kala,a {teta je procijenjena na 15 miliona USA dolara. Tako|e, jediniceJNA su 11. aprila obile magacine gra|evinskog materijala Velmos uMostaru i tom prilikom odvezle cio materijal.294

722

AIIZ, inv. br. 7-97 PREGLED predislociranih sredstava prema nare|enju Tehni~keuprave SSNO-a, str. pov. br. 443, od 23. aprila 1992. (stanje 30. aprila 1992. godine).

292 AIIZ, inv. br. 2-138, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2488, 25.april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine;Isto, inv. br. 2-116, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1941, 02. april 1992.- Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto,inv. br. 2-117, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. 10/36-1958, 03. april 1992. - Operativnomcentru General{taba Oruànih snaga SFRJ; Dnevni izvje{taj, br. 16, 10. maj 1992.

293 AIIZ, inv. br. 2-142, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2539, 30.april 1992. — Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ — za Sektorpozadine; Isto, inv. br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Bosnu i Hercegovinu(Informacija Ministarstva unutarnjih poslova Republike Bosne i Hercegovine).

294 Bilten MNO, br. 8, 12. april 1992.; Isto, br. 9, 13. april 1992.; Isto, br. 12, 14.april 1992.; Isto, br. 11, 14. april 1992.; Isto, br. 14, 15. april 1992.

Na podru~ju mostarske regije jedinice JNA (vojnici i rezervisti)su 13. aprila hapsili i odvodili civile u nepoznatom pravcu i plja~kalidru{tvenu i privatnu imovinu. Tako su oplja~kali veliko vojno skladi{tehrane, boja i lakova na prostoru Ju`nog logora u Mostaru (sve {to nisuoplja~kali zapalili su), zatim vi{e putni~kih i 2 sanitetska vozila, jedankamion-hladnja~u punu mesa za potrebe grada, te drugu raznu robu izmnogih ku}a koju su odvozili vojnim kamionima. U Mostaru su rezervistiJNA pokrali Farmu krava i prebacili je u Nevesinje, te je na taj na~in gradostao bez mlijeka. Skladi{ta Velmosa, sa ve}om koli~inom prehrambenihartikala, u Mostaru blokirana su od jedinica JNA.295

U Vogo{}i su srpske oruàne formacije 20. aprila 1992. zauzeletvornicu namjenske opreme Pretis i fabriku TAS i organizovano otu|ilematerijalna sredstva iz tih preduze}a. Pri tome su kamione cisterne idruga otu|ena prevozna sredstva odvozili u Gornju Jo{anicu, predku}u jednog od vo|a SDS-a.296

Uo~i, za vrijeme i neposredno nakon bosanskohercegova~kogreferenduma (kraj februara, zatim od 1. do 4. marta, ali i kasnije) nateritoriji Bosne i Hercegovine su primije}eni veliki pokreti vojnihjedinica. U nedjelju 1. marta, dok su glasa~ka mjesta jo{ bila otvorena,iz rejona Tuzle u pravcu Bijeljine i Zvornika, preba~ena je jedinica sa35 tenkova i transportera. Istog dana 20 tenkova i 4 transporterazauzeli su poloàje u industrijskoj zoni Zvornika. Po~etkom martakolona od 80 vojnih vozila je iz Semberije krenula prema Sarajevu prekoDoboja. Na mostu koji spaja Zvornik sa Srbijom, u prvoj polovinimarta, locirana su dva transportera sa cijevima okrenutim premaBosni (pored njih bila su i brojna mitraljeska gnijezda). Na braniHidroelektrane Zvornik bila su smje{tena tri tenka, a na rubnimdijelovima brane postavljena mitraljeska gnijezda, dok su ispod branepatrolirale vojne patrole. U Sarajevu je u drugoj polovini marta 1992.vi{e puta glavnom gradskom saobra}ajnicom i drugim komunikacijamanekoliko sati tekla nepregledna sivomaslinasta kolona kamiona, komora,artiljerijskih oru|a, oklopnih vozila i dr. Tim vojnim konvojima su

723

295 Bilten MNO, br. 4-6, 11. april 1992.; Isto, br. 9, 13. april 1992.; Isto, br. 12,15. april 1992.; Isto, br. 13, 15. april 1992.

296 Bilten MNO, br. 24, 20. april 1992.

prema Romaniji odvezena najskuplja borbena i tehni~ka sredstva izkasarne u Lukavici, zatim garnizona Visokog i Kiseljaka.297

Jugoslovenska narodna armija je 28. aprila 1992. vr{ila masovnepokrete i odvozila materijalno-tehni~ka sredstva iz biha}ke regije premaBosanskom Petrovcu i Drvaru. Vojnu kasarnu u Ustikolini, u kojoj sumuslimanske izbjeglice potraìle uto~i{te, pripadnici JNA su istogdana predali srpskim oruànim formacijama. U Vojnu po{tu 2439Hadì}i 28. aprila je stigla kolona motornih vozila od 26 praznih {lepera,uglavnom, barske i pljevaljske registracije, u pratnji ~etiri borbena vozila,dva “pincgauera” i jednog tenka. Od te kolone 12 {lepera je otpremljenoza Tehni~ko-remontni zavod Hadì}i. Istovremeno, za navedenu Vojnupo{tu iz pravca Blaùja je do{la kolona od jo{ osam {lepera u pratnji triBOV-a. Tri {lepera su oti{la u Vojnu po{tu veze na U{ivak. Pretpostavljase da su ova vozila pristigla radi odvoènja naoruànja i opreme.298

Desetak kamiona i oklopnih transportera je 28. aprila oti{lo upravcu Pretisa, odakle su se vra}ali puni, vjerovatno sa opremom izfabrike. Istog je dana kroz Rogaticu pro{la kolona od 20 kamionaNi{transa prema Sarajevu u pratnji jednog oklopnog transportera ivojnog dìpa. Iz fabrike specijalnih vozila u Hrasnici JNA je izvuklaopremu namjenske proizvodnje. U preduze}u TAS ~uvarsku slu`bu suobavljali vojnici JNA.299

U vojnu kasarnu u Miso~i (Ilija{) 29. aprila je u pratnji sedamborbenih vozila JNA u{lo {est {lepera (vlasni{tvo “[umarstva” iz HanPijeska), kako bi preuzeli (oplja~kano) naoruànje TO Ilija{a, Vare{a,Breze, Kre{eva i Kiseljaka. Iz tog je skladi{ta 30. aprila iza{lo 15kamiona sa materijalno-tehni~kim sredstvima. U Male{i}ima iSemizovcu ~ekali su ih kamioni Sarajevske pivare da bi to naoruànjedislocirali u Han Pijesak. U Vazduhoplovni zavod Orao u Rajlovcudovezeno je preko 150 motora za transportne avione, kako bi seremontirali, a stigao je i transport od 20 kamiona iz Kraljeva u pratnji

724

297 Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 4; Isto, br. 22, 26. mart 1992, str.8. Obrazloènje vojnih vlasti bilo je da se radi o vojnoj vje`bi.

298 Bilten MNO, br. 40, 28. april 1992.; Isto, br. 41 i br. 42, 28. april 1992.;Dnevni izvje{taj, 4, 28. april 1992.

299 Isto; Dnevni izvje{taj, br. 5, 29. april 1992. i br. 6, 30. april 1992.

vojne policije. Oficiri bezbjednosti VZ Orao naru~ili su izradu i 30olovaka u koje idu malokalibarski meci, a koje se mogu prepraviti ueksplozivne naprave. Izvr{eno je i miniranje Zavoda. JNA je tadauùrbano radila na probijanju puta Slatina - Radava u pravcu Mrkovi}i- Vogo{}a, {to je ukazivalo na namjeru evakuisanja oru`ja i municijeiz tvornice Pretis. Istovremeno je JNA vr{ila dislociranje direkcijeVojno-uslu`ne ustanove Romanija na Jahorinu.300

Iz pravca Hadì}a ka Ilidì i Lukavici 1. maja 1992. kretala sekolona od 20 do 30 {lepera Srbijatransa (iz Ni{a), u ~ijoj pratnji je biojedan tenk. Prema Lukavici i Blaùju iz pravca Pala oti{la je kolonaod 50 {lepera Srbijatransa, dok je iz Ilija{a prema Pretisu oti{lo 16kamiona i jedan oklopni transporter. Iz pravca Krupac - Vojkovi}i -Famos kretalo se 50 {lepera i jedan tenk. Iz Pretisa je JNA izvla~ilamuniciju kalibra 120 i 122 mm i odvozila u pravcu Semizovca. Natrome|i op{tina Tesli}, Zenica i Travnik 6. maja 1992, nastavljeno jekretanje vojnih vozila i helikoptera, kojima je vr{en prevoz oru`ja,municije i opreme za potrebe jedinica JNA koje su opkolile Turbe uneposrednoj blizini Travnika.301

Dio materijalnih rezervi i vojne industrije JNA je predislociralasa teritorije Bosne i Hercegovine i izvr{ila demontaù stabilne opremeu objektima pozadinske infrastrukture koja se morala koristiti nanovim lokacijama. Tako je, ilustracije radi, dio rezervi iz skladi{ta[evarlije izmje{ten u Srbiju (Loznica). Remontni zavod Travnik jepredislociran u Srbiju s obzirom da je to jedini zavod u biv{oj SFRJkoji je remontovao sredstva veze. Iz tvornice Slavko Rodi} u Bugojnu uValjevo je odvezeno 200 tona eksploziva.302

Sanitetska materijalna sredstva iz sanitetskog skladi{ta 904.pozadinske baze, tako|e, su predislocirana u Srbiju (Gornji Milanovac).Rezerve sanitetskih materijalnih sredstava Savezne direkcije iz skladi{tau Fo~i predislocirane su u skladi{te Du{tvenog preduze}a Sanitas uCrnoj Gori (Bijelo Polje). JNA je izvr{ila i evakuaciju vojnih {kolskih

