Türk Dünyası Araştırmaları . . Şubat 2000/01

'ı

,.

SÜRE VE HADİSLERLE ANLATlM ESASINA DAYALI

METiNLERDE RÜYA

. * Yrd. Doç. Dr. ErdoğanALTINKAYNAK

•:

Anlatım esasına dayalı metinleri destan, masal, halk hikayesi, lcıssa olarak sınır­landırdlk. Bu metinlerde rastladığımız rOyaları Hopkins'in sıralamasına göre "SOre"ı ve "Hadis,.lerdeki2, "Peygamberler Tarihi"'ndeki3 benzerleri ile değerlendirmeye çalışacağız. · ·

İbnü'l-Arabi'ye göre rUya: Allatıu Teala''nın melek vasıtasiyle hakikat veya kinii­ye olarak kulun şu'iirunda uyandırdığı enfiisi idrakler ve vicdani duygulardır; yahut da şeytani telkinlerden, ratb ü yabis karışık hayallerden ibaremir. Rü'yanın uyanık­lıkta benzeri, nefsimizden geçen hatıralardır4•

insanoğlu çok usta bir taklitçidir. Kolay kolay üretemez. Üretilenleri de kolayca benimseyemez. Benimsedilderini ise kolayca terk edemez. Aşina olaylar ufak tefek degişikliklerle sOrekli yaşatılır, yeni ürün olarak yansıtılır.

Hopkins, TOrk Halkı Edebiyatı numuneferinde rastlanan rOyaları kendi arasında ·altı başlık altmda toplamaktadır. ' .!

• KTO. Giresun Eğitim Fakiiiresi Tflrk Halk Bilfmi Oğretim Oyesi. 1 Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Ankara 1981. 2

ZeynU'd-din Ahmed b. Ahmed b. Abdi'l Latifi'z-Zeibidi, S:ılüh·i Buhiiri Muhtasarı. Tecrid·i S:ırih . Tcrcômesi" ve Şer bi, Müreroinı ve Şarihi Kılmil Miras, 1-Xll, Ankara 1981. 3

M. Asım Kök.~nl. PeygamSerlcr Tarihi. C.l-11. Ankar:ı 1992. 4 Buh:ıri. XII, 271.

233

2 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRJ\IIALARI

1- Kehanet bildiren veya bir teamülkoyan kutsal nitelik taşıyan rüyalar,. · 2- Aiegorik mesajlı rUyalar, ·· 3- Kompleks tabiatlı rUyalar, 4- Eğitici ve ders verici rüyalar, S- Aşık biyografileri etrafında teşekkUI eden halk hikayelerinde daima aynı şekil-

de ortaya çıkan rüyalar, · 6- Hayal-rüya karışımı rüyalar.5

Altı başlık altında toplanan rüyalardan en fazla karşımıza çıkan hiç şüphesiz ilahi bir mesaj veren, kutsal nitelik taşıyan rüyalardır. İkinci sırayı ise şüphesiz aşıklık rUyaları/ bade rOyaları alı r.

Hadis kitaplarında raya ve rüya tabirleri hakkında geniş bir kısım vardır.6

Hz. Yusuf, rilya tabirlerini en iyi yapan peygamberdir7• O, Mısır' ın ileri gelenle­

rinin rüyalarını tabir eder ve görülen rüyalar Hz. Yusuf'un tabir ettiği gibi çıkar11• Hz. Yusuf'un gördOğU rtıyayı da babası Hz. Yakup yorumlamıştı9•

Nemrud bir raya görür ve kahiniere yonimlatır. Rüyaya göre yakın bir zamanda doğacak çocuk Nemrud'un saltanatma son verecektir. Annesi Nuna, İbrahim'i her­kesten gizli bir magarada doğurur ve orada saklanır.ıo ·

Firavun bir rüya görür. Rüyayı yorumlayan kahinler, münecciinler Firavun' u uya­rırlar. Rüyaya göre yakın zamanda doğacak çocuk, Firavun'un saltanatma son vere­cektir. Manas'ın doğumundan önce de böyle bir rüya görU imüştu_ıı Hazreti Musa doğar ve Nil nehrine bir tabut içinde bırakılır. Tabut içindeki çocuğu Firavun'un eşi Asiye Hatun kurtarıp evlatlık edinir.ı2

Hazreti Muhammed de rüya yorumluyordu. Yorumlanan rOyalara baktığımızda, bu royaların insanları uyarmak, ikaz etmek, yanl ışlıktan döndUrrnek gibi özellikleri o lduğunu görürüz. "ibn-i Ömer radiya '/lalw·anhüma 'dan şöyle rivayet edilmiştir:

lbn-i Ömer demiştir ki: . ''N ebi sa/la 'llahu aleyhi ve seli em 'in sağltğmda (Ashab'dan birisi bir diiş gördüğü zaman onu Resullullalı salla'llalııı a/eylıi ve sel/em 'e hikaye ederdi. Ben bir düş görmek ve onu Resı{llıtlla/ı sal/a'Llalw aleylıi ve sel/em 'e arz etmek isterdim. (6.srrada) ben. (erken) (c.ıze bir gençtim. Ve;Resullııllah salla'llalıı! iıleylıi ve se/lem zapıanmm adeli iizere ın~scidde uyıırdum. Bir kere be11 de rüyamda gördüm ki: Güya beni iki melek yakalayrp benimle Cehemıem.:e. gittiler. Cehennem, kuyu duvarr gibi (taşla) öriilmüş olarak göriindii. Omoi iki boynuz (gibi iki cenah)u vardi. Burada (Kureyş 'ten) kendilerini iyice tamdrğm1 kimseler hulımu­

yordu. Şimdi ben: (Bır sırada) bize, başka bir melek niülaki oldu. Ve bana korkma, dedi. Bu n7yamı (Hemşirem Ümmii'l-müminin Hafta)ıa anlattım. Hafsa da Resullullah salla 'llahıı aleyhi ve selle m 'e arz etti. Resul-i Ekrem: Abdullalı 11e iyi adamdır. Fakat gecenin bir ktsmmda (kalkrp da) namaz. ktlmağı adet edinseydi,

