SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TEMEL İLİMLER İ …docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...1 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ

1

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ BİLİM DALI

YEZİDİLER, İNANÇ ESASLARI VE RİTÜELLERİ

(Yüksek Lisans Tezi)

Mehmet AKÇA

İstanbul, 2006

i

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ BİLİM DALI

YEZİDİLER, İNANÇ ESASLARI VE RİTÜELLERİ

(Yüksek Lisans Tezi)

Mehmet AKÇA

Tez Danışmanı. Prof. Dr. Mustafa ÖZ

İstanbul, 2006

ii

YEZİDİLER, İNANÇ ESASLARI VE RİTÜELLERİ Onaylayan: Prof. Dr. Mustafa Öz (Tez Danışmanı) Doç. Dr. Mazlum Uyar Doç. Dr. Ali Durusoy Onay Tarihi: 28 / 04 / 2006 Bu tez, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü`nün tez standartlarına uygun olarak hazırlanmıştır. Program Danışmanı: Prof. Dr. Mustafa Öz

iii

Ö ZE T

Y e n i b i r d i n o l a r a k gü n ü m ü z d e ya şa ya n Y e z i d i l iğ i n s e n k r e t i s t

b i r ya p ı ya s a h i p o l d uğu n u s ö yl e ye b i l i r i z . Y e z i d i l iğ i n , i ç i n d e b i r ç o k

i n a n ç t a n p a r ç a l a r b a r ı n d ı r a n b i r d i n o l d uğu a ç ı k t ı r . Bu k a r m a ya p ı n ı n

o l u şu m u n d a Ş e yh A d î b . M ü s â f i r ’ i n b ü yü k e t k i s i o l d uğu d ü şü n ü l s e

d e , e n b ü yü k p a y Ş e yh A d î s o n r a s ı h a l k ı yö n e t e n l i d e r l e r i n d i r .

A d î `d e n s o n r a h a l k ı yö n e t e n l i d e r l e r i n İs l a m i ç i z g i ye b ağ l ı

k a l m a m a s ı v e t o p l u l uğu s i ya s i o l a yl a r ı n i ç i n e s ü r ü k l e m e s i ,

Y e z i d i l e r i n f a r k l ı i n a n ç v e k ü l t ü r l e r l e t a n ı şm a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r .

A yr ı c a z a m a n z a m a n k o m şu h a l k l a r l a g i r d iğ i m ü c a d e l e l e r , ç a t ı şm a l a r

Y e z i d i h a l k ı n ı n d ağ ı l m a s ı n ı , d ağ l ı k b ö l ge l e r e ç e k i l m e s i n i b e r a b e r i n d e

ge t i r m i ş t i r . Bu d a o n l a r ı n c a h i l l e şm e l e r i n i , ı s ı n m a ya b a ş l a d ı k l a r ı

İs l a m D i n i ’ n d e n u z a k l a şm a l a r ı n ı d oğu r m u ş t u r . Bu v e b e n z e r i s e b e p l e r

s o n u c u k a r m a b i r ya p ı ya s a h i p d i n ; Y e z i d i l i k o l u şm u ş t u r .

Y e z i d i l e r , d ü n ya yı , m e l e k l e r i v e A d e m ` i ya r a t a n , s o n r a s ı n d a

b u n l a r l a i l g i l e n m e ye n , f a a l o l m a k t a n u z a k l a şa n b i r i l a h a n l a yı ş ı

i ç e r i s i n d e d i r . Bu n u n l a b e r a b e r Y e z i d i l e r , t a n r ı t a r a f ı n d a n k e n d i s i n e

a l e m i n k o n t r o l ü v e r i l e n , i t i b a r ı yü k s e l t i l m i ş v e i l a h i v a s ı f l a r l a

d o n a t ı l m ı ş M e l e k T a v u s à d a i m a n e d e r v e i b a d e t l e r i n i o n a ya p a r l a r .

Eğ i t i m h a k k ı t o p l u m d a b e l l i b i r z ü m r e ye v e r i l d iğ i n d e n d i n

eğ i t i m i v e r e n k u r u m l a r ı , d i n i i l m i h a l l e r i , k i t a p l a r ı d a m e v c u t

d eğ i l d i r . D i n l e r i n i ş i f a h e n öğ r e n m e k z o r u n d a o l a n Y e z i d i l e r i n

i b a d e t l e r i n d e d e f e r d î l i k e s a s t ı r v e t o p l u i b a d e t e d e c e k l e r i m a b e t l e r i

yo k t u r . D o l a yı s ı yl a b i r Y e z i d i , d i n i n i b ağ l a n d ığ ı d i n a d a m l a r ı n d a n

öğ r e n e b i l i r . K a s t s i s t e m i n i a n d ı r a n , d i n a d a m l a r ı n d a n o l u şa n d i n i

t e şk i l a t l a r ı Y e z i d i l iğ i n c a n d a m a r ı d ı r . D i n i n c a n l ı l ığ ı , d i n i t e şk i l a t ı n

d ü z gü n ç a l ı şm a s ı n a b ağ l ı d ı r . D i n i t e şk i l a t l a r ı n ı e s k i s i g i b i a ya k t a

t u t a m a m a l a r ı v e d i n a d a m l a r ı n a t e s l i m î b ağ l ı l ığ ı n a z a l m a s ı ,

d i n l e r i n i n u n u t u l m a s ı n ı b e r a b e r i n d e ge t i r m e k t e d i r . G ü n ü m ü z d e

Y e z i d i l e r i n c e l e n d iğ i n d e b u ç o k a ç ı k b i r şe k i l d e gö r ü l m e k t e d i r .

iv

İÇİNDEKİLER

ONAY SAYFASI ÖZET KISALTMALAR GİRİŞ.................................................................................................................................. 1

I. YEZİDİLİK, İSMİ, MENŞEİ VE TARİHİ..................................................................5

A. Yezidilik, İsmi ve Menşei....................................................................................5

1. İsmin Kaynağı...........................................................................................5

2. Yezidilerin Menşei....................................................................................9

3. Kurucusu:Adî b. Müsâfir.........................................................................13

a. Soyu, Doğumu............................................................................ .13

b. İnanç Yapısı-Dini Hayatı.............................................................14

c. Tarikatı (Adeviyye)......................................................................15

d. Eserleri ve Tahkiki.......................................................................18

B. Yezidiliğin Oluşumu...........................................................................................20

C. Tarihte Yezidiler.................................................................................................29

II. YEZİDİLİĞİN İNANÇ ESASLARI VE İBADETLERİ..........................................43

A. İnanç Esasları......................................................................................................43

1. Yezidilikte Allah (Tanrı Anlayışı )..........................................................43

2. Yezidilikte Melekler................................................................................45

a. Melek Tâvus.................................................................................46

b. Diğer Melekler.............................................................................48

c. Sancaklar......................................................................................49

3. Kutsal Kitapları........................................................................................50

v

a. Kitabu’l-Cilve..............................................................................52

b. Mushaf-ı Reş................................................................................56

4. Yaratılış Nazariyeleri...............................................................................60

a. Dünyanın Yaratılışı......................................................................62

b. İnsanın yaratılışı...........................................................................62

c. Tufan Hadisesi............................................................................65

5. Tenasüh-Hulûl (Cennet ve Cehennemin Varlığı)....................................66

B. İbadetleri.............................................................................................................67

1. Namaz......................................................................................................68

2. Hac...........................................................................................................70

3. Oruç ........................................................................................................74

4. Zekat........................................................................................................75

5. Yezidi Bayramları ...................................................................................76

a. Yezidi Dini Bayramları................................................................77

b. Yezidi Folklorik Bayramları........................................................80

6. Yezidi Duaları.........................................................................................81

a. Abdest Duası...............................................................................82

b. Sabah Duası................................................................................83

c. Güneş Batış Duası.......................................................................84

d. Telkin Duası................................................................................85

e. Nikah Duası................................................................................90

III. DİNİ TEŞKİLATLARI, TOPLUMSAL YAŞAYIŞLARI.......................................91

A. Dini Teşkilatları..................................................................................................91

1. Mirùl-Umera ve Mirler...........................................................................92

2. Din Adamları Sınıfı.................................................................................94

a. Peşimamlar...................................................................................94

b. Şeyhler.........................................................................................95

vi

c. Pirler.............................................................................................96

d. Kavvallar......................................................................................97

e. Köçekler.......................................................................................99

f. Fakirler........................................................................................100

3. Müridler.................................................................................................101

B. Toplumsal Yaşayışları......................................................................................102

1. Genel Yasaklar.......................................................................................103

a. Yasak Yiyecekler........................................................................103

b. Yasak Söz ve Fiiller...................................................................105

2. Evlenme ve Boşanma............................................................................106

3. Doğum, Vaftiz ve Sünnet......................................................................109

4. Ahiret Kardeşliği...................................................................................111

5. Yezidiler`de Ölüm ve Ölümle İlgili İnançlar.........................................111

6. Dinden Çıkarılma ..................................................................................115

C. Günümüzde Yezidiler.......................................................................................116

1. Irak`taki Yezidiler..................................................................................116

2. Suriye`deki Yezidiler.............................................................................118

3. Türkiye`deki Yezidiler...........................................................................119

4. Rusya, Ermenistan ve Gürcistan`daki Yezidiler....................................121

5. Diğer Ülkelerde Yezidiler......................................................................123

IV...SONUÇ.......................................................................................................................125

BİBLİYOĞRAFYA..........................................................................................................130

EKLER..............................................................................................................................137

vii

KISALTMALAR a . g . d g . : A d ı ge ç e n d e r g i

a . g . e . : A d ı ge ç e n e s e r

a . g . m d . : A d ı ge ç e n m a d d e

a . g . m k . : A d ı ge ç e n m a k a l e

A n s . : A n s i k l o p e d i s i

b . : b i n

b k z . : Ba k ı n ı z

b ö l . : Bö l ü m

b s . : Ba s ı m

C . : C i l t

Ç e v . : Ç e v i r e n

D . İ . A . : D i ya n e t V a k f ı İs l a m A n s i k l o p e d i s i

İb n . : İb n i

İ . A . : İs l a m A n s i k l o p e d i s i

K r ş . : K a r ş ı l a ş t ı r m a k

N ş r . : N e ş r e d e n

s y. : S a yı

t s . : T a r i h s i z

Ü n v . : Ü n i v e r s i t e

1

G İR İŞ

“ A s r - ı S a a d e t ” d i ye a d l a n d ı r d ığ ı m ı z i l k d ö n e m d e , İs l a m

t o p l u m u n d a k ı s ı r ç e k i şm e l e r d e n e l d e n ge l d iğ i n c e u z a k k a l ı n m a ya ,

v a h yi n i n s a n a ç i z d iğ i s a d e v e t e m e l a n l a yı ş d oğ r u l t u s u n d a b i r yo l

i z l e n i l m e ye ç a l ı ş ı l d ığ ı b i l i n m e k t e d i r .

İ l k d ö n e m o l a r a k i s i m l e n d i r i l e n b u d ö n e m i n a r d ı n d a n ç e ş i t l i

b ö l ge l e r d e yoğu n f e t i h h a r e k e t l e r i ge r ç e k l e şm i ş t i r . K ı s a d e n i l e b i l e c e k

b i r s ü r e i ç e r i s i n d e S u r i ye , M ı s ı r , I r a k , İ r a n v e A n a d o l u g i b i

b ö l ge l e r i n f e t h e d i l m e s i yl e b i r a n d a f a r k l ı k ü l t ü r l e r e , d i n , d i l v e

ge l e n e k l e r e s a h i p b i r ç o k t o p l u l u k , İs l a m h a k i m i ye t i n e g i r m i ş t i r .

Fe t i h l e r b e r a b e r i n d e i h t i d a h a r e k e t l e r i n i d e b ü yü k b i r h ı z l a

t a ş ı m ı ş l a r d ı r . Bö yl e l i k l e , d eğ i ş i k d i n i - k ü l t ü r e l ge ç m i ş l e r e s a h i p

b i n l e r c e k i ş i m ü s l ü m a n o l m u ş t u r .

İs l a m t o p l u m u n u n b u ge n i ş l e m e s i v e f a r k l ı k ü l t ü r l e r i h a k i m i ye t

a l t ı n a a l m a s ı , ö n c e k i t e m e l v e s a d e a n l a yı ş t a ç e ş i t l i d eğ i ş i k l i k l e r i n

o l u şm a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r . İs l a m ’ ı n d eğ i ş i k k ü l t ü r e l o r t a m l a r d a

ya yı l m a s ı v e gü ç l ü - h a k i m u n s u r h a l e ge l m e s i yl e i l k d ö n e m İs l a m

d ü şü n c e s i f a r k l ı ge ç m i ş l e r e s a h i p b i r ç o k ye r e l ge l e n e k l e yü z yü z e

ge l m i ş , b i r ç o k b ö l ge h a l k ı yl a , t o p l u m l a k a r ş ı l a şm ı ş t ı r .

Bu f e t i h v e i h t i d a h a r e k e t l e r i s o n u c u İs l a m ’ a g i r e n b a z ı

t o p l u l u k l a r , ö n c e k i i n a n ç v e İs l a m ` i o l m a ya n ge l e n e k - gö r e n e k l e r i n e

b i r a n d a s ü n ge r ç e k e m e m i ş l e r h a t t a b a z e n e s k i k ü l t ü r e l ya p ı l a r ı n a a i t

ç e ş i t l i u n s u r l a r ı , d ü n ya gö r ü ş l e r i n i v e ç e ş i t l i k o n u l a r d a k i

p r o b l e m l e r i n i İs l a m k ü l t ü r ü i ç e r i s i n e t a ş ı m ı ş l a r d ı r . Bu n u n l a b i r l i k t e

İs l a m ’ ı n ga yr i m ü s l i m l e r e t a n ı d ığ ı h o şgö r ü s a ye s i n d e ç e ş i t l i d i n v e

k ü l t ü r l e r i n v a r l ığ ı n ı m ü s l ü m a n l a r l a a yn ı c oğ r a f ya d a s ü r d ü r m e l e r i

d oğa l b i r e t k i l e m e v e e t k i l e n m e o r t a m ı n ı d oğu r m u ş t u r . Bö yl e l i k l e , i l k

d ö n e m ö z gü n İs l a m d ü şü n c e s i n d e n z a m a n z a m a n s a p m a h a r e k e t l e r i

b e l i r m e ye b a ş l a m ı ş t ı r . T a b i i k i b u n d a h ü l e f a - i r â ş i d i n d ö n e m i n i n

s o n l a r ı n d a n i t i b a r e n b a ş gö s t e r e n s i ya s a l - s o s ya l k a v ga v e

2

ç e k i şm e l e r i n d e b ü yü k e t k i s i v a r d ı r .

İ f a d e e t m e ye ç a l ı ş t ığ ı m ı z b u a k ı ş v e ya s ü r e ç , b u b ö l ge d e k i v e ya

d ü n ya d a k i t ü m d i n , i n a n ç , ge l e n e k - gö r e n e k , k ü l t ü r l e r i ç i n s ö z

k o n u s u d u r k i b i r ç o k d i n i n d oğu m ye r i o l a n v e k ü l t ü r e l yö n d e n d e

o l d u k ç a z e n g i n o l a n O r t a d oğu t a r i h i n e b a k ı l d ığ ı n d a d a b u

gö r ü l m e k t e d i r .

Bu n u n l a b i r l i k t e b u e t k i l e m e - e t k i l e n m e a k ı ş ı i ç e r i s i n d e ,

ya şa n ı l a n b ö l ge l e r i n c oğ r a f i v e j e o p o l i t i k k o n u m l a r ı , t o p l u m l a r ı n

b i r b i r l e r i yl e e k o n o m i k , s o s yo - k ü l t ü r e l i l i şk i l e r i z a m a n z a m a n

s e n k r e t i s t 1 ( K a r m a ) ya p ı l a r ı n d oğm a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r . K ü l t ü r l e r i n ,

d ü şü n c e a k ı m l a r ı n ı n ç e ş i t l i i n a n ç v e ya d i n i m e z h e p l e r l e i z d i v a c ı yl a

s e n k r e t i s t ( K a r m a ) a k ı m l a r ı n - i n a n ç l a r ı n v e ya ye n i d i n l e r i n o l u ş t uğu

b i r ge r ç e k t i r .

G e l e n e k l e r a r a s ı e t k i l e ş i m l e r s o n u c u m e yd a n a ge l e n s e n k r e t i s t

ya p ı l a r , o l u şu m b i ç i m i a ç ı s ı n d a n b i r k a ç g r u p t a t o p l a n a b i l i r :

B i r i n c i s i ; d oğa l b i r e t k i l e m e - e t k i l e n m e s ü r e c i i ç e r i s i n d e

k o m şu l u k , e k o n o m i k v e ya s o s yo - k ü l t ü r e l i l i şk i l e r s o n u c u o l u şa n

s e n k r e t i s t ya p ı l a r d ı r k i b u d u r u m f a r k l ı k ü l t ü r l e r i n ö z e l l i k l e r i n i

t a ş ı ya n b a z ı f i k i r h a r e k e t l e r i n i n , f ı r k a v e ya m e z h e p l e r i n o l u şm a s ı n ı

s ağ l a m a k t a d ı r . 2

B i r d iğe r g r u p i s e ; h a k i m - gü ç l ü z e n g i n k ü l t ü r ü n i s t i l a s ı n a

uğ r a ya n z a yı f k ü l t ü r l e r i n b i r d e j e n e r a s yo n v e a s i m i l a s yo n s ü r e c i

ya şa m a s ı s o n u c u o l u şa n s e n k r e t i s t ya p ı l a r d ı r . S ü r gü n , i s t i l a , i şga l ,

f e t i h h a r e k e t l e r i g i b i n e d e n l e r e d a ya l ı gö ç l e r s e b e b i yl e f a r k l ı

t o p l u m l a r ı n b i r b i r l e r i n e k a r ı şm a s ı s o n u c u , gü ç l ü o l a n t o p l u m l a r ı n

i n a n ç v e k ü l t ü r ü i l e z a yı f k o n u m d a o l a n t o p l u m l a r ı n i n a n ç v e k ü l t ü r ü

a r a s ı n d a b i r e t k i l e ş i m ya şa n ı r . Bu e t k i l e ş i m d e i s e ç oğu n l u k l a h a k i m

t o p l u m l a r ı n i n a n ç v e k ü l t ü r l e r i b a s k ı n o l u r . 3

Bu d u r u m l a k a r ş ı k a r ş ı ya k a l a n z a yı f t o p l u m l a r i k i t ü r l ü r e f l e k s

1 Birbirinden ayrı düşünce, inanç veya doktrinleri kaynaştırmaya çalışan felsefe sistemi (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, MEB, Ankara, 1996); Farklı geleneklerin birbirini etkilemesi sonucu oluşan yeni kültürel yapıları, gelenekleri veya düşünce ekollerini ifade etmekte kullanılan bir kavramdır. Şinasi Gündüz, Mitoloji İle İnanç Arasında, s. 39, Samsun-1988. 2 Ş. Gündüz, a.g.e., s. 40. 3 Ş. Gündüz, a.g.e., s. 40.

3

v e r i r l e r . Ba z ı t o p l u m l a r b u e t k i l e ş i m e ş i d d e t l e k a r ş ı ç ı k a r a k a ş ı r ı

m u h a f a z a k a r b i r t u t u m i ç e r i s i n d e , h e r t ü r l ü d i ya l o g v e t o l e r a n s a

k a r ş ı , d ı şa k a p a l ı b i r t u t u m d a k a l a b i l i r l e r . 4

Ba z ı t o p l u m l a r i s e b u e t k i l e ş i m e a ç ı k b i r t u t u m s e r g i l e r v e

z a m a n l a yo z l a şm a , a s i m i l a s yo n v e ya b a şk a l a ş ı m ya şa ya b i l i r l e r .

Bu n u n s o n u c u n d a i s e , t a r i h t e b i r ç o k d e f a gö r ü l d üğü g i b i b a z ı

d ü şü n c e e k o l l e r i , m e z h e p h a r e k e t l e r i , d i n i a k ı m l a r o r t a ya ç ı k a r .

Bu r a d a ü z e r i n d e d u r u l m a s ı ge r e k e n ö n e m l i b i r h u s u s i s e ; ye n i

b i r i n a n c a g i r e n h a l k v e t o p l u l uğu n e s k i i n a n ç v e ya şa m t a r z l a r ı yl a

ye n i s i a r a s ı n d a b i r u z l a şm a yo l u a r a m a s ı d ı r . Bu u z l a şm a b i l i n ç l i b i r

şe k i l d e s ağ l a n a b i l e c eğ i g i b i , f a r k ı n d a o l m a d a n d a ge r ç e k l e şe b i l i r . Bu

d u r u m l a k a r ş ı k a r ş ı ya k a l a n h a l k v e ya t o p l u l u k l a r ı n e s k i ye a i t o l a n

i n a n ç , ge l e n e k - gö r e n e k l e r i n i gö m l e k d eğ i ş t i r i r g i b i b i r k e n a r a

a t m a d ı k l a r ı gö r ü l m ü ş t ü r . Ba z e n t o p l u l u k l a r , t e r k e t t i k l e r i i n a n ç v e

ya şa m b i ç i m l e r i n d e k i k ü l t ü r e l u n s u r l a r ı , ge l e n e k - gö r e n e k v e b i l g i l e r i ,

a l e yh i n d e n e t b i r h ü k ü m b u l u n m a m a s ı , u yu şm a d a p a r a l e l l i k a r z

e t m e s i d u r u m l a r ı n d a ye n i i n a n ç l a r ı n a t a ş ı ya b i l m e k t e d i r l e r . Bö yl e l i k l e

e s k i ye a i t d eğe r l e r ye n i i n a n ç s i s t e m i i ç e r i s i n d e e r i t i l e b i l m e k t e d i r .

Ba z e n d e k a b u l e d i l e n i n a n c ı n b i r m ü d d e t s o n r a z a yı f l a m a s ı , h a k i m -

gü ç l ü p o z i s yo n u n u k a yb e t m e s i d u r u m u n d a , e s k i i n a n ç v e k ü l t ü r

h a k i m - gü ç l ü d u r u m a d oğ r u yü k s e l i r v e t o p l u l u k i ç e r i s i n d e e s k i

i n a n ç l a r c a n l a n ı p t a m m a n a s ı yl a s e n k r e t i s t b i r ya p ı o l u şu r . 5

İ f a d e e t m e ye ç a l ı ş t ığ ı m ı z o l gu , b i r ç o k d i n i n v e ya m e z h e b i n

o l d uğu g i b i t e z i m i z i n k o n u s u o l a n Y e z i d i l iğ i n d e o l u şu m s ü r e c i d i r .

Ba z ı Y e z i d i a r a ş t ı r ı c ı l a r ı n ı n i d d i a e t t iğ i n e gö r e ; i l e r i d e Y e z i d i l e r

o l a r a k b i l i n e c e k h a l k b a ş l a n g ı ç t a M a z d e k - Ze r d ü ş t i n a n c ı v e k ü l t ü r ü

i ç i n d e ya şa m a k t a yd ı . 6 Bu t o p l u l u k , 1 2 . yü z yı l ı n b a ş l a r ı n d a ( ya k l a ş ı k

1 1 3 0 ’ l u yı l l a r d a ) Ş e yh A d î b . M ü s â f i r ’ i n b ö l ge d e A d e v i yye t a r i k a t ı n ı

k u r m a s ı v e i h t i d a h a r e k e t l e r i n e b a ş l a m a s ı yl a İs l a m D i n i ’ n e g i r m i ş t i .

Bu d ö n e m d e h a l k , k a b u l e t t i k l e r i i n a n ç i l e e s k i i n a n ç v e k ü l t ü r l e r i n i

4 Ş. Gündüz, a.g.e., s. 40. 5 Ş. Gündüz, a.g.e., s. 41-42; Mehlika Aktok Kaşgarlı, “Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Tarihi İnanç Yapısı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sy. 40, s. 48, Şubat-1986. 6 Mehmet Aydın, “Yezidiler ve İnanç Esasları”, Belleten Dergisi, LII, sy. 202, s. 45, Nisan-1988.

4

u z l a ş t ı r m a i ç e r i s i n e g i r m i ş l e r v e e s k i ye a i t b i r t a k ı m a d e t l e r i n i ye n i

i n a n ç l a r ı i ç e r i s i n e t a ş ı m ı ş l a r d ı r .

Ş e yh A d î `n i n o t u z yı l k a d a r s ü r e n ç a l ı şm a s ı v e f a t ı yl a s o n a

e r m i ş t i r . B ı r a k t ığ ı t o p l u l u k i s e ç e ş i t l i s i ya s i m ü c a d e l e l e r e , b ö l ge

h a l k l a r ı yl a ç a t ı şm a v e ç a r p ı şm a l a r a g i r m e ye b a ş l a m ı ş , b u d a ;

Y e z i d î l e r i n , s ü r gü n h a ya t ı ya şa m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r . T ü m b u

ge l i şm e l e r i s e , h a k i m - gü ç l ü p o z i s yo n d a k i ye n i i n a n c ı n ( İs l a m

i n a n c ı n ı n ) z a yı f l a m a s ı , e s k i ye a i t i n a n ç v e k ü l t ü r l e r i n ye n i d e n

c a n l a n ı p k u v v e t l e n m e s i s ü r e c i n i b a ş l a t m ı ş t ı r .

Ş e yh A d î `n i n v e f a t ı n d a n 6 0 - 7 0 yı l k a d a r s o n r a 7, b ö l ge h a l k ı n ı

yö n e t m e ye b a ş l a ya n l i d e r l e r i n t a v ı r v e t u t u m l a r ı d a b u s ü r e c i

h ı z l a n d ı r m ı ş t ı r .

Ö n e m l i b i r h u s u s d a ; H a s a n b . A d î ( T a r i k a t ı n IV . şe yh i )

d ö n e m i n d e , p u t p e r e s t v e Ze r d ü ş t i n a n ç l a r ı i ç e r i s i n d e o l d uğu b i l i n e n

T a yr a h i t i K a b i l e s i ’ n i n Y e z i d i l e r e k a t ı l m a s ı d ı r . 8 Bu k a t ı l ı m , i k i i n a n ç

v e k ü l t ü r ü n , yu k a r ı d a b a h s e t t iğ i m i z e t k i l e m e - e t k i l e n m e s ü r e c i

i ç e r i s i n e g i r m e s i n e n e d e n o l m u ş t u r . Bu e t k i l e ş i m s ü r e c i n d e d a h a ç o k

o t u r m u ş d u r u m d a o l a n T a yr a h i t i i n a n ç v e k ü l t ü r ü b a s k ı n ç ı k m ı ş v e

b u gü n k ü Y e z i d i l iğ i n o l u şu m u n d a e t k i l i o l m u ş t u r .

B i r d iğe r ö n e m l i h u s u s i s e ; 1 3 . yü z yı l ı n b a ş l a r ı n d a ç a t ı şm a

i ç e r i s i n e g i r d i k l e r i H r i s t i ya n N a s t û r i K i l i s e s i , E r m e n i h a l k ı v e

S ü r yâ n i l e r l e , d a h a s o n r a k i a s ı r l a r d a Y e z i d i h a l k ı n ı n k u c a k l a şm a s ı d ı r

k i , b u d a b i r e t k i l e ş i m ( a yn ı z a m a n d a d e j e n e r a s yo n ) s ü r e c i n i

b e r a b e r i n d e ge t i r m i ş t i r .

T ü m b u b i l g i l e r Y e z i d i l i k d i ye a d l a n d ı r d ığ ı m ı z k a r m a v e ya

k a r ı ş ı k i n a n ç s i s t e m i n i n o l u şu m u n u n ge n e l h a t l a r ı o l u p , Y e z i d i l iğ i n

o l u şu m u b ö l ü m ü n d e d a h a d e t a yl ı i ş l e n e c e k t i r .

7 Adî b. Müsâfir takriben 1162 yılında vefat etmiştir. 8 Abdulkadir İnan, “Küçük Asya Yezidilerinin Şeytana Tapmaları”, Darü’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Yıl 5, sy. 20, s. 40-41, İstanbul-1931.

5

I . Y E Z İD İL İK, İS M İ , M E NŞE İ V E T A R İH İ

A . Y e z i d i l i k ; İ s mi v e M e n şe i

1 . İ s mi n Ka y n ağ ı

Bi r ç o k yö n ü yl e a ç ı k l ığa k a v u ş t u r u l a m a m ı ş b u i n a n ç s i t e m i n e

v e m e n s u p l a r ı n a b u gü n e k a d a r b i r k a ç i s i m v e r i l m e k l e b e r a b e r b u

i s i m l e r a r a s ı n d a e n ç o k k u l l a n ı l a n v e ya yg ı n o l a n ı Y e z i d i ’ d i r ( Bu

i s i m b o z u l m u ş o l a r a k Y e z d î , E z d î v e ya E z î d î şe k l i n d e d e

k u l l a n ı l m a k t a d ı r ) . Bu i s m i n k a yn ağ ı h a k k ı n d a i s e şu yo r u m l a r

ya p ı l m a k t a d ı r :

a . K u t s a l k i t a p l a r ı n d a n , m i t o l o j i l e r i n d e n ( k e n d i d i l l e r i n d e ) v e

b a z ı d i l l e r d e k i i s i m v e ya f i i l l e r d e n b u i s m i n t ü r e d iğ i şe k l i n d e k i

yo r u m l a r ,

b . Ş a h ı s i s i m l e r i n d e n k a yn a k l a n d ığ ı şe k l i n d e k i yo r u m l a r ,

c. İ r a n ’ d a k i b i r şe h r i n i s m i n d e n k a yn a k l a n d ığ ı şe k l i n d e k i

yo r u m l a r ya p ı l m a k t a d ı r .

a . Y e z i d i l e r i n gü n l ü k k o n u şm a d i l l e r i n e 9 b a k t ığ ı m ı z d a ya r a t ı c ı

v e ya ya r a t t ı a n l a m l a r ı n d a “ A e z d a ” , “ ye z d a n ê ” g i b i k e l i m e l e r i

k u l l a n d ı k l a r ı n ı , a yn ı şe k i l d e k u t s a l k i t a p l a r ı n a , m i t o l o j i l e r i n e

9 Yezidilerin büyük bir çoğunluğu Kürtçe`nin Kırmançi lehçesini kullanmaktadır.

6

b a k t ığ ı m ı z d a d a E z d a , Y e z d a , Y e z d â n i 10 g i b i b e n z e r i s i m l e r i

gö r m e k t e yi z .

Y e z i d i l e r i n k u t s a l k i t a p l a r ı n d a n b i r i o l a n M u s h a f - ı R e ş ’ t e

ya r a t ı l ı ş e f s a n e l e r i a n l a t ı l ı r k e n “ Y e z i d ” a d ı z i k r e d i l m e k t e , 11 y i n e

i n a n ı ş l a r ı n a gö r e E z i 12 ( Ba z ı yö r e l e r d e E z d â , Y e z d a n ) a d l ı b i r

m e l eğ i n v a r l ığ ı n d a n b a h s e d i l m e k t e d i r . İ l a h i m e r t e b e l e r e

yü k s e l t t i k l e r i b u i s i m l e r gü n l ü k k o n u şm a d i l l e r i n d e d e gö r ü l m e k t e d i r .

Y e z i d i l e r k e n d i l e r i n e “ E z d î “ , b o z u l m u ş h a l i yl e “ Y e z d î “ ( A l l a h ’ a

t a p a n l a r - i n a n a n l a r ) d e m e k t e d i r l e r . Y i n e “ A e z d a H u d a ” ( T a n r ı b e n i

ya r a t t ı ) şe k l i n d e b i r k u l l a n ı m s ö z k o n u s u d u r . H a t t a ye m i n l e r i n d e d a h i

b u k u l l a n ı m a r a s t l a m a k t a yı z . A n a d i l l e r i K ü r t ç e o l a n Y e z i d i l e r “ B i

ye z d a n ê d i l o v a n ” ( Be n i ya r a t a n m e r h a m e t l i t a n r ı n ı n a d ı n a ) şe k l i n d e

ye m i n d e e t m e k t e d i r l e r . 13 B i r b a şk a ö n e m l i h u s u s i s e m i t o l o j i l e r i n d e

ye r a l a n A d e m p e yga m b e r d e n s o n r a k i i k i n c i a t a l a r ı E z d â ( T a n r ı

V e r d i ) ’ d ı r . T ü m b u k u l l a n ı m v e i s i m l e r d e n d o l a yı b u t o p l u l uğa E z d â i ,

E z î d î v e ya Y e z d â n î a d ı v e r i l m i ş t i r . 14 G ü n ü m ü z e k a d a r b u i s i m Y e z i d i

şe k l i n i a l m ı ş t ı r .

