SOCIOLOGIJA - univerzitetpim.comuniverzitetpim.com/wp-content/uploads/2016/11/Sociologija-pdf.pdf · PREDGOVOR Rukopis osnovnog univerzitetskog udžbenika SOCIOLOGIJA pripremljen

dr Snežana Pantelić - Vujanić

dr Marija Čukanović - Karavidić

SOCIOLOGIJA

Banja Luka, 2014

Untitled-1.indd 1 3/24/2014 6:57:15 PM

ISBN 978-99938-25-95-1

© Zabranjeno fotokopiranje, preštampavanje i drugi oblici umnožavanja ove knjige. Sva prava zadržava izdavač.

dr Snežana Pantelić - Vujanićdr Marija Čukanović - Karavidić

S O C I O L O G I J A

Recenzenti:Dr Dragan Koković

Dr Slobodan Vuksanović

Izdavač:Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka

Za izdavača:Ilija Džombić, direktor

Dizajn korica:Jelena Mladenović

Štampa:”Point štamparija” Banja Luka

Tiraž: 300 komada

Banja Luka, mart 2014. godine

Untitled-1.indd 2 3/24/2014 6:57:15 PM

PREDGOVOR

Rukopis osnovnog univerzitetskog udžbenika SOCIOLOGIJA pripremljen je u skladu sa kurikulumom osnovnih akademskih studija Univerziteta za poslovni inženjering i menadžment u Banja Luci. Udžbenik je koncipiran u skladu sa Evropskim sistemom prenosa i akumulacije bodova i interaktivnim načinom nastave. Tekst rukopisa podeljen je na četrnaest glava predavanja. Rukopis se bazira na odabranom enciklopedijskom znanju, zasnovanom na savremenim sociološkimo drednicama, a uz konsultovanu savremenu sociološku građu.

Rukopis ovog osnovnog udžbenika je peta skraćena i izmenjena verzija osnovnog udžbenika SAVREMENA SOCIOLOGIJA Saobraćajnog fakulteta Univerziteta u Beogradu (2005.).

Banja Luka, mart 2014. godine Autori

“Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujem da sam ja autor ovog rada te sam upoznata da sam, ukoliko se utvrdi da je rad plagijat, odgovorna za štetu pričinjenu Univerzitetu za poslovni inženjering i menadžment, kao i autoru originalnog rada.”

Untitled-1.indd 3 3/24/2014 6:57:16 PM

Predgovor

Sadržaj PRVI BLOK TEORIJSKO-METODOLOŠKI UVOD...............................................................................................................1.1. Zašto učiti sociologiju...................................................................................................................................1.2. Uvod.............................................................................................................................................................. 1.3. Naučna saznanja i principi............................................................................................................................ 1.4. Naučna saznanja......................................................................................................................................... 1.5. Pojam nauke..................................................................................................................................................1.6. Prirodne i društvene nauke............................................................................................................................1.7. Društvene nauke...........................................................................................................................................1.8. Predmet sociologije.....................................................................................................................................1.9. Metod i metodologija..................................................................................................................................1.10. Istraživačke metode.....................................................................................................................................1.11. Uzorak istraživanja.....................................................................................................................................1.12. Naučno objašnjenje, zakoni i teorije...........................................................................................................1.13. Sociologija i druge društvene nauke........................................................................................................... 1.14. Sociološke discipline.................................................................................................................................. DRUGI BLOK ISTORIJAT SOCIOLOŠKE MISLI....................................................................................................................2.1. Drevne istočne civilizacije........................................................................................................................... 2.2. Antička Grčka............................................................................................................................................... 2.3. Srednjovekovna misao................................................................................................................................. 2.4. Humanizam i renesnsa.................................................................................................................................2.5. Novovekovna misao..................................................................................................................................... 2.6. Konstituisanje sociologije............................................................................................................................ 2.7. Osnivači........................................................................................................................................................ TREĆI BLOK SOCIOLOŠKI PRAVCI......................................................................................................................................3.1. Sociološki pravci i škole..............................................................................................................................3.2. Građanska sociologija.................................................................................................................................. 3.2.1. Pozitivizam........................................................................................................................................ 3.2.2. Mehanicizam i matematizam............................................................................................................. 3.2.3. Geografske škole............................................................................................................................... 3.2.4. Biologizam........................................................................................................................................ 3.2.5. Maltuzijanska teorija......................................................................................................................... 3.2.6. Teorije o spoljnim sukobima............................................................................................................. 3.2.7. Psihologizam..................................................................................................................................... 3.2.8. Instiktivisticka škola.......................................................................................................................... 3.2.9. Sociometrijska teorija........................................................................................................................ 3.2.10. Interakcionalizam - bihejviorizam.................................................................................................. 3.2.11. Teorije masa..................................................................................................................................... 3.2.12. Funkcionalizam............................................................................................................................... 3.2.13. Fenomenalizam i strukturalizam..................................................................................................... 3.3. Marksistička sociologija............................................................................................................................... 3.3.1. Marksizam........................................................................................................................................ 3.3.2. Kritička teorija društva....................................................................................................................3.4. Informatička sociologija.............................................................................................................................. 3.4.1. Teorija umreženog društva...............................................................................................................ČETVRTI BLOK SASTAV DRUŠTVA...........................................................................................................................................4.1. Društvo - pojam............................................................................................................................................4.2. Društvena pojava..........................................................................................................................................4.3. Društveni odnosi...........................................................................................................................................

1223478

1011141720212224

2930323739414748

575858586061626566697072737577818383868889

93949596

Untitled-1.indd 4 3/24/2014 6:57:16 PM

4.4. Sastav društva............................................................................................................................................... 4.4.1. Društvena osnova i nadgradnja................................................................................................................. 4.4.2. Društvena statika i dinamika..................................................................................................................... 4.4.3. Morfologija i fiziologija............................................................................................................................ 6.4.4. Struktura i stratifikacija............................................................................................................................. PETI BLOK DRUŠTVO I LIČNOST.....................................................................................................................................5.1. Društvo i priroda......................................................................................................................................... 5.2. Društvo i ličnost.......................................................................................................................................... 5.3. Ličnost........................................................................................................................................................ 5.4. Socijalizacija...............................................................................................................................................5.5. Vaspitanje................................................................................................................................................... 5.6. Obrazovanje................................................................................................................................................ 5.7. Sloboda ličnosti.......................................................................................................................................... ŠESTI BLOK DRUŠTVO - RAD.............................................................................................................................................6.1. Definisanje rada..........................................................................................................................................6.2. Društvene potrebe....................................................................................................................................... 6.3. Podela rada................................................................................................................................................. 6.4. Svojina........................................................................................................................................................ 6.5. Otuđenje...................................................................................................................................................... SEDMI BLOK STRUKTURA DRUŠTVA................................................................................................................................7.1. Društvene grupe - osnovna obeležja.......................................................................................................... 7.2. Karakteristike i funkcije društvenih grupa.................................................................................................. 7.3. Klasifikacija društvenih grupa.................................................................................................................... 7.4. Referentne grupe......................................................................................................................................... 7.4.1. Porodica.............................................................................................................................................. 7.4..1.1. Feministički pristup............................................................................................................................. 7.4.1.2. Oblici porodice....................................................................................................................................7.4.1.3. Funkcije i karakteristike porodice........................................................................................................ 7.4.1.4. Brak......................................................................................................................................................7.4.2. Generacijske grupe................................................................................................................................... 7.4.2. Generacijske grupe............................................................................................................................7.5. Interesne grupe............................................................................................................................................ 7.5.1. Lobi.................................................................................................................................................... 7.5.2. Male društvene grupe........................................................................................................................ 7.5.3. Klike.................................................................................................................................................. 7.6. Društvene klase.......................................................................................................................................... 7.7. Cyber grupe................................................................................................................................................ OSMI BLOK SOCIJALNA STRATIFIKACIJA.....................................................................................................................8.1. Socijalna stratifikacija................................................................................................................................ 8.1.1. Oblici stratifikacije.............................................................................................................................. 8.1.2. Kriterijumi i tipovi stratifikacije......................................................................................................... 8.1.3. Savremeni oblici stratifikacije............................................................................................................ 8.2. Socijalna mobilnost..................................................................................................................................... 8.2.1. Faktori socijalne mobilnosti................................................................................................................ 8.3. Socijalna kontrola....................................................................................................................................... 8.3.1. Socijalna devijantnost......................................................................................................................... DEVETI BLOK JEDNAKOST I NEJEDNAKOST.....................................................................................................................9.1. Društvena jednakost.................................................................................................................................... 9.2. Društvena nejednakost................................................................................................................................ 9.3. Društvena integracija.................................................................................................................................. 9.4. Društvena hijerarhija...................................................................................................................................

9797999999

101102102103104106107109

111112113114116117

121122123125126127128129131133134134136138138140140142

145146146148150153155156156

159160160162162

Untitled-1.indd 5 3/24/2014 6:57:16 PM

9.5. Društvena distanca......................................................................................................................................9.6. Sloj, položaj, uloga i ugled......................................................................................................................... 9.7. Zanimanja i profesije..................................................................................................................................

DESETI BLOK ELITA I MASA.................................................................................................................................................

10.1. Društvena elita.......................................................................................................................................... 10.1.1.Elita moći.......................................................................................................................................10.2. Vlast - autoritet - moć............................................................................................................................... 10.2.1. Vođa.............................................................................................................................................. 10.3. Tajna društva............................................................................................................................................. 10.4. Inteligencija.............................................................................................................................................. 10.5. Masa - gomila........................................................................................................................................... 10.6. Vladajući slojevi...................................................................................................................................... 10.7. Srednji slojevi.......................................................................................................................................... 10.8. Elita i masa.............................................................................................................................................. JEDANAESTI BLOK SOCIJALNE ZAJEDNICE...............................................................................................................................11.1. Društvene zajednice.................................................................................................................................. 11.1. Etničke zajednice...................................................................................................................................... 11.1.1. Narod.............................................................................................................................................. 11.1.2. Nacija.............................................................................................................................................. 11.2. Lokalne zajednice..................................................................................................................................... 11.2.1. Naselja............................................................................................................................................ 11.2.1.1. Seoska naselja.............................................................................................................................. 11.2.1.2. Gradska naselja............................................................................................................................ 11.2.1.2.1. Socijalna ekologija savremenih naselja..........................................................................................

DVANAESTI BLOK DRŽAVA-PRAVO-POLITIKA.........................................................................................................................12.1. Država...................................................................................................................................................... 12.1.1. Teorije o nastanku države............................................................................................................... 12.1.2. Funkcije države.............................................................................................................................. 12.1.3. Državni oblici................................................................................................................................. 12.1.3.1. Savremeni oblici državnosti...............................................................................................................12.1.3.2. Oblici državnosti - podela vlasti......................................................................................................... 12.1.3.2.1. Parlamentarizam.............................................................................................................................. 12.1.3.2.2. Predsednički sistem......................................................................................................................... 12.1.3.2.3. Skupštinski sistem........................................................................................................................... 12.2. Pravo i pravni poredak............................................................................................................................ 12.3. Slobode i prava čoveka........................................................................................................................... 12.4. Građanin kao subjet................................................................................................................................ 12.5. Demokratija............................................................................................................................................ 12.6. Pravna država.......................................................................................................................................... 12.7. Civilno društvo....................................................................................................................................... 12.8. Otvoreno društvo.................................................................................................................................... 12.9. Država blagostanja.................................................................................................................................. 12.10. Treći sektor - NGO................................................................................................................................12.11. Politika...................................................................................................................................................12.2. Političke partije........................................................................................................................................ 12.2.1. Struktura političkih partija............................................................................................................ 12.2.2. Funkcije političkih partija............................................................................................................. 12.2.3. Klasifikacija političkih partija....................................................................................................... 12.13. Društvena desnica i levica...................................................................................................................... 12.14. Novi alternativni pokreti.........................................................................................................................

164165167

169

170171172173174177179181183185

189190190190193193193195196199

203203204206207208210210211211211213214216219220224225225229231233234235236238

Untitled-1.indd 6 3/24/2014 6:57:17 PM

12.15. Birokratija............................................................................................................................................... 12.15.1. Nastanak birokratije................................................................................................................... 12.15.2. Obeležja birokratije.................................................................................................................... 12.6. Tehnokratija.............................................................................................................................................. 12.7. Meritokratija ............................................................................................................................................

TRINAESTI BLOK KULTURA-TRADICIJA-RELIGIJA...............................................................................................................13.1. Civilizacija............................................................................................................................................... 13.2. Kultura..................................................................................................................................................... 13.2.1. Masovna kultura ............................................................................................................................ 13.2.2. Politička kultura.............................................................................................................................13.3. Tradicija................................................................................................................................................... 13.4. Običaj....................................................................................................................................................... 13.5. Moral........................................................................................................................................................ 13.6. Umetnost.................................................................................................................................................. 13.7. Religija..................................................................................................................................................... 13.7.1. Svetske religije...................................................................................................................................... 13.7.1.1. Hrišćanstvo......................................................................................................................................... 13.7.1.1.1. Katolicizam.................................................................................................................................. 13.7.1.1.2. Pravoslavlje.................................................................................................................................. 13.7.1.1.3. Protestantizam.............................................................................................................................. 13.7.1.2. Islam.................................................................................................................................................. 13.7.1.3. Budizam............................................................................................................................................. 13.7.1.4. Judaizam............................................................................................................................................. 13.7.2. Sekularizacija........................................................................................................................................ 13.7.3. Verske sekte........................................................................................................................................... 13.7.3.1. Jehovini svedoci.................................................................................................................... 13.7.3.2. Satanističke sekte.................................................................................................................. 13.7.3.3. Saentološka crkva................................................................................................................. 13.7.3.4. Rezime..................................................................................................................................

ČETRNAESTI BLOK TIPOLOGIJA GLOBALNIH DRUŠTAVA......................................................................................................14.1. Tradicionalna periodizacija...................................................................................................................... 14.1.1. Prvobitna zajednica........................................................................................................................ 14.1.2. Robovlasništvo.............................................................................................................................. 14.1.3. Feudalizam..................................................................................................................................... 14.1.4. Kapitalizam.................................................................................................................................... 14.1.5. Komunizam.................................................................................................................................... 14.2. Savremena periodizacija.......................................................................................................................... 14.2.1. Predindustrijsko društvo................................................................................................................ 14.2.2. Industrijska revolucija................................................................................................................... 14.2.3. Industrijsko društvo....................................................................................................................... 14.1.4. Naučno-tehnološka revolucija....................................................................................................... 14.2.5. Post-industrijsko društvo............................................................................................................... 14.3. Globalizacija ............................................................................................................................................ 14.3.1. Redefinisanje shvatanja suvereniteta.............................................................................................. 14.3.2. Vestfalski model............................................................................................................................. 14.3.3. Sistem Ujedinjenih nacija.............................................................................................................. 14.3.4. Globalizacija - redefinisanje suvereniteta......................................................................................14.4. Društvene vrednosti................................................................................................................................. Literatura........................................................................................................................................................... Registar pojmova............................................................................................................................................... Beleška o koatorima..........................................................................................................................................

239240244244244

247248249251252253254255256257259260261262263264265267268270273274275275

279280280282282283285286287288289290294295295296296297301305311315

Untitled-1.indd 7 3/24/2014 6:57:17 PM

1

PRVA GLAVA

TEORIJSKI I METODOLOŠKI UVOD

Untitled-1.indd 1 3/24/2014 6:57:18 PM

2

1.1. ZAŠTO UČITI SOCIOLOGIJU?

“Sociologija se tiče našeg sopstvenog života i ponašanja, a proučavati sebe je najsloženiji i najteži pokušaj koji možemo napraviti.”1

Sociologija nam omogućava “samoprosvećenost – bolje razumevanje našeg “ja”. Što više znamo zašto postupamo na način na koji to radimo, i o sveukupnom delovanju društva u kome živimo, utoliko ćemo pre biti u stanju da utičemo na našu sopstvenu budućnost.”2 Savremenu civilizaciju, kojoj

pripadamo i za koju smo odgovorni pojedinačno i grupno, određuju: tehničko tehnološko-informatička revolucija i globalizacija.

Tehničko-tehnološko-informatički temelji savremene civilizacije pružaju brojne pozitivne efekte: od opšteg podizanja materijalnog standarda do raznovrsnih manifestacija poboljšanja kvaliteta i komfora života.

Da li smo zadovoljni kvalitetom i komforom svog života?Negativni efekti, koji su globalno potencijalni a na nižim nivoima realni, mogu se

prevladati razvijanjem kritičke svesti o društvenom progresu i regresu, korisnom i beskorisnom, humanom i nehumanom. Ova svest je posebno potrebna kod svih aktera globalizacije i tehnološkog progresa, stvaralaca moćnih energija - sredstava i njihovih konzumenata, nosilaca globalističkog poduhvata i većinskog dela svetskog društva.

Da li smo aktivni ili pasivni akteri tog procesa?Da li ćemo biti subjekti ili objekti tih efekata?Za opstanak čovečanstva na humanističkim osnovama, neophodno je sociološko

promišljanje o vrednosnim i sadržajnim pokazateljema našeg okruženja. Bez te fundamentalne, teorijske osnove, mi smo neslobodna bića, koja nemaju spososbnost da razvijaju kritičko mišljenje o sebi, svom mestu i ulozi u tehno-civilizaciji, da se oslobodi neizvesnosti i raznovrsnih fobija.

Da li razmišljamo o našoj ličnoj civilizacijskoj odgovornosti?Kurs savremene sociologije treba da omogući teorijsku osnovu za kritičko promišljanje

i praktično delovanje svakog građanina, posebno akademskog, o brojnim i složenim civilizacijskim pitanjima, kao što su:• osnovna obeležja savremene civilizacije, posebno nauke, tehnike i novih informacionih

tehnologija;

• moderne sociološke teorije, koje sadrže kritička i upotrebljiva saznanja o savremenom društvu, kao i prevaziđene teorije o društvu i njihov civilizacijski doprinos;

•

1 Giddens E., SOCIOLOGIJA, Ekonomski fakultet, Beograd, 2001, str. 23.2 Ibid., str. 23.

Untitled-1.indd 2 3/24/2014 6:57:18 PM

3

• globalizaciju i stvaranje Svetskog društva na osnovama stvarne nejednakosti i pluralizma različitih civilizacija, ali i globalne društvene promene i nove socijalne aktere, koji će u budućoj istoriji ljudskog društva spojiti nužnost i slobodu ljudske akcije, pa će se relacija društva i ličnosti promišljati na novim vrednosnim osnovama;

• uspon zapadnog kapitalističkog društva, dezintegraciju realnog socijalizma i dramatičan razvoj “Trećeg sveta”, kao sociološke pokazatelje civilizacijskih odrednica globalnog društva;

• nove informaciono-tehnološke baze, koje uslovljavaju novi tip ekonomije i socijalne promene globalnog svetskog društva, kroz veliku seobu radne snage iz primarnog i sekundarnog sektora u sektor usluga i transformaciju nacionalne elite moći u svetsku piramidu moći;

• klasnu podeljenost Sveta i slojnu podeljenost partikularnih društava u vidu novih srednjih slojeva i grupisanja na bitno drugačijim ekonomskim osnovama nacionalnog i nadnacionalnog karaktera;

• prevazilaženje nacionalnih država, nacija i lokalnih politika u nadnacionalne institucije svetskog pluralističkog društva;

• naučnotehničko-tehnološki potencijal, koji se na svetskom planu prezentira kao vojni potencijal i kao naučnotehnološka kolonizacija nerazvijenog dela sveta, “formiranje” nadnacionalnog suvereniteta i dominantan uticaj vodećih struktura Severne Amerike, Zapadne Evrope i Dalekog istoka;

• nove socijalne pretpostavke svetske demokratije, koju formulišu globalni pokreti i organ-izacije, slabljenje uticaja nacionalnih institucija i promovisanje istaknutih nadnacionalnih ličnosti u lidere svetskog društva u nastajanju;

• obrazovanje i vaspitanje izvan nacionalnih, prostornih, vremenskih i drugih ograda u pravcu globalne multimedijalne socijalizacije;

• opstanak tradicionalnog društva u eksploziji efekata savremenih informaciono-komunikacionih tehnologija i rađanju umreženog “online” društva – Interneta;

• ljudsku potrebu za “ružičastim vizijama” budućnosti.

Sociološka znanja omogućavaju nam da prepoznamo sebe zbog nas samih i drugih ljudi u našem okruženju, jer: „Zadovoljstvo koje osećamo pri stupanju u vezu sa drugima ... potiče iz čovekove fundamentalne želje za priznanjem... Svako ljudsko biće nastoji da drugi ljudi priznaju njegov dignitet (to jest, da procene njegovu stvarnu vrednost). Ovo nas-tojanje je toliko duboko i fundamentalno da predstavlja jedan od glavnih pokretača čitavog istorijskog procesa. U modernim vremenima ova borba pomerila se sa vojnog na ekonomsko polje, gde je proizvodila društveno korisne efekte stvaranja, a ne rasipanja bogatstva. Rad i novac mnogo su važniji kao izvori identiteta, statusa i dostojanstva, bez obzira na to da li ih neko ulaže da bi stvorio multinacionalno medijsko carstvo ili da bi postao nadzornik. Ovaj tip priznanja ne može stvoriti izolovan pojedinac; on se može ostvariti jedino u društvenom kontekstu.“3

3 Fukujama F., SUDAR KULTURA, Societas, ZUNS, Beograd, 1997, str. 16.

Untitled-1.indd 3 3/24/2014 6:57:18 PM

4

1.2. UVOD

Prvobitne ljudske predstave o prirodi i društvu imale su mističan karakter. Nalazeći se na niskom, početnom stepenu razvoja, prvobitni čovek nije bio u stanju da otkriva uzročne veze u prirodi i društvu, da ih ispitu-je i objašnjava. Njegova shvatanja dugo su bila zasnovana na verovanju o uticajima tajanstvenih sila. To verovanje prvobitnog čoveka u tajanstvenost prirodnih pojava rezultuje iz:

1. njegove nemoći, materijalne neopremljenosti i nezaštićenosti; 2. primitivnosti tj. niskog nivoa društvene i individualne svesti..

Za prvobitnog čoveka gotovo sve je tajna, pa otuda njegove krive, mistične i nesistema-tizovane predstave o prirodi, živim bićima, duhovima, magijskim silama i dr.

Nauka nastaje u periodu zamene mističnog tumačenja prirodnih pojava uzročno-posledičnim tumačenjem. Prvobitna zajednica predstavlja period pripremanja ovog procesa, čija društvena realizacija počinje prelaskom na klasni poredak i izdvajanjem umnog od fizičkog rada.

Zauzevši vladajući položaj u društvu, robovlasnička elita je u stanju da se oslobodi fizičkog rada i da se zanima, i umnom, misaonom delatnošću da sistematizuje svoja saznanja i formira filozofski pogled na svet, kao novi poseban oblik društvene svesti, potiskujući na taj način prvobitna mistična shvatanja.

Nastanak filozofije obeležava početak naučnog saznanja. Kasnijim diferenciranjem formiraće se jedinstven sistem nauka podeljen na specijalizovane oblasti i grane4.

1.3. NAUČNA SAZNANJA I PRINCIPI

Naučno saznanje je nastajanje znanja o nekom delu stvarnosti uz pomoć naučnih metoda.

Na skali najvažnijih ljudskih vrednosti je istina - saznanje koje je relativno adekvatno objektivnoj stvarnosti.5 Spoznajom istine zadovoljava se čovekova potreba za saznanjem (saznajna vrednost is-tine). Osim toga, istina je i instrumentalna jer “istinito saznanje omogućava uspešno ljudsko delanje, čovekovu stvaralačku praksu, menjanje prirode i utvrđivanje odnosa sa drugim ljudima, dakle, ovla-davanje spoljašnjim svetom”6 (instrumentalna vrednost istine).

Naučna saznanja obezbeđuju viši stepen istinitosti od drugih, do sada poznatih oblika saznanja (zdravorazumsko, religijsko i dr), pa ih možemo odrediti kao istinita saznanja. Istinitim saznanjem označavamo ono saznanje o nekoj prirodnoj ili društvenoj pojavi koje u sebi sadrži istinite sudove. Kako istiniti sudovi sadrže celovitu istinu o jednoj pojavi, naučna istina je celovita istina o određenoj pojavi. Podrazumeva se da su naučne istine trajne. Mogućnost preispitivanja naučnih istina naučnim metodama razlikuje naučno od drugih oblika saznanja.

Naučni principi su osobine naučnog saznanja među kojima su: opštost, objektivnost, prover-ljivost, preciznost, sistematičnost, organizovanost i istinitost naučnog istraživanja.

4 Prema: Konevski T., OSNOVI NAUKE O DRUŠTVU I EKONOMIJE, Naučna knjiga, Beograd, 1973, str. 3-9.5 PečujlićMilić, METODOLOGIJA DRUŠTVENIH NAUKA, „Službeni list SFRJ”, Beograd, 1991, str. 7.6 Flere S., Marjanović M., UVOD U SOCIOLOGIJU, Naučna knjiga, Beograd, 1990, str. 3.

Untitled-1.indd 4 3/24/2014 6:57:19 PM

5

1.4. NENAUČNA SAZNANJANaučna saznanja treba razlikovati od drugih oblika saznanja, kao

što su: zdravorazumsko, religijsko, ideološko, filozofsko i umetničko saznanje.

a. Zdravorazumsko saznanje je gnoseološka7 tvorevina bazira-na na svakodnevnom iskustvu. Karakterističan oblik je laicizam. Zdravorazumsko saznanje proizilazi iz čovekove iskonske potrebe za

tumačenjem pojava, pre svega onih u ličnoj svakodnevnici. Najčešći oblik ovog saznanja su stereotipije kao kruta, subjektivna viđenja stvari u kojima dolazi do izražaja nastojanje da se pojedinac, odnosno grupa, kao nosilac mišljenja, prikaže u povoljnijem svetlu8. Izvor stereotipija je nemogućnost objektivnog analiziranja društvenih pojava. Sopstveni društveni položaj se racionalizuje i projektuje u stereotipije. Ukoliko je prihvaćen od većeg broja članova neke grupe, u pitanju su apriorne grupne stereotipije.9 Svaka stereotipija je neopravdana i pogrešna generalizacija.

Posebna vrsta stereotipija su predrasude, tj. predstave koje nisu zasnovane na stvarnom iskustvu. U pitanju su sudovi koji sadrže trajna predubeđenja o nekom delu stvarnosti, a najčešće o ljudima kao pripadnicima određenih grupa, pa se uobičajeno definišu kao neprijateljski stav prema određenoj grupi, rasi, narodu, naciji i dr, ili prema pojedincu – samo zato što je pripadnik neke grupe10. Predrasude uvek u sebi sadrže ličnu dimenziju prema kojoj se pozitivno ili negativno dimenzionišu drugi. Mogu biti aktivne i pasivne u zavisnosti od toga da li sadrže praktičnu delatnost (aktivne) ili ne (pasivne). Stereotipije nastaju zbog nedovoljnog poznavanja suštine pojava, odnosno nedostatka naučnog znanja, s jedne strane, i potrebe za tumačenjem i objašnjavanjem pojava, s druge strane.

Zdravorazumsko saznanje ne ispunjava nijedan kriterijum naučnog saznanja, osim iskustva, koje prožima svako naučno saznanje.

b. Religijsko saznanje zasniva se na verovanju u vančulni, natprirodni i objek-tivni entitet. Religiozna znanja prezentirana su u obliku kanona (crkveni zakoni), tj. skupa pravila ili principa koji imaju vrednost svetih spisa (npr. Stari i Novi zavet). Verska učenja nisu podložna verifikaciji (proveri). Osim toga isključena je i sumnja u istinitost ovih učenja. Suština ove vrste saznanja je u verovanju, a ne u proveri istinitosti. Istorija ljudskog društva pokazuje viševekovne etape dominiranja religioznog saznanja nad drugim oblicima saznanja. Nagli procvat nauke od perioda humanizma i renesanse beleži opadanje uticaja religioznih saznanja – sekularizacija. Za razliku od zdravorazumskog, religiozno i naučno saznanje sadrže sistematičnost, tj. izlažu svoje stavove u vidu zaokruženih sistema.11

7 Gnoseologija, nauka o saznanju; spoznajna teorijafilozofska disciplina koja ima za predmet istinitost spoznje i raspravlja o spoznajnim izvorima, kao i o mogućnostima, opsegu, pretpostavkama, granicama i objektivnoj vrednosti spoznaje, FILOZOFIJA, ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON.8 Flere S., Marjanović M., UVOD U SOCIOLOGIJU, Naučna knjiga, Beograd, 1990, str. 1.9 Sherif, 1069, prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 673.10 Olport G., Lafargue, prema: op. cit. str. 487.11 Flere S., Marjanović M., UVOD U SOCIOLOGIJU, Naučna knjiga, Beograd, 1990, str. 2.

Untitled-1.indd 5 3/24/2014 6:57:19 PM

6

c. Ideološko12 saznanje je zaokružena, sistematizovana slika o svetu kao celini i položaju čoveka u njemu. Slika, koju u okviru vladajuće društvene, klasne ili grupne slike o svetu svaki čovek stvara za sebe, i u čijem okviru i na čijoj osnovi on reguliše svoju delatnost.13 U marksističkoj sociologiji ideologija se često poistovećuje sa skupom svih duhovnih tvorevina i društvenom svešću uopšte. Ideologija je, po tom konceptu, klasna tvorevina, tj. svaka klasa ima svoju ideologiju. Za razliku od naučnog saznanja čiji je cilj otkrivanje objektivnog sveta onakvog kakav jeste, ideologija procenjuje kakav bi trebalo da bude svet i ljudska delatnost u njemu. Savremena sociologija ideologiju vezuje za društvene grupe, određujući je kao objektivno mišljenje o društvenim vrednostima. Prisutne su dileme o tome da li je moguć objektivni društveni sud, imajući u vidu da je društveno vrednovanje uslovljeno konkretnim društveno-istorijskim okolnostima i subjektivnošću ideologa. Zbog toga se ideologija često definiše kao iskrivljena, lažna slika stvarnosti. Izvesno je da se ideologija i stvarnost ne mogu razdvojiti, pa je u tom smislu tačno da je naša stvarnost ideologija našeg bližnjeg, i obrnuto14.

Savremena istorija ljudskog društva pokazuje primere izopačene društvene svesti o svetu, netačne, iskrivljene slike sveta i pojedinih, naročito društvenih pojava u njemu, koje su imale, a i danas ima takvih primera, posebne društvene skupine. Pri tome se podrazumeva da ova netačnost ne dolazi usled prirodne ograničenosti ljudskog saznanja ili usled njegove nemoći u odnosu na prirodu, već da joj je uzrok isključivo društvena ograničenost saznanja pojedinih društvenih skupina, a pre svega klasa.15 Imajući u vidu navedena određenja, ideologije ne mogu naći dodirne tačke sa naučnim saznanjem, mada treba naglasiti da bi ideologija mogla da bude, u najboljem slučaju, i primenjena nauka, što evidentira savremena istorija.

d. Filozofsko saznanje vezujemo za filozofiju kao najopštiju nauku o pitanjima sveta, njegovog postojanja i njegove suštine, logikom i pravilima saznanja, smisla ljudskog bivstvovanja i vrednostima ljudskog života uopšte. Filozofija, između ostalog, verifikuje naučne sudove i organizuje ih. Sličnosti između filozofskog i naučnog saznanja su velike, ali su prisutne i razlike. U odnosu na naučno, filozofsko saznanje je slobodnije u izricanju vrednosnih sudova, a filozofske analize najčešće ne podležu verifikaciji, jer je predmet filozofije opštiji od bilo koje pojedinačne nauke.

e. Umetničko saznanje je poseban oblik saznanja. Umetnost kao duhovna tvorevina ima prevashodno estetsku vrednost, mada nije beznačajna ni saznajna vrednost umetnosti. Ona se ispoljava u individualnom umetnikovom doživljaju – saznanju koji se materijalizuje u umetničkom delu.

12 Ideolog - teoretičar koji stvara, razvija i širi ideologiju klase kojoj, po pravilu, pripada po svom Ideolog - teoretičar koji stvara, razvija i širi ideologiju klase kojoj, po pravilu, pripada po svom deolog - teoretičar koji stvara, razvija i širi ideologiju klase kojoj, po pravilu, pripada po svom socijalnom poreklu. Ideološko saznanje sadrži sudove o vrednosti sveta, društva i čoveka sistem ciljeva koje čovek treba da ostvari svojom delatnošću i poseban sistem normi o takvoj delatnosti.13 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Savremena administracija, Beograd, 1982. SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Savremena administracija, Beograd, 1982.14 Harris N., prema: Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, Globus, Zagreb, 1980, str. 34.15 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op.cit., str. 221.

Untitled-1.indd 6 3/24/2014 6:57:20 PM

7

1.5. POJAM NAUKE

Nauka je sinonim za sveobuhvatno znanje ljudske civilizacije. U užem smislu, nauka se definiše kao posebna vrsta svesne društvene delatnosti čiji je cilj otkrivanje objektivne istine. Savremenu nauku vezujemo za nastanak i razvoj kapitalizma. Osnovni impuls procvata nauke dala je renesansa, a maksimum razvoja vezuje se za savremene

najrazvijenije zemalje (SAD, Japan, Nemačka, Francuska, Velika Britanija i dr). Osim saznajne funkcije, nauka u savremenim uslovima poprima atribut značajnog faktora razvoja čovečanstva. Ta uloga ogleda se u primeni naučnih rezultata u tehnologiji, ali i u nastojanju da se politika naučno zasnuje u cilju uticanja na promene u društvu. Zato nauka u savremenim uslovima predstavlja pokretačku društvenu snagu.

“Najveće i najopasnije čudo je što se čovečanstvo zadovoljava da bude okrenuto prošlosti, što ne želi da se suoči s ubrzanjem kao s realnom činjenicom. Čovek tako hrli u svet nepoznanica, u potpuno novo razdoblje, što ga sobom nosi ekotehnološki razvoj, čvrsto uveren da je ljudska narav večna i da će se stabilnost vratiti. Srlja u najveću revoluciju od svih revolucija istorije, mrmljajući zajedno s jednim slavnim, ali prilično kratkovidim sociologom da su procesi modernizacije... manjeviše završeni. On, jednostavno, ne želi da sebi predoči budućnost.” 16

Prisutne su brojne klasifikacije nauka. Savremena klasifikacija najčešće obuhvata pet naučnih oblasti: prirodno-matematičke, društveno-humanističke, bio-medicinske, tehničko-tehnološke i umetnost .

Poslednjih decenija iskrsli su novi društveni, organizacioni i metodološki problemi naučnog saznavanja koji su uslovili pojavu nauke o nauci kao samostalne naučne grane. Nauka o nauci proučava nauku kao kompleksnu pojavu u svim njenim dimenzijama i pojavnim oblicima. Predmet istraživanja nauke o nauci su svet, teorije saznanja, logika, sociologija, semiotika i istorija nauke.17 Takođe, među sociološkim disciplinama izdvojila se i sociologija nauke, čiji je predmet istraživanja nauka kao društvena pojava. Nove naučne discipline o nauci rezultiraju iz karakteristika savremenih nauka, posebno prirodnih i tehničkih, u smislu eksplozivnog razvitka. Samo je u poslednjih trideset godina čovečanstvo steklo polovinu od celokupnog znanja kojim raspolaže.18 Naučnici procenjuju da će naredni skokovi biti sve kraći, pa prognoziraju udvostručavanje celokupnog znanja u intervalu od osam do deset godina.

Posebno su značajne društvene posledice nagle ekspanzije nauke – od bitno promenjene društvene uloge, do promena koje uslovljava u svim delovima savremenih društava. Te promena ogledaju se u: enormnom porastu broja naučnih i istraživačkih kadrova, timskom istraživačkom radu, značajnim finansijskim ulaganjima u naučna istraživanja i dr. Osim pozitivnih društvenih efekata, savremena nauka doprinosi produbljavanju jaza između razvijenih i nerazvijenih zemalja. Krajem prošlog veka, malobrojne razvijene zemlje u razvoj nauke i tehnologije uložile su 93 milijarde dolara, a mnogobrojne nerazvijene zemlje i u razvoju – manje od 3 milijarde dolara. Temeljna promena postojećeg svetskog ekonomskog poretka u nauci traži, ne samo odgovore, već i osnov civilizacijskog raskoraka.

16 Tof� er A., ŠOK BUDUĆNOSTI,O.Keršovani, Rijeka, 1975, str. 173. Tof�er A., ŠOK BUDUĆNOSTI,O.Keršovani, Rijeka, 1975, str. 173.17 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Savremena administracija, Beograd ,1982, str. 400.18 Ibid., str. 400.

Untitled-1.indd 7 3/24/2014 6:57:20 PM

8

1.6. PRIRODNE I DRUŠTVENE NAUKE

Svaka nauka određuje se predmetom ali, i metodom. Kako je priroda predmet izučavanja prirodnih nauka, a društvo predmet izučavanja društvenih nauka, najbolje se razlika među prirodnim i društvenim naukama može sagledati

ukazivanjem na razlike između prirode, s jedne, i društva, s druge strane.Pod prirodom podrazumevamo svekoliki univerzum, tj. sve što nas okružuje - mnogobrojne

i raznovrsne prirodne pojave i procese. Društvo je jedna od prirodnih pojava, pa su mu svojstveni zakoni koji deluju u prirodi.

Proučavanjem prirodnih pojava uočilo se da društvo, kao poseban entitet unutar prirode, ima svoje specifičnosti. Utvrđeno je da se društvene pojave javljaju, razvijaju i nestaju na drugačiji način od prirodnih pojava, pa su postupno utvrđene i posebne zakoni-tosti po kojima one teku. Time je data osnova za odvajanje prirodnih od društvenih nauka.19

U tom smislu, predmet prirodnih nauka je priroda u užem smislu, a društvenih nauka – ljudsko društvo, društvene pojave i društveni procesi. Različiti predmeti istraživanja podrazumevaju i različite metode. Metode istraživanja društvenih pojava i procesa bitno se razlikuju od metoda istraživanja prirodnih pojava. Čovek kao deo prirode može biti predmet izučavanja prirodnih nauka kao prirodno biće (anatomija, fiziologija i sl).

Prisutna su gledišta, ne samo o prioritetu prirodnih nauka u odnosu na društvene, već i ona ekstremna koja osporavaju legitimitet društvenim naukama. Jedan od argumenata kojim se osporavaju društvene nauke polazi od činjenice da nauka uočava objektivne, stalne i nepromenljive veze među pojavama, iskazane kroz naučne zakone. Naučni zakoni se, po ovom gledištu, mogu utvrditi samo u prirodnim naukama, jer se samo među prirodnim pojavama mogu uočiti objektivne, stalne i nepromenljive opšte veze. Društvene pojave, po ovom gledištu, mogu se samo opisivati ili, u najboljem slučaju, može se uočiti uzrok nastanka pojedinačne društvene pojave. Primera radi:

“Svako telo bez oslonca pada na zemlju određenom brzinom, dok su svaki rat ili promena političkog režima u jednoj državi drukčiji od drugih, te se ne mogu obuhvatiti jednim zakonom koji bi određivao njihov tok, pa, prema tome, i predviđao njihov budući razvitak.”20

Navedeno gledište može se osporiti sa dva argumenta. Prvo, naučno je dokazano da se kod društvenih pojava, kao i kod prirodnih, uočavaju određeni naučni zakoni, specifični u onoj meri u kojoj je specifično i samo društvo unutar drugih prirodnih pojava. Uprošćena predstava uzročnoposledičnih veza: jedan uzrok – jedna posledica, ne mogu se naći ni u oblasti prirodnih pojava u čistom obliku, a pogotovo ne u društvenim, gde čovek kao svesno, razumno i delotvorno biće određuje sopstvenu istoriju i svoje mesto u njoj. Drugo, i da nisu utvrđene zakonitosti unutar društvenih pojava, sama za sebe bi bila vredna uočavanja i pojedinačnih društvenih zakonitosti, koja bi kao neponovljiva bila od značaja za čoveka i društvo uopšte. Na primer, Spartakov ustanak nije samo istorijski događaj jedinstven i neponovljiv u svojoj pojedinačnosti. Kao pojedinačna društvena pojava u

19 Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, Naučna knjiga, Beograd, 1981, str. 5. Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, Naučna knjiga, Beograd, 1981, str. 5.20 Ibid., str. 6. Ibid., str. 6.

Untitled-1.indd 8 3/24/2014 6:57:21 PM

9

društvenoekonomskim uslovima u kojima se desila, izuzetno je značajna za uočavanje drugih društvenih veza i pojava u vremenu u kome je nastala.

Kod osporavanja zakonitosti društvenih pojava, uobičajena su četiri osnovna prigovora.21

Prvo, ističe se da su društvene pojave neprouzrokovane, za razliku od prirodnih koje su uvek prouzrokovane. Društvene pojave se sastoje iz ponašanja pojedinaca, pri čemu se ponašanje bazira na slobodi volje čoveka. Kako sloboda izbora nije ničim uzrokovana, to ne postoji uzročnost u društvenim pojavama. Ovaj prigovor, prvo, apstrahuje društvene okolnosti u kojima je moguć izbor, tj. da su mogućnosti izbora objektivno društveno determinisane datim društvenim okolnostima. Drugo, predmet društvenih nauka, posebno sociologije, nije proučavanje slobodne volje pojedinca, već “povezana delovanja više pojedinaca. Tek, dakle, kad postoje najmanje dva ponašanja dva različita pojedinca i kad se ona povezuju u zajedničkom delovanju – postoji društvena pojava.”22

Drugo, ukoliko su i prouzrokovane ne podležu opštim već pojedinačnim uzročnostima, za razliku od prirodnih koje su uvek prouzrokovane i podležu opštim uzročnim zakonima23. Društvene pojave nisu ništa više pojedinačne od prirodnih – svaki pad nekog tela na zemlju je isto tako pojedinačan kao i svaki rat ili revolucija. Prirodne nauke utvrđuju opšte osobine svakog pada svih tela i tako dolaze do opšteg zakona – to isto može učiniti i sociologija, utvrđujući ono što je opšte svim pojavama s određenog gledišta. Nema takve pojave ni u prirodi ni u društvu koja nema nečeg opšteg.”24

Treće, društvene pojave su nepredvidljive, za razliku od prirodnih koje su predvidljive. Ova tvrdnja ne može biti ekskluzivno primenjena samo na društvene pojave, jer se “prirodne pojave u ovom pogledu nimalo ne razlikuju od društvenih, pa se zato ni društvene nauke ne razlikuju od prirodnih. Na primer, Mesečeva pomračenja su bila nepredvidljiva sve dok nisu utvrđeni njihovi uzročni zakoni, a posle toga su potpuno predvidljiva.”25

Četvrto, društvene pojave se mogu samo razumeti, a ne i objasniti, za razliku od prirodnih koje se mogu i objasniti i razumeti. Društvene pojave su tzv. pojave sa značenjem, koje se ne objašnjavaju uzročnim vezama, već metodom razumevanja. “Da bi se ovo gledište bolje razumelo, uzećemo jedan jednostavan primer. Jedan čovek puca iz puške i ubija drugog čoveka. Kakva je to društvena pojava? Na ovo pitanje se ne može odgovoriti ako se posmatra samo spoljno ponašanje, bez obzira na njegovo unutrašnje značenje. Samo od tog unutrašnjeg značenja, koje se spolja ne vidi, zavisi da li je to, na primer, ubistvo, izvršenje smrtne kazne, izvršenje molbe ubijenog, nekakav verski obred, ili naučni opit, itd. Zato suštinu društvene pojave otkrivamo razumevanjem njenog značenja.”26

Navedeni prigovori ukazuju da su razlike između prirodnih i društvenih zakona proizvoljne. Kod prirodnih, kao i kod društvenih zakona, podjednako je prisutna opštost kao i pojedinačna uzročnost. Podela naučnih zakona na stroge i statističke leži u stepenu razvijenosti pojedinih naučnih disciplina. Što je nauka razvijenija, veći je broj strogih zakona i obrnuto, nedovoljno razvijena nauka ima veći broj statističkih zakona.

21 Prema, Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op.cit., str. 916.22 Ibid., str. 11.23 Lundberg, G., Schrag C., Larsen O., SOCIOLOGY, New York, 1954, str. 48.24 Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op. cit. str. 13.25 Ibid., str. 14.26 Ibid., str. 15.

Untitled-1.indd 9 3/24/2014 6:57:21 PM

10

Strogi zakoni pretpostavljaju potpuno proučene pojave i precizno utvrđene uzročnoposledične veze koje se nedvosmisleno i bez izuzetka dešavaju pod tačno utvrđenim okolnostima. Strogi ili potpuni zakoni su i krajnji domet svake nauke.

Statistički zakoni ili zakoni verovatnoće objašnjavaju pojave numerički, brojem ponavljanja date pojave bez objašnjenja o uzrocima nastanka te pojave ili, drugačije rečeno, ovim zakonima pojave se broje i opisuju, ali se ne objašnjavaju. Zato su ovi zakoni nepotpuni zakoni.

Svaki strogi zakon prvobitno je imao status statističkog zakona, da bi vremenom, popunjavanjem neobjašnjenih delova, stekao status strogog zakona. Svedoci smo i obrnutog procesa, da strogi zakoni postaju statistički, jer tačnije ispitivanje pojava kroz nagli razvoj savremene nauke i tehnologije pruža nove podatke o njoj. Upravo je ovaj proces prisutan u savremenim prirodnim naukama, pogotovo fizici.

Društveni zakoni uglavnom su statistički zakoni jer su društvene pojave manje istražene od prirodnih, pa se mogu, pre svega, brojati i numerički opisivati. Osim toga, ne treba nikad apstrahovati složenost društvenih pojava i specifičnost čoveka kao misaonog bića. “Ako uzmemo u obzir Ajnštajnovu izjavu da je suviše velika radoznalost nepoželjna čak i u fizičkoj nauci, onda nije nimalo čudno što radoznalost u društvenim naukama prate stalno sumnjičenje i proganjanje od strane predstavnika društvenih interesa. Sociologu se nudi velika nagrada da se odrekne naučne radoznalosti i da postane plaćeni racionalizator postojećeg stanja. Ova konstatacija se odnosi naročito na područja koja zasecaju u kontrolu nad političkom vlašću i u upravljanje od strane vlasti”.27

1.7. DRUŠTVENE NAUKE

Društvene nauke obuhvataju celinu brojnih naučnih disciplina koje za svoj predmet imaju društvo, društvene pojave i čoveka kao društveno biće.

Termin društvene nauke nije svuda prihvaćen zbog različitih teorijskih i metodoloških stanovišta. Najstarije, srednjovekovno shvatanje, zasniva se na razlikovanju kvadrivijuma i trivijuma. Kvadrivijum predstavlja skup prirodnonaučnih znanja, a trivijum

discipline koje odgovaraju sadašnjim društvenim naukama. U trivijumske nauke spadale su retorika, logika (dijalektika) i gramatika. U odnosu na prethodni helenistički period gde su imale izuzetan značaj, čak dominirajući, u srednjem veku njihov značaj je sekundarnog karaktera, što se vidi i po fakultativnom statusu na tadašnjim evropskim univerzitetima.

Naziv humanističke nauke, vezuje se za humanističkoprosvetiteljsku ulogu ovih nauka jer doprinose uzdizanju napretka društva i individue. Tu se prvenstveno misli na starije naučne discipline, kao što su pravo, retorika, znanja o klasičnoj kulturi, teologija i dr.

Termin duhovne nauke vezuje se za Nemačku krajem XIX veka. Suština ovog shvatanja je u ontološkom28 razlikovanju prirode i društva. Za razliku od prirode u kojojdeluju slepe

27 Readings in sociology, Američki zbornik socioloških tekstova SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Readings in sociology, Američki zbornik socioloških tekstova SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Savremena administracija, Beograd, 1982, str. 399.28 ONTOLOGIJA (grč. on, ontos – bitak i logos – pojam, reč, zakon) filozofska disciplina koja raspravlja o bitku (biću) kao i njegovim opštim, fundamentalnim i konstitutivnim određenjima; nauka o biću.

Untitled-1.indd 10 3/24/2014 6:57:21 PM

11

sile i u kojoj se uspostavljaju mehaničke uzročnoposledične veze, u društvu su određujuće “duhovne sile”: sloboda, vrednosti i ciljevi individua. U funkcionisanju društva nema pravilnosti, u njegovom kretanju nema zakonitosti, a ljudska istorija se pojavljuje kao izraz čovekove volje i slobode. Zato se opšte veze i zakonitosti u društvu ne mogu uočiti, pa se proučavanje društvenih pojava, kao pojedinačnih i neponovljivih, zasniva na metodu razumevanja, otkrivanja značenja i uživljavanja. Prema pozitivističkom shvatanju29, društvene nauke zasnivaju se na dostignućima prirodnih nauka, pa su naučna objašnjenja identična u prirodnim i društvenim naukama. Za društvene nauke uzor treba da budu prirodne nauke: biologija, matematika i dr.

U SAD naziv biheviorističke nauke je sinonim za društvene nauke - nauke o ponašanju (behavioral sciences). Termin je proizašao iz potrebe za podesnijim nazivom, jer su sociološke nauke asocirale na socijalizam.

Prema marksističkom shvatanju, za određenje društvenih nauka prethodno treba odrediti pojam društva. Umanjen značaj društvenih nauka marksističko shvatanje opovrgava isticanjem da je cilj svake nauke istina o svetu, i to, pre svega, o onim delovima sveta koji su dublji i složeniji, a koji se mogu otkriti i objasniti primenom dijalektičke metode. Društvene nauke moraju biti poluga u istorijskom kretanju čovečanstva, a ne prazno teoretisanje.

Brojne su podele društvenih nauka. Jedna od klasifikacija30 deli ih na:

1. a. uopštavajuće (sociologija, politička ekonomija, lingvistika) i b. pojedinjavajuće (sve ostale društvene nauke);2. a. opšte (sociologija, istorija, društvena antropologija) i b. posebne (sve ostale) ;3. a. indikativne (koje ispituju ono što jeste) i

b. normativne (koje izučavaju ono što treba da bude) ;4. a. temeljne (sociologija, ekonomija, lingvistika, i dr) i b. primenjene (socijalna politika, ekonomska politika i sl).Razvoj društvenih nauka bio je sporiji od razvoja prirodnih nauka. Savremen period

karakterišu specijalizacija i diferencijacija društvenih nauka.

1.8. PREDMET SOCIOLOGIJE

Sociologija (latinsko societas – društvo i grčko logos nauka) je nauka o društvu. Prvi put se ovaj naziv pominje u Kursu pozitivne filozofije(1839) Ogista Konta, osnivača građan skog smera sociologije. “Mislim da se od sada mogu usuditi da upotrebim novu reč, koja potpuno odgovara izrazu socijalna fizika, što sam ga pre uveo, kako bih mogao označiti jednim imenom taj dodatni deo prirodne filozofije, što se odnosi na pozitivno proučavanje pojedinih zakona na kojima počivaju društvene pojave.”31

29 Pozitivističko shvatanje društvenih nauka zastupaju Kont (O. Conte), Mil (J. S. Mill), Dirkem (E. Dur- Pozitivističko shvatanje društvenih nauka zastupaju Kont (O. Conte), Mil (J. S. Mill), Dirkem (E. Dur-kheim) i Lazarsfeld (P. Lazarsfeld).30 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 120121.31 Prema: Radenović P. OPŠTA SOCIOLOGIJA, Savremena administracija, Beograd, 1995, str. 17. Prema: Radenović P. OPŠTA SOCIOLOGIJA, Savremena administracija, Beograd, 1995, str. 17.

Untitled-1.indd 11 3/24/2014 6:57:21 PM

12

Za Karla Marksa vezuje se marksistički smer sociologije32, tj. teorija o nužnosti istorijsko-materijalističkog shvatanja društva i dijalektičkog metoda društvenih nauka, sa osnovnom ideološkom pretpostavkom da su revolucionarne promene kapitalizma neminovne.

O pojmu sociologije prisutna su različita gledišta od terminoloških nesuglasica, do različitog definisanja predmeta ove nauke. Težnja ka sintezi svih znanja o društvu, različito se realizuje u sociologiji i zbog dvojnog začetka ove nauke: građanskog i marksističkog smera. Uočava se i da je stepen opštosti u određivanju predmeta sociologije različito postavljen, od gledišta po kojima se sociologija bavi društvom u celini, do onih gledišta po kojima su predmet sociologije pojedini aspekti društvenog života ili čak pojedine društvene pojave. Iz različitih gledišta može se formulisati definicija: sociologija je najopštija društvena nauka čiji je predmet društvo u svom totalitetu.

Definicija sadrži četiri osnovne odredbe sociologije kao nauke – da je: društvena nauka (po predmetu), opšta nauka (po opštosti), teorijska nauka (po metodu) i fundamentalna nauka (po temeljnosti).

Pored osnovnih, sociologiju određuju i posebne odredbe. Prvo, sociologija apstra-huje spoljne, površinske manifestacije i subjektivne predstave ljudi o društvenim pojavama. Kao i druge nauke, otkriva suštinsko i uzročno u globalnom društvu. Drugo, otkrivajući ono što je bitno, sociologija prvenstveno utvrđuje međusobnu povezanost mnogobrojnih društvenih pojava u totalitetu društva. Treće, otkrivanje suštinskog podrazumeva da se društvena pojava posmatra u procesu tj. kretanju – pojedinačnom i ukupnom društvenom. Četvrto, uporednom istorijskom analizom društvenog razvoja, stiču se validne ocene za objašnjavanje sadašnjosti i projektovanje budućnosti. Peto, razvojem sociologije se formirala ogromna naučna građa koja je rezultirala specijalizacijom rada i unutar same sociologije, kao i pojavom brojnih primenjenih tj. posebnih sociologija, specijalizovanih za istraživanje posebnih društvenih pojava ili procesa.

Kod savremene sociologije uočavaju se i negativne tendencije, kao što su prenaglašeni empirizam (sociografija kao suvo opisivanje pojava na bazi anketnih istraživanja sa naučno sumnjivim uzorkom) i manipulacija u sociologiji ili sociologijom. “Reklamne agencije, sredstva masovnog informisanja, političke organizacije i niz drugih subjekata okrenuli su se masovnom anketiranju radi ispitivanja javnog mnjenja, što se kao povratna informacija uklapalo u sistem manipulacije javnošću.”33

Prenaglašen sociološki empirizam proizvodi suvu kvantifikaciju društvenih pojava kroz brojeve – procenate, bez dubinskog sociološkog tumačenja. Podvucimo da se društvene pojave i procesi ne broje zbog brojanja, već u cilju objektivnog objašnjavanja i potrebnog društvenog razumevanja.

Nasuprot prenaglašenom empirizmu, uočava se i suprotna tendencija: razvijanje apstraktnih socioloških sistema bez baznih istraživanja (npr. Parkinsonov funkcionalizam). Koliko je štetan suvi empirizam za naučno fundiranje socioloških istraživanja, toliko je i nadahnuto teoretisanje proizvoljnost, što je u suprotnosti sa osnovnim načelima naučnosti.

32 Marksističko shvatanje društva, tj. marksističku sociologiju brojni autori nazivaju istorijskimmaterijalizmom a marksističku filozofiju dijalektičkim materijalizmom. 33 Flere S. Marjanović M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 22.

Untitled-1.indd 12 3/24/2014 6:57:22 PM

13

Pomenimo i okolnost da je zbog nedovoljnog poznavanja sociološke problematike, posebno metodologije, naročito među tehničkotehnološkom inteligencijom prisutna pojava samostalnog “bavljenja” i “korišćenja” predmeta i metoda sociologije. Multidisciplinarnost savremene nauke podrazumeva međusobnu povezanost, a ne univerzalnu naučnu kompetentnost i isključivost.

Konačno, postavlja se i pitanje karaktera, uloge i zadatka opšte sociologije. Treba li ona da bude nauka u strogom smislu utvrđujući samo indikativne stavove, ili može da izađe van tih okvira, postajući osoben vid društvene kritike?34 Odgovor je u kompetentnom, naučno zasnovanom i primenljivom tumačenju društvenih pojava i procesa.

Predmet sociologije je društvo u totalitetu, tj. utvrđivanje i proučavanje opštih i zajedničkih svojstava svih društvenih pojava i procesa. To se postiže apstrahovanjem pojedinačnog i posebnog u tim pojavama i ukazivanjem na ona svojstva koja su sadržana u svakoj društvenoj pojavi, bez izuzetka. Dakle, predmet opšte sociologije je: povezivanje svih društvenih pojava i procesa u totalitet društva, razvoj društva kao celine, međusoban uticaj društvenih pojava i procesa i uticaj svake od njih na društvo kao celinu, kao i veza društva sa ostalim pojavama u prirodi.

Od sredine XX veka glavna preokupacija sociologa je proučavanje društvenih promena i razvoja. Ta preokupacija proizašla je iz podele globalnog društva na bogate i siromašne, razvijene i nerazvijene zemlje. Kako su promene na globalnom društvenom planu brze i dalekosežne, neophodna su teorijsko-sociološka tumačenja tih promena. Predmet savremene sociologije, umesto “širokog, panoramskog posmatranja društvenih izvora i stupnjeva promene“(R. Nisbet) u okviru dugih vremenskih perioda, kao proučavanja stupnjeva razvoja ljudskog društva, danas se usmerava, u poređenju sa prethodnim, na kratkoročnije promene koje evolucioni proces otkriva.“35

Kako je društveni sistem predmet istraživanja, cilj je definisanje stepena razvijenosti tog sistema u okviru podele na razvijene i nerazvijene. Proučavanje promena društvenog sistema i njegovo kvantifikovanje u relacijama razvijeni-nerazvijeni, pokazalo je da se stepen razvijenosti kod industrijski razvijenih zemalja meri stepenom inovacije36, a kod nerazvijenih zemalja vezuje se za stepen industrijalizacije37.

Utvrđivanjem stepena razvijenosti društvenih sistema usledio je sredinom prošlog veka tzv. “pokret društvenih pokazatelja“38. Ovaj pokret zalaže se za formiranje “društvenog računovodstva“ kao sveobuhvatnog sistema društvenih i demografskih podataka39. Pokret je nastao iz potrebe izbora odgovarajućih pokazatelja ocene stepena razvijenosti društva i njegovih užih delova.

Naime, do tada je kao osnovni i jedini pokazatelj razvijenosti korišćen društveni proizvod per capita. Kao pretežno ekonomski, ne obuhvatajući sve dimenzije društvenog

34 Ibid., str. 22. Ibid., str. 22.35 Bogdanović M., METODOLOŠKE STUDIJE, Institut za političke studije, Beograd, 1994, str. 14.36 Boskof A., Social Change-Sources, Patterns and Consequences, Basic Books, Inc. Publishers,1973, str. 94.37 Tiryakian, A. E., Theoretical Sociology – Perspectives and Developments, New York, Meridith Corporation, 1970, str. 200.38 Prema: M. Bogdanović, op. cit., str. 16-23.39 Moser C., SOCIAL INDICATORS, Sistems, Methods and Problems, Bulmer M. SOCIAL POLICY RE- Moser C., SOCIAL INDICATORS, Sistems, Methods and Problems, Bulmer M. SOCIAL POLICY RE-SEARCH, The Macmillan Press, LTD, 1978, str. 204.

Untitled-1.indd 13 3/24/2014 6:57:22 PM

14

sistema, ovaj pokazatelj pokazao se nedovoljnim40 kako na planu međunarodnog poređenja tako i unutrašnje višedimenzionalnosti društva.

1.9. METOD I METODOLOGIJA Naučni metod je način razmišljanja i postupaka istraživanja stvarnosti koji garantuje sticanje istinitog i objektivnog znanja.

Metod svake nauke je način njene identifikacije i opravdanosti u sistemu nauka. Sporovi o vrsti i karakteru metoda neke nauke najčešće pokazuju nedovoljnu konstituisanost te nauke (Poenkare)41. Istovremeno sporovi mogu biti znak teorijskog raz-

voja, tj. provere postavki i rezultata različitim postupcima. U sociologiji je prisutna opšta saglasnost o njenoj usmerenosti na opšta društvena

istraživanja, ali su prisutni i sporovi oko najboljeg sociološkog metoda. U tradicionalnoj sociologiji razlikuju se tri stanovišta o sociološkim metodama:

a. pozitivističko – metode prirodnih nauka treba primenjivati i u društvenim naukama, jer su postigle pozitivne rezultate u objašnjavanju prirodnih pojava; osnovne ovog stanovišta su induktivni način zaključivanja, pouzdanost, valjanost, preciznost, merljivost, opštost i jednostavnost naučnih iskaza;

b. istorijsko (istorizam – aksiologizam) – uzročnofunkcionalno objašnjenje društvenih pojava i procesa nije moguće i to nije cilj društvenih nauka; kako se društvene pojave bitno ra-zlikuju od prirodnih (jer su ljudske tvorevine), one se mogu objašnjavati samo razumevanjem njihovog unutrašnjeg značenja (M.Veber); intuitivnost je glavna osobenost ovog stanovišta;

c. marksističko – naučni zakon se odnosi na totalitet društva, uz istovremeno korišćenje indukcije i dedukcije; odbacivanjem naturalističkog objašnjenja društva, ukazivanjem na razlike između prirodnih (u širem smislu) i društvenih pojava, ovo stanovište utvrđuje za-konitosti društvenog razvitka.

U savremenoj sociologiji uočavaju se četri metodološke tendencije:• dominantnost kvantitativnih metoda kroz numeričke prikaze (Kvantitativna metod-

ologija – pozitivizam); • prednost kvalitativnih metoda u obliku opisa (Interpretativna metodologija); alitativni

podaci obično se smatraju bogatijim, životnijim, kao da imaju veću dubinu i misli se da je verovatnije da će dati istinitu sliku načina života, ljudskih iskustava, stavova i mišljenja;42

40 “Na primer, društveni proizvod per capita daje više obaveštenja o razvoju neke zemlje nego podatak o prosečnom trajanju života, ali zato procenat nepismenih iznad 10 godina starosti nije značajan za bogate zemlje (jer se stabilizovao na nivou 1-3%), dok je taj isti pokazatelj izuzetno značajan za siromašne zemlje, gde procenat neposmenih varira od 5-99%, te kao takav on ima vrlo visoku diskriminatorsku vrednost za overu stepena njihove razvijenosti. Prema tome, ma koliko da je neki po-Prema tome, ma koliko da je neki po-kazatelj značajan za ocenu razvoja, on nema veliku upotrebnu vrednost ukoliko je njegov merni izraz priblišno jednak za izabrani krug zemalja.“ Ibid., str. 21.41 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 360.42 Haralambos M., Holborn M., SOCIOLOGIJA, Golden marketing, Zagreb, 2002, str. 971.

Untitled-1.indd 14 3/24/2014 6:57:23 PM

15

• povezivanje kvantitatvnih metoda sa transformacijom društva (Kritička društvena nauka); posebno povezivanje kvalitativnih i kvantitativnih metoda u cilju nepristrasnog utvrđivanja neodgovarajućeg položaja žena (Feministička metodologija) ili drugih grupa i pojedinaca (Simbolički interakcionalizam);

• odbacivanje kvantitativnih, kvalitativnih i kritičkih metoda zbog nemogućnosti objektivnih istina o društvu i dekonstrukcija postojećih objašnjenja u cilju utvrđivanja shvatanja svakog društvenog aktera (Postmodernistička metodologija – Fenomenologija).Među savremenim razvijenijim metodologijama posebno je uočljiv feministički

pristup43, sa osnovnim tezama: da su dosadašnja sociološka istraživanja bila pod muškom dominacijom, da postoje posebne feminističke istraživačke metode i da je teorija feminističkog znanja nadmoćna nad drugim znanjima. Predstavnici ovog pristupa ukazuju da žene značajno učestvuju u ukupnoj svetskoj populaciji, a da su tradicionalne metodološke greške posledica “muški” orijentisanih istraživanja, tj. ona su o muškarcima i vode ih muškarci. Kritika “muške” sociologije ukazuje:

1. pojmovi čovečanstva i čoveka su rodno određeni prema muškarcima i protiv ili uz ignorisanje žena;

2. ona sadrži, pre svega, istraživanja o muškarcima i njihovim teorijama;3. rezultati tih istraživanja su bazirani na muškim uzorcima;4. teme su od muškog interesa;5. žene su manje uključene u istraživanja, a i kada jesu, prisutan je seksistički

pristup muškaraca prema njima;6. pol i rod retko su zastupljeni i analizirani u istraživanjima, i dr.

Poslednjih godina povećan je broj socioloških istraživanja na bazi feminističke metodologije. Sociološke studije o ženama postaju uobičajene, a ženska viđenja društvenih pojava dobijaju na značaju. Istraživanja su čak pokazala da je feministički način sprovođenja intervjua i anketa uspešniji od “muškog”. Prisutna su mišljenja da uvođenje “rodne” sociologije vodi obespredmećivanju sociologije i objektivnom istraživanju društva 44. Naučne metode se mogu razlikovati po više osnova. Prema kriterijumu opštosti, sociološke metode se dele na opšte (metafizika i dijalektika) i posebne kao pomoćne metode u sticanju određenih naučnih znanja (istorijska, komparativna i psihološka)45.

Metodologija je naučna disciplina koja se bavi detaljnim istraživačkim metodama pomoću kojih se prikupljaju, temelje i analiziraju podaci. Sociolozi koriste različite metode, pa je metodologija socioloških istraživanja izuzetno složena. Složenost se ogleda u kritičkom ispitivanju primenjenih metoda i izgrađivanju pouzdanih kriterijuma za utvrđivanje što istinitijeg saznanja. Metodologija socioloških istraživanja zasniva se na: postupnosti, sistematičnosti, kritičnosti i praktičnoj usmerenosti.

43 Pamela Abbott, Claire Wallace, Carol Smart, Ann Oakley, Margaret Eichler, Michelle Stanworth, Liz Stanley, Sue Wise, prema: op. cit., str. 987-992. 44 Op. cit., str. 990.45 Posebno su značajne i metode logičkog mišljenja: induktivna metoda (povezivanje pojedinačnih sudova u opšte sudove), deduktivna metoda (od opštih sudova izvode se posebni sudovi), analitička metoda (kad se iz celine izdvajaju bitni istovrsni elementi), sintetička metoda (kad se bitni istovrsni elementi povezuju u celinu), deskriptivna metoda (opisivanje nekih pojava i procesa) i metod analogije (zaključivanje po slićnosti), i dr.

Untitled-1.indd 15 3/24/2014 6:57:23 PM

16

Sociološka istraživanja izvode se na bazi izabranih tema. Izbor teme istraživanja vezan je za rešavanje nekog sociološkog pitanja koje je od značaja za društvo kao celinu, pojedine grupe, institucije ili pojedince. Sociološka istraživanja nisu validna ukoliko se sprovode bez sociologa kao obučenih profesinalaca. Kompetentnost određuje naučni karakter istraživanja i validnost dobijenih rezultata. Raznovrsne društvene promene najčešće prate sociološka istraživanja. Istraživačke teme odlučujuće su za izbor istraživačkih metoda u cilju prikupljanja i obrade podataka. Savremena industrijska društva su za potrebe proučavanja društvenih po-java i procesa razradili sistem statističkih podataka. Nerazvijene zemlje takve statističke podatke ili ne poseduju ili su nedovoljni i za “ocenu one (faze) u kojoj se ta društva već sada nalaze. Brzinu strukturalnih i političkih promena ne može da prati odgovarajući razvoj statističkih sistema za njihovo registrovanje. Osim toga, postoje i mnogi drugi uslovi (stabilnost sistema, materijalne mogućnosti, obrazovni nivo, itd.) od kojih zavisi ne samo prikupljanje osnovnih podataka o društvu već i njihovo redovno prikupljanje u određenim vremenskim razmacima u ovim zemljama. ”46

Predstavnici pokreta društvenih pokazatelja, kao što je već napomenuto, pokrenuli su pitanje objektivnosti tradicionalnih pokazatelja (društveni proizvod per capita) i formulisanje novih. Primenom odgovarajućih socioloških metoda potrebno je formiranje potpunog sistema standardizovanih podataka o društvenom sistemu, pri čemu je od posebnog značaja prikupljanje tako definisanih podataka u redovnim vremenskim razmacima.

Sociološka istraživanja omogućavaju kvalitetno sagledavanje društvenog života. To se postiže prikupljanjem relevantnih podataka, njihovom obradom i zaključivanjem. Faze istraživanja (Tabela 1) obuhvaćene su istraživačkim postupkom.

Tabela 1. Faze sociološkog istraživanja

1. IZBOR TEME ISTRAŽIVANJA

2. PREGLED RASPOLOŽIVIH PODATAKA - STUDIJA

3. FORMULISANJE HIPOTEZE

4. IZBOR METODA PRIKUPLJANJA PODATAKA

5. DEFINISANJE UZORKA

6. PRIKUPLJANJE PODATAKA

7. SREĐIVANJE PRIKUPLJENIH PODATAKA

8. UKRŠTANJE RELEVANTNIH PODATAKA

9. INTERPRETACIJA REZULTATA – ZAKLJUČIVANJE

10. PREZENTACIJA REZULTATA

46 Ibid., str. 13.

Untitled-1.indd 16 3/24/2014 6:57:23 PM

17

1.10. ISTRAŽIVAČKE METODE

Istraživačke metode su metode prikupljanja podataka. Na izbor ovih metoda utiču različiti faktori, ali je presudan tema istraživanja. Često je od značaja i izvor finansiranja projekta koji može odrediti istraživačke metode. Korišćenje istraživačkih metoda treba da obezbedi pouzdanost, valjanost i upotrebljivost (praktičnost) socioloških istraživanja.

Kod socioloških istraživanja primenjuju se različite istraživačke metode. Među najčešće korišćenima su: posmatranje, intervju i anketa, eksperiment, statistička metoda, upoređivanje, istoriografija, analiza sadržaja, multivarijantna analiza, faktorska analiza, metod slučaja, biografski metod i dr.

Posmatranje je najstarija metoda i opšteprihvaćeni način ljudskog kontakta s postojećim svetom.47 Za razliku od običnog, naučno posmatranje je plansko prikupljanje činjenica putem neposrednog čulnog opažanja društvenih pojava. Može se podeliti prema načinu na: a. neposredno(direktno) i b. posredno (indirektno); položaju učesnika: a. sa učestvovanjem i b. bez učestvovanja; broju posmatranih slučajeva na: a. pojedinačno i b. masovno, vremenu posmatranja na: a. jednokratno i b. etapno.

Anketa i intervju su najčešće korišćeni načini prikupljanja podataka. Intervju je usmeni naučni razgovor, a anketa naučni razgovor putem pisanog upitnika. Za razliku od običnog, svakodnevnog govora, naučni razgovor je planski uređen i usmeren postupak dobijanja podataka za naučne svrhe putem govora. Anketa je postupak kojim određen, veći, merodavan broj ispitanika, tzv. uzorak odgovara na postavljena pitanja u upitniku. Izradi ankete, na naučnoj osnovi, prethode četri48 faze:

1. Određivanje ciljeva ankete kao deo opštih ciljeva istraživanja. Anketom mogu da budu obuhvaćene za istraživanje samo one činjenice kojima se ispituju stavovi, pretpostavke, verovanja, sklonosti, informisanosti, znanja ispitanika i slični podaci. Anketom se ne mogu prikupljati podaci o objektivnim društvenim pojavama i procesima.

2. Teorijska razrada sadržaja ankete, koja podrazumeva razradu i povezivanje ciljeva, pojmova i hipoteza istraživanja.

3. Operacionalizacija ankete, kao postupak prilagođavanja pitanja iz upitnika znanju, iskustvu, kulturi, starosti i drugim ličnim svojstvima prosečnog ispitanika u zavis-nosti od cilja ankete.

4. Pri formulisanju pitanja u anketnom upitniku treba da budu ispoštovani logički i sadržajni kriterijumi. Pitanja treba da budu psihološki konzistentna i formulisana poznatim jezikom. Broj pitanja treba da bude u skladu sa prosečno procenjenom pažnjom ispitanika.

Ankete i intervjui, u zavisnosti od primenjenog kriterijuma, mogu biti različito podeljeni. Prema formalnoj standardizaciji, mogu biti: a. slobodni, i b. zatvoreni; prema načinu ispitivanja mogu biti: a. uz pomoč anketara, i b. u pisanom obliku (pisana komunikacija – poštanska, kompjuterska i sl.); prema činjeničkom sadržaju mogu biti: a. objektivni, i b. subjektivni; prema obimu pitanja mogu biti a. malog obima, i b. velikog obima; prema načinu postavljanja pitanja mogu biti: a. neutralni, i b. strogi; prema vremenu mogu biti: a. jednovremeni, i ponovljeni, itd.

47 Milić V., SOCIOLOŠKI METOD, op. cit.48 Prema V. Miliću, SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Savremena Administracija, Beograd, 1982, str. 8.

Untitled-1.indd 17 3/24/2014 6:57:24 PM

18

Savremena sociološka istraživanja karakteriše masovnost metode anketiranja. Pod izraženim uticajem psihologizma i pozitivizma ankete se primenjuju i u oblastima gde je njihova primena neodgovarajuća ili se primenjuju kao jedini postupak, a trebalo bi primeniti i druge postupke tipa slobodnih razgovora, analize dokumenata, statističkih podataka i dr. Poseban problem koji je uočen kod masovnog i nekritičkog korišćenja anketa je na planu kvantifikacije dobijenih podataka iz ankete. Kad kvantifikacija nije sociološki objektivizirana (stručno pripremljena, izvedena i obrađena), ona pruža privid preciznosti i objektivnosti, a u osnovi je naučno neupotrebljiva. Ističemo i okolnost da je metod anketiranja podoban za političku i svaku drugu manipulaciju, što pokazuju aktivnosti političkih partija na planu “ispitivanja javnog mnjenja”, posebno u periodima koji prethode palamentarnim i predsedničkim izborima.

U cilju eliminisanja mogućih problema kod anketnih istraživanja širih populacija sprovode se prethodne pilot studije, “kojima se ukazuju eventualni nedostaci upitnika koje istraživač nije predvideo. Pilot studija predstavlja probnu anketu u kojoj je broj ispitanika veoma mali, ali je od velike koristi jer se greške mogu otkloniti pre početka šireg ispitivanja.”49

Statistički način prikupljanja je prebrojavanje slučajeva i uočavanje zakonitog u skupovima pojava. Pod statistikom podrazumevamo “plansko i egzaktno prikupljanje podataka koje je zasnovano na verovatnoći i primeni matematičkih modela obrade.”50 Matematički modeli, inače, daju metodsku strogost svakoj vrsti verovatnoće i brojeva. Očiglednost je osnova statističkog prikupljanja podataka. Statistika se u društvenim naukama pojavljuje u sledećim oblicima: prema strukturi društvene pojave, na: a. srednje vrednosti, i b. odstupanje od srednjih vrednosti; prema odnosu među društvenim pojavama, dele se na: a. kvantitativna svojstva (kao što je koeficijent korelacije), i b. kvalitativna svojstva (kao što je koeficijent kontigencije), prema vremenskoj dinamici pojava, na: a.trend, b. varijacije i c. kovarijacije.51

Upoređivanje je plansko-sistematsko prikupljanje činjenica utvrđivanjem sličnosti i razlika, kako među pojedinim pojavama i društvima, tako i u celini tih pojava.52 Kako su sve društvene pojave međusobno povezane u društvenom totalitetu, to se komparacije u društvenim naukama dele na one: a. u okviru pojedinog društva, b. u okviru različitih društava istog tipa, i c. u okviru globalnog, svetskog društva.

Istoriografija je plansko stvaranje istorijskih izvora o društvenim pojavama, kri-tika tih izvora i proveravanje valjanosti i pouzdanosti izvora. Obeležja istoriografije su strogost, sistematičnost i sinteza u cilju uobličavanja istorijske evidencije. Istoriografija može biti: prema izvoru: a. pisana, b. usmena, i c. ostali izvori; prema obliku kritičkog pristupa izvoru: a. istoriografija spoljne kritike, i b. istoriografija unutrašnje kritike; prema ostvarenom načinu izvođenja sinteze: a. prosta istoriografska sinteza i b. kompleksna (složena) istoriografska sinteza.

49 Giddens E., op. cit., str. 381.50 Fister A. R., STATISTICAL METHODS FOR SOCIAL WORKERS, New York, 1950, prema: Pečujlić Milić, Metodologija društvenih nauka, op. cit., str. 226.51 Hammond K., Konsenholder J., INTRODUCTION TO THE STATISTICAL METHOD, New York, 1962, prema: ibid., str. 227.52 Ibid., str. 220221.

Untitled-1.indd 18 3/24/2014 6:57:24 PM

19

Analiza sadržaja53 je poseban oblik posmatranja kvantitativnog karaktera čija je prvenstvena primena u otkrivanju društvenih aspekata ljudske komunikacije. Analiza sadržaja prvo pretpostavlja formulaciju predmeta, zatim određivanje hipoteze, pa osnovnog skupa i uzorka, pri čemu se beleže frekvencije pojavljvanja određene jedinice u nekom širem sadržaju komunikacione prirode, da bi se na kraju obradili podaci i doneli odgovarajući zaključci54.

Multivarijantna analiza je logičkostatistički postupak u sociologiji (P. Lazarsfeld) koga treba razlikovati od istoimenog postupka u matematičkoj statistici. Multivarijantnom analizom utvrđuju se uzročne relevantnosti statističke povezanosti dveju grupa pojava, tj. dejstvo mogućeg trećeg faktora na dve korelacijski povezane pojave. Kako je cilj multivarijantne analize da se isključi mogućnost prividne korelacije među pojavama, a što je čest slučaj u sociološkim istraživanjima, pretpostavlja se dejstvo trećeg činioca. Objašnjenjem (eksplikacijom) u ovom postupku, nazivamo slučaj kada treći činilac prethodi onim između kojih je utvrđena prvobitna korelacija; slučaj kada se treći činilac pojavljuje između dva prvobitno utvrđena (interpretacija); slučaj kada se objašnjenje dva prvobitno utvrđena činioca realizuje uvođenjem trećeg nezavisno od vremenske povezanosti (specifikacija). Multivarijantnom anlizom se omogućava uzročno objašnjenje društvenih pojava za koje je utvrđeno postojanje statističke veze. Nije u pitanju originalni sociološki postupak, već primena logičkih i statističkih podataka u sociološkom statističkom materijalu.

Faktorska analiza (Č. Spirman) je skup složenih matematičkostatističkih postu-paka obrade podataka o međusobnoj povezanosti pojava. Postupak je nastao u psihologiji, razvijanjem teorije o prirodi inteligencije. U osnovi svake intelektualne aktivnosti je jedan opšti faktor i jedan specifični faktor. Tri su grupe istraživačkih ciljeva u faktorskoj analizi: a. konstrukcija mernih instrumenata, b. testiranje hipoteze o strukturi neke složene pojave, i c. eksploracija radi postavljanja hipoteze. Korišćenjem računara u obradi istraživačkih poduhvata mogućnosti primene faktorske analize u sociologiji su značajne jer se počeo primenjivati tek sedamdesetih godina prošlog veka.

Metod slučaja je način istraživanja zasnovan na kvalitativnim podacima i nefor-malnim istraživačkim postupcima. Za pojedine sociologe metod slučaja je vrsta kvalitativne analize. Ovaj metod je u sociološkoj literaturi istovremeno i precenjivan i osporavan. Metod slučaja55 je postupak prikupljanja činjenica o nekom slučaju primenom kvalitativnih postupaka kao što su posmatranje sa učestvovanjem, pisma, dnevnici, autobiografije, neformalni razgovori i sl. Pod slučajem, kao predmetom istraživanja, podrazumeva se veoma širok spektar događaja i pojava, od pojedinca, grupe, globalnog društva i pojedinačnih, grupnih i globalnih društvenih procesa. Postupak istraživanja je dugotrajan, građa za obradu je obimna, a testovi kojima se prikazuju rezultati su predugi. Prednosti ovog metoda su u očuvanju celine jednog događaja širinom, nivoom, dubinom i potpunošću prikupljenih podataka o samom slučaju ali i o društvenim okolnostima u kojima se dešava. Metod slučaja omogućava referentne odgovore na pitanja “kako” i “zašto”56 u savremenim dešavanjima nad kojima istraživač nema kontrolu.

53 Razvi l i su je amer ičk i metodoloz i B .Bere lson , P. Lazars fe ld i K. Levin .54 Na primer, u sredstvima masovnih komunikacija mogu se posmatrati reči, rečenice, teme, vreme emi- Na primer, u sredstvima masovnih komunikacija mogu se posmatrati reči, rečenice, teme, vreme emi-tovanja, žanrovi i sl. Posrednim zaključivanjem mogu se analizom sadržaja obuhvatiti publika i stvaraoci poruka (komunikatori).55 Prema Bogdanović M., METODOLOŠKE STUDIJE, IPS, Beograd, 1994, str. 81-121.56 Shvatanje R. K. Yina, koji je najpotpunije razradio metod slučaja, prema: ibid., str. 93. Shvatanje R. K. Yina, koji je najpotpunije razradio metod slučaja, prema: ibid., str. 93.

Untitled-1.indd 19 3/24/2014 6:57:24 PM

20

Metod višestrukog slučaja zasnovan je na logici ponavljanja, što znači da zaključci o pojedinačnom slučaju imaju obeležje obaveštenja koje zahteva ponavljanje pomoću drugih slučajeva. Proces ponavljanja podrazumeva obazrivo biranje slučajeva zbog očekivanih sličnih rezultata.

Biografski metod je skup postupaka korišćenja ličnih dokumenata kao sociološke građe. Biografski metod često se naziva “životnom pričom” ili “životnom istorijom”. Nastanak metoda se za Čikašku školu sociologije i shvatanje da lični dokumenti mogu bolje izraziti subjektivni aspekt društvenih procesa nego anketa ili intervju. Biografski metod predstavlja “sintezu sociologije i psihologije u objašnjavanju društvenih pojava, suprotstavljajući se, pri tom, kako silogizmu tako i psihologizmu.”57 Biografski metod pruža mogućnost proučavanja pojedinaca i njegovih vrednosnih opredeljenja. Primena ovog metoda posebno je zastupljena u američkoj sociologiji.

Kod socioloških istraživanja retko se koristi samo jedna istraživačka metoda. Kombinovanje više istraživačkih metoda u cilju dopunjavanja i proveravanja naziva se triangulacijom. Ovaj proces je neophodan kod istraživanja širih društvenih fenomena kao što je globalizacija. Po E. Gidensu, globalizacija kao najznačajnija tema savremene so-ciologije može se istraživati samo korišćenjem triangulacije, tj kombinovanjem etnografije58, ankete, eksperimenta i dokumentovanog istraživanja.

1.11. UZORAK ISTRAŽIVANJA

Uzorak je izabrani deo statističkog skupa koji se sastoji od jedinica koje treba da reprezentuju ceo statistički skup iz kog potiču.59

Rezultati dobijeni iz utvrđenog uzorka uopštavaju se i pripisuju osnovnom skupu kome uzorak pripada. Drugim rečima, kod popisa je obuhvaćeno celokupno stanovništvo, a kod metoda uzorka stavovi reprezentativnog dela – uzorka, uopštavaju se kao stav celine stanovništva.

Uspešnost uzorka označava da se izračunata vrednost iz uzorka razlikuje od pravih vrednosti celokupnog skupa samo u granicama slučajnog kolebanja. Uspešnost uzorka obezbeđuje se reprezentativnošću, ispravnošću i pouzdanošću ocene uzorka.

Kod formiranja uzorka prva faza je utvrđivanje relevantnog broja predstavnika populacije. Jedinica uzorka je najčešće pojedinac ili definisana društvena grupa. Veličina i tip uzorka obezbeđuju ekonomičnost ove tehnike.

Uzorak treba da sadrži iste razmere pojedinaca sa relevantnim karakteristikama kao celokupna populacija. Na primer, ako se istražuju stavovi studenata Univerziteta u Beogradu o nekom akademskom pitanju, a poznat je podatak da u ukpnoj studentskoj populaciji Beograda 45% čine devojke a 55% mladici, i da je 60% sa prebivalištem u Beogradu a 40% iz unutrašnjosti, tada bi reprezentativnost uzorka podrazumevala iste procente po polu i prebivalištu u ukupnom uzorku.

57 Shvatanje W. I. Tomasa i F. Znaniecki, ibid., str. 128.58 Proučavanje ljudi i grupa na licu mesta u toku izvesnog vremenskog perioda, pri čemu se koristi opser- Proučavanje ljudi i grupa na licu mesta u toku izvesnog vremenskog perioda, pri čemu se koristi opser-vacija i intervju za upoznavanje njihovog društvenog ponašanja. Giddens. E., op. cit., str. 379.59 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 723.

Untitled-1.indd 20 3/24/2014 6:57:25 PM

21

Tipovi uzorkovanja mogu biti različiti:• Prost (jednostavan) uzorak – skup predstavlja celinu a jedinice uzorka

izvlače se podjednakom veravatnoćom sa slučajnim izvlačenjem. • Složen (startifikovan) uzorak – osnovni skup razgraničen na stratume, a

izbor na principu slučajnosti.• Slučajni uzorak – izbor jedinica iz osnovnog skupa uz korišćenje tablice

slučajnih brojeva. Izbor jedinica može biti sa ponavljanjem i bez ponavljanja.• Stratifikovan slučajni uzorak – podela okvira uzorka u skupine i slučajan

izbor iz svake skupine poštovanjem razmere uzorka.• Kvotni uzorak – neslučajni izbor jedinice na bazi procene reprezentativnosti. • Sistematski uzorak – primenjuje se kod velikog broja jedinica. Prva

jedinica bira se slučajno, a ostale sistematski na bazi koraka odabiranja.• Grudva snega uzorak (snowballing) – specifičan tip koji se koristi kad

drugi tipovi nisu mogći. Koriste se lični kontakti za izradu uzorka skupa koji se istražuje. Podoban za e istraživanja60.

Metod uzorka primenjuje se u brojnim naučnim istzraživanjima. U sociologiji, kao i kod drugih društvenih nauka, ima najznačajniju primenu kod anketnih istraživanja.

1.12. NAUČNO OBJAŠNJENJE, ZAKONI I TEORIJE

Naučno objašnjenje, je završna faza istraživanja. U pitanju je “postupak objašnjenja i povezivanja pojava, njihovih obeležja, uzajamnog proizilaženja, kojim se dolazi do osnovnog saznanja o njima i njihovom međusobnom odnosu”.61

Cilj svakog naučnog istraživanja je naučno objašnjenje o pov-ezanosti određenih društvenih pojava. Najvrednije je ono objašnjenje

koje u sebi sadrži uzročno objašnjenje. Već je pomenuto da u društvenim naukama ima malo pojava koje se mogu objasniti uzrokom ili posledicom neke druge društvene pojave jer su u pitanju složene – na svesti čoveka bazirane pojave. Zbog toga se naučno objašnjenje u sociologiji najčešće sastoji u određivanju mnogobrojnih aktivnih okolnosti koje su i same višestruko povezane sa drugim društvenim okolnostima.

Viši nivo naučnog objašnjenja je naučni zakon, kao stav o nužnim vezama među pojavama. Svrha naučnog zakona je, između ostalog, i u mogućnostima predviđanja budućih događaja. Mada je u sociologiji mali broj formulisanih naučnih zakona, to ne znači da nije moguće predviđanje, pre svega u stabilnim determinističkim društvenim okolnostima čiji uzroci nisu objašnjeni, ali su jasne posledice koje iz takvih okolnosti proizilaze.

60 U okviru Sociološkog sajber centra SF Univerziteta u Beogradu od 2001. godine snowball metoda se razrađuje kod dubinskih socioiloških istraživanja Internet komunikacija.

61 Ibid., OPŠTA METODOLOGIJA, Beograd, 1980, prema Pečujlić Milić, Metodologija društvenih nauka, op. cit., str. 287.

Untitled-1.indd 21 3/24/2014 6:57:25 PM

22

Najopštiji stavovi naučnog objašnjenja su naučne teorije. Po svom značenju “naučne teorije su opšti stavovi kojima se skraćeno iskazuje veliki broj samih zakona i logički se izvode iz zakona.”62 Naučnim zakonima se iznose uopšteni stavovi o većem broju istovetnih činjenica, za razliku od naučnih teorija koje objašnjavaju same zakone, odnosno proverava se njihova tačnost. Evidentno je da “jedinstvena teorija razvoja društva, čija bi operacionalizacija obezbedila jednoznačan sistem definicija za prikupljanje i klasifikovanje iskustvenih podataka ne postoji, čak smatramo da je za razvoj nauke podsticajno istovremeno postojanje različitih gledišta.”63

Jedinstvena teorija razvoja u sociologiji nije formulisana. Međutim, među najpoznatijim teorijama u građanskoj sociologiji je funkcionalizam u marksističkoj sociologiji: istorijski materijalizam.

1.13. SOCIOLOGIJA I DRUGE DRUŠTVENE NAUKE

Kao najopštija nauku o društvu, sociologija je povezana sa drugim društvenim naukama: filozofijom, pravnom naukom, ekonomijom, političkim naukama, istorijom, demografijom, antropologijom, ekologijom, lingvistikom, pshologijom i dr.

Demografija64 je nauka o stanovništvu, problemima kretanja stanovništva i promenama u njegovoj strukturi. Pod stanovništvom se podrazumeva skup ljudi na nekoj teritoriji, koji se kao pojava razlikuje od individua, mada je od njih sastavljena. Stanovništvo kao agregat ima svoje zakonomernosti razvitka koje su istorijski promenljive.65 Posebno mesto zauzima demografska statistika kao grana primenjene statistike. Demografija se naročito razvila u XX veku kroz proučavanja demografskog razvitka zapadnoevropskih država i formulisanja teorije o demografskoj tranziciji. Povezujući privrednu razvijenost sa promenama nataliteta i mortaliteta, ova teorija sadrži opis faza kroz koje prolazi svako stanovništvo u svom razvitku. Kod zaostalih privreda stope rađanja i umiranja su visoke, pa dolazi do relativno visokog prirodnog priraštaja.66 Demografska istraživanja ukazuju na demografsku eksploziju – porast broja stanovništva sa velikim stopama rasta prirodnog priraštaja, iz čega proizilaze promene starosne strukture stanovništva povećanim udelom mladih. Ova pojava se naročito uočava u nerazvijenim zemljama. Mnogobrojna su istraživanja

62 Lukić R., Osnovi sociologije, op. cit., str. 74. Lukić R., Osnovi sociologije, op. cit., str. 74.63 Bogdanović M., Metodološke studije, Beograd, IPN, 1994, str. 23.64 Gijar je pod demografi jom podrazumevao zakon o stanovništvu, tj. celokupnost zakona prema kojima Gijar je pod demografijom podrazumevao zakon o stanovništvu, tj. celokupnost zakona prema kojima čovečanstvo ostvaruje svoj napredak, najpre brojno, a kasnije u pogledu obrazovanja, moralnih vrednosti i snaga, kao i standarda. Neki autori izjednačavaju sociologiju i demografiju.65 Demografski proces je složen proces koji obuhvata prirodno i mehaničko kretanje stanovništva Demografski proces je složen proces koji obuhvata prirodno i mehaničko kretanje stanovništva (natalitet, smrtnost i migracije), kao i promene u demografskim strukturama. Između kretanja i strukture stanovništva prisutna je međusobna povezanost, tj. struktura stanovništva utiče na natalitet, smrtnost i migrac-ije, a ovi procesi sa svoje strane utiču i određuju strukturu stanovništva. Demografija pored opštih društvenih metoda koristi svoj specifičan metod demografski metod, koji obuhvata demografske mere i pokazatelje, primenom računa verovatnoće u demografskoj analizi, izradom demografskih tablica, projekcija, modela i sl.66 U periodu demografske tranzicije visina nataliteta i mortaliteta se menja, pa je i prirodni priraštaj visok. U periodu demografske tranzicije visina nataliteta i mortaliteta se menja, pa je i prirodni priraštaj visok. Pojednostavljen i šematizovan prikaz razvitka stanovništva je slabost ove teorije.

Untitled-1.indd 22 3/24/2014 6:57:26 PM

23

kojima se pokušavaju pronaći odgovarajuće mere za obuzdavanje demografske eksplozije. Uočeno je da slabe efekte pokazuju brze i jednostrane mere, iz čega proizilazi zaključak da se ova pojava može obuzdati samo intenzivnim ekonomskim razvojem i značajnim društvenim i političkim promenama nerazvijenih zemalja. Jedna od zanimljivijih demografskih teorija je i maltuzijanstvo67. Povezanost sociologije sa demografijom68 ogleda se u demografskim materijalima za sociološka uopštavanja i sociološkoj opštoj osnovi za demografske pokazatelje.

Ekologija (grčko, oikos kuća) je nauka o odnosima živih bića i njihove okoline, tj. odnosa između živih bića kao vrste i zajednica (uključujući i ljudsko društvo) u kojoj se nalaze i sa kojom se povezuju69. Sredina, okruženje ili habitat predstavlja sveukupnost uslova i uticaja u nekom životnom sistemu. Sa ekološkog aspekta habitat je ono prirodno ili veštačko okruženje u kome živa bića imaju status subjekta, odnosno objekta uticaja. Kako je habitabilnost življenje u određenom prostoru, tj. sposobnost prirodnog ili veštačkog prostora da obezbede stalnu, čoveka dostojnu egzistenciju, predmet sociologije proširen je ekološkim problemima globalnog društva. Formirana je i posebna disciplina – socijalna ekologija.

Pod ekonomijom (grčka složenica oikonomija, od oikos kuća i nomos pravilo, red, zakon)70, podrazumevamo sveukupnost ekonomskih nauka čiji su predmet ljudske delatnosti i njihova povezanost sa problemom ograničenih sredstava za realizaciju odabranih ciljeva. Ekonomija je blisko povezana sa prirodnim i tehničkim naukama i pripada vodećim društvenim naukama. Značaj ekonomskih problema za sociologiju ogleda se i u formiranju posebne sociološkoekonomske discipline: sociologije ekonomskog života tj. ekonomske sociologije, koja za svoj predmet izučavanja ima društvenu stranu ekonomskih procesa, pojava i ekonomskog ponašanja ljudi u društvu. Ekonomska sociologija71 omogućava saznanja o uticaju karakteristika društvene strukture, društvene organizacije i sistema vrednosti na oblikovanje privrednih sistema i efikasnosti privređivanja.

Istorija je nauka o vremenskom sledu događaja nekog subjekta, predmeta ili pojave, koja ih ne samo opisuje već pokušava i da ih objasni, da ih poveže uzročnim vezama među sobom i s drugim činiocima koji na njih utiču. Ukoliko za predmet ima neku društvenu pojavu, istorija je izuzetno povezana sa sociologijom. Ta veza se pokazuje kroz istovetnost predmeta proučavanja – društva i društvenih pojava. Istorija u tom slučaju proučava konk-retno društvo dajući skup iskaza o njemu, a koji su relevantni samo za to društvo. Istorija sadrži iskaze za svaki pojedinačni događaj, objašnjavajući ga kao pojedinačnu pojavu. Nasuprot tome, sociologija izučava društvo uopšte, pokušavajući da utvrdi opšte zakonitosti svih ili određene skupine društava. Istorija je dakle pojedinjavajuća nauka, a sociologija uopštavajuća.

67 Nenaučni pokušaj objašnjenja razvoja stanovništva. Više u posebnom odeljku o maltuzijanstvu.68 Domaća demografska istraživanja razvila su se posle Drugog svetskog rata, mada su imala zavidan nivo Domaća demografska istraživanja razvila su se posle Drugog svetskog rata, mada su imala zavidan nivo i u predratnom periodu. Sistematično praćenje našeg stanovništva počinje od polovine XX veka. Prema teoriji demografske tranzicije, stanovništvo Vojvodine bi bilo na kraju procesa demografske tranzicije, a stanovništvo Kosova i Metohije na početku.69 Ekologija se deli na: ekologiju biljaka, ekologiju životinja i humanu ekologiju.70 Izvorno značenje ekonomije: pravila o radu u gazdinstvu.71 Uočavaju se i napori da se razvije adekvatnija iskustvena osnova socioloških proučavanja ove vrste, Uočavaju se i napori da se razvije adekvatnija iskustvena osnova socioloških proučavanja ove vrste, posebno onih kojima se povezuju globalne karakteristike društva i promene u globalnom privrednom razvoju. Ovi napori rezultiraju stvaranjem metodološke i teorijske osnove zasnivanja sistema socijalnih indikatora kojima se mogu kompleksno opisivati osobine društva i promene koje nastaju u tim osobinama. Posebno se uočava interes za problematiku nedovoljno razvijenih zemalja, zbog čega postoje mišljenja da je izvesno konstituisanje sociologije nedovoljno razvijenih zemalja kao posebne sociološke discipline.

Untitled-1.indd 23 3/24/2014 6:57:27 PM

24

Za sociološko uopštavanje od izuzetnog značaja je istorijska građa. Da bi se istorijska građa oformila, koriste se rezultati sociologije, tj. pojedinačni iskaze o konkretnom društvu. Istoriju možemo smatrati vrstom primenjene sociologije, a sociologiju uopštavanjem zakonitosti istorije. U tom smislu, sociologija i istorija primenjuju slične a često i istovetne metode u svojim istraživanjima. I kod istorijske problematike, kako je to uočeno i kod prethodno navedenih nauka, formirala se posebna sociološka disciplina istorijska sociologija.

Antropologija je nauka o čoveku kao ljudskom biću. Kako je čovek složeno socijalno biće, antropologija se deli na: fizičku72, socijalnu73 i filozofsku74 antropologiju. Socijalna antropologija je posebna naučna disciplina, ali i teorijski pravac u sociologiji. Izučavanjem nerazvijenih, tzv “primitivnih” društava, socijalna antropologija je blisko povezana sa sociologijom kao najopštijom naukom o savremenim društvima.

Psihologija je opšta nauka o psihičkim pojavama, koja proučava psihičke funkcije, psihičke dispozicije, strukturisanje i funkcionisanje složenih psihičkih sistema, psihička stanja i psihičke uslove i efekte, posebnih, uglavnom socijalno uslovljenih oblika praktične ljudske delatnosti. Proučavanje u psihologiji bazira se na objektivnim i subjektivnim činjenicama. U zavisnosti od toga kojoj vrsti činjenica se daje prednost, psihološkoempirijska istraživanja se dele na škole tj. sisteme. Tangentna naučna područja sociologije i psihologije uslovila su posebnu naučnu disciplinu socijalnu psihologiju, čiji je predmet sistematsko proučavanje povezanosti društvenih i psihičkih pojava na nivou individualne i interpersonalne aktivnosti. Ova disciplina je metodološki izuzetno orijentisana ka sociologiji, mada se određuje kao psihološka disciplina.

1.14. SOCIOLOŠKE DISCIPLINE

Savremena sociologija razgranala se na veći broj samostalnih disciplina – posebnih sociologija. Brojne discipline izučavaju vezu jedne društvene pojave sa društvom kao celinom, čime doprinose razvoju opšte nauke o društvu i razumevanju društva, društvenih pojava i procesa.

Sociologija morala75 utvrđuje suštinu morala kao društvene pojave, ispituje vezu morala i drugih društvenih pojava, uticaj društva na moral i uticaj morala na društvo kao celinu. Sociologija morala je relativno nova sociološka disciplina sa veoma malo sistematizovanih dela. Osnovni moralni procesi u društvu su: nastanak morala, funkcionisanje morala, njegovo dugoročno i kratkoročno menjanje i napredak morala. Sociologija morala utvrđuje da je osnov morala antropološki i društveni.

72 Fizička antropologija proučava fi zičke osobine čoveka (rast, oblik glave, boja kože i sl.) uočavajući pri Fizička antropologija proučava fizičke osobine čoveka (rast, oblik glave, boja kože i sl.) uočavajući pri tom posebne fizičke osobine ljudskih rasa i razlike koje se u rasama javljaju.73 Socijalna antropologija ispituje čoveka kao društveno biće, socijalne uslove i činioce koji utiču na formi- Socijalna antropologija ispituje čoveka kao društveno biće, socijalne uslove i činioce koji utiču na formi-ranje socijalnih osobina čoveka. Njenim predmetom su obuhvaćena ispitivanja radnih sposobnosti i radnih navika, društvenosti, kulturnog ponašanja u širem smislu, kao postupanje u skladu sa prihvaćenim kulturnim vrednostima, modelima i normama. Posebno se razlikuju socijalna i kulturna antro-pologija.74 Filozofska antropologija je fi lozofska disciplina koja analizira i generališe osnovne osobine čoveka kao Filozofska antropologija je filozofska disciplina koja analizira i generališe osnovne osobine čoveka kao prirodnog i društvenog bića ali i kao ličnosti, u cilju da odredi položaj čoveka u sveukupnoj stvarnosti i smisao njegovog života uopšte.75 Svetski doprinos sociologiji morala pružio je naš akademik Radomir Lukić. Svetski doprinos sociologiji morala pružio je naš akademik Radomir Lukić.

Untitled-1.indd 24 3/24/2014 6:57:27 PM

25

Postavljajući drugom visoke moralne zahteve, društvo moralno uzdiže pojed-ince i formira zavidan društveni moral. Glavni društveni činioci morala su tip društva (društvenoekonomske formacije), razne društvene zajednice (čovečanstvo npr.), potpuno posebne društvene zajednice (narodi, nacije, države), unutardruštvene manje zajednice (porodica, škola, naselje, zanimanje, klase, udruženja i dr.), razni društveni procesi ( d e mografski, ekonomski, vaspitni i sl.) i kultura. Razlikuju se opšti i posebni uticaji morala na društvo. Prva i opšta funkcija morala je određivanje osnovnih ideala čoveka i društva, druga, obezbeđenje spontane sigurnosti društvenih odnosa, i treća, očovečavanje čoveka, a time i društva. Sporedne uloge morala su: održavanje društva, jačanje društva, projektovanje budućeg boljeg društva, uticaj na društvene skupine i dr. Sociologija morala omogućila je značajan doprinos tumačenju morala, kao izuzetno značajne društvene pojave, ali i razvoju opšte sociologije.

Sociologija lokalnih zajednica proučava naselja kao društvene zajednice. Osnovna obeležja ove discipline ogledaju se u: temeljnom skupnom ispitivanju svih tipova prostornodruštvenog grupisanja na lokalnom nivou, naročito grada i sela; sadržinskom razdvajanju sociologije lokalnih zajednica od drugih nauka koje zajednice istražuju pre svega kao fizičke celine; pročavanju stalne promenljivosti lokalnih zajednica u vremenu i prostoru, sa posebnim akcentom na uticaje posebnih nivoa regionalizacije celokupnog društvenog prostora i primeni metoda posmatranja sa učestvovanjem, koji omogućava širok raspon istraživanja lokalnih zajednica. Lokalne zajednice predstavljaju u sociologiji oblike društvenog povezivanja i udruživanja, pa su rezultati ove sociološke discipline od izuzetnog značaja za opštu sociologiju. Posebno značaj ogleda na planu istraživanja urbanih naselja kao karakterističnih naselja savremenog društva.

Sociologija grada je posebna sociološka disciplina koja izučava grad kao poseban tip naselja. Nastanak sociologije grada76 vezuje se za Parka (“Grad, sugestije za izučavanje ljudskog ponašanja u urbanoj sredini”, 1916). Kroz zajednički rad američkog sociološkog tima nazvanog Čikaška škola77, oformljeni su osnovni koncepti urbane sociologije, koja grad proučava kao: 1. ekološku zajednicu, 2. sistem društvene organizacije, i 3. analizu urbanizovane ličnosti i kolektivnog ponašanja78.

U marksističkoj sociologiji poseban doprinos ispitivanju urbanih problema pružio je Lefevr tumačenjem urbanog društva kao završetka industrijskog. Urbano se određuje kao totalitet ideologije i prakse. Sociološko posmatranje grada, za Lefevra je “projekcija globalnog društva u prostoru, njegove strukture, institucija, vrednosti i dr.” Sociološka istraživanja grada, kroz urbanu sociologiju povezana su sa društvom kao totalitetom, poprimajući obeležja ukupne društvene strukture i razvoja globalnog društva.

76 Posmatranje gradskog naselja kao sociološke kategorije starije je od sociologije grada. Još je Aristotel uka- Posmatranje gradskog naselja kao sociološke kategorije starije je od sociologije grada. Još je Aristotel uka-zivao na povezanost veličine grada i vrste društvenih odnosa. Prva ozbiljnija sociološka istraživanja grada prisutna su u XIX veku, kroz radove Marksa, Engelsa, Dirkema, Zimela i dr.77 Sa Parkerom, Bardžesom, Spenglerom, Simelom, Mekenzijem i Holijem.78 Osnovne zamerke Čikaškoj školi zaustavile su razvoj ove discipline, da bi ona ponovo oživela kroz Osnovne zamerke Čikaškoj školi zaustavile su razvoj ove discipline, da bi ona ponovo oživela kroz savremenu francusku školu sa Kastelsom. Savremena sociologija grada - urbana sociologija, urbane proble-Savremena sociologija grada - urbana sociologija, urbane proble-me tretira kao političke, a grad kao poprište različitih političkih strategija i sukoba interesa. Američka urbana sociologija bavi se problematikom prostora i grada, donošenjem gradskih odluka, kvantitativnim merenjem, kulturnim procesima, političkim orijentacijama i drugo.

Untitled-1.indd 25 3/24/2014 6:57:27 PM

26

Ruralna sociologija (sociologija sela) proučava društvo u ruralnoj sredini. Predmet ove discipline je društvo u seoskoj sredini kao deo globalnog društva. Selo je veoma stara društvena zajednica, ali se detaljnije izučavanje primećuje u periodu prodiranja kapitalističkih društvenih odnosa u seosku zajednicu. Ruralna sociologija pod različitim nazivima figurira i kao akademska disciplina (agrarna sociologija, sociologija naselja, sociologija seskih naselja i sl). Ova disciplina proučava: promene seoskih sredina u uslovima globalne urbaniza-cije, ulogu seoskih naselja u relacijama selograd, gradselo, kao i perspektive ovih naselja. Posebno je značajno sociološko istraživanje sela u uslovima društvenih previranja, agrar-nih reformi, kolonizacije, migracije i deagrarizacije. U okviru ruralne sociologije istražuju se agroekonomska, demografska, sociogeografska, etnosociološka i druga sociološka istraživanja sela i poljoprivredne delatnosti.

Sociologija rada79 kao posebna sociološka disciplina nastala je u XIX veku u Americi. Proizašla je iz potrebe za istraživanjem uticaja društvenih odnosa u radnim grupama i izvan rada na čovekovu radnu aktivnost i produktivnost. Sociologija rada je disciplina koja proučava ljudski rad kao društvenu pojavu, razvojne oblike rada, specifične zakone njegovog razvoja, povezanost rada sa drugim društvenim pojavama i društvom u celini, sadržaj i karakter rada, radne društvene grupe, izvršilačke i upravljačke funkcije, odnos ljudi prema radu, uticaj života izvan rada na proces rada, kon�ikte i načine njihovog razrešavanja, radno vreme, radnu sredinu, i dr.

Sociologija slobodnog vremena proučava slobodno vreme kao društvenu pojavu. U građanskoj sociologiji razvija se u dva smera. Jedan smer se bavi optimalnom strukturom slobodnog vremena. Drugi smer razmatra slobodno vreme kao individualnopsihološku posledicu procesa industrijalizacije i urbanizacije. Prvi smer je sociološki, a drugi sociološkopsihološki. Većina sociologa smatra da je savremena civilizacija ušla u period slobodnog vremena. Kako je ovaj period na samom početku, ne mogu se pružiti odgovori o slobodnom vremenu u budućnosti. Prisutna su shvatanja da je sadašnje slobodno vreme definitivan rezultat industrijskog razvoja, zbog čega su prisutni brojni pokušaji naučnog osmišljavanja stabilnog i stalnog načina za “ubijanje slobodnog vremena”. Posebno80 se istražuju mogućnosti autonomije slobodnog vremena u masovnom društvu izražene urbanizacije, automatizacije i dominacije masmedia. Takođe su prisutna istraživanja uslova za povećanje slobodnog vremena, ko i na kakav način ga određuje i kakve su posledice sadašnjeg slobodnog vremena na društvo kao celinu i proces društvene proizvodnje. Sociologija slobodnog vremena ukazuje da se na relaciji slobodno vreme – radno vreme oblikuje novi stil života. Izuzetno je značajna i pojava teza o sistematskom porastu slobodnog vremena proporcionalno tehničkom napretku, a koja se pokazala proizvoljnom jer ove procese prati i povećan broj potreba koje smanjuju slobodno vreme. Individualne mogućnosti pojedinca su ograničene nizom društvenih okolnosti, zbog čega ono nije samostalno i au-tonomno kad je u pitanju njegovo slobodno vreme.

79 Često se sociologija rada poistovećuje sa industrijskom sociologijom koja se razvila u okviru Često se sociologija rada poistovećuje sa industrijskom sociologijom koja se razvila u okviru engleske sociologije, a čiji je predmet istraživanja industrija, njene tekovine i odnos prema širem društvu. Francuska sociologija pod sociologijom rada podrazumeva: izučavanje ljudskih zajednica, vrlo raznovrsnih po svom obimu i funkcijama, stvorenih u vezi sa radom.80 Istraživanja sociologije slobodnog vremena pokazala su da povećanje slobodnog vremena može izazvati Istraživanja sociologije slobodnog vremena pokazala su da povećanje slobodnog vremena može izazvati brojne i ozbiljne društvene probleme. Socijalne posledice savremenog tehničkog razvitka utiču na promene socijalne strukture, porodice, budžeta, vremena i na značajan uticaj sredstava masovnih komunikacija u delu slobodnog vremena.

Untitled-1.indd 26 3/24/2014 6:57:27 PM

27

Sociologija kulture proučava društvenu prirodu kulture i uzajamne veze društva i kulture. Značajan je doprinos ove discipline u određivanju uloge kulture za održavanje konkretnih društava. Sa antropologijom i etnologijom ova disciplina utvrđuje kulturne interakcije društvenih grupa i pojedinaca i promene koje iz tih interakcija nastaju. Kulturne promene se objašnjavaju različitim teorijama od kojih su najvažnije evolucionistička, funkcionalistička, ciklična i difuzionistička. Ova disciplina posebno ispituje relaciju rada i kulture sa tezom: rad je osposobio čoveka da stvori kulturu. Ispitivanje masovne kulture kao specifikuma savremenog društva predstavlja posebno polje interesovanja sociologije kulture. Ispituju se tokovi i sadržaji masovne kulture a naročito šund i kič, uvođenjem pojmova “kičsubjekat”, “kičkultura”, “kičpredmet” i “kičdruštvo”. Kulturna avangarda je u tom pogledu značajno polje istraživanja, i definiše se kao složen društveni odnos koji nije definitivan ni trajan, koji je u početku malobrojan, ali ima tendenciju da postane većinski.

Sociologija masovnih komunikacija proučava masovne komunikacije kao društvene pojave. Razvila se poslednjih decenija XX veka pod uticajem ekstremnog razvoja tehničkih inovacija u oblasti masovnih komunikacija. Sociologija masovnih komunikacija odgovaraće na pitanje šta istražuje: uticaje masovnih komunikacija na savremeno društvo i kulturu; sva sredstava masovnih komunikacija – pre svih televizije kao kombinovanog medija i računarske komunikacije – Interneta81, kao specifičnog oblika globalne komunikacije; područja delovanja sredstava masovnih komunikacija, s obzirom na njihov sadržaj i međusobni odnos poruka iz tih sadržaja; snagu ovih sredstava u stvaranju, menjanju i podržavanju mišljenja, stereotipa i obrazaca ponašanja publike kao “potrošača”; publiku kao društvenu skupinu, njene potrebe, sklonosti i interesovanja kao i njeno učešće u samim sredstvima komuniciranja; društvene procese i odnose koji se uspostavljaju unutar sredstava masovnih komunikacija kao društvenih ustanova.

Sociologija Interneta - Sajber sociologija spada u najmlađe ali najatraktivnije sociološke discipline savremenog informatičkog društva. Sredinom osamdesetih godina XX veka sprovedena su na Američkim univerzitetima82 prva sociološka istraživanja Interneta. Poslednjih godina značajani doprinosi istraživanju Interneta kao “umreženog” društva registrovani su u SAD, Velikoj Britaniji i u našoj zemlji83. Sajber sociologija tumači Internet kao paralelnu i alternativnu društvenu zajednicu “online”. U okviru ove mlade discipline razrađuju se pitanja virtuelnih zajednica, sajber grupa, e-komunikacija, virtuelne socijalizacije, učenja na daljinu, e-upravljanja, zaštite privatnosti i druga, koja rasvetljavaju nedovoljno istražene civilizacijske efekte Interneta kao sajber društva. Sociološka istraživanja Interneta kombinuju znanja savremenih socioloških odrednica i informacio-komunikacionih tehnologija, a uz primenu novih socioloških tehnika e-metodologije.

81 Više u odeljku KULTURA i MASOVNA KULTURA.82 Carnegy Mellon University, 1998. Više u: VIRTUELNE ZAJEDNICE I SAJBER GRUPE.83 Sociološki sajber centar, SF BU. Sociološki sajber centar, SF BU.

Untitled-1.indd 27 3/24/2014 6:57:28 PM

28

Untitled-1.indd 28 3/24/2014 6:57:28 PM

29

DRUGA GLAVA

ISTORIJAT SOCIOLOŠKE MISLI

Untitled-1.indd 29 3/24/2014 6:57:28 PM

30

2.1. DREVNE ISTOČNE CIVILIZACIJE

Prve uobličene misli o društvu vezuju se za drevne istočne civilizacije Egipta, Kine i Indiju. Ovom prilikom ne pominjemo doprinos civilizacija Maja, Inka, Acteka, Sumera i drugih osvedočenih civilizacija jer još nisu sistematizovana njihova “sociološka” stanovišta. Treba imati u vidu da su u pitanju prvi oblici civilizacije i da su nosioci socioloških misli robovlasnički ideolozi.

U uslovima surove eksploatacije robova sistematizuju se dotadašnja znanja u svim oblastima, pa i društvenim (uslovno uzevši jer se radi o filozofskim znanjima). Tada obavljena podela na umni i fizički rad promoviše robove kao nosioce fizičkog rada, i robovlasnike kao nosioce intelektualnog rada (sistematizacija znanja i ideološko prosuđivanje u korist vladajućeg društvenog sloja).

EGIPAT . Oko 5000. pre n.e. Egipat je bio organizovan kao birokratska kraljevina, a nedugo zatim klasna robovlasnička država koja je u svom sastavu imala oko 40 manjih državica - noma. Faraon Menes. 3200 pre n.e. ujedinio je ove države u jedinstveno carstvo.1 Arhitektura je bila oličena u načinu gradnje grobnica faraona – piramida, kojih je bilo u to vreme oko 70. Robovi i zavisni seljaci izgradili su brojne piramide, kanale, nasipe i veštačko jezero Merida, u uslovima teškog fizičkog rada i surove eksploatacije. Zato se prvi veliki ustanak u istoriji vezuje se za antički Egipat, (1750. pre n.e). Sa materijalnim usponom u starom Egiptu, razvili su se kultura i nauka (naročito matematika i astronomija). U Egiptu je poniklo i najstarije pismo u obliku slika i crteža, hijeroglifi. A prvi teorijski sadržaji društvenog promišljanja sadržani su u „poukama” faraona, među kojima su saznanja o moralnim normama, božijoj svemoći, upravljanju, tumačenju funkcija države i socijalnih prava čoveka. Socijalnopolitička i kulturna shvatanja bila su izložena piramidalno kao i dominirajuća arhitektura starog Egipta. Na vrhu socijalne piramide nalazio se Bog, ispod njega faraon, niže žreci, pa zanatlije i trgovci i na dnu piramide robovi. Među najznačajnijim dokumen-tima vavilonskog perioda2 je zakon cara Hamurabija poznat kao Hamurabijev zakonik.3 Pisan je klinastim pismom na visokom kamenom stubu (2,25 m)4 i predstavlja prvi zakonik (zbornik pisanih pravila) u istoriji ljudskog društva.

KINA , kao robovlasnička država, osnovana je oko 3000. pre n.e. Prvobitno rodovsko uređenje raspalo se pod naglim ekonomskim procvatom izazvanim proizvodnjom svile, grnčarstva i širenjem zanatstva. Težak život robova i seljaka uslovio je pojavu većih ustanaka, zbog čega se carstvo raspalo na niz manjih carevina i autonomnih kneževina (221. pre n.e.)

1 Antička istorija Egipta deli se na Staro carstvo 3200-2000. pre n.e., Srednje carstvo 2000-1580. pre n.e., Novo carstvo 1580671. i Saisko carstvo 663525. pre n.e.2 Vavilonija, robovlasnička država, III milenijum pre n.e.3 Zakonik sadrži veliki broj strogih, a često i svirepih odredbi (npr. kazne sakaćenja) o suđenju, krivicama i kaznama, porodičnim odnosima, pravima i dužnostima prema državi i caru, čiji je cilj bio učvršćivanje vladajuće i imovinske pozicije dvora, hramova, zemljoposednika i trgovaca u odnosu na robove i seljačku i gradsku sirotinju. Hamurabijev zakonik je obuhvatao gotovo sve aspekte društvenog života i smatra se nepro-cenljivim dokumentom za izučavanje društvenih pojava i procesa toga vremena.4 Danas se nalazi u Pariskom „Luvru”.

Untitled-1.indd 30 3/24/2014 6:57:29 PM

31

Kasnije ujedinjavanje Kine, pod prvim carem Ćing Vangdzengom, za koga se vezuje početak izgradnje velikog Kineskog zida i brojne vojne reforme, oformilo je moćan vojnički stalež i povećanu eksploataciju robova i seljaka, koja je kulminirala velikim ustankom (206. pre n.e.), raspadom carstva i padom robovlasničkog poretka. U drevnoj Kini pismo je imalo oko 2000 znakova.5 Posebno se ulagalo u razvoj nauke, filozofije i umetnosti. Najpoznatija imena mislilaca tog perioda su Konfučije, LaoCe, Dao DeCin, VanČun i drugi.

Konfučije (Kung Fu Ce, 551 – 479) kineski filozof, politički reformator, pisac i narodni učitelj, živeo je u periodu opadanja tradicionalnih moralnih kodeksa. U cilju obnavljanja ranijih društvenih, kulturnih i moralnih vrednosti zalaže se za humanistički orijentisanu filozofiju, istoriju, umetnost i tradicionalno ponašanje. Začetnik je tradicije slobodnih prosvetitelja i ideje o društvenom angažovanju intelektualaca – učitelja, koje i danas predstavljaju predmet akademskih diskusija. Konfučijevo učenje se zasniva na ideji harmoničnog funkcionisanja društvenog poretka putem etičkih načela. Moralno usavršavanje pojedinca postiže se svesnim negovanjem vrlina (humanost ili čovekoljublje, pravednost, iskrenost i hrabrost), iz čega proizilazi ideal plemenitog čoveka. Insistirajući na etičkom određenju ideala, a ne na rodovskoaristokratskom, plemenitost je odredio ne kao stvar roda već kao pitanje karaktera, i tako izazvao pravu socijalnu „revoluciju” u drevnoj Kini. Posebno ističemo onaj deo njegovog učenja kojim skladnost društvenih odnosa vezuje za ispravnu korelaciju između društvenog položaja i odgovornosti, između reči i dela, između imena i stvari. Konfučijanska etika zasniva se na načelima umerenosti, čijim pridržavanjem se postiže univerzalna harmonija između pojedinaca, društva i kosmosa. Konfučijanstvo je do 1911. godine bilo zvanična religija Kineske carevine.

Istorija INDIJE beleži izrazito bujanje filozofije6 od VII veka pre n.e., kada su začeti mnogobrojni filozofski sistemi. Ta istorijska okolnost vezuje se za pojavu slobodnih samostalnih mislilaca – šramana, nasuprot kategorije svetih ljudi – šamana religijski usmerenih na „vede”.Vede su tradicionalna učenja bazirana na religiji, pa je pojava mislilaca koji ih osporavaju bila novina u tradicionalnoj Indiji.

Najstariji mislioci u indijskoj filozofiji (VII v. pre n.e., npr. Udalaka i Jadznjavalkja) zagovaraju ideju karme, gde lošim delima slede loše, a dobrim dobre posledice, ne samo u granicama sadašnjeg života već i u narednoj reinkarnaciji. Spoznajom identiteta i sveobuhvatnog, može se osloboditi od karme i reinkarnacije. Učenja o zagrobnom životu detaljno su razrađena u bramanizmu mističnom učenju o zagrobnom životu. Bramanska kasta, inače vladajuća, propovedala je da je smisao i cilj ljudskog života u spajanju sa božanstvom – Bramom, a da je svet i nastao iz Braminih nedara podeljen na četiri kaste: 1. bramansku, 2. ratničku, 3. zemljoradničku i 4. robovsku.

5 Današnje kinesko pismo sadrži preko 50 000 znakova.6 Tri su faze razvoja stare indijske fi lozofi je: a. neortodoksna učenja, b. budizam, i c. vedanta i druge orto- Tri su faze razvoja stare indijske filozofije: a. neortodoksna učenja, b. budizam, i c. vedanta i druge orto-doksne škole. Neortodoksna učenja su u osnovi materijalistička, i njihovi predstavnici (ađivici) su smatrali da da je čovek podložan sudbini na koju ne može da utiče, suprotstavljaući se vedskom određenju karme i ritualima. Đainizam je takođe odbacivao vedska učenja, isticanjem da je saznanje uslovljeno vremenom i prilikama a ne božanstvom, ističući pet principa fizičkog sveta: materija, kretanje, mirovanje, prostor i vreme. Vremenom je ovaj pravac prerastao u religiozno učenje, kao i budizam. Među ortodoksnim školama je sankhja (osnivač Kapila, VI v. pre n.e.) koja se bavi bolnošću egzistencije i mogućnostima oslobođenja, ističući da je osnova svega pratvar, nastajanje i promene kroz 25 kategorija i tri kvaliteta. Oslobođenje se postiže sagleda-Oslobođenje se postiže sagleda-vanjem najprisnije suštine čoveka koja je nezavisna od svih zbivanja i promena.

Untitled-1.indd 31 3/24/2014 6:57:29 PM

32

Budizam je takođe potekao sa tla drevne Indije (između V i III v. pre n.e.). Suprotnih je shvatanja od bramanizma. U osnovi ovog učenja je ideja o jednakosti ljudi, prosvećivanju i znanju u cilju duhovnog oslobođenja. Prvobitno je bio popularan među nižim kastama da bi vremenom bio prihvaćen i od najviših kasta i stekao status religiozne teorije.7

U III v. pre n.e., Aleksandrija je bila najznačajniji naučni i kulturni centar. Za Aleksandriju se vezuje izdvajanje posebnih nauka iz opšteg proučavanja prirode (astronomija, matematika, mehanika) i velika naučna imena Euklid, Hiparh, Tukidid, Heron, Erastoten, Aristarh i druga. Od posebnog je značaja aleksandrijski „Muzeon”, hram muza, kao skup zgrada gde je posebno bila značajna biblioteka. Osnovana je u III v. pre n.e, i u doba najvećeg razvoja posedovala je oko 700 000 svezaka kojima je bilo obuhvaćeno celokupno dotadašnje znanje. U njoj su se kritički proučavale i redigovale naučne i umetničke knjige.

Osnovna karakteristika sociološke misli država drevnog istoka je njihova religioznofilozofska zasnovanost. Baveći se kosmološkim problemima nastanka sveta i čoveka, društvena pitanja su bila malo rasvetljavana ili su se mogla široko filozofski tumačiti. Konkretni društveni odnosi tumačeni su kao religijski determinisani.

2.2. ANTIČKA GRČKA

Antička grčka misao do danas je zadržala inspirativni karakter naučnog stvaralaštva. Antička država je bila kolevka značajnih društvenih pojava i procesa, ali i socijalnih teorija koje smatramo predistorijom sociologije. Pojam građanina, kao subjekta a ne samo objekta društvenog upravljanja, demokratija kao oblik vlasti i upravljanja, ljudske slobode

u filozofskom, društvenom i političkom smislu, samo su neki segmenti nadasve ogromne riznice filozofskih i socioloških postavki antičkih velikana. Antička Grčka beleži i prva sistematska saznanja o društvenim pojavama i procesima. Veliki doprinos u tom smislu dali su brojni antički filozofi a među njima i sofisti, Sokrat, Platon, Aristotel i stoici.

Prisutna su neka nenaučna mišljenja da su Grci tog vremena bili superioran narod, pa su eminentni filozofi na grčkom podneblju logična pojava. Navedena mišljenja apstrahuju konkretne istorijske okolnosti, tj. kulturne i ekonomske prilike života u Grčkoj u petom veku pre nove ere. U tom periodu Grčka doživljava maksimalni kulturni razvitak, ali i suštinske društvenopolitičke promene. Stara aristokratija (rodovsko poreklo) bila je ekonomski i politički oslabljena novim robnonovčanim odnosima koje je nametnuo obogaćen sloj zanatlija i trgovaca. Raspolažući znatnim novčanim sredstvima koje su stekli u trgovini, poljoprivrednoj proizvodnji pa i lihvarstvu, novi sloj osporava vladajuće shvatanje da se politikom mogu baviti samo predstavnici rodovske aristokratije i traži da učestvuje u državnom upravljanju. U tom zahtevu imali su i podršku plebsa (naroda), koji je očekivao politička prava i za sebe.

7 Više o budizmu u delu o religiji.

Untitled-1.indd 32 3/24/2014 6:57:30 PM

33

Ukoliko se ovim prilikama doda i okolnost da je Grčka bila rasparčana na mnoštvo samostalnih gradova – polisa, koji su, mada obuhvaćeni jedinstvenom verom i jezikom, imali svoje specifičnosti, a pre svega samostalnost. Ta okolnost je značajno doprinela razvoju ukupne antičke Grčke misli.

Sa razvojem tržišne privrede u staroj Grčkoj oblikovana je i politička pozicija novih društvenih slojeva, zamena starog rodovskog – dogmatskog shvatanja novim viđenjima politike, vlasti i države. Posebno je u tome imala važnu ulogu Atina, kao država sa razvijenom neposrednom demokratijom, u kojoj je svaki punoletan atinski građanin imao demokratsko pravo odlučivanja. Bavljenje politikom za slobodnog tj. punoletnog, odraslog i nezaduženog građanina, smatrano je oplemenjujućim. Atinski građani mogli slobodno da raspravljaju i odlučuju o svim društvenopolitičkim prilikama, na ulicama i trgovima Atine. Ovim pravom nisu raspolagali drugorazredni građani – stranci, žene i deca.

SOFISTI8(V i IV v. p.n.e.) su bili obrazovani ljudi, sa posebno uvežbanim govorničkim veštinama. Među najpoznatijima su Protagora, Gorgija, Prodik, Kritija, Hipija, Likofrom, Kalikle i drugi. Raspolagali su znanjima iz logike, matematike, astronomije, etike, fizike i pre svih gramatike kao učenja o govorništvu i i govorničkoj veštini. Putujući po Grčkoj i koristeći trgove i ulice za iznošenje svojih beseda – prenosili su znanje. Otuda se

sofisti smatraju “putujućim filozofima”. Naplaćivali su usluge, bilo da je reč o učenju govorništva ili zastupanju nekoga pred sudom. Njihove usluge su posebno tražene od strane novoformiranog sloja bogatih trgovaca i zanatlija, koji u delu obrazovanja i umeća u govoru, nisu bili ravnopravni sa predstavnicima rodovske aristokratije. Ne pripadajući posebno nijednoj socijalnoj strukturi tadašnjeg grčkog društva, sa osnovnim obeležjem veli-kog znanja i umeća govora, preteča su savremene inteligencije.

