Sobre a amizadeMarco Tulio Cicerón

Tradución de Xosé Carballude Blanco e Xosé María Liñeira Reboredo

Cicerón, Marco TulioSobre a amizade

Versión galega de Xosé Carballude Blanco e Xosé Mª Liñeira Reboredo

LELIO

SOBRE A AMIZADE

I,1. O augur Quinto Mucio adoitaba contar con boa memoria e con agrado moitas anécdotas sobre Gaio Lelio, seu sogro, e non dubidaba en chamalo sabio en tódalas conversas; e a min, ó vesti-la toga viril1, meu pai encamiñoume onda Escévola coa intención de que, mentres puidese e me estivese permitido, nunca me arredase da beira deste ancián; e así moitos dos seus sabios razoamentos, e incluso moitos ditos sinxelos e prudentes gravábaos na memoria, e deste xeito, gracias á súa ciencia, procuraba facerme máis instruído. Morto el, pasei á escola do pontífice Escévola, a quen en exclusiva me atrevo a nomear home máis destacado do noso pobo, non só polo seu enxeño, senón tamén pola súa honestidade. Pero sobre este xa falarei noutra ocasión: agora volto ó augur.

2. A miúdo lembro moitas cousas, pero sobre todo unha ocasión na súa casa en que, sentado, como soía, nun hemiciclo1, estando presente eu e uns poucos amigos íntimos, veu dar no tema que entón andaba en boca de todos. Lembras, sen dúbida, Atico, sobre todo por tratares moito a Publio Sulpicio, cal fora o abraio e maila dor da xente cando este, tribuno da plebe, se separou con odio mortal de Quinto Pompeio, que daquela era cónsul, e con quen se relacionara moi estreita e amigablemente.

3. Pois ben, Escévola, ó incidir neste tema, expúxono-la conversa de Lelio sobre a amistade, que este mantivera con el e co seu outro xenro, Gaio Fannio, fillo de Marco, poucos días despois da morte do Africano1. Gravei na memoria as ideas principais desta plática, e expúxenas neste libro á miña maneira: introducín ós interlocutores como se falasen por si mesmos, para que o "dixen" e o "dixo" non interrompesen moito, e parecese que o diálogo se celebraba coma se eles estivesen presentes.

4. E xa que me tes pedido moitas veces que escribise algo sobre a amistade, pareceume un tema digno do coñecemento de todos e tamén da nosa familiaridade; e así, de bo grado, procurei ser útil a moitos, xa que mo pides ti. E como no Catón o Vello1, que escribín para ti sobre a vellez, introducín ó vello Catón opinando, porque ningunha persoa me parecía máis apropiada para falar desta idade ca el, que non só fora vello durante moito tempo, senón que na vellez mesma destacara sobre os demais, do mesmo modo, ó termos oído dos nosos antepasados que fora moi memorable a amistade de Gaio Lelio e Publio Escipión2, pareceume a persoa de Lelio a idónea para que expuxese sobre a amistade as mesmas opinións que Escévola lembraba oírlle comentar. Ademais, este tipo de conversa, baseada na autoridade de homes antigos, e enriba ilustres, non sei por que, parece ter máis peso; e así eu mesmo, cando leo os meus escritos, ás veces impresiónome de tal xeito que coido que fala Catón, non eu.

5. E do mesmo modo que antes eu era un vello que escribín a un vello sobre a vellez, tamén neste libro son o mellor amigo que escribe ó seu amigo sobre a amistade. Daquela falou Catón, que case non había ninguén máis vello naqueles tempos, ninguén máis competente; agora será Lelio, tamén sabio (pois foi considerado así) e célebre pola sona da súa amistade, o que fale sobre a amistade. Quixera que ti arredases de min por un intre o pensamento, e que penses que é o propio Lelio o que fala. Gaio Fannio e Quinto Mucio acoden onda seu sogro despois da morte do Africano; deles xorde a conversa; respóndelles Lelio, e toda a súa disertación versa sobre a amistade: léndoa, recoñeceraste a ti mesmo.

II,6. FANNIO.- Así é, Lelio; pois ningún home foi mellor nin máis ilustre có Africano. Mais debes ter en conta que todos teñen os ollos postos en ti; só a ti te chaman e te consideran sabio. Hai tempo este sobrenome1

dábaselle a Marco Catón; coñecemos que entre os nosos devanceiros Lucio Acilio foi considerado sabio; pero ámbolos dous nun senso distinto: Acilio, porque tiña reputación de experto en dereito civil; Catón, porque posuía experiencia en moitas cousas; deste último citábanse moitas sabias previsións, moitas enérxicas accións ou moitas habelenciosas respostas, xa no senado, xa no foro; por iso na súa vellez xa tiña o de sabio coma un segundo apelido.

7. En cambio a ti considerámoste sabio noutro senso, non só polas túas condicións naturais e morais, senón tamén polo teu estudio e sabedoría; e non como fai o vulgo, senón como as persoas cultas adoitan da-lo título de sabio, título que sabemos ninguén recibiu en toda Grecia (pois os que investigan isto con maior sutileza, non admiten no grupo dos sabios ós chamados sete1), agás un só en Atenas, e este ademais foi xulgado o máis sabio segundo o oráculo de Apolo2: pensan que a túa sabedoría consiste en coidares que toda a túa valía reside en ti e que consideras que os contratempos humanos son inferiores á virtude. Velaí por que me preguntan a min, e penso que tamén a Escévola, aquí presente, como léva-la morte do Africano, especialmente porque nas pasadas nonas3, cando viñemos, como de costume, ós xardíns do augur Décimo Bruto para conversar, non estiveches presente ti, que tiñas sempre moito interese en gardar aquela data e cumprir con aquela obriga.

8. ESC…VOLA.- Claro que o preguntan moitos, Gaio Lelio, como vén de dicir Fannio, pero eu respóndolle-lo que notei: que levas con resignación a dor que recibiches pola morte dunha persoa tan importante, e por riba un gran amigo, e que non puideches deixar de conmoverte, nin isto sería propio da túa sensibilidade; mais, en canto a non acudires á nosa xuntanza de colegas o día das nonas1, respondo que foi debido á saúde, non á tristura.

LELIO.- Falaches ben, Escévola, e de acordo coa verdade; pois por un desgusto privado non debín arredarme deste deber que, estando ben, cumprín sempre, e penso que por ningunha desgracia unha persoa cumpridora pode chegar a interrompe-la súa obrigación.

9. E ti, Fannio, cando dis que se me atribúen tantos méritos, que eu nin recoñezo nin reclamo, falo como amigo; pero, segundo o meu parecer, non xulgas rectamente respecto de Catón; pois ou non foi ninguén sabio, cousa que admito máis ben, ou se alguén houbo, el foi sabio. Por non falar doutras cousas, ¡con que enteireza soportou a perda do seu fillo!1 Tiña oído falar da serenidade de Paulo2, coñecera persoalmente a de Galo3; pero estes perderan os seus aínda rapaces, e Catón a un home feito e dereito.

10. Polo tanto non antepoñas a Catón nin sequera a aquel a quen Apolo, segundo declaras, xulgou o máis sabio1; pois deste lóuvanse os feitos, daquel os ditos. En canto a min, e xa falo para ámbolos dous, isto é o que debedes pensar:

III. Se eu dixese que non me conmovín pola perda de Escipión, os filósofos poderían xulga-la rectitude do meu feito; pero de certo mentiría. Efectivamente sufro ó verme privado dun amigo tal como, ó meu parecer, nunca haberá outro e, podo confirmalo, de seguro non houbo ningún. Pero non cómpre menciña, consólome a min mesmo e reconfórtame especialmente o sentirme libre do erro con que moitos acostuman aflixirse pola morte dos amigos. Coido que ningún mal lle aconteceu a Escipión, senón a min, se é que algún aconteceu; pero apesararse moito polas desgracias dun mesmo non é propio de quen ama a un amigo, e si a si mesmo.

11. Pero, ¿quen pode dicir que o destino non foi espléndido con el? Pois de non querer acada-la inmortalidade, o que el non pensaba en absoluto, ¿que cousa non acadou das que ó home lle está permitido? As moitas esperanzas que os cidadáns depositaran nel xa sendo neno, superounas de contado na mocidade gracias ó seu incrible valor; sen solicitar nunca o consulado, foi nomeado cónsul por dúas veces: a primeira antes da idade regulamentaria1, a segunda ó tempo debido para el, pero, a pouco máis, tarde para a república2; trala destrucción de dúas cidades3 moi inimigas para este imperio, cortou de golpe non só as guerras presentes, senón que tamén atallou as futuras. ¿E que vou dicir acerca dos costumes afables, da tenrura para coa súa nai, da xenerosidade coas súas irmás4, da bondade cos seus, da xustiza con todos? Ben coñecedes todo isto. E pola tristura que acompañou o seu enterro pode deducirse o querido que foi para a súa cidade. Polo tanto, ¿que lle podería valer alonga-la vida uns poucos anos máis? A vellez, en efecto, aínda que non sexa unha carga, segundo lembro que nos dicía Catón un ano antes da súa morte a Escipión e máis a min5, sen embargo quita ese vigor que aínda agora posuía Escipión.

12. Así, pola súa fortuna ou pola súa gloria, a súa vida foi tal que nada se podería engadir, e ademais a celeridade da morte quitoulle a sensación de morrer. Sobre a natureza desta morte é difícil pronunciarse; coñecéde-las sospeitas da xente1. Mais certamente pódese asegurar isto: de tódolos días máis solemnes e alegres que Publio Escipión viu na súa vida o máis importante foi cando, despois da reunión do senado,

contra a tardiña, foi acompañado á súa casa polos senadores, polo pobo romano, polos aliados e mailos latinos, un día antes de morrer, de xeito que dende un tan alto grao de dignidade máis ben parece que chegou onda os deuses do ceo que onda as divindades infernais2.

IV,13. Non estou de acordo cos que recentemente deron en opinar que as almas morren xuntamente cos corpos e que todo se destrúe coa morte1; para min ten moito máis valor o parecer dos antigos ou o dos nosos devanceiros, que tributaron ós mortos dereitos tan piadosos, cousa que non farían de certo se pensasen que non gardaba ningunha relación con eles; ou o dos que estiveron nesta terra2 e instruíron coas súas institucións e doutrinas á Magna Grecia, que agora está destruída, pero daquela estaba en pleno vigor; ou o do que foi xulgado o máis sabio polo oráculo de Apolo3, quen non opinaba agora unha cousa e despois outra, como ocorre na maioría, senón sempre o mesmo: as almas dos homes son divinas e, ó saíren do corpo, teñen aberto cara ó ceo un camiño, tanto máis accesible canto mellor e máis xusto é un.