725

300 Bilten MNO, br. 42, 29. april 1992.; Isto, br. 43, 29. april 1992.

301 Isto; Bilten MNO, br. 46, 1. maj 1992.

302 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ.

centara iz Sarajeva: Srednje{kolskog vojnog centra kopnene vojskeGeneral armije Kosta Na| i [kolskog centra ratnog vazduhoplovstvai protivvazdu{ne odbrane.303

Vazduhoplovne baze i skladi{ta u Sarajevu, Mostaru, Tuzli iBiha}u, sa svim materijalno-tehni~kim sredstvima, JNA je dislociralau Srbiju i Crnu Goru. Vazduhoplovna baza Mostar sa svim materijalno-tehni~kim sredstvima, uklju~uju}i i sredstva iz skladi{ta, predislociranaje u Nik{i}, a zatim u Podgoricu. Istovremeno, Vazduhoplovna op{tasrednja vojna {kola, sa svim materijalno-tehni~kim sredstvima, jepredislocirana u Beograd. Ve}inu najsavremenijih ma{ina iz tvorniceaviona i helikoptera Soko u Mostaru i drugih fabrika JNA je razmontiralai prebacila u Srbiju, s tim {to su velike koli~ine ubojnih sredstava ipogonskog goriva preba~ene u Banju Luku. Sve vazduhoplove, uklju~uju}ii klipne, kao i helikoptere Ministarstva unutra{njih poslova i avione izsastava Vazduhoplovnog saveza, velkosrpski agresor je dislocirao sanapu{tenih aerodroma, s tim {to je najve}i broj aviona preba~en uSrbiju i Crnu Goru.304

JNA je, tako|e, predislocirala 155. raketni puk VOLHOV u okolinuBanjaluke.305

Jedinice VOJIN /vojno obavje{tavanje, javljanje i navo|enje -prim. S. ^./ JNA je zadràla na Jahorini, Majevici, Plje{ivici i Kozari,dok je jedan vod lociran u Topoli.306

Krajem marta i tokom aprila 1992. komande i jedinice 2. vojneoblasti bile su angaòvane na zadacima dogradnje, pove}anja i u~vr{}enjaborbene gotovosti, formiranju “dobrovolja~kih” jedinica, obezbje|enjumobilizacije, izvo|enju borbene obuke i vje`bi, izvla~enju materijalno-tehni~kih sredstava, preformiranju i pripremama za predislokacijuodre|enih komandi i jedinica JNA na teritoriji Bosne i Hercegovine ipruànju pomo}i u formiranju jedinica milicija i teritorijalne odbrane

726


304 AIIZ, inv. br. 2-793.

305 Isto.

306 Isto.

Republike Srpska Krajina, zatim na opravci, prilago|avanju i pripremimaterijalno-tehni~kih sredstava za predaju i potrebe te kolaboracionisti~ketvorevine. Osnovne smjernice, zadaci i podr{ka vezana za ta pitanja injihova realizacija neposredno je pruàna od General{taba Oruànihsnaga SFRJ i Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu. U tom jecilju, pored zadataka koje je 25. marta 1992. postavio zastupnik saveznogsekretara za narodnu odbranu general-pukovnik Blagoje Adì} “prirazmatranju stanja u Bosni i Hercegovini”,307 krajem marta 1992.angaòvana ekipa od strane General{taba Oruànih snaga SFRJ, na~elu sa general-potpukovnikom Dragoljubom Simonovi}em, na~elnikomI Uprave SSNO-a, kao i ekipa iz sastava Komande 9. korpusa, na ~elusa generalpukovnikom Dobra{inom Pra{~evi}em.308

Dosada{nji raspoloìvi podaci nedvosmisleno pokazuju da jenajvi{e vojno rukovodstvo SFRJ bilo aktivno uklju~eno u planiranje,pripremanje i vo|enje agresije na Republiku Bosnu i Hecegovinu. Brojnidokumenti to potvr|uju, kao {to su i podaci o boravcima na~elnikaGeneral{taba Oruànih snaga SFRJ (general-pukovnika Blagoja Adì}a)i komandanta 1. vojne oblasti (general-pukovnika @ivote Pani}a) na

727

307 AIIZ, inv. br. 2-144, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br. 10/36-1905-1, 31. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar, Dopuna redovnog izvje{taja 10/36-1905; Isto, inv. br. 2-84, Komanda 2. vojneoblasti, Operativni centar, Str. pov. br. 10/36-1905, 01. april 1992. - General{tabu Oruànihsnaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-133, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov.br. 10/36-2356, 19. april 1992.; Isto, inv. br. 2-769, Savezni sekretarijat za narodnuodbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, I uprava, Str. pov. br. 585-2, 03. april 1992.- Na li~nost komandanta ili na~elnika {taba, te Komandi 2. vojne oblasti; Isto, Komanda2. vojne oblasti, Pov. br. 31/101-219-5, 13. aprila 1992. — Komandi 5. korpusa i drugima.

Dotur materijalno-tehni~kih sredstava i materijalnih rezervi koje su dodijeljivanejedinicama i {tabovima Teritorijalne odbrane i organima i jedinicama milicije RepublikeSrpske Krajine vr{ile su pozadinske baze JNA u skladu sa [emom pozadinskogobezbje|enja jedinica i jedinice predavaoci sredstava koje su raspolagale transportnimkapacitetima (AIIZ, inv. br. 2-2692, Komandi 2. vojne oblasti, Pov. br. 31/101-219-5,13. aprila 1992. — Komandi 2. korpusa i drugima).

308 Isto. Ekipa General{taba Oruànih snaga SFRJ, na ~elu sa generalomSimonovi}em, u vremenu od 30. marta do 1. aprila 1992. obi{la je 5, 9. i 10. korpus.Nakon tog obilaska General{tab je sa~inio plan realizacije zadataka i 6. aprila ga, podStr. pov. br. 172, dostavio Komandi 2. vojne oblasti. Me|utim, sadrìna tog dokumentanije nam poznata, jer, u dosada{njoj fazi istraìvanja nismo uspjeli do}i do njega.

teritoriji Bosne i Hercegovine i nakon njenog me|unarodnog priznanja.Tako su generali Adì} i Pani} krajem aprila 1992, interesuju}i se, izme|uostalog, za borbenu gotovost svojih jedinica boravili na podru~juRepublike Bosne i Hercegovine. Tom je prilikom general Adì}, usvojstvu zastupnika SSNO-a, boravio u Banjoj Luci i vodio razgovorsa komandantima 5, 9. i 10. korpusa koji su mu referisali o borbenojgotovosti jedinica. General Pani} je, u svojstvu vr{ioca du`nostina~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ, tada posjetio Komandu17. korpusa u Tuzli u cilju sagledavanja ukupne situacije u zoniodgovornosti tog korpusa, koji je bio pot~injen Komandi 1. vojneoblasti, sa sjedi{tem u Beogradu.309

JNA je vr{ila i dislociranje jedinica vatrene podr{ke velike mo}i.Po~etkom 1992. 4. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk “R” izVisokog je dislociran u selo Mokro kod Pala, te “u garnizonu Visokovi{e nema jedinica iz 4. korpusa”. Motorizovani bataljon 46. za{titnogpuka SSNO iz Visokog je u drugoj polovini marta 1992. premje{ten uKoran kod Pala, kao i njegov 633. laki artiljerijski divizion protivvazdu{neodbrane, koji je pot~injen 346. lakom artiljerijskom puku protivvazdu{neodbrane (4. korpus).310

U 16 sati 13. aprila 1992. pokrenuta je 1. samohodna artiljerijskabaterija protivvazdu{ne odbrane trocijevnih topova od 20 mm 346.lakog artiljerijskog puka protivvazdu{ne odbrane, “radi uvo|enja uborbu u rejonu Dobrinje”. Iz 216. brdske brigade pokrenuta su dvabataljona i dovezena u rejon sela Hre{a i sela Biosko, sjeveroisto~nood Sarajeva 10-15 km. Iz sarajevske kasarne JNA Viktor Bubanj uTilavu je izmje{ten i dio voda za “protivteroristi~ka dejstva”, dok je

728

309 AIIZ, inv. br. 2-113, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br. 10/36-2525, 30. april 1992.- General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar, i drugima.

310 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992.- General{tabu Oruànih snaga SFRJ - “na li~nost NG[“ /na~elniku Genera{taba - prim. S. ̂ ./.

U Viso~koj kasarni neobi~ne aktivnosti su po~ele 13. marta 1992. sa dekonzervacijomtopova i vozila, a koji su, narednih dana, upu}eni ka Romaniji. Pored toga, 14. marta“sve gorivo i mazivo, tako|e, se vozi ka Han Pijesku”. Komanda 2. vojne oblasti jedavala obja{njenje da je rije~ o izvo|enju nastavno-borbene obuke “koja bi trebalo dapotraje tri dana” (Slobodna Bosna, br. 22, 26. marta 1992, str. 8).

drugi dio sa odjeljenjem veze preba~en na objekat Zlati{ta. Na Mojmilusu 15. aprila 1992. iz jednog autobusa iskrcani vojnici. Dio 1. ~etebataljona Vojne policije iz kasarne Viktor Bubanj se krajem aprila nalaziokod rezervoara na Mojmilu.311

Iz Lukavice i Kiseljaka je, na {irem prostoru Sokoca bio razmje{ten240. srednji samohodni raketni puk protivvazdu{ne odbrane. “Prolazakkroz Sarajevo je delovao vrlo efektno. Puk je iza{ao na novu lokacijubez ikakvih problema, jer su pravovremeno preduzete sve mere”.Dio 346. lakog artiljerijskog puka protivvazdu{ne odbrane je iza{ao navatreni poloàj u rejonu aerodroma Butmir i sela Brus. Iz Tuzle je ugarnizon Bijeljina dislocirana 336. motorizovana brigada (biv{a 4.oklopna brigada).312

Nakon dislokacije jedinica JNA iz Hrvatske u Bosnu i Hercegovinuogromne koli~ine borbenih oru|a i tehnike su iz mnogih gradova Hrvatskedislocirane u Bosnu i Hercegovinu, posebno na podru~je Sarajeva.Samo u Lukavicu je stigla kolona preko 500 vozila sa oru`jem itehnikom, koje je pratila jedna oklopno-mehanizovana brigada.313

Krajem 1991. i po~etkom 1992. JNA je prije napada na Fo~uzauzela sve bitne strate{ke ta~ke, posebno gdje su prete`no ìvjeliSrbi. Istovremeno je kamionima izvukla te{ko naoruànje i municijuiz grada i postavila ga na strate{ki va`na mjesta. Najve}i dio togljudstva (“u maskirnim uniformama i dobro naoruàni”) i “jako

729

311 AIIZ, inv. br. 2-109, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br. 10/36-2489, 25. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar; Isto, inv. br. 2-96, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov.br. 10/36-22000, 13. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar;Isto, inv. br. 2-785, Ministarstvo za narodnu odbranu, [tab teritorijalne odbrane, 01.maj 1992.; Bilten MNO, br. 13, 15. april 1992.