Y e z i d i l e r i n k o n u ş t u k l a r ı d i l l e r i n d e , k u t s a l k i t a p l a r ı n d a m e v c u t

o l a n b u i s i m l e r i n k o m şu c oğ r a f ya l a r d a k i d i l l e r d e n ge ç m i ş o l d uğu d a

d ü şü n ü l e r e k i s m i n a n a k a yn ağ ı n ı n b u d i l l e r o l d uğu d a i f a d e

e d i l m e k t e d i r . Bu gö r ü şe gö r e b u i s i m Fa r s ç a ’ d a k i “ İz e d ” ( M e l e k ,

T a n r ı ) v e ya m o d e r n Fa r s ç a ’ d a k i “ Y e z d a n ” ( T a n r ı ) , A v e s t a d i l i n d e k i

“ Y a z a t a ” ( S a yg ı ya , t a p ı n m a ya l a yı k o l m a ) v e ya “ Y e z a t a n a m ” , P e h l e v i

d i l i n d e k i “ Y e z t â n ” v e ya “ Y a z d a n ” d a n 15 t ü r e t i l m i ş t i r . Fo n e t i k

k a n u n l a r a u ygu n o l a r a k ; b u d i l l e r d e k i “ T a n r ı ” , “ T a p m a k ” , “ T a n r ı ya

10 A. İnan, a.g.mk., s. 41; Thomas Menzel, “Yezidiler”, İ. A., XIII, 415, İstanbul-1986; Ahmet Turan, Güneydoğu Anadolu Yezidileri Tarihçeleri, Coğrafi Dağılımları, İnançları, Örf ve Adetleri, s. 8, 19 Mayıs Ünv. İlahiyat Fakültesi (Doçentlik Tezi), Samsun-1987; Ethem Ruhi Fığlalı, “Yezidilik”, Türk Ansiklopedisi, XXXIII, 441, Ankara-1984; Philip G. Kreyenbroek, “Yazidi”, The Encyclopaedia Of Islam (New Edition), XI, 313, Leiden-2001. 11 A. İnan, a.g.mk., s. 23. 12 M. Aydın, a.g.mk., s. 49-50. 13 Torî, Kürt Kültür Tarihi, s. 168, İstanbul-1999. 14 P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 313; E. Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, s. 220, 8. baskı, İstanbul 1996; Ahmet Turan, a.g.e., s. 8. 15 Th. Menzel, a.g.md., s. 415; Mehmed Ali Aynî, Milliyetçilik, s. 375, İstanbul-1943; A. J. Carnoy, “Yezidis”, Encyclopedia of Religion and Ethics, XII, 830, Edinburgh-1980; M. J. L. Young, “The Yezıdıs”, Journal Of The Royal Asiatic Society, No. 1, s. 191, London-1988; Ahmet Turan, a.g.e., s. 8.

7

T a p a n l a r ” g i b i i s i m v e ya f i i l l e r d e n m ü ş t a k o l a r a k Y e z i d i şe k l i n e

d ö n ü ş t üğü s ö yl e n m e k t e d i r . 16

b . Ba z ı k a yn a k l a r d a i s e Y e z i d i i s m i n i n k a yn ağ ı o l a r a k i k i k i ş i

( Y e z i d b . M u a v i ye v e Y e z i d b . E b i U n e ys e ) gö s t e r i l m e k t e d i r .

Bu i s i m l e r d e n b i r i E m e v i l e r ’ i n I . h a l i f e s i M u a v i ye ’ n i n oğ l u

o l a n Y e z i d b . M u a v i ye ( 6 4 / 6 8 3 ) ’ d i r . Bu gö r ü şe gö r e ; E m e v i s o yu i ç i n

ö n e m l i b i r i s i m o l a n Y e z i d b . M u a v i ye ’ n i n b a z ı t a r a f t a r l a r ı , A b b a s i

h a n e d a n l ığ ı i k t i d a r ı e l e ge ç i r i n c e p a s i f i z m i t e r c i h e d e r e k şe h i r

m e r k e z l e r i n d e n u z a k l a şm ı ş , d ağ l ı k b ö l ge l e r e ye r l e şm i ş l e r d i r .

Za m a n l a İs l a m d ı ş ı d ü şü n c e l e r i b ü n ye s i n e k a t a n b u h a r e k e t Y e z i d b .

M u a v i ye h a k k ı n d a ç o k f a r k l ı v e a ş ı r ı gö r ü ş l e r i b e n i m s e m i ş v e

k e n d i l e r i “ Y e z i d i ” d i ye a n ı l ı r o l m u ş l a r d ı r . 17

Bu h u s u s t a d iğe r i s i m i s e Y e z i d b . E b i U n e ys e ’ d i r . K l a s i k

m e z h e p l e r t a r i h i k a yn a k l a r ı n d a ge n e l l i k l e “ Y e z i d i ” i s m i n i n ,

H a r i c i l e r ’ i n İb a d i ye k o l u n d a n a yr ı l m ı ş o l a n Y e z i d b . E b i U n e ys e i l e

a l a k a l ı o l d uğu , b u şa h s a m e n s u p o l a n l a r ı n b u a d l a a n ı l d ığ ı şe k l i n d e

b i l g i l e r ye r a l m a k t a d ı r . 18

c . Y e z i d i i s m i h a k k ı n d a i l g i n ç o l a n , İ r a n ’ d a k i Y e z d şe h r i v e

Ze r d ü ş t l ü k l e b ağ l a n t ı l ı b i r gö r ü ş d e v a r d ı r .

Ze r d ü ş t l ü k t e “ H a yı r T a n r ı s ı ” ya d a “ İyi l i k T a n r ı s ı ” o l a r a k k a b u l

e d i l e n Y e z d a n 19 k a v r a m ı Ze r d ü ş t ’ e ya k ı ş t ı r ı l m a k t a , h a t t a Ze r d ü ş t ’ ü n

d iğe r a d ı n ı n Y e z d a n o l d uğu z i k r e d i l m e k t e d i r . Bu i s i m , Ze r d ü ş t ’ ü n

ya şa d ığ ı k a b u l e d i l e n İ r a n ’ d a k i b i r b ö l ge ye d e “ Y e z d ” o l a r a k

v e r i l m i ş t i r . Bu r a s ı İ r a n ’ d a k i 1 0 . e ya l e t o l a r a k b i l i n e n D e ş t i K e b i r i l e

D e ş t i Lu t k e n a r ı n d a k u r u l u b i r şe h i r d i r . Bu r a yı , Y e z i d i l e r i n i l k ç ı k ı ş

16 Turgut Akpınar, “Yezidilik ve İlgi Çekici İnançları, Adetleri”, Tarih ve Toplum Dergisi, sy. 133, s. 43, Ocak-1995. 17 Mehmet Şerafeddin Yaltkaya, “Yezidiler”, Darü’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, sy. 3, s. 2, İstanbul-1926; E. R. Fığlalı, a.g.e., s. 221; E. Ruhi Fığlalı, “Yezidilik”, Türk Ansiklopedisi, XXXIII, 441, Ankara-1984; İbrahim Ağah Çubukçu, “Yaşayan Yezidilik”, Ankara Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXVIII, 23, Ankara-1986. 18 Ebû’l-Hasan el-Eş’ari, Makalâtu’l-İslamiyyin, I, 184, Kahire 1969 (2. bs.); Ebû Mansur el-Bağdâdî, Mezhepler Arasındaki Farklar (Çev. E. R. Fığlalı), s. 225, İstanbul-1979; Ebû Muhammed İbn Hazm, el-Fasl fi’l-Milel, IV, 188, Beyrut-1986/1406; Muhammed Cevad Meşkûr, Mevsûatü’l-Firaku’l-İslamiyye, s. 35, Beyrut-1995/1415. 19 A. İnan, a.g.mk., s. 41.

8

ye r i o l a r a k k a b u l e d e n b a z ı a r a ş t ı r m a c ı l a r , 20 b u şe h i r d e n

ge l m e l e r i n d e n d o l a yı k e n d i l e r i n e “ Y e z d î l e r ” , z a m a n l a “ Y e z i d i l e r ”

d e n d iğ i n i s ö yl e m e k t e d i r l e r . 21

Y e z i d i i s m i n i n k a yn ağ ı h a k k ı n d a Y e z d şe h r i , Y e z i d b . U n e ys e

v e ya Y e z i d b . M u a v i ye i l e a l a k a l ı yo r u m l a r ya p ı l s a d a b u , t a r i h i

v e r i l e r l e ç e l i şm e k t e , ö r t ü şm e m e k t e v e i s p a t l a n a m a m a k t a d ı r . 22 B i z c e

b u i s i m , Y e z i d i l e r i n k u l l a n d ığ ı d i l v e ya şa d ı k l a r ı b ö l ge d e k u l l a n ı l a n

d iğe r d i l l e r l e a l a k a l ı d ı r . 23

Bu i n a n ç s i s t e m i Y e z i d i i s m i d ı ş ı n d a b i r k a ç i s i m l e d a h a

a n ı l m ı ş t ı r :

A . İn a n , I . J o s e p h ’ i n “ D e v i l W o r s h i p ” a d l ı e s e r i n d e n n a k l e n ;

Y e z i d i d i ye i s i m l e n d i r i l e n t a i f e n i n e s k i h a k i k i i s m i n i n “ Ç e l e b i ” ya n i

“ A l l a h ’ a i m a n e d e n ” , “ A l l a h ’ a i t t i b a e d e n ” o l d uğu n u ( k i Ç a l a p A l l a h

d e m e k t i r . A r a m i l e r ’ d e “ Ç e l e m ” t e l a f f u z e d i l e n b u k e l i m e p u t v e s u r e t

m a n a s ı n ı i f a d e e d e r d i . K ü r t ç e ’ ye “ Ç e l e p ” şe k l i n d e ge ç m i ş t i r ) 24 i f a d e

e t m e k t e d i r .

Bu i s m i n d ı ş ı n d a Y e z i d i l e r D a s n î , ( D â s i n v e ya D a s e n î ) i s m i yl e

d e a n ı l m ı ş t ı r . Ş e r e f H a n , K ü r t Be yl i k l e r i ’ n i i n c e l e r k e n , D a s n i Be yl iğ i

a d l ı b i r Y e z i d i Be yl iğ i ’ n d e n b a h s e t m e k t e d i r . 25 Bu i s i m m u h t e m e l e n ,

e s k i b i r N a s t û r î p i s k o p o s l uğa a i t b i r b ö l ge n i n a d ı o l u p b u b ö l ge n i n

c i v a r ı n d a ya şa d ı k l a r ı n d a n d o l a yı b u a d l a a n ı l ı r o l m u ş l a r d ı r . 26

20 Avusturyalı tarihçi Joseph Hammer bu mezhebi III. y.y. ortalarında İran`da Mani adlı bir kişinin Hindistanà gidip geldikten sonra; Hıristiyanlık, Zerdüşt dini ve Budizmì karıştırarak, yeni bir din ortaya attığını ve asıl ilkelerin Zerdüştlüğe yakın olduğunu iddia etmektedir. Hammer gerek Mani`nin İranlı oluşu, gerek M.Ö. VII. y.y`da yaşayan Zerdüşt`ün(Yezdan) kurduğu ve adını verdiği kent olan Yezd`de yaşayanların inanç, gelenek, örf ve adetlerinin çok benzemesinden dolayı bunlara Yezdî, zamanla Yezidi dendiğini söylemektedir. Bkz. B. Murat Öztemir, Yezidiler ve Süryaniler, s. 3, İstanbul-1988. 21 C. Meşkûr, a.g.e., s. 35; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 3. 22 Th. Menzel, a.g.md., s. 415; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 2; M. Nuri, Abede-i İblis Yezidi Taifesinin İtikadı, Adâtı, Evsafı, s. 5, 51, İctihat Matbaası, İstanbul-1328. 23 Nitekim Yezidi lideri Muaviye b. İsmail el-Yezidi; Yezid b. Muaviye`nin soyundan gelme vb. efsanelerin, tarih içerisinde devamlı problem yaşadıkları Osmanlı Devleti tarafından, Şii Müslümanları kendilerine karşı kışkırtmak için çıkartıldığını söylemektedir. Bkz. Erol Sever,Yezidilik ve Yezidilerin Kökeni, s. 109, İstanbul 1993. 24 A. İnan, a.g.mk., s. 40; Th. Menzel, a.g.md., s. 415. 25 Şerafeddin b. Şemseddin Bitlisi Şeref Han, Şerefnâme (Çev. M. Emin Bozarslan), s. 307-308, İstanbul 1971; A. J. Carnoy, a.g.md., s. 830; Mehmed Ali Aynî, a.g.e., s. 376; Turgut Akpınar, “Yezidiler Şeytana mı Tapar ?”, Tarih ve Toplum Dergisi, sy. 131, s. 15, Kasım-1994. 26 Th. Menzel, a.g.md., s. 415; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 313.

9

T h o m a s M e n z e l , A b d u r r e z z a k e l - H a s e n i ’ n i n “ e l - Y e z i d i yyu n f i

H â d i r i h i m v e M â d î h i m ” a d l ı e s e r i n d e n n a k l e n ; Y e z i d i m e z h e b i n i n

t a r i h i ç e r i s i n d e T a y r â h î y a o l a r a k d a b i l i n d iğ i n i z i k r e t m e k t e d i r .

Y e z i d i l e r i n b i r a d ı n ı n d a H a l i d i o l d uğu b i l i n m e k t e d i r k i T o r î ,

b u a d ı n U r a r t u d e v l e t t a n r ı s ı “ H a l d i ” d e n 27 ge l d iğ i n i s ö yl e m e k t e d i r .

Fa r k l ı d ü şü n e n a r a ş t ı r m a c ı l a r i s e ; b u t o p l u l uğu n h . V I . a s ı r d a H i l v a n

D ağ ı v e c i v a r ı n d a z a h i d a n e h a ya t ya şa yı p , ge n e l d e ‘ h a l ’ d e n e n b i r

b i t k i i l e b e s l e n d i k l e r i n i v e b u b i t k i d e n d o l a yı b u k i ş i l e r e H a l d i v e ya

H â l i d i d e n d iğ i n i d ü şü n m e k t e d i r . 28

M a k r î z i , 1 4 1 4 yı l ı n d a Y e z i d i l e r i n uğ r a d ığ ı b i r b a s k ı n ı

a n l a t ı r k e n b u h a l k ı n S o h b e t i y y e o l a r a k d a b i l i n d iğ i n d e n

b a h s e t m e k t e d i r . 29

A yr ı c a t ü m b u i s i m l e r i n d ı ş ı n d a b u g r u p , şe yt a n a t a p t ı k l a r ı

z a n n ı yl a Ş e y t a n a T a p a n l a r ( A b e d e - i İb l i s ) , gü n e ş - a t e ş g i b i t ü m

d oğa l ı ş ı k k a yn a k l a r ı n ı k u t s a m a l a r ı n d a n d o l a yı A t e şp e r e s t l e r g i b i

i s i m l e r l e d e a n ı l m a k t a d ı r .

2 . Y e z i d i l e r i n M e n şe i

Y e z i d i l e r i n m e n şe i h u s u s u n d a k i ge n e l gö r ü ş l e r şu n l a r d ı r :

a . Y e z i d b . E b i U n e ys e v e Y e z i d b . M u a v i ye i l e a l a k a l ı

gö r ü ş l e r ,

b . M i t o l o j i l e r i n d e ye r a l a n i k i n c i a t a l a r ı E z d a ’ n ı n s o yu n d a n

ge l d i k l e r i n e d a i r b i r gö r ü ş ,

c . Ş e yh A d î b . M ü s â f i r i l e a l a k a l ı b i r gö r ü ş .

27 Torî, a.g.e., s. 171. 28 Muhammed Seyyid Kîlânî, Zeylü el-Milel ve’n-Nihal, (Ebû Muhammed eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, Kahire 1391/1961 sonunda), s. 534; M. Aydın, a.g.e., s. 35; M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 50. 29 Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 26; krş. için bkz. Makrizî, Kitâb es-Sülûk li Marifeti Düveli’l-Mülûk, IV, 292-294, Kahire-1972.

10

a . G e n e l l i k l e k l a s i k m e z h e p l e r t a r i h i k a yn a k l a r ı , Y e z i d i l e r i n

H a r i c i yye ’ n i n İb a d i yye k o l u n d a n a yr ı l m ı ş o l a n Y e z i d b . E b î

U n e ys e ’ n i n t a r a f t a r l a r ı o l d u k l a r ı n ı s ö yl e ye r e k m e n şe l e r i n i b u r a ya

d a ya n d ı r m a k t a d ı r l a r . 30

Ba s r a ’ d a d oğu p b ü yü ye n Y e z i d b . U n e ys e , b i r m ü d d e t s o n r a

İ r a n ’ d a k i C û r şe h r i n e g i d e r . Bu r a d a b a z ı gö r ü ş l e r o r t a ya k o ya r . O ,

K u r ’ a n - ı K e r i m ’ d e k i b i r a ye t t e n 31 yo l a ç ı k a r a k A l l a h ’ ı n A c e m ’ d e n b i r

r e s u l gö n d e r e c eğ i n i , o n a gö k t e n b i r k i t a p i n d i r e c eğ i n i v e şe r i a t ı i l e

H z . M u h a m m e d ’ i n şe r i a t ı n ı o r t a d a n k a l d ı r a c ağ ı n ı s ö yl e r . T ü m

b u n l a r ı n i s e , b u a ye t t e b a h s e d i l e n S â b i i m i l l e t i ü z e r i n e o l a c ağ ı

şe k l i n d e k i gö r ü ş l e r i n i a ç ı k l a r . Bu d ü şü n c e e t r a f ı n d a o l u şa n gu r u b a

k u r u c u s u n u n i s m i n d e n d o l a yı Y e z i d î d e n d iğ i v e m e n şe l e r i n i n b u r a ya

d a ya n d ığ ı k l a s i k k a yn a k l a r d a z i k r e d i l m e k t e d i r . Bu yo r u m h i ç b i r

Y e z i d i t a r a f ı n d a n k a b u l gö r m e d iğ i g i b i z a m a n v e m e k a n

f a r k l ı l ığ ı n d a n d o l a yı d a r e d d e d i l e b i l i r o l u p , i s i m b e n z e r l iğ i n d e n

ö t e ye ge ç e n b i r ya n ı d a b u l u n m a m a k t a d ı r .

Ba z ı Y e z i d i l e r i s e , Y e z i d b . U n e ys e `d e n z i ya d e m e n şe l e r i n i

i n s a n ü s t ü b i r v a r l ı k , i l a h o l a r a k k a b u l e t t i k l e r i Y e z i d b . M u a v i ye ’ ye


İn a n ç l a r ı n d a ye r a l a n ye d i i l a h t a n b i r i , h e r b i n s e n e d e b i r , b i r

a m a ç i ç i n ye r yü z ü n e i n e r , k a n u n l a r k o ya r v e t e k r a r k e n d i ye r i n e ;

gö k yü z ü n e d ö n e r . Bu i l a h l a r d a n b i r i Y e z i d b . M u a v i ye şe k l i n d e

ye r yü z ü n e , Y e z i d i s o yu n u n o r t a ya ç ı k m a s ı i ç i n i n m i ş t i r . Bu i n m e

h u s u s u n d a s a d e c e k e n d i k a yn a k l a r ı n d a ye r a l a n , d iğe r t a r i h i

k a yn a k l a r l a u yu şm a ya n b i r h i k a ye d e a n l a t ı l m a k t a d ı r : Y e z i d ,

M u h a m m e d ( S A V ) ’ i n z a m a n ı n d a d ü n ya ya i n e r . 33 A l l a h , M u h a m m e d ’ i n

k e n d i n e i t a a t s i z l iğ i ü z e r i n e o n a b i r b a ş ağ r ı s ı v e r i r . O z a m a n

h i z m e t ç i s i o l a n M u a v i ye ’ ye s a ç ı n ı t ı r a ş e t m e s i n i s ö yl e r . M u a v i ye

e f e n d i s i n i n s a ç l a r ı n ı a c e l e a c e l e t ı r a ş e d e r k e n o n u ya r a l a r v e b a ş ı n ı n

30 el-Bağdâdî, a.g.e., s. 255; Eş’ari, a.g.e., s. 184; İbn Hazm, a.g.e., s. 188; Şehristani, a.g.e., s. 533; C. Meşkûr, a.g.e., s. 35. 31 Bakara Suresi 62. Ayette kurtuluşa erenler sıralanır, bunlardan birinin de “Sabiun” milletinden bir grup olduğu zikredilir. 32 A. Teymur Paşa, el-Yezidiyye ve Menşeu Nihletihim, s. 30, Kahire 1347. 33 S. Kîlânî, a.g.e., s. 535; C. Meşkûr, a.g.e., s. 34; A. İnan, a.g.mk., s. 26-27.

11

k a n a m a s ı n a s e b e p o l u r . K a n ı n ye r e a k m a s ı n d a n k o r k a n M u a v i ye , b u n u

d i l i yl e ya l a r . M u h a m m e d ; “ N e ya p ı yo r s u n ? ” d i ye s o r d uğu n d a

M u a v i ye ; “ K a n ı n ye r e d a m l a m a s ı n d a n k o r k t u m d a ya l a d ı m ” d i ye

c e v a p v e r i r . O v a k i t M u h a m m e d ; “ S e n h a t a e t t i n , gü n a h l ı o l d u n . Bu

d a v r a n ı ş ı n l a s o yu n d a n ü m m e t i m l e s a v a ş ı p o n l a r ı ye n e c e k b i r

t o p l u m u n m e yd a n a ge l m e s i n e s e b e p o l d u n ” d e r . B i r s ü r e s o n r a A l l a h

M u a v i ye ’ ye b i r a k r e p gö n d e r i r . A k r e p M u a v i ye ’ yi ı s ı r ı r . Bu n d a n

d o l a yı M u a v i ye a m a n s ı z b i r h a s t a l ığa ya k a l a n ı r . T a b i b l e r ,

M u a v i ye ’ n i n b u h a s t a l ı k t a n a n c a k e v l e n m e k s u r e t i yl e

k u r t u l a b i l e c eğ i n i , yo k s a ö l e c eğ i n i s ö yl e r l e r . Bu n u n ü z e r i n e

M u a v i ye ’ yi e v l a d ı o l m a m a s ı i ç i n , H z . Ö m e r ’ i n M a h u s e t ( v e ya

M a h u r a ) 34 a d ı n d a 8 0 ya ş ı n d a k i i h t i ya r k ı z k a r d e ş i i l e e v l e n d i r i r l e r .

E v l e n d i k t e n b i r gü n s o n r a M a h u r a , 2 5 ya ş ı n d a ge n ç b i r k ı z a d ö n ü şü r ,

h a m i l e k a l ı r v e Y e z i d ’ i d oğu r u r . Ba z ı Y e z i d i l e r , k e n d i l e r i n i n v e

i n a n ç l a r ı n ı n t e m e l i n i n , a n l a t ı l a n şe k i l d e d ü n ya ya ge l e n Y e z i d ’ d e n

k a yn a k l a n d ığ ı n ı , b i r m ü d d e t s o n r a i s e Ş e yh A d î i l e d i n l e r i n i n

t a m a m l a n d ığ ı n ı d ü şü n m e k t e d i r l e r .

S a d e c e Y e z i d i l e r e m a h s u s b u m a n t ı k s ı z v e ga r i p h i k a ye , d iğe r

t a r i h i k a yn a k l a r l a d a u yu şm a m a k t a d ı r . M u a v i ye ’ n i n , H z . Ö m e r ’ i n k ı z

k a r d e ş i i l e e v l e n m e d iğ i , Y e z i d ’ i n i s e a n n e s i n i n M e ys u n a d l ı b i r k a d ı n

o l d uğu v b . ç e l i şk i l e r o r t a d a d ı r . 35 O r t a ya a t ı l a n Y e z i d b . U n e ys e v e

Y e z i d b . M u a v i ye i l e a l a k a l ı gö r ü ş l e r i n Y e z i d i l iğ i n o l u şu m u yl a

a l a k a s ı z o l d uğu gö z ü k m e k t e d i r . Bu h u s u s t a k i b i r ç o k gö r ü şü n h a ya l i

o l d uğu , t a r i h i b i l g i l e r l e u yu şm a d ığ ı v e ya m i t o l o j i k h i k a ye l e r d e n

ö t e ye ge ç e m e d iğ i b i l i n m e k t e d i r . 36

b . Y e z i d i l e r , m e n şe l e r i h a k k ı n d a ge n e l b a şk a b i r i n a n c ı i s e

k u t s a l k i t a p l a r ı n a d a ya n d ı r m a k t a d ı r l a r . K u t s a l k i t a p l a r ı n d a

b a h s e d i l e n i l k a t a l a r ı o l a r a k k a b u l e t t i k l e r i E z d â ( v e ya Y e z d a n ) ,

A d e m i l e H a v v a ’ n ı n i l k ç o c u k l a r ı n ı n b i r b i r l e r i yl e e v l e n m e s i s o n u c u

d oğm u ş t u r . Bu n o k t a d a f a r k l ı b i r a n l a t ı i s e E z d â ’ n ı n , A d e m ’ i n

34 Ahmet Turan, a.g.e., s. 10. 35 Hakkı Dursun Yıldız, Yezid b. Muaviye, İ. A., XIII, 411-413, İstanbul-1986; C. Meşkûr, a.g.e., s. 34. 36 Th. Menzel, a.g.md., s. 415, 416.

12

ç o c u k l a r ı n ı n b i r b i r l e r i i l e e v l e n m e s i şe k l i n d e d eğ i l d e , Ş e h i d b .

C e yya r ( C e r r a ) a d l ı ç o c uğu n M e l e k T â v u s t a r a f ı n d a n b i r h u r i i l e

e v l e n d i r i l m e s i s o n u c u d oğm u ş o l m a s ı d ı r . 37 Y e z i d i l e r d e k e n d i l e r i n i b u

E z d â ’ n ı n 38 ç o c u k l a r ı o l a r a k k a b u l e d e r l e r . H a t t a b a z ı b ö l ge l e r d e k i

Y e z i d i l e r i n s o r u l d uğu n d a k e n d i l e r i n i h a l a , “ Be n E z î d i ” v e ya “ İz d î ”

d i ye t a n ı t t ı k l a r ı gö r ü l m e k t e 39 v e m e n şe l e r i n i b u r a ya


c . Y e z i d i l iğ i n m e n şe i h a k k ı n d a e n ö n e m l i şa h ı s h i ç şü p h e s i z

A d î b . M ü s â f i r ’ d i r . Y e z i d i l iğ i n o r t a ya ç ı k ı ş ı n d a Ş e yh A d î o r i j i n k a b u l

e d i l m e k t e d i r . Bu m e z h e b i n o l u şu m u n d a Ş e yh A d î `yi i k i f a r k l ı

n o k t a d a n e l e a l m a k d u r u m u n d a yı z :

Y e z i d i gö z l üğü yl e Ş e yh A d î `ye b a k t ığ ı m ı z d a , o n u n i n s a n ü s t ü

v a s ı f l a r ı o l a n h a t t a i l a h k a b u l e d i l e n b i r i s i o l d uğu n u gö r m e k t e yi z . O ,

M e l e k T â v u s ’ d a n s o n r a i k i n c i i l a h t ı r . M e l e k T â v u s t a r a f ı n d a n k e n d i

k a v m i n i t a l i m v e t e r b i ye i ç i n gö n d e r i l m i ş t i r . O ö l m e m i ş v e

ö l m e ye c e k t i r . 41 O , Y e z i d i l e r e d i n i n ge r e k l e r i n i öğ r e t m e k i ç i n d ü n ya ya

ge l m i ş , i l a h i k i t a p l a r ı n ı i n d i r m i ş v e k a t ı n a d ö n m ü ş t ü r .

Ş e yh A d î `ye a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n b a k t ığ ı m ı z d a , o n u n e h l - i

s ü n n e t ç e r ç e v e s i n d e b i r t a s a v v u f e r b a b ı o l d uğu n u gö r m e k t e yi z .

A b b a s i l e r i n i k t i d a r ı e s n a s ı n d a Ş a m ya k ı n l a r ı n d a d oğu p - b ü yü ye n Ş e yh

A d î , s i ya s i m ü c a d e l e l e r i n h a d s a f h a d a o l d uğu m e r k e z d e n u z a k l a şm a k

i s t e m i ş t i r . Bu a r z u i l e Be yt i f a r ’ d a n La l e ş ’ e ge l i r v e o r a d a A d e v i yye

a d ı yl a b i l i n e c e k o l a n b i r z a v i ye k u r a r . K u r u l m u ş o l a n b u t a r i k a t ı n

i n a n ç şe k l i n i n , b a k ı ş t a r z ı n ı n v e f a t ı n d a n s o n r a b a z ı e t k e n l e r l e

d eğ i şm e s i s o n u c u Y e z i d i l i k d i ye b i l i n e n m e z h e p z a m a n l a o l u şu r . İ l m i

a ya k l a r ı o l a n , t a r i h i v e r i l e r l e u yu şa n b u ya k l a ş ı m Y e z i d i l e r i n m e n şe i

v e o l u şu m u i l e a l a k a l ı b i z c e e n d oğ r u o l a n gö r ü ş t ü r . Bu h u s u s a d a h a

d e t a yl ı o l a r a k , “ Y e z i d i l iğ i n O l u şu m u ” b a ş l ığ ı a l t ı n d a d eğ i n m e ye

37 Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 22; C. Meşkûr, a.g.e., s. 35. 38 Ezdâ veya bir başka deyişle Yezdan, kabul ettikleri yedi ilahtan biri olup onun soyunun üstünlüğüne inanırlar ve bu soydan gelmeyenlerin Yezidi olamayacaklarını ve bu inanca giremeyeceklerini düşünürler. Bkz. E. R. Fığlalı, “Yezidilik”, Türk Ans., XXXIII, 441, Ankara-1984. 39 A. İnan, a.g.mk., s. 40-41. 40 M. Nuri, a.g.e., s. 13; Ahmet Turan, a.g.e., s. 80. 41 A. İnan, a.g.mk., s. 36; M. Aydın, a.g.mk., s. 48-49.

13

ç a l ı şa c ağ ı z . Y a l n ı z b u n d a n e v v e l , Ş e yh A d î `n i n k i m l iğ i , i n a n ç

d ü n ya s ı ü z e r i n d e d u r m a m ı z ı n , Y e z i d i l iğ i n o l u şu m a şa m a s ı n ı d a h a

d oğ r u a n l a ya b i l m e m i z a ç ı s ı n d a n ö n e m l i o l d uğu n u d ü şü n m e k t e yi z .

3 . Ku r u c u s u : A d î b . M ü s â f i r

a . S o y u , D oğu mu

Ş e yh A d î b . M ü s â f i r ( b . İs m â i l b . M u s â b . M e r v a n b . H a s a n b .