14. Isto mesmo pensaba Escipión, que, en efecto, coma se o presaxiase, algúns días antes da súa morte, estando presentes Filo, Manilio e outros moitos, e tamén ti, Escévola, foras comigo, estivo disertando tres días sobre a república1; a derradeira parte da súa exposición foi case toda sobre a inmortalidade das almas, revelándonos o que, segundo el, mentres durmía, oíra dicir en soños ó Africano2. Se isto é así, que a alma dos máis virtuosos no momento da morte sae voando con suma facilidade coma do cárcere e das ataduras do corpo3, ¿quen podemos pensar que tivo o camiño máis doado cara ós deuses que Escipión? Por iso entristecerse pola súa morte temo que sexa máis ben propio dun envexoso que dun amigo. Se, polo contrario, é máis verdadeira a idea de que a alma morre canda o corpo e non perdura ningún sentido, na morte non hai ningún ben pero tampouco ningún mal. Pois se se perde o sentido é igual que se non se nacese; con todo, do nacemento de Escipión aledámonos e tamén se aledará esta cidade mentres exista.

15. Polo tanto, como dixen antes, con el o destino obrou moi ben, comigo peor; pois sería máis xusto que eu abandonase a vida antes por entrar nela primeiro. Pero coa lembranza da nosa amistade disfruto tanto que me parece ter vivido felizmente por vivir con Escipión, con quen me vencellou a preocupación polos intereses públicos e privados, con quen a vida familiar e maila militar foi común e, aquilo no que se basea a verdadeira esencia da amistade, un total acordo de desexos, ansias e pareceres. Así, pois, non me agrada tanto esta sona de sabio que hai pouco lembrou Fannio, sobre todo por ser falsa, como a esperanza de que o recordo da nosa amistade chegue a ser eterno; e isto é para min máis grato, porque desde tódolos tempos a penas se nomean tres ou catro parellas de amigos1; entre elas coido poder agardar que a amistade de Escipión e Lelio sexa coñecida para a posteridade.

16. FANNIO.- Iso, Lelio, será así necesariamente. Pero xa que aludiches á amistade e estamos desocupados, farías algo realmente grato para min, e espero que tamén para Escévola, se, tal como adoitas facer acerca doutros temas, cando che piden a túa opinión, falases sobre a amistade: que opinas, como a entendes e que consellos dás.

ESC…VOLA.- Si, para min tamén será grato; precisamente cando che ía facer esta mesma proposta, adiantóuseme Fannio. Polo tanto compracerasnos moito a ámbolos dous.

V,17. LELIO.- Non me importaría de certo, se confiase nas miñas forzas; pois é un tema bonito e ademais, como dixo Fannio, estamos de lecer. Mais, ¿quen son eu? ou, ¿que talento hai en min? … costume dos eruditos1, e especialmente dos gregos, que se lles propoña calquera tema sobre o que tratan mesmo improvisadamente. Trátase dunha tarefa difícil, e precisa dunha práctica non pequena. Polo tanto, coido que debedes preguntarlles ós que practican esas improvisacións que temas se poden tratar sobre a amistade; eu soamente vos podo animar a que antepoñáde-la amistade a tódalas demais cousas humanas; pois non hai nada tan axeitado á natureza, tan conveniente tanto para as situacións prósperas como para as adversas.

18. Mais, ante todo estou convencido dunha cousa: que non pode existi-la amistade a non ser entre os bos; e non pretendo chegar ó fondo da cuestión coma os que tratan isto demasiado rigorosamente1, se cadra con razón, pero pouco axeitado á praxe común; pois aseguran que ningún home é bo agás o sabio. Que sexa así; pero refírense a unha sabedoría que non acadou aínda ningún mortal; nós, pola contra, debemos considera-lo que sucede na práctica da vida diaria, non o que se imaxina ou se anceia. Non direi nunca que Gaio Fabricio, Manio Curio e Tiberio Coruncanio, a quen os nosos antepasados xulgaban sabios, foron sabios segundo o criterio daqueles. Polo tanto, que garden para eles o seu concepto de sabedoría, tan ambicioso coma escuro, e admitan que foron homes bos. Nin sequera farán isto, han dicir que este nome non se pode outorgar agás ó sabio.

19. Procedamos, pois, como se soe dicir, con senso común. Os que obran e viven de xeito que se pode

comproba-la súa lealdade, integridade, xustiza e xenerosidade, e non se atopa neles cobiza, luxuria nin ousadía ningunha, e son persoas de gran constancia coma o foron os que nomeei antes, a estes homes debémolos chamar bos, tal como foron considerados, porque seguen, na medida en que poden os humanos, a natureza1, a mellor guía para vivir ben. Daquela, a min paréceme percibir claramente que nós nacemos para termos entre todos un certo vínculo social, tanto máis estreito, canto máis preto esteamos un doutro. Así os concidadáns están antes cós forasteiros, os parentes antes cós alleos; con estes, en efecto, a mesma natureza xera amistade; mais esta non ten firmeza dabondo. Pois nisto avantaxa a amistade ó parentesco, en que o afecto pode desaparecer do parentesco, da amistade non é posible; por iso, cando se acaba o afecto, desaparece o nome da amistade, o do parentesco mantense.

20. Mais, canta é a forza da amistade pódese saber moi ben no feito de que a partir da infinita sociedade do xénero humano, á que uniu a mesma natureza, a amistade foi restrinxida de tal maneira e levada a tal angostura que todo amor acaba concentrándose en dúas persoas ou nunhas poucas.

VI. En realidade, a amistade non é nada máis que un pleno acordo sobre as cousas divinas e humanas, acompañado de estima e afecto; e non sei se, exceptuando a sabedoría, os deuses inmortais lle outorgaron ó home nada mellor ca ela. Uns prefiren as riquezas, outros a boa saúde, outros o poder, outros os honores, e moitos mesmo os praceres. Isto último é certamente propio das bestas; aqueles citados antes son caducos e inseguros, fundados non tanto na nosa disposición coma no capricho da fortuna. Quen pon na virtude o ben máis importante1, certamente actúa correctamente, pero esta mesma virtude xera e mantén a amistade, e sen virtude de ningún xeito pode existi-la amistade.

21. Expliquemos, logo, a virtude segundo o costume e forma de falar nosos e non a midamos, como fan certos eruditos, pola solemnidade das palabras, e contemos entre os homes bos a quen son considerados como tales: os Paulos, os Catóns, os Escipións, os Filos; con eles faise leda a vida cotiá; omitamos ós que de ningunha maneira se atopan en ningures.

22. Agora ben, entre tales homes a amistade ten tantas avantaxes que case non son quen de dicir. En primeiro lugar, ¿como pode existir, conforme di Ennio, unha vida "vital"1, que non repouse na mutua benevolencia dos amigos? ¿Que hai máis doce que ter un amigo con quen te animes a comentar todo coma contigo mesmo? ¿Que satisfacción habería nos éxitos se non tiveses quen se aledase con eles tanto coma ti? E as adversidades sería difícil aturalas sen alguén que as sufra aínda máis ca ti. Finalmente, os demais bens que anceiamos, cada un é apropiado exclusivamente para un fin particular: as riquezas, para faceres uso delas; o poder, para seres respetado; os honores, para seres louvado; os praceres, para disfrutares; a saúde, para estares libre de dor e satisfacére-las necesidades do corpo. A amistade abrangue moitísimas cousas. A calquera lado que te volvas, está presente; non se exclúe de sitio ningún; nunca é inoportuna, nunca molesta: así, pois, nin da auga nin do lume, conforme din, usamos en máis ocasións que da amistade. Mais eu non estou a falar da amistade vulgar e mediocre, aínda que tamén esta é agradable e de proveito, senón da verdadeira e perfecta, como foi a dos poucos que acadaron renome. Pois a amistade fai máis agradables as situacións favorables, e as adversas fainas máis levianas repartíndoas e comunicándoas.

VII,23. Aínda que a amistade contén moitas e moi importantes avantaxes, sen embargo presenta unha que certamente sobrepasa a todas: que deixa albiscar de antemán unha boa esperanza para o futuro e non permite que os ánimos se debiliten ou decaian. Pois quen contempla a un amigo verdadeiro é coma se ollase outra imaxe súa. E así, os ausentes están presentes, os pobres nadan na fartura, os apoucados teñen forza e, o que é máis difícil de entender, os mortos permanecen vivos; tanto é o agarimo, a lembranza, a saudade dos seus amigos que os acompaña. De aí que a morte daqueles pareza feliz, e a vida destes, louvable. E se quitas do mundo o vínculo do afecto, non se poderá manter en pé ningunha casa nin cidade, nin sequera quedará o cultivo do campo. Se isto non está claro, cal é a forza da amistade e da concordia, pode percibirse polas disensións e discordias. Pois, ¿que casa hai tan segura e que estado tan firme que non poida derrubarse de raíz por odios e desavinzas? Por isto podes xulgar canto ben hai na amistade.

24. Din que un sabio de Agrixento1 cantou en versos gregos que tanto as cousas que están quedas na natureza e no universo como as que se moven, as une a amistade e as arreda a discordia. E certamente isto compréndeno tódolos mortais, e ademais compróbano na realidade. Así é que, se algunha vez xorde algunha proba da fidelidade dun amigo á hora de encarar perigos ou de compartilos, ¿quen hai que non aprobe isto coas máximas louvanzas? ¡Que berros de aclamación houbo por tódalas gradas hai pouco na representación da nova traxedia do meu hóspede e amigo Marco Pacuvio, na escena en que, sen sabe-lo rei2 cal dos dous era Orestes, Pílades dicía que el era Orestes, para que o matasen no seu lugar, mais Orestes teimaba en dicir que era el, como así era! O público, de pé, aplaudía nesta acción finxida; ¿que podemos pensar que farían se se tratase dun feito real? A mesma natureza amosaba claramente a súa forza

ó xulgaren os espectadores que outra persoa actuara ben no que eles mesmos non eran quen de facer.

Aquí paréceme que rematei de dicírvo-lo que opinaba sobre a amistade; se aínda quedan cousas (e penso que son moitas), se vos parece ben, preguntádellelas ós que disertan sobre estes temas.

25. FANNIO.- Nós preferimos preguntarcho a ti; aínda que tamén llelo preguntei a eses moitas veces e escoiteinos, non sen gusto por certo; pero o teu xeito de falar é outra cousa.

ESC…VOLA.- Con máis razón dirías iso, Fannio, se estiveses recentemente no xardín de Escipión cando se falou sobre a república1. ¡Daquela, que bo defensor foi da xustiza fronte ó elaborado discurso de Filón!2

FANNIO.- Certamente debeulle resultar ben doado a un home moi xusto defende-la xustiza.