U sastavu voda za “protivteroristi~ka dejstva” nalazio se i major Krstovi}. On jeodmah po dolasku u Tilavu, zahtijevao da ga njegovi zlo~inci oslovljavaju sa imenom“Petar I” (AIIZ, inv. br. 2-785).

312 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - (“na li~nost NG[“); Bilten MNO, br. 45-46, 1. maj 1992.

313 Prva linija (list Armije Republike Bosne i Hercegovine), br. 2, 1. februar1993, str. 2.

puno naoruànja” JNA je dislocirala na planinu Zabrana i u bliziniplaninarskog i lova~kog doma gdje su pripadnici SDS-a ~esto odràvalisastanke, kojima su, pored Velibora Ostoji}a, prisustvovali i zlo~inciRadovan Karadì} i Biljana Plav{i}.314

Na Palama je bila locirana helikoptersko-desantna jedinica JNAod osam transportnih helikoptera i ~etiri Gazele. “Po gradu /Pale — prim.S. ^./ su na vi{e mjesta ukopani ili zamaskirani tenkovi, topovi,transporteri i mitraljeska gnijezda”, {to je zabiljeèno i na podru~juKorana. Te{ka i laka artiljerija bila je razmje{tena u Ponoru (iznadPra~e) i u Podgrabu, te gotovo na cijelom obodu Romanije (odCrvenih stijena do Bogovi}a, a posebno na lokalitetu Novakove njivei Novakove pe}ine).315

Velikosrpski agresor je na Ilidì krajem aprila 1992. locirao devettenkova i dva transportera JNA sa cijevima uperenim u pravcu Sokolovi}-Kolonije i Butmira, naselja sa ve}inskim bo{nja~kim stanovni{tvom.316

Nakon izvr{enih priprema za premje{tanje komandnog mjesta 2.vojne oblasti na objekat Goljak u Han Pijesku, koje je 25. marta 1992.naredio zastupnik saveznog sekretara za narodnu odbranu generalAdì},317 u toku 5. aprila 1992. formirano je rezervno komandno mjesto2. vojne oblasti u rejonu Pala (u hotelu Turist). U poslijepodnevnimsatima je istog dana na to komandno mjesto iza{ao sljede}i sastav :

- iz Komande 2. vojne oblasti dvadeset starje{ina, na ~elu sana~elnikom {taba 2. vojne oblasti;

- iz 367. puka veze {est starje{ina, dvadeset vojnika i osammotornih vozila veze;

730

314 AIIZ, inv. br. 3-1259.


316 Isto, br. 6, 30. april 1992.

317 AIIZ, inv. br. 2-769, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tabOruànih snaga SFRJ, I uprava, Str. pov. br. 585-2, 03. april 1992. - Na li~nost komandantaili na~elnika [taba i Komandi 2. Vojne oblasti.

Za nosioca tog zadatka general Blagoje Adì} je zaduìo komande 2. i 4. vojneoblasti u saradnji sa I upravom General{taba Oruànih snaga SFRJ, odre|uju}i 10. april1992. kao rok za njegovu realizaciju.

- iz 65. motorizovanog puka 1 odjeljenje Vojne policije (jednoaktivno vojno lice i devet vojnika);

- starje{ina i pet vojnika za opsluìvanje; i

- jedan minibus, tri terenska vozila i jedno putni~ko motornovozilo (ukupno: 28 starje{ina, 34 vojnika i 13 motornih vozila).318

JNA je, posebno Komanda 2. vojne oblasti i Komanda 4. korpusa,izmjestila brojne jedinice, ubojna i druga materijalno-tehni~kasredstva “na sigurne prostore i lokacije”.319

2. vojna oblast (general Milutin Kukanjac) je mjesecima :

- dislocirala skladi{ta naoruànja, municije, opreme, minsko-eksplozivnih i drugih sredstava, “na sigurne i za vojskuperspektivne prostore”;

- vi{e skladi{ta, kasarni i garnizona je napu{teno, jer nisupostojali “nikakvi uslovi za njihov opstanak (Kiseljak, Visoko,skladi{te Stojkovi}i, skladi{te êlebi} i dr.)”;

- dio Komande je po~etkom aprila iza{ao na Istureno komandnomjesto van Sarajeva;

- ve}i deo komandi 4. i 17. korpusa su tako|e izvu~eni vangarnizona na nova komandna mjesta;

- znatan broj komandi pukova i brigada je izmje{ten na noveprostore, kao i njihove jedinice, zaklju~no sa 1. majem 1992.;

- 26. aprila 1992. ve}i deo Komande sa dijelovima za opsluìvanje,napustio je komandu oblasti i iza{ao na Komandno mjestovan Sarajeva (u Komandi oblasti - 4 zgrade ostao je jedan brojstarje{ina, kao i dijelova jedinica za obezbe|enje zgrada iopsluìvanje);

- od 15. aprila 1992. skoro svaki dan su se kretale kolone motornihvozila natovarene materijalno-tehni~kim sredstvima izKomande oblasti;

731

318 AIIZ, inv. br. 2-85, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br. 10/36-2000, 05. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar.

319 AIIZ, inv. br. 2-2678, Komanda 4. korpusa, Sp. br. 75-1, 7. maja 1992.

- uporedo sa tim, “obavljano je i niz drugih poslova sa osnovnimciljem da se planski i bezbedno prebacimo na drugi prostor,odnosno da napustimo komandu oblasti u gradu, ~ija jelokacija u svakom pogledu za nas bila vrlo nepovoljna”.320

Komande i jedinice 2. vojne oblasti su se po~etkom aprila 1992,“usljed sloène politi~ko-bezbjednosne situacije u zoni odgovornosti”,nalazile u “potpunom stepenu borbene gotovosti”. Po nare|enjukomandanta 2. vojne oblasti 6. aprila 1992. (u 06 sati) u 21 ratnoj jedinicite komande otpo~ela je mobilizacija. Organizacija rada na Rezervnomkomandnom mjestu 2. vojne oblasti je uspostavljena i isto je stavljeno ufunkciju, dok je u toku dana pra}en tok izvr{enja mobilizacije i uspostavljenje kontakt sa Kriznim {tabom SDS-a op{tine Pale.321

Odziv rezervnog sastava u jedinice 2. vojne oblasti u toku 6.aprila 1992. do 18 sati je bio sljede}i :

pozvano : odazvalo se :- oficira 2.161 506 ili 23%;- mla|ih oficira 1.996 491 ili 25%;- vojnih obveznika 35.264 13.084 ili 37%;

Ukupno pozvano: 38.786 - odazvalo se 14.039 ili 36,2%; 322

Od ukupnog broja pozvanih iz rezervnog sastava - 39.463 namobilizaciju se 7. aprila do 18 sati odazvalo 17.082 ili 43% i 24motorna vozila :

732

320 Isto. Ve}i dio ljudstva i materijalno-tehni~kih sredstava je izvu~en na novelokacije.

321 AIIZ, inv. br. 2-119, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1999, 05.april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - Sektor pozadine;Isto, inv. br. 2-120, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2024, 06. april 1992.- Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - Sektor pozadine; Isto, inv.br. 2-86, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim Str. pov. br. 10/36-2025, 06.april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar.

322 AIIZ, inv. br. 2-86, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br.10/36-2025, 06. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar; Isto, inv. br. 2-90, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov.br. 10/36-2050, 07. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar.

pozvano: odazvalo se :

- oficira 2.253 683 ili 30%;

- mla|ih oficira 2.112 777 ili 37%;

- vojnih obveznika 35.098 15.622 ili 44%.323

Odziv rezervnog sastava u jedinice 2. vojne oblasti u toku 8.aprila 1992. do 18 sati je bio sljede}i:

pozvano: odazvalo se :

- oficira 2.152 795 ili 37%;

- mla|ih oficira 1.840 1.004 ili 54%;

- rezervnih vojnika 36.436 20.676 ili 57%;

Ukupno pozvano : 40.428 - odazvalo se: 22.474 ili 55%. 324

Iz vojni~kog pozadinskog e{alona na mobilizaciju je pozvano5.112 lica rezervnog sastava. Do 9. aprila (u 6 sati) odazvalo se 790lica ili 15,4% (pozvano 259 oficira, 543 mla|ih oficira i 4.310 vojnika,a odazvalo se 17 ili 6,5% oficira, 56 ili 10,3% mla|ih oficira i 717 ili16,6% vojnika).325

U toku mobilizacije u jedinice i ustanove 2. vojne oblasti je do11. aprila 1992. primljeno 22.474 vojna obveznika, od ~ega najve}ibroj u jedinice 17. i 5. korpusa.326

733

323 Isto.

324 AIIZ, inv. br. 2-91, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar.

U toku mobilizacije jedinica 2. vojne oblasti bilo je problema, posebno u 38.partizanskoj diviziji 17. korpusa, kao {to su “napu{tanje jedinica, negativan uticajkriznog {taba, pretnje komandantu i N[ /na~elnik [taba - prim. S. ^./ divizije isli~no” (Isto).