5 Ferial Gh:ızoul Hopkins. "Thı: N:ııure and Function ofThı: Oreanı Motif in Turkish Folk Literature··. J. Uluslar :ımsı Türk Folklor Kongresi Biıtlirilcri. 2. Ankara 1976. ı 36-139. 6 Duh:ıri. X ll. 271-289. 7 Kur'an-ı Kerim. Yusu07- IOO.

x Kur'an-ı Kerim. Yusuf 43-54.

'! Kur'an-ı Kerim. (Yusuf 4-5.) 4. Yusuf babasına: "Bııbııciğım! Rüy:ını'dıı ~n bir yıltlız, güneş ve

nyın bana seetic ettiktci-ini görtliim" tlcnıişti . :'i. 8ııb:ısı şunları sliylcdi: "Oğulcuğum! iuıyanı kıırucşlcrinc anlatmn. ynk.~ıı sıına tuzak kurıırlıır: zira şeytan insıınııı apııçı le tlüşnı:ınıtlır." ıcı Köks:ıl. Peygamberler tarihi. 144.

ı 1 ln:ın.. J\'lno:ıs Destanı. lsıanlml 1992. 7.

ıı KöksaL PcygamhcrlcrTarilıi n. 12.

234

E.AL T INKA YNAKJSÜRE VE HADiSLERLE ANLA T ll\'IDA RÜYA 3

buyurmuş. Bundan sonra ben gecenin az bir kısmı nıilstesna olmak üzere geceleri uyunıadım. JJ

Ayrıca peygamberlik (Vahiy) kap ısı kapanmıştı r, ancak rüya yolu hala açı ktır. 14

Bu ve buna benzer inançlar rüyaların yorumlanması işinin ciddi, önemli bir hal alma­sına neden olmı,ıştur denilebilir.

Yusuf Suresi'nde geçen rüya ve rüya tabirleri edebi eseriere konu veya ilham kaynağı olarak alınmıştır sonucuna varabiliriz. Halk hikayesi, destan ve masallarda da benzer rOyalara ve tabiriere rastlarız. Oğuz'un veziri Uluğ Türk'ün gördllgü rü­yaı5, Manas'ın eşi Kanıkey'in gördOğU roya16, Gerro'nun · gördOğU rilya17,

Köroğlu'nun oğlu Hasan Bey'in gördOğU rüya18, Osman Bey'in gördOğU rilya19, Emrah20 ve Emrah gibi yüzlerce halk aşığının gördUkleri bade rüyası21 vb. gibi tabir edilen yüzlerce rüya vardırı.

Bunlardan başka yine anlatım esasına dayalı halk edebiyatı metinlerinden masallai­da rüya görme, realist rüyalar ve yorumlanmasına dayalı yüzlerce örnek bulabiliriz.ı.1

Buradaki rüyalarla aynı katagoriye sokabileceğimiz, fakat dini bir nitelik şekline sokulan bir keramet de Hoca Ahmet Yesevi'nin elinden Hakim Ata'ya ikrani"edilen badedir. Bir sohbet esnasında bir çeşit susuzink peydah olur. Halörn Ata'ya su teda~ rik etmesi söylenir. Yerinden kalkacağı esnada kulağına bir su sesi gelir ve Hakim Ata'ya bir kadehle su sunulur. Bu sohbet esnasında kendisine sunulan kadehten içen Hakim Ata, içtiği bade için: "Baldan tatlı ve kardan soğuk idi" ifadesini kullanmak­tadır.24

Anlatım esasına dayalı metinler içinde halk hikayelerinde "bade rüyaları" ~aşlı başlma bir böltirnil oluşturur. Bir çeşme başında, bir dağ koyağında uykuya dalan küçük çobaria rilyasında kırklar gelerek bir bade içirir ve ona sevgilisinin resmini

13 Buhari. IV. 29-30.

ı4 Buhari, IV. 33; - Mnminin sadık rOyası. nobOvvctin kırk altı cUzUnden bir parçasıdır."" (Aynca bkz.. Hadis no: 2101 ve 2107)

Buh:ıri. IV, 34; Ebu Hüreyre'den rivayeline göre. Resul-i Ekrem Efendimiz bir kere (Nübevveııen Dnınıete yalnız mobcşşirat kalmıştır) buyurmuşlardı. Mobeşşiret nedir ya Resulullalı? diye soruldugunda cevaben: "Rüyu-yı salilıadır~ buyumıuşlar (Ayrıca bkz. Hadis no: 2013). · ı:; Öge!, Türk Mitolojisi, 126; Ali Öztürk. Çağlar İçinde Türk Dcst:ınları. 1. baskı. Erzurum 1980, 152: Altından bir yay gtlrdO. uyur iken uykuda. Yayın bulunuyordu. Oç gOmOşten oku da