ESC…VOLA.- ¿Como? ¿E non lle vai ser fácil defende-la amistade a unha persoa que por tela conservado con tanta lealdade, constancia e xustiza conseguiu a máxima gloria?

VIII,26. LELIO.- Isto é sen dúbida unha coacción. Pois, ¿que importa a maneira de me obrigardes? De feito obrigádesme. Mais, opoñerse ós desexos dos meus xenros, especialmente nunha boa causa, é difícil e, ademais, inxusto.

Pois ben, cantas máis voltas lle dou ó tema da amistade, máis me parece que o asunto a considerar é se a amistade é desexada por causa de debilidade e pobreza propia, de xeito que, ó dar e recibir favores, cada un obtería do outro o que de seu ningún podería acadar, ou se, aínda sendo isto algo intrínseco á amistade, existe outra orixe máis antiga, máis fermosa e emanada máis directamente da mesma natureza. Pois o amor, de onde vén o nome de amistade, é o principal móbil para uni-los afectos. E proveito tamén se recibe moitas veces desas persoas que son tratadas cunha amistade finxida e respetadas en razón das circunstancias. Na amistade, en cambio, nada hai finxido, nada simulado, e o que hai é verdadeiro e de corazón.

27. Por iso coido eu que a amistade nace máis ben da natureza que da necesidade; máis ben da tendencia da alma con certa disposición para o amor que do cálculo sobre o proveito que tal feito vai producir. E a índole deste afecto pode aprezarse mesmo nalgúns animais, que por algún tempo aman de tal forma ás súas crías e son amados por elas, que facilmente se descobre o seu sentimento. Isto é moito máis evidente no home: en primeiro lugar, polo amor entre fillos e pais, que non se pode romper agás cun crime abominable; despois, cando agroma un parecido sentimento de amor, se atopamos a alguén con quen conxeniemos en costumes e carácter, porque nos parece percibir nel coma unha raiola de lealdade e de virtude.

28. Nada hai máis digno de ser amado cá virtude; nada que incite máis a amar, xa que, dalgún xeito, amamos, pola súa virtude e honestidade, mesmo ós que nunca vimos. ¿Quen hai que non invoque cun certo cariño e simpatía a memoria de Gaio Fabricio ou Manio Curio, a pesar de non telos visto nunca? ¿Quen hai, pola contra, que non odie a Tarquinio o Soberbio, quen a Espurio Casio, a Espurio Melio? Loitouse en Italia pola supremacía contra dous xenerais: Pirro e Aníbal; do primeiro, pola súa honradez, non sentimos demasiada aversión; ó segundo, pola súa crueldade, sempre o aborrecerá esta cidade.

IX,29. E se tan grande é a forza da honradez que a aprezamos aínda nas persoas que nunca coñecemos ou, o que é máis importante, mesmo no inimigo, ¿de que nos estrañamos se os sentimentos dos homes se conmoven cando cren descubri-la virtude e a bondade daqueles cos que se poden atopar unidos polo trato diario? Aínda que o amor se consolida recibindo beneficios, demostrando interese e ofrecendo trato, cando se engaden estes incentivos a aquela primeira inclinación da alma e do amor, acéndese unha extraordinaria forza de cariño. Se algúns pensan que este se orixina na fraqueza para que haxa alguén por quen consegui-lo que cada un desexa, deixan para a amistade unha orixe realmente humilde e, por así dicilo, moi pouco nobre, queréndoa facer xurdir da pobreza e da indixencia1. Se fose así, canto menos se estimase a unha persoa, tanto máis apta sería para a amistade; pero a cousa é ben distinta.

30. Pois canta máis confianza ten un en si mesmo e canto máis fornecido está de virtude e sabedoría, de maneira que non precise de ninguén e xulgue que tódolos seus bens están postos en si mesmo, tanto máis sobresae en procurar e cultiva-las amistades. ¿E que? ¿O Africano tiña necesidade de min? ¡Por Hércules1 que non! E tampouco eu del; eu fixen amistade con el por unha certa admiración da súa virtude; el, á súa vez, amoume quizais por algunha estima que tiña do meu carácter; o trato frecuente aumentou o cariño.

Mais, aínda que disto derivaron moitas e grandes avantaxes, sen embargo non xurdiron da esperanza destas as razóns do noso afecto.

31. En efecto, así como somos benéficos e xenerosos non para logo reclamarmos recoñecemento (pois non financiamos un beneficio, senón que por natureza somos propensos á xenerosidade), así tamén pensamos que cómpre busca-la amistade non levados pola esperanza de gratificación, senón porque todo o seu froito reside no mesmo amor.

32. Os que, a xeito de animais, refiren tódalas cousas ó pracer1, disenten moito destas opinións e non é de estrañar; pois nada elevado, nada grandioso e divino poden emprende-los que someteron tódolos seus pensamentos a algo tan rastreiro e desprezable. Polo tanto, afastémolos desta conversa, e nosoutros, en cambio, pensemos que o sentimento da amistade e maila tenrura do cariño xorden por natureza ante a demostración comprobada de honradez. Os que desexan esta honradez axúntanse e achéganse máis entre si para disfrutaren do trato e do carácter daquel a quen comezaron a amar, e para seren semellantes e iguais no amor e máis propensos a dar axuda que a recibila, e para ter entre si esta nobre competencia. Así tiraranse da amistade os maiores beneficios e ademais a súa orixe será máis nobre e verdadeira vindo da natureza máis que da necesidade. Pois, se o proveito consolidase as amistades, ó cambiar este, faríaas desaparecer; mais, como a natureza non pode cambiar, por iso as verdadeiras amistades son eternas. Velaí téde-la orixe da amistade, a non ser que queirades facer algunha obxección a isto.

FANNIO.- Ti continúa, Lelio; pois por este, que é máis novo, teño eu dereito a responder.

ESC…VOLA.- E fas ben sen dúbida. Escoitemos, pois.

X,33. LELIO.- Escoitade, distinguidos cabaleiros, os razoamentos que con moita frecuencia faciamos Escipión e máis eu sobre a amistade. El, certamente, afirmaba que nada era máis difícil que unha amistade que durase ata o derradeiro día da vida. Pois dicía que sucede a miúdo que ou ben non interesa o mesmo, ou ben non se opina o mesmo sobre a política; e que incluso os caracteres dos homes cambian moitas veces, xa coas adversidades, xa co peso dos anos. E unha proba disto collíaa da similitude cos primeiros anos da vida: os máis profundos afectos dos nenos moitas veces desaparecen xuntamente coa toga praetexta1; (34.) e aínda que se prolongan ata a xuventude1, sen embargo ás veces rómpense por unha rivalidade de tipo amoroso ou doutro interese, xa que ámbolos dous amigos non poden consegui-lo mesmo. E anque algúns cheguen máis lonxe na amistade, con todo, en moitos casos aquela pérdese ó topárense nunha contenda por cargos públicos; pois a peor peste para a amistade é, na maioría dos homes, o desexo de riquezas, e nos mellores, a competencia polos honores e a gloria; por isto teñen xurdido a miúdo inimistades moi profundas entre grandes amigos.

35. Dicía tamén que nacen graves disensións, e na maioría dos casos xustificadas, cando se esixe dos amigos algo que non é correcto, como que sexan facilitadores do desenfreo ou cómplices dunha inxustiza; e os que refugan isto, aínda que o fagan por un sentimento de honestidade, sen embargo son acusados de traiciona-lo vínculo da amistade por aqueles a quen non quixeron compracer. En cambio, os que ousan pedir do amigo calquera favor, coa petición están confesando que eles están dispostos a todo por un amigo. Polas súas liortas adoitan non só esmorecer antigas amistades, senón tamén xerar odios eternos. Estes casos tan abundantes, como unha fatalidade, ameazan as amistades, de xeito que evitalos todos, dicía el, parece ser propio non só da sabedoría senón tamén da boa sorte.

XI,36. Polo tanto vexamos en primeiro lugar, se vos parece ben, ata onde debe chega-lo amor na amistade. ¿Acaso, se Coriolano tivo amigos, deberon eles empuña-las armas, ó lado de Coriolano, contra a patria? ¿Acaso deberon os amigos axudar a Vecelino cando cobizaba a tiranía?; ¿acaso tamén a Melio?

37. A Tiberio Graco, no intre de aldraxa-la república, chegamos a velo totalmente abandonado por Quinto Tuberón e os amigos da súa idade. En cambio, Gaio Blosio Cumano, hóspede da túa familia, Escévola, veu pedir perdón onda min, xa que asistía en consello ós cónsules Lenas e Rupilio, e arg¸ía como desculpa para que lle perdoase que estimara tanto a Tiberio Graco que pensaba que estaba na obriga de facer todo o que aquel quixese. Entón díxenlle eu: "¿E se quixese que levases fachos contra o Capitolio?" "Nunca querería el tal cousa -respondeu-; mais, se o quixese, obedeceríao". Vedes que verbas impías! E, ¡por Hércules!1, que o fixo así, ou aínda máis do que dixo; pois el non seguiu a imprudencia de Tiberio Graco, senón que a dirixiu, e non se presentou como cómplice daquel fanatismo, senón como guía. E así, ante esta tolemia, estarrecido polas novas pescudas, fuxiu a Asia, pasouse ós inimigos e sufriu os castigos graves e xustos da república. Polo tanto, unha falta non ten xustificación ningunha, aínda que a cometas por un amigo; pois, xa que a estima da virtude é a creadora da amistade, resulta difícil que permaneza a amistade se te afastas da

virtude.

38. E se considerasemos xusto tanto concederlles ós amigos o que queiran, como acadar deles o que nós queiramos, se tivesemos unha sabedoría realmente perfecta, tal norma non debería ter ningún defecto. Mais estamos a falar dos amigos que temos diante dos ollos, ós que vemos, ou dos que sabemos pola tradición, ós que nos deu a coñece-la vida diaria. Deste grupo é de onde debemos tira-los exemplos, e sobre todo dos que máis se achegan á sabedoría.

39. Sabemos que Papo Emilio foi amigo íntimo de Luscino (así o soubemos polos nosos devanceiros), foron cónsules xuntos dúas veces, e colegas na censura1; ademais vén de tradición que Manio Curio e Tiberio Coruncanio estiveron moi estreitamente unidos tanto con aqueles dous coma entre si. Agora ben, nin sequera podemos sospeitar que ningún destes reclamase do amigo algo que estivese contra a lealdade, contra un xuramento ou contra a república. ¿A que vén dicir que entre tales homes isto non se chegaría a conseguir, no caso de pretendelo? Pois eles foron homes moi íntegros e, ademais, algo así é ilícito: tanto acceder á petición coma pedilo. Pero, pola contra, a Tiberio Graco seguíano Gaio Carbón, Gaio Catón, e non o seguía daquela o seu irmán Gaio, tan fanático agora.