326 AIIZ, inv. br. 2-125, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2148, 11.april 1992. - Operativnom centru Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine.

Nakon progla{enja mobilizacije jedinice 2. vojne oblasti su, nalaze}ise u punoj borbenoj gotovosti, jer se “politi~ko-bezbjednosna situacijau zoni odgovornosti i dalje uslo`njava”, pored kontrole i obezbje|enja“vitalnih objekata i kasarni, a u zahvatu fronta na preduzimanjumjera poja~anog borbenog obezbje|enja, snabdjevanju i popunijedinica hranom, gorivom i MES-om” /minsko-eksplozivnim sredstvima- prim. S. ^./, formiranju oruànih jedinica srpske teritorijalne odbranei Ministarstva unutra{njih poslova Srpske Republike Krajine, vr{ile ipripreme za napad.327

Raspored snaga JNA, odnosno jedinica 2. vojne oblasti, 7. aprila1992. je bio sljede}i:

1) Zona borbenih dejstava Kupres:328

- na pravcu: Doline /kota 1.152/ - selo Stra`benica napadaoje 3. bataljon 11. partizanske brigade;

734

327 AIIZ, inv. br. 2-91, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str.pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativnicentar; Isto, inv. br. 2-94, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov.br. 10/36-2150, 11. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar.

328 U rejonu Kupresa 9. korpus JNA je 8. aprila 1992. preduzeo “akcije ~i{}enjagrada, pruànje pomo}i stanovni{tvu i pripremi za nastavak planiranja dejstavana Kupre{kim vratima i s. Malovanu” (AIIZ, inv. br. 2-91, Komanda 2. vojneoblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992. - General{tabuOruànih snaga SFRJ - Operativni centar).

Na podru~ju Kupresa je tokom 1991. boravila jedna jedinica JNA, ~ije su vojnike“stanovnici srpskih sela s odu{evljenjem prihvatili”. Polaze}i od te ocjene,Udruènje Srba iz Bosne Hercegovine u Srbiji, sa sjedi{tem u Beogradu, 17. januara1992. obratilo se Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, li~no na~elnikuGeneral{taba generalpukovniku Blagoju Adì}u, sa zahtjevom za smje{tanje vojnejedinice na teritoriji op{tine Kupres, radi navodnog “spre~avanja genocida nadSrbima”. S tim u vezi, Gojko \ogo, predsjednik Udruènja, koji je, konsultuju}i se~esto sa Radovanom Karadì}em, Nikolom Koljevi}em, Dobricom ]osi}em i drugima,propagirao srpsku agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu, traìo je da JNAuspostavi garnizon na teritoriji te op{tine, “tim pre {to je Kupres izglasao pripajanjeSrpskoj Krajini”. Naime, cilj je bio da jedinice JNA, pod izgovorom za{tite srpskogstanovni{tva na podru~ju op{tine Kupres, zauzmu, odnosno zaposjednu Kupre{kuvisoravan, strate{ki va`no mjesto (AIIZ, inv. br. 2-223, Udruènje Srba iz Bosne iHercegovine u Srbiji, Beograd 17. januar 1992. - Saveznom sekretarijatu za narodnuodbranu - Na~elniku General{taba (generalpukovniku Blagoju Adì}u).

- na pravcu: selo Zlosela - kota 1.120 - Kupre{ko polje napadalaje tenkovska ~eta sa dobrovolja~kim odredom iz [ipova iZlosela;

- na pravcu: selo Zlosela /kota 1.156/ - selo Olovo, du` putanapadao je 2. bataljon 13. partizanske brigade;

- ~eta minobaca~a u rejonu sela Suhova;- baterija haubica od 105 mm u rejonu sela Blagaj;- 2. divizion 5. motorizovanog artiljerijskog puka u rejonu

sela Mr|anovci, kota 1.154, crkva kota 1.130 Novo Selo;- u rejonu Koprivnica - Carev Mlin 1. bataljon 19. brigade 30.

partizanske divizije;- u rejonu: sela D. i G. Vukovsko odred TO Vukovsko - u gradu

Kupresu ve}i dio dràla je ~eta TO “Kupres” pod kontrolom.

2) Zona borbenih dejstava Bosanski Brod :- Odred TO Bosanski Brod isto~ni dio Bosanskog Broda -

rejon Greda;- Odred TO Lije{}e u rejonu sela Lije{}e;- 1. bataljon 327. motorizovane brigade sa 1. odredom TO u

rejonu sela Kobile Gornje sa pokretom kolone na komunikacijisela Para{lica;

- tenkovska ~eta 327. motorizovane brigade u rejonu selaNareci;

- 2. oklopni bataljon 336. motorizovane brigade u rejonu selaUnka;

- 3. bataljon 327. motorizovane brigade u rejonu sela Zbori{te,selo Bosanski Luàni, sa pokretom kolone na rijeku Ukrina;

- bataljon TO Prnjavor i ~eta TO Trstenica u rejonu selaKala~ka, Pavlovo brdo, pokretom kolone du` puta;

- protivoklopno odjeljenje 1. baterije 1. diviziona 17. mje{ovitogprotivoklopnog artiljerijskog puka u rejonu sela Bjela{;

- baterija vi{ecijevnih baca~a raketa 17. mje{ovitog artiljerijskogpuka u rejonu sela Polje /tt.199/;

- baterija haubi~kog artiljerijskog diviziona 337. motorizovanebrigade u rejonu sela [eki}i;

735

- 4 bataljon 327. motorizovane brigade u rejonu sela Glogova~a;

- Komanda 327. motorizovane brigade u Derventi;

- 2. bataljon 497. inìnjerijskog puka u rejonu sela BetnjaMala, sela Polje;

- Komandno mjesto 1. Operativne grupe 17. korpusa u rejonusela Podnovlje /k.179/ .

3) Zona borbenih dejstava Bijeljina :

- u Bijeljini je bila razmje{tena Komanda 38. partizanskedivizije, 17. mje{oviti artiljerijski puk, baterija vi{ecijevnogbaca~a raketa 17. mje{ovitog artiljerijskog puka i haubi~kaartiljerijska baterija 17. mje{ovitog artiljerijskog puka;

- u rejonu sela Janja 2. oklopni bataljon 453. motorizovanebrigade;

- 1. bataljon 17. partizanske brigade u rejonu Bosanska Ra~a,Galistok, sela Brodare;

- 2. bataljon 17. partizanske brigade u rejonu sela Gornji [epak(Zvornik);

- 3. bataljon 17. partizanske brigade u rejonu Trpova~ka brda,r. Lukavac, selo Donje Crnjelovo;

- Komandno mjesto u rejonu sela Mala Obarska;

- baterija minobaca~a 38. partizanske brigade u rejonu selaLje{nica;

- 22. partizanska brigada bila je razmje{tena:

1. bataljon 22. partizanske brigade u rejon sela êlopek;

2. bataljon 22. partizanske brigade u selu Bogutovo Selo;

3. bataljon 22. partizanske brigade u selu Donja Trnava;

Komandno mjesto - u selu Ugljevik.

4) Zona borbenih dejstava Sarajevo :

- 49. motorizovana brigada raspore|ena na punktovima posljede}em :

736

rejon Vratnika - vod tenkova;

rejon aerodroma Butmir - oja~an vod tenkova;

rejon Mojmilovo brdo - oja~an vod tenkova;

- 4. mje{oviti artiljerijski puk u rejonu Koran;

- 4. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk u selu Mokro;

- 346. laki artiljerijski puk protivvazdu{ne odbrane rejon Trebevi};

- 216. brdska brigada u Han Pijesku;

- Istureno komandno mjesto 4. korpusa Zlati{te.

Samostalne jedinice 2. vojne oblasti :

- 240. samostalni samohodni raketni puk protivvazdu{ne odbrane;

- 65. motorizovani puk.329

Jedinice Podgori~kog korpusa JNA su 10. aprila 1992. te{kimnaoruànjem dejstvovale po podru~ju Dubrava. JNA je 11. aprilavr{ila pokrete oklopnih sredstava na relaciji Bile}a - Stolac - Neum ina podru~ju Podvele`ja. Istoga je dana JNA stacionirana oko Doboja,iza{la je iz garnizona u Tuzli i bila raspore|ena na putu premaGra~anici, a sve pod izgovorom da osigurava komunikacije. Istovremenosu jedinice JNA u{le u Modri~u i zauzele zgradu Skup{tine op{tine,Stanicu javne bezbjednosti, radiostanicu i druge va`ne punktove ugradu. Iz pravca Rogatice je 12. aprila stigla vojna kolona vozilaJNA, koja se u Mesi}ima razdvojila, odakle je dio nastavio put premaUstipra~i i stacionirao se kod mosta prema Gora`du. Dio te kolone jezaustavljen u mjestu Dub, a dio je iz Mesi}a krenuo prema Jabuci.Istog se dana iz pravca Kalinovika prema Fo~i kretala jedna ~eta JNA.U toku no}i 13. aprila vojne jedinice, sa nekoliko topova, su zaposjelebrdo O{tri rat na sjeveroisto~noj strani Mostara i blokirale ju`nu zonugrada i terminal Energopetrola na lijevoj obali. Oko 17 sati 14. apriladva aviona JNA (tipa MIG) u bri{u}em letu probili su zvu~ni zid iznadSarajeva, {to je izazvalo paniku me|u gra|anima.330

737

329 AIIZ, inv. br. 2-145, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 09/997-20, 07.april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar.