M e r v a n u ’ l - H a k k a r î , e l - E m e v î ) Lü b n a n `d a , Ba ’ l e b e k ` i n 42 6 0 k m

gü n e yi n d e k i Be k a a v a d i s i n i n k u r a k b a t ı ya m a ç l a r ı n d a k u r u l m u ş o l a n

Be yt i f â r ( v e ya Be yt e l - Fâ r ) ’ d a d ü n ya ya ge l d i . 43 D oğu m t a r i h i b e l l i

o l m a m a k l a b e r a b e r 9 0 ya ş l a r ı n d a ( h i c r i 9 0 , m i l a d i 8 8 ) i k e n 1 1 6 2

yı l ı n d a ( h . 5 5 7 ) 44 v e f a t e t m e s i n d e n yo l a ç ı k a r a k 1 0 7 4 ( h . 4 6 7 )

d o l a yl a r ı n d a d oğd uğu s ö yl e n e b i l i r . Bu n u n l a b i r l i k t e o n u n h . 5 5 5

yı l ı n d a 7 0 ya ş ı n d a i k e n v e f a t e t t iğ i şe k l i n d e r i v a ye t l e r d e v a r d ı r . 45

Be yt i f â r , Bağd a t , Ş a m , La l e ş ( Lâ l i ş ) g i b i şe h i r l e r d e h a ya t ı n ı d e v a m

e t t i r m i ş , La l e ş ’ t e v e f a t e t m i ş v e k e n d i ya p t ı r d ığ ı z a v i ye s i n e

gö m ü l m ü ş t ü r . ( D oğu m = 1 0 7 4 / h . 4 6 7 , V e f a t = 1 1 6 2 / 5 5 7 ) ; v e ya

( 1 0 7 2 / 4 6 5 , V e f a t = 1 1 6 0 / 5 5 5 )

Ş e r a f e d d i n , E b u ’ l Fe z a i l , H â d i o l a r a k d a b i l i n e n A d î b .

M ü s â f i r ’ i n n e s e b i E m e v i h a l i f e l e r i n d e n H a k e m b . M e r v a n ( v . 7 5 0 ) ’ a

d a ya n d ı r ı l m a k t a d ı r . 46 T a s a v v u f a m e yi l l i i y i b i r M ü s l ü m a n b a b a d a n

d ü n ya ya ge l e n A d î `n i n i l g i n ç b i r d oğu m u s ö z k o n u s u o l u p şu şe k i l d e

42 Th. Menzel, “Adî b. Müsâfir”, İ. A., I, 137, İstanbul-1986; John S. Guest, Yezidilerin Tarihi Melek Tâvus Ve Mushaf-ı Reşìn İzinde, (Çev. İbrahim Bingöl), s. 42, İstanbul-2001. 43 İbn. Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, XI, 243, Beyrut-1977(2. bs); Ebû Abbas Şemseddin ibn. Hallikân, Vefayâtu’l-A’yân, (Nşr. İhsan Abbas), III, 254, Beyrut-1968-1972; S. Kîlânî, a.g.e., s. 534-535; Hasan Nasrallah, Tarîhu’l-Ba’albek, II, 345, Beyrut-1984; C. Meşkûr, a.g.e., s. 37; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 22. 44 Hasan Nasrallah, a.g.e., s. 349; İbn Hallikân, a.g.e., s. 254-255; Süleyman Uludağ, “Adî b. Müsâfir”, D.İ.A., I, 381,İstabul-1988; Th. Menzel, a.g.md., s. 137; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 22. 45 İbn. Kesîr, a.g.e., s. 243; İbn. Hallikân, a.g.e., s. 254; M. Cevat, a.g.e., s. 37. 46 İbn. Teymiyye, nesebi ile ilgili rivayetlerin tamamıyla asılsız olduğunu ifade etmektedir. Bkz. İbn Teymiyye, Mecmû’u Fetâvâ (Nşr. Abdurrahman b. Muhammed), III, 254, Riyad 1381-1386; Krş. için bkz. S. Uludağ, a.g.md., s. 381; Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletler Tarihi, s. 228, İstanbul-1973.

14

k a yn a k l a r d a ye r a l m a k t a d ı r : A d î `n i n b a b a s ı o l a n M ü s â f i r , Ş a m ’ d a

Be yt i f â r a d l ı b i r k ö yd e ya şa m a k t a d ı r . B i r gü n h a n ı m ı n a h a b e r

v e r m e d e n e v d e n ç ı k a r a k b i r o r m a n a g i d e r v e o r a d a 3 0 yı l k a d a r ya l n ı z

ya şa r . S o n r a b i r ge c e r ü ya gö r ü r . Bu r ü ya d a b i r i s i o n a şö yl e d e r : “ Bu

o r m a n d a n ç ı k , e v i n e d ö n , h a n ı m ı n l a b i r l i k t e o l . C e n a b - ı A l l a h s a n a

şö h r e t i h e r t a r a f a ya yı l a c a k , f a z i l e t i d oğu d a v e b a t ı d a d u yu l a c a k b i r

ç o c u k v e r e c e k t i r . ” Bu n u n ü z e r i n e M ü s â f i r e v i n e d ö n e r . A n c a k

yı l l a r d ı r n e r e d e o l d uğu n u h a b e r v e r m e d e n e v i n i t e r k e t t iğ i n d e n

h a n ı m ı o n u e v e a l m a k i s t e m e z v e o n a “ şu m i n a r e ye ç ı k ı p h e r k e s e

e v i n e d ö n d üğü n ü h a b e r v e r m e d i k ç e s e n i e v e k a b u l e t m e m ” d e r .

Ç a r e s i z k a l a n M ü s â f i r , h a n ı m ı n ı n d e d iğ i n i ya p m a k z o r u n d a k a l ı r .

M i n a r e ye ç ı k a r a k : “ E y h a l k ; b e n M ü s â f i r , e v i m e d ö n d ü m . E ş i m l e

ye n i d e n b i r l i k t e o l m a k l a e m r o l u n d u m ” d e r . Bu n u n ü z e r i n e b u ge c e n i n

a r d ı n d a n , i l e r i d e v e l i m e r t e b e s i n e u l a şa c a k b i r ç o k ç o c u k d oğa r . Ş e yh

A d î `d e b u n l a r d a n b i r i d i r . 47

b . İn a n ç Y a p ı s ı - D i n i H a y a t ı

Ş e yh A d î `n i n n e s e b i E m e v i h a l i f e l e r i n d e n H a k e m b . M e r v a n ’ a ,

t a r i k a t v e h ı r k a s i l s i l e s i E b u S a î d H a r r â z v a s ı t a s ı yl a H z . Ö m e r ’ e

d a ya n d ı r ı l m a k l a b e r a b e r İb n T e ym i yye b u b i l g i l e r i n a s ı l s ı z

o l d uğu n u , 48 şe yh A d î v e o n a t a b i o l a n l a r ı n , İs l a m ’ a b ağ l ı s a l i h v e

t a k v a s a h i b i k i ş i l e r o l d uğu n u b e l i r t i r . 49

İ l k d i n i b i l g i l e r i n i d oğd uğu ye r o l a n Be yt i f â r ’ d a v e Ş a m

c i v a r l a r ı n d a a l a n A d î , 3 0 ya ş l a r ı n d a d e v r i n i l i m m e r k e z i s a yı l a n

Bağd a t ’ a g i d e r , b u r a d a b i r s û f i h a l k a s ı n a k a t ı l ı r . A b d u l k a d i r

Ş e h r i z û r î , E b u ’ l V e f a H u l v â n î , A b d u l k a d i r S ü h r e v e r d î , U k e yl e l -

47 Abbas el-Azzâvi, Tarih el-Yezidiyye, s. 46, Bağdat-1935; Krş. için bkz. Ahmet Turan, a.g.e., s. 12; Hayri Başbuğ, Yezidilik İnancı, s. 27-28, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul-1987. 48 S. Uludağ, a.g.md. s. 381; Osman Turan, a.g.e., s. 228. 49 İbn Hallikân, a.g.e., s. 254-255; S. Kîlânî, a.g.e., s. 534.

15

M ü n b e c î , G a z z a l i , A b d u l k a d i r G e yl a n î g i b i k i ş i l e r l e t a n ı ş ı p H a m m a d

e d - D a b b a s , H a m i d e l - E n d e l ü s î g i b i şa h ı s l a r d a n d a d e r s l e r a l ı r . 50

Y e z i d i l e r i n o n u , ö l ü m ü n d e n s o n r a a ş ı r ı h ü r m e t v e b ağ l ı l ı k

n e t i c e s i n d e k u t s î l e ş t i r m e l e r i h a t t a i l a h l a ş t ı r m a l a r ı n a k a r ş ı n 51 Ş e yh

A d î , h a ya t ı b o yu n c a e h l i s ü n n e t a k i d e s i n e b ağ l ı k a l m ı ş 52, z a m a n ı n

ö n e m l i şa h ı s l a r ı t a r a f ı n d a n ö v gü ye m a z h a r o l m u ş h a t t a A b d u l k a d i r

G e yl a n î o n u d e v r i n m a n a s u l t a n ı o l a r a k k a b u l e d i p , “Ş a ye t

p e yga m b e r l i k ç i l e ç e k i l e r e k k a z a n ı l a n b i r şe y o l s a yd ı , o n u A d î e l d e

e d e r d i ” d e m i ş t i r . 53

O r t a b o yl u , e s m e r t e n l i o l a r a k t a s v i r e d i l e n , 54 h a ya t ı n

k a r ga şa s ı n d a n k a ç a n , b a z e n d ağ b a ş l a r ı n d a b a z e n d e s a h r a l a r d a

ya l n ı z l ığa d a l a n t a s a v v u f e r b a b ı A d î , t a k v a s ı , z ü h d ü , t e v a z u u ,

b i d a t l a r d a n o l d uğu n c a u z a k d u r m a s ı i l e t a n ı n m ı ş , E b u ’ l - Fe r e c ,

M u h a m m e d b . Ş î r â z î v e Ş e yh u l i s l a m H a k k â r î 55 g i b i s ü n n i l e r i n i z i n d e n

g i t m i ş b i r i d i r .

c . T a r i k a t ı ( A d e v i y y e )

Bağd a t ’ t a k a t ı l d ığ ı d e r s h a l k a l a r ı b i r m ü d d e t s o n r a şe yh A d î b .

M ü s â f i r ’ i t a t m i n e t m e ye c e k v e k a l a b a l ı k b i r k a f i l e i l e h a c c a g i t m e ye

k a r a r v e r e c e k t i r . D a h a s o n r a d ö r t s e n e k a d a r M e d i n e ’ d e k a l ı r . 56

Bağd a t , H a l e p , Ş a m g i b i şe h i r l e r i d o l a ş ı r , n e f s i n i ı s l a h e t m e k v e

s ü k u n e t i t a t m a k i ç i n s i ya s i gü r ü l t ü i ç e r i s i n d e k i b u b ö l ge l e r d e n

a yr ı l a r a k 1 1 3 0 yı l l a r ı n d a M u s u l ’ u n d oğu s u n d a b u l u n a n v e b u gü n

Ş e yh a n n a h i ye s i n e b ağ l ı , k a yn a k k i t a p l a r d a H a k k a r i d i ye a d l a n d ı r ı l a n

La l e ş ( Le yl u ş ) ’ e g i d e r . 57 Y a p ı i t i b a r i i l e m ü n z e v i b i r h a ya t ı s e v m e s i

50 İbn. Kesîr, a.g.e., s. 243; İbn Hallikân, a.g.e., s. 254; Hasan Nasrallah, a.g.e., s. 345; C. Meşkûr, a.g.e., s. 37; S. Uludağ, a.g.md., s. 381. 51 İbn. Kesîr, a.g.e., s. 243; İbn. Hallikân, a.g.e., s. 254-255; M. Cevat, a.g.e., s. 37. 52 M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 50. 53 M. Nuri, a.g.e., s. 76; S. Uludağ, a.g.md. s. 381; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 3; S. Kîlânî, a.g.e., s. 535. 54 Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 3; Ahmet Turan, a.g.e., s. 13. 55 S. Uludağ, a.g.md., s. 381. 56 S. Uludağ, a.g.md. s. 381; Ahmet Turan, a.g.e., s. 12. 57 Bu yer Kuzey Irak`taki Duhok ilinin 29 km. doğusunda, Musul’un 60 km. kadar kuzeyindeki Ba’zrî mevkiinde bulunmaktadır. Laleş, yaklaşık 700 metre yüksekliğindeki tepelerle çevrili olan, 3 km. kadar uzunluğunda bir vadidir.

16

n e d e n i yl e t e k b a ş ı n a d ağ l a r d a v e ı s s ı z ye r l e r d e u z u n b i r s ü r e n e f s i n i

ı s l a h e t m e k i ç i n ç i l e d o l d u r u r . Bu s ı r a d a b ö c e k l e r , h a şa r a t v e v a h ş i

h a yv a n l a r l a d a d o s t l u k k u r a r a k b i r l i k t e ya şa d ığ ı s ö yl e n i r . 58 N e t i c e

i t i b a r i yl e b u r a d a , La l e ş ’ t e b i r z a v i ye k u r a r . 59

Ş e yh A d î b u z a v i ye yi k u r m a k l a b e r a b e r , “ Y e z i d i l e r v e İn a n ç

E s a s l a r ı ” a d l ı e s e r i n i n 3 4 . s a yf a s ı n d a M e h m e t A yd ı n şu n l a r ı

n a k l e t m e k t e d i r : “ S e m ’ a n î ’ d e n A z z a v i ’ n i n n a k l e t t iğ i n e gö r e , şe c e r e s i

H a l i d b . V e l i d ’ e v a r a n H a k k a r i l i E b u ’ l - H a s a n A l i ( h . 4 0 9 - 4 8 4 )

S i n c a r ’ d a 60 i n z i v a ya ç e k i l m i ş v e o r a d a ç o k s a yı d a m ü r i d e l d e e t m i ş t i r .

M e şh u r Ş e yh u l i s l a m İb n T e ym i yye 61 ( 1 2 6 3 - 1 3 2 8 ) b u z a t t a n A d î b .

M ü s â f i r ’ i n ö n c ü s ü o l a r a k b a h s e d e r ” d i ye r e k , Ş e yh A d î `d e n e v v e l b u

b ö l ge d e İs l a m l a ş t ı r m a f a a l i ye t l e r i n i n o l d uğu n u b e l i r t i r . 62 Bu ö n

ç a l ı şm a n ı n a r d ı n d a n Ş e yh A d î , A d e v i yye v e ya S o h b e t i yye ( H a t t a

H a l d î ) o l a r a k b i l i n e c e k o l a n z a v i ye s i n i b u r a d a k u r a r v e k ı s a b i r

s ü r e d e şö h r e t b u l u r . İ r şa d ı n d a n d o l a yı şö h r e t i a r t a r a k h e r t a r a f t a n

z i ya r e t i n e ge l i n m e ye b a ş l a n ı r . 63 Ş e yh A d î `n i n m i s t i k ç i l e l e r i ,

o r u ç l a r ı , k e r a m e t l e r i , 64 o n u n b u ç e v r e d e k ı s a z a m a n d a b ü yü k b i r d i n i

o t o r i t e o l m a s ı n ı s ağ l a m ı ş t ı r .

58 M. Nuri, a.g.e., s. 76. 59 İbn. Kesîr, a.g.e., s. 243; İbn Hallikân, a.g.e., s. 254-255; S. Kîlânî, a.g.e., s. 534-535; Hasan Nasrallah, a.g.e., s. 345; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 5; M. Cevat, a.g.e., s. 37. 60 Sincar, Musulùn kuzeybatısında ve ona bağlı bir ilçedir. Mezopotamya`da bir ova ile bir dağın ve bunlara nispetle Musul vilayetine tâbi bir kazanın ortak ismidir. Sincar kazası Telafer namında bir nahiye ile 72 köyden meydana gelir. Kazanın iskana elverişli yeri Belât köyüdür. Bu köy, Sincar dağ eteğinde ve gayet verimli bir ovanın kenarında olup, su kaynakları bakımından zengindir. Yezidiler Sincarà “Şenxar” veya “Şengar” da demektedirler. 61 İbn. Teymiyye, Mecmûatu’r-Resaili’l-Kübra, I, 273, Kahire-1328. 62 Hatta Sem’anî, Ebu’l-Hasan Ali`nin ölümünden bir hayli zaman evvel yöreyi gezdiğini, burada Yezid taraftarı bir çok kişiye rastladığını, bu kişilerin kendilerine Yezidi adını verdiklerini söylemektedir. Bkz. M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 50. 63 İbn. Hallikân, a.g.e., s. 254; İbn. Kesîr, a.g.e., s. 243; A. Teymur Paşa, a.g.e., s. 3; M. Cevat, a.g.e., s. 37. 64 “Kitabu’l-Menakıbı’ş-Şeyh Adî” adlı eser R. Frank ve R. Lescot tarafından tahlil edilmiş ve onun kerametleri uzun uzadıya anlatılmıştır. Bu kerametlere göre o; yılanları ve vahşi hayvanları uysallaştırıyordu. Muhatabının düşüncelerini okuyabiliyordu. Kerpiç topraklardan sular çıkartabiliyor. Bir hizmetçisinin göğsüne elini koyarak ona K. Kerimì ezberletmiş, müridlerinin uzaklarda olan kişileri görmesini sağlayabiliyordu. Ölülerle konuşabiliyor, düşman elindeki bir müridi esaretten kurtarabiliyordu. Kaybolmuş kişileri aynada gösterebiliyor, körlerin gözlerini açabiliyor, istediği zaman ortadan kaybolabiliyordu. Hatta ölen bir kürdü yeniden dirilttiği, kendisini ve bütün müridlerini koruyan bir imtiyaz beraatını Allah’tan aldığı, bir ışığın onu havalara götürdüğü şeklinde kerametlerinden bahsedilmektedir. Krş. için bkz. Hasan Nasrallah, a.g.e., s. 346-347; M. Aydın, a.g.mk., s. 37; M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 52, 55; Ayrıca Şeyh Adî`nin kerametleri için bkz. Abdülkadir Geylâni, Kalâidü’l-Cevahir (Cevherden Gerdanlıklar) (Çev. Naim Erdoğan), s. 300-317, İstanbul-1972; H. Başbuğ, a.g.e., s. 32-46.

17

Bu t a r i k a t s e r t k u r a l l a r l a b e z e n m i ş t i r . M e s e l a A d e v i yye

m e n s u p l a r ı h e r yı l s e k s e n gü n o r u ç t u t m a k , s e r t z e m i n l e r e s e r i l m i ş

k i l i m l e r ü z e r i n e ya t m a k , a s l a k a n d ö k m e m e k , n e f s i n i k e s i n l i k l e

k ö r e l t m e k , d ü n ya ya s ı r t ı n ı d ö n m e k , d ü n ya yı t e r k e t m e k , h a t t a b u n u

h a l k a b e l i r t m e k i ç i n ö z e l k ı ya f e t l e r g i ym e k v b . k u r a l l a r i ç i n d e

ya şa r l a r d ı . T a r i k a t ı n ye n i s a l i k l e r i i s e ç o k s e r t b i r d i s i p l i n l e k a r ş ı

k a r ş ı ya k a l ı r l a r d ı . V e ü s t l e r i n e k a r ş ı k a yı t s ı z - şa r t s ı z i t a a t e t m e k

z o r u n d a yd ı l a r . H a t t a h e r m ü r i t k e n d i n i , ö l ü g i b i yı k a yı c ı s ı n ı n e l i n e

b ı r a k m a l ı d ı r . M ü r i d , h e r t ü r l ü şa h s i i r a d e d e n yo k s u n , ü s t l e r i n i n

e l i n d e , h i ç b i r k i ş i l iğ i o l m a ya n b i r i d i r . 65 Ş e yh A d î `ye gö r e m ü r i d ;

m u t l u l uğu - s e v i m l i l iğ i i l e f a k i r l e r e ı ş ı k t u t a n , n e z a k e t i - d ü n ya ya

i l g i s i z l iğ i - i yi d a v r a n ı ş l a r ı - h e r şe yd e a l ç a k gö n ü l l ü o l m a s ı i l e

s û f i l e r l e , u ys a l l ığ ı yl a e v l i ya l a r l a , s ü k u n e t i i l e m a r i f e t e h l i yl e ,

t e v h i d i yl e i s e m a k a m s a h i p l e r i yl e o l a n k i ş i d i r . 66 M ü r i d l e r h e r t ü r l ü

b i d a t s a yı l a b i l e c e k şe yd e n k a ç ı n m a l ı d ı r , ö z e l l i k l e d e t o p l u şe k i l d e

ya p ı l a n , gö s t e r i şe k a ç a n z i k i r , b i d a t k a b u l e d i l d iğ i n d e n u z a k

d u r u l m a l ı d ı r .

Ş e yh A d î m ü r i t l e r i n e : “Ş e yh l e r i n yi ye r e k , i ç e r e k , u yu ya r a k ,

v u r a r a k v e ç a r p a r a k şe yh o l m a d ı k l a r ı n ı b i l a k i s o n l a r ı n z a h i d a n e b i r

h a ya t , ç i l e v e ga yr e t l e r l e şe yh o l d u k l a r ı n ı ” 67 s ö yl e ye r e k , A l l a h a şk ı

i ç i n k e n d i h a ya t l a r ı n ı t e l e f e t m e l e r i n i , o n l a r ı n k u s u r s u z o l m a l a r ı n ı

i s t e r ç ü n k ü o n a gö r e “ i yi m ü s l ü m a n d a k u s u r o l m a z . ” 68

K u r m u ş o l d uğu A d e v i yye a d ı v e r i l e n t a r i k a t , v e f a t ı n d a n k ı s a b i r

m ü d d e t s o n r a i k i ye a yr ı l ı p d ağ ı l m a v e yo k o l m a eğ i l i m i i ç e r i s i n e

g i r m i ş t i r ( k i b u n u , Y e z i d i l iğ i n o l u şu m u v e t a r i h i b ö l ü m ü i ç e r i s i n d e

e l e a l a c ağ ı z . )

65 M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 56. 66 Ahmet Turan, a.g.e. s. 14. 67 M. Aydın, a.g.mk., s. 37; A. Geylâni, a.g.e., s. 300. 68 Ahmet Turan, a.g.e. s. 48.

18

d . E s e r l e r i v e T a h k i k i

T a k r i b e n 1 0 7 2 - 1 0 7 4 ( h . 4 6 5 - 4 6 7 ) s e n e l e r i n d e Be yt i f a r ’ d a

d oğu p , 1 1 6 0 - 1 1 6 2 ( h . 5 5 5 - 5 5 7 ) d e v e f a t e d e n , Y e z i d i l e r i ç i n v e

Y e z i d i l iğ i n o l u şu m u n d a ö n e m l i gö r ü n e n , A d e v i yye t a r i k a t ı n ı n

k u r u c u s u o l a n A d î b . M ü s â f i r ’ i n b i z e k a d a r ge l e n d ö r t e s e r i

b i l i n m e k t e d i r : 69

1 . İ ‘ t i k â d ü E h l i ’ s - S ü n n e v e ’ l - C e m â ‘ a

2 . Â d a b ü ’ n - N e f s

3 . V e s â ya e ş -Ş e yh A d î B i n M ü s â f i r i l e ’ l - H a l i f e

4 . V e s â ya l i - M ü r î d i h î K â i d v e l i - S â i r i ’ l - M ü r i d î n

“ İ ‘ t i k â d u E h l i ’ s - S ü n n e ” a d l ı e s e r i t a m a m e n E h l - i S ü n n e t

i n a n c ı n a s a d ı k k a l ı n a r a k ya z ı l m ı ş t ı r . H a t t a b i r ç o k k o n u d a s e l e f

i t i k a d ı i l e ye t i n i l m i ş t i r . K e n d i s i n d e n e v v e l ya şa m ı ş şe yh l e r i n f i k i r v e

d ü şü n c e l e r i n d e n a yr ı l m a d ığ ı n ı , b u n l a r ı t e k r a r l a m a k l a ye t i n d iğ i n i

b e l i r t e r e k h e r t ü r l ü ye n i l i k t e n k a ç ı n d ığ ı n ı i f a d e e t m e k t e d i r . B i r i m a n

r i s a l e s i şe k l i n d e k a l e m e a l ı n m ı ş e s e r , d a h a s o n r a A l l a h ’ ı n b i r l iğ i n d e n

v e A l l a h ’ ı b i l m e ye b i z i gö t ü r e n v a s ı f l a r d a n b a h s e d e r . A l l a h ’ ı n v a r l ı k

v e h a k i k a t i n e b i z i gö t ü r e n i k i v a s ı t a v a r d ı r :

- S e m i ’

- A k ı l

Bu h a k i k a t e , ya ge l e n e k ç i l iğ i v e b i z e b u yo l l a ge l e n l e r i

i n c e l e ye r e k ya d a a k ı l v a s ı t a s ı n ı k u l l a n a r a k u l a şa b i l i r i z . 70 D a h a s o n r a

A d î , A l l a h ’ ı n s ı f a t l a r ı n ı i n c e l e r v e ye n i l m e z , t a r t ı ş ı l m a z , b a ş l a n g ı c ı

v e s o n u o l m a ya n k u d r e t i n d e n b a h s e d e r e k “Ş e yt a n ı v e k ö t ü yü ya r a t a n

A l l a h ’ t ı r ” n e t i c e s i n e , K u r ’ a n - ı K e r i m v e h a d i s - i şe r i f l e r d e n ö r n e k l e r

v e r e r e k v e d e “ K ö t ü l ü k A l l a h ’ ı n i r a d e s i d ı ş ı n d a m e v c u t o l a b i l i yo r s a o

z a m a n A l l a h gü ç s ü z o l m a l ı d ı r ” şe k l i n d e k ı ya s l a m a ya p a r a k v a r ı r v e

b u k o n u yu i ş l e r . 71

69 S. Uludağ, a.g.md. s. 381; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 4. 70 M. Aydın, a.g.mk., s. 36; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 4; M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 53. 71 M. Aydın, a.g.mk., s. 36; M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 53.

19

Bu e s e r i n i k i n c i k ı s m ı n ı n k o n u s u i m a n d ı r . O n a gö r e i m a n ;

n i ye t , i k r a r v e a m e l ( p r a t i k ) ’ d e n m ü t e şe k k i l o l u p a r t m a s ı v e a z a l m a s ı

s ö z k o n u s u d u r . İm a n i t a a t l e a r t a r v e i t a a t s i z l i k l e d e a z a l ı r . A d î `ye

gö r e M ü s l ü m a n l a r s a d e c e K u r ’ a n ’ ı v e S ü n n e t ’ i r e h b e r a l ı p d ö r t

h a l i f e n i n h a ya t k u r a l l a r ı n a v e t e c r ü b e l e r i n e gö r e h a r e k e t e t m e l i d i r . 72

Ş e yh A d î e s e r i n i , m ü r i t l e r i n i n b i l m e s i ge r e k e n d iğe r h a k i k a t l e r i

s ı r a l a ya r a k b i t i r i r .

A d î `n i n i k i n c i e s e r i “ Â d a b u ’ n - N e f s ” ; n e f i s t e r b i ye s i n i k o n u

a l m a k t a d ı r . B i r i n c i e s e r i n d e e l e a l d ığ ı i m a n ı n d o k t r i n e l yö n ü n ü , b u

e s e r i n d e p r a t i k l e t a m a m l a r . S a l i h b i r k u l d a o l m a s ı ge r e k e n o n ö z e l

k a i d e ye t e m a s e d e r . Bu n l a r ı n ü z e r i n d e d u r d u k t a n s o n r a şe yh l i k

m e r t e b e s i n e u l a şm a d a u yu l m a s ı , ya p ı l m a s ı ge r e k e n l e r d e n b a h s e d e r e k

m ü r i t l e r i n d e n k e n d i l e r i n i A l l a h ’ a a d a m a l a r ı n ı i s t e r v e z i k r i n b i d a t

o l m a s ı h u s u s u n d a k i gö r ü ş l e r i n d e n b a h s e d e r . 73

H a l i f e ye n a s i h a t l e r şe k l i n d e k i “ V e s â yâ i l e ’ l - H a l i f e ” a d l ı

e s e r i n d e i s e a m e l - i m a n u ygu n l uğu ü z e r i n d e d u r u p , ya şa n t ı s ı i l e şe r ’ i

e m i r l e r a r a s ı n d a u ygu n l u k o l m a ya n , n e h i yl e r d e n k a ç ı n m a ya n ,

k e n d i s i n d e n k ü ç ü k b i d a t l e r s a d ı r o l a n k i m s e ye k o l a yl ı k

gö s t e r i l m e m e s i ge r e k t iğ i n i i f a d e e t m e k t e d i r . 74

Ş e yh A d î `n i n d ö r d ü n c ü e s e r i a h l a k i t a v s i ye l e r i i ç e r m e k t e d i r .

A d î , K â ’ i d a d l ı b i r i n e h i t a b e n ya z d ığ ı b u e s e r i n d e t ü m m ü r i t l e r i n d e n ,

şe r ’ i h ü k ü m l e r i gö z ö n ü n d e t u t m a l a r ı v e o n l a r a s a r ı l ı p a ş ı r ı

g i t m e m e l e r i şe k l i n d e t a v s i ye l e r d e b u l u n m a k t a d ı r . 75

Bu e s e r l e r i n d ı ş ı n d a , A d î b . M ü s â f i r ’ i n v e f a t ı n d a n s o n r a

m ü r i t l e r i n d e n b i r i t a r a f ı n d a n k a l e m e a l ı n d ığ ı d ü şü n ü l e n , şe yh i n

m e n k ı b e l e r i n i v e k e r a m e t l e r i n i i ç e r e n “ K i t a b u M e n â k ı b e ş -Ş e yh A d î ”

b i r e s e r d e n d e b a h s e d i l m e k t e d i r .

72 Şeyh Adî, ilk dört halife gibi Muaviye’ye de saygı gösterir. Hem Hz. Ali’nin hem de Muaviye’nin iyi niyetli imamlar olduğunu kabul eder. 73 M. Aydın, a.g.mk., s. 36-37; M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 54. 74 Ahmet Turan, a.g.e., s. 16. 75 Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 5; Ahmet Turan, a.g.e., s. 16.

20

B . Y e z i d i l iğ i n O l u şu mu

K a r m a b i r i n a n ç s i s t e m i v e d i n o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k a n

Y e z i d i l iğ i n Ş e yh A d î v e A d e v i yye i l e b i r i l i şk i s i o l m a s ı k e s i n

o l m a k l a b i r l i k t e , b u i l i şk i n i n n i t e l iğ i ( n e şe k i l d e o l d uğu ) a ç ı k

d eğ i l d i r . S ü n n i b i r şa h s i ye t o l a n Ş e yh A d î `n i n t a r i k a t ı A d e v i yye ’ n i n

şe r ’ i e s a s l a r a a yk ı r ı b i r o l u şu m i ç e r i s i n e g i r m e s i , d a h a s o n r a l a r ı ye n i

b i r d i n e d ö n ü şm e s i k a f a l a r ı k a r ı ş t ı r m ı ş h a t t a b a şk a b i r A d î a d l ı

şa h s i ye t t e n b a h s e d i l m e s i n e , ç e ş i t l i yo r u m l a r ya p ı l m a s ı n a n e d e n

o l m u ş t u r .

B i z e gö r e i s e Y e z i d i l iğ i n o l u şu m a şa m a s ı n d a a şağ ı d a k i d ö r t

u n s u r ö n e m l i e t k e n l e r d i r :

1 . Bö l ge d e k i Ş i i p r o p a ga n d a s ı ( 1 3 . yü z yı l d a i s e s ü n n i - ye z i d i

ç e k i şm e s i )

2 . Ç e ş i t l i h a l k l a r l a Y e z i d i l e r i n ç a t ı şm a i ç e r i s i n e g i r m e s i , z a m a n

z a m a n b a s k ı n l a r l a k a r ş ı l a ş ı p s ı k s ı k ye r d eğ i ş t i r m e l e r i .

3 . Bö l ge h a l k ı n ı n v e z a h i d a n e b i r h a ya t s ü r e n t a r i k a t

m ü r i t l e r i n i n d i n i b i l g i d e n u z a k o l m a s ı , t a r i k a t ı n , c a h i l v e s i ya s i

a m a ç l a r l a h a r e k e t e d e n şe yh l e r t a r a f ı n d a n yö n e t i l m e s i .