XII,40. Así, pois, conságrese na amistade esta lei: non pidamos favores deshonestos nin os fagamos se nolos piden. En efecto, é unha xustificación vergonzosa e absolutamente inadmisible noutros delitos, pero, sobre todo, se alguén di que obrou contra a república por causa dun amigo. En verdade, Fannio e Escévola, chegamos a un punto en que cómpre albiscarmos de antemán os futuros perigos da república. A conducta dos nosos devanceiros arredouse xa dabondo do camiño e da liña marcada.

41. Tiberio Graco tentou facerse rei, ou mellor dito, reinou durante algúns meses. ¿Que cousa semellante oíra ou vira o pobo romano? Os amigos e achegados que o seguiron mesmo despois da morte, non podo dicir sen bágoas o que fixeron contra Publio Escipión1. A Carbón contivémolo como puidemos gracias ó recente castigo de Tiberio Graco; e o que agardo dun tribunado2 de Gaio Graco prefiro non auguralo. Serpentea, pois, un mal que, unha vez que empeza, baixa en picado cara á ruína. Xa coñecedes canto dano se produciu a propósito das taboíñas3 para a votación, primeiro coa Lei Gabinia, e dous anos despois coa Casia. Xa me parece ve-lo pobo en desacordo co senado e os temas máis importantes decidírense ó antollo da multitude. Pois moitos máis aprenderán de que xeito se producen estas revoltas, que de que modo se lles fai fronte.

42. ¿A que vén isto? A que sen cómplices ninguén pode tentar unha cousa semellante. Polo tanto, cómpre aconsellar ós bos que, se por casualidade caen de inxenuos en amistades deste tipo, non se consideren atados ata o punto de non se afastaren dos amigos que cometan calquera delito grave contra a república; e para os malvados hai que establecer un castigo, e certamente non debe ser menor para os que seguen a outro que para os mesmos instigadores da traición. ¿Quen en Grecia foi máis ilustre que Temístocles? ¿Quen máis poderoso? El, tras liberar Grecia da escravitude en calidade de xefe supremo na guerra contra os persas, e ser expulsado ó desterro por envexa, non aturou da súa ingrata patria a inxuria que debeu aturar, e fixo o mesmo que vinte anos antes fixera entre nós Corirolano. Non apareceu ninguén que os axudase contra a patria; e así ámbolos dous déronse morte1.

43. Por conseguinte, tal acordo de malvados non só non pode ser acochado baixo escusa de amistade, senón máis ben debe ser castigado con todo tipo de suplicios, para que ninguén pense que é lícito seguir a un amigo mesmo cando lle fai a guerra á patria; e isto, polo camiño que leva a cousa, non sei se chegará a suceder algún día. Non me preocupa menos a situación en que estará a república despois da miña morte1 que esta na que está agora.

XIII,44. Establézase, pois, esta primeira lei da amistade: pidamos dos amigos cousas honestas, fagamos polos amigos cousas honestas e non agardemos sequera a que nolo pidan; estea sempre disposta a vontade, arrédese a dúbida; atrevámonos a da-los consellos con total franqueza. Na amistade teña moito valor a autoridade dos amigos que aconsellan ben e empréguese esta para aconsellar non só abertamente, senón mesmo con dureza se o require a situación, e acátese cando se empregue.

45. Pois a algúns que, polo que oio, foron considerados sabios en Grecia, coido que lles agradaron certas ideas peregrinas (mais non hai cousa que eles non traten con argucia); unha parte deles opina que cómpre fuxirmos de demasiadas amistades, para evita-la necesidade de que unha persoa soa se preocupe por moitas; cada un ten máis que de sobra coas súas cousas e é molesto meterse demasiado nas alleas; o máis cómodo é mante-lo máis relaxadas posible as rendas da amistade para tirar delas ou afrouxalas cando queiras; pois o máis importante para vivir ben é a tranquilidade, da cal non pode disfruta-lo ánimo se un só,

coma quen di, ten que parir por moitos.

46. Disque hai outros, en cambio, que, dun xeito aínda moito máis brutal (tema que xa pouco antes1 tratei brevemente), opinan que cómpre busca-las amistades para protección e axuda, non por benevolencia e estima; e así, canto menos firmeza e cantas menos forzas teña unha persoa, tanto máis sente necesidade de atopar amistades; de aí que suceda que as mullerucas procuran axudas das amistades máis cós homes, os pobres máis cós ricos, e os desgraciados máis cós que se teñen por felices.

47. íBrillante sabedoría! Parece que retiran o sol do mundo os que desbotan da súa vida a amistade, ben que recibimos dos deuses inmortais, ningún mellor, ningún máis agradable. ¿E que tranquilidade é esa? Aparentemente atractiva, mais en realidade desprezable en moitos aspectos. Pois non é razoable non acometer unha empresa ou acción honesta, ou ben deixala empezada, para non andar preocupado. … se refugámo-la preocupación, cómpre refugar tamén a virtude, a cal debe cun certo coidado desprezar e odia-las cousas contrarias a si mesma, tal como a bondade á malicia, a moderación ó desenfreo, a valentía á cobardía; e así poderías ver que os xustos se doen moito nas inxustizas, os valentes nas cobardías, e os honrados nas ignominias. Por iso é propio do ánimo ben disposto aledarse coas boas accións e tamén doerse das adversas.

48. Polo tanto, se a dor do espírito afecta ó sabio, que realmente afecta, a non ser que pensemos que o sentimento de humanidade está arrincado do seu espírito, ¿que razón hai para arredarmos totalmente da nosa vida a amistade, para non aturarmos pola súa causa algunhas molestias? Pois se quitámo-la emoción, ¿que diferencia hai, non digo entre unha besta e o home, senón entre o home e un tronco ou unha rocha ou calquera outra cousa deste tipo? E non se debe escoitar a eses que queren unha virtude dura e case de ferro1; esta, pola contra, é tenra e flexible en moitas ocasións, pero sobre todo na amistade, de xeito que nas boandanzas do amigo medra, por así dicir, e nos contratempos mingua. De aí que esa angustia que moitas veces hai que aturar por un amigo non vale tanto como para quita-la amistade da vida, nin tampouco para refuga-las virtudes por produciren algunhas preocupacións e molestias.

XIV. Mais, xa que xorde a amistade, como dixen antes, cando resplandece algún sinal de virtude, á que unha alma semellante se une e achega, cando sucede isto, necesariamente nace o amor.

49. ¿Que hai tan absurdo como deleitarse con moitas cousas inútiles coma os cargos, a gloria, a casa, os vestidos e o coidado do corpo, e non deleitarse moito máis cunha persoa dotada de virtude, que poida amar e, por así dicilo, corresponder ó amor? Pois non hai cousa máis grata cá reciprocidade do cariño, nada como a correspondencia de atencións e servicios.

50. ¿E se aínda engadimos outra cousa, que se pode engadir perfectamente, como que nada hai que vencelle e atraia cousa ningunha tanto coma a afinidade á amistade? Admitirase sen dúbida que é verdade que os bos aman ós bos e asócianos a si mesmos coma se estivesen unidos por unha familiaridade natural. Nada hai máis cobizoso dos seus semellantes nin máis arrebatador que a natureza. Polo tanto, Fannio e Escévola, polo menos isto debe quedar claro, segundo eu penso: os bos teñen entre os bos un cariño case necesario, que está determinado pola natureza como a fonte da amistade. Mais esta bondade esténdese mesmo á multitude. Pois a virtude non é inhumana nin egoísta nin soberbia, xa que adoita mirar por toda a xente e aconsellala ben, cousa que non faría certamente se aborrecese o amor do vulgo.

51. Ademais a min paréceme que os que simulan amistades polo interese destrúen o vínculo máis agradable da amistade. Pois non deleita tanto a utilidade lograda por medio dun amigo coma o mesmo amor do amigo, e o que provén dun amigo, resulta agradable se provén con cariño; e tan lonxe está da verdade que as amistades se cultivan por causa da necesidade, que os que menos precisan doutro polos seus bens, fortunas e especialmente pola súa virtude, na que se atopa a maior axuda, son os máis xenerosos e benefactores. E non sei se sería necesario sequera que os amigos non botasen absolutamente nada en falta nunca. Pois, ¿onde o meu afecto amosaría o seu valer se Escipión non precisase nunca do meu consello, nunca da miña axuda, tanto na paz coma na guerra? Polo tanto, a amistade non xorde do proveito, senón o proveito da amistade.

XV,52. Así, pois, non se debe prestar atención ós homes que nadan en praceres, se algunha vez disertan acerca da amistade, que non coñecen nin na práctica nin na teoría. Pois, ¡polos deuses e polos homes!, ¿quen hai que queira, a condición de non amar a ninguén nin el ser amado por outra persoa, rodearse de tódalas riquezas e vivir na abundancia de todo? Certamente esta é a vida dos auténticos tiranos, na que ningunha lealdade, ningún afecto, ningunha seguranza de cariño estable pode existir; todo son sospeitas e desacougos, non hai lugar para a amistade.

53. ¿Quen, en efecto, ama a quen teme ou a un por quen se cre temido? Sen embargo, frecuéntanse con trato finxido, polo menos temporalmente. Mais se, por casualidade, como sucede case sempre, chegan a caer, daquela compréndese o faltos que estiveron de amigos. Isto é o que contan que dixo Tarquinio no desterro, que se dera conta dos amigos leais que tivera e dos desleais, só cando xa non podía expresárlle-la súa gratitude nin a uns nin a outros.

54. Aínda que me pregunto se, con aquela soberbia e insolencia, puido ter algún amigo. Como o carácter deste, a quen me referín, non puido procurar verdadeiros amigos, así tamén as riquezas de moitos prepotentes desbotan amistades fieis. Pois a Fortuna non só é cega ela mesma, senón que a miúdo tamén fai cegos ós que ten nos seus brazos. E así a cotío déixanse levar polo desprezo e a fachenda, e nada pode chegar a ser máis intolerable que un necio afortunado. Realmente pódese observar isto: persoas que antes eran de carácter afable, cambian co poder, coa política ou coa prosperidade económica, e desprezan as vellas amistades e procuran outras novas.

55. Pero, ¿hai cousa máis necia que, sendo moi poderosos polas súas riquezas, as súas influencias e os seus bens, procura-las demais cousas que se acadan cos cartos, cabalos, criados, nobres vestidos, vasos preciosos, e non procurar amigos, a mellor e máis fermosa, por así dicilo, bagaxe para a vida? E por riba, cando procuran os demais bens, non saben para quen os procuran nin por quen se afanan (pois cada un destes bens son de quen se impón pola forza); a posesión das amistades permanece estable e segura para cadaquén a súa; ata tal punto que, aínda que quedasen aqueles bens que son coma regalo da Fortuna, así todo, non podería ser agradable unha vida solitaria e abandonada polos amigos. Pero abonda xa con este tema.