330 Bilten MNO, br. 3, 10. april 1992.; Isto, br. 4, 11. april 1992.; Isto, br. 5 i 6, 11.april 1992.; Isto, br. 11-12, 14. april 1992.; Isto, br. 13, 15. april 1992.; Agresija..., str. 25.

JNA i oruàne formacije SDS-a su 17. aprila 1992. artiljerijom ioklopnim jedinicama, opkolile Br~ko, u kome se, ina~e, nalazio jakvojni garnizon, kao i Grada~ac koji je bio “opkoljen na {iremprostoru”. Na raskrsnici prema Br~kom bile su stacionirane oklopnejedinice JNA. U Pelagi}evu je bila koncentrisana ve}a jedinica JNA.Kod termoelektrane Ugljevik JNA je locirala artiljerijski divizion imanju tenkovsku jedinicu. Iz pravca Rogatice prema Sarajevu kretalase Gu~evska brigada sa 45 vozila, zatim iz Trnova prema Nevesinjuvojna kolona sa 34 vozila, te 20 vozila za Kalinovik.331

U raznim dijelovima Sarajeva 16. aprila 1992. poja~ano je kretanjejedinica JNA, {to je izazvalo veliku uznemirenost gra|ana. Tog jedana, primjera radi, JNA iza{la na Dobrinju i Mojmilo.332

Kroz Vogo{}u su 18. aprila prema Pretisu pro{la dva tenka idvoja borbena kola; iz Banje Luke prema Derventi kretala se ve}a vojnakolona sastavljena od tenkova i drugih oklopnih vozila, a u Doboju (ugradu i oko njega) bili su stacionirani tenkovi i topovi. U krug tvornicePretis su 19. aprila u{la ~etiri tenka JNA, a u Bosanskom [amcu jednavojna jedinica patrolirala je gradom i razoruàvala gra|ane. Jedinice JNAnadzirale su sarajevski aerodrom i obavljale carinske preglede.Vlasenica je tokom no}i 22. aprila blokirana oklopnim transporterimai jakim mehanizovanim formacijama JNA. Vlast u gradu je, uz pomo}JNA, preuzela tzv. Srpska garda, a Bo{njaci su pozvani da predajuoru`je. Iz Ilija{a se 24. aprila prema Pretisu kretala kolona od desetakvojnih kamiona, nekoliko borbenih oklopnih vozila, dva dìpa i ~etiri“picgauera” sa prika~enim topovima. Kolona motornih vozila iz Visokogi sela Vratnice 24. aprila 1992. krenula je prema Ilija{u, a zatim, nakonkratkog zadràvanja u selu Ljubni}e, nastavila prema Sarajevu putemZenica - Sarajevo. Istoga je dana sa Pala preko Trebevi}a prema Sarajevukrenula vojna kolona, u kojoj je bilo i tenkova. U rejonu Borija JNAje ukopavala tenkove i oklopne transportere. U Bratuncu je 25. aprilastacionirana tenkovska jedinica JNA, koja je zajedno sa brojnim oruànimsrpskim formacijama, vr{ila masovne zlo~ine nad Bo{njacima, plja~kaju}ii kamionima odvoze}i njihovu privatnu imovinu u Srbiju. Minobaca~imaod 82 mm i 120 mm iz naselja Bori}i JNA je ru{ila muslimanska sela

738

331 Isto.

332 Bilten MNO, br. 15, 16. april 1992.

Poto~ari, Pale, Budak, Pe}i{ta i dr. Istoga dana JNA je kod petlje naizlazu iz Vogo{}e grupisala artiljerijska oru|a, ~ije su cijevi bileokrenute prema Semizovcu. Vojnike iz Rajlovca, koji su do tada bilina tom mjestu, JNA je zamijenila oruànim srpskim formacijama. Zaobezbje|enje vogo{}anske petlje 26. aprila je dovedena jedna ~eta iz216. brdske brigade, sa zadatkom da “obezbedi” fabriku Pretis. Jedanvojni transporter je 27. aprila iz Sarajeva upu}en prema Fo~i.333

Vojna kolona od tri oklopna transportera, jednog tenka i trikampanjole pune vojnika, 28. aprila po{la je od Kalinovika prema Fo~i.Na podru~ju Livna JNA je ukopavala i dovla~ila nova materijalno-tehni~ka sredstva, te{kom artiljerijom je tu~en i razaran Tomislavgrad,a na pravcu Bile}a - Stolac kretala se duga kolona vojnih vozila. Na{irem podru~ju Mostara i Neuma 30. aprila su pristizale nove vojnesnage JNA. Istog dana kolona vojnih vozila sa prikolicama je pro{lakroz sarajevsko naselje Aerodrom. Oruàne formacije SDS-a, uz pomo}JNA, koja im je doturala razno oru`je i te{ku artiljeriju, na podru~juKonjica su zauzele klju~ne ta~ke i napadale grad.334

U selu Biljevo - Semizovac su 1. maja dovezena tri topa i usmjerenaprema Visokom. Iz Banje Luke prema Derventi krenula je kolona od20 vozila sa dobro naoruànim ljudima, te 15 topova velikog kalibra.335

Po~etkom maja 1992. jedinice JNA su u Mostaru, zajedno sa“{e{eljevcima”, zaposjele zaobilaznu magistralu iznad Mazoljica,Brankovca i Bjelu{ina. Tu su stacionirane brojne baterije lak{ih i teìhminobaca~a, topova, protivavionskih mitraljeza i drugih oru`ja. Iznadmagistrale, na Malom kuku ispod Veleà i u Gostinoj {umi nasusjednom brdu Stolac, ukopani su tenkovi i topovi raznih kalibara.Artiljerijska gnijezda nalazila su se i uz Sjeverni logor. Armijske

739

333 Isto, br. 20-21, 18. april 1992.; Isto, br. 22-23, 19. april 1992.; Isto, br. 33, 24.april 1992.; Isto, br. 35 i 36, 25. april 1992.; AIIZ, inv. br. 2-110, Komanda 2. vojneoblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2501, 26. april 1992. - General{tabuOruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugima; Dnevni izvje{taj, br. 2, 26. april1992.; Agresija..., str. 29-30.

334 Isto, br. 40, 28. april 1992.; Isto, br. 42, 28. april 1992.; Isto, br. 44-45, 30.april 1992.; Dnevni izvje{taj, br. 5, 29. april 1992. i br. 6, 30. april 1992.

335 Bilten MNO, br. 46-47, 1. maj 1992.

baterije sa tenkovima, topovima i vi{ecijevnim raketnim baca~ima,stacionirane su u Bi{}u polju (u ju`noj zoni grada). I cijevi JNA sabrda Hum i Brkanovog brda imale su grad (Mostar) na dlanu.336

Prvom polovinom maja 1992. na podru~ju tuzlanske regijepoja~ano je kretanje vojnih konvoja na pravcima: Olovo - Kladanj -Vlasenica; Bijeljina - Tuzla - Doboj i Doboj - Tuzla - Bijeljina. Pored toga,na podru~ju Dubrava i Kalesije JNA je locirala ve}i broj tenkova,oklopnih transportera, minobaca~a i protivavioskih oru|a. Oja~anioklopni bataljon i dvije baterije minobaca~a bili su locirani na lokalitetuZeline, Vukane i Osmaci, dok je u okolini Papra}e (na grani~nompodru~ju Kalesija - [ekovi}i) bila stacionirana oklopna jedinica pukovnikaTa~i}a, koji je 1991. iz Jastrebarskog sa oklopnom jedinicom do{ao naaerodrom Dubrave.337

Na aerodromu Sarajevo je u drugoj polovini maja 1992. nastavljenoukopavanje (inènjerijskim ma{inama), gdje su, istovremeno stigli“arkanovci” i “{e{eljevci”. U vi{e navrata u Lukavici su slijetalihelikopteri koji su natovareni odlazili u pravcu Kalinovika.338

Krajem maja 1992. mostove na Ilidì (Sarajevo) dràli su srpski“rezervisti” iz Valjeva, Aleksandrovca i Aleksinca. U isto vrijeme srpskimekstremistima iz Vogo{}e kao poja~anje stiglo je oko 50 Crnogoraca.U sarajevskom naselju Grbavica tada je uba~eno oko 300 specijalacaiz Ni{a i Novog Sada, koji su izvr{ili mnoge zlo~ine.339

U periodu od septembra 1991. do 25. marta 1992. JNA je uorganizaciji Komande 4. korpusa izvi|ala brda i postepeno zauzimalaglavne strate{ke ta~ke oko Sarajeva na liniji Lukavica - Vidikovac -Brus - Pale - Borije - Hre{a - Mrkovi}i - Poljine - Vogo{}a - @u~ - Brije{}e

740

336 Isto, br. 46-55, 1-6. maj 1992.

337 Dnevni izvje{taj, br. 15, 9. maj 1992. Desantne jedinice JNA na podru~juKalesije vr{ile su brojne zlo~ine i palile sela, dok je stanovni{tvo bjeàlo prema Tuzli.Agresor je iz tenkova pogodio nekoliko ku}a i dàmija, prije nego {to su taj napadzaustavili branioci Bosne i Hercegovine.

338 Isto, br. 26, 20. maj 1992.; br. 27, 21. maj 1992.; br. 28, 22. maj 1992.; br. 29,23. maj 1992.; br. 30, 24. maj 1992.; br. 31, 25. maj 1992. i br. 32, 26. maj 1992.