4 . B i r b a şk a ö n e m l i h u s u s i s e T a yr a h i t i l e r , M a z d e k l e r ,

Ze r d ü ş t l ü k v b . i n a n ç v e k ü l t ü r l e r i n Y e z i d i l e r i e t k i l e m i ş o l m a s ı d ı r .

B i l i n d iğ i k a d a r ı yl a Ş e yh A d î , b u t a r i k a t t a o t u z s e n e k a d a r

i r şa d a d e v a m e d e r . İs l a m i ye t ’ t e n u z a k o l a n h a l k ı b i l i n ç l e n d i r i r ,

b ö l ge yi k ü ç ü k b i r d i n i m e r k e z ya p a r . H a ya t ı n ı n s o n d ö n e m i n e d oğ r u

i s e yeğe n i o l a n , Be yt i f a r d oğu m l u S a h r E b u ’ l - Be r e k a t , A d e v i yye

t a r i k a t ı n a k a t ı l m a k i ç i n La l e ş ’ e ge l i r . K ı s a b i r s ü r e i ç e r i s i n d e

t a r i k a t t a k e n d i n i gö s t e r i r . M ü s â f i r ’ i n v e f a t ı n ı n h e m e n a r d ı n d a n

21

h e r k e s S a h r E b u ’ l - Be r e k a t ’ a , A d î `n i n a r z u s u o l m a s ı d o l a yı s ı yl a

b ağ l a n ı r v e o n a t a r i k a t ı n ye n i l i d e r i gö z ü yl e b a k ı l ı r . 76

Ş e yh A d î g i b i b i d a t e v e a ş ı r ı d o k t r i n l e r e d ü şm a n o l a r a k s ü n n i

ç i z g i d e yo l a l a n S a h r E b u ’ l - Be r e k a t , u z u n s ü r e t a r i k a t ı k u r u l d uğu

ç i z g i s i n d e ya şa t ı r . Bö yl e c e o n u n z a m a n ı n d a d a La l e ş d i n i m e r k e z

o l m a k a r a k t e r i n i k o r u r . 77

S a h r ’ d a n s o n r a t a r i k a t ı , oğ l u A d î b . E b u ’ l - Be r e k a t yö n e t m e ye

b a ş l a r . O d a Ş e yh A d î v e b a b a s ı n ı n yo l u n d a n a yr ı l m a m ı ş v e e h l - i

s ü n n e t e b ağ l ı k a l m ı ş t ı r . Y e z i d i l iğ i n o l u şu m u n d a k i e t k e n l e r i e l e

a l m a d a n e v v e l u n u t m a m a k ge r e k i r k i , A d e v i yye t a r i k a t ı n e k u r u c u s u

Ş e yh A d î d ö n e m i n d e n e S a h r E b u ’ l - Be r e k a t n e d e A d î b . E b u ’ l -

Be r e k a t d ö n e m i n d e s ü n n i ç i z g i d e n u z a k l a şm a m ı ş t ı r . Y a l n ı z , t a r i k a t

A d î b . E b u ’ l - Be r e k a t d ö n e m i yl e b i r l i k t e ya v a ş ya v a ş s i ya s i k i m l iğe

b ü r ü n m e ye b a ş l a m ı ş t ı r .

1 . T a m a m ı yl a t a r i k a t a m ü r i t o l m a s a l a r d a b ö l ge h a l k ı , Ş e yh

A d î `ye k a r ş ı b i r s e v g i v e s a yg ı i ç e r i s i n d e yd i l e r . Ş e yh ’ i n v e f a t ı n d a n

s o n r a m ü r i t l e r d e n v e b ö l ge h a l k ı n d a n b a z ı l a r ı o n a ü s t ü n v a s ı f l a r i s n a t

e t m i ş h a t t a o n u n b i r p e yga m b e r o l d uğu n u d ü şü n m e ye b a ş l a m ı ş l a r d ı r .

Bu n u n l a b i r l i k t e b ö l ge d e Ş i i l e r i n M u a v i ye v e oğ l u Y e z i d a l e yh i n d e k i

p r o p a ga n d a v e f a a l i ye t l e r i n i h ı z l a n d ı r m a s ı , m ü r i t l e r i n i , E m e v i

s o yu n d a n ge l d iğ i n i b i l d i k l e r i Ş e yh A d î h a k k ı n d a s e v g i - s a yg ı

ö l ç ü s ü n ü a ş ı p , o n u yü c e l t m e h a t t a i l a h l a ş t ı r m a ya k a d a r gö t ü r m ü ş t ü . 78

Bu d ö n e m d e şe yh i n f a z i l e t l e r i a b a r t ı l m ı ş , k e r a m e t l e r i d i l d e n d i l e

n a k l e d i l m i ş , k e n d i s i v e l i l e r i n e n ü s t ü n ü o l a r a k gö r ü l m ü ş h a t t a Ş e yh

A d î `n i n s ö yl e m e d iğ i b i r ç o k şe yi i ç e r d iğ i b i l i n e n “ K i t a b u

M e n a k ı b i ’ ş -Ş e yh A d î b . M ü s â f i r ” a d l ı e s e r t a r i k a t m e n s u p l a r ı n d a n

b i r i t a r a f ı n d a n b u d ö n e m d e ( 1 2 . v e ya 1 3 . yü z yı l d a ) ya z ı l m ı ş t ı r . 79

2 . 1 3 . yü z yı l d a M u s u l v e c i v a r ı n d a k u v v e t l e n e n b u t a r i k a t

s i ya s i o l a yl a r d a gö z ü k m e ye b a ş l a r , ç e v r e s i n d e k i gü ç l e r t a r a f ı n d a n b i r

76 M. Aydın, a.g.mk., s. 38-39; O da: eş-Şatanavfî, Behcetü’l-Esrar (Kahire, ts), s. 215`den naklen; M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 56-57. 77 M. Aydın, a.g.mk., s. 39; A. Azzavi, a.g.e., s. 42-45. 78 Th. Menzel, a.g.md., s. 137-138; S. Uludağ, a.g.md. s. 381; Mahmut Bilge, Yezidiler, Tarih-İbadet-Örf ve Adetleri, (Yayına Hazırlayan: Ahmet Taşğın), s. 30-31, Ankara-2002. 79 M. Aydın, a.g.mk., s. 41.

22

t e h d i t v e t e h l i k e u n s u r u o l a r a k gö r ü l m e ye b a ş l a n a n t a r i k a t , s i n d i r m e

v e s u s t u r m a a m a ç l ı b a s k ı n l a r a m a r u z k a l ı r . 80 Bu b a s k ı n l a r d a n i l k i A d î

b . E b i ’ l - Be r e k a t d ö n e m i n d e ge r ç e k l e ş i r . A d e v i l e r o b ö l ge d e b u l u n a n

N a s t û r i İs â s a b r a ( Is c h o S a b r a ) m a n a s t ı r ı n a 1 2 1 9 - 1 2 2 0 yı l l a r ı n d a

s a l d ı r ı r l a r . H e r k e s i ö l d ü r ü r l e r ya l n ı z o l a y s ı r a s ı n d a k a ç a r a k k u r t u l a n

b a z ı k e ş i ş l e r v e İs â s a b r a ’ d a k i h a d i s e l e r i öğ r e n e n E r m e n i l e r d e r h a l

M oğo l e m i r i n e ş i k a ye t e g i d e r l e r . 81 M oğo l l a r ` ı n gö n d e r d iğ i b i r l i k l e r

t a r a f ı n d a n m a n a s t ı r ge r i a l ı n ı r v e A d î b . E b i ’ l - Be r e k a t ö l d ü r ü l ü r

( 1 2 2 1 ) . M ü s l ü m a n l a r , M oğo l l a r v e E r m e n i l e r l e b u t ü r ç a t ı şm a l a r b u

t a r i h t e n s o n r a s ı k ç a gö r ü l m e ye b a ş l a r k i b u , d i n a d a m l a r ı n ı n

ö l d ü r ü l m e s i n e , b ö l ge h a l k ı n ı n d ağ l ı k , yü k s e k b ö l ge l e r e k a ç ı şm a s ı n a

v e i yi c e c a h i l k a l m a s ı n a s e b e p o l u r . S a v u n m a p s i k o l o j i s i i ç e r i s i n e

g i r e n h a l k , l i d e r l e r i n e a ş ı r ı s e v g i - s a yg ı b e s l e m e ye b a ş l a r . Bö yl e b i r

k a o s i ç e r i s i n d e şa şk ı n k a l a n c a h i l h a l k ı n , b a z ı e t k i l e ş i m l e r s o n u c u

A d e v i yye ’ d e n Y e z i d i l iğe d oğ r u ge ç i ş i z o r o l m a s a ge r e k .

3 . S a v u n m a p s i k o l o j i s i i ç i n d e b u l u n a n h a l k ı n v e z a h i d a n e b i r

h a ya t s ü r e n t a r i k a t m ü r i t l e r i n i n , d i n i b i l g i d e n i yi c e u z a k l a ş t ığ ı b i r

o r t a m d a , c a h i l - s i ya s i a m a ç l a r l a h a r e k e t e d e n şe yh l e r t a r a f ı n d a n

yö n e t i l m e ye - yö n l e n d i r i l m e ye b a ş l a m a s ı d a ö n e m l i b i r e t k e n d i r .

Bö yl e b i r yö n e t i m e Ş e yh H a s a n b . A d î ( ö . 1 2 5 4 ) ö r n e k o l a r a k

v e r i l e b i l i r . O n u n d i n i b i r k i ş i l iğ i o l d uğu n a d a i r gö r ü ş l e r v a r s a d a ,

Ş e yh H a s a n ’ d a n i t i b a r e n A d e v i yye i f r a t a k a ym ı ş v e s ü n n i l i k t e n

u z a k l a şm ı ş t ı r . Ş e yh H a s a n ’ ı n m ü r i t l e r i a r a s ı n d a k i gu l ü v v h a r e k e t i n e

k a yı t s ı z k a l m a s ı , 82 t o l e r a n s l ı d a v r a n m a s ı , o n u n h a k k ı n d a k i e l e ş t i r i l e r i

b e r a b e r i n d e ge t i r m i ş t i r . O n u n t a m a m e n s a p ı k o l d uğu n u i d d i a e d e n l e r

ç ı k m ı ş t ı r . İb n Ş a k i r b i r r i v a ye t i n d e Ş e yh H a s a n ’ d a n , “ B i z z a t k e n d i s i

s a p ı k o l m a s a yd ı , h i ç o l m a s a m ü r i t l e r i n i n a ş ı r ı eğ i l i m l e r i n i ı l ı ş t ı r m a ya

ç a l ı ş ı r d ı ” d i ye b a h s e t m i ş t i r . M . A yd ı n ’ d a n n a k l e n ; E b u ’ l - F i r a s

80 Ahmet Turan, a.g.e., s. 25. 81 M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 57. 82 Bu kayıtsızlık ve aşırı gitme hususunda A. Azzavi, a.g.e., s. 81-82`den naklen şunları ifade etmektedir: Şeyh Hasan ile Şeyh Adî arasındaki mesafe baş ile ayak arasındaki mesafe kadardır. Adeviler ona karşı aşırı gitmişlerdir. Bir gün bir vaiz gelir, öyle şeyler söyler ki Şeyh Hasan bayılır ve şuurunu kaybeder. Müritler vaizin üzerine atılır ve onu öldürürler. Hasan kendine gelir ve yapılanı görüp “Bu da nedir?” der, müritler “Bu köpektir. Şeyhimizi nasıl ağlatabilir” derler. Bunun üzerine Şeyh Hasan hiçbir şey söylemez.

23

U b e yd u l l a h i s e d a h a d a i l e r i g i d e r e k , A d e v i yye ’ n i n b u şe yh i n i

gu l ü v v ü ya ym a k l a i t h a m e t m i ş t i r . M ü r i t l e r i n i n i ç i n d e b u l u n d uğu b u

d u r u m a h i ç b i r o l u m l u m ü d a h a l e d e b u l u n m a m a s ı n ı , o n u n p o l i t i k

f i k i r l e r d e n d o l a yı b ö yl e d a v r a n d ığ ı ya n i b u o l u şu m a m ü s a a d e e t t iğ i

şe k l i n d e yo r u m l a ya n l a r d a o l m u ş t u r . 83 Za t e n Ş e yh H a s a n b i r s i ya s i

ç e k i şm e s o n u c u M u s u l A t a b e yi ’ n i n yo l l a d ığ ı b i r b i r l i k t a r a f ı n d a n

ö l d ü r ü l m ü ş t ü r ( 1 2 5 4 ) . 84

Y e z i d i l iğe d oğ r u b a ş l a ya n b u yö n e l i ş ö z e l l i k l e Ş e yh H a s a n b .

A d î b . Be r e k a t b . E b i ’ l - Be r e k a t z a m a n ı n d a h ı z l a n m ı ş t ı r . Bu d e v i r d e

Ş i i l e r ’ i n E m e v i s o yu n a , ö z e l l i k l e d e Y e z i d b . M u a v i ye ’ ye s a l d ı r ı l a r ı

ü z e r i n e , s ü n n i a n l a yı ş k ö t ü ye k u l l a n ı l a r a k b u d e f a Y e z i d b . M u a v i ye

s a v u n u l m a ya b a ş l a n m ı ş , Ş e yh A d î b . M ü s â f i r v e Y e z i d b . M u a v i ye

h a k k ı n d a a ş ı r ı gö r ü ş l e r o r t a ya a t ı l ı r o l m u ş t u r . 85

Bu n l a r d a Ş e yh H a s a n ’ ı n e t k i s i b ü yü k t ü r . T h o m a s Bo i s , Ş e yh

A d î h a k k ı n d a ya p ı l a n a ş ı r ı k ü l t l e r i n o n u n z a m a n ı n d a o l u ş t uğu n u

s ö yl e r . 86 A yn ı şe k i l d e İb n T e ym i yye , Ş e yh H a s a n ’ ı n A d î öğ r e t i s i n e

b i r ç o k i l a v e l e r ya p t ığ ı n ı , Ş e yh A d î b . M ü s â f i r ` i n ö l ü m ü n d e n yü z yı l

s o n r a t a r i k a t ı n , s o n d e r e c e e h l i s ü n n e t e a yk ı r ı h a r e k e t l e r ü r e t t iğ i n i

s ö yl e yi p o n l a r a İs l a m ` ı n e n b a s i t v e c i b e l e r i n i h a t ı r l a t m a l ü z u m u

gö r m ü ş t ü r . 87

4 . U n u t u l m a m a s ı ge r e k e n b i r b a şk a e t k e n i s e ; a yn ı b ö l ge l e r d e

ya şa ya n M a z d e k l e r , Ze r d ü ş t l ü k , T a yr a h i t i l e r g i b i i n a n ç v e

k ü l t ü r l e r d i r . M . A yd ı n ’ d a n n a k l e n J a q u e s J a r r y, Y e z i d i l e r i n V I .

yü z yı l d a İ r a n ’ d a n k o v u l a n v e B i z a n s t o p r a k l a r ı n a ye r l e şe n

M a z d e k l e r ’ i n b i r d e v a m ı o l d uğu n u , b u n l a r ı n J ü s t i n i e n z a m a n ı n d a

K u z e y S u r i ye ’ ye ye r l e ş t iğ i n i , Ş e yh A d î `n i n b u b ö l ge d e k i M a z d e k

83 A. Teymur Paşa, a.g.e., s. 57; M. Aydın, a.g.mk., s. 39-40; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 313; E. Sever, a.g.e., s. 12; M. Bilge, a.g.e., s. 30-31. 84 M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 57. 85 Şeyh Adî`nin kendilerine rızık verdiğini, Allah ile birlikte oturup soğan-ekmek yediğini, kendilerine tabii olanlardan beş vakit namazı kaldırdığını, zinayı helal saydığını Şeyh Adî`yi ve müritlerini Allah’ın göğe çağırdığını, Şeyh’in iki müridiyle çıktığını, öldükten sonra Allah’ın onu yanına aldığını, bir gün Kâbe’yi haccetmek üzere zaviyesinden çıkıp Mekke’ye doğru biraz yol aldıktan sonra geriye dönerek müritlerine bu yolculukta Melek Tavûs’a ulaştığını, cemaatinden namaz, oruç, zekat gibi ibadetleri kaldırdığını söylemişlerdir. Bkz. M. Nuri, s. 52; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 6; M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 58-59. 86 M. Aydın, a.g.mk., s. 42. 87 İbn Teymiyye, a.g.e., s. 300; M. Aydın, a.g.mk., s. 42; M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 58.

24

k ö k e n l i ye r l i l e r e İs l a m ’ ı e m p o z e e t t iğ i n i , f a k a t ç o k h ı z l ı b i r şe k i l d e

M a z d e k i z m ’ i n e s k i ge l e n eğ i n i n t e k r a r c a n l a n d ığ ı n ı v e b u gü n k ü

Y e z i d i l iğ i n İs l a m - M a z d e k gn o s t i s i z m i şe k l i n d e o r t a ya ç ı k t ığ ı n ı i f a d e

e t m e k t e d i r

A yr ı c a 1 3 . yü z yı l ı n b a ş ı n d a ( 1 2 0 6 yı l ı n d a ) p u t p e r e s t l i k v e

Ze r d ü ş t l ü k d i n l e r i n i t a t b i k e d e v a m e d e n T a yr a h i t i l e r ’ i n , A d e v i yye

h a r e k e t i n i n ç ığ ı r ı n d a n ç ı k m a z a m a n ı o l a r a k gö s t e r i l e n H a s a n b . A d î

d ö n e m i n d e Y e z i d i h a r e k e t i n i n i ç e r i s i n e g i r d iğ i s ö yl e n m e k t e d i r . 88 Bu

d a h i l o l m a , Y e z i d i l i k i ç i n d e k i İs l a m i gö z ü k m e ye n i n a n ç v e

i b a d e t l e r i n n a s ı l ye r l e ş t iğ i h u s u s u n u a yd ı n l a t m a k t a d ı r . 89 T ü m b u n l a r l a

b i r l i k t e b a s k ı n , ç a t ı şm a , s ü r ü l m e v b . şe k i l l e r d e gö ç e t m e d u r u m u n d a

k a l a n Y e z i d i l e r i n , b u gö ç l e r n e t i c e s i n d e ç e ş i t l i b ö l ge k ü l t ü r l e r i yl e

t a n ı ş t ığ ı v e e t k i l e n d iğ i d e s ö yl e n m e k t e d i r .

S ı r a l a m a ya ç a l ı ş t ığ ı m ı z d ö r t u n s u r b i z c e , Y e z i d i l iğ i n

o l u şu m u n d a e n ö n e m l i a n a e t k e n l e r d i r . Bu yo r u m u n ya n ı n d a , ge n e l d e

Y e z i d i l e r i n k e n d i l e r i n i n k a b u l e t t iğ i v e M u s u l a l i m l e r i n d e n

H a yya z z a d e M u h a m m e d b . A h m e t e z - Zü h r a ’ n ı n “ e l - Fe r î d e t ü ’ s -

S e n i yye f î A k â i d i ’ s - S e n i yye ” a d l ı e s e r i n d e d e ye r a l a n b i r b a şk a i z a h

şö yl e d i r : Ş e yh A d î m ü r i t l e r i n e ; k e n d i s i n d e n s o n r a i n s a n şe k l i n d e v e

k e n d i s u r e t i n d e b i r şe yt a n ı n ge l i p k e n d i l e r i n i d oğ r u yo l d a n

s a p t ı r m a ya ga yr e t v e t e şv i k e d e c eğ i n i t e m b i h e d e r v e k e s i n l i k l e o n a

b ağ l a n m a m a l a r ı n ı , i n a n m a m a l a r ı n ı s ö yl e ye r e k A b d ü l k â d i r G e yl â n i i l e

b i r l i k t e M e k k e ’ ye h a c c a g i d e r . O r a ya v a r d ı k t a n b i r m ü d d e t s o n r a

( d ö r t gü n s o n r a ) şe yt a n , Ş e yh A d î `n i n şe k i l v e s u r e t i n e g i r e r e k

La l e ş ’ t e , d e r ga h ı n m ü r i t l e r i n i n şa şk ı n l ığ ı i ç i n d e o r t a ya ç ı k a r . 90

G e l e n i n h e r yö n ü yl e Ş e yh A d î o l d uğu n u gö r e n m ü r i t l e r b i r a ç ı k l a m a

i s t e r l e r , b u n u n ü z e r i n e şe yt a n ; yo l c u l u k e s n a s ı n d a k e n d i s i n e v a h i y

i n i p t a r a f t a r l a r ı n ı n ü z e r i n d e n şe r ’ i e m i r l e r i n k a l d ı r ı l d ığ ı n ı n

b i l d i r i l m e s i ü z e r i n e ge r i d ö n d üğü n ü a ç ı k l a r . Ö z e l l i k l e t a r a f t a r l a r ı n ı n

88 M. Aydın, a.g.mk., s. 47. 89 Tayrahitiler, putperestlik ve Zerdüştlük dinine bağlı bir topluluk olup müslümanlarla arasında büyük bir düşmanlık bulunmaktadır. Hasan b. Adî, iyi ilişkiler içerisine girerek bu topluluğu Yezidiler arasına katmayı başarmıştır. İslamı kabul eden fakat ecdat geleneklerini terk edemeyen Tayrahitiler, Yezidilik içerisindeki bozuk inanç ve ibadetlerin kaynağı olarak görülmektedir. Bkz. M. Aydın, a.g.mk., s. 47. 90 M. Nuri, a.g.e., s. 55.

25

i t a a t v e h a r e k e t l e r i n d e n ç o k m e m n u n o l u n d uğu i ç i n gü n a h l a r ı n ı n

b ağ ı ş l a n ı p , b ü t ü n h a r a m l a r ı n v e şe h v e t l e r i n k e n d i l e r i n e m u b a h

k ı l ı n d ığ ı n ı , h a c l a r ı n ı d a k e n d i d ağ l a r ı n d a ( La l e ş ’ t e ) ya p m a l a r ı n a i z i n

v e r i l d iğ i n i d e m ü r i t l e r e s ö yl e r . D a h a s o n r a Ş e yh A d î k ı l ığ ı n d a k i

şe yt a n , Ş e yh Fa h r a d ı n d a b i r a d a m a Y e z i d i l e r i n k u t s a l k i t a b ı o l a n

“ K i t a b ü ’ l - C i l v e ” a d l ı k i t a b ı ya z d ı r ı r . Bu f i k i r l e r i n Y e z i d i l e r

t a r a f ı n d a n k a b u l ü n ü gö r ü n c e d e , ö m r ü n ü n s o n u n u n ya k l a ş t ığ ı n ı v e b i r

m ü d d e t k a yb o l m a s ı ge r e k t iğ i n i s ö yl e ye r e k , Ş e yh Fa h r ’ ı k e n d i l e r i n e

b i r ö n d e r o l a r a k k a b u l e t m e l e r i n i v e k e n d i s i n d e n s o n r a b a şk a b i r i n i n

ç ı k ı p k e n d i s i n i n Ş e yh A d î o l d uğu n u i d d i a e d e c e k o l u r s a , o n u k a b u l

e t m e m e l e r i n i , o n u n şe yt a n d a n b a şk a s ı o l a m a ya c ağ ı n ı v e k e s i n l i k l e

c e z a l a n d ı r ı l m a s ı ge r e k t iğ i n i s ö yl e ye r e k b i r m ü d d e t s o n r a o r t a l ı k t a n

k a yb o l u r .

Bu s ü r e i ç e r i s i n d e Ş e yh A d î i s e h a c gö r e v i n i ya p ı p d ö r t s e n e

k a d a r M e d i n e ’ d e k a l ı r . D a h a s o n r a La l e ş ’ e d ö n d üğü z a m a n

m ü r i t l e r i n i n şe yt a n t a r a f ı n d a n k a n d ı r ı l d ığ ı n ı gö r ü n c e s o n d e r e c e

ü z ü l ü r . M ü r i t l e r i n i t o p l a ya r a k v a a z v e n a s i h a t t e b u l u n m a ya ç a l ı ş s a d a

a r t ı k o n a i n a n m a z l a r h a t t a şe yt a n o l d uğu n u d ü şü n e r e k k o v a r l a r . 91 T ü m

ga yr e t , ç a l ı şm a s ı n a , m ü r i t l e r i n e v e r d iğ i d i n i b i l g i , v a a z v e

n a s i h a t l e r e r ağm e n t o p l u m u n d oğ r u yo l d a n s a p ı t m a s ı Ş e yh A d î `yi ç o k

ü z e r , h u z u r v e r a h a t ı n ı , ye m e v e i ç m e s i n i b ı r a k a r a k ö l m e k i s t e r .

Ş e yt a n , Ş e yh A d î `n i n ö l ü m ü e s n a s ı n d a t e k r a r o r t a ya ç ı k a r a k o n l a r a ;

“ Bu k o n u ş t uğu n u z k i ş i şe yt a n o l m a yı p ge r ç e k t e n t a p ı n m a ya l a yı k

o l a n Ş e yh A d î `d i r ” d i ye r e k ü z ü n t ü s ü n ü h a l k a gö s t e r i r . Bu o l a yd a n

s o n r a ö l e n Ş e yh A d î `n i n c e s e d i z a v i ye ye gö m ü l ü r v e b u r a s ı

“ K a b e `d e n d a h a ü s t ü n s e c d e e d i l e n k u t s a l b i r ye r ” o l a r a k k a b u l

e d i l i r . 92 A n l a t ı l a n b u h a d i s e ye d a ya n ı l a r a k Y e z i d i l iğ i n b u şe k i l d e

o l u ş t uğu n a d a i r yo r u m v a r s a d a b u h a d i s e n i n a k ı l - m a n t ı k d ı ş ı ,

ge r ç e k l i k p a yı o l m a yı p , i l m i i z a h t a n u z a k t ı r .

S ü n n i b i r f o r m a t t a o l a n Ş e yh A d î `ye v e t a r i k a t ı A d e v i yye ’ ye

Y e z i d i l e r i n b u d e r e c e s a h i p ç ı k m a s ı v e İs l a m i ç i z g i d e k i b i r t a r i k a t ı n

91 M. Nuri, a.g.e., s. 57-58; A. Azzavi, a.g.e., s. 158. 92 M. Nuri, a.g.e., s.58; A. Azzavi, a.g.e., s. 158.

26

b u h a l e ge l m e s i n i n b a z ı z o r l u k l a r d oğu r m a s ı , e s k i İs l a m u l e m a s ı n ı

b a şk a b i r A d î `n i n v a r l ığ ı n ı k a b u l e s ü r ü k l e m i ş v e b u h u s u s t a b a z ı

yo r u m l a r o l u şm u ş t u r .

B i r yo r u m d a b i r N a s t û r i k e ş i ş i o l a n E d i a d ı n d a b i r i n d e n

b a h s e d i l i r . E d i , T a yr a h i t i k a b i l e s i n d e n v e E l k o ş ( A yn S ı f n i ) m a n a s t ı r ı

ç o b a n ı n ı n oğ l u d u r . S ö yl e n d iğ i n e gö r e b u k e ş i ş İs l a m i ye t ’ i k a b u l e d e r .

Bu s ı r a d a A yn S ı f n i m a n a s t ı r ı b a ş k e ş i ş i n i n K u d ü s ’ ü z i ya r e t e

g i t m e s i n d e n f a yd a l a n a r a k m a n a s t ı r ı k e ş i ş l e r i n e l i n d e n a l ı r , t e k k e ye

ç e v i r i r , b i r m ü d d e t s o n r a d a “ K i t a b ü ’ l - C i l v e ” v e “ M u s h a f - ı R e ş” a d l ı

k i t a p l a r ı ya z a r a k , La l e ş m a n a s t ı r ı n d a M ü s l ü m a n l ı k l a N a s t û r i l iğ i t e l i f

e d e n Y e z i d i m e z h e b i n i k u r m a k l a M ü s l ü m a n l ığ ı s a p ı k l ığa s ü r ü k l e r . 93

H a c d a o l a n b a şk e ş i ş m a n a s t ı r a d ö n d üğü n d e b u i ş i n s o r u m l u s u

o l a n E d i ’ yi , C e n g i z H a n ’ ı n yeğe n i T û m â n ’ ı n k u m a n d a s ı n d a k i

M oğo l l a r ’ a ş i k a ye t e d e r . E d i , M oğo l l a r t a r a f ı n d a n 1 2 2 4 yı l ı n d a i d a m

e d i l i r s e d e oğ l u , m a n a s t ı r ı t e k r a r e l e ge ç i r e r e k b a b a s ı n ı n b a ş l a t t ığ ı

h a r e k e t i d e v a m e t t i r i r . 94 E d i a d l ı şa h s ı n s o n r a l a r ı A d î o l a r a k b i l i n d iğ i

v e Y e z i d i l iğ i n b u şe k i l d e o l u ş t uğu i d d i a l a r ı v a r s a d a 95 b u , i s m i n

t e s a d ü f i l iğ i n d e n ö t e ye ge ç i r i l e m e m i ş t i r .

Kı s a c a ö z e t l e me k g e r e k i r s e ; E m e v i s o yu n d a n ge l d iğ i b i l i n e n

Ş e yh A d î `n i n v e f a t ı n d a n ö n c e v e s o n r a b ö l ge d e k i E m e v i -Ş i i

p o l e m iğ i n i n h a d s a f h a l a r a d oğ r u h a r e k e t i , b i l g i d e n u z a k z a h i d a n e

h a ya t s ü r e n , ç i l e ç e k e n A d e v i yye t a r i k a t ı m ü r i t l e r i n i v e b ö l ge d e k i

Ş e yh A d î h a yr a n l a r ı n ı , E m e v i s o yu n u d eğ i l a m a Y e z i d b . M u a v i ye v e

Ş e yh A d î `yi yü c e l t m e eğ i l i m i i ç e r i s i n e s o k a r . Bu yü c e l t m e h a r e k a t ı

A d î b . E b i ’ l - Be r e k a t ( ö . 1 2 2 1 ) v e H a s a n b . A d î ( ö . 1 2 5 4 ) d e v i r l e r i n d e

ge n i ş l e r . Bu c e r e ya n l a b i r l i k t e A d e v i yye , Y e z i d b . M u a v i ye v e Ş e yh

A d î h a k k ı n d a İs l a m i o l m a ya n m i t o l o j i k h i k a ye l e r i b ü n ye s i n e k a t m ı ş

o l m a l ı d ı r . 96

93 Th. Menzel, a.g.md., s. 138; M. Nuri, a.g.e., s. 64; S. Uludağ, a.g.md., s. 381. 94 Ahmet Turan, a.g.e., s. 21. 95 A. Teymur, a.g.e., s. 31. 96 Yezid b. Muaviye hakkındaki aşırılığın Yezidiliğin sonraki dönemlerinde değil de bizzat Şeyh Adî döneminde başladığı da söylenmektedir. İbn Teymiyye; “Adî cahil halkı irşad edip Şiiliğin ifratından kurtarmak isterken onlar bu ölçüyü kaçırıp aşırılığa düştüler ve taraftarları arasında Râfızi Yezidi mezhebi oluşmaya başladı” demektedir. Bkz. Osman Turan, a.g.e., s. 229.