Pored govorničke i obrazovne uloge, sofisti su nosioci određenih filozofskosocioloških shvatanja, koja su javno propovedali. Među takvim shvatanjima je poznata teza sofiste Protagore: “čovek je merilo svih stvari, postojećih da jesu a nepostojećih da nisu”. Začetnici su vere u čovekove umne i duhovne sposobnosti za saznanjem suštine prirode i društva, pa otud i njihovo zalaganje za prosvetiteljstvo. Preteča su teorije društvenog ugovora svojim tumačenjima nastanka države iz dogovora pojedinaca. Za sofiste država je ljudskog a ne božanskog porekla. Pre državnog stanja ljudi su živeli u uslovima vladavine “prirodnog prava” koje je dato samo od sebe i na koje se ne može uticati. Po pitanju koje su osnovne vrednosti prirodnog prava, pružali su različite odgovore. Po jednima, u uslovima prirodnog prava vladaju najbolji tj. aristokrate koji su od prirode odabrani kao najbolji. Po drugima, vladavina u prirodnom stanju se vezuje za najjače, a ne najbolje. Među sofistima bilo je i shvatanja da je prirodni zakon jedini merodavan za izbor najboljih upravljača društvom, pa da je demokratija protivprirodno stanje kojim nesposobni dobijaju mogućnost upravljanja državom. Država i zakoni sprečavaju delovanje prirodnog prava, ograničavanjem prava jačeg.

8 Sofisti su dobili naziv po Sokratu, koji ih je kritikovao jer prodaju znanja i što se proglašavaju sveznajućim. Umesto sticanja mudrosti putem znanja, sofisti su, po Sokratu, težili mnogoznanstvu. Od Sokra-tove kritike, termin sofista ima pogrdno značenje prodaju znanja za novac i hvalisanje.

Untitled-1.indd 33 3/24/2014 6:57:30 PM

34

Značaj sofista za sociologiju ogleda se u tome što su prvi pokrenuli raspravu o poreklu države, prava, vladanja i odnosima u društvu i tako započeli do danas nedovršenu raspravu o ovim pitanjima.

SOKRAT (470 – 399. pre n.e.) u ranoj mladosti bio je vojnik. Započeo je život fi lo-Započeo je život filo-zofa vodeći svakodnevne dijaloge na atinskim trgovima. Suprotno sofistima postavlja skromna pitanja i ističe da jedino sigurno zna, da ništa ne zna. Ubrzo postaje popula-ran kod atinske omladine, posebno njene intelektualne elite, zbog čega ga proglašavaju ideologom “duhovne aristokratije”. Sukobljen sa vladajućom atinskom demokratijom, osuđuju ga na smrt zbog “kvarenja atinske omladine”. Odbivši da porekne svoje stavove, uoči spovođenja presude izjavio je: “Jer, bojati se smrti, ljudi, nije drugo nego misliti da si mudar, a nisi. To znači misliti da znaš ono što ne znaš. Ta niko ne zna da li nije smrt upravo najveće od svih dobara za čoveka, a opet je se boje, kao da sigurno znaju da je najveće zlo. I kako da to nije neznanje, i to ono najviše prekora vredno, kada neko misli da zna ono što ne zna. A ja ljudi baš se u tome i time razlikujem od većine ljudi, pa ako bih zaista rekao da sam u čemu mudriji nego drugi, rekao bih da sam u tome što, kako ne znam ništa o prilikama u Hadu, i ne mislim da šta znam... Dakle, namesto onoga zla što znam da je zlo, nikad se neću bojati i kloniti onoga o čemu ne znam nije li baš dobro... Vreme je, suci, da ja pođem u smrt, a vi u život. A ko od nas ide boljoj sudbini, to niko ne zna.”9

Baveći se antropološkim i etičkim problemima, Sokrat ukazuje da je sumnja u sopstvene stavove i norme, neophodna za prevazilaženje ličnih zabluda i nejasnih pojmova. Zato treba punu pažnju posvetiti sebi: “Upoznaj samog sebe”. Sokrat nije bio naklonjen atinskoj demokratiji. Mislio je da nije nikakvo čudo što vlada haos gde nema mišljenja i gde „neprosvećena gomila” rešava sve naprečac da bi se kasnije u očajanju pokajala. Nije li to lažna predrasuda da većina pogađa ono što je najmudrije? Ne može li se tvrditi da su ljudi u gomili luđi, nasilniji i svirepiji nego što su pojedinačno? Zato je, po Sokratu, sramota da narodom upravljaju besednici koji „nadugačko razvlače svoje govore – kao što bakrači, kad udariš o njih, dugo ječe dokle god ruku ne metneš na njih.” Upravljanje društvom Sokrat vezuje za najsposobnije, koji su i najmudriji. Društvo može da ojača ako njime upravljaju najmudriji. Prihvatajući da je čovek merilo svih stvari, Sokrat pod čovekom podrazumeva mudrog čoveka koji je saznao vrhunsko dobro, a to su: univerzalne i opštevažeće moralne norme.

PLATON (427 – 347. pre n.e.) bio je aristokratskog porekla. Osnovao je filozofsku školu u Atini – „Akademiju”, koja je bila obrazovni centar za mlade Atinjane, vaspitane u harmoniji jedinstva duha i tela. Brojevi i geometrijski oblici su posrednici između ideja i materijalnosti, zbog čega je na ulazu u Akademiju bilo napisano: „Neka niko ne ulazi ko ne zna geometriju”. Po Platonu samo filozofi svojim umom mogu razumeti svet ideja – dijalektikom kao metodom saznanja. Koliko je svet ideja nepromenljiv, toliko je promenljiv i trošan materi-jalni, realni i ljudski svet. Njegovo učenje o državnom i društvenom uređenju u toj meri je celovito da je Emerson u vezi sa Platonovim delom „Država”, rekao:” Spalite biblioteke, jer što god u njima ima vrednosti sve to sadrži ova knjiga.”

Za Platona dobra država treba da bude pravedna država. Pravednost države počiva na dobroj organizaciji društva, pa je samim tim pravednost bitan deo države i života u njoj, a ne osobina nekog pojedinačnog stava.

9 FILOZOFIJA, enciklopedijski leksikon, Mozaik znanja, str. 423 424.

Untitled-1.indd 34 3/24/2014 6:57:30 PM

35

Pravedna jedinka stiče to svojstvo životom u pravednoj državi. Osnovni princip demokratije da svi imaju jednako pravo u odlučivanju i upravljanju državom, samo je na izgled dobar, ali je u svojoj biti loš, jer narod nije dovoljno obrazovan da izabere najbolje tj. najmudrije vođe za svoju državu: „Što se tiče naroda, on ništa ne vidi, nego samo ponavlja ono što mu kažu vođe.” 10 Narod je gomila koja voli laskanje, pa najlukaviji laskavci koji sebe zovu „zaštitnikom naroda” uzimaju najvišu vlast, zbog čega upravljanje državom ne treba prepustiti lakovernosti gomile. Za državu su najbolji najumniji upravljači, a to su filozofi. „Dokle god filozofi ne postanu kraljevi, ili dok se sadašnji takozvani kraljevi i vlastodršci ne predaju istinskom i temeljnom filozofiranju i dok se u jedno ne stopi to dvoje, politička moć i filozofija, ..., sve dotle neće se zla osloboditi država, a ako dobro vidim, ni ljudski rod uopšte.”

Savršena država, po Platonu, je ona u kojoj svaka klasa i član društva rade ono za šta su po prirodi najsposobniji, ne smetajući jedni drugima, a svi zajedno radeći u korist sposobne i harmonične celine države. Za Platona, pravednost je „posedovanje i delanje onoga što kome pripada.” Kako se pojedinci rađaju prirodno nejednaki, na državi je da odgovarajućim sistemom vaspitanja odrede prirodne sklonosti pojedinca11. Vaspitanje je državna delatnost jer porodica može pogrešno razumeti smisao celine i prirodne sklonosti svoje dece. Objektivnost i nepristrasnost državnog vaspitanja obezbeđuje pravilno određivanje staleža. Pripadnost vladajućem staležu određuje se posedovanjem vrline mudrosti, a ne po krvi i srodstvu. Vladarev sin može postati radnik, kao što radnikov sin može postati vladar, ukoliko je svojom mudrošću saznao ideje dobrog i pravednog. Dosledno navedenim shva-tanjima, Platon je za ukidanje braka i porodice i privatne svojine jer zajednički život sprečava požudu i egoizam. Navedena podela društva na tri staleža, po Platonu, ne obuhvata robove jer se oni ne smatraju članovima društva već oruđima za rad.

ARISTOTEL (384 – 322. pre n.e) je bio 20 godina učenik Platonove Akademije. Tokom studija stekao je znanja o Platonovom filozofskom sistemu i sva druga do tada raspoloživa. Posle Platonove smrti napušta Atinu i 12 godina provodi na dvoru Filipa Makedonskog, obrazujući Aleksandra Makedonskog. Kada je Makedonija pokorila grčke države (338. g. pre n.e.), Aristotel se vraća u Atinu i osniva paripatetičku školu (gimnaziju) -”Likej “.

Kroz kritiku Platonove filozofije, Aristotel je razvio nov filozofski sistem i enciklopedijski sabrao rezultate grčke filozofije i posebnih nauka. Predmet Aristotelovih istraživanja su logika, fizika, metafizika, psihologija, etika, politika, astronomija, meteorologija, zoologija, poetika i drugo. Neka od ovih istraživanja održala su se do danas (delovi logike npr.). Za Aristotela, um je prazna ploča na koju osećanja upisuju ono što primaju i prolazan je kao i pojedinci. Platonovoj ideji dobra Aristotel suprotstavlja tvrdnju da se ljudski porivi i nagoni moraju uvek upravljati zaključcima razuma, koji ne moraju nužno biti dobri.12 Etičke teorije treba da budu u saglasnosti sa životnim iskustvima. Izjave mislilaca treba ispitivati upoređujući ih sa njihovim delima i s njihovim životom, pa ako se sa delima podudaraju, treba ih uzimati za istinite, a stoje li sa njima u protivurečnosti,

10 FILOZOFIJA, enciklopedijski rečnik, str. 365 366. FILOZOFIJA, enciklopedijski rečnik, str. 365 366.11 Za jedan od tri staleža: vladare, čuvare i radnike. Podela proizilazi iz podele ljudske duše na tri dela: Za jedan od tri staleža: vladare, čuvare i radnike. Podela proizilazi iz podele ljudske duše na tri dela: umni, voljni i požudni, kojoj odgovaraju tri vrline: mudrost, hrabrost i umerenost. 12 Po Aristotelu, dobro nije apsolutno, ne postoji objektivno van pojedinaca, ono se ostvaruje u različitim Po Aristotelu, dobro nije apsolutno, ne postoji objektivno van pojedinaca, ono se ostvaruje u različitim individualnim oblicima.

Untitled-1.indd 35 3/24/2014 6:57:31 PM

36

posmatrati ih samo kao prazne reči.” 13 Socijalnopolitički stavovi Aristotela baziraju se na tezi da je čovek po svojoj prirodi političko biće (zoon politicon). Postizanje punog života – blaženstva moguće je kroz zajednicu, preko primarnog oblika – porodice, do najpotpunijeg oblika – države. “Ko ne može živeti u zajednici ili je čak i ne treba jer je sam sebi dovoljan, taj nije član države, i prema tome je zver ili bog.”

Analizirajući političke formacije grčkih država, Aristotel u Monografiji o 158 ustava grčkih država, daje pregled dobrih državnih oblika: monarhija, aristokratija i politeja. Loši državni oblici su: tiranija, oligarhija i demokratija. Najbolji oblik vladavine je aristokratija, u kojoj nekolicina vlada za dobrobit svih. Pravi dokaz da li je država dobro uređena, Aristotel vidi u tome što narod „...od svoje volje ostaje u tom državnom poretku, tj. što nije izbila nikakva pomena dostojna pobuna, niti je bilo tiranije i zloupotrebe vlasti.” Demokratija nije dobar državni oblik jer se zasniva na mišljenju narodnih masa, koje je po Aristotelu najčešće bezumno. Bezumno ponašanje je i neslobodno ponašanje, jer biti slobodan znači delati u skladu sa umom. Sloboda nije samovolja pojedinca, već sklad između želja i uma, pa je prema tome slobodan samo onaj koji postoji radi sebe, a ne radi drugog. S tim u vezi je i njegova kritika Platonove koncepcije “zajedničkog života i zajedničke imovine”. Po Aristotelu, uvođenje zajedničke imovine vodi propasti države jer se o “zajedničkom” ne vodi računa. Privatna svojina je prirodna pojava i potreba i ne treba je ukidati i ograničavati. Država je najviši oblik ljudskog zajedništva, u kojoj pojedinac postaje slobodan građanin. Zajedno sa drugim pojedincima utiče na sudbinu države baveći se politikom. Politika je, po Aristotelu, vlast slobodnih i jednakih ljudi, pa je svako podvajanje i nasilje među pojedincima suprotno politici. Ideali slobodnog čoveka su politika i filozofija. Fizički rad je prisilni rad, što je u suprotnosti sa slobodom. Zato je prezir prema fizičkom radu jedno od svojstava slobodnih ljudi. Robovlasnički sistem je neophodnost za život slobodnih građana jer su robovi “stvari koje govore”. Robovi su sredstvo za bolji život “pravih” ljudi – slobodnih građana. U objašnjenju porekla ropstva, Aristotel se koristi geografskim determinizmom, ukazujući da je južnim narodima svojstveno robstvo, a severnim život u slobodi. Ropstvo, kao društvena nejednakost, potiče iz prirodne nejednakosti ljudi. Smatrajući robovlasnički sistem idealnim, u srednjoj klasi je video glavnu društvenu snagu. Preterano bogatstvo kao i preterano siromaštvo su protivprirodne pojave, pa su nosioci srednjeg bogatstva (robovlasnici) prirodno najzdraviji društveni sloj. Princip srednje mere je u celokupnom Aristotelovom stvaralaštvu bio osnovni princip.

HELENIZAM. Rimsko robovlasničko razdoblje započelo je osnivanjem Rimske imperije (31. g.p.n.e) i osvajanjem Grčke (146. g.) Dominirajući karakter grčke filozofije opstao je i posle osvajanja Aleksandra Makedonskog. Uticaj grčke kulture je u toj meri bio izražen da se taj period kulturne istorije naziva helenizmom. Značajan doprinos razvoju društvene misli helenizma pružio stoicizam14 – filozofska škola koju je osnovao Zenon (Kitaja, oko 300. g. p.n.e). Škola je trajala do zabrane rada svih filozofskih škola, Ediktom cara Justinijana (313. godine).

13 Aristotel, prema: FILOZOFIJA ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON, op. cit., str. 32 34. Aristotel, prema: FILOZOFIJA ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON, op. cit., str. 32 34.14 Naziv škole potiče od naziva trema s ukrašenim zidovima (stoa poikile). Najveći procvat doživela je u Naziv škole potiče od naziva trema s ukrašenim zidovima (stoa poikile). Najveći procvat doživela je u vreme Seneke, Epikteta i cara Marka Aurelija.

Untitled-1.indd 36 3/24/2014 6:57:31 PM

37

Osnovna preokupacija stoika bila su etička pitanja, zbog čega moralna valjanost postaje cilj svake filozofije. Osnovna odlika mudraca je sloboda, jer ma kakav da im je svakodnevni život, njihova mudrost i sreća su u njima samima. Nad spoljnim svetom pojedinac nema moći i može ga prevladati jedino mudrošću koja se nalazi u unutrašnjosti individue. Mudar čovek tako postaje gospodar uticaja spoljnih sila koji se re�ektuju u osećanjima i požudi. Mudrost je, dakle, nepomično mirovanje u samom sebi, tj. ravnodušnost i apatija prema spoljnjem svetu. Stoici su prvi formulisali pojam svetskog građanina, svrstali robove među ljude i uočili pokrete masa kao značajne društvene faktore. Filozofija starog Rima bila je usmerena na praktična pitanja i razvijala se kroz tri škole: Epikurejsku, Stoičku i Skeptičku. Za ove filozofe život je sklad sa prirodom, zbog čega se treba uzdržavati od svakog suđenja. Zalažu se prevazilaženje uskih nacionalnih granica i širenje kosmopolitizma, a na nivou individue – za unutrašnje, duhovno zadovoljenje. Najpoznatiji predstavnici Stoičke škole bili su Seneka, Epiktet i car Marko Aurelije. U osnovi učenja ove škole je takođe materijalizam, a najviši etički principi su da je za čoveka jedino dobro vrlina, a jedino zlo porok – prema svemu drugom treba biti indiferentan. Sreća se sastoji u nepostojanju potreba i nezavisnosti od svega spoljašnjeg. Svi ljudi su razumni, oni su srodna bića – braća, pa stoici propovedaju ljubav prema svim ljudima, i prema robovima. Idealan društveni oblik po stoicima je zajednička svetska zajednica.

2.3. SREDNJOVEKOVNA MISAO

Srednji vek je najduži period ljudske istorije. Taj period obeležen je širenjem hriščanstva i uspostavljanjem feudalizma. Neposredan društvenoistorijski povod uspeha hrišćanstva su raspad rimske države i antičke civilizacije u Evropi, pod udarom brojnih pobuna sirotinje u tadašnjem Rimskom carstvu i najezde germanskih i slovenskih plemena. S druge strane, razvoj trgovine, jačanje gradova i enormni uspon kulture i obrazovanja antičke civilizacije zamenjuje slabljenje

trgovine i robnonovčanih odnosa, smanjenje broja gradskih stanovnika i gradova i opadanje kulturnoobrazovnog nivoa. Svi društveni procesi u srednjem veku nosili su pečat hrišćanskofeudalnog određenja. Mada su u pitanju dve posebno značajne ljudske tekovine, društveni uzroci njihovog pojavljivanja gotovo da su identični.

Izvorno hrišćanstvo potiče iz jevrejske religije obožavanja boga Jehove. Duhovno jezgro ove religije je jednakost svih ljudi, zajedništvo i ljubav prema bližnjem (altruizam). Nosioci pobuna i otpora u Rimskoj imperiji bili su prvi koji su prihvatili osnove duhovnog jezgra jevrejske religije, da bi u kasnijim vremenima ona bila opšteprihvaćena i proglašena religijom svih naroda, hrišćanstvom. U početku hrišćanstvo se razvijalo unutar posebnih hrišćanskih opština, da bi propovedanjem apostola i njihovih sledbenika preraslo u masovan društveni proces. Prvobitno učenje hrišćanstva negiralo je tadašnji sistem vlasti, a posebno odnos prema materijalnom bogatstvu U kasnijem obliku razvila se teza o prihvatanju postojećeg sveta takvog kakav jeste, zbog budućeg Carstva Božijeg, u kome će svi pokorni u ovozemaljskom životu dobiti duhovni mir kao večito zadovoljenje.

Untitled-1.indd 37 3/24/2014 6:57:32 PM

38

Svojim postavkama hrišćanstvo je bilo prihvatljivo za sve društvene slojeve čak i za suprotstavljene, a što predstavlja specifikum u dotadašnjoj istoriji ljudskog društva. Ediktom Cara Konstantina (313. g.) hrišćanstvo je postalo zvanična religija Rimske imperije, čemu je pogodovalo zatvaranje i zabrana rada svih filozofskih škola i otvoren društveni prostor za ustoličenje hrišćanstva. Kasnijom podelom Rimskog carstva na Zapadno i Istočno dolazi i do cepanja hrišćanstva na zapadno – katolicizam i istočno – pravoslavlje. Ovom podelom hrišćanstvo nije izgubilo dominantnu društvenu ulogu u srednjem veku.

Hrišćanska misao o društvu u srednjem veku prošla je kroz dve etape: patristiku i sholastiku. Patristika ranog srednjeg veka podrazumeva apsolutni religijski determinizam, izražen kroz potpuno potčinjavanje crkvi zbog budućeg strogog Božijeg suda. Sholastiku karakteriše uobličavanje hrišćanskog učenja u jedan celovit teorijski sistem, usaglašavanjem često neusaglašenih postavki Svetog pisma od strane kaluđera, a pod okriljem crkvenih otaca i crkvenog sabora. Sholastikom15 se najčešće označava zapadnohrišćanska misao srednjeg veka ponikla među kaluđerima crkvenih škola, u kojima su hrišćanstvo predavali kao nauku. Korišćenjem filozofije kao osnove hrišćanskih dogmi, sholastičari su celokupno saznanje podelili u sedam slobodnih veština. Gramatika, dijalektika i retorika predstavljaju osnovno obrazovanje, a muzika, aritmetika, geometrija i astronomija, viši oblik obrazovanja.16Najistaknutiji predstavnici srednjovekovne sociološke misli bili su Eurigena, Akvinski i Ibn Haldun.

Eurigena S. Džon (810 – 880), škotski sholastik, razvio je učenje pod uticajem Platonove filozofije. Biblija je za njega misaoni i duhovni autoritet. Eurigenova dijalektika ogleda se u shvatanju da priroda kao svetski proces ide od najveće opštosti ka podelje-nosti, a da se iz mnoštva podeljenosti stiže do apsolutnog četiri faze: bog kao prava priroda, priroda kao božanski um – svet ideja, stvorena priroda koja ne stvara – svet čulnih predmeta, i priroda koja nije stvorena pa i ne stvara – povratak bogu. Čovekova priroda takođe ima četiri stepena: um – bog u svojoj opštosti, razum – ideje, unutrašnje čuločulne stvari i poja-ve, i vraćanje božanskom jedinstvu.17

Toma Akvinski (1225 – 1274), italijanski sholastičar, najistaknutiji je predstavnik sholastičke misli. Za života mu je dodeljena titula doktor univerzalis, a njegova dela imala su status obaveznog udžbenika u katoličkim školama. U delu “Summa theologiae” razmatra se odnos hrišćanske istine i drugih iskustvenih istina. Kako je Bog stvorio svet po intelektualnom nacrtu, teologija kao oblik verske istine otkriva pravu istinu, kojoj su podređene sve druge, pa i naučne istine. Filozofska istina kao opštija od naučne, takođe je podređena verskoj istini. Naučna istina, po Akvinskom, prvo je podređena filozofskoj18, a preko nje i verskoj istini. Odredivši teologiju verskom istinom Akvinski je odredio i dominantan položaj crkve u društvu. Razlikujući božansko, kao prirodno i večno pravo, i ljudsko pravo, Akvinski zaključuje da ljudsko pravo ne može da zabrani pojedincima grehove, ali će zato božijim pravom biti kažnjeni. Ograđujući se od ljudskih grehova, ograđuje se i od uočenih nepravilnosti tadašnjeg društva. Ispitujući oblike idealne države

15 Sholastika (grčka reč sholastikos dokon čovek) Sholastika (grčka reč sholastikos dokon čovek)16 Prema: Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 30.17 Prema: Kozić P., SOCIOLOGIJA, Beograd, Kultura, 1995, str. 42.18 Ova njegova „saznanja” uslovila su poznat tretman filozofije (i nauke) u sholastičkom periodu da je „filozofija sluškinja teologije”, koji je ona nesumnjivo imala do renesansnog perioda

Untitled-1.indd 38 3/24/2014 6:57:32 PM

39

kao ljudske tvorevine, mišljenja je da bi državom trebalo da vlada monarh uz pomoć aristokratije. Vlast monarha je božanskog porekla, zbog čega je nužna prevlast crkve nad državom. Društvene nejednakosti Akvinski objašnjava kao mogućnost bogatih da iskažu svoju dobrotu davanjem siromašnima, a siromašni pokazujući poniznost prema bogati-ma, iskazuju prema njima poštovanje.

Ibn Haldun19 (1332 – 1406), predstavnik je bogate islamske kulture u periodu evrop-ske sholastike. Kao društveni teoretičar bavio se istorijom društva i zakonima na kojima počivaju društvene promene. Osnivač je filozofije istorije i preteča je istorijskog materi-jalizma. U delu Opšta istorija arapskih naroda ističe da iza prividnih slučajnosti kroz istoriju deluju zakonitosti i da je evolucija osnovni društveni zakon. U obimnoj studiji o istoriji islamskih naroda, Haldun zaključuje da je nastanak i nestanak pojedinih civiliza-cija posledica cikličnog kretanja koje čine: rađanje, razvoj, zrelost, opadanje i umiranje. Klimatskogeografske uslove označio je kao determinante po kojima se pojedina društva međusobno razlikuju. Posebno je isticao brojnost, gustinu i fizičke odlike stanovništva, njihovu povezanost, međuzavisnost i odanost, kao i podelu rada. I pored materijalističkodijalektičkog shvatanja istorije ljudskog društva, Ibn Haldun je sve uočene determinante tumačio da su određene od strane Boga.

2.4. HUMANIZAM I RENESANSA

Početak novog veka vezujemo za humanizam i renesansu – istorijska epoha od sredine XIV veka. Osnovna obeležja ovog perioda su: • Geografska otkrića novih teritorija. Posebno se među njima ističu ekspedicije Portugalaca i otkrivanje Zapadne Afrike i Azije, španske ekspedicije i Kolumbovo osvajanje Amerike i Magelanovo putovanje oko sveta (1519 – 1522).

• Ekonomski preobražaj Evrope kao posledica velikih otkrića u vidu izuzetnog razvoja svetske i evropske trgovine, formiranje i jačanje novog trgovačkog društvenog sloja, razvoj gradova i povećanje gradskog stanovništva.

• Intelektualni preobražaj evropskih država kao posledica ekonomskih promena oživljavanjem antičke filozofske misli, kroz razvoj prirodnih a preko njih i društvenih nauka, sveukupni procvat kulture i umetnosti, i posebno reformacija crkve.

Prisutna su shvatanja po kojima su novovekovna geografska otkrića reakcija na širenje islama kroz otomanskoturska osvajanja istočne Evrope i Sredozemlja. Ova shvatanja objašnjavaju da su veliki pomorski poduhvati imali vojnostrateški cilj evropskih država, kako bi jaku Tursku napali sa istočne i južne strane. Realizacija ovakvih poduhvata pretpo-Realizacija ovakvih poduhvata pretpo-stavljala je daleko razvijenija tehnička sredstva od dotadašnje tehničke zaostalosti srednjeg veka. Portugalija, Španija, Holandija, Engleska i Francuska nosioci su finansiranja i realizacije ovih poduhvata, pa su glavni akteri tadašnje kolonizacije Afrike, Azije i Amerike. Iz ovog perioda potiče savremeni društveni kredibilitet tih država.

19 Osnivač je fi lozofi je istorije, a deo njegovog učenja je prethodnica istorijskom materijalizmu. Osnivač je filozofije istorije, a deo njegovog učenja je prethodnica istorijskom materijalizmu.

Untitled-1.indd 39 3/24/2014 6:57:32 PM

40

Ekonomski preobražaj posledica je razvoja trgovine zbog geografskih otkrića. Istovremeno dolazi do naglog razvoja industrije – pre svega tekstilne, brodogradnje, meta-lurgije, rudarstva i drugo. Finansijeri, trgovci i industrijalci tadašnjih gradova ulažu novac u razvoj trgovine i industrije. Čest je slučaj da evropski vladari ovog perioda finansijski zavise od ekonomski ojačalog novog trgovačkog sloja. Njihovo ekonomsko bogatstvo dovelo je do zahtevanja određenih političkih privilegija u vladanju društvom, a koje se nije moglo ostva-riti bez sticanja plemićkih titula. Plemićke titule u tom periodu su bile „kupovane”, što je doprinelo formiranju novog sloja gradske buržoazije. Ti procesi odvijali su se paralelno sa propadanjem feudalnog plemstva, seljaka i rađanjem radničkog sloja. U izraženim procesima formiranja buržoaskog i radničkog sloja, evropski vladari uvode ogromne poreze na eko-nomsku dobit buržoaskog sloja, što uslovljava teži i jeftiniji rad radničkog sloja. Istovremeno nezadovoljstvo oba sloja učiniće ih saveznicima u buržoaskim revolucijama koje ukidaju feudalne monarhije u Evropi.

Intelektualni preobražaj ogleda se u oživljavanju antičkog nasleđa. Osnivaju se prve štamparije (Manučova – “intelektualno središte Evrope”). Prikupljaju se rukopisi, izučavaju mnogi jezici, formiraju prvi univerziteti i akademije, cveta književnost (Petrarka, Dante, Bokačo, Rable, Servantes, Šekspir, Gete, Šiler, Lesing i dr) i umetnost (Leonardo da Vinči, Mikelanđelo, Ticijan i dr). Nauke se munjevito razvijaju, posebno prirodne.

Kolumbovo otkriće Amerike i Magelanov put oko sveta dokazali su da je Zemlja okrugla, pa su kosmološka istraživanja Kopernika, Đordana Bruna, Keplera i Njutna dovela do značajnih otkrića u astronomiji, matematici, fizici i dr. Naučna saznanja o Zemlji kao jednoj od planeta Sunčevog sistema, eliptično kretanje planeta oko Sunca, prirodni zakoni u svemiru (npr. zakon gravitacije) i druga saznanja nužno su uticala na promenu verskih istina i mesto crkve u društvu. Do tada superiorna društvena uloga crkve u ideološkom i naučnom smi-slu, postepeno je gubila naučni delokrug sužavanjem na ideološko polje, a crkva kao društvena ustanova dobija duhovni karakter.

Proces društvene transformacije crkve u novom veku naziva se reformacijom. Mada u osnovi reformacije leži nastojanje crkvenih ustanova da kritikovanjem svetovnih naučnih saznanja humanizma i renesanse zadrži svoju dominantnu ulogu, upravo se u tom nastojanju, kroz sudbine crkvenih ličnosti, kao što je Martin Luter, crkva našla u poziciji sopstvenog osporavanja. Kada se tome dodaju mnogobrojne crkvene zloupotrebe i uzne-mirenost vernika, shvatljiv je gest jednog usamljenog monaha kada je (1517. g) na vratima Vitenberške crkve izlepio 95 teza protiv prodaje oproštajnica.

U svojim tezama, Martin Luter (1483 – 1546) traži povratak novozavetnom hrišćanstvu, odbacivanje teologije svetih otaca, posredništvo crkvene organizacije u spa-senju i oproštaju grehova i mogućnost da svaki vernik u svojoj savesti otkriva Boga. Mada ekskomuniciran iz katoličke crkve, do podele je došlo izdvajanjem protestantantizma u Nemačkoj od Vatikana, zbog čega se Luter smatra osnivačem protestantizma – luteranst-va. Pored Nemačke, i u drugim evropskim državama širi se protestantizam. U Holandiji i Francuskoj, protestantizam pod Kalvinovim uticajem (Žan Kalvin, 1509 – 1564) biva mo-– 1564) biva mo-1564) biva mo-difikovan strožijim propovedanjem Svetog pisma, ukidanjem svešteničkog reda, svođenjem obreda na propoved i molitvu. Iz postojeće katoličke crkve, nakon izdvajanja luteranstva izdvojio se i kalvinizam (pre svega kao protestantski pravac). U Engleskoj je takođe na-U Engleskoj je takođe na-stupila reformacija, ali ne pod uticajem Lutera i Kalvina, već političkih prilika tadašnje

Untitled-1.indd 40 3/24/2014 6:57:33 PM

41

kraljevine. Henri VIII, kome Vatikan nije odobrio razvod, proglašava sebe poglavarom engleske crkve, oduzima crkvene posede i proglašava ih kraljevskim i određuje temelj odva-janja anglikanske crkve od matičnog katoličanstva.

U Vatikanu je bilo pokušaja reafirmacije kao ponovnog duhovnog osvajanja Evrope. Reafirmacija je uspela u onim zemljama gde je imala podršku svetovne vlasti, kao na primer u Holandiji i austrijskim vojvodstvima u Bavarskoj.

2.5. NOVOVEKOVNA MISAO

Reformacija crkve i duhovni preporod evropske kulture i nauke, obnovili su antička pitanja o čoveku i društvu. Brojni filozofi ovog perioda formirali su duhovnu baštinu sadašnjeg građanskog društva i omogućili konstituisanje nove nauke – sociologije. Navšćemo neke od no-vovekovnih teoretičara koji su posebno značajni za nastanak i razvoj sociologije.

Žan Boden (1530 – 1596), francuski teoretičar, u delu “Šest knjiga o republici”, razmatra oblike kretanja društva, njegovo nastajanje i podele. Osnovna ćelija društva je porodica, u kojoj se kroz privatno vlasništvo i autoritet oca porodice razvija osnovni oblik društvenosti i prenosi u šire delove društva. Pojava sile tj. prinude u društvu, uzrokuje nastanak države. Kako je osnovni cilj države da spreči silu i prinudu u društvenim odnosima, država donosi zakone, čime stiče suverenitet. Kao suverena – sa najvišom vla-sti u društvu, država je obavezna da poštuje prirodna čovekova prava na slobodu, osećanja, politička i verska ubeđenja. Država je rezultat sile jačih protiv slabijih i način njihovog pokoravanja. Kao i Ibh Haldun, Boden uključuje geografske faktore u društvene determi-nante i tvrdi da umereni klimatski pojas obezbeđuje idealne društvene uslove za razvoj pojedinca i društva uopšte. Razrađivanjem ovih faktora ukazuje da oni neposredno utiču na psihu pojedinaca, a posredno i na njihovu ekonomiju preko ukupne društvene ekonomije.

Nikolo Makijaveli (1469 – 1527) italijanski mislilac, u delu “Vladalac” određuje osnovne principe politike i vladanja. Politika je po njemu sredstvo za održanje vlasti, pa su u tom smislu sva sredstva dozvoljena da bi se vlast sačuvala. Njegova formulaci-ja da “cilj opravdava sredstvo”, i danas se pod terminom “makijavelizam” koristi da bi se označila pojava beskrupuloznog korišćenja svih metoda u cilju zadržavanja neke pozicije, pre svega političke. Prikazujući politiku kao svetovnu delatnost, dakle ne od Boga datu, Makijaveli je učinio snažan udar na dotadašnje crkveno poimanje vlasti. Umesto cr-Umesto cr-kvene ideje vlasti i politike, on ukazuje da ne postoje ideje o politici i vladanju, a ukoliko i postoje, da one služe samo zavaravanju drugih. Politika je zbir raznih oblika fizičke prinude rukovođena isključivo željom da se zadrži vladajuća pozicija. Nikakve moralne ograde ni ustručavanja ne sadrži politika, već lukavstvo, prevaru i nemoral u najširem smislu. Da bi se osvojila vlast, svako sredstvo je dozvoljeno. Takvim tumačenjem politike, Makijaveli je odvojio moral od politike. Po njemu, društvo je arena neprekidnih borbi za vlast raznovrsnim političkim sredstvima, a istorija sticanje vlasti politički sposobnih i gubitak vlasti nesposobnih. Na primeru Filipa Makedonskog primećuje da je postigao

Untitled-1.indd 41 3/24/2014 6:57:33 PM

42

slavu zahvaljujući svojim sposobnostima, a ne objektivnim okolnostima, i obrnuto: “Oni naši vladari, koji su mnogo godina vladali u svojim državama pa posle ih izgubili, ne optužuju zbog toga sudbinu, već nesposobnost svoju”.20 Makijavelijeve ideje o politici i vladanju vezane su za njegovo poimanje ljudskih osobina, zbog toga: “Niko ne bi smeo dopustiti da padne zato što će se sigurno naći neko da ga uzdigne. A posle, pomogao ti neko ili ne, to nije tebi na sigurnost jer je to bila kukavička odbrana i nije zavisila od tebe nego od drugih. Samo su one odbrane dobre, samo su one sigurne, samo one trajne koje zavise od tebe samoga i hrabrosti tvoje.”21

Tomazo Kampanela (1568 – 1639), italijanski filozof i fratar, proveo je 27 godina u zatvoru zbog osude inkvizicije njegovih shvatanja koje je izneo u delu “Grad sunca”. Za Kampanelu idealna je ona država koja se zasniva na harmoničnoj vladavini razuma, mudrosti, moći i ljubavi. U takvoj državi sve je zajedničko – žene, deca i materijalna dobra. Zlato i srebro imaju samo upotrebnu vrednost,da bi se napravili ili ukrasili predmeti zajednički za sve, zato ih ne treba ceniti. Za spoznaju ukupne prirode, smatra dragocenim ljudsko iskustvo a ne crkvene autoritete. A ono “što sami ne možemo opaziti osetili-ma, moramo verovati drugim ljudima, tj. osetiti tuđim osetilima”. U relaciji društvo – pojedinac daje prednost društvu, kao zajedništvu koje ima najviše ovlašćenja u odnosu na minimum ovlašćenja pojedinca. Idealnu državu zamišlja kao grad sunca bez privatne svojine, sa jednakošću svih pojedinaca u pogledu prava ali i obaveza, smatrajući rad po-trebom i uživanjem. Vaspitanje povereno je državi – gradu i ima izuzetan značaj za stvaranje radnih navika dece.

Đan Batista Viko (1668 – 1744), italijanski istoričar i filozof, u delu “Principi nove nauke” razvija sistem filozofske istorije. Čovek može saznati samo ono što može sam da učini, pa stvara istoriju koja je identična sa svešću društva o sopstvenim delima. Istoriju čovečanstva Viko deli na: varvarstvo, humanizam i raspadanje, u stalnom ciklusu nastajanja, razvoja i nestajanja. Društvo prolazi kroz tri etape svog razvoja: božansko doba – epoha bogova (vladavina porodične teokratije i animizma), herojsko doba – epoha heroja (vladavina vojne aristokratije) i humano doba – epoha ljudi (vladavina zakona i poretka). Zakonitost razvoja ljudskog društva posmatra kroz zakonomerne oblike razvoja svakog društva: detinjstvo, mladost, zrelost i starost. Posebno uočava pojavu istorijskih fenomena u okviru određenih društvenih celina, koji se moraju posebno tumačiti. Masu, kao (ne)organizovanu skupinu ljudi, smatra pokretačkom snagom razvoja društva. „Ljudi teže pre svega za potrebnim, onda za ugodnim, dalje za raskošnim i nepotrebnim, za strašću da sve straće... Ljudi se prvo bore za fizičku slobodu, onda za slobodu duha, za jednakost dok se ne podvrgnu moćnijem.”22

Šarl Luj de Sekonda Monteskje (1689 – 1755), francuski pravnik i filozof, u delu „Persijska pisma” kroz stil satire, ruga se političkom životu elitnog francuskog društva. Za francuskog vladara kaže da je najmoćniji na svetu jer vlada čak i umom svojih podanika, jer može da ih natera da misle ono što on želi da misle. Dosledno tome izjed-načava francusku monarhiju i istočnu despotiju. U delu „Duh zakona”, Monteskje ističe totalitet kao skup ustava, religija i svih drugih društvenih pojava.

20 Makijaveli, VLADALAC, XXXIV Makijaveli, VLADALAC, XXXIV21 Ibid.22 Prema: Radomirović V., ELEMENTI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 149. Prema: Radomirović V., ELEMENTI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 149.

Untitled-1.indd 42 3/24/2014 6:57:34 PM

43

Sudbina naroda zavisi od objektivnih zakona prirodnog i društvenog razvitka. Zakon je „ljudski razum jer on upravlja svim narodima na zemlji, a politički i građanski zakoni svake pojedine nacije moraju biti posebni slučajevi primena tog ljudskog razuma”. Odnosi pravednosti prethode pozitivnom zakonu i on ih samo potvrđuje.23

Tomas Mor (1480 – 1535) engleski državnik i humanist, u delu “Utopija” kritikuje englesko društvo i daje viziju svoje idealne države. Morova država je ostrvo Utopija (u grčkom prevodu – mesto koje ne postoji), na kome vlada jednakost i sloboda svih, gde nema siromaštva, ali ni zločina i kazne. Na ostrvu je sve zajedničko, nema privatne svojine, nema klasa, a svaki pojedinac je obavezan na šest sati rada za zajednicu. Organizacija proizvodnje je društvena, a ne samo raspodela i potrošnja, čime se sprečava anarhija, eksploatacija, beda i siromaštvo.

Novovekovnu sociološku misao posebno su obogatili predstavnici teorije ugovora – kontraktualisti24, po kojima je država nastala kao ugovor među ljudima. Teorije ugovora nastale su u uslovima prodiranja ugovornih odnosa u društvenoj razmeni roba i usluga.

Žan Žak Ruso (1712 – 1778), francuski kontraktualista, u delu “O poreklu i osno-vama nejednakosti među ljudima”, razvija ideal moralne autonomije i usavršavanja društva. Čovek je po prirodi dobar jer nije počinio nikakav praroditeljski greh, ali ga je pokvarila civilizacija i kultura. Napredak nauke, tehnike i privrede za posledicu ima gubitak izvorne ljudskosti, prirodne sreće i životne harmonije. Prirodno samoljublje se pod uticajem razuma pretvara u egoizam, a razvoj umetnosti dovodi do slabljenja karaktera, pokvarenosti i luksuza. Nauka je niskog porekla, pa je nespojiva sa vrlinom. Tako je retorika proizašla iz ambicije, astronomija iz praznoverja, geometrija iz lakomosti, fizika iz prazne radoznalosti a etika iz ljudske oholosti. Vraćanje u prirodno stanje smatra ide-alnim. Iz prirodnog stanja proizilazi prirodni zakon prirodnog čoveka, koga je građansko društvo učinilo nejednakim. Privatno vlasništvo donelo je bogatstvo i siromaštvo, a vlast podelu na jake i slabe.

“Prvi koji je došao na misao da ogradi komad zemljišta i da kaže: “Ovo je moje” i koji je uz to našao dovoljno naivne ljude da mu to poveruju, bio je pravi osnivač građanskog društva. Koliko bi zločina, ratova i ubistava, koliko nevolja i strahota uštedeo ljudskom rodu onaj koji bi tada, iščupavši oznake i zatrpavši jarak, doviknuo svojim bližnjima: “Ne slušajte tu varalicu, propali ste ako zaboravite da zemaljski plodovi pripadaju svima, a zemlja nikome.”25

Po Rusou, da bi ljudsko društvo opstalo neophodan je povratak prirodi kao formi-ranje slobodne građanske države. “Čovek je rođen slobodan, a svuda je u okovima”, pa je stvaranje slobodne države u kojoj je opšta volja izvor i temelj svakog prava, Rosoov politički ideal. Opšta volja je nužnost i nastaje u trenutku primitivne nezavisnosti pojedina-ca, pa je njihovo udruživanje neophodno i cilju samoodržanja. Udruživanje je društveni oblik koji zajedničkom akcijom brani i štiti ličnost i dobra svakog učesnika, jer udružujući se sa svima može da sluša sebe i ostane slobodan. Dogovor o zajedništvu je potpisivanje ugovora i predstavlja “potpuno predavanje svakog učesnika sa svim svojim pravima, celokupnoj zajednici”.

23 Katolička crkva Monteskjeove knjige je stavila na indeks zabranjenih knjiga.24 Preteče kontraktualistima su sofi sti. Preteče kontraktualistima su sofisti.

25 ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON FILOZOFIJA, op. cit., str. 408409.

Untitled-1.indd 43 3/24/2014 6:57:34 PM

44

Na osnovu ugovora, pojedinci biraju suverena kao političko telo – vlast. “Suveren ne može nametnuti svojim podanicima nikakve okove koji zajednici nisu od koristi, niti može želeti da to učini.” Iz toga proizilazi da je ceo narod nosilac vlasti, a da su njegovi predsta-vnici samo njegovi prenosioci koji nemaju pravo da odlučuju.

Po Rusou, u malim državama najbolji oblik vladavine je demokratija, u srednjim – aristokratija, a u velikim – monarhija. Rusoova teorije ugovora imala je dominirajuću ulogu u revolucionarnom periodu francuske istorije, ali i u periodu romantizma XVIII i XIX veka. Njegova ideja slobode inspirisala je čitavu plejadu poznatih filozofa od Kanta, Fihtea, Šelinga do Getea..

Tomas Hobs (1588 – 1679) engleski kontraktualista, u delu “Levijatan” iznosi te-oriju društvenog ugovora, bitno različitu od Rusoove. Za Hobsa čovekovo znanje temelji se na osećajima. Mišljenje je računanje sa proizvoljnim znacima – rečima. Osećanja se stvaraju pritiskom objekata. Istina i laž svoje poreklo imaju u jeziku – govoru, i van njega ne postoje. Strah od nevidljive sile, ako se javno dozvoljava je religija, a ako se ne dopušta onda je praznoverje. Šta je religija, a šta nije, određuje zakonodavac. Po Hobsu26, san je mašta za vreme spavanja, pa nije potrebna nijedna religija da bi smisao sna objasnila. Hobs objašnjava da je poreklo mnogih religija u praznoverju običnog naroda koji ne razliku-je javu od sna. Mada se ljudi rađaju prirodno jednaki, u prvobitnom, prirodnom stanju svakom pojedincu je svojstveno čuvanje sopstvene slobode, sticanjem vlasti nad drugima. Princip samoodržanja pojedinac realizuje u uslovima prirodnog rata – silom i prevarom. U prirodnim, slobodnim uslovima pojedinac je egoist, samoživ i asocijalan. „Videti tuđu nesreću prijatno je, ali se ta nesreća sviđa ne zato što je nesreća, već zato što je tuđa nesreća. Isto tako je tuđa sreća neprijatna upravo stoga što je tuđa sreća.” 27

Kako je prirodno stanje ratno stanje za sve, ljudi su primorani da sklope mir i uvedu red i pravila zajedničkog života. Država čuva i garantuje dogovor silom. Sporazum pojedinaca o zajedničkom životu podrazumeva i izbor jednog čoveka ili skupštine, koji bi vršili vlast. Po Hobsu „sporazumi bez mača samo su prazne reči.” Zato izabran suveren ima neograničenu vlast, koju ni sa kim ne deli jer su se pojedinci među sobom dogovorili da deo svojih prirodnih prava prenesu na jednu ličnost – suverena. Jedino što suveren mora da poštuje su privatna svojina podanika i mogućnost sticanja imetka. Hobs je pristalica monarhije a ne parlamentarizma: “Monarh može da ima svoje ljubimce, ali njih može imati i svaki član skupštine. Otuda je verovatnije da će u monarhiji broj ljubimaca biti manji.”28

Suštinu Hobsovog shvatanja o čoveku i državi predstavlja prirodna sloboda pojedinca po prirodnom pravu koje se steklo rođenjem, i koje podrazumeva slobodno raspolaganje sopstvenim moćima da bi se preživelo. Pored tog prirodnog prava, prisutna su i dva osnovna prirodna zakona, prvi je “težiti miru i održavati mir”, a drugi “da bude spreman, ako su i drugi isto tako spremni, i ukoliko to smatra potrebnim za mir i za svoju odbranu, da napusti prirodno pravo na sve stvari, i da se zadovolji sa onoliko slobode prema dru-gim ljudima koliko je on voljan da drugim ljudima protiv sebe prizna.”

26 Njegovo učenje o moralu i državi bazira se na praiskonskoj svojstvenosti čoveka, da je “čovek čoveku Njegovo učenje o moralu i državi bazira se na praiskonskoj svojstvenosti čoveka, da je “čovek čoveku vuk” (homo homini lupus est) i da je prirodno stanje ljudi rat svih protiv sviju (bellum omnium in omnes).27 Ibid., str. 184.28 ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON FILOZOFIJA, op. cit., str. 185.

Untitled-1.indd 44 3/24/2014 6:57:34 PM

45

Po Hobsu, u čovekovoj prirodi je da čini zlo drugima i da u zadovoljavanju svojih potreba nema ograda. Takvim shvatanjem, koje je kasnije razvio Frojd, postavio je antropološke postavke o čoveku kao zlom i agresivnom.

Džon Lok (1632 – 1704), engleski kontraktualista, osnivač je filozofskog liberaliz-ma i empirizma. Njegovi liberalni politički stavovi kasnije su našli mesto u američkom, francuskom i britanskom ustavu. Sloboda duha je osnovni preduslov moralnosti. Lok slobodu određuje kao slobodu delovanja, tj. kao sposobnost da se neka radnja vrši, pre-kine ili spreči. Kako ljudska volja nije slobodna jer je uslovljena ranijim razmišljanjima, sudovima i idejama, sloboda se ne odnosi na volju već na celokupnu ljudsku ličnost. U delu „Dve rasprave o vladi” zalaže se za ustavnu monarhiju i narodni suverenitet. Moralnost u sferi državnosti vidi u traženju dovoljne sankcije propisa prirodnog prava. “Moralno dobro ili moralno zlo nije ništa drugo nego saglasnost ili nesaglasnost naših dobrovoljnih dela sa zakonom, na osnovu kojeg mi prema volji zakonodavca navlačimo na sebe ili dobre ili zle posledice koje znače nagradu ili kaznu.”

Bez zakonodavaca nema obavezivanja, a bez obavezivanja nema moralnosti. Ljudi sklapaju ugovor da bi stvorili vlast. Ta vlast je ograničena po obimu i ovlašćenjima jer su je preneli pojedinci. Zadržavajući određena prava i slobode za sebe i formiranjem ograničene vlasti, pojedincima je najoptimalniji društveni oblik parlamentarna buržoa-ska demokratija. Privatno vlasništvo i slobodno tržište su osnovna prava pojedinca, ali i osnovni regulatori društvenih odnosa i procesa. Kako postoji mogućnost zloupotrebe vlasti od strane izabranih u sistem vlasti, Lok uvodi podelu vlasti kao mehanizam sprečavanja zloupotreba. Deleći ukupnu vlast na tri posebne vlasti (zakonodavnu, izvršnosudsku i di-plomatsku), u cilju da jedna drugoj budu kontrola i ograničavajući faktor, Lok uočava način da se spreči formiranje svemoćnih vlasti. Prvi je formulisao pravo naroda na pobunu u slučaju zloupotrebe vlasti. Prvobitan ugovor o stvaranju države i vlasti pobunom naroda se ne ukida, već se formira novoizabrana vlast. Pobuna je moralno dozvoljena.

U delu „Misli o vaspitanju”, Lok ističe da je zadatak vaspitanja razvijanje vrlina u detetu, pripremajući ga kao pojedinca za život u zajednici. Vaspitanje mora da uvažava inidi-vidualitet svakog deteta, koje ono samo razvija na osnovu sopstvenog iskustva. Škola je pre svega moralna ustanova jer sprovodi moralno vaspitanje. Sticanje vrlina je značajnije od učenja. Zato je Lok pristalica privatnih škola, u kojima vaspitač ima samo jednog učenika, kod koga treba pre svega da razvije osećaj časti. Učenje treba da bude igranje, kroz koje se razvija sposobnost mišljenja i rasuđivanja. Individualna sloboda, prirodnost vladanja, trezvenost i moralna strogost treba da budu osnove svakog vaspitanja. Lok je kritikovao tadašnji sistem školstva, ukazujući da škole uzgajaju bezobličnu masu ne poštujući in-dividualitet dece, a da se vaspitanje svodi na pretrpavanje memorije velikim brojem nepotrebnih činjenica.

Francuski enciklopedisti XVIII veka neposredna su prethodnica konstituisanja so-ciologije kao nauke. Među najistaknutijim enciklopedistima su Didro, Lametri, Kondijak, Helvecijus, Holbah i drugi. Naziv su dobili po svojoj prosvetiteljskoj delatnosti i izdavan-ju „Enciklopedije ili obrazloženog rečnika nauka, umetnosti i zanata”. Enciklopedija se najčešće izdavala ilegalno, a na njoj su sarađivala sva velika naučna imena tog vremena: Ruso, Monteskje, Volter i drugi. Osnovni smisao prosvetiteljskog rada enciklopedista bilo

Untitled-1.indd 45 3/24/2014 6:57:35 PM

46

je prikazivanje “opšte slike napora ljudskog uma svih naroda i u svim vremenima”, kroz prevazilaženje dotrajalosti starog društva i smelo iznošenje novih saznanja o društvu budućnosti. Francuski enciklopedisti imali su značajnu ulogu u teorijskom pripremanju revolucionarnog preokreta Francuske.

Socijalisti-utopisti, savremenici su francuske buržoaske revolucije. Kroz pera najista-knutijih socijalutopista SenSimona, Furijea i Ovena, kritikuje se ova revolucija i ističe vidno nezadovoljstvo raskorakom velikih ideja revolucije i njene realizacije, u kome su svi slojevi društva postali nezadovoljni. Bez jasnije slike o tome šta se dogodilo ni kakvo treba da bude buduće društvo, jedinstveni su u oceni da su etički postulati za društvo najvažniji.

Nemačka klasična filozofija, sa svojim elitnim predstavnicima Kantom, Fihteom, Šelingom i Hegelom, predstavlja filozofsku osnovu konstituisanja sociologije kao nauke. Za razliku od Francuske, koja je sprovela revolucionarne društvene promene, Nemačka je svoj doprinos dala u spekulativnom delu, kao filozofska revolucija. Klasična nemačka filozofija predstavlja reakciju tadašnje nemačke inteligencije, na izvršenu buržoasku revo-luciju u Francuskoj. Neodlučna i u nemogućnosti organizovanog otpora prema vladajućem germanskom feudalizmu, nemačka buržoazija iznela je svoje ideje o nužnosti promena društva.

Hegel zaokružuje nemačku klasičnu filozofiju u sistematizovanu dijalektičku filozofiju, kao nauku o apsolutnom duhu. Ta nauka obuhvata celokupno istorijsko i prirodno zbivanje. Kantovu postavku da se spoznavanje ne kreće oko stvarnosti, već stvarnost oko spoznavan-ja, Hegel okreće, i tvrdi da je svaki subjekt prožet istim zbivanjima kao i stvarnost, pa da se spoznajom sadržaja svesti spoznaje i objektivna stvarnost. Logika nije samo nauka o mišljenju već zakonitost objektivnosti sveta. Kako se opšta zakonitost ispoljava preko subjektivnih saznanja, to je logos – ideja, zakon po kome se sve realno i konkretno odvija u istoriji, prirodi i društvu. Kako svetski duh (um) vlada ljudskom istorijom, nastaju i nestaju razni narodi u cilju definitivnog ostvarenja samosvesti i slobode. Istorija je progre-sivno osvajanje slobode i samosvesti o sebi, što znači da su ljudi u početku bili neslobodni. Istoriju ljudskog društva Hegel deli na tri perioda: drevnih naroda Indije i Kine, kod kojih je samo jedan (vladar) slobodan, a drugi su neslobodni, klasičnog doba Grčke i Rima, gde su neki slobodni, a svi drugi su neslobodni, i germanskih naroda Nemačke i Pruske, gde su svi slobodni. Osvojivši slobodu kroz nemački narod istorija više nema rezona, već je sadašnjost beskrajna. Istorijski put svetskog duha svoje puno ostvarenje, tj. samosvest doživeo je kroz germanski narod, nasuprot slovenskom narodu koji je neistorijski narod i koji nikada neće dostići potpun razvitak svetskog uma. Kako se svetski duh ovaploćuje kroz državu, najbolja država je germanska država, buržoaskog tipa.

“Hegelovo nasilje nad istorijom”, kako kaže Sartr, uticalo je i na Marksova razmišljanja o “istorijskim” i “neistorijskim” narodima i društvima, kao i na celokupnu evrocentričku misao o istoriji društva i čoveka.”29

Engleska klasična ekonomija proizašla je iz merkantilizma XVI i XVII veka. Kao prva razrada savremenog načina proizvodnje, merkantilisti su međuzavisnost privrednih kretanja povezali sa procesom prometa i robnonovčanih odnosa. Bogatstvo se realizuje samo kroz novac. Proizvodnja je preduslov stvaranja novca, a promet izvor bogatstva i profita.

29 Radenović P, OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 39. Radenović P, OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 39.

Untitled-1.indd 46 3/24/2014 6:57:35 PM

47

Merkantilizam je dakle u prometu, a ne u proizvodnji video izvor profita. U XVI veku Engleska se razvijala u pravcu klasičnog kapitalizma, a u XVII je izvršena revolucija. Vlasnici industrijskog kapitala dobili su dominantne pozicije u društvenoj proizvodnji i en-gleskom društvu uopšte. U takvim socijalnoekonomskim uslovima, engleski ekonomisti: Vilijem Peti, Adam Smit i David Rikardo, formulisali su radnu teoriju vrednosti – vrednost robe određena je radom.

2.6. KONSTITUISANJE SOCIOLOGIJE

Neposredan povod naučnog konstituisanja sociologije bila su sistematska prikupljanja podataka o pojedinim društve-nim pitanjima evropskih zemalja. U Francuskoj, 1697. godine, uz angažovanje Francuske akademije, sprovedena je tzv. velika anketa o problemima vezanim za novouvedeni način oporezi-vanja. U Nemačkoj, anketiranje je izvršeno u vezi sa agrarnim

pitanjima, a u Engleskoj su prikupljani podaci o gradskom načinu života. Ogist Kont, u delu „Kurs pozitivne filozofije”, prvi put uvodi termin socijalna

fizika za novu nauku o razvitku čovečanstva, pa se formalnom smislu smatra osnivačem sociologije. Akademski status sociologija dobija 1887. godine, kada je održan prvi kurs iz sociologije na Univerzitetu u Bordou. Prvi predavač kursa iz sociologije bio je Emil Dirkem. U tom periodu bila je prisutna predmetna i metodska dezorijentacija sociologije, na koju su uticale utopističkoromantističke želje za poboljšanjem postojećih društvenih od-nosa. Prisutna su i mišljenja o podeljenosti sociologije od samog čina konstituisanja, na građansku sociologiju – kontizam i marksističku sociologiju – marksizam.30 U osnovi podeljenosti sociologije, od njenog konstituisanja do danas, različito je tumačenje društva, društvenih pojava i procesa, sastava društva, nastanka društvenih protivurečnosti, pa samim tim i načina za njihovo prevazilaženje. Periodizacija sociologije obuhvata pet faza: kraj XIX veka, početak XX veka, između dva svetska rata, period nakon Drugog svetskog rata i savremeni period.

Na sociologiju kraja XIX veka presudno su uticali: romantizam (braća Grim), evolu-cionizam (Tejlor), teorijska uopštavanja (Morgan, Engels), shvatanja o uticaju prirodnih, pre svega geografskih faktora na društvo (Bakl, Le Plej), matuzijanstvo i biologizam (Spenser, Še�, Lilijenfeld, Gobino, Amon.)

Početom XX veka sociologiju karakterišu: prva iskustvena sociološka istraživanja u Engleskoj i Francuskoj, rasprave među nemačkim sociolozima o sociološkoj metodologiji, Dirkemovo učenje o kolektivnoj svesti i Veberova uporednoistorijska analiza društva.

Između dva svetska rata sociologija se formira u punom smislu te reči, kao nauka i kao struka. Osniva se prva Katedra za sociologiju u Nemačkoj (1919), a akademizam stiče status i u socijalističkom sovjetskom društvu. U ovom periodu sociologija se razvija i kod nas. Veliku afirmaciju sociologija stiče u SAD i zapadnoj Evropi, razvojem univerzitet-skog studiranja, osnivanjem socioloških časopisa i empirijskih istraživanja. Formira se prvi

30 U širem smislu pod marksizmom se podrazumeva celovitost fi lozofskih, političkih, ekonomskih i U širem smislu pod marksizmom se podrazumeva celovitost filozofskih, političkih, ekonomskih i socioloških učenja Karla Marksa i njegovih sledbenika.

Untitled-1.indd 47 3/24/2014 6:57:35 PM

48

međunarodni Institut za sociologiju sa sedištem u Parizu, čiji je predsednik jedno vreme bio V. Bogišić. Glavne tendencije sociologije između dva rata bila su: istraživanja manjih grupa u gradovima, posebno u SAD (Tomas, Park, Bardžes), kvalifikacija Dirkemovog učenja o kolektivnoj svesti (Bugl, Mos, Dejvi), sociološki formalizam (Ziml i Vize u Nemačkoj, Park i Bardžes u SAD), matematičkoeksperimentalna sociologija (Pareto), sociologizam (Sorokin), psihoanalitičko učenje (Frojd) i fenomenalizam (Šeler).

Posle Drugog svetskog rata sociologija beleži eksplozivan razvoj. Osnovni teorijski pravci razvoja sociologije ovog perioda su: funkcionalizam Parsonsa, Mertona, Dejvisa i dr., Gurvičev sociološki sistem nastao pod uticajem fenomenologije, dogmatska i pragma-tična novoformirana sociologija socijalističkih zemalja Istočnog bloka i nesvrstanih zemalja.

Sociologiju posle druge polovine XX veka karakterišu: opadanje uticaja funkcio-nalizma u građanskoj sociologiji, značajan uticaj simboličkog inerakcionalizma, razvoj kritičke sociologije unutar marksističke orijentacije i izdvajanje strukturalizma kao po-sebnog pravca.

2.7. OSNIVAČI

Ogist Kont (1798 – 1857), matematičar po obrazovanju, osnivač je sociologije i kontizma – građanskog pravca sociologije. Smatra se i osnivačem pozitivizma u sociologiji i Pozitivističkoog društva 1848. godine. U “Kursu pozitivne filozofije” (Le cours de la philosophie positive), Kont prezentira klasifikaciju nauka, kroz

šest osnovnih naučnih disciplina: matematika, astronomija, fizika,31 hemija, biologija i sociologija. Redosled nabrajanja je sproveo u skladu sa kriterijumom “opadajuće opštosti i rastuće kompleksnosti”.

Po Kontu, konstituisanje sociologije je uslovljeno prethodnim razvojem biologije, koju shvata kao granu psihologije a metode izučavanja bioloških organizama primenjuje na izučavanje društva. Poslednja među naukama, socijalna fizika svodi rezultate svih drugih nauka, objašnjavajući uslove pod kojima su nastale. U ispunjavanju ove složene i odgovorne dužnosti, socijalna fizika se koristi metodama prirodnih nauka, pre svih biologije i fizike, kao i njihovim rezultatima.

Kont socijalnu fiziku deli na: socijalnu dinamiku (istorijska teorija kao teorija progre-sa) i socijalnu statiku (teorija reda – poretka). Socijalna dinamika sadrži Kontovu istorijsku teoriju o zakonitom razvoju društva. Društveni razvoj se ispoljava kroz razvoj tri osnov-na istorijska oblika naučnih ideja, a to su: teološki, metafizički i naučni. Socijalna statika obuhvata strukturu društva i međusobnu funkcionalnu povezanost delova društva u celinu. Povezanost društvenih delova je u funkciji održavanja društvene kohezije na osnovu saglasnosti. Osnovna društvena jedinica je porodica, u kojoj i preko koje pojedinac funk-cioniše kao društveno biće poštujući utvrđena pravila ponašanja.

Društvo obuhvata i državu, koja treba da jača. Kontova teorija reda ili poretka podra-zumeva raspodelu društvenih funkcija kao društvenu podelu rada i specijalizaciju. Državna

31 Fizika je po Kontu nauka o prirodi i deli se na: 1. anorgansku i 2. organsku fi ziku, koja se deli na: a. fi zio- Fizika je po Kontu nauka o prirodi i deli se na: 1. anorgansku i 2. organsku fiziku, koja se deli na: a. fizio-logiju, koja ispituje živa bića, i b. socijalnu fiziku, koja izučava društvo.

Untitled-1.indd 48 3/24/2014 6:57:36 PM

49

vlast je prosta organizacija upravljanja i administriranja, uz koju ide duhovna vlast u vidu nauke. Društveni red i napredak su osnovni Kontovi ideali. Napredak se ostvaruje kroz istoriju koju usmerava nauka, a red kroz ravnotežu sposobnosti i moći. Društvo XIX veka je anarhično jer napredak ide ispred reda, pa je i porodica kao osnovna društvena ćelija anar-hična. Budući razvoj nauke i njene primene uskladiće društveni red i napredak, porodica će ojačati, jačanjem vaspitanja i ljubavi nestaće međusobne borbe političkih stranaka.

Značaj Ogista Konta za sociologiju ogleda se u: osnivanju ove nauke, davanju ime-na, sistematizaciji predmeta kroz statiku i dinamiku, davanju mesta u klasifikaciji nauka, osnivanju pozitivizma, organskoj i istorijski zakonitoj teoriji društva i shvatanju države kao društvene, a ne natprirodne tvorevine.

Herbert Spenser (1820 – 1903) inženjer, imenovan je za prvog inženjera londonske i birmingemske železnice. Mada je u mladosti pokazivao otpor prema društvenoj problematici, 1848. godine, odrekao se inženjerske struke i doživotno se posvetio sociolo-giji. Sedam godina pre objavljivanja dela Čarlsa Darvina „Poreklo vrsta”, Spenser je objavio članak „Hipoteze razvoja” . U tom radu izložio je teoriju organske revolucije, po kojoj je evolucija borba za opstanak. Organističkim stavom u sociologiji, Spenser je među prvim evolucionistima i elitni predstavnik sociološkog biologizma.

Za Spensera, društvo je „superorganizam”. Održavanje i razvoj društva odvija se kao proces unutar ekvilibrijuma, tj. kao usklađenost odnosa u funkcionisanju osnovnih institu-cija društvene strukture. U društvenom organizmu prisutna je stalna i određena raspodela njegovih delova (institucija). Brojne su sličnosti u funkcionisanju društva i pojedinca, tako, na primer, podela društva na klase i staleže odgovara podeli tkiva jednog organizma, i kao što je nervni sistem centralni deo organizma, tako i klase i staleži treba da slušaju vladajuću klasu, kao svoj mozak. Sličnosti se ogledaju i u: sastavu – kao što je pojedinac sastavljen od ćelija, tako je i društvo sastavljeno od ćelija (pojedinci), podeli rada – kod pojedinca svaki organ ima svoju specifičnu funkciju, tako i u društvu postoje društveni organi (institucije) sa specifičnim funkcijama, rastu i razvoju – društvo i pojedinac rastu i razvijaju se prelaskom iz nižih u više faze.

Osnovne društvene institucije za Spensera su: Institucije za održavanje (brak i srodnički odnosi), Institucije za raspodelu (ekonomske institucije), i Institucije koje uspo-stavljaju poredak (religija i politika). Razvoj društva uslovljen je borbom za opstanak. Industrijsko društvo decentralizuje vlast. Osnovna funkcija tog društva je da štiti indi-vidualnost pojedinaca i njihove interese, da razvija preduzetničke aktivnosti i slobodnu saradnju među ljudima. “Svaki čovek ima slobodu da radi šta želi, samo ako ne narušava jednaku slobodu bilo kojeg drugog čoveka”. Obavljanjem osnovnih funkcija društvo opstaje, zato opstaju ona društva u kojima su pojedinci više prilagođeni industrijskom radu, a propadaju ona u kojima se pojedinci teže prilagođavaju. U borbi za opstanak važnu ulogu imaju i spoljni – geografski faktori. Društvo koje se bolje prilagodi klimatskim uslovima ima veće šanse za preživljavanje.

Spenserov značaj ogleda se u tome što je sociologiju odredio kao nauku o društvenim grupama, sa zadatkom da ispita strukturu i funkcije društva kao superorganizma, čime je dosledno razvio ideju biologizma i ukazao na značaj geografskih faktora, uveo nove pojmove i termine u sociologiju: “institucije”, “strukture”, “funkcije”, “integracije”, “dezintegracije” i dr.,

Untitled-1.indd 49 3/24/2014 6:57:36 PM

50

prikupio brojne empirijske podatke i njihovim obrađivanjem razvio u sociologiji kompa-rativni metod, sistematizaciju i generalizaciju, sjedinio glavne sociološke struje XIX veka i bio utemeljivač socijalnog darvinizma i funkcionalizma.

Maks Veber (1864 – 1920) bio je vodeći nemački sociolog, osnivač Nemačkog sociološkog društva i glavni urednik sociološkog časopisa “Arhiv za društvene nauke”. Značaj Veberova za sociologiju ne može se razumeti bez poznavanja specifičnih političkih i ekonomskih okolnosti tadašnje Vajmarske Nemačke.

Veberov sociološki sistem zasnovan je na podržavanju Bizmarkovih ideja. Njegov so-cijalni i politički ideal bio je: Nemačka kao jaka i moderna kapitalistička zemlja sa vodećom ulogom na međunarodnom planu. Da bi se ostvario ovaj ideal, trebalo je, pored ostalog, sprečiti politički rad onih struja koje su zagovarale revoluciju. Nemačka je mogla da se uzdi-gne samo strogo sprovodeći osmišljene reforme. Veber je formulisao tri osnovna politička zahteva:32 jačanje i afirmacija kapitalizma, imperijalistička ekspanzija nemačkog na-cionalizma i neminovnost političke sile (Machtpolitik).

Za Vebera, “politika je u stvari sila, a istorijom vlada borba za političkoprivrednu ek-spanziju i samo najjači pobeđuju. Svako sredstvo koje vodi jačanju nemačke države je dobro i u tom smislu on je zagovarao čuveni argument “državnog razloga” (Staatsrason)”.33 Nemačko građanstvo je uplašeno od proletarijata, naročito posle štrajkova u Engleskoj i Pariske komune. Veber je mišljenja da radnike treba integrisati u građansku kapitali-stičku reformu, ukidanjem radničkih struja i pokreta i prilagođavanjem reformi.

Pojedinac je osnovna sociološka jedinica. Sociologiju je definisao kao: „nauku koja hoće da razume i tumači društveno delanje i time objasni ono što je uzročno u njegovom toku i njegovim posledicama. Pri tom, „delanje” treba da znači ljudsko ponašanje ako onaj ili oni koji deluju povezuju s njim neko subjektivno značenje. A društvenim delanjem treba da se nazove takvo delanje koje se po smeranom značenju onoga ili onih koji delaju dovo-di u vezu sa ponašanjem drugih i u svom toku je orijentisano prema ovome.”34Društveno delanje kao ponašanje koje ima značenje za onog koji dela je centralno polje njegove sociologije. Neko ponašanje postaje delanje kada nosilac radnje pridaje društveno značenje svom ponašanju i kad nosilac te radnje obavezno uzima u obzir ponašanje drugih kako bi mogao da uskladi svoje ponašanje sa njihovim. Veber razlikuje četiri oblika društvenog delanja:

1. ciljnoracionalno (izbor najefikasnijeg sredstva za postizanje određenog cilja), društveno najpoželjnije delanje, a kapitalizam najbolje društveno uređenje jer se bazira na takvom delanju;

2. vrednosnoracionalno (ostvarenje određenog cilja bez obzira na uspeh);3. afektivno (ostvarenje cilja povodeći se za sopstvenim strastima);4. tradicionalno (primena ustaljenih navika – normi, nezavisno od promena

uslova života).

32 Prema: Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 104111. Prema: Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 104111. 33 Gulsens A., POLITICS AND SOCIOLOGY IN THE THOUGHT OF MAX WEBER, MP., London, 1972, p. 28.34 Prema: Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 106.

Untitled-1.indd 50 3/24/2014 6:57:37 PM

51

Uporednoistorijska proučavanja odnosa religije i privrede, po mnogima su najznačajniji deo Veberove sociologije. Proučavanjem raznih religija od konfučijanstva, taoizma, hinduizma, budizma, jevrejstva, a posebno hrišćanstva, Veber je zaključio da je religija dominantan faktor određenja društvene organizacije. Na primeru stare Kine i Indije, ističe da su ovi narodi bili u određenom istorijskom trenutku daleko razvijeniji od evropskih zemalja, ali je njihov kasniji pad rezultovao iz defanzivne orijentacije njihovih religija prema privre-di društva. Nasuprot njima, kapitalizam se u evropskim državama razvio zahvaljujući pre svega protestantizmu. Kako je u osnovi protestantizma, Luterovog i Kalvinovog, uredan, sistematičan život i rad kao poziv i verski zadatak, to je logično da se buran razvoj i uspon kapitalizma odigrao u onim zemljama koje su prihvatile protestantizam. Shvatanje rada kao svete dužnosti kroz koju se pojedinac samopotvrđuje i ostvaruje svoju smislenost, uz istovremeno negovanje askeze (osuda svakog uživanja) je prekretnica evropske civilizacije.

„Ono što je stvarno za osudu, to je, naime, odmaranje na posedu, uživanje u bogatstvu... Jer, ‚večiti mir svetih’ leži na onom svetu, ali na zemlji mora čovek, da bi bio siguran u svoje stanje milosti, da radi... Ne dokolica i uživanje, nego samo rad, po nedvosmislenoj objavljenoj volji božijoj, služi uvećanju njegove slave. Traćenje vremena je, dakle, prvi i, principijelno, najteži od svih grehova.” 35

Veberovo učenje o višedimenzionalnoj društvenoj slojevitosti, presudno je uticalo na formiranje savremene sociologije. Veber uvodi pojam “društvene slojevitosti” i smatra da je klasna podela uzrok društvene slojevitosti. Tri su kriterijuma za podelu društvene slojevi-tosti: materijalno bogatstvo, društveni ugled (“raspodela časti i prestiža među društvenim slojevima”) i društvena moć, (“sposobnost da se utiče na ponašanje drugih”). Po Veberu, vlast je “verovatnoća da će određena lica poslušati jednu zapovest određenog sadržaja”. Moć se uspostavlja faktičkim putem, a vlast normativnim. Veber razlikuje tri oblika vlasti: racionalnu vlast (zakonska, najsavršeniji oblik vlasti i delo zapadne evropske kulture), tradicionalnu vlast (verska, zasnovana na verovanju u svetosti postojećih društvenih ustanova) i harizmatsku vlast (lična, zasnovana na slepom verovanju i poslušnosti “vođi”– vezana za ličnost vođe).

Veberovo shvatanje birokratije kao najracionalniji i najidealniji oblik društvene organizacije je posebno značajno u sociologiji. Birokratija podrazumeva jasno, precizno i hijerarhijsko vršenje poslova na osnovu pisanih pravila. Sa birokratijom su, po Veberu, ne-spojivi samovolja, anarhija, pristrasnost i korupcija. Birokratija je nastala kao potreba kapitalizma za tačnošću, brzinom, trajnošću i uštedama. Obavljanjem svog posla, biro-kratija reguliše ekonomske nejednakosti. Birokratske poslove, po Veberu, treba da obavljaju novi ljudi, stručnjaci i obrazovani činovnici. Birokratija je poseban društveni stalež koji vrši opšte poslove u opštem interesu.

Značaj Vebera za sociologiju ogleda se u: shvatanju sociologije kao individualne nau-ke, višedimenzionalnom pristupu društvenoj slojevitosti, tipologiji vlasti, posebno teoriji o birokratiji, teoriji o religiji kao dominantnom društvenom faktoru, i presudnom uticaju na dalji razvoj sociologije uopšte, a posebno u formiranju savremene sociologije.

35 Veber M., PROTESTANTSKA ETIKA I DUH KAPITALIZMA, VM., Sarajevo, 1968, str. 323.

Untitled-1.indd 51 3/24/2014 6:57:37 PM

52

Emil Dirkem (1858 – 1917) predstavnik je i osnivač sociologizma, pravca u sociolo-giji koji društvene pojave objašnjava samo društvenim faktorima. Osim toga, predstavnik je i kolektivnog psihologizma, formulisanjem stava o kolektivnoj svesti. Prvi je držao uni-verzitetski kurs iz sociologije, i osnivač je sociološkog godišnjaka “L’Annee sociologique” (1896. u Parizu).

Društvo je po Dirkemu skup društvenih činjenica, koje postoje objektivno i koje ima-ju „prirodnu moć u odnosu na pojedinca”. Na društvene činjenice pojedinci ne mogu uticati, ali ih mogu objasniti. Isticao je „da se jedna društvena činjenica može objasniti samo drugom društvenom činjenicom”. Posebno je kritikovao i smatrao neprihvatljivim psi-hološke metode u sociološkom objašnjavanju društvenih činjenica. Iz te kritike, proizašao je i Dirkemov metodološki program, koji u analizi društva nudi dva modela:

1. model „uzročne analize”, po kome uzrok jedne društvene pojave može biti druga društvena pojava (na primer, prostitucija kao posledica društvene bede) i da se ta uzročnost ne može generalizovati za sva društva, već samo za posto-jeća;

2. model „funkcionalne analize”, po kome je društvena funkcija jedne pojave izraz druge društvene pojave (na primer, samoubistva su izraz raspada društ-vene kohezije).

Društvo čine dva elementa: idejno jezgro i moralna gustina. Idejno jezgro čine „ko-lektivna svest”, norme i predstave. Kolektivna svest, centralna sociološka kategorija po Dirkemu, osnov je pojedinačne svesti i ne predstavlja prost zbir individualnih svesti, već nov kvalitet. Kolektivna svest je „psihička realnost nove vrste”. Ona se može saznati samo primenom sociološke metode i korišćenjem socioloških simbola (jezika), otuda i poseban značaj sociologije u sistemu nauka. Moralna gustina je povećanje društvenih odnosa, koja se ne poistovećuje sa povećanjem broja ljudi u zajednici, nego kvalitetom njihovih međuljudskih odnosa.

Opšti društveni zakon je društvena podela rada, koja uzrokuje idejno jezgro i mo-ralnu gustinu, dakle društvo u svojoj celini. Kako je „podela rada glavni uzrok društvene solidarnosti”,36 to se razlike među društvima mogu i sagledati kroz društvenu solidar-nost. Moral takođe proizilazi iz podele rada. Funkcija morala je da svojim posredstvom omogućuje ispravno sticanje svesti pojedinaca o svojoj društvenoj zavisnosti.

Dirkem je tvrdio da je cilj nauke uspešno i efikasno rešavanje praktičnih problema, pa je u tom smislu sociologija nauka koja treba da rešava praktične društvene probleme. Analizirajući društvo, uočio je podeljenost između “normalnih” i “patoloških” društvenih činjenica. Po Dirkemu, normalno je ono što je prosečno, a patološko sve ono što odudara od proseka, nagore ili nadole. Posebno mesto u ovom učenju o patologiji zauzima teorija o samoubistvu.37 Dirkem uočava korelaciju između samoubistava38 i grupnih sklonosti značaj-nih kolektivnih procesa. Stepen društvene integracije je glavni uzrok ove pojave. Društva u kojima je izražena integracija (verska, politička i dr.) imaju manje samoubistava i njihov broj je konstantan i obrnuto, gde je pojedinac izolovaniji bez duhovne pripadnosti određenim ver-skim ili drugim društvenim zajednicama, tamo su i oscilacije broja samoubistava izraženije.

36 Dirkem E., O PODELI DRUŠTVENOG RADA, Prosveta, Beograd, 1972, str. 19.37 Dirkem je teoriju o samoubistvima izložio u posebnom delu (Le Suicide, 1897). Dirkem je teoriju o samoubistvima izložio u posebnom delu (Le Suicide, 1897).

38 Prema: Barnes H. E., Uvod u istoriju sociologije, t. II, BIGZ, Beograd, str. 566.

Untitled-1.indd 52 3/24/2014 6:57:37 PM

53

Zadatak društva je da spreči oscilacije i kontroliše pojave samoubistava, jer kao društvene činjenice nisu lične već društvene pojave. Ovaj društveni zadatak proizilazi iz opštih zadata-ka društva u sprečavanju i lečenju društvenih anomalija.

Religija je za Dirkema sredstvo duševne integracije i moralne harmonije društva. Pored ekonomije, ona je i najjači društveni katalizator. Socijalizacija pojedinaca ostvaruje se putem vaspitanja. „Vaspitanje je delovanje generacija odraslih na generacije koje još nisu zrele za društveni život. Ono ima za cilj da kod deteta stvara i razvija određen broj fizičkih, intelektualnih i moralnih stanja koja od njega traže i političko društvo u celini i posebna sredina za koju je posebno namenjeno.”39

Značaj Dirkema za sociologiju ogleda se u tome što je: prvi akademski predavao ovu nauku, razdvojivši je od filozofije i drugih nauka, razvio poseban sociološki metod i ukazao na potrebu da se društvene pojave mogu istraživati samo primenom autentičnih sociolo-ških metoda, objektivizam društvenih činjenica, društvenu podelu rada uočio kao osnov društvene evolucije i zasnovao učenje o društvenoj patologiji i razvio koncept „racionalne norme”.

Karl Marks 40 (1818 – 1883) diplomirao je na Pravnom fakultetu u Berlinu i stekao doktorat filozofskih nauka odbranom doktorske teze „Razlika između Demokritove i Epikurove filozo-fije”. Osnivač je materijalističkog shvatanja istorije i naučnog socijalizma. Ima status najvećeg teoretičara socijalističke misli i pokreta i vođe međunarodnog proletarijata. Napisao je brojna

filozofskopolitičkoekonomska dela, aktivno učestvovao u izdavanju i uređivanju „Rajnskih novina”, „Njujork tribjuna” i drugih časopisa, autor je jedinog francuskonemačkog godišnjaka (Paris, 1843) i sa Fridrihom Engelsom „Manifesta komunističke partije” (1847).41Naučni opus Karla Marksa42 nije realno dimenzionisan. Ako je ijedan naučnik u istoriji bio ne-principijelno iskorišćen43, to je bio Karl Marks. Staljinizam sovjetskog socijalizma, koji se u zapadnoj literaturi i ne samo u njoj, po svojim strahotama poistovećuje sa fašizmom nacističke Nemačke, koristio se Marksovim, van ukupnog konteksta izvučenim mislima, kao idejnopolitičkim objašnjenjem i opravdanjem.

39 Dirkem E., VASPITANJE I SOCIOLOGIJA, Zavod za udžbenike, Beograd, 1981, str. 41.40 Rodio se i živeo u Nemačkoj, da bi kraj života, posle revolucinarnog učešća u događajima 1848. godine, Rodio se i živeo u Nemačkoj, da bi kraj života, posle revolucinarnog učešća u događajima 1848. godine, proveo u Londonu, pod teškim materijalnim uslovima. 41 Programski dokumet II kongresa Saveza komunista. Programski dokumet II kongresa Saveza komunista.42 U savremenoj istoriji, teško se može primetiti slična sudbina onoj koju je imao Karl Marks, ne toliko za života, koliko u posthumnom periodu. Istovremeno hvaljen i osporavan, od obožavanja do proklinjanja, ovaj teoretičar je nesumnjivo u mnogo čemu obeležio savremenu epohu ljudskog društva. Posebno treba naglasiti da se njegovo celovito filozofsko učenje, više od svih drugih, mimo njegovih želja različito interpretiralo i koristilo u pragmatske političke i politikantske svrhe od strane vladajućih krugova socijalističkih država, ali i društvenih krugova koji su svoju materijalnu i ideološku poziciju zasnivali na “tumačenju” Marksa.43 U jugoslovenskoj teoriji i praksi druge polovine XX veka, takođe su bili prisutni ideologizacija mark- U jugoslovenskoj teoriji i praksi druge polovine XX veka, takođe su bili prisutni ideologizacija mark-sizma i nekritički odnos prema Marksovom delu. Prvobitno fetišizirano učenje, kao ideologija, marksizam je dospeo u fazu nekritičkog osporavanja. Velika je naučna i stručna odgovornost savremenih jugoslovenskih sociologa i filozofa da pruže nepristrasno i naučno objektivno procenjivanje doprinosa Karla Marksa soci-ologiji kao nauci.

Untitled-1.indd 53 3/24/2014 6:57:38 PM

54

Marksizam, nezavisno od gornjih napomena, ima danas svoj akademski status. Ideje Karla Marksa detaljno se izučavaju u okviru naučnih ustanova, univerziteta i koledža za-padnih razvijenih zemalja. U bivšim socijalističkim zemljama uočavaju se krajnosti od ideologiziranja do ignorisanja i odbacivanja, ali i objektivnog procenjivanja mesta i uloge Marksovog učenja.

Mada ga mnogi smatraju ekonomistom, Marks je pružio fundamentalne osnove humanističkoj orijentaciji shvatanja čoveka i društva. Kroz kritiku postojećeg kapita-lističkog društva, Marks je težio istorijskom menjanju sveta u pravcu istinske ljudske zajednice. Posebno je značajna njegova strogost u traganju za istinom. Kao osnivač mar-ksističke sociologije, koja se često terminološki određuje kao „istorijski materijalizam” ili „marksizam”, Marks je imao značajan uticaj na sve grane istraživanja u društvenim nauka-ma. Pružio je svojevrsnu teorijsku i metodološku osnovu za tumačenje društva i pojava u njemu.

Marks je stvarao u uslovima izraženih socijalnih i klasnih kriza u kojima je brojčano i socijalno radnička klasa postala klasa za sebe, odbačena od prethodnih saveznika – industrij-skokapitalističkog sloja. Podsetimo da su buržoaske revolucije u zemljama zapadne Evrope, zajedno, kao saveznici, izveli radnici i industrijski sloj. Preuzimanjem vodeće društvene uloge u novom kapitalističkom društvu, klasa kapitalista realizuje ogromnu koncentra-ciju i centralizaciju kapitala, s jedne strane, ali i koncentraciju brojnih eksploatacijom nezadovoljnih radnika po fabrikama, s druge strane. Među brojnim štrajkovima ističu se Lionski ustanak (1831), čartistički pokret u Engleskoj (1836 – 1842), ustanak šleskih tkača (1844), pariski junski ustanak (1848) i drugi.

U Nemačkoj, kojom je tada vladao kralj Vilhelm III, i koja je bila jedinstvena savezna država sa 39 suverenih država članica, mlada buržoazija je ekonomski i politički bila slabija od engleske i francuske buržoazije. Politički pokret „Mlada Nemačka”, osnovan od strane nemačke buržoazije (1832), bio je svojevrsni oblik borbe protiv pruske monarhije. Na čelu ovog pokreta bio je Hajnrih Hajne, koji je sa brojnim književnicima i teoretičarima napadao postojeću vlast širenjem ideja francuskih romantičara i literarnim sporovima. Pokret je bio zabranjen, a njegovi pripadnici su najvećim delom prebegli u Francusku, gde su osnovali udruženje „Nemački savez prognanih”, poznatiji kao „Doktor klub” ili „mladohegelijanci”. Marks se priključio ovom pokretu, pre svega svojim filozofskim tumačenjem, da se revolucija u Nemačkoj može izvršiti samo preko mase proletarijata. Nezavisno od razlika unutar kluba mladohegelijanaca, nemački filozofi su, radeći na francuskom tlu, omogućili jedinstvo teorije i prakse za nastanak nove društvene teorije za izmenu postojećeg društva. Francuska revolucija i nemačka filozofija izazvale su dublju revoluciju, koja je mogla radikalno da izmeni društvo „... od ekonomskog do religioznog života”.44

Osnove Marksove sociologije su filozofski materijalizam i dijalektičko shvatanje sveta i čove-ka. Po Marksu, dijalektičko shvatanje društva je shvatanje o procesima neprekidnog kretanja, promena, preobražaja i razvoja čiji je pokretač čovek kao društveno biće i kao pripadnik određene klase. Društvena stvarnost je rezultat revolucionarne delatnosti – prakse. Istorija ljudskog društva, po Marksu je isto-rija klasnih borbi, između klasa na vlasti i potčinjenih – eksploatisanih klasa. Klase nastaju u istorijski

44 Garodi R., KARL MARKS, Kultura, Beograd, 1968, str. 15. Garodi R., KARL MARKS, Kultura, Beograd, 1968, str. 15.

Untitled-1.indd 54 3/24/2014 6:57:38 PM

55

određenom trenutku ljudske civilizacije, kada društvena proizvodnja omogućava pojavu viška vredno-sti, a koju poseban sloj tadašnjeg društva prisvaja za sebe. Privatna svojina u sferi proizvodnje uslovila je pojavu klasa, a one sa svoje strane pojavu države kao aparata vladajuće klase. U osnovi klasnih društava je eksploatacija, koja je od svog početnog robovlasničkog, do tada razvijenog kapitalističkog oblika, poprimala složenije forme. U osnovi svake klasne eksploatacije je rad kao izvor bogatstva i vrednosti.

Od posebnog je značaja Marksovo shvatanje čoveka kao društvenog bića. Svojom praksom čo-vek stvara svoju istoriju. Kako je ljudski rad društvena delatnost, to je istorija čoveka – društvena istorija, ili proizvodnja čoveka kao društvenog bića. Način obavljanja te društvene delatnosti formira odgo-varajuće društvene odnose, unutar kojih su glavne pokretačke snage društva. Društveni odnosi nisu pitanje slobodne volje pojedinca, već istorijska nužnost koja se ogleda u proizvodnim odnosima. Kako su proizvodni odnosi zasnovani na podeli rada, to je društvena organizacija izraz postojeće društvene podele rada. Kako ljudi ne biraju odnose u koje će stupati jer su oni istorijski određeni, pa tako za čoveka u datom trenutku i nužni, „ne određuje svest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svest.” 45

„Kao što je Darvin otkrio zakon razvitka organske prirode, tako je Marks otkrio zakon razvitka ljudske istorije: prostu činjenicu koja je dotad bila skrivena pod ideološkim naslagama – da ljudi pre sve-ga moraju jesti, piti, stanovati, odevati se, pre nego što će moći da se bave politikom, naukom, umetnošću, religijom, itd., da, prema tome, proizvodnja neposrednih materijalnih sredstava za život, a time i svaki stupanj državne institucije, pravne koncepcije, umetničke i čak religiozne predstave tih ljudi, i da se one stoga moraju objašnjavati iz te osnove, a ne kao što se dosad događalo, obrnuto.”46

Marksistička sociologija bazira se na četiri47 osnovna stanovišta: 1. univerzalni istorijski determinizam, 2. objektivni karakter društvene stvarnosti, 3. primarni značaj i ulogu društvenoekonomske strukture;4. klasnu borbu kao pokretača istorije klasnog društva.

Određujući klasnu borbu kao pokretača istorije društva, Marks je izložio i viziju budućeg besklasnog društva i tako klase odredio kao istorijsku kategoriju. Marks ističe: „Ono što sam ja dao sa-stoji se u tome što sam dokazao ... da je postojanje klasa povezano samo s određenim istorijskim fazama razvitka proizvodnje, da klasna borba vodi neminovno diktaturi proletarijata, a ta diktatura čini samo prelaz ka ukidanju svih klasa i ka besklasnom društvu.” 48

Značaj Karla Marksa u sociologiji ogleda se u tome, što je: • marksistička sociologija kao celovita filozofskosocijalna teorija pružila originalna i

nova viđenja društva, zbog čega se Marks smatra osnivačem marksističkog smera u sociologiji;

• razvoj društva determinisao ekonomskim faktorima;• klasnu borbu definisao kao pokretačku društvenu snagu;• otuđenje čoveka kao ličnosti i nosioca rada, povezao sa klasnim društvenim forma-

cijama.

45 Marks K, PRILOG KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE, Beograd, Prosveta, str. 338.46 Iz govora Fridriha Engelsa na grobu Karla Marksa., ibid., str. 178. Iz govora Fridriha Engelsa na grobu Karla Marksa., ibid., str. 178.

47 Prema: Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 179. 48 Marks K., PISMO VOJDEMAJERU od 5.3.1862, IZABRANA DELA, knjiga II, str. 442443.

Untitled-1.indd 55 3/24/2014 6:57:38 PM

56

Untitled-1.indd 56 3/24/2014 6:57:39 PM

57

TREĆA GLAVA

SOCIOLOŠKI PRAVCI

Untitled-1.indd 57 3/24/2014 6:57:39 PM

58

3.1. SOCIOLOŠKI PRAVCI I ŠKOLE

U sociološkoj teoriji prisutni su brojni pravci i škole koje formulišu razčličite pristupe društvu, društvenim pojavama i procesima. Uobičajen je prikaz sociološkoh škola kroz dva tradicionalna sociološka pravca kojima pri-padaju: građanski – kontizam i marksistički – marksizam.

Međutim, eksplozivni razvoj nauke i informacionih tehnologija uslovljavaju transformaciju suštinskih obeležja globalnog i pratikularnih društava. Ove promene su civilizacijske. Za referentne mislioce ovog veka one označavaju kraj istorije1, sukob civilizacija2 početak novog virtuelnog društva3, i dr. Nova sociloška razmatranja o ključnim odrednicama sadašnjeg i budućeg društva, posebno “umreženog društva”, daju osnova za izdva-janje trećeg – sociološkog pravca: informatičkog. U narednim poglavljima prezentiraće se referentne sociološke škole i predstavnici:1. građanske sociologije: pozitivizam i formalizam, mehanicizam i matema-tizam, geografske škole, biologizam, maltuzijanska škola, teorija o spoljnim sukobima, psihologizam, instiktivistička škola, sociometrijska škola, interak-cionalizam – biheviorizam, teorija masa, funkcionalizam, fenomenalizam i strukturalizam;2. marksističke sociologije: marksizam i kritička teorija društva;3. informatičke sociologije: teorija o umreženom društvu.

3.2. GRAĐANSKA SOCIOLOGIJA

3.2.1. POZITIVIZAM

Pozitivizam je teorijski i metodološki pravac u društvenim naukama. Naziv se vezuje za Ogista Konta, koji je sociologiju odredio kao „pozitivnu nauku”. Pozitivizam društvo proučava onakvim kakvo ono jeste, a objašnjava na osnovu prikupljenih stvarnih (pozi-tivnih) činjenica. Do pozitivnih činjenica dolazi se posmatranjem, eksperimentom, upoređivanjem i istorijskim metodom. Pozitivisti smatraju da je pravo ono naučno sa-znanje koje se stiče pozitivnim činjenicama prikupljenim posmatranjem.

Društvo se menja pod uticajem nepromenljivih prirodnih zakona – po određenom re-dosledu. Na društvene promene najviše utiču: klima, rasne razlike, sukob mlađih i starijih generacija, povećanje broja stanovnika i njihova koncentracija u gradskim centrima. Svaki od ovih faktora uslovljava ogranične promene u društvu, a svi zajedno deluju pod uticajem apsolutno odlučujućeg faktora socijalne evolucije – razvoja uma. Kako je razvoj uma intelektualna revolucija koja određuje celokupno kretanje društva, proučavanje raz-voja ljudskog uma je početna faza za istraživanje i saznavanje društva. Proučavanjem uma, otkriva se da je um, kolektivno znanje čovečanstva i svest pojedinaca o tom znanju. Faze razvoja ljudskog uma istovremeno su i faze razvoja društva.

1 Fukujama F., KRAJ ISTORIJE I POSLEDNJI ČOVEK, CID, Podgorica, 2002.2 Hantington S., SUKOB CIVILIZACIJA, CID, Podgorica, 2000.3 Castells M., THE RISE OF THE NETWORK SOCIETY, 2.ed., Blackwell, UK, 2004.

Untitled-1.indd 58 3/24/2014 6:57:39 PM

59

Osporavanje religije dovelo je do intelektualnog haosa i anarhije. Ideje o narodnom suverenitetu i jednakosti vrhunac su intelektualne anarhije koja izaziva društvenu nestabil-nost. Samo nova nauka, pozitivna sociologija, može da formuliše nove duhovne principe koji će ujediniti ideje i osećanja pojedinaca, kao osnove stabilnog društvenog poretka. Ljudsko saznanje moguće samo u prirodnim naukama: matematici, fizici, astronomiji, hemiji, biologiji i sociologiji kao pozitivnoj – prirodnoj nauci. Ljudska ponašanja uslovlje-na su delovanjem isključivo prirodnih zakona. Dužnost je sociologije da otkrije prirodne zakone, koristeći se postignutim rezultatima drugih prirodnih nauka i da ih primeni na uoče-ne društvene pojave u cilju njihovog naučnog saznavanja.

Pozitivizam je nastao kao posledica velikih dostignuća i otkrića u prirodnim naukama XIX i XX veka, naročito u biologiji, pa se prva velika primena pozitivističkog pravca desila na planu biologizma. Danas su prisutna različita shvatanja o značenju pozitivizma. Po nekim autorima, pozitivizam je dokaz nemogućnosti formulisanja sopstvene teorijske i metodolo-ške osnove naučnog istraživanja društvenih pojava. Osnovne postavke pozitivizma su:• Sociologija treba da se koristi dostignućima i metodima prirodnih nauka, jer ne po-

stoji suštinska razlika između prirode i društva. Eventualne razlike su zanemarljive za naučno objašnjenje društva. Društvenim pojavama treba pristupati kao stvarima, istakao je Emil Dirkem, jedan od najistaknutijih pozitivista.

• Naučni zakoni u društvenim pojavama mogu se formulisati samo pod uslovom da su sve pojedinačne pojave njima obuhvaćene, pa ako makar i jedna pojedinačna pojava ne može njima da bude obuhvaćena, nema naučnog zakona. Tako formulisani, zakoni društva ne razlikuju se od zakona prirode.

• Induktivna metoda kao osnovna za naučno zaključivanje. • Nemogućnost utvrđivanja vrednosnih sudova, jer se ne mogu dokazati.• Primenljivost i praktičnost pozitivistički stečenim saznanjima u pravcu poboljšanja

društvenih odnosa, što isključuje moguće generalne (revolucionarne) društvene pro-mene.

• Tehnokratski efekat pozitivizma, kao podržavanje postojećeg društva.Značajni doprinos pozitivizma ogleda se u obaranju do tada vladajućih metafizičkih

iluzija. Čulno iskustvo, kao pozitivistički metod, imalo je snagu prosvetiteljstva u odnosu na apsolutizam religioznih dogmi. Suprotni pozitivizmu su marksistička sociologija i isto-ricizam.

Neopozitivizam je savremeni oblik pozitivizma. Formirao se pod uticajem egzaktnih dostignuća u prirodnim naukama, s jedne, i nezadovoljstvom sociologa do tada pruženim koncepcijama o društvu, s druge strane, u periodu između dva svetska rata. Neopozitivizam u izučavanju društvenih pojava poistovećuje se sa tehničkim naukama, i u primeni metoda prirodnih nauka vidi jedinu garanciju daljeg opstanka sociologije. Do krajnosti primenjujući princip čulnog iskustva, neopozitivizam priznaje samo one činjenice koje se mogu do-znati čulima: videti, čuti i opipati.

Operacionalizam je ekstreman oblik neopozitivizma koji društvene pojave svodi na one koje se mogu konkretno izmeriti. Inteligencija se meri koeficijentom inteligencije, klase pokazateljima mesta stanovanja, uređenja stana i drugo. Kako se razlikuju ljudske koncepcije, to nije moguće uobličavanje opštih teorijskih koncepcija ne samo za veći,

Untitled-1.indd 59 3/24/2014 6:57:40 PM

60

nego i manji broj ljudi. Isti pojmovi i kategorije različito se tumače od strane različitih po-jedinaca, zbog čega je isključeno stvaranje ikakvih vrednosnih sudova, zakona i uočavanja uzročnoposledičnih relacija. „Nema progresa dok se koncepcija uzročnosti ne izbaci.” (Frank).4Osnovna razlika između starog pozitivizma i neopozitivizma ogleda se u tome što pozitivizam negira samo postojanje opštih društvenih zakona, ali dozvoljava mogućnost delovanja posebnih društvenih zakona, za razliku od neopozitivizma koji ne dozvoljava mogućnost ikakvih društvenih zakona. Nedostatak neopozitivizma je ekstremni empiri-zam.

3.2.2. MEHANICIZAM I MATEMATIZAM

Mehanicizam je grana sociološkog naturalizma koja objašnjava društvo i društvene pojave prema modelima i zakonitostima klasične fizike. Mehanicistička shvatanja društva bila su prisutna kod antičkih filozofa ma-terijalista. U savremenoj sociologiji elementi mehanicizma mogu se naći kod

Pareta, Solvija, Tarda i drugih.Društvo je celina elemenata kao osnovnih čestica društva. Primenom analitičkog

metoda pronalazi se objedinjavajući faktor, determinističko-mehanicističkog karaktera. Uprošćavanjem istraživačkih metoda u analizi uzročnosti društvenih pojava, mehanicizam je i oblik redukcionizma u sociologiji. Savremeni determinizam u mehanicizmu nastao je pod uticajem otkrića u prirodnim naukama, posebno mikroprocesa u fizici. Pola veka pre otkrića osobenosti atomskih procesa, Engels je tvrdio da mehaničko kretanje nije jedini oblik kretanja: „kretanje nije samo promena mesta, nego i promena kvaliteta”.5

Kasnije je dokazano da u atomskim procesima ne vlada mehanička određeno-st, kao ni klasični determinizam GalilejNjutnove fizike. Strogi determinizam zamenjen je neodređenošću kvantnih fizičkih procesa. Hajzenbergov princip neodređenosti dokazuje da se ne mogu istovremeno odrediti brzina i mesto neke atomske čestice, tj. ako je mesto određeno brzina je neodređena i obrnuto. Ukazivanjem na neodređenost, ojačao je indeter-minizam kome su se suprotstavili osnivači kvantne fizike Maks Plankt, Albert Ajnštajn i drugi. Neodređenost se tako poistovetila sa nedovoljnom određenošću, pa je savremena kvantna fizika obnovila determinističko shvatanje u klasičnom smislu.

U osnovi verovatnoće, kroz koju se ispoljavaju mnogi zakoni prirode, naročito društva, prisutan je objektivan odnos među pojavama. Najviši stepen determinisanosti je kod ma-kroprocesa manji kod složenih i specifičnih društvenih procesa, a najmanji kod psihičkih procesa. „Potpuni determinizam i potpuni indeterminizam su apstrakcije, a bilo koja realna pojava u sebi uvek sadrži neku konkretnu meru jednog ili drugog.”6Društveni procesi i pojave nisu mogući u uslovima potpune određenosti, ni u uslovima potpune neodređenosti.

Društveni determinizam je specifičan oblik determinizma društvene stvarnosti. Kao pravac u sociologiji nastao je prevazilaženjem jednostranosti klasičnog mehanicizma. Često je ovakva kritika vodila u indeterminizam. U osnovi društvenog determinizma nalazi se

4 Zbornik radova OSNOVI NAUKE O DRUŠTVU, Rad, Beograd, 1976, str. 22.5 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 75.6 Ibid., str. 75.

Untitled-1.indd 60 3/24/2014 6:57:40 PM

61

shvatanje da je determinizam u društvu složeniji od determinizma u prirodi, zbog uzajam-ne određenosti pojava, ljudske svesti i svrsishodnosti ljudske delatnosti u određenim uslovima.

Teorija faktora predstavlja vid mehaničkog tumačenja društvenog determinizma, po kome se društvene institucije politike, prava, morala, religije, ekonomije i druge, prikazuju kao posebne i pojedinačne snage, koje imaju status uzroka neke druge društvene pojave. Tako koncipirana teorija faktora, uslovila je sporove o tome koji je faktor odlučujući u društvu.

Matematizam podrazumeva dominantnu upotrebu kvantitativnog metoda u socio-logiji. Najviši stepen znanja u matematizmu je formalizovanje znanja pomoću modela. Matematička sociologija nastala je posle Drugog svetskog rata, kao posledica uopštavanja postignutih rezultata u sociologiji. Vrednosno određivanje dometa dotadašnje sociologije uslovilo je razvoj složenih postupaka kvantitativne analize u proučavanju društva.

Prisutna su dva pravca u matematizmu, prvi je nastao iz anketnih istraživanja društvenih pojava, a drugi iz eksperimentalnih istraživanja malih grupa. Oba pravca karakteriše preciznost izražavanja i moć dedukovanja. Međutim, proučavanje različitih društvenih oblika i pojedinaca, prevashodno kvantitativnim metodama, nezavisno od njiho-ve preciznosti, vodi apstrahovanju globalnih društvenih sistema i promena u njima. „Ono što među mnogim sociolozima prolazi kao teorija nije ništa drugo do klasifikacija, ra-zvijanje kategorija pomoću kojih se mogu opisati socijalna organizacija ili uloge.” 7 Veberova sociologija u određenim delovima zasniva se takođe na kvantifikaciji.8

Kvantifikacija izražava određenu meru preciznosti, proverljivost i objektivnost naučnog znanja. Praksa socioloških istraživanja je pokazala da neadekvatno grupisanje po-dataka označava nepotpune i netačne informacije, zbog čega se kroz matematizam često prikrivaju najvažnije karakteristike date društvene pojave.

3.2.3. GEOGRAFSKE ŠKOLE

Geografske škole, tumače društvo i društvene pojave uticajem geografske sredine. Pod geografskom sredinom po-drazumevaju se sve one pojave i uslovi na koje čovek nema uticaja i koji postoje nezavisno od njega. Geografsku sredinu određuju geografski činioci i geografski procesi. Osnovni ge-

ografski činioci su klima, temperatura, konfiguracija zemljišta, zemlja, voda i njeni tokovi, prirodna �ora i fauna. A među osnovnim geografskim procesima izdvajaju se posebno gravitacija, zemljotresi, morske struje i sl. Jedna od poznatijih geografskih teorija9 određuje porodicu osnovnom socijalnom jedinicom, a porodični budžet kvantitativnim izrazom porodičnog života. Tipovi porodica proizilaze iz geografskih uticaja.

Geopolitičke teorije su poseban pravac unutar geografskih škola. Po njima je zemljište

7 Kolman, op. cit., str. 353.8 Bliska matematičkoj sociologiji je deskriptivna statistika. Kao statistički metod u sociologiji, podra- Bliska matematičkoj sociologiji je deskriptivna statistika. Kao statistički metod u sociologiji, podra-zumeva primenu metoda za dobijanje kvantitativnih informacija o masovnim pojavama. Polazeći od defin-isanog statističkog skupa, a u zavisnosti od cilja istraživanja, deskriptivna statistika prikuplja informacije o obeležjima svih jedinica skupa, i na osnovu dobijenih rezultata brojčano opisuje društvenu pojavu. Brojčano opisivanje je utvrđivanje kvantitativne razlike (varijacije) ispoljavanja pojave. 9 Frederik le Plej (18061888).

Untitled-1.indd 61 3/24/2014 6:57:41 PM

62

odlučujući faktor političkog razvitka društva jer postoji organska povezanost naroda i zemljišta na kome živi. Geopolitička shvatanja datiraju iz antičkog doba, a sistematizovana su u drugoj polovini XX veka. Po Nemačkoj geopolitičkoj školi, poznatoj kao antropoge-ografska škola, država dobija snagu od svog zemljišta, pa u vođenju državne politike mora da se vodi računa o geografskom faktoru. Priroda tla i prostor na kome se nalazi jedna država određuju političke oblike te države, njenu organizaciju, rasne i nacionalne razlike, militaristički ili miroljubivi duh naroda i slično.

Sociogeografija je jedna od novijih geografskih škola koja istražuje “materijalni supstrat” društva a koji se sastoji iz mnoštva pojedinaca raspoređenih na određenoj te-ritoriji, gušće ili ređe, po gadovima ili selima, sa posebnim građevinama, saobraćajem, distribucijom po polu i starosti, sa stopama sklapanja brakova, rađanja i umiranja.

Geografske škole su danas kao generalna orijentacija prevaziđene. Geografski de-terminizam zamenjen je realnim geografskim, sociološkim, političkim i antropološkim shvatanjima, iz čega su proizašle nove sociološke discipline sociogeografija i socijalna eko-logija. Značaj geografskih škola ogleda se u isticanju geografskih faktora kao relevantnih za ljudsko društvo sa posebnim akcentom na savremene globalne ekološke probleme.

3.2.4. BIOLOGIZAM

Biološka škola nastala je u periodu konstituisanja sociologije kao na-uke, kao suprotnost pozitivističkog10 negiranja naučnih zakona u društvu. Generalna orijentacija biologizma je da se društvene pojave mogu ob-jasniti i da se raznovrsnost društvenih pojava može obuhvatiti unapred

datim pretpostavkama opštih zakona – kao zakona o organizmu.”Tako se pozitivizam i or-ganicizam nalaze od početka u izvesnoj metodološkoj suprotnosti.”11

Dve okolnosti su uticale na formiranje bioloških škola u sociologiji: eksplozivan ra-zvitak biologije, naročito posle Darvinovih otkrića, i nezadovoljstvo nekih građanskih sociologa pozitivističkim tumačenjem društva.

Biologizam XIX veka oličen je u Kontu, Spenseru, Tenisu i Dirkemu. Osnovne teze te faze su: da je najvažnije svojstvo društvenog organizma potčinjavanje delova i uprav-ljanje celinom. Potčinjavanje je materijalno i društveno i proizilazi iz prirodnih razlika među ljudima, zbog čega manje sposobni treba da budu potčinjeni sposobnijima. Među pojedincima izdvajaju se oni koji imaju sposobnost zapovedanja, što predstavlja prirodnu osnovu vladanja. Kastinsko uređenje, po ovom shvatanju,12 je idealni društveni sistem za održanje i razvoj društvenog organizma.

Biologizam XX veka odvijao se kroz dva pravca: 1. organicizam i 2. socijalni – dar-vinizam. Neki autori kao poseban smer izdvajaju zoosociologiju,13 a drugi autori posebno

10 Pozitivizam kao prvi građanski pravac nastoji da sociologiju podigne na stepen naučnosti i egzaktnosti, Pozitivizam kao prvi građanski pravac nastoji da sociologiju podigne na stepen naučnosti i egzaktnosti, s jedne strane, ali negira formulisanje naučih zakona u društvu, s druge strane. Podsetimo, da je pozitivističko shvatanje o društvu vezano za primenu pozitivnih metoda, tj. razvijenih metoda prirodnih nauka, čija primena na društvene pojave pokazuje nemogućnost uočavanja uzročnoposledičnih veza kako opšteg tako i posebnog značaja.

11 Supek R., HERBERT SPENSER I BIOLOGIZAM U SOCIOLOGIJI, Zagreb, 1965, str. 8. Supek R., HERBERT SPENSER I BIOLOGIZAM U SOCIOLOGIJI, Zagreb, 1965, str. 8.12 Po Ogistu Kontu.

13 Podela navedena u SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., .str. 27.

Untitled-1.indd 62 3/24/2014 6:57:41 PM

63

izdvajaju rasističku teoriju kao ekstremni pravac socijalnog darvinizma.14 Obe navedene podele imaju naučnu podlogu, posebno u delu izdvojenog prezentiranja rasizma. Savremenu građansku sociologiju karakteriše izražena biologistička orijentacija. Naglasimo, da su neke savremene škole, kao funkcionalizam, proizašle iz klasičnog organicizma.

Organicizam je tipična biologistička škola, koja društvo poistovećuje sa organi-zmom. U zavisnosti od predstavnika ove škole organizam se naziva „hiperorganizmom”, „superorganizmom”, „voljnim organizmom” i sl. Radikalno shvatanje u organicizu ukazuje da sličnost između društva i organizma nije metaforična već stvarna. Moguće razlike su više u stepenu nego u vrsti.

Evolucija se razvija od biljke do društva. Društvo se razlikuje od drugih organizama po svrsishodnosti. „Društvo je svestranije razvijeni organizam u kojemu svrsishodnost, spiri-tualnost i sloboda prevladavaju nad kauzalnošću, materijalnošću i nuždom, i to u većoj meri nego u bilo kojem drugom organizmu. Samim tim, društvo ima sposobnost akumuliranja energije za budućnost”. Svaka društvena grupa deluje kroz ekonomsku, pravnu i političku delatnost, koje su analogne fiziološkim, morfološkim i integrativnim funkcijama organi-zma.

Političkom delatnošću osigurava se društveno jedinstvo, pa je politički život posebna biološka sila, a vlada je mozak društvenog organizma. Razvijenije društvo pretpostavlja savršeniju vladu u obliku složene državne administracije. Politički razvitak društva je „in-tenzivnija koncentracija sila u vezi s većom nezavisnošću delova.” Društveni procesi, odvijaju se u suprotnom smeru od evolucije, kao dekadencija ili patologija društvenog orga-nizma. Društvene bolesti su stvarne bolesti, koje imaju svoje žarište u ćelijskoj supstanci, odnosno u nervnom sistemu pojedinaca, grupa, klasa i sl. Vlada ima ulogu terapeuta u lečen-ju društvenih bolesti.

Posebni smer organicizma je psihički15 organicizam nastao pod uticajem Hegelove i Šelingove filozofije. Društvo se shvata kao životna zajednica ljudi povezanih pre duhov-nim nego fiziološkim vezama. Identifikacija društva i organizma podrazumevala je primenu biološkog metoda u ispitivanju društva. Društveni oblici i funkcije analiziraju se kao društ-vena morfologija i fiziologija. Ovo shvatanje razlikuje pet tipova društvenih tkiva:

1. tkivo za stanovanje (zgrade, saobraćajnice i dr);2. tkiva za zaštitu (krovovi, tvrđave, odela i sl);3. ekonomska tkiva ili domaćinstvo (porodica i javni život);4. praktična i tehnička tkiva (vojska, policija i dr);5. psihofizikalno tkivo (intelektualne delatnosti u ustanovama).

Osim društvenih tkiva, razlikuju se i tri vrste društvenih organa:1. ustanove spoljnog nacionalnog života (proizvodnja, trgovina, saobraćaj, zaštita i

dr);2.2. ustanove unutrašnjeg društvenog života (obrazovanje, kultura, nauka, religija i

dr);3.3. država, kao koordinator spoljnih i unutrašnjih ustanova.

14 Podela Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 119.15 Predstavnik: Albert Še�ee (18311903), “Građa i život društvenog tela”.

Untitled-1.indd 63 3/24/2014 6:57:42 PM

64

“Država je centar za koordinaciju i upravljanje svim elementima opšteg društvenog života i organ za pozitivno održavanje društvenog agregata.” Država je proizašla iz borbe za opstanak pojedinaca i, po Še�eu, razvija se u pravcu progresivne diferencijacije i integra-cije.

Drugo shvatanje16 formuliše superorganizam kao „trajni skup živih bića koja svoju delatnost vrše zajedno”. Životinjsko i ljudsko društvo se bitno ne razlikuju, osim što su veze među ljudima prvenstveno psihičke prirode. Društvo i organizam imaju zajedničke osobine:

• Spoljna struktura im je promenljiva u vremenu i nepravilna po obliku.• Unutrašnja struktura se neprestano menja zbog asimilacije i integracije tj. deasi-

milacije i dezintegracije.• Koordinirana je diferencijacija između njihovih delova i sposobnost reprodukcije. Društvene pojave nazivaju se anatomijom, fiziologijom, patologijom, higijenom

društva i sl. Kako su veze među ljudima pre svega psihičke, društvo je „superorganizam” čija se celina održava kroz državu. Država je „različita od svojih članova, mada je proizišla iz njih; toliko je različita i nadređena svojim članovima da povremeno traži od njih žrtve i redovno ih dobija.” Zoologija, kao poseban oblik organicizma, u životinjskom društvu nalazi elemente ljudskog društva. Posebno se kod ovog pravca izučavaju odnosi između različitih životinja, prevashodno onih koje žive u čoporima. Prvobitno su zoosociološka istraživanja pokazivala tendenciju pripisivanja životinjama „svest” i „inteligenciju” slične ljudskoj, da bi na-kon kritike ovog pristupa kroz „Morganov kanon”, među zoopsiholozima bio zauzet stav da ne treba nikad ponašanje živih bića tumačiti po višim sposobnostima ako postoje niži oblici ponašanja. „Mnogi prirodnjaci zaljubljeni u životinje počeli su njima pripisivati takve ¢inteligentne postupke¢, na kojima bi im mogao pozavideti i sam čovek.” 17

Organicistička škola jenjava od prvih decenija XX veka. Pravac se nije ugasio, već su učenja modifikovana u pravcu psihosociologije. Neki predstavnici18 psihologizma biološku terminologiju su zamenili organskom terminologijom u psihologiji, a organsko jedinstvo društva zamenili mehaničkim i hemijskim. Organicizam je prisutan i u drugim sociološkim školama. Organicizam je do apsurda dovedena Spenserova biološka teori-ja. Ova teorija “... nije se više zadovoljavala samo slučajnostima između organizma i društva, već je počela da tvrdi da je društvo u suštini istovetno sa organizmom, i da društvene pojave objašnjava biološkom fantastikom, bez ikakve veze sa stvarnošću. Tako se došlo do tako apsurdnih tvrdnji da su, na primer, telefonske žice društveni nervi, da policiju čine bela krvna zrnca, da je berza srce društva, da je država muškog pola a crkva ženskog, itd.”19

16 Rene Vorms (18691926) najradikalniji predstavnik francuskog organicizma. Rene Vorms (18691926) najradikalniji predstavnik francuskog organicizma. 17 Supek R. HERBERT SPENSER I BIOLOGIZAM U SOCIOLOGIJI, op.cit. str. 61.18 Na priimer,Tenis i Mekenzi.

19 Lukić R. OSNOVI SOCIOLOGIJE,op.cit.str.102.

Untitled-1.indd 64 3/24/2014 6:57:42 PM

65

3.2.5. MALTUZIJANSKA TEORIJA

Maltuzijanska teorija je pravac socijalnog darvinizma. Vezuje se za T. R. Maltusa i njegovu teoriju, po kojoj se ljudi množe geometrijskom progresijom, a hrana aritmetičkom, pa se pojav-ljuje višak stanovnika koji je osuđen na propast. Maltusovoj teoriji prethodila su shvatanja političke aritmetike20 čija su istraživanja

uočila istu pojavu i u životinjskom svetu. Maltus nije prvi uočio problem disproporcije, već je primenio na tadašnje i projektovao za buduće društvo.

Posebno treba naglasiti da shvatanja o “višku” stanovništva nisu bila u prethodnom periodu prihvatljiva. Merkantilisti XVII veka isticali su da se bogatstvo jedne zemlje ogleda u broju njenih stanovnika: što je nacija brojnija, to je i bogatija. Krajem istog veka teza merkantilista se dovodi u pitanje novom tezom da je brojno stanovništvo poželjno, ali samo u granicama koje dozvoljavaju dobar život većine ljudi. Krajem XVIII veka, razni teoretičari21 konstatuju da se stanovništvo množi brže od izvora hrane, što dovodi u pitanje raspodelu nacionalnog bogatstva. Neki od njih su davali i preporuke kako ograničiti porast stanovništva, među kojima su bile i one o ograničenju priraštaja.

U uslovima nagle urbanizacije i industrijalizacije poboljšani su opšti uslovi života, što je dovelo do porasta broja stanovnika. Povećan broj stanovnika izazvao je oskudicu životnih namirnica, zbog čega je trebalo odvajati novčani kapital za uvoz prehrambenih proizvoda. Ulaganje kapitala u ishranu brojnog stanovništva odudaralo je od ekonom-ske logike liberalnog kapitalizma, pa je otuda jasnija popularnost Maltusove teorije. Predstavljajući tadašnju disproporciju stanovnika i hrane stalnim društvenim zakonom, a ne trenutnom društvenom pojavom, Maltus je ukazivao na nužnost da se sam proletarijat opredeli za gladovanje ili ograničenje poroda. Kako se radnici množe brže nego što zalihe hrane to dozvoljavaju, ratovi, epidemije i različiti društveni poroci su „dobrodošla pomoć”. Ko se rodi u svetu koji je već prisvojen kao nečije vlasništvo, a ne može doći do sredstava za život ni radom ni darežljivošću svojih srodnika, nema nikakvog prava na ishranu. U stvari, on je na svetu suvišan. Priroda mu naređuje da ide i ne propušta da izvrši svoje naređenje.”22

U tom periodu pitanje planiranja stanovništva postavilo se načelno, ali je izražen soci-jalnoekonomski pritisak uslovio razmatranje načina kontrole broja stanovnika. Maltus je predlagao dva načina kontrole:

1. preventivnu kontrolu, kao moralno uzdržavanje od braka i polnog opštenja, koja se nadovezuje na hrišćansko učenje o suzdržavanju, i

2. stvarnu ili pozitivnu kontrolu, kojom se svesno skraćuje ljudski život – glađu, bolestima, epidemijama, ratovima, kriminalom, teškim uslovima rada, lošom ishranom dece i slično.

Maltus je mišljenja da bi se stvarna kontrola mogla ukinuti ukoliko bi preventi-va kontrola nagovorila ljude na suzdržavanje. Tako bi u kratkom periodu stanovništvo brojno opalo, porasle bi plate i nastalo opšte blagostanje. Međutim, po Maltusu, preventivna

20 Petijeva politička aritmetika. Petijeva politička aritmetika.21 Monteskje, fiziokrati, Franklin, Hjum, Valas, Mozera, a u Italiji gotovo svi socijalni teoretičari.

22 Maltus, prema A. Klajnberg, EVROPSKA KULTURA NOVOG VEKA, “V. Masleša”, Sarajevo, 1959, str. 6061.

Untitled-1.indd 65 3/24/2014 6:57:43 PM

66

kontrola nije izvodljiva u kraćem roku, pa je očigledna nužnost primene pozitivne kontrole. Stanovništvo treba prepustiti borbi za opstanak tako što će radnici dobijati ono-like dnevnice koliko dozvoljavaju količine raspoložive hrane za njih. Taj “željezni zakon nadnice” nužno uslovljava bedu, a ona sa svoje strane društvenu ravnotežu između broja stanovnika i raspoloživih prehrambenih resursa.

Analizirajući Maltusove preporuke, Darvin se pitao na koji način se vrši izbor vrsta koje treba da se prilagođavaju, pa je procenio da, “kako sam već bio dobro pripremljen da prihvatim tezu borbe za opstanak jer sam je dugo opažao u običajima životinja i biljaka, najednom mi je palo na pamet da se pod tim okolnostima povoljne promene nastoje održati, a nepovoljne bivaju uništene. Rezultat toga biće stvaranje novih vrsta. Tako sam ovde došao do teorije na kojoj bi se moglo raditi.” 23

Darvin je dokazao da se iz prirodnog odabiranja stvaraju nove vrste životinja. Živi organizmi, u nameri da se prilagode novim spoljnim uslovima, razvijaju svoje sposobnosti, pa preživljavaju oni koji su se bolje prilagodili. Navedena teza bila je osnova za for-mulisanje čuvenog Darvinovog zakona “preživljavanja najsposobnijih”.24 Darvin je svoja istraživanja vezivao samo za organsku evoluciju, pa se čak decidirano i izjasnio da svoja istraživanja nikada nije vezivao za ljudsko društvo, osim što je ukazao da su prirodnim odabiranjem stvoreni uslovi za pojavu ljudske vrste kao više vrste. Posebno je istakao da se zakoni biološke evolucije ne smeju primenjivati na društveni razvitak.

Darvinova teorija je, i pored navedenih ograda, u toj meri postala popularna da su u kratkom periodu teze o “životinjskom poreklu čoveka”, “prirodnoj selekciji i odabiran-ju” i “preživljavanju najsposobnijih” postale opšteprihvaćene. Da je Darvin živeo duže, socijalni darvinisti bi ga prisilili, slično Marksu, da izjavi: “Ja nisam darvinista.” 25

Maltusovo shvatanje o kontrolisanju rasta stanovništva pobijeno u osnovnim posta-vkama, ali je nesporno izvršilo značajan uticaj na kasnije teorije o svetskom stanovništvu. Pod maltuzijanstvom se podrazumeva svaka politika koja jednostranim merama pokušava da reguliše rast stanovnika.

3.2.6. TEORIJE O SPOLJNIM SUKOBIMA

Teorije o spoljnim sukobima su posebna grana sociološkog dar-vinizma koje nastanak države objašnjavaju spoljnim sukobima kao sukobima između naroda i rasa. Države nastaju osvajanjem sla-bijih naroda i rasa od strane jačih i snažnijih. Ove ideje prisutne su kod drevnih naroda, ali i u savremenom vremenu. Teorije sukoba zasnivaju se na sledećim pretpostavkama.

• Društvena slojevitost je prevlast superiorne manjine nad inferiornom većinom naroda. Superiornost se ogleda u potčinjavanju većine političkoj organizaciji vlasti manjine.

23 Supek R, HERBERT SPENSER I BIOLOGIZAM U SOCIOLOGIJI, op. cit., str. 7071.24 U Darvinom delima “Poreklo vrsta” (1859) i “Poreklo čoveka” (1871).

25 Ibid., str. 71.

Untitled-1.indd 66 3/24/2014 6:57:43 PM

67

• Kako se društvena slojevitost zasniva na ekonomskom sistemu, vladajuća man-jina mora da raspolaže prinudom kako bi zaštitila svoja ekonomska prava. Inferiorna većina pruža otpor u nameri da i sama postane vladajuća.

• Suverena teritorija nad kojom vladajuća grupa sprovodi vlast.Svaka je država u istoriji bila država neke klase, politička tvorevina sastavljena od

viših i nižih društvenih grupa koje se razlikuju bilo po položaju, bilo po bogatstvu.26 Tvrđenje da je država klasna tvorevina, prisutno je i u marksističkoj sociologiji. Suštinska razlika između socijalnog darvinizma i marksističkog27 shvatanja ogleda se u poreklu i načinu for-miranja klasa i države.

Po teoriji spoljnog sukoba, država nastaje nasiljem među grupama koje su prethodno bile homogene. Država je čin vojničkog, a zatim i političkog delovanja jačih prema slabi-jima. Po ovoj teoriji prelazak iz prvobitne zajednice u klasno društvo je politički čin. Ne dovodi svaki spoljni sukob do stvaranja države, već samo onaj koji za posledicu ima po-robljavanje slabijih grupa od strane jačih, u vidu vlasti, posredstvom politike nad određenom suverenom državom. U tom smislu, predstavnici ovih teorija ističu kao primer Hune, Gote, Normane i Mađare, koji su u istoriji harali evropskim teritorijama, ali su svoje države stvo-rili samo oni koji su uspostavili stalni oblik vladavine nad određenom teritorijom.

Najekstremniji oblik sociološkog darvinizma ističe da su društveni zakoni samo produžetak prirodnih zakona, iz čega proizilazi teza da je društvena evolucija proizvod borbi socijalnih grupa, pa je rat među narodima nužan kao i borba za opstanak. Ratovi sprovode prirodnu selekciju najsposobnijih. Teza o prirodnom odabiranju najsposobnijih, zasniva se na dve teze:

1. postoji urođena mržnja među rasama i narodima, i 2. različite rase i narodi imaju različito poreklo (poligenetičko poreklo

čovečanstva). Teza o različitom poreklu rasa i naroda28 ukazivala je da žuta rasa potiče od šim-

panza, crna rasa od gorila, a bela rasa od orangutana. Mada su istraživanja osporila ovu teoriju i dokazala zajedničko poreklo svih rasa od neandertalaca, pitekantropa do an-tropoidnih majmuna, ekstremna teorija o spoljnim sukobima ipak prihvata poligenetičko poreklo i dokazuje ga istinskom mržnjom i antagonizmom među rasama.29

Posebna grana teorije o spoljnim sukobima su kon�iktne teorije, po kojima država na-staje sukobom među plemenima u trenutku kad ekonomski napredak omogućava pljačku ratovanjem. Lovački narodi, kao što su Eskimi, ne mogu stvoriti državu jer su ekonomski sla-Lovački narodi, kao što su Eskimi, ne mogu stvoriti državu jer su ekonomski sla-bi bez trgovine. Ni narodi koji obrađuju zemlju, ratari, nemaju potrebu za državom. Stočarska plemena vode ratove i upotrebljavaju radnu snagu zarobljenih robova, što im omogućava ekonomski prosperitet. Stočarska plemena su imala i druge prednosti. Posedovanje stočnog mleka skraćivalo je period dojenja majki, pa su mogle više da rađaju, što je dovelo do prena-seljenosti, a ona do pljački i dominacije nad drugim plemenima. Osim toga, stočarski život

26 Openhajmer - elitni predstavnik.27 Po marksističkoj sociologiji država je nastala kao posledica diferenciranja društva na klase, a klase su Po marksističkoj sociologiji država je nastala kao posledica diferenciranja društva na klase, a klase su nastale kao posledica privatnog vlasništva.28 Prethodno je formulisao Hegel.

29 Ibid., str. 7879.

Untitled-1.indd 67 3/24/2014 6:57:44 PM

68

uslovljava veću disciplinu i međusobnu koordinaciju članova plemena, pa se stroga dis-ciplina i poslušnost razvijaju kod ovih plemena. Stočari tako postaju profesionalni kopneni (Ugri ili Mađari)i pomorski vojnici (na primer Vikinzi).

Rasističke teorije, posebno „antroposociološke” teorije, sadržane su u teorijskim osnovama kolonijalizma (u savremenom periodu na primeru Južnoafričke unije). Rasizam je shvatanje o hijerarhijskom razlikovanju ljudskih rasa u fizičkom i psihološkom pogle-du. Osnovu rasističkih teorija čini shvatanje o višim rasama kao tvorcima ljudske kulture i civilizacije i nižim rasama kao biološki i intelektualno inferiornijim. Više rase su posti-gle visok stepen ekonomskog razvitka, za razliku od nižih koje su zaostale u svom razvitku.

Rasizam je začet još u antičkom periodu isticanjem rasnih razlika između robova i slo-bodnih građana. U fazi kolonijalne ekspanzije novog veka formuliše se teorija o različitoj vrednosti ljudskih rasa kao osnova kolonijalizma. Posebno je bio izražen engleski rasizam Greja, koji je isticao da su Englezi u odnosu na sve ostale evropske i kolonijalne narode najsavršeniji tip ljudi. Konstituisanje antropologije omogućilo je teoretičarima rasizma pro-nalaženje rase koja je nosilac „indoevropskih” jezika. Prave klasifikacije rasa definisane su prema jezičkim obeležjima. Na toj osnovi „arijevska rasa” je svojevremeno proglašena višom rasom.