XVI,56. Cómpre determinarmos cales son os límites da amistade e, por así dicir, os lindeiros do amor. Sobre isto vexo que se propoñen tres opinións distintas, das cales non comparto ningunha: a primeira, que esteamos apegados ós nosos amigos do mesmo modo que o estamos a nós mesmos; a segunda, que o noso cariño ós amigos corresponda na mesma medida e modo ó cariño deles a nós; a terceira, que os amigos estimen a un tanto como el se estima a si mesmo.

57. Non aprobo en absoluto ningunha destas tres opinións. Pois non é verdade a primeira, que do mesmo modo que un se preocupa por si mesmo, tamén o faga polo amigo. ¡Cantas cousas facemos polos amigos, que nunca fariamos por nós mesmos! Rogarlle a unha persoa indigna, suplicarlle, ou lanzarse con demasiada violencia contra alguén e acosalo con demasiada violencia, accións que tratándose dos nosos intereses resultan pouco dignas, convértense en moi dignas tratándose dos intereses dos amigos; e son moitas as ocasións nas que os homes bos renuncian a moitas das súas comodidades e permiten que lles sexan quitadas, con tal que os seus amigos disfruten delas máis ca eles mesmos.

58. A segunda opinión é a que define a amistade pola igualdade de deberes e vontades. Mais isto é reduci-la amistade a cálculos demasiado escrupulosos e mesquiños, para que o saldo dos favores recibidos e concedidos resulte igual. Paréceme que a verdadeira amistade é máis rica e abondosa, e non leva conta estricta de se dá máis do que recibe; e non hai que ter medo de que algo se perda ou algo caia ó chan, ou de amorear nunha amistade máis do xusto.

59. Con todo, o terceiro límite é o peor: que os amigos estimen a un tanto coma el se estima a si mesmo. Pois, a miúdo, nalgunhas persoas, ou ben o ánimo é moi apoucado ou ben a esperanza de mellora-la súa sorte é demasiado fráxil. En efecto, non é propio dun amigo poñerse no mesmo estado de ánimo en que se atopa un, senón máis ben esforzarse en lograr ergue-lo ánimo caído do amigo e conducilo a unha esperanza e perspectiva mellor. Así, pois, cómpre determinar outra delimitación para a verdadeira amistade, pero antes quero dicir algo que Escipión adoitaba refugar especialmente. Dicía que ningunha frase se podía atopar máis inimiga da amistade cá de quen dicía que conviña amar coma se en calquera momento fosemos odiar; e que el non podía ser levado a crer que isto, como se pensaba1, fose dito por Bías, que fora considerado un dos sete sabios2; que era a opinión dunha persoa deshonesta ou cobizosa ou de quen arrepaña todo para a grandeza propia. Pois, ¿como pode alguén ser amigo dunha persoa da que pensa que pode ser inimigo? Máis aínda, será necesario anceiar e desexar que o amigo cometa moitos erros a fin de que dea outras tantas, por así dicilo, agarradoiras para reprendelo; e viceversa, será necesario sufrir, doerse e sentir envexa polas boas accións e éxitos dos amigos.

60. Polo tanto, esta máxima, de quen queira que sexa, é válida para acabar coa amistade; máis recomendable sería que á hora de procurar amistades empregasemos tal cautela que nunca empecemos a querer a quen algún día poidamos odiar. Aínda máis, no caso de que non foramos afortunados na elección,

Escipión pensaba que era mellor aturar esta situación antes que pensar na hora das inimistades.

XVII,61. Así, pois, coido que cómpre observarmos estes límites, que cando os comportamentos dos amigos sexan correctos, entón exista entre eles unha comuñón de todo, de pensamentos e de vontades, sen restricción ningunha, e se por algunha circunstancia sucedese que fose preciso axuda-las ambicións non moi xustas dos amigos, nas que estivese en xogo a súa vida ou o seu prestixio, haberá que arredarse do camiño recto, con tal de non provocarmos unha extrema deshonra; pois só ata un certo punto se poden facer concesións á amistade. Pero nin se pode descoida-lo prestixio nin convén xulga-lo afecto dos cidadáns unha arma mediocre para facer cousas; procurar este afecto con afagos e adulando é unha vergonza; a virtude que vai seguida do amor, en absoluto se debe refugar.

62. Sen embargo (pois a miúdo debo volver a Escipión, xa que toda a súa conversa xiraba en torno á amistade), queixábase de que nas demais cousas os homes fosen máis dilixentes: podían dicir cantas cabras e ovellas tiña cada un, pero non podían dicir cantos amigos tiñan, e ademais poñían atención en adquirir aquelas e eran neglixentes á hora de escolle-los amigos, e nin sequera dispoñían dalgún tipo de sinal ou criterio para xulgaren que persoas eran as apropiadas para a amistade. Polo tanto cómpre escollermos persoas firmes, estables e constantes, especie da que hai unha gran penuria. Ademais é moi difícil xulgalas se non se puxeron a proba; mais esta proba cómpre realizala na mesma amistade. Así, a amistade anticípase ó xuízo e quita a posibilidade de poñer a proba.

63. Polo tanto, é propio da persoa prudente frea-lo pulo do cariño igual que un carro, para que, tal como usamos cabalos experimentados, poidamos face-lo mesmo coas amistades despois de pormos a proba por algún medio o carácter dos amigos. Moitas veces algúns amosan o lixeiros que son ante unha pequena suma de cartos; outros, a quen non puido conmover unha pequena suma, coñécense nunha grande. E aínda que se atopen algúns que consideren unha baixeza preferi-los cartos á amistade, ¿onde atoparemos ós que non antepoñen os honores, os cargos, o mando, a autoridade e o poder á amistade, de xeito que, cando dunha parte se lles presenten estas avantaxes, e da outra o dereito da amistade, non prefiran con moito as primeiras? De feito a nosa natureza é débil para rexeita-lo poder; e aínda que o consigan desprezando a amistade, coidan que tal cousa pasará inadvertida porque a amistade non é desprezada sen unha causa grave.

64. Así que as amistades verdadeiras dificilmente se atopan naquelas persoas que andan metidas en carreiras políticas; pois, ¿onde atoparías unha persoa que antepoña a carreira dun amigo á súa propia? ¿E que? Para deixar isto, ¡que molesto, que difícil parece á maioría asociarse nas desgracias! Non é doado atopar quen condescenda a elas. Aínda que con razón dixo Ennio:

"O amigo seguro coñécese nunha situación insegura"1,

sen embargo hai dous feitos que acusan á maioría de lixeireza e inconstancia: se desprezan ó amigo nas situacións favorables ou se o abandonan nas malas. Así, pois, debemos pensar que quen en ámbalas dúas situacións se mostre firme, constante e estable na amistade, provén dunha caste de homes sumamente rara e case divina.

XVIII,65. Mais o alicerce da estabilidade e da constancia que buscamos na amistade é a fidelidade; pois nada hai estable que sexa infiel. Ademais cómpre elixir unha persoa sincera, de confianza e do noso mesmo parecer, que se conmova coas mesmas cousas, cualidades todas elas que contribúen á fidelidade; porque non pode ser fiel quen posúa unha múltiple e tortuosa personalidade, nin tampouco a persoa que non se conmove coas mesmas cousas nin mostre de seu o noso mesmo sentir, pode ser fiel ou estable; a isto hai que engadir que non se compraza en levantar calumnias nin crea as que se levanten: cousas todas que conducen á constancia da que veño falando xa desde hai un anaco. Así faise verdade o que dixen ó comezo, que a amistade non pode existir a non ser entre os bos. Pois só o home bo, a quen tamén cómpre chamar sabio, conserva na amistade estas dúas normas: primeiro, que non exista nada finxido ou simulado; en efecto, queda mellor nunha persoa sincera odiar abertamente que acocha-la súa opinión baixo aparencia; en segundo lugar, non só refuga-las acusacións que alguén presente, senón que nin sequera ser malicioso un, pensando decote que o seu amigo lle faltou nalgo.

66. Convén engadir a isto unha certa afabilidade na conversa e no trato, condimento nada mediocre para a amistade. A seriedade e a rixidez en todo encerran certamente valía, pero a amistade debe ser máis condescendente, máis liberal, máis doce e máis inclinada á total cortesía e afabilidade.

XIX,67. Pero neste punto xorde unha cuestión un tanto difícil: se algunha vez os novos amigos, dignos de

amistade, se deben antepoñer ós antigos, como adoitamos antepoñe-los poldros ós cabalos vellos. ¡Dúbida indigna dun home! Pois as amistades non deben producir fastío como as demais cousas; canto máis antigas, coma os viños que resisten o paso do tempo, máis agradables deben ser; e é ben certo aquel dito de que cómpre comer xuntos moitos modios1 de sal para que se vexa cumprido o obxectivo da amistade.

68. Sen embargo, as novas amistades, igual que as plantas non enganosas, se ofrecen esperanza de froito, certamente non se deben refugar; agora ben, a antig¸idade debe ser respetada no seu rango; pois a forza dunha relación antiga e do trato habitual é moi grande. Aínda máis, a propósito da comparanza do cabalo, que mencionei antes, de non existir ningún impedimento, non hai ninguén que de mellor gana non bote man daquel ó que está afeito que dun sen amansar e novo. E non só neste caso, por tratarse dun ser animado, senón que tamén nas cousas inanimadas ten importancia o trato diario, xa que ata nos lugares en que pasamos máis tempo sentimos agrado, aínda que sexan montesíos e salvaxes.

69. Pero o máis importante na amistade é poñerse á altura do inferior. Pois a miúdo hai persoas que destacan, como era o caso de Escipión no noso rabaño, por chamalo así. El nunca se antepuxo a Filón, nunca a Rupilio, nunca a Mummio, nunca a amigos de rango inferior; e a seu irmán Quinto Máximo, home realmente importante, pero en absoluto comparable con el, porque lle avantaxaba en idade, tratábao coma a un superior, e quería que tódolos seus puidesen ser máis importantes coa súa axuda.

70. Isto é o que deben facer e imitar todos, de xeito que, se conseguiron algunha superioridade en virtude, en enxeño ou en fortuna, compartan estas cualidades cos seus e llelas comuniquen ós achegados de forma que, se naceron de pais humildes, se teñen parentes apoucados xa de ánimo xa de fortuna, aumenten as riquezas deles e lles sirvan de honor e dignidade. Coma nas lendas os que durante algún tempo por descoñecemento da súa estirpe e da súa liñaxe estiveron ó servicio doutro1, cando son recoñecidos e se descobre que son fillos de deuses ou de reis, conservan, sen embargo, o seu afecto cara ós pastores ós que consideraron durante moitos anos seus pais. E isto certamente hai que facelo moito máis tratándose dos pais verdadeiros e seguros. En efecto, o froito da sabedoría, da virtude e de toda superioridade percíbese tanto máis grande cando se comparte cos máis achegados.