27

Bu d ö n e m d e b ö l ge d e ö n e m l i b i r gü ç o l m a s i n ya l l e r i v e r e n

A d e v i yye m e n s u p l a r ı i l e b ö l ge d e k i d iğe r gü ç l e r ( M oğo l l a r , s ü n n i l e r ,

ş i i l e r , n a s t û r i b i r m a n a s t ı r ) a r a s ı n d a z a m a n z a m a n m ü c a d e l e l e r

m e yd a n a ge l m e ye b a ş l a r . Bu m ü c a d e l e l e r h a l k l a r ı n b i r b i r l e r i n e k a r ş ı

b a s k ı n l a r d ü z e n l e m e s i n e , ö l d ü r m e o l a yl a r ı n ı n ge r ç e k l e şm e s i n e k a d a r

g i d e r . A d î b . Be r e k a t , H a s a n b . A d î v e b a z ı l i d e r l e r b u t ü r b a s k ı n l a r

s o n u c u ö l d ü r ü l ü r . Bu h a r e k e t i yo l a ge t i r m e k a d ı n a ya p ı l a n b a s k ı v e

b a s k ı n l a r , o n l a r ı yo l a ge t i r m e k , k a b uğu n a ç e k i l m e l e r i n i s ağ l a m a k

ye r i n e f i k i r l e r i n i s i l a h l a s a v u n m a ya s e v k e t m i ş v e İs l a m i k ö k e n l i

gu l ü v v h a r e k e t i g i t t i k ç e ç ığ ı r ı n d a n ç ı k m ı ş , ye n i b i r d i n o l a r a k

gö r ü n m e ye b a ş l a m ı ş t ı r . 97 Bu d u r u m k a r ş ı s ı n d a h a l k d ağ l a r a , yü k s e k

ye r l e r e s ığ ı n m a ya b a ş l a m ı ş , i l m i h a ya t t a n u z a k l a ş ı p , s a v u n m a

p s i k o l o j i s i i ç e r i s i n d e k e n d i l e r i n i v e l i d e r l e r i n i s a v u n u p a ş ı r ı b i r

s e v g i yl e o n l a r a b ağ l a n m ı ş l a r d ı r .

O l u m s u z b i r p s i k o l o j i i ç i n d e k i h a l k ı n b a ş ı n a , s a p ı k d ü şü n c e l e r i

o l d uğu d ü şü n ü l e n , b ö yl e o l m a s a d a h i a ş ı r ı c e r e ya n l a r a m ü s a a d e e d e n

H a s a n b . A d î v e b u a ya r d a k i şe yh l e r i n ge ç m e s i d e b u s ü r e ç t e e t k i l i

o l m u ş t u r . Ö z e l l i k l e Ş e yh H a s a n ’ l a b i r l i k t e A d e v i yye , s ü n n i - i s l a m

ç i z g i s i n d e n a yr ı l ı p Y e z i d i l iğe d oğ r u b i r k ı r ı l m a , b a şk a l a şm a

gö s t e r m i ş t i r . A d e v i yye , k e n d i i ç i n e d ö n ü k , d ü n ya o l a yl a r ı i l e

i l g i l e n m e ye n t i p i k b i r s û f i t a r i k a t ı i k e n H a s a n b . A d î z a m a n ı n d a

f a r k l ı b i r d i n a m i k k a z a n m ı ş t ı r . 98 Y e z i d i l i k t e k i ye d i m e l e k i n a n c ı d a

b u h u s u s u d e s t e k l e r m a h i ye t t e d i r . Y e d i M e l e k ; T a n r ı t a r a f ı n d a n

ya r a t ı l a n , e v r e n d e k i i ş l e yi ş i s ağ l a ya n v e i l a h i v a s ı f l a r ı d a b u l u n a n

ya r ı i l a h i v a r l ı k l a r d ı r . Bu m e l e k l e r b a z e n ye r yü z ü n e Y e z i d i l e r i

k o r u m a k , d i n l e r i n i t a m a m l a m a k v b . a m a ç l a r l a i n s a n b e d e n i n e

b ü r ü n e r e k i n e r l e r . M e s e l a Ş e yh A d î b e d e n l e şm i ş b ö yl e b i r m e l e k t i r .

A yn ı şe k i l d e t a r i k a t ı n IV . şe yh i H a s a n b . A d î d e b u m e l e k l e r d e n

b i r i d i r . İ l g i n ç t i r k i s ü n n i a n l a yı ş t a o l d uğu b i l i n e n t a r i k a t ı n I I . şe yh i

S a h r E b u ’ l - Be r e k a t v e I I I . şe yh A d î b . E b i ’ l - Be r e k a t i ç i n b u t ü r

i d d i a l a r ı v e i n a n ı ş l a r ı yo k t u r . S a p ı k d ü şü n c e l e r i n t a r i k a t a g i r d iğ i ,

97 M. Aydın, a.g.mk., s. 40. 98 J. Guest, a.g.e., s. 49; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 313; E. Sever, a.g.e., s. 12.

28

d eğ i ş i m i n b ü yü k o r a n d a b a ş l a d ığ ı d e v i r o l a n H a s a n b . A d î i ç i n i s e b u

h u l ü l i n a n c ı s ö z k o n u s u o l u p o n d a n s o n r a k i şe yh l e r i ç i n d e k ı s m e n

d e v a m e t m i ş t i r . 99

Bu r a d a b i l i n m e s i ge r e k e n b i r h u s u s d a A d e v i yye h a r e k e t i n i n

t a m a m ı yl a Y e z i d i i n a n c ı n a b ü r ü n m e d iğ i d i r . M u s a i l e t a r i k a t t a n

a yr ı l a n l a r b u n a ö r n e k o l a r a k v e r i l e b i l i r . M u s a ; t a r i k a t ı n i k i n c i şe yh i

S a h r E b u ’ l - Be r e k a t ’ ı n oğu l l a r ı n d a n b i r i o l u p , A d î b . E b i ’ l - Be r e k a t

( T a r i k a t ı n I I I . şe yh i ) ’ ı n k a r d e ş i d i r . A d î b . E b i ’ l - Be r e k a t ’ ı n

ö l d ü r ü l m e s i n i n a r d ı n d a n H a s a n b . A d î i l e s a p ı k b i r a n l a yı şa

s ü r ü k l e n m e ye b a ş l a ya n t a r i k a t i k i gu r u b a a yr ı l ı r : 100 B i r i n c i s i ; İs l a m

şe r i a t ı n a b ağ l ı g r u p i k i n c i s i ; şe yh l e r i n i t a k i p e d e n g r u p t u r . Bu i k i

gu r u b u n b i r m ü d d e t ç a t ı şm a s ı n ı n a r d ı n d a n t a r i k a t t a n S u r i ye v e

M ı s ı r ’ a d oğ r u a yr ı l m a l a r o l u r . M u s a d a , k e n d i s i g i b i d ü şü n e n l e r l e

b i r l i k t e b u h a r e k e t t e n a yr ı l a r a k M ı s ı r ’ a g i d e r v e h a ya t l a r ı n ı s ü n n i b i r

a n l a yı ş t a d e v a m e t t i r i r l e r . Bu m ü c a d e l e d e n ga l i p a yr ı l a n d iğe r Y e z i d i

g r u p i s e , s ü n n i ç i z g i d e n u z a k l a şm a ya b a ş l a m ı ş , H a s a n b . A d î `n i n

s o yu n u m ü b a r e k k a b u l e d i p Y e z i d i d i n a d a m l a r ı n ı n s a d e c e b u s o yd a n

ge l e c eğ i n e i n a n m a ya b a ş l a m ı ş l a r d ı r . 101

D eğ i ş i k k ü l t ü r v e i n a n ı ş l a r d a n e t k i l e n m e h u s u s u n d a b i z c e e n

ö n e m l i f a k t ö r i s e ; Ş e yh H a s a n d ö n e m i n d e T a yr a h i t i l e r ’ i n Y e z i d i l iğe

k a t ı l m a s ı d ı r . T a r i k a t ı n i k i ye b ö l ü n d üğü v e d eğ i ş i m e b a ş l a d ığ ı b i r

d ö n e m d e T a yr a h i t i l e r ’ i n b u h a l k a d a h i l o l m a s ı Y e z i d i l iğ i n k a r m a

( s e n k r e t i k ) b i r i n a n ç h a l i n e ge l m e s i n d e ö n e m l i d i r . Ba z ı a r a ş t ı r ı c ı l a r

i s e Y e z i d i l iğ i n k a r m a b i r i n a n ç h a l i n e ge l m e s i n e n e d e n o l a r a k ; b ö l ge

h a l k ı n ı n İs l a m i ye t ’ i k a b u l ü n d e n e v v e l M a z d e k - Ze r d ü ş t k ü l t ü r ü yl e

yoğ r u l m u ş , ge l e n e k - gö r e n e k l e r i n e b u i n a n ç l a r ı n s ı z m ı ş o l m a s ı n ı

gö s t e r m e k t e d i r l e r . H a t t a b i r i d d i a ya gö r e Y e z i d i l e r , M a z d e k l e r i n

t o r u n l a r ı d ı r . D a l ga l a n m a i ç e r i s i n e g i r d i k l e r i d e v i r d e b u t o p l u m e s k i

99 Şeyh Hasan ile birlikte, Şeyh Şemseddin, Şeyh Ebubekir, Şeyh Saceddin için de aynı şeyi düşünmektedirler. 100 Bu ayrılmanın daha önce olduğuna dair görüşler varsa da Sahr Ebu’l-Berekat devrinde böyle bir çatışma bilinmemektedir. Bu ayrılık hareketinin Hasan b. Adî devrinin başlarında olmuş olması bize daha mantıklı gelmektedir. Ki Hasan b. Adî`nin tarikatın başına geçmesi de çok uzun yıllar sonra olmayıp Şeyh Adî`nin vefatından 60 yıl kadar sonradır. 101 M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 51; M. Aydın, a.g.mk., s. 38.

29

ge l e n e k , gö r e n e k v e i n a n ç l a r ı n ı h a t ı r l a m ı ş , s u ü s t ü n e ç ı k a r m ı ş

o l m a s ı , b u m e z h e b i n o r t a ya ç ı k ı ş şe k l i o l a r a k a ç ı k l a n m a k t a d ı r .

K ı s a c a d a ö z e t l e m e ye ç a l ı ş t ığ ı m ı z b u u n s u r l a r , b i z c e

A d e v i yye ’ n i n Y e z i d i l iğe d ö n ü şm e s i n i n n e d e n l e r i v e a ç ı k l a m a s ı d ı r .

C . T a r i h t e Y e z i d i l e r

T a s a v v u f i b i r h a v a d a d oğu p ge l i şm e ye b a ş l a ya n A d e v i yye , k ı s a

b i r z a m a n s o n r a s i ya s i k i m l iğe b ü r ü n ü p p o l i t i k o l a yl a r d a gö r ü n m e ye

b a ş l a m ı ş t ı r . Bu yö n d eğ i ş t i r m e s o n r a s ı A d e v i yye , s i ya s i a l a n d a

m ü c a d e l e l e r d e , ç a t ı şm a l a r d a gö z ü k ü r . Bu şe k i l d e ge r ç e k l e şe n i l k

ç a t ı şm a l a r ı A d î b . E b i ’ l - Be r e k a t z a m a n ı n d a o l u r .

İ l k k u r u l d uğu a n a n a z a r a n s a yı c a ç oğa l ı p k u v v e t l e n e n h a l k , s a l t

c i h a t m a n t ığ ı yl a İs a S a b r a n ( I s c h o S a b r a ) a d l ı N a s t û r i b i r H ı r i s t i ya n

m a n a s t ı r ı n ı b a s m a yı d ü şü n ü r . A d î b . E b i ’ l - Be r e k a t , m ü r i t l e r i n i n b u

c o şk u n l uğu ö n ü n d e d u r a m a z v e b u n u e yl e m e d ö k e r . M a n a s t ı r d a k i t ü m

p a p a z l a r ö l d ü r ü l ü r . O l a y s ı r a s ı n d a k a ç a r a k k u r t u l a n b a z ı k e ş i ş l e r v e

a d ı ge ç e n m a n a s t ı r d a k i o l a yl a r ı öğ r e n e n E r m e n i l e r d e r h a l M oğo l

e m i r i n e ş i k a ye t e g i d e r l e r v e t ü m İs l a m i d e r ga h l a r ı n k e n d i l e r i n e z a r a r

v e r d iğ i n i s ö yl e yi p k a p a t ı l m a s ı h u s u s u n d a ya r d ı m i s t e r l e r . M a n a s t ı r ,

M oğo l l a r ` ı n gö n d e r d iğ i b i r l i k l e r t a r a f ı n d a n ge r i a l ı n ı r v e A d î b .

E b i ’ l - Be r e k a t ö l d ü r ü l ü r . 102

Bu t a r i h t e n i t i b a r e n , k a b u l e t t i k l e r i İs l a m i n a n c ı n d a n u z a k l a şm a

eğ i l i m i n d e k i Y e z i d i l e r i n b ö l ge d e k i T ü r k m e n l e r l e d e m ü c a d e l e l e r i

b a ş l a r . Bu m ü c a d e l e e s n a s ı n d a b a z ı Y e z i d i şe yh l e r i n i n M oğo l l a r i l e

i şb i r l iğ i n e g i t t iğ i d e gö r ü l ü r . 1 2 4 5 ( h . 6 4 3 ) yı l ı n d a H a l i l b . Be d r e l -

K ü r d î , h a l i f e ye i t a a t t e n ç ı k a r a k M oğo l l a r i l e i şb i r l iğ i n e g i r m i ş t i r .

O l u ş t u r d uğu k a l a b a l ı k b i r g r u p l a T ü r k m e n S ü l e ym a n Ş a h ` ı n

a d a m l a r ı n a s a l d ı r ı r v e o n l a r ı k a t l e d e r . M ü c a d e l e s a v a ş h a l i n i

102 M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 57.

30

a l d ığ ı n d a T ü r k m e n l e r , M oğo l l a r d a n v e şe yh e b ağ l ı o l a n l a r d a n 6 0 0

k i ş i yi ö l d ü r ü p şe yh i n b a ş ı n ı S ü l e ym a n Ş a h à gö t ü r ü r l e r . 103

A d î b . E b i ’ l - Be r e k a t ’ ı n ö l d ü r ü l m e s i n d e n s o n r a H a s a n b . A d î `n i n

t a r i k a t ı n b a ş ı n a ge ç m e s i yl e , b ö l ge s e l ç e k i şm e l e r e k a ya n t a r i k a t

ö n e m l i b i r b a s k ı n l a d a h a k a r ş ı l a ş ı r . M ü s l ü m a n b i r v a i z ; Y e z i d i

l i d e r l e r i n d e n b i r i o l a n Ş e yh E b u M u h a m m e d Ş e m s e d d i n h a k k ı n d a

k ö t ü k o n u şm a l a r ı n e d e n i yl e Y e z i d i l e r t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l ü r v e z a m a n

z a m a n ç e v r e d e k i m ü s l ü m a n k ö yl e r b a s ı l ı r . Ş e yh E b u M u h a m m e d b u

o l a n l a r ı n a k a b i n d e , M u s u l v a l i s i Be d r e d d i n Lü ’ l ü t a r a f ı n d a n b i r

b a s k ı n s o n u c u ya k a l a t ı l ı r . Be d r e d d i n Lü ’ l ü , n ü f u z u n d a n ç e k i n e r e k i l k

p l a n d a h a p s e t t iğ i şe yh i d a h a s o n r a h . 6 4 4 `d e M u s u l k a l e s i n d e b oğa r a k

ö l d ü r t ü r . Bu n a ç e ş i t l i şe k i l l e r d e k a r ş ı l ı k v e r m e ç a b a s ı n a g i r e n

Y e z i d i l e r b i r b a s k ı n l a d a h a k a r ş ı l a ş ı r l a r . A yn ı v a l i 1 2 5 4 yı l ı n d a

S i n c a r à ya p t ığ ı b a s k ı n l a b i r ç o k Y e z i d i `yi ö l d ü r ü r . C e s e t l e r , i b r e t

a l ı n m a s ı i ç i n ç e ş i t l i şe k i l l e r d e s e r g i l e n i r . A yr ı c a b i r ç o k Y e z i d i v e

H a s a n b . A d î e s i r a l ı n ı r v e i d a m e d i l i r . 104

Y e z i d i l e r i l e a l a k a l ı b i r b a şk a ö n e m l i h a d i s e 1 2 5 6 s e n e s i n d e

ge r ç e k l e ş i r . S e l ç u k l u S u l t a n ı I I . İz z e d d i n K e yk â v u s b u s e n e

i ç e r i s i n d e S u l t a n h a n ı m u h a r e b e s i n d e Ba yc u `ya m ağ l u p o l u n c a

e m i r l e r i n d e n A l i Ba h a d ı r ` ı şa r k a ; Ağa ç e r i v e s a i r T ü r k m e n l e r i l e

K ü r t l e r v e Y e z i d i l e r d e n a s k e r t o p l a m a s ı i ç i n gö n d e r i r . 105 O d a Ş e yh

A d î `n i n t o r u n l a r ı n d a n Ş e r a f e d d i n M u h a m m e d ` i H a r p u t à , K ü r t r e i s i

Ş e r a f e d d i n A h m e d ` i d e M a l a t ya `ya a s k e r t o p l a m a s ı i ç i n yo l l a r . Fa k a t

M a l a t ya h a l k ı K ı l ı ç A r s l a n à s a d a k a t ye m i n i e t t i k l e r i n d e n İz z e d d i n

K e yk a v u s ù n a d a m l a r ı n ı t a n ı m a z l a r . H a r p u t şe h r i n d e k i a d a m l a r ı n ı n

d a M oğo l l a r t a r a f ı n d a n p e r i şa n e d i l d iğ i h a b e r i ge l i n c e I I . İz z e d d i n

K e yk â v u s ù n o r d u s u M a l a t ya `yı k u şa t m a a l t ı n a a l ı r . B i r m ü d d e t s o n r a

k ı t l ı k ç e k m e ye b a ş l a ya n h a l k S u l t a n İz z e d d i n ` i n h a k i m i ye t i n i t a n ı m a k

z o r u n d a k a l ı r . 106 Bu n d a n i k i yı l s o n r a ( 1 2 5 9 yı l ı n d a ) H ü l a gü H a n

103 Osman Turan, a.g.e., s. 230-231, 236-237. 104 İsmail Bey Çöl, el-Yezîdiyye Kadîmen ve Hadîsen, s. 92, Beyrut-1934; A. Azzavi, a.g.e., s. 46; A. Teymur, a.g.e., s. 19-20; Ahmet Turan, a.g.e., s. 25; M. Aydın, a.g.mk., s. 40; M. Bilge, a.g.e., s. 29. 105 Osman Turan, a.g.e., s. 229. 106 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 487, İstanbul-1971.

31

M u s u l `d a n ge ç e r k e n b u o l a yı h a t ı r l a r v e A d e v i l e r ` i i t a a t a l t ı n a a l m a k

i s t e r . H a k k a r i v e S i n c a r à s a l d ı r a r a k o r a l a r ı k a n a b o ya r , yağm a e d e r

v e a t e şe v e r i r . 107

Y e z i d i l e r i n t a r i h i ç e r i s i n d e z a m a n z a m a n m ü s l ü m a n l a r l a , z a m a n

z a m a n i s e M oğo l v e ya H ı r i s t i ya n l a r l a ç a r p ı ş t ığ ı gö r ü l m ü ş t ü r . Ba z e n

d e Y e z i d i l e r k e n d i a r a l a r ı n d a a n l a şm a z l ığa d ü şü p i ç ç e k i şm e l e r e

g i r m i ş l e r d i r .

1 2 5 6 yı l ı n d a k i b a h s e d i l e n o l a yl a r ı n a r d ı n d a n T ü r k m e n l e r i l e

Y e z i d i l e r m ü ş t e r e k o l a r a k H ı r i s t i ya n v e M oğo l l a r à k a r ş ı m ü c a d e l e

i ç i n d e yk e n i ç p r o b l e m l e r ya şa m a ya b a ş l a r l a r : Ş e yh A d î `n i n

t o r u n l a r ı n d a n o l a n A b d ü l a z i z , h ı s ı m l a r ı i l e m ü c a d e l e ye g i r i p o n l a r d a n

b i r i n i ö l d ü r ü r . A k r a b a l a r ı i s e A b d ü l a z i z ` i G a z a n H a n ’ a ş i k a ye t e d i n c e

H a n d a M a r d i n H ü k ü m d a r ı `n ı o n u n t a k i b i n e m e m u r t a yi n e d e r . Bu

d u r u m k a r ş ı s ı n d a A b d ü l a z i z i s e , Y e z i d i l e r i l e d o s t o l a n v e Y e z i d i l iğe

m e yl i o l d uğu r i v a ye t e d i l e n E r z e n e m i r i S a l i h Be yè s ığ ı n ı p , 1 3 1 9 ( h .

7 1 9 ) yı l ı n d a ö l m e s i n e k a d a r o n u n ya n ı n d a k a l ı r . 108

B i r b a şk a i ç ç e k i şm e i s e ; H a s a n b . A d î `n i n oğu l l a r ı a r a s ı n d a

ge r ç e k l e ş i r . Bu oğu l l a r d a n b i r i o l a n Fa h r e d d i n , Y e z i d i şe yh i o l a n

Ş e r a f e d d i n v e d iğe r k a r d e ş l e r i i l e b i r a r a d a ya şa r k e n , Y e z i d i l e r i n a r a

s ı r a b a s k ı n l a r a m a r u z k a l m a s ı n d a n d o l a yı S u r i ye `ye g i d e r . 1 2 7 5

yı l ı n a ge l i n d iğ i n d e , Fa h r e d d i n ` i n M oğo l l a r i l e i şb i r l iğ i i ç i n e g i r m e s i

v e b i r M oğo l k ı z ı i l e e v l e n m e s i k a r d e ş l e r i yl e p r o b l e m l e r ya şa m a s ı n a

n e d e n o l u r . Bu yı l i ç e r i s i n d e k a r d e ş i Ş e m s e d d i n ` i n k e n d i s i n e k a r ş ı

a ya k l a n m a s ı yl a k a r ş ı l a ş ı r . Fa h r e d d i n b u b a s k ı n d a n k u r t u l u r v e

M ı s ı r à d oğ r u k a ç a r . Fa k a t b i r m ü d d e t s o n r a M oğo l l a r i l e

a n l a şm a z l ığa d ü şü p 1 2 7 7 yı l ı n d a o r a d a ö l d ü r ü l ü r . 109

1 3 . yü z yı l c i v a r ı n d a ge r ç e k l e şe n b u o l a yl a r ı n a r d ı n d a n gü ç l e r i n i

yi t i r e n Y e z i d i l e r , 1 5 . yü z yı l a k a d a r I r a k , S u r i ye , G ü n e yd oğu

A n a d o l u `ya ya yı l m ı ş l a r v e b e yl i k l e r h a l i n d e , 110 i ç e k a p a n ı k b i r

107 Ahmet Turan, a.g.e., s. 26. 108 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletler Tarihi, s. 230, İstanbul-1973. 109 A. Teymur Paşa, a.g.e., s. 39-40. 110 Yezidiler, 13. yüzyıldaki hadiselerin ardından zamanla beylikler halinde yaşamaya başlarlar. Bu beyliklerden bazıları; Dünbeli Beyliği, Mahmudiye Beyliği, Dasniler`dir.

32

şe k i l d e ya şa m a ya b a ş l a m ı ş l a r d ı r . M . Ş e r a f e d d i n Y a l t k a ya b u

t a r i h l e r d e Y e z i d i l e r d e n , - M a k r i z î `d e n n a k l e n - şö yl e

b a h s e t m e k t e d i r : 111 M a k r i z î 1 4 1 4 ( h . 8 1 7 ) yı l ı o l a yl a r ı n d a n

b a h s e d e r k e n La l e ş D ağ ı ’ n d a k i Ş e yh A d î `n i n k a b r i n i n yı k ı l d ığ ı n ı

z i k r e d e r . 112 Bu k a b r i n Y e z i d i l e r c e k ı b l e k a b u l e d i l i p , d ağ ı l a n Y e z i d i

h a l k ı n ı n h e r t a r a f t a n b u k a b r i z i ya r e t e ge l d iğ i n d e n b a h s e t m e k t e d i r .

D a h a s o n r a b u h a l k ı n Ş e yh A d î h a k k ı n d a a ş ı r ı gö r ü ş l e r i ç i n e

d ü ş t üğü n ü s ö yl e m e k t e d i r . H a t t a o n l a r ı n , k e n d i l e r i n e r ı z k ı v e r e n i n

Ş e yh A d î o l d uğu , o n d a n ge l m e ye n r ı z k ı n k a b u l e d i l m e ye c eğ i , şe yh i n

A l l a h i l e b e r a b e r o t u r u p e k m e k - s oğa n ye d iğ i , b e ş v a k i t n a m a z ı n o n u n

t a r a f ı n d a n k a l d ı r ı l d ığ ı şe k l i n d e k i gö r ü ş l e r i n i z i k r e t m i ş t i r . M a k r i z î

Y e z i d i h a l k ı n ı n , z i n a yı k a b u l e t t iğ i n e d eğ i n i p ç o c uğu o l m a ya n Ş e yh

A d î `n i n ö l ü m ü n d e n e v v e l , H a s a n e l - Be v v a b ` ı n s ı r t ı n ı s ı r t ı n a d a ya m a s ı

s u r e t i yl e k e n d i z ü r r i ye t i n i n H a s a n ’ a ge ç t iğ i n e v e n e s l i n i o n a

b a h şe t t iğ i n e i n a n m a l a r ı n a d eğ i n i r . H a t t a şe yh i n v e f a t ı n d a n s o n r a

H a s a n e l - Be v v a b ` ı n e v l a t l a r ı n a Y e z i d i l e r i n a ş ı r ı h ü r m e t l e r i n e v e b u

s o yd a n o l a n e r k e k l e r e k e n d i k ı z l a r ı n ı t a k d i m e t m e yi , A l l a h à

ya k l a şm a k i ç i n b i r f ı r s a t k a b u l e t m e l e r i n e d eğ i n i p t ü m b u n e d e n l e r l e

o l s a ge r e k , b ö l ge d e k i M ü s l ü m a n l a r ı n o n l a r a k a r ş ı h a r e k e t e

ge ç m e s i n d e n b a h s e d e r . Bu h a r e k e t i b a ş l a t a n k i ş i n i n İ r a n -Ş a f i m e z h e b i

f u k a h a s ı n d a n C e l a l e d d i n M u h a m m e d b . İz z e d d i n Y u s u f e l - H ı l v â n i

o l d uğu n u v e b u k i ş i n i n d e v l e t a d a m l a r ı n ı o n l a r a k a r ş ı m u h a r e b e ye

d a v e t e t t iğ i n i s ö yl e r . Bu d a v e t e , C e z î r e h ü k ü m d a r ı İz z e d d i n e l - Bu h t î ,

S i r a ş h ü k ü m d a r ı T e v e k k ü l e l - K ü r d î , E m i r Ş e m s e d d i n M u h a m m e d e l -

C e r î d K î l î , H a s a n K e yf h ü k ü m d a r ı v e b ö l ge h a l k ı n ı n k a t ı l d ığ ı n ı v e b u

m u a z z a m k u v v e t i n H a k k a r i `ye g i d i p b u n l a r d a n p e k ç o k l a r ı n ı o r t a d a n

k a l d ı r d ığ ı n ı , p e k ç o k l a r ı n ı e s i r a l d ığ ı n ı z i k r e d e r ( 1 4 1 4 ) . D a h a s o n r a

i s e b u o r d u n u n La l e ş ` e g i d i p d e r ga h ı n k a p ı s ı n ı yı k t ığ ı n ı v e Ş e yh

A d î `n i n k a b r i n d e n k e m i k l e r i n i ç ı k a r ı p e s i r o l a n Y e z i d i l e r i n ö n ü n d e

111 Ş. Yaltkaya, a.g.mk. s. 25-27; krş. için bkz. Makrizî, Kitâb es-Sülûk li Marifeti Düveli’l-Mülûk, IV, 292-294, Kahire 1972. 112 S. Uludağ, a.g.md., s. 381; Osman Turan, a.g.e, s. 229; Th. Menzel, a.g.md., s. 138.

33

“ İ l a h l ı k i d d i a s ı n d a b u l u n d uğu n u z k i ş i n i n k e m i k l e r i b a k ı n n a s ı l

ya n ı yo r , o b i z i e n ge l l e ye m i yo r ” d i ye r e k ya k ı l d ığ ı n ı z i k r e t m e k t e d i r . 113

Za yı f l a m a v e d ağ ı l m a i ç e r i s i n d e k i Y e z i d i l e r i n k a r ş ı l a ş t ı k l a r ı

b ü yü k b i r b a s k ı n d a H a k k a r i V a l i s i İz z e d d i n Ş e r d ö n e m i n d e

ge r ç e k l e ş i r .

K a r a k o yu n l u K a r a Y u s u f d ö n e m i n d e ( 1 3 9 0 - 1 4 2 0 ) A z e r b a yc a n

t a r a f ı n a g i d e n Ş e yh M a h m u d à b ağ l ı Y e z i d i b i r l i k l e r i , K a r a Y u s u f ù n

i z n i yl e b u b ö l ge ye ye r l e ş i r v e o n u n k u v v e t l e r i a r a s ı n a k a t ı l ı r . S a v a ş

m e yd a n ı n d a k i c ü r e t v e g i r i şk e n l i k l e r i n d e n d o l a yı H o şa b N a h i ye s i

( V a n G ö l ü `n ü n d oğu s u ) k e n d i l e r i n e v e r i l i r . Ş e yh M a h m u d `d a n d o l a yı

d a “ M a h m u d i ye Be yl iğ i ” d i ye a n ı l ı r . V e f a t ı ü z e r i n e , ye r i n e ge ç e n

oğ l u E m i r H ü s e yi n , H a k k a r i V a l i s i İz z e d d i n Ş e r ` i n o r d u s u n u b i r k a ç

d e f a m ağ l u p e d i p Ş e n b u v i l a ye t i n i e l e ge ç i r i r . Bu d u r u m k a r ş ı s ı n d a

İz z e d d i n Ş e r , B i t l i s H ü k ü m d a r ı `n d a n ya r d ı m i s t e r v e gü ç l ü b i r o r d u

o l u ş t u r a r a k Y e z i d i M a h m u d i ye Be yl iğ i `n e b ü yü k b i r d a r b e i n d i r i r ,

E m i r H ü s e yi n ö l d ü r ü l ü r . M a h m u d i ye Be yl iğ i a n c a k E m i r H ü s e yi n ` i n

t o r u n u İv a z Be y z a m a n ı n d a t o p a r l a n a b i l e c e k t i r . 114

M a h m u d i ye Be yl iğ i İv a z Be y z a m a n ı n d a t o p a r l a n m a ya

b a ş l a m ı ş s a d a , oğ l u H a s a n z a m a n ı n a k a d a r gü ç i t i b a r i yl e f a z l a yo l

a l a m a m ı ş t ı r . H a s a n b . İv a z z a m a n ı n d a i s e M a h m u d i Be yl iğ i ç o k ç a

gü ç l e n i p b ö l ge d e i t i b a r s a h i b i o l u r .

Ş e r e f H a n ; H a s a n b . İv a z ` ı n Y e z i d i i n a n c ı n d a k i b i d a t l a r ı

o r t a d a n k a l d ı r m a , o r u ç , n a m a z , h a c , z e k a t g i b i İs l a m i e m i r l e r i , E h l - i

S ü n n e t a n l a yı ş ı ü z e r i n d e u ygu l a m a , ç o c u k l a r ı n K u r ’ a n ` ı öğ r e n i p -

e z b e r l e m e s i i ç i n h e r k ö ye m e d r e s e v e c a m i ya p t ı r m a ga yr e t i i ç i n d e

o l d uğu n d a n b a h s e d e r . Bu s ü n n i a n l a yı ş t a n d o l a yı Y e z i d i l i k t e n

k o p m a l a r d a o l m u ş t u r . H a n M u h a m m e d a d l ı b i r Y e z i d i şe yh i n i n H a s a n

Be y` i n f a a l i ye t l e r i ü z e r i n e e s k i t o p r a k l a r ı o l a n Ağa ç k a l e yö r e s i n e

ye r l e ş t iğ i , H a s a n Be y` i n i s e b u k o p m a ya m ü d a h a l e e t m e d iğ i

b e l i r t i l m e k t e d i r . 115

113 Ş. Yaltkaya, a.g.mk. s. 25-27. 114 Şeref Han, a.g.e., s. 335-336. 115 Şeref Han, a.g.e., s. 341.