339 Isto, br. 33, 27. maj 1992. i br. 38, 1. juni 1992.

- Rajlovac - Ilidà. Tom prilikom su visoki oficiri JNA odredili mjestaza postavljanje artiljerijskog oru|a od 12,7 do 155 mm, izgradili rovove,iskopali zaklone, organizirali vatreni sistem, “tako da u svakomtrenutku danju i no}u snajperskom i artiljerijskom vatrom mogupokriti sve vitalne objekte u gradu i mobilizirati i obu~avati odanoljudstvo”. Tim akcijama je rukovodio general Vojislav \ur|evac sasljede}im oficirima: pukovnik Ratko \ukanovi}, potpukovnici PetarSimovi}, Radislav Cvetkovi} i Jovan Bartula, major Dragojlo To{i},zatim penzionirani potpukovnik Tadija Manojlovi}, te major JankoTrivi}, koji je mobilizirao “odano ljudstvo i obu~avao ga”.340

Komandant 4. korpusa sa grupom starje{ina obezbje|ivao je“sve sastave u garnizonu Sarajevo i bliòj okolici. Sa starje{inama(od komandira odjeljenja do vi{ih oficira) izvr{eno je detaljnoizvi|anje prostora mogu}ih pravaca i na~ina dejstava. Nekolikoputa je izvr{ena provjera veze”.341

Ukopavanje vojske na brdima i oko Sarajeva, izlazak dijela 346.lakog artiljerijskog puka protivvazdu{ne odbrane na vatreni poloàj urejone sarajevskog aerodroma i Brusa, postavljanje topova na Trebevi}ui drugim lokacijama, kao i vojni pokreti i poja~an broj vozila 20. marta1992, izazvali su uznemirenost Sarajlija. U komandi 2. vojne oblastire~eno je da se radi o “redovnim aktivnostima JNA”. Po~etkom aprilana obroncima Sarajeva, zatim na Mokrom, Vu~joj Luci i na Trebevi}ustacionirane su ukopane artiljerijske jedinice JNA, koje su grad iprigradska naselja dràle u obru~u. Te jedinice su jo{ prije po~etkaaprila 1992. imale sve koordinate planiranih lokaliteta za napad i va`nihobjekata u gradu. Jo{ tada je Slu`ba dràvne bezbjednosti Bosne iHercegovine raspolagala informacijom da }e strate{ki objekat R SUP-a na Zlati{tu (neposredno ispod putne komunikacije na Trebevi}u) “uprvom naletu biti sravnjen sa zemljom”, {to se pokazalo ta~nim -Zlati{te je doslovno uni{teno artiljerijom. JNA je u no}i 3. aprila (oko21 sat) na brdu Mojmilo postavila vojne transportere.342

741

340 Agresija..., str. 51.

341 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ — “Na li~nost NG[“.

342 Isto; Agresija..., str.18; Posebno izdanje, br. 2, 28. april 1992.

Sredinom aprila 1992. na ~itavoj teritoriji Bosne i Hercegovinejedinice JNA “obezbje|ivale” va`nije komunikacije i objekte. Naime,tada su jedinice JNA blokirale i glavne punktove na izlazu i ulazuu Sarajevo.343

Na osnovu raspoloìvih podataka pouzdano se moè utvrditi daje opsada Sarajeva, u cilju njegovog zauzimanja, bri`ljivo pripremanau visokim vojnim krugovima JNA i uz punu saradnju sa SDS-om. O tomenedvosmisleno govore ~injenice, a posebno raspored artiljerije oko grada.

Na sjevernoj strani, na potezu Mrkovi}i - Vogo{}a agresor je naprvoj liniji opsade postavio oja~ani artiljerijski divizion ja~ine pet baterija(jedna baterija minobaca~a od 120 milimetara, topovska baterija kalibra105 i 155 milimetara, topovska baterija od 76 milimetara i baterijavi{ecijevnih baca~a raketa od 128 milimetara tipa “Plamen” (prve~etiri baterije sastojale su se od po {est, a baterija vi{ecijevnih baca~araketa od ~etiri oru|a). Pored toga, agresor je po dubini rasporedio 3-5 baterija u {irokom zahvatu od Tihovi}a prema Olovu. Za podr{kusvim tim baterijama agresor je koristio jednu tenkovsku ~etu ja~inedeset tenkova, naj~e{}e T-55, M-84 i T-34.344

Na pravcu Rajlovac - Doglodi - Otes - Ilidà agresor je rasporediogotovo identi~an artiljerijski divizion. Vezu izme|u pravca Mrkovi}i -Vogo{}a i ovoga obezbje|ivao je Mje{oviti artiljerijski divizion saPaljeva. Na ovom sektoru po dubini bile su razmje{tene baterije haubica105 i 155 milimetara na prostorima [aminog gaja, Vlakova i Ahatovi}a.

Agresor je na tom podru~ju izvr{io i veliko koncentriranje oklopnihsnaga ja~ine tenkovskog bataljona i mje{ovitog oklopno-mehaniziranogbataljona. Na Ilidì su bile smje{tene dvije baterije haubi~kih topova,a glavnina snaga na tom prostoru bila je locirana u Butilama i u rejonuPlandi{te.345

742

343 AIIZ, inv. br. 2-169, Vojna po{ta 5027, Int. br. 25/142-760, Sarajevo, 16. april1992. - Na li~nost komandanta.

344 Prva linija (list Armije Republike Bosne i Hercegovine), br. 2, 1. februar1993, str. 2-3.

345 Isto.

Na pravcu Vraca - spoj Milinkladske i Ozrenske ulice - ̂ olina Kapaagresor je razmjestio ~etiri baterije (jedna minobaca~ka od 120 milimetara,topovska od 76 milimetara i dvije haubi~ke od 105 i 155 milimetara),zatim bataljonske vatrene grupe sa ~etiri voda minobaca~a od 82milimetra i oja~an topovski vod sa ~etiri bestrzajna topa. Na spojuizme|u Kasindolske i Milinkladske ulice bile su razmje{tene dvijebaterije samohodnih oru|a kalibra 122 milimetra. Sli~ne baterije su bileukopane i na Gavri}a brdu i poligonu iznad naselja Gornji Kotorac.346

Na potezu Borije - Faleti}i - Gornje Biosko na vatrenim poloàjimaBorija, Ze~ije Glave, Debelog Brda i Gornjeg i Donjeg Bioskog bilesu raspore|ene tri baterije (minobaca~ka od 120 milimetara, haubi~kaod 155 milimetara i topovska od 100 milimetara). Po dubini na podru~juMokrog bila je smje{tena Artiljerijsko-raketna brigada protuoklopnihvo|enih raketa na vozilima BOV-83 i topovi od 100 mm T-12 (municijate brigade nalazi se u skladi{tima “Zoimerca”). Za svaku grupu tihoru|a bila je pridodata jedna baterija vi{ecijevnih baca~a raketa.347

Najsavremenije ure|aje za pra}enje i navo|enje artiljerijskihdejstava agresor je locirao u podzemne objekte na Jahorini, koje suuo~i agresije instalirali pripadnici JNA. Ti objekti su sa vanjske straneobezbije|eni mitraljeskim gnijezdima i topovima.348

Velikosrpski agresor je, pored artiljerijskih oru|a, u opsadiSarajeva angaòvao veliki broj oru|a protivvazdu{ne odbrane. Napadna Sarajevo agresor je, pored ostalog, izveo sa 5.600 artiljerijskihcijevi, 110 tenkova i 180 transportera.

Krajem 1992. i po~etkom 1993. agresor je na Sarajevo (na frontuukupne duìne 60 km), okrenuo vi{e od 2.100 cijevi (te{kih oru|a ioru|a protivvazdu{ne odbrane). Na kilometar fronta agresor je rasporedio35 oru|a, a u historiji ratovanja najve}a koncentracija artiljerijezabiljeèna je oko Berlina i iznosila je 25 cijevi sa jedne strane.349

743

346 Isto.

347 Isto.

348 Isto.

349 Isto.

Agresor je planski koncentrisao ogromne koli~ine oru`ja i oru|akako bi Sarajevo potpuno izolovao od “ostatka” Bosne i Hercegovinei svijeta (fizi~ki, telekomunikacijski, medijski...). Cilj je bio da se glavnigrad, sa svim najva`nijim dràvnim, vladinim, nau~nim, obrazovnim,kulturnim, informativnim i ostalim institucijama zauzme i odsje~e odsvog “tijela” Bosne i Hercegovine i tako uni{te sva obilje`ja njenedràvnosti, a posebno bo{nja~ki narod. Time je agresor nastojao izmijenitietni~ku kartu Bosne i Hercegovine, da bi u politi~kim pregovorimainsistirao na priznanju silom nametnutog stanja.350

Zanimljivo je ista}i da borbeni raspored na artiljerijskim vatrenimpoloàjima agresor nije izvodio na osnovu klasi~ne formacije, ve} jeoru|a rastresito rasporedio, {to je omogu}avlo da djeluju po svimdijelovima grada i po poloàjima boraca Armije Republike Bosne iHercegovine. Raspored je bio izvr{en na visinskim kotama, {to jeomogu}avalo neposredna i poluposredna ga|anja.351

U inènjerijskom smislu artiljerijski vatreni poloàji agresoraveoma dobro su bili utvr|eni i maskirani. Na pojedinim va`nimpoloàjima bile su postavljene i makete topova. Tako|e su bili dobroure|eni i rezervni poloàji.352

Posade i oru|a na poloàjima bili su za{ti}eni miniranjem terenaispred i bo~no od diverzantskih dejstava, dok je za{tita bila dopunjenai dejstvom te{kog pje{adijskog naoruànja (naj~e{}e te{ki mitraljeziod 12,7 mm i pu{komitraljezi M-84).353

U pripremi za opsadu Sarajeva agresor je uspostavio potpunukontrolu svih vitalnih saobra}ajnica, osiguravao komunikacije za doturmunicije, zatim uspostavio sistem veza i dr. Snabdijevanje je vr{eno,uglavnom, iz Srbije i iz magacina na prostoru Koran - Pale, kao i izskladi{ta PRETIS-a i kasarni u Lukavici.354

744

350 Isto.

351 Isto. Nedostatak tog raspore|ivanja je bio u tome, {to nije bilo mogu}e izvestisasre|enu vatru, odnosno, izvr{iti artiljerijske udare i zapre~ne vatre.