XX,71. Así, pois, como se deben igualar cos seus inferiores os que na relación de amistade e parentela son superiores, así tamén os inferiores non se deben doer de seren superados polos seus en enxeño, fortuna ou dignidade. A maioría destes sempre ten algo que lamentar ou mesmo que reprochar, e sobre todo se pensan que poden alegar algo que fixeron cumprida e amistosamente e cun certo esforzo pola súa parte. … verdadeiramente odiosa a caste de homes que botan en cara os seus favores; débeos lembrar aquel a quen se lle fixeron, non andalos pregoando quen os fixo.

72. Por iso, así como se deben abaixar na amistade os que son superiores, tamén en certo modo se deben levanta-los inferiores. Pois hai quen fai penosas as amistades ó pensaren que son desprezados; o cal case non sucede a non ser ós que se consideran a si mesmos desprezables; estes teñen que liberarse de tal prexuízo non só con palabras, senón tamén con obras.

73. Por conseguinte, cómpre outorgar a cada un en primeiro lugar canto ti mesmo poidas ofrecer, e despois canto poida soportar aquel a quen amas e axudas. Pois ti non poderías, por moi alto que subas, elevar a tódolos teus ós cargos máis importantes: por exemplo, Escipión puido facer cónsul a Publio Rupilio, pero non puido ó irmán deste, Lucio. E aínda que poidas conceder un posto a outro, hai que mirar cal pode desempeñar.

74. En xeral as amistades han de ser xulgadas cando a personalidade e a idade están xa maduras e ben firmes, e se algúns na xuventude foron afeccionados á caza ou á pelota, non teñen por que ter como amigos ós que amaron daquela por compartiren a mesma afección. Pois dese modo as amas de cría e os pedagogos, por dereito de antig¸idade, reclamarán o máximo afecto; certamente estes non deben ser desprezados, senón estimados dun xeito distinto. Doutra maneira as amistades non poden permanecer estables. A diversidade de costumes leva consigo diversidade de gustos, e tal desemellanza disocia as amistades; e non hai ningún outro motivo polo que os bos non poden ser amigos dos malvados, e os malvados dos bos, a non ser porque entre eles hai tanta distancia como pode haber entre os seus caracteres e afeccións.

75. Tamén con razón se pode demandar nas amistades que un afecto desmesurado non prexudique os grandes intereses dos amigos, algo que sucede moi a miúdo. Pois, para volver ó teatro, Neoptolemo non podería tomar Troia se quixese segui-lo consello de Licomedes, onda quen fora educado, e que con moitas bágoas tentaba impedi-la súa partida1. Moitas veces xorden razóns graves polas que cómpre arredarse dos

amigos: quen as queira desbotar por non aturar doadamente a saudade, ese é un apoucado e brando e, por esta causa, pouco xusto na amistade.

76. En resumo, en tódalas circunstancias hai que considerar non só o que pides ó amigo, senón tamén o que lle permites que obteña de ti.

XXI. Ademais na ruptura das amistades existe unha certa desgracia, ás veces necesaria; e con isto o meu discurso pasa das amistades dos sabios ás do vulgo. A miúdo os defectos dos amigos precipítanse non só contra os propios amigos, senón tamén contra persoas alleas, e a súa deshonra, sen embargo, recae sobre os amigos. Así, pois, é preciso desfacerse destas amistades rareando o trato e, segundo lle oín dicir a Catón, mellor descoséndoas que rachándoas, a non ser que estale unha inxuria tan inadmisible que non sexa recto nin honesto nin posible deixar de facer de súpeto unha separación definitiva.

77. Mais se se produce un cambio de costumes ou de gustos, como adoita suceder, ou se interpón unha disensión por cuestións políticas (xa que agora estou a falar, como dixen antes, non das amistades dos sabios, senón das comúns), cumprirá ter coidado de que pareza que non só concluíron as amistades, senón que tamén xurdiron inimistades. Pois nada é máis vergonzante que declara-la guerra a unha persoa coa que estiveches unido afectivamente. Escipión, como sabedes, arredouse por causa miña da amistade de Quinto Pompeio; e por discrepancias políticas apartouse do noso colega Metelo; en ámbolos dous casos obrou moi dignamente, con autoridade e sen aspereza de ánimo.

78. Por iso, ante todo, cómpre procurar que non se produza ningunha discordia entre os amigos; pero se ocorrese tal cousa, mellor que pareza que a amistade se foi apagando, e non sofocada de golpe. Hai que evitar tamén que as amistades se troquen en graves inimistades; delas xorden liortas, maldicións e aldraxes. Sen embargo, se son tolerables, deben aturarse, e á vella amistade cómpre outorgarlle este honor: sexa considerado culpable quen faga a ofensa, non quen a ature.

Contra todos estes vicios e inconvenientes existe unha soa cautela e previsión: non ter moita présa en comezar unha amistade, e non facelo con persoas pouco dignas.

79. Dignas de amistade son aquelas persoas que teñen de seu unha razón para seren amadas. Unha caste escasa. Certamente tódalas cousas boas son raras e nada hai máis difícil que atopar unha cousa que no seu xénero sexa perfecta en tódolos aspectos. Sen embargo, moitos non recoñecen nas cousas humanas ningunha boa agás a que lles sexa proveitosa; e en canto ós amigos, coma se de gando se tratase, aman especialmente a aqueles dos que agardan tira-lo meirande proveito.

80. Así vense privados daquela amistade fermosísima e especialmente natural, digna de ser procurada en si e por si mesma, e non se serven de exemplo a si mesmos para ve-lo importante e o grande que é a forza desta amistade. Pois cada un ámase a si mesmo, non para esixir de si mesmo algunha recompensa do seu afecto, senón porque de seu cadaquén se ama a si mesmo. E se isto non se aplica á amistade, nunca se atopará un amigo verdadeiro; pois este é coma un segundo eu.

81. E se isto se ve claro nos animais, nos que voan, nos que nadan, nos terrestres, nos domésticos e nos salvaxes, que primeiro se aman a si mesmos (pois isto nace con todo ser vivinte), e logo buscan e procuran outros animais da mesma especie ós que se xuntaren, e isto fano cunha ansia e cun amor que garda certa semellanza co humano, ¡canto máis natural é isto no home, que non só se ama a si mesmo, senón que tamén busca outra persoa para fundi-la súa alma coa del, de xeito que de dúas persoas case resulte unha soa!

XXII,82. Pero moitos, con ruindade, por non dicir con desvergonza, queren ter un amigo tal coma eles non poden ser, e desexan dos amigos cousas que eles á súa vez non lles conceden. Mais o correcto é que primeiro un sexa bo e que logo busque outro semellante a el. … nestas persoas nas que se pode confirmar a estabilidade na amistade que estamos a tratar desde hai un anaco, cando os homes, xunguidos polo cariño, primeiro dominarán as paixóns das que os demais son escravos, e despois aledaranse coa igualdade e a xustiza, e un asumirá tódolos contratempos polo outro, e nunca pedirán un do outro nada que non sexa honesto e xusto, e non só se estimarán e amarán entre si, senón que incluso se respetarán. Así, pois, quítalle o maior realce á amistade aquel que quita dela o respeto.

83. Polo tanto hai un lamentable erro nos que pensan que na amistade queda aberta a porta a tódolos desenfreos e pecados; a amistade foinos confiada pola natureza como favorecedora das virtudes, non como

compañeira de vicios, para que, xa que en solitario as virtudes non poden chegar ós supremos bens, chegaran unidas e asociadas con outras. E se esta alianza existe, existiu ou ha existir entre algunhas persoas, a compañía delas debe considerarse a mellor e a máis propicia para chegar ó ben supremo da natureza.

84. Esta é a sociedade, asegúrovolo, na que están tódolos bens que os homes consideran desexables: o honor, a gloria, a tranquilidade e o gozo do espírito, de xeito que, cando se teñen estas cousas, a vida é feliz e sen elas non pode selo. Mais, xa que isto é o mellor e máis importante, de querérmolo acadar, cómpre cultiva-la virtude, sen a cal non podemos acadar nin a amistade nin ningunha outra cousa desexable; pero os que, desprezándoa, cren ter amigos, rematan por decatarse do seu erro cando algún accidente grave obriga a probalos.

85. Polo tanto (e hai que dicilo moitas veces1), debes amar cando xa o pensaches, non pensar cando xa amaches. En moitos casos somos castigados pola neglixencia, pero sobre todo á hora de escoller e cultiva-los amigos; porque usámo-los consellos tarde e facémo-lo que xa está feito, cousa que se nos prohibe no vello proverbio2. Pois unidos dunha e doutra parte ou polo longo trato ou incluso polos favores, de súpeto, cando xorde algún atranco, rompémo-las amistades no medio do seu curso.

XXIII,86. Por iso cómpre criticar aínda máis tan grande descoido nun tema especialmente importante. Pois a amistade é a única entre as cualidades humanas cunha utilidade sobre a que todos están de acordo. Moitos desprezan a virtude en si mesma e considérana unha especie de vaidade e fachenda; hai moitos que desbotan as riquezas e ós que, contentos con pouco, safisface unha comida e unha vida sinxela; e os honores, que pola súa cobiza algúns se desviven, ¡cantos hai que os desprezan ata o extremo de pensaren que nada hai máis lene nin máis insignificante! E igualmente os demais bens que a algúns lles parecen admirables, hai moitos que os teñen en nada; sobre a amistade todos sen exclusión opinan o mesmo, os que se dedican á vida política, os que se deleitan co estudio e o coñecemento das cousas, os que tranquilamente atenden os seus propios negocios, e finalmente os que se entregan de cheo ós praceres: non existe vida sen amistade, polo menos se se quere vivir cunha certa dignidade.

87. En realidade, non sei como, a amistade introdúcese nas vidas de todos e non consente que ningunha clase de vida estea privada dela. E máis aínda, se alguén é dunha natureza tan dura e salvaxe que refugue e odie a compañía dos homes, como disque foi en Atenas un tal Timón, con todo, este non podería pasar sen buscar a alguén en quen vomita-lo fel da súa amargura. E isto comprenderíase moi ben se puidese acontecer algo así: que algún deus nos arrincase desta sociedade de persoas e nos colocase nalgures, en soidade, e proporcionándonos alí abundancia e abasto de tódalas cousas que precisa a nosa natureza, nos privase completamente da posibilidade de ver a un ser humano. ¿Quen sería tan férreo que puidese aturar esta vida e a quen a soidade non lle quitase o disfrute de tódolos praceres?