Savremeni rasizam ispoljava se kroz rasne teorije socijalnog darvinizma. U pokušajima da antropološki dokažu razlike među rasama, ističu se shvatanja o podeli ljudi na: višu rasu koju odlikuju plavi, visoki i dugoglavi, a nižu rasu odlikuju crnomanjasti, niži i okru-gloglavi. Primenom ove podele Nemci su proglašeni višom, a slovenski, jevrejski i romski narod nižom rasom. Jedna od rasnih teorija30 određuje germansku rasu kao najvišu rasu. Teza o višim i nižim rasama, pri čemu više rase uslovljavaju ukupni napredak društva, uka-zuje da do propasti viših rasa dolazi onda kad one počnu da se mešaju sa nižim rasama, a to dovodi do propasti čovečanstva. Zato je neophodno pokoravanje nižih rasa beloj rasi kao dominantnoj rasi i zabrana rasnog mešanja. Navedena shvatanja omogućila su razvoj germanskog rasizma, pa su u periodu nemačkog nacizma rasističke teorije proglašene zvaničnom ideologijom.”Ova teorija je poslužila kao jedno od ‚naučnih’ opravdanja Hitlerovom istrebljivanju ‚nižih’ rasa u krematorijumima.” 31

Među nekim savremenim američkim teoretičarima, razvio se tzv. psihorasizam, u osnovi koga je tvrdnja da svaki narod poseduje specifičnu „strukturu karaktera” i „pro-sečnu psihu”. One se prenose sa generacije na generaciju. Narodi sa “lošom psihom” mogu se menjati uz pomoć naroda sa “višom” psihom.” 32

Na kraju, treba podvući da je biologizam imao snažan uticaj na sociološke teori-je. Međutim, upućivanjem socioloških istraživanja isključivo na biološki teren, biologizam nije mogao da dovede do relevantnih socioloških rezultata. Osim toga, ekstremni stavo-vi rasističkih teorija, teorija sukoba i maltuzijanstva, kompromitovali su sociologiju. U tom smislu biologizam treba shvatiti kao vulgarno i nenaučno objašnjenje koje je prevaziđeno i napušteno. Tome su doprinele ozbiljne kritike33 biologizma.

30 Artur de Gobino Artur de Gobino 31 Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 103. 32 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 535. 33 Najdosledniju kritiku biologizma pružio je francuski Rus Žak Novikov u delu “Kritika socijalnog darvinizma” (1910).

Untitled-1.indd 68 3/24/2014 6:57:44 PM

69

3.2.7. PSIHOLOGIZAMPsihologizmom se nazivaju mnogobrojne i raznovrsne psihološke škole u sociologiji.

U osnovi tih teorija je tumačenje društva i društvenih pojava psihologijom pojedinaca, gru-pa i većih kolektiva. Psihološke teorije nastaju iz kritike biologizma. Kao što je XIX vek bio dominacija biologističkih shvatanja u sociologiji, tako se od kraja XIX veka do danas, psiho-loške teorije nalaze ubedljivo na prvom mestu po svom značaju, broju pravaca i predstavnika. Sociologija XX veka je psihološka sociologija, koja dominira nad svim drugim školama.

Brojni i raznovrsni pravci unutar psihološke sociologije mogu se različito sistematizovati i grupisati. U narednoj prezentaciji prihvatićemo onu podelu34 psihološke sociologije, koja u zavisnosti od psihološkog faktora kojim objašnjava društvo, deli ovaj grandiozni pravac na: individulano psihološke, socijalnopsihološke i kolektivnopsihološke teorije.

Individualnopsihološke teorije vremenski prethode drugim psihološkim teorijama. One su početni oblici danas dominantnog psihološkog tumačenja društva. Osnovu društva čine pojedinačna svest, međusobni dodiri i uticaji pojedinaca. Unutar ovih teorija prisutni su različiti pogledi na odlučujuće psihičke činioce. Među najpoznatijim teorijama ovog pravca su teorija podražavanja, zeorija instinkata i osećanja, i sociometrijska teorija. Zajedničko navedenim teorijama je polazište o društvu kao zbiru pojedinaca. Faktori koji određuju društveno ponašanje pojedinaca su psihičke prirode, iz čega proizilazi zaključak da su ti isti faktori određujući za društvo kao totalitet.

Socijalnopsihološke teorije nastaju kao reakcija na ograničenost individualnopsiholoških teorija. U cilju prevazilaženja shvatanja o psihičkim svojstvima pojedinaca kao društveno do-minantnim faktorima, posebno u delu objašnjavanja uzroka menjanja pojedinačnih psihičkih svojstava, niču mnogobrojne teorije, koje se zajednički nazivaju socijalna psihologija. Socijalna psihologija sistematski proučava međusobnu povezanost psihičkih i društvenih pojava. Zajednička obeležja raznovrsnih socijalnopsiholoških teorija su: 1. istraživanje psihičkih pojava i njihovih oblika u društvu i 2. ukazivanje na međusobnu povezanost psihičkih i društvenih pojava, i to kao uticaj psihičkih faktora na društvene pojave ili kao uticaj društvenih pojava na psihičke faktore. Socijalna psihologija obuhvata tri teorijske orijentacije:

1. proučavanje društvenog delovanja u malim grupama i društvenim zajednicama kroz: društvenu percepciju (opažanje i ocenjivanje), grupnu dinamiku (formiranje grupe, shvatanja, ponašanja i dr), ponašanja pojedinca u masi i izuzetnim društvenim situacijama (agresivnost i sl);

2. proučavanje socijalizacije pojedinca kroz: osnovne društvene uslove razvoja poje-dinca (materijalna proizvodnja i sl), agense koji oblikuju društveno ponašanje i iskustvo pojedinca (porodica, škola i sl), osnovne oblike socijalizacije (kultura, obrazovanje i sl.), procese i sredstva društvenog učenja (nagrađivanje, kažnjavanje i sl), i

3. psihološke i društvene efekte socijalizacije (motivacije, emocije, vrednosti i sl)Socijalna psihologija najrazvijenija je u američkoj sociologiji. Među mnogobrojnim

predstavnicima ovog pravca posebno se ističu Žorž Gurvič, Pitirim Sorokin, Vilijem Mekdugal, Franklin Gidins i bihevioristi Kardiner i Parsons.

34 Prema Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 104118.

Untitled-1.indd 69 3/24/2014 6:57:44 PM

70

Kolektivnopsihološke teorije ističu posebne zakonitosti kolektivne psihe, različite od pojedinačnih psiha. Društvo je po njima više od prostog skupa pojedinaca i njihovog međusobnog delanja. Idejni prethodnici ovih teorija su Hegel – teorijom o narodnom duhu, De Mestre – tezom o društvu kao dominantnom prema pojedincu i Dirkem – teorijom o ko-lektivnoj svesti.

3.2.8. INSTIKTIVISTIČKA ŠKOLAInstiktivistička škola, pripada grupi inidividualnopsiholoških

teorija. Elitini predstavnici ovog pravca su Mek Dugal, Konrad Lorenc i Sigmund Frojd. Proizilazi iz Darvinovog proučavanja prirodne selekcije živih bića i njegove teze da jači organizmi nadži-vljavaju slabije, u stalnoj evoluciji nižih ka višim životnim oblicima.

Shodno tome, čovekovo poreklo se zasniva na evolutivnim zakonima prirodne selekci-je. Instiktivisti preuzimaju Darvinov koncept čoveka kao proizvoda prirodne selekcije sveopšte evolucije. U biološkom determinizmu sadrži se čovekovo nasleđe koje ga uslovl-java, ali je moguće i njegovo društveno oblikovanje.

Po Dugalu, društvene pojave nastaju kombinacijom instinkata. Gradovi su tako po-Gradovi su tako po-sledica instinka zbijanja u grupe, sport – instinkta borbenosti i sl. Lorenc smatra agresivnost osnovnim ljudskim instinktom i dosledno ga primenjuje u objašnjavanju svih društvenih pojava i procesa. Frojd polni nagon određuje kao determinirajući za individualno i društ-veno ponašanje pojedinca.

Po Frojdu, podsvesno je iracionalno. Ljudska psiha podseća na ogroman ledeni breg koji plovi u vodi, čiji se samo jedan deseti deo vidi iznad vode, a ogromnih devet destina nalazi se pod vodom. Vidljivi deo tog brega je ljudski um, kao svesna sfera čovekove lično-sti, a deo pod vodom je podsvest koja određuje i kontroliše svesna ponašanja. Podsvest se odvija prema određenim zakonitostima koji su uslovljeni biološkim faktorima – urođenim instinktima. Čovekova ličnost u celini je upućena ka zadovoljavanju urođenih instinkata. Svaka ličnost predstavlja jedinstvo tri sistema – id, ego i super-ego. Dva su, po Frojdu, osnovna instikta:

1. nagon za održavanjem života – polni nagon (libido – eros), i2. nagon smrti – destrukcije (agresivnost – tanatos).

Ukoliko bi nagoni bili slobodni, društvo bi bilo ugroženo međusobnim borbama poje-dinaca da po svaku cenu zadovolje svoje urođene instinkte. Društvena energija bi se tako bespovratno trošila u obuzdavanju pojedinačnih nagona. Kako je čovek asocijalno biće, društvo je primorano da putem vaspitanja i obrazovanja sputava njegove seksualne i agre-sivne nagone upućujući ga na društvene delatnosti nauke, kulture i umetnosti. Velika dostignuća u kulturi, umetnosti i nauci odraz su sublimirane i transformisane energije urođenih instinkata u duhovnu – društvenu energiju. Dosledno tome, Frojd ukazuje da su velika dostignuća na planu nauke i umetnosti, postizana u periodima izraženog društve-nog obuzdavanja urođenih isntinkata. Na istim principima se zasniva i razvoj ličnosti, veća obuzdavanja u srazmeri su sa većim ličnim doprinosima ili sa izraženim patološkim ponašanjima.

Untitled-1.indd 70 3/24/2014 6:57:45 PM

71

U porodici kao osnovnoj socijalnoj strukturi, u pozadini su urođeni nagoni. Agresivni instinkti pojedinaca su nagonske prirode, a okupljanje u zajednice, gde je osnova porodica, društvene je prirode. Kako su strasti jače od razuma, samo iracionalan faktor može da obuzda strasti. Iracionalan faktor je ljubav kao snažan libido i nagonska životna energija.

Neiživljen libido ne stvara po Frojdu nužno neuroze ili patološka stanja. On se može manifestovati kroz neke stvaralačke delatnosti čoveka, kao na primer kod umetnika, koji se, nesposobni da svoj nagon zadovolje u realnom svetu, okreću svetu mašte i imaginacije, i u njemu i u stvaranju umetničkih dela nalaze kompenzaciju. To ne znači da se kod umet-nika neće pojaviti patološka stanja, ali sposobnost stvaranja umetničkih dela koja su uteha neumetnicima, i korišćenje lepote ne zbog umetničkog cilja, već zbog umetnikovih životnih problema, imaju ulogu oružja odbrane i olakšavanja individualnih seksualnih teškoća. Oni pojedinci koji ne poseduju umetničke sklonosti uglavnom su neurotični.

Frojdova teorija o psihoanalizi uslovila je mnogobrojne individualnopsihološke te-orije u tumačenju društva. Tako su društvene revolucije i ratovi povezivani sa potisnutim instinktom agresivnosti (Durbin), rat je tumačen kao sredstvo oslobađanja od rušilačkih nagona (Kardiner), političke partije su shvatane kao institucionalizovano oličenje nagona ljubavi (Meriam), fašizam i autoritarna ličnost tretirani su kao rezultat potisnutog libida, a klasne i partijske borbe kao posledica krute discipline roditelja prema deci dok su bila mala, koja kad odrastu tu mržnju prenose na državu i društveni sistem, a potisnutu agresivnost iživljavajuju kroz klasne i partijske sukobe.

Mada je Frojd izdvojio dva nagona kao osnovna, u daljem razvoju ovog pravca u socio-logiji, bilo je i primera instinktivističkih teorija koje su izdvajale i po sto pedeset urođenih nagona.35Danas je dokazana jednostranost nekih Frojdovih teza i nenaučnost u svođenju celokupnog individualnog i društvenog ponašanja na nagone libida i agresivnosti. Međutim, evidentan je snažan uticaj Frojdovih teza o egu, Edipovom kompleksu, o snovima, uzro-cima raznih perverzija, o stvaranju i doživljaju umetnosti, tumačenju totema i tabua i drugih teza o psihičkoj i socijalnoj strukturi ličnosti, na društvene nauke i naučne discipline. Taj uticaj Frojdovih teorija naziva se frojdizam.

U savremenoj sociologiji prisutan je tzv. neofrojdizam36, kao proširena Frojdova shva-tanja na planu uvođenja društvenih činilaca u objašnjenju razvitka ličnosti, čovekovog ponašanja, pojedinih društvenih pojava, ali i savremenog društva i kulture u celini. „Teorija instinkata ... ne objašnjava u stvari ništa – ona daje samo verbalno objašnjenje, a ne i stvarno. Iza svake pojave stavlja se određeni instinkt koji je tobož objašnjava, i time je sve svršeno. Međutim, pojave su veoma raznovrsne, a sve ih objašnjava jedan isti instinkt. Tako, ako po-rodicu objašnjava roditeljski instinkt, zašto su porodice različite? Ako sport i rat objašnjava instinkt borbenosti, zašto su ove pojave različite? Očigledan nedostatak ovakve teorije leži u tome što se instinkti smatraju nepromenljivim svojstvom čoveka, a društvene pojave su bitno promenljive, pa se ne mogu objasniti nečim što je nepromenljivo.”37

35 Prema: ZBORNIK “OSNOVI NAUKE O DRUŠTVU”, op. cit., str. 33.36 Zastupnici neofrojdizma su Adorno, From i Rajh, čija se shvatanja poklapaju sa tzv. kritičkom teorijom društva. Zastupnici neofrojdizma su Adorno, From i Rajh, čija se shvatanja poklapaju sa tzv. kritičkom teorijom društva.

37 Ibid., str. 106.

Untitled-1.indd 71 3/24/2014 6:57:45 PM

72

3.2.9. SOCIOMETRIJSKA ŠKOLA

Sociometrija kao teorijski pravac unutar psihologizma začet je u Evropi od strane Gurviča, Vizea, Zimela i drugih. Puni razvoj dosti-gla je na američkom tlu sa osnivačem sociometrijske škole Jakobom Morenom.

U najkraćem, sociometrija je merenje društvenih odnosa. Sociometrijska teorija objašnjava društvene pojave i odnose na osnovu proučavanja psi-hičkih odnosa među pojedincima u malim društvenim grupama putem merenja. Zato se naziva i mikrosociologijom.

Suština društvenih pojava ogleda se u osećajima privlačenja i odbijanja, zbog čega se pojedinci udružuju ili razdvajaju. Osnovna društvena jedinica je društveni atom, koga čini „jedna šema uzajamnog privlačenja i odbijanja, (i) koji istovremeno izviru s dve strane: iz pojedinaca i grupa u kojima oni učestvuju ili iz kojih su isključeni.” 38 Ovako određeni atomi, udruženi stvaraju društvenu mrežu, a skup društvenih mreža čini društvenu grupu. Velike grupe nastaju spajanjem manjih grupa, na nestalnim vezama privlačenja i odbijanja. Silu privlačenja Moreno naziva „tele” (veza, prenos) i posebnom sociometrij-skom metodom je proučava u samom njenom nastanku.

Rezultate istraživanja malih grupa i njihovog povezivanja u velike grupe Moreno pro-glašava revolucionarnim, uvodeći termin „sociometrijska revolucija”, kao suprotnost socijalističkoj revoluciji. Morenova revolucija ogleda se u tome da se unutar jedne gru-pe nalaze pojedinci koji nisu za tu grupu, pa da je potrebno formirati društvene grupe na osnovu međusobnog uzajamnog privlačenja. Stepen privlačenja meri se kod svakog pojedinca razbijanjem društvene grupe na društveni atom. Rezultati se predstavljaju grafički i na osnovu njih se formiraju poželjne društvene grupe. Istim metodom moguće je reformisati celokupno društvo.

Sociometrijskom metodom utvrđeno je da su osećanja pojedinaca: simpatije, antipatije, ravnodušnost i sl., osnov njihovog ponašanja, ali i determinante društvenih od-nosa. Organizovanjem malih grupa na osnovu sklonosti članova, mogu se rešavati brojni društveni problemi. Problemi malih grupa rešavaju se igrom “socijalne uloge” u “sociodra-mi”. Igrajući dodeljenu socioulogu, član grupe postaje svestan svojih emocija prema drugim članovima grupe i problema koje ima. Na višem nivou, igra socijalne uloge u sociodrami prerasta u grupnu psihoterapiju gde su učesnici različite grupe i psihodramu koja se za-sniva na akcijama. Putem sociometrijskog testa, tzv. Morenov test, članovi grupe biraju uslove pod kojima mogu najbolje da doprinesu uspehu grupe. Uspeh grupe kod članova stvara njihovo lično zadovoljstvo sobom i grupom.

Sociometrija se razvijala u tri pravca: 1. dinamičnu sociometriju, sa Morenom na čelu, 2. dijagnostičku sociometriju, sa Landbergom i 3. matematičku sociometriju, sa Lazarsfeldom.

Sociometrijska teorija skrenula je pažnju na značaj ispitivanja malih grupa u procesu sagledavanja ukupnih društvenih odnosa. Međutim, više je doprinela na metodološkom nego na teorijskom planu i precenila je značaj mkroispitivanja.

38 Prema Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 108.

Untitled-1.indd 72 3/24/2014 6:57:45 PM

73

3.2.10. INTERAKCIONALIZAM – BIHEVIORIZAM

Bihejviorizam39– sociologija ponašanja je pravac socijalne psi-hologije koji telesna ponašanja pojedinaca povezuje sa unutrašnjim stanjem psihe.40 Socijalna akcija – ponašanje je osnovni pojam bi-heviorizma. Ponašanje je čin individue kao biološke jedinke koja po nekim shvatanjima41 sadrži 12 elemetarnih aktivnosti. Ponašanje se

tumači i kao odgovor pojedinca i grupa na određene situacije.Čovek, kao svesno biće, može racionalno da kontroliše elementarne aktivnosti u procesu for-

miranja svesti o sebi. Ta svest o sebi formira se u odnosima sa drugima. Socijalizovan pojedinac je onaj koji je prihvatio stavove drugih i pripisao ih sebi. Institucije društva predstavljaju sisteme organizovanh stavova koji usmeravaju ponašanje pojedinaca i grupa.

Biheviorizam je posebno razvijen u američkoj sociologiji shvatanjem o uticaju društva42 na formiranje pojedinačne psihe. Osnovni tipovi ličnosti, društvene ustanove, društvene uloge ljudi i pojedinačni stavovi kao činioci ponašanja društveno su definisani i određeni. Svako društvo stvara svoj tip ličnosti, koji se nalazi unutar ličnosti svakog pojedinca. Društvene uloge pojedinaca su načini usađivanja idelanog društvenog tipa. Zato su od posebnog značaja vaspitne metode društva kojima se pojedinac od detinjstva prilagođava koncepciji idealnog tipa. Društveno vaspitanje43 deli se na dve faze:

1. prvobitnih ustanova, koja se vezuje za detinjstvo, i2.2. drugostepenih ustanova, u kasnijim periodima života pojedinca, a koja se is-

poljava kroz najveći mogući broj uticaja koje jedan pojedinac može u sebi da prihvati.

Biheviorizam se u velikoj meri nadovezuje na Lokovu filozofsku konstataciju da se čovek rađa kao prazna tabla (tabula rasa) na koju društvo upisuje svoj žig, zbog čega je devet desetina čoveka znanje stečeno obrazovanjem i vaspitanjem u društvu. Neki bihevio-Neki bihevio-risti čoveka su poredili sa glinom koju društvo oblikuje. Drugim rečima, čovek se rađa psihički prazan.44

Ekstremna bihevioristička shvatanja45 negiraju postojanje ljudske psihe. Psiha je mit, a postoji samo ljudsko ponašanje. „Ponašanje je primarna odlika živih stvari. Mi to goto-vo poistovećujemo sa samim životom.”46 Ljudska ponašanja mogu se operativno izazivati i uslovljavati, pa se predlaže zvanična primena ove metode u Americi, kako bi se proizveo poželjan tip ponašanja.

Savremeni biheviorizam47 odbacuje urođena svojstva kod čoveka i ukazuje: “Čovek je naučio svoju ljudsku prirodu od ljudske okoline i kulture koja ga humanizuje”.48

39 Džon Votson, osnivač biheviorizma u Americi. Džon Votson, osnivač biheviorizma u Americi. 40 Prema Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 115.41 Mead u delu 'The Act'.42 Društvom kao sistemom ljudskih ponašanja posebno se bavio savremeni američki sociolog Talkot Par- Društvom kao sistemom ljudskih ponašanja posebno se bavio savremeni američki sociolog Talkot Par-sons. Više u podglavi Funkcionalizam.43 Kardiner44 Votson45 Skiner

46 Skinner B., NAUKA I LJUDSKO PONAŠANJE, Obod, Cetinje, 1969, str. 57.47 Džon Skot

48 Scoot J., AGGENSSION, Chicago Press, Chicago, 1958, str. 31.

Untitled-1.indd 73 3/24/2014 6:57:46 PM

74

Tako su svi bihejvioristi, u traganju za jednom objektivnom naukom o čoveku, sveli ljudsko biće na prostu rezultantu aktuelnih društvenih draži, a čoveka fiksirali za sadašnjost koju on samo mehanički reprodukuje. Na ideološkom i političkom planu, bihevioristička teorija je izvanredno sredstvo manipulisanja ljudskim ponašanjem, metod vladanja koji može da izazove bilo koju, naravno, za vlast poželjnu konstantu ponašanja.”49

Interakcionalizam je pravac socijalnepsihologije koji je najviše zastupljen u savre-menoj američkoj sociologiji. Neki autori izjednačavaju ovaj pravac sa fenomenalizmom zbog naglašavanja važnosti subjektivne interpretacije društvene stvarnosti.50 Interakcionalizam i bihe-viorizam su isti pravac, koji se u zavisnosti od interpretacija naziva jednim ili drugim imenom. Osim toga, tradicionalna podela socioloških pravaca i škola pod biheviorizmom prezentira osnovne postavke interakcionalizma, a savremenije podele navode simbolički interakcionalizam. Prezentacija ovog pravca, koja sledi, nadovezuje se na biheviorizam.

Za interakcionaliste društvo je sistem individualnih interakcija. Socijalna interakcija zasnova-na je na simboličkoj komunikaciji i specifičnostima međusobnog uticaja svojstvenog socijalizovanim pojedincima. Za neke predstavnike socijalna iterakcija obuhvata i interakciju pojedinca sa samim sobom, jer 'dok god postoji interakcija sa samim sobom – kao socijalnim objektom – smatra se da je akter angažovan u socijalnoj interakciji.'

Za interakcionaliste, ljudsko ponašanje, misao i iskustvo su, pre svega, društveni, jer su rezultat uzajamnog delovanja. To delovanje, tj. uzajamnost, ostvaruje se preko simbola. Najvažniji simboli sadržani su u jeziku. Simboli sadrže određena značenja o predmetima i događajima koja su akterima jasna, zbog čega je isključena mogućnost različitih značenja jednog simbola. Primera radi,51 simbol 'sto' je jasan nezavisno od toga da li je napravljen od drveta, gvožđa ili trske, ili da li se koristi za sedenje, stajanje, ogrev, oružje i drugo.

Simboli omogućavaju osmišljenu interakciju pojedinaca sa društvenom i prirodnom sredi-nom. Simboli su delo ljudi i označavaju način na koji pojedinci doživljavaju neki predmet ili događaj i ne obuhvataju unutrašnju prirodu tog predmeta ili događaja. Interakcionalisti smatraju da ljudsko društvo i međusobna povezanost pojedinaca nisu mogući bez simbola zato što čovek ne posedu-je instikte kojima bi bio 'automatski programiran' da reaguje na određene situacije. Za pojedinca i društvo kao celinu, od egzistencijane je važnosti konstrisanje sveta simbola i njihovih značenja.

Društveni sistemi funkcionišu samo onda kad su pripadnicima tih sistema simboli zajednički. Međutim, 'zajednički simboli osiguravaju samo sredstva pomoću kojih se postiže interakcija. Da bi se interakcija odvijala, svaka osoba koja je u nju uključena mora interpretirati značenja i namere drugih. To je omogućeno postojanjem zajedničkih simbola'52, ali se postiže procesom 'preuzimanja uloga'. Prilikom preuzimanja uloge pojedinac pruzima ulogu drugog pojedinca kako bi razumeo namere i značenje drugog. To znači da su ljudske interakcije stalan proces u kome svako preuzima ulogu drugoga.

U procesu preuzimanja uloge akter razvija saznanje o svom 'ja' na način da postane sam sebi objekt posmatranja. To se postiže sposobnošću preuzimanja uloge drugoga jer saznanje o sebi nije urođeno nego se stiče od detinjstva. Razlikuju se dve faze53 razvoja pojma o sebi:

a. faza igre, u kojoj dete igra uloge koje nisu njegove, i b. sportskih igara, u kojoj dete sebe posmatra kroz uloge drugih, tj. sebe vidi sa kole-

49 Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 124, iz: M. Jaroševski, “Psihologija u XX stoleću”, Svjetlost, Sarajevo, 1976, str. 183217.

50 Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, Globus, Zagreb, 1980, str. 516.51 Prema: Haralambos. M., op. cit., str. 517.52 Haralambos. M., op. cit., str. 517.53 Prema: Mead G. H.

Untitled-1.indd 74 3/24/2014 6:57:47 PM

75

ktivnog shvatanja drugih učesnika igre; razvijenje svesti o sebi je egzistencijalni uslov.Za interakcionaliste pojedinac i društvo su međusobno uslovljeni, jer pojednac može postati

ljudsko biće samo u društvenom okviru. Putem zajedničkih simbola koji omogućavaju komunikac-iju, procesi očovečenja pojedinca i funkcionisanje društva ne bi bili mogući. Osnov ljudskosti i društvenosti nalazi se u sistemu simbola koji životu daju smisao i značenje.

Najčešće zamerke interakcionalizmu odnose se na činjenicu da je zanemaren istorijski i društveni okvir u interakcijama. Interakcionalisti ukazuju na slobodu ljudskog delovanja kao važan princip i istovremeno umanjuju važnost svega što bi tu slobodu moglo sputati. U toj okolnosti je i odgovor na pitanje zašto interakcionalisti nisu uspeli da objasne 'zašto se ljudi dosledno odlučuju da postupaju na zadani način u određenim situacijama, umesto na sve druge načine na koje bi mogli postupati.'54

Nedostaci interakcionalizma proizilaze iz okolnosti da je u pitanju izrazito američka teorija koja proizilazi iz poznatih američkih ideala: slobode, nesputanosti i individualnosti, što je slika koju o sebi ima sama Amerika.55 U evropskim društvima društvena svest je izgrađena na tradicijama vlasti, pa je to razlog što Evropa nije srazmerno Americi razvila interakcionalističku teoriju.

3.2.11. TEORIJE MASA

Osnivač kolektivnopsihološke teorije je Vilhelm Vunt56. Oslanjajući se na teoriju57 psihologije naroda, formuliše stav da je svest pojedinaca rezultat duha ce-line, a duh celine realan duh naroda.

U objektivnom svetu egzistiraju dva potpuno od-vojena područja: fizičko – telesno i psihičko – duhovno. Na svako od ova dva područja deluju nezavisni uzročni lanci, tako da fizičko uvek izaziva fizičke pojave, a

analogna je primena na duhovno područje. Na uzročne lance deluju nezavisne svojstve-ne zakonitosti. Kako su ova dva područja nezavisna u svom nastanku i egzistenciji, nema ničeg zajedničkog među njima, osim paralelizma njihovog postojanja. Vunt zato analizira samo psihičke aspekte društvenih pojava: veru, jezik, mitove i običaje i, umesto socio-logije, naziva ovu disciplinu psihologijom naroda. Po Vuntu narodni duh je funkcionalna međuzavisnost pojedinaca kao pripadnika određenih društvenih grupa, prema tome psihičke osobine čoveka nije moguće posmatrati nezavisno od društvene celine kojoj čovek pri-pada.

Kolektivno-psihološkim teorijama pripada i italijanska58kriminološka škola. Baveći se psihologijom i kriminologijom masa, isticali su da je glavni problem kriminala neracio-nalno ponašanje pojedinaca i društvenih grupa, kao i emocionalna podložnost i sugestija kod masa. Po njima mase su uvek plen demagoga i sopstvenih instinkata. Sigele definiše mase kao više ili manje slučajna udruživanja pojedinaca čije su osnovne karakteristike snažna impulsivnost i nasilje. Mase su prvi i najniži oblik društvenog povezivanja, pa

54 Skidmor W., prema: Haralambas M., op. cit., str. 523. Skidmor W., prema: Haralambas M., op. cit., str. 523.55 Shaskolasky l., ibid., str. 524.56 Vilhelm Vunt (18241903), nemački psiholog57 Mišljenja Lazarusa i Štajnthala58 Enriko Feri i Šipio Sigele.

Untitled-1.indd 75 3/24/2014 6:57:47 PM

76

su tako varvari bili samo velika masa u antici, a radnička klasa velika masa svoga vremena. Nasuprot masama, sekte su trajno povezivanje pripadnika na osnovu zajedničkih ideala i verovanja.

Istaknut predstavnik kolektivnopsiholoških teorija je Gistav Le Bon. Ostavio obiman rad za sobom, koga karakterišu stavovi o socijalnim evolucijama, revolucijama i ponašanju gomile. Istoriju ljudskog društva, Le Bon definiše “nacionalnim karakterom”. Nacionalni karakter je „duša” jedne rase kao skup moralnih i intelektualnih nacionalnih crta i određu-jući je faktor razvoja jedne civilizacije. Duh jedne rase formira se pod uticajem predaka, zbog čega „jedan narod daleko više vode njegovi mrtvi nego živi članovi i njegovi mrtvi čine temelj rase”.

Rase se međusobno razlikuju po superiornosti, pa su tako indoevropski narodi najviše rase, prosečne rase su mongolski narodi, a najniža rasa su crni narodi. Istorija je “psihološko konstituisanje rase”. Rase nastaju i nestaju. U tom procesu opstaju one koje imaju izražen nacionalni duh. Nacionalni duh nosi elita jednog naroda. Prava elita je ona koja dovodi do postepenih promena u istoriji svog naroda, formulisanjem ideja koje narod vremenom prihvata kao svoj vlastiti duh. Revolucionarne promene su delo fanatika. “Na poziv Petra Isposnika milioni ljudi su nagrnuli protiv Istoka; reči jednog entuzijaste koji halucinira, ka-kav je bio Muhamed, stvorile su jednu silu sposobnu da pokori ceo grčkorimski svet; jedan opskurni kaluđer kakav je bio Luter, okupao je Evropu krvlju; glas jednog Galileja ili Njutna nikada neće odjeknuti u masama. Genijalni izumitelji požuruju hod civilizacije. Fanatici i oni koji haluciniraju stvaraju istoriju.” 59

Le Bon je ljudsku misao video kao glavnu pokretačku snagu društvenog razvitka. Ljudska misao uvek prethodi društvenim zbivanjima. Buduće vreme, kao vreme koje do-lazi, jeste vreme masa zbog porasta broja stanovnika, porasta broja gradova, proširivanja izbornog prava, poboljšanja saobraćaja i drugih sredstava komunikacije. Mase se stvara-Mase se stvara-ju u uslovima povećane koncentracije stanovnika na malom prostoru, što je jedno od obeležja savremenog sveta. Za razliku od prošlih vremena, gde je intelektualna aristokratija kao malobrojna bila pokretačka snaga, današnje vreme je period ofanzive masa. Po Le Bonu: „... iščezavanje svesne ličnosti, predominantnost nesvesne ličnosti,okretanje prema sugestiji i prijemčivosti osećanja i ideja u identičnom pravcu, tendenciju da se neposredno pretvore sugerisane ideje u delanje; sve su ovo glavne karakteristike pojedinaca, koji čine deo gomile. On više nije ono što je bio, već postaje automat kojim je prestala da upravlja njegova sopstvena volja”.60

Masa je organizovana društvena tvorevina u kojoj se oblikuje kolektivna svest, a gubi pojedinačna. Osnovne karakteristike mase su: kolektivna svest, duhovno jedinstvo i ponašanje pripadnika mase na osnovu osećanja i mišljenja formiranih pod dejstvom duho-vnog jedinstva i kolektivne svesti. Kolektivna svest nije prost zbir pojedinačnih svesti, već nova vrsta svesti nastala kao posledica međusobnog udruživanja pojedinaca u masu. Kako se u masi uprosečuju pojedinci, masa nije sposobna za visokoumne delatnosti.

Masa je iracionalna i nesvesna grupa ljudi kojom upravlja vođa mase. Vođa je,

59 Gistav Le Bon, PSIHOLOŠKI ZAKONI EVOLUCIJE NARODA, prema: Radenović P., op. cit., str. 126128.

60 Ibid., str. 125.

Untitled-1.indd 76 3/24/2014 6:57:47 PM

77

po pravilu, lider koji bi mogao da manipuliše masom. Najpogodniji za vođu su oni lideri koji dobro poznaju psihologiju masa i koji računaju na njenu lakovernost, razdražljivost i podložnost sugestiji. Takve vođe bi mogle da usmeravaju energiju masa u pravcu delatnosti korisnih za opšte blagostanje. Nasuprot dobrih vođa, loši su oni lideri koji imaju za cilj na-metanje svoje volje različitim mehanizmima, zbog čega masa, nesvesno imitirajući, prihvata tu volju kao svoju. Loš vođa, uz svoju volju nameće i sopstvenu kontrolu, preko bogatstva, položaja i privilegija.

Jedno od obeležja savremenog društva je i predvođenje masa, liderstvo. Kako masom dominiraju emocije, intelektualna elita se ograničava i društvom vlada (teroriše) pro-sečnost. Le Bon je pesimista u pogledu budućnosti čovečanstva. Kako su mase u porastu one porodukuju prosečnost, gubi se vremenom intelektualna elita, a ljudska civilizacija se približava rasulu i propadanju. Neke Le Bonove teze, uticale su na Frojdovu grup-nu psihologiju. Kolektivnopsihološka teorija sadrži mnoga preterivanja i isključivosti. Međutim, nije zanemarljiv njihov doprinos sagledavanju “masa” kao pokretačkih snaga razvoja društva.

3.2.12. FUNKCIONALIZAM

Funkcionalizam je savremeni opšti teorijskometodološki pravac. Osnovno polazište funkcionalizma je društvo kao sistem koga čine

međusobno povezani delovi. Ovako pojednostavljeno pojmovno određenje ne obuhvata svu složenost i kompleksnost ovog pravca, koji je gigantski rezime celokupnog građanskog smera sociologije. Funkcionalizam je dominirao savremenom sociologijom do 60ih godina prošlog veka, da bi pod uticajem kritike i novih pravaca bio potisnut.

Funkcionalizam su uslovile dve teorijske okolnosti. Prvo, eksplozivan razvoj biolo-gije i njen uticaj na društvene nauke, koji se ogleda u pojavi etnografije i u genezi nastanka sociologije kao nauke. Drugo, nastanak i razvoj socijalne antropologije61kao sistematičan način izučavanja društvenih pojava, pre svega primitivnih zajednica. Nezadovoljni do tada površnim tumačenjima i opisima arhajskih društava, antropolozi su nastojali da objasne društvene pojave međusobnom povezanošću društvenih pojava i ustanova. Uočili su da su arhajska društva čvrsto integrisana, bez ozbiljnih društvenih konk�ikata, da funkcionišu kao celine i da su običaji, u vidu obreda, značajan faktor integracije.

Biologizam i antropološki funkcionaliozam su tako omogućili teorijsku i metodološku osnovu za nastanak funkcionalizma. Međutim, prisutne razlike u određivanju predmeta ovog pravca:

1. šire shvatanje, po kome se društvene pojave objašnjavaju drugim društvenim pojavama, ali su društvene pojave „funkcionalne, tj. zavisno povezane”;

2. uže shvatanje, po kome su društvene pojave funkcije čovekovih potreba;1. strukturalno shvatanje društvenih funkcija, kao analiza elemenata struktu-

re društva sa analizom funkcija tih elemenata.Dominantna ideja klasičnog funkcionalizma je zaštita postojećeg društvenog stanja.

Tada se istaknuta revolucionarna načela narodnog suvereniteta i jednakosti nisu ukla-

61 Redklif Brauna, Malinovskog i Boasa.

Untitled-1.indd 77 3/24/2014 6:57:48 PM

78

pala u kapitalistički model upravljanja društvom. Bila je potrebna društvena teorija koja bi društvene suprotnosti objasnila argumentima koji za svoju posledicu ne bi imali raspad sistema, već njegovo učvršćenje na novim osnovama.

Tumačenje društvene anomije, kao društvenog stanja punog kon�ikata zbog odsustva odgovarajućih oblika društvene kontrole, jedno je od teza funkcionalizma. Društvene proti-vurečnosti nemaju svoj izvor u materijalnom delu, već u normativnom, pa je zato neophodno prisustvo društvenog autoriteta koga će svi poštovati. „Fundamentalna tema uvek je ista: čovekovi apetiti su nezajažljivi; ako se ne stvori autoritet koji će ograničiti njihove želje, koji će ih disciplinovati, ljudi će večito biti nezadovoljni. Jer oni će uvek želeti da dobiju više nego što mogu.”62

Osnovni problem je kako ljude ubediti u nužnost autoriteta, i kojim mehanizmima volju autoriteta ugraditi u svest ljudi, tako da je oni prihvataju kao svoju. Funkcionalizam “otkriva” te mehanizme, ističući socijalizaciju kao proces i okvir tog ugrađivanja. Osnovno sredstvo socijalizacije je vaspitanje, putem koga se pojedinac od detinjstva uči poštovanju autoriteta, postajući kasnije lojalan član društva i disciplinovano prihvatajući zahteve auto-riteta. Društvo je posebno socijalno biće, koje oblikuje pojedinačna shvatanja i želje. Osnovne postavke funkcionalizma su:

1. svaka društvena pojava povezana je sa drugim pojavama, pa se ispitivanje jedne pojave mora sagledati kroz međusobnu povezanost i uslovljenost sa drugim društvenim pojavama;

1. svaka društvena pojava ima svoju ulogu u društvu, koja se ispoljava kao njena funkcija koju obavlja unutar celine društva;

2. funkcija društvene pojave je uvek pozitivna u odnosu na društvo kao celinu, tj. osnovni smisao i cilj društvenih pojava je održavanje celine, a pojava taj cilj ost-varuje svojom funkcijom;

3. funkcija društvene pojave ispoljava se kroz društvenu ulogu te pojave u funkcio-nisanju društva;

4. sociologija mora da utvrđuje imperativne funkcije društvenih pojava kako bi se očuvala bazična struktura društva.

Osnovu sociološkog ispitivanja društva čini „socijalni sistem”. Sastavljen je iz delova, međusobno skladno povezanih, od kojih svaki obavlja pozitivnu ulogu u sistemu. Samo postojanje jednog socijalnog elementa dokaz je njegove pozitivne uloge za ceo sistem. U sistemu nisu moguće radikalne promene, jer to protivureči smislu samog društvenog si-stema, ali mnogobrojne kvantitativne promene doprinose poboljšanju sistema. Ukoliko se uoči prisustvo elemenata sa negativnim dejstvom na celinu, u pitanju su devijacije, tj. de-formacije kao patološki izuzeci. Svaki sistem ima razrađen sistem odbrane od devijacija koji automatski uspostavlja društvenu ravnotežu – ekvilibrijum.

Funkcionisanja društva kao usklađenog sistema odvija se u uslovima delovanja mnoštva različitih delova sa različitim ulogama i njima svojstvenim funkcijama. Na pitanje: kako je moguće da tolika različitost proizvodi usklađenost, funkcionalizam pruža dva odgovora:

62 Dirkem, prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 189.

Untitled-1.indd 78 3/24/2014 6:57:48 PM

79

1. Uspostavlja se sistem apsolutnog prioriteta celine nad delovima. Sistem je sve, čovek je ništa. Taj apsolutizam tumači se činjenicom da ono što je dobro za sistem, automatski je dobro i za sve njegove delove.2.

2. Zahtevi sistema integrišu se u pojedinačne zahteve “ulivanjem u svest” pojedinaca. Svaki sistem funkcioniše na bazi određenog sistema vrednosti, moralnih i pravnih normi. Saglasnost pojedinačnih volja u preuzimanju si-stemskih vrednosti je integrativni momenat socijalne usklađenosti.

Osnov skladnog funkcionisanja društva kao celine postiže se socijalizacijom el-emenata sistema. Socijalizacija se realizuje od rođenja, prvo vaspitanjem u porodici, a zatim društvenim obrazovanjem. Čovek rođenjem postaje sirov materijal za društveno obrađivanje, koga sistem vaspitanjem i obrazovanjem oblikuje prema postojećim vrednos-tima i normama. Osnovni cilj socijalizacije je da pojedinac sistemske norme i vrednosti prihvati kao svoje.

Talkot Parsons (1902 – 1979), američki sociolog, svojim funkcionalnim učenjem izvršio je ogroman uticaj63 na ukupan razvoj i orijentaciju sociologije u svetu posle Drugog svetskog rata. Parsons je prvo studirao prirodne nauke u SAD, da bi diplomirao na društvenim naukama u Nemačkoj i stekao doktorat iz sociologije na temu Pojam kapitalizma na Hajdelberškom univerzitetu. Pred početak Drugog svetskog rata vraća se u Ameriku i postaje profesor sociologije na Hardvard univerzitetu.

Parsons definiše sociologiju kao nauku koja proučava socijalnu akciju uobličenu u or-ganizovan društveni sistem. Sociologija primenom analitičkog metoda utvrđuje pravilnosti društvenog delovanja u društvenim sistemima, čime negira status sociologije kao duhov-ne nauke. Osnovni pojmovi Parsonsove sociologije su: društveno delovanje i društveni sistem. U formulisanju funkcionalističkih stavova društvenog delovanja i društvene akci-je, Parsons se nadovezao na ključne stavove Dirkemove “kolektivne svesti”, Veberovog određenja društvenih normi i vrednosti i Frojdovog super-ega.

Parsons društveno delovanje shvata u funkciji harmoničnog društva na bazi jedinstve-nih normi i vrednosti sadržanih u pravu, moralu i religiji. Društveno delovanje ostvaruje se po Parsonsu u društvenim pojavama, a njihov skup čini društveni sistem. Društveni sistem delovanja sadrži četiri podsistema:

• prilagođavanje tj. adaptacija pojedinaca odnosima društva i spoljne sred-ine (čovek kao biološko biće);

• ostvarivanje ciljeva kao motiv društvenog delovanja, uključujući svesno delovanje njegovih učesnika (čovek kao svesno biće);

• društvenu kontrolu, u cilju sprečavanja devijantnih, patoloških ponašanja (društveni sistem);

• motivaciju kao pokretačku snagu koja proističe iz normi i vrednosti (kultu-ra); iz navedenih podsistema proizilaze organizam, ličnost, društveni sistem i kultura kao osnovne dimenzije društvenog delovanja.

Sociologija se bavi samo društvenim sistemom kao aspektom svih dimenzija društvenog delovanja. Društveni sistem je homeostatički mehanizam, koji ima sposobnost

63 Prema nekim istraživanjima Parsons je i najviše citiran sociolog poslednjih decenija.

Untitled-1.indd 79 3/24/2014 6:57:48 PM

80

vraćanja u ravnotežu nezavisno od mogućih patoloških pojava koje su samo izuzetak. Osim tog svojstva, društveni sistem sadrži nužne elemente svog funkcionisanja, a to su: jezik, srodstvo, religija i tehnologija. Religija omogućava najveću satisfakciju, ali i najveću kaznu u slučaju nefunkcionalnog ponašanja. Religija ima značajnu funkciju kod socijalizacije.

Parsons ukazuje na tri oblika društvenog kretanja: primitivno društvo, prelazno društvo (nastaje pojavom pisma) i razvijeno društvo (nastaje pojavom formalne demokra-tije i pravosuđa).

Društva raspolažu različitom sposobnošću adaptiranja, zbog čega jedna društva ne-staju a druga se održavaju. Društva koja opstaju to postižu povećavanjem sposobnosti adaptiranja putem specijalizacije i podele funkcija.

Robert Merton je pored Parsonsa drugi elitni predstavnik funkcionalizma. Mertonov doprinos funkcionalizmu je razrađivanje kategorija funkcija i disfunkcija. Proučavao je latentne (nesvesne) funkcije i dejstvo društvenih ustanova. Značajan je i onaj deo Mertonovog učenja u kome formuliše tri osnovna postulata funkcionalizma.

1. Postulat funkcionalnog jedinstva društva2. Postulat univerzalne funkcionalnosti3. Postulat funkcionalne neophodnosti 64

Postulat funkcionalnog jedinstva društva sadrži određenje svih društvenih pojava, ponašanja, ustanova i verovanja, kao funkcije celokupnog društva. Svim društvima je svoj-stvena integracija njegovih delova, a delovi i postoje samo postojanjem celine društva.

Postulat univerzalne funkcionalnosti utvrđuje pozitivno dejstvo svih funkcija u od-nosu na sistem kao celinu. „U ekstremnim formulacijama toga stava ide se tako daleko da se tvrdi da nijedna društvena pojava ne može biti preživela jer uvek obavlja neku društvenu pozitivnu funkciju, makar to bila samo ta da se ne remete postojeće navike. Navešćemo je-dan banalan primer: dugmad na rukavima muške košulje danas služe „funkciji” održavanja navika, običaja i tradicija, jer se ljudi osećaju udobnije kad su svesni da postoji kontinuitet kojem se oni pridružuju.” 65

Postulat funkcionalne neophodnosti ispoljava se kroz dve varijante. Prema prvoj, sve društvene pojave nužne su za opstanak društva i, prema drugoj, funkcije društvenih pojava neophodne su za opstanak društva.

Kritika funkcionalizma naročito ukazuje na nedostatke klasičnog funkcionalizma: preterani organicizam, funkcionalno jedinstvo društva, funkcija kao pozitivni dopri-nos održavanju sistema, nužnost postojećih ustanova, odsustvo istorijske metode, model bezkon�iktnog društva, statički društveni ekvilibrijum, odvajanje normativnog od faktičkog i materijalnog, jednostrano tumačenje institucija društvene kontrole, apstrahovanje su-protstavljenih slojeva i delovanja vladajućeg elitnog sloja, i drugo.

Kritika je dovela do korekcija funkcionalizma. Revidirana su shvatanja o: prome-nama unutar sistema, kao promene sistema – celine zbog spoljnih faktora, adaptacije i unutrašnjeg diferenciranja samog društvenog organizma i društvenog ekvilibrijuma, u kon-

64 Prema Flere Marjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 93 95. 65 Ibid., str. 93.

Untitled-1.indd 80 3/24/2014 6:57:49 PM

81

cept dinamičkog ekvilibrijuma kao dinamičke ravnoteže izvesnih promena u sistemu.Kritika se takođe zadržala na onom delu funkcionalističke teorije koji ističe da je

sveobuhvatna opšta teorija o društvu. Iz te kritike proizašao je zahtev za formulisanjem generalne društvene teorije koja bi trebalo da bude spoj funkcionalizma i marksizma. ''Jer društvo je složenije od bilo kog modela, otuda obe teorije predstavljaju samo parcijalne vizije, dva lica Janusove glave, dva vida realnosti... Marksizam i funkcionalizam nisu teori-jski nespojivi, već međusobno komplementarni u okviru šireg teorijskog okvira.Jedan model može da služi za proučavanje stabilizacije i kooperacije, drugi za sukobe i promene.” 66

Značaj funkcionalizma prevazilazi okvire sociološke škole. Funkcionalna orijent-acija nije ograničena samo na sociologiju i društvene nauke jer “svoje poreklo pruža veoma daleko unazad”. U traganju za odgovorom na pitanje: Ko je bio prvi funkcionalist?, Gud67 odgovara da je ta osoba bila najverovatnije “prvi čovek koji je ikada sistematično i objek-tivno razmišljao o ljudskom društvu.”68

3.2.13. FENOMENALIZAM I STRUKTURALIZAM

Fenomenalizam je savremen teorijski pravac nastao u Nemačkoj, pod uticajem iste filozofske69 orijentacije. Osnovna teza fenomenologije je da svest stvara stvarnost. Primarno je ono značenje društvenih pojava koje mu daje subjekt. Isticanjem subjekta i njegovog doživljaja društva, ovaj pravac pripada grupi subjektivističkih pravaca.

Za razliku od materije, čovek raspolaže mislima, osećajima i svešću o svom postojanju. Čovekovi postupci su osmišljeni

definisanjem situacija u kojima se nalazi, pa zato njegovo ponašanje nije reakcija na spo-ljne nadražaje nego delovanje. U interakciji sa drugim ljudima čovek formuliše vlastita značnja i konstruiše vlastitu stvarnost i u skladu s tim upravlja sopstvenim delovan-jem. Kako delovanje nastaje iz subjektivnih značenja dužnost sociologije je da otkrije ta značenja kako bi se razumelo delovanje.70

Društvo i pojave u njemu postoje samo kroz saznanje subjekta o njima. Posebno je značajno ispitivanje psihičkih procesa u pojedincu jer su oni izvor i podloga društvenog sa-znanja. Da bi se razumelo društvo, potrebno je prethodno razumeti svest. Sociologija bi trebalo da bude „opšta teorija značenja”, sa zadatkom da objasni odnos između delovanja, aktera i situacija, i to:

1. kako pojedinac bira jedno od više mogućih značenja;2. kako pojedinci međusobno dele značenja i povezuju ih;3. kako dolazi do njihovog zajedničkog delovanja.

66 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 192.67 Goode W., EXSPLORATIONS IN SOCIAL THEORY, O�ford University Press, New York, 1973, str. 66. Goode W., EXSPLORATIONS IN SOCIAL THEORY, O�ford University Press, New York, 1973, str. 66.68 Gvojic Lj., FUNKCIONALIZAM ROBERTA K. MERTONA, “Viktor i Danijela”, Beograd, 1991, str. 1.69 Huserla, Sartra, Šelera, Hajdegera, Fondera i Pontija.70 Prema: Haralambos M., op. cit., str. 32-33.

Untitled-1.indd 81 3/24/2014 6:57:49 PM

82

Pružanje relevantnih odgovora na postavljena pitanja, nužno dovodi do: analize sva-kodnevnog života, zdravorazumskog značenja, kao socioloških pretpostavki, i govora kao posebno značajnog područja za shvatanje značenja. Fenomenološka istraživanja najčešće se sastoje u tome da se tumačenjem ili intuicijom shvati značenje jednog ponašanja, kulture ili sistema simbola. Fenomenolozi pokušavaju da suštinu društvene pojave otkriju u nje-nom pojedinačnom značenju, koristeći pri tom eksperimente i analizu činjenica.

Prožet humanizmom, fenomenalizam je doprineo zaštiti sociologije od mehanicizma, ali isticanjem razumevanja kao osnovnog zadatka sociologije, fenomenalizam predstavlja savremenu varijantu pozitivizma i ne pruža teorijske mogućnosti značajnijeg sociološkog istraživanja.

Strukturalizam spada u red savremenih teorijskih i metodoloških pravaca u sociolo-giji. “Ipak, može se reći da je kod pojma sistema naglasak na celovitosti i koheziji neke pojave, dok se u vezi sa pojmom strukture misli prvenstveno na elemente koji je sačinjavaju. Inače, za oba pojma podjednako važi da je reč o čovekovoj percepciji određenih pojava u stvarnosti i da pomoću tih kategorija on nastoji da objasni određene procese koji se odvijaju u stvarnosti, te iz mnoštva tih pojava i procesa izdvaja neke i povezuje ih u smisaonu celinu koja važi u odnosu na neke spoljne i granične uslove. U meri u kojoj je čovekova precepcija tačnija, sistem – struktura postoji ne samo u čovekovoj percepciji, već i u objektivnoj stvarnosti..”71

Prisutna su dva shvatanja strukture.72 Prvo, mehanicističko, koje apstrahuje društveno kretanje. Ima shvatanja da je marksistička sociologija u delu o društvenoj bazi i nadgradnji društva primer ovakvog shvatanja društva. Drugo, organicističko shvatanje društva, kod koga se struktura društva povezuje sa funkcijama. Primeri ovakvog shvatanja mogu se naći od Konta, preko Dirkema i Spensera, do savremenog funkcionalizma.

Shvatanjem strukture društva kao objektivnih, ekonomkih uslova, i čovekove pra-kse kao subjektivnog uslova, struktura dobija puno značenje.73

Klod Levi Stros74, elitni predstavnik strukturalizma, ukazuje da je lingvistika, u teo-rijskom i metodološkom pogledu, uzorna nauka za sve druge nauke. Bliska matematici, lingvistika se koristi matematičkim metodama i načinom mišljenja. Takva metodologi-ja omogućava otkrivanje kodova i strukturalnih odnosa među elementima strukture, apstrahujući značenja samih elementa. Kako su sve društvene pojave modelirane prema jeziku, lingvistika je izuzetno značajna za sociologiju. Stros je mišljenja da je lingvistika svoj najveći domet dostigla u sociologiji. Po strukturalizmu, u osnovi društvenih pojava su nesvesni odnosi među pojedin-

cima, koji se odvijaju nezavisno od njihove svesti o njima. Sociologija ima zadatak da uoči dubinske strukture pojava, nasuprot elementima (ponašanja, društvene poja-ve i dr), normama i kalupima određenih društvenih formi. Sva društva funkcionišu po istovetnim pravilnostima i zakonitostima, pa su promene samo primene nekih od večitih pravilnosti, a ne kretanje društva. Društvo je geometrijski intelektualni pore-

71 Flere Marjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit. Flere Marjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit. 72 Prema: ibid., str. 97 98.73 Lefevr je mišljenja da je ovakvo shvatanje dosledno sprovedeno kod Marksa.74 Naznačajniji radovi: “Tužni tropi”, “Strukturalna antropologija” i “Mitologija”.

Untitled-1.indd 82 3/24/2014 6:57:49 PM

83

dak, sastavljen od osnovnih elemenata koji se nalaze u binarnom rasporedu (opozicija i korelacija). Kretanje društva je samo drugačiji raspored elemenata u okviru ogra-ničenog niza kombinacija. Jednoj strukturi može da prethodi samo struktura. Osnovni odnosi među pojavama izražavaju se kao strukture koje su trajne, koje nastaju stihij-ski, nezavisno od volje i svesnog delovanja ljudi.Fuko je najekstremnije zanemario svesni činilac u nastanku društvenih pojava. Čovek

nije subjekt, nego se ima proučavati kao i sve druge pojave, bez ikakve „ontološke pri-vilegije”. Negiranje čoveka kao subjekta, za Fukoa je teorijski princip prvog reda, zbog čega ga smatraju teorijskim antihumanistom koji je “ubio čoveka”.

Mada strukturalizam nije do kraja razrađen, doprineo je u tumačenju društva otkri-vanjem strukturne konstante kao nepromenljive celine. Univerzalnost strukturne celine nalazi se u području ljudskog duha. Ljudski duh je zapravo prava suština stvarnosti. Pojavni oblici života samo su površinske manifestacije večitog duha. Analizirajući poreklo nastanka strukturalizma, uvideće se da je: „Izvor strukturalizma (je) razočarenje u teoriju, u nemoć apstraktnog humanizma. Procvat egzistencijalizma, ideje čoveka i slobode, desio se nakon Drugog svetskog rata.Preokupacija „subjektom” zanela je čitavu jednu generaciju koja je u toku okupacije svoje osećanje dostojanstva mogla izraziti samo kroz negaciju i revolt. To nije bila samo jedna filozofija, ona je odgovarala iskustvu koje je doživeo veliki broj mladih ljudi. Ali, kada je trebalo graditi novo, filozofija egzistencije je pokazala svoju nemoć u društvenim naukama, svoju teorijsku i praktičnu jalovost.” 75

Strukturalističko tumačenje društva teži objektiviziranju društvenih odnosa, nasuprot subjektivističkim tumačenjima. Objektivnost jedne nauke u velikoj meri doprinosi njenom ugledu, pa bi sociologija mogla da bude u ravni sa prirodnim naukama. Međutim, „struk-turalizam je izraz jednog realnog toka, gubljenja individualnosti, obezličenja ličnosti koje se zbiva u neokapitalizmu. Ljudski subjektivitet postaje danas subverzivna snaga: svojim potrebama, aspiracijama, prekoračuje granice postojećeg sistema, ruši ih.76

3.3. MARKSISTIČKA SOCIOLOGIJA

3.3.1. MARKSIZAM

Marksistička sociologija je skup teorijskih i metodoloških postavki tumačenja društva i društvenih pojava. Osnove ove so-Osnove ove so-ciologije postavili su Karl Marks i Fridrih Engels. Kako su i sami naglasili, oni nisu razvili potpun sociološki sistem, sličan Kontovom sistemu građanske sociologije. Klasici marksizma ograničili su se pre svega na proučavanje onih pojava koje su imale praktičan značaj za klasnu borbu proletarijata druge polo-vine XIX veka. Proučavanjem tadašnjih društvenih odnosa i pojava, pružili su značajne doprinose naučnog shvatanja razvoja društva.

75 Pečujlić M., iz SOCIOLOŠKOG LEKSIKONA, op. cit., str. 677. 76 Ibid.

Untitled-1.indd 83 3/24/2014 6:57:50 PM

84

Uočivši ekonomske odnose kapitalističkog društva kao osnovu društvenih protivurečnosti, klasici su pružili solidnu osnovu za izgradnju potpunog sociološkog siste-ma, koji se, nažalost, ni do danas nije oformio. U teorijskom pogledu, bazu ovog učenja je predstavljala selektivna razrada i kritika klasične nemačke idealističke filozofije, engle-ske klasične političke ekonomije i učenje francuskih socijalutopista. U metodološkom pogledu, izgradili su istorijski materijalizam kao specifičan metod sociološkog izučavanja društvenih pojava, u osnovi koga su materijalizam i istorijsko sagledavanje društvenog kretanja. Osnovne postavke marksističke sociologije sadržane su u Marksovim te-zama: “U društvenoj proizvodnji svoga života ljudi stupaju u određene nužne odnose, nezavisne od njihove volje, odnose proizvodnje, koji odgovaraju određenom stupnju razvi-tka njihovih materijalnih snaga. Celokupnost tih odnosa proizvodnje sačinjava ekonomsku strukturu društva realnu osnovu, na kojoj se diže politička i pravna nadgradnja i kojoj odgovaraju određeni oblici društvene svesti. Način proizvodnje materijalnog života uslo-vljava proces socijalnog, političkog i duhovnog života uopšte.

Ne određuje svest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svest. Na izvesnom stupnju svoga razvitka dolaze materijalne proizvodne snage društva u protivrečje s postojećim odnosima proizvodnje ili, što je samo pravni izraz za to, s odnosima svojine u čijem su se okviru dotle kretale. Iz oblika razvijanja proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije.

S promenom ekonomske osnove obavlja se sporije ili brže prevrat čitave ogromne nadgradnje. Pri posmatranju ovakvih prevrata mora se uvek razlikovati materijalni prevrat u ekonomskim uslovima proizvodnje, koji se može konstatovati s tačnošću fizičkih nauka, od pravnih, političkih, religijskih, umetničkih ili filozofskih, ukratko, od ideoloških oblika u kojima ljudi postaju svesni tog sukoba i borbom ga rešavaju. Kao što nekog pojedinca ne ocenjujemo po onome šta on o sebi misli da jeste, ni o ovakvoj prevratnoj epohi ne možemo stvoriti sud iz njene svesti, već naprotiv, moramo tu svest da objašnjavamo iz protivurečnosti materijalnog života, iz postojećeg sukoba među društvenim proizvodnim snagama i odnosima proizvodnje.” 77

U celovitom ekonomskom delu “Kapital”, Marks je izložio sistem kapitalizma, njego-vu ekonomsku osnovu i društvenu nadgradnju. Uz Engelsov doprinos i Lenjinovu razradu određenih, pre svega socijalnih pitanja realsocijalizma, obrađen je značajan deo socioloških pitanja, ali ipak nedovoljno da bi se moglo govoriti o celovitom sociološkom sistemu. Kasniji razvoj marksističke sociologije na osnovama istorijskog meterijalizma, bio je one-mogućen političkom pozicijom radničke klase kapitalizma i povezivanjem marksističkog teorijskog sistema sa dnevnopolitičkim pitanjima radničkog pokreta. Ova pojava je bila na-ročito izražena u sovjetskoj socijalističkoj teoriji i praksi.

Osim toga, dalji razvoj marksističke sociologije kao teorijskog sistema, bio je u ra-skoraku sa kasnijim napretkom društvenih nauka i društvene prakse od vremena kada su živeli klasici marksizma. Klasne protivurečnosti savremenog kapitalizma mnogo su manje danas nego za vreme Marksovog života. Materijalna pozicija savremene radničke klase kapitalizma, uz primenjene raznovrsne oblike participacije u upravljanju i odlučivanju, isključuje socijalne pobune jačeg dejstva, pa s pravom savremeni sociolozi,

77 Marks K., PRILOG KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE, Uvod, Sabrana dela, “Kultura”, Beograd.

Untitled-1.indd 84 3/24/2014 6:57:50 PM

85

na primer Serž Male, govore o “novoj radničkoj klasi” uljuljkanoj u svoj dobar materijalni položaj.

Tome treba dodati, kao poseban specifikum savremenog kapitalizma, prenošenje ek-sploatacije sa klasnog na nacionalni, tj. državni nivo nerazvijenih i razvijenih zemalja. Savremena marksistička sociologija morala bi da prilagodi svoja shvatanja postojećim karakteristikama savremenog društva.

Građanska sociologija je za vreme Marksovog života delovala pre svega kao Kontov pozitivizam, koji je najvećim delom prevaziđen ili u najboljem slučaju prilagođen postojećim kapitalističkim odnosima, kroz mnogobrojne građanske pravce i škole u so-ciologiji. Marksistička sociologija morala bi kritički da preispita rezultate i saznanja dosadašnje građanske sociologije i uklopi ih u svoje shvatanje o društvu.

Za savremenu sociologiju od izuzetnog su značaja do danas neosporene teze klasične marksističke sociologije:

• dominantnost ekonomskih činilaca u razvoju društva, koji danas niko ne osporava;

• neprekidnost društvenog kretanja kroz društvene promene, koju svi uviđaju;• međusobna povezanost svih društvenih pojava i definisanje glavnih uzroka

društvenih promena, kao osnovno polazište sociologije; • razlikovanje društvenih pojava od prirode i ljudske svesti, za razliku od

pređašnjeg perioda kada su društvene pojave tumačene ili kao prirodne (natura-lizam) ili kao psihičke (psihologizam);

• učenje o društvenim klasama i njihovoj borbi kao posledici razvoja mate-rijalne društvene proizvodnje, koja je danas sadržana u svim teorijama, ali sa različitim vrednovanjem borbi klasa i uzroka društvenih promena;

• učenje o procesu rada kao osnovnom društvenom odnosu koji determiniše sve ostale društvene odnose, koji nije naučno osporen;

• shvatanja o otuđenju čoveka, njegovim oblicima i ideologiji, kao prihvatljivo objašnjenje, nasuprot ekstremnim instinktivističkim, rasističkim i sličnim shva-tanjima;

• određenje ljudske svesti ne kao izraz volje ljudi, već kao posledicu društvenih faktora, pre svega materijalne prirode, kao srednjem rešenju između socijalnog determinizma i indeterminizma;

• formiranje uslova za konstituisanje sociologije kao nauke, uočavanjem društvenih pojava kao posebnih pojava u odnosu na prirodne i psihičke pojave, za razliku od čestih svrstavanja sociološke problematike u oblast prirodnih nau-ka ili psihologije.

Teze marksističkog određenja društva samo su preduslovi za stvaranje potpunog sociološkog sistema. Proglašavati ga formiranim sistemom, značilo bi njegovu kvalifikaciju teorijskog sistema, što je daleko od istine i izvornih Marksovih shvatanja. Marks je bio ve-liki protivnik “večitih” istina u sferi ljudskog uma. Razvoj marksističke sociologije posle Marksa, odvijao se u dva pravca:

Untitled-1.indd 85 3/24/2014 6:57:50 PM

86

1. unošenjem novih sadržaja delima Lenjina,Luksemburgove,Gramšija, Lukača,Korša i drugih marksista, koji su kroz brojne struje marksizma doprineli da postane snažna teorijska misao savremenog sveta;

2. redukcijama i revizijama izvornih marksističkih postavki koje su osiromašile ovu teoriju, ali i zloupotrebom u vidu “staljinizma”, zbog čega je dugo, pa i danas neopravdano proglašavana duhovnim “zlom” savremenog društva.

Posle klasika marksizma, na planu razvijanja marksističke sociologije najviše su doprineli sovjetski teoretičari Plehanov,Lenjin i Buharin. Sovjetska nauka je dugo za-branjivala termin sociologija, proglašavajući ga buržoaskom terminologijom. Poslednjih decenija, saradnja sa buržoaskim sociolozima smatrala se korisnom ne samo iz naučnih već i zbog političkih razloga. Osnovano je i Udruženje za proučavanje sociologije, koje je postalo član Međunarodnog sociološkog udruženja. Savremena ruska sociologija, mada još uvek pod jakim političkoideološkim uticajem, “vodi” dijalog sa pravcima građanske sociologije. Poznati savremeni sovjetski sociolozi Kuzmin i Afanasjev, smatraju funkcio-nalizam najpogodnijim sa objašnjenje savremenog društva.

Nemački socijaldemokrati pokušali su da sistematizuju marksističku sociologiju uz istovremeno kritikovanje sovjetskog marksizma kao odstupanje od autentičnog marksizma. U tome se posebno izdvajaju Kaucki,Adler i Kunov. Autentično shvatanje marksističke sociologije posebno je uočljivo kod italijanskih teoretičara Labriole i Gramšija. Izuzetno su značajani i doprinosi mađarskog teoretičara Lukača, francuskih filozofa Sartra, Merloa i Guldnera, strukturalista Altisera i Pulancasa i drugih.

3.3.2. KRITIČKA TEORIJA DRUŠTVA

Kritička teorija društva, tj. Frankfurtska škola je po-sebno teorijskometodološko shvatanje unutar marksističke sociologije. Nastala je sredinom tridesetih godina XX veka, ali se prvi nagoveštaji pojavljuju već 1920. godine, kada je Horkhajmer preuzeo rukovođenje frankfurtskim Institutom za socijalno istraživanje. Istovremeno, pokrenut je i istoimeni časopis. Institut je okupljao veliki broj napred-nih nemačkih intelektualaca. Uže jezgro kritičke teorije činili su Adorno, Polak, Markuze i Benjamin. Do 1939.

godine časopis je izlazio u Nemačkoj. Za vreme Hitlerovog fašizma, Institut se prebacuje u Njujork (SAD), a časopis se izdaje na engleskom jeziku. Posle Drugog svetskog rata, većina članova frankfurtske škole (osim Markuzea) vraća se u Frankfurt i obnavlja rad Instituta, ali bez izdavanja časopisa. Od 1955. Institut izdaje serije radova, pod tada najistaknutijim predstavnicima Habermasom i Šmitom. Današnji predstavnici kritičke teorije društva su brojni sociolozi, filozofi, politikolozi, psiholozi i drugi teoretičari ne samo marksističke ori-jentacije, kao što je to slučaj sa Milsom i Guldnerom. Na čelu frankfurtskog instituta danas se nalazi Jirgen Habermas.

Institut je osnovan u cilju popularisanja i savremenog razvijanja Marksove misli. Tadašnji predstavnici konkretno su nameravali da dominantne ekonomske činioce društva primene na različite društvene sadržaje, iz čega bi proizašao zahtev za revolucijom.

Untitled-1.indd 86 3/24/2014 6:57:51 PM

87

Svoju kritičku teoriju društva smatrali su drugačijom od klasične marksističke teorije i njenih kasnijih doslednih zastupnika. Oštro su kritikovali sve dotadašnje revizije, reforme, šematizacije i vulgarizacije izvornog marksizma.

Osnovna obeležja Frankfurtske škole su: • kritički karakter mišljenja i • humanistički spoj Marksove kritike ideologije i političke ekonomije, s jedne,

i Frojdovog ispitivanja podsvesnog, s druge strane. Kritički karakter mišljenja odnosi se na: otkrivanje uslova pod kojima je moguće saznanje i ispitivanje društvenih uslova pod kojima ljudsko saznanje postaje bezumno i iskrivljeno.78 Bezumno ponašanje nastaje u društvu koje sve svodi na jedno merilo vrednosti. Ističe se da je „građansko društvo ovladalo ekvivalentom...; postaje prividom sve što se ne razrešava u brojkama, na kraju u jedinici.” Savremena nauka umesto da do-Savremena nauka umesto da do-prinosi emancipaciji duha, postala je “diktatorska” sila koja porobljava ljude. Čak i sam jezik kojim se u savremenom društvu komunicira postaje sredstvo vladavine nad ljudima zamagljivanjem istine. Horkhajmer ističe: „Sumnjam u same kategorije boljeg, korisnog, odgovarajućeg, produktivnog, vrednog, kako se one danas upotrebljavaju u postojećem po-retku.”

Frankfurtska škola je intelektualna kritika savremenog kapitalističkog društva, kao represivnog. Rekonstrukcija kapitalizma je nužna jer je postao neslobodno društvo. Lažne vladajuće predstave sputavaju čoveka, a moderna, pre svega tehnička nauka, mada ot-krivena za čoveka, porobljava ga i postaje sila za sebe gospodareći ljudima.

Po Frankfurtovcima sporna je savremena teza da su tehnika i nauka progres. Navedeni stav konkretno je istraživan i u oblasti muzike. Adorno, razmatrajući fetiški ka-rakter muzike, ističe da se i muzika neprekidno podvrgava robnim oblicima, poprimajući fetiški karakter. Čista upotrebna vrednost kulturnih roba biva zamenjena prometnom vred-nošću. Muzika, po Adornu, reflektuje antagonističke rascepe savremenog društva.

Sredstva masovnih komunikacija, danas su oružja u rukama snaga političke domina-cije. Izazivaju se „veštačke” potrebe koje od čoveka prave potrošača svega što kapitalizam proizvodi, a televizija „stvara” lažne predstave o sadašnjosti sputavajući čoveka da je menja. Čovek današnjice postaje pasivni subjekt konzumiranja političke propagande.

Kritička teorija se posebno bavi pitanjima autoritarne ličnosti i političkog totalita-rizma. Ne dajući decidiran odgovor da li su autoritarne ličnosti poseban tip ličnosti ili ih produkuje određena prostornovremenska dimenzija, oslanjaju se na Frojdova shvatan-ja o podsvesnim nagonima.

Posebno, kao osobenost savremenog društva, ističu pojavu „iznuđivačke zaštite” u obliku mafije, gangstera i „reketa”. Ova pojava je karakteristična za fašizam, ali se primećuje i u drugim savremenim kapitalističkim društvima i posledica je mnogobrojnih i raznovrsnih interesnih grupa kao grupa za pritisak, koje pri tom nisu institucionalizovane.

Smatrajući radničku klasu prevaziđenom društvenom snagom za promene, predsta-vnici ove teorije tražeći „novu levicu” padaju u beznađe ili ukazuju na neke nove socijalne

78 Prema FlereMarjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 112116.

Untitled-1.indd 87 3/24/2014 6:57:51 PM

88

snage. Markuze je mišljenja da je kapitalizam izmenio fizionomiju i funkciju proletarijata kao istorijskog posrednika, pa da je otvoreno pitanje društvenog nosioca istorijskog prevrata. Tu novu levicu pronašao je u studentima, pa je razumljiva njegova popularnost u vreme i nakon studentskih nemira u Evropi 1968. godine.

Marksizam Frankfurtske škole može se odrediti kao kritika postojećeg društva bez jasnog viđenja mogućih rešenja. Očigledan nedostatak teorijskih rešenja nad analizira-nom praksom, pomera ove sociologe u oblast kritičke inteligencije koja kritikuje sve, ali ne pruža rešenja. Među predstavnicima ovog pravca ima i takvih shvatanja da je stvarnost beznadežna, pa da se treba prikloniti religiji, ne zato što je istinita, već što jedina pruža duhovnu nadu. Frankfurtska škola svoju kritičku teoriju smatra „savešću” čo-večanstva. Naglasimo da su predstavnici ovog pravca posle Drugog svetskog rata napustili marksističku orijentaciju, odustajući od ideje revolucije, baveći se pre svega kritičkim od-nosom prema stvarnosti, iz čega ne proizilazi nov teorijski stav, već pesimizam i skepticizam.

O daljem razvoju marksizma prisutna su različita gledišta, od onih koji smatraju da je marksizam u krizi ili da je kriza marksizma, do onih koji smatraju da je u pitanju preva-ziđena teorija. Ima i slučajeva zvaničnog napuštanja marksizma, a da se ostalo na istim marksističkim postavkama, najčešće kao ograda od strahota koje je doneo staljinizam, ali i kao udvaranje i teorijsko koketiranje sa danas svemoćnim američkim uticajem. Nasuprot ovakvim tendencijama, nije mali broj zvučnih teoretičara savremenog doba koji razvijaju marksističke osnove i smatraju marksizam „idejom vodiljom” našeg vremena. Među njima su Sartr, Bloh, Lefevr, Boltimor i drugi sa tezom: “treba ići sa Marksom dalje od Marksa.” 79

3.4. INFORMATIČKA SOCIOLOGIJA

Savremeno društvo po mnogim obeležjima predstavlja civi-lizacijsku prekretnicu. Taj globalni društveni preokret uslovljen je naučnim i tehničkotehnološkim i informatičkim progresom. Razvoj i primena kompjuterske komunikacije i Interneta su poz-nati. Međutim, o društvenim efektima tih promena i mogućim civilizacijskim ishodima tog razvoja nedostaju sociološki od-govori i tumačenja.

Za razliku od prethodnih društvenih revolucija u savremenoj istoriji ljudskog društva koje su bile praćene nastajanjem odgovarajućih socioloških teorija (kontizam i marksizam) savremenu NTIR80 ne prati odgovarajuća sociološka misao. Taj teorijski paradoks delom je posledica neprihvatanja narastajućeg uticaja globalnog informaciono-komunikacionog fenomena na društvo, društvene procese i odnose, odnosno tretiranje tehničkog progresa kao oblika ljudskog otuđenja. S druge strane, tom paradoksu u sociologiji doprinosi specifičnost i složenost informatičke ere “tehno-društva” koje podrazumeva multidisciplinarni pristup, odnosno pronalaženje zajedničkog imenitelja na relaciji prirodnih, tehničko-tehnoloških i društvenih nauka.81

79 Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 206.80 Naučno-tehnološko-informatička revolucija Naučno-tehnološko-informatička revolucija81 Više u podglavama Sajber sociologija i Sajber grupe.

Untitled-1.indd 88 3/24/2014 6:57:51 PM

89

Savremenom čoveku potrebni su odgovori i kompetentna sociološka tumačenja modernog društva. Da li je u nastanku novi tip društva sa specifičnim komunikacijama i institucijama? Među poznatijim odgovorima je teorija „umreženog društva” (network society), Manuela Kastelsa.

3.4.1. TEORIJA UMREŽENOG DRUŠTVA

Manuel Kastels, američki sociolog španskog porekla, u delu „Uspon umreženog društva” analizira društvene promene nastale razvojem i primenom svremenih informa-cionih tehnologija. Povezujući znanja iz različitih naučnih oblasti i koristeći specifičnu terminologiju Internet zajedništva (mreža, informacioni autoput, virtuelno zajedništvo, virtuelne pijace, sajber grupe, sajber kultura, linkovi), Kastels definiše umreženo društvo kao novu, revolucionarnu fazu uspona kapitalizma. Istovremeno ukazuje i na prevaziđe-nost obe sociološke teorije: funkcionalizma i marksizma.

Za Kastelsa kapitalizam je način proizvodnje koji se razvija kroz različite tehnološke i organizacione modele. Prvi model liberalnog kpitalizma bio je industrijski, a sadašnji je informatički. Ovladavanjem informacionokomunikacionim tehnologijama moderni ka-pitalizam transformiše globalni svet prema svojim potrebama. Princip profitabilnosti kapitala u savremenim uslovima poprima globalne informaciono-komunikacione razmere. Prostorno-vremenska ograničenost prethodne faze kapitalizma tražila je pogodne tehno-logije koje bi mogle da omoguće proboj prostorno-vremenskih granica u planetranim razmerama. Poslednja decenija XX veka komercijalizacijom Interneta omogućila je taj proboj.

Prethodni, industrijski model kapitalizma bio je baziran na:1. porastu proizvodnje i 2. upotrebi energije.

Savremeni informatički model kapitalizma baziran je na:1. tehnologiji obrade informacija i 2. komunikacijama.

Ova obeležja proširila su se na sve sve oblasti društva. Na protoku informacija i komunikacijama funkcioniše celokupna društvena zajednica – globalna kao i parti-kularna društva. Formirana je „mreža” (network) koja obezbeđuje brz protok raznovrsnih i potrebnih informacija. Logično je da je mreža finansijskih tokova najvažnija. Kastels je naziva „metamrežom”. Informatičke mreže omogućavaju saradnju i komunikaciju u različitim društ-venim oblastima među brojnim korisnicima. Kako su na mreži prisutne stalne promene i inovacije, kosrisnici moraju neprekidno da prate funkcionisanje „mreže”. To dovodi do informatičke zavisnosti, kako u delu primarnih informacija, tako i u sferama „uživanja” drugim informacija i virtuelnih komunkacaija. Tako je nastalo umreženo društvo (network society). Za veći deo svetske populacije umreženo društvo je futuristička vizija sveta. Za deset procenata „umreženih”, ovo društvo je stvarno i realno, paralelno „egzistirajući” online sa neumrežemim offline svetom.

Untitled-1.indd 89 3/24/2014 6:57:52 PM

90

Umreženo društvo je novi tip društva koji donosi globalne civilizacijske promene. Tradicionalnu podeljenost društvene piramide na slojeve istiskuje jedna presuda i relevan-tna podela društvenih subjekata (institucije, grupe i pojedinci) na:

• umrežene – koji su na mreži (kreatori mreže i korisnici), i• neumrežene – koji nisu umreženi (neupućeni, otpisani).

Gornja podela prisutna je u svim oblastima modernog globalnog društva: od rada i zapošljavanja do kulture i međuljudskih komunikacija (čet, diskusione grupe, virtulne konferencije i dr.). Virtuelna stvarnost umreženog društva prerasta u “stvarnu virtuel-nost”. Vremenski i prostorni kriterijumi realnog društva kod umreženog društva postaju nevažni jer zahvaljući mreži informacija “učas učini krug oko Zemlje”. Vreme i prostor sažimaju se i gube značaj u mreži. Preduslovi korišćenja “mreže” su:

• odgovarajući nivo poznavanja informacionih tehnologija, • poznavanje sistema informatičkih simbola – kompjuterski jezik, i• odgovarajuća informatička oprema (računari).

Informatička znanja mogu se steći kroz brojne i raznovrsne kurseve koje nude državne i neinstitucionalizovane organizacije, od najnižih novoa znanja do univerezitet-skih diploma. Simboli jezičke kompjuterske komunikacije su univerzalni i prerastaju u globalni sistem znakova umreženog društva. Kompjuterski jezik razvija se na osno-vama engleskog jezika. Engleski jezik je bazni sistem simbola umreženog društva, kao i zvaničnih institucija globalne svetske zajednice. Nacionalni jezici i simboli potiskuju se i ostaju u neumreženom prostoru. Proizvodnja i prodaja informatičke opreme prerasli su u svojevrsnu industriju. Sva tri segmenta predstavljaju poseban način plasiranja kapitala, a profitabilnost informatičke „industrije” nalazi se na vrhu skale svetske profitabilnosti.

U modernom društvu Kastels uočava dva prostora: prostor mesta i prostor tokova. Prostor mesta je tradicionalni prostor realnog sveta. To je prostor na kome smo oduvek bo-ravili: rađali se, rasli, obrazovali se, radili, družili se i umirali. Taj prostor, razvoj umreženog društva, sužava se u funkcionalnom smislu. Prostor ostaje istih dimenzija, ali se ključne aktivnosti od ekonomskih do političkih i kultoroloških, sele u prostor tokova umreženog društva. Prostor tokova se globalizuje, jer se zbog njega, kroz njega i u njemu plasira i uvećava informatički kapital. Prostor mesta dezintegriše se i provincijalizuje. Posebno su značajni efekti umreženog društva na porodicu, brak, rodnu podelje-nost, seksualanost, ličnost, privatnost i druge egzistencijalne aspekte čovekovog bitisanja. Pre svega, uočava se kriza patrijahalnosti – temelja građanskog društva. Opadanje patrijarhata vezano je za dve okolnosti:

1. razvoja i dostupnosti savremennih informaciono-komunikacionih tehnologija i sredstava (multimediji, TV, fiksna i mobilna telefonija, itd) – mrežu;

2. porast broja masovnih alteranativnih društvenih pokreta, pre svih, feminističkih i pokreta nove seksualnosti.

Pod dejstvom navedenih okolnosti patrijahalnost se gubi u vidu izmenjenih bračnih i porodičnih odnosa, porastom samačkih domaćinstava, brakova i porodica bez dece, porastom homoseksualnih brakova i drugo. Institucija koja je kroz istoriju “čuvala” patrijarhat – država, razvojem umreženog društva i sama gubi društveni značaj.

Untitled-1.indd 90 3/24/2014 6:57:52 PM

91

Temelji države već su bili ozbiljno uzdrmani popularisanjem ideje o civilnom društvu. Umreženo društvo je vrhunski domet navedene ideje. Jednakost mogućnosti za svakog građanina civilnog društva – globalnog građanina i građanina umreženog društva – sajber građanina, nije moguće u uslovima državne organizacije. “Mreža” ne trpi birokratske, centralizovane i autoritarne organizacije. Slična tumačenja Kastels daje i za druge političke institucije i procese, posebno demokratiju. Mobilizacijom ljudi elektronskim putem o raznovsnim pitanjima koja ne moraju biti politička, popunjava se praznina “koju je između društva i države ostavila liberalna demokratija”. U tom smislu, umreženo društvo sadrži novu “informatičku demokratiju”. Informatička tehnološka revolucija i novi društveni pokreti uzrokuju nastanak tri oblika stvarnosti:

1. umreženo preduzeće sa globalnom radnom snagom;2. kulturu stvarne virtuelnosti kao osnovno polje društvene moći;3. društvo isključenih – neumreženih. “U široj istorijskoj perspektivi umreženo društvo označava kvalitativnu promenu u ljudskom iskustvu… Istorija upravo počinje, ako pod istorijom podrazumevamo trenutak u kome je nakon hiljadugodišnje borbe s prirodom,

najpre za preživljavanje, onda za ovladavanje, naša vrsta dostigla nivo znanja i društvene organizacije koja će nam omogućiti da živimo u preovlađujućem društvenom svetu. To je početak novog postojanja i zaista početak novog doba koje označava au-tonomija kulture nasuprot materijalističkim osnovama našeg postojanja. Ali to nije nužno veseli trenutak. Jer, konačno sami, u našem, ljudskom svetu moramo gledati sebe u ogledalu istorijske stvarnosti. I možda nam se neće svideti ono što budemo videli. (podv. SPV)”82

Teorija umreženog društva izaziva brojne rasprave u sociološkoj i široj društvenoj javnosti. Za neke sociologe ova teorija označava početak novog razdoblja sociološke misli i društva uopšte. Za druge sociologe ova teorija je mešavina savremenih dometa funkcionalizma i moderne marksističke misli. Za objektivnu procenu vrednosti teorije umreženog društva potrebna je vremenska distanca. Međutim, imajući u vidu da je najznačajniji predstavnik ove teorije Emanule Kastels, član Evropske akademije – najvišeg tela evropskih eksperata za informaciono društvo, da je bio savetnik nekoliko vlada (između ostalih Rusije i Kine), da u njegova dela prevedena na sve svetske jezike, kao i da je bio pozvan da izloži koncepciju umreženog društva u Palati naroda u Ženevi, govori da važnost ove teorije prevazilazi akademske okvire teorijskog pravca u sociologiji.

82 Castells M., USPON UMREŽENOG DRUŠTVA, Golden Marketing, Zagreb, 2002, str. 500-501.

Untitled-1.indd 91 3/24/2014 6:57:52 PM

92

Untitled-1.indd 92 3/24/2014 6:57:52 PM

93

ČETVRTA GLAVA

SASTAV DRUŠTVA

Untitled-1.indd 93 3/24/2014 6:57:53 PM

94

4.1. DEFINISANJE DRUŠTVATermin “društvo” svakodnevno koristimo u kontekstu grupe,

zajednice, države i sl. Tako je do XVIII veka bilo prisutno izjednačavanje države i društva, kao posledica antičkog shvatanja države kao zajednice slobodnih građana. Kasnije se, konstituisanjem sociologije, uočilo bitno

razlikovanje ovih pojmova. Društvo je širi pojam od države. Pod državom se podrazumeva pravnopolitička organizacija društva. Razlikuju se tri shvatanja “društva”:

1. Individualističko društvo je skup pojedinaca i njihovih međusobnih povezanosti. Čovek pojedinac prethodi društvu, a njegova pojedinačna ponašanja (psihološka ili biološka), determinante su društva. Ona su danas prisutna u američkoj sociologiji.

2. Realističko društvo je poseban deo objektivne stvarnosti, sa posebnim zakonitos-tima razvitka, nezavisnim od volje pojedinaca. Društvo postoji pre pojedinaca, ono je sila “višeg reda” oličena u monarhu ili drugom subjektu kome se pojedinci moraju povinovati. Društvo produkuje mehanizme oblikovanja pojedinca. Bez tog oblikovanja čovek bi bio biološki ili psihološki destruktivno biće. Bez društva, pojedinac bi bio samo biološki organizam. Ovo stanovište prisutno je u funkcio-nalizmu.

3. Dijalektičko društvo je veza društvenih pojava. Društvene pojave su društveni odnosi u koje ljudi stupaju nužno, svesno i racionalno. Kroz sopstvenu praksu ljudi menjaju objektivne uslove. Ovo shvatanje uvažava objektivnost društva i subjektiv-nost pojedinca, a prisutno je u marksističkoj sociologiji.

Konstitutivni elementi društva kojima se ljudsko društvo razlikuje od prirode i drugih zajednica živih bića su:

• ljudsko društvo je osamostaljeni deo prirode;• povezanost pojedinaca unutar društva nije intuitivna kao kod drugih živih bića, već

je svesna i racionalna. Kao osamostaljeni deo prirode i kao ljudska tvorevina, razlikuje se od ostale prirode po:

1. svesnom delovanju čoveka, kao osmišljenom, što ne isključuje pojavu stihije i društvene anarhije;

2. kulturi, kao ukupnosti ljudskih duhovnih tvorevina;3. teritorijalnoj vezanosti društva za određeno geografsko područje koga

ljudi prisvajaju smatrajući ga svojim; 4. specifičnoj dinamičnosti, kao kretanje i menjanje društva pod dejstvom

specifičnih društvenih zakonitosti:5. stanovništvu, kao skupu pojedinaca koji žive na određenom geografs-

kom području; “stanovništvo je ljudski supstrat društva; sastav društva je promenljiv s obzirom na taj personalni supstrat: pojedinci i generacije se smenjuju”;1

6. okolini, kao spoljnoj sredini, koja je preduslov ljudskog života u zajednici;

1 Fle re-Mar ja no vić, UVOD U SO CI O LO GI JU, op. cit., str. 124.

Untitled-1.indd 94 3/24/2014 6:57:53 PM

95

7. samodovoljnosti društva kao globalnog totaliteta – kao ukupnost društve-nih pojava u procesu održanja ljudske zajednice u spoljašnjem okruženju;

8. organizovanosti ljudskog društva, kao izdvajanje i osamostaljivanje speci-jalizovanih delova društva za određene društvene delatnosti;

9. istorijskom kontinuitetu društva, prenosom kulture i ukupnog društvenog nasleđa sa generacije na generaciju;

10. društvenoj lojalnosti, tj. odanosti kao specifičnom društvenom osećanju koje u nekim ekstremnim slučajevima i sam život pojedinaca stavlja na ra-spolaganje, dakle spremnost na žrtvu.2

Za celovito razumevanje društva neophodno je razumeti pojmove: društvena pojava i društveni odnosi.

4.2. DRUŠTVENA POJAVADruštvena pojava je svaki oblik povezanosti ljudi kao svesnih bića

prirode. U širem smislu, svaka društvena pojava je i prirodna pojava, pa je neophodno utvrditi specifičnost društvenih pojava u odnosu na druge prirodne pojave kako bi se približili pojmu društva.

U prirodi je prisutna sveukupna povezanost prirodnih i biolo-ških pojava. Te veze su nužne i stalne. Specifičnost društvenih pojava ogleda se u njihovom svesnom karakteru. Druga živa bića to čine nes-

vesno (instinktivno). Međutim, jedan segment delatnosti nema svesni karakter – nužnost povezanog delovanja pojedinaca u društvu. Ovaj deo je istorijski promenljiv jer se raz-vojem ljudskog društva umanjuje dejstvo nesvesnog i povećava dejstvo svesnog karaktera društvenih pojava.

Osnovna obeležja društvenih pojava su:• svest, kao svrsishodno delovanje čoveka;• rad, kao osnovna svrsishodna delatnost;• saradnja; kao svesna svrsishodna međusobna povezanost; • sloboda, da se svesno (ne)ponaša u saradnji sa drugima; • oruđa za rad, kojima svesno prilagođava delatnost njenom cilju;• kultura, kao skup svih tvorevina ljudske svesne delatnosti koje su stvorene upotre-

bom oruđa;• vaspitanje, kao prenošenje kulture mlađima i kao osnov društvenog razvoja.U osnovi društvene pojave je ponašanje čoveka ne kao prirodnog (biološkog), već kao

društvenog (kulturnog) bića. “Životinjsko društvo je biološka pojava jer svest (odnosno tvor-evina) jedne životinje ne može biti preneta na druge životinje – nema kontinuiteta između stvaralaštva jednih i drugih, nema vaspitanja u pravom smislu reči kojim bi se nagomilalo stvaralaštvo. Svaka životinja tu počinje iz početka i čim dostigne istu visinu koju i ranije životinje, ona staje.

2 Pre ma:, ibid., str. 122-125.

Untitled-1.indd 95 3/24/2014 6:57:54 PM

96

Naprotiv, kod ljudi svest i stvaralaštvo su društveni, tako da se svako stvaralaštvo jezikom i vaspitanjem prenosi na druge ljude i potomke, pa ništa ne biva izgubljeno, niko ne počinje iz početka i ne prelazi isti put koji i drugi. Vaspitanjem se obezbeđuje da za kratko vreme svako dostigne sve što je čovek već dotle postigao u razvoju svesti i stvaralaštva i da onda pođe dalje, prenoseći taj napredak opet na druge, i tako neprekidno. Ljudsko društvo se menja, usavršava, napreduje. Životinjsko društvo ostaje nepromen-ljivo i pored začetka svesti, koji ostaju uvek na istoj visini.

Čovek menja svoj život menjajući svoju kulturu, bez potrebe da menja sebe, svo-je organe, da se menja biološki. On svesno menja svoje društvo; životinja se samo nesvesno prilagođava prirodi. Menjajući svesno svoje društvo, čovek menja sebe kao društveno, misaono i svesno biće, kao čoveka i time sebe stvara.” 3

Iz osnovnih obeležja društvenih pojava proizilazi njihova suština. Društvene pojave su objektivno postojeće veze između ponašanja različitih pojedinaca. Ponašanje, tj. delovan-je pojedinaca je povezano, tako da oni utiču jedni na druge. Iz tog objektivnog, međusobno povezanog i uslovljenog ponašanja rezultira njihov proizvod, kao posledica zajedničkog de-lovanja. Cilj društvenog delovanja je proizvod kao nešto različito od radnji pojedinca i njihove svesti o tome. Proizvođenje određenih pojava je menjanje postojećeg. “Društvena pojava je, dakle, u suštini, povezano delovanje ljudi na prirodu, društvo i sebe same.”4 Iz ovog određenja društvene pojave proizilazi i pojmovno određenje društva: društvo je skup svih društvenih pojava, kaao skup svih povezanih delovanja ljudi na prirodu, društvo i sebe same.5

4.3. DRUŠTVENI ODNOSIDruštveni odnosi mogu se shvatiti u širem i užem smislu. U

širem smislu, pod društvenim odnosima podrazumeva se međusobno delovanje ljudi kojim se menja ponašanje svakog učesnika odnosa i proizvodi neka promena u okruženju. Ovakvo tumačenje društvenih

odnosa poistovećuje ih sa društvenim pojavama i društvenim procesima. U užem smislu, društveni odnosi su oblik društvenog procesa kojim se određuje

položaj učesnika društvenog procesa jednih prema drugima. Društveni odnosi se u tom smis-Društveni odnosi se u tom smis-lu tumače kao spoljna strana društvenog procesa. Društveni procesi tako čine sadržinu društvenih odnosa. Isti društveni procesi mogu činiti sadržinu različitih društvenih odnosa. Međutim, prisutna je određena pravilnost u opštoj vezi između odnosa i procesa, tako da izvesnim procesima po pravilu odgovaraju određeni društveni odnosi. Ustanovljeno je da se promene društvenih odnosa sa istim društvenim procesima dešavaju po određenoj zakonitosti.

Društveni odnosi, kao spoljna strana procesa, ispoljavaju položaj učesnika u jednom procesu, jednih prema drugima. Njihov međusobni položaj u tom procesu determiniše u određenoj meri i njihov odnos prema svim drugim pojedincima van tog osnovnog proce-sa. Kako se u osnovi društvenog procesa nalaze pojedinačna ponašanja njegovih učesnika,

3 Lu kić R., UVOD U SO CI O LO GI JU, op. cit., str. 148.4 Ibid., str. 157.5 Ibid., str. 158.

Untitled-1.indd 96 3/24/2014 6:57:54 PM

97

međusobna relacija tih ponašanja jednih prema drugima i jeste društveni odnos. Kao oblik neodvojiv je od sadržine samog društvenog procesa.

Društveni odnosi su položaji radnji učesnika jednih prema drugima. Prema različitim položajima ljudi u društvenom procesu, dele se na:

1. odnose jednakosti, gde svi učesnici imaju istu meru radnji i jednak položaj ili gde društvo jednako vrednuje njihove radnje i položaje, i

2. odnose nejednakosti, u kojima učesnici nemaju istu meru radnji i isti položaj, ili mogu imati istu meru i isti položaj, ali da društvo to različito vrednuje.

Nad složenim društvenim procesima mogu istovremeno postojati odnosi nejedna-kosti sa delimičnim učešćem odnosa jednakosti i to tako da samo određen broj učesnika ima jednake položaje u odnosu na sve druge učesnike. Odnosi jednakosti stvaraju društveno jedinstvo, solidarnost i homogenost, uobličavajući isti tip ljudi u duhovnom i kulturnom smislu. Odnosi nejednakosti, nastali nad različitim položajima, interesima i ciljevima učesnika, produkuju dve tendencije:

1. da se položaji zadrže i učvrste od strane onih čiji su položaji više društveno vrednovani, i

2. ukidanja boljih položaja ili podizanjem sopstvenih položaja na nivo viših položaja od strane onih čiji su položaji na nižoj društvenoj lestvici.

4.4. SASTAV DRUŠTVADruštvene pojave povezuju se u društvenu celinu. Sastav

svakog društva, razvijenog i nerazvijenog u osnovi je isti. Sve društvene pojave se „povezuju u jednu jedinstvenu celinu, u jed-no društvo, u osnovi na isti način u svakom društvu. Društvene

pojave se povezuju u društvu utičući jedne na druge i na celo društvo, po zakonima koji su u osnovi isti za sva društva”.6

Totalnost društva i društvenih pojava ogleda se u međusobnoj povezanosti svih struk-turnih sastavnih delova društva. Podrazumeva se da ne postoje jasne i oštre granice između sastavnih delova strukture i da su one (strukture) misaona konstrukcija u cilju ispravnijeg tumačenja društva i društvenih pojava.

Među poznatijim shvatanjima o sastavu društva su podele na: društvenu osnovu i nad-gradnju, društvenu statiku i dinamiku, društvenu fiziologiju i morfologiju, i strukturu i stratifikaciju.

4.4.1 DRUŠTVENA OSNOVA I NADGRADNJA

Podela na društvenu osnovu i društvenu nadgradnju izvršena je u okviru klasične marksističke sociologije. Društvena osnova je osnovni strukturni element svakog društva. Sam termin označava de-terminirajući deo društva, na kome se izgrađuju drugi strukturni delovi društva. Društvena osnova najčešće se izjednačava sa terminom ekonomska osnova i sadrži dva elementa: proizvodne snage i proizvodne odnose.

6 Ibid., str. 202.

Untitled-1.indd 97 3/24/2014 6:57:56 PM

98

Proizvodne snage su osnovni pokretač društvenog razvoja. Radi se o celini onih društvenih odnosa u koje ljudi stupaju nužno jer jedino zajedničkim radom mogu uspešno delovati na prirodu kako bi zadovoljili egzistencijalne potrebe. U svom nastanku i razvoju uslovljeni su proizvodnim snagama. Međutim, prisutno je povratno dejstvo proizvodnih odnosa na proizvodne snage. O ovoj relaciji prisutna su različita shvatanja, od onih kojima se prenaglašava dejstvo proizvodnih snaga, a proizvodni odnosi smatraju pasivnim delom društvene baze, do suprotnih shvatanja, koja proizvodne odnose tretiraju kao osamostaljeni deo društvene osnove sa sebi svojstvenim zakonitostima.

Stepen razvitka proizvodnih snaga, tj. razvijenost sredstava za rad, kao i stepen znanja i umeća ljudi, određuju način udruživanja ljudi u procesu proizvodnje. S druge strane, načini i oblici udruživanja mogu biti faktor usporavanja ili ubrzavanja tempa razvoja proizvodnih snaga.

Proizvodne snage razvijaju se stalno i postupno, a proizvodni odnosi skokovito i povremeno. Već je pomenuto da je promena proizvodnih odnosa revolucionarna promena.

Društvena nadgradnja obuhvata sve one društvene pojave koje nisu vezane za ne-posrednu materijalnu proizvodnju. Sam termin ovog elementa označava onaj deo društva koji je determinisan. Društvena nadgradnja se uobičajeno deli na dve podgrupe društvenih pojava:

1. pravnu i političku nadgradnju, i

2. duhovnu nadgradnju.

Pravno-politička nadgradnja obuhvata društvene pojave socijalne kontrole kroz odgovarajuće institucije i pravila ponašanja (norme). Najznačajnija ustanova društvene kon-trole je država, a najefikasnije društvene norme je pravo, kao skup pravnih normi. Značajna je i funkcija politike, političkih stranaka, alternativnih oblika udruživanja, nevladinih organizacija i drugih oblika organizovanih društvenih skupina u vezi sa državom i uprav-ljanjem društvom.

Duhovna nadgradnja obuhvata sve druge oblike društvene svesti koji nisu sadržani u društvenoj osnovi i u političko-pravnoj nadgradnji. Ovaj deo je najdelikatniji za određi-vanje, budući da je čovekova svest istovremeno i društvena i individualna. Duhovna nadgradnja, kao oblik društvene savesti nastaje sa prvim oblicima izdiferenciranog mišljen-ja – religije, filozofije, nauke, morala i dr. Ovaj deo društvene nadgradnje sadrži kulturu i stvaralaštvo.

Iz mnogobrojnih diskusija o relaciji društvena baza – nadgradnja, pomenimo da je uobičajeno shvatanje o presudnom uticaju ekonomske baze na društvenu nadgradnju, iz čega proizilazi i povratno dejstvo nadgradnje na bazu.

Untitled-1.indd 98 3/24/2014 6:57:56 PM

99

4.4.2. DRUŠTVENA STATIKA I DINAMIKA

U novijim sociološkim prikazima prisutno je sagledavanje društva kroz društvenu statiku i društvenu dinamiku7. Socijalna statika je opšta teorija o „spontanom poretku ljudskih društava”, tj. o uzajamnim odno-sima i reakcijama koje ljudi neprekidno vrše jedni na druge u okviru nekog

društva. Uzajamnost se zasniva na društvenoj saglasnosti kao temelju političkog poretka. Socijalna statika je društvena struktura.

Socijalna dinamika obuhvata promene u društvenoj strukturi. Ona je opšta teorija o prirodnom „progresu čovečanstva” iz stanja animalnosti. Socijalna dinamika obuhvata:

• ponovljive društvene procese (interakcije, socijalizacije, sukobe, dominacije) i promene kao pokretljivost društvenog sistema;

• ponovljene kulturne procese (invencija, difuzija, integracija, dezintegracija);• ritmove, brzinu, periode, trendove i fluktuacije u društvenim i kulturnim proce-

sima i evoluciji;• ponovljive sociokultne procese – uzroci menjanja ličnosti.

Socijalna dinamika polazi od relativnih društvenih mirovanja i simultane serije kretanja i ukrštanja. Kretanja su periodična i ponovljiva, kao trendovi u većim ili man-jim vremenskim trajanjima. Drugim rečima, osnova je statična, ali se zato manifestacije društvene strukture kreću i menjaju.

4.4.3. MORFOLOGIJA I FIZIOLOGIJA

Sagledavanje celine društvenog totaliteta kroz društvenu morfolo-giju i društvenu fiziologiju, uveo je u sociologiju Emil Dirkem. Društvena morfologija proučava „sve ono što se odnosi na demografiju i geografiju seoskih i gradskih centara”, društvene grupe i društvo u njegovoj „spoljašn-joj strani”, kao što su: geografska situacija naroda, organizacija naroda,

veličina stanovništva, gustina naseljenosti i raspored u prostoru. Društvena fiziologija, po jednom shvatanju, obuhvata posebne sociologije religije,

morala, prava, ekonomije, lingvistike, estetike i druge, a po drugom shvatanju, obuhvata kretanje društvenih grupa.

Prema novim shvatanjima, društvena morfologija je šira oblast od sociologije. Ona proučava strukturu, tipologiju društvenih grupa i njihovu organizaciju. Ona takođe obuhvata antropogeografske studije, studije o okolini (ljudska geografija) i naselja (seoska i gradska).

4.4.4. STRUKTURA I STRATIFIKACIJA

Društvena struktura obuhvata osobenost sastava društva i društvenih pojava. U pitanju su specifični odnosi među elementima društvenog karaktera. U terminu struktura ogledaju se tragovi mehanicističkog i biologističkog shvatanja društva, mada i marksistička sociologija termin struktura koristi za označavanje osnovnih društvenih delova (npr. „ekonom-ska struktura”).

7 Po de lu je uveo Ogist Kont.

Untitled-1.indd 99 3/24/2014 6:57:57 PM

100

Društvena struktura izjednačava se sa „konkretno istorijskim totalitetom” i može se shvatati kao sastav društvenih pojava unutar jednog društva ili kao sastav društvenih skupina u jednom društvu. Mogli bismo da prihvatimo stanovište po kome društvenu struk-turu predstavljaju određeni društveni elementi, među kojima je i društvena stratifikacija.

Društvena stratifikacija ili društvena slojevitost obuhvata podelu „društvenog pro-stora” na društvene slojeve, podelu slojeva i njihovo razmeštanje kroz društvene uloge i položaje unutar hijerarhije društvenog totaliteta. Stratifikacija obuhvata i društvenu po-kretljivost kao promenu položaja društvenog sloja menjanjem društvene uloge pojedinaca unutar društvene celine. Društvena pokretljivost može biti: horizontalna i vertikalna. Društvena slojevitost i pokretljivost su prostorno i vremenski promenljivi.

Untitled-1.indd 100 3/24/2014 6:57:57 PM

101

PETA GLAVA

DRUŠTVO I LIČNOST

Untitled-1.indd 101 3/24/2014 6:57:57 PM

102

5.1. DRUŠTVO I PRIRODANa relaciji priroda – društvo, uslovi prirodne sredine su

determinantni. Neki sociolozi razlikuju tri sfere prirodne sre-dine: primarnu (fizička i biološka), društvenu i tehnološku (Mekajver, Pejdž, Fridman). Ističe se da je tehnička sredi-na poprimila svojstva primarne sredine, pa se može smatrati prirodnodruštvenom sredinom. Uticaj prirode na društvo ogleda se u delovanju tri grupe činilaca:

1. Geografski činioci – Zemljina sfera, količina vode i zemlje, klimatski faktori, pri-rodni izvori, visinske razlike i konfiguracija zemljišta, �ora i fauna, reke i mora, i drugo, imaju uticaja na radno vreme, radne smene, ritam života, vojnu strategiju, tipove naselja, saobraćaj, turizam, običaje i drugo.

2. Biološki činioci – ogledaju se, pre svega, u zakonima nasleđa, u “proizvodnji ljudi” koja se obavlja po genetskim zakonima, u zakonu prilagođavanja kao prirodnom za-konu i dr. Rasne predrasude, priroda kriminala, biološka svojstva određenih ličnosti i drugo, predmet su brojnih socioloških rasprava, “ljudska geografija”.

3. Demografski činioci – delovanja društvene strukture na kretanje stanovništva i na promene porodične strukture. Povezuje se industrijalizacija sa koncentra-cijom stanovništva, gradska naselja sa patološkim pojavama, prirodni priraštaj sa društvenom egzistencijom, društveni prosperitet sa nacionalnim odlikama stanovništva, i drugo.

Priroda je univerzalni prostornovremenski kontinuum i okvir je nastanka društva. Kao materijalno okruženje priroda je uslov “egzistencije” društva. U procesu društvene proizvodnje priroda je predmet rada, objekt ispoljavanja i realizacije društvenih materijalnih vrednosti. Koristeći prirodu, društvo i čovek menjaju njena svojstva.

Savremeni naučno-tehnički i tehnološki potencijal doprineo je društvenom progresu, ali istovremeno i destrukciji prirodnog okruženja. Ekološki problemi savremenog globalnog društva su dramatični. Ekolozi upozoravaju da je egzistencija svih živih bića na Zemlji ozbiljno ugrožena i da je neophodan globalni dogovor. Sociološke posledice ekološki narušenog okruženja predmet su socijalne ekologije1.

5.2. DRUŠTVO I LIČNOSTO relacijama društva i ličnosti prisutna su tri gledišta:

1. nominalističko – društveno se svodi na individualno, a individual-no na psihičko;2. realistično – individualno se određuje postojećim društvenim i3. dijalektičko – društveno je povezano delovanje pojedinačnog.

Društvene pojave nastaju kao posledica povezanog međuljudskog ponašanja. Ljudsko ponašanje određuju dva faktora: lični, kao rezultat opšteljudskih osobina svojstve-

1 Pantelić-Vujanić S., SOCIOLOŠKI ASPEKT EKOLOGIJE URBANIH SREDINA SA POSEBNIM OS- Pantelić-Vujanić S., SOCIOLOŠKI ASPEKT EKOLOGIJE URBANIH SREDINA SA POSEBNIM OS-VRTOM NA BEOGRAD, doktorska disertacija, FPN, Beograd, 1979, SOCIOLOGICAL AND ECOLOGI-CAL PROBLEMS, XI Worl Congress of Sociology, New Delhi, 1986.

Untitled-1.indd 102 3/24/2014 6:57:58 PM

103

nih ljudskom biću, i spoljnim, koji ljudska ponašanja vezuje za prirodnu, a zatim i društvenu sredinu.

Društvo je, pored materijalnih činilaca, određeno i osobinama čoveka. Ljudi svojim osobinama čine društvo takvim kakvo jeste. Jedna od ljudskih osobina je i stalna težnja za prevazilaženjem postojećeg, za napretkom i progresom. Stvaralaštvom čovek prevazilazi nezadovoljstvo postojećim, uslovljavajući sopstveni napredak i napredak društva kao celine.

U ispoljavanju ove zajedničke ljudske osobine, pojedinci se među sobom razlikuju ličnim osobinama. Lične osobine formiraju ličnost pojedinca. One su je delom posledica prirodnog bića u čoveku, tj. njegove biološke prirode. Drugim delom, lične osobine se stiču kroz društvo u procesu socijalizacije. Taj proces nije i ne može biti jednostran, jer poje-dinac selekcioniše u procesima usvajanja društvene kulture, prihvatajući ono što mu odgovora ili što može u skladu sa svojim ličnim osobinama da prihvati. Na planu izbora dela iz celine društvenosti, ogleda se međusobna interakcija društvenog i pojedinačnog.

Spoljni faktori ljudskog ponašanja su dvojaki. S jedne strane je priroda kao čovekovo okruženje u geografskom i biološkom smislu, a s druge strane je društveno okruženje, sa materijalnim i duhovnim obeležjima.

Društveno stanje označava kvantitativna i kvalitativna obeležja društva i bitan je faktor određenja pojedinačnih ponašanja. Kao što se društvo materijalno uzdiže kroz zajed-ničku delatnost pojedinaca, tako pojedinac lični progres ostvaruje društvenim progresom.

5.3. LIČNOSTLičnost je stabilna organizovanost individualnih karakteristika

čoveka na osnovu koje se svaki pojedinac razlikuje od svih ostalih.2

Poznata je Olportova definicija ličnosti, proistekla iz analiziranja više od 50 različitih značenja ovog termina: „Ličnost je dinamična orga-nizacija u okviru individue, onih psihofizičkih sistema koji određuju njenu jedinstvenu podešenost prema svojoj sredini.”3

Zaga Pešić-Golubović, definiše ličnost kao: „razvojni organizo-vani sistem biopsihičkih i psihosocijalnih svojstava individue, koji joj omogućuje da se aktivno odnosi prema svojoj okolini i da istupa kao autonomni pojedinac.” 4

Osnovna svojstva ličnosti ogledaju se u sledećim odrednicama:1. vezuju se za lice, tj. osobu; u pitanju je konkretna pojava, a ne apstrakcija;2. jedinstvena je i neponovljiva celina;3. otvoren je sistem za neprekidnu i aktivnu vezu sa sredinom.

Iz navedenih odrednica ličnosti proizilazi sociološko određenje čoveka kao društvenog i istorijskog bića, ali i konkretnog subjektivnog totaliteta koji kroz istorijski razvoj menja svoju biološku prirodu.

2 SO CI O LO ŠKI LEK SI KON, op. cit. str. 321.3 Ibid.4 Ibid.

Untitled-1.indd 103 3/24/2014 6:57:59 PM

104

Između društva i ličnosti postoji dijalektičko jedinstvo koje se ispoljava u društvenom postojanju i ispoljavanju samo kroz individualni život i u individualnom životu samo kroz društvenost. Prisutne su tri tendencije u tumačenju odnosa društvo – ličnost:

1. Američki sociolozi posebno naglašavaju potrebu da pojedinac, čovek kao ličnost, bude osnovni predmet i cilj socioloških istraživanja5. Obimnim anali-zama američkog društva ovi sociolozi pokušavaju da utvrde optimalni položaj pojedinca u borbi za njegovo mentalno zdravlje.

2. Sociologizam društvo i kulturu smatra samostalnim sistemima koji sebe re-produkuju, a individua u njemu ima samo mogućnost prilagođavanja osamostaljenim sistemima. U skladu sa ovim shvatanjima ličnost je proizvod, masa za oblikovanje prema određenim društvenim kalupima.

3. Shvatanja po kojima su društveni aspekti sadržani u individuama, tj. one ka-rakteristike ličnosti koje su svojstvene većini članova iste društvene grupe. Iz tih shvatanja proizašli su pojmovi društvenog i nacionalnog karaktera, a iz njih ocene da su ličnosti u okviru jednog društva međusobno iste. Određivanjem onih „karakternih crta koje društveni sistem podstiče kao poželjne, sugerišu svojim članovima dominantni tip ličnosti koji najviše odgovara karakteru društ-venog sistema.”6

5.4. SOCIJALIZACIJAProces formiranja ličnosti u društvu naziva se socijalizacijom7.

Socijalizacija je proces kojim novom članu društva bivaju prene-sene vrednosti, norme, stavovi, kulturne tekovine i šire društveno iskustvo prethodnih generacija neke društvene grupe ili društva u celini.

Socijalizacija pojedinca odvija se tokom celog života, ali su naj-značajnije rane faze razvoja ličnosti, kada individua usvaja prve i osnovne obrasce društvenog ponašanja. Socijalizacijom se postižu društveno poželjni oblici ponašanja pojedinaca. Pojedinac stiče ovakva ponašanja usvajanjem elemenata kulture društva u skladu sa normama i pravilima koje to društvo propisuje. Poznata su istraživanja porodičnog vaspitanja, kao prvog organizovanog oblika socijalizacije.

Proces socijalizacije odvija se putem socijalnog učenja. Prema jednom shvatanju, so-cijalno učenje ima za cilj da razvije spremnost individue da se u određenoj situaciji ponaša na društveno prihvatljiv način. Drugo shvatanje ističe značaj unutrašnjeg razvitka i sa-zrevanja urođenih osobina pojedinaca.

Prilog shvatanju socijalizacije dali su i ruski psiholozi, kroz „kulturno-istorijskom teorijom razvoja”8. Po njima, društveni činioci (zajedničko delovanje, interakcije i komuni-kacije pomoću znakova sistema), predstavljaju sastavne elemente viših mentalnih funkcija,

5 R. Mils i E.From.6 Pe šić-Go lu bo vić Z., op. cit., str. 321.7 Socijalizacija u sebi sadrži kultivizaciju: proces usvajanja kulturnih tekovina jednog društva putem vaspi- Socijalizacija u sebi sadrži kultivizaciju: proces usvajanja kulturnih tekovina jednog društva putem vaspi-tanja.8 Vigotski

Untitled-1.indd 104 3/24/2014 6:57:59 PM

105

bez čijeg postojanja ličnosti ne bi nastale. Ličnu osobenost pojedinac stiče u grupi kojoj pripada, pa je tako razvoj deteta „kulturni razvoj”, kao proces usvajanja ljudske kulture preko jezika i sistema kolektivnih znakova.

Bliže određivanje odnosa društva i ličnosti procesom socijalizacije pružili su simbo-lički interakcionisti, stavom da se geneza individualnog „ja” odvija uporedo sa nastajanjem svesti o društvu.

„Čovekova sposobnost govora i organizacija mozga za simboličku komunikaciju omogućava subjektivnom „ja” da iz sebe iziđe u objektivni svet, da prihvati društvene stavove i strukture ponašanja, ali i da se ponovo sebi vrati kao individualnost.” 9

Osnovni problem socijalizacije ličnosti je kako jedinka postaje racionalno biće. Uočeno je da dete u interakcijama sa bliskim i dragim osobama stiče svest o sebi igrajući uloge tih osoba. U kasnijem razvoju, odigravanje uloga značajnih osoba važno je i van porodičnog kruga. Identitet osobe ne nastaje sam po sebi, već kroz interakciju sa drugima, od prvobit-nog objekta za sebe do vlastite samosvesti.

Prilog shvatanju socijalizacije dao je i Adorno, naglašavanjem političkog karaktera procesa socijalizacije, ali i njene uloge u održavanju klasne strukture društva. Osim toga, danas je sve aktuelnija tema socijalizacije polova, koja je uslovila masovne ženske pokrete u Evropi i SAD zbog radikalnih promena položaja žene.

Definisanje ličnosti, socijalizacije i svrhe socijalnog učenja sadrže osnovnu tezu o dominantom uticaju društva na ličnost. Favorizovanje širih zajednica u sociologiji i zane-marivanje pojedinca, prisutno je od konstituisanja sociologije. Nije u pitanju slučajni previd, već dosledna pozitivistička koncepcija tadašnje građanske sociologije u osnovi koje je do-miniranje društvenog nad ličnim. Ova koncepcija proizilazi iz političkih stavova vladajućih krugova da su društveni interesi u formi državnih interesa, istovremeno i lični interesi, pa da se nauka koja se bavi društvom mora usredsrediti na društvo, kao osnovnu socijalnu činjenicu.

Filozofske osnove društvenodržavnog prioriteta u odnosu na ličnost nalaze se u ne-mačkoj klasičnoj filozofiji. Hegelova misao o ljudskom životu kao životu u zajednici, bila je osnova građanske sociologije u određivanju relacije pojedinac – društvo. Romantičarski talas evropske filozofskosociološke misli bio je reakcija na prethodno usvojen princip „drža-vnog razloga”.

Ničeova teorija o „natčoveku” takođe sadrži ideju o dominiranju države i društva nad pojedincem. Za Ničea je društvo mravinjak jedinki i sredstvo za postizanje moći i afirma-cije ličnosti pojedinca. Njegov natčovek proizilazi iz istih pobuda kao i zahtev romantičara, mada je u razradi svog filozofskog stava vaspitanje i strogu disciplinu aristokratskog poje-dinca „plave krvi” smatrao sredstvom za oblikovanje „nadja”.

Marks je čoveka (kao pojedinca) odredio kao „zbir sveukupnosti društvenih odno-sa”. Tu misao kasnije su detaljno razvile marksističke struje10. „Kod Marksa se uočavaju i suprotne formulacije koje upućuju na značaj i ulogu pojedinca u društvu i istoriji: „sloboda pojedinca uslov je slobode svih”. Marksova dijalektička metoda je efikasna u tom smislu

9 Pešić-Golubović Z., op. cit. str. 597.10 Kaucki, Bernštajn, Plehanov, Buharin, Staljin Kaucki, Bernštajn, Plehanov, Buharin, Staljin

Untitled-1.indd 105 3/24/2014 6:58:00 PM

106

što ukazuje na dinamičku interakciju čoveka i društva, što stalno insistira na određenoj nape-tosti između pojedinca i društva koji ne želi da reducira na bilo kog člana te igre.” 11

Zvanična sociologija od svog konstituisanja isticala je primat društva nad pojedincem. Negiranje autonomije ličnosti u socijalnom okruženju danas je posebno aktuelno formi-ranjem autoritarnih masovnih društava. Ta ozvaničena tendencija sadrži u sebi evidentnu činjenicu „da veliki broj ljudi više nije, ili nikada nije ni bio individua”.12

Čovek kao društveno biće formira se u zajedničkom delovanju sa drugim pojedincima, ali ima svoju autonomnost i autentičnost generičkog bića. Društvenost i autentičnost lično-sti nalaze se u dijalektičkom spoju, u kome je pojedinac uvek i društveno i autonomno biće. Svoju ljudsku dimenziju ličnost ostvaruje u zajedništvu sa drugim ličnostima, a društvo svoj razvoj u sveukupnoj praksi, kroz brojne i raznovrsne ličnosti i njihovu međusobnu egzisten-cijalnu povezanost. Kao što se društvo ne može shvatiti izvan ličnosti i njihovih odnosa, tako se ni ličnost ne može shvatiti van realnih društvenoistorijskih okvira.

5.5. VASPITANJEVaspitanje je proces svesnog prenošenja kulture,

posebno od starijih na mlađe. Shvatanja o sadržaju vaspitanja prošla su kroz dve

faze. U prvoj fazi vaspitanje je tretirano kao sveukupnost procesa prenošenja kulture – socijalizacija. U savreme-noj fazi vaspitanje se, pod uticajem socijalne psihologije i socijalne antropologije, tumači kao deo procesa

socijalizacije. Faktori vaspitanja dele se u dve osnovne grupe:1. kontekstualni faktori, kao činioci koji spontano proizilaze iz socijalne struk-

ture društva, a na prvom mestu svakodnevne aktivnosti kojima se prisustvuje ili se u njima učestvuje, kako u porodici, tako i u široj društvenoj zajednici, i

2. činioci svesnog društvenog usmeravanja koji sadrže sistematičnost, metodičnost i organizovanost.

Prisutna su mišljenja da samo drugi faktori obuhvataju proces vaspitanja, a da se prvi faktori pojavljuju u formi “funkcionalnog vaspitanja”, kao vaspitanje u širem smislu. Istorija razvoja porodice pokazuje da je prvi element prisutniji u primitivnijim društvima, a da su razvojem društva činioci svesnog društvenog usmeravanja dominantniji.

Vaspitanje je istorijska kategorija koja se razvojem društva menjala poprimajući različite oblike i sadržinu. Posebno treba istaći da vaspitanje ima slabiji povratni utucaj na društvo u odnosu na neke druge pojave društvene nadgradnje.

Razlikuju se dva osnovna oblika vaspitanja: primarno vaspitanje vezuje se za porodicu kao primarnu društvenu grupu i postiže se ljubavlju, toplinom i afektivnošću, a sekundarno vaspitanje se ostvaruje kroz druge društvene grupe, kao što su: škola, grupe vršnjaka, raznovrsne društvene organizacije i slično.

11 Ra de no vić P., OP ŠTA SO CI O LO GI JA, op. cit., str. 233-234.12 Dže ko bi R., DRU ŠTVE NI ZA BO RAV, No lit, Be o grad, 1981, str. 96. Dže ko bi R., DRU ŠTVE NI ZA BO RAV, No lit, Be o grad, 1981, str. 96.

Untitled-1.indd 106 3/24/2014 6:58:00 PM

107

Proces vaspitanja obuhvata više različitih i povezanih procesa:1. razvoj intelektualnih sposobnosti, govorom i učenjem, 2. savlađivanje egoizma i egocentrizma,3. učenje ponašanja u društvenim procesima i grupama,4. prihvatanje uloge odraslog člana društva,5. usvajanje kulture, verovanja, pravila, vrednosti i sl,6. sazrevanje, kao razvijanje urođenih sposobnosti i sklonosti,7. personalizacija i individualizacija, razvoj osobina svojstvenih pojedincu,8. prevaspitavanje, društveno devijantnih ponašanja.

Na planu vaspitanja, posebno se razlikuju funkcionalističko i marksističko shva-tanje. Funkcionalizam tretira pojedinca kao jedinku koja biološki reaguje na vaspitne uticaje. Vaspitanje je prilagođavanje jedinke potrebama društva usvajanjem normi i vredno-sti društva i profesionalno obučavanje. Marksističko shvatanje polazi od čovekove potrebe za celovitošću i stvaralačkim radom kao suštinskim obeležjem. Vaspitanje ima klasni ka-rakter i sadrži u sebi elemente klasne podele rada i klasne dominacije. Po ovom shvatanju vaspitanje je izuzetno značajno za ljudsku emancipaciju.

5.6. OBRAZOVANJEObrazovanje je društveni proces uvođenja mladih u sticanje

znanja i umeća značajnih za njihove buduće delatnosti u društvu i društvenu komunikaciju.

Socijalizacija obuhvata obrazovanje, kao institucionalizovan deo, mada su prisutna i drugačija shvatanja. Kao organizovana delatnost, obrazovanje se vezuje za nastanak države i pisma. Istorijski podaci govore da je obrazovanje bilo vezano za dvorove, crkvu, biblioteke i arhive u kojima su deca viših društvenih slojeva sticala znanja. Istorijski razvoj društva uslovio je i razvoj obrazovanja i njegovih institucija.

Institucionalizovano obrazovanje podrazumeva podelu na osnovno, srednje i uni-verzitetsko obrazovanje. Razlikovanje navedenih stepena je hijerarhijsko. Posebno treba ukazati na činjenicu da se institucionalizacija razvijala od opšteg ka posebnom. Prvo je formiran univerzitet, a kasnije se izdvojilo srednje obrazovanje i na kraju osnovno obrazo-vanje. Osim toga, značajno je i razlikovanje opšteg i stručnog obrazovanja.

Obrazovanje je povezano sa socijalnom strukturom društva. Istorija pokazuje da je obrazovanje bilo jedan od atributa elitnih društvenih slojeva, čiji su se predstavni-ci obučavali za obavljanje tzv. umnih funkcija (pisari, sveštenici i sl). Kako je vremenom uticaj umnog rada postao dominantan za razvoj proizvodnih snaga, obrazovanje postaje masovnije, a formiranjem elitnih obrazovnih institucija prerasta u privilegiju elitnog dela društva. Oba procesa uslovila su nejednakost u obrazovanju, koja se prenosila sa gene-racije na generaciju. Pored generacijske nejednakosti, oduvek je bilo i međugeneracijske nejednakosti u obrazovanju.

U savremenim uslovima ubrzanog razvoja nauke, posebno informacionih tehnologija, obrazovanje prerasta u ''industriju znanja'', kao osnovu savremenog privrednog razvoja.

Untitled-1.indd 107 3/24/2014 6:58:00 PM

108

Formalne mogućnosti školovanja iste su za sve, ali je vrhunsko obrazovanje elitističko. Društvena nejednakost u obrazovanju uslovljena je opštim i posebnim ekonomskim,

kulturološkim, religijskim i drugim faktorima. U savremenim uslovima primećuje se društ-veno uvažavanje sposobnosti i mogućnosti, kao i trend finansiranja natprosečno sposobnih. Međutim, ovaj trend ne utiče na generacijsku i statusnu nejednakost u obrazovanju. Elitizam je bio i ostao obeležje obrazovanja.

U većini savremenih društava, nezavisno od nivoa razvijenosti, obrazovanje je pra-vo svakog građanina. Određeni, početni nivoi obrazovanja su propisani kao obaveza, što pretpostavlja da je propisano školovanje i besplatno.13 U osnovi ovakve obrazovne politike je liberani ideal po kome obrazovanje stimuliše pojedinca da u potpunosti razvije svoje spo-sobnosti i talente u uslovima kada su te mogućnosti jednake za sve. Diplome se dodeljuju u skladu sa zaslugama u uslovima pravednog takmičenja, kao što se i poslovi kasnije dodeljuju po zaslugama, pre svega, u oblasti obrazovnih kvalifakacija.

Brojne reforme obrazovanja u razvijenim zemljama imaju za cilj stvaranje pravednog i ravnopravnog društva. Taj liberano - idealistički koncept ne odgovara pravom stanju stva-ri, što su pokazale i brojne neuspešne reforme obrazovanja14.

Značajan je i politički aspekt obrazovanja. Dinamičan politički život otvara pitanje obrazovanja za političko delovanje. Učenje je, u tom kontekstu, proces koji podrazumeva samostalnost pojedinca u sticanju znanja, umeća i vrednovanja van okvira obaveznog obra-zovanja. Obrazovana ličnost ima manje mogućnosti da bude objekat političke manipulacije i veće mogućnosti političkog uticaja na funkcionisanje i menjanje društva. Savremeno obrazovanje pretpostavka je za učešće građana u političkom životu i jedan od bitnih pre-duslova formiranja i funkcionisanja demokratskog društva. Politički obrazovana ličnost je društvena potreba u stvarnim demokratskim uslovima i jedan od važnih preduslova slo-bode ličnosti.

Univerzitetsko obrazovanje, kao najviši nivo obrazovanja, zasnovan je na principu elitizma na dva nivoa, kao elitizam nastavno-naučnog segmenta i elitizam studentske populacije u ukupnoj generaciji.

Prvi univerziteti bili su organizovani kao srednjovekovne ustanove koje su odlukom vladara imale privilegiju da budu autonomne. Prvobitna autonomija univerziteta ispolja-vala se kroz upravljanje univrezitetom nastavnika i studenata. Posle buržoaskih revolucija uočavaju se dva preovlađujuća oblika univerziteta: etatistički – Napoleonov i liberalni – Humboltov univerzitet.

Savremene tendencije univerzitetskog obrazivanja su napuštanje liberalnog uni-verziteta i formulisanje Bolonjske deklaracije kao koncepta jedinstvenog Evropskog univerzitetskog prostora. Osnovni razlozi koji dovode u pitanje dosadašnji većinski princip liberalno-državnog univerziteta su zastarelost nacionalnih i suverenih državnih koncepcija unutar univerziteta, globalizacija i tehnološki razvoj.