34

H a s a n Be y` i n b i r m ü d d e t s o n r a O s m a n l ı l a r a b ağ l a n m a s ı v e

a k a b i n d e V a n v a l i s i İs k e n d e r P a şa `n ı n o r d u s u yl a s a v a ş l a r d a b a şa r ı l a r

e l d e e t m e s i , K a n u n i S u l t a n S ü l e ym a n t a r a f ı n d a n i l t i f a t gö r m e s i n e v e

ö d ü l l e n d i r i l m e s i n e n e d e n o l u r . K a n u n i o n a a l t ı n b i r k ı l ı ç h e d i ye

e t m i ş , D i ya r b e k i r v i l a ye t i n d e n yı l l ı k ge l i r i 2 0 0 . 0 0 0 a k ç e o l a n b a z ı

k ö y i l e m e z r a l a r ı v e r m i ş v e b a z ı v e r g i l e r d e n o n u m u a f t u t m u ş t u r .

H a s a n Be y, O s m a n l ı `ya b ağ l ı l ığ ı n a v e ç a l ı şm a l a r ı n a d e v a m e t m i ş , 5 0

s e n e l i k l i d e r l iğ i s o n u c u b ö l ge d e gü ç l ü b i r k o n u m a yü k s e l m i ş f a k a t

T e b r i z Fe t h i ( 1 5 8 5 h . 9 9 3 ) s ı r a s ı n d a ö l d ü r ü l m ü ş t ü r . 116

Bu b ö l ge d e k i b i r b a şk a Y e z i d i t o p l u l uğu D ü n b e l î ( v e ya D ı n b ı l î )

Be yl iğ i `d i r . Bu b e yl i k M a h m u d i b e yl iğ i n i n gö l ge s i n d e k a l m ı ş t ı r .

Be yl i k d e v a m l ı o l a r a k O s m a n l ı l a r v e M a h m u d i Be yl iğ i i l e ç e k i şm e

i ç e r i s i n d e o l u p A k k o yu n l u l a r z a m a n ı n d a o n l a r l a i yi i l i şk i l e r d e

b u l u n m u ş t u r . Bu i yi i l i şk i l e r n e t i c e s i n d e k e n d i l e r i n e b a z ı ye r l e r d e

t a h s i s e d i l m i ş t i r . M a h m u d i Be yl iğ i `n e s a l d ı r ı l a r d a b u l u n m u ş l a r d ı r .

Y a l n ı z , yu k a r ı d a d eğ i n d iğ i m i z M a h m u d i Be y` i H a s a n Be y, V a n v a l i s i

İs k e n d e r P a şa i l e D ü n b e l î Be yl iğ i `n e s a l d ı r ı p o n l a r a b ü yü k b i r d a r b e

i n d i r m i ş t i r . 117

D ü n b e l î A ş i r e t i r e i s l e r i n d e n H a c ı Be y` i n oğ l u H a c ı Be y I I ,

b e yl iğe r e i s o l d u k t a n b i r m ü d d e t s o n r a S a f e v i l e r i l e O s m a n l ı l a r

a r a s ı n d a ge ç e n Ç a l d ı r a n S a v a ş ı `n d a ( 1 5 1 4 ) S a f e v i l e r i l e b i r l i k t e

ç a r p ı ş ı r , b a şa r ı s ı z l ığa uğ r a r v e b e yl i k O s m a n l ı l a r à b ağ l a n ı r . 118

A yr ı c a A h m e t T u r a n , b i r b a şk a Y e z i d i b e yl iğ i n d e n ;

D a s n î l e r `d e n b a h s e t m e k t e d i r . D a s n î l e r ` i n H ü s e yi n Be y a d l ı l i d e r l e r i

b a şa r ı l ı b i r yö n e t i m s e r g i l e yi n c e , K a n u n i S u l t a n S ü l e ym a n , S o h r a n

v i l a ye t i n i o n u n yö n e t i m i n e v e r i r . Bu v i l a ye t i n b i r Y e z i d i b e yl iğ i n e

b ı r a k ı l m a s ı n a i ç e r l e ye n b ö l ge n i n M ü s l ü m a n v a l i s i E m i r S e yf e d d i n ,

O s m a n l ı i l e o l a n b ağ l ı l ığ ı n ı k o p a r ı p E r d e l e n H ü k ü m d a r ı Be yk e Be yè

i l t i c a e d e r v e ya r d ı m i s t e r . Fa k a t Be yk e Be y, S u l t a n S ü l e ym a n ` ı n

k u d r e t i n d e n k o r k a r a k S e yf e d d i n è ya r d ı m e t m e k t e n v a z ge ç e r . Bu n u n

116 Şeref Han, a.g.e., s. 342-343. 117 Şeref Han, a.g.e., s. 345-348. 118 Ahmet Turan, a.g.e., s. 29.

35

ü z e r i n e E m i r S e yf e d d i n o l u ş t u r d uğu k u v v e t l e E r d e l e n ` i e l e ge ç i r i r .

Bu n u öğ r e n e n S o h r a n v i l a ye t i a ş i r e t v e k a b i l e l e r i o n u n ç e v r e s i n d e

t o p l a n m a ya b a ş l a r . G ü ç l e n d iğ i n i h i s s e d e n E m i r S e yf e d d i n b u s e f e r

Y e z i d i D a s n î l e r è s a l d ı r ı r , 5 0 0 ’ d e n f a z l a a d a m ö l d ü r ü p b o l c a ga n i m e t

e l e ge ç i r i r . E m i r H ü s e yi n b i r k a ç d e f a a s k e r t o p l a yı p b ö l ge yi e l e

ge ç i r m e k i s t e d i ys e d e b u n d a b a şa r ı l ı o l a m a z . Bu ağ ı r ye n i l g i n i n

h a b e r i İs t a n b u l à u l a ş t ığ ı n d a E m i r H ü s e yi n ç ağ r ı l ı r v e ö l ü m l e

c e z a l a n d ı r ı l ı r . 119

Y e z i d i l e r i n m ü s l ü m a n l a r l a o l a n m ü c a d e l e l e r i o n l a r ı n z a m a n

i ç i n d e z a yı f d ü şm e l e r i n e v e b i r l i k - b e r a b e r l i k l e r i n i n d ağ ı l m a s ı n a

n e d e n o l m u ş t u r . Bu n a r ağm e n Y e z i d i l e r yi n e d e O s m a n l ı yö n e t i m i

i ç i n p r o b l e m o l u ş t u r m a k t a yd ı . Ş e yh a n b ö l ge s i n d e k i Y e z i d i l e r k ı s a

s ü r e i ç e r i s i n d e k o n t r o l a l t ı n a a l ı n d ığ ı h a l d e S i n c a r ` ı n d ağ l ı k

k e s i m i n d e k i Y e z i d i l e r d e v l e t i n o t o r i t e s i n i k a b u l e t m i yo r l a r d ı .

D ağd a k i a ş i r e t l e r v e r g i ö d e m i yo r , k e r v a n l a r a s a l d ı r ı p k ö yl e r i yağm a

e d i yo r l a r d ı . M a h a l l i k u v v e t l e r i n a s a yi ş i s ağ l a m a d a ye t e r s i z k a l m a l a r ı

d u r u m u n d a , b ö l ge v a l i l e r i v a s ı t a s ı yl a Y e z i d i l e r ü z e r i n e k a l a b a l ı k

o r d u l a r s e v k e d i l i yo r d u . Bu r a d a k i t e m e l a m a ç , d e v l e t e v e r g i

v e r m e m e k t e ı s r a r e d e n l e r i yo l a ge t i r m e k , e şk ı ya l ı k ya p a n l a r ı

c e z a l a n d ı r a r a k b ö l ge d e d e v l e t i n gü c ü n ü v e o t o r i t e s i n i k a b u l

e t t i r m e k t i . A n c a k , b u a s k e r i o p e r a s yo n l a r l a s o r u n l a r ı ç ö z m e k ,

b ö l ge s e l i s t i k r a r ı t e m i n e t m e k m ü m k ü n o l m u yo r d u . Y e z i d i l e r i l e

d e v l e t a r a s ı n d a k i i l i şk i l e r d a h a d a k ö t ü l e ş i yo r d u . 120

1 7 1 5 ’ l i yı l l a r a ge l i n d iğ i n d e t e k r a r t o p a r l a n m a ya v e gü ç l e n m e ye

b a ş l a ya n Y e z i d i l e r m ü s l ü m a n l a r ı n o t u r d u k l a r ı k ö yl e r e i n e m e z , o n l a r l a

f a z l a c a i l i şk i i ç i n e g i r e m e z k e n f ı r s a t b u l d u k l a r ı n d a d a m ü s l ü m a n

h a l k a s i l a h l a s a l d ı r ı l a r d ü z e n l e r , ö l d ü r ü r l e r v e yağm a g i r i ş i m i n d e

b u l u n u r l a r d ı . Bu t u t u m l a r ı n d a n d o l a yı M e l i k M u z a f f e r G a z a n f e r

A s l a n , a s k e r l e r i n i t o p l a ya r a k Y e z i d i l e r e k a r ş ı h ü c u m a ge ç e r ( 1 7 1 5 ) .

Y e z i d i l e r b o z u l a r a k k a ç a r , d ağ l a r a ç e k i l i r l e r . Fa k a t M e l i k M u z a f f e r

119 Ahmet Turan, a.g.e., s. 29; bazı farklılıkları krş. için bkz. Şeref Han, a.g.e., s. 307-308. 120 Ufuk Gülsoy, “Sıradışı Dini Bir Topluluk: Osmanlı Yezidileri (XIX. ve XX. Yüzyıllar)”, Türk Kültürü İnceleme Dergisi, sy. 7, s. 137, İstanbul-2002.

36

b u n l a r ı t a k i p e d e r e k , d ağ l a r d a d a ya k a l a ya r a k e l i n e ge ç i r d iğ i n i

ö l d ü r m e ye b a ş l a r . Ö l ü m k o r k u s u i ç i n d e k i Y e z i d i l e r , m ü s l ü m a n l a r ı n

ya şa d ığ ı H â t û n i yye k a l e s i n e s ığ ı n ı r l a r . K a l e i ç i n d e k i m e s c i t l e r e

k e n d i l e r i n i z o r l a a t m a k s u r e t i yl e k u r t u l m a k i s t e r l e r , h a l k t a n e m a n

d i l e r l e r . K a l e h a l k ı n ı n M e l i k M u z a f f e r i l e gö r ü şm e l e r i s o n u c u

Y e z i d i l e r b u b a s k ı n d a n k u r t u l u r . Fa k a t k a l e ye s ığ ı n a n Y e z i d i l e r b i r

m ü d d e t s o n r a a s k e r l e r i ö l d ü r m e ye t e şe b b ü s e d i n c e , s i n i r l e n e n M e l i k

M u z a f f e r a s k e r l e r i i l e k a l e ye h ü c u m e d e r e k e r k e k l e r i ö l d ü r ü r , k a d ı n

v e ç o c u k l a r ı e s i r a l ı r . 121

1 7 8 4 yı l ı n d a R e v a n d ı z v e Ze yb a r k a z a l a r ı h a l k ı n ı n k r a l

m u h a f ı z l a r ı a d l ı a s k e r i b i r l i k l e r i Y e z i d i l e r e ağ ı r b i r s a l d ı r ı d a

b u l u n u r l a r , 1 7 9 4 yı l ı n d a Bağd a t v a l i s i S ü l e ym a n P a şa t a r a f ı n d a n

gö n d e r i l e n k u v v e t l e r i n b a ş ı n d a b u l u n a n La f z u l l a h E f e n d i d e k a t ı v e

ağ ı r i şk e n c e l e r d e b u l u n u r , 1 8 0 6 yı l ı n d a Bağd a t `d a v a l i o l a r a k

b u l u n a n V e z i r A l i P a şa b u b a s k ı n ı n ş i d d e t i n i d a h a d a a r t ı r ı r , 1 8 1 1

yı l ı n d a Bağd a t v a l i s i S ü l e ym a n P a şa , yi n e 1 8 3 9 yı l ı n d a Bağd a t v a l i s i

R e ş i d P a şa a yn ı şe k i l d e d e v a m e d e r . 122

O s m a n l ı d e v l e t i n i n gü n e y d oğu s u n d a b u n l a r o l u r k e n b i r b a şk a

yö n d e , R u s ya s ı n ı r l a r ı n d a d a Y e z i d i l e r gö z ü k m e k t e yd i . 1 8 2 8 - 1 8 2 9

O s m a n l ı - R u s s a v a ş ı s ı r a s ı n d a H a s a n l ı a ş i r e t i n e b ağ l ı Y e z i d i l e r , D oğu

A n a d o l u ’ d a R u s l a r a ya r d ı m e d e r l e r , R u s k u v v e t l e r i n i n ya n ı n d a s a v a şa

k a t ı l ı r l a r . 1 8 2 9 `d a i m z a l a n a n E d i r n e A n t l a şm a s ı ge r eğ i O s m a n l ı

t o p r a k l a r ı n ı t a h l i ye e d e n R u s o r d u l a r ı n ı n ya n ı n d a H a s a n l ı a ş i r e t i n e

b ağ l ı Y e z i d i l e r d e b u l u n u r . R u s l a r Y e z i d i l e r i Ağ r ı d ağ ı n ı n

ya m a ç l a r ı n d a , R u s s ı n ı r ı n ı n h e m e n i ç k ı s m ı n d a ye r a l a n S u r m a l u `ya

ye r l e ş t i r i r l e r . D a h a s o n r a Y e z i d i l e r b u r a d a n E r i v a n b ö l ge s i n e

t a ş ı n ı r l a r . 123

1 8 3 1 yı l ı n a ge l i n d iğ i n d e i s e R e v a n d ı z v a l i s i M u h a m m e d

P a şa `n ı n Y e z i d i l e r i yo k e t m e g i r i ş i m i n i gö r m e k t e yi z . O l a y i k i

k a b i l e n i n b i r b i r l e r i yl e o l a n d ü şm a n l ığ ı yl a b a ş l a r : Y e z i d i E m i r i A l i

121 Abdurrezzak el-Hasenî, Tarih’ul-Yezidiyye ve Aslu Akidetihim, s. 95-96, Bağdat-1935. 122 M. Nuri, a.g.e., s.42-43. 123 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 138; J. Guest, a.g.e., s. 323.

37

Be y i l e ç e v r e k a b i l e l e r d e n e l - K u şe yyi n k a b i l e s i n i n r e i s i A l i Ağa e l -

Bâ l u t î a r a s ı n d a u z u n s ü r e d i r d ü şm a n l ı k s ü r e ge l m e k t e d i r . Y e z i d i E m i r i

A l i Be y d ü şm a n ı n ı yo k e t m e k i ç i n f ı r s a t gö z l e m e k t e d i r . F ı r s a t ı d a

b u l u r v e b i r d a v e t e s n a s ı n d a Bâ l u t î `yi ö l d ü r ü r . 124 Bu h a d i s e Bâ l u t î

a i l e s i n i ç o k ü z e r v e i n t i k a m a l m a i s t eğ i i ç i n d e ç e v r e s i n d e n ya r d ı m

t a l e p e d e r f a k a t b i r k a ç k e z r e d d e d i l i r . S o n o l a r a k R e v a n d ı z E m i r i

M u h a m m e d P a şa `d a n ya r d ı m i s t e r . O d a b i z z a t k e n d i s i n i n k u m a n d a

e d e c eğ i b i r o r d u h a z ı r l a t ı r v e Y e z i d i l e r ü z e r i n e yü r ü r . O n l a r ı f e c i b i r

şe k i l d e b o z gu n a uğ r a t ı r v e b i r k ı s m ı n ı d a ö l d ü r ü r . S ağ k a l a n l a r i s e ,

d ağ t e p e l e r i n e v e i n s a n l a r ı n g i r m e s i n i n z o r o l d uğu ye r l e r e s ığ ı n a r a k

k u r t u l m a k i s t e r l e r . E m i r M u h a m m e d P a şa b u n l a r ı t a k i p e d e r e k

b u l u n d u k l a r ı ye r l e r d e n ç ı k a r t ı p ç oğu n u yo k e d e r . A m a b u b a s k ı n d a n ,

ö l e n Y e z i d i şe yh i A l i Be y` i n oğ l u H ü s e yi n Be y k u r t u l u r . 125

Bu h a d i s e d e n k ı s a b i r s ü r e s o n r a Bu h t a n v a l i s i Be d i r H a n

Ş e yh a n à s a l d ı r ı r . Y e z i d i l e r s a l d ı r ı ya k a r ş ı d i r e n m e ye ç a l ı ş s a l a r d a

ç o k k a yı p v e r i r l e r v e ç o k s a yı d a Y e z i d i i l e b i r l i k t e E m i r l e r i A l i Be y

t u t u k l a n ı r . A l i Be y k ı s a b i r z a m a n i ç i n d e R e v a n d ı z à gö t ü r ü l e r e k

a s ı l ı r , b u n u n ü z e r i n e Y e z i d i l e r t e k r a r i s ya n a b a ş l a r l a r . H e r t a r a f a

s a l d ı r ı p yağm a e d e r l e r v e Ş e yh a n à d oğ r u yo l a l ı r l a r . M u s u l

k a p ı l a r ı n a v a r d ı k l a r ı n d a F ı r a t ye r l i l e r i t a r a f ı n d a n d u r d u r u l u p ge r i

p ü s k ü r t ü l ü r l e r . Ba z ı l a r ı n e h r i yü z e r e k ge ç e r v e h a ya t l a r ı n ı k u r t a r s a l a r

d a n e h r i ge ç e m e ye n l e r ya k a l a n ı p ö l d ü r ü l ü r l e r . 126

Y e z i d i l e r e k a r ş ı b u h a r e k a t z a m a n z a m a n d e v a m e d e r . 1 8 3 8

yı l ı n d a D i ya r b a k ı r v a l i s i H a f ı z P a şa , 1 8 3 9 yı l ı n d a i s e Bağd a t v a l i s i

R e ş i t P a şa gü ç l e n i p k e n d i l e r i n e ge l m e l e r i n e i z i n v e r m e d e n b a s k ı n l a r

d ü z e n l e r l e r . 127

B i r m ü d d e t s o n r a Y e z i d i l e r i n ağ ı r v e r g i l e r a l t ı n d a e z i l d i k l e r i ,

i şk e n c e l e r v e b a s k ı n l a r l a k a r ş ı k a r ş ı ya k a l d ı k l a r ı şe k l i n d e k i

ş i k a ye t l e r i ü z e r i n e , 1 8 4 6 yı l ı M u s u l v a l i s i T a yya r P a şa , ya n ı n a

124 Austen Henry Layard, Ninova ve Kalıntıları (Çev. Zafer Avşar), s. 195, İstanbul-2000. 125 Austen Henry Layard, a.g.e., s. 195; Ahmet Turan, a.g.e., s. 32. 126 A. Henry Layard, a.g.e., s. 195. 127 İsmail Bey Çöl, a.g.e., s. 115-116, Beyrut-1934; M. Nuri, a.g.e., s. 310-324; A. Henry Layard, a.g.e., s. 196.

38

İn g i l i z M u s u l k o n s o l o s u H . La ya r d ` ı d a a l a r a k b ü yü k b i r a s k e r i

b i r l i k l e Y e z i d i l e r i n b u l u n d uğu S i n c a r à g i d e r l e r . P a şa , Y e z i d i l e r i

İn g i l i z l e r i n h i m a ye e t t iğ i n i b i l d iğ i n d e n o l a yl a r a şa h i t l i k e t m e s i

b a k ı m ı n d a n İn g i l i z K o n s o l o s u n u d a ya n ı n d a gö t ü r ü r . S i n c a r à

ya k l a ş t ı k l a r ı n d a a d a m l a r ı n d a n b a z ı l a r ı n ı , ge l i ş s e b e b i n i o n l a r a

b i l d i r m e l e r i m a k s a d ı yl a gö n d e r i r . Fa k a t Y e z i d i l e r b u a d a m l a r ı

ö l d ü r ü r l e r . P a şa d a b u o l a ya ç o k k ı z a r a k k ö yü a t e şe v e r i r . Y e z i d i l e r

i s e d ağd a k i m ağa r a l a r a ç e k i l e r e k ü ç gü n b o yu n c a d i r e n i r l e r . Ü ç ü n c ü

gü n ü n a r d ı n d a n ge c e n i n k a r a n l ığ ı n d a n i s t i f a d e e d e r e k k a ç a r l a r . Bu n u n

ü z e r i n e v a l i T a yya r P a şa M u s u l à ge r i d ö n e r .

O s m a n l ı D e v l e t i 1 8 4 9 `d a Y e z i d i l e r i a s k e r e a l m a k i s t e r . B i r

ç a l ı şm a s o n u c u D i ya r b e k i r s a n c ağ ı n d a k i Y e z i d i l e r a r a s ı n d a n n ü f u s

k a yı t l a r ı n a gö r e b e l i r l e n e n 5 5 k i ş i a s k e r e a l ı n ı r . 128 U ygu l a m a , d i n i

i n a n ç l a r ı n a a yk ı r ı o l d uğu ge r e k ç e s i yl e o t a r i h e k a d a r a s k e r l i k

ya p m a m ı ş Y e z i d i l e r i e n d i şe l e n d i r i r . Ç o k s a yı d a Y e z i d i t o p r a k l a r ı n ı

t e r k e d e r . 129 A s k e r l i k k a r a r ı n ı i p t a l e t t i r m e k i ç i n Y e z i d i l e r

g i r i ş i m l e r d e b u l u n m a ya b a ş l a r l a r . D i ya r b e k i r Y e z i d i l e r i a r a s ı n d a n b e ş

k i ş i l i k b i r h e ye t İn g i l i z Bü yü k e l ç i s i ’ n i n d e s t eğ i i l e İs t a n b u l à ge l e r e k

Ba b ı â l i `d e t e m a s l a r d a b u l u n u r . Bu t e m a s l a r d a k e n d i l e r i n i “ h â r i c - i

m e z h e p ” b i r t o p l u l u k o l a r a k t a n ı m l a ya n Y e z i d i l e r , “ h â r i c - i m e z h e p ”

o l m a ya n t o p l u l u k l a r d a n O s m a n l ı D e v l e t i `n i n a s k e r a l m a d ığ ı n ı , a yn ı

d u r u m d a k i Y e z i d i l e r d e n d e a s k e r a l ı n m a m a s ı i s t eğ i n d e b u l u n a r a k

a s k e r e g i t m e m e i s t e k l e r i n i d i l e ge t i r i r l e r . Y e z i d i l e r e d e s t e k v e r e n

İn g i l i z Bü yü k e l ç i l iğ i d e s a d r a z a m d a n o n l a r ı n h a k l a r ı n ı n k o r u n a c ağ ı n a

d a i r ga r a n t i a l ı r . Bu n u n ü z e r i n e İn g i l i z b ü yü k e l ç i l iğ i M u s u l à ge ç e r e k

Y e z i d i l e r e h a k l a r ı n ı n k o r u n a c ağ ı n a d a i r a l ı n a n ga r a n t i d e n b a h s e d e r .

H a b e r i c o şk u i l e k a r ş ı l a ya n Y e z i d i l i d e r l e r s a d r a z a m a t e şe k k ü r

m e k t u b u gö n d e r i r l e r . Bü yü k b i r c o şk u i l e k a l e m e a l ı n a n t e şe k k ü r

m e k t u p l a r ı İs t a n b u l à u l a şm a d a n , Y e z i d i c e m a a t i n i n a s k e r l i k k o n u s u

k a r a r a b ağ l a n ı r . O s m a n l ı D e v l e t i , 7 E k i m 1 8 4 9 `d a Y e z i d i l e r i n

128 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 138-142. 129 Askerlik probleminin baş göstermesiyle Yezidiler özellikle Rusya`ya göç etmeye başlarlar. 1830`lu yıllarda yaklaşık bin hanelik büyük bir topluluk Rusya`ya göçer. Daha sonra ise özellikle 1877-78, 1879-82, 1885-86 yılları arasında bu göçler sürer. Bkz. U. Gülsoy, a.g.mk., s. 138, 143.

39

a s k e r l i k h i z m e t i n d e n m u a f t u t u l m a l a r ı i s t eğ i n i ge r i ç e v i r i r . Fa k a t

İn g i l i z b ü yü k e l ç i s i S t r a t f o r d C a n n i n g` i n yoğu n ç a b a l a r ı s o n u c u

O s m a n l ı D e v l e t i , Y e z i d i l e r e a s k e r l i k l e r i n i b e d e l l i ya p m a h a k k ı t a n ı r .

Bö yl e c e Y e z i d i l e r , “ b e d e l - i n a k d i ” ö d e ye r e k a s k e r l i k gö r e v i n d e n

m u a f o l u r l a r . 130

1 8 4 9 - 1 8 7 2 yı l l a r ı a r a s ı n d a Y e z i d i l e r i a s k e r e ç ağ ı r m a ya n

O s m a n l ı D e v l e t i 1 8 7 2 `d e Y e z i d i l e r i t e k r a r a s k e r e a l m a k i s t e r .

O s m a n l ı S u l t a n ı A b d ü l a z i z , o r d u ya a s k e r t o p l a n d ığ ı s ı r a d a M u s u l v e

ç e v r e s i n d e o t u r a n Y e z i d i l e r i n a s k e r e a l ı n m a l a r ı i s t e r v e b u a m a ç l a

Bağd a t k o l o r d u s u n d a n M i r a l a y T a h i r Be y k o m u t a s ı n d a b i r a s k e r i

b i r l i k gö r e v l e n d i r i r . 131 T a h i r Be y` i n ı s r a r v e b a s k ı l a r ı n a r ağm e n

Y e z i d i l e r a s k e r e g i t m e k i s t e m e d i k l e r i n i d i l e ge t i r i r l e r . A s k e r l i k

h i z m e t i n i n i n a n ç l a r ı n a u ygu n o l m a d ığ ı n ı s ö yl e ye n Y e z i d i c e m a a t

l i d e r l e r i , 1 8 7 3 `d e Bağd a t v a l i s i R a u f P a şa ya o r t a k b i r d i l e k ç e

v e r e r e k , a s k e r l i k ya p m a m a ge r e k ç e l e r i n i 1 4 m a d d e h a l i n d e ya z ı l ı

şe k i l d e b i l d i r i r l e r . 132 O s m a n l ı D e v l e t i , Y e z i d i l e r i n m u a f i ye t t a l e b i n i

1 8 7 5 ` t e k a b u l e d e r . 133 A n c a k O s m a n l ı h ü k ü m e t i , Y e z i d i l e r i

“ ga yr i m ü s l i m s t a t ü s ü n e ” s o k m a m a k i ç i n H ı r i s t i ya n v e Y a h u d i l e r g i b i

130 U. Gülsoy, a.g.mk., s.138-142. 131 M. Nuri, a.g.e., s. 53. 132 Arapça, Türkçe ve Fransızca olmak üzere üç nüsha olarak hazırlanan dilekçede Yezidiler, asker olamama nedenlerini açıklamışlardır:

1. Bütün Yezidiler yılda üç defa Melek Tâvus heykelini ziyaret etmek zorundadır. 2. Her Yezidi senede bir defa hac maksadıyla Şeyh Adî türbesini ziyaret etmelidir. 3. Yezidiler, günün belli vakitlerinde kimsenin görmeyeceği şekilde güneşe doğru ibadet etmelidir. 4. Yezidiler, her gün şeyh veya pirlerinin elini öpmek zorundadır. 5. Bir Yezidi, şeytana (Melek Tâvus) aşağılayıcı bir söz söyleyen veya “euzu-besmele” çeken birini

duyduğunda, o şahsı öldürmek zorundadır. Bunu yapmayan Yezidinin öldürülmesi gerekir. 6. Bir Yezidinin ölüm anında yanında “ahiret kardeşi”, şeyhi veya piri bulunmalıdır. 7. Her Yezidi, Şeyh Adî türbesinden alınmış topraktan sabahları bir parça yemelidir. 8. Yezidiler, şeyh ve pirler ile irtibatlarının kesilmemeleri açısından oruçlarını mutlaka kendi

mahallerinde tutmak zorundadır. 9. Bir Yezidi, evinden bir sene uzak kalırsa nikahı fesih olur, başka kadınla da evlenemez. 10. Yezidiler, ahiret kardeşlerinin diktikleri elbiseleri ancak onların eliyle giyebilirler. 11. Yezidiler, yaptırdıkları yeni bir gömlek veya elbiseyi giymeden önce Laleş`teki kutsal zemzem suyuna

batırmalıdır. 12. Yezidilerin mavi renk elbise giymeleri yasaktır. Başkalarının tarağını ve tıraş aletini kullanamazlar. 13. Hiçbir Yezidi müslümanlara ait helalara ve hamamlara giremez, yıkanamaz, müslümanların su

içtikleri kapları kullanamaz. 14. Yezidilerin, balık, horoz, geyik, tavşan, kabak, bamya, fasulye, börülce, lahana ve marul gibi

yiyecekleri yemeleri haramdır. Bkz. M. Nuri, a.g.e., s. 53-54; U. Gülsoy, a.g.mk., s. 142; M. Cevat, a.g.e., s. 38-39.

133 M. Nuri, a.g.e., s. 54.

40

“ b e d e l - i a s k e r î ” ö d e m e l e r i n e k e s i n l i k l e i z i n v e r m e z , b u n u n ye r i n e

a s k e r e g i d e c e k o l a n Y e z i d i l e r d e n “ b e d e l - i şa h s î ” a l ı r . 134

1 8 8 5 - 1 8 8 6 yı l l a r ı n a k a d a r d e v a m e d e n b u u ygu l a m a , O s m a n l ı

h ü k ü m e t i n i n a s k e r i h t i ya c ı n ı k a r ş ı l a m a k i ç i n “ b e d e l - i şa h s î ”

u ygu l a m a s ı n ı k a l d ı r m a s ı yl a s o n a e r e r . Bu n u n ü z e r i n e Ş e yh a n b ö l ge s i

Y e z i d i l e r i k ö yl e r i n i t e r k e t m e ye b a ş l a r v e k ı s a b i r s ü r e d e b ö l ge

b o şa l ı r . Ç a r e s i z k a l a n h ü k ü m e t , b ö l ge d e k i Y e z i d i l e r i f i i l e n a s k e r e

a l m a k t a n v a z ge ç i p “ b e d e l - i n a k d î ” ö d e m e l e r i n e k a r a r v e r i r . 135 Bu n d a n

s o n r a “ b e d e l - i şa h s î ” b i r d a h a u ygu l a n m a z . 136

I I . A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e ( 1 8 7 6 - 1 9 0 9 ) i s e p r o b l e m f a r k l ı b i r

h a l a l ı r . P a d i şa h , p r o b l e m i n n a s i h a t h e ye t l e r i v a s ı t a s ı yl a u z l a ş ı l a r a k

ç ö z ü l m e s i n d e n ya n a yd ı . P r o b l e m i n a s k e r i yö n t e m l e r l e v e s i l a h

gü c ü yl e ç ö z ü l e m e ye c eğ i n i d ü şü n e n I I . A b d ü l h a m i d , Y e z i d i l e r i l e

d e v l e t a r a s ı n d a k i i l i şk i l e r i n m u t l a k a d ü z e l t i l m e s i ge r e k t iğ i n i

b i l m e k t e yd i . G e ç m i ş t e m ü s l ü m a n o l d u k l a r ı n a i n a n d ığ ı Y e z i d i l e r i

ye n i d e n İs l a m à d ö n d ü r m e n i n , e h l - i s ü n n e t d a i r e s i i ç e r i s i n e

ç e k m e n i n , I r a k k ı t a s ı n ı n ge l e c eğ i i ç i n ç o k m ü h i m o l d uğu n u n

f a r k ı n d a d ı r . Bu n e d e n l e Y e z i d i l e r i İs l a m à k a z a n d ı r m a k s ü r e c i n d e

d i n i eğ i t i m v e a s k e r l i k i k i ö n e m l i a r a ç o l a r a k k u l l a n ı l m a k i s t e n i r .

