S M I T A P A T I LH O Ł D

Smita Patil, 1955–1986aktorka, piosenkarka, fotograf, flecistka,

pracownica opieki społecznej

Bojowniczka o prawa hinduskich kobiet, ikona ambitnego kina indyjskiego, tragiczna postać — Smita Patil.

Podczas 10. edycji Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Tofifest pokazujemy pierwszy w Europie przegląd jej filmów pod honorowym patronatem Jej Ekscelencji Ambasador Indii. Gościem specjalnym festiwalu jest siostra aktorki, Manya Patil.

Smita Patil to jedna z najbardziej fascynujących i tragicznych zarazem postaci hinduskiego kina. Zmarła w 1986 roku podczas porodu, mając zaledwie 31 lat. Było to prawdziwe szyderstwo losu. Smita przez całe swoje życie walczyła bowiem aktywnie o zrównanie praw hinduskich kobiet i mężczyzn oraz kreowała w filmach role burzące istniejące schematy. Pokaz jej filmów, organizowany wspólnie z Ambasadą Indii, wpisuje się w „niepokorny” rys programowy toruńskiego festiwalu, tworzonego i kierowanego, notabene, przez kobietę.

Patil była ikoną ambitnego hinduskiego kina, gwiazdą Indyjskiej Nowej Fali. Nie grywała w płaczliwych „bollywoodach”. Występowała w filmach, które poruszały kobiece problemy. Była feministką głęboko zaangażowaną w kwestie kobiecych praw w tradycyjnym indyjskim społeczeństwie. W uznaniu dla jej talentu uhonorowano ją indyjskim Oscarem — Filmfare Award i dwukrotnie Indyjską Nagrodą Filmową. Wyróżniona została też orderem Padma Shri przyznawanym przez rząd federalny. W 2011 roku jeden z indyjskich portali wymienił Patil jako drugą największą indyjską aktorkę wszech czasów.

Tworzyła, wraz z aktorkami Shabaną Azmi, Naseeruddin Shah i Om Puri, najsilniejszy kwartet ekranowy okresu rozkwitu artystycznej hinduskiej kinematografii czyli Nowej Fali. Grała role budzące

skrajnie negatywne reakcje wśród hinduskich tradycjonalistów, nieakceptujących jakiejkolwiek emancypacji kobiet. W głośnym filmie Jabbara Patelsa Marathi „Umbartha” (1982) zagrała kuratorkę więzienia dla kobiet, która znajduje w sobie odwagę i opuszcza męża zdradzającego ją z prostytutkami. Jedną z jej najbardziej pamiętnych ról feministycznych była zaś kreacja w filmie „Mirch Masala” Ketana Mehty (1985), gdzie zagrała kobietę z maleńkiej wioski, broniącą swojej godności przed agresywnymi żołnierzami.

Z europejskiej perspektywy może nie są to wstrząsająco „rewolucyjne” role. Trzeba jednak wiedzieć, że Patil działała w kraju uznawanym za czwarty w kolejności na liście państw, w których kobiety są zagrożone i nie czują się bezpiecznie. W kraju, w którym w ciągu ostatnich 30 lat w wyniku aborcji nie przyszło na świat co najmniej 12 milionów dziewczynek (Raport Thomson Reuters Foundation), w efekcie czego brakuje w tej chwili w Indiach ponad 30 milionów kobiet. W kraju, w którym tradycjonaliści nie dają kobiecie niemal żadnych praw.

Patil weszła do branży filmowej po krótkim epizodzie jako spikerki telewizyjnej. Jej pierwszą główną rolą był udział w kandydującym do Oscara filmie „Manthan” w reżyserii Shyama Benegala, który od razu przyniósł Patil uznanie krytyków. Wybitną rolę zagrała w „Bhavni Bhavai” Ketana Mehty, a opinię wszechstronnej aktorki ugruntowała kreacją w innym filmie Benegala pt. „Bhumika”, za którą otrzymała National Film Award. Znany amerykański krytyk Elliott Stein mówił: „Smita była królową Nowej Fali Kina Indyjskiego, tak samo jak ikoną dla reżyserów w środowisku europejskim była Anna Karina. Patil nie była klasyczną pięknością, ale przyciągającą damą. Ona nigdy nie wyglądała fałszywie na ekranie”.

„Oczywiście trzeba brać udział w różnych komercyjnych filmach, żeby być bardziej rozpoznawalnym, po to aby widzowie poszli zobaczyć cię w poważniejszych i bardziej znaczących filmach. Zawsze walczę z producentami i reżyserami mainstreamowych filmów, w których występuję, aby nadać roli kobiecej większej głębi, zaopatrzyć ją w lepsze dialogi i więcej treści”.Smita, 1983

„Razem z Ketanem Mehtą Smita tworzyła filmy, w których ani trochę nie brakowało natchnienia”.Critique, 1986

„Jest to idealne połączenie sprytu, uszczypliwości, niezłomności, niepokoju i wrażliwości. Kwintesencję kobiecości uchwycono tu w okresie przejściowym pomiędzy szaloną dziewczyną a rodzącą się kobietą. Warto zwrócić uwagę na zmiany w jej głosie, obniżanie jego tonu, delikatne drżenia mięśni twarzy. Naprawdę stała się największym skarbem naszych filmów”.Critique o roli Smity w filmie „Mirch Masala”