16 Ögel. Türk Mltolojisi. 530: Kanıkey Hatun. Manas'ı iyileştinnck için ıorıo ilaçlar yapa, u~şır. Ama bir !ürlü Manas'ın derdinc deva bulamaz. Ne yapsın. çıkar gider Mekke'ye Tanrıya yalvnrır. Mckke'de gece yat:ırken bir rüya göriir .............. Manns dirilir ve hatun da Manas' tnn hamile kalır.: Ali Öztürk. Ça(!lar İçinıle Türk Destanları, 312: .... Kanıkcy, gördOğU bir dOşO yorumlayarak, felaketleri sezdi. Ünlü aı. Tayburul'u Manas'a gönderdi. 17 Altınkaynnk. Örneklerle Türk Halk Hiloiyeleri. E.Ü .. Sosyal Bil. Ens. (Basılınamış yüksek lisans tezi). Kayseri 1993. (Kullık ile Gemı) IR Hüseyin B:ıy:ız. Körol!lu Antep Riv:ıycU,'! 198 ı. 298-JO 1. 19

Anonim. 211 Emrııh ile Selvi. Anlaımı: Ozanoj!lu. (Çankırı varyantı), Istanbul 1972. ll. 21 Unıay GUnay. A~ılı Tar7._ı Şiir Gelencı;!i ve Rilyıı i\lotili, Ankam 19!Uı. " - Daha fazla h ilgi için bkzı Ferial Ghazoul Hopkins. "The Nature and Function of The Dreaın Moıif in Turkish Folk Liıeraıurc". 1. lllushır arıısı TOrk Folklor Kongresi Dildirilcri, ll .. Ankam 1976. 1 :n. n Yardımcı. a.Jı.C .. 60.70.123.172; GDney, M:ısallar. 6.75.84.86.115. ~4 Fu:ıı KöprOIU. Türlı Edcbiyııtınıla ilk 1\lııtasawın:ır. Ankam 191JI. J7-3R.

235

4 TÜRK DÜNY ASl ARAŞTIRMALARI

gösterirler. Çoban çocuk ağzı köpükler içinde uyandıktan sonra çalıp söylerneğe ve rüyasında kendisine gösterilen sevgilisini aramaya başlar5 • • . . ·

Kırk odalı bir saraya gelen veya kırkıncı odaya girmesi yasak ed.ilen çocuk, kır­kıncı odada gördüğü resme aşık olur ve düşüp bayılır. Bayıldıktan sonra rüya halinde sevgilisini görür ve onu ailesinin bütün ısrarlarına, gidişini yasaklamasına, .gözünü korkutmasına rağmen aramaya çıkş.r6• · _

Sevgilinin rüyada görülmesi veya rüyada gösteriliTiesi He ilgili olaralç bir hadisi burada aynen veriyoruz. . . . .: ,.

Aişe (r.a.)'dan ri vayete göre, Resuluilah (S.A. V.) Hz. Aişe 'ye şöyle demiştir: -Ey Aişe sen iki kere rü'yamda bana gD~terildi11. Öyle samyarımı ki beli; bir ipek/i

kumaş parçasmda senin suretini görmüştüm de (Cibrfl tarqfindan): Bıı resmin sahibi senin müstakbel zevcendir! denilmişti. -Şimdi ben (yüzünden) anlıyonım ki, o süret. sen idin- Cibrll'in sözü üzerine ben: , Eğer şu rü'yiim Allalı tarafttıdan .gösterilmiş. ise Al­lôlı'm takdiri ilifaz buyunılur, diyordıını. (Not: Bu rüyanın Peygamber.(S.A.V.)e henÜZ nübüwet gelmeden önce göster,ildiği kuwetli ihtimal oliınık söylenmektedir.)27

.

Her insan rüya görür. Rüya görmek hen~z bütün sırlarıyla ortaya serilemeyen beynin fonksiyonlarıdır. Normal bir insan .bir gec.ede yaklaşık olarak 500 rüya göre~ biliyor. Rüyalar İslam alimlerince rüya-yı sa!iha ve sadıka, rüya-yı kazibe diye ay-rılmaktadırlar. Hz. Muhammed (S.A.V.) rüyaları; · ·

a) Rahmanl (enfüsi) b) Şeytani (hülüm)

diye ikiye ayırıyor ve Şeytanın her kılığa girebileceği söylendikten sonra ı.'Her kim beni rü 'yas ında görürse muhakkak o, uyanr~ bir halde de beni. görecektir. Çünkii şeytan bana benzer bir surete giremez',:ı8 buyuruyor. Bir başka hadiste " ... güzel rüya Allah '!andır. Fena rüya da şeytandandır. Biriniz korkunç, yani kartşık rüya gördüğünde hemen sol tarafina tükürüp, iiflesin ve rü'yamn şerrinden A!İa,h'r;ı sığı;ı­sm, (Euzü bi'llahi mine'ş-şeytani'r-racim, desin!). Bu suretle o rüya, gören kimseye zarar vermez. "29 denilmektedir. · · ·· · · ·

Peygamber, gördüğü rüyaları (belki de yarı uyku, yarı uyanıklık arasında gör­dükleri olabilir) sahabeye anlatıyordu.30 Anlatılan bu rüyalar daha sonra meydana getirilen ürünlerde de kullanılmaktadır.

• .. . ı.

25 Umay Günay, a.g.e., ilgili bölümler. 26 Altınkaynak. a.g.t .. Köroğlu (Hasan Bey Kolu), Bey Beycek ve Bengiboz Hikayesi. 27 Buhari, 80. 28 Bubari. 277. 29 Buhari, IX, 58. . 30 Buhari, Xl, lll .: Semiire ibn-i Cendiib radiya 'l/alıu anlı'den Resyll~ılialı :wlla'llulııı aleylıi ve sel/et~ bize şöyle hikaye buyurdu. dediği rivayet olunmuştur: . .