13 U Engleskoj je 1870. donet prvi Zakon o školovanju, tzv. Fišerov zakon, koji propisuje obavezan polazak U Engleskoj je 1870. donet prvi Zakon o školovanju, tzv. Fišerov zakon, koji propisuje obavezan polazak u školu do desete godine. Od 1918. godine obavezno je do četrnaeste godine, a od 1947. godine donja granica završetka obaveznog školovanja je petanesta godina, a danas je šesnaesta.14 Kritički osvrt na savremene teorije o obrazovanju prikazane su u Haralambos M., UVOD U SOCIOLOG- Kritički osvrt na savremene teorije o obrazovanju prikazane su u Haralambos M., UVOD U SOCIOLOG-IJU, Globus, Zagreb, 1989.

Untitled-1.indd 108 3/24/2014 6:58:01 PM

109

''Sve više slabi uverenje da univerzitet treba da bude zadužen za nadzor nad duhovnim životom nacije. Univerzitet više nije najznačajnije mesto na kojem se reprodukuje kul-tura: kao što je univerzitet prethodno na tom zadatku zamenio crkvu, sada i sam biva istisnut masovnim medijima i mora da pronađe novo opravdanje svog postojanja.”15

Procesi globalizacije podrazumevaju da su nauka i savremene tehnologije svetski dimenzionirane i da je pitanje državne suverenosti u oblasti obrazovanja zastarelo. Osim toga, tradicionalan koncept stepenastog obrazovanja sa diplomom kao garancijom potrebnih znanja potiskuje se konceptima učenja na daljinu i doživotnog učenja.

5.7. SLOBODA LIČNOSTISloboda ličnosti predmet je teorijskih nauka, a pitanja njene realizacije i ograničenja spadaju u

domen ideologije, politike i društvene prakse. Prisutna su dva filozofska stava o slobodi ličnosti:1. čovek je slobodno biće u apsolutnom smislu;2. sloboda je relativna, u apsolutnom smislu čovek je neslobodno, determini-

sano biće.Kao deo prirode, čovek je neslobodno biće, jer njime upravljaju prirodne sile na koje

ne može da deluje. Razvojem kulture i stvaralaštva, radom, čovek postaje slobodan u relativnom smislu, kao kreativno biće sopstvene i društvene prakse. U delu kreiranja sopstvene i društvene prakse čovekova sloboda ograničena je saznajnim, ekonomskim i sociološkim faktorom.

Saznajni faktor, pretpostavlja saznanje o sopstvenoj (ne)slobodi, upoznavanjem za-kona koji deluju u prirodi i društvu. Bez tog saznanja kreiranje prakse je stihijno.

Ekonomskim faktorom sloboda se ograničava stepenom razvitka sredstava za rad. Razvijenija sredstva rada uslovljavaju viši nivo egzistencije, a iz tog nivoa proizilazi stepen i oblik čovekove slobode.

Sociološki faktor određuje slobodu ličnosti kao, pre svega, socijalnu kategoriju. Sloboda je društvena pojava jer se samo kroz društvo i u društvu ostvaruje. Sloboda može da bude samo relativna, jer bi kao apsolutna bila u suprotnosti sa suštinom same slobode.

Sloboda ličnosti je proces osvajanja prirode i društva. To osvajanje, kao menjanje prirode i razvijanje društva, ostvaruje se radom. Istovremeno, radom čovek razvija i menja svoju pravu prirodu, pa je sloboda ličnosti samo istorijski proces razvoja društva i čoveka u njemu. Sloboda ličnosti, dakle, nije apstraktna filozofska kategorija, već stvarna društvena činjenica u svojoj isto-rijskoj dimenziji. Sloboda podrazumeva određeni stepen neslobode drugih u funkciji sopstvene slobode, ali i sopstvenu neslobodu u funkciji slobode drugih. Zato je sloboda relativna.

Klasna društva izjednačavala su slobodu jednih sa neslobodom drugih. Stvarna sloboda određena je društvom i njegovim osobinama – bez društva nema čoveka ni slobode. Društvo je čovekov svet, a ličnost njegov sastavni deo, kao što je i društvo sastavni deo ličnosti.

Sloboda ličnosti se realizuje kroz individuum kao društveno biće, tj. kroz zajed-ničko delovanje sa drugim ličnostima u konkretnim društvenoistorijskim okvirima. Pitanje kvaliteta i kvantiteta slobode ličnosti je filozofsko pitanje, filozofije kao nauke i svake individue.

15 EVROPSKI UNIVERZITET 2010, AAOM., Beograd, 2001. str. 8.

Untitled-1.indd 109 3/24/2014 6:58:01 PM

110

Untitled-1.indd 110 3/24/2014 6:58:01 PM

111

ŠESTI BLOK

DRUŠTVO - RAD

Untitled-1.indd 111 3/24/2014 6:58:01 PM

112

6.1. SOCIOLOŠKO ODREĐENJE RADA

Rad je osnovno obeležje društva i suštinsko svojstvo ličnosti. Svoju ljudsku vrstu čovek stvara kroz rad, kao stvaranje materijalnih dobara za čovekovu egzistenciju. Čovekov rad postaje radom samo kroz zajedništvo sa drugim pojedincima, pa je rad po svojoj suštini društvena kategorija. Samo kroz rad čovek prisvaja prirodu i menja svoju poziciju prema njoj. Rad je i kriterijum društvenog vredno-vanja pojedinca. Čovek se potvrđuje i dokazuje u društvu svojim

radom. Socijalne i individualne patologije povezane su sa radom jer je rad materijalni i du-hovni milje ljudskog otuđenja i razotuđenja.

Istorija društva za većinu sociologa je istorija razvojnih oblika rada. Društvo se „legitimiše” vrstom i karakterom rada sadržanim u njemu. Primitivniji oblici i načini rada podra-zumevaju primitivnije oblike društva i obrnuto, savršeniji oblici i načini rada podrazumevaju savremenije društvo. Rad je univerzalna mera vrednosti društva i čoveka.

Rad je svrsishodna čovekova delatnost razmene materije sa prirodom. Svrsishodnost čovekove delatnosti je suštinsko razlikovanje čoveka od drugih prirodnih pojava. Svesnost, ciljnost i svrhovitost čovekovog rada je „ono što razlikuje najgoreg gradi-telja od najbolje pčele”,1 jer je “on svoju gradnju izgradio u glavi pre nego što će je izgraditi u vosku. Na završetku procesa rada pojavljuje se rezultat kakav je na početku procesa već postojao u radnikovoj zamisli, dakle idealno.”

Kao osnovna društvena pojava, rad je suštinsko određenje čoveka i njegova večita preokupacija. Rad je pozitivna društvena kategorija, mada ima i shvatanja o radu kao muci, naprezanju i izvoru ogorčenja, u smislu: rad je stvorio čoveka, rad će ga i ubiti. U sociolo-škom smislu,2 rad je društvena pojava koja se manifestuje:

1. kao međuljudski odnos prema radu i drugim pojedincima u procesu rada;2. kao tip radne organizacije koja je institucionalni okvir obavljanja rada kao

delatnosti;3. kao brojne društvene profesije proizašle iz podele rada; 4. kao odnos između rada kao osnovne društvene delatnosti i svih ostalih

društvenih delatnosti.Sveobuhvatno sociološko određenja rada predmet je sociologije rada. Definicije rada

i rezultati sociologa rada ukazali su da je rad kompleksna društvena kategorija, što otežava formulisanje celovite definicije. Međutim, detaljno su analizirani neki delovi i momenti rada:

1. “savladavanje teškoća ili napora da bi se zadovoljile nečije bitne potrebe;2. trud ličnosti za čije izvršenje dela je ta ličnost zadužena;3. kvalifikacija, realnost rada;4. proizvodnja dobara;5. preobražaj prirode i čoveka u radnom procesu.” 3

1 Marks K., KA PI TAL, op. cit.2 Pri kaz pre ma Ra de no vić P., OPŠTA SO CI O LO GI JA, op. cit., str. 237-242.3 Ibid., str. 241.

Untitled-1.indd 112 3/24/2014 6:58:02 PM

113

Kao društvena pojava, rad je determinanta drugih društvenih pojava. Dominantan uticaj rada na druge društvene pojave ogleda se u tome što:

1. sve druge ljudske delatnosti su omogućene radom;2. sve druge ljudske osobine proizilaze iz rada;3. razvijanjem ljudskih osobina u drugim pojavama razvija se sposobnost za rad;4. tako razvijene osobine deluju kao faktor rada.

Rad se može odrediti i kao upotreba radne snage.4 Proces rada, kroz koji čovek razvija i usavršava svoje potencijale, je celina koju sačinjavaju: sam rad kao svrsishodna delatnost, sredstva kojima se deluje i predmeti na koji rad deluje. Finalni izraz zajedničkog delovanja sva tri elementa procesa rada je proizvod. Kako se nad svakim od tri elementa procesa rada formiraju određeni društveni odnosi, sam proizvod je koncentracija društvenih odnosa u vezi sa radom. A kako je rad osnovna i determinišuća društvena pojava, to su i društveni odnosi koji se formiraju radom dominantni odnosi, i dele se na:

1. tehnološkotehničke: spoj radne snage sa sredstvima za rad,2. društvenoekonomske: izraz svojinskih odnosa,3. ideološkopolitičke: izraz subjektivnih snaga jednog društva.

6.2. DRUŠTVENE POTREBE

Čovekova egzistenicija zasnovana je na zadovoljavanju potreba. Udruživanje pojedinaca motivisano je njihovim potrebama za samoudruži-vanjem, ali i kao sredstvo za zadovoljavanje ličnih potreba.

Svaka potreba realizuje se neposredno ili posredno kroz rad. Posredno zadovoljavanje je samo drugačija forma pojavljivanja rada, kao udruženog

delovanja pojedinaca. Rad se može shvatiti i kao koncentrisana društvena energija u procesu zadovoljavanja individualnih i društvenih potreba. Potrebe su psihološka kate-gorija i manifestuju se kroz raznovrsne osećaje ugodnosti, neugodnosti, bola, zadovoljstva, sigurnosti, nesigurnosti i drugo.

Svaki pojedinac teži da sa što manje napora, tj. trošenja energije, u što većem obi-

mu zadovolji svoje potrebe. Ovaj princip najmanjeg otpora karakterističan je i za društvo,

što se najbolje može shvatiti kroz društvenu proizvodnju, koja je efikasnija ukoliko se sa

manje troškova proizvodnje proizvede više. Na društvenom planu, taj princip najmanjeg

otpora formulisan je u principu ekonomičnosti.

Ljudske, tj. društvene potrebe istorijska su kategorija, pa se potrebe čoveka prvobitne zajednice ne mogu u kvantitativnom i kvalitativnom smislu meriti sa potrebama savremenog čoveka. Što je društvo razvijenije – potrebe su brojnije, a na individualnom planu ogleda-ju su u srazmeri između materijalnog statusa pojedinca i broja njegovih potreba. Viši materijalni i socijalni nivo pojedinca podrazumeva brojnije i raznovrsnije potrebe, i obrnuto.

4 Po Mark su, “upo tre blja va nje rad ne sna ge i je ste sam rad”.

Untitled-1.indd 113 3/24/2014 6:58:02 PM

114

Pojedinci koji se nalaze na dnu društvene lestvice u principu imaju najmanji broj potreba, tzv. egzistencijalne potrebe. Potrebe jednog nekvalifikovanog radnika drugačije su po bro-ju i vrsti od potreba jednog akademika; potrebe stanovnika manjeg naselja razlikuju se od potreba stanovnika megalopolisa.

Istorijsko ispoljavanje ljudskih potreba determinisano je radom kao osnovnom društve-nom pojavom. Determinisanost potreba radom ispoljava se kroz podelu rada. Viša podela rada i specijalizacija rađaju brojnije i raznovrsnije potrebe. Razvojem društva i rada, nekad luksuzne potrebe postaju egzistencijalne, ali je i veća mogućnost da se zadovoljavanje jedne potrebe zameni drugom potrebom.

Sveukupni društveni i ljudski život prožet potrebama koje se svode na rad. Potrebe mogu biti različite, pa su prisutne brojne podele, na: prirodne i društvene, urođene i stečene, biološke i duhovne, redovne i vanredne, egzistencijalne i luksuzne, sadašnje i buduće, i druge.

Društvene potrebe povezane su sa sredstavima – dobrima kojima se zadovoljavaju. Kao i potrebe, dobra se mogu razlikovati na: materijalna (stvarna) i usluge (lična dobra); slobod-na (prirodna) i ekonomska (društveno oblikovana); upotrebna i proizvodna; potrošna i trajna, i drugo. Potrebe i sredstva kojima se one zadovoljavaju sadržane su kao obeležje i kvalitativna odrednica ljudskog rada. Za razliku od drugih živih bića koja svoje potrebe zadovoljavaju instinktivno, čovek to čini svesno i svrsishodno.

6.3. PODELA RADA

Društvena podela rada je raspodela ukupnog fonda društvenog rada na pojedine oblasti, grane, vrste i podvrste ljudske delatnosti. Može se definisati i kao razlikovanje različitih delatnosti u društvu. Osnovna podela rada najčešće se ispoljava kroz tri, među sobom prožete podele:

1. prirodnu i najstariju podela rada, koja označava podelu prema polu, uzrastu i fizičkoj snazi;

2. društvenu podela rada, koja se ostvaruje kroz različite grane društvene proizvo-dnje (zemljoradnja, industrija, saobraćaj, i drugo);

3. tehničku podela rada, kao podelu radnih operacija između radnika unutar jednog preduzeća.

Podela rada predstavlja raspodelu ukupnog društvenog radnog vremena na različi-te radove, da bi se zadovoljile ljudske potrebe. Društvena podela rada može biti: opšta, posebna i pojedinačna; klasna i besklasna; planska i stihijska; vertikalna i horizontalna; unu-trašnja i međunarodna, i dr.

Opšta podela rada je podela na velike grane društvene proizvodnje. Posebna podela rada je raspodela rada unutar jedne grane društvene proizvodnje na vrste i podvrste (podela in-dustrije na metalnu, hemijsku, drvnu, tekstilnu, elektro i dr.). Opšta i posebna podela obavljaju se na nivou društva, a vezujemo ih još za period prvobitne zajednice. Pojedinačna podela rada je raspodela rada unutar jednog privrednog subjekta, preduzeća, pogona, radionice i sl., prema radnim zadacima. U istorijskom smislu ova podela je najmlađa jer nastaje u periodu manu-fakturnoga kapitalizma. Pojedinačna podela rada uslovljava pojavu specijalizacija i profesija.

Untitled-1.indd 114 3/24/2014 6:58:02 PM

115

Pomenimo i teritorijalnu podelu rada, koja može biti nacionalna, regionalna i međunarodna. Podela sadrži geografsku podelu rada prema različitim kriterijumima: kli-matskim, demografskim, strateškim i drugim.

Jedna od manifestacija podele rada je podela rada na vrste, tj. oblike rada. Posebno su značajne podele na: fizički i intelektualni rad, proizvodni i neproizvodni, upravljački i izvršilački rad i materijalno produktivan, duhovno produktivan i društvene usluge.

Istorija ljudskog društva sadrži tri velike društvene podele rada. Prva društvena podela rada nastala je pod uticajem prirodnih uslova proizvodn-je u periodu varvarstva prvobitne zajednice. Iz prvog oblika tadašnje ljudske delatnosti – skupljačke delatnosti, proizišla je podela na stočarstvo i zemljoradnju. Jedna plemena su se orijentisala na pripitomljavanje životinja i njihovo razmnožavanje, zbog hrane, odeće i rada. Druga plemena orijentisala su se na obrađivanje zemljišta, gajeći određene vrste useva kao osnovno sredstvo za život. Povećana produktivnost rada uslovila je pojavu viškova u zemljoradnji i stočarstvu a oni nastanak privatne svojine, države i klasnog društva. Druga velika podela rada vezana je za pojavu viška stočarskih i poljoprivrednih proizvoda i pronalazak i obradu metala. Iz zemljoradnje izdvojilo se zanatstvo, kao proizvodnja ne za svoje potrebe već za razmenu. Formira se tržište i robna proizvodnja kao poseban oblik organizacije i funkcionisanja društvene proizvodnje. Treća podela rada proizašla je iz međuzavisnosti proizvođača i neophodnosti raz-mene viškova ostvarenih u zemljoradnji, stočarstvu i pre svega u zanatstvu. Trgovina je posledica povećanog obima zanatske proizvodnje, koja nije mogla više da se realizuje na lo-kalnom tržištu. Pojavom trgovine formira se posebna društvena struktura trgovaca, uočavaju se prvi oblici zaoštravanja suprotnosti između grada i sela i učvršćuje do tada izvršena pode-la rada. Za taj period vezuje se nastanak civilizacije. Društvena specifičnost ovog perioda naročito se ogleda u formiranju – izdvajanju posebnog društvenog sloja trgovaca koji se ne bavi proizvodnjom nego samo razmenom. Izdvajanje posebnog društvenog sloja bio je isto-Izdvajanje posebnog društvenog sloja bio je isto-rijska prekretnica za nastanak prvih klasnih odnosa.

Kasniji oblici razvoja podele rada bili su direktno povezani sa razvojem proizvodnih snaga, i to na prvom mestu sa promenama u sredstvima rada. Pojava mašina u kapi-talističkom sistemu dovela je do značajnih promena u zanatskom načinu proizvodnje. Do tada nužno poznavanje celokupnog toka proizvodnje, zamenila je specijalizacija rada kroz uskostručna, specijalizovana znanja za samo jedan deo ili momenat proizvodnje. Usko spe-cijalizovan proizvođač „postaje” dodatak mašini, a njegov rad razmrvljen i monoton. Radnik se postvaruje, „otuđuje” od svog rada i gubi interes za proizvodnju.

Savremeni procesi automatizacije uvode nova svojstva. Za razliku od perioda mašinizacije, kada su radnici sarađivali kroz međusobno povezane usko stručne poslove, automatizacija uvodi raspodelu radnika prema specijalizovanim mašinama, pa je umesto njihove saradnje za proizvodnju bitna saradnja mašina. Automatizovana proizvodnja dovodi do promena u profesionalnoj strukturi, nestajanjem ranijih i pojavu novih profesija (pro-grameri).

Untitled-1.indd 115 3/24/2014 6:58:03 PM

116

Savremenu podelu rada karakteriše i pojava kolektivnog – timskog rada, pripreme, kontrole i odlučivanja. Umesto jedne radne funkcije uvodi se rotacija, kao naizmenično vršenje radnih funkcija od strane članova radne grupe. Ova pojava je pre svega posledica dinamičnog razvoja tehničkih dostignuća, ali i izraz traženja rešenja za zainteresovanost proizvođača za rad i stvaralaštvo.

6.4. SVOJINA

Svojina se u svakodnevnom govoru poistivečuje sa „vlasništvom”. U pitanju je društveni izraz prisvajanja prirode i vlasti nad predmetima. Svojina izražava vlast pojedinca ili društvenih zajednica nad stvarima koje mogu biti proizvodna ili potrošna dobra. Dva su osnovna shvatanja svojine.

Prvo, formalističko shvatanje, svojinu definiše kao „odnos čoveka i stvari”. Po ovom shvatanju svojina je individualnog odnosa čoveka i stvari, tj. u pitanju je fizičko posedovanje i iskorišćavanje stvari od strane čoveka. Svojinski odnosi svode se na utvrđivanje ko, koja i kakva prava ima nad stvarima.

Drugo, naučno shvatanje, odnos čoveka i stvari posmatra samo kao pojavni oblik svojine. Svojina je po ovom shvatanju bitan društveni odnos. Ljudi koriste, poseduju i raspolažu stvarima po različitim osnovama. Svojina je osnov koji sadrži najpotpunija ovlašćenja ljudi u raspolaganju stvarima. Taj osnov su “društveni odnosi između ljudi povodom stvari”. Odnos između ljudi i stvari je pojava, a odnos među ljudima je suština svojine. Ljudi imaju onoliko prava i ovlašćenja na stvarima koliko im dozvoljava društveni odnos.

Svojina je, dakle, proces prisvajanja predmeta iz prirode od strane ljudi u društvenoj proizvodnji. Ovaj proces prisvajanja, koji obuhvata preradu i doradu predmeta iz priro-de, za cilj ima njihovu kasniju raspodelu i potrošnju. Društveno prisvajanje sadrži dva elementa:

1. prirodni, kao svesni uticaj čoveka na prirodu primenom rada i sredstva rada – izražava se stepenom razvoja proizvodnih snaga;

2. tehnički, koji prikazuje društveni aspekt prisvajanja; u procesu svesnog uticaja na prirodu, čovek ne nastupa sam već u zajedništvu sa drgim pojedincima, a preko vlastitih društvenih odnosa.

Prisvajanje je društveni proces koji obuhvata odnose ljudi prema spoljnoj prirodi i međusobne odnose između ljudi prema prirodi. Prisvajanje je ukupnost svih društvenih odnosa u procesu društvene proizvodnje i raspodele proizvoda. Iz navedenog proizilazi i definisanje svojine kao prirodno i društveno uslovljenog procesa i odnosa koji u sebi sadrži celokupnost odnosa ljudi prema prirodi i između njih samih, kojima se proizvode i za ljud-sku potrošnju raspodeljuju materijalna dobra, prelazeći put od proizvodnje do potrošnje kroz raspodelu.

Svojina se ispoljava kroz dva aspekta: ekonomski i pravni.Ekonomski aspekt svojine pojam je ekonomskog korišćenja prisvojenih stvari, kao

sredstava za proizvodnju i predmeta za potrošnju. Ekonomsko korišćenje je korišćenje

Untitled-1.indd 116 3/24/2014 6:58:03 PM

117

stvari kao upotrebnih dobara za ljudske potrebe i izjednačava se sa pojmom prisvajanja. Prisvajanje i jeste ekonomski proces, tj. društvenoekonomski odnos koji u sebi sadrži eko-nomsku svrhu procesa društvene proizvodnje, kao trošenje i korišćenje predmeta iz prirode za razne ljudske potrebe.

Pravni aspekt svojine sadrži pravno oblikovanje ekonomskog prisvajanja. Pravne norme društva određuju ekonomsko prisvajanje i društvenoekonomske odnose koji proi-zilaze iz prisvajanja. S jedne strane, pravo fiksira oblik prisvajanja, a sa druge, štiti taj oblik. U osnovi pravnog aspekta svojine je obezbeđivanje onakvog stanja i pravca razvoja ekonomskog prisvajanja, kakav odgovara interesima društvenih krugova koji su na vlasti i u čijem interesu se i vrši prisvajanje. Pravni aspekt svojine obuhvata celokupnost pravnih instituta i normi kojima se regulišu razna prava raspolaganja sredstvima za proizvodnju i proizvoda. Za razliku od ekonomskog aspekta koji je opšta i stalna kategorija, pravni aspekt je promenljiva i istorijska kategorija.

Razlikuju se oblici svojine i istorijske manifestacije svojine. Prema prvom kriteriju-Prema prvom kriteriju-mu, svojina može biti: privatna, lična i društvena.

1. Privatna svojina je takav oblik ekonomskog prisvajanja u društvu koje se zasni-va na nečijem individualnom (najčešće monopolskom) raspolaganju i korišćenju sredstava za proizvodnju i samim tim individualnom raspolaganju predmeta po-trošnje.

2. Lična svojina odnosi se na prisvajanje predmeta potrošnje, za razliku od privatne koja se odnosi na sredstva za proizvodnju.

3. Društvena svojina je oblik prisvajanja koji ne sadrži posebno pravo nekog pojedin-ca ili grupe, već se ona kolektivno, tj. društveno prisvajaju (kolektivna svojina jedan od istorijskih oblika društvene svojine).

6.5. OTUĐENJE

Pod otuđenjem se podrazumeva određeni položaj ili stanje čo-veka u kome su proizvodi njegovog rada ili njegove ideje, moralna ili religiozna načela postala njemu nešto strano, tuđe, samostalno, nezavisno od njegove delatnosti i egzistencije.5

Otuđenje (alijenacija) nastaje kada se čovekovo vlastito delo ili drugi čovek javljaju kao nešto njemu tuđe i čak mu se suprotstavljaju kao sila nad njim.6Po Hegelu, u osnovi otuđenja je da čovek ne ovladava svetom, nego svet sve više ovla-dava njime posredstvom tehnike. Čovek postaje suvišan, a slepa zavisnost od tehnike determiniše njegov život.

Otuđenje je kategorija marksističke sociologije. Građanska sociološka misao retko pominje pojam otuđenja, ali se zato pominju neki pojmovi kojima je obuhvaćen fenomen otuđenja7.

5 FI LO ZO FI JA,EN CI KLO PE DIJ SKI LEK SI KON, op. cit., str. 342.6 MA LA PO LI TIČ KA EN CI KLO PE DI JA, op. cit., str. 806.7 Kod auto ra kao što su Zi mel, Te nis, Dir kem, Še ler i Man hajm.

Untitled-1.indd 117 3/24/2014 6:58:03 PM

118

Marksov koncept otuđenja odnosi se na otuđenje čovekove društvene suštine u političkoj državi i na otuđenje individue u sistemu kapitalističkih proizvodnih odnosa. Čovekova generička suština svedena je na redukovane proizvodne naravi ljudskog bića u kome potreba za radom postaje sredstvo pukog održavanja sopstvene egzistencije kao biološkog bića. Rad se otuđuje kroz nehumane, eksploatatorske društvene odnose. Ukidanjem eksploatatorskih odnosa čovek se ekonomski razotuđuje, što je prethodni uslov njegovog svestranog oslobađanja kroz slobodno razvijanje stvaralačkih i praktičnih mogućnosti.

Otuđenje istorijski nastaje odvajanjem društvenih pojava od čovekove vlasti i kon-trole. Društvene pojave postale su sila za sebe koja se razvija po sopstvenim zakonitostima, nezavisno od volje čoveka, i kao slepa nužnost vladaju čovekom i društvom. U procesu otuđenja čovek gubi svoje ljudske dimenzije koje su osnova njegovog razlikovanja od svih drugih prirodnih pojava. Otuđenje se tako pojavljuje kao drugo ime za odsustvo ljudske generičnosti. Kako je jedno od generičkih svojstava čoveka društvenost, ona se ispoljava kroz formiranje takvih društvenih odnosa kojima je svrha da čovek čoveku postane cilj. U uslovima društvenog otuđenja čovek čoveku postaje sredstvo za ostvarenje njegovih ličnih ciljeva, što društvene odnose čini neljudskim, a to je u suprotnosti sa čovekovom generič-nošću. Otuđenje se može pojaviti u dva oblika:

1. kao uskraćivanje mogućnosti da se nešto što je objektivno moguće ostvari, i 2. kao oduzimanje i otuđivanje od čoveka nečeg što je on stvorio.„Ne otuđuje se samo proizvod u materijalnoj proizvodnji, niti se otuđuje samo vlast nad

proizvodom, procesom rada. Otuđuje se celokupna nadgradnja i celokupna oblast društvenih odnosa i pojava. Izvitoperenost svesti nastaje usled nemogućnosti sagledavanja celine stvari. A otuđenje je, pre svega, gubitak ljudskosti. Čovek koji je otuđen gubi svaku autonomiju, a njegova delatnost svaki trag samodelatnosti.” 8 Razotuđenje ne može biti delimično, ono se može ostvariti jedino celovito, a to znači da se tek ukidanjem eksploatacije i klasnih odno-sa može stvoriti društveni okvir za puno čovekovo razotuđenje. Osnovni oblici otuđenja su:1. Ekonomsko otuđenje, kao prisvajanje tuđeg rada, tj. njegovo ostvarenje;2. Socijalno otuđenje, kao odnosi među ljudima posredstvom stvari umesto direktnog,

neposrednog odnosa između ljudi. Najviši izraz socijalnog otuđenja je vladavina novca i kapitala, u kojima čovek zavisi od stvari i onih koji tim stvarima raspolažu. Ekonomsko otuđenje uvek prerasta u socijalno, u osnovi koga je pretvaranje čoveka u robu.

3. Političko otuđenje, kao osamostaljivanje države i politike u sile koje vladaju čovekom i društvom.

4. Religijsko otuđenje, kao negovanje iluzija o vladavini natprirodnih sila prema kojima je čovek ponizan i nemoćan, zbog čega traži milost kako bi pridobio njihovu naklonost.

Za Marksa osnovni oblik otuđenja je ekonomsko otuđenje, svi drugi oblici su izvedeni. Među savremenim shvatanjima o perspektivama dezalijenacije izdvaja se tumačenje9

po kome će automatizacija dovesti do ukidanja mnogih radnih operacija, pa će se radnikovo učešće u proizvodnji svesti na održavanje mašina, za koje je potrebno visoko stručno znanje i specijalizacija. Nasuprot ovoj funkciji, funkcija nadzora neće biti praćena odgovarajućom specijalizacijom, zbog čega će vlasnici kapitala vremenom morati da ustupe mesto

8 Ibid., str. 434.9 Po Fonsu.

Untitled-1.indd 118 3/24/2014 6:58:04 PM

119

rukovođenja visoko obrazovanim radnicima. Uz to, ukinuće se brojne profesije, a kasni-Uz to, ukinuće se brojne profesije, a kasni-je i funkcija rukovođenja, jer će automatizacija dovesti do povezivanja radnih operacija. Budućnost čoveka i dezalijenacija su u postindustrijskom društvu.

Drugo savremeno shvatanje10 ukazuje da kapitalistički sistem sve više umanjuje ulogu radnika, zbog čega je neminovan slom kapitalizma. Nove tehnologije i informacioni siste-mi smanjiće ulogu radnika i službenika i zavladaće dominacija mrtvog rada nad živim ljudskim radom. Razvoj nauke dovešće do veće specijalizacije i podele rada i smanjene mogućnosti za samoupravljanje. Predstavnici ovog shvatanja su pesimisti u pogledu buduć-nosti ljudskog društva i čovekovog razotuđenja prognoziranjem povećanog intenziteta eksploatacije i ukidanjem svake mogućnosti za revoluciju.

10 Po Brevemanu.

Untitled-1.indd 119 3/24/2014 6:58:04 PM

120

Untitled-1.indd 120 3/24/2014 6:58:04 PM

121

SEDMA GLAVA

STRUKTURA DRUŠTVA

Untitled-1.indd 121 3/24/2014 6:58:04 PM

122

7.1. DRUŠTVENE GRUPE – OBELEŽJA

Društvena grupa je skupina ljudi koji na osnovu međusobno povezanih procesa u koje su uključeni, ili koji se na njih odnose, čine jednu celinu.1

Društvena grupa je centralna sociološka kategorija koja označava sve oblike udruživanja i okupljanja, ili

svaki skup ljudi koji su povezani radi ostvarenja nekog zajedničkog interesa i zajedničkih potreba.2 Predstavljaju specifične društvene pojave koje određuje uzajamno delovanje nji-hovih članova.

Osnovni elementi društvene grupe su njene delatnosti i procesi, pa se društvena grupa i definiše kao skup pojedinaca povezanih obavljanjem određene društvene delatno-sti ili društvenog procesa posredstvom određenih sredstava za rad. Konstitutivni elementi društvene grupe su:

1. članovi grupe,2. delatnost grupe, 3. sistem vrednosti grupe,4. odnosi među članovima grupe.

Pod članom grupe podrazumeva se svaki pojedinac koji prihvata vrednosti, zadatke i ciljeve grupe kao svoje sopstvene. Ovaj momenat je izuzetno značajan za funk-cionisanje društva jer se celokupna društvena delatnost i ostvaruje posredstvom društvenih grupa na bazi prethodno definisanih ciljeva i vrednosti. Osnovna obeležja društvenih grupa su:

1. svaka grupa poseduje određene elemente koji su merljivi;2. svaka grupa izdvojena sa svojim centrom razlikuje se od drugih društvenih

skupina;3. članovi grupe su prostorno i vremenski povezani funkcijama i delatnošću

grupe;4. svaka grupa poseduje određeni stepen fizičke i duhovne povezanosti koji se

ispoljava kroz ličnu odgovornost člana i odgovornost za druge članove grupe;5. unutar svake grupe ostvaruje se komunikacija, kao saradnja među članovima;6. svaka grupa sadrži solidarnost članova nad zajedničkim ciljevima;7. svaka grupa ima unutrašnju strukturu, kroz različite uloge i statuse članova,

od običnih do lidera grupe;8. svaka grupa je relativno društveno pokretljiva jer prima nove članove, pod

određenim uslovima.Osnovna obeležja društvenih grupa pokazuju da su društvene grupe složene i raznovrsne

društvene pojave izuzetno značajne za razvoj ljudskog društva. Istorija ljudskog društva pokazuje mnoštvo društvenih grupa, ali i zakonitost da se sa razvojem društva broj društvenih grupa povećava. Posebno je značajna uloga društvenih grupa kao spone između društva i individua, ujedinjavanjem pojedinaca kroz grupu, pa time i približavanjem društvenom

1 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 202.2 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 111114.

Untitled-1.indd 122 3/24/2014 6:58:05 PM

123

totalitetu. Kao kohezioni društveni faktor, društvena grupa je važan faktor društvene struk-ture. Na osnovu navedenih konstitutivnih elemenata i obeležja proizilazi da je:

Društvena grupa specifična forma zajedničkog života individua, prostorno i vre-menski ograničena radi obavljanja zadataka i funkcija njenih članova, uokvirena komunikativnim i funkcionalnim sponama, a povezana zajedničkim ciljem i interesom, unutar koje se razvijaju raznovrsni odnosi i procesi.

Društvene grupe su ključna oblasti sociologije. Velike rasprave o ovim društvenim pojavama ne ispoljavaju se samo u raznovrsnim definicijama, već i u konceptima sociologi-je uopšte. Raspon ovih shvatanja proteže se od tretiranja društvenih grupa kao marginalnih društvenih pojava, do njihovog tretiranja kao sadržaja sociologije, tj. da je sociologija nau-ka o društvenim grupama.

Dominantan značaj društvenim grupama posebno se uočava kod savremenih građanskih pravaca, a na naročito u američkoj sociologiji. Marksistička sociologija takođe pridaje gru-pama izuzetan značaj. Razlike u njihovim shvatanjima ogledaju se u različitom tumačenju i dimenzioniranju društvenih grupa. U savremenom periodu primećuju se tendencije formi-ranja posebne discipline Sociologija grupe.

7.2. KARAKTERISTIKE I FUNKCIJE DRUŠTVENIH GRUPA

Formiranju društvenih grupa prethodi ispunjenost određenih uslova, među kojima su: broj članova, po pravilu ne manji od deset, zajednički cilj koji je u interesu svih budućih članova, od-

sustvo suprotnosti među budućim članovima, sličnost društvenog položaja kao princip, i usamljenost pojedinaca, potencijalnih članova.3Zajedničke karakteristike svih društvenih grupa su:

1. veličina i sastav grupe, 2. organizovanost i unutrašnja struktura grupe, tj. položaj i uloga članova grupe,3. determinisanost grupe standardima, normama, ciljevima, svrhom i

zajedničkim zadacima,4. zajednički interesi, ideali i vrednosti kojima se ostvaruje sličnost i kontinuitet

ponašanja članova grupe,5. povezanost unutar grupe i njena otvorenost prema drugim grupama, kao

komunikacija unutar grupe i prema celokupnom društvu.Karakteristike društvenih grupa proizilaze iz prirode i karaktera društva u kome de-

luju. Sastav grupe je određen ličnim i društvenim svojstvima članova, ali uključuje i sve druge odnose i ponašanja unutar grupe, kao i položaje i uloge članova u grupi. Svaki član grupe ima jednu ili više uloga unutar jedne grupe, ali može imati i više različitih uloga kao član različitih grupa.

Različite uloge u grupi su različiti socijalni položaji unutar grupe. Položaji se često prenose i na društvenu hijerarhiju. Najznačajniji je položaj vođe grupe, a najniži položaj

3 Prema FlereMarjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 138.

Untitled-1.indd 123 3/24/2014 6:58:08 PM

124

običnog člana. Iz društvenog položaja člana grupe proizilaze njegov ugled i status.Ugled člana grupe stiče se efikasnim izvršavanjem njegovih uloga, pa ga stiču samo oni članovi koji zbog ličnih svojstava uspešno i efikasno izvršavaju svoje uloge u grupi.

Status je formalno ili neformalno priznat položaj pojedinca u grupi. Kroz status člana grupe vrednuje se njegova važnost u grupi. Što je status viši:

1. njegove interakcije sa drugim članovima su brojnije;2. brojnije su i njegove interakcije sa ljudima izvan grupe;3. više se prilagođava grupnim normama, ulogama i statusima;4. ima veću odgovornost u poštovanju postojećih, tj. stvaranju novih normi grupe.4

Funkcije društvene grupe su poseban oblik socijalizacije pojedinaca u društvu. Ulogama u društvenoj grupi, pojedinac se uključuje u opštu društvenu strukturu. Osnovna društvena funkcija svake društvene grupe je integracija pojedinaca u društ-venu celinu.

Grupe se razlikuju po funkcijama koje obavljaju. Grupe mogu da obavljaju jednu ili više funkcija, od kojih je jedna specifična, a druge sporedne. Grupe mogu da obavljaju i dopunske funkcije, koje vremenom mogu da prerastu u osnovne ili specifične funkcije i obrnuto. Funkcije grupe su promenljive prema:

1. potrebama članova grupe, posebno vodećih, i2. dejstvu novonastalih interakcija sa drugim društvenim grupama.

Za funkcionisanje grupe posebno je važna raspodela društvene moći unutar grupe. Raspodela se ispoljava kroz sposobnost pojedinaca i delova grupe da nametnu svoju vo-lju i interes ostalom delu grupe, koji se po pravilu suprotstavlja ovom izdvajanju. Raspodela društvene moći u grupi uslovljava diferencijaciju grupe u pravcu autokratije, demokra-tije i anarhije.

Najuspešnije obavljanje funkcija realizuje se u demokratskim grupama kod kojih svi članovi učestvuju u odlučivanju sa rukovodiocem kao koordinatorom. Demokratski model obezbeđuje da se udružena energija svih članova grupe usmeri ka njenoj osnovnoj funkciji, a da se ne rasipa u agresivnosti jednih članova prema drugima, kakav je slučaj kod autokratskih i anarhičnih grupa. Podrazumeva se da demokratski nastrojena grupa može vremenom da postane autokratska ili anarhična, kao što autokratske grupe mogu vremenom da postanu demokratske.

4 Forgarty P., PERSONALITY AND GROUP RELATIONS IN INDUSTRY, str. 183184., prema Radenović P., op. cit., str. 268.

Untitled-1.indd 124 3/24/2014 6:58:08 PM

125

7.3. KLASIFIKACIJA DRUŠTVENIH GRUPA

Savremena sociologija beleži brojne i raznovrsne klasifikacije društvenih grupa u zavisnosti od primemenjenog kriterijuma podele5.

Najpoznatija je klasifikacija francuskog sociologa Gurviča, koji primenjuje 15 kri-terijuma za razvrstavanje grupa. Sveobuhvatnost njegovih kriterijuma uslovila je da ova klasifikacija bude najprihvatljivija. Prema Gurviču, društvene grupe dele se prema:

1. sadržaju na: unifunkcionalne, ultifunkcionalne i superfunkcionalne; 2. obimu na: zbijene, srednje i široke grupe;3. trajanju na: privremene, trajne, i stalne grupe;4. ritmu na: spore, srednje i brze grupe;5. stepenu disperzije (ranasutosti) na one: čiji su članovi rasuti na širokoj teritoriji,

koje se povremeno okupljaju i stalno okupljene; 6. načinu formiranja na: dobrovoljne, prinudne i de facto grupe;7. načinu pristupanja na: otvorene, zatvorene i sa uslovnim pristupom;8. Stepenu organizovanosti na: neorganizovane nestrukturisane, neorganizovane

strukturisane, delimično organizovane i potpuno organizovane; 9. funkcijama na: srodničke, lokalne, ekonomske i mističnoekstatične.10. usmerenosti na: grupe protivljenja i grupe ujedinjavanja;11. načinu prožimanja sa globalnim društvom;12. stepenu izdržljivosti među grupama;13. načinu prinuđivanja na: uslovne, bezuslovne i prinuđujuće;14. vodećem načelu organizacije na: grupe dominacije i grupe saradnje (kolaboracije),

i15. stepenu jedinstva na: unitarne, federalističke i konfederalističke.

U engleskoj sociologiji prisutna je podela društvenih grupa na:1. referentne (pojedinac se identifikuje sa grupom) i nereferentne (pojedinci se nei-

dentifikuju sa grupom);2. reproduktivne i funkcionalne;3. horizontalne (iz istog društvenog sloja) i vertikalne (iz različitih društvenih slo-

jeva);4. prave društvene grupe (porodica, narod, selo i slično) i kvazigrupe (nedostaje im

struktura i organizacija ali su članovi svesni grupisanja, npr. starosne grupe).Savremena marksistička sociologija, na osnovu kriterijuma objektivnosti razlikuje:

1. totalne (potpune) društvene veze, koje mogu da obuhvate i celokupno čovečanstvo zahvaljujući savremenom razvoju komunikacija, i

2. partikularne (delimične) društvene veze, koje se ostvaruju u uskom socijalnom krugu, pri čemu ponašanje jednog pojedinca utiče na ponašanje drugog, uz svest o međusobnoj uslovljenosti njihovih ponašanja.

5 Prema Eublaku, razlikuje se šest osnovnih kriterijuma za klasifikaciju, i to: etnička i rasna pripadnost, nivo kulturnog razvoja, tipovi strukture po grupama, funkcije grupa u odnosu na društvo i preovlađujući tipovi odnosa među članovima. Tenis, najplodniji sociolog u oblasti društvenih grupa, primenjuje klasifikaciju na osnovu karaktera odnosa među članovima, normativnih i statusnih elemenata. Po tim kriterijumima, F. Tenis, deli osnovne grupe na: zajednice ili društva i udruženja.

Untitled-1.indd 125 3/24/2014 6:58:08 PM

126

Savremeni građanski sociolozi evidentiraju društvene klase6 kao osnov društvene strukture. Pod društvenom klasom oni podrazumevaju oblik stratifikacije savremenih društava i uvode podelu tzv. socijalnih klasa na: višu klasu, srednju klasu, radničku kla-su, najnižu klasu i potklasu7. Tumačenje ovih društvenih klasa ne treba poistovetiti sa marksističkim konceptom.

Najaktuelnije sociološke studije8 o klasifikacijama društvenih grupa uvode nove kri-terijume podela. Posebno izdvajaju kriterijumi bazirani na polu, novoj seksualnosti i generacijskoj pripadnosti.

7.4. REFERENTNE GRUPE

Referentne grupe su skupine čiji je uti-caj na pojedinca značajan. Mogu biti formalne i neformalne, velike i male, ali je osnov njihovog međusobnog razlikovanja stepen uticaja na člana.

Kod referentnih grupa pojedinac dolazi u kon-takt sa grupom posredno ili neposredno, sa različitom vrstom i jačinom uticaja grupe na njegove saznajne,

emocionalne i motivacione procese i ponašanja.Pojam referentnih grupa koristi se u svim sociološkim istraživanjima kod kojih se

pojedinci kao izolovane jedinke posmatraju iz ugla njihovog društvenog povezivanja. Naime, svaki pojedinac se u društvo integriše kroz procese udruživanja, koji se razlikuju po broju i intenzitetu od slučaja do slučaja, ali je udruživanje i povezivanje uvek nužno.

Osnovne funkcije referentnih grupa su:1. Funkcija upoređivanja – sastoji se u korišćenju referentne grupe od strane pojedi-

naca kao izvor standarda i merila za ocenjivanje vrednosti svojih stavova, vrednosti, motiva i ustaljenih oblika ponašanja. Ovo poređenje može biti dvojako, prema grupi kao celini ili prema nekom članu grupe koga pojedinac smatra tipičnim za grupu. Poređenje može biti po-zitivno ili negativno, u zavisnosti od toga da li pojedinac ima pozitivan (pozitivne referentne grupe) ili negativan (negativne referentne grupe) odnos prema određenoj referentnoj grupi.

2. Normativna funkcija – ogleda se u prihvatanju normi, tj. vrednosnih stavova referentne grupe kao sopstvenih. Pojedinac se identifikuje sa grupom prihvatanjem vredno-snonormativnih sistema grupe kao modela za sopstvene stavove, moralne norme i motive ponašanja. Kroz normativnu funkciju član grupe formira svoje stavove o svetu, društvu i sebi samom.

Najvažnije referentne grupe su porodica i grupe vršnjaka, tj. generacijske grupe, kod kojih je jasno uočljivo prisustvo obe funkcije, uporedne i normativne. Porodica je grupa kroz koju pojedinac od najranijeg detinjstva formira svoje vrednosne stavove imajući pred sobom roditelje kao uzor.

6 Haralambos, Gidens, Goldtorp, Vestergard i dr. Detaljnije o društvenim klasama.7 U Gidens E., Sociologija, Intergraf, Beograd, 2001, str. 151-178.8 U: Haralambos M., Holborn M., SOCIOLOGIJA – teme i dileme, GM., Zagreb, 2002.

Untitled-1.indd 126 3/24/2014 6:58:09 PM

127

Različite referentne grupe imaju različite ciljeve i vrednosti, pa su međusobni sukobi između njih stalna pojava. Ova kon�iktna situacija razrešava se u zavisnosti od stepena pri-marnosti referentnih grupa: što su primarnije potrebe, položaj i stepen referentnosti u grupi, kon�ikt je snažniji i obrnuto, manji stepen referentnosti podrazumeva manji stepen kon�ikta među sličnim grupama.

Grupe koje nemaju uočljiv vrednosni i iskustveni uticaj na pojedinca su nereferentne grupe. U savremenom društvu uočava se tendencija prelaska nereferentnih grupa u refe-rentne (skupine po polu, posebno žena i dr) i slabljenje uticaja tradicionalnih referentnih grupa kao što je porodica.

7.4.1. Porodica

Porodica je primarna društvena grupa koja se zasniva na bioreproduktivnim, bioseksualnim, biosocijalnim, sociozaštitnim i socioekonomskim vezama muža i žene, njihove rođene i adopti-rane dece, koji su međusobno spojeni brakom, srodstvom i udruženi radi lakšeg zadovoljavanja raznovrsnih potreba ličnosti, društva i porodice.9

Formulisani su brojni sociološki pristupi porodici. Osnovni su porodica kao: društvena ustanova, društvena grupa i društvena zajednica.

Porodica kao društvena ustanova je najstarije shvatanje porodice. “Čovek se po pravilu rađa, raste, živi i umire u porodici. U njoj su članovi vezani mnogobrojnim i različi-U njoj su članovi vezani mnogobrojnim i različi-tim vezama. Otuda nam je ona najbliža društvena i pravna ustanova”.10 Ovaj pristup sadrži pravne odrednice porodice, smatrajući je zajednicom lica vezanih brakom, kao društvenom ustanovom i srodstvom. Nesporno je da je porodica pravna ustanova, ali je u pitanju samo jedan društveni aspekt.

Porodica kao društvena grupa zasniva se na funkcijama porodice. Kao biološka i socijalna grupa porodica obavlja brojne celishodne funkcije u svim društvima kroz istoriju. Porodica se tako tretira kao najvažnija društvena grupa, osnovni organizacioni oblik društ-venog života, kolevka ljudske prirode, osnovna jedinica društva i sl.

Porodica kao društvena zajednica je savremen pristup porodici. Porodica se od-ređuje kao homogena i čvrsta zajednica u kojoj se ljudski odnosi temelje na ljubavi, ravnopravnosti i poštovanju među članovima. Osnovna funkcija porodice je socijalizacija njenih najmlađih članova. Ovaj pristup sadrži moguće bitne transformacije porodice, kao posledice gubljenja ekonomskih funkcija porodice i kao zajednice ljubavi, poštovanja i ravnopravnosti.

Društvene nauke dugo se nisu bavile porodicom, zbog čega je prisutna praznina u istraživanjima i u teoriji o porodici. Ova okolnost otežala je sociološko sagledavanje poro-dice, mada je kao rezultat savremenih intenzivnih proučavanja proizašla posebna sociološka disciplina Sociologija porodice.

9 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 471.10 Bakić V., ibid. Bakić V., ibid.

Untitled-1.indd 127 3/24/2014 6:58:09 PM

128

Prva naučna izučavanja porodice zabeležena su u delima nemačkih i francuskih te-oretičara XVIII veka, koji porodicu smatraju osnovnom ćelijom društvenog poretka nad kojom izrasta celokupna građevina građanskog društva sa monarhom na čelu. Savremeni funkcionalizam11 izuzetnu pažnju poklanja porodici, smatrajući savremenu „nuklearnu porodicu” univerzalnim i nepromenljivim oblikom porodične organizacije svih društvenih sistema. Osim toga, značajna su njihova shvatanja o socijalizaciji i opštim ob-rascima i pravilima ponašanja u malim grupama, kao i saznanje da je svaka porodica neponovljivo grupno jedinstvo.

Tradicionalan sociološki pristup porodici, sadrži dva povezana pristupa:1. makrosociološki pristup, koji porodicu određuje kao istorijski promenljiv

društveni oblik i strukturu, sa ciljem određivanja društveno-istorijskih de-terminanti porodičnih odnosa, procesa i promenljivih,

2. mikrosociološki pristup, koji porodicu posmatra kao malu, primarnu društvenu grupu ili zajednicu ličnosti, sa ciljem otkrivanja zakonitosti kon-stituisanja i dinamike porodičnih odnosa.

7.4.1.1. Feministički pristup

Feminizam12 je savremen pristup koji sadrži zahtev za iz-menom tradicionalnog shvatanja o porodici kao “harmoničnom mestu sa podjednakim pravima svih članova”. Pokret je nastao u američkom društvu, da bi se vremenom proširio na evropska društva i globalnu svetsku zajednicu.

Osamdesetih godina XX veka u američkom društvu uočen je “problem bez imena”13, “zarobljene žene”, “gušenje unutar porodičnog okruženja” i drugi aspekti života domačica u porodici i društvu. Osporavan je tradicionalan pristup porodici kao složnoj zajednici zasnovanoj na uzajamnoj pomoći i zajedništvu interesa. Iz tog ospora-vanja formulisani su osnovni feministički stavovi:

1. nejednakost polova u porodici,2. eksploatacija žene.

Feministički stavovi bazirani su na analizi tradicionalne podele rada u porodici. Ističe se da porodične dužnosti nisu ravnomerno raspoređene i da ta raspodela ima svoje porek-lo u patrijarhatu predindustrijskog društva. Kapitalističko građansko društvo posebno je zaoštrilo neravnomernu raspodelu uloga u porodici podelom na “ženske” i “muške” poslove, ali i društvenim institucionalizovanjem ovog podvajanja na sekundarne “ženske oblasti” i dominantne “muške oblasti” u svim društvenim procesima i strukturama, od obrazovanja, profesija, zapošljavanja, vrednovanja rada, političkog predstavljanja, i dr.

Feministi smatraju da je neravnomerna porodična raspodela posledica nejednakog ste-pena moći unutar porodične grupe. Vrsta i stepen moći porodičnih uloga tradicionalno se zasniva na dominatnoj muškoj moći prema modelu “muškarac kao hranilac porodi-ce”. Mada savremena porodica pokazuje da je doprinos žena u hranjenju porodice često

11 Kroz radove Malinovskog, Parsonsa, Bardžesa, Keniga, Vinča i drugih.12 Prema: Gidens, ibid., str. 104-106. Prema: Gidens, ibid., str. 104-106.13 Frejdan, 1965; Gevron, 1966; Leng, 1971, ibid.

Untitled-1.indd 128 3/24/2014 6:58:10 PM

129

značajniji od muškog, tradicionalni model vrednovanja se i dalje društveno reprodukuje. Feministi ukazuju, da savremeno društvo sadrži u istorijskom smislu najviši stepen eksplo-atacije žena jer su pored uloge zaposlenih na ženi ostali i tradicionalnih poslovi koji su zasnovani na nejednakoj porodičnoj raspodeli.

Brojna istraživanja o položaju žena u savremenom građanskom društvu pokazala su neravnopravan položaj žene u brizi o deci, kućnim poslovima i brizi o drugima; nemanje “ženskog“ slobodnog vremena, veliki doprinos neplaćenog ženskog kućnog rada u ukup-noj privredi; u odlučivanju i raspodeli porodičnog budžeta; u “seksualnom” i “fizičkom” zlostavljanju žena kao delu fenomena muškog nasilja u porodici; zanemarivanju i drugorazrednom predstavljanju žena kao najbrojnije svetske populacije u političkim, pravnim i akademskim društvenim procesima i ustanovama, i dr.

Feministički pokret se zalaže za prevazilaženje tradicionalnih obrazaca porodice i braka ravnopravnim tretiranjem bračnih i društvenih uloga žene i muškarca. Da je neophodna hitna i temeljna izmena dosadašnjih polnih obrazaca ponašanja pokazu-je veliki porast razvoda brakova na globalnom nivou i drugi oblici nepristajanja žene na tradicionalni položaj i uloge. Ovome treba dodati porast broja bračnih i porodičnih savetovališta, porast nelegalnih brakova, porast “novih brakova” – sa decom iz prethod-nog braka, “instuticionalizovanje” veza “nove seksualnosti”, domaćinstva sa jednim roditeljem, opadanje stope rađanja, veštačka oplodnja, i drugo.

“Borba” polova je jedan od naizraženijih sukoba današnjice, pa se brojna sociološka istraživanja sprovode u cilju definisanja savremenih obrazaca porodičnih i bračnih odnosa zasnovanih na proučavanju ličnih porodičnih i bračnih očekivanja ravnopravnih polova. Savremeni sociolozi istražuju prihvatljive porodične obrasce ponašanja za oba pola u kojima se sadrže i predlozi o uvođenju nove profesije “profesionalni roditelj” kao plaćeno zanimanje.

Navedena istraživanja uslovila su institucionalizovanje feminističkih stavova u formi pokreta žena, ženskih političkih stranaka, ženskih studija i sl. Po svom uticaju na glo-balnom, planu ženski pokreti pored antiglobalističkih spadaju u najbrojnije i najuticajnije, pa se tretiraju kao specifično obeležje savremenog globalnog društva.

7.4.1.2. Oblici porodice

Porodica je ključni element socijalne strukture, i “osnovna ćelija” društva. Ukoliko se prihvati stanovište da bazu društva čine materijalna i biološka reprodukcija, tada bi porodica bila osnovni element društvene baze. Kako je poro-dica osnovni oblik udruživanja pojedinaca, posmatraćemo je

kao jedan od osnovnih oblika društvenog grupisanja, dakle kao deo društvene strukture.Porodice se mogu deliti prema različitim tipologijama koje za svoju osnovu uzimaju

veličinu porodice (mala, velika, poligina, poliandrijska), autoritet (patrijarhat, matrijarhat, egalitarna porodica), način računanja porekla (matrilinearna, patrilinearna, kognatska), kulturu (kineska, mediteranska, evropska) i drugo. Osnovni oblici braka i porodice mogu se prikazati kroz njihove istorijske oblike i oblike savremenog ispoljavanja.

Untitled-1.indd 129 3/24/2014 6:58:10 PM

130

Istorijski oblici porodice, koji u sebi sadrže odgovarajuće bračne odnose, su: 1. krvnosrodnička porodica,2. punalua porodica,3. sindijazmička porodica,4. patrijarhalna porodica,5. monogamna porodica, kroz dva oblika, i to:

a. monogamnopatrijarhalna porodica, agrikulturnog tipa ib. monogamna porodica savremenog tipa.

U periodu prvobitne zajednice, i to u epohi srednjeg stepena divljaštva, nastao je prvi oblik porodičnog udruživanja, tzv. krvno-srodnička porodica. Porodicu čine krvni srodnici koji su unutar porodice podeljeni po generacijama, polu i uzrastu. Ova porodica zasnivala se na endogamnom braku, kao vezi između pripadnika iste grupe. Zbog endogamnosti otac dece nije bio poznat, a dete pripada generaciji unutar srodničke porodice.

Množenjem krvnosrodničkih porodica one postaju mnogobrojne, što uslovljava njihovu podelu i cepanje. Formira se porodica punalua, zasnovana na egzogamnom braku kao vezi između pripadnika različitih grupa, ali su deca i dalje zajednička.

Na nižem stepenu varvarstva pojavljuje se porodica parova, koja se zasniva na sindijazmičkom braku, tj. braku parova. Polni odnosi između različitih parova bili su zabranjeni, tako da je otac deteta bio poznat. Srodstvo se računalo po majčinoj lozi (matri-Srodstvo se računalo po majčinoj lozi (matri-linearnost), pa se ovaj period naziva matrijarhatom.

Na srednjem stepenu varvarstva formira se patrijarhalna porodica, na čijem je čelu bio patrijarh (starešina), kao najstariji muškarac u porodici. Otac je mogao da ima više žena, a srodstvo se računalo po očevoj lozi (patrilinearnost), pa se od tog perioda do danas porodična osnova naziva patrijarhatom.

Razvoj proizvodnih snaga uslovio je ekonomsko jačanje patrijarhalne porodice i njeno cepanje na više manjih porodica. Formira se monogamna porodica, čiju osnovu čini brak jednog muškarca kao glave porodice i jedne žene. U tom periodu žene se mogu kupiti i oteti, opada njihov ugled i položaj u porodici.

U klasnom društvu monogamna porodica pokazuje dva oblika. Prvi oblik je mono-gamna – patrijarhalna porodica agrikulturnog tipa, koja traje do danas. Zasniva se na privatnoj svojini, zvaničnoj monogamiji i očinskoj, tj. muževljevoj vlasti. Drugi oblik mo-nogamne porodice vezuje se za nastanak kapitalizma i uključivanje žene i dece u proces proizvodnje.Ovaj tip porodice često se naziva i egalitarnom ili nuklearnom porodicom (po nukleusu – jezgru).

Savremeno društvo produkuje nove oblike porodice i braka, koji su u raskoraku sa tradicionalnim shvatanjima uloge polova i različitih generacija. Zadnjih decenija u porastu je broj nelegalnih porodica i brakova, domaćinstava sa jednim roditeljem, porodica sa novim brakom, homoseksulnih i lezbejskih brakova sa tenedencijim institucionalizacije i prerastanja u porodične veze i dr.

Untitled-1.indd 130 3/24/2014 6:58:10 PM

131

7.4.1.3. Funkcije porodice

Porodica kao osnovni oblik zajedništva omogućava zadovoljavanje najvitalnijih ljudskih po-treba. Funkcije porodice imaju dva aspekta, biološki i socijalni. Biološki aspekt podrazumeva porodi-cu kao okvir zadovoljavanja osnovnih bioloških potreba čoveka. Socijalni aspekt omogućava za-dovoljavanje određenih oblika društvenosti, kao generičkog svojstva ličnosti. Oba aspekta sadrža-

na su u osnovnim funkcijama porodice: produženje vrste (biološkoseksualna i emotivna podfunkcija) i staranje i vaspitanje dece (ekonomsku i zaštitnu).14

Po drugom shvatanju, sadržinsko određenje porodice vezano je za različite funkcije (trajne i varijabilne) i procese koji se u njoj obavljaju. Iz funkcija porodice proizilaze njene karakteristike:

• biološka zasnovanost porodice, • primarnost i postojanost porodice kao društvene grupe, • društvenoistorijska uslovljenost porodice,• promenljivost i univerzalni značaj njenih funkcija.

Porodica je intimna zajednica, ali je karakteriše običajno, moralno i pravno regulisanje njene unutrašnje organizacije. Društveno regulisanje porodice društvenim pravilima, proizi-Društveno regulisanje porodice društvenim pravilima, proizi-lazi iz društvenog značaja porodice. Od nastanka prvih porodica do danas, porodični odnosi nisu prepušteni slobodnom nahođenju njenih članova, već su predmet regulisanja čitavog sistema pravnih normi (porodično pravo), moralnih načela (porodični moral) i običaja. O funkcijama i karakteristikama porodice, prisutna su brojna shvatanja.

Sociolozi ističu da je savremena porodica izgubila neke funkcije. Raznovrsne i mno-gobrojne društvene ustanove u savremenim uslovima preuzele su funkcije porodice, tako da se čini da je porodica ostala bez funkcija.15 Prema ovim shvatanjima porodica nije proizvodna jedinica, nije važna ni u političkom sistemu moći, a nije ni važan faktor so-cijalizacije. Članovi porodice obavljaju navedene funkcije kao pojedinci, a ne kao članovi porodice. Savremena porodica u navedenim uslovima specijalizuje se za ²psihološku obu-ku i podršku² kako dece tako i odraslih članova porodice.

Prisutna su i suprotna shvatanja, u smislu jačanja funkcije i uloge savremene poro-dice.16 Brojne i raznovrsne društvene ustanove, po ovom shvatanju, proširile su i povećale funkcije porodice. U oblasti socijalizacije porodica ima veće i složenije funkcije jer je i sama koncepcija savremenog školstva zasnovana na važnoj ulozi koju porodica treba da obavi na planu usmeravanja, podržavanja i izbora dece. Osim toga, funkcija porodice na planu zdravlja njenih članova je pojačana i pored brojnih zdravstvenih ustanova. Na privrednom planu, porodica je osnovna potrošačka jedinica, imajući u vidu da se ''zarađuje'' i troši za porodicu a ne za pojedinca van konteksta porodice. Posebno je istaknuto mesto porodice kao potrošačke jedinice proizvoda savremenih tehnologija. Savremeni masovni mediji, na

14 Prema: op.cit., str. 472. Prema: op.cit., str. 472.15 Parsons T., prema: Haralambos M. UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 342.16 Flečer R, u delu PORODICA I BRAK U BRITANIJI, dokazuje pojačane uloge porodice.

Untitled-1.indd 131 3/24/2014 6:58:11 PM

132

planu reklama, pojačavaju tu važnost porodice reklamiranjem skladnog porodičnog života u prisustvu trajnih potrošaćkih dobara, ²porodični čovek je stoga idealan materijal za izrabljivanje².17

Posebno aktuelno pitanje savremene porodice je pitanje bračnih uloga18, koje se od strane nekih sociologa19 tretiraju kao pitanje segregacije. Po ovom shvatanju stepen porodične povezanosti u direktnoj je srazmeri sa stepenom segregacije uloge muža i žene. Labaviji porodični odnosi pretpostavljaju visok stepen segregacije supružničkih uloga. Tradicionalni obrasci porodičnog života koji podrazumeva vezanost žene za kuću i decu, u savremenim uslovima zaposlenih žena se ruše. Proces rušenja tradicionalnih obrazaca po-vezan je sa podeljenim ulogima supružnika u porodici, uz istovremeno jaku tendenciju spajanja tih uloga u jednu supružničku ulogu.

Prema uočenim tendencijama, savremene karakteristike porodice su:• “Nuklearna” porodica sa bračnim parom i njihovom decom – prethodna

proširena porodica obuhvata više generacija. • Istovremeno prisustvo matrilinearnog, patrilinearnog i bilaternog (kognat-

skog) računanja srodstva, sa dominantnim patrilineranim računanjem po očevoj liniji.

• Potpuna i nepotpuna porodica, prema prisustvu oba roditelja ili samo jed-nog roditelja sa decom.

• Legitiman (zakonski) i nelegitiman (vanbračni) brak, prema prisustvu zakonskog elementa u njihovom sklapanju. Primećuje se da savremeni pra-vni sistemi izjednačavaju ove brakove, ali društveni običaji, moralna načela i svakodnevna praksa još uvek ne priznaju nelegitimni brak, pa ni prava dece iz takvih brakova.

• Grupni brak (brak grupe žena sa grupom muževa), poligamijski brak (je-dan bračnik sa više partnera, kao poliandrija ili poliginija) i monogamni brak (jedan muškarac i jedna žena)20.

• Novi brak, porodica sa decom iz prethodnog braka i tradicionalna po-rodica sa decom iz istog braka.

• Homoseksulani i lezbejski brakovi sa izraženim zahtevima prerastanja u porodicu i heteroseksualni, klasični brak sa tradicionalnom porodicom.

• Patrijarhalna (autoritarna) i egalitarna (demokratska) porodica, prema stepenu uticaja i moći u okviru porodice.

17 Markuze i Gorzo, prema: Haralambas M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 344.18 Više u Feminističkom pristupu.19 Bott E., PORODICA I DRUŠTVENA MOĆ, op. cit., str. 345.20 Prema FlereMarjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 144146.

Untitled-1.indd 132 3/24/2014 6:58:11 PM

133

7.4.1.4. Brak

Brak je, po pravilu, trajna (doživotna) veza dva ili više lica različitog pola koja žive zajedno održavajući polne odnose i rađajući decu.21 Prema drugom shvatanju, „brak je društveno-priznata (ili nepriznata) biosocijalna veza između lica suprotnih

polova, koja ima relativno trajni karakter i različite oblike i sadržaje, zavisno od od-ređenih društvenih uslova”.22

Ukoliko drugo navedeno shvatanje prihvatimo kao sociološko određenje braka, pro-izilaze kao osnovna obeležja bračne zajednice:

1. biološka osnova braka, nezavisno od toga da li je priznata ili ne;2. heteroseksulanost kao osnovno obeležje, mada su sve prisutnije tendencije da

se prizna kao bračna veza i ona među istim polovima, s obzirom na to da su takve veze prisutne;

3. socijalna osnova braka;4. razvojni tj. istorijski oblici braka;5. varijabilnost sadržine braka, kao promenljivost psihičkih, moralnih, socijal-

nih, estetskih, duhovnih i drugih elemenata;6. relativna trajnost braka, kao namera bračnika, a ne kao faktičko stanje.

Iz ovih obeležja proizilaze i osnovne razlike između braka i porodice: 1. stukturna – brak kao dvostrana, a porodica višestrana društvena veza; 2. sadržinska – brak kao pre svega polna veza, porodica šira biološka veza; 3. osnova zasnivanja kod porodice je srodstvo, a kod braka pre svega emocije ili

drugi motivi, svi osim srodstva;4. socijalne razlike, zbog funkcije vaspitanja potomaka koje ne sadrži brak.Osim navedenih razlika, brak i porodica su međusobno povezani i uslovljeni, pre

svega, bračnom zajednicom kao prethodnim uslovom za zasnivanje porodice. Kako bračna veza može da bude i nelegalna, porodica uvek sadrži bračnu vezu, ali ne mora svaka bračna veza da formira porodicu.

Savremene tendencije ukazuju da je klasična bračna zajednica ²pred slomom².23Polazeći od tradicionalnog pristupa da je brak pretpostavka za porodicu, podaci o broju razvedenih brakova nameću brojna pitanja u vezi sa savremenim razlozima formi-ranja porodice i bračne zajednice kao i razloga raspada brakova i porodica. Istraživanja su pokazala da prekid braka ima tri oblika: razvod – kao zakonski prekid, rastava – kao fizičko razdvajanje, i ²prazni² brak kao brak na papiru.

Stope sva tri oblika prekida braka su u porastu. Među brojnim razlozima, posebno se izdvajaju različite norme, vrednosti i očekivanja supružnika, ekonomska i politička emancipacija žena, različito društveno, klasno, etičko ili religiozno poreklo, izražena so-cijalna i geografska pokretljivost kod nekih zanimanja, pozitivna zakonska regulativa u smislu lakog i brzog razvoda, sekularizacija kao proces smanjenog uticaja crkve i re-ligijskih verovanja na instituciju braka, stvarna u nekim razvijenim zemljama i formalna legalizacija homoseksualnih veza, i drugo.

21 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 36.22 Đorđević M., SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 90.23 Prema: Haralambos M., op. cit., str. 346-352. Prema: Haralambos M., op. cit., str. 346-352.

Untitled-1.indd 133 3/24/2014 6:58:12 PM

134

Savremena sociologija posebno istražuje ulogu žena u društvu. Brojni i masovni po-kreti žena širom sveta dokazuju da genetske i biološke razlike među polovima ne treba da budu osnov društvene nejednakosti. Neki sociolozi ukazuju da je genetska predodređe-nost žene kao majke, osnova diferencijacije polova u društvu. Drugi ukazuju da ljudsko ponašanje uglavnom uslovljava i usmerava kultura, pa je nejednakost uloge polova, naučeni recept ponašanja, kao proizvod kulture a ne biologije. Kako se u društvu veća pažnja pridaje kulturi nego prirodi, ocena kulture kao superiorne nad prirodom, uzrokuje niže vrednovanje žena u društvu.

Uzroci razvoda savremenih brakova trebalo bi, po nekim sociolozima, da se analiziraju kroz dva odvojena segmenta: muževljevog braka i ženinog braka.

Istraživanje položaja žena u društvu i ženskih pokreta dovelo je do formulisanja ra-zličitih teorija koje poistovećuju žene sa posebnom društvenom klasom ili manjinskom skupinom. Prema teoriji o ženama kao manjinskim skupinama, moguća su tri modela budućeg društva:

1. ''pluralizam'' u kome oba pola zadržavaju svoje razlike, tj. bili bi različiti ali ravnopravni;

2. ''asimilacija'' koji predviđa uključivanje manjinskih skupina u centralne de-love društva, tj. formiranje jednakopolnog društva i žena nalik muškarcima;

3. ''hibridni model'' koji ne predviđa ni asimilaciju ni pluralizam, jer ne prihvata različitost polova, već promenu tradicionalnih uloga oba pola uki-danjem polne neravnopravnosti jednakošću uloga žena i muškaraca.

Teorije i pokreti o položaju žene u društvu uzdrmale su tradicionalne bračne i poro-dične obrasce u razvijenim zemljama. Pored navedenih teorija kojima se definišu odnosi polova u budućnosti, prisutni su i predlozi modifikacija i alternativa porodica.

Predlozi su brojni, od radikalnih koji zagovaraju ukidanje porodice, do umerenijih koji se zalažu za ''platu domačice'', ili podele tradicionalnih uloga na dva jednaka dela, ili sistem kolektivnog vaspitavanja dece u zajednicama tipa kibuca tzv. porodična komuna, do ²profesionalnih roditelja'' kao plaćenih zanimanja koji bi oslobodili biološke roditelje porodičnih uloga a decu prepustili stručnjacima.

7.4.2. GENERACIJSKE GRUPE

Generacijske grupe – grupe vršnjaka karakteriše jednakost hronološkog uzrasta, ali i međusobna sličnost u pogledu statusa, aktivnosti i drugih osobina. Njih čine pojedinci približno istih godina, statusa u grupi, sličnih inte-resovanja i zajedničkih aktivnosti.

U procesu socijalizacije ličnosti posebno je snažan uti-caj grupe vršnjaka, koji može biti neposredan i posredan. Neposredan uticaj grupe vršnjaka ostvaruje se kroz direktan kontakt sa drugim članovima iste grupe. Posredan uticaj grupe vršnjaka podrazumeva usklađivanje ponašanja sa zahtevima i očekivanjima svojih vršnjaka nezavisno od toga kako i koliko sa njima komunicira.

Untitled-1.indd 134 3/24/2014 6:58:12 PM

135

Najznačajniji je uticaj i moć grupe vršnjaka u detinjstvu i adolescenciji. Zahteve u prihvatanju normi ponašanja grupe vršnjaka Parsons naziva “kulturom mladih”. U ovim grupama mladi se oslobađaju nadzora odraslih, osamostaljuju se i nalaze podršku svojih istomišljenika za svoje ponašanje. Vršnjaci kroz prihvatanje vrednosti normi svoje genera-cijske grupe formiraju autonomnu moralnost svoje generacije i sliku o njoj.

Uočen je značajan uticaj grupe vršnjaka u uslovima „loših” porodičnih odnosa, zbog čega se privatnost uticaja i normi ponašanja sa porodičnog prebacuje na plan vršn-jaka. Zanemarenost od strane roditelja, nedovoljna zrelost i nestabilnost utiče na nekritičko prihvatanje normi grupa koje su često izvor usvajanja i ispoljavanja devijantnog društve-nog ponašanja.

Savremene transformacije porodice pokazuju da se funkcija upoređivanja i uzora sve manje ostvaruju u porodici, a sve više među vršnjacima. Primećuje se da su mlađim generacijama danas pre svega uzori pripadnici njihove generacije koji su postigli “imidž”, a sve manje očevi ili drugi pripadnici starijih generacija. Očigledno je da savremeni tempo i ritam života uslovljava veću povezanost mladih jer veći deo dana provode sa svojom generacijom u školi i drugim mestima okupljanja nego sa porodicom. Najčešće u toku dana “nema nikog kod kuće”, zbog čega generička potreba za druženjem proizvodi snažne vršnjačke veze.

Savremene informacione tehnologije (Internet, mobilna telefonija i dr.), generacijskom povezivanju dodaju novu domenziju u prevazilaženju prostornih granica. Generacijsko po-vezivanje u sajber prostoru doprinosi prevazilaženju regionalnih, nacionalnih, kulturnih, rasnih, polnih i drugih razlika.24

Generacijski obrasci ponašanja tako poprimaju globalnu, civilizacijsku dimenzi-ju, pa vremenski kriterijum povezivanja vršnjaka postaje dominantan. Prostorni kriterijum povezivanja vršnjaka u postindustrijskom društvu prevazilazi se, a tehničko-tehnološki prerasta u determinišući. Otuda uvođenje nove sociološke kategorije vršnjaka tzv. internet generacije.

Generacijsko povezivanje u savremenim uslovima nije karakteristika samo mlađih ge-neracija. Uočava se tendencija povezivanja srednjih i najstarijih generacija, kod kojih se evidentira kombinovanje generacijskog kriterijuma sa “zavičajnim”, statusnim i/ili soci-jalnim poreklom.

Tempo i ritam promena savremenog društva doprinose izraženoj podeli između različitih generacija, ali i raslojavanju unutar osnovnih generacija mladih, srednjih i sta-rih. Kao poseban specifikum primećuju se međugeneracijska raslojavanja po starosnom principu.

“Tempo društvenih promena je toliko brz da se razlika od nekoliko godina pojav-“Tempo društvenih promena je toliko brz da se razlika od nekoliko godina pojav-ljuje kao izvor značajnih razlika u životnom iskustvu.” Zbog toga su za vreme štrajka na Univerzitetu u Kolumbiji, studenti poslednje godine studija govorili o “jazu između genera-cija”, podrazumevajući pod tim razlike između njih i studenata druge godine.”25

24 Detaljnije u Sajber grupama.25 To�er A., ŠOK BUDUĆNOSTI, op. cit., str. 236.

Untitled-1.indd 135 3/24/2014 6:58:12 PM

136

7.5. INTERESNE GRUPE

Interesne grupe su posebna vrsta udruživanja zasnovana na istom interesu članova pripadnika grupe. Često se u teoriji termin interesne grupe poistovećuje sa terminom “grupe za pritisak”. Mada su u pitanju udruživanja na sličnim osnovama, grupe za pritisak su podvrsta intere-snih grupa.

Grupe za pritisak su posebna vrsta interesnih grupa koje po-vezuje zajednički interes oblikovan u procese, tj. njihovo zajedničko delovanje na formalne nosioce vlasti, kako bi svoj interes zaštitili ili ostvarili.

Grupe za pritisak najviše su analizirane u američkoj sociologiji. Ove grupe svoju de-latnost ostvaruju preko sredstava javnog informisanja i drugih oblika uticaja na javno mnjenje, kao i neposrednim delovanjem na pojedince i organizacije koje donose i izvršavaju odluke. Grupe za pritisak najčešće su sredstvo pretvaranja ekonomske i socijalne moći u političku moć. Interesne grupe su najraznovrsnije uže društvene grupe u globalnom društvu čija je osnova konstituisanja poseban materijalni, moralni ili politički interes njihovih članova u odnosu na druge takve grupe i širu društvenu zajednicu.

Formiranju interesnih grupa prethodi ispunjenost tri uslova kao samostalnih društvenih činilaca:

1. visok stepen unutrašnje izdiferenciranosti društva kao celine;2. promene tradicionalnih normi i sistema vrednosti novim sistemima zasnova-

nim na racionalnoj i računskoj osnovi;3. organizovanje različitih interesa kroz formalne ili neformalne društvene

oblike, kao forma izražavanja i realizacije posebnih interesa njihovih budućih pripadnika.

Pojava interesnih grupa vezuje se za nastanak kapitalizma, koji po Marksu nije ostavio druge mogućnosti povezivanja pojedinaca sem veze golih interesa. Kao sporedan oblik udruži-vanja, interesne grupe prisutne su od prvih civilizovanih društva kroz celokupnu istoriju, ali se njihov izražen uticaj uočava formiranjem kapitalističkih društvenih odnosa.

Interesne grupe dele se prema vrsti interesa kao osnove okupljanja, na: ekonomske, političke, verske, nacionalne, profesionalne i druge. Unutar istog društvenog sloja ili klase, može postojati veći broj različitih interesnih grupa čiji se interesi međusobno sukobljavaju. Ova sukobljenost može da dovede i do većih i direktnih sukoba unutar istog društvenog sloja, posebno u uslovima izražene tržišne privrede, specijalizacije i konkurencije.

U okviru osnovne društvene podele u klasnim društvima, svaka klasa ima svoj general-ni interes. Međutim, kapitalistički sistem, zbog izražene specijalizacije i automatizacije u ukupnoj društvenoj proizvodnji, opšti klasni interes deli na različite interese koji se često isključuju.

I unutar klase radnika mogu se formirati različiti grupni interesi po pojedinim kate-gorijama (kvalifikovani, nekvalifikovani i sl.), u pogledu načina ostvarenja i realizacije osnovnog klasnog interesa, što može dovesti do bitnih sukoba na planu celokupne klasne grupacije. Tako se osećaj opšte klasne solidarnosti i pripadništva cepa pod uticajem brojnih radničkih unija sindikata.

Untitled-1.indd 136 3/24/2014 6:58:13 PM

137

Navedeni sukobi pokazuju da klasni interesi nisu jedinstveni i da su prisutne protivurečnosti unutar klasa. Na tom planu posebno je značajna delatnost interesnih gru-pa koje uslovljavaju konkretne oblike različitih klasnih interesa, što ima i svoj pozitivan aspekt prikazivanja raznovrsnosti i bogatstva konkretnih sadržaja klasnih interesa.

Najveći doprinos istraživanja interesnih grupa pružila je američka sociologija, koja interesne grupe tretira kao značajan faktor društvenog i političkog života. Neopterećeno feu-dalnom prošlošću i tradicionalnim odnosima i institucijama, američko društvo se pokazalo kao idealno socijalno polje ispoljavanja različitih ekonomskih, političkih, verskih i drugih interesa. Od formiranja SAD do danas, borbe brojnih interesnih grupa su više nego vidljive u ukupnim društvenim zbivanjima.

Društveni sukobi unutar američkog društva ispoljavaju se na prvom mestu kroz društvenopolitička zbivanja, a ona u političkim institucijama i teoriji. Vodeće i osnovne političke partije SAD, Demokratska i Republikanska partija, nemaju jasno određeno kla-sno obeležje, već obeležje posrednika između brojnih interesnih grupa i državnih i političkih organa. Interesne grupe su u američkom društvu institucionalno uključene u politički život i značajan su činilac ukupnog društvenog života.

Interesne grupe, koje se posebno formiraju na bazi političkog interesa, nazivaju se, kako je to već navedeno, grupama za pritisak. One vrše sistematski uticaj na izvršne i zakono-davne organe vlasti i javno mnjenje u Americi. Odgovarajućom razrađenom i finansiranom propagandom, grupe za pritisak vrše “pritisak” uslovljavanjem političke podrške, usvajanja njihovih koncepata zakonskih propisa i ukupne državne politike koji idu u njihovu korist. U SAD ima registrovanih oko pola miliona interesnih grupa. Međusobno se razlikuju prema:

1. intenzitetu aktivnosti,2. razgranatosti svog aparata,3. veličine materijalnih sredstava kojima raspolažu.

Najjače imaju stalna predstavništva u svim većim gradovima SAD i „lobije” u Kongresu kao zakonodavnom telu. Njihovi stalni agenti “lobisti”, profesionalno se bave pritiscima na državne funkcionere u organima vlasti. Brojne afere oko obavljanja delat-nosti interesnih grupa, u vidu direktnog ili indirektnog podmićivanja, bile su povod da se donesu specijalni propisi kojima se: reguliše delatnost interesnih grupa (grupa za pritisak), određuje rad lobista i ograničavaju finansijska sredstva koje mogu da koristite u svojoj delatnosti.

Kao zemlja porekla interesnih grupa, američka sociologija precenjuje značaj ovih oblika društvenog udruživanja. Tu konstataciju ilustruje shvatanje američkog sociloga Bentlija da je stvarni sadržaj društvenog života borba među interesnim grupama, a da je državna politika samo direktna rezultanta različitih smerova i snage uticaja intere-snih grupa.

Velika Britanija i Francuska, države sa razvijenim parlamentarizmom, takođe su pod snažnim uticajem interesnih grupa, ali one nisu u toj meri institucionalzovane i legalizo-vane kao u SAD.

Untitled-1.indd 137 3/24/2014 6:58:13 PM

138

7.5.1. LOBI

Lobi je posebani oblik interesnih i neformalnih društvenih grupa koji okuplja pripadnike istih pogleda unutar prostora i aktivnosti parlamentarnog donošenja odluka.

Lobi je organizacija, ili grupa sa zajedničkim interesima koja teži da utiče na određeno glasanje članova zakonodavnog tela i pokušava da vrši uticaj na zakonodavca radi posti-zanja odgovarajućeg interesa ili sprečavanja da se donese odgovarajuća odluka i mera, i uticaj na odgovarajući proces odlučivanja u zakonodavnim telima.

Društveni okvir za prisustvo lobija kao legalizovanog načina pripremanja odluka za parlamentarno odlučivanje je parlamentarna demokratija. Interesne grupe i različite političke partije, preko profesionalno zaposlenih lobista, vrše pripremu za donošenje odluka. Lobizam kao aktivnost obuhvata raznovrsne postupke i metode pridobijanja pristalica za izglasavanje određene odluke. Najčešći oblici lobiranja su: lične veze i poznanstva, mito i korupcija, generacijski i zavičajni princip, skupovi, štrajkovi i drugi oblici protesta, pretnji i ucena.

Po vrsti interesa koje zastupaju, lobiji mogu biti: “akademski”, “farmerski”, “me-dicinski”, “saobraćajni”, “naftni”, “vojni”, “verski”, “nacionalni” i drugi lobiji. Među poznatijim u savremenom američkom društvu su: “Kineski lobi”, “Farmerski lobi”, “Atomski lobi”, “Jevrejski lobi”, “Albanski lobi” i drugi.

Lobiji su dinamični i promenljivi oblici udruživanja, koji se mogu formirati ad hoc (za samo jednu situaciju), a mogu biti i trajno vezani za određenu partiju ili drugu društvenu organizaciju, pa je njihovo trajanje vezano za opstanak tih organizacija.

Kao oblik grupisanja, prisutni su u svakom savremenom društvu i njihova aktivnost se ne mora vezati samo za parlamentarni proces jer su prisutni uvek kada se donose kolekti-vne odluke. U zavisnosti od razvoja političke svesti društva, tj. pojedinaca zavise i oblici lobiranja. U državama sa manje razvijenom demokratijom zavičajni i generacijski princip je zastupljeniji, a u državama sa razvijenom demokratijom – veze, mito i korupcija.

7.5.2. Male društvene grupe

Mala društvena grupa je široka i heterogena kate-gorija društvenih grupa kod kojih je broj članova izrazito ograničen specifičnošću njihovih ciljeva, akti-vnosti i načina funkcionisanja. Pod malom društvenom grupom podrazumevaju se brojni oblici raznovrsnog gru-

pisanja pojedinaca, koji su u američkoj sociologiji svestrano i detaljno ispitani. Američku sociologiju često definišu kao sociologiju društvenih grupa, posebno, malih grupa.

Malu društvenu grupu karakteriše povezanost malog broja pojedinaca koji su kroz neposredno druženje razvili sistem ustaljenih uzajamnih odnosa.. Skup osoba je jedan od osnovnih uslova za formiranje male društvene grupe.

Untitled-1.indd 138 3/24/2014 6:58:14 PM

139

Kriterijumi za prepoznavanje malih društvenih grupa su:1. posedovanje zajedničkih, sličnih ili komplementarnih osobina članova skupa;2. utisak da u odnosu na svoju okolinu čine posebnu jedinicu, kao celovit entitet;3. doživljaj povezanosti ličnih i društvenih ciljeva;4. osećaj celishodnosti njihove povezanosti, unutar i van grupe;5. prisutnost ustaljenog sistema vrednosti, normi i shvatanja.

Da bi se jedna društvena grupa smatrala malom društvenom grupom, potrebno je da budu prisutni svi navedeni elementi, ali nije od značaja stepen, tj. jačina izraženosti ovih elemenata unutar samog skupa. Funkcionisanje i trajanje male društvene grupe određuju:

• motivisanost njenih članova za međusobnu aktivnost, koja može biti: lična ili unutrašnja i društvena ili spoljašnja;

• instrumentalnost prihvaćenih vrednosti grupe, kao ponavljanje, razvijanje i prihvatanje sistema grupnih položaja, uloga, statusa i tradicije;

• identifikacija i pripadnost grupi, kao posledica prihvaćenih grupnih stavova i vrednosti.

Veličina malih grupa zavisi od ciljeva, sadržaja i oblika aktivnosti i kreće se od dva člana (dijade, parovi), do oko 50 članova (primarne društvene grupe, porodica, škola i drugo). Prema načinu formiranja, male društvene grupe mogu biti: formalne – institucionalizovane, i neformalne – neinstitucionalizovane. Takođe se mogu biti: referentne i nereferentne, primarne i sekundarne i drugo.

Osnovna sociološka istraživanja malih grupa su: problemi formiranja grupe, stru-ktura unutrašnjih odnosa grupe, formiranje grupnih normi, nastanak i oblici grupnog pritiska, rukovođenje i vođstvo u grupi, saradnja i takmičenje u grupi i efikasnost grupe kao povezanost pojedinih svojstava grupe i uslova njenog delovanja, i drugo. Male društvene grupe se u stvarnosti podudaraju sa osnovnim oblicima primarnog društvenog grupi-sanja. Američki sociolozi smatraju ih pogodnim društvenim strukturama za ispitivanje celine društvenih pojava i procesa, primenom sociometrijskih i drugih metoda. Male grupe predstavljaju osnovnu karakteristiku savremenog američkog grupisanja, ali i savremenog društva.

“Kao što metak razbija prozorsko staklo, tako i industrijalizam razbija ova neizdife-rencirana društva u hiljade posebnih institucija, od kojih se svaka deli na sve manje i sve posebnije skupine. Isto se događa i izvan takvih društvenih institucija; iskrsava mnoštvo društvenih podskupina – učesnika u rodeu, crnih muslimana, motorciklista, gologlavih...

Diferencijacija društvenog organizma analogna je razvojnom procesu u biologiji. Tokom rasta embrioni postaju sve kompleksniji, nastaje sve više posebnih organa. Zbog toga nam se čini da pucaju “šavovi” društva u kojem živimo. To se zaista i događa. Zato sve postaje složenije. Tamo gde je nekada bilo hiljadu neorganizovanih bića, danas ih je deset hiljada – međusobno povezanih sve nestalnijim vezama. Gde je nekad bilo samo nekoliko relativno trajnih društvenih podskupina s kojima se čovek mogao poistovetiti, danas postoje hiljade podskupina vrlo kratkog veka, koje se sukobljavaju i postaju sve mnogobrojnije.

Čovek koji traga za nekom vrstom pripadništva i traži određenu društvenu vezu koja bi mu pružila određen identitet, kreće se rasplinutim svetom u kome mu je vrlo teško postići ciljeve koji se neprestano i brzo kreću. Mora izabrati jedan cilj između sve većeg broja po-

Untitled-1.indd 139 3/24/2014 6:58:14 PM

140

kretnih ciljeva. Problemi izbora rastu geometrijskom, a ne aritmetičkom progresijom. Što je više društvenih podskupina, veća je mogućnost slobode pojedinca”.26

7.5.3. Klike

Klike su specifične male neformalne grupe, koje sačin-javaju pojedinci iste društvene sredine, ustanove, političke partije ili državnog organa sa istim ili sličnim rangom.

Klike nastaju kao posledica sklonosti pojedinaca da zajedničkim dogovaranjem i podržavanjem svoja ovlašćenja, moć i rang iskoriste za ostvarenje ličnih ciljeva, karije-rističkih, materijalnih i drugih.

Sukobi različitih klika često su oštre jer se koriste različite metode eliminisanja (nisu retke ni fizičke prinude) pripadnika drugih klika za ostvarenje ciljeva. Primenjujući ra-znovrsne metode pritiska, predstavnici klika se “biraju” za potrebne položaje preko kojih se kontrolišu kadrovska politika, distribucija finansija i druga polja iskazivanja društvene moći.

Klike su istorijska kategorija koja se primećuje od kod prvih oblika društvenog grupi-sanja do savremenih oblika i prisutne su u svim nivoima društvenog sistema.

7.6. DRUŠTVENE KLASE

Među najviše diskutovanim pitanjima u sociologiji su po-jam, struktura, osnove i karakteristike društvenih klasa. Na ovom pitanju uočavaju se temeljne razlike građanskog i mar-ksističkog smera u sociologiji.

Građanski smer sociologije klase najčešće poistoveć-uje sa društvenim grupama, tretirajući ih kao oblik društvene stratifikacije. Klase bi u tom smislu predstavljale velike društ-vene grupe, sa svojim posebnim obeležjima, nasuprot malim

društvenim grupama. Prisustvo klasa u društvu, po ovom shvatanju, nije revolucionar-no već stratifikaciono. Ima i takvih shvatanja među građanskim sociolozima koja ukazuju na dominaciju vladajuće klase, ali pod tom klasom podrazumevaju grupaciju tehničkih stručnjaka i funkcionera.27

Polazeći od funkcionalističkog stava da je društvo sistem koji skladno funkcioniše i u kome svaki njegov deo ima pozitivnu ulogu u održavanju sistema, tj. da je društveno paradok-salna pojava kon�ikata u društvu, ova sociološka škola tumači klase kao deo ukupne društvene strukture. Klase se, po njima, uključuju u opšti proces integracije društva kao celine.

Marksistički pravac sociologije celokupan razvoj društva, od robovlasništva do danas, tumači kao istorijske oblike klasnog ispoljavanja, tj. taj deo istorije određuje se kao isto-rija klasnih borbi koje su osnovni pokretači društvenog razvoja. Klase su osnovni oblici društvenog grupisanja, kroz koje se ispoljava suština društvene strukture, pa su u tom smislu revolucionarni delovi društva, iz čije međusobne borbe proističe društveni napredak.

26 Ibid., str. 240242.27 Prema Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 272. Prema Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 272.

Untitled-1.indd 140 3/24/2014 6:58:15 PM

141

Klasična marksistička sociologija dala značajan prilog sociologiji teorijom o klasama i klasnoj borbi. Ovaj zaključak proizilazi i iz istorijskog posmatranja društvenih kretanja, koja pokazuju da je zakon klasne borbe bio sadržan u svim do sada izvršenim revolucionarnim društvenim promenama od robovlasništva do danas. Teorija klasa posebno ukazuje da je svaki naredni revolucionarni preobražaj bio stepenica više u smanjenju nivoa eksplo-atacije kao konstitutivnom elementu klasa. Feudalni kmet u odnosu na roba bio je manje eksploatisan, kao što je industrijski radnik manje eksploatisan u odnosu na feudalnog kmeta.

Teorija klasa i klasne borbe, kapitalističko društvo predstavlja kao klasni sistem u kome se oblici i stepen eksploatacije manifestuju kroz različite delove ukupne društve-ne strukture, od baze do društvene nadgradnje. S tim u vezi, napominjemo da je određenje klasa kao dela društvene baze diskutabilno, imajući u vidu da bazu društva, u marksističkom kontekstu, čine društvena proizvodnja i odnosi koji se u vezi sa njom uspostavljaju, tzv. proizvodni odnosi.

Od svih formulisanih definicija klasa, najobuhvatnija je Lenjinova definicija klasa, koja se tretira kao marksističko određenje klasa, ali se kod građanskih sociologa navodi i uglavnom prihvata, mada drugačije tumači.

Osnovni elementi podeljenosti klasa po Lenjinu su:• različito mesto u društvenoj proizvodnji, • različit odnos prema sredstvima za proizvodnju, • različita uloga u društvenoj organizaciji rada,• različit deo društvenog proizvoda kojim raspolažu.

Iz navedenih elemenata proizilaze dva osnovna elementa društvenog određenja klasa: ekonomski i socijalni momenat.

Kako je vlasništvo nad sredstvima rada osnova ekonomskog prisvajanja tuđeg rada i eksploatacije, u toj meri su osnovni produkcioni odnosi klasni odnosi. Ta ekonomska čin-jenica uslovljava formiranje odgovarajuće socijalne organizacije društvene nadgradnje, od političkopravnih oblika do ideoloških. Državni organi vlasti, od policije, vojske, sudova i ukupnog administrativnog aparata, do kulture, obrazovanja, informacija, religija i ideo-logije, formiraju se preslikavanjem obeležja ekonomske društvene osnove. U klasnim društvima se tako dominacija i eksploatacija ispoljavaju kroz dva oblika:1. kao materijalna, tj. ekonomska dominacija i eksploatacija jednih nad drugima i2. kao duhovna hegemonija i dominacija interesa ekonomski dominantnih grupa.

Ekonomski položaji na ukupnom društvenom planu ispoljavaju se kao ukupni socijal-ni položaji, različitih društvenih klasa. U uslovima opšte društvene pokretljivosti, klasna struktura se takođe menja, od manje izraženih do ekstremnih sukoba.

Klasno društvo, dakle, i klase nastaju na onom stepenu razvoja ljudskog društva kada je razvoj proizvodnih snaga omogućio pojavu viška proizvoda. Direktni uzroci i pretpostavke nastanka klasa leže u pojavi viška proizvoda kao posledici razvijenih proizvodnih snaga, pojavi svojine, kao neposrednoj posledici viška proizvoda i društvenoj podeli rada, ispol-jenoj kroz podelu društvene strukture na umni i fizički rad, eksploatatore i eksploatisane, nadređene i podređene.

U osnovi svakog klasnog društva sadržana je prinuda, kao sredstvo reprodukovanja društvenih nejednakosti. Ta društvena nejednakost vremenom poprima kon�iktne razmere.

Untitled-1.indd 141 3/24/2014 6:58:15 PM

142

Na prvom mestu, konfliktna društvena situacija nastaje zbog nezadovoljstva eksploati-sanih i prirodne, tj. generičke težnje ka poboljšanju svog položaja, pre svega u procesima materijalne proizvodnje, a samim tim i u ukupnim društvenim procesima. Na drugom mestu, što su težnje eksploatisanog sloja izraženije, pojačavaju se i oblici prinude kao izraz težnji vladajuće klase da zadrži svoju poziciju. Što je prinuda veća, veći su i zahtevi, sve do mo-menta kada sveukupni mehanizam državne kontrole nije više u mogućnosti da obezbeđuje postojeći odnos vlasti. Tada se osvaja vlast od strane podređene klase i vrši revolucionarna promena celokupne društvene osnove i nadgradnje.

Iz izloženog, skraćenog prikaza marksističkog shvatanja klasa i klasne borbe, proizi-lazi da se ono ne uklapa u savremeni koncept građanskog društva i pojašnjava kvlaifikacija marksističke teorije klasa kao teorije konflikata, a građanske funkcionalističke teorije kao teorije integracije.

7.7. SAJBER GRUPE

Sajber grupe su društvene grupe koje nastaju povezivanjem ljudi u sajber28prostoru.29

Savremena kompjuterska tehnologija omogućila je specifičnu globalnu društvenu ko-munikaciju.30 Kompjuterska komunikacija, Internet predstavlja savremen oblik društvenog povezivanja i uspostavljanja specifičnih društvenih grupa – sajber grupa.

Istraživanja31 su ukazala da većinski deo korisnika Interneta koristi “mrežu” kao sred-stvo komunikacije, a manje kao sredstvo za informacije. Posredstvom ove komunikacije korisnici stupaju u raznovrsne oblike društvene interakcije koje se nazivaju sajber odnosima. Virtuelne zajednice predstavljaju celinu raznovrsnih sajber odnosa u celoklupnom sajber prostoru.

Među najaktuelnijim pitanjima savremene socilogije su virtuelne zajednice postin-dustrijskog perioda i sajber grupe32 koje se formiraju u tzv. sajber prostoru. Ova pitanja otvorila su brojne dileme među sociolozima o karakteru tih zajednica i grupa, tj. da li se mogu smatrati zajednicama i grupama u sociološkom smislu.

Posebno obeležje svake društvene grupe, da njene karakteristike proizilaze iz prirode i ka-raktera društveno-ekonomsko-političkih uslova društva u kome deluju, u slučaju sajber grupa je posebno izražena, imajući u vidu, da virtuelne zajednice sa sajber grupama sadrže sva svojstva koja koja su sadržana u prirodi i karakteru postindustrijskog – informatičkog društva.

28 Sajber (cyber) je prefi ks povezan sa kompjuterima i upotrebljava se kao kovanica za nazive iz sveta Sajber (cyber) je prefiks povezan sa kompjuterima i upotrebljava se kao kovanica za nazive iz sveta kompjutera. Potiče iz termina kibernetika (cybernetics) i starogrčkog kybernao (upravljam, vladam). Termin je formulisao 1948. godine, Weiner N., američki naučnik, i vezao za nauku o komunikaciji i upravljanju kibernet-skih sistema. 29 Reingold H., VIRTUELNE ZAJEDNICE, 1993, prema: Antonijević S., VIRTUELNE ZAJEDNICE I Reingold H., VIRTUELNE ZAJEDNICE, 1993, prema: Antonijević S., VIRTUELNE ZAJEDNICE I DRUŠTVENI ODNOSI NA INTERNETU, “Sociologija”, br. 2, April-Jun, 1999.30 Internet kao kompjuterska mreža formirana je 1960. godine za potrebe Ministarstva odbrane SAD. Internet kao kompjuterska mreža formirana je 1960. godine za potrebe Ministarstva odbrane SAD. Dvadeset godina kasnije, Nacionalna fonfacija za nauku SAD razvila je Internet kao univerzitetsku mrežu. Sadašnji karakter globalne kompjuterske mreže Internet dobija u zadnjoj deceniji dvadesetog veka. Procenjuje se da je od 1998. do 2001. godine broj korisnika Interneta porastao sa 125 miliona na više od jedne milijarde.

31 Istraživači Carnegie Mellon Universiteta, 1998, na uzorku od 169 korisnika u SAD, op. cit., str. 189. 32 Prema Antonijević S., VIRTUELNE ZAJEDNICE I DRUŠTVENI ODNOSI NA INTERNETU, op. cit., Prema Antonijević S., VIRTUELNE ZAJEDNICE I DRUŠTVENI ODNOSI NA INTERNETU, op. cit., str. 187-200.

Untitled-1.indd 142 3/24/2014 6:58:15 PM

143

Po pitanju različitih uloga, ugleda i statusa u grupi, kod virtuelnih zajednica kao i kod drugih društvenih grupa, prisutne su različite korisničke uloge, ugled i status korisnika u smislu poznavanja kompjuterske tehnike i informacionih tehnologija. Drugim rečima, sajber grupe sadrže oba suštinska elementa kojima se definiše društvena grupa, a to su uloga i status sajber člana.

Problemi sociološkog definisanja sajber grupa kao društvenih grupa, pre svega se postavljaju u vezi sa osnovnom funkcijom društvene grupe u procesu socijalizacije pojedi-naca u društvu. Da li se kompjuterska komunikacija u sajber prostoru može smatrati procesom integracije pojedinaca u društvenu celinu? Prisutna su dva shvatanja.

Prvo shvatanje zasniva se na materijalnoj dimenziji društvenog prostora, tj. da društvena zajednica podrazumeva ljude koji žive na određenom zajedničkom prostoru i da su povezani fizičkom blizinom. Po tom shvatanju virtuelne društvene zajednice i sajber grupe su pseudozajednice i pseudogrupe jer stvaraju iluziju socijalnog kontakta (pri-padnici organizacije „Critical Art Ensemble”). Vlasnici vodećih svetskih kompjuterskih korporacija (IBM, Microsoft i dr) isprogramirali su virtuelne zajednice u uslovima opšte društvene otuđenosti. Sajber odnosi u okviru virtuelnih zajednica, po ovom shvatanju, nisu socijalni odnosi ili spadaju u grupu slabih socijalnih veza, zbog čega problematika društvene otuđenosti postaje sve izražajnija i dalekosežnija. Osim profiterske logike, tvorci virtuelnog društva prouzimaju i vodeću ulogu u oblikovanju globalnih društvenih vrednosti, ideala i ciljeva.

Drugo shvatanje društvenu zajednicu tumači simbolički, kao zajednicu interesovan-ja, tj. čiji članovi imaju ista, zajednička inrteresovanja. Po ovom shvatanju pojam fizičke blizine, odnosno prostora, treba definisati u smislu dostupnosti. Dostupnost kao simbo-lična dimenzija prostora određuje prostor virtuelne zajednice kao dostupnost geografski udaljenih članova istom zajedničkom virtuelnom prostoru. Predstavnici ovog shvatnja zalažu se za sociološko preispitivanje tradicionalnog pojma društvene zajednice i od-ređivanje novog pojma u skladu sa obeležjima savremenog industrijskog i postindustrijskog društva.

Imajući u vidu osnovne sociološke odrednice o uslovima formiranja društvenih grupa, nesporno je da sajber grupe ispunjavaju te uslove jer:

1. su prisutni članovi – korisnici; 2. zajednički cilj im je kompjuterska komunikacija, kao interes svih korisnika čla-

nova;3. nisu prisutne suprotnosti između korisnika;4. korisnici su sličnog društvenog položaja;5. prisutna je usamljenost korisnika.

Sajber grupe sadrže osnovne karakteristike tradicionalnih društvenih grupa (of�ine): 1. Prisutan je određen broj članova koji međusobno komunicira i tako formira

društveni odnos. Veličina i sastav sajber grupe je vremenski i prostorno promen-ljiva, ali ova specifična karakteristika prisutna je i kod drugih grupa.

2. Organizovanost i unutrašnja struktura sajber grupe su evidentni, nezavisno od činjenice da su uslovljene principima i pravilima konkretne kompjuterske komunikacije.

Untitled-1.indd 143 3/24/2014 6:58:16 PM

144

3. Sajber grupe su determinisane kompjuterskim standardima, ciljevima, svrhom i zajedničkim kompjuterskim interesom.

4. Sajber članovima su zajednički interesi, ideali i vrednosti, što pretpostavlja sličnost i kontinuitet ponašanja članova sajber grupe.

5. Prisutna je povezanost među članovima sajber grupe, kao i otvorenost ovih grupa prema drugim grupama u sajber prostoru, ali i otvorenost sajber prostora za realno globalno društvo.

Društvena zajednica definisana kao skup navedenih elementa, mogla bi se primeniti na društvenu kvalifikaciju virtuelnih zajednica. U tom kontekstu virtulne zajednice bi mogli da definišemo kao:specifične društvene zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak-čne društvene zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak-ne društvene zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak- društvene zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak-društvene zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak-štvene zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak-tvene zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak- zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak-zajednice informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak- informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak-informatičkog društva, kod kojih se društvena iterak-čkog društva, kod kojih se društvena iterak-kog društva, kod kojih se društvena iterak- društva, kod kojih se društvena iterak-društva, kod kojih se društvena iterak-štva, kod kojih se društvena iterak-tva, kod kojih se društvena iterak-, kod kojih se društvena iterak-kod kojih se društvena iterak- kojih se društvena iterak-kojih se društvena iterak- se društvena iterak-se društvena iterak- društvena iterak-društvena iterak-štvena iterak-tvena iterak- iterak-iterak-cija ostvaruje tekstualnom kompjuterskom komunikacijom, zajedničkim sistemom vrednosti i zajedničkim sistemom simbola.

Kao nova socijalna pojava virtuelne zajednice nisu dovoljno istražene33, pa su brojna pitanja povezanosti savremene tehnologije i društva otvorena. Među tim pitanjima su:

• pitanje savremenog tumačenja tehnologije kao primenjene nauke i njene nezavis-nosti od društva,

• formiranje sajber kulture,

• uslova, kvaliteta i kvantiteta društvenih veza i odnosa online,

• četovanje kao oblik kompjuterske komunikacije,

• kompjutersko korisničko ime,

• engleski jezik kao globalni jezik kompjuterske komunikacije,

• sociološke odrednice simbola kompjuterske komunikacije,

• vrste sajber odnosa po sadržini i drugim kriterijumima,

• uslovi učlanjenja u sajber grupu,

• mogućnost uspostavljanja iskrenih i prisnih ljudskih odnosa u sajber prostoru, društvenom diferencijacijom na materijalnom i intelektualnom planu koju kompju-terska komunikacija uslovljava,

• fluidnost virtuelnog indentita članova virtuelnih zajednica, i druga.

Pozitivni sociološki aspekti savremene kompjuterske komunikacije ogledaju se u globalnom prevazilaženju rasnih, polnih i generacijskih razlika u virtuelnim zajedni-cama sajber prostora. Zagovornici sajber kulture smatraju da će posredstvom Interneta biti stvorena globalna svetska zajednica koja će po svojoj demokratičnosti i slobodou-mlju biti naprednija od bilo kog realnog društva. Ove ideje sadržane su u Deklaraciji o nezavisnosti sajberspejsa.

33 Grupa saradnika i studenata Sociološkog sajber centra SF BU, proučavala je 2002-2004. godine sociološke odrednice fenomena sajber prostora i sajber interakcija. U julu 2002. godine, sprovedeno je prvo istraživanje u našoj zemlji i regionu o četovanju u našem sajber prostoru. Naučnoistraživačke aktivnosti SCC-a od 2006. godine sprovode su u okviru Megatrend univerzitetita primenjenih nauka u Beogradu.

Untitled-1.indd 144 3/24/2014 6:58:16 PM

145

OSMA GLAVA

SOCIJALNA STRATIFIKACIJA

Untitled-1.indd 145 3/24/2014 6:58:16 PM

146

8.1. SOCIJALNA STRATIFIKACIJA

Pojam socijalne stratifikacije razrađen je u teoriji socijalne stratifikac-ije funkcionalizma i označava postojanje različitih društvenih slojeva u okviru tzv. društvenog prostora.

Teorija socijalne stratifikacije1 predstavlja građansku varijantu marksističke teorije klasa. Nasuprot klasama, kao osnovnim društvenim grupama, funkcionalisti formulišu društvene slojeve – stratume, kao os-novne oblike društvene podeljenosti. Pitanja društvene nejednakosti tako se u građanskoj sociologiji objašnjavaju društvenom slojevitošću, nasuprot marksističkom shvatanju, koje ovo pitanje tumači klasnom podelom.

Teorija socijalne stratifikacije formulisana je četrdesetih godina prošlog veka kao posl-edica naučnog objašnjenja društvenog diferenciranja. “Kao relativno neizdiferenciran pojam, ideja društvene stratifikacije nađena je još u judejskohrišćanskoj Bibliji, u društvenoj misli Grka, kao i u osnovnim socijalnim i verskim tekstovima Indijaca i Kineza.”2 Američka sociologija uglavnom se bazira na teoriji društvene slojevitosti kao osnovnom društvenom konceptu. Nije mali broj američkih sociologa koji i Marksovu teoriju smatraju teorijom društvene stratifikacije, mada njenim pojednostavljenim oblikom, jer ona sadrži samo pitanje klasnog društvenog raslojavanja. U tom smislu smatraju da je Veberova koncep-cija društvene slojevitosti potpunija i sadržajnija od Marksove. Pod pojmom socijalne stratifikacije, američki sociolozi podrazumevaju instucionalizovani oblik društvenog dife-renciranja pojedinaca i društvenih grupa raspoređenih u manje ili više čvrste izdiferencirane socijalne slojeve – stratume, prema nekom od društveno određenih kriterijuma.3

8.1.1. OBLICI STRATIFIKACIJE

Socijalna stratifikacija zasniva se na diferenciranju pojedinaca unutar globalnog društva. Prisutna su različita shvatanja o kriterijumima diferenciranja:

1. objektivno i subjektivno diferenciranje, u zavisnosti od toga da li je u pitanju sub jektivna ocena pripadništva nekom stratumu ili se primenjuju neki objektivni kriterijumi društvenog vrednovanja;

2. pojedinačno, grupno i društveno, u zavisnosti od osnova i predmeta stratifikacije;3. otvoreni i zatvoreni sistemi stratifikacije, prema mogućnostima pomeranja pojedinaca.Subjektivna stratifikacija se zasniva na subjektivnom određenju pojma društvenog

sloja kao procena značaja društvenih uloga od strane pojedinca. Kako pojedinci oba-vljaju različite uloge (social role) u društvu, oni se rangiraju i raspoređuju na lestvici, tj. hijerarhiji društvenih vrednosti. Ocenu važnosti društvenih uloga vrši svaki pojedinac.

Na osnovu vrednovanja društvenih uloga pojedinci stiču društveni položaj. Društveni položaj se definiše kao ocena važnosti društvene uloge koju ona ima u nekom društvu,

1 Opširniji prikaz ove teorije u našoj sociologiji prezentiran u Radenović P., op. cit. str. 277294.2 Sills D., INTERNATIONAL ENCYCLOPEDIA OF SOCIAL SCIENCES, str. 289., prema Radenović P., op. cit. str. 277294.3 Ibid., str. 278.

Untitled-1.indd 146 3/24/2014 6:58:17 PM

147

odnosno ugled koji ta uloga ima kod drugih pojedinaca. Neke društvene uloge su važnije od dru-gih, iz čega proizilazi hijerarhijski raspored društvenih položaja. Grupisanje položaja formira društveni sloj koji čine pojedinci sličnog društvenog položaja. Društveni položaji mogu biti viši i niži, pa se i društveni slojevi određuju kao viši i niži u ukupnom društvenom prostoru. Razlika između društvenih slojeva naziva se društvenom distancom.

Društveni slojevi su relativno otvorene društvene skupine, pa je moguć prelazak pojedinca iz jednog društvenog sloja u drugi. Ova pojava prelaženja iz sloja u sloj naziva se društvenom pokretljivošću i predstavlja bitnu karakteristiku društvenog prostora i društvene slojevitosti. Prema subjektivnoj stratifikaciji horizontalna pokretljivost sadrži promenu društvene uloge bez

promene društvenog položaja. Vertikalna pokretljivost je istovremena promena društvene uloge i društvenog položaja.

Objektivna stratifikacija društveni sloj određuje kao skup ljudi sa određenim društvenim ulogama u društvenoj podeli rada. Iz tih uloga proizilaze društveni položaji. Društveni položaji sadrže društvenoekonomsku odredbu, po kojoj svaki pojedinac ima svoje mesto u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene moći i društvenog ugleda. Skup sličnih društvenih položaja čini društveni sloj. Društveni slojevi poređani su po društvenoj hijerarhiji kao niži i viši, između kojih deluju horizontalna i vertikalna pokretljivost.

Prema objektivnoj startifikaciji, horizontalna pokretljivost je promena društvene uloge bez promene društvenog položaja, tj. mesta u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene moći i društvenog ugleda. Vertikalna pokretljivost označava promenu društvenog položaja i mesta u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene moći i ugleda. Društveni sloj tako ima objektivno određenje kao sopstvenu slojnu društvenu ulogu i položaj, koji označava mesto grupe, a ne pojedinca u raspodeli materijalnog bogatstva. Društvena distanca je grupna socijalna razdaljina.

Promenom društvene podele rada društveni slojevi gube, tj. dobijaju društvene položaje i uloge koji su izraz objektivnih promena društvene slojevitosti.

Pojedinačna, grupna i društvena stratifikacija, donekle je sadržana u podeli na subjek-tivnu i objektivnu slojevitost. Ova podela je proizašla iz nesaglasnosti sociologa po pitanju predmeta i osnova svrstavanja. Neki autori smatraju da se svrstava pojedinac, neki porodica, a treći raznovrsni oblici grupisanja. Najčešće se smatra da se raslojava društvo kao celina, ali su prisutna i shvatanja o raslojavanju grupa prema različitim ulogama pojedinaca u njima.

Shvatanja koja društvenu grupu tretiraju kao sistem mnogobrojnih i raznovrsnih slojeva, dele pojedince unutar grupe na skupove sličnih materijalnih i moralnih obeležja. Nasuprot ovom shvatanju, grupna slojevitost je manifestacija društvenih nejednakosti na nivou društva kao celine.

Untitled-1.indd 147 3/24/2014 6:58:18 PM

148

Prisutna su i shvatanja o socijalnoj stratifikaciji kao specifičnoj vezi između pojedinaca i društvenih podgrupa, a koja se ispoljava kroz hijerarhiju društvenih položaja.4 Iz toga proizilaze dve vrste stratifikacije:

• hijerarhija pojedinca, porodica i drugih društvenih grupa prema kriteriju-mima bogatstva, prihoda, ugleda, moći i vlasti,

• hijerarhija društvenih, profesionalnih položaja koje čine generacije pojedi-naca, zbog čega socijalne slojeve sačinjavaju grupacije pojedinaca sličnog položaja ili ranga.

Iz navedenog shvatanja proizilazi da je društveni položaj osnov socijalne stratifika-cije, a sama stratifikacija je diferenciranje pojedinaca prema stepenu institucionalizovane moći. Institucionalizacija moći je proces raspodeljivanja retkih društvenih vrednosti.

Osim navedenih, prisutna je i podela socijalne stratifikacije prema mogućnostima kretanja pojedinca po horizontalnoj i vertikalnoj lestvici, na:

1. otvorene sisteme stratifikacije (kao što je klasni sistem),2. zatvorene sisteme stratifikacije (kao što su kaste i staleži).

Horizontalna pokretljivost, novo radno mesto i novo zanimanje, ostvaruju se u okviru istog sloja. Vertikalna pokretljivost podrazumeva promenu ukupnog socijalnog statusa, nagore ili nadole, na društvenoj lestvici.

8.1.2. KRITERIJUMI I TIPOVI STRATIFIKACIJE

Ključno pitanje teorije stratifikacije su kriterijumi razvrstavanja pojedinaca i grupa unutar društvenog sistema, na osnovu kojih se formira lestvica strati-fikacije, kao idealan oblik razvrstavanja. Od lestvice

stratifikacije treba razlikovati sistem stratifikacije, kao stvarni sistem društvenog raslojavanja. Prisutna su dakle, različita shvatanja o tome kako se dele i formiraju stratumi, kao: klasni i statusni položaj, različit stepen ugleda, važnost društvenog položaja, starost, pol ili kao glavne društvene funkcije kao što su vera, bogatstvo, svojina, rad, tehničko znanje i sl.

Prisutna su dva shvatanja o osnovnim kriterijumima stratifikacije. Prema prvom, kri-terijumi su: vrsta zanimanja, profesija, stepen obrazovanja i visina primanja. Prema drugom, kriterijumi su: srodstvo, bogatstvo, moć i imovina.

Teorija stratifikacije definiše tri stratuma: kaste, staleže i klase.Kaste su zatvorene društvene skupine čiji pripadnici vrše srodna zanimanja, koja se porodično nasleđujum sa određenim hijerarhijskim mestom u društvu, karakteristična za tradicionalno društvo na Indijskom podkontinentu i njegovu hindu kulturu.

4 Shvatanja Majera i Barklija, prema: ibid., str. 280.

Untitled-1.indd 148 3/24/2014 6:58:18 PM

149

Nastanak kasta uslovljen je, pre svega, društvenom podelom rada. O poreklu kasta prisutna su tri shvatanja:

1. kastinsko uređenje smislili su bramani u cilju zadržavanja sopstvenog vladajućeg položaja;

2. kastinsko uređenje je posledica rasne nepodnošljivosti između arijevaca i Dasu stanovništva;

3. kastinsko uređenje proizašlo je iz prilagođavanja arijevskog uređenja indij-skom društvu.

1. Kaste karakterše zatvorenost i odsustvo društvene pokretljivosti. Pojedinac se rađa kao deo kaste koju ne može da promeni, obavezan je na sklapanje braka sa partnerom iz iste kaste. Celokupno ponašanje člana kaste regulisano je kastinskim pravilima.

Kastinska stratifikacija proizašla je iz tradicionalnog indijskog učenja prema Vedama – svetim knjigama. Vede propovedaju da su četiri osnovne kaste (varne), nastale iz delova prvobitnog čoveka koji je žrtvovan u postupku božanskog stvaranja vasione. Osnovne kaste su: Bramani (sveštenici) nastali su od usta, Kšatrije (ratnici) nastali su od ruku, Vajšije (tr-govci) nastali su od butina i Šudre (sluge) nastale od donjih delova nogu. Prve tri kaste su vladajuće, a četvrta je podređena. Hijerarhija kasti zasnovana je na pojmu čistoće u hindu filozofiji i religiji.

Čistoća je vrhunska vrednost koja se u različitim stepenima ispoljava kroz određene kaste. Hijerarhija čistote podudara se sa kastinskom hijerarhijom. Čistota se ogleda u načinu ishrane, endogamiji, neposrednim kontaktima samo sa pripadnicima iste kaste i strogo propisanim načinom i obimom kontakata sa pripadnicima drugih kasti. Prekršajem ovih pravila nastupa skrnavljenje, (zagađenje) koje se odstranjuje preduzimanjem obred-nih mera čišćenja.

Osim kriterijuma čistoće, kastinska stratifikacija je zasnovana na verovanju da se čovek rađa kao pripadnik određene kaste zbog njegovog ponašanja u ranijim ciklusima života – reinkarnacija. Stepen ostvarene čistoće u sadašnjem životu određuje buduće kastinsko pripadništvo u budućoj reinkarnaciji.

Pored osnovnih kasti, prisutne su brojne podkaste, za koje važe ista kastinska pravila. Kastinsko i podkastinsko pripadništvo određuje: mesto u društvenoj podeli rada, ekonom-sku moć, političku moć i ugled.

Savremeno indijsko društvo zadržalo je tradicionalnu kastinsku stratifikaciju. I pored zabrane kastinskih obreda i preduzetih brojnih socijalnih mera na poboljšanju društ-venog položaja nižih kasti i onih van kasti, današnja Indija je društvo koga karakteriše zatvoren kastinski sistem. 2. Kod staleškog tipa, stalež je osnovna jedinica socijalne stratifikacije. Staleži su zatvorene, pravno određene društvene skupine koje po pravilu pripadaju višim društvenim klasama, pre svega, feudalnog društva.

Osnovne karakteristike staleža su: pravna privilegovanost, naslednost staleških prava, hijerarhijska podređenost i nadređenost, staleška zatvorenost i staleške titule (nazivi).

Staleži nastaju u periodu feudalizma ispoljavajuće se kroz tri oblika: plemstvo,

Untitled-1.indd 149 3/24/2014 6:58:18 PM

150

sveštenstvo i treći stalež. Navedeni oblici feudalinih staleža delili su se na manje skupine, više, niže i srednje sa različitim pravima i privilegijama. Više staleže činili su pripadnici vladajuće klase feudalaca, sa osnovnom karakteristikom raspolaganja političkom moći. To obeležje do danas se kao relikt održalo u formiranju Gornjeg doma – Doma lordova u Velikoj Britaniji, koga čine predstavnici plemstva.

Viši staleži su bili oslobođeni plaćanja poreza i raspolagali su pra-vom na najbolju zemlju.U različitim zemljama staleži su imali različite nazive: lordovi, kneževi, grofovi, bojari i sl. Niži staleži bili su obavez-ni da plaćaju poreze. Činili su ih trgovci i zanatlije, organizovani kroz staleške organizacije: esnafe (zanatlije) i gilde (trgovci).

Staleži su nastali kao posledica društvene podele rada perioda feu-dalizma. Staleško mesto je, po pravilu, nasledno i ima svetovni karakter (kaste su božanskog porekla). Staleži nestaju pojavom kapitalizma, ali je staleška stratifikacija i danas prisutna (Engleska).

Klasni tip stratifikacije društva ne treba poistovetiti sa Marksovom teorijom klasa jer je u pitanju poseban oblik stratifikacije u okviru građanske teorije socijalne stratifikacije. Klasni tip kao sistem klasa posledica je industrijskog kapitalističkog razvoja. Klase su otvorene grupe stanovništva koje se dele prema stepenu privredne moći.

Privredni faktor je osnovno obeležje razlikovanja klasa, pa klase nisu zajednice ni statusne grupe. Klase se po svom položaju razlikuju na osnovu svog položaja na tržištu. Na ovom primeru definisanja klasa, očituje se, s jedne strane, nerazlikovanje klasa i društ-venih grupa, a sa druge, određivanje statusnih grupa kao bitnijih za socijalnu diferencijaciju od klasa. Klasni i statusni položaj se ne razlikuju u građanskoj, pre svega američkoj sociologiji.

Najpoznatija je podela Varnera, predstavnika američke sociologije, po kojoj socijalnu strukturu čini šest klasa:

• gornja klasa, viša i niža, • srednja klasa, viša i niža,• donja klasa, viša i niža.

Društvena hijerarhija obuhvata rangiranje šest klasa, bez jasnih linija razgraničenja među njima. Osnov rangiranja je socijalni momenat, koga određuju vrsta zanimanja i stepen obrazovanja.

Posebno shvatanje u okviru klasnog tipa stratifikacije je ono koje razlikuje klasnu stra-tifikaciju i socijalnu stratifikaciju. Klasna se ispoljava u revolucionarnim periodima, a statusna u mirnodopskim. Čist koncept statusne diferencijacije prisutan je u funkcionali-stičkoj školi – status pojedinca u društvu određuje njegov ugled.

8.1.3. SAVREMENI OBLICI STRATIFIKACIJE

Savremena stratifikacija5 vezuje se za zanimanje pojedinca. Istraživanja obavljena u SAD, razlikuju stratifikaciju urbanih i ruralnih sredina. Kod urbanih, osnovni kriterijumi su dohodak, bogatstvo i naučno znanje. Kod ruralnih sredina kriterijumi stratifikacije su

5 Prema, ibid., str. 288290.

Untitled-1.indd 150 3/24/2014 6:58:19 PM

151

faktori nasleđa, rođenja i ugleda. Posebno se primenjuje tzv. Varnerova studija o šest po-deljenih stratuma (klasa). Prema ovoj podeli stanovništvo SAD, šezdesetih godina prošlog veka bilo je u procentima podeljeno prema sledećoj tabeli:6

Tabela br.2. Procentualana zastupljenost zanimanja u SAD.

Sloj Primeri zanimanja članovaUdeo u stanovništvu SAD

u pedesetim godinama

u šezdesetim godinama

Ia) viši gornji Veliki biznis, čelni predstavnici

državne vlasti.13% 15%

b) niži gornjiIstaknuti stručnjaci, naučnici, inženjeri, menadžeri, srednji preduzetnici, trgovci.

II a) viši srednji Mali preduzetnici i menadžeri, slobodna zanimanja. 31% 43%

b) niži srednji Službenici, veći farmeri, visokokvalifikovani radnici.

IIIa) viši donji

Srednje kvalifikovani radnici, nekvalifikovani službenici, manji farmeri. 56% 42%

b) niži donjiNekvalifikovani radnici, poljoprivredni radnici, nezapos-leni.

Poznata je i studija Milsa “Elita i vlast”, koja razlikuje: staru srednju klasu (preduzimači i sitni sopstvenici) i novu srednju klasu, tzv. bele okovratnike (white col-lars), službenike i nemanulene radnike.

Među savremenim koncepcijama posebno se izdvaja koncepcija Danijela Bela,7 koji industrijsko društvo smatra društvom znanja u dvojakom smislu, kao podsticanje istraživanja i razvitka i određivanje značaja društva – stepenom zaposlenosti i dohotka na osnovu vrste znanja. Bel ukazuje da su na pomolu tri različite klase budućnosti:

• kreativna elita naučnika, od svih profesionalnih grupa kod njih je zabeležena naj-veća stopa porasta;8

• srednja klasa inženjera i profesora;• tehničari, srednjoškolci, studenti. U Evropi se stratifikacija prikazuje kroz vladajuće slojeve, srednju klasu radnika

i seljaštvo. Tradicionalna aristoktaija, buržoazija i sloj tehnokratije koegzistiraju sa novim profilom radničke klase čiji je standard drastično porastao, a sindikalni pokret oslabio.

6 RadenovićSurčulija, SOCIOLOŠKA HRESTOMATIJA, Beograd, 1991, str. 187.7 Bell Daniel, THE COMMING OF POSTINDUSTRIAL SOCIETY, New York, 1974.8 Najpresudnija grupa u društvu znanja su naučnici. Broj naučnika porastao je sa 46.000 u 1930. na 475.000 u 1964. godini. U kontekstu ostalih grupacija i izraženo u procentima : u naznačenom periodu radna snaga je porasla za oko 50 procenata, broj inženjera se popeo za oko 370 procenata, a broj naučnika za 1033 procenta

Untitled-1.indd 151 3/24/2014 6:58:19 PM

152

U osnovi ove stratifikacije na globalnom evropskom planu opstaje radnička klasa, ali i vladajuća klasa. U savremenim društvima kod kojih je slab sindikalni pokret, u porastu je značaj profesionalne stratifikacije, zbog čega neki sociolozi govore o “savremenim staležima po zanimanju”.9

Socijalna stratifikacija u bivšim socijalističkim zemljama, pre svega se izražava kroz termin socijalna struktura. Kod Rusa, Poljaka i Čeha, pored radnika kao najbrojnijih, pominju se seljaštvo, inteligencija, službenici (nemanuelni radnici), birokratija, tj. teh-nokratija, zanatlije i sitnosopstvenici.

Po Vjatru, savremenu slojnu strukturu Poljske određuje dvotrećinska radnička klasa zaposlena u privredi, „zatim seljačka klasa koja čini jednu trećinu zaposlenih u narodnoj privredi, inteligencija koja čini jednu trećinu zaposlenih u narodnoj privredi, i ma-lograđanstvo koje čine ljudi što rade privatnim sredstvima za rad u zanatstvu, trgovini i uslugama (ovaj sloj je 1969. imao 448.000 članova, od čega je bilo 268.000 vlasnika i čla-nova njihovih porodica)”.10

Mahonin slojevitost čehoslovačkog društva određuje11 prema prirodi rada koji se obavlja i faktorima obrazovanja, ukazujući pri tom na relacije piramida osnovnih strati-fikacionih dimenzija, gde se kao rezultat istraživanja nameće konstatacija da je na najvišem stupnju pravne vlasti, kao tipa moći koja proističe iz položaja, „najviše pojedinaca najvišeg razreda statusa, a njih je na najvišem stupnju uticaja najmanje.” Dalje se pokazuje „da u uticaju više učestvuju pojedinci nižih statusnih karakteristika, dok u pravnoj vlasti više uče-stvuju pojedinci srednjih i viših statusnih karakteristika”.12

Samanov socijalnu strukturu sovjetskog društva deli u tri kategorije: zaposleno stano-vništvo (121,5 miliona), učenici i studenti (52,6 miliona) i penzioneri (33 miliona).13”U okviru zaposlenog stanovništva razlikuje radničku klasu (56%), kolhozno seljaštvo (koje se u celini smanjuje u strukturi stanovništva) i sloj socijalističke inteligencije i službenika (danas ima više od 3 miliona ljudi)”.14Navodi se, takođe, da je na 10 zaposlenih, 5 radnika, 3 intelektualca i službenika, 2 seljaka, a da od 10 zaposlenih 6 živi u gradovima.

Rutkevič, takođe ruski sociolog, razlikuje15 u socijalnoj strukturi sovjetskog društva radnike, službenike, kolhozne seljake, kooperativne zanatlije, individualne seljake i ne-kooperirane zanatlije. Posebno podvlači da klasnu socijalnu strukturu ne čine samo klase, „već i socijalne grupe, ..., subelementi – to su socijalni slojevi od kojih se sastoje klase i gore navedene socijalne grupe”. Sovjetski sociolozi su mišljenja da je prisutan proces socijalnog zbližavanja zbog izjednačavanja zaposlenih prema sredstvima za proizvodnju i sredstvi-ma raspodele. Prema podacima Centralne statističke uprave SSSRa, Rutkevič prezentira16 sledeću tabelu socijalne strukture sovjetskog društva:

9 Tenis, prema: Radenović P., op. cit., str. 289.10 Op. cit., str. 291. Op. cit., str. 291.

11 Machonin Pavel i grupa saradnika, MOĆ I SOCIJALNA SLOJEVITOST, “Čehoslovačko društvo”, Bratislava, 1969.

12 Radenović.P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 291. Radenović.P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 291. 13 Samanov V. S., NOVE POJAVE U SOCIJALNOJ STRATIFIKACIJI SOVJETSKOG DRUŠTVA, “Vap. fi.”,

br. 7/72.14 Radenović P., op. cit., str. 291.15 Rutkevič M. N., SOCIJALNA STRUKTURA SOCIJALISTIČKOG DRUŠTVA U SSSR I NJEN RAZVITAK KA SOCIJALNOJ ISTOVETNOSTI, prema: Radenović P., op.cit., str. 292.16 Op. cit., str. 292.