„Zaletą Smity jest bardzo elastyczna twarz, którą może pokazać cały wachlarz emocji. Brakuje jej jednak instynktu mordercy”.Mahesh Bhatt, 1984

„W każdej roli są sytuacje, w których mogę sobie siebie wyobrazić. Reszta jest tajemnicą, którą muszę zachować. To tajemnica reżysera i do niego należy odkrycie jej”.Smita, 1981

„Była aktorką reżysera. Nigdy go nie powstrzymywała i nie opierała się jego poleceniom. Jakość jej występów często zależała od jakości reżysera”.Shyam Benegal, 1987

„Ma w sobie zbyt dużą głębię, by opisać ją słowami”.Ramesh Sippy po ukończeniu filmu „Shakti”

„Podpisałem z nią kontrakt na film «Namak Halaal» wbrew wszelkim przeciwnościom. Ci sami ludzie, którzy uważali, że popełniłem głupi błąd, chwalili mnie w dniu premiery. To była wspaniała rola, a Smita była strzałem w dziesiątkę”.Prakash Mehra, 1985

„Jako osoba i aktorka Smita łączyła w sobie dwie rzadkie wartości. Była bardzo zmysłowa i wrażliwa, a jednocześnie silna i inteligentna”.Govind Nihalani, 1986

„Bardzo szanuję twój talent, jednak do takiego filmu jak «Aaj Ki Awaaz» twoja powściągliwość się nie nadaje. Tutaj musisz być dramatyczna. Nawet jeśli czujesz, że przesadzasz”.B.R. Chopra podczas tworzenia dubbingu do „Aaj Ki Awaaz”

„W kinie, gdzie jest się postacią a nie sobą, związek z kamerą jest bliski i szczery. Zlewasz swoją tożsamość z postacią. Jeśli tego nie potrafisz, prowadzi to do kryzysu tożsamości”.Smita, 1984

„Kiedy dowiedziałam się, że dostałam nagrodę za «Chakrę», zdziwiłam się, ponieważ w ogóle nie spodziewałam się wyróżnienia za ten film. Dobrze przy nim pracowałam, jednak nie spodziewałam się nagrody…”Smita, 1984

„To dotychczas moja najważniejsza rola. Film opowiada o kobietach samych w sobie, a nie jako o dodatku do mężczyzn. Jest to pierwszy fi lm, który dotyka tak drażliwych i kontrowersyjnych tematów jak lesbijst wo, bicie i palenie żon”.Smita, 1983, o swojej roli w filmie „Umbartha”

„Shyamowi Benegalowi i Smicie Patil udało się st worzyć przerażający obraz uciekającej kobiety, która umyka z jednego związku w drugi”.Critic, 1978

„Siedem fi lmów pokazanych we Francji — od «Bhumiki» do «Umbarthy» — w pewnym sensie pokazało ewolucję Hinduski… i st ało się również symbolem mojego rozwoju jako jednost ki”.Smita, 1984

„Sukces jest dla mnie bardzo ważny, jednak nie mierzę moich osiągnięć w kategoriach wyznaczonych przez innych ludzi. Nie posługuję się również manipulacją, aby go osiągnąć. Nagrody i uznanie mają dla mnie znaczenie tylko, gdy jestem przekonana, że na nie zasłużyłam”.Smita, 1983

B

W 1978 roku Smita pierwszy raz otrzymała nagrodę National Film Award dla najlepszej aktorki za przedstawienie historii wzlotu i upadku aktorki opartej na życiu Hansy Wadkar w filmie Shyama Benegala „Bhumika”.

Drugą nagrodę National Film Award dla najlepszej aktorki Smita otrzymała w 1981 roku za rolę dzielnej, stoickiej Ammy w filmie Rabindry Dharmaraja „Chakra”.

W 1984 roku Retrospektywę filmów Smity pokazano w prestiżowym Cinémathèque Française w Paryżu (gdzie „zwaliła z nóg francuską widownię…”). Zaszczyt, którego przed Smitą nie dostąpił żaden indyjski artysta.

W sierpniu 1984 roku Smita była najmłodszą członkinią jury Festiwalu Filmowego w Montrealu.

W 1985 roku Smita została uhonorowana Orderem Padma Shri przez prezydenta Indii.

Na zaproszenie rządu Indii Smita wzięła udział w Światowej Konferencji w sprawie Kobiet zorganizowanej przez ON Z w Nairobi w ramach Dekady Kobiet w 1985 roku.

— Czy idę zbyt szybko? — spytała.— Nieważne. Powinienem szybciej

od ciebie skończyć moją podróż.Smita w rozmowie

z przyjacielem, gdy pogratulował jej

Orderu Padma Shri

Retrospektywę Smity Patil umożliwiLIFundacja Smity PatilAmbasada Indii w PolsceDirectorate of Film Festivals of IndiaNational Film Development Corporation of IndiaPrezydent Miasta Torunia — Michał ZaleskiPrezes TZMO SA — Jarosław Józefowicz

Retrospektywa Smity Patilna 10. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym TofifestToruń, 20–26 października 2012 roku

21.10.2012: Uroczyste otwarcie, Mirch Masala22.10.2012: Bhumika, Umbartha23.10.2012: Debshishu, Sadgati, Teevra Madhyam24.10.2012: Kondura, Manthan25.10.2012: Good Morning26.10.2012: Tarang