Birgece bana iki melek gelip beni ıtylmdan uyandırdı. Bıinlar beni bir şehre götıirdı71er ki. 'o şehrin binoları altun ve gütmiş tıığlalarla yapılmıştı. Bizi aradon birtakuıı kimseler karşıladılar ki. onların vücutlarının yarısı. senin gördiiğiiıı şeylerin en güzeli lıilkatinde idi. Öbiir ytirı.iı da gördüğün 'en çirkin insana benziyordu. İki melek onlara:

- (Niçin bu lıalde dıırııyorsumız?) Haydi şu nrdm! gidip giriniz . . dediler. Onlar da . ne}ıre girdiler. Sonra bize dönüp geldiler. Bir de gördük ki. onlqrdan o .çir,k{nli~ gitmiş ve !?n gıl::f!{ bir if!SUf! şııretine değişmişti. Bu iki melek bana: · ·

- Burası Cennet-i Adin 'dir, Şu (muhteşem) bina da senin meni:ilindir. dediler. Melekler (sözlerine devam edip): Hani o yarı vıicııdları güzel ve yan yerleri çirkin insanl~r yok mu? Onlar da güzel' ~e hayır işleri. öbiir kötıi ve şer işlerle karıştıran kişilerdi. Allalııı Tea/a onlarlll (giintilılarım iliraf ederek işledikleri hayır ve lıasenat htirmeline) kötıilüklerini affelli. dediler.

236

E.AL TINKA YNAK/SÜRE VE HADİSLERLE ANLA TIMDA RÜYA 5

Büyüklerimizden, ahiret günü, yaptıklarımızın karşılığını göreceğimize dair pek çok hikaye duymu~.,.,r . ..;zdur. İşte bunlardan birisi bizzat Peygamber tarafından anla­tılmaktadır.31 Bu ve buna benzer hadiseler bize peygamberin gördüğü rtlyanın nor-

31 Buhari, IV, 597-600.: Semüre lbn-i Cüııdeb radiya'llulıiı anlı'dan şöyle rivayer edilmiştir. İbn-i

Cündeb demiştir ki: Nebi saf/a 'flulıu aley~ıi ve sel/em sabah namazmı kılmca yüziyle bize di!ner ve ,"Bu gece sizden kim

rüya gördü? :· diye· sorar, idi. Birisi rüya görmüşse, rüyasım Resul-i Ekrem 'e hikaye ederdi. O Hazret de o kimsenin rüyas~nı tabir ederdi.

Yine bir gün bize sordu. Ve: - "Sizden rüya gören var mıdır? :• buyurdu. Biz: - "Hayu, yoktur" dedik. Resul-i Ekrem: - "Lakin bu gece ben bir rüyu giirdiim." buyurdu: Gördüm ki, iki melek bana geldi. Bunlar iki elimi tutup beni diiZ bi; fezaya çıkardılar. Orada bir kini;e

otiınryordu, diğer bir adam da ayakta duruyordu. Elinde demirden çatal- bir -kanca vardı. Ayaktaki adam bu çatal kancayı oturanın ağzmın sağ tarafına, td kafasına kadar sokıryor ve ağzm bu kısmını parçalıyordu. Sonra bu adam ağzın diğer tarafım da bu suretle tahrip ediyordu. Bu suada ağzm sağ kısmı iyi olmuş bulunıryordu. Bu defa da buraya dönQyor, yi,;e kimeayı sokup parçalryordu. Bu melekle-~~~ . . . . .

- "Bıı adam kimdir'! Ve bu !talııedir'!" dedim Melekler: - "Hiç sormu. ileri yürü!" dediler. Bir/ikre ileri glllik. Niluıyet arkaüstü yatm~ bir adamın yanınp

geldik. Bunun baş ucıında da bir adam otıırmuş, . elinde yumruk cesametinde bir -taş. Bununla yatan adam m başmı kırıyordu. Taşı başına her vurduğımda, taş yuvarlanıp gidiyordu. O adam•da arkasmdan iaşı almaga koşuyordu. O dönüp gelmeden bunun başı iyi olıryoi. eski halin~ avdet ddiyordu. O adam avdet edince yine başına vurup eziyordu. Bu meleklere ben:

- "Bu adam kimdir'! diye sordum. Melekler: - ."Hiç sorma, ileri yürü" .dediler. _Ileri gittik. Fum gibi altı geniş, üstü dar bir deliğe eriştik. Bu

de liğin altında ateş yQiiryordu. Ateş. alevfen ip yükseldikçe içindeki insanlar da yükseliyor. ha/la (delik­ten) çıkmağa yaklaşryorlardı. Ateşin alevi sakinleştikçe de aşağı donüyorlardı. Bımıda çıplak erkekler, çıplak kadınlar vardı. Bu iki meleğe ben: · ~ · · · · · ·

- "Bu adam kimdir?" diye .mrdımı. Melekler banu: - "Hiç .wmuı, ileri yürii" dediler. Yiiriidiik. ta ki kandan bir nelırin _içinde ayaklll bir adam dikiliyor-

du. Bu nelırin kenarında da bir adam duruyordı!. Onünde - nar gibi "yuvarlak" taş.far bulumryordu. Nelıirdeki adam yüzerek salıile doğru-gelip çıklnak isteyince sahildeki adam çenesine bir taş atryor. nehirdekini eski yerine iade ediyordu. Çıkmak için salıile doğru gelmeğe lı~~ teşebbüs ettikçe, salıilde ki, hemen çenesine bir taş fırlatıyor. onu eski yerine reddediyordu. Bu iki me'leğe ben:

- "Bu nedir?" diye sordum. Melekler: - "Sorma, ileri yiirii" dediler. Birlikte yünidük. Yeşil bir bahçeye vardık. Bu bahçede biiyük bir ağaç

vardı. Bunım dibinde ihtiyar bir adamla birtakım çocuklar buJpnuyordu. Bu ağaca ya_kın bir tarafta da, birisi. önünde ateş yakmakla meşguldii. Melekler benimle bu ağaca çıktılar. Beni bu eve koydular ki. ben bundan güzel bir ev görmedim. Burada ihtiyar, genç birtakım erkekler. kadınlarla Çocuklar vardı. Sonra melekler beni buradan çıkardılar. Benimle ağaca yıkarı çıktılar ve beni eskisinden daha güzel ve daha krymetli bir eve koydular. Burada da ihtiyarlar, gençler vardı. Meleklere:

" Beni bu gece -iyi- gezdirdiniz. Şimdi bana gördüğüm şeyleri bildirinizi" dedim. Melekler: Evet (anlatalım) dediler: Hani şu ağzı parçalandığuıı gördüğün kimse yok mu? Bu bir yalancı idi. O,

dünyada daima yalan söylerdi. Bunıın tieşrettiği yalan afaka yayılırdı. İşte bu yalancı kryamet gıiiııine • kadar bu suretle azab olunacaktır.

Hani şu başı ezildiğini gördüğün adam yok mu? : Cenab-ı Hak bunım Kur'an öğrenmesine lıidayet etmiş de (bu nimetin kadrini bilmiyerek) biitiin ~:ece (Kur'an okıımayıp) uyku uyumııştu, gıindiiz de Kur 'an ile a1nel etmemişti. Bu da yevm-i kryamete kadar bu suretle azap edilecektir.

Hani o delik içinde gördüğı/n çıplaklar yok mu? Bunlar da bir alay zanilerdir. Nehirde gördüğün de faiz yiyen haramkdrlardır. Ağacın di bindeki ihtiyar İbrahim (Halil aleyhi 's-selam)dır.

İbrahim 'in etrafındaki çocuklar da insan ev/adıdır~ O ateş yakan da cehennemin bekçisi olan "Ma­lik"lir. Girdiğin birinci ev. bıitün müminlerin müşterek köşkiidür. İkinci gördüğün -muhteşem- saray da şiilıeda sarayıdır. Ben Ci~ril'im, bu da -kardeşim- Mikail'dir. Yu Muhammed su/lu'llahu aleylıi ve sellem, başını yukarı katd!r. -dedi-. Başımı kaldırdım, ne göreyim? Yukarida beyaz btij;rak inisali bir bulut. Melekler: "İşte burası senin makamındu. "dediler. Ben:· "Beni bırakınız, şu tiıakamuna gideyim!" dedim. Melekler: "Hayır dalıa senın tamamlamadığın baki ömnin vardır. Onu n.e vakit tamamlarsan, o :WIIIltn menziline gelirsin "!dediler.

237".

6 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALA(!l

mal rOyalardan farklı olarak, inandırıcı vasfının ağır bastığını göstermektedir. Eski Mısır'da hükümdar ailesinin rOyaları çok önem taşırdı; çünkü, ilahların bu aileye mutlaka görüneceğine inanılırdı32. Nitekim Kur'an'da da bunu doğrulayıcı bilgi vardır. Firavun'un gördüğü rüya Hazreti Yusuf un yorumuyla değer kazanır.33

Bir yerin fethedileceğine dair rilyalar da vardır. Peygamber (S.A.V.)in Hudeybiye Seferi'ne çıkmazdan evvel gördtiğll rliya Mekke'nin fethini müjdeler34

• Royalarda gelecekte olacakları görebilme imkanının olduğuna inanılmaktadır.35

Peygamber ve Sahabelerin gördilkleri rüyaların yorumlanması ve gelecekle ilgili bilgiler taşıdığına inanılması ile ilgili olarak bir rüya ve yorumu "Buhari"de şöyle geçmektedir: ''Şarih Ayni, Hazret-i Aişe'nin Ömer radiya'llahu anh'in defuine mUsaade buyumıaları, vaktiyle gördüğü şöyle bir rtlyaya müstenid olduğunu nakJediyor: Resul-i Ekrem Efendi­miz'in irtihal ve defninden bir zaman evvel Aişe radiya'llahu anha rllyasında üç kanıerin bedr-i tam halinde sukut edip kendi hücresine girdiğini görmüş ve bu rllyasmı pederi Ebu Bekr radiya'llahu ·anh'e söylemişti. Muahharen -Resul-i Ekrem irtihal edip Hazret-i Aişe odasına defuolununc~ Ebu Bekr Hazretleri muhterem kızına: ·

" - Bu hücrene defnolunan mübarek vücud senin birinci karnerindir ve bu en ha­yırlısıdır" diye rüyasını tabir etmiştir?6

Rüyada birisi dini akaid hakkında bilgi de aktarabilmektedir ve bu rüyanın yoru­mu da bir gerçeği içinde saklamaktadır. Mesela: "Ben rüyamda bana birisinin: "Te­mettü', mebrur bir hacdır, makbul bir ömredir" dediğini gömıüştüm. Bu rüyamı fbn-i Abbas radiya'llahü anhüma'ya haber verdim. İbn-i Abbas bana:

- Temettü' Nebi salla'llahu aleyhi ve sellem'in sünnetidir, dedi.37

Hazreti Yakup rtlyasında göğe doğru açılan bir merdivenden göğe doğru çıktığını ~~ .