352 Isto.

353 Isto.

354 Isto.

Pje{adijske, artiljerijske i oklopno-mehanizovane jedinice JNAsu, u sadejstvu sa petokolona{kim oruànim formacijama SDS-a, 6.aprila 1992. zatvorile “sve prilaze gradu Sarajevu”.355

Odmah su napravljene barikade na svim prilazima Sarajevu(Stupska petlja, Ilidà, Krivoglavci, Ilija{ i dr.), koje su organizovalipripadnici JNA i zajedno ih dràli sa oruànim grupama SDS-a. Takose, na primjer, u Krivoglavcima (na auto-putu Zenica - Sarajevo) nabarikadi nalazio top sa armijskom posadom i uperenim cijevima nazaustavljene kolone autobusa.356

O~igledno da su glavne strate{ke ta~ke oko Sarajeva, uo~i agresorskognapada na grad, bile pod potpunom kontrolom JNA i brojnih pripadnikasrpskih oruànih formacija, koje su komunikacijski bile me|usobnodobro povezane, naoruàne svim oru|ima i oru`jem, kao i obezbje|enedrugim materijalno-tehni~kim sredstvima.

U vezi sa opsadom Sarajeva interesantno je ukazati i na ~injenicuda je sredinom 1992. agresor prema Palama drào pet borbenih linija.Prva je bila na Grbavici i Vracama, gdje su se, uz lokalne srpske fa{iste,nalazili i “arkanovci”, kao i pripadnici drugih oruànih formacija izSrbije i Crne Gore. Tu liniju je tada dràlo oko dvjesto agresorskihvojnika. Na “Osmicama” je bila druga linija koju su dràle srpskeformacije iz Vojkovi}a, zatim sa Pala, kao i grupacije mje{tana (oko250 ljudi). Tre}u borbenu liniju su pokrivali pripadnici Uì~kogkorpusa, ~iji je {tab bio smje{ten u planinarskom domu na êlini, araspolagali su sa oko sto tenkova. êtvrta borbena linija je obuhvatalapojas od raskr{}a za Jahorinu i Sarajevo na Trebevi}u prema Jahorinii TV repetitoru na vrhu Trebevi}a. Oko dvjesto vojnika, uglavnom saPala, tu je opsluìvalo te{ku artiljeriju. Peta linija fronta se odnosila nalokalitete hotela Jahorina i vojnih objekata na Ravnoj planini, gdje jeukopana te{ka artiljerija sa cijevima okrenutim prema Gora`du. Usastavu ove jedinice je bilo oko sto vojnika sa Pala i oko dvjesto izSrbije. Oko petsto agresorskih vojnika, te petsto mje{tana dràlo je

745

355 Posebno izdanje, br. 2, 28. april 1992. Naime, “tog dana rudari, radnici,doma}ice, studenti, u~enici i gra|ani iz unutra{njosti Bosne i Hercegovine krenulisu pred svoju Skup{tinu na mirovni miting da protestuju protiv rata. Odmahnakon Karadì}evog nare|enja na svim prilazima Sarajevu (Krivoglavci, Stupskapetlja, Ilidà, Ilija{ i dr.) napravljene su barikade” (Isto).

356 Isto.

poloàje u Jahorinskom potoku. Agresorski vojnici zaposjeli su koteVarda, Brda i Glatke njive na trome|i op{tina Fo~a-Gora`de-Pale. Tesu jedinice, tako|e, raspolagale artiljerijskim naoruànjem. êtni~keformacije su locirane i na Koranskom groblju i Rudom brdu, dok je uRenovici bilo oko tristo agresorskih vojnika (sto mje{tana, a ostali subili iz Srbije i Crne Gore). Na Hre{i, Gornjem i Donjem Biosku biloje oko petsto agresorskih vojnika, dok je na Palama bilo oko petsto“belih orlova”, ~iji je {tab bio na Borikama, kao i oko petsto“arkanovaca” koji su bili smje{teni u Domu izvi|a~a i hotelu Turist.Na Lapi{nici je bilo oko dvjesto “specijalaca” Radomira Koji}a, dokje oko dvjesto “srpskih policajaca” osiguravalo ~itav teritorij Pala.357

Zna~ajna ~injenica koja ilustruje pripremu agresije na Bosnu iHercegovinu od najvi{eg vojnog i politi~kog rukovodstva SFRJ (krnjePredsjedni{tvo SFRJ) i dràvnog i politi~kog rukovodstva Srbije, jesteizgradnja ratne bolnice na Sokocu i osiguravanje medicinske i sanitetskeopreme i zdravstvenih radnika odre|enih specijalnosti za njene potrebe.Naime, krajem 1991. na Sokocu je, za potrebe ratne bolnice, izgra|enobjekt oko 7.000 m2 korisnog prostora. Za njeno opremanje je, na osnovudogovora izme|u na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ, zatimna~elnika sanitetske uprave SSNO i komandanta 2. vojne oblasti,angaòvana i Vlada Republike Srbije (Ministarstvo odbrane i Ministarstvozdravlja). Tako se takozvana Vlada SAO Romanije i njen ministarodbrane, major Dragomir Krstovi}, 10. februara 1992, Str. pov. 10-8/92. (“Vojna tajna. Strogo poverljivo.”) obratila li~no predsjednikuVlade Republike Srbije “(na ruke dr Radomana Boòvi}a)”, sazahtjevom da im se “obezbede 2 (dva) helikoptera koja bi namsluìla za prevoz povre|enih i obolelih”. Polaze}i od procjene da,iako imaju na raspolaganju pilota, tehni~ku ekipu i heliodrom, ratnubolnicu ne}e mo}i obezbijediti “neophodnim sanitetskim kadrom,tehni~kom opremom i medicinskim aparatima i ure|ajima” vr{e“naj~e{}e po vertikali”, a da bi imali {to manje gubitaka, kako vojnihobveznika, tako i civilnog stanovni{tva, major Krstovi} je moliopredsjednika Vlade Republike Srbije da im omogu}i da dobiju “ovadva helikoptera”.358

746

357 Dnevni izvje{taj, br. 94, 27. juli 1992.358 AIIZ, inv. br. 2-77, Takozvana Vlada SAO Romanije-Ministarstvo odbrane, Str.

pov. br. 10-8/92, 10. februar 1992. - Predsjedniku Vlade Republike Srbije.

Vlada Republike Srbije je navedeni zahtjev pozitivno rije{ila, teVojnoj bolnici na Sokocu obezbijedila traène helikoptere. Naime, raspoloìvipodaci potvr|uju da se avgusta 1992. na heliodromu u neposrednoj bliziniVojne bolnice na Romaniji nalazilo 4-5 helikoptera, kojima su obavljanitransporti ranjenika, ali i trupa, naoruànja i vojne opreme.359

Vlada SAO Romanije se 10. februara 1992. obratila i Saveznomsekretarijatu za narodnu odbranu, Komandi 2. vojne oblasti, Ministarstvuodbrane i Ministarstvu zdravlja Republike Srbije i drugima, sazahtjevom da joj za potrebe ratne bolnice Podromanija -Sokolac “{tohitnije” obezbijede medicinsku i sanitetsku opremu, dok }e “ljekare,tehni~are i ostalo medicinsko osoblje” obezbijediti “sa teritorijeSAO Romanije i grada Sarajeva”. Pri tome se navodi da su dr SavaNovakovi}, pomo}nik ministra zdravlja Rebublike Srbije i dr JelenaRadojkovi}, iz Ministarstva odbrane Republike Srbije, koordinatori zaobezbje|enje navedene opreme.360

Sredinom marta 1992. “pri kraju je kompletno formiranjebolnice na Sokocu”. Nosioci tih aktivnosti bili su Vojna bolnica uSarajevu i Skup{tina op{tine Sokolac. To je, u stvari, bila prakti~napriprema za dislokaciju Vojne bolnice iz Sarajeva, iz koje je, nakonformiranja Ratne bolnice na Sokocu, nekoliko hirur{kih ekipa preba~enona Sokolac i Pale.361

S obzirom na to da ratna bolnica na Sokocu nije raspolagaladijelom materijalnih sredstava i stru~nim licima, posebno za uzimanjei laboratorijsku obradu krvi, njeno rukovodstvo je neprekidno traìlood Sarajeva i Beograda da im to obezbijede. Tako je, komandant Vojnepo{te 1018 na Sokocu, potpukovnik Radovan Dobra{ 7. aprila 1992,prema dogovoru izme|u Sanitetske uprave SSNO i upravnika Vojnebolnice u Sarajevu, pukovnika dr Tomislava Tau{ana, Sanitetskoj upraviSSNO (pukovniku Mileti}u) dostavio “potrebe u kadru i materijalnim

747

359 AIIZ, inv. br. 3-1289/1.360 AIIZ, inv. br. 2-76, Vlada SAO Romanije - Ministarstvo odbrane, Str. pov. br.

10-9/92, 10. februar 1992. - Pomo}niku Saveznog sekretara za narodnu odbranu zapozadinu i drugima.