Untitled-1.indd 152 3/24/2014 6:58:20 PM

153

Tabela br. 3. Socijalna struktura sovjetskog društva (u procentima)

1939. 1973.Radnici 33,5 20,3

Službenici 16,7 21,0

Kolhozno seljaštvo ikooperativne zanatlije 47,2 18,7

Individualni seljaci inekooperativne zanatlije 2,6 0,0

8.2. SOCIJALNA MOBILNOST

Društvena pokretljivost 17– mobilnost je kretanje pojedinaca ili društvenih grupa u društvenom prostoru koje proističe iz otvorenosti društvene strukture.

Društvena pokretljivost je društvena dinamika. Promene društvene strukture mogu biti vertikalne i horizontalne, pa se društvena pokretljivost ispoljava kao:

1. vertikalna društvena pokretljivost i2. horizontalna društvena pokretljivost.

Prema subjektu društvene pokretljivosti, ona može biti: individualna pokretljivost (pomeranje pojedinca), intergrupna pokretljivost (pomeranja unutar jedne grupe), grupna pokretljivost (pomeranja između dve ili više grupa), intrageneracijska pokretljivost (po-meranja unutar jedne generacije) i intergeneracijska pokretljivost (pomeranja između dve ili više generacija).

Prema načinu, tj. uzrocima koji je uslovljavaju, društvena pokretljivost može biti: standardna ili čista (izazvana standardnim društvenim okolnostima) i strukturalna ili iznuđena (izazvana promenama u podeli rada i demografskim okolnostima).

Društvena pokretljivost je permanentno svojstvo društva, mada istorija pokazuje da su sa kapitalizmom započeli značajniji oblici društvene mobilnosti. U normalnim društvenim okolnostima društvena pokretljivost pokazuje relativno ujednačen ritam i obim, pa su mobilnosti postepene. Nagla i izražena društvena pokretljivost karakteristična je za revolucionarne društvene preobražaje, a na individualnom planu karakteristična je samo za izuzetne, malobrojne pojedince.

8.2.1. FAKTORI SOCIJALNE MOBILNOSTI

Horizontalna društvena pokretljivost je društveno po-meranje unutar istog društvenog položaja. Promena mesta stanovanja i rada, kao i prelazak iz jedne u drugu industrijsku delatnost, nisu promene društvenog položaja, već pomeranje na istom društvenom nivou.

17 Op. cit., str. 107.

Untitled-1.indd 153 3/24/2014 6:58:20 PM

154

Faktori ovog pomeranja mogu biti raznovrsni:1. migracije, kao kretanje u geografskom prostoru,2. promena profesionalne delatnosti,3. promene ideja i vrednosti,4. promena političkih i verskih ubeđenja,5. promene porodičnih odnosa, i drugo.

Vertikalna promenljivost je pomeranje iz jednog u drugi društveni položaj, od-nosno pomeranje na društvenoj lestvici na više ili na niže društvene položaje. Faktori vertikalne mobilnosti su raznovrsni:

1. ekonomski faktori (promene u svojini, prihodima i imovini),2. obrazovanje – kvalifikacija (promene u stepenu obrazovanja i nivoa kvali-

fikacija),3. profesije (promene u profesionalnoj specijalizaciji, doškolovavanje i sticanje

novih kvalifikacija),4. društvena moć i odlučivanje (promene hijerarhijskog mesta),5. porodična i etnička pripadnost (nasleđen – stečen socijalni atribut),6. društveni, tehnički i tehnološki razvitak (promena kvalifikacione, obra-

zovne i stručne strukture društva),7. useljavanje stranaca (pomeranje domaćeg stanovništva naviše – stranci

preuzimaju najniže društvene uloge),8. diferencijalna vertikalnost (smanjene plodnosti viših društvenih slojeva i

povećanja plodnosti nižih), i drugo.

Društvena pokretljivost je unakrsna. Pomeranja unutar jednog sloja nisu jednos-merna, ona se odnose na celokupan društveni položaj i njegove nosioce. I kod vertikalne pokretljivosti, pomeranja naviše povezana su sa pomeranjima naniže. U tom smislu društvena pokretljivost predstavlja društvenu dinamiku.

Brze vertikalne pokretljivosti naniže izazivaju nesigurnost i socijalnu dezor-ganizaciju, koje kulminiraju, s jedne strane, revolucionarnim ponašanjem, a s druge, reakcionarnim merama vladajućih društvenih slojeva. Brza vertikalna pokretljivost naviše takođe izaziva društvene promene među kojima su anomija i marginalnost.

“Oni koji se brzo i intenzivno penju lestvicama socijalnog položaja izdvajaju se iz odnosa, posebno primarnih, u koje su dugo bili uključeni, a ne uspevaju da se uključe u nove odnose. Slojevi s višim društvenim položajima do kojih su se ovi brzo popeli smatraju ih za skorojeviće. Zato su oni izolovani, prezreni, i našavši se izvan primarnih odnosa dospe-vaju samo u formalne, sekundarne odnose, što pogađa njihovu vrednosnu usmerenost i što ih može odvesti patološkom ponašanju ili socijalnoj dezintegraciji. Oni se, takođe, mogu ponašati konformistički i ne činiti ništa što bi im ugrozilo visok društveni položaj koji su na brzinu stekli.”18

Postupna društvena mobilnost je društveno najoptimalnija jer isključuje drastične skokove, nesklad i anomiju i omogućava pozitivnu društvenu selekciju, postepeno adaptiranje u napredovanju na društvenoj lestvici, svestranost i celovitost napredovanja u društvu.

18 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 95. SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 95.

Untitled-1.indd 154 3/24/2014 6:58:21 PM

155

Uočena je veza između stepena razvitka društva i društvene pokretljivosti u oba smera. Društvena mobilnost tako izaziva ubrzanu podelu rada, tehnološke i društvene promene, inovacije i ograničavanje konzervativizma društvene svesti i odnosa. Razvitak društva doprinosi većoj i sadržajnijoj društvenoj mobilnosti.

8.3. SOCIJALNA KONTROLA

Socijalna kontrola je nadzor nad ponašanjem pojedinca i funkcionisanjem društvenih ustanova i preduzimanje preventivnih, korektivnih i drugih mera protiv prekršilaca društvenih normi od strane mero-davnih društvenih subjekata.19

Socijalnu kontrolu fromulisali su američki sociolozi početkom XX veka, a teorijski je razrađena u okviru funkcionalizma. Biti član društva po-drazumeva primenu socijalne kontrole. Marksistički pravac instituciji socijalne kontrole ne pridaje poseban značaj, pre svega zbog tumačenja da su devijantna ponašanja posledica društvenih, tj. klasnih protivurečnosti koje se razrešavaju revolucionarnim sredstvima.

Socijalna kontrola sadrži u sebi društvenu dominaciju nad individualnom sferom, tj. raznovsnost društveno organizovanog nadzora nad delovanjem i ponašanjem pojedinaca, grupa i ustanova. ''Ovde nisu u pitanju opšte institucije društva čija je svrha proizvodnja kon-formizma, već se radi o planiranim i programiranim organizovanim društvenim odgovorima na očekivane ili ostvarene devijacije u vidu kazne, zastrašivanja, prevencije, rehabilitacije, segregacije, reforme, socijalne pravde ili društvene odbrane.''20

Institucija socijalne kontrole neposredno je povezana sa društvenim vrednostima i procesima socijalizacije. Poštovanje i prihvatanje društveno utvrđenih pravila ponašanja, koja su, u stvari, formulisane društvene vrednosti, postiže se kroz procese primarne i se-kundarne socijalizacije. Socijalna kontrola se primenjuje u uslovima nedovoljne, loše ili pogrešne socijalizacije. Mere društvene kontrole primenjuju državne institucije nepo-sredno, društvene ustanove vaspitno-obrazovnog karaktera, kao i inormativni i drugi mediji i delatnosti.

Oblici socijalne kontrole vezani su za karakter mera koje se primenjuju, tj. tip društvene grupe koja ih sprovodi. Osnovna podela oblika socijalne kontrole je na:

1. primarnu (neformalnu ili spontanu) i2. sekundarnu (formalnu ili precizno definisanu).

Kod navedene podele prisutna je tendencija uvođenja tzv. tercijarne kontrole, kao skupa raznovrsnih oblika kontrole građana od vlasti.21

Socijalna kontrola može biti i: unutrašnja i spoljašnja, otvorena (javna) i prikrivena (tajna), totalna i delimična, stalna i povremena, i drugo.22

19 Kešetović Ž., SOCIOLOGIJA, VŠUP, Beograd, 1999, str. 11.20 Prema, op. cit., str.13.21 Metode socijalne kontrole takođe mogu biti raznovrsne. Uobičajena je podela na fi zčke ekonomske i Metode socijalne kontrole takođe mogu biti raznovrsne. Uobičajena je podela na fi zčke ekonomske i Uobičajena je podela na fizčke ekonomske i psihološke sankcije. Prema: op. cit., str. 14.22 Prema, op. cit., str. 23-32.

Untitled-1.indd 155 3/24/2014 6:58:21 PM

156

Osnovna funkcija socijalne kontrole je obezbeđivanje harmoničnog razvoja društva, što podrazumeva postepenost u razvoju i sprečavanje naglih promena. Pored os-novne, socijalna kontrola obavlja i druge značajne funkcije. Stepen društvene kontrole i veličina društvenih zajednica su u obrnutoj srazmeri. Manje društvene zajednice tipa se-oskih sredina, poseduju viši nivo socijalne kontrole, a veće zajednice tipa urbanih sredina, niži nivo kontrole. Navedena pojava povezana je sa čvrstom tradicionalnom vezom seoskih sredina i obeležjima urbanih sredina: masovnost, heterogenost, mobilnost i otvorenost.

Socijalna kontrola odnosi se i na društvene sukobe i društvene proteste. Društveni sukobi mogu biti raznovrsni: međunarodni, kolonijalni i unutrašnji, a prema statusu stra-na u sukobu: jednaki, umereno nejednaki i izrazito nejednaki. Oni mogu biti i klasni, nacionalni, rasni, verski, politički i ratni.23

8.3.1. SOCIJALNA DEVIJANTNOST

Devijantna su ona ponašanja koja su odstupanje od usta-novljenih normi društvene zajednice.

Devijantnost je odstupanje od normi i očekivanja neke društvene zajednice. Devijantnost ne mora da bude negativna socijalna kategorija; izvesna ponašanja koja odstupaju od očeki-

vanih mogu imati pozitivan društveni efekat pa da budu nagrađena. Pojam delikventnosti obuhvata ponašanja koja imaju negativne efekte po društvenu zajednicu.

Devijantnost je relativna kategorija jer nisu utvrđeni apsolutni standardi koji bi definisali društveno neprihvatljivo. Relativnost devijantnog ispoljava se u vremenskom i prostornom smislu. Neko ponašanje može u određenom periodu da bude delikventno da bi vremenom postalo manje ili više prihvatljivo. Istovremeno, neko ponašanje može se tretirati kao delikventno u jednom društvu, a da bude dozvoljeno tj. prihvatljivo u drugom.

Primera relativnosti devijantnog ima dosta. Ranije su u nekim zapadnim društvima pušenje, šmikanje i kozumiranje alkohola od strane žena tretirani kao delikvencija, a danas su ove pojave normalne i prihvatljive. Posebno je upečatljiv primer homoseksulanih odnosa, koji su u nekim zemljama bili tretirani kao kriminalno delo, a danas ih iste zemlje legali-zuju. Istovremeno, legalizacija homoseksulanih odnosa u nekim društvima je realnost, a za druga društva je neprihvatljiva i krivično kažnjiva.

Kriterijumi devijantnosti određeni su kulturom tog društva. Kako se kulturni ob-rasci ponašanja menjaju, razlike u shvatanju devijantnog su apsolutne i relativne. Brojni su i raznovrsni oblici odstupanja od društvenih normi, od bezazlenih oblika (izolacije i povlačenja pojedinaca) do po život opasnih. Prema oblicima odstupanja razlikuju se i načini društvene reakcije, od društvene nezainteresovanosti, do primene represije, u zavisnosti od toga koja su društvena dobra i vrednosti ugroženi devijantnim ponašanjem.

Devijantna ponašanja su sva odstupanja od opšteprihvaćenog kodeksa ponašanja. Kodeks ponašanja je istorijska kategorija i predstavlja skup normi određenih karakterom društvenih odnosa. Osim toga, devijantnim se smatra svako odstupanje od prosečnog po-našanja, što ukazuje na statističko određenje ove pojave.

23 Definicija Hentiga; prisutne su i brojne druge pravne definicija zločina kao oblika kriminaliteta.

Untitled-1.indd 156 3/24/2014 6:58:22 PM

157

Devijantno se može shvatiti i iz normativnog ugla, kao odstu-panje od pravnih, moralnih, običajnih ili verskih normi društva. Takođe, devijantnim društvenim ponašanjem može se smatrati svako ponašanje koje devijantnim proglašavaju članovi jedne zajednice. Kako svaka društvena grupa ima poseban kodeks ponašanja, jedno po-našanje se može smatrati devijantnim za jednu grupu, a za drugu normalnim.

Iz navedenog proizilazi da je devijantno ponašanje svako ponašanje kojim se krše nor-me ponašanja koje je propisala neka društvena grupa. Istovremeno, to ponašanje je i evidentirano kao devijantno, pa se primenjuju mere društvene reakcije i represije. Kod definisanja devijantnog ponašanja, od posebnog društvenog značaja je okolnost da se određivanje „društvenih” vrednosti i društveno nepoželjnih ponašanja vrši na nivou koncen-trisane ekonomske, političke, ideološke i pravne vlasti.

Svako devijantno ponašanje je individualna reakcija na sopstveni društveni položaj i društvenu ulogu. Mesto koje pojedinac zauzima u procesu društvenog rada odražava se na shvatanja, vrednosti i ciljeve koje on primenjuje u vršenju svojih društvenih uloga, što istovremeno prezentira i količinu društvene moći kojom taj pojedinac raspolaže. Devijantna ponašanja su uvek povezana sa ulogom pojedinca u socijalnoj strukturi.

Anomija je jedan od oblika društvene dezorganizacije koji prouzrokuje devijantna ponašanja. Anomija nastaje kad iščezne saradnja i solidarnost među pojedincima i kada društvo ne omogućava bitne uslove za ostvarivanje uloga, očekivanja i osećaja svojih građana. U uslovima društvene anomije, pojedinačna ponašanja odudaraju od propisanih društvenih ponašanja, ruše se društvene norme i vrednosti i ugrožava se društvena integra-cija. Anomija je povezana sa promenama u društvenoj podeli rada.

Najčešći oblici devijantnog ponašanja su: delikvencija, kriminalitet, narkomanija, prostitucija, prosjačenje i drugo. Delikvencija je svesno voljno ponašanje suprotno društvenim pravilima. Prema podeli društvenih pravila na pravna, moralna, običajna i verska, razlikuje se pravna, moral-na, običajna i verska delikvencija.

Složena društva najvažnije interese štite pravnim poretkom, a poseban deo pravnog poretka koji određuje i propisuje pravila ponašanja i kazne za njihovo nepridržavanje, jeste krivično pravo. Krivični propisi jedne zemlje, određivanjem vrste krivičnih dela i kazni sadrže i definišu najvažnije društvene vrednosti. U tom smislu, delikvencija se može odre-diti prema državnom uređenju, imovini, integritetu ličnosti, vladajućem moralu i sl.

Delikvencija je društveno uslovljena sukobima i nejednakostima u društvu, raskoraku ličnih i opštih interesa, psihičkim, a po nekima i biološkim sklonostima pojedinaca, i ra-znovrsnim manifestacijama neodgovarajuće socijalizacije pojedinaca. U svakom društvu razrađen je sistem represivnih mera protiv delikvencije. Uočena je povezanost između društvene dezorganizacije, s jedne, i porasta delikvencije, s druge strane.

Kriminalitet je poseban oblik delikvencije koji se ogleda u kršenju krivičnog za-kona, prestupom ili povredom krivičnih normi. Pravo određuje kriminalitet kao „činjenja ili nečinjenja pojedinaca, koja je organizovano društvo zabranilo u jednoj posebno ozbiljnoj formi.”

Untitled-1.indd 157 3/24/2014 6:58:22 PM

158

U sociološkom smislu kriminalitet je društvena pojava u kojoj pojedinci sprovode društvenim normama zabranjene radnje. Kriminalitet je povezan sa ličnošću izvršioca kriminalnih dela, pa se sastoji od individualnih zabranjenih ponašanja i akcija pojedinih lica u određenom vremenu i prostoru. Međutim, kriminalitet se pojavljuje u masovnim razmerama društva, pa nije samo prost zbir izvršenih krivičnih dela, nego specifična društ-vena pojava koja obuhvata individualne slučajeve. Samo krivično delo takođe je društvena pojava i društveni proizvod.

Posebno karakteristični oblici devijantnih ponašanja vezuju se za urbane sredine i tzv. urbani kriminal. Socijalna heterogenost, bezličnost, anonimnost, segregacija gradskih de-lova i formiranje ''podzemlja'', geta i slamova, urbani ritam i stil gradskog života, uslovili su pojavu anomije urbanih naselja. Tipični oblici anomije savremenih gradova su ubistva, samoubistva, mafijaštvo, razbojništva, mito, korupcija, kockanje, skitničarenje, narkomani-ja, alkoholizam, psihoze, neuroze, seksualne patologije i dr. Navedenim oblicima pripada i sajber kriminal savremenog “umreženog društva”.

Untitled-1.indd 158 3/24/2014 6:58:22 PM

159

DEVETA GLAVA

JEDNAKOST I NEJEDNAKOST

Untitled-1.indd 159 3/24/2014 6:58:23 PM

160

9.1. DRUŠTVENA JEDNAKOST

Društvena jednakost je odnos između pojedinaca unutar jedne društvene zajednice, bez vertikalnih i horizontalnih razlika u njihovim društvenim položajima. Postoji više određenja društvene jednakosti:

1. Kao odnos među ljudima u kome svi rade iste poslove i obavljaju iste društvene uloge. Kod ovog načina isključeno je prisustvo podele rada.2. Kao odnos među ljudima u kome svi pojedinci imaju isti ugled i uticaj, ali ne moraju vršiti iste poslove i uloge, jer se oni isto društveno vrednuju, pa obav-ljanje različitih uloga ne utiče na stepen uticaja u grupi.3. Kao odnosi među pojedincima u kojima svi imaju iste mogućnosti u zau-zimanju različitih društvenih položaja.4. Kao odnosi među pojedincima u kojima svi imaju ista prava, dužnosti i tretman, gde je isključena diskriminacija i prisutna nepristrasnost društva prema pojedincima.5. Kao odnosi među pojedincima, u kojima svaki pojedinac pruža prema svojim mogućnostima i proporcionalno društvenom položaju koji zauzima. Viši i povoljniji društveni položaj pruža nadprosečne, a niži i nepovoljniji ispodpro-sečne doprinose društvu.

Pitanje društvene jednakosti pokrenuto je nastankom klasnog, izdiferenciranog društva. Formulisana su dva odgovora:

1. Egalitarizam, kao ideal obespravljenih, koji podrazumeva ostvarenje suštinske jednakosti među ljudima, i

2. Elitizam, kao legalizacija društvenih nejednakosti, kao ideal vladajućih društvenih slojeva u cilju zadržavanja svojih pozicija.

Istorija klasnog društva pokazuje da su ideje društvene nejednakosti bile društveno legalizovane i objašnjavane različitim socijalnim momentima, od prirodne ne-jednakosti ljudi, do nasledne. Veliki društveni pokreti u istoriji uvek su sadržavali ideju jednakosti. Do sada nije legalizovana ideja društvene jednakosti, mada su prisutne bro-jne teorije o načinu njenog legalizovanja.

9.2. DRUŠTVENA NEJEDNAKOST

Društvena nejednakost pretpostavlja društvene odnose u kojima se neki pojedinci favorizuju društvenim privilegijama, u odnosu na druge pojedince. Društvena nejednakost proizilazi

iz društvenog raslojavanja na bazi društvene podele rada, ali i drugih društvenih faktora. Nejednakosti mogu biti prirodne i društvene, a ispoljavaju se kao: stalne ili strukturne, i trenutne ili privremene kao posledica kratkotrajnih okolnosti.

Untitled-1.indd 160 3/24/2014 6:58:23 PM

161

Strukturne društvene nejednakosti podrazumevaju sistematsko društveno razlikovanje društvenih položaja pojedinaca. Osnovna obeležja strukturne nejednakosti su:

1. Trajno i stabilno, ali i prepoznatljivo pojavljivanje u društvu;2. Relativno čvrsta struktura u njenom održavanju i obnavljanju;3. Ispoljava se pre svega u strateški važnim društvenim područjima;4. Proističe iz sistema vladajućih društvenih odnosa;5. Institucionalizovana je, tj. zaštićena pravom, politikom idr.;6. Ima tendenciju širenja u društvenom prostoru; 7. Uslovljava dramatične podele društva kao celine;8. Masovna su pojava, u istorijskom i savremenom smislu;9. Sveukupno deluju na kvalitet društvenog i grupnog života.

Pored navedenih osnovnih obeležja, uočavaju se istorijske pravilnosti u pojav-ljivanju strukturnih nejednakosti, i to:

1. Uvek su prisutne u oblasti materijalne proizvodnje, ispoljavajući se kroz različito vrednovanje onih koji rade i onih koji kontrolišu, tj. upravljaju radom, u korist onih koji kontrolišu. 2. Uvek se ispoljavaju na području političke dominacije, kao društvena moć u upravljanju i vladanju. S jedne strane su akteri političke dominacije, a sa druge društveni slojevi kao društveno polje političkog dominiranja. Akteri su subjekti, a potčinjeni su objekti političkog života.3. Ispoljavaju se kroz monopol jednih nad intelektualnim radom drugih, tj. „prepuštanjem” monopola nad manuelnim radom drugima. Ovi monopoli protežu se preko društvenih uloga i položaje na celokupan društveni prostor.4. Ispoljavaju se i na planu društvene kulture u ukupnoj društvenoj raspode-li civilizacijskih dobara, zbog čega su uvek u društvu prisutni bogati i siromašni. Materijalno bogatstvo uvek prati i duhovno ili kulturno bogatstvo. U uslovima strukturne društvene nejednakosti, najveći deo društvenog bogatstva prisvaja manjina, a većina deli manji deo.

Navedena obeležja strukturne društvene nejednakosti određuju osnovne karak-teristike jednog društva. Društvena nejednakost je dinamična pojava prožeta stalnim prisustvom napetosti. U građanskoj sociologiji prisutna je teza o društvenim nejednakostima kao zakon-itostima ljudskog društva, odnosno da je u pitanju “skriveni mehanizam svakog društva, kojim se obezbeđuje da se u tom društvu sve uloge predano, odgovorno i efikasno obavl-jaju. Društvena podela rada postaje efikasna tek kad nejednakošću, kao sistemom položaja, motiviše da se sve društvene uloge, pa i one teške, neprijatne i odgovorne valjano obavljaju, a to će biti kad se upravo te poslednje budu više nagrađivale u materijalnom i duhovnom pogledu”.1

Marksistička sociologija određuje klasne nejednakosti kao osnov društvenih ne-jednakosti i kroz teoriju o klasama i klasnoj borbi predviđa da će ukidanjem klasa oblici društvene nejednakosti biti svedeni na minimum.

1 Dejvid i Mur, Savremeni američki funkcionalisti, prema FlereMarjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit. str. 162.

Untitled-1.indd 161 3/24/2014 6:58:24 PM

162

9.3. DRUŠTVENA INTEGRACIJA

Društvena integracija je stanje u kome su elementi neke društvene celine skladno i blisko povezani, što omogućava uspešno delovanje i opstanak te celine. Društvena integracija obuhvata društvo kao celinu, pojedine

društvene skupine i ustanove, kulturu i kulturne tvorevine i ličnosti. Svakom društvu svo-jstven je određen stepen integracije. Međutim, funkcionalističko insistiranje na društvenoj integraciji kao imanentnom svojstvu društva, zanemaruje okolnost da je integracija in-stitucionalizovani oblik društvene nejednakosti. Društvena integracija postiže se i društvenom prinudom jer se sukobi i kon�ikti tretiraju kao društvena patologija.

Savremena društva sadrže protivurečne procese integracije i dezintegracije, kojima je osnovno obeležje ispoljavanje nadnacionalnog karaktera društvenih nejednakosti ličnosti, grupa i društvenih ustanova. Globalnost dezintegracije i integracije ispoljava se kao:

1. formiranje blokova polarizacije razvijenih i nerazvijenih država, i 2. globalna dominacija Amerike sa evropskim integracijam.

9.4. DRUŠTVENA HIJERARHIJA

Društvena hijerarhija označava raspored ili odnose po-vezanih članova jednog skupa, da se ovi mogu predstaviti kao poređani jedan iznad drugog po jednoj kontinuiranoj vertikal-noj osi, pri čemu su niži na neki način, ali obavezno, podređeni višima. Hijerarhija je obeležje svakog organizovanog delovanja ljudi radi

ostvarenja zajedničkog cilja. Ostvarenje zajedničkog cilja nije moguće bez hijerarhije pojedinačnog delovanja. Stalna promenljivost sveukupnih uslova čini hijerarhiju jednim od osnovnih svojstava ljudske prakse. Hijerarhija ima više oblika, ali su najpoznatiji:

• hijerarhija državnog aparata i pravnog poretka,

• hijerarhija nedržavnih organizacija i zajednica,

• hijerarhija društvenih vrednosti,

• hijerarhija društvene slojevitosti. Hijerarhija državnog aparata i pravnog poretka ima za cilj jedinstveno i usklađeno delovanje države i svih njenih organa kao i jedinstvenu neprotivurečnu pravnu orijent-aciju celokupnog pravnog poretka.

Untitled-1.indd 162 3/24/2014 6:58:24 PM

163

Sredstva kojima se obezbeđuje hijerarhija državnih organa uređena su i sankcionisana pravn-im normama i sadrže nadređen položaj viših organa prema nižim i to dvojako:

1. kao kontrola celishodnosti, kad viši organ po sopstvenom nahođenju može da kontroliše, odobrava i ukida akte nižih organa, i

2. kao kontrola zakonitosti, kada viši organ može poništiti samo onaj akt nižeg organa koji je nezakonit, pa samim tim i necelishodan.

Hijerarhija pravnog poretka podrazumeva lestvicu pravnih akata u kojoj svaki niži akt mora da bude u skladu sa višim aktom, a ukoliko taj uslov nije obezbeđen, niži akt se poništava ili ukida. Savremena državna hijerarhija sadrži više različitih hijerarhija koje se spajaju na nivou najviših državnih organa. Strožija državna hijerarhija izraz je pojačane centralizacije vlasti i obrnuto. Kod hijerarhije nedržavnog aparata (brojne društvene organizacije i zajednice), cil-jevi su jednostavniji i jasniji, jer ova hijerarhija nije stroga i razgranata kao kod državne i pravne hijerarhije. Osnovna merila nedržavnog aparata su njihova praktična delatnost, tj. merila uspeha i ostvarivanja cilja. Hijerarhija vrednosti podrazumeva takav skup u kome su sve vrednosti društva raspoređene na društvenoj lestvici od nižih ka višim, do najviše. Društvena hijerarhija kroz procese socijalizacije (i pravnim normama), postaje individualna hijerarhija vredno-sti. Društvena hijerarhija se, u širem smislu, tumači kao raspored društvenih grupa u klasnom društvu. Ona je uvek prisutna u uslovima društvenog raslojavanja, koji se ma-nifestuju kroz različito učešće u vlasti, raspoređivanje društvene moći i raspodeljivanje društvenog proizvoda.

Iz manifestovanih oblika društvenog raslojavanja, proizlazi suština društvene hije-rarhije: odnosi vlasti i podvlašćivanja. Ti odnosi u sebi sadrže mehanizme uticaja viših, vladajućih slojeva na ponašanje i položaj nižih društvenih slojeva. Društvena hijerarhija je poprimala kroz istoriju različite oblike i stepene ispoljavanja. Novija istorija pokazuje labaviju društvenu hijerarhiju, ali ovim prividom skrivena je razrađena društvena nejed-nakost.

Većina savremenih država proklamuje društvenu ravnopravnost. Međutim, princip Ajfelove kule je stvaran, pa savremeni američki ekonomista prikazuje američko društvo kao: “Ajfelov toranj, pri čemu je istaknuto da se i pored toga što visina tornja iznosi više od 300 metara najveći deo stanovništva, po svojim prihodima, nalazi se grupisan u slojevima koji su tek nekoliko metara udaljeni od tla”.2Društvena hijerarhija u klasnim društvima obrnuto je sra-zmerna Ajfelovom tornju. Na vrhu tornja, skoncentrisana je ogromna količina društvene moći i vlasti, a na širokoj osnovi tornja njen minimum.

2 Ibid, str. 98.

Untitled-1.indd 163 3/24/2014 6:58:25 PM

164

9.5. DRUŠTVENA DISTANCA

Društvena distanca označava stepen i meru razumevanja i intimnosti kod socijalnih odnosa.

Društvena udaljenost ispoljava se kroz stavove i po-našanja pojedinaca. Tako su segregacija i diskriminacija u stanovanju oblici ispoljavanja društvene udaljenosti između

pripadnika različitih grupa. Osnovna pitanja društvene udaljenosti su: ko i prema čemu se distancira, u kom obimu i u kojoj formi?

Istraživanja pokazuju da je najizražajnija društvena udaljenost u oblasti etničkih i rasnih odnosa, ali i kod pripadnika nižih prema višim slojevima. Oblici ispoljavanja ra-zličito se prikazuju kod različitih naroda nacija. Amerikanci su najudaljeniji od crnih rasa, zatim od Meksikanaca, Turaka, Indusa, Nemaca, Francuza, Šveđana i Škotlanđana, a pre-ma Kanađanima i Englezima nisu pokazivali društvenu udaljenost. Kod Nemaca društvena distanca je najizraženija prema zanimanjima, a kod Grka prema religiji. Bogardus, američki sociolog dvadesetih godina XX veka formulisao je skalu me-renja socijalne udaljenosti i prvi je autor skaliranja, tj. merenja ove distance. Bogardusva skala sadrži sedam hipotetičkih društvenih odnosa:

1. Srodstvo putem braka,2. Prijateljstvo, 3. Susedstvo,4. Saradnju na poslu, 5. Život u istoj zemlji, 6. Kontak za privremenu posetu zemlji,7. Odbijanje bilo kakvog kontakta3.

Skala je primenjena kroz više varijanti skaliranja u Japanu, Nemačkoj, Indiji, Grčkoj, Jugoslaviji4, afričkim i bliskoistočnim zemljama. Skalom se mere stavovi pojedi-naca određenih grupa o njihovoj spremnosti da sa pripadnicima drugih grupa stupe u kontakte različitog stepena intimnosti. Podaci su u velikoj meri istovetni stvarnim ponašanjima pojedinaca. Primena i rezultati skale izražavaju se kroz skorove: odbijanja (negativne reakcije), prihvatanja (“plus” odgovori), prema određenoj grupi i prema određenom odnosu. Bogardusova skala, bazirana je na subjektivnim procenama ispitanika, što joj se zameralo kao nedostatak. Kako je autor i imao nameru da je subjektivno koncipira, rezultati su pokazali opravdanost takvog koncepta. Skala je prilagodljiva za sve vrste i svrhe soci-jalnog merenja društvene udaljenosti od pojedinca, grupa i vrednosti.

3 Uključuje izbacivanje člana neke grupe iz zemlje ili zabranu njegovog ulaska u zemlju. 4 U bivšoj Jugoslaviji je u više navrata korišćena Bogardusova skala. Ova istraživanja i merenja su pokazala da mladi nisu skloni distanciranju, da je prisutna distanca prema stranim i našim narodima i nacionalnostima, prema regionalnim, obrazovnim i religioznim razlikama. Rot i Havelka su izmerili najveću distancu prema Nemcima i Bugarima u Kragujevcu, a Lazaroski distancu makedonskog naroda prema drugim jugoslovenskim narodima. Ruža Petrović je izmerila da sklapanje braka izražava održavanje etničke distance. V.Milić je poka-Ruža Petrović je izmerila da sklapanje braka izražava održavanje etničke distance. V.Milić je poka-V.Milić je poka-zao da je veća distanca između radnika i službenika, nego između sloja poljoprivrednika i sloja radnika.

Untitled-1.indd 164 3/24/2014 6:58:25 PM

165

9.6. SLOJ, POLOŽAJ, ULOGA I UGLED

Društveni sloj, je skupina ljudi koji imaju niz zajedničkih osobina, kao što su: društvene funkcije, zanimanja, godine starosti, imovinsko stanje, obrazovanje, krvnosrodnički odnosi i dr. Društveni sloj je jedan od elemenata društvene strukture i u zavisnosti od toga kakav se značaj pridaje ovom elementu, razlikuju se shvatanja teorije socijalne stratifikacije i marksističko shvatanje.

Po teoriji socijalne stratifikacije, društveni sloj se određuje subjektivno, na osnovu procene samih pojedinaca o sopstvenoj pripadnosti, i objektivno, na osnovu društvene ulo-ge kao posledice društvene podele rada.5Prema marksističkoj sociologiji, društveni sloj se može odrediti u širem i užem značenju. Šire značenje socijalnog sloja označava prelazne društvene skupine između osnovnih društvenih klasa, tzv. srednji slojevi. Uže značenje, društveni sloj vezuje za proces klasnog raslojavanja unutar jedne klase, odnosno kao skupi-ne unutar jedne klase. Društveni položaj definiše se:

1. kao stanje jednog društva, s obzirom na odnos njegovih pojedinih elemenata, zbog čega može biti: povoljan ili nepovoljan i jednostavan ili složen,

2. kao skup svih odnosa, veza i društvenih uloga pojedinca ili grupe. Društveni položaj na društvenoj lestvici meri se vertikalno, pa može biti: visok, niži, i

nizak. Ocena nivoa društvenog položaja određena je ocenama vrednosti koje društvo pri-daje društvenom položaju. U različitim društvima isti društveni položaj može biti različito vrednovan. Društveni položaji najčešće su određeni: bogatstvom, vlašću i ugledom.

Društvena uloga je skup delatnosti koje obavlja pojedinac ili grupa u društvu. Svaki član društva ima svoju društvenu ulogu, koja je određena: društvenom podelom rada, imovinskim stanjem, godištem, polnom pripadnošću, naslednim statusnim fakto-rom, i drugo.

Društvene uloge su propisane odgovarajućim društvenim pravilima, pa se i moraju vršiti u skladu sa njima. Za svaku društvenu ulogu predviđene su i društvene sankcije ako se ne obavljaju u skladu sa propisanim pravilima. Pojedinac ili društvena grupa mogu imati više društvenih uloga (pojedinac istovremeno ima bračnu ulogu, radnu, susedsku, prijatelj-sku i druge). Po pravilu, razvijenije društvo pretpostavlja veći broj uloga.

Društvene uloge po svom dejstvu mogu biti pozitivne i negativne. Funkcionalisti negativne društvene uloge smatraju izuzetkom i društvenom patologijom, a marksistička sociologija manifestacijom klasne podvojenosti i otuđenosti. Skup društvenih uloga određuje društveni položaj i njihovu društvenu vred-nost. Iste društvene uloge u različitim društvenim sistemima formiraju različite društvene položaje pa se tako i različito društveno vrednuju.

5 Videti detaljnije u: SOCIJALNA STRATIFIKACIJA.

Untitled-1.indd 165 3/24/2014 6:58:26 PM

166

Društveni ugled je ocena vrednosti društvene uloge pojedinca, zasnovana prvenst-veno na zanimanju tog pojedinca, ali i na drugim ličnim i društvenim svojstvima. Ugled se stiče i načinom ličnog obavljanja svoje društvene uloge, jer se kroz više ili manje uspešan, više ili manje odgovoran način, ispoljava stav pojedinca prema vladajućim društvenim vred-nostima. Ugledu pojedinca doprinose ugled njegove porodice, ugled grupa kojima pripada i društveno vrednovanje tih grupa.

Društveni ugled utiče na ponašanje pojedinaca i njihova opredeljenja. Ugled koji sadrži određeno društveno zanimanje je društvena naknada za vršenje društvene uloge. Zato se društveni ugled određuje kao „sintetički izraz priznanja ostalih važnijih naknada nekom zanimanju, kao i nekih drugih osobina samog zanimanja: umnosti, samostalnosti, rizika, čistoće, kreativnosti itd.” 6

Osim što se ugled ispoljava kroz zanimanje i druge elemente, on ima i svoju samostalnu težinu. Tako, na primer, zanimanja koja nisu praćena visokim primanjima sadrže društve-ni ugled (lekari, profesori, naučnici i dr.). I obrnuto, neka zanimanja prate visoka primanja i nizak društveni ugled.

Kako se menjaju društveni uslovi, tako su prisutne i promene u formiranju i dejstvu društvenog ugleda, pre svega promenom društvenih zanimanja. Različite društvene klase, različit ugled i vrednost pridaju određenim zanimanjima. Pravilo je da pripadnici sličnog ili istog društvenog položaja isti ili sličan ugled pridaju istim zanimanjima. Otuda je logična reprodukcija statusnih položaja različitih generacija jedne porodice, sa prisutnom tenden-cijom prelaska iz nižih u više društvene položaje. Prisutna su shvatanja da je hijerarhija ugleda uvek i svuda ista. Ističu se dva ele-menta kao osnovne odrednice stalnosti društvenog ugleda:

1. visina materijalnih primanja, tj. materijalni položaj, kao suštinski,2. stepen obrazovanja, kao formalni element.

Osim navedenih elemenata, i poreklo se smatra bitnim faktorom koji doprinosi društvenom ugledu, u pozitivnom ili negativnom smislu.

Pozitivan društveni ugled nose sa sobom članovi aristokratskih, plemićkih porodi-ca koji ne moraju nužno da poseduju materijalni položaj i odgovarajuće obrazovanje. Negativan društveni ugled imaju pojedinci koji nemaju “poreklo” a poseduju materijalni status. U vezi sa tom pojavom formulisani su termini “skorojevići”, “provincijalci” i “lažni snobovi”. Na društveni ugled veliki uticaj ima tradicija, posebno u tradicionalnim društvima. Društva sa neizgrađenom ili odbačenom tradicijom kolebaju se u privreme-nim i trenutno usvojenim obrascima tuđih tradicionalnih vrednovanja. Savremena društva pokazuju tendenciju ujednačavanja kriterijuma koji određuju društveni ugled ispoljen, pre svega kroz materijalne faktore. Novcem se u savremeno vreme može kupiti sve, pa i društveni ugled.

6 Ibid, str. 135.

Untitled-1.indd 166 3/24/2014 6:58:26 PM

167

9.7. ZANIMANJA I PROFESIJE

Zanimanje je skup istih ili sličnih radnji. Osnovna sociološka obeležja7 zanimanja su: 1. da je u pitanju specijalizovana delatnost koja predstavlja posebnu celinu u okviru

društvene i tehničke podele rada, jasno razgraničena od drugih takvih delatnosti; 2. da se obavlja relativno trajno, na ustaljen način, uz pomoć određenih sredstava, a

u cilju proizvodnje određenih predmeta ili pružanja usluga; 3. da predstavlja izvor prihoda za egzistenciju i društveni položaj kome se pripada;4. da se zasniva na znanju, veštini i obrazovanju na bazi kvalifikacija.

Razvoj društvene podele rada, a naročito savremena tehnička podela rada i spe-cijalizacija dovode do umnožavanja broja zanimanja. Primera radi, prema popisu stanovništva u Engleskoj je 1841. bilo registrovano 431 zanimanje, a 1941. Američki re-gistar zabeležio je 25.000 zanimanja. Smatra se da danas ima preko 30.000 zanimanja u svetu.

Slobodne ili liberalne profesije su posebna, specijalizovana zanimanja koje karakteriše relativna nezavisnost njenog izvršioca u njegovom vršenju.

Slobodne profesije beleže društvene padove i uspone, pa se uočava da je njihov položaj prvobitno bio cenjen, da bi u nekim periodima bio drastično obezvređen. Određena za-nimanja mogu biti slobodne profesije, ali i ne moraju. Tako, na primer, advokatura je slobodna profesija ukoliko se obavlja za sopstvenu ili nečiju privatnu kancelariju, kao što lekar može biti pripadnik slobodne profesije ukoliko svoje zanimanje obavlja u sopstvenoj ili nekoj privatnoj ordinaciji.

Slobodne profesije karakteriše organizovanost kroz stručna udruženja slobodnih profesija. Stručna udruženja formiraju se s ciljem organizovanog nastupa u društvu, a u cilju poboljšanja sopstvenog položaja, unapređenja profesionalnog morala i uslova za oba-vljanje zanimanja. Savremeni procesi specijalizacije poslova, umnožavaju broj slobodnih profesija i njihovih izvršilaca. Istovremeno, osnovna obeležja slobodnih profesija: samo-stalnost i inokosnost8, gube se u procesu podruštvljavanja ovih profesija. I profesionalna udruženja povećavanjem broja članova poprimaju birokratski karakter svojstven svakoj velikoj društvenoj organizaciji.

7 Prema Ibid, str. 750.8 Društvena autonomnost slobodnih profesija.

Untitled-1.indd 167 3/24/2014 6:58:26 PM

168

Untitled-1.indd 168 3/24/2014 6:58:27 PM

169

DESETA GLAVA

ELITA I MASA

Untitled-1.indd 169 3/24/2014 6:58:27 PM

170

10.1. DRUŠTVENA ELITA

Društvena elita je sloj eminentnih, odabranih, najboljih, vodećih i najistaknutijih pojedinaca jedne zajednice.1

Termin se vezuje za Francusku XVI veka, kada se eli-tom nazivala odabrana i kvalitetna roba namenjena prodaji. Kasnije ovaj termin dobija sociološko značenje, u smislu oda-branih pojedinaca, grupa ili manjine u društvu, kao superiornih u odnosu na većinski deo naroda. U svom prvobitnom značen-ju elita se odnosila na aristokratske predstavnike i vodeće ljude sveštenstva, nauke, umetnosti i vojnih disciplina.

Elita obuhvata pripadnike viših društvenih slojeva koji to pripadništvo stiču društvenim položajem, bogatstvom, privilegijama, obrazovanošću, prestižom, stilom života i

koji imaju vodeće i upravljačke pozicije u društvu, zbog čega učestvuju u odlučivanju o bitnim društvenim pitanjima.

Kod socioloških pravaca i škola, uočljive su elitističke ideje o društvu. Pareto je među prvima odredio pojam, nastanak i podelu društvene elite. Društvo se deli na elitu – aristokratiju i neelitu. Elitu čine najuspešniji, tj. najistaknutiji pojedinci nezavisno od delatnosti kojom se bave. Tako elitu čine i najokoreliji kriminalci koji se ne mogu uhvatiti, kao i žene koje su uspevale da zavedu ljude na pozicijama društvene moći. Pripadnost eliti vezana je za lične psihobiološke sposobnosti, zbog čega se dele na: ljude “lavove” i ljude “lisice”.

Kako se u svakom obliku društvenih delatnosti pojedinci pojavljuju sa svojim delovan-jima koja su različita po kvalitetu i kvantitetu, Pareto lične sposobnosti izražava indeksom sposobnosti, slično ocenama u indeksu studenata. Grupa sa najvišim indeksom je elita de-latnosti u kojoj su merene sposobnosti. Takvo ocenjivanje na nivou društva pokazalo bi dva sloja:

1. donji sloj, neelitu, tj. masu, i2. viši sloj, elitu, sa dva podsloja:

a. vladajuću elitu, koja direktno ili indirektno vlada društvom ib. nevladajuću elitu.

Kako je karakteristika elite da svoje pozicije prenosi na buduća pokolenja, među kojima su i naslednici koji ne poseduju sposobnosti lavova, unutar vladajuće elite sve je manje lavova, a unutar neelite sve je više pojedinaca sa osobinama lavova. Socijalna okolnost da je manji broj lavova od potrebnog, tj. nespremnost elite za primenu nasilja i osetljivost „prema narodu i slabima”, uslovljava kontrarevoluciju i zbacivanje elite od kontraelite. Istorija je smenjivanje i cirkulacija elita. Kontrarevolucije se mogu izbeći pojačanom društvenom pokretljivošću – izborom natprosečnih pojedinaca neelite u elitu.

Italijanski sociolog Moska ukazuje da je u svim društvima prisutna podela na ma-lobrojne koji vladaju (quella dei governanti) i većinu kojom se vlada (dei governanti).

Ove podele prepoznatljive su u svakodnevnom životu i u svakoj državi. Na vrhunskim

1 Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 166168.

Untitled-1.indd 170 3/24/2014 6:58:27 PM

171

državnim poslovima je manjina uticajnih ličnosti, čije vođstvo, dobrovoljno ili prinudno, podnosi i trpi većina.

Koliko je nezamislivo da jedan čovek upravlja svim društvenim poslovima, isto tako je nezamislivo neposredno upravljanje celokupnog stanovništva. Zato je, po Moski, nužna hijerarhijska podela društva – piramidalnog oblika, u kojoj je prevlast organizovane manjine nad neorganizovanom većinom socijalna zakonitost. Članom organizovane manjine postaje se posedovanjem materijalnih, intelektualnih i moralnih superiornih kvaliteta u odnosu na masu, ali i nasleđem tih kvaliteta od predaka. Najčešći kvaliteti superiorne elite su: posebna znanja i veštine, bogatstvo, poreklo po rođenju, lične zasluge, karakter, od-lučnost, inteligencija, volja za dominacijom, i drugo.

Značajna su i tumačenja elite koja demokratsku organizaciju društva vezuju sa vladavinom elite, shvatanja o ''demokratskom elitizmu’’, o ‚‚strategijskim elitama’’, o ‚‚gvozdenom za-konu oligarhije'' i druge. Društveni elitizam povezan je sa slojevitošću društva – na više i niže slojeve i institucionalnu vezanost elita za određene društvene ustanove kao što su državni organi, akademske institucije, privredne korporacije, vojska, policija i dr.

10.1.1. ELITA MOĆI

Elita moći2 su pripadnici viših društvenih krugova koji poseduju atribute moći i uticaja, bogatstva i slave (prestiža), koji svojim rukama usredsređuju vodeće, komandne po-zicije krupnih institucionalnih hijerarhija: privrednih korporacija, političkodržavnih institucija i vojske.

Pripadništvo eliti moći bazira se na položajima i ulogama koje njihovi predstavnici imaju u važnim društvenim institucijama. Istovremeno, ti položaji i uloge saglasni su društvenom sistemu vrednosti. Obeležja elite moći su: rotacija, kumulacija, koordinacija i centralizovana hijerarhija.

Rotacija elite moći je sposobnost i mogućnost menjanja uloga i pozicija unutar tog sloja. Elitu moći ne predstavljaju pojedinci koji su trajno vezani sa određene uloge i pozi-cije u vlasti, već malobrojni pojedinci koji s lakoćom često prelaze iz jednog podsistema društvene moći u drugi podsistem.

Iz rotacije proizilazi i druga osobina elite moći – kumulacija društvene moći u malo-brojnom krugu odabranih pojedinaca. Kumulacija i rotacija elite moći reprodukuju sistem vrednosti koji obnavlja i štiti bogatstvo, prestiž i vlast.

Osnov nejednakosti i hijerarhije vlasti je u podređivanju svih drugih društvenih pod-sistema sistemu vrhovne vlasti, tj. ekonomske, političke i vojne dominacije. Svaka od njih sadrži razrađenu, centralizovanu i koordiniranu hijerarhiju kojima kontrolišu sve druge društvene ustanove i organizacije. Elita moći oličena je kroz tri povezana podsistema: eko-nomsku, političku i vojnu elitu moći.

2 Prema S. Milsu, koji je prvi uveo koncept elite moći u sociologiju; Mills S.W. Right, THE POWER ELITE, O�ford University Press, New York, 1956.

Untitled-1.indd 171 3/24/2014 6:58:28 PM

172

Svaki podsistem je strogo centralizovan i hijerarhizovan, sa međusobno razrađenom koordinacijom i rotacijom, čineći jedinstven, elitan i snažan sistem koncentrisane društvene moći. Pripadnici elitnih podsistema, slični su prema kriterijumima koje ispunjavaju: pore-klo, način života, karijera, klasna svest, privatni i profesionalni odnosi povezanosti i drugo.

Po Milsu, savremeno društvo se ne može razumeti bez uočavanja tog društvenog sloja, pa je jedno od osnovnih obeležja savremenog društva dominacija ekonomskih, po-litičkih i vojnih elita. Ta dominacija sadržana je u društvenim vrednostima – uobličenim posebnim interesima elite moći. Klasna raslojenost kapitalizma ogleda se u podeli društva na masu i elitu moći, pa je elita savremen oblik pojavljivanja dominante klase. Kako je elita klasni oblik, a klase su prolazne, Mils smatra da će ukidanjem uslova koji dovode do koncentracije i osamostaljivanja elite vlasti, elita prestati da postoji.

Koncept elite moći široko je prihvaćen u sociološkom tumačenju savremenih društava. Ni marksistička, ni teorija socijalne stratifikacije nisu do sada prezentirale koncepte savre-menih oblika vlasti. Koliko je neodgovarajuće tumačenje današnjih oblika društvene moći samo primenom ekonomskog i klasnog kriterijuma, tako se i evidentni kon�ikti savreme-nog kapitalističkog društva ne mogu tumačiti samo kao društvena patologija. U tom smislu, klasična tumačenja ovih teorija danas su prevaziđena.

10.2. VLAST – AUTORITET – MOĆ

Vlast je jedna od centralnih socioloških kategorija. Različita su shvatanja o pojmu i sadržaju vlasti. Vlast se najčešće poistovećuje sa političkom, ekonomskom, ideološkom, kulturnom i drugim oblicima vlasti. Osim toga, pojam vlasti poistovećuje se i sa katego-Osim toga, pojam vlasti poistovećuje se i sa katego-rijama moći i autoriteta. Vlast je društveni odnos koga karakteriše:

1. vladanje kao odnos nadređenosti i podređenosti,2. upravljanje i slušanje, kao sadržaj tog odnosa,3. sredstva – metode koje obezbeđuju vladanje (prinuda).

Prisutna su dva shvatanja o poreklu vlasti. Prvo, po kome je vlast izraz ljudske pri-rode, prirodna predodređenost nekih ljudi da vladaju, a drugih da budu potčinjeni (rasističke teorije, teorije društvenog ugovora i sl). Drugo, vlast je prirodna „osobina” društva kao totaliteta (biologizam, funkcionalizam i dr.).

Vlast je samostalna, sebi svojstvena i otuđena sila društvene moći koja se ne može shvatiti van konteksta socijalnog okruženja. U pitanju je klasna kategorija koja se spoljava u političkoj sferi upravljanja i odlučivanja.

Autoritet je vlast koja je od naroda priznata kao zakonita i koja ne mora koristiti mere sile i prinude za poštovanje. Autoritet kao posebno obeležje sadrži dobrovoljnost poštovanja domi-nacije. Veber je izvršio tipologiju autoriteta prema načinu njegovog društvenog priznavanja na:

1. pravnoracionalni, zasnovan na zakonitosti, karakterističan je za savremeno društvo;

2. tradicionalni, zasnovan na prošlosti, običajima i verovanju;3. harizmatski, zasnovan izuzetnim sposobnostima pojedinaca – vođa, karakterističan

je za periode društvenih kriza.

Untitled-1.indd 172 3/24/2014 6:58:28 PM

173

Autoritet se tumači svojstvom pojedinaca da se izdvoje iz mase svojim individualnim sposobnostima. U širem smislu autoritet je svaki društveni odnos u kome se dobrovoljno, tj. primenom usvojenih merila vrednosti priznaju posebna svojstva određenim poje-dincima i grupama, pa se razlikuju naučni, moralni kulturni, sportski i drugi autoriteti.

Društvena moć može biti pojedinačna ili grupna, organizovana ili stihijska, pro-pisana ili slobodna, a može da deluje na celokupno društvo ili na njegove segmente. Društvena moć je sredstvo obezbeđivanja poželjnog ponašanja od strane autoriteta i no-silaca vlasti, kroz:

1. osobine pojedinaca: snagu, lepotu, hrabrost, pamet, snalažljivost, ugled, poreklo i dr.;

2. svojstva grupe: brojnost, čvrstina snaga i sl.;3. bogatstvo u materijalnom pogledu;4. društveni položaji i funkcije.

Vladavina je posebna sociološka kategorija pod kojom se podrazumeva takav sklop društvenih odnosa i snaga koji omogućuju nekim organizacijama, institucijama, grupama ili ličnostima odlučujući uticaj u pojedinim delovima društva ili njegovom totalitetu. Vladavina može biti klasna, grupna, lična, jednonacionalna, višenacionalna i drugo.

10.2.1. VOĐA

Vođa je pojedinac koji shvatanja i ponašanja većeg broja ljudi trajnije usmerava, podstiče, oblikuje i unapređuje u pravcu određenih političkih, privrednih i drugih ciljeva.

Vođu odlikuju određena psiho-fizička svojstva, koja su društveno-istorijski promenljiva. U najstarijim društvima vođe su bili ratnici sa “natprirodnim osobinama”, a u savremenom periodu, u pitanju su politički natprosečne ličnosti koje prati kult ličnosti.

Vođa – ratnik prisutan je i u savremenoj istoriji – harizmatska ličnost. Harizmatsko vođstvo zasnovano je na herojskom i neodoljivom obeležju ličnosti kao vođe i svetoj pri-rodi njegove misije. Ta svojstva povlače slepu poslušnost i bezrezervnu odanost grupe ili društva herojskim osobinama vođe.

U teologiji harizma je božanska milost, a u svetovnoj sferi nadljudska fundame-talna snaga. Ličnosti koje poseduju sposobnosti snažnog uticaja na druge – harizmu, postaju vladari, vođe, proroci, osnivači partija, država i dr.

Harizmatska ličnost poseduje vlast, koja je po Veberu nestabilna, jer svoju legitimnost ne zasniva na običaju i zakonu, već na ličnoj moći. Ova vlast mora stalno da pokazuje svoju snagu i sposobnost stvaranja „čuda” i herojskih dela. Harizmatski vođa vezan je za ostvaren-je svoje misije koja je uvek revolucionarna, pa se najčešće pojavljuje u uslovima značajnih društvenih kriza i delovanja vanrednih društvenih procesa.

Za Gurviča, pojava harizmatskih ličnosti u istoriji osnova je „harizmatske teokratije” kao tipa globalnog društva. Harizmatska teokratija podrazumeva jedinstvo državne, voj-ne i crkvene vlasti u jednoj ličnosti. Istorijski primeri harizmatskih ličnosti prisutni su u

Untitled-1.indd 173 3/24/2014 6:58:28 PM

174

starom Vavilonu, Asiriji, Persiji, Japanu, Kini, Tibetu, Indiji, Egiptu i drugo. Savremeni primeri su: Napoleon, Hitler, Staljin, Tito, Mao Cedung, Nehru, Kastro, Milošević i dr. Prisutna su i shvatanja da su pojedinim narodima i nacijama svojstvene harizmatske ličnosti, kao što je to slučaj kod slovenskih naroda (Katarina Velika, Ivan Grozni i sl).

Prve socijalističke države karakterisale su harizmatske ličnosti i državnih partija sa harizmatskim obeležjima. Pridavanje nadljudskih sposobnosti bila je manifestacija bi-rokratizma socijalističkih država i partija.

Sa harizmatskim ličnostima povezane su i tzv. “autoritarne ličnosti”. Adorno je au-toritarnu ličnost definisao kao sadomazohističku ličnost, koja se divi autoritetu, sklona je potčinjavanju, ali istovremeno želi i sama da postane autoritet. “Autoritarna ličnost je sklona krutoj podeli okoline na prijatelje i neprijatelje, insistira na ustaljenim vredno-stima (konvencionalnost) i ne podnosi višeznačnost. Svim oblicima autoritarnog mišljenja je zajedničko shvatanje da je život uslovljen silama koje su izvan domašaja uma i akcije pojedinaca. Sreća se svodi na potčinjavanje ovim silama, pa je zato kod autoritarnih ličnosti snažno razvijen osećaj dužnosti i spremnosti, a poistovećivanje sa sredstvom za ostvarenje nadindividualnog cilja. Najveća vrlina mazohističkog karaktera je bezuslovna poslušnost; nesamoodređenje sudbine, već bezostavno podvrgavanje sudbini shvata se kao heroizam. Ova mazohistička crta dopunjava se sadističkom, odnosno težnjom za potčinjavanjem slabijih. Sa ovim osobinama su povezane i druge: agresivnost, destruktivnost, rigidnost, konvencionalnost, netolerancija, cinizam i sl.”3

Autoritarne ličnosti najčešće su iz srednjih društvenih slojeva. U kriznim periodima mogu dovesti do fašizma, terorizma i drugih društvenih destruktivnih pojava.

10.3. TAJNA DRUŠTVA

Istorija je evidentirala brojne primere zatvorenih elitnih grupa. Tajno i ekskluzivno povezivanje pojedinaca u tajna društva podra-zumeva minimum zajedničkih interesa, strogu selekciju u prijemu novih članova, ritualne radove, religioznost i mitologiju, i dr. Tajna4

društva, kao oblik povezivanja odabranih pojedinaca na bazi posebnih merila vrednosti, jedno su od obeležja i savremenog društva.

Od prvih civilizacije do danas, tajna udruženja formiraju se unutar svakog društva. Neka od sadašnjih „vuku” svoje poreklo iz davne prošlosti.5

Smatra se da je Pitagorina škola jedno od prvih oblika tajnog, aristokratskoin-telektualnog udruživanja koje je podstaklo formiranje masona. Bratstvo ružinog krsta – rozenkrojceri, negovalo je tajne mistične mudrosti. Templari su od prvobitnog reli-gioznog reda prerasli su u moćnu i bogatu elitnu organizaciju u Evropi, čije se bogatstvo procenjivalo na oko dvanaest milijardi današnjih franaka i raspolagali su sa 10.000 zamkova – red je i danas aktivan.

3 Ibid., str. 18. 4 Termin “tajna društva” nije odgovarajući ili je prihvaćen i uobičajen za označavanje elitnih i zatvorenih

društvenih grupa. Prikladniji termin bi bio “zatvorena društva”. 5 Templari, rozenkrojceri, masoni, rotarijanci, Kjuklus klan, Društvo bele ruže, i sl.

Untitled-1.indd 174 3/24/2014 6:58:29 PM

175

Tajna društva nisu temeljnije sociološki analizirana, pa se o toj društvenoj pojavi može “zaključivati” na bazi informacija koja sama udruženja plasiraju u javnost. Ova okolnost proizilazi i iz naučne uzdržanosti zbog „poštovanju” mističnog karaktera ovih udruženja. Prema dostupnim podacima, osnovna obeležja tajnih društava bila bi: tajnost prijema okupljanja i delovanja, mističnost rituala i misije udruživanja, elitni izbor člano-va u zavisnosti od ciljeva društva, dobrovoljno odano pripadništvo društvu, identifikacija ličnih i grupnih interesa, pravna i politička nelegalnost interesa i ciljeva, međunarodna, nadnacionalna i globalna povezanost, stroga pravila i načela delovanja, sadržana u ko-deksima i drugo.

Pod tajnom se podrazumeva skup činjenica, tj. podataka koje pojedinci, šire i uže društvene grupe zadržavaju za sebe i „sklanjaju” od drugih i od javnosti, u cilju zaštite i ostvarivanja određenih interesa.

Tajna potiče od tajenja, tj. skrivanja, ali i od izdvajanja. Što je društvena slojevitost i razgranatost izraženija, to je tajnost prisutnija, što je društvo totalitarnije – veća je pojedinačna potreba za tajnim udruživanjem. U tom smislu, kapitalistički društveni odnosi posebno su pogodni, zbog svoje raslojenosti, za formiranje i delovanje tajnih društava kao i njihovo obnavljanje.

Tajna može biti manje ili više značajna, u zavisnosti od toga koje se činjenice kriju i u kom cilju. Kako se tajnom uvek štite određeni interesi, tajna može biti lična, pri-vatna, grupna, poslovna, privredna, vojna, politička, službena, državna i drugo. Tajnim društvima u gore određenom smislu ne pripadaju udruženja kojima se štiti ili realizuje neka državna tajna, kao što su to tajne policije država, kojima je cilj zaštita državnog inte-resa od raznih vidova političkog kriminala (unutrašnjeg i međunarodnog).

Poznato je, na primer, da je Rotari klub (Rotary International) zvanično osnovan 1905. u Čikagu, kao međunarodna organizacija rotari klubova. Na VI kongresu ove organi-zacije (1915), u San Francisku, usvojeno je jedanaest osnovnih načela ove organizacije i njen osnovni cilj je „ideal druženja kao osnova svake čestite delatnosti, a naročito:

1. negovanje ličnih odnosa, poznanstva i prijateljstva radi uvećanja mogućnosti služenja opštim interesima;

2. postavljanje visokih etičkih merila u poslu i zvanju, priznavanju vrednosti svakog korisnog zanimanja i nastojanja svih rotarijanaca da “služe” dobrobiti ljudskog društva;

3. ideal služenja u ličnom, poslovnom i javnom životu svakog rotarijanca;4. unapređivanje međunarodnog sporazumevanja, dobre volje i mira putem svetske

drugarske zajednice ljudi od posla i zvanja ujedinjenih u idealu služenja.”6

Najpoznatije tajno društvo su masoni, poznati kao „slobodni zidari”. Nastanak ma-Nastanak ma-sona kao i njihovi ciljevi, obavijeni su velom tajne i mistike. Svoju delatnost obavljaju u okviru „loža” tajnih ili polutajnih organizacija međunarodno povezanih. Predmet su brojnih nagađanja i znatiželje javnosti. Prema nekim gledištima, masoni imaju presudni uticaj na društvo kao svetski totalitet. Prisutna su i suprotna mišljenja o ograničenom političkom uticaju masona do shvatanja da je njihov društveni uticaj spekulacija.

Po ciljevima, masonstvo je idejnomoralna organizacija, koja se putem strogih pravi-

6 Nenezić Z., MASONI U JUGOSLAVIJI, Narodna knjiga, Beograd, 1984, str. 44.

Untitled-1.indd 175 3/24/2014 6:58:29 PM

176

la organizacije, čuvanjem tajne i uzajamnim potpomaganjem zalaže za propagiranje „ideala masonstva kao što su: iskorenjivanje poroka, samousavršavanje spoznajom sopstve-nih vrlina i slabosti, pravda i jedinstvo među svim ljudima i sl. Masonerija je nastala kao organizacija liberalne inteligencije, koju su udruživali, pored zajedničkih interesa i uzajamnog pomaganja, antiklerikalizam i ideje demokratije i zakonitosti”.7Krajem devet-naestog veka društvo se internacionalizovalo, a međunarodna solidarnost masona postala jedno od značajnih obeležja pokreta.

Međunarodno masonsko udruženje osnovano je 1921. godine u Ženevi. Organizaciju karakteriše tajnost rada kao tradicija, ali i kao sredstvo za efikasnije ostvarivanje svojih ciljeva. Nagađa se da je moderna masonerija nastala sa Velikom ložom Engleske, na Dan Jovana Krstitelja, 24. juna 1717. godine u Londonu. Od tada, masonske lože niču širom Evrope, Amerike i drugih kontinenata.

„Dolazak buržoazije na vlast, formiranje njene ideologije i ostvarivanje njene političke moći, metoda upravljanja društvenim i državnim životom, socijalnim i kulturnim pogledima, masonerija delotvorno i uspešno priprema i prati, istovremeno i povratno značajno utičući na sve političke, socijalne i kulturne oblike buržoaskog života, čime postaje politički či-nilac od prvorazredne važnosti u svim ovim zbivanjima. Aktivnost masonerije se odvijala, a tako je i danas, na političkom, ekonomskom, kulturnom i drugim poljima društvenog života, pa zato nije lako izvesti pravi karakter organizacije.”8

Načela slobodnog zidarstva sadržana su u tzv. Andersenovoj knjizi konstitucija, koja je javnosti nedostupna, ali je poznato da se prema njenim odredbama cilj organizacije ogle-da u moralnom i duhovnom usavršavanju pojedinaca i čovečanstva uopšte. Jednakost, bratstvo i sloboda kao osnovna masonska načela, primenjena na pojedinog člana znače visoku moralnost, plemenitost, toleranciju i borbu protiv ljudskih slabosti i strasti. Zbog navedenih načela, masonerija je često bila predmet neargumentovanih tvrdnji, kako o njenoj vezi sa socijalističkim revolucijama od strane antikomunističkih shvatanja, do njenih buržoasko elitnih obeležja od strane socijalkomunističkih pokreta. Takođe su pri-sutna brojna nagađanja o pojedinim istaknutim ličnostima savremene istorije, kojima je pripisivano članstvo u masoneriji.

Formiranje tajnih društava bazirano je na izboru istaknutih pojedinaca. U pitanju je po-seban vaninstitucionalni oblik povezivanja društvene elite, tj. dodatno elitno raslojavanje viših društvenih slojeva i pojačano razdvajanje od mase. Tajna društva, morala bi da budu poglavlje temeljnih socioloških, psiholoških i političkih analiza. Posebno treba imati u vidu činjenicu da vladajućim društvenim krugovima pogoduje tumačenje društvenih pojava kao posledice delovanja tajnih mističnih društava.9

7 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 623.8 Ibid., str. 9.9 Masonerija je funkcionisala u Kraljevini Jugoslaviji sa značajnim uticajem na privredni i politički život. Uoči Drugog svetskog rata, proglašena je neprijateljskim udruživanjem i bila zabranjena do devedesetih godi-na, kada se ponovo aktivirala.

Untitled-1.indd 176 3/24/2014 6:58:29 PM

177

10.4. INTELIGENCIJA

Inteligencija je društvena skupina čiji je rad duhovnog i stvaralačkog sadržaja. Čine je pojedinci kao nosioci kreacija u umetnosti, dostignuća u nauci kao i oni koji te tvorevine reprodukuju i popularišu.

Pojava inteligencije, kao društveno legalizovane skupine, po-vezana je sa periodom obnavljanja duhovnih vrednosti, funkcija i intelektualnih zanimanja nakon raspada feudalnog društva.

Inteligencija je povezana sa upravljačkim i nemanuelnim delatnostima i slobodnim profesijama. U širem smislu, inteligencija podrazumeva visok nivo opšteg znanja i visokog stepen obrazovanja. Osnovna obeležja inteligencije kao društvene grupe su: nemanuelni rad i visok stepen obrazovanja.

Kako je osnovno i srednje obrazovanje obavezan oblik obrazovanja u većini savreme-nih društava, intelektualci se vezuju za visoko, univerzitetsko obrazovanje. Ekspanzija visokog obrazovanja, kao karakteristično obeležje savremenog društva, pokreće brojne rasprave o sužavanju pojma inteligencije na elitni krug naučnika ili proširenjem nje-nih okvira na sve visokoobrazovane. U tom smislu bi kriterijum stepena obrazovanja bio nedovoljno jasan, pa se karakter i vrsta nemanuelnog rada kao duhovnog i stvaralačkog može koristiti kao osnovno obeležje inteligencije.

Inteligenciju odlikuju i druga posebna obeležja, među kojima je i materijalni položaj koji je bliži vladajućim društvenim krugovima. Društveni ugled kojim inteligencija raspo-laže nije determinisan njenim materijalnim položajem, već ulogom u raspodeli društvene moći, koja je najčešće odlučujuća. Duhovnim kreacijama i njihovim popularisanjem inteli-Duhovnim kreacijama i njihovim popularisanjem inteli-gencija može biti inicijator društvenih promena, ali i propagirati društveni status quo.

Osobenost inteligencije je da njeni predstavnici potiču iz različitih društvenih slojeva, pa je kao društvena grupa nestabilna. U teoriji su zabeležena shvatanja o intelektualacima koje karakteriše individualnost, nedisciplina, neodlučnost i nesposobnost organizovanja.

Istorija pokazuje da su se umni i duhovni ljudi međusobno povezivali i delovali kao grupe u staroj Grčkoj, Egiptu, Kini, Indiji i drugim antičkim civilizacijama. Antički filozofi, kineski pisci, indijski bramani i kasniji evropski kaluđeri imali su povlašćen društveni položaj učestvovanjem u društvenom odlučivanju i upravljanju.

U savremenom periodu inteligencija se vezuje za slabljenje uticaja crkve i pojavu kapitalizma, kada se formiraju posebna društva “intelektualaca” u gradovima. U tom periodu prisutne su “mecene” među plemićima koji finansiraju intelektualce. Dalji razvoj kapitalističkog društva omogućio je masovnost pismenosti, izdavaštvo, štamparstvo, razvoj javnog mnjenja i javnog političkog života, što je odredilo položaj savremene inteligencije:10

1. doprinela je bogatom umetničkom razvoju;2. uslovila je pojavu novih pravaca u kulturi i umetnosti;3. formulisala je i afirmisala različitost društvenih vrednosti;


Untitled-1.indd 177 3/24/2014 6:58:30 PM

178

4. razvila je prirodne, društvene i tehničke nauke;5. doprinela je primeni nauke i tehnike u praksi;6. uticala je na oblikovanje političkog života društva;7. bila je nosilac ili inicijator društvene kritike.

Kritički odnos inteligencije prema postojećem društvenom sistemu poistovećuje se sa samom inteligencijom i njenom osnovnom društvenom funkcijom. Činjenica je da su brojni intelektualci, kroz istoriju, pa i danas proganjani zbog svojih kritičkih ideja i delo-vanja, ali su evidentni i suprotni primeri: da se inteligencija utapa u legalizovane oblike političke dominacije.

U sociološkoj teoriji prisutno je pitanje klasnog obeležja inteligencije, tj. da li je inteligencija klasa i koja je struktura i priroda inteligencije. Veber i neki drugi autori in-teligenciju određuju kao klasu. Ukoliko se kao bitno obeležje klasa prihvati status u procesu društvene proizvodnje, inteligencija nema to određenje jer je osnovna funkcija inteligenci-je njen duhovni i kreativni intelektualni rad u društvu..

Prisutna su i osporavanja inteligencije kao društvene grupe. Gajger i drugi smatraju da je inteligencija amorfna društvena skupina koja potiče iz različitih socijalnih slojeva i koja postoji samo kada njeni pripadnici duhovno i kreativno stvaraju ili reprodukuju. Prema ovim autorima inteligencija obavlja duhovne i kreativne poslove u društvu, kojim se socijal-no definiše i razdvaja od drugih društvenih slojeva, pa predstavlja jasno uočljiv društveni sloj. Inače, inteligencija ne nastupa kao socijalno jedinstvena i homogena skupina jer je to suprotno njenoj društvenoj ulozi.

U teoriji je prisutna podela inteligencije prema oblastima rada na: humanističku – predstavnici društvenih nauka, kulture i umetnosti, tj. inteligencija u užem smislu, i teh-ničku – instrumentalno orijentisana. Podela ukazuje da samo humanistička inteligencija poseduje smisao za društvene ciljeve i vrednosti, za razliku od tehničke koja je prag-matski orijentisana. Pomenimo da većinski deo autora navedene podele čine predstavnici humanističke inteligencije, pa je i vrednovanje subjektivno.

Ideja o inteligenciji kao vladajućem društvenom sloju datira još iz antičkih perioda i podudara se sa elitističkim teorijama o društvu. Platon je prvi formulisao ideju o filozofi-ma kao umnim i duhovnim ljudima bez svojine i porodice, koji bi u državi trebalo da imaju vladajući položaj. Od tog perioda datira shvatanje o inteligenciji kao jedinoj istinskoj društvenoj eliti koju čine pojedinci od znanja i kulture, plemeniti i nezainteresovani za svoju materijalnu dobrobit. Stara Kina i Indija pokazuju da su umni ljudi imali vladajuće uloge i položaje u tadašnjem društvu.

Među savremenim shvatanjima o inteligenciji kao eliti izdvajaju se shvatanja nemačkih sociologa Vebera i Manhajma. Posebno se ističe Manhajmovo shvatanje o inteligenciji koja poseduje natklasnu socijalnu poziciju, i koja “slobodno lebdi” u društvenom pro-storu između različitih, suprotstavljenih klasa. Inteligencija omogućava “natperspektivnu društvenu sintezu” i nepristrasan razvoj društva i kulture, jer potiče iz različitih socijalnih slojeva i poseduje natprosečno obrazovanje. Elitni položaj inteligencije uslovljen je, između ostalog, i njenom racionalnošću, koja miri socijalne tenzije i napetosti. Svoj nepristrasan i racionalan stav inteligencija prenosi slojevima iz kojih je potekla, dakle celokupnoj strukturi društva.

Untitled-1.indd 178 3/24/2014 6:58:30 PM

179

U tom kontekstu Mihels, takođe nemački sociolog, određuje inteligenciju kao društve-nu skupinu koja se odlikuje znanjem, racionalnošću i tačnim saznanjem. Češki sociolog Blaha definiše inteligenciju kao društvenu grupu koja produhovljuje društvo i koja ima višu misiju, pa su njeni pripadnici moralno i psihički socijalno superiorniji u odnosu na većinu članova društva.

Poslednjih decenija posebno je popularna i prihvaćena teorija o inteligenciji Šumpetera i Markuzea. Po njima, suština inteligencije je u „višoj” kritičkoj misli, izražavanju ne-zadovoljstva i odbijanju da učestvuje u legalnim oblicima funkcionisanja socijalnog sistema. Tretirajući inteligenciju kao “svest i savest” društva, ovi sociolozi inteligenciju smatraju razarajućim elementom društvene strukture. Kako je ta razarajuća funkcija inteli-gencije duhovnog, a ne stvarnog karaktera, inteligencija u savremenim totalitarnim uslovima postaje rezignirana i nihilistički nastrojena, pa utiče na osiromašenje kulturnog i uku-pnog društvenog razvitka.

U različitim društvima i istorijskim periodima inteligencija je imala različite uloge i karakteristike. Po pravilu, njeni članovi pripadaju datom društvenom sistemu. Međutim, na primeru buržoaskih revolucija pokazalo se da ona može da ima i revolucionarnu ulo-gu u promenama celokupnog društvenog sistema. Savremena inteligencija prati sudbinu uspona nauke i tehnike u društvenom razvoju, pa je njena kritička uloga sve manja, sem izuzetaka, a uklapanje u opšti društveni sistem vrednosti koji propisuje legitimna ideolo-gija, sve izraženije. Izvesna naslućena nesigurnost i neodlučnost inteligencije, rezultat je brojne nove armije obrazovanih iz srednjih slojeva, čime se njena socijalna slojevitost rasplinjava, a osobenosti skupine iščezavaju.

U savremenom periodu inteligencija se institucionalno vezuje za univerzitet, slobod-ne intelektualce i druge strukture koje su nosioci naučnotehnološkog, informatičkog i ukupnog društvenog razvoja. Nadnacionalne tendencije u razvoju ovih struktura (na pri-mer tzv. Bolonjski proces na prostoru evropskih univerziteta) omogućavaju povezivanje nacionalnih inteligencija na globalnom planu.

10.5. MASA – GOMILA

Termin “mase” u sociologiji uporedo je formulisan sa terminom i kategorijom elite. Masa, kao multidiscipli-narna kategorija, predmet je istraživanja sociologije, psihologije, filozofije, politikologije, antropologije i drugih nauka. U svakodnevnom govoru masa je termin kojim se označava velika grupa ljudi. U sociološkom

smislu, masa je “suprotnost eliti, ono što nije elita, veliki broj nepovezanih ljudi, društvena grupacija kojoj nedostaje samostalnost, autentičnost, organizovanost, stvaralaštvo i racional-no ponašanje. Slična određenja mase data su i u nekim enciklopedijama, na primer “agregat bez individualnog razlikovanja, “najniži nivo grupne integracije”, “stapanje u MI”.11

O masi su prisutna različita shvatanja: antičko – tradicionalna, klasično, elitističko – kao nova sociološka teorija, marksističko – elitistička perspektiva, i masifikacijsko – fenomen masovnog društva i kulture.

11 Ibid., str. 348349. Ibid., str. 348349.

Untitled-1.indd 179 3/24/2014 6:58:31 PM

180

Predstavnik klasičnog elitizma Moska, smatra masu nesposobnom i neorganizova-nom gomilom, a elitu organizovanom manjinom. Podela na bogate i siromašne podudara se sa podelom na elitu i masu, tj. višu klasu i narod kao gomilu. Masa je, po Moski, sklona podaništvu i iluzijama.

Pareto, sa svojim shvatanjem o istorijskom kruženju elita, mase shvata kao „neelitu”. Masa je „pasivan, nekohezivan, nefunkcionalni deo društva podložan vladavini”. Masa je za Pareta isto što i „narodna klasa”. Masa je nesamostalna i sredstvo je pomoću koga elita ostvaruje svoj cilj. Aktivnosti mase posledica su njenog osećanja poniženosti, što se, po Paretu, najbolje može sagledati u socijalističkim revolucijama i pokretima.

Savremena sociologija poseban značaj pridaje masi kao konstitutivnom elementu. Današnje mase sinonimi su za grupacije koje nemaju ili imaju malu društvenu moć, koje nemaju jasne perspektive i shvatanja o postojećim društvenim promenama. Masa je osnovni „konzument”, potrošač i „zavisnik” masovne kulture, zbog čega je pogodna za društvenu manipuliaciju.

Gomila ili svetina označava negativan oblik mase, a definiše se kao: vrsta društ-venog agregata, tj. amorfno, privremeno i nestabilno mnoštvo pojedinaca povezanih prostorom i psihosocijalnom blizinom, ali ne i intenzivnijim društvenim dodirima i uzajamnom komunikacijom, sa karakterističnim psihičkim stanjima i specifičnim, če-sto bitno različitim ponašanjima pojedinaca u odnosu na izolovana individualna ili druga skupna ponašanja.12

U gomili ličnosti su anonimne, labavo povezane, sugestibilne i sklone imitiranju, tzv. “mentalna zaraza”. Posebno je izražena sklonost gomile ka: konformizmu, vođama i uzorima, kolektivnim simbolima, afektivnim emocijama, smanjenoj odgovornosti i kontroli ponašanja, raznim oblicima agresivnosti, i ravnodušnosti.

Za većinu sociologa gomila je nagonsko ispoljavanje impulsa lične i kolektivne agresije. Psihološko jedinstvo gomile nije isto kod svih ličnosti jer nije obavezno gubljenje individualnosti u gomili. Gomilu karakterišu nekritičnost, neodgovornost, podređenost, poslušnost i drugo. Gomile se dele prema:

• intenzitetu emocija, na: ekspresivne i neekspresivne; • karakteru ponašanja, na: agresivne i neagresivne.

Savremeno društvo često se prikazuje kao gomila usamljenih ljudi. U mnoštvu po-U mnoštvu po-jedinaca koji ga okružuju pojedinac je sve usamljeniji i društveno otuđeniji. Urbane društvene gomile prikazuju se svakodnevno kao prolaznici na ulicama, putnici u javnom saobraćaju, kupci u velikim tržnim centrima i sl. Što je veća gomila, to je pojedinac usam-ljeniji, jer postaje anonimna pojava u mnoštvu. Urbana otuđenost je čest predmet istraživanje savremenih sociologa.13

12 Ibid., str. 200. Ibid., str. 200.13 Među prvim takvim istraživanjima je i poznato Rismanovo delo “Usamljena gomila”.

Untitled-1.indd 180 3/24/2014 6:58:31 PM

181

10.6. VLADAJUĆI SLOJEVI

Pravci razvoja savremenog kapitaliz-ma determinišu promene unutar vladajuće kapitalističke klase.14Prvobitnu brojnost ma-lih kapitalističkih preduzeća danas je zamenila korporacijska povezanost u plasiranju kapita-la i sticanju profita. Transformacija kapitalizma dovela je i do promena u načinu proizvodnje, oblicima raspodele profita i načina njegovog

prisvajanja. Individualnu kapitalističku svojinu danas je zamenila korporacijska kapi-talistička svojina, što se na planu socijalne slojevitosti kapitalističkog društva i njegovog vladajućeg sloja odrazilo kroz brojne i drastične podele.

Osnovno obeležje socijalne strukture savremenog kapitalizma je hijerarhijska po-deljenost vladajućeg kapitalističkog sloja. Kolektivni vlasnik korporacijskog kapitala se raslojava, a sa njom i ukupna društvena moć. Vladajući sloj dobija oblik socijalne pi-ramide, na čijem se čelu nalazi uzak, moćan krug pojedinaca vodećeg monopolističkog sloja. Sredinu priramide čine vlasnici nemonopolističkog kapitala, a na dnu su brojni vlasnici akcija. Formiranje i delovanje korporacijskog kapitala, s jedne strane, deli vladajuću klasu na slojeve, a sa druge, na posebne elite.

Koncentracija kapitala, kao savremena tendencija kapitala, integriše brojna privatna preduzeća u jednu celinu. Ujedinjavanje, povezivanje i koncentracija kapitala sa sobom povlače formiranje centrale, koja bi rukovodila, nadgledala i kontrolisala ove procese. Vremenom, centrala kapitala postaje sila za sebe i stvarni suveren ukupnog društvenog kapitala. Vlasnici preduzeća i akcija gube svoju autonomnost i vlasničku poziciju jer se ekonomska vlast nagomilava na vrhu piramide ekonomskog kapitalističkog odlučivanja. Savremeni kapital prikazuje se tako kroz tri osnovna oblika, kao:

1. monopolski kapital, najmanji po broju, a najjači po moći;2. srednji kapital, srednji po broju i sa ograničenom moći;3. sitni, akcionarski kapital, najbrojniji i najmanje moćan.

Unutar navedenih oblika, kapital se prema funkcijama deli na: industrijski, bankar-ski i trgovački.

Osim podele kapitala, raslojavanju vladajućeg sloja doprinosi podela rada unutar upra-vljanja i odlučivanja. Prvobitni kapitalistički odnosi podrazumevali su da je vlasnik kapitala istovremeno subjekt upravljanja kapitalom. U uslovima korporacijskog, monopolističkog po-vezivanja kapitala, nastupa podela između stvarnog vlasništva i upravljanja i odlučivanja.

Savremeni radni procesi, nova tehnologija, koordinacija i kontrola, koji su motivi-sani većim profitom, dovode, sa druge strane, do potrebe posebnog menadžerskog sloja koji je obučen i sposoban da upravlja složenim tehnološkim sistemima. Ovaj sloj, upravljačkomenadžerski, koji je i sam hijerarhizovan, zauzima visoke položaje u donošenju strategijskih odluka vezanih za investicije i raspoređivanje kapitala.

Na vrhu tog novog, menadžerskog sloja formira se posebna upravljačka elita, koja pri-


Untitled-1.indd 181 3/24/2014 6:58:31 PM

182

svaja deo profita za sebe, stiče odlučujući uticaj i položaj u monopolima vlasti zahvaljujući poznavanju savremene tehnologije, a bez vlasništva nad kapitalom. U savremenim uslovima položaj i uloga u piramidi vladajuće kapitalističke klase ne rezultira iz odnosa vlasništva nad kapitalom ili je sve manje odraz vlasništva, a više sposobnosti upravljanja i pozna-vanja tehnologije oplodnje kapitala.

Upravljanje kapitalom danas je posebno društveno polje stvaranja društvene moći. Ko upravlja i ima znanje za upravljanje složenim tehnologijama, poseduje odlučujuću društvenu moć. Vlasništvo nad kapitalom je samo pretpostavka, ali ne i osnova za sticanje moći, kao što je poznavanje upravljačke tehnologije osnova i dovoljan uslov da bi se ta moć stekla. Vlasnici i krupnih monopolističkih korporacija, gube svoj elitni položaj u odnosu na svoje vrhunske menadžere. Vladajući kapitalistički sloj danas je raslojen na tri dela:

1. vodeći sloj monopolskih kapitalista, vlasnici krupnog korporacijskog kapitala,2. srednji nemonopolski sloj, vlasnici srednjeg i sitnog kapitala,3. upravljački sloj, elita.

Elita klase raspolaže ogromnim ekonomskim potencijalom monopolskog kapitala, pa se pokazuje kao centralna vlasničkoupravljačka grupacija. Ovu elitnu grupaciju, vrh kapitalističke društvene piramide, čine:

1. najbogatiji i najmoćniji vlasnici,2. vrhunski menadžeri,3. vrhovi političke i vojne elite.

Kako podela ove elite klase pokazuje, samo je prva grupacija vlasnik kapitala, a menadžerski i političkovojni učestvuju u deobi profita i raspolažu društvenom moći. Ova okolnost posledica je potrebe za njihovim uslugama, kako u cilju oplodnje kapitala i sti-canja što većeg profita, tako i u cilju zaštite ovog društvenog poretka političkim i, ako je potrebno, vojnim metodama. Dakle, osnovno obeležje savremenog kapitalističkog sloja je pojava novog elitnog sloja menadžera – tehnokratskog sloja.

Drugo obeležje klasnog raslojavanja vladajuće klase je formiranje međunarodnih nadnacionalnih kapitalističkih elita, sa istim ili sličnim podelama i tendencijama kao kod nacionalnih vladajućih klasa. Formiranje nadnacionalnih, međunarodnih transnacionalnih kompanija monopolskog kapitala, s jedne strane, raslojava svetsku buržoaziju na elitnu, manje brojnu i moćniju, sa centralama u najrazvijenijim državama i podređenu, brojniju i manje moćnu iz manje razvijenih ili nerazvijenih zemalja. S druge strane, upravljačko-menadžerski sloj nacionalnog monopolskog kapitala, svoju moć i elitnu funkciju dobija i na međunarodnom planu, prateći elitnu podelu vlasnika kapitala.

Kako je na međunarodnom planu značajan prestiž i elitno mesto u vrhu svetskog eko-nomskog odlučivanja, politička i vojna elita najrazvijenijih zemalja sveta taj prestiž omogućavaju primenom ili pretnjom primene sile i dominantnim uticajem u međunarodnim vojnim organizacijama tipa Nato pakta. To je i razlog što su ulaganja u vojnu industriju konstantna i visoka. Tako je, na primer, rat u Vijetnamu koštao SAD 20.000 miliona dolara godišnje, i pored tadašnje unutrašnje recesije i nezaposlenosti.

Untitled-1.indd 182 3/24/2014 6:58:32 PM

183

10. 7. SREDNJI SLOJEVI

U periodu konstituisanja i razvoja kapitalizma, srednji sloj se nije bitno isticao posebnim društvenim obeležjima, nasuprot ekstremno različitim položajima osnovnih klasa. U savremenim uslovima kapitalizam pokazuje nove i oštrije oblike eksploataci-je i dominacije upravljačkog elitnog sloja, ali istovremeno sa tim obeležjem formira se sa posebnim obeležjima tzv. novi srednji sloj, a osnovne klase buržoazije i radništva se ekonomski i poli-tički raslojavaju.

Novi srednji sloj kapitalističkog društva15 apsorbuje, jedne strane, brojne propale predstavnike vladajućeg kapitalističkog sloja, a sa druge, sloj visoko-obrazovanih radnika, humani-

stičku i tehničku inteligenciju. Osnovne grupacije unutar sadašnjeg srednjeg sloja su:1. intelektualni proletarijat u formiranju i2. novi srednji sloj.

Obe grupacije karakteriše, s jedne strane, klasičan najamni odnos, tj. prodaja rada kao robe, a sa druge, stepen znanja, obrazovanja i tehnološkog “talenta” kao kapital, tj. znanje kao profit i potencijalan osnov sticanja dela društvene moći. Van ovih karakteristika sloja kao celine, ove grupacije se međusobno bitno razlikuju u nastanku i društvenim perspektivama.

Intelektualni proletarijat u formiranju nastao je iz sloja buržoazije koja je raspolagala sitnim kapitalom i akcijama, i koji je u uslovima oštre kapitalističke konkurencije izgubio svoj kapital. Ranije su sitni sopstvenici i akcionari činili 80% stanovništva u kapitalističkim zemljama. Danas je 75% stanovništva u razvijenim zemljama u klasičnom najamnom odnosu.

Grupacija propalih kapitalista vremenom je zauzimala brojna službenička mesta u industrijskim i uslužnim delatnostima kapitalističkih preduzeća. Neophodnost stručnih kva-lifikacija, tj. znanja, vremenom je od ove grupacije formirala brojnu grupu kvalifikovanih i potrebnih tehničara, programera, laboranata i službenika. Kako je razvoj nauke i teh-nike uslovljavao novu tehnologiju i njeno poznavanje, tako se i kvalifikaciona struktura ovog sloja povećavala, a njihove usluge postajale sve potrebnije.

S druge strane, slobodne profesije i sloj inteligencije, ili je vremenom gubio korak sa podizanjem opšteg obrazovnog nivoa i tako postao deo radničke klase, ili je usavršavanjem svojih znanja ovladao potrebnom tehnologijom i utopio se u mehanizam vlasničkouprav-ljačke strukture. To utapanje, naravno, bilo je funkcionalno a ne stvarno, s obzirom na to da nisu posedovali vlasništvo nad kapitalom. Pa ipak, ranija jasna razgraničenost inteligencije kao srednjeg društvenog sloja i radništva kao najamnog sloja vremenom se gubila, tako da se eksploatacija iz „fabričkih hala proširila sve do vrhova nauke.”

Obe navedene grupacije, mada su bile u najamnom odnosu kao i radnička klasa, bitno su se od nje razlikovale svojim položajem u društvenoj proizvodnji, primanjima i drugim sitnim privilegijama koje su, ma koliko simbolične, značile da i oni delom učestvuju u prisvajanju viška vrednosti. S druge strane, kao ne vlasnici kapitala nisu raspolagali onim

15 Prema: SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 662664. Prema: SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 662664.

Untitled-1.indd 183 3/24/2014 6:58:32 PM

184

oblicima društvene moći koji čine specifikum vladajuće klase. Intelektualni proletarijat tako nastaje u uslovima kada se “ubrzano uvode mašine i vrši mehanizacija i racionalizacija kancelarijskih i tehničkih poslova. Rad je standardizovan i specijalizovan, pojednostavljen i merljiv, broj rutinskih poslova je narastao. Standardizovan rad i rutinske operacije omogućili su laku zamenu radne snage. Odvija se proces pretvaranja stručnjaka, nameštenika u uni-formnu masu rada, poslužioce mašina.

Kao što je ranije industrijska revolucija razorila vrednost visokih kvalifikacija tadašnjih zanatlija i pretvorila ih u najamnu masu rada, tako ona sada prouzrokuje proces koji masu nameštenika, stručnjaka dovodi u objektivan položaj sličan radničkom. U vrtlog tehničke revolucije sada su uvučene kancelarije i biroi, kao što su nekoliko decenija ranije bile radionice”.16

U srednjem sloju kapitalističkih društava danas se posebno izdvajaju oni delovi inte-lektualnog proletarijata koji obavljaju određene upravljačke i organizatorske funkcije u procesu kapitalističke proizvodnje. Ovaj sloj je tipičan međusloj između kapitalista i radni-ka, čiji je osnovni zadatak da organizuje celishodnu povezanost rada i kapitala.

Taj međusloj je i sam raslojen, od onih najnižih nadzornika koji su po svojim obeležjima bliski radničkoj klasi, do vrhunskih menadžera, bez čijeg znanja i umeća nije moguća oplodn-ja monopolskog kapitala i zbog čega stiču značajne društvene pozicije. Nezavisno od nivoa međusloja kome pripadaju, ovi srednji slojevi istovremeno su proizvođači i upravljači.

“To su svi oni stručnjaci koji i sami rade i koji istovremeno obavljaju upravljačke i nadzorne funkcije – srednjeg nivoa, u industriji, kulturnim institucijama, zdravstvu, itd. Najneposredniji, opipljiv izraz ovog dvostrukog ekonomskog položaja izražava se u vi-sini i izvoru dohotka, koji je znatno iznad radničkog. I to zbog proste činjenice što pored naknade za stručni rad, on sadrži i kompenzaciju za birokratsku funkciju upravljanja, koja ima izvor u višku tuđeg rada”.17

Savremene srednje slojeve kapitalizma čine one društvene grupacije čija je ekonomska osnova stručan rad i znanje, kao i ograničene funkcije upravljanja i organizovanja pro-izvodnje. U toku je značajna tehnološka i tehnokratska reorganizacija kapitalističkog društva, u kome je evidentna tendencija vladajuće klase da ovaj srednji upravljački sloj privuče sebi jer bi u suprotnom došlo do egzistencijalnog povezivanja brojne radne snage (radničke klase) i stručnog, upravljačkog znanja (srednjih slojeva).

Na bazi navedenih obeležja, nove srednje slojeve karakteriše:1. opadanje klasičnih srednjih slojeva, 2. uspon stručnjaka iz redova tehničke i humanističke inteligencije,3. formiranje intelektualnog proletarijata,4. tehnološka preraspodela dela društvene moći iz vlasničkog u srednji sloj

stručnotehnološkog znanja,5. porast obrazovnog i kulturnog nivoa, kao posledica NTR.

16 Ibid., str. 663. Ibid., str. 663.17 Ibid., str. 663. Ibid., str. 663.

Untitled-1.indd 184 3/24/2014 6:58:32 PM

185

10.8. ELITA I MASA

Socijalnu strukturu savremenog društva karakterišu tri procesa:18

1. promene u profesionalnoj strukturi društva, koje se ispoljavaju kao seoba iz primarnog u sekundarni i tercijalni sektor pod uticajem tehnoloških preobražaja; 2. novi oblici i nivoi preraspodele društvene moći i pojava “novih” socijalnih klasa;

3. “opadanje značaja klasa kao nosilaca socijalnih i političkih promena i porast uloge novih socijalnih pokreta”.19

Ukoliko se posmatraju promene strukture zaposlenih u primarnim (poljoprivreda), sekundarnim (industrija) i tercijarnim (usluge) delatnostima u poslednjih trista godina, mogu se uočiti krupne promene.

U XVIII veku, 92% radnog stanovništva bilo je uključeno u primarni sektor. U XIX veku dominira broj mašinskih radnika, a XX vek karakteriše dominantan broj zaposlenih na polju usluga i informacija.

Uočava se zakonitost da je razvijenost društva povezana sa većim brojem zaposlenih u tercijalnom sektoru. Ta zakonitost ogleda se na svetskom, tj. globalnom planu, ali i na planu pojedinih država.

Tabela br.4. Udeo pojedinih sektora u radnoaktivnom stanovništvu20 Zemlja Godina Primarni Sekundarni Tercijalni

SAD1900. 4,0 26,0 34,01983. 3,5 26,8 69,7

VelikaBritanija

1900. 17,0 52,0 31,01983. 1,6 32,0 65,5

SRNemačka 1900. 37,0 37,0 26,01983. 5,4 41,9 52,7

Japan 1900. 67,0 16,0 17,01983. 9,3 34,1 56,6

Posebna odlika savremenog grupisanja je uočavanje elita moći na svetskom pla-nu. Elite više nisu nacionalno i državno uokvirene, već se međusobno povezuju u cilju međunarodne dominacije na globalnom nivou. U tom smislu mogu se primetiti tri oblika međunarodnih elita moći:

1. međunarodne industrijske i trgovačke korporacije, sa sedištem u tehnološki najrazvijenijim državama,

2. međunarodne finansijske institucije tipa Međunarodnog monetarnog fonda,3. međunarodna političkovojna elita, tipa NATOa sa dominantnim uticajem na

vojnu delatnost UNa i drugih svetskih organizacija.

18 Prema: ibid., str. 131144.19 Ibid., str. 131.20 Ibid,, str. 132.

Untitled-1.indd 185 3/24/2014 6:58:33 PM

186

U međunarodnoj ekonomskoj politici, presudan ekonomski uticaj i vlast poseduju međunarodne korporacije, među kojima se izdvaja oko 180 vodećih. Struktura ovih kor-poracija, tj. njihovo nacionalno „poreklo”, pokazuje podudarnost sa podelom sveta na malobrojne najrazvijenije i brojne nerazvijene i zemlje u razvoju. Od 177 vodećih kor-poracija, 1970. godine, bilo je: američkih – 16, zapadnonemačkih – 18, japanskih – 16, engleskih – 14, i francuskih – 13.

U ukupnoj svetskoj industrijskoj proizvodnji, više od polovine proizvode tri države Amerika, Japan i zemlje Evropske ekonomske zajednice, sa vodećom ulogom Nemačke. Primećuje se da udeo Amerike opada sa porastom procenta učešća japanskog i nemačkog kapitala. U odnosu na kapitalistički svetski poredak, udeo u industrijskoj proizvodnji bio je:Tabela br. 5. Udeo kapitala SAD,Japana i Nemačke u svetskoj industrijskoj proizvodnji ( u procentima) 2121.

Država 1948. godina 1973. godinaSAD 54,6 39,8Japan 2,4 9,2Države EEZ 11,1 19,2

Nacionalne elite, osim onih iz vodećih zemalja, imaju potčinjen položaj u svetskoj podeli moći, a iz toga i ograničen uticaj na domaćem planu jer je nacionalni industrijski i tehnološki razvoj determinasan svetskom politikom kapitala koju diktira svetska elita moći, kao povezana moć tri međunarodna državna subjekta (SAD, EEZ i Japan).

“Slika gornjih (viših) klasa koju tvori mreža elita pokazuje velike promene. Jedan od najvažnijih razloga nalazi se u proširivanju osnova na kojima se formiraju. Umesto jed-nog temelja – vlasništva, nastupa množina osnova: vlasništvo (krupna svojina), moć upravljanja i raspodela kulturnog kapitala (znanja). Na tim temeljima se formira mreža hi-jerarhija: vlasničkoupravljačka hijerarhija korporacija; državno političkovojna elita; vrhovi naučne elite”.22

U SAD 11% stanovništva poseduje 60% ukupnog bogatstva, a u Engleskoj 4,5% poseduje 64% tog bogatstva. Dominacija uskog kruga ekonomske elite produkuje u sav-Dominacija uskog kruga ekonomske elite produkuje u sav-remenim uslovima poseban menadžerski sloj koji sve više osvaja pozicije vlasti svojim znanjem i sposobnostima. Primera radi, navedimo podatak da 100 vrhunskih menadžera u SAD raspolažu godišnjim primanjima (plate) od 480.000 EU.23

Uz pojavu ovog novog društvenog sloja teku procesi zadržavanja kapitala u uskom, istom krugu, pa su bračni i porodični odnosi sve više uslovljeni tendencijom “nerasipanja kapitala” u sklapanju bračnih veza. Tako se u savremenim uslovima sve više formira ka-stinski sistem društvene slojevitosti u krugu moćne društvene elite.

21 Ibid., str. 133. Ibid., str. 133.22 Ibid., str. 134.23 Ibid., str. 135,

Untitled-1.indd 186 3/24/2014 6:58:33 PM

187

Srednji slojevi poprimaju u važnim društvenim sektorima obeležja klasnog statusa. Među brojnim, posebno se izdvajaju dva socijalnoklasna sloja:

1. vlasnici sitnih i srednjih privatnih preduzeća i korporacija i2. službenici u tercijalnim delatnostima i slobodne profesije.24

I radnička klasa menja oblike pojavljivanja i prerasta u “novu radničku klasu”. Savremena obeležja su joj obrazovanost i zauzimanje pozicija visokokvalifikovanih pro-fesija i tehničara. Istovremeno, evidentan je porast životnog standarda radničke klase u razvijenim zemaljama. U poređenju sa 1948. godinom, najamnine su porasle u Francuskoj za 57%, u Italiji za 76%, u Belgiji za 82%, u Holandiji za 93%, a u Nemačkoj čak za 113%.25

Posebno se uočava migrantska tendencija radničkih slojeva iz nerazvijenih u ra-zvijena područja. Ova tendencija se u Evropi ispoljava kao sedma društvena populacija po svom broju. Radnici imigranti najčešće nisu politički povezani, kako zbog verskih, na-cionalnih i jezičkih barijera, tako i zbog izražene ekonomske eksploatacije koja ne ostavlja prostora i vremena za njihovo autentično političko organizovanje.

Socijalnu sliku svetskog društva čine hijerarhijski podeljeni slojevi globalne društvene piramide u kojoj se uočava šest velikih svetskih grupa:

1. Elite moći najrazvijenijih država, svetska gornja vladajuća klasa:a. korporacijski vlasnici, b. bogataši, c. političke i vojne elite.

2. Elita moći manje razvijenih i nerazvijenih država, svetska donja nacionalnov-ladajuća klasa:

a. zemljišna oligarhija,b. domaća buržoazija,c. privredna, politička i vojna birokratija.

3. Srednji slojevi:a. srednje seljaštvo,b. sitni preduzetnici, zanatlije,c. novi srednji sloj tehničke i naučne inteligencije,d. slobodne profesije.

4. Intelektualni proletarijat:a. nezaposlena omladina sa višim obrazovanjem,b. nezaposlena omladina sa visokim obrazovanjem.

5. Savremena radnička klasa:a. visokokvalifikovani radnici – tehničari,b. nekvalifikovani i polukvalifikovani radnici,c. imigrantska radnička klasa.

6. Seljaštvo:a. agrarni proletarijat,b. sitno seljaštvo “Trećeg sveta”.

24 Inteligencija25 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 525.

Untitled-1.indd 187 3/24/2014 6:58:34 PM

188

Untitled-1.indd 188 3/24/2014 6:58:34 PM

189

JEDANAESTA GLAVA

SOCIJALNE ZAJEDNICE

Untitled-1.indd 189 3/24/2014 6:58:34 PM

190

11.1. ETNIČKE ZAJEDNICE

Etničke zajednice su oblici zajedničkog života ljudi na osnovu zajedničkih etničkih odlika – porekla, jezika i običaja. U užem smislu, etničke zajednice obuhvataju društvene grupe koje nisu dostigle stepen naroda i nacija, a imaju zajedničko poreklo, jezik, običaje i druge etničke odlike. U širem smislu, etnička zajednica je svaka zajednica ljudi zasnovana na zajedničkom poreklu, jeziku, običajima i drugim etničkim osobinama.

Etničke zajednice su istorijska kategorija. Najpoznatiji oblici, prema vremenskom re-dosledu pojavljivanja, su: horda, rod, pleme, narod i nacija.

11.1.1 NARODNarod je prisna teritorijalna zajednica ljudi povezana, po pravilu, zajedničkim

poreklom, jezikom, kulturom i svešću o pripadništvu istom narodu.Narodi su nastali spajanjem više plemena i saveza plemena sa iste teritorije u cilju

jačanja, pre svega, privrednih odnosa. Narodi nastaju pojavom privatne svojine i socijalni su okvir državnog razvitka.

Granice naroda nisu jasno razgraničene prema plemenima, savezu plemena i naciji. Narod je uži pojam od nacije, a širi od plemena. U teoriji su prisutna različita shvatanja o odnosu naroda i nacije, od poistovećivanja do razlikovanja. U okviru naroda ljudi zadovo-ljavaju određene društvene potrebe koje se ne mogu zadovoljiti u okviru manjih ili širih društvenih zajednica.

11.1.2. NACIJANacija1 je zajednica ljudi zasnovana na zajedničkom poreklu pojedinaca, tj. njihovom rođenju u određe-noj zajednici i prihvatanju njenih običaja, jezika, kulture i svesti.

U antičkom Rimu nacija je bila termin za pleme, narod, klasu i mesto rođenja. Kod Germana ovim terminom se označavalo veliko pleme i zemlja, a nemački rečnik iz 1572. pod natioland volek podrazumeva stanovnike neke određene zemlje.2 Italija XIII veka je prva zemlja u kojoj se javlja ideja nacije. Prvi put je ovaj termin u savremenom značenju upotrebila gospođa De Stal (1810) u delu „O Nemačkoj”. Od 1835. uvodi se u francuski akademski rečnik (Dictionnare Academique) pod obrazloženjem da je u pitanju „celokup-no stanovništvo iste države koje živi pod istim zakonom i govori isti jezik”.

Ideje o nacijama i nacionalnooslobodilačkim pokretima bile su karakteristične za XIX vek, zbog čega se ovaj vek smatra vekom nacionalnosti. Ovaj idejni talas bio je posledica tadašnjih političkih prilika u Evropi koje su se pre svega ispoljavale u završetku procesa formiranja nacija i nagoveštajima nacionalne nezavisnosti kod mnogonacionalnih drža-va. Savremeni međunarodni odnosi pokazuju da nacionalni procesi nisu završeni i da mogu biti povod značajnih društvenih sukoba, ratova i stradanja brojnog stanovništva.

Odlučujući faktori nastanka nacija vezani su za osnovna obeležja kapitalizma, među kojima je i sama nacija. Na prvom mestu u pitanju su ekonomski faktori, tj. formiranje

1 Termin “nacija” potiče iz romanskih jezika i vezuje se za latinski: “natio”, “nasci” i “natus” – roditi se, biti rođen. Latinski jezik je do XVIII veka bio jezik vladajućih društvenih slojeva romanskih država.2 Prema: Radenović, OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 338.

Untitled-1.indd 190 3/24/2014 6:58:34 PM

191

nacionalnog tržišta kao izvora kapitalističkog profita. Oko ovog ekonomskog faktora koji je vezivno tkivo, nadovezuju se i drugi etnički faktori. Suština ekonomskog faktora je nacionalni ekonomski interes, a forma nacionalno tržište. Odlučujući faktori nastanka nacije su:

1. Formiranje jedinstvenog unutrašnjeg tržišta, kao posledica ekonomskih fak-tora:a. određenog stepena društvene podele rada,b. ukidanja naturalne i formiranja robne proizvodnje,c. naglog razvoja industrije, saobraćaja i trgovine kao posebnih industrij-

skih grana,d. teritorija zajedničkog jezika kao granica nacionalnog tržišta.

2. Formiranje apsolutističkih monarhija i narodnih dinastija. Primer: formi-ranje francuske nacije u vreme kraljevske vlasti, tj. ovu naciju je „stvorilo četrdeset kraljeva”.3

3. Kulturnopsihološki faktori, koji nisu odlučujući, ali su imali uticaja na for-mulisanje pomenutih rasističkih i psihologističkih teorija društva.

4. Religija, kao faktor homogenizacije naroda u naciju, i po italijanskim socioli-zma ključni faktor u nastanku nacija.

5. Geografski faktor, za neke autore najvažniji faktor prerastanja naroda u na-ciju.

Nacionalni pokreti i procesi XIX veka beleže i formulisanje različitih teorija o prirodi nacija, koje se mogu klasifikovati u pet osnovnih.4

1. Spiritualistička teorija proizilazi iz nemačke klasične filozofije Hegela i Fihtea. Nacija nastaje u okviru objektivnog duha, pa je nacionalnost osnovno duhovno načelo i manifestacija narodnog duha. Nacija je zajednica koja sadrži sebi istoriju jednog naroda.

2. Vulgarnomaterijalistička teorija bazira se na tumačenju biološkim faktorima, pre svega istim poreklom. Gobin i Čemberlen ukazuju na rasno poreklo kao osnov formiranja nacija. Naciju čine pojedinci kao potomci istih predaka, pa se genetsko nasleđe prenosi sa generacije na generaciju, kao obeležje ukupnog stvaranja i raz-vitka zajednice.

3. Subjektivnopsihološka teorija vezuje se za francuske sociologe Renana, Žuana, Šarnijea i druge. Konstitutivni element nacije je “sećanje na zajedničku prošlost” kao osnovno nacionalno osećanje. U delu “Šta je to nacija”, Renan naciju određuje „duhovnim principom”, a da su „pripadnici jedne nacije oni koji teže zajedničkom životu.” Za njega jedinstven jezik nije odrednica nacije, a „imati zajedničku slavu u prošlosti, zajedničku volju u sadašnjosti; u prošlosti učiniti velike stvari i hteti ih još činiti, to je bitan uslov suštine neke nacije.”

4. Empirijskopozitivistička shvatanja nastala su na bazi empirijskog istraživanja formiranih nacija. Nacija je jedinstvo brojnih komponenti među kojima su je-dinstvena teritorija, zajedničko poreklo, istorijska sudbina, zajednički jezik, običaji, religija i sl.

3 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 691.4 Prema: Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 341348.

Untitled-1.indd 191 3/24/2014 6:58:35 PM

192

5. Marksističko shvatanje nacije izvodi se iz etničke zajednice naroda i marksi-stičkog tumačenja relacije načina proizvodnje i proizvodnih odnosa, stepena razvoja društvene podele rada i tržišta.

U savremenim uslovima nacionalne države su još uvek osnovni oblik organizovan-ja. Kraj Drugog svetskog rata dovodi do raspada kolonijalnih sila Britanije i Francuske i formiranja novih nacionalnih država. Liga naroda je 1939. godine imala 54 registrovane države kao nacionalne države, da bi u današnjim UN taj broj narastao preko 150.5

Formiranjem nacionalnih država razvijala se i nacionalna svest kao pozitivan momenat u integrisanju i formiranju samih nacija. Patriotizam kao osećaj pripadništva jednoj naciji, tj. narodu, zajednička borba za slobodu ili protiv dominacije, odricanja i požrtvovanost za unapređenje svoje nacije, jeste nacionalizam u pozitivnom smislu.

Međutim, savremeni nacionalizam se ispoljava i kao nacionalna isključivost i hege-monija, nekritičkim isticanjem sopstvene nacije iznad i pre drugih nacija. Ovaj negativni nacionalizam ispoljava se kao nadnacionalni ili kao dominirajući kod država razvijenog kapitalizma. Prisutne su i tendencije nadnacionalnih, nacionalističkih sukoba „u rukavica-ma” SAD i zapadnoevropskih država. „Uočavanje činjenice o „jakom” ili „slabom” trećem staležu može se smatrati ključnim u razumevanju prirode, odnosno stepena nacionalizma. Jak treći stalež u američkoj revoluciji i posle nje, u SAD manifestovao se u opštoj borbi za demokratiju i zajedničku naciju. Takav slučaj zbio se i u Francuskoj. Ali, taj model nacio-nalizma se nije svuda i na isti način potvrdio. U državama kod kojih je treći stalež bio slab, došlo je do nastanka konzervativnog tipa nacionalizma sa svim karakteristikama razvoja putem „revolucije odozgo”.6

Kod država koje su imale socijalističku orijentaciju, kriza socijalizma ispoljila se na nacionalnom planu. Osamdesete godine XX veka „pokazuju da je dugotrajno insistiranje na apsolutnom prioritetu klasnog nad nacionalnim rezultiralo eksplozijama nacionalizma gotovo u svim (višenacionalnim) socijalističkim zemljama, a samim tim i krizom koncep-cije čiste klasne borbe i monolitnog koncepta društva. Relativno kratko istorijsko iskustvo socijalizma pokazuje da u višenacionalnim zemljama nije moguće šematsko rešavanje na-cionalnog pitanja, kao što to nije slučaj ni sa klasnim pitanjima”.7

Pojavni oblici negativnog nacionalizma su:1. etnocentrizam (preuveličavanje sopstvene nacije, samodovoljnost, diskriminacija

drugih naroda i etničkih skupina),2. separatizam (težnje ka odvajanju od državne celine),3. šovinizam (isključivost, preuveličavanje sopstvenih, potcenjivanje i netolerancija),4. iredentizam (separatizam dela nacije koji živi u drugoj državi),5. unitarizam (zanemarivanje nacionalnog i formiranje klasnog centralističkog siste-

ma države),6. revanšizam (težnja ka vraćanju izgubljenih teritorija i pozicija),7. ksenofobija (strah od stranaca i zatvorenost za druge nacije).Nacionalizam XX veka je istorijski paradoks. „Novi separatistički pokreti nastaju

5 Prema: ibid., str. 344.6 Ibid., str. 345.7 Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 61.

Untitled-1.indd 192 3/24/2014 6:58:35 PM

193

u epohi kada visokorazvijeni svet, posebno Evropu, karakterišu veliki procesi ujedinja-vanja, stvaranja velikih nadnacionalnih integracija (kao što je ujedinjena Evropa), koji neizbežno vode smanjivanju nacionalne suverenosti. Na taj način separatistički pokreti po-staju istorijski retrogradni, postaju mnogo više prepreka glavnom toku svetske evolucije nego njegova motorna snaga.'' Utoliko pre što ekstremni nacionalistički pokreti sadrže veliki konfliktni potencijal: međusobne nacionalne sukobe, pretnje od građanskih ratova, borbe oko prisvajanja nacionalnih manjina, težnje za obnovom svoje „veličine”, obnovu apetita za prisvajanjem tuđih teritorija.

Rani nacionalizam bio je internacionalistički. Novi nacionalizam ne predstavlja princip za političku restrukturaciju sveta, za stvaranje zajedničke ekonomije koja bi pred-stavljala veliki blok u formiranju svetske ekonomije. Tehnološka revolucija, revolucija u komunikacijama, kao i slobodno kretanje radne snage, kapitala, proizvodnih faktora širom planete, stvaranje nadnacionalnih zajednica, to su novi socijalni akteri, faktori svetskog ujedinjavanja. Nacionalizam postaje istorijski manje važan. On više nije globalan politički program. ''Ono što će biti pisano kao istorija sveta koji više ne može da se sabije u granice nacija i nacionalnih država, biće uzmicanje nacija, nacionalnih država pred nadnacionalnim reorganizacijama sveta".8

11.2. LOKALNE ZAJEDNICE

11.2.1. NASELJA

Naselje je teritorijalna zajednica ljudi relativno bliskih staništa, od neposredno spojenih do nekoliko kilometara udaljenih, ali prostorno jasno odvojenih od drugih naselja, u kojima ljudi zadovoljavaju većinu svojih svakodnevnih potreba.9

U geografskom smislu, naselje je svaki trajan ili sezonski oblik ljudske nastan-jenosti na izgrađenom i povezanom prostoru, bez obzira na broj stanovnika.10Kako naselja karakteriše prostorna povezanost ljudskog zajedništva, mogu se odrediti i kao lokalne za-jednice.

Pojam lokalnih zajednica u sociologiji obuhvata čak 98 formulisanih definicija. Ovaj broj više pokazuje značaj i obim bavljenja pitanjima ljudskih prostornih zajednica, nego suštinska razlikovanja u shvatanju pojma.

Lokalna zajednica je društvena grupa zasnovana na prostornoj blizini koja obez-

beđuje tešnju raznovrsnu povezanost stanovnika i njihovu svesnu pripadnost lokalnom

identitetu.

Lokalna zajednica, dakle, nije samo prost mehanički zbir stanovnika nekog prosto-ra, već sadržinska povezanost koju određuju istovremena prisutnost sličnosti i razlika.

8 Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 228.9 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 390.10 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 718.

Untitled-1.indd 193 3/24/2014 6:58:35 PM

194

Naselja kao lokalne zajednice imaju vremensku dimenziju, tj. ona nastaju postepeno u vremenu, delovanjem i boravkom ljudi na određenom prostoru. U tom smislu, ne mogu se uspostaviti ili ukinuti kao npr. društvene organizacije. Naselja se formiraju u vreme-nu kao proces. Istorijska su kategorija koja se pojavljuje sa izdvajanjem zemljoradnje u društvenoj podeli rada, tj. prelaskom sa skupljačkolovačke privrede na privređivanje koje zahteva stalno nastanjivanje.

Naselja se dele po različitim kriterijumima: vremenu nastanka, trajanju, prostornoj organizaciji, ekološkom faktoru, istorijskom, kulturnom i drugo. Osnovna podela naselja je na seoska i gradska naselja, između kojih se nalaze mešoviti oblici. Kriterijumi razlikovan-ja seoskih i gradskih naselja su:

1. Vremenski kriterijum nastanka, po kome je selo u genetskom smislu starije i inače najstariji tip ljudskih naselja, nastao u neolitu u prvobitnoj zajednici, za razliku od gradskih naselja koja se pojavljuju u periodu prelaska iz varvar-stva u civilizaciju kao posledica razvijenog zanatstva, trgovine i tržišta, robne proizvodnje i klasnih odnosa.

2. Organizacioni kriterijum, kao urbani faktor razlikovanja, po kome je grad pravilno organizovan u prostoru za razliku od sela. Ovaj kriterijum se ne bi mogao uzeti kao isključiv jer su brojna seoska naselja pravilno organizovana, kao što je i u mnogim gradovima prisutna dezorganizovanost.

3. Ekološki kriterijum, kao faktor kvaliteta okruženja, po kome se selo smat-ra prirodnom, a grad tehničkom sredinom u smislu habitata.11

4. Privredni kriterijum, prema kome je selo naselje sa prevashodnom poljo-privrednom delatnošću, za razliku od grada koji je pre svega industrijski nastrojen.

5. Kulturni kriterijum, kao različitost stilova i načina života koji je u selu pre svega tradicionalan i zatvoren, za razliku od grada koji je savremeniji i di-namičniji.

Ukupnost navedenih kriterijuma omogućava sociološko razlikovanje grada i sela, koje se u globalnim crtama ispoljava kroz razlike u socijalnoj strukturi, sastavu, strati-fikaciji, oblicima društvenog grupisanja, mestu i ulozi porodice, pojedinca i oblicima društvene svesti. Seoska i gradska naselja sociološki se mogu razlikovati i kao:

1. dihotomna, striktna podela na seoske i gradske sredine i2. kontinualna, postepeno prelaženje iz jedne u drugu sredinu.

Osnovna tendencija ljudskih naselja je prevladavanje gradova, tj. urbanizacija društva. Za sva naselja karakteristično je da ljudi u njima žive u okviru primarnih društvenih grupa – porodica. Ukoliko je društvo razvijenije, porodični okvir je manje dovoljan, tj. nerazvijenost je povezana sa većinskim zadovoljavanjem potreba unutar porodica u naselju.

Život u naselju vremenom formira i zajedničke osobine njegovih stanovnika, po koji-ma se razlikuju od stanovnika drugih naselja. Ukupnost tih osobina naziva se stilom života jednog naselja.

Formiranje svesti stanovnika o njihovoj pripadnosti naselju proizilazi iz prostorne i vremenske povezanosti pojedinaca u naselju i značajan je integrativni faktor naselja kao zajednice. Posebno su značajni za sociološko proučavanje porast naselja i njihovih stano-

11 Više u Ekologiji urbanih sredina. Više u Ekologiji urbanih sredina.

Untitled-1.indd 194 3/24/2014 6:58:36 PM

195

vnika, kao i njihova transformacija iz prvobitno i pretežno agrarnih u savremena, pretežno industrijska naselja. Taj složen proces transformacije naziva se urbanizacija i zahvata ne samo gradove, već i savremena sela koja menjaju svoj karakter.

11.2.1.1. Seoska naseljaSeoska naselja (sela) su pri-

marne i najstarije društvene zajednice u kojima se ljudi, kako u međusobnim odnosima, tako i pre-

ma prirodi neposredno odnose. Neposredno vezivanje života za prirodu je osnova seoskog života. U prirodnogeografskom smislu selo je određeno reljefom, klimom i uslovima za primarno poljoprivredno privređivanje.

Raspored i veličina seoskih kuća, kao i materijal i način gradnje, izražavaju klimu i tlo naselja. Sela su u tom smislu orijentisana prema šumi, rekama, jezerima, morima i poljima kao pogodnim prirodnim uslovima za poljoprivrednu delatnost. Osim ovih prirodnih fakto-ra, tehnička i ekonomska osnova sela određuje karakter i menjanje ovih naselja. Istorijski oblici sela povezani su sa istorijskim oblicima društva, pa se u tom smislu razlikuju: sela prvobitnih zajednica, antička, robovlasnička, feudalna, kapitalistička i socijalistička.

U prošlosti je dominantan oblik privređivanja bila poljoprivreda, pa su zato seoska naselja i bila osnovni oblik naselja. Pojava i prodiranje procesa industrijalizacije izaziva urbanizaciju, transformaciju i smanjenje broja sela i seoskih stanovnika u dva pravca, kao: 1. ekstenzivno širenje gradskih naselja i 2. integrisanje seoskih naselja u šire društvene prostore.

Seoska naselja ranije su bila razuđenija zbog povezanosti mesta življenja i mesta rada. Razvoj saobraćaja i mehanizacija sela uticali su da se seoska naselja organizaciono obli-kuju kao:

• ušorena seoska naselja, prostorna odvojenost kuća za stanovanje i polja za obrađivanje i

• salaši, tj. farme, kao kuće za stanovanje uokvirene poljima za obrađivanje.Prema Zakonu Tinenovih krugova, koncentričan raspored privrednih delatnosti oko

potrošačkih središta određuje vrstu poljoprivrednih grana u okolini gradova, kao i raspored delatnosti i kulture u odnosu na “ekonomsko dvorište i kuću seljaka”.12 Osnovne karakteris-Osnovne karakteris-tike seoskih naselja su:

1. poljoprivredna delatnost – determinisana klimom i geografskim faktorima;1. organsko poreklo energetskih izvora (zaprege, vodenice, vetrenjače, mlino-

vi i sl.);2. neposrednost društvenoekonomskih odnosa u zasnivanju i ispoljavanju, od

solidarnosti do hajdučije;3. autarhičnost, samodovoljnost koja vremenom menja svoj obim, ali je i dalje

jedno od osnovnih obeležja;4. višefunkcionalnost seoskih društvenih ustanova i prostora, na kojima se isto-

vremeno obavljaju ekonomski procesi i procesi razonode, provoda, susreta i upoznavanja (vašari, pijace i sl.);

5. prisustvo naturalnih kredita, dužničkopoverilačkih odnosa bez kamate i služinačkonajamnički odnosi;


Untitled-1.indd 195 3/24/2014 6:58:36 PM

196

6. opadanje broja i slabljenje seoskih naselja kao:a. smanjenje broja poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu;13

b. promena demografske reprodukcije seoskih gazdinstava u tri smera, sa ostavljanjem naslednika, bez naslednika i kao staračka gazdinstva;

c. karakteristična bračna i porodična stanja: brak bez dece, mala deca, odrasla deca, osamostaljivanje dece i nasleđivanje gazdinstva;

d. profesionalizacija poljoprivrednog rada, kao jedno od zanimanja (zadru-ge, poljoprivredna dobra i sl.);

8. tradicija kao osnov društvenog života na selu i prodiranje novih elemenata sa podelom:h. tradicionalna sela ii. savremena sela;

9. tradicionalna kultura koju odlikuju ograničeni prostori rada i kretanja i različiti stepeni netolerancije prema drugim tradicijama, umetnost kao deo svakodnevnog života, tzv. narodna umetnost, usmena predanja (legende), narodna mudrost (poslovice i sl.);

10. seoski moral, kao uska shvatanja o dobrom i lošem samo u porodičnom okviru, mada su veliki društveni pokreti u istoriji beležili natprosečna dobročinstva i žrtvovanja seoskih stanovnika;

11. groblja i hramovi (pre svega religiozni), kao tradicionalni kulturni centri;12. susedstvo, kao značajna i čvrsta institucija.

Seosko naselje bazira se na porodici kao osnovnoj društvenoj grupi, pri čemu je seoska kuća osnovna jedinica sela u tehničkom i materijalnom smislu. “Kao središte društvenog života porodice, kuća je određena odgovarajućim mogućnostima i potrebama, ali dobija i reprezentativnospomenički karakter. Pored kuće i ekonomskih zgrada, na kućištu na selu postoje i druga središta privrednog života – salaši, trla, pojate, bačije i katuni, već prema geografskoj i kulturnoj sredini”.14

Neka obeležja sela u savremenim uslovima nestaju. Intenzivni procesi globalne urbani-Intenzivni procesi globalne urbani-zacije uzrokuju urbanizaciju sela i seoskog stanovništva.

11.2.1.2. Gradska naselja

Grad je naselje sa razvijenom podelom rada, koncentracijom stanovništva i drugim društvenim i kulturnim odlikama. 15

Mada je gradsko naselje u istoriji bilo brojno slabije od seoskog i od njega zavisilo u prehrambenom delu, grad je dominirao nad selom. Prva gradska naselja registrovana su pre pet hiljada godina. Dva faktora su uslovila pojavu gradskih naselja:

• povećani nivo produktivnosti poljoprivredne proizvodnje, pojava viška proizvoda i potreba njegove zamene drugim proizvodima, i

• nova društvena podela rada nastala pojavom trgovine.Mesopotamijski gradovi IV i III milenijuma pre n.e. predstavljali su sa državom

jedinstvenu zajednicu. Starogrčke države Atina, Sparta i druge bili su gradovi – polisi, tj. gradovi države kao zajednice slobodnih građana. Stara rimska država razlikovala je gradove prema veličini i administrativnopravnim funkcijama na: urbs, municipium, civitas,

13 U Jugoslaviji se od 1946. do 1976. broj poljoprivrednih stanovnika sa 2/3 smanjio na 1/3.14 Ibid., str. 579. Ibid., str. 579.15 Ibid., str. 201.

Untitled-1.indd 196 3/24/2014 6:58:37 PM

197

forum, castrum i oppidium. Prema podeli samo je Rim bio urbs – najveći i najznačajniji, pa je prvo veliko svetsko carstvo ljudske civilizacije po njemu i nazvano Rimsko carstvo.

Srednji vek poznaje kategoriju „slobodnih gradova” kao naselja sa većom ili man-jom samostalnošću, tj. autonomijom. Industrijalizacija sa sobom povlači procese kontrole gradova formiranjem gradskih mreža unutar kojih je razvijena podela rada u tehničkom, političkom i ukupnom društvenom smislu. Značajan faktor povezivanja gradova bile su sa-obraćajne veze.

Razvojem konkurencije i prestiža među gradovima uvode se procesi centralizacije kojima država nameće administrativnu vlast, iz državnog centra koji je bio lociran kao gla-vni grad. Glavni gradovi postaju centri državne vlasti i upravljanja drugim gradovima. Tadašnja društvena teorija razlikovala je društvo, državu i grad. Gradovima je od tada svojstveno zatvaranje, tj. napor da opstanu kao posebna kooperativna organizacija i zajed-nica. U gradskoj stratifikaciji vremenom se profiliše grupa siromašnih (popolo minuto) i grupa bogatih (popolo grasso), gde su bogati i moćni nosioci brojnih privilegija ispoljava-jući se građenjem i ukrašavanjem palata, stvaranjem fondacija i organizovanjem svečanosti.

Dalji razvoj industrijalizacije dovodi do urbanizacije, koja prevazilazi gradske i na-cionalne okvire i postaje svetski proces. Osvajaju se i naseljavaju novi kontinenti u formi gradskih naselja. Gradovi postaju politički obespravljeni jer državna vlast prevazilazi glavni grad i gradove uopšte.

Savremeni period karakteriše urbana koncentracija sa obeležjima: • širenje u nacionalnom prostoru, • umnožavanje predgrađa, • spajanje gradova u metropolske regione, • stvaranje novih gradova,• rekonstrukcija postojećih gradova.

Među brojnim sociolozima koji su se bavili gradskim naseljima, Veber je jedan od najzaslužnijih. Najznačajnije obeležje grada Veber vidi u autonomnoj gradskoj upravi, institucionalizovano organizovanoj kroz zastupanje građana. Ovi građani su po pravilu predstavnici privilegovanih staleža. Veberovo shvatanje grada kao društvene organizacije i zajednice više odgovara pojmu gradske opštine nego gradu kao tipu naselja. Nestanak funkcije vlasti i uprave iz gradova, po Veberu bi značilo da ova naselja nisu više gradovi, pa se njegovo shvatanje ne može uzeti kao relevantno za sociološko određenje današnjih gradova.