Peygamberlere rüya halinde vahiyler gelebiliyordu. Hz. Muhammed (S.A.V.)e ntibUvvetinin ilk altı ayında vahiyler rüyada geliyordu39

• Hatta. Peygamberimizin miracı, Cebrail'in dahi daha ilerisine giderneyeceği sınır olan sidretü'l-müntehadan4n ilerisine geçmeyi, rüyada gerçekleştinniştir4 ı. Ömer Nasuhi Bilmen'e göre mirac hadisesi rüyada değil bizzat yaşanmıştır42.

Miracnlimeler ve mevlitlerin yüzlercesi mevcuttur. Kur'an-ı Kerim'de mirac hadise­sinden detaylı bir şekilde bahsedilmez. iki sure'de (İsr§, Necm) toplam sekiz ayette bah-

32 Unıay Günay. n.g.c .. 95. 33 Kur':ın·ı Kerim. (Yusuf) 43. HUI<Ilmd:ır: "Ben, yedi semiz inej,\i yedi zayıf ineğin yediği ni; yedi yeşil başak ve bir o kııdar da kurumuş başak görüyorum. Ey ileri gelenler! E~er rüya yormıısını biliyorsanız rüyamı sllylcyiniz:." dedi. (Yusuf) 47. Yusuf: "Devamlı yedi sene ekin ekip, biçtiğiniz ekinin yediğinizden artanını başağında bırakın." 48. "Sonrıı bunun ardından yedi kurak yıl gcHr. bütün biriktirdiğinizi yer, yalnaz az bir militar s:ıklarsınız." 34 Buh:ıri, 273-274. 35 Bubari. IX. 296. 36 Duhari, IV, 603. 37 Bulınri, VI. 95. 38 Köksnl. Peygamberler Tarihi. 264. 3'> Buh:ıri., 273. 4n Kur'nn·ı Kerim, (Necm. 13·14.) 41 Öıııcr Nasuhi Bilmen "Kur'ıın-ı Kerim'in Türkçe Meal-i Alisl ve T~f.~iri" hu ayeııeki rtıyu kelime-sini "tenıaşa" olarak tefsir etmektedir. · 42

Bu konuda dııha fnzl:ı bilgi için bak. Buhari .. (ROy:ı ve l~r.ı böiUnıU. ll. IX ve X)

238

· E.AL Tl NKA YNAKJSÜRE VE HADİSLERLE Al\'LATIMDA RÜYA - . 7

sedilen mirac, yazılı ve sözlü gelenekte yüzlerce beyit 'halind~ : ifade edilmiŞtir. Hadis 'kitapları bu konu:,cı ._~aiıa fazla yer vemıiştir. Bizim kaynak olarak kullandığımız kitapta ayrılan bölüm; ayet, hadis, izah ·ve asılları ile birlikte toplam olarak 25 sayfaôıi-.43 •

Doğacak çocugun kahramanlığı, ulusu, içindeki beladan kurtarılacağını veya hü­kümranlığı hakkınd:: görülen rilyaları, zayıfbir ihtimal de olsa Peygamber (S.A.V.)in önce Hz. Ebubekir (R.A) ve sonra da Hz. Ö!Tier. (R.A.)in halife olacağı ve hal ifelikle~ rini n durumu hakkında gördüğü rüyaya ba'ğlayabiliriz. · · ·

Abdullah İbn-i Omei· (RA.) dan riwiyete göre; Resulu/tdh '(S.A. V.) şöyle buyufli'lllştur: · (Bir kere rii'yiimda) ndsı bir 1iieydan{ıkta toplu o?a;ak gö1:düm. O sı'rada Ebli.

Bekr kalktr. (Halkı' szilanıak için kuyudan) ·bii·; yaliut iki 'kov_d su çekti. !O sırada Bekr'in su çekmesinde ia'jve güçlük vardı. Allah"Eb'rı Bekr'i'niağfiret etsin (mağfi­ret edecektir de). Sçnii-a (bıı kiicük kovayı) Ömer ·aldı. ·ve alınca bu kova Ömer'ih elinde· büyük bir kova ya tehawiil etti. Ben, halk içinde 'ömer 'in':gördüği/ işi işiiyebilecek kuvvetle kavi. ve kamil bir kişi göremedim. En sonu mis o meydam de~ veterin sulak ve ey! ek yeri edi11diler.ı4• _

Şamanların göğe yükselişleri, yere inişleri, kendilerinden geçmeleri, gördüklerini ifade etmeleri, orada karşılaştıkları' varlıklaf ve 'varlıklarla yapılair pazarlıklar bize mirac hadisesini hatırlatıyor. Peygamberin birkaç· kere·· Tanri'nin huzuruila çıkıp inmesi, kendinden önce yeryüzüne gönderilen peyg1imberlerin ıiasihatlarına uyması ile Şamanların gök yÜzüne yükselmesi araşında bir bag da vardır-diye .düŞünÜyoruz. Ayrıca her peygamberin bir miracı olduğunu da unuthıayalını.45

Burada, ebedl esere konu olan olay eski klilrlir unsurlarından 'etkilenmjşt!r, diyebil iri~. Ancak, miracnfunelerde tasvirlerin tek kaynağının eski kültür unsurlanndan, eski TÜrk dini bakiyelerinden olduğunu iddia etmek,.gereksiz oldugu gibi yersiz de olur. Bunlahn hangi­si hangisinden etkilenriıiştir hadisesi de kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Şamanizm ile ilgili kaynakların çôgu yakın yüzyıllarda derlenmiştir. Şamanın gö­ğe yükselmesi gibi bir hadisenin varlıği tartişılabilir. Kaldıki mirac hadisesinden altı asır önce de Hz. isa'nın mirac gibi göğe çekildiği ortaya çıkmıştı~ Mevlüt ve Miracniimelerin yazılış gayelerini göz önüiide bulundurmalıyız.