88. Así, pois, é verdade aquilo que, segundo creo, adoitaba dicir Arquitas de Tarento e que eu escoitei contar ós nosos antepasados, e que eles escoitaran doutros: "se alguén subise ó ceo e ollase a natureza do mundo e a fermosura das estrelas, esta marabilla seríalle desagradable; pero volveríase agradabilísima se tivese a quen lla contar". Así a natureza non ama en absoluto a soidade e sempre procura algo así coma un apoio, que é tanto máis agradable canto máis querido é o amigo.

XXIV. Pero, aínda que a mesma natureza manifesta con tantos sinais o que quere, busca e desexa, sen embargo nós, non sei como, volvémonos xordos e non esciotámo-las súas advertencias. En efecto, a práctica da amistade é múltiple e variada, e danse moitas causas de sospeitas e de ofensas, que de sabio é unhas veces evitar, outras diminuír e outras aturar; tan só unha ofensa debe soportarse, para que se manteña na amistade a utilidade e maila lealdade: moitas veces é preciso amoesta-los amigos e mesmo criticalos, e isto ha de recibirse amigablemente cando se fai de boa fe.

89. Agora ben, non sei en que medida, pero é certo o que dixo o meu amigo1 na Andria:

"A gabanza produce amigos, a verdade odio".2

A verdade é molesta, se é certo que dela nace o odio, que é o veneno da amistade; pero a gabanza é moito máis danosa, porque, indulxente cos erros, deixa que o amigo vaia ó precipicio; sen embargo, a culpa máis grave atópase na persoa que despreza a verdade e se deixa levar ó engano con gabanzas. Polo tanto, en todo este tema hai que poñer tino e dilixencia, primeiro para que a amoestación careza de aspereza, e despois a censura, de ofensa; pero na gabanza, por empregar gustosamente a palabra de Terencio, que exista cortesía e que se arrede lonxe a adulación, xeradora de vicios, que non só non é digna dun amigo,

senón nin sequera dunha persoa libre; pois cun tirano vívese dun xeito, e cun amigo, doutro.

90. Pero hai que desesperar do remedio daquela persoa que ten os oídos pechados á verdade ata tal punto que non pode escoita-la verdade dun amigo. Pois, coma tantos outros, coñécese aquel dito de Catón: "Compórtanse mellor algúns inimigos crueis que eses amigos que se amosan indulxentes; aqueles a miúdo din a verdade, estes nunca". Ademais é absurdo que os que son amoestados non sentan a molestia que deben sentir, e sentan a que non deben; e así non senten pena por cometer unha falta e aturan mal seren reprobados; e debía ser ó contrario, doerse polo delito, e aledarse pola corrección.

XXV,91. Pois, así como é propio da verdadeira amistade non só amoestar, senón tamén ser amoestado, e face-lo primeiro con franqueza, non con acritude, e recibi-lo segundo con paciencia, non con resentimento, tamén cómpre convencerse de que ningunha peste hai máis grande nas amistades cá adulación, a zalamería e o servilismo; en efecto, debe censurarse con todo tipo de adxectivos este defecto propio de homes lixeiros e mentireiros, que din todo para agradar, nada conforme á verdade.

92. O finximento en tódalas cousas é vicioso (pois impide o coñecemento da verdade e adultéraa), pero na amistade é francamente repugnante; pois destrúe a verdade, sen a cal a palabra amistade non pode ter valor. En efecto, xa que a esencia da amistade consiste en facer, coma quen di, de moitas almas unha soa, ¿como pode suceder isto se nin sequera en cada persoa a alma é unha soa e sempre a mesma, senón variable, mudable e múltiple?

93. Pois, ¿que cousa pode ser tan inconstante, tan insensata coma a alma de quen se axusta non só ó pensamento e vontade doutra persoa, senón mesmo ó rostro e ó aceno?

"Alguén di non, digo non; di si, digo si. En fin, eu

impúxenme a min mesmo asentir en todo"1,

como di tamén Terencio, pero el pono en boca de Gnatón2. Admitir esta clase de amigo é propio dunha auténtica lixeireza.

94. Mais como hai moitas persoas semellantes a Gnatón, distinguidos polo seu rango, a súa fortuna e a súa fama, a adulación por parte deles é deshonrosa porque á súa frivolidade súmase o seu prestixio.

95. Pero, se prestamos atención, pódese coñecer e distingui-lo amigo adulador do verdadeiro igual que as falsificacións e imitacións do auténtico e verdadeiro. A asemblea do pobo, aínda que se compón da xente máis ignorante, con todo adoita ve-la diferencia entre un popular1, isto é, adulador e voluble, e outro constante, rigoroso e serio.

96. íCon cantos engados Gaio Papirio hai pouco trataba de influír nos oídos da asemblea do pobo ó presenta-la lei sobre a reelección dos tribunos da plebe1! Nós fixémo-la oposición; pero non vou falar de min, fareino con máis gusto de Escipión. ¡Canta dignidade, deuses inmortais, canta grandeza no seu discurso! Seríache fácil consideralo o guía do pobo romano, non un secuaz máis2. Pero estivestes presentes, e o seu discurso anda nas mans de todos. E así, unha lei popular foi refugada polo sufraxio do pobo. E, voltando a min, lembrades, durante o consulado de Quinto Máximo, irmán de Escipión, e de Lucio Mancino, que democrática parecía a lei de Gaio Licinio Craso sobre os sacerdotes3! Pois tratábase de pasar a mans do pobo a elección dos membros dos colexios sacerdotais; e foi tamén o primeiro en establece-lo uso de falar ó pobo volto cara ó foro. Sen embargo, o respeto polos deuses inmortais, defendido por min, vencía doadamente o discurso demagogo daquel. E isto sucedeu sendo eu pretor4, cinco anos antes de que fose elixido cónsul; así que aquela causa foi defendida máis polo seu valor que polo meu prestixio.

XXVI,97. E se na escena, isto é, nunha asemblea popular, onde existe moito terreo para as ficcións e mailas aparencias, con todo triunfa a verdade con tal de descubrila e poñela en evidencia, ¿que sucederá na amistade, que depende totalmente da verdade? Nela, se non ves, coma quen di, aberto o corazón do amigo e non lle amosas igualmente o teu, non terás ningunha confianza nin certeza, nin sequera poderás amar ou ser amado, porque non sabe-lo sincero que é este sentimento. Non obstante, esa adulación, aínda sendo perniciosa, sen embargo non pode danar a ninguén agás a aquel que a acepta e que se comprace nela. Así sucede que presta oído especialmente ós aduladores a persoa que se adula a si mesma e que se deleita dun xeito particular nela mesma.

98. Certamente a virtude ámase a si mesma; pois coñécese moi ben e sabe o digna de amor que é. Mais eu non falo da virtude senón da aparencia de virtude. Porque moitos non queren tanto ser posuidores devirtude como aparentalo. A estes agrádalle-la adulación; cando se lles dirixe unha conversa finxida para a súa compracencia, coidan que ese discurso van é o recoñecemento dos seus méritos. Polo tanto, non existe esta amistade cando un non quere oí-la verdade e o outro está disposto a mentir. E non nos parecería enxeñosa a adulación dos parásitos nas comedias se non houbese soldados fanfarróns.

"¿De verdade que Tais me manda moitas gracias?"

Abondaría con responder: "Moitas"; pero di: "Infinitas"1. O adulador sempre esaxera aquilo que a persoa que se trata de cumprimentar quere que sexa grande.

99. Polo tanto, aínda que esa falsa adulación teña valor entre os que a alentan e procuran, sen embargo tamén deben estar avisados os homes máis serios e sensatos para que teñan tino de non se deixaren atrapar por unha habelenciosa adulación. Pois a quen adula abertamente recoñéceo calquera que non sexa parvo; cómpre coidarse moito de que o arteiro e acochado se insinúe; e non se recoñece facilmente, xa que a miúdo adula mesmo contradicindo e gaba finxindo que discute, e finalmente réndese e déixase vencer, con tal de que pareza que tivo máis vista aquel que foi burlado. ¿E que hai máis vergonzoso que ser burlado? Cómpre coidarse moito de que isto non suceda.

"íQue magnificamente te burlaches e riches de min hoxe,

máis que de tódolos vellos chochos de comedia!1

100. Si, tamén nas comedias o personaxe máis parvo é o dos vellos imprevisores e crédulos. Pero, non sei como, das amistades dos homes perfectos, é dicir, dos sabios (refírome á sabedoría que lle parece tocar ó home), o meu discurso foi dar ás amistades comúns. Polo tanto, volvamos ó tema do principio e tentemos poñerlle remate dunha vez.

XXVII. A virtude, a virtude digo, Gaio Fannio e ti, Quinto Mucio, non só une as amistades, tamén as mantén. Pois nela está a harmonía das cousas, nela a estabilidade, nela a constancia. Cando aparece a virtude e amosa a súa luz, ó ver e recoñecer esa mesma luz noutra persoa, encamíñase cara a ela e, a xeito de intercambio, recibe a que hai no outro. Desta correspondencia acéndese o amor ou, o que é o mesmo, a amistade, pois ámbalas dúas palabras derivan de amar; e amar non é outra cousa que querer a quen amas, sen ningún interese, sen procurar ningún proveito: e sen embargo este xermola de seu da amistade aínda que ti non o busques.

101. Con este afecto amei eu na miña mocidade a aqueles anciáns ilustres: Lucio Paulo, Marco Catón, Gaio Galo, Publio Nasica e Tiberio Graco, sogro do meu amigo Escipión, e este amor reloce máis entre os da mesma idade, como por exemplo entre min e Escipión, Lucio Furio, Publio Rupilio, Espurio Mummio. E tamén os maiores atopamos descanso no afecto dos mozos, coma no voso, coma no de Quinto Tuberón; de xeito particular eu comprázome moito coa amistade dos adolescentes Publio Rutilio e Aulo Virxinio. E xa que a condición da vida e da nosa natureza está de tal xeito establecida para que suceda outra xeración, a maior aspiración dunha persoa debe ser poder chegar, por así dicir, á meta cos seus coevos, con eses mesmos cos que partiches, coma quen di, da grella de saída.

102. Mais, como as cousas humanas son fráxiles e caducas, cómpre buscar sempre a quen amar e por quen sexamos amados; pois se suprimímo-lo amor e mailo cariño, desaparece da vida todo o seu pracer. Para min, certamente, Escipión, aínda que foi arrebatado inesperadamente, sen embargo vive e sempre vivirá; pois daquel home amei a virtude, que non desapareceu; e non se me presenta ante os ollos só a min, que sempre a tiven ó alcance das mans, senón que será brillante e insigne tamén para os vindeiros. Nunca concibirá no seu ánimo nin na súa esperanza altos ideais ninguén que non pense ter como modelo o recordo e a imaxe del.