Predstavnici Čikaške sociološke škole Park, Bardžes i MeKenzi, dvadesetih godina prošlog veka proučavali su Čikago i na bazi tih istraživanja formulisali opšta obeležja velikog grada. Grad je, po njima, prirodna laboratorija procesa konkurencije, selekcije, sukcesije, koncentracije i segregacije stanovništva. Grad je mozak prirodnih zona u kojima živi specifična dominirajuća populacija. Ova populacija zbog svoje ekonomske delatnosti teži da zauzme što bolje mesto u gradskom prostoru. Prema Bardžesu, autoru koncentričnog modela, veliki grad je podeljen na pet zona :16

16 Bardžes E., GRAD, 1925. Bardžes E., GRAD, 1925.

Untitled-1.indd 197 3/24/2014 6:58:37 PM

198

1. centralni poslovni deo sa velikim lokalima i opštinskim i poslovnim biroima, tzv. “petlja”;

2. prelazna zona u kojoj se nalaze manji industrijski pogoni, sitne trgovine i slamovi;17

3. zona radničkih stanova, koju čine stanovnici nove generacije bivših stanara slamova, a u blizini su radnih mesta;

4. deo u kome žive bogati gradski slojevi u luksuznim stambenim objektima (vilama);

5. mešovita socijalna zona, čiji stanovnici putuju od pola sata do sat vremena do centra grada.

Po teoriji koncentričnog modela Čikaške škole, centar je deo sa najjačom konkurenci-jom, pa su ta lokacija i zemljišna renta najskuplji, a poseduju ga ili rentiraju najbogatiji gradski slojevi. Ova teorija vremenom je dopunjavana i modifikovana teorijom sektora i policentričnom teorijom.

Grad je, po Čikaškoj školi, mesto slobode, jer omogućava razvijanje ličnih sposobno-sti – kreativnost, inovaciju i uspešnost, povezivanje sa sličnim pojedincima, delikvenciju i marginalnost. U takvom gradu porodica kao osnovna društvena grupa je potisnuta od drugih lokalnih podzajednica (političke i nevladine organizacije, crkva i drugo).

Većina sociologa budućnost društva vezuje za „urbano društvo”. Zimel je mišljenja da istorija ljudskog društva ide u pravcu ljudskih metropola. Lefevr 18 u urbanom društvu vidi smisao i cilj indu-strijske i urbane revolucije.

Mamford 19 veruje u odvijanje “totalnog urba-nog ciklusa” od rasta do raspada megalopolisa, ali je optimista u projektovanju tehnoktatske utopije, u kojoj bi osnovni oblik društvenog zajedništva bio

“ekumenopolis” kao rezultat napretka nauke, tehnike i tehnologije. Postojeći veliki gradovi za Mamforda su koncentracija političke moći i birokratije, koja se prema predgrađima odnosi kao imperijalisti prema nerazvijenim kolonijama, što je posledica gubljenja kolonija od strane metropola, pa se potreba za kolonijalizmom ispoljava u nacionalnim gradskim područjima. Grad je „prož urbanizacije drljivi” gigant koji ugrožava prirodu i izvor je so-cijalne patologije, segregacije, otuđenosti i samoće. Urbano otuđenje obuhvata sva ostala otuđenja”.20

Za sociološko određenje grada značajno je i pitanje optimalne veličine grada, o čemu se vode velike rasprave od Platona i Aristotela do današnjih dana. Savremeni sociolozi ovo pitanje postavljaju kao dilemu između urbane koncentracije ili urbane dekoncentracije.

17 Slam je stambena četvrt koja društveno, fi zički i psihološki negativno utiče na zdravlje, ponašanje i Slam je stambena četvrt koja društveno, fizički i psihološki negativno utiče na zdravlje, ponašanje i osećaje stanovnika. Izraz potiče od engleskog “slumber” – dremež (uspavanost stanovnika slama od savre-Izraz potiče od engleskog “slumber” – dremež (uspavanost stanovnika slama od savre-menih tendencija). Nezadovoljstvo životom stanovnici slama ispoljavaju defanzivno i autoagresivno kroz alkoholizam, narkomaniju, kriminal i prostituciju. Stanovnici slama su siromašni i mahom nezaposleni. Slam nazivaju i “gradskom džunglom”. U slamovima su u njima prisutni socijalni kontakti i školovanje, za razliku od kvartova fizičke i socijalne bede. 18 Lefevr Anri, URBANA REVOLUCIJA. Lefevr Anri, URBANA REVOLUCIJA. 19 Mamford L., GRAD U ISTORIJI, “Napred”, 1968. Mamford L., GRAD U ISTORIJI, “Napred”, 1968.20 Ibid., str. 205. Ibid., str. 205.

Untitled-1.indd 198 3/24/2014 6:58:37 PM

199

Po Mamfordu, savremeni tokovi urbane koncentracije deluju nezavisno od vladajućih društvenoekonomskih odnosa. Ti tokovi prevazilaze nacionalne i državnopolitičke ori-jentacije. Urbanizacija zato prikriva osnovne društvene konflikte unutar vladajućih društvenoekonomskih odnosa.21

Savremene gradske sredine karakteriše:1. ubrzana urbanizacija kao svetski proces;1. izražen urbani rast zemalja u razvoju, tzv. veštačka ili hiperurbanizacija;2. velike metropole i megalopolisi kao novi urbani oblici.

11.2.2. SOCIJALNA EKOLOGIJA SAVREMENIH NASELJA

Problematika zaštite životne sredine u savremenim naseljima je multidsciplinarna. Dramatični ekološki nagoveštaji budućnosti traže naučno, a posebno etičko preispitivanje urbanizacije. Ukazuje se

na neophodnost globalnog angažovanja. Ekološka ugroženost urbanih sredina22 kroz svetske procese urbanizacije izražava to-

talnu društvenu ugroženost ne samo u fizičkobiološkom, već i u sociološkom smislu. Paradoksalna je činjenica da je stepen tehnološkog razvoja srazmeran stepenu egzistenci-jalne održivosti samog čoveka i planete Zemlje. Nesagledive su granice ljudskog razuma, ali su okviri života strogo ograničeni. Za čoveka još uvek nema izbora jer Zemlja je samo jedna. Uzroci ekološke neravnoteže urbanih sredina su brojni: porast broja svetskog stanovništva, porast broja gradova, nedovoljnost gradskih službi, ograničeni prirodni resursi, urbanizacija, nove tehnologije, industrijalizacija i drugo. Osnovni faktori su: porast svetske populacije, industrijalizacija i urbanizacija.

Porast broja stanovnika u savremenim uslovima prikazuje se kao demografska eks-plozija. Od 1850. do 1900, stanovništvo se povećavalo po stopi od 0,7%, a danas po stopi od 1,7 %. Na svakih 60 sekundi rađa se 125 novih stanovnika Zemlje. Stopa godišnjeg porasta svetskog stanovništva iznosi 2,1%, pa se udvostručenje ostvaruje za 33 godine. Najkraće vreme udvostručenja beleže nerazvijene zemlje, a najduže najrazvijenije.

Svake godine svet dobija 4 miliona Evropljana, 6 miliona Afrikanaca, 9 miliona Amerikanaca (ukupno obe Amerike) i 30 miliona Azijata više. Prema procenama demogra-Prema procenama demogra-fa, ukoliko bi se nastavio sadašnji tempo porasta stanovništva, za 900 godina jedan metar kvadratni zemlje nastanjivalo bi 1000 stanovnika. Pod pretpostavkom da naučnotehnički progres omogući naseljavanje planeta Sunčevog sistema, uz sadašnju stopu porasta broja stanovnika, sve planete bi za 200 godina bile gusto nastanjene kao Zemlja danas.

Do 1900. godine 15% svetskog stanovništva živelo u naseljima sa preko 20.000 sta-novnika, 1960. popeo se na 30%, a 1975. obuhvataju 39% svetskog stanovništva. U 2000. godini procenat se povećava na 50%. Prema procenama Ujedinjenih nacija, 2025. godine 65% svetskog stnovništva živeće u urbanim centrima.

21 Prema: Ibid., str. 205. Prema: Ibid., str. 205. 22 PantelićVujanić, EKOLOGIJA URBANIH SREDINA SA POSEBNIM OSVRTOM NA BEOGRAD PantelićVujanić, EKOLOGIJA URBANIH SREDINA SA POSEBNIM OSVRTOM NA BEOGRAD

SOCIOLOŠKI ASPEKT, FPN, Beograd, 1980, str. 21.

Untitled-1.indd 199 3/24/2014 6:58:38 PM

200

Početak XIX veka ne beleži nijedan grad sa preko milion stanovnika, početak XX veka registruje 11 gradova sa preko milion stanovnika, šezdesetih godina – 105 (od čega 30 u Evropi), a 1980. već 191 grad. Učešće gradskog u ukupnom broju stanovnika prema pojedinim evropskim zemljama, a prema podacima Ujedinjenih nacija, iznosilo je23:

Albanija 33,8 Grčka 64,8Jugoslavija 38,6 Danska 66,9 Rumunija 41,2 Francuska 70,0Mađarska 48,4 Nemačka 73,8Finska 51,4 Engleska 78,0Austrija 51,9 Švedska 81,4Bugarska 53,8 Belgija 87,1Švajcarska 54,6

Posledice naglog razvoja urbanizacije ogledaju se u transformisanju velikih gradova u gigantske urbane regije “megalopolise”. Do 1980. godine u svetu je bilo uočeno trinaest megalopolisa24, a sredinom devedesetih 25. Najbrojniji megalopolis je Tokio (Japan) sa oko 28 miliona stanovnika, a na dnu te lestvice nalazi se Lima (Peru) sa blizu 8 miliona sta-novnika.25 Primera radi, u Argentini i Urugvaju, preko 80% stanovništva živi u gradovima, pa se u skoroj budućnosti očekuje nastajanje megalopolisa u nacionalnim razmerama.

Vazdušni stubovi iznad današnjih velikih gradova puni su otrovnih gasova koji ugroža-vaju urbane sredine. U Njujorku se godišnje zagadi vazduh sa 230.000 tona čađi i letećeg pepela, 597.000 tona sumpordioksida, 298.000 tona ugljendioksida i 567.000 tona hidro-karbonata. Natprosečni dečiji mortalitet u Detroitu i Čikagu povezan je sa natprosečnim količinama gvožđa, cinka, oksida, nafte i ugljena u vazduhu. Zagađenost urbane atmosfere otrovnim gasovima neprirodno povećava toplotu urbanih sredina od 25 oC u letnjim, do 710 oC u zimskim periodima, što dovodi do ukupnog povećanja toplote na Zemlji i poznatog efekta „staklene bašte”. U vezi sa tim je i progresivno oštećenje ozonskog omotača oko Zemlje.

Posebno je značajno pitanje saobraćaja kao faktora urbanizacije u kontekstu ekologije urbanih sredina. Podaci po-kazuju da automobil više zagađuje vazduh i prostor otrovnim gasovima i prašinom od aviona, brodova, vozova, autobusa, motocikala i drugih prevoznih sredstava. Samo olovo, ukoliko ga ima više od 0,5 dozvoljenih jedinica izaziva glavobolje, kon-

stipaciju, anemiju, paralizu, slepoću i drugo. U većim od navedene doze, izaziva sterilnost, dečiji mortalitet, smrt i ludilo. U krvi prosečnog Amerikanca, osamdesetih godina proslog veka utvrđena je količina od 0,17 delova olova na milion čestica otrova.

Značajno je i pitanje buke, pesticida i otpadnih materijala urbanih sredina. Problem otpadaka urbanih sredina je jedan od najdramatičnijih. Količinu od 150220 tona otpadaka godišnje u gradovima, potrebno je negde deponovati. Većina savremenih urbanih sredina

23 DEMOGRAPHIC YEARBOOK, New York, UN, 1976.24 PantelićVujanić, EKOLOGIJA URBANIH SREDINA, op. cit., str. 4957. PantelićVujanić, EKOLOGIJA URBANIH SREDINA, op. cit., str. 4957.25 Najveći svetski gradovi, sa više od milion stanovnika, prema podacima iz 1996. godine su: Tokio, Meksiko Siti, Sao Paolo, Njujork, Bombaj, Šangaj, Los Anđeles, Kalkuta, Buenos Ajres, Seul, Peking, Lagos, Tianjin, Osaka, Delhi, Rio de Žaneiro, Karači, Kairo, Pariz, Manila, Moskva, Džakarta, Istambul i Lima.

Untitled-1.indd 200 3/24/2014 6:58:38 PM

201

okružena je deponijama, organizovanim i „divljim”.Ekološka ugroženost urbanih sredina povezana je sa realizacijom političkih, tj.

ekonomskih interesa vladajućih društvenih slojeva. Vlasništvo i primena savremenih te-hologija su u “rukama” najbogatijih i najuticajnih. Kako je najveća koncentracija tehnike, tehnologije i industrije u gradskim sredinama, to su i najugroženije.

Neodgovarajuća primena novih tehnologija rezultira iz ekonomske logike povećanja profita, obuhvatanjem seobe „prljavih industrija” i „otrovnog otpada” u nerazvijena i nedovoljno razvijena područja. U ekonomskoj iznudici, koja je manifestacija političke do-minacije na međunarodnom planu, mnoge nerazvijene zemlje prinuđene su da prihvate opasan tehnološki otpad razvijenih. Tako ekonomsku egzistenciju nerazvijenih prati i ekološka ugroženost.

Socijalna ekologija istražuje raznovrsne oblike socijalnog degradiranja urbanog čo-veka, što se preklapa sa problemom otuđenja u savremenom urbanom društvu. Pojavni oblici urbanog otuđenja ispoljavaju se kroz:

• degradirane društvene odnose;• raspad tradicionalne porodice i porast razvoda brakova; • porast urbane devijantnosti, kriminaliteta i narkomanije;• nove stilove i načine života koji degradiraju ličnost;• “nezdravo” radno i slobodno vreme u urbanom prostoru;• ovladavanje haotične urbane kulture nad tradicionalnom; • dominiranje “potrošačkog” mentaliteta, itd.

Univerzalnost i aktuelnost ekoloških problema urbanih sredina uslovila je brojne međunarodne akcije. Formirane su međunarodne organizacije, organizovani naučni i stručni skupovi sa istom temom i donete brojne deklaracije koje sadrže osnovne ekološke principe: nužnost međunarodne saradnje, međunarodno usklađivanje standarda i tehničkih propisa, preoblikovanje urbanih sredina, integrisano planiranje stambenih naselja, štednja i uvođenje “čistih” energija, ekološko planiranje gradske infrastrukture, planiranje gradskog saobraćaja na ekološkim principima, razvoj ekološkog građevinarstva i građevinskog ma-terijala, reciklaža i plansko odlaganje urbanog otpada, i drugo.

Međunarodna ekološka strategija sadrži šest osnovnih načela:1. politika stambenih naselja značajno je sredstvo postizanja društvenih, ekonomskih

i opšteljudskih ciljeva;1. sveobuhvatan pristup u rešavanju i sprovođenju politike i strategije urbanih naselja

na multidisciplinarnoj osnovi;2. sektorske politike neophodno je da budu integrisane i usklađene u cilju konzistentne

politike ljudskih naselja;3. dugoročni i permanentni napori poboljšanja kvaliteta življenja u stambenim urba-

nim sredinama, u fizičkom i socijalnom smislu;4. neophodnost obavezivanja država na obezbeđivanju uslova za realizaciju posta-

vljenih ciljeva;5. nužno učešće građana u urbanom odlučivanju.

Umesto zaključka, pomenimo da oblast ekološke zaštite determinišu interesi naj-razvijenih država i nadnacionalnih elita.

Untitled-1.indd 201 3/24/2014 6:58:38 PM

202

Untitled-1.indd 202 3/24/2014 6:58:39 PM

203

DVANAESTA GLAVA

DRŽAVA – PRAVO – POLITIKA

Untitled-1.indd 203 3/24/2014 6:58:39 PM

204

12.1. DRŽAVA

Država je osnovni oblik političkog konstituisanja klasnog društva, posebna, društvu nadređena organizacija javne vlasti, čija je osnovna funkcija zaštita ili razvijanje određenog klasnog poretka, to jest, onih produkcionih odnosa na kojima se zasniva ekonomska dominacija vladajuće klase, a osnovno sred-stvo upotreba ili pretnja upotrebom legitimne fizičke prinude.1

Iz navedene definicije proizilazi da je država: • prvo, hijerarhijska organizacija državnog aparata kroz brojne državne organe i službenike čiji je cilj realizacija državne vlasti, i

• drugo, celokupno društvo obuhvaćeno državnom organizacijom, tj. državni aparat, teritorija i stanovništvo.

Država je istorijska kategorija čiji se nastanak vezuje za pojavu klasa. Razvoj proiz-vodnih snaga prvobitne zajednice uslovio je pojavu viška vrednosti i njegovog privatnog prisvajanja, koji uslovljavaju nejednakost i jačanje pozicija onih koji poseduju više. Rodovska jednakost se transformiše u odnose nejednakosti i eksploatacije prvo nad zarob-ljenim članovima drugih plemena, a kasnije i nad ekonomski slabim delovima sopstvenog plemena. Prvi oblici ropstva su i prvi oblici državne organizacije, koja se kasnije kroz istoriju sve do današnjih dana razgranjavala i jačala.

Ekonomske odnose nejednakosti u uslovima permanentnog povećavanja broja sta-novnika, bilo je potrebno organizovati. U osnovi ovog organizovanja je težnja ekonomski jačih društvenih slojeva da svoje pozicije očuvaju i određenim mehanizmima zadrže, a formalno je nastala kao potreba nužnog usklađivanja zajedničkog života sve većeg broja ljudi nastanjenih na jednoj teritoriji. Država je, dakle, institucionalizacija ekonomske moći vladajućih slojeva i društveno organizovanje zajedničkog života brojnih pojedinaca.

Razvoj proizvodnih snaga prvobitne zajednice doveo je do ukidanja:1. zajedničke rodovske svojine i uspostavljanja privatne svojine;1. jednakosti pripadnika rodovskih zajednica i uspostavljanja nejednakosti;2. solidarnosti rodovske zajednice nastupanjem suprotnosti interesa.Država kao istorijska i klasna institucija nastaje u periodu društvenog podvajanja, s

jedne, i društvene homogenizacije, s druge strane.

12.1.1. Teorije o nastanku državePrisutna su brojna shvatanja o nastanku države. Različitost ovih shvatanja sadrži

distinkciju između društva i države, tj. razgraničavanje njihovih socijalnih okvira. Među brojnim teorijama2 posebno se izdvajaju:

1 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 242. 2 Prema: MALOJ POLITIČKOJ ENCIKLOPEDIJI, str. 241-242, i Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA,

str. 298-300.

Untitled-1.indd 204 3/24/2014 6:58:40 PM

205

1. Teorija o božanskom poreklu državne vlasti nastala je još u antičkom periodu i smatra se najstarijom teorijom. Po ovoj teoriji, državna vlast ima svoje poreklo u hrišćans-kom shvatanju vladara kao od boga izabranog predstavnika. Sve do XIX veka državni vladari su svoju vlast objašnjavali božijim izborom, u čemu je značajnu ulogu imala crkvena organizacija.

2. Teorije o objektivnoidealističkom poreklu države, po kojima je država oličenje moralnosti i manifestacija razvoja svetskog duha ili apsolutne ideje. Hegelovo shvatan-je države je karakteristično shvatanje ovih teorija, koji je, ne svaku državu, već pre svega nemačku državu, video kao najviši stepen razvoja i moralnosti ljudskog duha. U nemačkoj državi objektivni duh doživljava svoj maksimum.

3. Patrijarhalna teorija o nastanku države vladanje društvom od strane monarha po-vezuje sa starešinstvom u rodovskoplemenskoj zajednici, tj. kao pitanje prava nasleđa koje svoje poreklo ima u starešini porodice, a kasnije plemena.

4. Biološka teorija o nastanku države identifikuje državu sa organizmom. Država se posmatra kao poseban društveni organizam. Rasistička varijanta je jedan od ekstremnih vidova ovog shvatanja, po kome su pojedini narodi, tj. države, istorijski i dominantni u od-nosu na druge.

5. Teorija društvenog ugovora ima više varijanti, u osnovi kojih je shvatanje o na-stanku države kao dogovora pojedinaca da međusobno regulišu svoje odnose ugovorom. Svojim dobrovoljnim pristankom pojedinci kroz ugovor formiraju državu i na nju prenose deo svojih prirodnih prava u cilju zaštite lične, imovinske sigurnosti i zaštite određenog društvenog poretka. Ove teorije, čiji su elitni predstavnici Hobs i Ruso, nastale su kao reak-cija na teorije o božanskom poreklu države.

6. Teorija sile smatra se jednom od najstarijih, a među savremenim predstavnicima ovog shvatanja su Gumplovič i Openhajmer. Država se po ovoj teoriji smatra organizova-nim oblikom nasilja jedne grupe nad drugom, tj. jednog plemena nad drugim. Plemena koja su raspolagala većom i organizovanijom silom, boljim naoružanjem i ratničkim kvalitetima porobljavala su druga plemena i iz tog fakta sticala po „pravu jačeg” pozicije vladanja.

7. Funkcionalistička teorija o nastanku države je savremena teorija građanskog pra-vca sociologije. Država je po ovom shvatanju organizacija vršenja određene funkcije u okviru društvenog sistema koji je i sam jedinstvo mnogobrojnih socijalnih funkcija. Državna funkcija je „autoritativna alokacija vrednosti” ili „uopštena sposobnost socijalnog sistema da se stvari urade”. Država je tako stalno svojstvo socijalnog sistema.

8. Marksistička teorija o nastanku države pružila je osnovno objašnjenje nastanka države u antagonističkim klasnim suprotnostima koje se ne mogu rešiti bez posebne orga-nizacije za prinudu. Država je, dakle, proizvod klasnih suprotnosti i oblik političkog i pravnog formulisanja interesa ekonomski dominantnog društvenog sloja, tj. klase. Država je klasna ustanova koja omogućava ostvarenje i realizaciju interesa vladajuće klase, koja pose-duje sredstva za proizvodnju u privatnoj svojini i sredstva sa održavanje vladajuće pozicije pod pretnjom ili primenom fizičke prinude.

Pitanje nastanka države i njenih funkcija je jedno od područja u kojima se ogleda su-protnost građanskog i marksističkog smera.

Untitled-1.indd 205 3/24/2014 6:58:40 PM

206

12.1.2. Funkcije države

Od prvih do savrmenih oblika, država obavlja dve osnovne funk-cije:1. obezbeđuje društveno jedinstvo kroz podfunkcije za održanje društva kao jedinstvene celine, i2. obezbeđuje opstanak društva sredstvima prinude i drugim in-strumentima kojima raspolaže.

Kroz prvu funkciju država je reprezent celog društva, a kroz drugu vladajućeg sloja. Društvena osnova države bazirana je na te dve protivurečne funkcije.

Izdvajanje funkcije upravljanja opštedruštvenim poslovima u obliku države, nužno je nastalo iz podeljenosti društva i nemogućnosti da vitalne društvene funkcije obavlja nepo-sredno celo društvo. Kako je obim društvenih funkcija rastao sa razvojem podele rada, to se upravljanje opštim društvenim poslovima izdvojilo kao posebna društvena delatnost koju obavlja, kao stalno zanimanje, posebna grupa ljudi – državni službenici (činovnici).

Sa funkcijama države povezana je samostalnosti države u obavljanju osnovnih funkci-ja. Kao klasna ustanova, ona je zavisila od klasne podeljenosti društva, zbog čega je država funkcija i organizacioni okvir realizacije interesa vladajuće klase. U obavljanju te funk-cije državni organi postaju osamostaljeni deo društva i u odnosu na primarnu povezanost sa vladajućim slojem. Samostalnost se ogleda u nastanku i razvoju birokratskog aparata kao posebnog društvenog sistema sa sebi imanentnim interesima.

Pored opšte društvene i klasne funkcije, državne funkcije su i: 1. ekonomske, kao zaštita osnovnih ekonomskih odnosa; 2. političke, kao oblici vladavine i upravljanja društvom instrumentima državne

prinude, i 3. pravne, kao organizacija i realizacija društvenih, tj. državnih vrednosti kroz

sistem pisanih obavezujućih pravila, čija se primena obezbeđuje pretnjom pri-mene sankcija.

U osnovi državnih funkcija je monopol državne vlasti. Taj monopol ispoljava se prvo kao samostalnost u uređivanju i određivanju uslova društvenog života, a zatim i kao si-stem posebnih monopola za realizaciju klasne funkcije. Posebni monopoli ispoljavaju se kao:

1. monopol javne vlasti (vojska, policija, zatvori i sl.),2. ekonomski monopol (porezi, takse i slično),3. pravni monopol (propisivanje prava, dužnosti i odgovornosti),4. teritorijalni monopol (suverenost nad određenom teritorijom).

Untitled-1.indd 206 3/24/2014 6:58:40 PM

207

12.1.3. Državni obliciDržava je istorijska institucija, pa se oblici državnog organizovanja

mogu uslovno podeliti na tipove: predmodernih država i savremene oblike državnosti. Predmoderni tipovi državnosti, koje vezujemo za prve države su:3 istočnjačka – despotska država, zapadna feudalna država i antička državna demokratija.

Istočnjačku despotsku državu karakteriše podudarnost između državnih i vladajućih društvenih struktura na čelu sa carem – despotom i hijerarhijska piramida državne moći od državne i crkvene birokratije i seoskih poglavara do udruženja trgovaca i za-natlija. Državna moć je temelj privilegija manjine i bespoštedne eksploatacije većine. Totalitarizam vladanja društvom, sa carem kao božijim predstavnikom. To prenošenje volje boga preko vladara do najnižeg podanika, ostvaruje se kroz savez vlasti i sveštenstva. Ovaj savez je inače prvi istorijski oblik saveza političke i duhovne moći.

Osnove despotske države sadržane su u starodrevnom kineskom dokumentu ŠanJan knjiga vladara oblasti Šan. Dokument sadrži razrađene metode upravljanja državom i na-Dokument sadrži razrađene metode upravljanja državom i na-rodom od strane cara. “Kada je narod slab, država je snažna; kada je država snažna, narod je slab. Zato država koja ide pravim putem teži da oslabi narod.”

Narod se može oslabiti spregom straha i birokratske ideologije, razbijanjem celo-kupnog stanovništva na grupe porodica, koje će motriti jedne na drugu i dostavljati o tome informacije vlastima.”Strah će stvoriti povoljne uslove za vaspitavanje dobrih po-danika”. Drugi mehanizam se sastojao u stvaranju „jedinstva pogleda administracije i naroda” pomoću unifikacije mišljenja. Administraciji je dodeljeno odlučujuće pravo da određuje „pravilna gledišta”. „Čuvši o dobrom ili rđavom treba o tome javiti opštinskoj vlasti i ono što vlast smatra da je pravilno, svi moraju smatrati pravilnim, a ono što ona sma-tra da je nepravilno, svi moraju smatrati nepravilnim.”

Model „dobrog podanika” podvrgava osudi sva ona ponašanja koja su neprijatna za režim. Koncepcija („parazita”) određuje ko su neprijatelji države, od kojih valja očistiti zemlju. Tu je svrstano izučavanje poezije, istorije, muzike, pravila pristojnosti i starih obreda. Tu se nalaze i opasne vrline: čovekoljublje, nekoristoljubivost, krasnorečivost i pronicljiv um – sve ono što utiče na formiranje nepokorne ličnosti. “Krasnorečivost i pro-nicljiv um dovode do stvaranja nereda; literaturu koja je nepoželjna za vlast, stoga, treba spaljivati”.4

Zapadna feudalna država razvila se na evropskom tlu. Karakterišu je tri staleža različita po ekonomskim, političkim i pravnim položajima. Vladajući sloj su stalež plemstva i sveštenstva, dok treći stalež čini ostalo stanovništvo. Vlast je decentralizovana, tako da se pored kralja kao centra vlasti, državna moć nalazi u rukama posebnih društvenih slojeva dvorskih velikodostojnika, feudalaca i sveštenstva. To je inače prvi oblik participacije u državnoj vlasti, koji je svoj pravni oblik dobio 1215. godine kroz “Veliku povelju o pra-vima i slobodama” (Magna carta libertatum), koja se garantuju određena prava plemstva i istovremeno ograničava vlast kralja.

3 Prema Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 157-161.4 Ibid., str. 159.

Untitled-1.indd 207 3/24/2014 6:58:41 PM

208

Zapadna feudalna država u sebi sadrži osnovne nagoveštaje savremene demokratske države. Iz brojnih socijalnih pokreta unutar ovih država, čiji je akter bila buržoaska klasa u formiranju, ustanovljeni su:

1. autonomija određenih društvenih slojeva prema do tada apsolutnoj vlasti monarha,

2. ograničavanje apsolutizma monarha,3. ugovorno rešavanje odnosa između društvenih slojeva.

“U onim zapadnim društvima (Nemačka) koje karakteriše: nemoćna buržoazija koja se veoma sporo razvija, jaka centralizovana monarhija i plemstvo prožeto vojnim duhom, država je mnogo više autoritarna, teži da gvozdenom pesnicom vlada celim društvom. To će predstavljati političku tradiciju koja je povoljno tlo za kasniji nastanak fašizma”.5

Antička demokratija je istorijski izuzetak za ovaj period ljudske civilizacije. Ovaj oblik države poklapao se sa gradom – polisom, dakle i malobrojnim stanovništvom. Kao vladavina naroda, antička demokratija je podrazumevala pravo učestvovanja u vladanju i odlučivanju o državnim pitanjima svih slobodnih građana. Naličje ove demokratije je bilo tretiranje robova kao „stvari koje govore”. Ukoliko se robovlasnička obeležja antičke demokratije apstrahuju, ona je bila prvi oblik demokratskog odlučivanja i neposrednosti u iznošenju različitih političkih stavova, pa samim tim i inspiracija kasnijih demokratskih pokreta.

12.1.3.1. Savremeni oblici državnosti

Prisutne se brojne podele6 savremenih oblika državnosti, u zavisnosti od kriterijuma kao osnove razlikovanja. Sve države se mogu podeliti prema osnovnom tipu produkcionih odnosa, tj. prema načinu proizvodnje na: robovlasničke, feudalne, kapitalističke i socijalističke države.

Prema obliku vladavine, tj. posebna organizacija i karakter šefa države, razlikuju se:

1. monarhije, sa monarhom kao centralnim orga-nom vlasti, a u zavisnosti od toga da li i kako su mu ograničena prava, dele se na: apsolutne i ograničene i

2. republike, sa predsednikom republike čija su prava, dužnosti i odgovornosti određena Ustavom republike, kao najvišim pravnim i političkim dokumentom. Republike se dele na: parlamentarne i predsedničke. Kod parlamentarne, par-lament bira predsednika republike, a kod predsedničke narod. Veći je uticaj predsednika u predsedničkoj nego u parlamentarnoj republici.

Prema političkom režimu kao obliku vlasti i upravljanja, države mogu biti:1. demokratije, kao vladavina većine naroda posredstvom prava glasa i jedna-

kosti svih građana; zavisnosti od toga da li je vladavina većine samo formalna ili stvarna, demokratske države se dele na formalne i stvarne, posredne i neposredne;

2. autokratije, kao zvanične vladavine manjine ili pojedinca.

5 Ibid., str. 160.6 Prema Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op.cit., str. 306-307.

Untitled-1.indd 208 3/24/2014 6:58:42 PM

209

Prema obliku državnog uređenja kao unutrašnjeg organizacionoteritorijalnog kriteri-juma, države se dele na:

1. federacije, kao savezne, složene države koje čine federalne jedinice sa ograničenim suverenitetom;

2. konfederacije, kao savezne, složene države koje predstavljaju savez više su-verenih i samostalnih država,

3. unitarne države, kao jedinstvene državne celine bez unutrašnjih podela i pris-ustva članica.

Prema kriterijumu organizacije državne vlasti, tj. obliku ispoljavanja centralizma, države se dele na:

1. centralističke države, kod kojih postoji stroga hijerarhija između nižih i viših organa i ispoljava se kao striktna podređenost nižih organa višim, bez prisustva autonomnosti i slobode nižih organa, i

2. decentralističke, kod kojih odnos nižih i viših karakteriše nadređenost viših, ali sa različitim stepenom samostalnosti, autonomnosti i slobode u odlučivanju nižih organa.

Savremene oblike državnosti, nezavisno od njihove različitosti karakterišu zajednička obeležja i tendencije:

1. grananje i jačanje državnog aparata i birokratizam,2. institucionalizovanje zvanja kao izvora moći i tehnokratizam,3. politički pluralizam partija,4. lobizam, interesne grupe i razni oblici elitističkog uticaja,5. državni intervencionalizam ili etatizam,6. totalitarizam i partijske države,7. autoritarni državni sistemi nerazvijenih i zemalja u razvoju,8. socijalnopolitički pokreti i borbe za neposrednu demokratiju i pravnu državu,9. državna i nacionalna identifikacija,10. dezintegracija socijalističkih država,11. pluralizam državnih oblika zapadnog društva12. naddržavni svetski etatizam kao oblik ispoljavanja svetske moći, i drugo.

Posebno treba istaći razliku između normativnog i stvarnog, tj. proklamovanog obli-ka državnosti od njegovih suštinskih obeležja. Podele na demokratiju i autokratiju, republiku i monarhiju, konfederacije, federacije i unitarne države, samo su teorijska razmatranja koja se ne mogu u čistom obliku naći ni kod jedne države.

Svaka država u sebi sadrži elemente različitih protivurečnih tendencija, pa je kla-sifikovanje savremenih država prema navedenim kriterijumima samo polazna osnova za njihovo suštinsko određenje.

Untitled-1.indd 209 3/24/2014 6:58:42 PM

210

12.1.3.2. Oblici državnosti – podela vlasti

12.1.3.2.1. Parlamentarizam

Parlametarizam je oblik državne organizacije zasnovan na načelu podele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Podela vlasti ispoljava se kroz jasnu i odvojenu nadležnost držav-nih organa, i to:

1. parlamenta, koji raspolaže zakonodavnom vlašću,2. izvršnih organa, koji raspolažu izvršnom vlašću i koju dele: šef države i vla-

da, i3. sudskih organa, koji raspolažu nezavisno i od parlamenta odvojenom sud-

skom vlašću.Parlament je obično dvodom, tj. podeljen na dva doma, čiji se predstavnici biraju

primenom opšteg prava glasa. Zakonodavna funkcija parlamenta ogleda se u njegovoj isk-ljučivoj nadležnosti da donosi ustav kao najviši pravni i politički dokument države i druge zakone kojima se regulišu brojni društveni odnosi.

Izvršna vlast je podeljena između šefa države i vlade. Šef države je poseban izvršan organ vlasti, samostalan u svom radu i ne može biti smenjen ni od strane parlamenta, dok ne istekne mandat na koji je izabran. Vlada, kao drugi izvršni organ, proizilazi iz parla-mentarne većine i čine je ministri određenih državnih resora, na čelu sa prvim ministrom – premijerom, tj. predsednikom vlade. Za razliku od šefa države čija je funkcija stabilna u toku trajanja mandata, vlada je podložna promenama. Parlament može pokrenuti pi-Parlament može pokrenuti pi-tanje poverenja vladi, tzv. pravo zakonodavne inicijative. S druge strane, šef države u parlamentarizmu ima pravo da na predlog vlade raspusti parlament pre isteka njegovog mandata.

Sudsku vlast vrše sudovi, samostalni i nezavisni u radu od drugih oblika državne vlasti.

Za funkcionisanje parlamentarizma neophodna su dva društvenopolitička uslova. Prvo, postojanje jasne i stabilne parlamentarne većine, čiji je lider istovremeno i predsed-nik, tj. premijer vlade. Drugo uslov je određen minimalan stepen saglasnosti političkih stranaka.

Parlamentarizam se vezuje za Englesku u kojoj je i nastao.7 U savremenim uslovima, prisutno je više varijanti parlamentarizma, ali su najpoznatiji britanski i francuski.

Danas se uočava kriza parlamentarizma kao posledica promena unutar kapitalističkog načina proizvodnje i formiranja monopolskog kapitala. Kriza se ogleda u jačanju tenden-cija koncentrisane vlasti iz jednog centra i većoj neuravnoteženosti u podeli vlasti u prilog izvršnim organima.

7 Kao rezultat zahteva plemstva i buržoazije prema apsolutizmu monarha.

Untitled-1.indd 210 3/24/2014 6:58:43 PM

211

12.1.3.2.2. Predsednički sistem

Predsednički sistem organizacije državne vlasti takođe se zasniva na načelu podele vlasti, kod koga je, za razliku od parlamentarizma, ova podela kruta i striktno razdvojena. Osnovna obeležja predsedničkog sistema su:

1. predsednika države bira narod primenom opšteg prava glasa;2. nisu predviđena pravna ni politička sredstva za uticaj jednog oblika vlasti na

drugi, pa su u tom smislu predsednik, parlament i sudstvo samostalni i neza-visni u svom delokrugu nadležnosti;

3. nezavisnost i samostalnost oblika vlasti obezbeđena je strogom podelom poslova i nadležnosti, tako da parlament obavlja zakonodavne poslove, preds-ednik izvršne, a sudovi sudske.

Predsednički sistem je nastao u SAD, koje su uvele ovaj oblik organizacije državne vlasti još Ustavom iz 1787. godine. Veliki broj savremenih država Latinske Amerike, Azije i Afrike ima predsednički sistem, a poslednjih decenija, pored Francuske koja razvija mešavinu parlamentarizma i predsedničkog sistema, evropske države ga sve više primen-juju.

Kriza savremenog kapitalizma formiranjem monopolskog kapitala pogodu-je predsedničkom sistemu državne vlasti, u kome je jasan moćan centar državnog odlučivanja u ličnosti predsednika države.

12.1.3.2.3. Skupštinski sistem

Skupštinski sistem državne vlasti zasniva se na načelu demokratskog je-dinstva vlasti, u korist predstavničkih organa, tj. skupština. Skupštinu bira narod u demokratskom postupku primenom opšteg prava glasa.

Skupština je najviši i najvažniji organ vlasti, koji obavlja zakonodavne i izvršne funkcije u isto vreme. Najčešće je skupština podeljena na dva ili više domova, tj. veća u koje ulaze izabrani predstavnici naroda. Skupštinski sistem pretpostavlja ustavom zagarantovana brojna ljudska prava i slobode. Koncept skupštinskog sistema posebno je razrađen u marksističkoj teoriji.

12.2. PRAVO I PRAVNI POREDAK

Pravo je skup pravnih normi koje država sankcioniše svojim aparatom fizičke prinude.

Osnovna funkcija prava svodi se na održavanje i zaštitu onog načina proizvodnje koji je u interesu vladajuće elite. Vezanost prava i vladajuće elite ostvaruje se kroz me-hanizam državne vlasti, uobličavanjem volje vladajućeg sloja kao obaveznog društvenog ponašanja i sankcionisanja, tj. kažnjavanja svakog ponašanja koje nije u skladu sa tom voljom. Sankcionisanje nedozvoljenih ponašanja primenjuju specijalizovani državni or-gani. Pravo je istovremeno i instrument socijalne kontrole društva.

Untitled-1.indd 211 3/24/2014 6:58:44 PM

212

Pravni poredak je jedan od temelja društvene integracije jer svojim instrumentima rešava društvene kon�ikte koji bi mogli da dovedu do dezintegracije. Tu integrativnu funkciju pravni poredak ostvaruje8 kroz propisana pravila ponašanja, legalizacijom drža-vne vlasti, represivnom i kohezivnom funkcijom.

Pravo se sastoji iz dva elementa: • spoljašnjeg, kao monopola fizičke prinude koji predviđa pravna norma i po

kome se pravo razlikuje od drugih sistema društvenih normi morala i običaja,• unutrašnjeg, kao društvena funkcija prava da održava onaj način proizvodnje

koji je u interesu vladajuće elite, a koji se ne bi održao da nema monopola fi-zičke prinude – spoljnog elementa.

Pravo se najčešće poštuje ne samo iz razloga pretnje prinudom i represije, već i zbog održavanja društvenog poretka kao takvog. Ma koliko neka država raspolagala i pretila represijom, nije moguće održavanje društvenog poretka koji nema svoju sopstvenu izvornu snagu. Ta izvorna snaga proizilazi iz datog načina društvene proizvodnje, ali kada nastupi nesklad između njih, nastupa period revolucionarnih društvenih preobražaja i izmena pra-vnog poretka.

U vezi sa pravnim poretkom društva je i pitanje pravde i pravičnosti. Svaki pravni sistem svake države proglašava pravdu i pravičnost osnovnim moralnim i pravnim vred-nostima. Pravdu bi mogli da odredimo kao društveno stanje u kome svako raspolaže onim što mu pripada.

Iz tog određenja proizilazi jednakost pravde za sve, ali se u praksi pravda pravom oblikuje i ispoljava kao evidentna nejednakost. “Oko shvatanja i primene pravde stvaraju se značajni društveni sukobi, pa izgleda kao da je to i krajnji uzrok društvenih borbi, pa i revolucija koje se vode u ime pravde. Stvarno, u pitanju je sukob interesa koji se u sve-sti javlja kao sukob oko pravde; ukoliko taj uzrok nije otkriven, idealistički se shvata kao da je sukob oko shvatanja pravde zaista glavni uzrok i društvenih borbi i revolucija. Ideologizirani ljudi zaista ne vide pravi uzrok sukoba i bore se za pravdu, iako se u stvari bore za svoje konkretne interese.”9

Mada se pravo određuje kao instrument vladajuće klase, tj. kao oblik državne institucio-nalizacije volje vladajuće klase, ono ima svoju autonomiju i samostalnost, na dva načina:

• Prvo, pravo ispoljava stepen uticaja i moći određenih društvenih slojeva, tj. ono je kompromis različitih društvenih interesa i klase na vlasti. “Uloga prava u održavanju poretka vidi se kao jedna vrsta socijalnog inženjeringa, traženja ravnoteže između interesa različitih klasa, slojeva, elita”.10

• Drugo, samostalnost pravnog poretka ogleda se u potrebnom profesionalnom znanju u krugu pravnih eksperata, od čijih formulacija u velikoj meri zavisi traj-nost pravnih odredbi. Tako su do danas neprevaziđene pravne formulacije starog Rimskog prava, a iz novije istorije Američki ustav iz 1776. godine, koji je još uvek važeći ustav SAD.

8 Prema: Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 166-169.9 Lukić R., SOCIOLOŠKI LEKSIKON, str. 484.10 Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 168.

Untitled-1.indd 212 3/24/2014 6:58:45 PM

213

12.3. SLOBODE I PRAVA ČOVEKA

Sloboda je mogućnost obrazovanja sopstvene volje i postu-panja po njoj bez prinude ili pritisaka.

U sociološkom smislu, čovekova sloboda je društveno de-terminisana, tj. društveno ograničena. Po pravilu, svaka društvena delatnost proizvodi odgovarajuće slobode: mišljenja, osećanja, vero-

vanja, uverenja, ekonomske, političke, pravne, i drugo. Zahtevi za uvođenje i poštovanje sloboda osnova su demokratskih političkih procesa, a stepen ostvarenosti i broj priznatih sloboda – kriterijum dostignute demokratije jednog društva.

Povećanje broja stanovnika i ograničenost prirodnih resursa uslovili su veliki broj složenih društvenih tj. državnih (nacionalnih i nadnacionalnih) organizacija, zbog čega je prisutna tendencija ograničavanja sloboda. S druge strane, u većini visokorazvijenih država razvitak nauke, tehnike i tehnologije omogućili su skraćenje radnog dana i otvo-rili mogućnosti ostvarenja brojnih sloboda.

Slobode čoveka u neposrednoj su vezi sa pravima čoveka. Ove sociološke, političke i pravne kategorije međusobno su povezane u nastanku i razvoju.

Prava čoveka su ovlašćenja i pogodnosti, tj. privilegije koje su kao takve utvrđene najvišim političkim i pravnim aktima jedne države, po pravilu u ustavu, i koji svojim so-ciocima – ljudima uopšte ili samo građanima – obezbeđuju uživanje tih prava i privilegija, a svima ostalima, pogotovo državnim organima, obavezu da se uzdržavaju od povreda tih prava i omoguće njihovo nesmetano i puno ostvarivanje.11

Prava čoveka su pokazatelj karaktera odnosa između države i društva. Iz tih razlo-ga, prava čoveka kao izraz slobode oduvek su bila predmet demokratskih političkih teorija i zahtev demokratskih pokreta. Borba za ljudska prava je istovetna sa borbama za ljudsku slobodu i nezavisnost, ukidanje apsolutizma, uvođenje ustavnosti i dr.

U savremenim državama prava čoveka su sadržana u ustavima kao najvišim pravnim i političkim dokumentima država. Do pojave pisanih ustava bila su sadržana u broj-nim deklaracijama o ljudskim pravima.12 Savremena ljudska i politička prava13 sadrža-na u ustavima, delo su buržoaskih revolucija i liberalnodemokratskih pokreta. Pojavom radničke klase i njenom organizovanom političkom i klasnom borbom u XIX veku, uspo-stavljaju se socijalna i ekonomska prava.

11 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 482-483.12 Prva takva deklaracija je Velika povelja o slobodama iz 1215. godine kojom su engleski baroni dobili Prva takva deklaracija je Velika povelja o slobodama iz 1215. godine kojom su engleski baroni dobili određene privilegije od kralja Džona bez Zemlje, kojom se garantuje pravo na pobunu ukoliko im ta prava ne budu omogućena. U XVII veku značajni dokumenti bili su Peticija o pravima (1628), Bil o pravima (1689) i Habeas Corpus Act (1679). Dalji zamah formulisanja ljudskih prava i sloboda nastupa krajem XVIII veka. Dil o pravima u Virdžiniji (1776) i Deklaracija o pravima čoveka i građanina u Francuskoj (1789) su prvi pisani ustavi. Prvi zahtevi odnosili su se na politička prava i slobode, a iz njih su proistekla ekonomska i druga.13 Prvo formulisano pravo bilo je pravo na privatnu svojinu, kasnije su sledila: pravo na život, sreću i puno Prvo formulisano pravo bilo je pravo na privatnu svojinu, kasnije su sledila: pravo na život, sreću i puno ostvarivanje ljudske ličnosti, pravo na rad, pravo na slobodu, pravo na socijalno osiguranje, plaćen godišnji odmor, skraćeno radno vreme i druga prava koja se odnose na zaštitu uslova rada. Socijalistički sistem pro-movisao je neka specifična prava među kojima su posebno značajna prava radnog i eksploatisanog naroda, pravo naroda na slobodno opredeljenje i pravo radničke klase i seljaštva na punu vlast (SSSR, 1918).

Untitled-1.indd 213 3/24/2014 6:58:45 PM

214

Od posebnog je značaja da prava i slobode čoveka i građanina budu ne samo prokla-movana, već i ostvariva. Savremena istorija beleži brojne primere proklamovanih prava i sloboda koje nisu bile ostvarive. Ostvarivost prava i sloboda vezana je za ukupne društvene uslove u kojima treba da se ostvaruju. Sociologija prava određuje neophodne uslove ostva-renja prava i sloboda čoveka, i to:

1. odgovarajući stepen razvoja materijalne proizvodnje,2. nepostojanje oštrih društvenih sukoba (klasnih, nacionalnih, verskih,

ideoloških i dr.),3. ukidanje birokratskih odnosa,4. slobodno udruživanje građana,5. razvijeno i efikasno javno mnjenje,6. prisustvo opštedruštvene ideologije u kojoj je čovek najveća društvena vred-

nost, a njegova prava neprikosnovena,7. humanističku demokratsku tradiciju,8. razvijenu pravnu svest o postojanju ovih prava, kako u njihovom poznavan-

ju, tako i u primeni i korišćenju,9. zaštitne pravne instrumenate kako bi se sprečilo povređivanje ljudskih pra-

va.

12.4. GRAĐANIN KAO SUBJEKT

U kontekstu sloboda i prava, od posebnog je značaja definisanje pojma građanina. Pod građaninom se podrazumeva:

1. čovek kao nosilac određenih sloboda, prava i dužnosti prema društvenoj zajednici kojoj pripada i drugim članovima te zajednice, i

2. pojedinac kao politička ličnost s određenim pravima i dužnostima koje su mu od strane države priznata.

Osim navedenog, građanin je termin kojim se označava pripadništvo jednoj državi, građanskom društvu, tj. grupi ili klasi, i čovek koji živi u gradu.

Pojam građanina prvi put je formulisan u antičkoj demokratiji, pod kojim su se podrazumevali slobodni ljudi koji su rođeni od strane slobodnih roditelja, koji su bili pri-padnici rodovskog sloja i koji su imali pravo na učešće u raznim oblicima političkog života. Stari Rim14 građanima je proglašavao sve koji su rođeni u gradu Rimu, pa je pod pojmom ²civil² podrazumevan stanovnik imperije koji je slobodan (‘‘status libertatis’’) i koji se nalazi u pravno regulisanom statusu građanstva15 (‘‘status civitatis’’). Srednjovekovno sh-vatanje građanina odnosi se na čoveka koji živi u gradu baveći se zanatstvom i trgovinom.

14 Staro rimsko shvatanje prava čoveka formulisano je na osnovu Zakona XII tablica (451. p.n.e.) koji Staro rimsko shvatanje prava čoveka formulisano je na osnovu Zakona XII tablica (451. p.n.e.) koji označava početak pisane istorije prava. Ovim zakonom, koji je izgraviran u drvetu, predviđaju se prava i dužnosti građana Rima. Po ovom zakonu predviđeni su građani prvog reda, tzv. punopravni građani koji su imali javna prava (da idu u vojsku, biraju i budu birani u skupštini, da glasaju, da pokreću parnicu) i ostalo stanovništvo koje nema prava glasa i na koje su se odnosile odredbe o braku, poslovanju, trgovini i saobraćaju. Termin građanin drugog reda potiče iz perioda osvajanja provincija od strane Rimljana i situacija u kojima je osvojenoj populaciji nuđeno državljanstvo bez prava, i označava građanina koji ima privatna ali ne i javna prava. HISTORY OF CIVILIZATION, V, 1, New Jersey, 1984, str. 66.15 Iz ovog pojma proizašao je pojam Iz ovog pojma proizašao je pojam ‘‘civilizirati’’, što znači dodeliti građansko pravo.

Untitled-1.indd 214 3/24/2014 6:58:46 PM

215

Sa građanskim – buržoaskim revolucijama pojam građanin dobija savremeno značenje koji podrazumeva pojedinca kao političkog subjekta16. Do tada pojam ‘‘po-danik’’ menja se u pravno jednake pripadnike naciji koji se oslovljavaju ravnopravno sa građanin (citoyens). Hegel je među prvima formulisao razliku između ²privatne osobe² i ²građanina države², a Marks je kasnije ovo razlikovanje odredio kao razliku između građanina i čoveka kao takvog, tj. da građanina treba razdvojiti od privatne osobe, a tu osobu od njenih socijalnih posebnosti.17

Savremenom shvatanju pojma građanina kao političkog subjekta posebno su doprineli politički procesi evropskih i američkih država u XVIII i XIX veku, a pre svih proglašenje nezavisnosti 13 Američkih kolonija (1776) i Francuska revolucija (1789). Pravo glasa kao osnovno političko pravo bilo je u tom periodu uslovljavano imovinskim, obrazovnim, religioznim, polnim, pa i rasnim prepostavkama.

Pored pomenutih istorijskih događaja značajno je i potpisivanje Vestfalskog sporazu-ma (1648), kojim se proglašava mir nakon velikog religioznog rata u Evropi. Međutim, značaj ovog dokumenta je poseban u političkom i sociološkom smislu, jer se njime prvi put definiše kocept suverene države kao međunarodnog subjekta. Definisanjem suverenosti u međunarodnom smislu ispunjen je uslov formulisanja ‘‘građanina’’. Ovim sporazumom, koji predstavlja legalizaciju nemačkog protestantizma, predviđeno je pravo građanima druge veroispovesti na iseljenje.

Takođe su za političko oblikovanje pojma građanina bili značajni: sporazum u Ultrehtu (1713), Bečki sporazum (1815), Versajski mirovni sporazum (1919), Povelja o formiran-ju Lige naroda (1919), Povelja o Ujedinjenim nacijama (1945), Deklaracija o ljudskim pravima (1948), Paktovi o ljudskim pravima (1966) i drugi. Posebno treba naglasiti da su političkoj emancipaciji građana doprineli pokretanje i štampanje brojnih novina i drugih poblikacija, formiranje brojnih političkih klubova i sadržaji obrazovnog sistema.

Kao i druge brojne društvene i političke ustanove XVIII i XIX veka, građanska emanci-pacija zasnivala se na nacionalnom konceptu. Tadašnje građansko društvo zalagalo se za nacionalni indentitet društva razvijanjem kolektivnog osećanja nacionalne pripadnosti. Iz tog perioda datiraju zastave, himne, praznici, kalendari i drugi nacionalni simboli.

U Francuskoj je posebno bila formulisana i primenjena teza da se povezanost slobodnih građana ostvaruje kroz stabilnu naciju, ‚‘‘otuda nije iznenađenje što je dekret o opštoj mobilizaciji iz avgusta 1793. u Robespjerovoj Francuskoj imao svoj prirodni nastavak u Napoleonovim osvajanjima, što pokazuje da neograničeno slavljenje nacije često vodi u imeperijalizam grandioznih razmera.’’18 Pored Francuske, formulisanje i kasnije propast nacionalnalfašizma u Nemačkoj predstavlja drastičan primer uspostavljanja totalitarnih nacionalističkih režima u XX veku.

Teorija o univerzalnom kosmopolitizmu prisutna je još u antičkom periodu. Podsetimo da su predstavnici Stoičke škole prvi formulisali koncept ‚‘‘svetskog građanina’’.

16 U francuskom Ustavu iz 1791. godine uveden je posredan izborni sistem, koji je uveo razlikovanje na dve vrste građana: aktivne sa biračkim pravom i pasivne bez biračkog prava. Kasnije je ovo razlikovanje formalno ukinuto, a položaj građanina postajao je sve protivurečniji.17 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 205.18 Stupar M., KOSMOPOLITSKI INDENTITET I NADNACIONALNA Stupar M., KOSMOPOLITSKI INDENTITET I NADNACIONALNA DRŽAVA, Sremski Karlovci, Krovovi, 1995, str. 27.

Untitled-1.indd 215 3/24/2014 6:58:46 PM

216

Pod snažnim dejstvom vladajućeg nacionalnog identiteta, XVIII i XIX vek nisu bili prije-mčivi za promovisanje univerzalog moralnog zakona za sve građane sveta jer bi takav zakon imao prednost nad nacionalnim. U ovom periodu definiše se i da je nužna potreba za nacionalnim osećajem svakog građanina, jer ona proizilazi iz zajedničkog porekla, pro-stora, verovanja i vrednovanja. Iz te nužnosti proizilazila je i dužnost građana u smislu političke lojalnosti nacionalnom kolektivitetu. Ruso je, na primer, zaključio da:, ‘‘Uz ljubav prema domovini na prirodan način ide i prezir prema svemu onom što toj domovini ne pripada’’. 19

Posledice nacionalnih totalitarnih država u XX veku ponovo su pokrenule brojne ra-sprave o građaninu kao svetskom političkom subjektu. Ove rasprave su jedan segment koncepcija i procesa globalizacije. S tim u vezi postavljaju se pitanja o mogućnostima i potrebama za formiranje međunarodne nadnacionalne države kao globalne zajednice, koja bi primenom univerzalnog moralnog zakona i načela kosmopolitske solidarnosti na svet-skog građanina štitila prava, slobode i interese svih građana sveta nezavisno od njihove nacionalne pripadnosti.

Formiranje ovakve kosmopolitske države baziralo bi se na prethodno formulisanim zajedničkim vrednostima svih građana sveta. Osnove tih zajedničkih vrednosti bile bi: vla-davina prava, poštovanje sloboda i prava pojedinaca, i na demokratskim principima uređenje globalne države.20

12.5. DEMOKRATIJA

Demokratija (grčko demos – narod i cratos – vlast, vladavina) definiše se kao politički režim u kome vlada narod, odnosno njego-va većina. Volja naroda je suštinsko obeležje demokratije, a posebna društvena organizacija – demokratska, spoljni oblik narodne volje.

Većina društvenih i političkih teorija u poslednja tri veka sadrže ideju demokatije kao idealnog društvenog stanja. Građanske buržoaske i socijalističke revolucije podstaknute su idejom ostvarivanja pune demokratije, kao i savremeni politički i društveni pokreti. Ujedinjene nacije formulisane su na bazi uspostavljanja ‚‘‘svetske porodice demokrat-skih nacija’’ i primene demokratskih principa u rešavanju političkih i ekonomskih problema svetske zajednice.21 Danas se sve države sveta ustavno deklarišu kao demokratske, a brojni međunarodni sukobi rešavaju se primenom demokratskih principa.

Široko korišćena ideja demokratije od antičkih dana do savremenog perioda nije jed-instveno politički formulisana. Drugim rečima, tumačenje pojma i sadržaja demokratije varira u istorijskom i suštinskom smislu. Ove razlike ogledaju se od vezivanja demokratije za stvarna lična i politička prava građana, do uspostavljanja pravde, slobode, reda, pro-gresa, razuma, bratstva i životne zajednice pojedinaca i naroda, ili vladavini na osnovu jednodušnih odluka koje su dobre i korisne za narod.

19 Ibid., str. 34.20 Prema, ibid.21 Teheranska konferencija (1943), Sporazum sa Jalte (1945), Postdamska konferencija (1945). Teheranska konferencija (1943), Sporazum sa Jalte (1945), Postdamska konferencija (1945).

Untitled-1.indd 216 3/24/2014 6:58:47 PM

217

Demokratija se najčešće vezuje za vladavinu naroda u njegovom sopstvenom interesu, ali i za političko učešće građana u odlučivanju u smislu vladavine lica koja su slobodno izabrana i odgovorna onima nad kojima vladaju. U svakom slučaju, demokratija je opšti proces liberalizacije u svim oblastima društvenog života.22 U teoriji su prisutne različite podele demokratije, ali je najčešća ona koja razlikuje: formalnu demokratiju (posrednu i neposrednu) i stvarnu demokratiju.

Formalna demokratija je onaj oblik vladavine naroda koji je zasnovan na skupu mera i postupaka pomoću kojih državna organizacija vrši volju naroda. Pod skupom mera i postupaka podrazumevaju se na prvom mestu prava i slobode čoveka i građanina, i to pravo na život, ličnu slobodu, slobodu mišljenja, obaveštavanja, izražavanja mišljenja, udruživanja, obrazovanja, nauke, kritike državnih organa, zbora, raspravljanja i ši-renja svog mišljenja. Ostvarivanje narodne volje preko državnih organa moguće je u obliku neposredne i posredne demokratije.

Neposredna demokratija podrazumeva takvo upravljan-je i vladanje u kome je ceo narod državni organ koji vrši državnu vlast. Neposredna demokratija izjednačava narod sa državom, pa je forma ukidanja državne organizacije, zbog čega je bliska konceptu civilnog društva. Ovakav oblik vladavine nije do sada zabeležen i dokle god bude pri-sutna država, neposredna demokratija neće biti ostvarljiva. Međutim, određeni oblici neposredne demokratije prisutni su u demokratskim društvima i to na planu zakonodavane aktivnosti u vidu tzv. narodne inicijative i referenduma kao obli-ka neposrednog narodnog ispoljavanja volje. Osnovni preduslov neposredne demokratije je jednakost prava svih građana u neposrednom učešću u vršenju vlasti.

Posredna, predstavnička ili reprezentativna demokratija je upravljanje i vladanje društvom putem predstavnika naroda u državnim organima, koji se biraju od strane naroda putem izbora. Kod ovog oblika narod izborom vrši selekciju onih za koje smatra da će najbolje vršiti njegovu volju, a kako je izbor vremenski određen, izabrani predstav-nici se trude da ispunjavaju volju naroda kako bi bili ponovo izabrani. Predstavnička demokratija sadrži u sebi dve prednosti:

• prva je organizaciona, tj. iz tehničkih razloga teško bi bilo organizovati upravljanje i odlučivanje svih članova naroda;

• druga prednost je suštinska jer omogućava da se za predstavnike odaberu najbolji, sa referentnim znanjem i umešnošću za obavljanje državnih poslova.

Osnovni preduslov posredničke demokratije su demokratska prava i slobode građana, a na prvom mestu skup prava koja se odnose na pravo izbora narodnih predstavnika (pravo glasa, opoziva, kandidovanja i dr.). Odnos između birača i predstavnika je dvojak – pravni i politički.

U pravnom smislu predstavnik je pravno obavezan da vrši volju svojih birača, a politički ga obavezuje okolnost da ukoliko ne vrši volju svojih birača, bude opozvan ili izgubi na sledećim izborima. Jedno od centralnih pitanja posredničke demokratije je način utvrđivanja volje birača od strane njihovih predstavnika u državnim organima.

22 Prema: MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 157.

Untitled-1.indd 217 3/24/2014 6:58:47 PM

218

Među brojnim sredstvima poseban značaj imaju delovanja slobodnih opozicionih poli-tičkih organizacija, zborovi birača, javne rasprave i sl.

Za ostvarenje posredničke demokratije neophodno je da budu ispunjeni određeni suštinski uslovi.

• Prvo, potrebno je da narod poseduje dovoljan nivo znanja za demokratiju, tj. potrebno je poznavanje određenih činjenica da bi se o nekom pitanju moglo politički izjašnjavati (odlučivati).

• Drugo, neophodan je odgovarajući kulturni i politički nivo građana da bi se po-trebno znanje postiglo.

• Treće, da bi građani mogli da se bave političkim pitanjima, neophodan je odgova-rajući materijalni preduslov, tj. građanin treba da bude materijalno obezbeđen da bi mogao da se posveti političkim pitanjima, a što otvara pitanja društvene i pojedinačne produktivnosti.

• Četvrto, u uslovima materijalne obezbeđenosti koja podrazumeva slobodno vre-me, potrebno je uputiti građanina da slobodno vreme koristi za sticanje političkih i kulturnih znanja.

Stvarna demokratija je onaj oblik upravljanja i vršenja vlasti kod koga je prisutna posebna volja naroda tj. građana da učestvuje u vršenju vlasti. Kod ovog oblika demo-kratije poseban akcenat se stavlja na svest i volju građana, a koji su direktno povezani sa materijalnim nivoom društva, stepenom kulturne i političke svesti, a samim tim i potrebnim kvalitetom i kvantitetom znanja.

Zbog navedenih odrednica stvarne demokratije, ovaj oblik vladavine smatra se vlada-vinom naroda, za razliku od formalne demokratije koja je vladavina u ime naroda. Ovo razlikovanje u neposrednoj je vezi sa pitanjem jednakosti i nejednakosti prava na slobodu. Dva su savremena koncepta vladanja: liberalizam i egalitarizam. Ovi koncepti sadrže različite odrednice slobode na jednakost. Liberalizam se zasniva na ideji individualiziranih ličnosti zbog čega je prisutna mogućnost stvaranja nejednakosti, a egalitarizam na razvoju društva kao celine, što uključuje mogućnost ogra-ničenja sloboda građana.

Jednakost u slobodi građana podrazumeva jednake mogućnosti uživanja slobode kao uslov neugrožavanja slobode drugih. Ova načela pravno su formulisana kroz: jednakost pred zakonom i jednakost u pravima. Biti jednak pred zakonom znači da je zakon isti za sve, a biti jednak u pravima znači jednako uživanje svih prava predviđenih ustavom od strane građana. Jednakost u pravima predviđenih ustavom isključuje socijalnu, klasnu, rasnu, polnu, nacionalnu, religijsku i druge oblike diskriminacije. Ovako formulisana jednakost građana temelj je stvarne demokratije.

Untitled-1.indd 218 3/24/2014 6:58:48 PM

219

Tabela br.7. Dva glavna suparnička obrasca uređenja društva23

D r u š t v e n o polje Etatističko-autoritativni obrazac L i b e r a l n o - d e l o k r a t s k i

obrazac

Privredna

Vanprivredni nadzor nad proizvo-dnjom i raspodelom. Povlašćenost pojedinih privrednih delatnika. Glavna dobit ostvaruje se preko države i putem državnog mono-pola.

Slobodno tržište. Poštena utakmica svih privred-nih delatnika. Glavna obit ostvaruje se na tržištu, kroz unapređenje proizvodnje.

Država

Gospodstvo jednih i potčinje-nost drugih. Nema mogućnosti promene odnos dominacije kroz ustanove poretka.Upravljačke elite se regrutuju ko-operacijom.

Težnja ka ravnopravnoj raspodeli moći. Odnosi do-Odnosi do-minacije se mogu menjati kroz ustanove poretka.Upravljačke elite se menjaju putem izbora.

Politika

Očuvanje zatečenog stanja (sta-tus quo). Načelo popbednika i pobeđenog, prijatelja i neprij-atelja, većine kojoj pripada sve i manjine kojoj ne pripada ništa. Samovlaćše i osionost nosilaca vlasti.

Popravljanje zatečenog stanja. Načelo trpeljivosti, zaštite, pa saradnje sa man-jinom.Podela i uzajamni nadzor delova vlasti, poštovanje zakona i opšte društvenih pravila.

NacijaOrganski hiperpatriotizam.Grupna prava.

Ustavni patriotizamIndividualna prava

Društvene elite Stopljene ili sasvim zavisne od vladajuće političke elite.

Samostalne, sa nezavisnim novčanim, organizacionim i simboločkim izvorima moći.

12.6. PRAVNA DRŽAVA

Pravna država je “organizacija javne vlasti i državne uprave u kojoj svi organi, a ne samo pojedinci, moraju postupati prema važećim pravnim aktima, zakonima i propisima.

Pravna država izražava vezanost svih državnih organa, a pre svega upravnih i sudskih, za opšte pravne akte i zakone, kao i efikasnu kontrolu svih”.24 Države koje su se do kraja osamde-setih godina XX veka razvijale u socijalističkom pravcu kao jednopartijske države, danas karakteriše vešepartijski sistem i promovisanje pravne države i civilnog društva.

23 Antonić S., Shema L., DRUŠTVENI SKLOPOVI, POLITIČKI DELATNICI, Antonić S., Shema L., DRUŠTVENI SKLOPOVI, POLITIČKI DELATNICI, DEMOKRATSKI PORE-DAK, AOM, mateterijal za kurs “Civilno društvo i savremena država: izazovi liberane demokratije”, Beograd, 2000/2001.24 Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit. str. 70. Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit. str. 70.str. 70.

Untitled-1.indd 219 3/24/2014 6:58:48 PM

220

U pitanju je liberani koncept pravnih principa kojima se sprečava samovolja u vršenju vlasti. Takav koncept u tesnoj je vezi sa jasno formulisanim pravima čoveka i građana. Pomenimo da se pitanje prava može posmatrati iz ugla tzv. prirodnih prava (kao što je pravo na život) i izvedenih prava iz kolektivne organizacije društva (kao što je pravo na rad). Imajući navedeno u vidu, pravna država podrazumeva neuslovljenost prirodnih prava i ograničavanje izvedenih prava, primenom i poštovanjem određenih pravnih principa. Pravni principi mogu se formulisati kroz četiri odredbe:

• prvo, podređenost izvršne vlasti (vlade) zakonodavnoj (parlamenta), što se postiže formiranjem vlade iz sastava parlamenta;

• drugo, ustavna i zakonodavna kontrola rada parlamenta od strane posebnog sudskog organa (ustavni sud) čija su ovlašćenja kontrola ustavnosti i zakonitosti;

• treće, određen stepen autonomije lokalnih organa vlasti u odnosu na centralnu vlast;

• četvrto, nezavisnost sudske funkcije u organizacionom i procesnom smislu, u od-nosu na zakonodavnu i izvršnu vlast.

Iz navedenih odredbi proizilaze osnovni principi pravne države:25

1. ustavnost26 i zakonitost27,2. posebno ustavno i upravno sudstvo,3. nezavisnost i slobodno vršenje sudske funkcije,4. precizan sudski postupak uz poštovanje osnovnih pravnih načela, tako da se

niko ne može smatrati krivim dok se ne dokaže njegova krivica,5. obrazovanje zakonodavnih organa po prethodno usvojenom postupku,6. sloboda udruživanja,7. sloboda mišljenja.

U pitanju je striktno poštovanje zakona i drugih državnih akata donetih u demokrat-skom postupku, zbog čega se ova koncepcija državnosti i naziva pravnom državom. Termin pravna država je nastao u periodu prelaska sa monarhije na parlamentarni sistem vlasti u Nemačkoj, a ponovo se aktuelizovao u vreme krize socijalizma.

12.7. CIVILNO DRUŠTVO

U neposrednoj vezi sa savremenim tendencijama definisanja građanina kao političkog subjekta je koncepcija o tzv. “civilnom društvu”.28 Pod ovim pojmom podrazumeva se:

25 Prema: Lukić R., ŠTA JE PRAVNA DRŽAVA, “Gledišta”, 10-12/ 89, str. 75. 26 Ustavnost je princip pod kojim se podrazumeva postojanje osnovnih ustavnih pravila koja obezbeđuju da se vlast organizuje i funkcioniše objektivno na osnovu tih pravila i određuju da niko ne može imati više vlasti i prava nego što ta prava predviđaju. Princip ustavnosti ostvaruje se na osnovu pisanog (po pravilu, mada može biti i nepisan) ustava koji sadrži norme o uređenju države, sistemu vlasti i osnovnim pravima i slobodama čoveka i građanina. 27 Zakonitost je princip pod kojim se podrazumeva saglasnost svih materijalnih akata sa svim pravnim aktima koji Zakonitost je princip pod kojim se podrazumeva saglasnost svih materijalnih akata sa svim pravnim aktima koji se na njih odnose, odnosno, saglasnost nižih pravnih akata sa višim pravnim aktima. Kako je ustav najviši pravni akt koji po hijerarhijskom sistemu podrazumeva da svi akti niži od ustava u skladu sa ustavom, zakonitost je obuhvaćena ustavnošću, zbog čega se oba principa u demokratskim zemljama istovremeno uvažavaju. Međutim, promovisanje ovih principa ne podrazumeva i njihovo primenjivanje u praksi.28 Više u delu: POLITIKA. Više u delu: POLITIKA.

Untitled-1.indd 220 3/24/2014 6:58:48 PM

221

slobodna zajednica građana kao “najviši oblik udruživanja slobodnih ljudi radi zajedničkog odlučivanja o poslovima zajednice. Civilno društvo je utemeljeno na slo-bodnom radu i neprikosnovenom pravu privatne svojine”.29 Za svoju osnovu ima tržišni sistem koji podstiče društvenu podelu rada, specijalizaciju i civilizovano komuniciranje, pa ga zato često nazivaju i civilizovanim društvom..30

Civilno (građansko društvo) formulisano je sredinom XVIII veka. Prisutna su i mišljenja da je poreklo ovog koncepta antičko i da se nadovezuje na Aristitelovo formulisanje političke države i starorimske ‘‘societas civilis’’. Prvi put se ovaj pojam određuje od strane Tomasa Pejna u ‘‘Zdravom razumu’’ (1776), koji razlikujući društvo i državu, za društvo navodi da je ono proizvod zajedničkih želja, da podstiče zajedničku sreću pozitivno ujedinjavajući zajedničke osećaje, da ohrabruje druženje i štiti građanina. ‘‘Pojam građanskog društva svakako predstavlja ključnu reč evropske političke misli kroz čitav period 1750-1850.’’31

Najveći doprinos teorijskom uobličavanju građanskog društva dao je Hegel tumačeći građansko društvo kao sistem potreba savremenog sveta. Civilno društvo, po Hegelu, nastaje u određenom istorijskom periodu (buržoaske demokratije) u kome se etički principi funkcion-isanja patrijahalne porodice podižu na nivo univerzalne države. Osnovu tih principa čini pojedinac kao privatizovan građanin.32

U teoriji civilnog društva sporan je (ne)doprinos Marksa. Marksovo klasno poimanje društva negira koncept civilnog društva. Međutim, Marksovo formulisanje budućeg, besklas-nog društva u kome će ‘‘sloboda jednog biti uslov slobode svih’’, uvažavanje kriterijuma lične sposobnosti u društvenom poretku, ljudskih potreba kao osnove građanskog društva, a poseb-no formulisanje desete teze33 u kojoj ističe da je ‘‘stanovište novog građanskog društva ljudsko društvo ili društveno čovečanstvo’’, navode na zaključak da je Marksova koncepcija budućeg društva prilog konceptu civilnog društva.34

Ideje o civilnom društvu sadržane su u pet vremenski faza, od prve verzije Hobsove države sigurnosti, Lokove verzije konstitucionalne države, Pejnove verzije minimalne države, Hegelove verzije univerzalne države, do pete Milove i Tokvilove verzije liberalno-demokratske države.

Osnove civilnog društva su: građanin, lične slobode i svojinska prava. Koncept je suprotnost državi kao političkom konceptu. Građansko društvo je: ‚‘‘od države slobodan i politički dalek prostor, društvo građanskih privatnih vlasnika.’’35

Savremen koncept civilnog društva obuhvata specifične socijalne veze, komunikacije, institucije i vrednosti u čijoj osnovi se nalazi ličnost kao građanin. Drugim rečima, civil-no društvo je društvo građana koji su istovremeno ličnosti i vlasnici, na tri društvena nivoa: inidividualnom, nivou asocijacija tj. udruženja i asocijacija asocijacija. Ovo društvo

29 Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 72. 30 Više u: Igličar A., DRŽAVA BLAGOSTANJA, CIVILNO DRUŠTVO I PRAVNA DRŽAVA, “Gledišta”, br. 5-6/88, str. 65.31 Kin Dž, prema: Pavlović V., POTISNUTO CIVILNO DRŠTVO, Eko Centar, Beograd, 1995, str. 18.32 Više u: Keane J., NEW EUROPEAN PRESPECTIVES, School of the Social sciences and Business, London, 1988.33 Marks K., TEZE O FOJERBAHU. Marks K., TEZE O FOJERBAHU.34 Više u: Pavlović V., POTISNUTO CIVILNO DRUŠTVO, op. cit., .str. 22-30.35 Ridel Manfred, nemački autor, ibid., str. 18.

Untitled-1.indd 221 3/24/2014 6:58:49 PM

222

predstavlja jedinstvo građanskih prava, asocijacija i društvenih kolektiviteta sa posebnim naglaskom na građanske ustanove, udruženja i društvene pokrete. Za održavanje ovako formulisanog društva od posebnog je značaja kultura civilnog društva, koja procesima socijalizacije prenosi osnovnu ideju poverenja građana u društvo.

Civilno društvo je ‚‘‘važan koncept za samorazumevanje demokratskih aktera uopšte, a posebno značajnu ulogu ima u analizi društava u tranziciji i promenama. Koncept civilnog društva može i treba da ima snažan demokratski naboj i svakako predstavlja teorijsku i praktičnu protivtežu autoritarnim i neototalitarnim tendencijama u razvoju savremenog društva.’’36 Osnovni principi civilnog društva su:

1. autonomija – državna i politička,2. asocijativnost – nepolitičko udruživanje,3. kontraktualnost – kao osnov društvenog poretka,4. društveni i interesni pluralizam,5. individualnost,6. solidarnost,7. samoorganizacija,8. privatnost,9. humanost i humanitarnost,10. univerzalnost i mundijalnost.37

Osim navedenog, posebno je značajno da se civilno društvo deluje kao horizontalna društvena mreža (network), čije su karakteristike: neposredna komunikacija (face-to-face), međususedska i lokalna solidarnost i podrška (neighborhood groups, support groups), spontanost, samoniklost i građanska inicijativa (grass-roots initiatives) i nepolitički i neklasno zasnovana kolektivna akcija.’’38

Tabela br. 8. Postkomunistički model političkog sistema.

POSTKOMUNISTIČKI MODEL POLITIČKOG SISTEMA Javni simboli Politička praksa

Pojedinac, građanin kao polazište i te-melj sistema

Dominacija kolektivističkog duha države, nacije

Privatna svojina i reprivatizacija Državno-centralističko upravljanje privredom

Autonomija i funkcionalna diferencija-cija društva

Totalnost državnih uplitanja u sferu ja-vnosti, kulture, društvenih delatnosti i javnih usluga

Politički pluralizam Politički monopol jedne partije (ili koali-cije nacionalnih partija)

Parlamentarni sistem Izuzetna ustavna i politička uloga pred-sednika republike

Pravna država i vladavina prava Partijska ili nacionalna državaSva prava delovima drugih naroda i na-cionalnim manjinama

Nacionalna isključivost i šovinizam vladajuće nacije

Evropski univerzalizam Nacionalna ksenofobija

36 Pešić-Golubović Z., ibid., str. 29. Pešić-Golubović Z., ibid., str. 29.37 Ibid., str. 29-30.38 Ibid., str. 30

Untitled-1.indd 222 3/24/2014 6:58:49 PM

223

Koncept civilnog društva često se povezuje sa konceptom pravne države i suprot-nost je državnom totalitarizmu. U savremenoj postsocijalističkoj praksi mnogi pokreti se koriste pozivom na civilno društvo, a brojne opozicione partije sadrže u svojim ideje ove koncepcije.

Tabela br. 9. Nosioci i sredstva dva glavna politička taboraEtatističko-utoritarni

TaborLibertetsko-

demokratski tabornosilac sredstvo nosilac sredstvo

Monah ili harizmah Vojska Vođa pokreta ili ‘‘narodni tribun’’

Socijalni kapital (mogućnost upliva na mišljenja i ponašanja drugih).

Deo političke elite u, i oko vlade, koji poseduje politički monopol.

Policija, činovnički aparat, državne finansije

Deo političke elite u, i oko skupštine, koji priželjkuje slobodnije političko tržište.

Socijalni kapital (mogućnost upliva na mišljenja i ponašanja drugih).

Deo privredne elite, prikopčan na državu preko monopola i kocesija.

Ekonomski kapital

Deo privredne elite usmeren na tržište. Ekonomski kapital

Delovi vojne, admi-nistrativne, medijske i akademijske elite i podelite, koji su za-visni od države, a pribojavaju se neuspeha na ekonomskom ili političkom tržištu.

Respresivni, organizacioni i (delimično) simbolički resursi

Delovi vojne, administrativne, medijske i akademske elite i podelite, koje se ne pribojavaju utakmice na ekonomskom ili političkom tržištu.

Potencijalno nadziru represivne i organizacione, aktuelno simboličke resurse.

Pripadnici ostalih društvenih grupa (sitno seljaštvo, neobučeno radništvo, niže činovništvo, stariji i izdržavani živalj, itd.) koje se pribojavaju ekonomskog ili političkog tržišta.

Brojnost

Pripadnici ostalih društvenih grupa (sred-nje i krupno seljaštvo, obučeno radništvo, tehnički i komercijalni ‘‘beli okovratnici’’, lađi i gradski živalj, itd.) koji se ne boje ekonomskog ili političkog života.

Brojnost

Untitled-1.indd 223 3/24/2014 6:58:50 PM

224

12.8. OTVORENO DRUŠTVO

Termin ‘‘otvoreno društvo’’ formulisan39 je kra-jem XIX veka a razrađen u savremenoj američkoj sociologiji od strane Karl Popera. Otvoreno društvo predstavlja liberalni koncept strukture društva u kome preovlađuje socijalna mobilnost, brojne društvene i individualne komunikacije, tolerancija i sloboda kre-

tanja i ideja i nemanje iluzija o idelanim institucijama i idejama. Otvoreno društvo može se pojaviti kroz dva oblika društvenog uređenja: korporativno feudalno društvo i liberalno građansko demokratsko društvo.

Sadržina pojma otvorenog društva promenljiva je u odnosu na praksu i filozofiju po-kreta i pojedinaca koji ga primenjuju. Sredinom XX veka demokratske političke teorije isticale su pojam otvorenog društva kao demokratski ideal. Za tadašnje građanske teore-tičare taj ideal je bio predstavnička formalna demokratija, a za socijalističke teoretičare dosledan i razvijen socijalistički sistem. Savremena tumačenja ovog koncepta označavaju oslobođenje društva od potčinjavanja mitskim verovanjima, formiranje društva na osnovama građanske demokratije, racionalnih društvenih odnosa, tolerancije i uvažavanja argumenata drugih.

Koncept otvorenog društva je negacija marksističkog određenja društva koje, vodi tota-litarizmu, autokratiji i neslobodi. Osnovni principi na kojima se zasniva koncept otvorenog društva su:

• slobodno cirkulisanje ideja, • socijalna pokretljivost, • ukidanje ili suzbijanje eksploatacije, • javnost rada državnih organa, • lične, političke i druge slobode čoveka, • suzbijanje sebičnosti idejom solidarnosti, • optimizam na osnovu rada i postignutog progresa, • odbacivanje dogmatizma i apsolutizma,• prevazilaženje teritorijalnog ograničavanja i zavaranja uz neprikidno

zbližavanje i poštovanje naroda i ljudi.Iz navedenih principa uočava se da su koncepti civilnog i otvorenog društva ug-

lavnom podudarni. Može se zaključiti da je konceptu civilnog društva prilagođen koncept otvorenog društva savremenim uslovima evidentne globalizacije, naučno-tehničkog potenci-jala i kompjuterske tehnologije i informatike, kao i izdisaja poslednjih socijalističkih država.

Otvoreno društvo može se razumeti kao deo koncepta građanskog društva u delu koji se zalaže za humane društvene promene kao suprotnost zatvorenim, totalitarnim društvima.

39 Bergson, francuski fi lozof u: DVA IZVORA MORALA, ”Mala politička enciklopedija”, op. cit., str. 807. Bergson, francuski filozof u: DVA IZVORA MORALA, ”Mala politička enciklopedija”, op. cit., str. 807.

Untitled-1.indd 224 3/24/2014 6:58:50 PM

225

12.9. DRŽAVA BLAGOSTANJA

Termin “država blagostanja” nastaje na tlu savremenih kapitalističkih zemalja i potiče od engleskog izraza “the wel-fare state”. Država blagostanja podrazumeva ulogu države u socijalnoj i ekonomskoj politici savremenih industrijskih zemalja na

obezbeđivanju “opšteg blagostanja” cele društvene zajednice posredstvom države.Tipičan predstavnik ovog shvatanja je Šveđanin Mirdal, koji u delu “Iza države

blagostanja” zaključuje, kako je od početka ovog veka država “u svim bogatim zemljama zapadnog sveta postala demokratska država blagostanja sa skoro otvorenom angažovanošću da ostvari: široke ciljeve ekonomskog razvitka, punu zaposlenost, jednakost mogućnosti za život i rad mladih, socijalno osiguranje i uopšte zaštitu minimalnih standarda u pogledu pri-hoda, ishrane, stanovanja, zdravlja i obrazovanja za građane, bez obzira na socijalni položaj, rasu, nacionalnost i veru”.40

Termin država blagostanja postao je deo svakodnevnog rečnika, istupanjem britan-skog socijalnog radnika i ekonomiste Beveridža sa izveštajem o problemima socijalnog i zdravstvenog osiguranja u britanskom parlamentu (1942). Od tada do danas, država blagostanja podrazumeva uspostavljanje države kao države dobrobiti.

Teorija države blagostanja je shvatanje o društvenom i političkom razvitku savremene industrijske civilizacije i demokratije, koju zastupaju mnogi savremeni zapadni sociolozi. Bel 41 kroz državu blagostanja vidi društvenu i klasnu integraciju i kraj “ideologije” kako zapadnog tako i istočnog (socijalističkog) tipa. Ovaj koncept se često koristi kao argument protiv marksističkog shvatanja klasne borbe i proletarijata kao društvene avangarde.

Država blagostanja, kao savremen koncept društvenog razvoja buržoaske teorije, do sada se nije dokazala u praksi. I pored podizanja standarda radničke klase zapadnih drža-va, koje bitno menja radničku psihologiju, podela između onih koji vladaju i kojima se vlada i dalje je prisutna. „Većina, koja je lišena sredstava za proizvodnju i šireg uticaja na prisvajanje društvenog bogatstva, nije više u razvijenim zemljama stavljena u uslove da izgradi svoju psihologiju, svoje frustracije i neodložne violentne otpore. Ako je čovek zado-voljio samo elementarne životne potrebe, ne znači da je zadovoljan životom i sobom, da je zadovoljio svoje vitalne potrebe u pogledu izražavanja i ostvarivanja svoje ličnosti, svojih želja i svoje sreće”.42

12.10 TREĆI SEKTOR – NGO

Značajan aspekt civilnog društva bez koga se danas ne može zamisliti nijedna savreme-na zemlja je treći sektor, oblast koja obuhvata široko polje građanskog organizovanja. Nasuprot prvom (država) i drugom sektoru (tržište), u savremenim zemljama se javlja po-treba za interesnim, vandržavnim organizovanjem građana u cilju rešavanja brojnih problema koje moderna društva nose. Uzrok formiranja trećeg sektora je u:

40 Myrdal Gunnard, BEYOND THE WELFARE STATE, New York, 1958. Myrdal Gunnard, BEYOND THE WELFARE STATE, New York, 1958. 41 Bell D., THE END OF IDEOLOGY, 1961, slična stanovišta i Lipset S. M., u delu POLITICAL MAN,

1960.42 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 248.

Untitled-1.indd 225 3/24/2014 6:58:51 PM

226

1. nemogućnosti države da reši sve probleme njenih stanovnika koji nastaju kao posledica modernizacijskih procesa, i

2. sve većoj potrebi i želji građana za samostalnim učešćem u rešavanju nagomi-lanih društvenih teškoća.

Razvoju trećeg sektora doprineo je i neuspeh koncepta države blagostanja kao vida “državne brige o čoveku”, što je takođe uslovilo nastanak novih poimanja uloge građana u modernoj demokratskoj državi. Savremena shvatanja podrazumevaju da nije više samo država ta koja treba da daje razvojne programske koncepte, već i udruženja građana kao ravnopravni partneri u njihovom kreiranju.

Tabela br.10. Model svih društvenih organizacija, R. Sumariwalla43

Sve društvene odrganizacije

Javni sektor Privatni profitni sektor Privatni neprofitni sektor

Prvi sektor Drugi sektor Treći sektor

Treći ili kako ga još nazivaju, neprofitni sektor, predstavlja bazu u kojoj nastaju nevladine organizacije (Non Goverment Organization). Ove organizacije “podrazumevaju javnu korist, odnosno služe blagostanju svojih članova ili doprinose opštem blagostanju“.

U prvom slučaju, to su grupe koje se formiraju na osnovu sličnih interesa, sudbine svojih članova, fizičke ili mentalne konstitucije, socijalne pozicije, starosti, profesije.

U drugom slučaju, to su grupe čiji je primarni cilj opšte blagostanje – jer pružaju us-luge u korist nekih društvenih grupa ili vrše pritisak u javnosti i vode kampanju radi boljeg rešavanja nekog društvenog problema, predstavljaju interese građana i usmeravaju javnost prema određenim ciljevima.”44

Za funkcionisanje NGO kao neprofitnih udruženja građana potrebno je da budu ispun-jeni određeni uslovi:45

1. prisustvo formalne, tj. institucionalizovane strukture, što znači da neformalne i privremeno sakupljene grupe nisu deo neprofitnog sektora jer bi inače koncept ne-profitnog sektora bio prefiše amorfan i efemeran;

2. institucionalna odvojenost od države, odnosno ne mogu biti deo državnog apara-ta, mada mogu imati značajnu pomoć od države;

3. ostvaranje neprofitne distribucije sredstava, odnosno da njihova najznačajnija funkcija ne bude stvaranje profita, što znači da ako akumuliraju dobit, sredstva se ne distribuiraju kao profit, već se vraćaju u osnovnu misiju organizacije;

43 Grafi kon preuzet iz: Kolin M, Nevladine organizacije - pojam, značaj, klasifi kacije, profi l, u: “Civilno Grafikon preuzet iz: Kolin M, Nevladine organizacije - pojam, značaj, klasifikacije, profil, u: “Civilno društvo i nevladin sektor”, Magna Agenda, Beograd, 2002, str. 91.44 Ibid., str. 91. 45 Prema odrednicama Salamona i Anheiera. Prema odrednicama Salamona i Anheiera.

Untitled-1.indd 226 3/24/2014 6:58:51 PM

227

4. samosvojnost u unutrašnjem ustrojstvu, kontroli i upravljanju;5. nekomercijalnost;6. nepolitičko angažovanje, odnosno nemaju funkciju promocije političkih partija

i kandidata, nisu primarno angažovane za podršku kandidatima u izborima, iako mogu biti angažovane u političkim aktivnostima;

7. dobrovoljna participacija građana i prisustvo dobrovoljnog ulaganja, što ne znači da su u organizaciji svi volonteri, ni da ukupan dohodak proizilazi iz dobrovoljnih priloga.46

Razvoj neprofitnog sektora i nevladinih organizacija posebno je uočljiv kod država bivše socijalističke orijentacije, pa tako i u našoj zemlji. Razvoj nevladinih organizacija u Jugoslaviji odvijao se kroz tri faze:

• početak osnivanja nevladinih organizacija u periodu pre II svetskog rata (1941);• “Vladine” nevladine organizacije, u periodu komunističkog režima 1945-1990.

(zabrana mnogih starih organizacija i osnivanje novih organizacija pod kontrolom države),

• “nove” nevladine organizacije, u periodu formalnog uvođenja političkog plurali-zma i stvaranje autonomnih i nezavisnih NGO (od 1990).47

Nagli porast broja nevladinih organizacija u Srbiji beleži se u trećoj razvojnoj fazi. Posebno se nagli rast zapaža u periodu od 1997. godine. Povećanje broja NGO posledica je: uvođenja pluralizma u društveni i politički život Srbije i izuzetno loše društveno-eko-nomske situacije u kojoj se Srbija našla tokom devedesetih godina prošlog veka.

Rat, sankcije, sveopšta beda i država oličena u jednoj partiji, uslovili su potrebu organizovanja građana. Ta potreba građana nije mogla da bude zadovoljena kroz opozi-cione političke partije, jer njihov ugled nije bio značajan. Građani su spontano a često uz podršku stranih NGO formirali raznovrsna građanska udruženja i pokrete.

Da je porast broja nevladinih organizacija u Srbiji usko vezan sa aktuelnim poli-tičkim zbivanjima, pokazuju podaci da je do naglog porasta njihovog broja upravo došlo posle krupnih političkih događaja kakvi su, na primer, bili građanski i studentski protesti 1996-1997, ili petooktobarska promena režima. Tome u prilog govori podatak da je u prvih pet meseci 2001. godine osnovano 800 novih NGO48, više nego za čitav period od 1990. do 1997. godine.

Tabela br. 11. Broj registrovanih NVO u Srbiji od 1990. godine49

Godina Broj organizacija u Srbiji 1994. 196 1997. 695 2000. 2000 2001. 2800

46 Ibid., str. 94.47 Nikolin S., i dr., KARAKTERISTIKE TREĆEG SEKTORA U SRBIJI, u: “Civilno društvo i nevladin sektor”, Magna Agenda, Beograd, 2002, str. 126.48 Ibid., str. 128.49 Tabela preuzeta iz knjige: Nikolin S., i dr., KARAKTERISTIKE TREĆEG SEKTORA U SRBIJI, u: “Civilno društvo i nevladin sektor”, Magna Agenda, Beograd, 2002, str. 128.

Untitled-1.indd 227 3/24/2014 6:58:52 PM

228

Ako se pogleda popis aktivnih nevladinih organizacija po užim delatnostima ko-jima se bave, dobija se sledeća distribucija:

Tabela br.12. Nevladine organizacije u SRJ50

Redni broj NEVLADINE ORGANIZACIJE U SRJ Broj1. Socio-humanitarne organizacije 2342. Organizacije kulture i umetnosti 1873. Obrazovne i naučnoistraživačke organizacije 1834. Ekološke organizacije 1815. Organizacije za zaštitu ljudskih prava i sloboda 1586. Humanitarne organizacije 1567. Organizacije za izgradnju lokalne zajednice 1538. Omladinske i studentske organizacije 1399. Ostale nerazvrstane organizacije 11910. Ženske organizacije i grupe 9411. Međunarodne organizacije 8512. Poslovna i profesionalna udruženja 7713. Mirovne organizacije i grupe 4914. Organizacije izbeglica i raseljenih lica 4615. Organizacije za zakonodavstvo, zastupanje i javnu politiku

(think thank) 2116. Organizacije za međunarodnu saradnju 1017. Ukupno 1.892

Mada broj nevladinih organizacija u Jugoslaviji nije zanemarljiv, on nije ni približno na onom razvojnom nivou na kome se nalazi treći sektor u razvijenim zapadnim državama, pa čak i u drugim, bivšim socijalističkim zemljama. Primera radi, u Poljskoj je do 1994. go-dine registrovano čak 20.000 aktivnih nevladinih organizacija, znači deset puta više nego što ih ima kod nas danas. S druge strane, ni kvalitet rada samih nevladinih organizacija, meren kriterijumima razvijenog građanskog društva, nije na zadovoljavajućem nivou, iz objektivnih i subjektivnih razloga.51

Objektivni razlozi nerazvijenosti trećeg sektora kod nas leže u: 1. nepostojanju razvijenog civilnog društva, koje predstavlja osnovu za uspešno sa-

moorganizovanje građana;2. negativnom stavu većeg dela javnosti prema vandržavnim organizacijama kao ne-

prijateljskim, budući da je njihov model uvezen sa Zapada;3. nenaklonjenost države, kao do sada jedinog garanta “državnog staranja prema čo-

veku”, u odnosu na alternativne (konkurentske) modele;4. nerazvijenost volonterskog rada kao jedne od bitnih predpostavki; razvoja i op-

stanka nevladinih organizacija, i

50 Podaci preuzeti iz: Paunović Ž, ur., Direktorijum nevladinih neprofitnih organizacija u Srbiji, Centar za razvoj neprofitnog sektora, Beograd, 2002.

51 Prema: Brkić M., NEPROFITNE I NEVLADINE ORGANIZACIJE, u: “Socijalna politika u tranziciji”, Prema: Brkić M., NEPROFITNE I NEVLADINE ORGANIZACIJE, u: “Socijalna politika u tranziciji”, CPA-SM, Beograd, 1998, str. 365.

Untitled-1.indd 228 3/24/2014 6:58:52 PM

229

5. dugogodišnjem centralističkom načinu upravljanja kao faktoru usporavanja ra-zvoja lokalne samouprave i građanske samoinicijative.

Među subjektivnim preprekama za uspešan razvoj nevladinog sektora, izdvajaju se:1. ciljevi NVO su nejasno definisani, što dovodi do “lutanja” i lakog odustajanja od

primarno utvrđenih ciljava; 2. kod većine NVO metodi delovanja su zastareli i nedefinisani; 3. nepoznavanje savremenih metoda rada, naročito “fundraisinga”, dovodi do neza-

dovoljavajućeg materijalno-tehničkog stanja većine NVO; 4. ne postoji sinhronizovano delovanje nevladinih oraganizacija u smislu udruživa-

nja u asocijacije i saveze te organizovanju zajedničkih akcija, i5. ne postoji razvijena mreža saradnika na lokalnom nivou, što u velikoj meri ote-

žava realizaciju postavljenih ciljeva.I pored iskazanih problema koji otežavaju ravoj nevladinog sektora u našoj zemlji,

uloga i značaj nevladinih organizacija rastu. Ne treba zanemariti činjenicu da su nevla-Ne treba zanemariti činjenicu da su nevla- treba zanemariti činjenicu da su nevla-treba zanemariti činjenicu da su nevla- zanemariti činjenicu da su nevla-zanemariti činjenicu da su nevla- činjenicu da su nevla-injenicu da su nevla- da su nevla-da su nevla- su nevla-su nevla- nevla-nevla-dine organizacije imale značajnu ulogu u pripremanju političkih promena, pa se i danas preko njih sprovode brojni programi za pripremu evropskog integrisanja naše zemlje.

S druge strane, nije zanemarljiv ni ubrzani trend nastanka NGO, što upućuje na zaključak da sazreva građanska svest o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici- građanska svest o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici-građanska svest o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici-đanska svest o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici-anska svest o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici- svest o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici-svest o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici- o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici-o neophodnosti samoorganizovanja, samoinici- neophodnosti samoorganizovanja, samoinici-neophodnosti samoorganizovanja, samoinici- samoorganizovanja, samoinici-samoorganizovanja, samoinici-, samoinici-samoinici-jative i preuzimanja u sopstvene ruke nekih tradicionalno državnih uloga. Participacija građana kroz razne nevladine organizacije predstavlja osnovu za razvoj kvalitetnog civil- za razvoj kvalitetnog civil-za razvoj kvalitetnog civil- razvoj kvalitetnog civil-razvoj kvalitetnog civil- kvalitetnog civil-kvalitetnog civil- civil-civil-nog društva i učvršćivanje demokratskih principa uopšte.

12.11. POLITIKA

Termin politika nastao je od starogrčkog politikos – javni poslovi i polis – država. Razmimoilaženja u shvatanju i definisanju politike stara su koliko i država. Različitost značenja politike proizilazi iz dvostranosti političkih pojava.

1. Političke pojave se ispoljavaju objektivno i subjektivno. Objektivnost političke pojave je njena društvena realnost ispoljena kroz stvarne rezultate društvenih sukobljavanja i mesto politike u ukupnim društvenim zbivanji-ma. Subjektivnost političke pojave ispoljava se kroz svesnu akciju brojnih političkih subjekata, njihov program i metod (državna politika, međunarodna politika, unutrašnja politika i drugo).

2. Politički procesi su dvosmerni. Kroz različita delovanja društvenih subje-kata utiče se na državu i državnu politiku, društvena strana politike, a drugo, država i državna politika utiču na delovanje društvenih subjekata, državna strana politike.

Politiku određuju i kao umešnost i veštinu u vladanju ljudima, odnosno kao osvajanje i vršenje vlasti i kao veština izbora sredstava i iznalaženja mogućnosti da se postignu određeni društveni ciljevi. Istorija nam pokazuje da su ukrštanja i sudaranja brojnih političkih akci-ja i delovanja uticali na objektivni tok istorije koji se po pravilu nije podudarao sa ciljevima i motivima političkih subjekata. “Pri tome je raskorak između subjektivnih motiva političke ak-“Pri tome je raskorak između subjektivnih motiva političke ak-cije i objektivnog toka političkih zbivanja utoliko veći ukoliko subjekti političke akcije manje vode računa o objektivno datim uslovima svoje delatnosti i o unutrašnjim zakonitostima koje

Untitled-1.indd 229 3/24/2014 6:58:53 PM

230

vladaju i u političkoj i u svim drugim sferama društvenog života.”52

Bitno obeležje politike je vlast, tj. podela društva na one koji vladaju i one kojima se vlada. Politička vlast svoj koren ima u klasnim odnosima i interesima, pre svega, vladajućih klasa. U osnovi političke vlasti je dominacija vladajućih društvenih slojeva koja istorijski nastaje iz akata nasilja i uzurpacije. Po rasističkobiologističkim shvatanjima politička vlast se zasniva na „prirodnim” i biološkim predispozicijama nekih pojedinaca, grupa, naroda, nacija i rasa da vladaju, a da drugi budu potčinjeni.53

U najširem smislu politika je delatnost usmeravanja ljudske delatnosti u određe-nom pravcu, radi ostvarivanja određenih ciljeva. U drugom, širem smislu, politika je delatnost usmeravanja društva u određenom pravcu prvenstveno pomoću državne vlasti ili drugih specijalizovanih društvenih organizacija.54Prethodno određenje politike u širem smislu, obuhvata pet osnovnih elemenata:

1. političku delatnost, kao usmeravanje drugih delatnosti;2. političke subjekte, kao aktere političke delatnosti; može biti pojedinac ili gru-

pa;3. ljudska delatnost kao predmet usmeravanja; u zavisnosti od vrste delatnosti

razlikuju se vrste politike;4. cilj delatnosti, tj. pravac usmeravanja; usmeravanje uvek predstavlja neko

željeno stanje koga određuje politički subjekt, tj. akter političke delatnosti;5. sredstva usmeravanja, koja mogu biti prosta i složena u zavisnosti od toga

ko i šta usmerava; ukoliko je lično usmeravanje, sredstva su prosta i svode se na sopstvenu svest; ako se usmerava tuđa delatnost, tada su složena i razno-vrsna.

U užem smislu, politika obuhvata državnu politiku, sa pet osnovnih elemenata: 1. političku delatnost, tj. usmeravanje države i to dvostruko, kao obezbeđivanje ne-

kom političkom subjektu da osvoji državnu vlast i kao usmeravanje društva od strane države;

2. politički subjekt, koji je pre svega država, ali i drugi subjekti, među kojima su na-rodne mase, klase, partije, društvene grupe i organizacije;

3. predmet političke delatnosti, koji može biti svaka ljudska delatnost, zbog čega se država i smatra sveobuhvatnom, među kojima su ekonomska delatnost, organizacija države i drugo;

4. pravac delatnosti, kao potpun i precizno određen način preduzimanja same političke delatnosti, sadržan u političkim programima;

5. sredstva političke delatnosti, koja su raznovrsna i brojna, od duhovnih i materijal-nih, do ekonomskih, pravnih, moralnih, religijskih, vaspitnih, propagandnih i slično.

Specifičnost državne politike ogleda se u raspolaganju fizičkom prinudom kojom ni-jedan drugi subjekt u društvu ne raspolaže.

Politika i politička vlast sa razvojem društva jačaju. Nestankom države i klasa nestaće i politička vlast i politika u sadašnjem smislu.

52 MALA POLITČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 892. MALA POLITČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 892.53 Politika se drugačije ispoljavala u vreme Periklove Atine, Aleksandra Makedonskog, francuskog “kralja Politika se drugačije ispoljavala u vreme Periklove Atine, Aleksandra Makedonskog, francuskog “kralja sunca” i savremenog perioda vladavine političkih partija i stranaka.54 Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 464-468.

Untitled-1.indd 230 3/24/2014 6:58:53 PM

231

12.12. POLITIČKE PARTIJE

Političke partije su dobrovoljne, relativno trajne političke organizacije, čiji je cilj preuzimanje i vršenje državne vlasti, ili bar učešće u njoj ili stalan uticaj na nju, radi žaštite i ostvarenja određenih klasnih odnosno

grupnih interesa u okviru iste ideološke koncepcije o opštoj državnoj politici i zajedničkim interesima društva.55

Termin “partija” potiče od latinskog , pars, partis – deo naroda. Prvi oblici političkog organizovanja naziru se u starom Rimu, ali se pojava političkih

partija vezuje za kapitalizam druge polovine XIX veka. Za nastanak političkih partija bila su neophodna dva uslova:

1. formalno razdvajanje aparata državne vlasti od vladajuće klase u tom smislu da ona nema isključivi monopol u rukovodećim funkcijama društva, i

2. razvijenost političke svesti društva koja omogućava prisustvo različitih političkih stavova i interesa .

Navedeni uslovi bili su prisutni u Engleskoj već u XVII veku, kada su se u okviru parlamentarne institucije izdvojile partije torijevaca (konzervativna stranka) i vigovaca (li-beralna stranka).

Preduslov za političko organizovanje bilo je uvođenje opšteg prava glasa kao izbornog prava građana. Ovim pravom nisu raspolagale brojne mase radnika i seljaka sve do sredine XIX veka, a od tada je bilo predviđeno samo za punoletno muško stanovništvo.

Prve partije bile su političke podele unutar jedinstvenih aristokratskih slojeva i okvir ispoljavanja političkih interesa buržoazije kao nastupajuće društvene snage. Politička moć tadašnje aristokratije bazirala se na poreklu, stečenim pozicijama i privilegijama, a buržo-askog sloja na bogatstvu. Uvođenjem opšteg prava glasa stvoreni su uslovi za političko organizovanje brojnih radnika i seljaka, pa su poslednje decenije XIX veka bile period for-miranja masovnih radničkih partija. Politička organizovanost radničke klase pokazivala je internacionalnu dimenziju i bila značajan faktor društvenog i političkog delovanja.

Do pojave radničkih masovnih partija, političke partije bile su labave organizacije društ-venog grupisanja, pre svega u vidu poslaničkih klubova u parlamentu i izbornih komisija. Tek sa konstituisanjem radničke klase kao političke organizacije nastupa period političkih borbi oko preuzimanja i vršenja državne vlasti, od strane buržoaskih partija.

Osobenost prvih masovnih radničkih partija, „socijalističkih partija”, nije bilo njihovo uključivanje u političke borbe oko preuzimanja vlasti, već ideološkopolitičko obrazovanje i vaspitanje radničkih slojeva za buduću rukovodeću ulogu u društvu. Podsetimo da su u ovom periodu idejni predvodnici bili klasici marksizma, koji su kroz Manifest ko-munističke partije i druge brojne radove, ukazali na neophodnost stvaranja radničkih političkih partija i značaj njihovog internacionalnog povezivanja.

Ideološka i organizaciona obeležja radničkih partija dovela su do brojnih uspeha ovih partija u tadašnjem društvu. Primećene su tendencije kod tadašnjih buržoaskih partija da u

55 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 820. MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 820.

Untitled-1.indd 231 3/24/2014 6:58:54 PM

232

svom organizovanju primenjuju neka od ovih obeležja, pa ima primera organizovanja masov-nih buržoaskih partija, kao što su britanska Konzervativna, belgijska Socijalhrišćanska, austrijska Narodna stranka i nemačka Hrišćansko-demokratska unija.

Relativna stabilnost buržoaskih parlamentarnih sistema burno je uzdrmana izbijanjem Prvog svetskog rata i formiranjem prve socijalističke države, koji su na planu političkih partija uslovili:

1. razvoj socijalističkih, radničkih partija,2. reakcije buržoaskih političkih stranaka i 3. formiranje narodnih pokreta “Trećeg sveta”, tj. bivših kolonija i zavisnih država.Unutar prve socijalističke države formira se radnička partija tzv. novog tipa, po ko-

joj se i sama država naziva partijskom državom. Partijska država podrazumeva državni jednopartijski sistem. Tadašnju boljševičku radničku partiju Rusije u osnivanju, karak-terisala su sledeća obeležja:

1. doslednost u primeni demokratskog centralizma u unutrašnjoj organizaciji partije;

2. izbornost svih partijskih organa, demokratske diskusije i odlučivanje o svim pitanjima partijskog rada i članstva sa strogom partijskom disciplinom i cen-tralizovanom komandom u realizaciji partijskih odluka;

3. proklamovana avangardnost radničke, boljševičke partije u odnosu na celo-kupnu radničku klasu, u smislu njene idejnopolitičke i predvodničke uloge;

4. partija je imala karakter najvažnijeg političkog organizovanja radničke kla-se, prema drugim obliima organizovanja (sindikat).

Prvobitne koncepcije Boljševičke partije Lenjinovog tipa, u periodu staljinizma prerasle su u partijsku i državnu diktaturu neviđenih razmera. Osobenost ovog pe-rioda ogleda se u internacionalizmu demokratskog centralizma Boljševičke partije, odnosno staljinističkoj diktaturi na planu međunarodnog radničkog pokreta.

U prvoj polovini XX veka, buržoaske političke partije deluju u uslovima izraže-nih ekonomskih kriza i uspona socijalističkih partija nakon osnivanja socijalističke Rusije i drugih socijalističkih zemalja. Na ove ozbiljne društvenopolitičke izazove, buržoaske partije reaguju reakcionarno. Ta društvena i politička nesnalažljivost u no-vonastalim uslovima svetskog poretka, svoju kulminaciju doživljava u pojavi fašizma i nacionalsocijalističkim partijama.

Fašističke partije zasnivaju se na militarističkom principu. “Članstvo se orga-nizuje i priprema za stalno vršenje političkog nasilja, prvo radi osvajanja vlasti, zatim radi njenog održavanja i apsolutizacije. Među organima partije postoje odnosi stroge vojne hijerarhije i individualne komande. Širi partijski forumi i skupovi, uključujući tu i partijske kongrese, imaju propagandni karakter i služe za manifestovanje fanatične odanosti stvari partije i ličnosti partijskog vođe. Pravo političkog odlučivanja pripada isključivo vođi partije čija se ličnost smatra inkarnacijom istorijske misije partije, nacije i države. Po autoritarnom, militarističkom karakteru organizacije i po funkcijama koje na sebe preuzima posle dolaska na vlast, fašistička partija predstavlja uvek neku vrstu države u državi. Praktične političke posledice su preplitanje partijskih i državnih nadležnosti”.56

56 Ibid., str. 823.

Untitled-1.indd 232 3/24/2014 6:58:54 PM

233

Vremenska podudarnost u nastanku fašizma i staljinizma i njihovog gotovo identičnog intenziteta ispoljavanja u pojedinim fazama, pokazuje da je u vreme najžešće Staljinove diktature, fašizam u Nemačkoj bio najuticajniji. Nije nepoznato da su u periodima okupacije zemalja od strane fašističkih trupa Nemačke, neke od zapadnoe-vropskih zemalja ove trupe dočekale sa odobravanjem, a negde i sa oduševljenjem. Italija i ŠpIanija legalno, Austrija, Mađarska i druge zemlje nezvanično, omogućile su svojom podrškom jačanje fašizma.

U tom periodu u Evropi se pod uticajem nacističke ideologije zagovara zaštita „či-stih rasa”. Primena arijevskih, rasističkih ideja ogladala se u formiranju brojnih logora na evropskom prostoru (Aušvic i drugi) u kojima su sprovođeno rasno i etničko istreb-ljenje nearijevskih, „nižih rasa” i naroda (Jevreji, Srbi, Romi). U savremenom periodu uočava se prisustvo i delovanje neofašističkih i terorističkih grupa i na globalnom planu. Navedena okolnost odražava se na međunarodno delovanje savremenih buržoaskih par-tija.

Period posle Drugog svetskog rata karakteriše formiranje partija za nacionalno i državno oslobođenje bivših kolonija i zemalja pod protektoratom. Mada je prisutna šarenolikost ovih partija, mogu se uočiti i neke zajedničke karakteristike i tendencije njihovog organizovanja i delovanja.1. Masovnost pokreta za nacionalno oslobođenje ukazuje da su u pitanju značajni

međunarodni pokreti čiji je cilj međunarodno regulisanje položaja nerazvijenih zemalja.

2. Sticanjem nezavisnosti ove zemlje su suočene sa mogućnošću cepanja političkog jedinstva na brojne političke struje i partije kojima se može rasplinuti neophodno jedinstvo za ekonomski i ukupni društveni preporod. Na toj osnovi formiraju se ši-roke, opštenarodne političke organizacije, kao masovni front. Masovni front se ispoljavao kroz jednu dominantni partiju koja je i bila nosilac akcije narodnog oslo-bođenja od kolonijalne vlasti (Indija, Gana, Gvineja i dr.). U nekim zemljama (Burma i Alžir), narodni front je nastao kao posledica neuspeha višepartijskog parlamen-tarnog sistema.Savremeno društvo u procesima globalizacije karakteriše i formiranje alternativnih

pokreta. Ovi pokreti formulišu i zalažu se za raznovrsna prava i slobode na unutrašnjem i međunrodnom (antiglobalistički pokret, pokret žena i dr.). Aktivnosti i globalni karak-ter ovih pokreta upućuju na zaključak da se političko organizovanje u formi političkih partija sve više zamenjuje brojnim drugim oblicima organizovanja. Podsetimo da su navedeni društveni procesi sadržani u konceptu civilnog društva.

12.12.1. Struktura političkih partija

Organizaciona struktura političkih partija ispoljava se kroz odnose partijskih orga-na u podeli nadležnosti, prava i obaveza. Ukoliko je partija društveno značajnija, sa većom društvenom ulogom, utoliko je njena organizacija složenija i obimnija.

Prvobitna struktura političkih partija ispoljavala se u: užem krugu partijskih vođa i stalnih funkcionera i širem krugu partijskog članstva i simpatizera. Kako su se političke partije razvijale, tako se menjala i njihova struktura.

Untitled-1.indd 233 3/24/2014 6:58:54 PM

234

Savremene političke partije, kao moderne stranke, pokazuju više nivoa organizacione strukture:

1. glasači i simpatizeri ,2. osnovno partijsko članstvo, 3. uži krug partijskih funkcionera, 4. partijski centralni aparat, 5. partijsko rukovodstvo u širem smislu, 6. uže partijsko rukovodstvo – “jezgro” partije.

U pogledu broja i uloge perifernih i centralnih partijskih organa, prisutne su razlike među političkim strankama. Neke partije oslanjaju se na široku osnovu birača i ograničeno partijsko članstvo. Druge partije imaju višemilionsko članstvo koje obuhvata više od polovine ukupnih birača. Kod kadrovskih partija, partijsko članstvo podudara se sa brojem aktivista. Kod masovnih partija, nasuprot, aktivisti su manji deo ukupnog članstva.

Političke partije su teritorijalno organizovane, sa vertikalno povezanim organima u jedinstvenu organizaciju. Osnovnu jedinicu baze političkih partija predstavljaju odbo-ri, sekcije, ćelije i sl. Između baze i rukovodstva partije prisutni su organizacioni nivoi povezivanja u vidu mesnih, opštinskih, oblasnih i regionalnih asocijacija. U osnovi or-ganizacione strukture političkih partija uglavnom je prihvaćen princip centralističkog ustrojstva na demokratskim osnovama, koji podrazumeva: izbornost svih partijskih or-gana od najnižih do najviših i izbor centralnog partijskog aparata i rukovodstva kroz partijski forum, tj. kongres partije.

12.2.2. Funkcije političkih partija

Osnovna funkcija političkih partija je povezivanje aparata javne vlasti i društva sredstvima i kanalima međusobnog uticaja koji nisu uklo-pljeni u sastav same državne organizacije. Funkcije partija ispoljavaju se kroz njihove stalne aktivnosti, tzv. stalne funkcije, a mogu se ispoljavati

i kroz dodatne aktivnosti, tzv. posebne funkcije. Osnovne funkcije političkih partija su:1. formiranje političkih stavova, mišljenja i zahteva,2. politizacija društva propagiranjem svojih političkih stavova,3. demokratizacija u vršenju javnih poslova učešćem građana u odlučivanju,4. učešće u parlamentarnom sistemu odlučivanja, 5. određivanje i usmeravanje državne politike društva od strane partije na vla-

sti,6. učvršćivanje postojećeg državnog sistema učestvovanjem u parlamentarnoj

vlasti.U višepartijskoj parlamentarnoj demokratiji, socijalne funkcije57 političkih partija bi bile:

1. mobilizacija članstva za osvajanje vlasti osvajanjem većine na izborima,2. formulisanje ciljeva i programa osnovnih društvenih institucija,3. izborna funkcija, kao osvajanje vlasti i kontrola nad nosiocima vlasti,4. ideološka funkcija, kao formiranje posebne političke ideologije.

57 Prema Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 204. Prema Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 204.

Untitled-1.indd 234 3/24/2014 6:58:55 PM

235

Političke partije u obavljanju njihovih funkcija karakteriše tzv. gvozdeni zakon oli-garhije, formulisan od Mikelsa u “Vladavini rukovodstva nad partijskim članstvom”.58 Prema ovom “zakonu” koji se ispoljava kroz dominaciju funkcionera partije nad članstvom, funkcioneri, tj. rukovodstvo potiču iz članstva, da bi se u kasnijem jačanju stranke iz njega izdvojili i formirali svoje posebne uže političke interese koji se ne uklapaju u interese masov-nog članstva. Prema Pečujliću,59 aktivnosti političkih partija mogu se podeliti na:

1. “gladijatorske aktivnosti”, tj. aktivno učešće, koje obuhvata: kandidovanje za funkcije, zauzimanje javne ili političke funkcije i učešće u izradi političke strategije;

2. mešovite aktivnosti, koje obuhvataju: prisustvo na partijskim zborovima, manje novčane priloge, kontakt sa liderima i učešće u glasanju;

3. posmatračke aktivnosti, koje obuhvataju: nošenje partijskih simbola (bedževa) i uticaj na glasače.

Istraživanja su pokazala da su u savremenim političkim partijama 60% članova pa-sivni posmatrači, 10% obavlja neke minorne aktivnosti, a 3% ukupnih članova su aktivni učesnici. “Stepen učešća u političkom životu odlučujuće zavisi od slojne pripadnosti: što je viši socijalni status (sloj) kome pojedinac pripada (stepen obrazovanja, visina prihoda ili prestiža), to je veći stepen aktivnog učešća.

Stepen – intenzitet političke participacije individua utoliko je veći ukoliko je veći stepen njihove socijalne pokretljivosti naviše ili naniže. Individue koje doživljavaju socijalni uspon naviše (prelaz iz nižeg i viši socijalni sloj) postaju konzervativnije, teže da se prila-gode novom socijalnom miljeu koji je po prirodi stvari više naklonjen održavanju vladajućeg poretka. S druge strane, socijalna mobilnost naniže, ili propadanje čitavih socijalnih slojeva izaziva ekstremne političke reakcije. Srednji slojevi u Nemačkoj posle I svetskog rata koji su propadali u vrtlogu hiperin�acije i haosa, masovno su postali kičma nacističkog pokre-ta. U sistemima realnog socijalizma, učešće u politici, sem uske elite, ritualno je (učešće od 99% glasača na izborima) i motivisano strahom.”60

12.12.3. Klasifikacija političkih partija

Brojni su kriterijumi razvrstavanja političkih partija. Smatra se da nijedan od kriterijuma sam za sebe ne pruža prihvatljivu podelu, pa se kod klasifikovanja kombinuje više različitih. Najpoznatiji su:

1. prema prirodi, sastavu i ulozi u klasnoj borbi, dele se na: radničke partije i buržoaske partije;

2. prema odnosu i delovanju na društveni sistem, dele se na: revolucionarne par-tije i partije statusa quo.3. prema osnovi okupljanja članstva, mogu biti: političke, nacionalne, konfesio-nalne i regionalne partije;

4. prema karakteru i ciljevima političke akcije, mogu biti: sledbeničke, pragmatskopolitičke i ideološke partije;

58 Ibid., str. 204-206.59 Ibid., str. 206.60 Ibid., str. 206.

Untitled-1.indd 235 3/24/2014 6:58:55 PM

236

5. prema postanku i organizacionoj strukturi, mogu biti:a. samostalne partije ib. savez partija;

6. prema širini članstva, mogu biti:a. masovne partije ib. kadrovske partije;

7. prema disciplini i stepenu obaveznosti za članstvo, mogu biti:a. čvrste partije ib. labave partije;

8. prema obeležjima socijalnih slojeva iz kojih se regrutuje članstvo, mogu biti:a. elitne partije ib. populističke (narodne) partije.

Posebno treba pominuti podelu državnih sistema prema broju prisutnih, tj. dozvolje-nih političkih partija na: višepartijske, dvopartijske i jednopartijske sisteme.

U višepartijskim političkim sistemima prisutne su opozicione partije, koje se zbog svog osnovnog političkog delovanja nazivaju opozicijom. Opozicija je kontrast između suprotstavljenih društvenih grupa, političkih pokreta, stavova i učenja, naročito prema zvaničnim, vladajućim institucijama, pokretima, idejama ili doktrinama. Opozicija je naziv za političke partije, stranke i pokrete, kao i neformalne društvene grupe koje se sučeljavaju i suprotstavljaju vladi, istupajući protiv nje, u parlamentu ili van njega.61U zavisnosti od toga da li je suprotstavljanje i sučeljavanje u parlamentu ili van njega, politička opozicija se deli na: parlamentarnu, i vanparlamentarnu. Opozicija može biti legalna i ilegalna, u zavisnosti od toga da li je pravno dozvo-ljena (formira se uz znanje i dopuštenje vlade) ili ne. U višepartijskim sistemima politička opozicija je konstitutivni deo ustavnog i parlamentarnog poretka, a u totalitarnim sistemi-ma proganjaju se i suzbijaju svi oblici opozicionog političkog delovanja.

12.13. DRUŠTVENA DESNICA I LEVICA

Podela na društvenu “desnicu” i “levicu” nastala je u vreme Francuske buržoaske revolucije, kada je Konvent podeljen na dve suprotstavljene političke orijentacije U sali za sednice levo su sedeli radikalno, tj. levo nastrojeni predstavnici, a na desnoj strani

konzervativno, tj. desno orijentisani. Parlamentarna tradicija pokazuje da se polarizacija po-slanika ogleda i u sedištima koja zauzimaju, pa klupe na desnoj strani parlamenta obično zauzimaju konzervativne, desne “orijentacija”, tj. vladine pristalice, leve klupe zauzimaju re-volucionarne i opozicione orijentacije, a sredinu zauzimaju članovi umerenih partija.


Untitled-1.indd 236 3/24/2014 6:58:56 PM

237

Svaka klasna društveno-politička struktura sadrži suprotno orijentisane političke sna-ge. U društvenim uslovima izuzetnih polarizacija i promena, te snage se ispoljavaju kao snage levice – progresa i desnice – reakcije, a u relativno stabilnim uslovima, pored ovih snaga desnice i levice prisutni su i centrumaši, koji zauzimaju umerene političke stavove.

Sadržaji društvene desnice i levice istorijski su se menjali kao što su se menjali i njihovi pojavni oblici. Od buržoaskih revolucija, levicu su sačinjavale liberalne, demo-kratske, socijaldemokratske, socijalističke, radničke, komunističke političke partije, sindikati i drugi oblici političkog i društvenog organizovanja iste orijentacije. Od Oktobarske revolucije levica se vezuje za komunističke i radničke partije, a ostali oblici prelaze u “cen-tar”.

Levica je pojam koji se vezuje za napredne i progresivne političke akcije i delo-vanja u okviru ili van državnih institucija. U savremenom periodu, prisutna je podela levice na “zvaničnu levicu” i “novu levicu”. Zvanična levica obuhvata komunističke i radničke političke partije i stranke, a nova levica vaninstitucionalne oblike političkog delovanja levo orijentisanih društvenih snaga.

U društvenu i političku desnicu XIX veka, spadali su predstavnici aristokratije, cr-kvenog plemstva i najviši slojevi buržoazije i državne birokratije. Razvojem političkih partija desnica se širi, tako da joj pripadaju i organizacije koje obuhvataju srednje slojeve društva zavisne od krupne buržoazije. U savremenim uslovima desnica je podeljena na “ekstremnu desnicu” i “umerenu desnicu”.

Ekstremnu desnicu čine organizacije i delovanja ostataka aristokratije, monarhije i tradicionalista, koji se često vezuju za radikalne političke partije. Ekstremnoj desnici pripadaju, kao ekstremna podorijentacija, fašističke partije i pokreti. Ideologija desnice za-sniva se na bespogovornom poštovanju autoriteta kralja, boga ili vođe, a podela desnice na metodima postizanja, poštovanja i očuvanja autoriteta. Partije desnice su partije statusa quo.

Nova levica62 je termin kojim se označavaju oblici savremenog političkog grupi-sanja i izražavanja neslaganja sa delovanjem i stavovima oficijalne tj. zvanične političke levice u vidu levo nastrojenih političkih partija. U svojoj osnovi nova levica je poseban oblik procesa stapanja zvanične levice sa političkim strukturama, zbog čega su parlamentarni režimi ostali bez prave političke opozicije.

Novu levicu kao pokret karakteriše vanparlamentarno i vaninstitucionalizovano delovanje, koji su kao odrednice sadržani u njihovim programima i parolama. Posebno su značajne akcije nove levice krajem šezdesetih godina XX veka, sa ekstremnim ispolja-vanjem 1968. godine u vidu masovnih omladinskih i studentskih protesta protiv zvaničnih državnih i upravljačkih struktura.

Kako su akcije i program nove levice u studentskim pokretima 1968. godine bile radikalne i isključive, one nisu prihvaćene od strane levih političkih partija, zbog čega je došlo do neslaganja unutar samog jezgra ovog pokreta i njegove podele. Jedan deo se priključio delatnostima zvaničnih levih političkih partija, a onaj najradikalniji deo formirao je razne ekstremističke grupe.

62 Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 319. Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 319.

Untitled-1.indd 237 3/24/2014 6:58:56 PM

238

Pojava i delovanje nove levice, od pedesetih godina XX veka, imalo je odraza na preispitivanje programa zvanične levice, posebno u delu svog stava prema vaninstitucio-nalnim oblicima političkog delovanja i uključivanja novih društvenih slojeva koji se javljaju kao posledica naučnotehničkog razvitka društva. Nova levica je imala posebno negativan stav prema radničkim partijama sedamdesetih godina. Ovaj talas, inače poznat pod na-zivom “drugi talas” nove levice, obuhvata studentsku omladinu i delove inteligencije koji su u svom programu sadržavali kritiku svih postojećih oblika i akcija političke borbe tadašnjih radničkih partija. Taj talas je inspirisan trockizmom, anarhizmom, idejama bo-livijskog revolucionara Če Gevare, Markuzeom i kineskom “kulturnom revolucijom”.

Savremena nova levica teži da formuliše novi program koji bi privukao sve napred-ne i progresivno orijentisane slojeve društva u cilju odlučnijeg delovanja na državno i političko odlučivanje, i istovremeno suzila prostore za delovanje svojih ekstremnih grupa.

12.14. ALTERNATIVNI POKRETI

Alternativni pokreti nastaju kao samoorganizovanje grupa i pojedinaca u savreme-nom društvu, na planu raznovrsnih problema savremenog života i rada.63U pitanju je takva vrsta akcionog okupljanja koje se spontano angažuje na rešavanju određenih prob-lema van tradicionalnih političkih oblika i državne vlasti.

Alternativni pokreti nastali su kao reakcija na preterano politiziranje društva od strane političkih partija, njihov birokratizam, borbu za golu prevlast, tehnokratsko potiskivanje ljudi iz odlučivanja, pogoršanje ekoloških i duhovnih uslova života, pogoršanje položaja pojedinih socijalnih grupacija (žena, studenata i sl.) i drugih oblika poremećaja društvenih uslova života. Među najpoznatijim alternativnim pokretima su: ekološki pokret, mirovni pokret, antinuklearni pokret, feministički pokret, duhovni pokreti, pokret nove seksu-alnosti i drugi. Osnovna obeležja alternativnih pokreta su:

1. težnja ka masovnim okupljanjima; 2. pluralitet ideologija i shvatanja;3. neposedovanje čvrste organizacije, programa i dugoročne strategije, pa

funkcionišu kao situacione grupe;4. glavnu ulogu i funkciju obavljaju aktivisti koji čine jezgro pokreta, bez ruko-

vodstva i organizacije;5. spontanost, neposredno delovanje, samoinicijativa i sl;6. difuzan karakter – nemaju obeležja organizacija i inicijativna jezgra aktivista

kao osnovni oblik delovanja.“Činjenica da u pokretu postoje takvi principi organizovanja izazvala je u teorijskim

razmatranjima razilaženje i dvostruke reakcije. • Proglašavaju se pokretima koji su do savršenstva razvili principe demokratičnosti

pokreta, razrada i akcija. • Činjenica što su to strukturno neorganizovane grupacije u kojima pojedina jezgra –

nosioci projekata igraju glavnu ulogu, ukazuje da takvi pokreti predstavljaju idealnu mogućnost za zloupotrebe, za manipulacije, jer su pogodni da militantni pojedinci

63 Prema Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 92-95. Prema Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 92-95.

Untitled-1.indd 238 3/24/2014 6:58:57 PM

239

ili jezgra u ime demokratije, sa parolama ili pseudodemokratijom, mogu nametnuti nešto što je potpuno konzervativno, pa čak i reakcionarno”.64

Među poznatijim teorijama o alternativnim pokretima je shvatanje francuskog socio-loga Turena 65, po kome ovi pokreti nastaju kao reakcija na krizu savremenog socijalizma i radničkog pokreta uopšte. Radnički pokret nije snaga društvene perspektive, već neki novi društveni pokreti. Ti novi pokreti imaju kao osnovnu ideju samoproizvodnju društva, tj. da se postojeća društva mogu transformisati nabolje. Turen razrađuje ideju o postsocijali-zmu kao programiranom društvu, u kome klasnu borbu smenjuje borba za informacije. Umesto ekonomskih odnosa, tj. načina proizvodnje kao temeljnog osnova nastanka klasa, Turen ističe da je posedovanje kibernetskih i tehnoloških informacija, osnovno polje koje obezbeđuje društvenu moć. Oni koji poseduju informacije, regulišu po njemu celo-kupno društvo i imaju dominantnu poziciju u društvu. Napuštanje ideje o radničkom pokretu kao „crvenom” pokretu i prihvatanje novih društvenih pokreta kao „zelenih” pokreta, predmet je brojnih studija i knjiga. Neki od autora ovih studija ne ograđuju se od Marksa, već se smatraju postmarksistima koji Marksove teze prilagođavaju savremenim društve-nim kretanjima, kao na primer Turen.