Bugün yaşayan şamanların Müslüman Türk . toplumlarından etk-ilenen şahıslar olmadığını kim söyleyebilir? Pekala etkilenmiş olabilirler. Burada hangisinin ötekini etkilediği bizim konumuz dışında kaldığını belirtelim. Konumuzla.ilgili olan Kur'an­ı Kerim'de geçen Peygamber (S.A.V.)'in miraemın edebi kaynaklara aktarılışı ve işlenmesi neticesinde, halk içerisinde uğradığı değişiklikler v·e kazandığı deririliktir. F0lklor ve halk edebiyatı ile uğraşanlai· da işin bu boyutunu esas almaktadır.

Peygamber (A.S) kendi miracıhdan ümmetine de kulun miracı olarak namazı getir­miştir. Halk arasındaki· mirac ili ilgili aniatı larda, namazın elli iki vakitken beş vakte indi­rildiği söylenmektedir: Hz. · Muhammed (SAV.)' in elli iki vakit namaz'ıa döndüğünü • gören Hz. Musa veya Hz. isa (bazen ikisi ayn ayrı) "ümmetin için çok ağır gelir, korkarım ki iisi olurlar. Sen tekrar çık ve bu vakitleri indirmeye çalış" der. Peygamber tekrar çıkar ve bu olay namaz beş vıik.te inineeye kadar devani eder.ı6.' Kur'an-ı Kerim'de böyle bir

43 Buhari. X. 56-80.

44 Bu bari, 316.

45 Buhari, X. 75.: " .... ınüıeaddit derece ve ınertebelerde olmak üzere . . her peygamber için bir ınir-.ıc

ihıifal ıııukadder olup yalntz kabe kavseyn makamı Peygamber Efendinıiz'c mciyesser olmuştur. 46

Buhari., 72, Aynı olay IL ve IX. cilllerde de etratlıca anlatılmaktadır. Göğtin. kapılann çalınnıası. Sidretü'I-Momtelıa'nın tarifi. hangi arşda hangi peygamberin bulunduğu ve onlarla selamlaşmaları,

Cebr.ıil'in gidemedeği sınır vs. hakkında daha fazla bilgi için bak. ıı.g.c .. ll. 261 -275; IX. 280:· X .. 56-77.

239

8 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

hadise yoktur. Bu olayı İslam alimlerinin ortaklaşa kabul ettikleri ve esas olarak aldıkları hac;lis kitaplarından olan Buhari'de buluyoruz. Ancak Mirac hadisesinde gerçekleşen olayların yanısıra ne Kur'an'da ve tıe de İslam alimlerinin ortaklaşa kabul ettikleri hadis kitaplannda adı geçmeyen, söyleomeyen olaylara rastlamamız da mtimkilndtir.

Mirac hadisesinde Peygamber katırdan kilçilk, merkepten bilyük beyaz bi.r ~inite

bindirilmiş.47 Acaba bunun şamanlar arasında beyaz at kurban etmek ile bir alakası bulunabilir mi? Neden başka renkte değil de beyaz?

Cennette bulunan kişileri ve cennete girmesine sebep olan olayı , cehennemde olan kişileri ve cehenneme düşmesine sebep olan o layı anlatan bölümlere; değişik varlık l arı ve gelecekte olacak olayları anlatan bölilmiere K~r'an-ı Kerim'de rastla­yamıyon,ız. Bu anlatıların . eski dini" bakıyeler olduğu veya bozulan dinlerle olan ilişkiler neticesinde İslam ·Dinine sokulduğunu söyleyebiliriz. Bu anlatırnda tabs­kalaşma olduğu açıktır. Ancak bu konunun şim~ilik, olduğu gibi kalmasmda fayda buluyoruz.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

Ali Berat Alpteki n, Hayvan Masalla n , Ankara 1991. - - --;Halk Hikayelerinin Motif Yapısı , Ankara 1997. Erdoğan Altınkaynak, Ör neklerle Türk Halk Hikayeleri (Metin-Tahlil),

Basılmamış yilksek lisans tezi, Erciyes Ünv. Sos. Bil. Ens., Kayseri ·1993. . · . ---------; Yerköy'de Bir Yatır, Erciyes, X, l ll, Mart 1987,. · · · Ensar Aslan, ÇıJdırlı Aşık Şenlik Hayat:ı-Şiirleri- Karşılaşmaları- Hikayeleri,