Bö l ge ye , d i n eğ i t i m i v e r e c e k h e ye t l e r g i t t iğ i g i b i a s k e r e a l ı n a n

Y e z i d i l e r i m ü s l ü m a n l a ş t ı r m a ç a b a l a r ı b a ş l a r f a k a t b u ç a l ı şm a l a r

s o n u ç v e r m e z . 137

İs t e d iğ i s o n u c u a l a m a ya n O s m a n l ı D e v l e t i , T e m m u z 1 8 9 2 ’ d e ,

M u s u l v i l a ye t i n d e ge n i ş ç a p l ı b i r ı s l a h a t o p e r a s yo n u n a g i r e r . Bu

m a k s a t l a , d ö r t t a b u r v e yü z e l l i s ü v a r i d e n o l u şa n b i r “ F ı r k a - i

I s l â h i yye ” t e şk i l e d e r e k , k u m a n d a n l ığ ı n a Ö m e r V e h b i P a şa ge t i r i l i r .

F ı r k a - i I s l â h i yye `n i n gö r e v i , b ö l ge d e k i a s k e r b a k a ya s ı n ı t o p l a m a k ,

m i r î v e r g i l e r i t a h s i l e t m e k , n ü f u s t a h r i r i ya p m a k , k o n a r gö ç e r

a ş i r e t l e r i i s k a n e t m e k t i . Ö m e r V e h b i P a şa , M u s u l à ge l i r ge l m e z

134 Bedel-i şahsî, Osmanlılarda 19. Yüzyılda yaygın olarak uygulanan bir bedelli askerlik sistemiydi. Bu sistemde, askerlik yaşına gelen bir mükellef kendi yerine bir başkasını vekil olarak askere gönderebilmekteydi. Bkz. U. Gülsoy, a.g.mk., s. 142-143. 135 M. Nuri, a.g.e., s. 46-47. 136 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 143. 137 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 143-147; M. Nuri, a.g.e., s. 43-44.

41

ç a l ı şm a l a r a b a ş l a r . S e r t v e a c ı m a s ı z t a v ı r l a r ı , d eğ i ş i k c e z a l a n d ı r m a

yö n t e m l e r i i l e b i r a n d a şö h r e t b u l u r . A s k e r m a n t ığ ı i l e s o r u n l a r ı n

ü z e r i n e g i d e r v e h e r ge ç e n gü n b i r a z d a h a s e r t l e ş i r . U ygu l a m a l a r ı yl a

h e r k e s e k o r k u s a l a n Ö m e r V e h b i P a şa , M u s u l v a l i s i n i d e k o n t r o l ü

a l t ı n a a l ı r . K o n t r o l a l t ı n d a k i M u s u l v a l i s i , b ö l ge d e h e r şe yi n i yi

g i t t iğ i i z l e n i m i v e r e r e k p a d i şa h v e h ü k ü m e t i ya n ı l t ı r . 138

Ö m e r V e h b i P a şa , M u s u l `d a ya p t ı k l a r ı n ı n b i r b e n z e r i n i ç o k

s a yı d a Y e z i d i `n i n ya şa d ığ ı Ş e yh a n v e S i n c a r `d a t e k r a r l a r . B i r l i k l e r

k ö yl e r d e Y e z i d i l e r i z o r l a m ü s l ü m a n ya p m a ya k a l k a r , d i n i m e r k e z l e r i

La l e ş `d e , Ş e yh A d î t ü r b e s i n d e b u l u n a n k u t s a l e şya l a r a v e d i n i

k i t a p l a r a e l k o n u r . T ü r b e n i n b u l u n d uğu m e k a n i l e b u r a ya b ağ l ı

a r a z i l e r Y e z i d i l e r i n e l l e r i n d e n a l ı n ı r . Bu o p e r a s yo n l a r v e b ö l ge d e

o l a n l a r ı p a d i şa h t a n g i z l e m e 1 3 K a s ı m 1 8 9 2 `ye k a d a r d e v a m e d e r . Bu

t a r i h t e p a d i şa h a ge l e n b i r t e l g r a f s o n u c u , b i r m ü d d e t s o n r a b ö l ge ye

m ü f e t t i ş l e r , h e ye t l e r gö n d e r i l i r v e ya p ı l a n i n c e l e m e l e r s o n u c u 2 7

K a s ı m 1 8 9 2 `d e Ö m e r V e h b i P a şa i l e M u s u l v a l i s i gö r e v l e r i n d e n

a l ı n ı r . 139

O s m a n l ı D e v l e t i i l e Y e z i d i l e r a r a s ı n d a k i i l i şk i l e r i n , Ö m e r

V e h b i P a şa z a m a n ı n d a k ö t ü l e şm e s i n d e n s o n r a , M u s u l v a l i l iğ i n e

a t a n a n M u s t a f a N u r i P a şa i l e i l i şk i l e r i n yu m u şa m a s ü r e c i b a ş l a r . N u r i

P a şa `n ı n Y e z i d i l e r e yö n e l i k e n ö n e m l i i c r a a t ı , 1 8 9 2 `d e e l k o n u l a n

Ş e yh A d î t ü r b e s i n i , 1 9 0 4 `d e c e m a a t e i a d e e t m e k o l u r . I I . M e ş r u t i ye t

s o n r a s ı n d a d a Y e z i d i l e r e yö n e l i k k a r a r l a r ç ı k a r . 1 9 0 9 `d a n 1 9 1 5

s o n r a s ı n a k a d a r ye z i d i l e r , “ b e d e l - i n a k d î ” u ygu l a m a s ı i l e a s k e r e

g i t m e z l e r . Bo z u l a n i l i şk i l e r , S ü l e ym a n N a z i f P a şa `n ı n M u s u l v a l i l iğ i

ya p t ığ ı d ö n e m d e d e yu m u şa m a ya d e v a m e d e r . S ü l e ym a n N a z i f P a şa ,

1 8 9 2 `d e e l e ge ç i r i l e n Y e z i d i k u t s a l e şya l a r ı n ı 1 9 1 4 yı l ı n d a r e s m i b i r

t ö r e n l e ge r i v e r i r . A yn ı şe k i l d e Ş e yh A d î t ü r b e s i v e ç e v r e s i yi n e

Y e z i d i c e m a a t ı n ı n t a s a r r u f u n a b ı r a k ı l ı r . 140

138 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 147-152. 139 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 147-153; Mehmed Ali Aynî, a.g.e., s. 377. 140 Kutsal emanetlerine kavuşan Yezidiler, yapılan bu jest karşısında büyük memnuniyet duyarlar, gördükleri iltifatın hoşnutluğu içerisinde Musul valisine şükranlarını sunarak, bundan sonra her türlü vatandaşlık görevlerini yerine getireceklerine, vergilerini ödeyeceklerine, Osmanlı ordusuna asker olacaklarına dair söz verirler. Bkz. U. Gülsoy, a.g.mk., s. 156-159.

42

I . D ü n ya S a v a ş ı n ı n p a t l a k v e r m e s i i l e b i r l i k t e O s m a n l ı - Y e z i d i

i l i şk i l e r i b i r d e n d eğ i ş i r . I r a k ` t a k i d e n ge l e r i n a l t ü s t o l m a s ı v e r i l e n

s ö z l e r i v e ya p ı l a n gü z e l i ş l e r i u n u t t u r u r . Y e z i d i a ş i r e t l e r i İn g i l i z l e r

i l e i şb i r l iğ i ya p a r a k O s m a n l ı o r d u s u n u n t a k i b i n d e n k a ç a n i s ya n c ı

E r m e n i l e r e S i n c a r d ağ ı n d a k u c a k a ç a r . Y e z i d i l e r , i l e t i ş i m h a t l a r ı n a

z a r a r v e r m e ye , O s m a n l ı k u v v e t l e r i n i t a c i z e t m e ye b a ş l a r . İn g i l i z l e r ,

H i c a z `d a b e d e v î A r a p l a r ı k ı şk ı r t t ı k l a r ı g i b i , K u z e y I r a k ` t a d a

Y e z i d i l e r i O s m a n l ı `ya k a r ş ı s a v a şa s o k m a yı b a şa r ı r . 141 1 9 1 8 E k i m i n d e

Y e z i d i l e r , b ö l ge yi e l e ge ç i r e n İn g i l i z l e r i k u r t a r ı c ı o l a r a k s e v i n ç l e

k a r ş ı l a r .

Y e z i d i l e r I r a k d e v l e t i i l e d e b e n z e r s e b e p l e r d e n d o l a yı

p r o b l e m l e r ya şa m ı ş l a r d ı r . D oğa n ç o c u k l a r ı n ı n ü f u s a k a yı t e t t i r m e k t e n

k a ç ı n ı r l a r , a yn ı şe k i l d e a s k e r e g i t m e k i s t e m e z l e r . I r a k d e v l e t i d e

a s k e r l i k h u s u s u n d a ü s t l e r i n e g i d e r , b u n u n ü z e r i n e Y e z i d i l e r ,

ç o c u k l a r ı n ı n ü f u s a k a yı t e t t i r m e yi v e I r a k o r d u s u n d a a yr ı b i r b ö l ü k

o l a r a k a s k e r l i k gö r e v i n i ya p m a yı k a b u l e d e r l e r . 142

T a r i h s a h n e s i n d e h e p b a s k ı n l a r , d ağ ı l m a l a r , ç a t ı şm a l a r v e

m ü c a d e l e l e r l e gö z ü k e n Y e z i d i l e r gü n ü m ü z d e ç e ş i t l i ü l k e s ı n ı r l a r ı

i ç e r i s i n d e ye r a l m a k t a d ı r l a r . S a yı i t i b a r i yl e f a z l a o l m a ya n Y e z i d i

n ü f u s u b u gü n , ge n e l o l a r a k I r a k ’ ı n Ş e yh a n v e S i n c a r e ya l e t l e r i n d e ,

T ü r k i ye ’ n i n D i ya r b a k ı r , M a r d i n , Ba t m a n , Ş a n l ı u r f a şe h i r l e r i n d e ,

S u r i ye ’ n i n b a z ı şe h i r l e r i n d e v e S S C Bn i n d ağ ı l m a s ı yl a R u s ya ,

E r m e n i s t a n v e G ü r c i s t a n `d a ya şa m a k t a d ı r l a r . S o n yı l l a r a d oğ r u

Y e z i d i l e r b a z ı A v r u p a ü l k e l e r i n d e d e gö z ü k m e ye b a ş l a m ı ş l a r d ı r . 1 9 8 0

yı l ı h a d i s e l e r i n i n a r d ı n d a n T ü r k i ye ’ d e ya şa ya n Y e z i d i l e r s i ya s i

m ü l t e c i h a k k ı e l d e e t m i ş l e r v e b u s a ye d e b a z ı A v r u p a ü l k e l e r i n e ,

ö z e l l i k l e H o l l a n d a v e A l m a n ya ’ ya gö ç e t m i ş l e r d i r .

141 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 159-160; Mehmed Ali Aynî, a.g.e., s. 377. 142 Ahmet Turan, a.g.e. s. 36-37.

43

I I . Y E Z İD İL İĞİN İN A N Ç E S A S L A R I V E İB A D E T L E R İ

A . İn a n ç E s a s l a r ı

1 . Y e z i d i l i k t e A l l a h ( T a n r ı A n l a y ı ş ı )

Y e z i d i l i k , T a n r ı a n l a yı ş ı ç o k n e t h a t l a r l a o r t a ya k o n m a ya n b i r

i n a n ç ya p ı s ı i ç e r i s i n d e d i r . Â l i d e r e c e d e b i r i l a h a i m a n e t m e l e r i n d e n

d o l a yı m o n o t e i s t b i r ya p ı d a , b u n u n l a b e r a b e r d a h a a şağ ı d e r e c e d e

o l a n u l û h i ye t e i n a n m a l a r ı n d a n d o l a yı d a d ü a l i s t b i r a n l a yı ş i ç e r i s i n d e

gö z ü k m e k t e d i r l e r . O n l a r ı n ç o k t a n r ı c ı o l d uğu gö r ü ş l e r i v a r s a d a

Y e z i d i l e r k a d i r - i m u t l a k b i r t a n r ı `ya i n a n ı r l a r k i b u T a n r ı ; s o n s u z

şe k i l d e i yi d i r . 143

Y e z i d i l i k t e T a n r ı k u t s a l k i t a p l a r ı n d a ye r a l d ığ ı g i b i k a i n a t ı v e

d ü n ya yı ya r a t t ı k t a n s o n r a , gö k l e r e ç e k i l m i ş , i n s a n l a r ı n ya p t ı k l a r ı yl a

v e m u k a d d e r a t ı yl a a r t ı k b i z z a t i l g i l e n m e z o l m u ş t u r . 144 Fa a l o l m a ya n ,

t e o l o j i d e “ P a s i f T a n r ı ” d i ye a d l a n d ı r ı l a n b i r t a n r ı a n l a yı ş ı v e k a b u l ü

i ç i n d e d i r l e r . 145 K a i n a t ı ya r a t a n T a n r ı `n ı n d ü n ya i ş l e r i n e i l g i s i z

k a l m a s ı , d a h a s o n r a gö k l e r e ç e k i l m e s i , d ü n ya n ı n v e i n s a n l a r ı n

143 P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 314; M. Aydın, a.g.mk., s. 48. 144 Thomas Menzel, “Yezidiler”, İ. A., XIII, 417, İstanbul-1986; Sabiha Banu Yalkut, Melek Tâvusùn Halkı Yezidiler, s. 43, İstanbul-2002. 145 M. J. L. Young, a.g.md., s. 190; T. Akpınar, a.g.mk., s. 19-20; S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 43.

44

m u k a d d e r a t ı n ı b a şk a b a z ı k u t s a l gü ç l e r e b ı r a k m a s ı , â l i d e r e c e d e k i

i l a h a n l a yı ş ı n ı gö l ge l e m i ş , i k i n c i l p l a n a i t m i ş t i r . Bu gö l ge l e m e

n e t i c e s i n d e i s e Y e z i d i l e r d e u l u b i r t a n r ı a n l a yı ş ı o l m a d ığ ı k a n ı s ı

o r t a ya ç ı k m ı ş t ı r . H a l b u k i Y e z i d i i n a n c ı i ç e r i s i n d e k i k u t s a l

k i t a p l a r ı n d a d a a ç ı k b i r şe k i l d e o r t a ya k o n m a k t a d ı r h e r şe yi yo k t a n

v a r e d e n b i r t a n r ı a n l a yı ş ı v a r d ı r . 146

Bu h u s u s t a b i r p r o b l e m d e ; Y e z i d i l iğ i n , e s k i İ r a n İyi l i k T a n r ı s ı -

K ö t ü l ü k T a n r ı s ı d u a l i z m i i ç i n d e o l d uğu ya n ı l g ı s ı d ı r .

İs l a m i ye t ’ t e şe yt a n d i ye a d l a n d ı r ı l a n v a r l ı k , Y e z i d i l e r c e M e l e k

T â v u s d i ye i s i m l e n d i r i l m e k t e , i l a h i v a s ı f l a r ı o l d uğu n a i n a n ı l m a k t a d ı r .

İ l a h i d i n l e r d e k ö t ü l üğü n a n a k a yn ağ ı o l a r a k gö r ü l e n şe yt a n ı n

Y e z i d i l i k t e i l a h i v a s ı f l a r ı n ı n o l m a s ı , i yi l iğ i n k a yn ağ ı A l l a h ` ı n

k a r ş ı s ı n d a k ö t ü l üğü n k a yn ağ ı , i l a h i v a s ı f l a r ı o l a n b i r v a r l ığ ı n

m e v c u d i ye t i b a z ı a r a ş t ı r m a c ı l a r ı Y e z i d i l i k t e “ i yi l i k ç i i l e k ö t ü l ü k ç ü ”

i k i i l a h ı n m ü c a d e l e s i n i n o l d uğu ya n ı l g ı s ı n a d ü şü r m ü ş t ü r . Y e z i d i l i k t e

şe yt a n , i l a h i d i n l e r d e k i g i b i k a b u l gö r m e z . Y e z i d i l e r o n u n A l l a h

t a r a f ı n d a n a f f e d i l d iğ i n e , e s k i i t i b a r ı n ı n v e r i l d iğ i n e v e k e n d i s i n e i l a h i

v a s ı f l a r ı n yü k l e n d iğ i n e i n a n ı r l a r . D o l a yı s ı yl a Y e z i d i l i k t e k ö t ü l üğü n

k a yn ağ ı i l a h i b i r v a r l ı k t a n s ö z e d i l e m e z . Y e z i d i l iğ i n a n a öğ r e t i s i n d e

k ö t ü l ü k k a v r a m ı o l m a k l a b i r l i k t e 147 İs l a m i n a n c ı n d a ye r a l d ığ ı şe k i l d e

b i r şe yt a n a n l a yı ş ı b u l u n m a m a k t a d ı r . N e t i c e i t i b a r i i l e e s k i İ r a n

d u a l i z m i n i n b i r p a r ç a s ı o l a n “ K ö t ü l ü k T a n r ı s ı ” i n a n ı ş ı v e Y e z i d i l e r i n

i yi l i k - k ö t ü l ü k t a n r ı s ı d u a l i z m i i ç i n d e o l d uğu d ü şü n ü l e m e z . 148

K ı s a c a Y e z i d i l e r , f a a l o l m a ya n , s o n s u z i yi o l d uğu n u

d ü şü n d ü k l e r i , k a i n a t ı ya r a t a n v e ya p t ığ ı h e r şe y i yi o l a n b i r T a n r ı `n ı n

v a r l ığ ı n ı k a b u l e d e r l e r .

146 P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 314; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 11. 147 Kitab’ul-Cilve`nin Mukaddime böl./2`ye baktığımızda; Tanrı`nın Abd Tâvusu (yani Melek Tâvusù) dünyaya, Yezidileri kötülüklerden kurtarmak için gönderdiği gözükmektedir. Yezidi inancı içerisinde kötülük kavramı olmakla birlikte, kaynak olarak kötülük ne Tanrı`ya ne de şeytana dayanmaktadır. 148 T. Akpınar, a.g.mk., s. 20.

45

2 . Y e z i d i l i k t e M e l e k l e r

Y e z i d i l e r i n k u t s a l k i t a p l a r ı n d a n b i r i o l a n M u s h a f - ı R e ş ` e gö r e

T a n r ı , d ü n ya n ı n ya r a t ı l ı ş ı n a ö n c e b e ya z b i r i n c i ya r a t a r a k

b a ş l a m ı ş t ı r . S o n r a b u i n c i yi yi n e k e n d i ya r a t t ığ ı A n f a r v e ya A n go r

i s i m l i b i r k u şu n s ı r t ı n a , o r a d a k ı r k b i n yı l h ü k ü m s ü r m e s i i ç i n

k o ym u ş t u r . D a h a s o n r a d a ye d i b ü yü k m e l eğ i ya r a t m ı ş t ı r . T a n r ı s o n r a

d a ye d i k a t gö k , ye r , gü n e ş v e a yı ya r a t m ı ş t ı r . K a i n a t ı ya r a t a n T a n r ı

d a h a s o n r a d ü n ya n ı n i ş l e r i n e i l g i s i z k a l ı r v e k e n d i ye r i n e T a n r ı `n ı n

i k i n c i l şa h s i ye t i o l a n M e l e k T â v u s ù gö r e v l e n d i r i r .

K a i n a t ı n ya r a t ı c ı s ı T a n r ı , ye d i m e l eğ i v a r e t m e s i v e i ç l e r i n d e n

M e l e k T â v u s ù gö r e v l e n d i r m e s i n i n a r d ı n d a n b u i n a n ç s i s t e m i

i ç e r i s i n d e , yu k a r ı d a d a d eğ i n d iğ i m i z g i b i P a s i f T a n r ı k o n u m u n a

ge ç m e k t e , i k i n c i l p l a n a d ü şm e k t e d i r . 149 Bö yl e b i r T a n r ı `n ı n i n s a n l a r ı n

gö z ü n d e p r a t i k ö n e m i n i k a yb e t m e s i n o r m a l d i r . Ç ü n k ü o n d a n

k e n d i l e r i n e n e b i r ya r a r n e d e b i r z a r a r ge l e c e k t i r .

Y e z i d i l i k `d e a l e m i n ya r a t ı c ı s ı , d ü n ya i ş l e r i yl e m e şgu l

o l m a ya r a k , k a i n a t ı ya r a t t ı k t a n s o n r a gö k l e r e ç e k i l e r e k , k e n d i a d ı n a

v e ye r i n e M e l e k T â v u s v e d iğe r m e l e k l e r i gö r e v l e n d i r e r e k t a n r ı

k o n u m u n d a ye d i m e l eğ i ö n p l a n a ç ı k a r m ı ş t ı r . Bu n e d e n l e b i r Y e z i d i

i ç i n M e l e k T â v u s v e m e l e k l e r d a h a ö n c e l i k l i i l a h i v a r l ı k l a r h a l i n e

ge l m i ş t i r .

Y e z i d i l e r b u m e l e k l e r i n p e r i yo d i k o l a r a k ye r e i n d i k l e r i n e v e

i n s a n l a r a ye n i k a n u n l a r v e r d i k l e r i n e i n a n ı r l a r . Bu i n a n c a gö r e h e r b i n

yı l d a ye d i m e l e k t e n b i r i , b u d ü n ya yı v e Y e z i d i d i n i n i d ü z e l t m e k i ç i n

ge l i r . Y e z i d i t o p l u m u n a k u t s a l m e t i n l e r v e e m i r l e r v a h ye d e r . G ö r e v i

b i t e n m e l e k c e n n e t e ç ı k a r v e o r a d a k i ye r i n i a l ı r . 150

Bu i l a h m e l e k l e r ye r yü z ü n e b e d e n l e şe r e k i n e r l e r . Y e z i d i l e r i ç i n

k a d i r - i m u t l a k T a n r ı `n ı n ö n e m i ya n ı n d a , m u h t e l i f şe yh l e r i n d e

149 M.Nuri, a.g.e., s. 82; T. Akpınar, a.g.mk., s. 19-20. 150 M. A. Kaşgarlı, a.g.mk., s. 60; M. Aydın, a.g.mk., s. 50.

46

b e d e n l e şe n i k i n c i d e r e c e d e m e l e k - t a n r ı l a r ı n ı n d a ç o k b ü yü k ö n e m i

v a r d ı r .

H e r b i r i Y e z i d i şe yh l e r i n d e n b i r i n d e b e d e n l e şe n m e l e k l e r i

A l l a h ; M u s h a f - R e ş ` t e k i a n l a t ı m a gö r e , h e r gü n b i r t a n e o l m a k ü z e r e

h a f t a n ı n ye d i gü n ü ye d i m e l e k ya r a t ı r : 151

A l l a h i l k ö n c e , P a z a r gü n ü n d e b i r i n c i b ü yü k m e l e k o l a n

“ A z r a i l ” i ya r a t ı r . Y e z i d i l e r a r a s ı n d a “ E m i n C e b r a i l ” v e “ M e l e k

T â v u s ” o l a r a k ge ç e r , b i l i n i r .

D a h a s o n r a p a z a r t e s i gü n ü n d e “ D e r d a i l ” i ya r a t ı r . Bu m e l e k

şe yh S î n d e n i l e n Ş e yh H a s a n `d ı r .

S a l ı gü n ü n d e “ İs r a f i l ” ya r a t ı l ı r . Bu i s e gü n e ş m e l eğ i o l a r a k

k a b u l e d i l e n Ş e yh Ş e m s e d d i n `d i r .

Ç a r şa m b a gü n ü n d e i s e “ M i k a i l ” ya r a t ı l ı r . Bu Ş e yh

E b u b e k i r `d i r . 152

P e r şe m b e gü n ü “ C e b r a i l ” ya r a t ı l ı r . Bu d a Ş e yh S e c c a d i n `d i r .

C u m a gü n ü n d e i s e “Ş e n n a i l ” ya r a t ı l ı r . Bu d a Ş e yh

N a s u r u d d i n `d i r .

C u m a r t e s i gü n ü i s e “ N u r â i l ” ya r a t ı l ı r k i b u Ş e yh Fa h r e d d i n `d i r .

T a n r ı b u ya r a t m a i ş i n d e n s o n r a i l k ya r a t t ığ ı M e l e k T â v u s ù

m e l e k l e r i n b a ş ı n a l i d e r ya p a r . Bu m e l e k l e r i n h e p s i A l l a h ` ı n z a t ı n d a n

r u h l a r , n u r u n d a n v a r l ı k l a r d ı r . E z e l i o l u p A l l a h ` ı n k a n u n l a r ı n ı n

u ygu l a yı c ı l a r ı d ı r l a r . 153

a . M e l e k T â v u s

M e l e k T â v u s 154 A l l a h t a r a f ı n d a n i l k gü n , P a z a r gü n ü ya r a t ı l a n

151 E. R. Fığlalı, a.g.md., s. 441; Torî, a.g.e., s. 164; Orhan Hançerlioğlu, İslam İnançları Sözlüğü, III, 724-725, İstanbul-1984; A. Özalp, “Yezidiyye”, Şamil İslam Ansiklopedisi, VI, 403-405, İst.-1994; Turgut Akpınar, “Yezidilik ve İlgi Çekici İnançları, Adetleri”, Tarih ve Toplum Dergisi, sy. 133, s. 44, Ocak-1995. 152 Yezidiler bu meleğe İkinci Azrail de derler. Yezidi din adamlarından bir grup olan Fakirlerìn ruhlarını bu meleğin aldığına inanırlar. 153 Ahmet Turan, a.g.e., s. 76. 154 Tâvus kelimesi; İslami kaynaklara göre şeytanın cennetten kovulmazdan evvel ki ismine tekabül eder ki, o da “Tâvusu’l-melâike” şeklindeydi ki bu “Meleklerin Tâvusu” anlamına gelmekteydi. Bu unvan kendisinin letafet ve güzelliğinden ötürü verilmiştir. Lügatte Tâvus, yüz güzelliği demektir. Tâvus kelimesi ayrıca yakışıklı erkek manasına da gelmektedir. Kelime Arapça olduğu için, Yezidilerin bunu İslam kaynaklarından

47

b i r i n c i b ü yü k m e l e k t i r . M e l e k l e r i n e n b ü yüğü i k e n T a n r ı t a r a f ı n d a n ,

k i b i r v e gu r u r u n d a n d o l a yı c e z a l a n d ı r ı l ı r d a h a s o n r a d u yd uğu

p i şm a n l ı k v e d ö k t üğü gö z ya ş l a r ı n e d e n i yl e a f f e d i l i p i t i b a r ı i a d e

o l u n a n b i r v a r l ı k t ı r . T e k r a r m e l e k l e r i n e n ü s t ü n ü k o n u m u n a ge ç e n

M e l e k T â v u s d ü n ya i ş l e r i i l e m e şgu l o l u p i n s a n l ığ ı n ç oğa l m a s ı n ı

s ağ l a ya n v a r l ı k t ı r . İn s a n l ığ ı n ç oğa l m a s ı n d a n z i ya d e Y e z i d i l e r ,

k e n d i l e r i n i n o n u n s o yu n d a n ge l d iğ i n e i n a n ı r l a r . O n l a r ı n

ç oğa l m a l a r ı n ı s ağ l a ya n , gö r ü p - gö z e t e n , z a m a n z a m a n ye r yü z ü n e i n i p

h ü k ü m d a r l a r t a yi n e d e n M e l e k T â v u s , P a s i f T a n r ı ` l a r ı n d a n s o n r a

Y e z i d i l e r i n i k i n c i l i l a h ı d ı r . 155 Y e z i d i l e r b u i l a h l a r ı n a M e l e k T â v u s

d e d i k l e r i g i b i E m i n C e b r a i l d e d e r l e r .

H ı r i s t i ya n l ı k v e İs l a m i ye t ’ t e Ş e yt a n , b i l i n d iğ i g i b i i n s a n l a r ı

k ö t ü l üğe t e şv i k e d e n e s k i b i r m e l e k t i r . T a n r ı A d e m è s e c d e

e t m e l e r i n i e m r e t t iğ i z a m a n b ü t ü n m e l e k l e r r i a ye t e t t iğ i h a l d e şe yt a n ,

k e n d i s i n i n d a h a ü s t ü n o l d uğu n u i l e r i s ü r e r e k , T a n r ı `n ı n e m r i n e k a r ş ı

ge l m i ş , b u n u n ü z e r i n e l a n e t l e n i p gö z d e n d ü şm ü ş t ü r . Ş e yt a n i n s a n l a r ı

i f s a t e d i p k ö t ü l ü k l e r e t e şv i k i a m a ç h a l i n e ge t i r d iğ i n d e n K u r à n - ı

K e r i m `d e o n u n şe r r i n d e n T a n r ı `ya s ığ ı n m a t a v s i ye e d i l i r . B i r ç o k

a ye t t e şe yt a n ı n k ö t ü b i r v a r l ı k o l d uğu b e l i r t i l i r .

Y e z i d i l e r İs l a m ` ı n şe yt a n d e d iğ i v a r l ığ ı “ M e l e k T â v u s ” d i ye

i s i m l e n d i r i r f a k a t İs l a m i ye t ` i n t a m z ı d d ı n d a o n a b a m b a şk a v a s ı f l a r

i z a f e e d e r l e r . M e l e k T â v u s s a d e c e b i r m e l e k d eğ i l , o n l a r ı n e n b ü yüğü

v e e n ü s t ü n ü d ü r . Bu n e d e n l e o n a şe yt a n d e n m e s i v e ya şe yt a n d i ye

i s i m v e r i l m e s i ş i d d e t l e ya s a k l a n m ı ş , b ü yü k b i r s u ç , gü n a h o l a r a k

k a b u l e d i l m i ş t i r . O , T a n r ı `n ı n , A d e m è s e c d e e t m e e m r i n e u ym a yı n c a

l a n e t l e n i p i t i b a r d a n d ü şm ü ş t ü . D a h a s o n r a ç o k p i şm a n o l m u ş , k u t s a l

k i t a p l a r ı n d a ye r a l d ığ ı şe k l i yl e ye d i b i n yı l ağ l a m ı ş v e ye d i k ü p ü

gö z ya ş l a r ı yl a d o l d u r m u ş t u r . M e l e k T â v u s à s a yg ı n l ı k k a z a n d ı r a n b u

h a d i s e n i n a r d ı n d a n T a n r ı o n u a f f e t m i ş v e e s k i i t i b a r ı n ı i a d e

çıkardıkları ihtimali ortaya çıkmaktadır. Bir diğer görüşe göre, Tâvus kelimesi, Yunanca’da ilah manasına gelen “Sius” kelimesinden tahrif edilerek “Tâvus Melek” şekline sokulmuştur ki “İlahların Meleği” anlamına gelmektedir. Bkz. İhsan Süreyya Sırma, “Melek Tâvus ve Âdab-ı Tenkid”, Tarih ve Toplum Dergisi, sy. 138, s. 57, Haziran-1995. 155 Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 22; Ahmet Turan, a.g.e., s. 82-83; T. Akpınar, a.g.mk., s. 42.

48

e t m i ş t i r . 156 O e s k i s i g i b i b ü yü k b i r m e l e k , h a t t a m e l e k l e r i n e n b ü yüğü

o l a r a k i t i b a r ı n ı ye n i d e n k a z a n m ı ş t ı r . O , i yi l i k k a yn ağ ı , h e r ya p t ığ ı i y i

o l a r a k gö r ü l e n b i r v a r l ı k t ı r . 157

M e l e k T â v u s ù n p i şm a n l ığ ı n d a n d o l a yı ye d i b i n yı l gö z ya ş ı

d ö k m e s i v e b u gö z ya ş l a r ı yl a c e h e n n e m i n a t e ş i n i s ö n d ü r m e s i yl e

b ağ l a n t ı l ı o l a r a k , k ö t ü l ü k p r e n s i b i n i n k a b u l e d i l m e m e s i v e i l a h i

k a yn a k t a n ge l e n h e r şe yi n i yi o l m a s ı gö z ö n ü n d e t u t u l d uğu n d a M e l e k

T â v u s , ya p t ı k l a r ı i yi o l a n i l a h i b i r v a r l ı k , k ö t ü l ü k ya p m a k t a n u z a k b i r

t a n r ı s a l gü ç t ü r k i b u n e d e n l e o n a şe yt a n v b . i s i m l e r v e r i l m e s i

ya s a k l a n m ı ş t ı r .