Studija Fehera i Helerove 66 sadrži komparativnu analizu alternativnih pokreta osamdesetih i šezdesetih godina XX veka. Pokreti šezdesetih imali su politički karakter kroz studentske pokrete širom sveta, sa osnovnim obeležjima: kritika potrošačkog men-taliteta savremenog društva, politički rečnik i parole, metode nasilnog protestovanja, spontane i nekontrolisane demonstracije.

Pokreti osamdesetih deklarišu se kao nepolitički, a osnovna obeležja su im: kritika produktivizma i industrijalizma, nepolitički slogani, pacifizam, nenasilje i mirni me-tod. “Što je naglašenija suprotnost između slobode i života, njegov (pokreta prim. S.P.V.) levičarski karakter slabi. Apsolutizovanje suprotnosti dvaju vrednosti je opasno. Ukidanje slobode u korist života ima fundamentalističke posledice, dok odbacivanje života radi slo-bode ima samoubilački herojske posledice; oboje smanjuje levičarski karakter pokreta. Naša vodeća vrednost je sloboda: smatramo da je smisao života važniji od punog življenja”.67

12.15. BIROKRATIJA

Termin birokratija, nastao je kao kovanica francuskog bureau – zelena čoja kancelarijskog stola, i grčkog kratein – vladati.68 U bukvalnom prevodu, pod birokratijom se podra-zumeva vladavina ljudi iz kancelarija, tzv. činovnika. U savremenom društvenom rečniku: birokratija je društveni

sloj profesionalnih upravljača koji nastaje i održava se na osnovu funkcija koje obavlja-

64 Ibid., str. 93. Ibid., str. 93. 65 Feher Ferenc - Heller Agnes, OD CRVENOG DO ZELENOG, zbornik, “OBNOVA UTOPIJSKIH ENERGIJA”,

Beograd, 1987.66 Ibid., str. 259.67 Zvanično se upotrebljava u sociološkoj i politikološkoj literaturi od XVI veka, a prvi put je termin Zvanično se upotrebljava u sociološkoj i politikološkoj literaturi od XVI veka, a prvi put je termin birokratija upotrebio Gurne (1745), francuski ekonomista za koga se vezuje čuvena ekonomska maksima liberalizma: laisser faire, laisser passer. Gornet de V., poznati ekonomista fizokratskog pravca. 68 Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 27-32. Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 27-32.

Untitled-1.indd 239 3/24/2014 6:58:58 PM

240

ju u državi i drugim oblicima hijerarhijskog odlučivanja, sistem društvenih i političkih odnosa u kojima dominira sloj profesionalnih upravljača, nezavisan i odvojen od demokratske kontrole, i birokratizam, kao delovanje profesionalnih upravljača. U za-visnosti od toga koje se značenje pridaje birokratiji, određuje se kao: racionalni duh države (Hegel), državni formalizam bez duha (Marks), najsavršeniji oblik društvene organizacije (Veber), vladajući društveni sloj (Mihels), klasa u formiranju, tj. nastajuća klasa (Trocki), ili nova klasa, tj. formirana klasa (Đilas).

U najopštijem značenju birokratija je društvenopolitička kategorija koja u sebi sadrži položaj i funkcije u vlasti i posebnu silu društva. Kao društvena sila, birokratija je poseban oblik transformisanja društvene vlasti i moći kao posredna ili samostalna, totalitarna ili ustavna. Akteri birokratije su državni službenici, organizatori, visoki funkcioneri, general-ni direktori, predsednici i sekretari sa značajnim ulogama. Iz navedenog proizašle su dve definicije69 birokratije.

Prva definicija: birokratija je posebna tehnika upravljanja u kojoj preovlađuju elementi administracije, anonimnosti, rutinerstva, „piskaranja” i odugovlačenja, nasuprot inicijativi, ličnoj odgovornosti, otvorenim i ličnim odnosima između vlasti i građana.

Druga definicija: birokratija je kompleks ili sistem savremene civilizacije koji karak-teriše razvitak tehnologije i tehnike, hijerarhijska podela i specijalizacija rada, etatizam i uspostavljanje velikih i moćnih ekonomskih, društvenih i političkih korporacija i struktura.

Prva preovlađuje u udžbenicima u sociološkopolitičkoj teoriji, dok se druga koristi kao sinonim za savremenu strukturu društva, tehničku civilizaciju, industrijsku civilizaciju, industrijsko društvo, totalitarizam, etatizam, neokapitalizam, državni kapitalizam, državni socijalizam, savremeni despotizam i sl. Određivanje pojma i značenja birokratije povezano je sa distinkcijom prema suprotnim društvenim kategorijama: slobodi i demokratiji.

12.15.1. Nastanak birokratije

Birokratija je istorijska kategorija koja nastaje pojavom prvih država, tj. posredovanjem u vršenju vlasti. Prve državne imperije u istoriji pokazuju da su stara kineska, vavilonska i egipatska država imale razvijenu i razrađenu birokratsku hijerarhiju. Posebno se birokratizam starih imperija ispoljavao kod izgradnji brojnih si-stema za navodnjavanje kao privredno značajnih sistema. Radovi na ovim sistemima, inače složenim, podrazumevali su precizan, sređen i stabilan mehanizam upravljanja, iz čega je proizašlo jačanje i učvršćivanje pozicije upravljačkih slojeva. Birokratija nastaje u istorijskim uslovima izdvajanja funkcije upravljanja i

rukovođenja od proizvodnih funkcija i izdvajanja posebnog društvenog sloja, tj. pojedi-naca koji profesionalno obavljaju funkcije upravljanja i rukovođenja.

U antičkoj grčkoj demokratiji nije se formirala birokratija jer je odlučivanje i uprav-ljanje bilo neposredno, od strane svih slobodnih građana, mada se njeni elementi mogu nazreti u jednogodišnjim izbornim plaćenim funkcijama pojedinih državnih službenika. Nezavisno od te okolnosti, antička demokratija je bila neposredan oblik nespojiv sa birokratijom.

69 Ibid., str. 28. Ibid., str. 28.

Untitled-1.indd 240 3/24/2014 6:58:59 PM

241

Rimsko carstvo je prvi državni oblik osamostaljivanja posebnog upravljačkog sloja i birokratije. Zbog ogromnog prostora na kome se prostirala i njegove podele na provin-cije, uspostavljeni su brojni provincijski organi uprave i rukovođenja, čiji je centar bio u Rimu. Smatra se da je razvijen i razrađen birokratski aparat Rimske imperije umnogome doprineo njenom održanju i pobedama nad stalnim naletima varvara. Takođe, pad Rimskog carstva vezuje se za korumpiranost i slabost njegovog birokratskog aparata u provincijama.

Period srednjeg veka ne poznaje birokratski sistem vladavine, osim onih marginal-nih primera pojedinih evropskih kraljevina i uspostavljanja jedinstva vlasti preko političkog upravljanja iz centra. Period XV veka evropskih država beleži stvaranje snažnih admini-strativnih organizacija, kao posledicu ujedinjavanja feudalne rasparčanosti. Iz tog perioda zabeležen je komentar Francuza Fromanta da postoji „pedeset hiljada ljudi koji vrše neku vlast, a koje staleži ne priznaju jer su oni nepotrebne kreature koje razdiru, jedu i uništavaju državu, kralja i njegov siroti narod.”

U XVII i XVIII veku, administrativni aparat upravljanja i rukovođenja postaje relativno samostalan oblik vlasti. Ovaj proces tekao je paralelno sa povećanjem broja administra-tivnih službenika i formiranja posebne „državne mašinerije” koju čine policija, vojska, sudovi, poreznici, ministri, inspektori i drugi opunomoćenici.

U savremenom periodu birokratija se vezuje za uspostavljanje i jačanje zapadnoevrop-skih apsolutnih monarhija i stvaranje ogromnih centralizovanih društvenih sistema, kao sredstvo narastajućih klasnih suprotnosti između aristokratije i buržoazije, a kasnije buržo-azije i radničkih masa. „Tako je birokratija dobila svoj društvenopolitički smisao i značaj i u nerazvijenoj klasnoj strukturi, kao u Srbiji u XIX veku i drugim zemljama Balkana, ..., kao prvi oblik buržoazije („primitivna” ili „skorojevićka” birokratska buržoazija) i izvršilac prvobitne kapitalističke akumulacije, i time kao protivteža apsolutizmu vladaoca i patrijar-halno demagoškim težnjama seljačkih prvaka”.70

Ukidanje apsolutističkih monarhija putem buržoaskih revolucija XVIII i XIX veka i nacionalnooslobodilačkim pokretima XX veka ne ukida birokratiju, već uslovljava nje-ne nove oblike i jačanje u vidu državnog kapitalizma, etatizma, državnog socijalizma, državnih i monopolističkih partija. Nastanak birokratije povezan je sa pojavom nacija i formiranja nacionalnog tržišta. Procesi nadnacionalnog društvenog razvoja, na planu birokratije ogledaju kao formiranje procesa nadnacionalnog birokratizma, institucionali-zovanog u centrima međunarodnog odlučivanja.

Sociološka teorija sadrži brojna shvatanja o birokratiji.71 Najpoznatije je Veberovo o birokratiji kao idealnom tipu države. Najvažnije polje ispoljavanja birokratije po Veberu je privredno područje. Veber navodi šest osnovnih obeležja birokratije, tj. birokratske or-ganizacije društva:

1. nadležnosti funkcionera, državnih službenika određene su zakonom, ured-bama i drugim administrativnim propisima;

2. funkcije su hijerarhizovane i uključene u sistem komandovanja, tako da niže organe kontrolišu viši organi, sa pravom poništavanja odluka nižih organa od strane viših;

70 Među prvim shvatanjima su Miraboovo tumačenje taktike ministarstva fi nansija kao birokratije i Ruso- Među prvim shvatanjima su Miraboovo tumačenje taktike ministarstva finansija kao birokratije i Ruso-ovo shvatanje državne vlasti kao vlasti “biroa”. Hegel je među prvima pružio celovito shvatanje birokratije u političkom društvu i strukturi države. 71 Ibid., str. 29.

Untitled-1.indd 241 3/24/2014 6:58:59 PM

242

3. aktivnosti su sadržane u administrativnim dokumentima; 4. profesionalizam i odgovarajuće vaspitanje preduslov su za obavljanje birokrat-

skih funkcija; 5. predanost i odanost funkcionera funkciji koju obavljaju;6. funkcionerska profesija pretpostavlja poznavanje tehnologije, tj. znanje komer-

cijalne i administrativne nauke.Veber birokratiju kao društvenu ustanovu vezuje za službu i funkcije, a ne za lič-

nost i ljude. Ona je u službi „objektivne i bezlične finalnosti”, koja je izražena u položaju i zadacima države, samouprave, partije i kapitalističkog preduzeća, koji svi ostvaruju neku vrstu kulturnih „zadataka”.72 U fazi razvijenog kapitalizma, birokratija po Veberu pokazuje najsavršeniji oblik organizacije jer se zasniva na racionalizmu, tehnologiji i računu. Za socijalističke uslove Veber smatra da su fatalni za birokratiju jer socijalističko planiranje razbija osnovne vrednosti birokratije.

Među shvatanjima koja ističu da birokratija nije negativna za društvo je i mišljenje Guldnera, koji ukazuje na društvenu uslovljenost birokratije koja može biti ljudska, pa-trijarhalna i dobra, nasuprot pojavama njene bezličnosti, formalnosti i hijerarhizma. Po Guldneru, društvene napetosti i konflikti uspostavljaju birokratiju. „Birokratija ima uslova da se uspostavi i vlada ako rukovodstvo ne uživa poverenje ne samo radnika nego i kadrova (službenika); ako povreda neformalnih pravila dovodi do rušenja zvaničnog autori-teta, i ako se u jednoj sredini koja je još uvek osetljiva na jednakost i slobodu, uspostavljaju privilegije i nejednakosti čija je opravdanost bez oslonca i priznanja”.

Marksovo tumačenje birokratije je poznat teorijski sistem koji je vezan za shvatanje o državi. Marks ističe shvatanje birokratije o njoj samoj, tj. da ona „oličava opšte društvene interese”, mada se zapravo radi o svođenju ovih interesa na posebne interese birokratije. Birokratija je po Marksu vladavina nekompetentnosti, pri čemu “glava ostavlja donjim delovima brigu da shvate pojedinosti, a delovi veruju da je glava sposobna da razume opšte i tako se uzajamno varaju.” Birokratija je po Marksu začarani krug iz koga se teško izlazi jer istovremeno sadrži tajnost i kult vlasti. Ona je i “lov na što viši položaj”, praćen svešću da sve zna i da nikom ne veruje, pa je zato primorana da radi sve. Suština njenih aktiv-nosti ogleda se u nemanju opravdanih društvenih funkcija, pa svojom aktivnošću birokratija stalno dokazuje opravdanost svoga postojanja.

Birokratijom su se posebno bavili u kontekstu socijalističke države Lenjin, Staljin, Trocki, Buharin, Roza Luksemburg, Gramši i jugoslovenski teoretičari socijalizma. Od savremenih shvatanja, najpoznatije je Parkinsonovo73 shvatanje birokratije, koje je u teoriji poznato kao Parkinsonov zakon o rastućoj težnji birokratije. Po Parkinsonu, birokratija je društveni fenomen koji se ispoljava kroz birokratizam, tj. stroga pravila hijerarhijske organizacije. Osnovni aksiomi birokratije su: ”činovnik želi da umnoži podređene, ne rivale” i ”činovnici prave posao jedan drugom.” Kroz satiričan tekst, Parkinson analizira međusobne odnose činovnika koje obeležava sa A, B, C, D, E, F, G, H i W.

72 Ibid., str. 29. 73 Parkinson C. N., PARKINSONOV ZAKON, Zbornik “BIROKRATIJA I TEHNOKRATIJA”, tom II, Parkinson C. N., PARKINSONOV ZAKON, Zbornik “BIROKRATIJA I TEHNOKRATIJA”, tom II,

“Sedma sila”, Beograd, 1966.

Untitled-1.indd 242 3/24/2014 6:58:59 PM

243

“Da bi shvatili činilac 1, moramo da zamislimo javnog činovnika, koga ćemo nazvati A i koji ustanovljava da radi preterano. Da li je ovaj preterani rad stvaran ili imaginaran, nije od materijalne važnosti. Međutim, treba uzgred da napomenemo da osećanje (ili iluzija) činovnika A može lako da potiče od smanjenja energije kod njega samog, što je normalan simptom srednjih godina starosti. Za ovaj stvaran ili zamišljeni preterani rad postoje, široko govoreći, tri moguća leka: on može da da ostavku, može da traži da deli popola svoj posao sa kolegom koga ćemo nazvati B, i može da traži pomoć dva podređena činovnika, koji će se zvati C i D. Međutim, u istoriji ne postoje primeri da je A izabrao bilo koju mogućnost osim treće. Ostavkom bi izgubio svoja penziona prava. Time što bi bio naimenovan B, koji u hijerarhiji stoji na istom mestu sa njim, on bi samo doveo rivala za mesto W kada W (najzad) ode u penziju. Tako će A najradije uzeti Ca i Da, mlađe ljude od njega, kao svoje podređene. Oni će doprineti njegovoj važnosti, a time što će podeliti posao u dve kategorije, kao između Ca i Da, on će steći vrednost što će biti jedini čovek koji može obojicu da shvati. Na ovom mestu važno je i osnovno razumeti da su C i D nerazdvojivi. Naimenovati samo Ca bilo bi nemoguće. Zašto? Zato što bi C, ako bi bio sam, podelio posao sa Aom i tako sebi uzeo gotovo jednak status koji je u prvom slučaju osporen Bu, status koji bi bio tim više naglašen ukoliko je C jedini mogući Aov naslednik. Podređenih zato mora da bude dva ili više, tako da se svaki drži reda zbog straha od unapređenja drugog. Kada C počne sa svoje strane da se žali na preteran rad (što će on sigurno uraditi), A će u dogovoru sa C savetovati postavljanje dva pomoćnika da pomognu Cu. Međutim, on može da izbegne interna trvenja samo ukoliko savetuje naimenovanje još dva pomoćnika da pomognu Du, koji ima isti položaj. Ovim angažovanjem Ea, Fa i Ha, unapređenje A-a je sada praktično sigurno. Sada sed-morica činovnika radi ono što je ranije radio samo jedan. Nastupa momenat kada činilac 2. stupa u akciju. Jer ova sedmorica prave sada jedan drugome toliko posla da su svi potpuno zaposleni, a A stvarno radi više nego ikad. Dokument koji dolazi u ured može doći pred svakog od njih re-Dokument koji dolazi u ured može doći pred svakog od njih re-dom. Činovnik E odlučuje da dokument spada u nadležnost Fa, koji pored Ca sastavlja koncept odgovora koji ga drastično menja pre nego što konsultuje Da, koji traži od Ga da po njemu po-stupi. Međutim, u ovom momentu G odlazi na godišnji odmor, predajući ceo dosije Hu koji pravi koncept i daje ga na potpis Du, a ovaj to dalje vraća Cu, koji pregleda i menja svoj koncept i stav-lja novu verziju pred A. Šta radi A? On bi potpuno opravdano mogao da stvar potpiše bez čitanja, jer ima toliko mnogo stvari na svojim leđima. Pošto sada zna da će naslediti Wa iduće godine, on mora da odluči da li će ga na njegovom položaju naslediti C ili D. On mora da se složi sa tim da G ide na godišnji odmor čak i ako ovaj još na to i nema, striktno uzevši, pravo. On brine da li možda ne bi trebalo da na odmor ide H zbog svog slabog zdravlja. On u poslednje vreme izgleda delimično bled, ali ne isključivo zbog svojih porodičnih nedaća. Onda je tu posao oko Fovog posebnog dodatka na platu za period konferencija i Eove molbe za premeštaj u Ministarstvo za penzije. A je čuo da je D zaljubljen u udatu daktilografkinju i da G i F više ne govore – izgleda da niko ne zna zašto. Tako bi A mogao biti u iskušenju da potpiše Cov koncept i da to skine s vrata. Međutim, A je savestan čovek. Iako je obuzet problemima koje su stvorile njegove kolege kako za sebe tako i za njega – a ti problemi su stvoreni samom činjenicom da ovi činioci postoje – on nije čovek koji bi izbegao svoju dužnost. On pažljivo čita ceo koncept, briše prenakićene pasuse koje su dodali C i H i celu stvar dovodi u oblik koji je u prvoj instanci izabrao sposobni (iako svadljivi) F. On ispravlja jezik koncepta – nijedan od tih mladih ljudi ne ume gramatički ispravno da piše – i najzad završava isti onakav odgovor kakav bi napisao da se činovnici od C pa sve do H nisu nikada ni rodili. Mnogo više ljudi utrošilo je mnogo više vremena da bi dali potpuno isti rezultat. Niko nije bio zaludan”.74

74 Ibid., str. 156-157. Ibid., str. 156-157.

Untitled-1.indd 243 3/24/2014 6:59:00 PM

244

12.15.2. Obeležja birokratije

Obeležja birokratije proizilaze iz njene organizacije i načina delovanja. Najvažnije karakteristike birokratije su: hijerarhijska organizacija, bezličnost tj. depersonalizacija funkcija, speci-jalizacija, formalizam, zatvorenost, tajnost i mistifikacija. Birokratizam je specifična organizacija i funkcionisanje same bi-rokratije. Često se birokratizam i birokratija koriste kao sinonimi,

mada su u pitanju dva različita termina kojima se jedna ista pojava objašnjava u aktivnom i u statusnom smislu. Birokratizam je u svojoj osnovi struktura, dinamika i manifestacija vladavine birokratije. Birokratizam karakterišu: bezličnost, tajnost, zatvorenost, karije-rizam, formalnost u opštenju, bezosećajan odnos prema ljudima i ljudskim problemima.

Birokratizam je poseban način postupanja i rada, zasnovan na upravljanju preko po-srednika, cirkulara, akata i uputstava. Takav način rada suprotan je personalizaciji vlasti i upravljanju preko izabranih lica i delegata. Birokratizacija osim toga podrazumeva određene uloge, odnose i postupanja u jednoj društvenoj organizaciji koji su suprotnost liberalnom, demokratskom i humanom postupanju. Kroz birokratizaciju društveni odnosi podvrgnuti su komandi iz centra, koji je birokratski mehanizam administracije i koji ljudske odnose pretvara u administrativne tzv. papirnate odnose.

12.16. TEHNOKRATIJA

Termin tehnokratija nastao je kao kovanica od grčkog tehne – veština, stručnost, tehnika, i kratein – vladanje, vladavina. U bukvalnom prevodu tehnokratija je veština vladanja pomoću tehnike, tj. vladavina tehnike. U teoriji su prisutno više definicija tehnokratije,75 koje ukazuju na osnovna obeležja ovog društvenog sloja:

1. tehničku stručnost, tj. posedovanje znanja tehničkih nauka, 2. društvenu moć koja proizilazi iz tehničkog znanja, 3. posebni društveni sloj koga povezuje znanje i moć, i 4. dominaciju nad tehnički nestručnim društvenim slojevima.

Razloge nastanka tehnokratije, kao savremene društvene pojave, najbolje su izrazili američki ideolozi tehnokratije Periš i Skot: „svi organski i anorganski mehanizmi koji ulaze u socijalni makroorganizam troše energiju i primenom tehničkih pravila je moguće najracionalnije regulisanje odnosa svih društvenih faktora”.76 Navedeni citat prezentuje do-minantna shvatanja u građanskoj sociologiji četrdesetih godina prošlog veka, posle velikih ekonomskih kriza kapitalizma i brojnih socijalnih zahteva u rešavanju egzistencijalnih pitanja širokih društvenih slojeva.

75 Prva defi nicija: tehnokratija je proces donošenja odluka od društvenog značaja od strane eksperata ili Prva definicija: tehnokratija je proces donošenja odluka od društvenog značaja od strane eksperata ili tehničara koji se rukovode primenom „merila energije” i najracionalnijeg razmeštaja materijalnih i društvenih činilaca života na osnovu pravila koja primenjuje tehnika. Druga definicija: tehnokratija je pojava uspostav-ljanja takvih društvenih odnosa u kojima je dominantan uticaj eksperata – tehničara svih vrsta, na štetu opštih predstavničkih tela, slobodnih društvenih snaga i autonomnih donosilaca odluka o pojedinim pitanjima.Treća definicija: tehnokratija je oblik organizovanja i upravljanja društvenim, a pre svega privrednim delatnostima od strane tehničko-stručnjačkog sloja koji je politički neutralan.

76 Scot H. – Parish W. W., TEHNOKRATIJA, prema MALOJ POLITIČKOJ ENCIKOLOPEDIJI, op. cit., str. 1229.

Untitled-1.indd 244 3/24/2014 6:59:00 PM

245

Kao reakciju na ove socijalne zahteve, američki sociolozi i politikolozi ističu da su humanističke i kulturne vrednosti sekundarne, a tehnokratski sistem proizvodnje dominantna vrednost, pa da evropska tradicija nema u tom pogledu ništa da ponudi Americi. Amerika bi ekonomske probleme trebalo da rešava van filozofskih teorija, prime-nom racionalnog tehničkog znanja kao jedino tačnog i ispravnog znanja u oblasti privrede i državnog upravljanja. Tehničko znanje, racionalnost, koordinacija i usmeravanje su osnove daljeg razvoja proizvodnih snaga i društva uopšte. Vladavina ljudima treba da se zameni vladavinom stvarima, uz pomoć tehničkog znanja. Politika kao delatnost usme-Politika kao delatnost usme-ravanja društva bila bi prevaziđena, a njenu funkciju preuzela bi nauka.

Termin tehnokratija potiče iz nemačke političke filozofije početka XX veka, kao shvatanje o ubrzanom razvoju društvenih odnosa pod uticajem tehničkog razvoja i prime-ne nauke u proizvodnji. Sama ideja o vladavini nauke i vladanju umnih ljudi, nalazi se već u delima Platona i sofista, a kasnije posebno kod SenSimona. Kod ovih prvobitnih shvatanja, tehnokratske ideje su sadržavale stav da je čovek svrha, da bi kasniji koncepti ovog pojma bili vezani za dominaciju nad ljudima.

Često se kao sinonimi za tehnokratiju koriste pojmovi menadžera, administratora, eksperata, specijalista, tehnoloških elita, tehničkih inteligencija i sl. Posebno je prisutno povezivanje tehnokratije i birokratije, sa obrazloženjem da je kod prve osnov vladavine tehničko znanje u oblastima proizvodnje, a kod druge administrativno znanje u oblasti državnog upravljanja. Tehnokratija i birokratija su po ovom shvatanju samo dva lica jed-ne iste pojave, savremenog oblika upravljanja i rukovođenja društvom uz primenu stručnog znanja.

Tehnokratija je vladavina tehnike, tj. tehničkih stručnjaka kao rukovodilaca u priv-redi, pre svega. Manipulišu specijalističkim znanjima i informacijama koje poseduju, odlučujućom ulogom u izboru alternativa razvoja, isticanjem argumenata nauke i teh-nologije, a koji odgovaraju njihovom grupnom interesu. Posedovanjem stručne vlasti u privredi, stiču društvenu moć kojom manipulišu.

Tehnokratija se često pogrešno vezuje za ukupnu tehničku inteligenciju. Činjenica je da se tehnokrate u najvećem broju i regrutuju iz ovog društvenog sloja, ali tek onda i od onog dela koji zauzima rukovodeća mesta, manipuliše informacijama i društve-nom moći položaja koje zauzima, u svom, tj. grupnom interesu. Složenost savremene proizvodnje uslovljava organizacionoupravljačke funkcije koje pogoduju pojavi i razvoju tehnokratije. Ovaj društveni sloj ne raspolaže vlasništvom i nije nosilac određenog načina proizvodnje, pa nema klasne elemente, zbog čega se može istovremeno preplitati sa vla-dajućom klasom, srednjim slojevima i obrazovanim delom radničke klase.

Jedno od obeležja tehnokratije je potcenjivanje ne samo neznanja, već i svih drugih znanja sem tehničkog znanja. Princip racionalnosti i egzaktnosti je jedini tehnokratski kriterijum, pa su posebno humanističke nauke, a među njima i filozofija i sociologija, pri-menom ovog kriterijuma nekorisne i „zaluđujuće”. Tehnokratija se može regrutovati i iz dela humanističke inteligencije, kada njeni predstavnici dođu do društvenih položaja koji raspolažu potencijalom društvene moći i kada njome manipulišu u svom interesu „humani-tarnom argumentacijom”.

Untitled-1.indd 245 3/24/2014 6:59:00 PM

246

U savremenim uslovima tehnokratiju karakteriše osnovno obeležje savremenog kapitalističkog načina proizvodnje – sticanje što većeg profita u što kraćem vremenu. Među najpoznatijim teorijama je tejlorizam.77 Ova doktrina detaljno je razradila “naučnu upotrebu čoveka” u proizvodnji, propisujući do detalja sve elemente rada, od ritma i načina pokreta radnika do njihovih navika. Čovek je, po ovom shvatanju, jednostavna radna sna-ga, koja zajedno sa drugima čini skup prostih fizičkih operacija u jednom racionalnom procesu, tj. procesu proizvodnje. Profit se povećava maksimalnim iskorišćavanjem pro-stih fizičkih operacija tj. radnika, a na „naučno postavljenom sistemu rada”.

Na tejlorizam su reagovali brojni savremeni sociolozi, pre svih predstavnici Frankfurtske škole Markuze i Habermas, ali i Fridman, Mils, Majo, Risman i drugi. Kroz kritiku totalitari-zma savremene tehnokratske industrijske civilizacije, ovi sociolozi pružili su brojne teorije o novim elitama vlasti, „jednodimenzionalnosti” čoveka, industrije i tehnokratske svesti i sl. „Tehnička inteligencija odista je revolucionisala savremenu nauku, tehniku, tehnolo-gije i modernu civilizaciju uopšte”. Međutim, njena otkrića dalje se osamostaljuju i „žive” u društvu na njegovu dobrobit ili štetu. Atomski fizičari stvorili su atomsku energiju, ali ona nije služila samo za dobrobit ljudi. Zato nije slučajno što su najveći protivnici nekontrolisa-ne upotrebe atomske energije bili i ostali upravo veliki atomski stručnjaci.78

77 Naziv dobio po autoru – Tejloru.78 Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 83. Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 83.

Untitled-1.indd 246 3/24/2014 6:59:00 PM

247

TRINAESTA GLAVA

KULTURA-TRADICIJA-RELIGIJA

Untitled-1.indd 247 3/24/2014 6:59:01 PM

248

13.1. CIVILIZACIJA

Termin civilizacija potiče od latinskog ci-vilis učtiv, uglađen i civilizatio prosvećenost, obrazovanost i uglađenost. Prvi put je formulisa-na od strane francuskih prosvetitelja XVIII veka, posebno Voltera, koji je ovim pojmom označavao nastupanje nove, građanske epohe prosvećenosti, napretka, razuma i nove pravednosti. Nemačka

teorija civilizaciju tumači kao skup materijalnih vrednosti, tzv. materijalna kultura a fran-cuska teorija, kao duhovnu kulturu.

Prisutna su četiri određenja civilizacije: 1. racionalističko, koje se odnosi na nauku i progres (do XVIII veka), 2. usavršavanje ljudske prirode, kultivisanje naravi i običaja, poboljšanje zakonoda-

vstva i materijalnih uslova života (XVIII vek), 3. najviši stepen razvitka materijalne i duhovne kulture (XIX vek), 4. visoko industrijalizovano i kulturno društvo (XX vek).Iz navedenih odrednica civilizacije, proizlazi antropološko-sociološka podela na: prei-

storijske i istorijske civilizacije.Kod definisanja civilizacije prisutne su teškoće preklapanja ovog pojma sa istorijskim

oblicima, pa je danas prisutno preko 250 definicija civilizacije. Najčešće je shvatanje civi-Najčešće je shvatanje civi-lizacije kao jednog oblika kulture, tj. faze u istorijskom razvoju kulture. Kultura je pojam koji u najširem smislu razlikuje humano, tj. ljudsko od animalnog, a civilizacija kao po-jam sadrži unutar kulturno razlikovanje. Tako se civilizacijom naziva onaj period istorije ljudskog društva koji nastupa posle divljaštva i varvarstva, a koga karakteriše stilizaci-ja materijalne proizvodnje, umetnosti i duhovne kulture.

Iz navedenog razlikovanja kulture, kao opšteg pojma, i civilizacije kao posebnog, nastala je trostepena periodizacija ljudskog društva na periode: divljaštva, varvarstva i civilizacije. Prema ovoj trostepenoj periodizaciji ljudskog društva i odrednicama ovih faza, civilizacija se definiše kao: uvođenje podele rada, nove tehnologije i tehnike, rast ekonomske nejednakosti, formalno organizovanje države, urbanizacija, pismenost i monumentalnost umetnosti.

Civilizacija je, dakle, najviši stepen razvoja kulture. Kako se ta opšta, tj. globalna društvena kultura različito ispoljava kroz razvojne faze civilizacije uopšte, a posebno prema različitim narodima, izvršeno je vremensko i prostorno stepenovanje civilizacije, na: an-tičku i modernu civilizaciju.

Prema prostornom kriterijumu, prisutne su različite podele civilizacija1, ali je uobiča-jena podela na: Kinesku civilizaciju, civilizaciju Maja, i Zapadnu civilizaciju.

Prisutno je i negativno određenje civilizacije kao: represivne, nehumane, dekaden-tne, tehnokratske i otuđene faze razvoja ljudskog društva i kulture. Tako određena civilizacija je negativan, a kultura pozitivan aspekt u jedinstvu kulturacivilizacija. Ako su kultura i civilizacija organski povezane, civilizacija se smatra sumrakom i krajem kulturnog razvoja društva. Pesimistička shvatanja pojavljuju se istovremeno sa pojavom civilizacijskih obeležja.

1 Danilevski uočio 10 tipova, Špengler 8, Sorokin 3, a Tojnbi čak 21 civilizaciju.

Untitled-1.indd 248 3/24/2014 6:59:01 PM

249

Ruso, Šopenhauer, Niče, Špengler i drugi smatraju da pojavom civilizacije kultura gubi stvaralački karakter, jer je doba njenog napretka period menjanja stvaralačkih kultur-nih vrednosti u praktično ostvarenje života i moći. Zato je civilizacija smrt duha kulture, tj. antikultura.

Civilizacija i kultura su tesno povezane. Sveukupnost društvenih vrednosti čovečan-stva kulturu određuje kao skup duhovnih vrednosti, a civilizaciju kao materijalni temelj na kome se te vrednosti uspostavljaju i formiraju. Civilizacija se prenosi i usavršava broj-nim kulturnim procesima, među kojima su: evolucija u okviru određene kulture, mešanje različitih kulturnih elemenata i akulturizacija - međudelovanje različitih kultura i eleme-nata.

13.2. KULTURA

Kultura je skup svih materijalnih i duhovnih (procesa, pro-mena i tvorevina), koje su nastale kao posledica materijalne i duhovne intervencije čoveka u prirodi, društvu i mišljenju.

Kultura kao termin potiče od latinskog cultus - obrađivanje, gajenje, negovanje. Danas se u terminu agrokultura, zadržalo osnovno značenje pojama kul-ture, u smislu prvobitne vezanosti čoveka za određenu teritoriju koja mu je omogućavala sredstva za opstanak: hranu, odeću, obuću, oruđa, oružja i sl. Civilizacijskim razvojem kul-tura poprima šira duhovna značenja, nezavisno od teritorijalnog određenja.

Kultura podrazumeva ukupno čovekovo stvaralaštvo, pa je zato humanost osnov-ni vrednosni princip kulture. Kako se kod stvaralaštva uočavaju dve povezane, ali i bitno različite celine, materijalno i duhovno stvaralaštvo i kultura se definiše u širem i užem smislu.

• U širem smislu, kultura je ukupnost materijalnog i duhovnog stvaralaštva, tj. sve tvorevine koje je čovek stvorio u društvenoj istoriji.

• U užem smislu, kultura je duhovno stvaralaštvo, tj. duhovne tvorevine čoveka koje se poklapaju sa kategorijom društvene svesti.

Pojam2 kulture sadrži: pluralizam značenja, među kojima su najvažnija: vrednosni karakter kulture kao posledica ljudske genijalnosti obogaćivanjem i uvećavanjem darova priroda; smisao kulture kao metodično nastojanje razvijanja čovekovih urođenih sposob-nosti; preplitanje stvaralaštva drugih ljudi sa samostalnim stvaralaštvom individue, kao „samouke kulture” koja predstavlja individualnu kreaciju; opštu kulturu kao skup osno-vnih saznanja i iskustava koja prethode i prate društvene i pojedinačne delatnosti, i stil života kao celinu intelektualnih, moralnih i materijalnih sistema vrednosti koje karakterišu određenu civilizaciju.

Osnovna odrednica kulture je ljudski rad. Kultura je posledica ljudskog rada, tj. stva-ralaštva kao kreativnog aspekta rada. Smisao kulture se i ogleda u produženju, napretku i olakšanju društvene i individualne egzistencije, pa je zato istorijska kategorija. Među brojnim društvenim funkcijama kulture, posebno se izdvajaju:

2 Prema, Rečniku Francuske akademije, SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 307309.

Untitled-1.indd 249 3/24/2014 6:59:01 PM

250

1. Funkcija savladavanja prirode i preobražaja sveta;2. Funkcija opštenja, tj. komunikacije sa prirodom, drugim pojedincima i so-

bom samim;3. Zaštitna funkcija, od nepovoljnih okolnosti okoline i sredine;4. Funkcija osmišljavanja i označavanja;5. Informativna funkcija, kao sakupljanje, nagomilavanje, uskladištenje i

korišćenje obaveštenja;6. Normativna funkcija, kao povećanje sigurnosti i smisla života smanjenjem

nereda, slučajnosti i društvene neravnoteže;7. Samoupravna funkcija, kao povećanje samostalnosti i autonomnosti u up-

ravljanju i kontroli pojedinaca i društvenih grupa;8. Funkcija socijalizacije i personalizacije, kao podruštvljavanje procesa ob-

likovanja ličnosti;9. Funkcija projektovanog pražnjenja, kao oslobađanje od negativnih emocija

i nagona kroz smeh, plač, humor, igre, i sl. Kultura se ispoljava kao koncentrisan izraz sveukupnih čovekovih potreba i načina

njihovog ostvarenja. Na prvom mestu, kao osvajanje prirode za opstanak i bolji život, a na drugom, kao emancipacija čoveka od onog životinjskog u njemu. Kultura je uvek dvosmer-na, od čoveka i prema čoveku samom.

Svaka kultura uvek u sebi sadrži kulturne norme kojima je cilj da se sloboda i auto-nomnost pojedinca svedu u okvire društveno poželjnog ponašanja. U tom smislu kulturne norme sadrže: pravna, etička, moralna, zdravstvena i druga pravila, kao i običaje kojima se pojedinačna ponašanja društveno osmišljavaju. S druge strane, kulturne norme sadrže i brojne zabrane, tabue i cenzuse kao negativne norme kojima se sprečavaju haotična, nece-lishodna i društveno štetna ponašanja.

Postoji više podela kuture. U zavisnosti od pretežnosti negativnih kulturnih normi, kul-ture mogu biti: represivne i podsticajne. U zavisnosti od načina kojim se negativne kulturne norme primenjuju, kulture se razlikuju na: totalitarističke i demokratske. Prema subjektu kulturnog usvajanja i primenjivanja, kultura može biti: društvena, tj. opšta, posebna, tj. grupna, i lična3. Među brojnim pojavnim oblicima kulture, opšta kultura je preduslov svih drugih posebnih oblika kulture, zbog čega je neki kulturolozi nazivaju “onim što čoveku ostane kad sve ostalo zaboravi”.4

Kulturno polje je geografska i ekološka teritorija u kojoj se prepoznaju kulturni mo-deli karakteristični za tu sredinu.5Prema teoriji kulturnih područja, koja je dominantna kod američkih sociologa, kulturno polje je kompleks koga čini masa međusobno povezanih kulturnih elemenata u određenoj sredini. Prema teoriji kulturnih ciklusa, kulturno polje je u bliskoj vezi sa istorijom ljudskog društva koju određuju migracije i difuzija, pa se zato brojni kulturni kompleksi šire i mešaju. Kada migracije stanovništva sa sobom nose suštin-ske kategorije zavičajne kulture, kulturno polje postaje kulturni krug.

3 Brojnost funkcija, uloga i oblika kulture mogu se sagledati i kroz razuđenu i brojnu „kulturnu” terminologiju: kultura života, kultura rada, kultura stanovanja, tehnička kultura, politička kultura, kultura govora, kultura oblačen-ja, književna kultura, umetnička kultura, zdravstvena kultura, kultura elite, kultura mase, naučna kultura, muzička kultura, kultura mišljenja i drugo4 Ibid, str. 309.5 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 312.

Untitled-1.indd 250 3/24/2014 6:59:02 PM

251

Potkultura se odnosi na delove ukupne društvene sredine. Pojam potkulture uveo je Koen, određujući je kao osobenost kulturnih elemenata nekog dela globalnog društva. Pravila ponašanja, vrednosti, verovanja i znanja tog dela društva izdvajaju se od kultu-re globalnog društva nekim osobenim obeležjima. Potkulturu mogu da stvaraju različite društvene skupine - klase, slojevi, pokoljenja, lokalne zajednice i drugo. Posebno se izd-vajaju elitna i narodna kultura, kao dve potkulture unutar opšte kulture globalnog društva.

Kontrakultura ili protivkultura je vrsta potkulture koja je u sukobu sa drugim po-tkulturama u okviru globalnog društva. U širem značenju, kontrakultura je progresivna, demokratska tvorevina koja se suprotstavlja nastojanjima vladajuće klase da sve društvene potkulture prilagodi svojoj kulturi. U užem smislu, pod kontrakulturom se podrazumevaju antikulturni sadržaji čiji su nosioci delikventne društvene grupe koje svojim ponašanjem ugrožavaju priznate društvene vrednosti. U tom smislu primeri kontrakulture su krimi-nal, prostitucija, alkoholizam, narkomanija i drugo. Kontrakultura nastaje u uslovima: poremećaja u sistemu društvenih vrednosti, nedostatka primerene društvene kontrole i represije nad pojedincima i grupama koje postaju frustrirane.

13.2.1. Masovna kultura

Termin masovna kultura vezuje se za demokratske pokrete s kraja XVIII veka (a posebno za nastanak radničkog pokreta XIX veka), koji su isticali težnju ka napretku ljudske civilizacije u teh-ničkom, materijalnom i kulturnom pogledu za celokupan narod, a ne samo za elitu. Masovnoj kulturi pridaju se tri značenja: kao suprot-

nost tzv. aristokratskoj kulturi, kao razvoj masovnih sredstava komuniciranja i kao dekadentna savremena antikultura.

Prvi zahtevi demokratskih pokreta odnosili su se na povećanje pismenosti i obrazo-vanja narodnih masa. Ovakav koncept masovne kulture podigao bi opšti kulturni nivo do tada zapostavljenih društvenih slojeva i klasa i suprotstavio se važećoj aristokratskoj kulturi, kao elitizmu u oblasti ljudskog duhovnog i materijalnog stvaralaštva. Prema ovim shvatanji-ma, duhovna i materijalna stvaralaštva zajednička su svim ljudima, pa se masovnošću njihovog poznavanja i primenjivanja sprečava dalja istorijska društvena nepravda da samo uzak, elitni društveni sloj koristi dobrobiti kulturnog napretka.

U drugom značenju, masovna kultura je opšte, narodno korišćenje i poznavanje du-hovnih i materijalnih tekovina razvitkom sredstava masovnih komunikacija. Sredstva masovnih komunikacija omogućavaju običnom, prosečnom čoveku kontakt sa dostignuć-ima savremene nauke, tehnike i tehnologije, a time i podizanje opšteobrazovnog nivoa celokupnog društva. Pojava ovih sredstava koincidira sa razvojem tercijalnih delatnosti usluga i povećanjem broja zaposlenih u njima. Ovakva zanimanja pretpostavljaju odgova-rajući stepen obrazovanja, a osnovno obrazovanje postaje obavezno u većini savremenih zemalja. Iz propagandnih i drugih razloga poruke koje se emituju preko sredstava masovnih komunikacija se s prilagođavaju prosečnom obrazovanju stanovništva i povećavaju taj nivo.

Često uprošćavanje poruka sredstava masovnih komunikacija, korišćenjem simbola i izbegavanjem misaono složenijih poruka, uslovilo je pojavu filozofskog značenja masov-

Untitled-1.indd 251 3/24/2014 6:59:02 PM

252

ne kulture kao negativne društvene pojave. Umesto avangardne uloge, savremena masovna kultura širi mediokritetstvo i prosečnost, nuđenjem niskih duhovnih sadržaja masi kon-zumenata. Trajan i stalan uticaj sredstava masovnih komunikacija, a posebno njihov jednosmerni uticaj, lišava pojedinca mogućnosti sopstvenog prosuđivanja, pa se kulturni sadržaji vremenom snižavaju. S druge strane, ova sredstva utiču na formiranje standarda mišljenja i ukusa, pa mogu imati i avangardnu ulogu.

Masovna kultura obuhvata u svom pojmu mase kao nosioce posebnih savreme-nih duhovnih tvorevina i sredstva massmedia pomoću kojih se sadržaji tih tvorevina šire. Masovna kultura je protivurečna pojava. S jedne strane, približava kulturne sadržaje širo-kim narodnim masama i slojevima, a sa druge, sredstva i metode širenja masovne kulture svojevrstan su oblik intelektualnog i duhovnog manipulisanja širokim narodnim masama.

Najčešći negativni aspekti masovne kulture, tj. oblici kulturnog manipulisanja, su: razvijanje i stvaranje lažnih kulturnih potreba, društveno legalizovanje „šunda” i „kiča”, formiranje potrošačkog mentaliteta, postvarenje čoveka (Marks), nedovoljno razvijanje kritičnosti (Lukač) i drugo.

Najvažniji doprinos masovne kulture je ubrzavanje i podizanje kulturnog nivoa zaostalih slojeva društva, mada je evidentno zaostajanje vrhunskih kulturnih kretanja i vrednosti u savremenom društvu.

13.2.2. Politička kultura

Politička kultura je proizvod nasleđenih kulturnih obrazaca i proizvod dominatnih političkih institucija koje određuju pravila u sferi upravljana državom. Kada se anal- pravila u sferi upravljana državom. Kada se anal-pravila u sferi upravljana državom. Kada se anal- u sferi upravljana državom. Kada se anal-u sferi upravljana državom. Kada se anal- sferi upravljana državom. Kada se anal-sferi upravljana državom. Kada se anal- upravljana državom. Kada se anal-upravljana državom. Kada se anal- državom. Kada se anal-državom. Kada se anal-žavom. Kada se anal-avom. Kada se anal- Kada se anal-anal-iziraju promene u političkoj kulturi nekog društva ili segmenta

tog društva (ne moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan- društva (ne moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan-društva (ne moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan-štva (ne moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan-tva (ne moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan- (ne moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan-ne moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan- moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan-moraju u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan- u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan-u svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan- svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan-svim delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan- delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan-delovima društva dominirati isti oblici političkog delovan- društva dominirati isti oblici političkog delovan-društva dominirati isti oblici političkog delovan-štva dominirati isti oblici političkog delovan-tva dominirati isti oblici političkog delovan- dominirati isti oblici političkog delovan-dominirati isti oblici političkog delovan- isti oblici političkog delovan-isti oblici političkog delovan- oblici političkog delovan-oblici političkog delovan- političkog delovan-političkog delovan-čkog delovan-kog delovan- delovan-delovan-ja) treba uzeti u obzir duži vremenski period da bi se objasnio aktuelni način političkog ‘’ponašanaja’’ pojedinaca. Promene u kulturi su procesi izuzetno dugog trajanja, prouzrok-romene u kulturi su procesi izuzetno dugog trajanja, prouzrok- u kulturi su procesi izuzetno dugog trajanja, prouzrok-u kulturi su procesi izuzetno dugog trajanja, prouzrok- kulturi su procesi izuzetno dugog trajanja, prouzrok-kulturi su procesi izuzetno dugog trajanja, prouzrok- su procesi izuzetno dugog trajanja, prouzrok-rocesi izuzetno dugog trajanja, prouzrok- izuzetno dugog trajanja, prouzrok-izuzetno dugog trajanja, prouzrok- dugog trajanja, prouzrok-dugog trajanja, prouzrok- trajanja, prouzrok-trajanja, prouzrok-, prouzrok-prouzrok-ovani simultanim uticajem mnogobrojnih faktora. Postoji više definicija političke kulture6, kao: politička participacija i ponašanja individua kao građana (S. White), matrica ili tip orijentacije društva za političke akcije (R. Tucker), “kolektivna teorija političnosti”, specifični pogled na osnovne političke probleme i odgovarajuća rešenja (K. Rohe), “kris-kris-talizacija zajedništva” u sociokulturnom uređenju društva i načina života u smislu normi i pravila života u datom sistemu i njihove vrednosne re�eksije (J. Gebhart)7.

Američki politikolozi Almonda i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-čki politikolozi Almonda i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-ki politikolozi Almonda i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do- politikolozi Almonda i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-politikolozi Almonda i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do- Almonda i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-Almonda i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do- i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-i Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do- Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-Verbe, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-, u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-u studiji “Civil Culture” pružili su veliki do- studiji “Civil Culture” pružili su veliki do-studiji “Civil Culture” pružili su veliki do- “Civil Culture” pružili su veliki do-Civil Culture” pružili su veliki do- Culture” pružili su veliki do-Culture” pružili su veliki do-” pružili su veliki do-pružili su veliki do-žili su veliki do-ili su veliki do- su veliki do-su veliki do- veliki do-veliki do- do-do-prinos definisanju političke kulture8, određujući je kao subjektivnu dimenziju političkog sistema. Središnje polje istraživanja označeno je istraživanjem znanja, vrednosti, osećanja i mišljenja u tumačenju političkog ponašanja i političkih procesa u okviru jedne zajednice9.

6 Prema Golubović Z., Stranputice demokratizacije u postsocijalizmu, Beogradski krug, Beograd, 1999.7 Ibid.

8 Prema Podunavac M., Politička kultura i političke ustanove, u zborniku radova Fragmenti političke kul-ture, Institut društvenih nauka, Beograd, 1998.

9 Ibid., str. 23.

Untitled-1.indd 252 3/24/2014 6:59:03 PM

253

Pye određuje opšti pojam političke kulture kao proizvod skupa stavova, gledišta i sentimenata koji daju smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret- koji daju smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret-koji daju smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret- daju smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret-daju smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret- smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret-smisao i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret- i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret-i značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret- značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret-značenje političkim procesima i koji čine osnovne pret-čenje političkim procesima i koji čine osnovne pret-enje političkim procesima i koji čine osnovne pret- političkim procesima i koji čine osnovne pret-političkim procesima i koji čine osnovne pret-čkim procesima i koji čine osnovne pret-kim procesima i koji čine osnovne pret- procesima i koji čine osnovne pret-procesima i koji čine osnovne pret- i koji čine osnovne pret-i koji čine osnovne pret- koji čine osnovne pret-koji čine osnovne pret- čine osnovne pret-ine osnovne pret- osnovne pret-osnovne pret- pret-pret-postavke i pravila koja determinišu ponašanje u političkom sistemu. Ona je istovremeno produkt kolektivne istorije političkog sistema i životnih istorija članova tog sistema.10

Istraživanje političke kulture obuhvata: tipove političkog vođstva i političkih pravi-i političkih pravi- političkih pravi-političkih pravi-čkih pravi-kih pravi- pravi-pravi-la, tipove političkog ponašanja, tipove društveno-političkih akcija, tipove političke socijalizacije, sistem vrednovanja stavova, vrednosti i simbola, proučavanje ‘’nacion-čavanje ‘’nacion-avanje ‘’nacion- ‘’nacion-nacion-alnog’’ i ‘’društvenog karaktera’’ kao proizvoda dominatnog tipa socijalizacije i načina prilagođavanja individualnih članova na zahteve društva.11

13.3. TRADICIJA

Tradicija je prenošenje duhovnih produkata čovečanstva sa gen-eracije na generaciju.12

Tradicija pretpostavlja prisutnost duhovnih sadržaja koji se mogu prenositii, pa je isključena kod onih društvenih sredina koje nemaju ili su izgubile duhovne sadržaje u prethodnim periodima. U pitanju je skup pogleda na svet, ljude, društvo, norme i obrasce ponašanja koje jedna ge-

neracija preuzima kao novo pokoljenje od starijih generacija. Mehanizmi prenošenja mogu biti svesni, nesvesni ili kombinovani.

Tradicija se razlikuje od istorije. Istorija je hronološki niz relevantnih događa-ja u prošlosti. Tradicija je živi deo istorije, koji se prenosi preko sadašnjosti iz prošlosti u budućnost i dokaz je da se društveni kontinuitet održava. Da nema tradicije, društvo bi se neprekidno “vraćalo na isto”.

Sa tradicijom je povezano pitanje kulturnog nasleđa. Kulturno nasleđe je materijalni element tradicije kao procesa, tj. skup kulturnih tvorevina koje prethodna pokoljenja osta-vljaju budućim naraštajima i bez kojih je nemoguć napredak i razvitak društva.

Od posebnog društvenog značaja je zaštita kulturnog nasleđa, jer njeno očuvanje omogućava korišćenje nasleđenih tvorevina, a često je i osnov identifikacije i autentičnosti nekog društva ili društvene skupine. Kulturno nasleđe ne čine sve prethodne tvorevine, već one koje su posebno odabrane za čuvanje, razvijanje i prenošenje. Istorija beleži i pri-mere uništavanja kulturnih nasleđa zbog trenutnih političkih merila. Kineska “kulturna revolucija” (1965.1976), ispoljavala se kroz prezir prema svom bogatom istorijskom nasleđu i izolaciju od ostalog sveta.

Za razliku od tradicije, tradicionalizam je stanje jedne društvene kulture koje ne dopušta širenje i razvoj kulturnih sadržaja i tvorevina. Tradicionalizam je izražena priv-rženost tradiciji, kroz preterano poštovanje tradicije u nekoj društvenoj grupi ili društvu kao celini, i strah od novog.

10 Ibid., str. 24. Ibid., str. 24.11 Z. Golubović., Stranputice demokratizacije u postsocijalizmu, Beogradski krug, Beograd, 1999. 12 Ibid, str. 705.

Untitled-1.indd 253 3/24/2014 6:59:04 PM

254

Tradicionalizam je sinonim za antimodernizam, tj. društveno i kulturno konzervi-ranje. Kao što je preteran tradicionalizam štetan za progres društva, tako je i preterana otvorenost prema novim kulturnim sadržajima i prihvatanju tuđih, dokaz nekulture i ne-poštovanja sopstvenog kulturnog nasleđa.

13.4. OBIČAJ

Običaj je dugotrajan način ponašanja ljudi, koji se smatra oba-veznim pod pretnjom neorganizovanih društvenih sankcija, a čija obaveza nastaje dugotrajnim ponavljanjem istog ponašanja.13

Kao način društvenog i pojedinačnog ponašanja, običaj sporo nastaje, ali se još teže i sporije menja. Jednom formiran običaj primenjuje se gotovo bez izuzetka i u slučajevima kada je društveni progres prevazišao uslove njegovog postojanja, pa čak i kada ne pogoduje daljem društvenom razvitku. Sporost i trajnost običaja pogo-duje društvu kao totalitetu, koje je podložno statičnosti i sporom menjanju, sem izuzetnih revolucionarnih trenutaka.

Kao društvena pojava običaj je istorijska kategorija koja pokazuje određene zakoni-tosti. Manji stepen razvoja materijalne i duhovne kulture, ispoljava običaj kao glavni oblik društvenog regulisanja odnosa i ponašanja. I obrnuto, veći stepen razvoja društva, poti-skuje običajno regulisanje, a veći značaj dobijaju kulturno, moralno i pravno regulisanje. S tim u vezi uočena je zakonitost da veća društvena slojevitost, tj. složenost, umanjuje dejstvo i značaj običaja, a manja raslojenost društva dominantan uticaj običaja.

Posebno se vremenski faktor društvenih događanja odražava na mesto i ulogu običa-ja u društvu. Što je duži period društvenih transformacija, to je običaj dominantniji; i obrnuto, veća brzina i smanjenje ciklusa promena potiskuje običaj. Tako se u savremenim društvenim uslovima koje na prvom mestu karakterišu brzina promena i sve kraće mene promene, običaj gubi a običajno ponašanje smatra zastarelim i prevaziđenim. To je i osno-vni razlog „sukoba” običaja sa drugim pravilima ponašanja, koji se na planu globalnog društva ogleda u povećanoj nestabilnosti i nesigurnosti.

Prema subjektu ponašanja, običaji mogu biti: lokalni (pojedine oblasti), društve-ni (opštenacionalni) i međunarodni (višenacionalni). Prema oblasti društvenog života u kome nastaju, običaji mogu biti: ekonomski, politički, pravni, moralni, porodični, brač-ni, poslovni, susedski i drugo.

Kako se običaji stiču kroz dug vremenski period, pojedinac ih neosetno usvaja od naj-ranijeg detinjstva „po pravilu živopisnim i zanimljivim, često i lepim oblicima ponašanja, nasuprot suvoći i apstraktnosti novijih oblika normi”.14 Nastanak i uobličavanje običaja pri-lagođeni su potrebama društva i pojedinca, jer u njima učestvuju svi članovi društva, pa se zato običaji ređe krše.

Društvene sankcije za kršenje običaja nisu toliko značajne kao kod prava, politike i morala, pa su zato i neorganizovane. To međutim ne znači da su one blage, jer kada se steknu uslovi za primenu običajnih sankcija one su vrlo moćne, jer u njima učestvuju svi

13 Ibid, str. 414. Ibid, str. 414.14 Ibid, str. 414.

Untitled-1.indd 254 3/24/2014 6:59:05 PM

255

članovi društva (npr. linč). Osnovna obeležja običaja su: masovnost primenjivanja, dobro-voljnost poštovanja i kolektivnost kažnjavanja.

Prisutna su i shvatanja, da običaji na najbolji način izražavaju duh i dušu jednog naroda, i da treba da budu uzor drugim pravilima ponašanja, pa da je kodifikovanje običa-ja, tj. njihovo pravno legalizovanje u obliku zakona, tj. običajnog prava, najefikasniji način obezbeđivanja društvene stabilnosti.

Bliska je povezanost običaja sa kulturom i tradicijom. Običaji često čine kultur-no nasleđe i prenose se sa tradicijom. Razvojem naučnotehničke civilizacije mnogi stari običaji gube društveni značaj, a određen broj se prilagođava savremenom ritmu i stilu života. S obzirom na to da je u pitanju istorijska društvena tvorevina, običaji se i u savreme-S obzirom na to da je u pitanju istorijska društvena tvorevina, običaji se i u savreme-nim uslovima formiraju. Međutim, kao što i sve druge oblasti društvenosti danas karakteriše brzina i kratkoća delovanja, tako su i savremeni običaji „instant” pravila, za određene prilike, čijim prestankom nestaju i njima uslovljeni običaji, pa se takva pravila ponašanja i ne mogu smatrati običajnim u pravom smislu te reči.

13.5. MORAL

Moral je sistem normi, skup pravila ponašanja ljudi u zajednici, izgrađenih na shvatanju zajednice, grupe, klase u pitanju, o tome šta je “dobro”, a šta “zlo”.15

Od prava i običaja moral se razlikuje specifičnom sank-cijom grižom savesti, kao unutrašnjom ličnom prinudom. Obaveznost drugih pravila ponašanja obezbeđena je spoljnom sankcijom prinudom, a kod morala je u pitanju unutrašnje

samokažnjavanje. Ima autora koji grižu savesti ne smatraju obeležjem morala. Pored karak-tera sankcije, moral se od drugih pravila razlikuje i po subjektima čije ponašanje reguliše. Moral se, pre svega, odnosi na ponašanje čoveka prema drugom pojedincu i prema sebi samom, dok se pravo odnosi na regulisanje odnosa pojedinca i države, tj. društva u celini.

Moral karakterišu i njegova autonomnost i efikasnost, jer kao sistem spontanog i dobrovoljnog unutrašnjeg shvatanja o dobrom i lošem, nezavisno od primene i pretnje san-kcijom, deluje i primenjuje se.

Bitno duhovno svojstvo čoveka jeste da pojave oko sebe i sebe samog procenjuje. To procenjivanje je duhovno, emotivno i intelektualno sagledavanje svoje individualnosti. Moral se tako ispoljava kao jedinstvo:

• Moralnog suda, kao tvrđenje da je nešto dobro ili loše; • Moralnog stava, kao odobravanje ili odbacivanje, kroz pohvale ili osude; • Moralnog svojstva, kao vrline, među kojima su požrtvovanost, istinoljubi-

vost, hrabrost, pravičnost, ili dužnosti jedinke prema drugim pojedincima, i • Moralne akcije pojedinca, koje se ispoljavaju kroz primenu moralnih nor-

mi kao imperativa i kroz njihovu obaveznost u svakodnevnom životu.

15 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 687. MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 687.

Untitled-1.indd 255 3/24/2014 6:59:06 PM

256

Moralne norme poštuju se same po sebi, faktom zajedničkog života u jednoj zajed-nici ili grupi. Njihova primena se ne može silom iznuditi, jer je je ona interiorizovana u pojedincu. Interiorizacija morala podrazumeva usađenost moralnih normi u svest i savest pojedinca, a koja se postiže:

1. Jednostavnim i lakim saznanjem da se uspešan život u jednoj zajednici ne može postići bez poštovanja i uvažavanja kriterijuma dobrog i lošeg, i

2. Raznovrsnim načinima reagovanja zajednice i pojedinaca prema indivi-dualnim postupcima, od pozitivnih divljenje, do negativnih bojkot.

Česta je nesaglasnosti moralnih i pravnih normi. Ova pojava ispoljava se kada je pra-vnim normama, kao obavezno, propisano ono ponašanje koje je moralno loše. Dilema, između pravne i moralne sankcije, ogleda se kao dilema između griže savesti i fizičke pri-nude. Ukoliko se pri tom moralno lošim ponašanjem stiče i bilo koji oblik lične koristi, pravno dejstvo je, po pravilu, jače. To ne znači da se moralna sankcija ne primenjuje, tj. da se ne oseća griža savesti. Ukoliko takve situacije duže traju, moralno dejstvo je slabije.

Društvena obaveznost morala ogleda se u društvenim moralnim sankcijama koje mogu biti specifične (moralni prezir i oralno gađenje) i nespecifične (javno izražavanje prezira, osude i ukora i prinudne mere prema imovini, telu i životu prekršioca). Unutrašnja i društvena obaveznost morala po pravilu se poklapaju, a kada nastupi suprotnost između njih, nastupa sukob individulanog i društvenog morala kao posebno društveno stanje anomija.

Podela morala je moguća prema brojnim kriterijumima, među kojima su podele prema :1. moralnom subjektu, na: opštedruštveni, posebni i lični moral;2. klasnoj pripadnosti, na: vladajući i potlačen moral;3. sveobuhvatnosti odredbi, na: maksimalan i minimalan moral;4. društvenim promenama, na: revolucionaran i reakcionaran; 5. podeli lokalnih zajednica, na : urbani i ruralni moral.

Posebno je prisutno delovanje brojnih profesionalnih morala, koji su najčešće propi-sani pisanim ili nepisanim kodeksima ponašanja određenih profesija, npr. lekarski moral, profesorski moral i sl.

Sukob morala je česta pojava, naročito u heterogenim društvenim uslovima. Sukob morala neminovno izaziva grižu savesti, jer se subjekt ne može istovremeno ponašati u skladu sa dva suprotstavljena morala. Moralni sukob stvara neuravnoteženost, nesređe-nost i raspolućenost subjekta, jer ne zna šta je dobro, šta ispravno i kako treba da postupi. Sukob morala razrešava se jednom vrstom moralnog kompromisa iz koga nastaje novi moral. Do stvaranja novog morala moralni sukobi mogu da izazovu brojne posledice na društvenom i pojedinačnom nivou.

13.6. UMETNOST

Umetnost je deo društvene svesti koji sadrži sposobnost da se pomoću čulnih simbola izrazi određeno viđenje i shvatanje sveta i istine.16

Umetnost je ljudska potreba za stvaranjem osobenog sveta primenom različitih

16 Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 712713. Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 712713.

Untitled-1.indd 256 3/24/2014 6:59:06 PM

257

izražajnih sredstava: reči, boja, pokreta, tona, odlika i drugo. Prema načinu izražavanja iz-vršena je podela umetnosti na: književnost, slikarstvo, vajarstvo, muziku i igru. Umetnost se deli i na kreativnu i rekreativnu. Osnovna obeležja umetnosti su:

1. sintetička delatnost, koja na osnovu čulnih simbola stvara celovit vlastiti svet; 2. subjektivna delatnost, kroz koju čovek prikazuje svoje viđenje i doživljaj stvarno-

sti; 3. ne podleže kategoriji napretka, jednom napravljeno umetničko delo je zaokružena

celina; 4. estetska strana, kao procenjivanje vrednosti umetničkog dela kriterijumom lepog; 5. istovremena vanvremenska i istorijska dimenzija umetnosti.Prisutna su dva shvatanja o osnovnoj funkciji umetnosti. Po prvom, umetnost je cilj

sama sebi, pa joj je osnovna uloga da se dopadne i zabavi čoveka. Po drugom, umetnost treba da doprinese ljudskom saznanju.

Istorija pokazuje da je kriterijum lepog promenljiv, mada su bila prisutna i takva shvatanja da je kategorija lepog večna. Kao što su društvena shvatanja o objektivnoj ili subjektivnoj prirodi umetnosti varirala, isto tako su varirala shvatanja o njenim osnovnim funkcijama.

Za umetnost je od posebnog značaja komunikacija između stvaraoca dela i publike. Stvaranje dela uvek je povezano sa njegovim kasnijim konzumiranjem, pa su stvaranje i konzumiranje dve međusobno uslovljene i povezane pojave u umetnosti.

Izučavanjem prirode umetnosti bave se estetika, tj. filozofija, istorija umetnosti i njihove posebne grane. Sociološko izučavanje umetnosti sadržano je u posebnim sociološkim disciplinama: sociologiji umetnosti, sociologiji književnosti, sociologiji pozorišta i sociolo-giji muzike.

13.7. RELIGIJA

Religija je forma društvene svesti, čija se specifičnost sas-toji u fantastičnom odrazu odnosa ljudi prema prirodi i njihovoj interakciji.

Termin religija nastao je iz latinskog religio pobožnost, tj. izražavanje poštovanja prema bogovima. Etimološko poreklo religi-je nalazi se u glagolu religare vezati, povezati se, relegere savesno i smerno ponašanje, ili reeligere ponovo izabrati.

Religiozne predstave o svetu su iluzije ljudske svesti o postojanju “viših” nadljudskih bića ili racionalnih nadljudskih principa koji vladaju celokupnom prirodom i društvom i postojanju “viših” i nadljudskih ciljeva čovekove delatnosti, odnosno neke više misije čoveka u istoriji, pa su zato predstave o netačnom i iskrivljenom odražavanju stvarnosti.

Kao posebna forma društvene svesti religija je prošla kroz različite faze razvoja. U prvobitnom društvu religijska verovanja su bila posebne forme neizdiferencirane svesti u vidu animizma i totemizma, da bi izdvajanjem zemljoradnje poprimila formu naturali-

Untitled-1.indd 257 3/24/2014 6:59:06 PM

258

stičkih religija. Kasnije nastaju politeističke religije, kao mnogobožstvo, a tek sa klasnim društvom i pojavom civilizacije monoteističke religije, kao jednobožstvo. Osobenost svih religijskih verovanja, od onih neizdiferenciranih do monoteističkih religija, je verovanje u „zagrobni” život i ponovno rađanje kao stvarna ili nebeska reinkarnacija.

Prvi religiozni obredi koji datiraju još iz musterske epohe (70 00050 000. god. p. n.e.) vezani su za simbolička značenja pogreba, od sahranjivanja sa posebnim položajima tela, njihovim pravcem prema istoku gde se „rađa” sunce, čuvanjem lobanja i premazivanja crve-nim okerom simbolom krvi, kao izrazom života. Ovome treba dodati i istorijski podatak da su u grobovima pračoveka nađeni brojni primerci ženskih figura, kao simbol rađanja, kao komplementarnost seksualnih i kosmičkih principa, u svesti primitivnog čoveka. Brojni obredi i žrtvovanja imali su za cilj sigurno obezbeđenje zagrobnog života.

Od praistorijskog do savremenog perioda svemoćne dominacije naučnih, tehničkih otkrića i tehnologije, zadržala su se religiozna verovanja sa danas suptilnijim obeležjima. Savremeni period pokazuje takve forme verovanja I, s tim u vezi, formirane religijske orga-nizacije koje kao sekte, magijske radnje i proročanstava sve više intrigiraju i povezuju savremene ljude. Istraživanja su posebno pokazala da je religioznost i “verovanje” kod mlađih naraštaja sve izraženije, a da su “natprirodne” pojave sve češće. Savremenu pu-blicistiku, i onu posebno formiranu za tu temu, preplavljuju, s vremena na vreme, tekstovi o nadčulnim sposobnostima pojedinaca i njihovim “čudima”.

Religija17 i religijska verovanja su posebno značajne društvene pojave koja se temeljno istražuju u okviru posebne discipline, sociologije religije. Kao razvijen oblik društvene sve-sti sadrži posebne sisteme simbola, koje prate posebni religiozni doživljaji kao doživljaji svetog. Religiozni simboli uključuju:

1. Misaone predstave o svetu i čoveku, kao povezanost sa nekom višom, na-tprirodnom, transcedentalnom i sasvim drugom stvarnošću, sadržane su u “svetim” tekstovima i knjigama;

2. Posebnu vrstu ponašanja, verskog ili obrednog, koje se shvata kao uslov, priprema i povezanost sa natprirodnom stvarnošću;

3. Materijalizovanu simboliku, tzv. “svete stvari”, u zvučnom ili pisanom obli-ku, koja se razlikuje prema različitosti verovanja, crkvi, sekti i sl.,

4. Versku ideologiju, kod profesionalnih crkava, koja se ogleda u crkvenim položajima i politici određenog verskog sistema.

Doživljaj svetog povezan je sa društvenim sistemom simbola, prihvaćenih od više pojedinaca. Ukoliko je u pitanju individualna sveta predstava, tada se radi o duševnoj bolesti, pa je Frojd šizofreniju odredio kao individualnu religiju, nasuprot religiji kao kolektiv-noj neurozi koja štiti pojedinca od individualne neuroze.

Rasprostranjeno je shvatanje da je smisao religijskih verovanja način zadovoljavanja stalnih ili večnih potreba svojstvenih čoveku. Ta potreba se ispoljava u zadovoljavanju osećaja sigurnosti u “budućem” svetu, osmišljavanjem postojećeg sveta, povezivanju sa drugim ljudima, socijalizacijom i osećajem zaslužene kompenzacije.

Neki smatraju religiju jednim od načina integrisanja društvene zajednice, drugi je smatraju jedinim integrativnim načinom, a treći sve što idejno integriše društvo sma-

17 Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 544546. Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 544546.

Untitled-1.indd 258 3/24/2014 6:59:06 PM

259

traju religijom.Istorija religije ukazuje na posebnu grupu pitanja prema kojima se ljudi religiozno odnose:

1. Prirodne pojave i procesi od kojih zavisi ljudska egzistencija Sunce, kiša, i sl.; 2. Neobične prirodne pojave koje ugrožavaju egzistenciju katastrofe, epidemije i sl.;3. Ustanove i vrednosti koje se prenose tradicijom vlast kralja, moralne vrednosti i sl.; 4. Pojave koje razaraju društvo i poredak ratovi, revolucije, novi veliki pronalasci; 5. Osnovni psihički, emotivni i fiziološki oblici čovekovog života polnost, govor i sl;6. Psihofizički procesi koji ugrožavaju ličnost snovi, strah od smrti, smrt, i sl.

Bilo da je u pitanju održavanje ili ugroženost egzistencije kod religioznih shvatanja, tuđe sile su uzrok pojava i delovanja. Čovekova egzistencija u oba slučaja neposredno za-visi od tih sila, pa je religiozno shvatanje ono o prvom i poslednjem pitanju čovekove egzistencije i njenog smisla.

Poslednje pitanje u religioznoj obradi prerasta u simbol drugog sveta, pa su sve “čudne” ovozemaljske pojave pozitivna ili negativna reagovanja natprirodnih sila na odgovarajuće čovekovo ponašanje. U tom smilsu, ponašanje vernika se često graniči sa patnjama, kao božijom proverom ljudske svete sudbine.

Čovekova težnja da objasni i razjasni pojave koje ga u svetu okružuju, posebno se odnosi na pitanje prvobitnog postanka sveta. Traženje odgovora na ovo osnovno pitanje je bilo podsticaj razvoju filozofskog i naučnog mišljenja i uslovilo je oblikovanje ra-znovrsnih nenaučnih tumačenja među kojima vidno mesto imaju religiozna i ranija mitska tumačenja. Večita čovekova radoznalost i potreba za tumačenjem uslovila je dve ljudske čežnje:

1. Da objasni natprirodno, a to je sve ono što je nepoznato i misaono nedokuči-vo, i

2. Da se pokorava onom što ne ume da objasni, jer je neznanje uzrok straha i nesigurnosti.

Obe težnje istorijski su se razvijale prvo u obliku brojnih mitova: nebeskih, vodenih, zemljinih i vegetacijskih, podzemnih i drugih, a kasnije, pa sve do danas u obliku razrađenih i sistematizovanih religija.

13.7.1. Svetske religije

Pored danas najrasprostranjenijih religija hrišćanstva, islama i bu-dizma, značajan društveni uticaj na društvene tokove imaju judaizam, hinduizam, šamanizam, taoizam, konfučijanizam i druge religije i religijski pravci. Znanja o nastanku, razvoju i obeležjima različitih reli-gija, omogućavaju celovitu predstavu o društvenoj ulozi religije i njenom značaju. Jer, nezavisno od kvalifikacije religijskih shvatanja kao nenaučnih, njihova popularnost i ogroman broj vernika čine religiju značajnim društvenim fenomenom i u savremenom društvu.

Untitled-1.indd 259 3/24/2014 6:59:07 PM

260

13.7.1.1. Hrišćanstvo

Kao velika svetska religija, hrišćanstvo18je nastalo odvajanjem od starojevrejske religije na prelasku iz stare u novu eru i preraslo u masovnu religiju na svim kontinentima već u prvim vekovima ove ere.

Hrišćanska religija formuliše se u uslovima antičkog rimskog ugn-jetavanja i iscrpljivanja pokorenih naroda i narodnih masa. U uslovima izražene bede i siromaštva, eksploatisane mase gubile su veru i smisao života, pa je religija bila revolt prema vladajućim slojevima, ali i duhovno utočište.

Brojna istočnjačka religijska verovanja o učenju o zagrobnom životu i iskupljenju grehova, jevrejska ideja o mesijanstvu kao dolasku spasitelja, kao i delovi antičke grčke filozofije činili su idejnu osnovu nastanka hrišćanstva. Na toj idejnoj osnovi razvila su se vremenom učenja o:

1. “Otkrovenju Jovanovom”, apokalipsi, koje nagoveštava propast Rima i kraj sveta, a posle toga večni život za pravedne i ugnjetavane;

2. “Poslanicama” apostola, koje ističu iskupljenje ljudskog roda smrću Isusa Hrista, posle čega će vernici imati večiti život kao što ga ima Isus;

3. Pisanim delima apostola Pavla, kojima se smiruju buntovnici i ukazuje da je svaka vlast data od boga, pa da sluge treba da slušaju svoje gospodare;

4. “Jevanđeljima”, koja opisuju Isusov život i njegov rad na propovedanju nove religije.

Na bazi ovih učenja formiraju se brojne hrišćanske zajednice u vidu opština u kojima su svi bili “jednaki pred bogom i braća u Hristu”. Rimski pisac Celz, ističe kako hrišćani u svoje opštine privlače robove, maloletne, neobrazovane i ljude niskog porekla, a hrišćani ističu da je “lakše kamili proći kroz iglene uši nego bogatom ući u božije carstvo”.

Propagiranjem jednakosti svih ljudi, u uslovima rimske podele na civilizovane i pagane, tj. varvare, hrišćanstvo postaje popularno u Rimskoj imperiji među brojnim porob-ljenim narodima. I pored svirepih kazni i stradanja hrišćana, posebno za vreme cara Nerona, koji je 64. godine zabranio hrišćanstvo, ova religija se širila i van granica carstva.

Svetski domet hrišćanstva uslovilo je u II veku formiranje hrišćanske organizacije crkve, s episkopima i sveštenicima, i formulisanje crkvene ideologije i dogmatike. Čvrsto organizovana hrišćanska crkva, čije su učenje prenosili i propagirali posebni hrišćanski “službenici”, vremenom je pomirila različita filozofska i verska shvatanja, a hrišćanstvo postalo svetska religija.

Kako je hrišćansko učenje propovedalo da caru treba dati carevo, a da se ljudska jedna-kost ostvaruje tek pred bogom, Konstantin Prvi priznaje hrišćanstvo kao veru. U vreme njegove vladavine, održava se Prvi svetski vaseljenski sabor (325. godine), koji ustanovl-java savez crkve i države, a učenje hrišćanske crkve postaje obavezno.

Krajem IV veka Rimsko carstvo proglašava hrišćanstvo zvaničnom državnom verom, a hrišćansku crkvu službenom crkvom. Od tog perioda uvodi se novi kult svetaca i monaštvo i počinje računanje vremena po novoj hrišćanskoj eri “od rođenja Isusa Hrista” koje se do danas održalo.

18 Prema MALOJ POLITIČKOJ ENCIKLOPEDIJI, op. cit., str. 258259. Prema MALOJ POLITIČKOJ ENCIKLOPEDIJI, op. cit., str. 258259.

Untitled-1.indd 260 3/24/2014 6:59:08 PM

261

Posle propasti Rimskog carstva, hrišćanstvo je bila dominantna religija u Evropi, pa nije bilo ni jedne paganske zemlje, jer su ga prihvatili i Germani i Sloveni. Rascep hrišćanske crkve na zapadnu katoličku i istočnu pravoslavnu, nastao je u XI veku kao posledica političkih prilika tadašnje Evrope.

U zapadnoj Evropi uticaj rimskog katoličkog centra bio je presudan, dok su istočne pravoslavne crkve vremenom potpadale pod tursku vlast. U XVI veku, u zapadnoj Evropi nastupa reformacija, a na istoku jača uloga ruske pravoslavne crkve. U XIX veku, koga karakteriše stvaranje nacionalnih država, pravoslavne crkve se formiraju kao pravoslavne nacionalne crkve, a od katoličkih crkava izdvajaju se protestantske crkve.

Propašću feudalizma i uvođenjem kapitalizma sa nacionalnim obeležjima, hrišćanstvo gubi svoj dogmatski karakter i postaje narodna religija koja se u školama predaje ne-nametljivo, a propagira preko verskih udruženja. Biblija nije više dogma već sveta knjiga religioznih verovanja.

Krajem XIX veka formiraju se brojni hrišćanski katolički sindikati u Belgiji, Holandiji, Švajcarskoj, Francuskoj, Italiji, Kanadi, čiji je centar od 1952. u Briselu. Formiranjem prve socijalističke države, nastaje i ideja o zajedničkom frontu svih crkava protiv so-cijalizma, čime se hrišćanstvo politički izjasnilo kao pristalica kapitalističkog sistema.

Centar katoličanstva je Vatikan, a centar pravoslavne crkve Carigradska patrijaršija, sa dominantnim uticajem ruske pravoslavne crkve. U Francuskoj je 1962. godine podignuta „crkva pomirenja” između katolika i protestanata, a 1964. godine na Trećem zasedanju sabora izglasan je dekret o ekumenizmu, koji proklamuje da su pravoslavne crkve zaista crkve.

Hrišćanstvo kao religiozna institucija podeljeno je u tri osnovna hrišćanska pra-vca: Katolicizam, Pravoslavlje i Protestantizam. Unutar ovih pravaca prisutni su brojni organizacioni oblici: crkve, sekte, denominacije, kultovi i drugo. U savremenim uslovima posebno je karakteristična ateizacija tj. sekularizacija kao potiskivanje uloge religije u društvenim odnosima. Istovremeno, formiraju se nove sekte i kultovi, ali je i ra-zlika među osnovnim granama hrišćanstva sve manja i sve su češći oblici njihove saradnje (ekumenizam)19.

13.7.1.2. Katoličanstvo

Katoličanstvo20 je u Evropi religijska zajednica (konfesija) i doktrina koju karakterišu sledeća religijska obeležja:1. Obraćanje svim pojedincima nezavisno od njihove etičke, nacio-nalne i socijalne pripadnosti, sa tendencijom svetskog obuhvatanja;2. Isticanje većeg značaja ovozemaljskog života i nastojanje da njime u potpunosti ovlada, da ga reguliše i usmerava;

3. Zasnovanost na strogoj crkvenoj hijerarhiji, na čelu sa vrhunskim biskupom papom u Vatikanu - Rimu, čije je mišljenje o verskim pitanjima nepogrešivo. Vernici su potčinjeni kleru kao osnovnoj verskoj organizaciji, a koju karakteriše celibat zabrana sklapanja braka katoličkih sveštenika;

19 U svetu je 1900. godine, 34% ukupnog svetskog stanovništva, tj. 550 miliona, bilo hrišćana. Već 1955, U svetu je 1900. godine, 34% ukupnog svetskog stanovništva, tj. 550 miliona, bilo hrišćana. Već 1955, taj broj se povećao na 820 miliona, a 1961. na 996 miliona. Od ukupnog, približnog broja hrišćana od 996 miliona, katoličkoj crkvi pripadalo je 541 milion vernika, pravoslavnoj crkvi 185 miliona vernika i prote-stantima 270 miliona.


Untitled-1.indd 261 3/24/2014 6:59:08 PM

262

4. Zasnovanost na doktrinarnom učenju Tome Akvinskog, po kome je čovek duhovno biće, pa su hrišćanske vrednosti vezivno tkivo društva. Privatna svo-jina se priznaje, ali se nastoji ograničiti;

5. Konzervativizam shvatanja, posebno izražen prema socijalizmu, opštoj os-novnoj školi, ravnopravnosti žena, razvodu braka, prekidu trudnoće i drugim socijalnim pojavama savremenog društva;

6. Politička aktivnost, koja se ispoljava u izričitom nalaganju ili zabrani vernika prema određenim političkim pojavama, procenjivanju moralnosti političkih delovanja, opredeljivanjem i stvaranjem sopstvenih političkih organizacija, ali i aktivnim učestvovanjem u nekim naprednim političkim pokretima.

Smatra se da je na prostorima bivše Jugoslavije Rimokatolička crkva bila najznačajnija verska organizacija, posebno u vreme stvaranja Kraljevine SHS, sa bitnim uticajem na delovanje svih drugih verskih organizacija.

13.7.1.3. Pravoslavlje

Pravoslavlje21 se formiralo u okviru Vizantije, nakon podele Rimskog carstva, a od VII do IX veka proširilo se na Balkan, Rusiju, Gruziju, Jermeniju i dr.

Narodi koji su prihvatili vizantijsko pravoslavlje, prihvatili su i njenu pismenost, arhitekturu crkava i manastira, freske, škole i književnost. U Vizantiji pravo-slavlje je bilo pod državnom upravom, tako da su carevi postavljali i smenjiivali patrijarhe i izdavali crkvene dekrete.

Na Prvom i Drugom vaseljenskom saboru u Nikeji (325.) i Carigradu (381), sasta-vljeno je sažeto ispovedanje pravoslavne vere, kroz 12 članova simbola vere. Osnovni simbol vere je verovanje u Sveto trojstvo, Oca, Sina i Svetog duha, kao jednobitno i nerazdeljivo trojstvo. Pravoslavnu religiju karakterišu:

1. dve najveće zapovesti: ljubav prema Bogu i prema bližnjem, kao prema samom sebi;2. deset božijih zapovesti, od poštovanja boga, oca i majke, do zabrana ubijanja,

krađe, laži, i preljube; 3. krsni znak, molitve i post; devet blaženstava, koje su Hristove reči sa Svete gore,

a upućene siromašnima duhom, onima koji plaču, krotkima, gladnima i žednima pravde, milostivima, čistog srca, prognanima pravde radi;

4. svete tajne krštenja, miropomazanja, pokajanja, pričešća, braka, jelosvećenja i sveštenstva;

5. sveta liturgija, crkveni praznici, krsna slava i kult, tj. poštovanje mrtvih;6. posebna pravila ponašanja u crkvi, i drugo.U istorijskom razvoju pravoslavlja bile su prisutne brojne jeresi: manihejska, mono-

fizitska, bogumilska i druge. Bogumilska jeres dobila je naziv po utemeljivaču ove jeresi, bugarskom popu Bogumilu. U osnovi bogumilske jeresi je religijski dualizam koji podra-zumeva da je Bog dobra stvorio duhovni, nevidljivi svet, a Bog zla materijalni svet, pa je prisutna trajna borba između načela dobra i načela zla. Ova sekta bila je razvijena u srednjeve-kovnoj Srbiji, Dalmaciji i Bosni, a nestaje dolaskom Turaka u XV veku.

21 Ibid, str. 486. Ibid, str. 486.

Untitled-1.indd 262 3/24/2014 6:59:08 PM

263

Srednjevekovna pravoslavna crkva i sama je bila feudalna institucija, pa je podržavala feudalnu strukturu društva i njenu ideologiju.

Prvobitno su postojala četiri samostalna patrijarha, sa jednakim pravima: jerusalimski, aleksandrijski, antiohijski i carigradski. Slabljenjem Vizantije proglašavaju se nove samo-stalne pravoslavne crkve: bugarska, srpska (1219), ruska i druge. Kasnija osvajanja Turske, pod navalom muslimana uzdižu carigradsku patrijaršiju koja dobija naziv „vaseljenska” a druge gube značaj. Carigradski patrijarh dodelio je sebi titulu „vaseljenski patrijarh” u name-ri da u celokupnom pravoslavlju ima onu ulogu koju ima papa u katolicizmu.

U vreme turskih osvajanja pravoslavna crkva u srpskim krajevima odigrala je značajnu ulogu širenjem pismenosti, održavanjem tradicije i čuvanjem kulturnih blaga. Sami patrijarsi i crkveni ljudi često su stajali na čelu narodnih ustanaka (Arsenije III, Arsenije IV). Značajno mesto u tom periodu imala je Pećka patrijaršija, kao i pravoslavna crkva u Vojvodini.

Ruska pravoslavna crkva bila je konzervativna pa je čak pružila otpor carskim refor-mama za vreme Ivana IV i Petra I. Međutim, ruska crkva je imala veliki značaj za održanje pravoslavlja, jer je balkanske crkve snabdevala brojnim knjigama, zbog kojih je do danas ostao u upotrebi službe ruskoslovenski jezik.

Formiranjem nacionalnih država na Balkanu, formirane su i njihove autokefalne (sa-mostalne, samoupravne) pravoslavne crkve. Srpska crkva dobila je samostalnost 1833, a autokefalnost 1879. U vreme Kraljevine SHS, ujedinile su se sve pravoslavne crkvene oblasti, na čelu sa patrijarhom i kolektivnim organima: arhijerejskim saborom i sinodom. Makedonska pravoslavna crkva autokefalna je od 1957. godine.

Danas pravoslavnu crkvu čine carigradska, aleksandrijska, antiohijska, jerusa-limska, ruska, gruzinska, srpska, bugarska, rumunska, grčka, kiparska, albanska, poljska, češka i makedonska crkva. Glavna snaga ove crkve nalazi se na Balkanu, u Rusiji i na Bliskom istoku.

Između katoličke i pravoslavne crkve prisutne su brojne razlike u pogledu organizaci-je, obreda, svete tajne i same hrišćanske dogme.

13.7.1.4. Protestantizam

Protestantizam22 je nastao od latinskog izraza protestant onaj koji protestvuje i javno nešto dokazuje. Naziv je za različite hrišćanske crkve koje su se za vreme reformacije u XVI veku odvojile od rimske katoličke crkve. Na nemačkom državnom saboru 1529. godine, pristalice Martina Lutera, protestvovale su protiv državnih odluka kojima se zabranjuje njihovo religiozno učenje.

Protestante su činile različite religiozne grupe, kao što su: luterani, kalvinisti, angli-kanci, baptisti, metodisti, kvekeri, kongregacionalisti, adventisti, mormoni i pripadnici drugih manjih sekti.

Protestantizam se suprotstavio papskoj vlasti, monaštvu, nekim svetim tajnama, glav-


Untitled-1.indd 263 3/24/2014 6:59:09 PM

264

nim katoličkim dogmama, ikonama, svecima, celibatu, posebnosti svešteničkog staleža kao veze između boga i ljudskog roda. Osnovna obeležja ovog hrišćanskog pravca su: nacio-nalna crkva, domaći jezik u bogosluženju, iskrena vera i čestitost i “jeftina crkva” nasuprot katoličkoj crkvi.

U XVI veku mogao se uočiti blok protestantskih država sa Engleskom i Holandijom na čelu, nasuprot katoličkom bloku Španije i Austrije.

Danas su glavne protestantske zemlje Nemačka, Velika Britanija, Norveška, Švedska, Danska i SAD. Protestantske crkve su autonomne, tj. ne postoji centralizovana hi-jerarhija kao kod katoličke crkve, mada su formirani posebni koordinacioni savezi i organizacije.23

13.7.1.5. Islam

Islam24 na arapskom znači pokornost božijoj volji. Mnogi sma-traju islam, hrišćanstvom prilagođenim arapskim prilikama. Mada je islam preuzeo elemente drugih religija, po svom teološkom učenju, etici

i strukturi, predstavlja posebnu religiju. Najmlađa među velikim svetskim religijama, islam se po broju vernika nalazi iza katolicizma, a ispred pravoslavlja i protestantizma.

Islam je osnovao Muhamed u VII veku u Arabiji, a kasnije se raširio na Bliskom istoku, Srednjem istoku, Africi, Balkanskom poluostrvu i Dalekom istoku. U periodu raspa-da rodovske zajednice u Arabiji, u gradu Meki izdvojilo se rodovsko plemstvo koje se bavilo karavanskom trgovinom i ubiralo prihode od poklonjenja svetom kamenu „ćabi”.

Muhamedovo učenje, zasnovano je na starim arapskim verovanjima da se bliži strašni sud, a da blaženstvo čeka pokorne i ugnjetavane na drugom svetu, nije u početku prihvaćeno u Meki, pa je bekstvom u Medinu (622. godine) Muhamed spasao sebi život, od kog datuma, tzv. „hidžara”, teče muslimansko računanje vremena. Sklapanjem mira između ova dva grada, Muhamedove pristalice prihvataju poštovanje „ćabe”, a delovi svete knjige Kurana, sve više regulišu društvene odnose muslimanske zajednice.

Islamska vera zasniva se na verovanju u Alaha, svetog boga, čiji je prorok Muhamed, veruju u predestinaciju (sve je na nebu unapred zapisano), obavezni su na molitve, post, hadžiluk, dozvoljena im je poligamija, a sveti rat preporučen. U islamu inkarnacija boga se smatra njegovom degradacijom, kao i čulno predstavljanje boga idolopoklonstvo.

Bitna odlika islama kao religije je ustanovljavanje muslimanske državnosti, pa se islam i smatra realnom zajednicom muslimana, koji svojim religijskim porukama inspiriše ovu državnost i upućuje da je samo ostvarena muslimanska zajednica dokaz trijumfa islama.

23 Procenjuje se da je šezdesetih godina prošlog ovog veka, 60% američkog stanovništva pripadalo Procenjuje se da je šezdesetih godina prošlog ovog veka, 60% američkog stanovništva pripadalo protestantskoj religiji, mada je na ovom području crkva podeljena na manje grupe i nije jedinstvena kao u Engleskoj, u kojoj je 1919. godine dobila uređenje u okviru države. U bivšoj Jugoslaviji, 1960. godine bilo je 150 protestantskih sveštenika i oko 160 bogomolja.


Untitled-1.indd 264 3/24/2014 6:59:09 PM

265

Islamske moralne norme imaju svoje izvorište u Kuranu (svetoj knjizi) i hadisu (islamskoj tradiciji). Moralne norme imaju svoju snagu, jer su propisane od Alaha, a ispolja-vaju se kroz pet osnovnih dužnosti, na kojima počiva etika islama:

1. Verovanje kao najviša vrlina;2. Dužnost molitve, pet puta na dan i ritualno pranje kao simbol pročišćenja;3. Dužnost posta, za sve osim bolesnih i iscrpljenih;4. Milosrđe, kao dužnost davanja priloga za siromašne i bolesne;5. Hadžiluk, posećivanje svetih mesta, kao simbol okupljanja svih vernika islama.

Islam se podelio nakon Muhamedove smrti, zbog različitog shvatanja o njegovom na-sledniku. Suniti oponašaju Muhamedove izreke i praksu, a šiiti nalaze da je princip srodstva presudan, pa Aliju, Muhamedovog zeta pretpostavljaju drugim halifama (naslednicima). Kao verska sekta šiiti su formirali posebnu versku školu koja se oslanjala na autoritet dvanaest imama, među kojima se nalazi sakriven onaj koji je predodređen da se pojavi Sudnjeg dana.

Brojni verski sukobi između pripadnika sunita i šiita i potresaju muslimanski svet, što ne utiče na brojnost islamskih vernika, koja je u stalnom usponu. Islamska religija nije samo sistem religijskih verovanja, već i jedan celovit način života, od nacionalnog oblikovanja i etičke povezanosti, do običajnomoralnih normi, folklora, arhitekture, kulture, stanovanja, muzike, organizacije porodice i učestvovanja u društvenom životu i svetom ratu protiv vernika svih drugih vera osim islama.

Po obeležjima, posebno džihadu svetom ratu, islam je fanatizovana religija, koju su vernici u relativno kratkom vremenskom razdoblju preneli celokupnom muslimanskom svetu, koji se smatra “kalifatom” ogromnom svetom državom, tj. zajednicom. U nekim muslimanskim državama islamsko versko pravo - Šerijat, ima status državnog prava (Pakistan npr.)25.

13.7.1.6. Budizam

Budistička religija je učenje indijskog mudraca Sidarte Gotama Bude, iz plemena Sakija, i njegovih kasnijih sledbenika. Prema tradici-Prema tradici-ji ovog učenja, godine budističke ere računaju se od godine Budinog obraćanja drugima. Budizam je vremenom prerastao u najprihvaćeniju

religiju Azije, ali i značajan izvor razvoja ukupne kulture u ovom svetskom području.Na pitanje o postojanju bogova, Buda ne daje potvrdan odgovor, već ukazuje da je

to pitanje „sporazuma među ljudima”. Istovremeno, smatra nemogućim davanje jasnog odgovora o pitanju „da li je svet večan ili nije, da li je konačan (u prostoru) ili nije, da li su duša i telo isto ili su različiti”.26 Buda se zalaže za autonomiju misli i u tom smislu ka-rakteristična je njegova poznata izreka „Svako je sam sebi vodič, a i ko bi drugi to mogao biti?”. Osnove izvornog Budizma su: „četiri plemenite istine”: o patnji, o nastanku patnje, o njenom prestanku i osmočlanom putu koji vodi do prestanka patnje utrnuća, tj. nirvane.

Osmočlani put sadrži: ispravna gledišta, ispravne namere, ispravan govor, ispravno

25 Prema podacima iz 60tih godina XX veka, od ukupnog svetskog stanovništva 13% je bilo islamskih ver-nika. Od 430 miliona muslimana, u Africi živi 100 miliona, a u Aziji 330. Kulturni i verski centar sunitskog muslimanskog sveta je Kairo, sa arapskim univerzitetom AlAzhar.

26 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 113.-114. MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 113.-114.

Untitled-1.indd 265 3/24/2014 6:59:10 PM

266

delanje, ispravan način života, ispravan napor, ispravnu pažnju i ispravnu meditativnu sabranost. Prva dva člana čine disciplinu saznanja, naredna tri etičku disciplinu, a tri po-slednja disciplinu meditacije. Budizam kao religija, sadrži tri osnovna principa o svetu i životu:

1. Sve je prolazno i lišeno suštine, tj. nepostojanost svih pojava koje su u večitom toku zbivanja;

2. Bolnost egzistencije, tj. patnja i nezadovoljstvo, kao posledice večite prolaz-nosti;

3. Mogućnost postizanja nirvane, tj. utrnuće poriva za životom, koja vodi obnavljanju života i svega što je sa njim povezano, koje se ispoljava kroz reinkarnaciju kao ponavljanje života i smrti, tj. nepostojanje trajnog nosioca duševne individualnosti ili nepostojanje sebe.

Večiti tok subjektivnog i objektivnog dešavanja prikazuje se kroz trenutne pojave povezane zakonom uslovljenog nastanka. To dešavanje ispoljava se kroz 12 karika, od početnog neznanja, preko oblikovanja i svesti, osetnosti i žeđi za životom, koji uslovljava neprekidno rađanje i umiranje. Zakon uzročnosti je zakon moralnog determinizma, tj. zakon delatnosti. Po Budi, čovek je naslednik vlastitih dela. Preporođaj duše ne nastaje u veri prema metafizičkoj pojavi, već na bezličnoj uzročnosti, zbog čega budizam nazivaju religijom bez duše.

Nirvana, tj. utrnuće, Buda određuje kao “ni biće, ni nebiće, ni biće i nebiće, ni nibiće ninebiće”, koja nije ništavilo već iracionalan odnos prema stvarnosti. Budine sledbenike određuje pet vrlina: ne ubiti nijedno biće obdareno dahom, ne uzeti ništa što nam nije dato, kloniti se razvratnog života, ne lagati i uzdržavati se od opojnih pića.

Istorija budizma27 počinje od trenutka kada je Buda odlučio da govori drugima o mogućnostima da krenu njegovim putem. Budističko učenje razvijalo se kroz brojne škole i pravce (internacionalne i nacionalne) i sa đainizmom bilo suprotno vladajućem bra-manizmu, filozofiji vladajućih kasti zasnovanoj na Vedama.

Budizam odbacuje autoritet svetih knjiga Veda, bramansku religiju, sistem žrtvovanja i kastinski sistem. Budistički rad, prvobitno se obavljao preko putujućih prosvećenih pro-sjaka različitog društvenog porekla. Kasnije, nastaju budistički sveštenici i kaluđeri koji propovedaju da stari bogovi nemaju više nikakvu ulogu, a da se nirvana postiže individual-nim naporom etike, ispravnog uvida i meditacije.

Do podele budizma dolazi nakon Budine smrti, kada se budistička zajednica Sangha podelila po pitanju uloge i načina širenja budizma. Dve osnovne škole, tj. pravci su: Mahajana široki put i Hinajana uski put. Mahajana u svom kasnijem razvoju uključuje složene zvučne i likovne simbole i ritualnu praksu kao pomoćna sredstva prosvetljenja i u svom posebnom obliku razvija se kao budizam na Tibetu.

Pod snažnim uticajem i širenjem islama, budizam će se vremenom gasiti u Indiji, ali će svoje pristalice imati u Kini, Japanu, Šri Lanki, Burmi, Tajlandu, Laosu, Kampućiji, gde je i danas prisutan. U XIX veku, budizam se razvija i u Evropi, kroz prva budistička društva u Francuskoj i Velikoj Britaniji, a i danas je prisutno vidno interesovanje sa budističku filozofiju, umetnost i religiju.


Untitled-1.indd 266 3/24/2014 6:59:10 PM

267

13.7.1.7. Judaizam

Pod judaizmom28 u širem smislu podrazumeva se celokupnost na-cionalnih, etičkih, kulturnih i religioznih manifestacija pripadništva jevrejskoj zajednici. U užem smislu, judaizam je najstarija monotei-stička religija na svetu, nastala na temelju bliskostI sa stočnim mitovima.

Judaizam je preteča i izvor hrišćanstva i islama. U periodu snažnog uticaja helenizma, koji se podudara sa Hristovim životom, izdvaja se aleksandrijsko ju-dejstvo, koje prihvata prodor grčke filozofije i iz koje nastaje hrišćanstvo kao učenje Isusa Hrista, i makabejsko judejstvo Jevreja, zatvoreno za sve novine, sa osnovnim obeležjem čuvanja čistote jevrejske vere, kao učenje prave vere koju je bog preneo Mojsiju.

Osnovno obeležje judaizma je njegovo vezivanje za sudbinu jednog naroda, Jevreja, od reformi rabina Ezre u V veku p.n.e. pa sve do današnjih dana. Ovo odsustvo internacio-nalnih dimenzija judaizma, izraz je postojanja same jevrejske zajednice, koja je specifična kako u pogledu svog nastanka, tako i svoje istorije.

Prva jevrejska država osnovana je u Palestini u XII v.p.n.e. U VII v.p.n.e. nastaju knjige Ponovljenog zakona kao interpretacija Sinajskog saveza i Tora (Jevrejski zakon). U sledećem veku, Vavilonci razaraju Jerusalim, a Jevreje odvode u ropstvo. Krajem šestog veka p.n.e. obnavlja se jevrejska država pod dominacijom Persijanaca. U petom i četvrtom veku p.n.e. Ezrinoj reformi pridružuje se konačna redakcija Biblije, pripajanjem Tore i drugih jevrejskih zakona Mojsijevom petoknjižju, koji zajedno uređuju i čuvaju jevrej-sku zajednicu, autoritarno propisanim odnosom pojedinaca prema bogu i drugim ljudima. U tom periodu nastaje, i do danas traje, kult Knjige, koji se ogleda u obaveznoj pismenosti kao sredstvu održanja judaizma kroz istoriju ovog naroda.

Jevrejska država, tzv. drugo kraljevstvo održalo se do 70. godine, kao tradicionalna država kanonizovanog prava, učenja proroka i ekskluzivnog religijskog učenja jevrejskog naroda. Kada su 70. godine Rimljani razorili Jerusalim, zbog nepokornosti Jevreja odlučili su da se ovaj narod raseli širom sveta, čime je počeo istorijski egzodus ovog naroda u dija-spori (izgnanstvu) i trajao punih devetnaest vekova.

U ovom dugom vremenskom periodu jevrejska religija se očuvala, prilagođavajući se novim uslovima života u dijaspori, pre svega preko kulta učenja Knjige. I pored brojnih progona, pokolja, pogroma, nasilnog pokrštavanja islamizacije, Jevreji su se održali za-hvaljujući, pre svega, negovanju i prenošenju judaizma kao religijskog učenja.

Buržoaske revolucije XIX veka donose sa sobom i emancipaciju Jevreja, ali i antise-mitizam koji će svoj najpogubniji i najekstremniji oblik imati u genocidu nad jevrejskim narodom u Drugom svetskom ratu. Reakcije jevrejskog naroda na ovaj, u istoriji čovečan-stva nezabeleženi genocid, ispoljiće se kroz cionizam i narastanje jevrejskog nacionalizma koji će dovesti do rascepa unutar judaizma, na njegov religiozni i nacionalistički aspekt.

Formiranjem Izraela, jevrejske države, koja je i sama nastala i još uvek postoji u ratnim okolnostima, kojom se vekovna nepravda egzodusa jednog naroda rešava egzodusom dru-gog (palestinskog), judaizam ima obeležje duhovne, verske i nacionalne spone jevrejskog naroda, kako onog dela koji je u svojoj državi, tako i brojnih pripadnika širom sveta.


Untitled-1.indd 267 3/24/2014 6:59:10 PM

268

Po judaizmu, Jevreji su potomci starih Hebreja29 iz biblijske epohe, a osnova ovog učenja je monoteizam hebrejskih patrijarha Avrama, Isaka i Jakova (drugačije nazvan Izrael). Njihovo potomstvo podelilo se u dvanaest plemena „sinova Izraelovih”, koji su po izlasku iz Egipta krenuli da zauzmu Obećanu zemlju pod vođstvom Mojsija proroka oslobođenja Jevreja. Na tom putu, na Sinajskoj gori, bog je preko Mojsija otkrio Jevrejima „pravu” veru i dao deset zapovesti. Centar religioznog i političkog života Izraelovih sinova bio je Jerusalem i jerusalemski Hram, koji je pripao plemenu Juda i judskoj državi, zbog čega su kasnije sve pristalice Mojsijevog zakona nazvane Judejcima ili Jevrejima.

Izvori judaizma su: Pisani zakon Hebrejska biblija u dvadeset četiri knjige (Stari za-vet, po hrišćanima), a posebno petoknjižje, tj. prvih pet koje Jevreji nazivaju Tora, Usmeni zakon, Talmud koji sadrži pravne norme, običaje, obrede i etička načela, koji se deli na Mišnu i Gemaru i koji je imao dve redakcije pa tako postoji stariji jerusalemski Talmud i vavilonski Talmud, Kabala, posebna mistika judejstva koja se razvila u srednjem veku i koja predstavlja „primljeno predanje” Jevreja i Majmonidovi simboli vere, sadržani u tri-naest članova, tj. simbola.

Osnove judaizma kao religije sadržane su u obaveznim obredima, simbolima i nače-lima vere: bog je jedan, bestelesan i večan, samo bogu može da bude upućena molitva, proroci su verodostojni, a prvi među njima je Mojsije, Tora potiče od Mojsija, ona je sveznanje i neizmenljiva je, bog kažnjava i nagrađuje (ne)poštovanje Tore, doći će Mesija (spasitelj) i mrtvi će vaskrsnuti.

Kasnije su osnovna načela sažeta u tri grupe: o otkrovenju, nagradama i kaznama božijim.

Po judaizmu celokupan život od rođenja do smrti odvija se u religijskim znakovima, od obrezivanja novorođenčadi, kao prvog obreda, do Kadiša, sećanja na mrtve. Posebno su značajni propisi o čistoći, higijeni, zdravlju i čistoj hrani (košer), kao i dan odmora (subota sabat), kao četvrta Mojsijeva zapovest. Veliki značaj se pridaje praznicima od RošHašana (Nove godine), JomKipur (Dan praštanja i oslobađanja), Sukot (praznik koliba), Pasha (praznik oslobođenja Izraela od egipatskog ropstva), Šabuot (kada je bog dao Mojsiju veru) i drugi.

Sadašnji jevrejski kalendar je mesečnosunčani kalendar, koji je ustanovljen još u sred-njem veku i počinje sa brojanjem od „stvaranja sveta”, koje odgovara 3761. godini pre naše ere.30

13.7.2. Sekularizacija

Sekularizacija je proces slabljenja uloge religije u društvu i oslobađanje od religio-znog uticaja društvenih ustanova i pojedinaca.

Sekularazicija je složen proces savremenog društva. Ogleda se u: bitno smanjenoj ulozi crkve, smanjivanju broja vernika, odumiranju verske prakse, raspadanju jedinstva verovanja i sman-jenom uticaju verske prakse na svakodnevni život31.

29 LAROUSSE: OPŠTA ENCIKLOPEDIJA, I tom, str. 502504. LAROUSSE: OPŠTA ENCIKLOPEDIJA, I tom, str. 502504.502504. 30 Prema podacima iz 1966. godine, Jevreja je u svetu bilo oko 14 miliona. Dve trećine evropskih Jevreja Prema podacima iz 1966. godine, Jevreja je u svetu bilo oko 14 miliona. Dve trećine evropskih Jevreja

nacisti su pogubili u toku rata, tako da se njihov broj u Evropi procenjuje na 4 miliona. Preko deset miliona Jevreja živi u tri zemlje: SAD (5,5), SSSR (3) i Izraelu (2,5), a manji deo u Francuskoj, Velikoj Britaniji, Argentini i drugim zemljama.

31 Prema SOCILOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 576. Prema SOCILOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 576.

Untitled-1.indd 268 3/24/2014 6:59:11 PM

269

Ovaj proces prate raznovrsna nastojanja crkve u zadržavanju društvene pozicije, a koja se ogledaju u primeni različitih mera u cilju racionalizacije i pojednostavljenja verskih rituala, odba-civanjem tumačenja koja su suprotna savremenim naučnim tumačenjima i svakodnevnoj praksi, približavanju vernicima i drugo.

Tumačenje procesa sekularizacije najbolje se može razumeti sagledavanjem smisla i funkci-ja religioznosti. Potreba za verovanjem i osmišljavanjem života, po mnogim sociolozima, je bitna odrednica ličnosti. Oblici tog verovanja su istorijske kategorije, pa se u tom smislu religiozno vero-vanje tumači kao jedna od istorijski prevazeđenih formi verovanja. Industrijsko društvo karakteriše racionalizacija i intelektualizacija, pa samim tim i demistifikacija sveta tj. života32. Religijske motivacije i objašnjenja nespojive su sa racionalnim objašnjenjima i motivacijom savremenog indu-strijskog društva.

Eksplozivan razvitak nauke, tehnike i primena novih tehnologija sa sobom nose objašnjenja i odgovore na većinu egzistencijalnih pitanja savremnog čoveka. Taj proces destimifakcije života i sveta, začet je u novovekovnim doprinosima.

• Na prvom mestu, izdvajanje i formulisanje protestantizma i uspostavljanje racionalne i pragmatične motivacije;

• Drugo, nova organizacija društva na temelju privatne svojine, sloboda i prava građanina i čoveka, uslovljava destimifikaciju nastanka i funkcionisanja države i institucija koja iz nje proizlaze.

• Treće, nov kvalitet i organizacija obrazovnog sistema van crkvenih organizacija, zasniva se na naučnim, a ne teološkim kriterijuma.

Potreba čoveka za verovanjem i tumačenjem svoje egzistencije i nastanka sveta na nov i kval-itetan, racionalno prihvatljiv način, zadovoljena je naučnim tumačenjem. Pitanje istine poprima svetovni, naučni karakter pa se i potreba za verovanjem seli u sfere racionalog i prihvatljivog. Religijske interpretacije zamenjuju se naučnim objašnjenjima. Svesno privatanje ovakvih objašnjenja je utoliko voljnije od strane pojedinca, ukoliko su sva polja društvenog života ovim objašnjenjima obuhvaćena. U tom smislu, do minimuma je sužen okvir religijskog tumačenja.

Pored navedenog, sekularizacija je posledica i dezintegracije predindustrijskih društava. Integrisane društvene zajednice predindustrijskog društva, koje karakteriše čvrsta porodična, rad-na i ukupna socijalna povezanost i zatvorenost, utemeljena na tradicionalnom sistemu verovanja i tumačenja, zamenjuje proces dezintegracije. Pluralitet i raznovrsnost porodičnih, radnih i ukupnih društvenih procesa industrijskog društva, uslovljava izraženu privatnost, nove tehnologije, nove obrasce znanja i obrazovanja, masmedije i druge procese i oblike koji sa sobom povlače sekularizaciju.

Religijska značenja i tumačenja nisu više verodostojna i prihvatljiva. Osim toga, pluralizam socijalnih procesa i odnosa proizvodi brojne sumnje i preispitivanja svega i svih, posebno starih tradicionalnih institucija i verovanja. Religijska jedinstvena tumačenja svega postojećeg suprotna su i neprihvatljiva u legalizovanim i institucionalizovanim formama društvenog pluralizma. Novi vek formirao se na raspadu starovekovnog prevazilaženja i ukidanja, pa je religija kao osnovna karak-teristika bivšeg, starog sveta, u novim ulovima prevaziđena.

Posebno su prevazilaženju religijskih verovanja i tumačenja doprineli opšti i pojedinačni eko-nomski uslovi proizašli iz eksplozivnog podizanja nivoa proizvodnih snaga. Povećanje ukupnog i pojedinačnog standarda uslovilo je promenu u idejnoj sferi. Osnova religijskog objašnjenja da će ovozemaljsko siromaštvo biti nagrađeno bogatstvom u ”drugom” svetu i da će pokornost biti na-građena, u uslovima stvarne mogućnosti ovozemaljskog bogatstva, građanskih prava i sloboda, postaju prevaziđeni.

32 Weber M., Wilson B., Berger P., Kellner H. F., prema Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 463-464.

Untitled-1.indd 269 3/24/2014 6:59:11 PM

270

Etičke odrednice novog buržoskaog društva temelje se na kapitalističkim vrednostima formulisa-nim kao ”vreme je novac” i ”ugled je novac”. Celokupan novi svet baziran je na tim odrednicama kapitalističkog duha, zbog čega su religijske odrednice o pokornosti, trpljenju i materijalnoj satisfak-ciji u budućem svetu za čoveka novog veka bile naivne. Proces sekularizacije se u tom smilsu može tumačiti kao odbacivanje prevaziđenih etičkih odrednica i svesno prihvatanje novovekovne sve-tovne etike.

U teoriji su prisutna i drugačija shvatanja o savremnoj ulozi religije. Neka od njih zastupaju tezu da su glavne odrednice religijskih verovanja i tumačenja najvećim delom sadržane u novove-kovnoj etici (ne ubiti, krasti, lagati i sl.). Proces sekularizacije, po njima, je pogrešno formulisanje procesa utapanja funkcija religije u ukupnu strukturu društvenih funkcija.

Drugim rečima, ne radi se o novim ulogama religije u društvu. Tako se navodi33 primer ame-ričkog društva koje je dostiglo maksimalan stepen naučnog i tehnološkog razvoja, pre svega jer je u pitanju visoko moralno društvo. Savremeni američki moral temelji se na religijskim, hrišćanskim vrednostima koje su uklopljene u vrednosni sistem društva i najviše pravne akte.

Negiranje procesa sekularizacije sadrži i takva tumačenja po kojima je transformacija uloge re-ligije posledica transformisanih društvenih okolnosti koje se ispoljavaju u forsiranju privatnog nad društvenim, pa je i savremena religija obuhvaćena individulanim vrednovanjem koje je prikri-veno. Društvena uloga religije u vidu homogenizacije i opšte društvene solidarnosti zamenjuje se individualnim traženjem smisla. Kako je religijsko verovanje i tumačenje zasnovano na individu-lanom, tj. da je pojednac subjekat svetovnog i nadsvetovnog, religija u novovekovnim uslovima dobija puno značenje, ali kroz nove forme ispoljavanja.

S tim u vezi je i objašnjenje manjeg broja vernika prilikom crkvenih obreda. Istraživanja34 su pokazala da broj vernika nije smanjen, ali da su se promenili oblici ispoljavanja religioznosti. Verska uverenja i angažovanje u crkvenim obredima i ritualima ne moraju da se podudaraju u sa-vremenim uslovima dinamičnog života. Doživljaji pobožnosti i bogopoštovanja su u savremenim uslovima individualni i strogo intimni i nisu povezani sa redovnim prisustvom i posećivanjem cr-kvenih obreda i rituala.

Nezavisno od navedenih tumačenja kojima se osporava proces sekularizacije, većina savremenih sociologa smatra da je taj proces evidentan. Tu tezu potvrđuje formiranje i reaktiviranje sekti, novih religijskih pokreta i shvatanja.

13.7.3. VERSKE SEKTE Sekte su male grupe istomišljenika koje su se odvojile od mati-

ce religije u neku drugu, samostalnu religijsku grupu.Termin sekta potiče od latinskog seco, secare - odvojiti i ,po ne-

kim autorima35, glagola sequl – slediti nekog ili nešto. Navedeni pojam sekte ukazuje da sekte potiču izdvajanjem iz glavnih svetskih religija, u formi posebnog pravca ili škole.

33 Parsons T., Martin D., i drugi funkcionalisti. Parsons T., Martin D., i drugi funkcionalisti.34 Ankete u Americi i Engleskoj pokazale su da 80 – 95% stanovništva veruje u Boga., prema Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 465.35 Pavičević V., SOCIOLOGIJA RELIGIJE SA ELEMENTIMA FILOZOFIJE RELIGIJE, BIGZ, Beograd, 1980, str. 329.

Untitled-1.indd 270 3/24/2014 6:59:11 PM

271

U širem smislu, pod sektama se danas podrazumevaju posebni, autonomni i manjinski religij-ski pokreti koji obuhvataju grupu sledbenika određenog verskog shvatanja ili pravca36.

Sekte su istorijska kategorija, tj. prve sekte organizuju se još u antičkom periodu. Drevna Kina, Indija i Japan beleže pored dominatnog buduzma i sekte tipa đainizma, šamanizma i drugo. Prvobitni judaizam, pratilo je formiranje sekte asena, fariseja, zelota i druge. Masovno formiranje sekti beleži srednji vek, u vidu sekti bogumila, katara i drugih, ali i zajednica luciferana, adamita i druge.

U savremenom periodu povećan broj sekti zabeležen je u periodu između dva svetska rata, a drugu polovinu XX veka karakteriše naglo i ubrzano formiranje i delovanje sekti na celokupnom svetskom prostoru. Posebno je upadljiv porast sekti 70-tih godina XX veka, koje se smatraju god-inama raspada socijalističkih zemalja. U tom smislu najveći porast broja i uticaja sekti beleže tzv. zemlje u tranziciji, pre svega bivše socijalističke zemlje, a među njima i zemlje proistekle raspadom SFRJ.

Procenjuje se da u svetu danas deluje oko deset hiljada sekti sa različitim idejnim, organiza-cionim i geografskim obeležjima. Najveći broj sekti beleže SAD. U Austriji je broj članova sekti povećan, devedesitih godina, za četri puta za nepunih pet godina, uz procenu da bi početkom novog milenijuma svaki 15-ti austrijanac bio pripadnik neke sekte. Francuska beleži oko 700.000 pripad-nika sekti od čega preko 130.000 Jehovinih svedoka. Sličan trend beleže i druge evropske zemlje - Nemačka, Belgija, Švajcarska, a među bivšim socijalističkim zemljama posebno je zabeležen drastičan trend u Rusiji, Bugarskoj, Poljskoj, Mađarskoj i drugim.

U Jugoslaviji je, u periodu 1945-1980, registrovano delovanje samo četri sekte, da bi u periodu 1980-1994, bio registrovan rad još šest sekti. Krajem 1996. godine u Jugoslaviji je zabeležen rad pre-ko 300 sekti, od čega su 64 zvanično registrovane, i preko 250 tajnih. Samo u Beogradu deluje više od 300 registrovanih i tajnih sekti. Centrale ovih verskih sekti nalaze se najvećim delom u SAD, a manji deo u Nemačkoj, Belgiji, Švajcarskoj itd. Sekte se mogu podeliti po više kriterijuma.

• Prema učenju, mogu biti: pseudohrišćanske, pseudohinduističke, sinkretističke i satanističke.

• Po vremenu nastanka, sekte mogu biti: arhaične, klasične, reformatorske i ²Novog doba². • Po javnosti rada, sekte mogu biti: javne, polujavne, tj. polutajne i tajne. • Po suštini svog učenja, sekte mogu biti: mesijanske (apokaliptične), satanske i humani-

stičke. • Po obliku organizovanja, sekte mogu biti: autoritarne, demokratske i neformalne37.Društveni uslovi koji pogoduju nastanku sekti su brojni. Među osnovnim faktorima koji uslov-

ljavaju njihovo delovanje su: sekularizacija, globalizacija, raspad tradicionalnih nacionalnih i suverenih vrednosti, verska neobrazovanost, kriza porodice i braka, kriza materijalnog i du-hovnog indentiteta, potreba pripadništva i dokazivanja, globalna komjuterska komunikacija, svetski domet masmedia, i drugo.

36 U sociološkom smislu, sektom se mogu smatrati svi oblici ideološkog i političkog manjinskog grupisanja U sociološkom smislu, sektom se mogu smatrati svi oblici ideološkog i političkog manjinskog grupisanja sa elemntima zastranjivanja. U tom smislu svako manjinsko političko i idejno shvatanje moglo bi se smatrati sektaštvom, pa bi se u istorijskom pogledu neke postojeće teorije, kao na primer marksizam, mogle smatrati sektom u kontekstu istorijskih uslova u kojima je ovaj pravac nastao. Drugim rečima, prvi oblici radničkog organizovanja imaju obeležja sekti.

37 Više u Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., Više u Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., Đurđević-Stojković B ., VERSKE SEKTE I POKRETI, LOBVCI NA DUŠE, Beograd, 1998, Luković Z., VERSKE SEKTE, PRIRUČNIK ZA SAMOOD-BRANU, Pravoslavna misionarska škola, Beograd, 1998, Kešetović Ž., SOCIOLOGIJA, op. cit., deo ”Verske sekte - ribari ljudskih duša”.

Untitled-1.indd 271 3/24/2014 6:59:11 PM

272

Mnogi autori38 su mišljenja da su sekte specifičan oblik savremenog rata i nasilne dominacije i kolonijalizacije. Po njima, krajnji cilj svih svetskih sekti je ”gospodarenje ljudskim umovima u funkciji uspostavljanja ”New Age” - Religije Novog doba i Novog svetskog poretka. Nazivajući ovaj oblik rata ”psihotronskim” ratom, ovi autori su mišljenja da su verske sekte ubačene s namerom da budu nosioci tog specijanog rata. Na Kongresu parapsihologa u Moskvi (1968) psihotronika je formulisana kao: ”nauka budućnosti koja će staviti tačku na dualističko poimanje čoveka i svemira, nudeći trijadno shvatanje koje briše razliku između duha i materije uvođenjem novog člana trijadne jednačine – psihotronske energije.”39

Pod psihotronskim ratom podrazumeva se individualno i kolektivno voljno usmeravanje psi-hotronske energije ka lociranim ciljevima s izvesnošću ostvarivanja projektovanih promena. Kako je psihotronska energija prisutna u celokupnoj (živoj i neživoj) materiji, manipulacija tom energijom je neograničena. Psihotronska energija obuhvata sposobnosti vidovidosti, predviđanja, psihokineze, telekineze, telepatije, hipnoze i drugih parapsiholoških sposobnosti.

Eksperimenti na ovom polju, posebno na planu psihotronskog oružja, obav-ljaju se u Americi i Rusiji. Prisutna su mišljenja da su CIA i Pentagon od50-tih godina izvršioci psihotronskog rata, a da su neki američki univerziteti (Stanford, Boston, Prinston, Braun i Sani) uključeni u formulisanje tog koncepta. U Rusiji se 70-tih godina izvode testovi sublimiranog ponašanja i programiranja masa, korišćenjem radio signala niske frekvencije (matrica signala je bio zvuk kucanja detlića na drvetu). Primena ovog testa blokirala je telekomuni-kacionie sisteme.

Test sublimiranog ponašanja bio je povod za Monroovo40 formulisanje tzv. PSI-oružja, koji predstavljaju metod ²samoprogramiranja² utiskivanjem željenih kodova (reči, poruka, vizija) u mozak ispicijenata na nivou moždanih frekvencja od 7 do 14 cikla u sekundi ili u tzv. alfa stanju. Nešto kasnije u Jugoslaviji će se pojaviti grupe psihotroničara, Centri TM-a (za transcedentalnu me-ditaciju) i Silva metod, koji se oslanjaju na Monroovu doktriku ”kontrole uma.41”

Metod ”programiranja” ljudi hipnozom, narkoticima i odgovarajućom muzikom (tantra) pri-menjuje većina verskih sekti, s ciljem da vernika dovede u alfa stanje (delimična budnost) ili teta stanje (potpune nebudnosti). Kako ovakve poruke prihvata samo desna hemisfera mozga, zadužena za podsvest, ove metode programiranja identifikuju usađen kod desne hemisfere mozga. Smatra se da je desna hemisfera mozga centar umetničkih i idejnih sposobnosti, zbog čega se u obredima sekti koriste muzika i druge slične metode42. Među pripadnicima verskih sekti navode se vodeća imena iz sveta umetnika (Led Zeppelin, KISS, Rolling Stones, ABBA, Queen, Bee Gees, Džon Travolta, Čik Koria, Tom Kruz, Demi Mur i drugi).

Pretpostavlja se da su brojne društvene anomalije, patologije i krize savremenog društva i pojedinih država posledica svesnog delovanja verskih sekti. U tom smislu navode se kao primeri: ubistva i terorističke aktivnosti (Satanisti, Aum Šinrikjo), individualna i kolektivna samoubistva (Hram naroda, Loza Davidova, Apokalipsa, Nebeska vrata), nasilna preuzimanja političke vlasti (Japan – Aum Šinrikjo), preuzimanje privrednih objekata po principu: ”infiltracija, preuzimanje vlasti, misionarenje među saradnicima i reorganizacija firme.” (Sajentolozi) i drugo43.

Među najbrojnijim verskim sektama posebno se izdvajaju: Jehovini svedoci, Adventisti (su-

38 Đurđević-Stojković B., VERSKE SEKTE I POKRETI, LOVCI NA DUŠE, Beograd, 1998. Luković Z. Đurđević-Stojković B., VERSKE SEKTE I POKRETI, LOVCI NA DUŠE, Beograd, 1998. Luković Z. VERSKE SEKTE PRIRUČNIK ZA SAMOODBRANU, Pravoslavna misionarska škola, Beograd, 1998.

39 Đurđević-Stojković B., VERSKE SEKTE I POKRETI, op.cit., str. 7. Đurđević-Stojković B., VERSKE SEKTE I POKRETI, op.cit., str. 7.40 Monro Robert, amerikanac, postavio osnove za razvoj psihološkog rata.41 Ibid, str. 9.42 Ibid., str. 10.43 Prema Kešetović Ž., op. cit., str. 146-148.

Untitled-1.indd 272 3/24/2014 6:59:12 PM

273

botari), Baptistička crkva, Kvekeri, Luteranci, Reč života, Univerzitetski krstaški rat za Hrista ”Novi život”, Kalvinsisti, Nazareni, Baptisti, Metodisti, Crkva Božija, Hram naroda, Božija deca, Pentekosti (Hristova duhovna crkva), Hristova crkva, Mormoni, Belo bratstvo, Loza Davidova, Univerzalni ži-vot, Suniti, Šiiti, Kaderi, Rifai, Hare Krišna, Aum Šinrikjo, Savez za transcedentalnu meditaciju, Unifikaciona crkva, Satanistička crkva, Saentološka crkva, Silva metod, Bele veštice, Međunarodne veštice, Zlatna zora, O.T.O. (red istočnog hrama - templara), Sveti gral, Staza gnostičke svetlosti, Red mistične ruže, Crna ruža, Vatra pakla, Unifikaciona crkva i druge. U verske sekte, pojedini autori svrstavaju masonske i paramasonske organizacije: Savet za inostrane poslove, Klub Bilderberg, Rimski klub, Trilateralnu komisiju, Religiju novog doba i druge.

13.7.3.1. Jehovini svedoci Jehovini svedoci spadaju u red najbrojnih44, najdisciplinovanijih

i najrasprostranjenijih sekti u svetu. Osnivač sekte je Čarls Rasel (1851), centralno sedište sekte je u Bruklinu (Njujork, SAD) a ev-ropska podružnica u mestu Salters u blizini Frankfurta (Nemačka). Procenjuje se da je u rad ove sekte uključeno preko 20.000.000 članova - vernika. Sekta je piramidalno organizovana, sa nivoa

kontinenta na novo država. Svaka država ima odbore čiji predsednici čine skupštinu starešina na čijem čelu se nalazi predsednik. Ova sekta objavljuje časopise ”Kula stražara” i ”Probudite se!” u 100.000.000 primeraka na 75 svetskih jezika.

Jehovini svedoci smatraju da su oni izabran Božiji narod a ne Jevreji koji su izdali Hrista. Za Jehovine svedoke svi drugi ljudi su ili demoni ili potencijalni članovi, pa je članstvo jednog člana porodice ili drugih primarnih društvenih grupa svojevrstan pritisak za učlanjenje drugih. U bogo-moljama–skupštinama članovi uče svoju veru i načine njenog prenošenja. Psihološka gordost i skrušena superiornost odlike su jehovista.

Osnova njihovog učenja je sadašnje apokaliptično stanje sveta kao nagoveštaj skorog drugog dolaska Isusa Hrista. Za ovaj dolazak neophodno je da članovi budu pripremljeni, što se postiže disciplinovanim i revnosnim propovedanjem i do 100 sati mesečno. Njihovo učenje zasniva se na tezi da ne postoji Sveti Duh nego ²sila božija”, da je Hrist obešen a ne razapet, da Isusova majka nije Bogorodica, ne poštuje se krst i ne slave nikakvi praznici. Telo je nosilac života a duša je u krvi (zbog čega odbijaju transfuzije krvi). Zalažu se za ostvarivanje međunarodnog bratstva novog doba nakon ponovnog uskrnuća Hrista. Dolazak Hrista je vreme Armagedona kada će svi osim odabra-nih 144.000 biti pobijeni. Jehovini svedoci iskazuju negativan stav prema svim vlastima u svetu i po nekim autorima predstavljaju ²Trojanskog konja² ²Novog svetskog poretka”. Iz ove sekte teško se izlazi, a zbog velikih obaveza koje se nameću vernicma, koje oni ne mogu da ispune, česta su samoubistva među njima.

Sedište Jehovinih svedoka u SRJ je u Beogradu i procenjuje se da ima oko 5.000 članova. Zanimljiv je podatak da u SRJ ima preko 70 jehovinih objekata – hramova, dakle manje od pra-voslavnih. Do 1991. bilo je registrovano 104 verske opštine jehovinih svdoka, nakon čega je pojačan prisitak infiltriranja posbeno mladih i nastavnika osnovnih i srednjih škola. Od 1992. poseban pritisak vrši se u Beogradu, Pančevu, Kragujevcu i Subotici. Njihov časopis u Jugoslaviji štampao se u tiražu od preko 40.000 primeraka na ćirilici, latinici i slovačkom jeziku.

44 Najbrojnija sekta su baptisti, a najuspešniji proroci drugog Hristovog dolaska su Adventisti (subotari), Najbrojnija sekta su baptisti, a najuspešniji proroci drugog Hristovog dolaska su Adventisti (subotari), prema Luković Z., VERSKE SEKTE, op. cit., str. 44.

Untitled-1.indd 273 3/24/2014 6:59:13 PM

274

13.7.3.2. Satanističke sekte Satanističke sekte spadaju među najbronije sekte u svetu. Idejni model ovih sekti je Satanina cr-

kva osnovana od strane Anton Šandor La Beja, amerikanca mađarskog porekla, 1966. u Kaliforniji (SAD). Ogranci satanističke sekte su Crna ruža, Vrata pakla, Satanini sledbenici, Loša vera, Međunarodno udrženje veštica, Hram naroda, Satanina crkva Engleske, i dr. Procenjuje se da je broj nacionalnih ogranaka preko 100. Procenjuje se da u svetu ima preko 700.000 obožavalaca satane i 40.000 njihovih sveštenika. Samo u Francuskoj ih, procene govore, ima preko 200.000. Satanisti su masovno organizovani i u Velikoj Britaniji, Italiji, Španiji.