361 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - ”Na li~nost NG[“; Isto, inv. br. 2-494,Telefaks Vojne po{te 1018 Sokolac, br. 35368, od 07. aprila 1992.

sredstvima”. U vezi sa potrebama u kadrovima Dobra{ je traìo:transfuziologa, medicinskog tehni~ara (transfuzer), dva anesteziologa,anesteti~ara, neurohirurga, vaskularnog hirurga, ortopeda, dva op{tahirurga, rentgenologa, RTG tehni~ara, farmaceuta, farmaceuta za rad salaboratorijom za proizvodnju parenteralnih rastvora, pet instrumentara,internistu i dva sanitetska oficira za rad u Komandi jedinice. [to seti~e materijalnih sredstava navedeni potpukovnik je traìo: 500 komadasistema za uzimanje krvi; testove za testiranje krvi (po procjeni); RTGfilmove, rastvara~ i fiksir (po procjeni); 500 doza krvi; ACD rastvor ilineki drugi kozervans za krv; 200 boca hemacola; 200 LGX 24%; 200Amin steril; 200 Glukosalinae 10%; 500 Longacefa ili Linocefa 2,0;500 Klindamicyna 0,6; 1.000 Penicilin kristalni a 1.000.000 mg; 20Halotan; 30 Azotnih oksidul boca a 3kg; 60 kiseonik boca a 3 kg; EKGaparat za snimanje; monitor za pra}enje sr~ane funkcije (minimum 2);respirator (minimum 2); gasovi za respirator (po procjeni); 50 spoljnihfiksatora za gornji i donji ekstremitet i proteze krvnih sudova sapotrebnim {iva}im materijalom (po procjeni vaskularnog hirurga).362

Velikosrpski agresor i njegovi kolaboracionisti su posebnupa`nju usmjerili i na kori{tenje medicinskih ustanova u zlo~ina~kesvrhe, te su u tom smislu organizovali njihovu blokadu i otu|ivanjeopreme, lijekova i sanitetskog materijala. Tako su Vojnu bolnicu uSarajevu, uz neposrednu pomo} njenog upravnika-pukovnika drTomislava Tau{ana, dugogodi{njeg saradnika Kontraobavje{tajne slu`beJNA, koristili za smje{taj srpskih zlo~inaca, odakle su nesmetano pucalipo civilima-prolaznicima. Naime, neposredno uo~i agresije pukovnikTau{an je u Vojnoj bolnici “rasporedio” manju jedinicu od 25 vojnih

748

362 AIIZ, inv. br. 2-495, Telefaks Vojne po{te 1018 Sokolac, br. 011-645-961, 1.aprila 1992.; Isto, inv. br. 2-493, Telefaks Vojne po{te 1018 Sokolac, 7. aprila 1992.;Isto, inv. br. 2-494, Telefaks Vojne po{te 1018, Sokolac, br. 35368, od 07. aprila 1992.

Pukovnik Dobra{ je u vezi sa potrebnim kadrovima molio da im “hitno” upute“ljude sljede}ih specijalnosti” :

1. kapetana I klase Dobrijevi}a za rad sa laboratorijom za proizvodnjuparenteralnih rastvora;

2. zastavnika Mraori} Slobodana - medicinskog tehni~ara transfuzera;

3. Popovi} Dragana - RTG tehni~ara;

4. Mirosavljevi} Dragana - VKV elektri~ara I;

5. kapetana Ili} Dragana “sa svim klju~evima” (Isto).

policajaca-specijalaca, koji su, zajedno sa komandom, dislocirani izHrvatske (Zagreba). Njihov neposredni komandant bio je kapetanprve klase Labudovi}, koji je poginuo prilikom agresorskog napada naSkenderiju, kao i poru~nici Obrad Gvozdenovi} i Kosti}. Poredmitraljeskog gnijezda, smje{tenog na vrhu ove ustanove, iz bolni~kihsoba i hodnika, djelovali su rafalno pucaju}i i mnogobrojni snajperisti.Tako su, primjera radi, u no}i 4. maja 1992. jedinice specijalaca iz Ni{adejstvovale iz zgrade Vojne bolnice, koriste}i bolesnike kao ìvi {tit.363

Znatan broj ljekara srpske nacionalnosti iz Vojne bolnice u Sarajevu,na ~elu sa njenim upravnikom - prim. dr Tomislavom Tau{anom, uzeoje aktivnog u~e{}a u pripremi i izvo|enju agresije na Bosnu iHercegovinu. Stavljaju}i se u slu`bu velikosrpske ideologije, politikei prakse, oni su, izme|u ostalog, pokrali i oplja~kali najsavremenijumedicinsku opremu i svu dokumentaciju iz te bolnice, te je sa sobomodnijeli na Sokolac.364

Pripadnici JNA 1. maja 1992. u Vojnoj bolnici u Sarajevu “vr{edemontaù skupocjene opreme”. U krugu te zdravstvene ustanove je10. maja na|en veliki broj savremenog naoruànja.365

Interesantno je ukazati na ~injenicu da je Vojna bolnica uSarajevu bila maksimalno angaòvana i u agresiji JNA na RepublikuHrvatsku. Ta je ustanova organizovano primala na lije~enje vojnike i

749

363 AIIZ, inv. br. 2-803; Isto, inv. br. 3-326; Bilten MNO, br. 51, 06. maj 1992.;RATNI ZLOÎNI U BOSNI I HERCEGOVINI, Izvje{taj Amnesty Internationala iHelsinki Watcha, Antiratna kampanja — Hrvatska - Centar za mir, nenasilje i ljudskaprava, Biblioteka Dokumenti, br. 2, Zagreb 1993, str. 107; Agresija..., str. 38; AIIZ,inv. br. 2-538; Isto, inv. br. 3-2827.

Prvi i drugi sprat Vojne bolnice u Sarajevu 15. aprila 1992. zaposjela je JNA(Bilten MNO, br.13, 15. april 1992.).

364 Isto; AIIZ, inv. br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu iHercegovinu (Informacija Ministarstva unutra{njih poslova Republike Bosne iHercegovine) str. 10; AIIZ, inv. br. 2-803. Dr Tau{an je 10. maja 1992. iz Vojne bolnicepreba~en u Lukavicu, a zatim na Jahorinu u Hotel Ko{uta, gdje ga je do~ekao general\ur|evac. Prilikom njihovog susreta Tau{an je \ur|evcu rekao “jeba}emo im materusta{ku i balisku, pokaza}emo mi njima njihovog boga samo nek smo ìvi i zdraviiza{li odande” (AIIZ, inv. br. 3-317).

365 Agresija..., str. 36 i 41.

starje{ine JNA koji su bili povrije|eni u agresiji na Republiku Hrvatsku.Tako su, primjera radi, u periodu od jula do septembra 1991. u Vojnojbolnici lije~ena 93 povrije|ena (47 teìh i 46 lak{ih povreda); uoktobru 1991. - 68 (28 teìh i 40 lak{ih povreda), itd. Ista bolnica je u toku1991. kao i prvih mjeseci 1992., angaòvala vi{e ljekara i sanitetskogosoblja u jedinicama JNA, koje su “angaòvane na zadacima” uDubrovniku i drugim hrvatskim mjestima. Pored toga, mnoge hirur{keekipe iz Vojne bolnice u Sarajevu nalazile su se “na privremenom radu”u Medicinskom centru u Bosanskoj Gradi{ci i Vojno-medicinskomcentru u Banjoj Luci.366

Rasprodaja stambenog fonda, kasarni i drugih objekata kojimaje raspolagala JNA, posebno na~in i uslovi prodaje, ukazuju na pripremuagresije na Bosnu i Hercegovinu. Naime, vojni stanovi su se, umjestodotada{nje otplate na dugoro~ni kredit, mogli kupiti pod izuzetnopovoljnim uslovima ukoliko se otplate do 15. marta 1992. u deviznimsredstvima. Na taj na~in su pripadnici JNA preko no}i postali vlasnicistanova. U vezi sa otkupom svojih stanova JNA je bila u neposrednojvezi sa pojedinim srpskim kadrovima iz Vlade Bosne i Hercegovine.Tako je kapetan Tom~i}, s tim u vezi, vi{e puta kontaktirao i sapotpredsjednikom Vlade Bosne i Hercegovine, dr Miodragom Simovi}em,traè}i od njega mi{ljenje i podr{ku za otkup vojnih stanova.367

Komanda 2. vojne oblasti je po~etkom 1992. provela akciju zaprodaju vi{e vojnih objekata, me|u kojima i kasarnu “Jajce” i zgradustare Vojne bolnice u Sarajevu koja se, kao kulturno-historijski spomenikiz 1864, nalazila pod za{titom dràve. Prema ocjeni generala Kukanjcabilo je interesanata, “ali nemaju novac da to odmah plate; mogu}esu i neke druge igre; mi traìmo kupca na drugim stranama iverovatno }emo u tome uspeti”, zaklju~uje komandant 2. vojneoblasti. Polaze}i od ocjene da }e “verovatno i deo {kola biti izme{teniz Sarajeva”, general Kukanjac je naveo mogu}nost prodaje dijelavojnih {kolskih objekata “i to {to pre”, napominju}i da treba ra~unatii na “blokadu prodaje u nekom trenutku”.368

750

366 AIIZ, inv. br. 2-489-492.

367 AIIZ, inv. br. 2-785; M. Kreso, nav. dj., str. 23-24.

368 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ — “Na li~nost NG[“.

Za objekte kasarne Mar{al Tito JNA je, primjera radi, 60-tihgodina od grada Sarajeva traìla 50 milijardi dinara, a istovremeno suobjekti Vojno-medicinske akademije sli~ne povr{ine i boljeg kvaliteta,ustupljeni Beogradu za samo 5 milijardi.369


BOSNU I HERCEGOVINU


KNJIGA DRUGA

751

369 M. Kreso, nav. dj., str. 24.

Na osnovu mi{ljenja Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke,

broj: 04-15-4923/04, od 23.11.2004., knjiga “AGRESIJA NA REPUBLIKU

BOSNU I HERCEGOVINU - PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -”,

je proizvod iz ~lana 18. ta~ka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i

usluga na ~iji se promet ne pla}a porez na promet proizvoda.

C I P - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

355.013 / .014 (497.6) “1992/1995”

ÊKI], SmailAgresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu :

planiranje, priprema, izvo|enje / Smail êki}. -Sarajevo : Institut za istraìvanje zlo~ina protiv~ovje~nosti i me|unarodnog prava, 2004. - 2 knj.(1328 str.) ; 25 cm

Bibliografija: str. 1139-1169

ISBN 9958-740-25-7

COBISS.BH-ID 13809414

Documents

Smail Čekić, Agresija na Republiku BiH I