103. Certamente, de tódolos bens que me concedeu xa a fortuna xa a natureza, non teño ningún que poida comparar coa amistade de Escipión. Nela atopei acordo sobre a política, nela consello sobre os problemas particulares, nela un descanso cheo de pracer. Nunca o ofendín no máis mínimo, polo menos que eu me decatase; nada oín del que eu mesmo non quixese; unha era a nosa casa, idéntica a nosa comida, e esta en común; e non só a vida en campaña, tamén compartímo-las viaxes e as estancias no campo.

104. ¿E que vou dicir das nosas afeccións por coñecer ou aprender sempre algo? Nelas consumimos todo o tempo libre, arredados das miradas da xente. Se a lembranza e a memoria destas cousas morrese xuntamente con el, de ningún xeito podería soporta-la saudade dun home moi íntimo e moi amigo. Mais aquelas vivencias non desapareceron, senón que son alimentadas e medran máis co meu pensamento e o meu recordo; e, aínda que fose totalmente privado delas, a idade mesma apórtame un gran consolo, pois non podo permanecer nesta saudade durante moito tempo. Pero tódalas dores curtas deben ser tolerables, aínda que sexan grandes.

Velaquí o que tiña que dicir sobre a amistade. E a vós aconséllovos que poñades nun lugar destacado a virtude, sen a cal non pode existi-la amistade, de xeito que, exceptuando aquela, pensedes que nada é máis aprezable cá amistade.

(NOTAS A TRADUCCION)

A amistade

1 (1). Vestidura que poñían os mozos romanos ó cumpriren os 17 anos (cfr. nota De sen. 4 (2), páx. ) no transcurso dunha cerimonia celebrada no foro e presidida polo pretor, o xuíz daquel tempo, os pais e outros familiares. Ata entón usaban a toga praetexta. A partir deste momento os mozos que pensaban exercer de avogados soían ir xunto a algún destacado personaxe que os iniciase na oratoria.

2 (1). Tamén chamada exedra, unha especie de sala de estar, de forma semicircular e os asentos pegados á parede.

3 (1). Publio Cornelio Escipión Emiliano. V. Introd., páx. .

4 (1). Cato Maior de senectute. V. Introd., páx. .

(2). V. Introd., páx. .

6 (1). Cfr. nota De sen. 5 (1), páx. .

7 (1). Os antigos nunca se puxeron de acordo sobre a lista dos "Sete sabios de Grecia", que designaba a algúns filósofos e políticos do séc. VI a.X. A máis difundida era a composta por: Bías de Priene, Quilón de Esparta, Pítaco de Mitilene, Solón de Atenas, Tales de Mileto, Periandro de Corinto e Cleóbulo de Lindos.

(2). Sócrates. Cfr. De sen. XXI,78 e nota (3), páx. .

(3). Os romanos contaban os días tomando como referencia tres datas fixas en cada mes: as kalendas (o día 1), as nonas (o día 5; o 7 nos meses de marzo, maio, xullo e outubro), e os idus (o día 13 ou 15, segundo as nonas fosen o 5 ou o 7).

8 (1). Era costume do colexio dos augures reunírense nas nonas de cada mes. Non era tan importante un lugar determinado para a reunión.

9 (1). Marco Porcio Catón Liciniano. V. Ind. de personaxes e nota De sen. 68 (1), páx. .

(2). Paulo Emilio Macedónico, pai de Escipión Emiliano, e vencedor de Perseo en Pidna o 22 de xuño do 168, perdera dous fillos precisamente por estas datas. V. nota De sen. 68 (2), páx. .

(3). Gaio Sulpicio Galo, amigo de Paulo Emilio, tamén participou con el na guerra contra Perseo. Cfr. De rep. I,15,23.

10 (1). V. nota 7 (2), páx. .

11 (1). Escipión foi elixido cónsul por primeira vez no ano 147, cando tiña 38 anos, e polo tanto antes de tempo, xa que a Lex Villia annalis do ano 180 establecía como idade mínima para ser edil 37 anos, pretor 40, e cónsul 43.

(2). Escipión foi cónsul por segunda vez no ano 134, e enviado a Numancia, que por fin puido ser sometida ó ano seguinte.

(3). Cartago (ano 146) e Numancia (133).

(4). Escipión cedera parte da súa fortuna a súa nai Papiria, divorciada xa de seu pai, e á morte desta permitiu que a herdanza pasase ás súas irmás.

(5). Cfr. De sen. IX-XI.

12 (1). V. Introd., páx. .

(2). Despois da morte as almas ían ós Infernos, lugar subterráneo. Soamente en casos moi especiais podían subir onda os deuses superiores.

13 (1). Os epicúreos, que negaban a inmortalidade da alma, comezaron a traer as súas teorías a Roma a mediados do séc. II a.X. Sobre este mesmo tema, cfr. De sen. XXI.

(2). Os pitagóricos. Cfr. De sen. XXI,78.

(3). V. nota 7 (2), páx. .

14 (1). Alusión ó De republica de Cicerón (v. Introd., páx. ), no que efectivamente interveñen os personaxes aquí mencionados.

(2). O coñecido "Soño de Escipión", que formaba parte do libro VI e derradeiro do De republica, e que se conservou enteiro.

(3). Cfr. De sen. XX,80.

15 (1). Teseo-Perítoo, Aquiles-Patroclo, Orestes-Pílades, Damón-Pitias.

17 (1). Alusión ós sofistas. Cfr. De fin. II,1,1.

18 (1). Os estoicos, que pensaban un ideal de sabedoría ó que ningún mortal chegara nunca: só Sócrates se acercara.

19 (1). Cfr. De sen. II,5. Niso consiste o sumo ben (cfr. De fin. III,4,12).

20 (1). … a solución académica, a de Cicerón.

22 (1). A expresión vita vitalis tomouna Ennio doutra grega, bíos biotós, moi frecuente en Platón.

24 (1). Empédocles (séc. V a.X.). O seu poema Sobre a natureza desenrolaba a teoría dos catro elementos (aire, terra, lume e auga) que conforman o universo: o "amor" entre estes elementos é a orixe dos seres vivos; o "odio", pola contra, supón a súa destrucción.

(2). O rei Toas, que gobernaba na península de Táuride (Crimea). A traxedia aludida é Orestes escravo.

25 (1). Outra alusión ó De republica (cfr. IV,14). Curioso o erro de Cicerón ó dicir que Fannio non estaba presente, sendo un dos interlocutores do diálogo, e que lembra perfectamente na carta Ad Q. fratrem III,5. Tampouco o cita en IV,14.

(2). Filón, no libro III do De rep., hoxe perdido, defendía a tese de Carnéades, filósofo grego do séc. II a.X., que subordinaba a xustiza ó interese da comunidade. Lelio refutaba de seguido esta teoría.

29 (1). A mesma idea aparece en Platón, Banquete XXXIII.

30 (1). Cfr. nota De sen. 8 (2), páx. .

32 (1). Os epicúreos.

33 (1). Vestido cunha cenefa bordada en cor púrpura que levaban os nenos romanos ata os 17 anos, cando cambiaban pola toga viril (cfr. nota 1 (1), páx...). A toga praetexta tamén a levaban os maxistrados e sacerdotes.

34 (1). Adulescentiam. Cfr. nota De sen. 4 (2), páx. .

37 (1). Cfr. nota De sen. 8 (2), páx. .

39 (1). V. Papo Emilio en Ind. de personaxes.

41 (1). Publio Cornelio Escipión Nasica Serapio. V. Ind. de personaxes.

(2). Aínda que Gaio Graco tardará seis anos en ser tribuno da plebe (123), dáda-las circunstancias, era previsible que tarde ou cedo isto sucedería.

(3). Ata o ano 139 as votacións eran públicas e a viva voz. Catro leges tabellariae (cfr. De leg. III,16) introduciron o voto secreto, escrito nunhas "taboíñas". Aquí alúdense as dos tribunos Quinto Gabinio, do ano 139, que atinxía ó voto nas asembleas populares, e Lucio Casio (137), referida ós xuízos do pobo. Non debe estrañar que un aristócrata republicano coma Cicerón lamente estas reformas, xa que así non podían controla-los votos dos seus clientes.

42 (1). Ningún dos dous suicidios é seguro. O propio Cicerón ponos en dúbida en Brutus XI,42-43.

43 (1). Cicerón está pensando sen dúbida na "actual" dictadura de César.

46 (1). VII,26 e IX,29.

48 (1). Os estoicos.

59 (1). Cfr. Aristóteles, Ret. II,13, e Sófocles, Aiax, 687.

(2). Aulo Xelio (Noct. Att. I,3,30) atribúella a Quilón de Esparta, tamén un dos sete. V. nota 7 (1), páx. .

64 (1). Verso dunha traxedia perdida de Ennio. En realidade é a traducción doutro de Eurípides (Hécuba, 1202).

67 (1). Medida de capacidade equivalente a uns 9 litros.

70 (1). Por exemplo, Rómulo e Remo, Ciro o Vello, etc.

75 (1). Trátase doutra traxedia perdida de Ennio, Neoptolemo. Un oráculo dixera que era preciso que Neoptolemo fose a Troia, para que esta puidese ser tomada. Ulises foi o encargado de levalo, a pesar da oposición do seu avó, Licomedes.

85 (1). Cfr. XVII,62 e XIX,67.

(2) Actum ne agas: "Non tentes cambia-lo que esta feito".

89 (1). Terencio. V. Ind. de personaxes.

(2) Andria, 68.

93 (1). Eunuco, 21.

(2). … o parásito da comedia O eunuco, un personaxe tópico na comedia antiga.

95 (1). Ton despectivo de Lelio, ou de Cicerón, aristócratas eles, cara ó partido popular.

96 (1). A lei propuña que os tribunos da plebe puidesen ser reelixidos para o ano seguinte, cando ata entón era preciso un intervalo de 10 anos.

(2) Outra alusión ós "populares, aduladores e volubles" (v. cap. anterior). A oposición "guía, non secuaz", referida aquí a Escipión, xa aparece en XI,37 referida a Tiberio Graco, claro que, no primeiro caso, trátase dun "guía do pobo romano", e no segundo, dun "guía daquel fanatismo".

(3). V. en Ind. de personaxes Licinio Craso, Gaio.

(4). Ano 145.

98 (1). Terencio, Eunuco, 391-2.

99 (1). Versos dunha comedia perdida de Estacio, Epiclerus. V. De sen. XI,36 e nota (1), páx. .