Satanizam je sekta mladih generacija, zbog čega je i dobila naziv Deca pakla ili Deca đavo-la. Često je izjednačavaju sa međunarodnim pokretom mladih jer je privukao veliki broj učenika i studenata. Jedno od obeležja satanista je rok muzika i prateći noćni, crno dekorisani klubovi. ”Satanistička biblija” propisuje oblačenje, pribor, prostor, pravila rituala, molitve Satani, zagovara nasilje, korišćenje opijata, svetogrđe, seksulanu razvratnost i perverzije.

Satanističke sekte zasnivaju svoje verovanje na obožavanju Satane. Satana je po njima istinsko božanstvo, sinonim životne energije, nagona i želja, zbog čega nema osećaja krivice i stida u telesnom i materijalnom uživanju. Da bi lakše i lepše živeli, satanisti veruju u Satanu kao gospodara podzemlja i tame. Oni smatraju da je Crkva vekovima čuvala istinu o Satani, i zbog toga su gordi i nadmoćni. Oni odbacuju Hrista kao mesiju i služe Satani očekujući nagradu. Nagradu dobija svako ko do-prinosi bogobornosti, smrti, ko živi u grehu, razvratu, suprotno božijim zapovestima i Crkvi. Satanisti sebe proglašavaju revolucionarima, jer oslobađaju čovečanstvo od Crkve.

Okultizam i magija osnovni su elementi satanističkog rituala. U tim ritualima poseban značaj imaju simboli i pribori kao što su: obrnut krst, sveće zapaljene nadole, mrtvačka glava - simbol pri-hvatanja smrti kao uslov za ulazak u carstvo podzemlja, heksagram - simbol vere i pobede Satane, pri čemu krug predstavlja večnost, a pentagram posedovanje kosmičke inteligencije koja re-zultira posedovanjem apsolutne svemoći i vlasti. Sekta je povezana sa sektom Novog doba i zalaže se za novi drugi svet. Neki od vodećih svetskih umetnika i rok grupa pripadaju satanistima (Led Zeppelin, KISS, Rolling Stones, ABBA, Queen, Bee Gees, i drugi)45.

Po nekim autorima, poruke rokenrol zveda su satanističke i njih mozak slušaoca prima kao gotove činjenice. Bitlsi, idoli 60-tih godina, su bili po njima, najuspešniji propagatori satanizma i inicijatori masovne upotrebe narkotika mlađih generacija. Nazivi i poruke nekih njihovih pesama skraćenice su naziva droga (”Yellow Submarine”, ”Lucy in the Sky with Diamonds”- LSD, ”Hey, Jude”- metadon, ”Strawberry Fields”- opijum, ”Norwegian Wood” - marihuana i druge). Naziv grupe KISS u prevodu je ”Vitezovi u službi satane”(Kings in Service to Satan).

Timoti Liri, kralj droge LSD, izjavio je: ”Osoba koja tvrdi da rokenrol muzika ohrabruje klince da uzimaju drogu, potpuno je u pravu. To je deo naše zavere...Droge su najefikasniji put do revoluci-je.” Muzičar Frenk Zappa, rok-grupa ”Mothers of Invention” izjavio je: ”Glasni zvuci i jako svetlo danas su izvanredna oruđa za indoktrinaciju. Je li moguće modifikovati ljudsku hemijsku strukturu pravom kombinacijom frekvencija? Ukoliko vas neka vrsta ritma tera da tapkate nogom, koja vrsta ritma će vas naterati da stegnete pesnicu i udarite?”46

Satanističke sekte koriste i kompjutersku komunikaciju, oglašavajući se preko Interneta

45 Protestantski paroh, kriminolog i psihijatar utvrdili su da se reči pesme Protestantski paroh, kriminolog i psihijatar utvrdili su da se reči pesme ”Stepenice na nebo” (Stairways to Haven), grupe Ledd Zeppelin ako se slušaju unazad glase: ”Treba da živim za sotonu”., Kešetović Ž., SOCI-OLOGIJA, op. cit., str. 138, 146…46 Eperson R., NEVIDLJIVA RUKA, ‘’Plavi krug’’, Beograd, 1999, str. 226-227. Ovaj autor pominje i Eperson R., NEVIDLJIVA RUKA, ‘’Plavi krug’’, Beograd, 1999, str. 226-227. Ovaj autor pominje i pesmu John Lenona ”Imagine”, koja pažljivim slušanjem otrkriva Marksove poruke. Po ovom autoru, Karl Marks je bio satanista, a marksizam u funkciji satanizma i zavere u vidu Novog svetskog poretka.

Untitled-1.indd 274 3/24/2014 6:59:13 PM

275

brojnim porukama i ilustracijama. Satanističke poruke i simboli često su sadržane u masmedijima, bilbordima, reklamama, koncertima, predavanjima i drugim oblicima masovnog okupljanja i komu-niciranja, ulazeći neprimetno u podsvest konzumenata. Ove metode prisutne su i kod drugih sekti.

• Čarls Menson - Satanina crkva, 1969. godine izvršio je, pred petnaest prisutnih, četvorostruko ubistvo, među njima i trudne žene (Los Anđeles, SAD).

• Članovi sekte Aum Šinrikjo 1995. u Tokiju (Japan) izveli su spektakularno trovanje gasom u metrou - 12 poginulih i 5.500 obolelih.

• Članovi sekte Hram naroda, njih 913, popilo je sok pomešan sa otrovom i izvršilo kolektivno samoubistvo po naređenju vođe sekte Džima Džonsa.

• Ogranak satanističke sekte u Santa Feu (Kalifornija) 1996. godine, njih 39 - 21 žena i 18 muškaraca, sa velikim ushićenjem konzumiralo je veliku količinu narkotika i izvršio kolektivno samoubistvo.

• Članovi sekte Solarnog hrama, 1994. godine, njih 74, izvršilo je kolektivno samoubistvo za-jedno sa svojim vođom.

• Predstavnici Loze Davidove (Maunt karmel, Teksas, SAD), napravili su zatvorenu tvrđavu sa naoružanom gardom očekujući smak sveta. Svih 85 članova sekte, od toga 17 dece, izgorelo je u tvrđavi u požaru koji je izazvao vođa sekte David Koreš.47 Samo u SAD godišnje strada oko 50.000 ljudi zbog pripadništva Satanističkim sektama.Stanističke sekte deluju tajno na prostoru SCG. Nisu dostupni podaci o broju članova, ali

nezvačni podaci govore o masovnom članstvu predstavnika mlađe generacije, naročito u periodu od 1993. godine.

13.7.3.3. Saentološka crkva Saentološka crkva osnovana je 1911. godine u Nebraski (SAD),

a po nekim podacima 1954. godine. Osnivač ove sekte je Lafajet Ronald Habard, pisac naučno-fantastičnih romana i poznat po izjavi: ²Ako čovek zaista želi da zaradi milion dolara, najbolji način za to je da osnujte svoju religiju.²48.

Naziv sekte u prevodu znači ”nauka o vizijama”, s tim da doktrinu sekte čine vizije kojima se šire misli o univerzumu. Smatra se da je ova sekta, kao religijski pravac, najprisutnija i me-dijski najzastupljenija verska organizacija u svetu. Ima i takvih shvatanja da je njeno formiranje pomogla američka obeveštajna služba. Ova sekta osnivač je brojnih ustanova i organizacija: Religijski tehnološki centar, Asocijacija za bolji život, edukaciju i socijalne programe, Svetski institut za slobodnu saentologiju, Centar za individualno i efektivno učenje za decu, Visoka škola (Engleska), privatna škola ”More” (Engleska), privatna firma ”Zastava” (Fleg, SAD i Francuska). Saentistička crkva ima sopstvenu izdavačku delatnost u okviru koje se štampa revija ”Umetnici”, priručnik ”Totalno prihvatanje – vodi ka totalnoj disciplini” i saentološke knjige.

Prema podacima same organizacije, raspolažu sa preko 3.200 objekata u 120 zemalja sveta i imaju preko 10.000.000. vernika (prema nekim podacima i preko 50. miliona). Uočena je značajna ekspanzija ove sekte na prostorima bivših socijalističkih zemalja: Rusije, Bugarske, Rumunije,

47 Luković, Z., op. cit., str. 197. Luković, Z., op. cit., str. 197.48 Ibid, str. 168.

Untitled-1.indd 275 3/24/2014 6:59:14 PM

276

a Albanija ima poseban status kao jezgro saentologa na Balkanu49. U SCG nije zvanično registrovan rad ove sekte, ali je njihovo prisutvo evidentno kroz registraciju robno-uslužnih žigova i povreme-nih napise u novinama.

Doktrina ove sekte zasniva se na saznanjima iz: medicine, psihologije, tehnike, transce-dentalnre meditacije, ortodoksnog budizma i naučne fantastike. Na bazi saentisičkog učenja (medicina i tehnika) konstruisan je i poseban aparat ²E-metar² za reaktivizaciju misli, kao savršeniji oblik sadašnjeg EEG (elektroencefalografa). Ovim aparatom obavlja se elektrostimulacija mozga i analiza dobijenih podataka. Osim toga, u zavisnosti od napona i učestalosti moždanih talasa, ovim aparatom mere se i upoređuju delta, teta, alfa i beta talasi.

”E-metar”, pored registrovanja i upoređivanja podataka, služi i kao sredstvo za mentalnu stimulaciju50. Sekta se finasira od prodaje i korišćenja ovog aparata. Svi vernici su dužni da se podvrgnu tretmanu i ukoliko nemaju dovoljno para da kupe ovaj skup aparat, obavezni su da se oduže sa 200 sati besplatnog rada.51

Saentolozi zastupaju ideju sticanja totalnog istinskog znanja, koje se postiže kroz stepene duhovnog samopouzdanja. Ove stepene saentolozi nazivaju ”most ka bezgraničnoj slobodi”, koji sadrži 27 stepena. Saentolozi veruju da je u čoveku zarobljeno duhovno biće ”tetan”. Primenom tehnologije duhovnog oslobođenja ”tetan” može da postane slobodno, duhovno biće koje saentolozi nazivaju ”operativni tetan” (OT). Uslov za postizanje OT je brisanje engrama (događaji, iskustva i sećanja iz prošlosti koji opterećuju svest) kako bi čovek postao čist (”clear”).

Izbavljenje od prethodnih loših navika, kompleksa i sećanja u cilju duhovnog i operativnog zdravlja je baza nove religije i nove nauke saentologije. Za Habarda ”ljudi su bogovi koji su izmis-lili svet kao igru, spustili se na Zemlju, zaigrali se i u toj igri postali žrtve tog zaborava”. Habart posebno ukazuje da je cilj saentologije povećanje moći i slobode njihove firme. ”Saentologija daje punu slobodu, ali mora biti i nosilac totalne vlasti i autoriteta, radi postizanja totalne discipline, inače neće opstati.”.52

Saentolozi veruju u reinkarnaciju a dovođenje u OT stanje garancija je večnosti. Služba ove crkve sastoji se u obredima, svetim tajnama, molitvama i relikvijama. Sledbenici ističu da su u ovoj cerkvi, primenom metoda OT, postali duhovno jači, smeliji i sposobniji. Po njima najveći civiliza-cijski događaj u istoriji je otkriće ”Dijanetike” (puta razuma) 1950. godine, od kada saentolozi računaju godine (sadašnja 2001. godina za njih je 51. godina).

Kao učenje koje je upućeno svim ljudima sveta, saentologiju propagiraju poznati svetski umetnici: Džon Travolta, Tom Kruz, Demi Mur, Čik Koria i drugi. Saentolozi posebno okrivlju-ju psihologe i psihijatre za dva velika svetska rata, a u kontekstu dešavanja na prostorima Jugoslavije okrivljuju srpske psihijatre.

Velika popularnost i ekspanzija saentološke crkve uslovili su brojne kritike i osporavanja saentizma. Kritike se kreću od ukazivanja da je saentologija hibrid okultnih rituala i psihoterapije, do osporavanja tog učenja argumentima, da je u pitanju komercijalno-profitabilna organizacija. U SAD je cena početnog kursa 2.000 $, a celog kursa 350.000 $. Osim ovog prihoda, crkva dobija brojne i visoke priloge od donatora i dobrotvora.

49 Albanija je zemlja pod posebnom sferom intersa SAD. Saentolozi su u ovoj zemlji kreirali sve nove nastavne planove i programe, ugrađujući, zavisno od uzrasta, doktrinu i načela ove sekte u sistem vaspitanja i obrazovanja, pa i informisanja., Đurđević-Stojković B., op. cit., str. 104.50 Cena ovog aparata, marke Cena ovog aparata, marke ” Mark plus”, 1989. godine iznosila je 11.125 DM. Za tretman od 12 seansi po 30 minuta, vernik treba da izdvoji 14.100 švajcarskih franaka, tj. 1.128 po satu.51 Prema, Ibid., str. 103.52 Luković Z.,op. cit. str. 170.

Untitled-1.indd 276 3/24/2014 6:59:14 PM

277

Finansijski prihodi i oslobađanje od poreza finansiranjem naučno-prosvetnih programa, ulagan-jam u brodogradnju i druge nekretnine, misionarskim i drugim radom, koji je oslobođen poreza, doveli su rad Saentističke crkve do sukoba sa vlastima nekih država. Pomenuti razlozi uslovili su brojne sudske postupke, koje vlade pojedinih država pokreću protiv Saentološke crkve. Ovi postupci zabeleženi su u SAD, Engleskoj, Francuskoj, Nemačkoj i Švajcarskoj. U nekim od ovih država zabranjen je, ograničen ili se budno prati rad saentološke crkve (Francuska, Nemačka, Italija, Grčka).

Sa sličnom tehnikom kontrole uma deluje i Silva metod, Ova sekta raširena je u 94 zemlje sveta i broji preko 9.000.000. članova. Sekta se zasniva na primeni tzv. ”silva metoda”. Od devedestih godina ova sekta preplavila je područje bivše SFRJ, na prvom mestu Beograd, a zatim i druge gradove. U SRJ broj polaznika je nekoliko hiljada i najzastupljeniji je kod intelektualaca i javnih ličnosti53.

Vesrke sekte su jedan od gorućih problema savremenog društva. Na to ukazuje izražena međunarodna aktivnost na planu donošenja konvencija, kojima međunarodna zajednica pokuša-va da reši problem destruktivnih, društveno opasnih organizacija sa verskim predznakom (Rezolucija o sektama u Evropi, 1966). Međutim, demokratska nečela u organizovanju savremenog društva sadrže prava i slobode građana i čoveka, među kojima istaknuto mesto i značaj imaju sloboda vero-ispovesti i pravo na veru. Ova okolnost, ima dvojako dejstvo.

• Prvo, ozbiljna je smetnja društvenom sankcionisanju delovanja verskih sekti. • Drugo, povoljna je okolnost njihovog daljeg delovanja i omasovljavanja.Posebno treba imati u vidu da novi, moderni i transparentni koncepti društvenog organizovanja,

kao što je koncept civilnog društva, ne sadrže odrednice o negativnim društvenim tendencijama, tipa verskih sekti.

53 Đurđević-Stojković B., op. cit., str. 104.

Untitled-1.indd 277 3/24/2014 6:59:14 PM

278

Untitled-1.indd 278 3/24/2014 6:59:14 PM

279

ČETRNAESTA GLAVA

TIPOLOGIJA GLOBALNIH DRUŠTAVA

Untitled-1.indd 279 3/24/2014 6:59:14 PM

280

14.1. TRADICIONALNA PERIODIZACIJA Pitanje tipologije društava je koncepcijsko razgraničavanje

celine čovečanstva i njegovog razvoja na manje društvene celine. Tradicionalna periodizacija globalnih društava, kao kriterijum podele, primenjuje model društvenoekonomskih formacija. U pitanju je mar-ksistička kategorija, periodizacija tipologije globalnih društava prema osnovnim karakteristikama društvenoekonomskih odnosa.

Globalno društvo se ispoljava u svom vremenskom razvoju kroz ra-zličite istorijske oblike. Unutar globalnog društva razlikuju se određene društvene celine sa svojim specifičnostima. Pitanje je do kog nivoa treba raščlanjavati globalno društvo da bi se dobila opšta sociološka slika društvenog razvoja i njegove periodizacije.

Ovo razgraničenje može da se postigne na više načina. Tako su moguće podele na klasna i besklasna društva, geografske podele prema različitim geografskim faktorima, de-mografske podele i drugo.

Za sociološko sagledavanje društvenog totaliteta, pre svega, značajno je “stanje” društvenih odnosa, a ne njihova vremenska i geografska dimenzija. Pri tom, uslovljenost društvenih odnosa ekonomskim faktorom, koji se legitimiše kroz vladajuće svojinske od-nose datog društvenog okruženja, formuliše kategoriju društvenoekonomske formacije.

Društvenoekonomska formacija je osnovna sociološka kategorija periodizacije u istorijskom razvoju globalnog društva, koja predstavlja tipičan, relativno trajan si-stem odnosa proizvodnje i drugih društvenih odnosa, koji se u toku istorijskog razvoja društva oblikuju oko osnovnog oblika proizvodnje.1Periodizacija se zasniva na stepenu razvoja proizvodnih snaga, osnovnim odnosima proizvodnje i dominantnom obliku svo-jine nad sredstvima za proizvodnju.

Razvoj ljudskog društva nije ravnomeran i pravolinijski. Ne prolaze sva društva istov-remeno kroz iste društvenoekonomske formacije, niti je vremenska i sadržinska dimenzija ovih formacija ista. Tako danas istovremeno egzistiraju razvijena kapitalistička društva, feudalna društva, ali i društva prvobitne zajednice. Osim toga, nijedna formacija ne postoji u svom čistom vidu, već su u njoj sadržani elementi drugih društvenoekonomskih formacija.

Klasična marksistička sociologija deli istoriju globalnog ljudskog društva na pet društ-venoekonomskih formacija: Prvobitnu zajednicu, kao preteču i jezgro nastanka prvih klasnih odnosa, Robovlasničku društvenoekonomsku formaciju, Feudalnu društveno-ekonomsku formaciju, Kapitalističku društvenoekonomsku formaciju i Komunizam, kao buduće besklasno društvo.

14.1.1. Prvobitna zajednica

Prvobitna zajednica je prva društvenoekonomska formacija u istoriji ljudskog društva. Počinje procesom izdvajanja ljudske vrste iz životinjskog sveta i traje do pojave prvih država. Prema grubim procenama, ova formacija je trajala oko 700 000 godina i na osnovu istraživanja arheologa, antropologa, geologa i paleontologa mogu se naznačiti osnovna obe-ležja ove formacije: srodnička osnova ovih društava, kolektivna svojina i kolektivizam u međusobnim odnosima, vladavina običajnog prava i nizak nivo proizvodnih snaga.

1 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 138.

Untitled-1.indd 280 3/24/2014 6:59:15 PM

281

Saznanja o prvobitnoj zajednici sadržana su u zapisima Herodotove istorije, Cezarovim i Tacitovim svedočanstvima, spisima Konstantina Porfirogenita, „Ilijadi” i „Odiseji”, le-gendama i narodnim pričama. Ova saznanja dopunjena su kasnijim, pa i savremenim istraživanjima američkih indijanskih plemena Irokeza, kultura Maja, Inka i Acteka, afričkih i azijskih plemena i plemenskih migracija na evropskom kontinentu.

Prema Morganu, prvobitna zajednica deli se na dve velike epohe:1. Epohu divljaštva, koju karakteriše skupljačka privreda, artikulisan govor, pronala-

zak vatre, luka, strele, prvi oblici izrade oruđa, i2. Epohu varvarstva, koju karakteriše pojava grnčarstva, pripitomljavanje životinja,

gajenje određenih biljaka, topljenje rude i pojava zanatstva. U ovoj epohi naziru se prvi oblici imovinskog raslojavanja, mada je proizvodnja naturalna (za sopstvene potrebe), a razmena tek rudimentarno razvijena.

Srodnička osnova prvobitne zajednice ogleda se u osnovnim oblicima grupisanja na: horde i rodovskoplemenske zajednice. Horda je prvobitna društvena grupacija, koja ne poznaje porodicu. Ljudi su živeli u grupama bez polnih ograničenja, “skitajući” bez nekog određenog cilja osim zadovoljavanja prirodnih potreba. Udruživanjem više rodova nastajale su fratrije ili bratstva, a udruživanjem više fratrija nastajala su plemena. Osnovna obeležja ple-Osnovna obeležja ple-mena su zajedničko poreklo njihovih pripadnika, zajednička teritorija i politička organizacija, sličan dijalekt i osećaj pripadništva zajednici plemena. Unutar plemena vladali su jednakost i sloboda, a na vrhu socijalne strukture plemenskih zajednica nalazio se izborni plemenski starešina.

Između srodnih plemena, obrazovali su se plemenski savezi. Srodnost među plemeni-ma naročito je bila ispoljena u zajedničkim borbama protiv drugih plemena, pa su vremenom ovi plemenski savezi prerastali u veće i trajne plemenske saveze. Trajni savezi zasnivali su se na vojnoj demokratiji i razvijanju ratničkih osobina kao egzistencijalno važnih za opstanak plemena. Kako je ratovanje kao društvena delatnost sa sobom povlačilo ne samo odbranu već i oduzimanje dobara poraženih plemena, odnosi jednakosti postepeno su u ple-menskoj organizaciji počeli da iščezavaju raslojavanjem u korist ratničkog sloja.

Osnovni svojinski oblik prvobitne zajednice bila je kolektivna svojina. Zemlja i druga sredstva za proizvodnju bili su zajednički na plemenskoj osnovi. Svi članovi plemena bili su vlasnici kolektivne svojine istovremeno i ravnopravno.

“Oni kao pojedinci, ili njihove uže porodične zajednice, nemaju pravo vršenja svojinskih ovlašćenja na određenom delu, jer su ti delovi neodređeni; nijedan od njih se nije mogao pro-glasiti vlasnikom, već su zajednička dobra pripadala skupu zainteresovanih. Njihovo pravo se svodilo na korišćenje zajedničke svojine usled pripadnosti određenim društvenim grupa-ma. Svojinsko pravo se prostiralo na celinu i vršilo jedino zajednički i sporazumno. Njihovo zajedničko korišćenje bilo je regulisano običajima.” 2

Međusobni odnosi prvobitne zajednice regulisani su u višoj fazi običajnim normama proisteklim iz rodovskoplemenskog načina života. Običaji se zasnivaju na solidarnosti i kolektivnosti, važe samo za jedno pleme ili grupaciju, pa su lokalnog značaja. Do danas su se zadržali relikti tog običajnog prava u krvnoj osveti, porodičnim i procesnim radnjama.

2 Žoseran L., ESEJ O KOLEKTIVNOJ SVOJINI, 1904, prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit, str. 512.

Untitled-1.indd 281 3/24/2014 6:59:15 PM

282

Prvobitna zajednica je bila period ljudskog animizma, kao najstarijeg oblika religije. Pojavom zemljoradnje verovanja se personifikuju isticanjem prirodnih sila kao bogova, a pojavom klasnog društva nastaju prve politeističke religije kao verovanje u bogove.

Prvobitna zajednica raspala se razvitkom proizvodnih snaga, tj. radom i veštinom ondašnjih ljudi. Pojava viška proizvoda, razmena, imovinska nejednakost koja povlači socijalnu nejednakost, ratovi i prvi oblici eksploatacije i potčinjavanja, ugrozili su ho-mogenost kao osnovno obeležje prvobitne zajednice. Raspad prvobitnih zajednica odvijao se u dva pravca. Jedan se razvijao u pravcu formiranja patrijarhalnog, orijentalnog i antičkog ropstva, a drugi u nastanku kmetstva (kao kod starih Slovena).

14.1.2. Robovlasništvo

Robovlasništvo nastaje raspadom rodovske zajednice kra-jem IV veka p.n.e. i početkom III milenijuma p.n.e. Prve robovlasničke države nastale su u Mesopotamiji i Egiptu, a na-jrazvijenije oblike sadržale su antička Grčka i Rim do V veka.

Robovlasništvo je prva klasna društvenoekonomska formacija u razvoju ljudskog društva, nastala kao posledica razvijene podele rada, svojine i klasa. Razvoj proizvodnih snaga prvobitne zajednice doveo je do usavršavanja sredstava za rad, zamenom kame-nih oruđa bronzanim, bakarnim i na kraju metalnim oruđima. Izdvojene su kao posebne proizvodne oblasti poljoprivreda, stočarstvo, zanatstvo i trgovina. Ova podela uslovljava izraženu društvenu slojevitost koja se ogleda u diferenciranju društvenih slojeva.

Formiraju se dva osnovna društvena sloja - vlasnika sredstava za rad i nevlasnika, pri čemu se vlasništvo protezalo na sve oblike prisvajanja uključujući tu i prisvajanje ljudi, kao stvari. Podsetimo se da je Aristotel robove definisao kao “stvari koje govore”.

Pored osnovne društvene podele na robovlasnike, kao univerzalne vlasnike, i robove, robovlasničko društvo sačinjavali su tzv. međuslojevi, ili međuklase trgovaca, zanatlija, slobodnih građana, seljaka i dr. Na vrhu društvene piramide nalazili su se predstavnici ranije rodovske aristokratije.

Stagnacija robovlasničkih država bila je uslovljena masovnim pobunama robova, ali i zahtevima međuslojeva da imaju učešće u vlasničkim strukturama. Oštre potivurečnosti i krize naročito su bile ispoljene u Rimskoj imperiji, koja početkom nove ere uvodi ko-lonatski sistem. Kolonatski sistem je bio proces socijalnog i ekonomskog preobražaja robova u kolone, tj. seljake i njihovo stapanje sa već osiromašenim slojem tadašnjih slo-bodnih seljaka.

14.1.3. Feudalizam

Feudalizam nastaje propašću Rimske imperije u V veku i traje do XVII veka kada dola-zi do prvih buržoaskih revolucija u zapadnoj Evropi. Osnovu feudalne društvenoekonomske formacije čine:

1. Feudalna privatna svojina nad zemljom kao osnovnim predmetom rada.2. Klasna podela na feudalce, kao vlasnike zemlje koji se dele na dva staleža:

plemićki i crkveni stalež, i kmetove kao poluslobodne seljake vezane za ze-mlju feudalca.

Untitled-1.indd 282 3/24/2014 6:59:16 PM

283

3. Renta, kao oblik feudalne eksploatacije, tj. prisvajanja viška zemljišnih proiz-voda kmetova i njena tri razvojna oblika: radna, naturalna i novčana.

4. Monarhijski oblik vladavine, sa dva razvojna perioda kao patrijarhalna i apsolutna monarhija.

5. Narod kao osnovna globalna društvena grupa.6. Religija kao dominantan oblik društvene svesti.

Feudalizam karakteriše i slaba pokretljivost između različitih staleža. Pored osnovnih feudalnih klasa, postojala su i dva međusloja, građanski i seljački stalež (slobodni seljaci). U kasnom feudalizmu u gradovima se formiraju staleške organizacije zanatlija (esnafi) i trgovaca (gilde ili hanze).

Raspad feudalizma nastao je pod udarima izraženih protivurečnosti zaostalih društvenih odnosa, koje su se ispoljavale kroz brojne pobune kmetova i slobodnih seljaka i kroz druge ekonomske i političke zahteve novoformiranog građanskog staleža, da ima svoje mesto u državnom upravljanju i odlučivanju. Uvođenje novčane rente doprinelo je razvoju trgovine, ali i protivurečnostima feudalnog ustrojstva sela i grada. Razvoj robne proizvodnje potisnuo je feudalnu naturalnu privredu i razorio osnove feudalnog društvenoekonomskog sistema.

14.1.4. Kapitalizam

Kapitalizam je nastao pod uticajem izraženog razvoja sitne robne proizvodnje u zemljama zapadne Evrope, pobuna seljaka u Italiji, Francuskoj i Engleskoj. Tri su faktora uslovila pojavu kapitalizma: razvitak sitne robne proizvodnje, pretvaranje građanskog staleža u kapitalističku klasu i pretvaranje kmetova, slobodnih seljaka i pro-palih sitnih trgovaca i zanatlija u radničku klasu.

Pojava najamnih radnika i manjeg broja vlasnika sredstava za proizvodnju prvi put se pojavljuje u Italiji i Engleskoj u XIV veku, u obliku manufakturne radionice kao oblika kapitalističkog načina proizvodnje. Eksplozivan razvoj prirodnih nauka i velika geografska otkrića uticali su na dalji razvoj kapitalizma.

Prvobitna akumulacija kapitala, čija se suština svodi na ubrzanu koncentraciju bogatstva, najčešće primenom prinudnih mera, stvorila je velika novčana bogatstva u ru-kama građanskog sloja. Putem buržoaskih revolucija, koje se realizuju u periodu od XVI veka, pre svega na evropskom tlu, kapitalistička društvenoekonomska formacija je zamenila feudalizam.

Kapitalizam se razvijao neravnomerno. U Evropi su neke zemlje (Engleska, Francuska, Holandija i druge) bile u fazi razvijenog kapitalizma dok su druge tek započinjale prve oblike kapitalističkog načina proizvodnje (Rusija, balkanske zemlje i dr.). Van Evrope ova neravnomernost je još uočljivija, dok su SAD dostigle visok nivo kapitalizma, neke zem-lje Južne Amerike, Afrike i Azije još uvek nisu ni započele osnovne kapitalističke procese. Savremeno vreme je period daljeg razvoja kapitalizma. Osnovna obeležja kapitalzma su:

1. Industrijska revolucija kao osnova razvoja proizvodnih snaga, tj. mašinska proizvodnja;

2. Akumulacija kapitala, kao pretvaranje viška vrednosti u kapital;

Untitled-1.indd 283 3/24/2014 6:59:16 PM

284

3. Formiranje klase kapitalista kao vlasnika sredstava za proizvodnju;4. Formiranje klase najamnih radnika koji svoj rad prodaju kao robu, u cilju

elementarne životne egzistencije;5. Specijalizacija i kasnija automatizacija rada, kao produbljene podele rada;6. Krize hiperprodukcije, kao izraz protivurečnosti snažnog privatnog kapitala

i potrebe za podruštvljavanjem proizvodnje;7. Koncentracija i centralizacija kapitala, raslojavanjem unutar kapitalista i

formiranjem društvenog kapitalističkog bogatstva u rukama manjeg broja ka-pitalista i nastanak monopola;

8. Izražena urbanizacija i stvaranje megalopolisa kao i znatno zaostajanje ruralnih sredina;

9. Nacija kao osnovna društvena, ali pre svega teritorijalnoekonomskopolitička grupacija i jačanje nacionalnog tržišta;

10. Savremeno nadnacionalno povezivanje, kao prevazilaženje nacionalnih tržišta i formiranje međunarodnog kapitalističkog tržišta (na primer Evropska ekonomska zajednica);

11. Razvoj nauke i tehnike i potiskivanje religije;12. Razvoj masovne kulture i medija; 13. Globalizacija informacionih tehnologija – Internet, i drugo.

Kapitalistička društvenoekonomska formacija do sada je prošla kroz nekoliko etapa: manufakturni, liberalni, monopolski, državni, i savremeni nadnacionalni kapitalizam. Razvoj kapitalizma još nije završen.

Period socijalističkih revolucija u prvoj polovini ovog veka, po mnogima je bio znak prevazilaženja kapitalizma. Svedoci smo da su mnoge socijalističke zemlje doživele ekonom-Svedoci smo da su mnoge socijalističke zemlje doživele ekonom-ski i politički krah i da se postepeno transformišu u kapitalističke društvene oblike. Procesi privatizacije u bivšim socijalističkim zemljama pokazuju da se koncepcija socijalističke društvene svojine ne može realizovati i da je privatna inicijativa kao materijalizovan pojedinačni interes, društvena nužnost.

Unutrašnje društvene protivurečnosti kapitalizma svakodnevno se pokazuju. Za period kapitalizma XIX i za početak XX veka, marksistička sociologija je dala iscrpnu kritiku tadašnjih protivurečnosti kapitalizma, koje su se ogledale u antagonizmu dve osnovne kla-se.

Savremeni kapitalizam je te protivurečnosti prevazišao, ali su zato prisutne daleko snažnije protivurečnosti, koje se ispoljavaju na planu globalnog društva, kao za sada ne-premostiv jaz između razvijenih i nerazvijenih zemalja. Kapitalizam je iz nacionalnih okvira prerastao u nadnacionalni, svetski proces i odnos, u kome se uvažava samo jedan argument argument moći zasnovane na ekonomskoj snazi kapitala. Najrazvijenije zemlje sveta danas, na prvom mestu SAD, Nemačka i Japan, snagom svog nadnacionalnog kapitala diktiraju sve druge odnose u savremenom svetu.

Posebno je karakteristično da se savremeni kapitalizam, tj. stepen njegovog razvoja ispoljava kroz vojni potencijal. Najjače kapitalističke zemlje svoju jačinu dokazuju na svet-skom planu vojno, ne samo potencijalno već i primenom. Trka u naoružanju je prerasla u

Untitled-1.indd 284 3/24/2014 6:59:16 PM

285

socijalni milje ispoljavanja snage „nacionalnog” kapitala. Ovo ispoljavanje je zapravo dokazivanje prava jačeg, na dominantnu sferu globalnog svetskog uticaja.

Društveni nusprodukt ovakve političke i vojne dominacije je društveno potčinjavanje slabih i nerazvijenih. Društvena eksploatacija, kao karakteristika klasnih društava, u koje spada savremeno društvo, poprimila je nove međunarodne oblike koji se ispoljavaju na planu globalnog društva, kao eksploatisanje nacionalnih pozicija i moći na vojnopolitičko-mekonomskom planu od strane razvijenih država. Svi raniji oblici društvene eksploatacije izražavali su se kroz stepen eksploatacije podređenog subjekta, pa je poseban specifikum savremenog kapitalizma taj obrnuti redosled u neprikrivenoj svetskoj dominaciji.

Pomenimo i sociološko pitanje otuđenja. Ono je u svom pojmu vezano za otuđenje čo-veka kao pojedinca. Savremeni kapitalizam otvara novo poglavlje nacionalnog i državnog otuđenja. Osnovne postavke marksističke sociologije danas su prevaziđene, pa se moraju prilagoditi traženjem novih društvenih obrazaca za prevazilaženje društvenih protivurečno-sti savremenog kapitalizma. Građanska sociologija, funkcionalističkim i strukturističkim tumačenjima zaostaje kao teorijska misao razvijenog kapitalizma.

Savremena sociologija, kako građanskog tako i marksističkog smera nije za sada u stan-ju da pruži celovito sociološko određenje savremenog sveta. Bilo bi pogrešno insistirati na takvom sociološkom sagledavanju, jer je istorija pokazala da je svako takvo insistiranje bilo u funkciji vladajućih ideologija. U međuvremenu, evidentna je svakodnevna sociološka provokacija za pružanjem ovog celovitog pogleda, kako od strane samih sociologa, tako i od strane najrazvijenijih zemalja. Primera radi, istaknimo da su u SAD danas, sociološka istraživanja i sociologija kao nauka izuzetno razvijeni. S druge strane, u nerazvijenim zem-ljama sociologija gotovo da i nema pravo građanstva.

14.1.5. Komunizam

U “Kritici Gotskog programa”, Marks je kao tipične sisteme društvenih odnosa naveo: prvobitnu zajednicu, robovlasništvo, feuda-lizam, kapitalizam i komunizam. Komunizam kao buduću formaciju podelio na nižu i višu fazu, ali se u kasnijoj razradi njegove buduće tipologije, posebno pod uticajem socijalističke prakse, socijalizam izjednačio sa Marksovom nižom fazom komunizma.

Na ovom pitanju, posebno je kompromitovana marksistička sociologija, jer su se realni socijalistički sistemi tipa Staljinovog socijalizma izjednačavali u građanskoj misli sa budućnošću čovečanstva. Ovo utoliko pre što je u jednoj fazi sovjet-ska ideologija isticala stav da je komunizam već počeo i to u svojoj višoj, razvijenoj fazi. Ukoliko apstrahujemo političku dimenziju građanske kritike socijalizma kao komunizma, i ovu kritiku posmatramo kao promišljanje o budućnosti čovečanstva, jasno je da ova kon-cepcija izaziva neprihvatanje i otpor u naučnom i svakodnevnom smislu.

Zloupotreba naučne misli Marksa od strane slovenskih socrealističkih država utoliko je paradoksalnija ukoliko se ima u vidu da Marks nije predvideo pojavu prvih oblika niže faze komunizma u slovenskim zemljama. Naprotiv, ukazivao je da će se ova faza razvoja društva začeti u “zapadnim” razvijenim zemljama i svoj puni oblik postići kao globalna – planetarna karakteristika.

Untitled-1.indd 285 3/24/2014 6:59:17 PM

286

Komunizam je po Marksu mogao da proizađe iz maksimalnih protivurečnosti kapitalističkog društvenog sistema, pa dakle samo u onim društvima koja su dostigla na-jrazvijenije oblike kapitalizma. To jasno proizilazi iz njegove detaljne analize i kritike kapitalističkog načina proizvodnje u zapadnim evropskim zemljama - Nemačkoj, Engleskoj i Francuskoj.

14.2. SAVREMENA PERIODIZACIJA

Predstavnici savremenih socioloških škola, formulisali su nove modele društvene periodizacije. Novi modeli preuzimaju primat nad tradicionalnim – marksističkim.

Osnovna razlika između tradicionalnog i savremenih modela društvene pe-riodizacije, ogleda se u primeni osnovnog kriterijuma, koji je kod prvog modela klasnoekonomski, tj. stepen razvoja proizvodnih snaga, a kod drugih stepen razvoja nau-ke i tehnike. Podrazumeva se da navedena razlika ne znači međusobnu isključivost, jer društvenoekonomske formacije sa svojim stepenom razvoja proizvodnih snaga u svojim obeležjima sadrže naučnotehničku kvalifikaciju, kao što i savremene periodizacije sadrže osnovna obeležja društvenoekonomskih formacija i njihovih proizvodnih snaga, pa se tako pitanje periodizacije može shvatiti kao dilema između tradicionalnog i savremenog shvatanja proizvodnih snaga.

U tom smislu, prihvatanje savremene periodizacije je osavremenjivanje tradi-cionalnog shvatanja, koje je kao teorijska baza nezamenljivo u kvalifikacijama do monopolsko kapitalističkog društvenog razvoja, ali čiju nadgradnju predstavlja uočavanje osnovnih obeležja savremenog društva. Pri tom treba naglasiti da su proizvodne snage i naučnotehnički potencijal dva shvatanja bliskih društvenih pojava, mada je pojam proizvodnih snaga širi, jer pored nauke i tehnike obuhvata klasna i svojinska pitanja.

Različiti savremeni modeli periodizacije međusobno su slični, a razlike se pojavljuju na planu vremenskog određenja pojedinih perioda, posebno kada je u pitanju postindustrijsko društvo. Najpoznatije savremene tipologije su periodizacije Hermana Kana i Danijela Bela.

Herman Kan, sa svojim saradnicima Braunom i Martelom, izradio je čuvenu studiju “Sledećih 200 godina”, u kojoj je pružio nov model društvene periodizacije, koristeći kao kriterijume: porast stanovništva, ekonomski razvoj, dominantan oblik energije, siro-vine i hrane, I ekološka obeležja.

Primenjujući navedene kriterijume, Kan uočava šest istorijskih faza: 1. Predindustrijska društva, koja traju od početaka civilizacije do 1776. godine.2. Početna industrijska društva, od 1776. do sredine treće decenije ovog veka.3. Društva jake industrijalizacije, do pedesetih godina ovog veka.4. Superindustrijska društva poklapaju se sa savremenim periodom.5. Početna postindustrijska društva, kao bliska budućnost.6. Zaokružena postindustrijska društva, kao daleka budućnost.Danijel Bel u delu „Dolazak postindustrijskog društva” koristi kao kriterijume za po-

delu globalnih društvava: način proizvodnje, ključne privredne sektore i pokretače proizvodnje, resurse, tehnologije, metodologije rešavanja problema, vremenske orijen-tacije i nauku kao ključni princip. Po Belu, razlikuju se:

Untitled-1.indd 286 3/24/2014 6:59:17 PM

287

1. Predindustrijska društva, od početka civilizacije do industrijske revolucije, mada se oko 60% današnjih država Afrike, Azije i Južne Amerike još uvek nalaze u tom periodu.

2. Industrijska društva, od industrijske revolucije do naučnotehničke revoluci-je 60tih godina XX veka.

3. Postindustrijska društva, kao savremeni period koji počinje od šezdesetih godina prošlog veka.

Periodizacija Bela potvrđena je u naučnim istraživanjima i studijama eksperata UNESCOa, koje su utvrdile povezanost osnovnih istorijskih oblika proizvodnih snaga sa pojavom tri oblika industrijskih revolucija. Prva industrijska revolucija uslovila je razvoj industrijskog društva, druga industrijska revolucija počinje sedamdesetih godina prošlog veka i oblikuje razvijeno industrijsko društvo i treća industrijska revolucija počinje snaž-nim uticajem i primenom nauke i tehnologije, pa se naziva naučnotehničkom revolucijom, a društvo koje oblikuje postindustrijsko ili programirano društvo.

U delu „Komunikacijska tehnologija”,3 Bel prezentira karakteristike i obeležja tri osnovna tipa društva. Ovu periodizaciju treba uslovno prihvatiti, jer je kompatibilna sa visokorazvijenim zemaljama.

14.2.1. Predindustrijsko društvo

Predindustrijsko - agrarno društvo, Tofler 4 naziva i „poljopriv-rednom civilizacijom”, poklapa se sa srednjim vekom i traje do kraja sedamnaestog i početka osamnaestog veka. Osnovna obeležja ovog društva5 su:

1. Ekstrakcija i prerada prirodnih resursa kao način proizvodnje.2. Primarni sektor, kao ključni privredni sektor, tj. poljoprivreda, rudarstvo,

ribarstvo, šumarstvo, nafta i plin.3. Prirodni pokretači proizvodnje: vetar, voda, ljudska i životinjska mišićna

snaga.4. Sirovine kao strateški resurs.5. Zanatska tehnologija.6. Zanatlije, seljaci i fizički radnici kao osnovni kadrovski profili.7. Zdrav razum, metode pokušaja i greški kao metodologija rešavanja proble-

ma.8. Okrenutost prošlosti kao vremenska orijentacija.9. Tradicionalizam kao ključni princip.

U predindustrijskom društvu poljoprivreda je osnovna delatnost. U SAD je, na primer,6 1820. godine 72,8% stanovništva radilo u primarnoj poljoprivrednoj delatnosti, a manje od 12% u industrijskoprerađivačkoj.

3 Bel Danijel, KOMUNIKACIJSKA TEHNOLOGIJA, Zbornik BUDUĆNOST PRIPADA INFORMATICI, Zagreb, 1984, str. 22.

4 Tof�er Alvin, TREĆI TALAS, knjiga I, Beograd, 1983, str. 39.5 Po Danijelu Belu.6 Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 134.

Untitled-1.indd 287 3/24/2014 6:59:17 PM

288

Socijalna struktura, način života, kulturni obrasci podele na elitnu i narodnu kulturu, klasna podeljenost, religija kao dominantan oblik društvene svesti, činili su osnovna soci-jalna obeležja ovog društva, pa su ga neki sociolozi nazvali i društvom „pastirske kulture”.

14.2.2. Industrijska revolucija

„Osoba rođena 1800. i umrla 1860. godine mogla je videti začetke železnice, parobroda, telegrafa, plinskog svetla, fabričke proizvodnje i širenje velikih urbanih centara. Osoba rođena 1860. i umrla 1920. mogla je doživeti pojavu telefona, električnog osvetljenja, automobila i pokretne filmske slike... Kako se mogu izmeriti događaji proteklih 40. godina?” 7

Raspad predindustrijskog i pojava industrijskog društva, posledica su prve i druge indu-strijske revolucije XVIII i XIX veka. Prva industrijska revolucija donela je brojne promene i uslovila, za do tada usporen istorijski razvitak, progres neslućenih razmera. Ovaj period obeležava nagli razvoj prirodnih i tehničkih nauka, fizike, biologije i hemije, formuli-sanje zakona održanja energije, Darvinov zakon evolucije, otkriće ćelije, vodena para kao novi oblik energije i njena primena u proizvodnji i saobraćaju, Vatova parna mašina (1760), parobrod (1807), automatski tkački razboj, mašine predilice, mašinski način proizvodnje i drugo.

Pronalasci i promene u načinu proizvodnje uslovili su novu podelu rada i novu ulogu nauke, kulture i inteligencije. Formiranje nacija i nacionalnih tržišta uslovilo je vremenom pojavu internacionalnog tržišta i brojne nacionalne i internacionalne komunikacije, poseb-no otkrićem Amerike i drugih novih kolonija. Promenu klasne strukture pratila je i promena socijalne strukture i uspon trećeg sektora.. Na primer, u SAD 1920. godine u primarnim delatnostima je zaposleno 26,7% prema prethodnih 72,8%, a u tercijalnom sektoru usluga 40,1%, prema ranijih 15,2%.

Druga industrijska revolucija vezuje se za početak dvadesetog veka i završava se-damdesetih godina istog veka, sa prvom energetskom krizom. Ovaj period karakterišu: električna, naftna energija i primena nove atomske energije, motori sa unutrašnjim sagorevanjem, automobilska i aeronautička industrija, crna metalurgija, novi načini transporta i komunikacija, novi sirovinski surogati, veštačke sirovine i eksplozivan na-predak tehničkih, bioloških i hemijskih nauka.

Posledice druge industrijske revolucije uslovile su i promene u socijalnoj i klasnoj strukturi. Formira se novi srednji sloj stručnjaka, menadžera, tehničara i raznovrsnih organizatora marketinške proizvodnje. Formira se državna, privredna i vojna elita vlasti i slojevi birokratije i tehnokratije. Oblikuje se novo, masovno potrošačko društvo sa domi-nantnom srednjom klasom i elitom vlasti na vrhu društvene piramide.

7 Bel Danijel, prema Džuverović B., op.cit., str. 137.

Untitled-1.indd 288 3/24/2014 6:59:18 PM

289

14.2.3. Industrijsko društvo

Prema Markuzeu, Milsu, Rismanu i Habermasu, pojam industrijskog društva podudara se sa kapitalističkim društvom. “Ovde se taj pojam upotrebljava pre svega u smislu ilustrovanja stepena naučnotehničkog progresa, a ne u smislu potiskivanja poznate teorije o društvenoekonomskim forma-

cijama. Naprosto, industrijsko društvo je ona faza društvenog razvoja u kojoj je preovladala industrijska proizvodnja, tj. onaj model proizvodnje kojim je prevladana predindustrijska civilizacija”.8Prema Belu, osnovna obeležja industrijskog društva su:

1. Izrada proizvoda, kao način proizvodnje;2. Sekundarna delatnost, kao ključni privredni sektor i to prerađivačka industrija,

proizvodnja trajnih potrošnih dobara, građevinarstvo i hemijska industrija;3. Veštačka energija: plin, električna energija, nafta, ugalj, nuklearna energija,

kao ključni pokretači proizvodnje;4. Kapital, kao finansijsko sredstvo i kao osnovni strateški resurs;5. Mašinska tehnologija;6. Inženjeri i polukvalifikovani radnici kao osnovni kadrovski profili;7. Iskustvo i eksperiment, kao metodologija rešavanja problema;8. Eksperiment i ad hoc prilagođavanje, kao vremenska orijentacija, 9. Ekonomski rast kao ključni ekonomski princip.

Osim navedenih, industrijsko društvo posebno karakterišu i : masovnost, u vidu masovnog društva i masovne kulture, gradski život, podela profesija i pojava stručnjačko-menadžerskog sloja, nova radnička klasa sa novim tipom radnika, buržoaziranje radništva i drugo.

U američkoj građanskoj sociologiji istaknuta su pitanja tumačenja klasnih promena industrijskog društva. Pitanje stare srednje klase, koju su činili farmeri, slobodne profesije i sitni poslovni ljudi, poprimilo je nove dimenzije proširenjem ovog sloja brojnim neproiz-vodnim zanimanjima prosvetnih radnika, službenika, prodavača, istraživača, pogonskih inženjera, tehničara i drugo. S druge strane, ovaj sloj je bivao sve tanji, ekonomskim propadanjem bivših sitnih poslovnih ljudi. U celini, srednja klasa, postaje dominantan društveni sloj koga Male9, francuski sociolog marksističke orijentacije, u početku naziva “novom radničkom klasom”, a kasnije „novom srednjom klasom” ili „service class”, Galbrajt 10 “tehnostrukturom”, a treći „uslužnom, tj. menadžerskom” klasom.

Teze o novom tipu radnika i buržoaziranju radničke klase odnose se na brojne VKV radnike, pogonske inženjere, istraživače, službenike, kontrolore, operatere i sve one koji „obavljaju proizvodnu ulogu, a isključeni su iz vlasništva ili upravljanja nad sredstvi-ma za proizvodnju”.11 Ovi visokokvalifikovani stručnjaci imaju visoka primanja, koja povećavaju njihov opšti standard i menjaju način života, zbog čega postaju osnovni subjekti potrošnje masovnog društva.

8 Ibid, str. 141.9 Male Serž, NOVA RADNIČKA KLASA, Beograd, 1967.10 Males, NOVA RADNIČKA KLASA, op. cit., str. 9.11 Prema Džuverović, op. cit., str. 144-145.

Untitled-1.indd 289 3/24/2014 6:59:18 PM

290

Osnovna obeležja12 savremene, tj. nove radničke klase, po građanskim sociolozima su:

1. Visoka primanja, koja ih izjednačavaju sa službenicima;2. Približavanje stilova života radnika i službenika, kroz stanovanje, oblačenje,

obrazovanje dece, provođenje slobodnog vremena i drugo;3. Iščezavanje radničke solidarnosti i međusobnog povezivanja i okretanja po-

rodici i užim socijalnim grupama;4. Distanciranje od klasičnih radničkih političkih organizacija i njihova depo-

litizacija.Za razliku od građanskih sociologa, Serž Male ističe da nabrojana argumentacija o

depolitizaciji i buržoaziranju radničke klase, formira nov profil radničke klase čija je aspiracija veća nego što se to može na prvi pogled uočiti. Ta nova klasa proizvođača i potrošača masovnog društva, težište svoje borbe usmerava ka sveukupnom društvenom preobražaju koji se ostvaruje njihovim većim pravima u upravljanju i odlučivanju ne samo u pogledu uslova rada već i na planu institucionalizovanih područja društvenog života, koji su do tada bili ekskluzivno pravo vlasničke elite društva.

Nova radnička klasa, kao obrazovno i stručno razvijena grupacija, ne zadovoljava se samo materijalnim već traži i dobija nov društveni status, koji joj omogućava i sama društvena elita u uslovima razvijene specijalizacije i savremene tehnologije.

14.2.4. Naučnotehnološka revolucija

Naučnotehnološka revolucija od strane različitih autora imenuje se kao treća industrij-ska revolucija, informatička revolucija ili mikroelektronska revolucija. Revolucionarne promene koje sa sobom donosi treća revolucija ogledaju se u proizvodnji, tehnologiji, energiji, sirovinama, socijalnim nosiocima, klasnosocijalnim promenama, tj, u brojnim civilizacij-skim izmenama.

Početni nagoveštaji ove revolucije ogledaju se u najrazvijenijim zemljama sveta - SAD, Japanu i zapadnoevropskim zemljama.

Prvi put je pomenuta mogućnost pojave naučnotehnološke revolucije šezdesetih godina prošlog veka, od strane Radovana Rihte, čehoslovačkog sociologa, koji je u delu „Civilizacija na raskršću”, ukazao da razvoj nauke i tehnike probija industrijsku pro-izvodnju i industrijsku civilizaciju i da je na pomolu nova naučnotehnička civilizacija.

Osnovna obeležja13 treće, naučnotehnološke, informatičke i mikroelektronske revolucije, prema brojnim istraživanjima, grupi-sana su u sedam najvažnijih oblasti:

1. Radikalna promena sredstava za rad, pojavom au-tomatizovanih i kibernetskoinformativnih sistema, kao prerastanje klasičnih tehnologija u tzv. visoke tehnologije;

12 Ibid, str. 148-167.13 Ibid, str. 149. Ibid, str. 149.

Untitled-1.indd 290 3/24/2014 6:59:18 PM

291

2. Radikalne promene predmeta rada, pojavom i proizvodnjom veštačkih sirovina, sintetike, plastičnih masa i slično, čime je smanjena čovekova zavisnost od prirod-nih resursa;

3. Radikalna promena uloge čoveka u proizvodnom procesu, od prvobitnog aktiv-nog, fizičkog učešća, do njegove uloge pored procesa proizvodnje, s obzirom na to da nove tehnologije preuzimaju funkcije opsluživanja, operative i regulacije nepo-sredne proizvodnje;

4. Radikalna promena uloge nauke, od prvobitne uloge korišćenja i primene, do statusa autonomne i neposredne proizvodne snage, zbog čega naučni potencijali postaju presudni za dalji tok civilizacije;

5. Snažan talas naučne integracije (formiranje molekularne biologije kao spoj fizike i hemije), multidisciplinarnosti i interdisciplinarnosti (fizička hemija, kvantna fizika i sl.) i pojava novih naučnih disciplina: kibernetika, genetski inženjering, informa-tička tehnologija i drugo;

6. Osvajanje kosmosa i brojne mogućnosti njegovog korišćenja (telekomunikacije i sl), novi načini fizičkog i duhovnog komuniciranja među ljudima (računarima, robotikom, telekomunikacijama, mikroelektronikom i sl);

7. Radikalna izmena vremenskih mena, tj. brzina razvoja nauke i novih tehnologija, skraćivanjem vremena od otkrića do praktične primene novog pronalaska. „Tako, na primer, za primenu fotografije taj vek je bio punih 112 godina, za telefon 56, za eksploataciju aluminijuma 37, za motorni saobraćaj 27, za kompjuter 21, za televi-ziju 12, u slučaju primene atomske bombe 6, tranzistora 5, a integrisanih kola samo tri godine. Poslednjih godina taj period od otkrića do serijske primene još rapidnije se smanjuje”.14

Zbog primene elektronike u svim oblastima života, ne samo u proizvodnji, ova revo-lucija se od strane brojnih sociologa naziva elektronskom revolucijom, a drugi je još bliže određuju kao mikroelektronsku revoluciju.

Aleksandar King, zaključuje da je sićušni uređaj za obradu podataka, mikroprocesor na sicilijumskom čipu, omogućio „da se u bilo koju napravu mogu uklopiti mozak i me-morija neverovatno male veličine i skromne cene”.15Stručnjaci mikroelektronike ističu da “značenje mikroelektronike potiče od sposobnosti čipova da obrađuju sve veći broj podataka u sve kraćim intervalima vremena, čime se omogućava ugradnja mentalnih funkcija u industrijske pogone, procese i proizvode. Čip je stvorio moderne kompjutere, telekomunikacije, telematiku, robotiku, �eksibilnu proizvodnju, automatizirano uredsko, bankarsko i ostalo poslovanje. Čip je promenio strukturu privrede, društva i strukturu radne snage. Stvorio je novu tehnologiju, nove komparativne vrednosti. Znanju je dao ulogu glavne pokretačke snage u razvoju. Manuelnu snagu, kao nosioca razvoja, nadomestio je mentalnom radnom snagom”.16

14 King Aleksandar, NOVA INDUSTRIJSKA REVOLUCIJA ILI SAMO NOVA TEHNOLOGIJA, Zbornik King Aleksandar, NOVA INDUSTRIJSKA REVOLUCIJA ILI SAMO NOVA TEHNOLOGIJA, Zbornik TEHNOLOGIJA I RAZVOJ, ‘’Nikola Tesla’’, Beograd, 1989, str. 177.

15 Biljanović Petar, MIKROELEKTRONIKA - TEHNOLOGIJA I MISAO, Zbornik TEHNOLOGIJA I RAZVOJ, Jugoslovenski savez društava za širenje naučnih saznanja ‘’Nikola Tesla’’, Beograd, 1989, str. 177.

16 Ibid, str. 21.

Untitled-1.indd 291 3/24/2014 6:59:19 PM

292

Brzina razvoja mikroelektronike ogleda se na primeru čipa, koji se na tržištu pojavio tek 1959. godine i sadržao je samo jedno elektronsko kolo. Već 1964, čip je sadržao deset elektronskih kola, 1970. sadržao je hiljadu komponenti, 1976. sadržao je blizu 32000, a 1985. oko 128000. Današnji čip sadrži po više stotina hiljada i preko milion komponenti, a pominje se i stvaranje biočipova.17

Na međunarodnom nivou formirana je neformalna organizacija Rimski klub, koja oku-plja eminentne naučnike, poslovne ljude, industrijalce i javne ljude čiji je cilj podsticanje naučnih istraživanja od šireg društvenog značaja. Grupa stručnjaka Rimskog kluba napravila je studiju “Nacrt o neizvesnostima čovečanstva”, tj. ”Granice rasta”. Zbog masovne pri-mene mikroelektornike u svim oblastima života, članovi Rimskog kluba zaključili su da će automatizacija, kompjuterizacija, robotika i minijaturizacija iz temelja promeniti društvo i čoveka uopšte, pa da tehnologijama koje su zasnovane na mikoelektronici treba posvetiti prvorazrednu pažnju.

Polazeći od misli Berđajeva da “ne može biti tehničkih ciljeva života, mogu biti tek tehnička sredstva, a ciljevi života leže uvek u drugoj oblasti, u oblasti duha”18 i Shigeo Shingovog zaključka da novi proizvodni sistemi i tehnike treba da počivaju na novoj filo-zofiji inovatorske promene konvencionalnih proizvodnih sistema19, ukazaćemo na osnovne društvene posledice naučnotehnološke revolucije:1. Civilizacijske posledice: oblikovanje postindustrijskog društva, globalizacija svih

problema, tehnološki univerzum koji se proširuje i na kosmičke prostore, sve veći eko-nomski jaz između 10% razvijenih i 90% nerazvijenih u svetu, sa tendencijom porasta na 95%, što se, generalno posmatrano, može iskazati “da se razvijeni i nerazvijeni delovi čovečanstva ipak nalaze na istoj klackalici, samo sa različitih strana. Ako među njima nema makar približne uravnoteženosti, takva klackalica će podizati i spuštati jedne ili druge, ali dugoročno će civilizacija ipak morati da traži makar minimalnu stabilnost”.20

2. Društvenoekonomske posledice kao “fantastičan porast produktivnosti” koji je do-veo do tzv. paradoksa produktivnosti. Pored toga, u socijalnoj strukturi primećuje se na primeru SAD, da je u 1985. godini, broj zaposlenih u primarnom, poljoprivred-nom sektoru pao na 2,4%, u sekundarnom, industrijskom sektoru opao je na 26,6%, a u uslugama, tj. tercijalnoj delatnosti porastao čak na 71,0%. U Japanu je 2000. godine bilo samo 4,9% zaposlenih u poljoprivredi. U vezi sa promenama socijalne strukture zaposlenih je i problem zapošljavanja i obrazovanja. U klasnoj strukturi društva, radnici dobijaju epitet “softverskih radnika”, jer su visoko tehnološki obučeni, a njihove po-slove preuzele su “čelične kragne” roboti.

3. Kulturne posledice, najbolje se mogu sagledati pojavom teorija o stvaranju planetarne kulture, tj. kulture globalnog svetskog sela. Geografske, vremenske i socijalne ograniče-Geografske, vremenske i socijalne ograniče-nosti kulture zamenjuje “kultura bez granica”. To je nova, masovna, mozaička kultura, koju karakterišu savremeni masovni mediji, a koji su po Abrahamu Molu “slavina za kul-

17 Džuverović B., op. cit., str. 152. Džuverović B., op. cit., str. 152. 18 Shigeo Shinge, NOVA JAPANSKA PROIZVODNA FILOZOFIJA, Jugoslovenski zavod za produktivnost Shigeo Shinge, NOVA JAPANSKA PROIZVODNA FILOZOFIJA, Jugoslovenski zavod za produktivnost

rada, Beograd, 1986, str. 200. 19 Džuverović B., op. cit., str. 154. Džuverović B., op. cit., str. 154.20 Balle Francis et Gerard Eymery, LES NOVEAUX MEDIAS, PUF, Paris, 1987, p. 3.

Untitled-1.indd 292 3/24/2014 6:59:19 PM

293

turu”. Prema nekim novim podelama,21, sredstva mass media dele se na nezavisne medije: video kasete, video diskove, kompakt diskove, mikrofilmove, audio kasete, teledifuzne medije, TV distribucije svih vrsta, od satelitske i kablovske do drugih, i telekomunikacio-ne medije: za razmenu i odašiljanje poruka, tekstova, slika, zvukova, grafičkih sadržaja i sl. Nemački institut naučnog obrazovanja, prezentirao je podatke koji pokazuju da je porastom broja kućnih računara opala gledanost TV programa za 67,4%, slobodno vreme sa porodicom opalo je za 18,9%, rekreacija van kuće za 22,1%, hobiji za 43,4%, a spavanje za 26,3%.22 Slobodno vreme je, s jedne strane, oslobođeno modernizacijom proizvodnje, a sa druge zarobljeno modernim mass medijima. Posebno polje kulturnih po-sledica je tzv. kulturna kolonizacija, tehnološkom kolonizacijom nametanja ograničenja, izvozom znanja i stručnjaka. Sedamdesetih godina izvoz filmske i televizijske industrije imao je vrednost od oko 300 miliona dolara, a izvoz znanja: licenci, patenata i konsultati-vnih usluga tri milijarde dolara, pa je tehnološki izvoz svojevrsna ideološka kolonizacija nerazvijenih od strane elitnih super sila.

4. Filozofske posledice, ispoljavaju se u formulisanju nove filozofije obrazovanja “Longlife Learning”. Obrazovanje postaje neprekidan celoživotni proces , kako bi se pratila nova dostignuća u nauci i tehnici. To podrazumeva otvoren, adaptivan i �eksibilan sistem obrazovanja.23 Prema Mičio Mirušimi,24 u japanskom obrazovanju dominantna je tehnika, a prirodne nauke su zanemarene. U Japanu 3% studenata upiše prirodne nauke, a na najuglednijim univerzitetima Kjoto i Osaka ne više od 10%. U Velikoj Britaniji prirodne nauke studira oko 24%, i nije dovoljno. Po Mirušimi, ova pojava je posledica “japanskog duha i zapadnjačke tehnologije”. Ipak, „očito je da je „japanski duh” brže startovao na zapadnjačke tehnologije nego na fundamentalne nauke koje služe kao osnova savremene tehnologije”.25 Čak se i u japanskim uslovima, koji za svoju tradiciju imaju konfučijanizam, pojavljuje u obrazovanju nelojalna konkurencija i među samim učenicima i studentima. Po Mirošimi, ta konkurencija je beskrupulozna, kako bi se po svaku cenu postigao bolji uspeh i upisale škole i univerziteti sa višim statusom. „Japanski tinejdžeri su prisiljeni da u redovnoj školi svakodnevno provedu 6 časova, 34 časa u privatnim školama i 45 časova učeći kod kuće; ukupno uzev, negde oko 1315 časova dnevno, što se može porediti sa eksploatacijom dečijeg rada u vikto-rijanskoj Engleskoj. Neki japanski ekonomisti su mišljenja da visoka radna sposobnost radnika upravo proizilazi iz ovog teškog i disciplinovanog rada od detinjstva. Ne sme se, međutim, zaboraviti da je time potpuno potisnuta ličnost pojedinca... Japansku decu teraju da uče od jutra do mraka kako bi mogla da se upišu na dobre univerzitete. Đaci, posebno oni koji uče na fakultetima na kojima postoje prijemni ispiti, pripremaju se u specijalnim privatnim školama (juku) i to posle završetka svoje redovne nastave. Kada se vrate iz ove juku škole sačekuju ih studenti koji im daju još nekoliko časova nastave”.

21 Lauterbach G. Roland, KOMPJUTERI U DEČIJEM DOMU, Revija za nauku i tehnologiju, “YU 21”, 8/88, str. 29.

22 Detaljnije o tome, kod Matejić V., TEHNOLOŠKI RAZVOJ JUGOSLAVIJE I NJEGOV UTICAJ NA STRUKTURNE PROMENE U SISTEMU OBRAZOVANJA, ‘’Tehnika’’, 1/89.

23 Mirišima Mičio, ZAŠTO JE JAPAN USPEO, ‚’Rad’’, Beograd, 1986, str. 205. Mirišima Mičio, ZAŠTO JE JAPAN USPEO, ‚’Rad’’, Beograd, 1986, str. 205.24 Džuverović B., op. cit., str. 160.25 Morišima M., op. cit., str. 206, 211/212.

Untitled-1.indd 293 3/24/2014 6:59:19 PM

294

5. Duhovne i idejne posledice ogledaju se u viđenjima smisla života u uslovima naučne i tehničke dominacije. S jedne strane prisutna su shvatanja o tehnološkom determinizmu, koja u novim tehnologijama vide budućnost ljudskog društva i čoveka u njemu. S druge strane, sve su prisutnije teorije tehnološkog pesimizma, koje buduće društvo vide kao „elektronski gulag” i koje su svojevrsna tehnofobija. Herman Kan je ukazao na „fau-stovska” iskušenja tehnike. „Kao što znamo, Faust je pribavio magično znanje i moći koje mora upotrebljavati, pa je uvek prisiljen da nastavi do sledećeg pokusa, do sledećeg projekta ili će inače zauvek biti proklet”. 26 Po Kanu, svako zaustavljanje tehnološkog napretka vodilo bi društvenoj katastrofi.

Posebno je prisutno vrednosno kvalifikovanje programiranog društva iz ugla ekoloških prob-lema razvoja, militarizacije, dominacije elite moći i kritičke svesti društva.

14.2.5. Postindustrijsko društvo

Postindustrijsko društvo nastaje pod uticajem dostignuća naučnotehnološke revo-lucije. Za neke je društvo budućnosti, a za druge mi smo akteri njegovog postojanja. Pored Bela, autorom novog društva smatra se i Alen Turen. U uvodu “Postindustrijskog društva” Turen ukazuje da se “pred našim očima” rađa novi tip društva.

Programiran kibernetski način proizvodnje, svoj oslonac u postindustrijskom društvu ima u nauci i znanju. Prema Kanu, ljudi će u tom društvu sve više raditi iz zadovoljstva, a ciljevi će postati “važniji od sredstava”. Postindustrijska privreda, biće aktivnost iz zabave i samo mali deo ljudskih dostignuća, pa će i podela na primarni, sekundarni i tercijalni sektor delatnosti biti drugorazredna i prevaziđena, jer će većinu svojih životnih aktivno-sti čovek ostvarivati u kvartalnim sektorima, radeći iz zadovoljstva.

Kvartalni sektor, prema Kanu i njegovim saradnicima, činile bi: estetske i obredne delatnosti, aktivnosti iz zadovoljstva, čitanje, pisanje, slikanje, turizam, takmičenja, igre, izložbe, kulinarska zadovoljstva, lov, ribolov, planinarenje, vrtlarenje, ikebana, razgovori, diskusije, politiziranja, dobrovoljne aktivnosti, javni radovi i sve ono što bi čovek radio iz zadovoljstva, a ne iz materijalne koristi.27 Zato se ta privreda po Kanu i naziva kvartalnom, a postindustrijsko društvo kvartalnim društvom.

Za razliku od Kana, Bel, pored kvartalnog sektora, uvodi i tzv. kvintijalni sektor. Prema Belu, osnovna obeležja postindustrijskog društva bila bi:

1. Usluge visokog stepena obrade i reciklaža, kao način proizvodnje;2. Ključni privredni sektori:

a. tercijalni: saobraćaj i komunalije,b. kvartalni: trgovina, finansijski poslovi i osiguranje,c. kvintalni: zdravstvo, istraživački rad, rekreacija, obrazovanje, državna ad-

ministracija;3. Ključni pokretač proizvodnje su informacije, tj. sistemi za prenos i obradu

podataka pomoću kompjutera;4. Znanje je osnovni strateški resurs;5. Tehnologija je intelektualna;

26 Kahn H., SLEDEĆIH 200 GODINA, op. cit., str. 210-211.27 Kahn Herman, SLEDEĆIH 200 GODINA, op. cit., str. 42-43. Kahn Herman, SLEDEĆIH 200 GODINA, op. cit., str. 42-43.

Untitled-1.indd 294 3/24/2014 6:59:19 PM

295

6. Naučnik i stručnjak su osnovni kadrovski profili;7. Modeli, simulacija, sistemska analiza, teorija odlučivanja, biće osnovne me-

todologije rešavanja problema;8. Planiranje, predviđanje i orijentacija ka budućnosti kao vremenska orijen-

tacija;9. Kodifikacija teorijskog znanja kao ključni princip.

S obzirom na to da je u pitanju projekcija budućeg društva (za većinski deo svetske populacije), navedena obeležja treba prihvatiti kao oznake jednog futurističkog pogleda na društvo i njegov razvoj. Kako su neka od navedenih obeležja postale stvranost u visokora-zvijenim zemljama, uputno je zaključiti da živimo u periodu kada je budućnost počela.

14.3. GLOBALIZACIJA

Danas je u toku sveopšta globalizacija društvenog života. Mi, naravno, možemo raspravljati o tome da li se radi o jednom jedinom procesu koji zahvata sve društvene podsisteme ili je reč o paralelnim procesima koji imaju svoju nezavisnu logiku, da li su ti procesi za nas korisni ili ne, da li možemo uticati na njih ili ne, ali ih nikako ne možemo poricati.

Ono što je za nas posebno interesantno jeste kako se ovaj proces odražava na sa- se ovaj proces odražava na sa-se ovaj proces odražava na sa- ovaj proces odražava na sa-ovaj proces odražava na sa- proces odražava na sa-proces odražava na sa- odražava na sa-odražava na sa-žava na sa-ava na sana sa-na sa- sa-sa-vremene, da upotrebimo Heldovu terminologiju, nacije -države. Ako pretpostavimo da proces globalizacije teži da za svoje ishodište ima globalna upravna i regulativna tela, logično je da se postavlja pitanje šta će se u tom slučaju desiti sa savremenim državnim aparatima. A ako se tome doda još i to da državni aparati ipak nisu bezlične tvorevine koje samostalno egzistiraju u prostoru28, već da njihovo vezivno tkivo čini osećanje nacionalne pripadnosti stanovnika tih država, stvar postaje još intrigantnija.

Stoga se može postaviti pitanje: Ako pretpostavimo da će proces globalizacije, na duže staze, pratiti smenjivnje državnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa-, pratiti smenjivnje državnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa-pratiti smenjivnje državnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa- smenjivnje državnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa-smenjivnje državnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa- državnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa-državnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa-žavnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa-avnih, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa-, globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa-globalnim upravnim telima, da li to znači da će se pa- upravnim telima, da li to znači da će se pa-upravnim telima, da li to znači da će se pa- telima, da li to znači da će se pa-telima, da li to znači da će se pa-, da li to znači da će se pa-da li to znači da će se pa- li to znači da će se pa-li to znači da će se pa- to znači da će se pa-to znači da će se pa- znači da će se pa-znači da će se pa-či da će se pa-i da će se pada će se pa-da će se pa- će se pa-e se pa- se pa-se papa-pa-ralelno odvijati proces stapanja nacija kao vid legitimizacije tih tela?

14.3.1.Redefinisanje shvatanja suvereniteta

Savremene promene međudržavnih odnosa baziraju se na novom-starom konceptu državnog suvereniteta. Drugim rečima, celokupna problematika vezana za promene u statusu i međunarodnom položaju država vezana je za pitanje suvereniteta.

Da li su države danas suverene u onom smislu u kome su bile prethodnih i početkom ovog veka? Odgovor je sigurno ne. Zato je od posebnog značaja analiziranje poimanja suvereniteta nekad i sad, u cilju uočavanja suštine i načina primene koncepta savremenog suvereniteta.

28 Jer da jesu onda ne bi bio nikakav problem jedan bezličan aparat zameniti drugim. Jer da jesu onda ne bi bio nikakav problem jedan bezličan aparat zameniti drugim.

Untitled-1.indd 295 3/24/2014 6:59:20 PM

296

14.3.2. Vestfalski model

Ideja suvereniteta je tesno povezana sa idejom moder-ne države. Iako tragovi pojma suvereniteta vode sve do Rimskog carastva, on se tek u drugoj polovini šesnaestog veka razvio u glavnu temu političkog mišljenja.

Boden je razvio jednu od najranijih definicija suvere-niteta, određujući ga kao neograničenu i nedeljivu moć

donošenja zakona. To je vrhovna vlast nad podanicima, tj. pravo da se nametne zakon svim podanicima nezavisno od njihove saglasnosti.29 Pitanjem suvereniteta bavili su se i kontraktualisti Hobs, Lok i Ruso.

Ideja o državnom suverenitetu predstavljala je izvor ideje o bezličnoj državnoj vlasti. Druga karakteristika državnog suvereniteta sastojala se u isključivom pravu jurisdikcije države nad određenim narodom i teritorijom. U međudržavnim odnosima, načelo neza-visnosti i suverenosti svih država vremenom je prihvaćeno kao konstitutivni element ovih odnosa. Koncepcija međunarodnog poretka, koja pojašnjava prirodu međudržavnog siste-ma, naziva se Vesfaltskim modelom, po Vestfalskom miru iz 1648. godine.

Osnovne karakteristike ovog modela proizlaze iz priznanja državne nezavisnosti i samostalnosti u saradnji sa drugim državama i državne odbrane. Osim toga, ne pretpo-stavlja se nijedan oblik međunarodne organizacije koji bi bio nadređen državama jer bi to bilo suprotno suverenom pravu državnog odlučivanja.

Logično je da bi svako međunarodno telo podrazumevalo odricanje dela državnog su-vereniteta u korist tog tela. Utoliko je bilo prirodno, što u fazi stvaranja modernih država i sticanja potpune samostalnosti i nezavisnosti nije postojao ni nagoveštaj, tj. svest da je potrebno da se deo tih prava prebaci na neko međunarodno, više telo. Smatralo se da su države u stanju same, pa makar i oružanim putem, da reše sukobe.

Ipak, budući događaji su ubrzo pokazali da je prirodna potreba država da se udru-žuju i to prvenstveno radi međusobne zaštite. Naravno, u uspostavljanju tih saveza neke zemlje su imale ulogu patrona drugih država, pa je samim tim i liderstvo bilo u njihovim rukama. Iako proklamovana, jednakost među državama je bila samo mrtvo slovo na pa-piru, dok su faktički odnosi bili u stvari odnosi međunarodne moći i elitizma.

14.3.3. Sistem Ujedinjenih nacija

Ogromna razaranja i užasna dva svetska rata u XX veku, doveli su do formulisanja ideje o neophodnosti međunarodnog institucionalnog uređenja međudržavnih odnosa. Iako je vestfalski model međunarodnog prava podvrgavan kritici tokom moderne ere, tek je sredinom dvadesetog veka, prihvatanjem Povelje Ujedinjenih nacija uspostavljen novi model međunarodnih odnosa, zasnovan na međunarodnom pravu.

Povelja UN kao i Vestfalskii model, predviđa kao neprikosnoveno pravo, pravo država na suvereno delanje u svetskim okvirima. Podela sveta na jake i slabe države ugrađena je u sam sistem formiranja i odlučivanja Ujedinjenih nacija, pa u tom smislu Savet bezbed-

29 Op. cit., str. 56.

Untitled-1.indd 296 3/24/2014 6:59:21 PM

297

nosti čini pet stalnih, tj najmoćnijih, i deset rotirajućih članica. Ove članice raspolažu pravom veta što je u velikoj meri onemogućilo Savet bezbednosti u reagovanju na mnogo-brojna svetska zbivanja proteklih decenija.

Mada je model UN pokušaj prevazilaženja nedostatake Vestfalskog modela, u pravcu stvaranja obaveze poštovanja međunarodnog prava, putem brojnih konvencija i naddr-žavnih institucija, vestfalska logika bila je i dalje prisutna na realnom međunarodnom planu. Navedena pojava, između ostalog, proizlazi i iz činjenice da Povelja UN najvećim delom legalizuje međudržavni a ne naddržavni - međunarodni sistem.

14.3. 4. Globalizacija – redefinisanje suvereniteta

Iz prikazanih modela uređivanja odnosa među dr-žavama u svetu (Vestfalski i model UN), uočava se da je suverenitet nacionalnih država ostao nepromenjen u proteklih nekoliko vekova. Međutim slika sveta posle

Drugog svetskog rata se promenila, posebno u proteklih dvadesetak godina a pojačano poslednjih godina.

Ove promene posledica su sveprisutnog fenomena globalizacije u svim oblasti-ma društvenog života. Već se može smatrati klasičnim Gidensovo određenje po kome je: “Globalizacija intenzifikacija društvenih odnosa na svetskom planu, koja povezuje udaljena mesta na takav način da lokalna zbivanja uobličavaju događaji koji su se odigrali kilometrima daleko i vice versa.”30 Kako se ovaj proces odrazio na odnose među državama, najbolje ilustruje naredna tabela, koja rezimira učinke i efekte procesa glo-činke i efekte procesa glo-inke i efekte procesa glo- i efekte procesa glo-i efekte procesa glo- efekte procesa glo-efekte procesa glo- procesa glo-procesa glo- glo-glo-balizacije.31

Bujanje regionalnih, međunarodnih i transnacionalnih činilaca, organizacijai institucija

▼Porast globalne međuzavisnosti u nizu ključnih dimenzija:

ekonomiji, politici, tehnologiji, komunikacijama, pravu

▼Rastuća propusnost granica

▼Smanjenje sposobnosti država da stvaraju političke instrumente kojima mogu da kontrolišu protok

roba i usluga, ideja i kulturnih proizvoda, itd.

▼

30 Gidens Entoni, Posledice modernosti, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1998, str. 69. Gidens Entoni, Posledice modernosti, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1998, str. 69.31 Held Dejvid, Demokratija i globalni poredak, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1997, str. 116.

Untitled-1.indd 297 3/24/2014 6:59:22 PM

298

Rastuća potreba za saradnjom među državamakako bi mogle da kontrolišu političke ishode

▼Porast međunarodnih agencija i ustanova, kao što su mehanizmi za održavanje ravnoteže snaga, širenje međunarodnih režima i organizacija, razvoj multilateralne diplomatije i proširenje domašaja

međunarodnog prava, kao i saradnje sa nedržavnim akterima i procesima

▼Stvaranje sistema globalnog upravljanja,

koji ima kao jednu od posledica održavanje i redefinisanje nadležnosti države

▼Stvaranje međuzavisnog globalnog sistema koji,

uprkos svemu, ostaje vrlo krhk, osetljiv namaterijalne, religiozne, ideološke i tehnološke promene

Procesi globalizacije odrazili su se na poziciju i ulogu nacionalnih država. “Globalizacija je redefinisala suverenitet država, pri cemu su individualna prava postala predmet šireg korpusa međunarodnog prava.”32 Iako formalno ništa nije promenjeno u njihovom statusu, tj. one i dalje imaju primat u svetskim tokovima, prvi put se formiraju međunarodne institucije čija moć više nije samo fiktivna, tj. propisana nekom rezolucijom, već je stvarna i uglavnom samonikla.

I upravo ta samoniklost, u smuslu odsustva izvornih temelja već na bazi presedana, međunarodnim institucijama daje istinsku moć. Kao što su nacionalne države nastajale u mukotrpnom i dugotrajnom procesu, tako danas globalne institucije prolaze ovaj put. Nastanak globalnih institucija i organizacija je multidimenzionalan proces, upravo kao nekadašnji proces nastanka modernih nacionalnih država. Zato se ne može reći da su samo promene u ekonomiji, tehnologiji ili u kulturi pojedinačno uticale na ove promene, već je upravo njihovo sinhronizovano delovanje odigralo klučnu ulogu u procesu globalizacije.

Savremena sociološka misao postavlja pitanje: da li ovaj globalizirajući trend može dovesti do civilizacijskih promena? To pitanje proizlazi iz realnih funkcija naddržavnih organizacija i institucija kojima se osnovna, vekovima dominatna uloga nacionalnih država potiskuje i prepuša globalnim upravljačkim telima.

Gidens, jedan od najpoznatijih teoretičara globalizacije, smatra da: “na među-narodnoj sceni nacionalne države ostaju najznačajniji akteri. Promet najvećih multinacionalnih kompanija mogao bi biti veći od bruto nacionalnih dohodaka većine država, no, šire gledano, nacionalne države su još uvek znatno moćnije.

32 Gidens Entoni, The Third Way, Polity Press, Cambridge 1999, str. 152.

Untitled-1.indd 298 3/24/2014 6:59:22 PM

299

Razlozi su sledeći:

• nacionalne države kontrolišu teritoriju, korporacije to ne mogu;

• države mogu legitimno raspolagati vojnom silom, bilo individualno ili kolektivno;

• države su odgovorne, opet bilo individualno ili na kolektivnom nivou, za održavanje datog pravnog aparata”.33

Sličnog je mišljenja i Held. “Uprkos tome, iako su se međuvladine i transnacio-nalne veze ubrzano proširile, doba nacije-države ni u kom slučaju nije završeno. Ako je teritorijalno omeđena nacija-država doživela opadanje to je u svakom slučaju izrazito neravnomeran proces ograničen na moć i domašaju dominatnih zapadnih i istočnih nacija-država”.34

Jasno je da će proces razgradnje nacionalnih država i izgradnje buduće kosmo-politske zajednice biti dugotrajan. Kako su i dalje prisutni brojni faktori koji integrišu jednu nacionalnu državu (ekonomski, politički, kulturni itd.), preduslov stvarne insti-tucionalizacije svetskog društva pretpostavlja razgradnju nacionalno suverenih faktora i formulisanje novih principa i temelja globalnog društva.

Polazeći od stava da globalizacija nema primarno ekonomsku dimenziju, Gidens se zalaže za jednu vrstu kontrolisane i usmeravane globalizacije koja bi svet oslobodila opasnosti od ratova, sveopšteg haosa, ekoloških kriza i ekonomskih nejednakosti. U tom kontekstu, zalaže se za: promovisanje kosmopolitske nacije, globalno vođstvo i kon-trolu slobodnog tržišta na globalnom nivou.

Gidens je mišljenja, da se globalni poredak ne može održati kao čisto tržište, s obzirom na to da su tržišta promenjivog karaktera, pa bi globalno društvo zasnovano na njima bilo izloženo permanentnoj neravnoteži. Zato nacije zadržavaju značajnu ulogu integracije i stabilizacije.

Imajuči u vidu da je u pitanju globalno društvo, funkciju integracije i stabilizacije može da obavi samo nova, kosmopolitska nacija. Mogućnost postojanja takvog koncepta nacije Gidens obrazlaže tvrdnjom da nacija nije zajednica zasnovana na emocijama, ni politički projekt desnice uperen protiv socijalista, već jedan u nizu identiteta koji određuju po-jedince. Otuda je moguć kosmopolitski nacionalizam koji bi bio otvoren i re�eksivan i koji bi morao prihvatiti višeznačnosti i kulturne raznolikosti.

S tim u vezi, jaka nacionalna država nije ona koja je dobro pripremljena za rat, već ona koja je dovoljno sigurna u sebe da može da prihvati ograničenja suvereniteta. Jer, globalizacija ne znači intenzifikaciju odnosa među suverenim državama, već intenzi-fikaciju procesa koji prevazilaze granice država, kao što je stvaranje globalnog civilnog društva. S tim u tesnoj vezi je i promovisanje i širenje kosmopolitske demokratije koja se ogleda u sve razuđenijoj mreži globalnih nevladinih i vladinih organizacija, već i težnji da se institucionalzuje globalno vođstvo.

33 Gidens Entoni, The Third Way, Polity Press, Cambridge, 1999, str. 122.34 Held Dejvid, Demokratija i globalni poredak, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1997, str. 117.

Untitled-1.indd 299 3/24/2014 6:59:22 PM

300

Za razliku od Gidensa, Held za kosmopolitske nacije koristi termin kosmopolitske zajednice. Svestan problema koji bi ga mogli zateći usled korišćenja uvek spornog termina nacije, Held se odlučuje za manje pretenciozan termin kosmopolitske zajednice. U pitanju je koncept sličan konceptu Gidensove kosmopolitske nacije. Held je mišljenja da će u bu-dućnosti na tlu kosmopolitske zajednice, nacije-države vremenom odumirati. Pri tom je mišljenja da nacije neće nestati sa društvene scene, već da države-nacije ne bi više bile, niti bi se prihvatale kao jedini centri legitimne moći unutar svojih granica.

„Države bi iznova locirale svoje nadležnosti unutar sveobuhvatnog okvira demo-kratskog prava i usaglasile se sa njim. Unutar takvog okvira, zakoni nacija-država bi bili tek jedna tačka u pravnom razvoju, političkom promišljanju i mobilizaciji. Taj okvir bi iznova odredio i konstituisao značenje i granice suverene vlasti. Centri moći i sistemi vlasti uži-vali bi legitimitet samo u meri u kojoj ozakonjuju i pridržavaju se demokratskog prava”35.

Razgradnja nacionalnog identiteta je gotovo nemoguća, pa Held ne isključuje mo-gućnost opstanka nacionalnih država u budućnosti. Jedina značajna promena je što bi onaj deo suvereniteta država koji uređuje odnose među državama bio prenet na neka viša regionalna ili globalna tela, dok bi na lokalnom nivou država ostala dominatna. Nacije se ne bi razgradile ili pretvorile u jednu jedinu kosmopolitsku naciju već bi nastavile da egzistiraju jedna pored druge. Stoga, za razliku od Gidensa koji govori o jednoj kos-mopolitskoj naciji, Held predviđa zajednicu kosmopolitiskih nacija u formi redefinisanih Ujedinjenih nacija.

Pitanje globalizacije kao redefinisanog koncepta nacionalnog suvereniteta poveza-no je i sa pitanjem svetske nejednakosti. Od nastanka modernih nacija-država prisutna je jasna podela država koje vrše lidersku ulogu i podređenih država. Po Beku, nakon raspada sovjetskog bloka Zapad je nametnuo svoje vrednosti kao univerzalne vrednosti demokratije, slobode i zaštite ljudskih prava. U uslovima slabljenja državnih struktura koje su dovele do kon�ikata širom sveta i razvoja ideje globalne odgovornosti, otvorila se mogućnost za dominaciju zapadnog militantniog humanizma koji treba da obezbedi svetsku zaštitu ljudskih prava.

Značajan uspeh neoliberalne politike na globalnom planu zasnivao se na primeni duplih moralnih standarda. Kosmopolitska fasada je iskorišćena za zapadne vojne inter-vencije. Imperijalna igra moći koegzistira sa kosmopolitskom misijom. Za podređivanje slabih država institucijama globalne vlade stvorena je strategija humane intervencije.36

Stoga se postavlja pitanje nije li globalizacija kao koncept samo savremeni izraz stvarnog svetskog državnog elitzma u međunarodnim odnosima. Suštinu ovih odnosa u političkom i ekonomskom smislu, tokom čitave novovekovne i savremene istorije su obe-ležavali odnosi nejednakosti. Proces globalizacije danas predvode najrazvijenije zemlje sveta, paralelno čuvajući postojeći poredak. Zaštita postojećeg poretka nije izraz altrui-stičkih pobuda najrazvijenijih zemalja da kroz proces globalizacije izjednače (u svakom pogledu) sve nacije ili ljude na svetu.

35 Held Dejvid, Demokratija i globalni poredak, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1997, str. 271. 36 Beck Ulrich, Risk Society-Towards a New Modernity, SAGE Publications, London, 1992. Beck Ulrich, Risk Society-Towards a New Modernity, SAGE Publications, London, 1992.

Untitled-1.indd 300 3/24/2014 6:59:22 PM

301

Koncept formiranja nove sveprožimajuće kosmopolitske nacije u sebi sadrži pret-postavku egalitarizma svetskog društva. Taj koncept plasira se kroz procese globalizacije koje uslovljavaju vodeće, najrazvijenije i elitne države sveta. S druge strane, postavlja se pitanje kako će globalno društvo opstati ako ne postoji neki integrativni mehanizam.

Čini se nerealnim Gidensovo očekivanje nastanka buduće kosmopolitske nacije, osim ukoliko taj koncept ne pretpostavlja da bi jedna od postojećih dominantnih država, kao što su SAD, mogle da asimiliraju snagom svog stvarnog elitizma sve druge nacije. Istorija beleži realizaciju međunarodnog državnog kosmopolitizma, kao što su Rimska, Otomanska, Austro-ugarska i druge imperije, ali takođe beleži i dramatične civilizacijske posledice tih globalnih zajednica.

Druga mogućnost je Heldov koncept zajednice kosmopolitskih nacija. Ukoliko se pretpostavlja da je realno ostvarivo nacionalno fuzionisanje svih zemalja sveta, tada bi globalno društvo isključilo svaki oblik elitizma i dominacije. Čini se da je u toku nastajanje zajednice najrazvijenih država kao globalna institucionalizacija interesa nad-nacionalne elite.

14.4. DRUŠTVENE VREDNOSTI

Društvene vrednosti su centralno i najopštije sociološko pitanje. U pogledu defi nisanja društvenih vred-U pogledu defi nisanja društvenih vred- pogledu defi nisanja društvenih vred-pogledu defi nisanja društvenih vred- defi nisanja društvenih vred-definisanja društvenih vred- društvenih vred-društvenih vred-štvenih vred-tvenih vred- vred-vred-nosti prisutna su različita shvatanja, od onih koji smatraju da je takva definicija nemoguća, do drugih koji smatraju da ona nije potrebna. Pored tih shvatanja, prisutne su i brojne definicije društvenih vrednosti, koje su na prvom mestu određene pripadništvom određenom sociološkom pravcu.

Pored brojnih definicija vrednosti, autori navode različite društvene vrednosti kao što su: pravičnost, dobrota, lepota, istina, samousavršavanje, nirvana, samokontrola, vera, hrabrost, ponos, čast, cilj, sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-, ponos, čast, cilj, sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-ponos, čast, cilj, sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-, čast, cilj, sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-ast, cilj, sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-, cilj, sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-cilj, sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-, sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-sredstvo, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-, korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-korist, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-, bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-bogatstvo, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-, zadovoljstvo, dostojanstvo, um-zadovoljstvo, dostojanstvo, um-, dostojanstvo, um-dostojanstvo, um-, um-um-nost, obrazovanost, moć, nadčovek, intuicija, želje, genijalnost, sloboda, nezavisnost i druge.

Većina sociologa protivila se određivanju društvenih vrednosti smatrajući njihovo određivanje potencijalnom društvenom opasnošću. Tako se Gurvič protivio “tiraniji jedne vrednosti”, jer to vodi hijerarhiji vrednosti i totalitarizmu, pa je zato poželjan plu-željan plu-eljan plu- plu-plu-ralizam društvenih vrednosti.

Parsons, utemeljivač funkcionalizma, celokupnu teoriju je bazirao na ulozi društvenih vrednosti u održavanju postojećeg socijalnog sistema. From je u svojoj socijalnopsihološkoj teoriji ukazao da je čovek najveće dobro, a da se koreni svih vrednosti nalaze u čoveku i razvio je šemu o pet specifično ljudskih potreba, koje, ako se zadovolje na konstruktivan način, postaju vrednosti.

Kod Marksa i Engelsa, vrednosti su istorijski određeni, konkretni oblici društvene svesti koji su promenljivi i relativni u hijerarhiji vrednosti, kao i sama hijerarhija. Vrednosti kao ljudska odlika, nastaju u datim društvenoekonomskim odnosima, bilo da ih

Untitled-1.indd 301 3/24/2014 6:59:24 PM

302

opravdavaju, bilo da ih negiraju. Na vrhu svih vrednosti je čovek, ali je istorija ljudskog društva tu vrednost do sada ispoljavala kao mogućnost.

Može se reći da je pitanje društvenih vrednosti staro koliko i društvena misao, od njenih prvih neizdiferenciranih oblika do savremene filozofije i sociologije. Gotovo da nema teoretičara koji se nije bavio pitanjem društvenih vrednosti, kao što nema nijedne ličnosti koja nema misaon, emotivan i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos- nema misaon, emotivan i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-nema misaon, emotivan i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos- misaon, emotivan i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-misaon, emotivan i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-, emotivan i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-emotivan i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos- i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-i/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-/ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-ili delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos- delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-delatan stav o svojim ličnim i društvenim vrednos- stav o svojim ličnim i društvenim vrednos-stav o svojim ličnim i društvenim vrednos- o svojim ličnim i društvenim vrednos-o svojim ličnim i društvenim vrednos- svojim ličnim i društvenim vrednos-svojim ličnim i društvenim vrednos- ličnim i društvenim vrednos-ličnim i društvenim vrednos-čnim i društvenim vrednos-nim i društvenim vrednos- i društvenim vrednos-i društvenim vrednos- društvenim vrednos-društvenim vrednos-štvenim vrednos-tvenim vrednos- vrednos-vrednos-tima.

U drugoj polovini XX veka, posebno se primećuje pojačano interesovanje za problematiku društvenih vrednosti 37, brojnim empirijskim istraživanjima vrednovanja društvenih vrednosti. Razlozi koji su doveli do povećanog interesovanja za ovu oblast su brojni, a među najznačajnijim su:

1. Formulisanje stava da nema vrednosno neutralnih nauka, pa da se i društvene vrednosti mogu istraživati kao činjenice;

1. Pitanje društvenih vrednosti podrazumeva interdisciplinaran i multidiscipli-naran pristup, kako bi stavovi bili objektivniji;

2. Društvene vrednosti doprinose integrativnom sagledavanju društva i poja-va u njemu;

3. Saznanje da je među najvećim opasnostima savremenog društva nemanje jasnih društvenih vrednosti;

4. Preovladavanje stava o iluzornosti traganja za univerzalnim ljudskim i društvenim vrednostima, što je inače bila karakteristika prethodnog sociološkog perioda;

5. Koncept društvenih vrednosti je daleko ekonomičniji i dinamičniji za em-pirijska istraživanja od drugih srodnih društvenih pojmova i stavova;

6. Svojom opštošću društvene vrednosti omogućavaju bolje predviđanje ljudskog ponašanja, od drugih pojmova;

7. Utvrđivanje društvenih vrednosti podrazumeva relativnu trajnost i stabil-nost;

8. Kvalitet života, kao centralna socioloških tema, ne može se definisati bez jasnih društvenih vrednosti;

9. Društvene vrednosti sadržane su u društvenim normama, pa su ponašanja ljudi njima određena u svim periodima života;

10. Određivanjem društvenih vrednosti čovek je u aktivnoj i stvaralačkoj po-ziciji prema ciljevima i idealima života, i

11. Definisanje, tj. određivanje društvenih vrednosti imalo bi praktičnog uticaja i koristi u svim društvenim delatnostima politici, zdravstvu, obrazovanju, in-dustriji i sl.

Kada je u pitanju podela društvenih vrednosti, one su brojne koliko i shvatanja o njima. Najčešći kriterijumi razlikovanja društvenih vrednosti su:

1. Prema vrsti nosilaca vrednosti: lične, grupne i univerzalne,2. Prema poreklu: institucionalne i individulane,3. Prema stepenu opštosti: generalizovane i specifične,


Untitled-1.indd 302 3/24/2014 6:59:24 PM

303

4. Prema položaju u hijerarhiji: više i niže,5. Prema najopštijoj ulozi: instrumentalne i terminalne,6. Prema statusu: osobene i posebne,7. Prema intenzitetu: slabije i jače,8. Prema stepenu usvojenosti: deklarisane i stvarne,9. Prema “lokaciji”: subjektivne i objektivne,10. Prema povezanosti: nezavisne, međučlane i zavisno promenljive,11. Prema sadržaju i vrstama: teorijske, ekonomske, političke, estetske, reli-

giozne i socijalne.Posebno je razuđeno polje određivanja funkcija društvenih vrednosti. Na individual-

nom planu, izdvajaju se dve grupe funkcija društvenih vrednosti: • snalaženje i prilagođavanje pojedinca u životu, tada su vrednosti orijentiri, tj.

zgusnuta iskustva predaka, standardi, uzori i sl., i • prevazilaženje, u smislu moralnih i društvenih perfekcija, razotuđenost, nirvana i

sl.Na društvenom planu, funkcije društvenih vrednosti takođe su grupisane u dve oblasti:

• funkcije koje doprinose održanju, koheziji, stabilnosti društva, grupa, slojeva, i

• funkcije prevazilaženja, koje imaju vrednosti kao što su dugoročni ciljevi, ide-ali i sl.

Formiranje, menjanje i održavanje društvenih vrednosti posebno je sociološki značajno, jer u sebi uključuje brojna sociološka pitanja: socijalizacije, obrazovanja, održanja sistema, menjanje vrednosti prema starosnom dobu, njihovo iščezavanje, preformulisanje, usložnjavanje, slabljenje, jačanje, promene sadržaja i strukture vred-nosti i drugo.

Pomenimo da se i pored izraženog interesovanja za društvene vrednosti savremenog društva, nailazi na brojne teškoće njihovog formulisanja u cilju željenog merenja. Među takvim teškoćama, najveći problemi su: neusklađenost vrednosnih teorija, nemogućnost korišćenja laboratorijskog eksperimenta, s obzirom na to da su vrednosti deo ličnog inte-griteta, dileme u načinu merenja: direktno ili indirektno, određivanje stepena opštosti vrednosti, i izbor tehnike ispitivanja i merenja i drugo.

Kod pojmovnog određenja sistema vrednosti, bitno je naglasiti da se ovim pitanjem bave oni sociolozi koji polaze od pluralizma i relativizma vrednosti, socijalni antropo-lozi i psiholozi. Imajući navedeno u vidu, sistem vrednosti predstavlja skup međusobno povezanih vrednosti, koji obično ima svoju unutrašnju strukturu i može da predstavlja nov kvalitet, a karakterističan je za pripadnike određene velike grupe i stoga se može empirijski utvrditi i teorijski objasniti, pre svega kao rezultat zajedničkog iskustva.�

Untitled-1.indd 303 3/24/2014 6:59:25 PM

304

Untitled-1.indd 304 3/24/2014 6:59:25 PM

305

L I T E R A T U R A

1. Abrasham M., MODERN SOCIOLOGICAL THEORY, London, 1982.

2. Adorno-Horkeheimer, SOCIOLOŠKE STUDIJE, Zagreb, 1986.

3. Alain T., LA SOCIETE POST-INDUSTRIAL, Paris, 1965.

4. Aron R., LES ETAPES DE LA PENSEE SOCIOLOGIQUE, Paris, Galimard, 1965.

5. Axelos K., NA PUTU KA PLANETARNOM MIŠLJENJU, Zagreb, 1972.

6. Bahmueller Ch., CIVIL SOCIETY AND DEMOCRACY RECONSIDERED, Teacher Education Foundation, Washington, 1996.

7. Balj B., TEHNIKA KAO ZAJEDNICA, ‘’Dnevmik’’, Novi Sad, 1991.

8. Barber B, AN AMERICAN CIVIL FORUM: CIVIL SOCIETY BETWEEN MARKET INDIVIDUALS AND THE POLITICAL COMMUNITY, Social Philosofy an Policy, 13.1.1996.

9. Beck U., Risk Society-Towards a New Modernity, SAGE Publications, London, 1992.

10. Bell D., - Kennedy B., THE CYBERCULTURES READER., Routledge, London - New York, 2004.

11. Berger-Kellner., SOCIOLOGIJA U NOVOM KLJUČU, ‘’Gradina’’, Beograd, 1991.

12. Berlin I., ČETIRI OGLEDA O SLOBODI, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1992.

13. Bell D., THE COMMING OF POST-INDUSTRIAL SOCIETY, New York, 1973.

14. Bendix-Lipset, CLASS, STATUS AND POWER, London, 1966.

15. Berman Sh., CIVIL SOCIETY ANF THE COLLAPSE OF THE WEIMAR REPUBLIC, The Johns Hopkins University Press, 1997.

16. Bogdanović M., METODOLOSKE STUDIJE, Institut za političke studije, Beograd, 1994.

17. Botomore T.B., SOCIOLOGIJA KAO DRUŠTVENA KRITIKA, Zagreb, 1977.

18. Bovan S., PARADIGMATSKI KORENI SOCIOLOGIJE PRAVA, ‘’Dosije’’, Beograd, 2004.

19. Brkić M., NEPROFITNE I NEVLADINE ORGANIZACIJE, CPA-SM, Beograd, 1998.

20. Bžežinski Z., VELIKA ŠAHOVSKA TABLA, Posebna izdanja, Podgorica, 1999.

21. Bžežinski Z., NEW CHALLENGES TO HUMAN RIGHTS, Jurnal og Democracy, Vol 8, No.2, April,1997.

22. Castells M., USPON UMREŽENOG DRUŠTVA, ‘’Golden Market’’, Zagreb , 2000.

23. Castells M., THE RISE OF HE NETWORK SOCIETY, Blackwell, London, 2004.

24. Compte A., COURS DE PHILOSPHIE POZITIVE, Paris, 1930.

Untitled-1.indd 305 3/24/2014 6:59:25 PM

306

25. Cohen J. Andrew., A CIVIL SOCIETY AND POLITICAL THEORY, MITT Press, Cambridge, 1992.

26. Coleman J, S., FAUNDATION OF SOCIAL THEORY, Harvard University press, London, 1994.

27. COLLINS DICTIONARY SOCIOLOGY, Harper Collins, 2000.

28. Cristal D., LANGUAGE AND THE INTERNET, Cambridge University Press, 2004.

29. Čavoški K., SLOBODAN PROTIV SLOBODE, ‘’Dosije’’, Beograd, 1991.

30. Dahrendorf R., GASELSCHAFT UND FREIHEIT, München, 1962.

31. Durant V., UM CARUJE, Beograd, 1990.

32. Dupreel E., SOCIOLOGIE GENERALE, Paris, 1948.

33. Durcheim E., LE SUICIDE ETUDE DE SOCIOLOGIE, Paris, 1997.

34. Džouns S., VIRTUELNA KULTURA, XX vek, Beograd. 2001.

35. Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, SA, Beograd, 1993.

36. Djordano K., OGLEDI O INTERKULTURNOJ KOMUNIKACIJI, XX vek, Beograd, 2001.

37. Đurđević–Stojković B., VERSKE SEKTE I POKRETI, LOVCI NA DUŠE, Posebno izdanje, Beograd, 1998.

38. Elijade M., ISTORIJA VEROVANJA I RELIGIJSKIH IDEJA I - III, ‘’Prosveta’’, Beograd, 1991.

39. Epperson R., NOVI SVETSKI POREDAK, Tajne istorije, Beograd, 1993.

40. EVROPSKI UNIVERZITET, 2010, AAOM, Beograd, 2001.

41. Fehher F., Heler A., Markuš Đ., DIKTATURA NAD POTREBAMA, ‘’Rad’’, Beograd, 1986.

42. Ferguson A., AN ESSAY ON HISTORY OF CIVIL SOCIETY, University Press, Edinburgh, 1967.

43. FILOZOFIJA, Enciklopedijski leksikon.

44. Flere-Marjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, ‘’Naučna knjiga’’, Beograd, 1990.

45. Fridman-Navil, SOCIOLOGIJA RADA, Sarajevo, ‘’V.Masleša’’, 1974.

46. From E., ANATOMIJA LJUDSKE DESTRUKTIVNOSTI, Zagreb, 1975.

47. Fukujama F., KRAJ ISTОRIJE I POSLEDNJI ČOVEK., CID, Podgorica, 2002.

48. Fukujama F., SUDAR KULTURA, ‘’Societas’’, Beograd, 1997.

49. Furet F., THE PASSIONS OF TOCQUEVILLE, Review of Books, New York, 1985

50. Hantington S., SUKOB CIVILIZACIJA, CID, Podgorica, 2000.

51. Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, ‘’Globus’’, Zagreb, 1989.

Untitled-1.indd 306 3/24/2014 6:59:25 PM

307

52. Haralambos M.,-Holborn M., SOCIOLOGIJA - teme i perspektive, GM, Zagreb, 2002.

53. Held D., DEMOKRATIJA I GLOBALNI POREDAK, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd 1997.

54. Hinsli., SUVERENOST, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 2001.

55. Giddens A., A CONTEPORARY OF HISTORICAL MATERIALISM, Property and the state, Macmillan, London, 1981.

56. Giddens A., THE NATION STATE AND VILENCE, Polity Press, Cambridge, 1985.

57. Giddens A., SOCIOLOGIJA – POGLAVLJA, ‘’Intergraf’’, Beograd, 2001.

58. Gidens E., POSLEDICE MODERNOSTI, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1998.

59. Gidens E., THE THIRD WAY, Polity Press, Cambridge 1999

60. Gellner E., CONDITIONS OF LIBERTY, New York, 1994.

61. Gellner E., CIVIL SOCIETY IN HISTORICAL CONTEXT, International Social Sciences, 1991.

62. Glajk Dž., HAOS, ‘’Alfa’’, Beograd, 2001.

63. Golčevski-Milovanović., GLOBALNI GRAĐANI, IT BOŠ, Beograd, 2004.

64. Golubović Z., STRAMPUTICE DEMOKRATIZACIJE U POSTSOCIJALIZMU, Beogradski krug, Beograd, 1999.

65. Gorc A., EKOLOGIJA I POLITIKA, Beograd, 1982.

66. Gouldner A., FOR SOCIOLOGIY, Pinguin books, 1973.

67. Gramši A., PROBLEMI REVOLUCIJE - INTELEKTUALCI I REVOLUCIJA, Beograd, 1973.

68. Gray Hables Ch., CYBORG CITIZEN, Routledge, London-New York, 2004.

69. Gurvitch G., SOCIOLOGIJA I - II, Zagreb, ‚’Naprijed’’, 1966.

70. Gvojić Lj., FUNKCIONALIZAM ROBERTA MARTONA, Beograd, 1991.

71. Heater, Derek, Longman, CITIZENSHIP, New York, 1990.

72. Habermas J., THEORIE UND PRAXSIS, Luchterland, Neuwied, 1960.

73. Hobs T., LEVIJATAN, Beograd, ‘’Kultura’’, 1961.

74. Horkhajmer M., TRADICIONALNA I KRITIČKA TEORIJA, Beograd, 1976.

75. Humboldt von W., THE LIMITS OF STATE ACTION,University Cambridge, 1969.

76. Drakulić M., OSNOVI KOMPJUTERSKOG PRAVA, ‘’Dopis’’, Beograd, 1996.

77. Inglehart R., CULTURE SHIFT IN ADVANCED INDUSTRIAL SOCIETY, Prinston University Press, Princeton, New Jersey, 1990.

78. Jovanović S., SABRANA DELA, BIGZ, Beograd, 1990.

79. Keane J., DESPOTIZAM I DEMOKRATIJA, ‚’Pogledi’’, vol.18, 1988.

Untitled-1.indd 307 3/24/2014 6:59:26 PM

308

80. Keane J., CIVIL SOCIETY AND THE STATE,London-New York, 1988.

81. Kešetović Ž., SOCIOLOGIJA, VŠUP, Beograd, 1999.

82. Kolin M, NЕVLADINE ORGANIZACIJE, ‘’Magna Agenda’’, Beograd, 2002.

83. Konevski T., OSNOVI NAUKE O DRUŠTVU I EKONOMIJE, ‚’Naučna knjiga’’, Beograd, 1976.

84. Jordan T., THE CULTURE AND POLITICS OF CYBERSPACE АND THE INTERNET, Routledge, London and New York, 2000.

85. Lazić M., RAČIJI HOD, Srbija u transformacijskim procesima, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 2000.

86. Lazić M., RAZARANJE UMA, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1994.

87. Le Bon, PSIHOLOGIJA GOMILE, Zagreb, 1989.

88. Lefevr A., ANTISISTEM - PRILOG KRITICI TEHNOKRATIZMA, Beograd, 1973.

89. Levy-Bruhl, PRIMITIVNI MENTALITET, Zagreb, 1954.

90. Levy-Strauss, ANTHROPOLOGIE STRUCTURALE, Paris, 1958.

91. Lipset M., POLITIČKI ČOVEK, ‘’Rad’’, Beograd, 1969.

92. Lukić R., IZABRANA DELA, Beograd, 1995.

93. Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, ‚’Naučna knjiga’’, Beograd, 1981.

94. Lukić R., SOCIOLOGIJA MORALA, SANU, Beograd, 1974.

95. Luković Z., VERSKE SEKTE, Pravoslavna misionarska škola, Beograd, 1998.

96. Mac Iver K., SOCIETY, London, 1962.

97. Male S., NOVA RADNIČKA KLASA, ‘’Komunist’’, Beograd, 1970.

98. Mamford L., JEDNA KRITIKA MODERNOSTI, ‘’Societas’’, Beograd, 1998.

99. Mandra A., OSNOVI SOCIOLOGIJE, CID, Podgorica, 2001.

100. Marks-Engles, SABRANA DELA, ‘’Prosveta’’, Beograd.

101. Markuze H., EROS I CIVILIZACIJA, Zagreb, 1965.

102. Markuze H., UM I REVOLUCIJA, ‚’V. Masleša’’, Sarajevo, 1966.

103. Markuze H., ČOVEK JEDNE DIMENZIJE, ‘’V. Masleša’’, Sarajevo, 1968.

104. Mekenzi N., TAJNA DRUŠTVA, ‘’Nova knjiga’’, Beograd, 1990.

105. Merton R., O TEORIJSKOJ SOCIOLOGIJI, CDD, Zagreb, 1979.

106. Mils R., SOCIOLOŠKA IMAGINACIJA, Beograd, 1964.

107. Mimica A., TEKST KONTEKST – ogledi o istoriji sociologije, ZUNS, Beograd,1999. 108. Molnar A., NAROD, NACIJA, RASA, Beogradski krug i ‘’Akapit’’, 1997.

109. Nikolin S, i dr., KARAKTERISTIKE TREĆEG SEKTORA U SRBIJI, ‚’Magna Agenda’’, Beograd, 2002.

Untitled-1.indd 308 3/24/2014 6:59:26 PM

309

110. Norberto B., LIBERALIZAM I DEMOKRATIJA, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd.

111. Ogburn W.F., SOCIOLOGY, Houghton Mif�in 3 ed., New York, 1958.

112. OSullivan K., KEY CONCEPTS IN COMMUNICATION AND CULTURAL STUDIES, OUR GLOBAL NEIGHBOURHOOD, O�ford Universiry Press, 1996.

113. Paine T., ZDRAV RAZUM, PRAVA ČOVEKA, ‘’Informator’’, Zagreb,1977.

114. Pantelić-Vujanić S., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, FMO, Beograd, 2002.

115. Pantelic-Vujanic S., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, SF, Beograd, 2004. 116. Pantelic-Vujanic S., SOCIOLOGIJA, SF BU, Beograd, 2001. 117. Pantelic-Vujanic S., SOCIOLOGIJA, Megatrend Univerzitet, Beograd, 2006. 118. Pantelic-Vujanic S., VIRTUELNE ZAJEDNICE, SymOrg., 2002.

119. Pareto V., TRATTATO DI SOCIOLOGIA GENERALE, Paris, 1917-1919.

120. Parsos T., THE SYSTEM OF MODERN SOCIETIES, Prentice Hall Inc., New Jersey, 1971.

121. Parsons T., THE STRUCTURE OF SOCIAL ACTION, McGraw-Hill, New York, 1937.

122. Parsons T., STRUCTURE AND PROCESS IN MODERN SOCIETES, TFP, New York, 1960.

123. Pavlović V., POTISNUTO CIVILNO DRUŠTVO, EKO centar Beograd, 1995.

124. Pečujlić-Milić, METODOLOGIJA DRUŠTVENIH NAUKA, ‚’Službeni list SFRJ’’, Beograd, 1990.

125. Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, ‘’Službeni list SFRJ’’, Beograd, 1991.

126. Podunavac M., POLITIČKA KULTURA I POLITIČKE USTANOVE, ‘’Fragmenti političke kulture’’, Institut društvenih nauka, Beograd, 1998.

127. Poper K., TROTSKI ET LE TROTSKISME, Paris, 1971.

128. Putnam R., BOWLING ALONE, Jurnal of democracy, New York, 1995.

129. Putnam R., MAKING DEMOCRACY WORK, Princeton University Press, 1993.

130. Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA - teorijske kontravereze, Beogrаd, 2004.

131. Radomirović V., ELEMENTI SOCIOLOGIJA, ‘’Naučna knjiga’’, Beograd, 1992.

132. Rihta R., CIVILIZACIJA NA RASKRŠĆU, ‚’Komunist’’, Beograd, 1972.

133. Risman D., USAMLJENA GOMILA, ‘’Nolit’’, Beograd, 1965.

134. Saton V., ILUMINATI, POKRET NOVOG DOBA, ‘’Plavi krug’’, Beograd, 2000.

135. Shills E., THE VIRTUE OF CIVIL SOCIETTY, Government and oppositions., 1991.

136. Sigel R. S., LEARNING ABOUT POLITICS: A READER IN POLITICAL SOCIALIZATION, Random House, New York, 1970.

Untitled-1.indd 309 3/24/2014 6:59:27 PM

310

137. Simmel G., O STRANOM, ‘’Theoria’’, br. 3/1996.

138. Stupar M., KAKO MISLITI BUDUĆNOST EVROPE, ‘’Krovovi’’, Sremski Karlovci, 1995.

139. Stupar M., O POJMU GRAĐANINA – nacionalizam vs. kosmopolitizam, ‘’Filozofija i društvo’’, No.11, pp.23-40.

140. SOCIOLOŠKI LEKSIKON, ‘’Savremena аdministracija’’, Beograd, 1982.

141. Sorokin P., SOCIOLOGIJA, ‘’Geca Kon’’, Beograd, 1937.

142. Sorokin P., CONTEMLORALY SOCIOLOGICAL THEORIES, New York, Narper Bross, 1928

143. Spasić I., INTERPRETATIVNA SOCIOLOGIJA, ZUNS, Beograd, 1998.

144. Spenser H., THE PRINCIPOLES OF SOCIOLOGY, New York, 1910.

145. Šušnjić Đ., POJAM ZAKONA U SOCIOLOGIJI, Beograd, 1967.

146. Tejlor Č., PRIZIVANJE GRAĐANSKOG DRUŠTVA, Beogradski krug, Beograd, 2000.

147. Tocqueville A., DEMOCRACY IN AMERICA, Harper and Row, New York, 1988.

148. Toffler A., ŠOK BUDUĆNOSTI, ‘’О. Keršovani’’, Rijaka, 1975.

149. Tojnbi A., ISTRAŽIVANJE ISTORIJE, Beograd, 1972.

150. Tokvil, O DEMOKRATIJI U AMERICI,Titograd, 1990.

151. Touranie A., LA SOCIETE POSTINDUSTRIELLE, Paris, 1969. 152. Touranie A., POSTINDUSTRIJSKO DRUSTVO, ‚’Plato’’, Beograd, 1998.

153. Trkulja J., OSVAJANJE DEMOKRATIJE, OGLED O POSTKOMUNIZMU, ‚’Draganić’’, Beograd, 1993.

154. Vanu A. R., HUMAN ECOLOGY, London, 1974.

155. Vasović M., VASPITANJE ZA DEMOKRATIJU - PROBLEM TRANSFERA, Demokratija, vaspitanje, ličnost, Institut za pedagoška ispitivanja, Beograd, 1997.

156. Volcer M., PODRUČJA PRAVDE, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 2002.

157. Weber M., GESAMMELTE AUFSATZE ZUR RELIGIONS SOZIOLOGIE München, 1921.

Untitled-1.indd 310 3/24/2014 6:59:27 PM

311

akulturacija acculturationanimizam animismanketa pollanomija anomyanonimnost anonymityantička grčka ancient greeceantsemitizam antisemitismantropologija anthropologyaristokratija aristocracynaturalizam naturalismautarhičnost autarchyautokratija autocracyautoritarna ličnosti authoritarian personalityautoritet authoritybihejviorizam behaviorismbiologizam biologismbirokratija bureaucracybogati richbrak marriagebudizam buddhismburžoazija burghercivilizacija civilizationcivilno društvo civil societycrkva churchdelatnost action, activitydelinkvencija delinquencydemografija demographydemokratija democracydesnica right wingdespotizam despotismdevijantnoponašanje deviant behaviordijalektika dialecticdivljaštvo savagerydogma dogmadrevne civilizacije ancient civilizationsdrevni Rim cncient romedruštvena dezorganizacija social disorganizationdruštvena distanca social distancedruštvena integracija social integrationdruštvena morfologija social morphology

REGISTAR POJMOVAdruštve nadogradnje social superstructuredruštvena osnova social basedruštvena patologija social pathologydruštvena pojava social phenomenondruštvenapokretljivost social mobilitydruštvena statika social staticsdruštvenastratifkacija social stratificationdruštvenastruktura social structuredruštvena svest social consciousnessdruštvena uloga social roledruštvenaustanova social institutiondruštvena zajednica communitydruštvene nauke social sciencesdruštveneprotivrečnosti

social inconsistency,social con�icts

društveni odnosi social relationsdruštveni položaj social status,

social standingdruštveni sloj social stratumdruštveni ugled social reputationdruštvenoekonomskeformacije

social economic formations

društveno jedinstvo social unitydruštvo societydržava statedržava blagostanja welfare stateegalitarizam egalitarianismego egoegzogamija e�ogamyekologija ecologyekonomija economyeksperiment e�perimentelita eliteelita moći power eliteendogamija endogamyetatizam etatismetnička grupa ethnic groupetnička zajednica ethnic community

Untitled-1.indd 311 3/24/2014 6:59:28 PM

312

etnocentrizam ethnocentrismevolucionizam evolutionismfašizam fascismfeminizam feminismfenomenalizam phenomenalismfeudalizam feudalismformalizam formalismfunkcionalizam functionalismgeneracijskagrupa age groupgenocid genocidegeografsketeorije geographic theoriesglasač votergomila crowdgrad town, citygrupa groupharizmatska vlast charismatic authorityhijerarhija hierarchyhomoseksuaizam homose�ualismhorda hordehorizotalnadruštvenapokretljivost

horizontal socialmobility

hrišćanstvo christianityhumanizam humanismid Idideologija ideologyindustrijskodruštvo industrial society

informacije informationinstinkt instinctintegracija integrationintelektualci intellectualsinteligencija intelligentsiainteresna grupa interest groupinternacionaizam internationalismintervju interviewiredentizam irredentismislam Islamizbornost eligibilityjednakost equalityjeres heresyjudaizam judaismkapital capitalkapitalizam capitalismkasta castekatolicizam catholicismklan clan

klasa classklasična grčkafilosofija

classical Greekphilosophy

klika cliquekomparacija comparisonkomunikacija communicationkomunizam communismkoncentracionilogor concentration camp

kriminalitet criminalitykrivično pravo penal codeksenofobija �enophobiakultura culturekuran koranlenjinizam leninismlevica left wingličnost personalityliturgija liturgyljudska prava human rightslobi lobbylokalna zajednica local communitymaltuzijanstvo malthusianismmarginalnost marginalitymarksizam mar�ismmasa massmasovna kultura mass culturematematizam mathematicismmatrijarhat matriarchymatrilinearnost matrilinealitymatrilokalnost matrilocalitymehanicizam mechanicismmenadžer managermeritokratija meritocracymetod methodmetropola metropolismigracija migrationmilosrđe mercymitologija mythologymoć powermonarhija monarchymonogamija monogamymonopol monopolymonoteizam monotheismmoral moralityMusliman Muslimnacija nationnarod people, folk, nationnaselje settlementnasilje violence

Untitled-1.indd 312 3/24/2014 6:59:28 PM

313

natčovek Übermensch,uebermensch

natprirodno supernaturalnaučni principi scientific principlesnaučnoobjašnjenje Scientific E�planationnaučno saznanje scientific knowledgenejednakost inequalityneopozitivizam neopositivismneuroza neurosisnezaposleni unemployed peoplenominalizam nominalismnovi alternativnipokreti

New alternativeorganizations

nuklearnaporodica nuclear familyobičaj customobrazovanje educationoligarhija oligarchyopozicija oppositionorganicizam organicismosnivačisociologije founders of sociologyotpad wasteotuđenje alienationpartilokalnost patrilocalitypatrijarhat patriarchypatrilinearnost patrilinealitypatriotizam patriotismpenzioneri retired peoplepleme tribepluralizam pluralismpodela rada division of laborpoligamija polygamypoliteizam polytheismpolitička partija politic partypolitika politics, policypoljoprivreda agricultureporodica familypostindustrijskodruštvo postindustrial society

potrošačkimentalitet consumer mentalitypozitivizam positivismpravda justicepravo lawpravoslavlje orthodo�praznik feast

predindustrijskodruštvo preindustrial society

predmetsociologije subject of sociologypredsedničkisistem presidential systempriroda natureprirodne nauke natural sciencesprofesija professionproizvodnesnage production forcesproizvodniodnosi relations of productionproletarijat proletariatprosjačenje beggaryprostitucija prostitutionprotestantizam protestantismprvobitnazajednica primitive communitypsihoanaliza psychoanalysispsihologizam psychologismrad workradnički pokret working class

movementrasističke teorije racist theoriesrealizam realismreferentna grupa referent groupreligija religionreligijskazajednica religious communityrenesansa renaissancerepublika republicrevizionizam revisionismrevolucija revolutionritual ritualrobovlasništvo slaveryrod kin, gendersastav društva social composition,

social constructionsavremenost modernitysegregacija segregationsekta sectselo villageseparatizam separatismsimboličkiinterakcionizam

symbolicinteractionalism

siromaštvo povertyšizofrenija schizophreniaskala socijalnedistance

the scale of socialdistance

Untitled-1.indd 313 3/24/2014 6:59:29 PM

314

skupština assemblysloboda libertysloboda ličnosti freedom of personality,

personal freedomslobodno tržište free marketsnob snobsocijalistiutopisti social utopistssocijalizam socialismsocijalnahigijena social hygienesocijalnidarvinizam social darwinismsociologija sociologysociološkediscipline sociological disciplinesociološki metod sociological methodsolidarnost solidarityšovinizam chauvinismspiritualizam spiritualismsrednja klasa middle classsrednji sloj middle stratumsrednji vek Middle Agessrodstvo kinshipstruktura structurestrukturalizam structuralismsuper-ego superegosveštenstvo priesthoodsveto sacredsvojina propertytajno društvo secret society,

oath-bound societytehnikesociološkogistraživanja

techniques ofsociological research

tehnokratija technocracytehnologija technologyteokratija theocracyteorija theoryteorijapodražavanja theory of imitationteorije kon�ikta theories of con�icttotalitarizam totalitarianismtotalitet društva social totalitytotemizam totemismtradicija traditiontržište marketumreženodruštvo network societyunitarizam unitarianism

urbanizacija urbanizationustav constitutionuzurpacija usurpationvarvarstvo barbarismvaspitanje education, upbringingverska zajednica confession,

denominationvertikalnadruštvenapokretljivost

vertical social mobility

vlada governmentvlast authorityvođa leadervrednosti valueszagađenje pollutionzanimanje occupationzaposleni employeeszasnivanjesociologije foundation of sociologyzdrav razum common sense

Untitled-1.indd 314 3/24/2014 6:59:30 PM

315

BELEŠKA O AUTORIMADr Snežana Pantelić-Vujanić redovni profesor za društveno-humanističke nauke na

Univerzitetu za poslovni inženjering i mendžment u Banja Luci, Republika Srpska. Rođena je u Beogradu 1951. godine, gde je završila osnovnu školu i gimnaziju. Upisala je studije na Prav nom fakultetu Univerziteta u Beogradu 1969. i na istom diplomirala 1973. godine. Pos-lediplomske studije upisala je 1974. na sociološko-pravnom smeru Pravnog fakulteta Uni-

verziteta u Beogradu, a 1976. godine, na Katedri za političku sociologiju, odbranom rada na temu “So ciološki aspekt odgovornosti u samoupravnom socijalizmu” stekla je stepen magistra so ciološko-pravnih nauka. Doktorsku disertaciju na temu “Ekologija urbanih sredina sa po-

sebnim osvrtom na Beograd – sociološki aspekt”, odbranila je 1981. na Smeru po li tič ke sociologije Katedre lokalnih zajednica Fakulteta Političkih nauka u Beogradu, i stekla ste pen

doktora političkih nauka. Univerzitetsku karijeru započela je 1973. na Fakultetu organizacionih nauka u

Beogradu. Od 1974. do 2005. radila je na Saobraćajnom fakultetu Univerziteta u Beogradu u svim zvanjima, a od 1991. ru kovodila je Katedrom za društvene nauke. Od 2005. do 2006. godine radila je na Fakultetu za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta “Singidunum” u zvanju redovnog profesora za oblast humanističkih nauka i obavljala funkciju prorektora za međunarodnu i univerzitetsku saradnju. Predsednik je Sekcije nas tavnika društvenih predmeta na nematičnim fakultetima UUNS-a. Obavljala je brojne funkcije na fakultetima i univerziteteti-ma. Autor je jedanaest uni ver zi tet skih i jednog srednjoškolskog udžbenika i preko sedamdeset naučnih, stručnih radova i pro jekata.

Poslednjih destak godina bavi se i populariše sociološka istraživanja Interneta i virtuel-nih komunikacija. Bila je osnivač Sociološkog sajber centra – prvog univerzitetskog inovacionog centra za sociološka istraživanja Interneta u Republici Srbiji i regionu.

Majka je dvoje dece.

Dr Marija Čukanović-Karavidić, vanredni profesor na katedri za opšte društvene i informatičke nauka na Fakultetu za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačkoj Banji, Univerzitet u Kragujevcu. Rođena je u Kragujevcu 1975. godine, gde je završila osnovnu školu i gimnaziju. Diplomirala je na Pedagoški fakultet u Užicu 2000. godine. Po završetku akademskih studija radila je u O.Š. „Jovan Popović“ kao profesor razredne nastave. Od 2000-2005. godine radi u Srednjoškolskom učeničkom domu „Jelica Milovanović“ kao vaspitač i završava specijalističke studije 2002. godine, a potom i magistarske studije 2005. godine na Učiteljskom fakultetu u Somboru i stiče zvanje Specijaliste, a zatim Magistra didaktičko-metodičkih nauka u oblasti raz-redne nastave Metodike srpskog jezika i književnosti . Univerzitetsku karijeru počinje 2005. na Fakultetu za kulturu i medije Megatrend univerziteta, kao asistetnt. Doktorirala je 2008. godine i dobila zvanje doktir kulturoloških nauka. Iste godine izabrana je u zvanje docenta.. Od oktobra 2011. godine radi na Visokoj školi za poslovnu ekonomiju i preduzetništvo u Beogradu, gde je stekla zvanje vanrednog profesora za oblasta Menadžment – Metodologija naučnor istraživanja. Na Fakultetu za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačjoj Banji je od avgusta 2013. godine.

Napisala je kao autor i koautor sedam monografija i preko 40 naučnih i sručnih radova. Pored prosvetne i naučne karijere ostvarena je i na polju porodice uz dva divna sina i supruga.

Untitled-1.indd 315 3/24/2014 6:59:30 PM

316

CIP - Каталогизација у публикацијиНародна и универзитетска библиотекаРепублике Српске, Бања Лука

316 (075.8)

ПАНТЕЛИЋ - Vujanić, Snežana Sociologija / Snežana Pantelić - Vujanić, Marija Čukanović - Karavidić. - . 5. skraćeno i izmenjeno izd. - Banja Luka : Univerzitet za poslovni inženjering Banja Luka, 2014 (Banja Luka : Point). - 316 str. : ilustr. ; 24 cm

Tiraž 300. - Beleška o koautorima: str. 315. - Bibliografija: str. 305 - 310. - Registar: str. 311 - 314.

ISBN 978-99938-25-95-1

1. Чукановић - Karavidić, Марија [аутор]

COBISS.RS-ID 4182040

Untitled-1.indd 316 3/24/2014 6:59:30 PM

Documents

SOCIOLOGIJA - univerzitetpim.comuniverzitetpim.com/wp-content/uploads/2016/11/Sociologija-pdf.pdf · PREDGOVOR Rukopis osnovnog univerzitetskog udžbenika SOCIOLOGIJA pripremljen