Diyarbakıd 992. . · Namık Aslan, ·Yozgat Masalları Motif ve Tip Araştırmas ı , Doktora Tezi (ba-

s ılmamış), Erciyes Ün-iversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1994. . İbrahim Aslanoğlu, Pir Sultan Abd~ar, İstanbul 1994. , Nikolay Babaoğlu, Masallar, (Gagauz Halk Masalları), Kişinev; 1991. Ni bad Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. 1-IJ, İstruıbul 1971. Hüseyin Bayaz, Köroğlu Antep Rivayeti, 1981 . Pertev Naili Boratav, Az Gittik Uz Gittik, istanbul 1992. -----------; Zaman Zaman İçinde, istanbul l992. T. S. Eliot Ed~biyat Üzerine Düşünceler, Çev: Sevim Kantarcıoglu, Ankara 1983. ----; Kültür Üzerine Düşünceler, Çev: Sevim Kantarcıoğlu, Arıkara ı 98 1_. Di la ver Düzgün, Aşık Mevlüt Ihs3!1İ, Erzurum 1997. Muharrem Ergin; Dede Korkut Hi~yeleri, Ankara 1989. . Abdülbaki Gölpınarlı, M evlana Celaleddin, ikinci basım, istanbul ı 952. W alter de Gruyter, Handwörterbuch Des Dentsehen Aberglanbens, N, Berlin ı987. Tuncer Gülensoy, «Anadolu ve Balkan Masallarında Müşterek Tipler'', Türk

Dünyası Araşhrmaları Pergisi, ı2 Nisan 1982, L53-158. Umay Günay; Elazığ Masalları, Erzurum 1975. · . , -----------; Aşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Ankara 1986. Eflatun Cem Güney, Masallar, Ankara 1982. Bozkurt Güvenç; lnsan ve Kültür, İstanb~l 1984. Abdilikadir İnan, Manas Destanı, İstanbul ı 992. Doğan Kaya, Sivas'ta Aşıklık Geleneği ve Aşık Ruhsatı, Sivas 1994. KD. Türk Masalları, Yeni Yazıya Aktaran: İbrahimAslanoğlu, İstanbul_l991.

47 Buhari, X. 66.

240

E.ALTINKAYNAK/SÜRE VE HADİSLERLEANLATIMDA RÜ\'A

M. Asım Köksal, Peygamberler Tarihi, C.I-11, Ankara 1992. Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı; Ankara 198 1.

9

Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Açıklamalı Tercümesi, (Haz: Dr. Ali Özbek baş­kanlığında: Hayrettİn Karaman, Ali Turgut, Mustafa Çağırıcı, İbrahim Kafi Dönmez, Sadrettin Gümüş. Yeniden gözden geçirip neşre hazırlayan: Abdullah Mübeşşir.) Suudi Arabistan Kral lığı Medine-i Münevvere, 1987,295.

Kur'an-ı Kerim Meal ve Tefsiri, (Meal ve tefsir Celal Yıldırım tarafından ha­zırlanmış, Tercüman ilmi Araştırma Grubu ve Teknik Kadrosu tarafından da yayın için düzenlenmiştir.) İstanbul 1982, 297.

Nüzhetü'I-Mecalis'den Seçme En Faydalı Dini Hikayeler, Tre: Naim Erdo-ğan, Takdim: Mustafa Yazgan, istanbul1990.

Bahaetdin Ögel, Türk Mitolojisi, Ankara 19Ş9. Nizarnettin Onk- islam Eleskerzade, Göceli Aşık Elesker, Ankara 1987. Ethem Özkan, Ardanuç Yöresi Ağızları, Erciyes Ü. Sos. Bil. Ens., (basılmamış)

Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 1994. Saim Sakaoğlu, Gümüşhane Masalları, Erzurum 1974. -----;Efsane Araştırmalari, Konya 1992. --------; Metin Ergun, Türkmen Hall{ Mıısa lları, Ankara 1991. ---; Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesllme Motifi ve Bu Ersanelerin

Tip Katalogu, Ankara 1980. ---; Kıbrıs Türk Masalları, Ankara 1983. -----; Türk Fıl<raları ve Nasrettin Hoca, Konya 1992. Esma Şimşek, Arzu ile Kamber Hikayesi Üzerinde Mukayeseli Bir A­

raştırma, F.Ü., Sos. Bil. Enstitüsü, (basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 1987.

Naki Tezel, Türk Masalları 1-2, Mersin 1992. Faruk K. Timurtaş, Yunus Emre Divanı, Ankara 1980. Zeki Yelidi Togan, Oğuz Destanı (Reşideddin Oğuznamesi), Il. baskı, İstanbul

1982. Sadık Tura!, Kültürel Kimlik Üzerine Düşünceler, ll. baskı, Ankara 1992. Fikret Türkmen, Tahir ile Zühre, Ankara 1983. Hilmi Ziya Ülken, Anadolu Örf ve Adetlerinde Eski Kültürlerin izleri, Ankara

Ünv. İ lahiyat Fakültesi Dergisi. XV ll, Ankara 1-28. Ahmed Edip Uysal, Yaşayan Türk Halk Hikayelerinden Seçmeler, Ankara

1989'da Kamil Veliyev, Destan Politikası, (Türkiye Tilrkçesi ile Hazırlayan: Halil Açık­

göz), istanbul 1989. Vilayet-name, Manakıb-ı Hünkar Hacı Bektaş-ı Veli, Hazırlayan: Abdülbaki

Gölpınarlı, İstanbul, 1958. R. Wellek- A. Warren, Edebiyat Biliminin Temelleri, Çev: Ahmed Edip Uysal,

Ankara 1983. Mehmet Yardımcı, Yaşayan Malatya Masalları . Malatya, 1996. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Çev: Reşit Rahmeti Arat, IV. Baskı, Ankara

1988. Zeynü'd-dln Ahmed b. Ahmed b. Abdi'l-Latifı'z-Zebidi, Sahib-i Bubiiri Muh­

tasarı, Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerlı i , Miltercim ve Şarihi Kamil Miras, 1-XII, Ankara 198 1. )

2-IJ