Y e z i d i k o z m o go n i s i n d e M e l e k T â v u s , T a n r ı `n ı n i k i n c i şa h s i ye t i

o l u p , o n u n f a a l s u r e t i d i r . T a n r ı i l e b i r , ç ö z ü l m e z b i r şe k i l d e T a n r ı `ya

b ağ l ı d ı r . 158

b . D iğe r M e l e k l e r

Y e z i d i i n a n c ı n d a A l l a h , d ü n ya yı k e n d i k u d r e t i yl e i h s a n e t t iğ i

ye d i m e l e k l e yö n e t m e k t e d i r . Bu ye d i v a r l ı k t a n r ı - m e l e k şe k l i n d e

Y e z i d i l e r c e k a b u l e d i l m i ş t i r . Bu t a n r ı - m e l e k l e r h e r b i n yı l d a b i r

ye r yü z ü n e b e d e n l e şe r e k i n e r l e r . Y u k a r ı d a d a i z a h e t t iğ i m i z g i b i b u

m e l e k l e r i n i s i m l e r i şu n l a r d ı r : 159

1 . M e l e k A z r a i l M e l e k T â v u s

2 . M e l e k D e r d â i l Ş e yh H a s a n

3 . M e l e k İs r a f i l Ş e yh Ş e m s e d d i n

4 . M e l e k M i k a i l Ş e yh E b u b e k i r

5 . M e l e k C e b r a i l Ş e yh S e c c â d i n

6 . M e l e k Ş e n n â i l Ş e yh N a s û r u d d i n

7 . M e l e k N u r â i l Ş e yh Fa h r e d d i n

156 Turgut Akpınar, “Yezidiler Şeytana mı Tapar ?”, Tarih ve Toplum Dergisi, sy. 131, s. 20, Kasım-1994. 157 M. Aydın, a.g.mk., s. 51. 158 Th. Menzel, a.g.md., s. 417; Ahmet Turan, a.g.e., s. 82. 159 M. Aydın, a.g.mk., s. 48-49; E. R. Fığlalı, a.g.md., s. 441; Torî, a.g.e, s. 164; O. Hançerlioğlu, a.g.e., s. 724-725; A. Özalp, a.g.e., s. 403-405; Turgut Akpınar, “Yezidilik ve İlgi Çekici İnançları, Adetleri”, Tarih ve Toplum Dergisi, sy. 133, s. 44, Ocak-1995.

49

S e n k r e t i s t b i r i n a n ç ya p ı s ı n a s a h i p o l a n Y e z i d i l e r , d iğe r i n a n ç

s i s t e m l e r i n i n e t k i s i yl e m e l e k l e r i n e b a z ı i s i m l e r i v e şe k i l l e r i u ygu n

gö r m ü ş l e r d i r . M e s e l a e n b ü yü k m e l e k l e r i n e Y e z i d i l e r M e l e k T â v u s

a d ı n ı v e r m i ş l e r b u i s i m d e n d o l a yı d a b a z ı ya n ı l g ı l a r a d ü şü l m ü ş v e

M e l e k T â v u s ù n “ T â v u s k u şu ” şe k l i n d e s e m b o l l e ş t i r i l d iğ i

z a n n e d i l m i ş t i r . 160 A h m e t T u r a n “ G ü n e yd oğu A n a d o l u Y e z i d i l e r i ” a d l ı

e s e r i n d e , H . La ya r d , M . J . M e n a n t , A . G u e r i n o t , İs ya J o s e p h , A n a s t a s e

M a r i e , R . E m p s o n , A . e l - H a s a n î g i b i a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n b u ya n ı l g ı ya

d ü ş t ü k l e r i n i v e M e l e k T â v u s ù T â v u s k u şu n a b e n z e t t i k l e r i n i

s ö yl e m e k t e d i r . İs m i z i k r e d i l e n a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n , M e l e k T â v u s ù

T â v u s k u şu , h o r o z v b . b e n z e t m e l e r i n i n h a ya l i o l d uğu b u şe k i l l e r i n

a s l ı ya n s ı t m a d ığ ı z i k r e d i l m e k t e d i r . 161

M e l e k T â v u s v e T â v u s k u şu i l e a l a k a l ı b i r b a şk a yo r u m i s e

Y e z i d i ya r a t ı l ı ş n a z a r i ye l e r i i l e a l a k a l ı d ı r . A l l a h a l e m i ya r a t m a d a n

e v v e l b i r b e ya z i n c i ya r a t ı r . D a h a s o n r a b u b e ya z i n c i n i n ya r ı l m a s ı

i l e a l e m v e h e r şe y ya r a t ı l ı r . Bu b e ya z i n c i m a h i ye t i t i b a r i i l e t o t e m

“ T â v u s ” i l e a yn ı o l m a s ı d o l a yı s ı yl a , b u i n c i d e n ya r a t ı l a n a l e m i

yö n e t e n m e l e k “ M e l e k T â v u s ” d i ye i s i m l e n d i r i l m i ş v e T â v u s k u şu i l e

s e m b o l l e ş t i r i l m i ş t i r . 162

A yr ı c a M e l e k T â v u s A d e m è k a r ş ı o l a n gu r u r u n d a n d o l a yı ,

gu r u r l u b i r ya p ı s ı o l a n T â v u s k u şu n a b e n z e t i l m i ş . Y i n e a yn ı şe k i l d e

M e l e k T â v u s , h e r ya p t ığ ı i y i o l a n - i yi l i k k a yn ağ ı o l a r a k gö r ü l e n b i r

m e l e k o l d uğu n d a n , k u ş l a r ı n e n gü z e l l e r i n d e n b i r i o l a r a k k a b u l e d i l e n

T â v u s k u şu i l e s e m b o l l e ş t i r i l m i ş t i r .

c . S a n c a k l a r

M e l e k T â v u s i l e b i r l i k t e d iğe r m e l e k l e r d e Y e z i d i l e r c e

şe k i l l e n d i r i l m i ş , h e yk e l l e ş t i r i l m i ş t i r . D ü n ya n ı n ya r a t ı l ı ş ı n d a ye r a l a n

160 Yezidi coğrafyasına yakın olan Dürzîler ve Tahtacılar da şeytanı Tâvus kuşu ile sembolleştirmektedirler. Birbirlerini etkiledikleri kabul edilen bu yakın inanç sisteminden Yezidiliğe, Tâvus kuşu sembol olarak geçmiş olabilir. 161 Ahmet Turan, a.g.e., s. 83-84. 162 Th. Menzel, a.g.md., s. 418.

50

ye d i m e l eğ i n s a yı s ı n a gö r e ye d i h e yk e l v a r d ı r . 163 Bu n l a r t e n a s ü h

s a ye s i n d e T a n r ı m e r t e b e s i n e yü k s e l m i ş o l u p T a n r ı d eğ i l a m a

T a n r ı `n ı n m ü s t a k i l t i m s a l i d i r l e r . 164 Bu h e yk e l l e r ye r d e n b i r m e t r e

k a d a r yü k s e k l i k t e v e h e l e z o n şe k l i n d e b i r k a i d e ü z e r i n d e

d u r m a k t a d ı r . Bu h e yk e l l e r ge n e l l i k l e t u n ç t a n , b a k ı r d a n v e ya d e m i r d e n

ya p ı l m ı ş , s a d e v e gö s t e r i ş s i z d i r l e r . V e b u n l a r a Y e z i d i l e r c e “ S a n c a k ” ,

“ S e n c a k ” , “ S i n c a k ” v e ya “ S e n a c ı k ” d e n m e k t e d i r . S a n c ağ ı n d i n i

m a k a m d a o t u r a n d i n a d a m l a r ı n a i l a h i b i r k u d r e t b a h şe t t iğ i n e i n a n ı l ı r .

Bu s a n c a k l a r şe yh A d î `n i n t ü r b e s i n d e ye r a l m a k t a o l u p yı l ı n

b e l l i gü n l e r i n d e , ç e ş i t l i d i n i gü n v e b a yr a m l a r d a k a v a l l a r ( B i r g r u p

Y e z i d i d i n a d a m ı ) t a r a f ı n d a n Y e z i d i ye r l e ş i m m e r k e z l e r i n e

gö t ü r ü l e r e k b a z ı a yi n l e r d e k u l l a n ı l ı r . 165

3 . Ku t s a l Ki t a p l a r ı

Y e z i d i l e r i n b i l i n e n i k i k u t s a l k i t a b ı v a r d ı r . Bu i k i k u t s a l k i t a p

ç o k i n c e o l u p t o p l a m o n k ü s u r s a yf a d a n i b a r e t t i r . Bu k i t a p l a r

“ K i t a b u ` l - C i l v e ” ( T e c e l l i k i t a b ı ) v e “ M u s h a f - ı R e ş” ( K a r a k i t a p ) t i r .

K i t a b u ` l - C i l v e , a s l ı K ü r t ç e o l u p b i r m u k a d d i m e v e b e ş k ı s a

b ö l ü m d e n i b a r e t t i r . Bu k i t a p şe yh A d î `n i n k e n d i s i n e i s n a t o l u n u r . 166

Bu i k i k u t s a l k i t a p 1 9 . a s r ı n s o n l a r ı n a k a d a r Y e z i d i l e r i n d ı ş ı n d a

k i m s e t a r a f ı n d a n b i l i n m e m e k t e yd i . H e r n e k a d a r , 1 7 2 4 ` l ü yı l l a r d a

şe yh A b d u l l a h e l - R a b t a k î , şe yh Fa h r e d d i n è ( Y e z i d i şe yh i ) a t f e d i l e n

“ C e l v e ” a d ı n d a b i r k i t a p t a n b a h s e t s e d e P a p a z A n a s t a s e M a r i e `n i n

k e ş f i n e k a d a r ( 1 9 1 1 ) c i d d i a n l a m d a K i t a b u ` l - C i l v e b i l i n m e m e k t e d i r . 167

163 Th. Menzel, a.g.md., s. 418. 164 M. J. L. Young, a.g.md., s. 190; Ahmet Turan, a.g.e., s. 84. 165 M. Aydın, a.g.mk., s. 67-68; M. Nuri, a.g.e., s. 70-71. 166 O. Hançerlioğlu, a.g.e., s. 724-725. 167 Aslında papaz Anastase Marie`nin keşfinden önce Yezidi kutsal kitaplarının metinleri kısmen de olsa biliniyordu ve bu metinler O.H.Parry ve I.Joseph tarafından yayınlanmıştı. Prof. E.G.Brown bu kitapları tercüme ederek O.H.Parry`nin “Six Months in a Sirian Monastery” (1895) adlı eserine ilave olarak neşretmiştir. Bkz. A. İnan, a.g.mk., s. 19; M. Aydın, a.g.mk., s. 56; T. Akpınar, a.g.mk., s. 45.

51

A n a s t a s e M a r i e b u k i t a b ı e l e ge ç i r m e k i ç i n , s o n r a d a n H ı r i s t i ya n

o l a c a k H a b i b a d l ı b i r Y e z i d i `d e n ya r d ı m gö r ü r . Y e z i d i l e r i n k u t s a l

m e k a n l a r ı n d a gö r e v l i o l a n b u k i ş i , k i t a p l a r b e l l i z a m a n l a r d a ö z e l

ye r l e r i n d e n ç ı k a r ı l d ığ ı n d a ü z e r i n e p a r şö m e n k ağ ı d ı k o ym a k s u r e t i yl e

a z a r a z a r k o p ya e d e r e k i k i yı l s ü r e s i n d e b u k i t a b ı P a p a z à i l e t i r . 168

P a p a z A n a s t a s e M a r i e b u o l a yı şö yl e a n l a t ı r : “ K i t a b ı o r a d a ( La l e ş ` t e )

d e m i r b i r s a n d ığ ı n i ç i n d e gö r d ü m . Bu s a n d ığ ı n a n a h t a r ı b i r Y e z i d i

şe yh i n i n ya n ı n d a yd ı . S a d e c e o n u n i z n i yl e n ö b e t ç i s a n d ığ ı a ç a r d ı .

Y e z i d i d i n i n e a i t k i t a p l a r ı Y u n a n c a , A s u r c a v e A r a p ç a e s k i k i t a p l a r l a

b i r l i k t e s a k l a m ı ş l a r d ı . . ” 169

H a b i b a d l ı b i r Y e z i d i ya r d ı m ı yl a k i t a p l a r ı k o p ya e d e n P a p a z ,

A v u s t u r ya l ı b i r m e t i n e r o l a n P r o f . M a x i m i l i a n B i t t n e r è b u k i t a p l a r ı

F r a n s ı z c a v e K ü r t ç e ye ç e v i r t i r v e b u n u 1 9 1 1 yı l ı n d a K ü r t ç e v e

F r a n s ı z c a o l a r a k ya yı n l a r . M e t i n l e r i i n c e l e ye n v e K ü r t ç e ’ n i n d eğ i ş i k

l e h ç e l e r i n i i yi t a n ı ya n Q a n a t ê K u r d o `ya gö r e b u m e t i n l e r K ü r t ç e n i n

S o r a n l e h ç e s i yl e d i r . M e t i n l e r i n ya z ı l ı ş ı n d a k u l l a n ı l a n a l f a b e i s e A r a p

a l f a b e s i g i b i s ağd a n s o l a ya z ı l a n d eğ i ş i k b i r a l f a b e d i r . O n a gö r e b u

m e t i n l e r 1 1 - 1 2 . yü z yı l l a r d a ya z ı l m ı ş t ı r . O . L. V i l ç e v s k i `ye gö r e i s e

1 7 . yü z yı l a a i t b i r k i t a p t ı r . 170

K i t a b u ` l - C i l v e `n i n ya z ı m t a r i h i h a k k ı n d a Ş a m m a s E r e m i a Ş a m i r

d e b i l g i l e r v e r m e k t e d i r . 171 O n a gö r e K i t a b u ` l - C i l v e , 5 5 7 / 1 1 6 2

t a r i h i n d e v e f a t e d e n şe yh A d î b . M ü s â f i r ` i n s o yu n d a n ge l e n Y e z i d i

şe yh i , şe yh Fa h r e d d i n t a r a f ı n d a n ya z ı l m ı ş t ı r . A s l ı i s e Ba a d r i k ö yü n d e

M o l l a H a yd a r `d a b u l u n m a k t a d ı r . 172

M u s h a f - ı R e ş i s e , b ö l ü m l e r e a yr ı l m a m ı ş o l u p , K i t a b u ` l - C i l v e `ye

n a z a r a n h a c i m c e d a h a b ü yü k t ü r . Bu k i t a p Y e z i d i k o z m o go n i s i ,

ya r a t ı l ı ş h i k a ye l e r i , t u f a n g i b i h a d i s e l e r i e l e a l m a k t a d ı r . 173

168 Ahmet Turan, a.g.e., s. 88; T. Akpınar, a.g.mk., s. 45; Th. Menzel, a.g.md., s. 419. 169 Mehmet Melmisanlı, “Osmanlı Döneminde Yazılan Kürtçe Eserler Üzerine”, Tarih ve Toplum Dergisi, IX, sy. 54, s. 387-391, Haziran-1988. 170 Mehmet Melmisanlı, a.g.mk., s. 387-391; A. İnan, a.g.mk., s. 18. 171 Ahmet Turan, a.g.e., s. 87. 172 Thomas Menzel, “Kitabu’l-Cilve”, İ. A., VI, 826, İstanbul-1986. 173 A. İnan, a.g.mk., s. 18.

52

Bu k i t a b ı i l k d e f a o r t a ya ç ı k a r a n İn g i l i z E . C . Br o w n `d u r . “ M u s u l

Y e z i d i l e r i ” a d l ı ya z ı s ı n d a Br o w n , b u k i t a b ı İn g i l i z c e `ye t e r c ü m e

e t m i ş , b u n u i s e A l m a n c a , F r a n s ı z c a , T ü r k ç e , İ t a l ya n c a , R u s ç a v e

A r a p ç a t e r c ü m e l e r t a k i p e t m i ş t i r . 174

A r a ş t ı r m a c ı l a r M u s h a f - ı R e ş ` i n X III . A s r a a i t o l d uğu n u

d ü şü n ü r l e r . 175 Bu h u s u s t a Ş a m m a s E r e m i a Ş a m i r ( E s k i P r o t e s t a n

V a i z i ) i s e b u k i t a b ı n 7 4 3 / 1 3 4 2 t a r i h i n d e ya z ı l d ığ ı n ı v e Ş e m e l k ö yü

ya k ı n l a r ı n d a b u l u n d uğu n u s ö yl e r .

Bu k i t a b a M u s h a f - ı R e ş ( K a r a K i t a p ) d e n m e s i n e i s e i k i s e b e p

gö s t e r i l i r . P a p a z A n a s t e s e M a r i e , b u k i t a p t a k i şe yt a n , l a n e t v b .

k e l i m e l e r i n ü z e r l e r i n i n s i ya h b a l m u m u i l e s i l i n d iğ i n i b u n d a n d o l a yı

d a b u k i t a b a b u a d v e r i l d iğ i n i s ö yl e r . 176 A . A . S e m e n o w à gö r e i s e b u

k i t a p t a T a n r ı `n ı n K a r a D ağ ` ı n ü z e r i n e n ü z u l ü z i k r e d i l m i ş t i r k i b u

n e d e n l e d e b u k i t a b a M u s h a f - ı R e ş ( K a r a K i t a p ) a d ı v e r i l m i ş t i r . 177

Y e z i d i l e r d e eğ i t i m - öğ r e t i m i l e b u k u t s a l k i t a p l a r ı n ı o k u m a i m t i ya z ı

şe yh a i l e s i n d e n o l a n d i n a d a m l a r ı n a a i t t i r . H a s a n Ba s r i `n i n ge l d iğ i n e

i n a n ı l a n b u i m t i ya z l ı g r u p d ı ş ı n d a , h i ç b i r Y e z i d i n i n m e t i n l e r i

k i t a p l a r ı o k u m a s ı , yo r u m l a m a s ı v e a ç ı k l a m a s ı m ü m k ü n d eğ i l d i r . 178

Bu i k i k u t s a l k i t a b ı n i ç e r iğ i i s e şö yl e d i r :

a . K i t a b u ` l - C i l v e

Y e z i d i k u t s a l k i t a b ı K i t a b u ` l - C i l v e b i r m u k a d d i m e v e b e ş

b ö l ü m , 1 0 9 s a t ı r v e 8 s a yf a d a n i b a r e t t i r . 179

M u k a d d i me

1 . Bü t ü n ya r a t ı l a n l a r d a n ö n c e v a r o l a n M e l e k T â v u s `d u r .

174 Ahmet Turan, a.g.e., s. 87. 175 A. İnan, a.g.mk., s. 18. 176 M. Nuri, a.g.e., s. 19; Ahmet Turan, a.g.e., s. 87; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 21. 177 A. İnan, a.g.mk., s. 18. 178 M. Nuri, a.g.e., s. 38; U. Gülsoy, a.g.mk., s. 133; Ahmet Turan, a.g.e., s. 129. 179 Th. Menzel, a.g.md., s. 826; A. İnan, a.g.mk., s. 20-23; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 6-11.

53

2 . O , k a v m i n i k ö t ü l ü k l e r d e n v e b o ş h a ya l l e r d e n k u r t a r a b i l m e k ,

d iğe r k a v i m l e r d e n f a r k l ı k ı l m a k v e yo l gö s t e r m e k i ç i n A b d - T â v u s ù

b u d ü n ya ya gö n d e r d i .

3 . Bu i l k d e f a s ö z l ü o l a r a k d a h a s o n r a C e l v e ( C i l v e ) o l a r a k

a d l a n d ı r ı l a n k i t a p v a s ı t a s ı yl a ge r ç e k l e ş t i . Bu k i t a b ı Y e z i d i l e r i n

d ı ş ı n d a k i l e r i n o k u m a s ı d a ya s a k t ı r .

I . B ö l ü m

1 . Be n v a r d ı m , h a l a v a r ı m v e s o n s u z a k a d a r i d a r e m

a l t ı n d a k i l e r i n h e p s i n i n i ş l e r i n i v e t e şe b b ü s l e r i n i t e d b i r a l t ı n a a l a r a k

v a r o l a c ağ ı m .

2 . İh t i ya ç a n ı n d a b e n d e n ya r d ı m d i l e ye n l e r i n v e b a n a i t i m a t

e d e n l e r i n ya n ı n d a h e m e n h a z ı r o l u r u m .

3 . H i ç b i r ye r b e n d e n yo k s u n d eğ i l d i r . T o p l u m u n ye t k i s i d ı ş ı n d a

k a l a n l a r ı n k ö t ü l ü k o l a r a k a d l a n d ı r d ı k l a r ı b ü t ü n o l a yl a r d a b e n v a r ı m .

Ç ü n k ü b u n l a r o n l a r ı n i s t e k l e r i n e gö r e o l m a z l a r .

4 . H e r z a m a n b i r h a k i m v a r d ı r v e v a r o l a n h e r şe y b e n i m

v e k a l e t i m l e o l u r . D ü n ya n ı n r e i s i h e r yü z yı l d a d eğ i ş i r , h e r r e i s k e n d i

ç ağ ı n d a v e ye r i n d e gö r e v i n i i c r a e d e r .

5 . K e n d i t a b i a t ı n ı n k u r a l l a r ı n ı i z l e m e s i i ç i n h e r k e s e i z i n

v e r i r i m .

6 . Ba n a k a r ş ı ge l e n ç o k p i şm a n v e m ü t e e s s i r o l u r .

7 . D iğe r t a n r ı l a r b e n i m i ş l e r i m e k a r ı şa m a z l a r v e n e yi n

o l a b i l e c eğ i n e d a i r n i ye t l e r i m d e n b e n i a l ı k o ya m a z l a r .

8 . B i z d e n o l m a ya n l a r ı n e l l e r i n d e o l a n k i t a p l a r ge r ç e k o l m a yı p

b i z i m p e yga m b e r l e r i m i z ya z m a m ı ş l a r d ı r . A n c a k o n l a r yo l d a n ç ı k m ı ş ,

a z ı t ı p s a p ı t m ı ş v e t a h r i f o l m u ş l a r d ı r . Bu n u n i ç i n b u k i t a p l a r d a n h e r

b i r i d iğe r i n i ya r a r s ı z h a l e ge t i r i yo r v e f e s h e d i yo r .

9 . H a k v e b a t ı l ı b e n b i l i r i m . V e s v e s e ge l d iğ i z a m a n b a n a

i t i m a d ı o l a n l a r i l e b e r a b e r i m .

1 0 . V e r d iğ i m gö z d ağ ı a k d i m i k o n u şa n l a r i ç i n d i r . Be l i r l i

p e r i yo t l a r d a s ı r v e r d iğ i m b e c e r i k l i yö n e t i c i l e r e k a r a r ı m a gö r e

54

m u h a l e f e t e d e r i m . Be l i r l i şe yl e r e i z i n v e r i r v e z a m a n ı n d a ge r e k l i

i ş l e r i ya s a k l a r ı m .

1 1 . E m i r l e r i m e t a m o l a r a k u ya n l a r a v e b a n a k a r ş ı s a yg ı

d u ya n l a r a h e r z a m a n d oğ r u yo l u gö s t e r i r i m .

I I . B ö l ü m

1 . Be n A d e m ` i n n e s l i n i b i l d iğ i m yö n t e m l e r l e c e z a l a n d ı r ı r v e

m ü k a f a t l a n d ı r ı r ı m .

2 . Y e r yü z ü n ü n ü s t ü n d e k i v e a l t ı n d a k i h e r şe yi n yü c e l iğ i , b e n i m

k u d r e t i m i ç e r i s i n d e d i r .

3 . A l i m l e r i n ç a t ı şm a l a r ı n ı h o ş gö r m e m .

4 . Ba n a i t a a t e d e n l e r i n , b i l h a s s a b a n a ya k ı n o l a n l a r ı n k e s i n l i k l e

k a r ş ı l ığ ı n ı v e r i r i m .

5 . İş i m i , i s t e k l e r i m e gö r e o l a n l a r ı n v e s e ç t i k l e r i m i n e l l e r i n e

h a v a l e e d e r i m .

6 . Ba n a s a d ı k o l a n l a r a v e m a k s a d ı m a u ygu n h a r e k e t e d e n l e r e

h e r t ü r l ü şe k i l d e k e n d i m i gö s t e r i r i m .

7 . Be n z a m a n a v e şa r t l a r a gö r e v e r i r , a l ı r , f a k i r v e z e n g i n

ya p a r , m u t l u v e m u t s u z e d e r i m .

8 . H i ç k i m s e n i n , t a s a r r u f l a r ı m d a n b i r i n e m ü d a h a l e e t m e v e

k a l d ı r m a ye t k i s i yo k t u r .

9 . Ba n a k a r ş ı o l a n l a r a a c ı l a r v e d e r t l e r ge t i r i r i m .

1 0 . Ba n a ya k ı n o l a n l a r d iğe r i n s a n l a r g i b i ö l m e z l e r .

1 1 . Bu d ü n ya d a h i ç k i m s e n i n s ı n ı r l a d ığ ı m z a m a n d a n f a z l a

ya şa m a s ı n a gö z yu m a r a k i z i n v e r m e m .

1 2 . Eğe r i s t e r s e m ö l d ü r d üğü m k i m s e yi , r u h u n u t e n a s ü h yo l u i l e

b u d ü n ya ya b i r , i k i v e ya ü ç d e f a t e k r a r gö n d e r i r i m .

I I I . B ö l ü m

1 . K i t a p s ı z yo l gö s t e r i r , s e ç t i k l e r i m i v e d o s t l a r ı m ı g i z l i c e d oğ r u

yo l a s e v k e d e r i m . Bö yl e c e d o k t r i n i m k o l a yl ı k l a i z l e n i r .

55

2 . K u r a l l a r ı m a u ym a ya n l a r ı , v a r l ı k l a r ı n d u r u m u n a v e z a m a n l a r a

u ygu n o l a r a k ya l n ı z b u d ü n ya d a d eğ i l , d iğe r d ü n ya l a r d a d a

c e z a l a n d ı r ı r ı m .

3 . Bu ç e ş i t i n s a n l a r , o n l a r i ç i n t a k d i r e d i l e n l e r i b i l m e z l e r v e b u

s e b e p t e n ç oğu z a m a n h a t a ya d ü şe r l e r .

4 . Y e r yü z ü n d e k i h a yv a n l a r , gö k l e r d e k i k u ş l a r v e d e n i z l e r d e k i

b a l ı k l a r ı n h e p s i e l i m d e v e o t o r i t e m a l t ı n d a d ı r .

5 . Y e r a l t ı n d a k i h a z i n e v e d e f i n e l e r t a r a f ı m d a n b i l i n m e k t e d i r .

Be n o n l a r ı n b i r k i ş i d e n d iğe r i n i n e l i n e ge ç m e s i n e s e b e p o l u r u m .

6 . M u c i z e v e k e r a m e t l e r i m i k a b u l e d i p b e n d e n i s t e ye n l e r e

h e m e n gö s t e r i r i m .

7 . Y o l u m d a n s a p a n l a r a v e b a n a ya b a n c ı ge l e n l e r e z o r l u k v e

z a r a r ge t i r i r i m . Ç ü n k ü o n l a r b e n i m e l i m d e k i s e r v e t v e b ü yü k l üğü

b i l m e z l e r .

8 . A l e m l e r i n i d a r e s i , yü z yı l l a r ı n d e v r i v e o n l a r ı n i d a r e c i l e r i n i n

h e r b i r i n i n d eğ i ş i m i u z a k ç ağ l a r d a n b e r i t a r a f ı m c a d ü z e n l e n m e k t e d i r .

I V . B ö l ü m

1 . H ü k m ü m ü b e n d e n b a şk a d iğe r i l a h l a r a v e r m e m .

2 . D ö r t u n s u r u , d ö r t z a m a n ı v e d ö r t r ü k n ü ya r a t ı k l a r ı n i h t i ya c ı

o l d uğu i ç i n ya r a t t ı m .

3 . Y a b a n c ı l a r ı n k i t a p l a r ı n d a n b e n i m f i k i r l e r i m e u ygu n v e h e m

f i k i r o l a n l a r k a b u l e d i l e b i l i r . Fa k a t a yk ı r ı o l a n l a r t a h r i f o l m u ş t u r .

4 . Ü ç şe y b a n a t e r s t i r v e ü ç i s i m d e n n e f r e t e d e r i m .

5 . S ı r l a r ı m ı k o r u ya n l a r , k e n d i l e r i n e v e r d iğ i m s ö z ü e l d e

e d e c e k l e r d i r .

6 . K a d e r i n z o r l u k l a r ı n a b e n i m i ç i n k a t l a n a n l a r ı m u t l a k a

d ü n ya l a r ı n b i r i n d e m ü k a f a t l a n d ı r a c ağ ı m .

7 . Y a b a n c ı l a r a k a r ş ı t ü m k u l l a r ı m ı n b i r b ü t ü n o l m a l a r ı n ı ,

m u h a l e f e t l e r i n k a r ş ı s ı n d a t a m yo l i l e r l e m e l e r i n i i s t e r i m .

8 . E y b e n i m t a v s i ye l e r i m e u ya n l a r , b e n d e n ge l m e ye n b ü t ü n

f i k i r l e r i v e s ö z l e r i r e d d e d i n . Y a b a n c ı l a r ı n n e ya p a c a k l a r ı n ı

56

b i l m e d iğ i n i z i ç i n a d ı m d a n v e s ı f a t l a r ı m d a n o n l a r a b a h s e d i p gü n a h

i ş l e m e yi n .

V . B ö l ü m

1 . Ş a h s ı m a v e s u r e t i m e s a yg ı gö s t e r i n , ç ü n k ü o n l a r , s i z l e r e

yı l l a r d ı r u n u t t u k l a r ı n ı z ı h a t ı r l a t ı r .

2 . K u l l a r ı m ı d i n l e yi n v e b ü t ü n e m i r l e r i m e i t a a t e d i n . Be n d e n

o l a n ga yb i l m i n i s i z e b i l d i r e n h i z m e t ç i l e r i m e k u l a k v e r i n .

b . M u s h a f - ı R e ş

Y e z i d i l e r i n d iğe r k u t s a l k i t a b ı o l a n M u s h a f - ı R e ş , k e n d i l e r i n i n

“ G a v l ” d i ye i s i m l e n d i r d i k l e r i o t u z ü ç a ye t v e yü z e l l i i k i s a t ı r d a n

o l u şm a k t a d ı r . 180 Bu k i t a p ya r a t ı l ı ş h i k a ye l e r i yl e b a ş l a yı p Y e z i d i

şe yh l e r i n d e n b a h s e d e r e k d e v a m e d e r . D a h a s o n r a i s e t e k r a r ya r a t ı l ı ş

n a z a r i ye l e r i n d e n b a h s e d e r e k s o n a e r e r :

1 . Ba ş l a n g ı ç t a A l l a h k u t s a l s ı r r ı n d a n b e ya z b i r i n c i ya r a t t ı v e

A n ga r 181 a d l ı b i r k u ş h a l k e d e r e k , h a l k a yı o n u n s ı r t ı n a k o yd u . İn c i

k ı r k b i n yı l k u şu n s ı r t ı n d a k a l d ı .

2 . T a n r ı `n ı n ya r a t t ığ ı i l k gü n p a z a r d ı . T a n r ı o gü n , A z r â i l i s i m l i

m e l eğ i ya r a t t ı . Bu h e p s i n i n r e i s i o l a n M e l e k T â v u s `d u r .

3 . P a z a r t e s i gü n ü M e l e k D a r d â i l ` i ya r a t t ı . O , şe yh H a s a n `d ı r .

4 . S a l ı gü n ü M e l e k İs r â f i l ` i ya r a t t ı . O , şe yh Ş e m s `d i r .

5 . Ç a r şa m b a gü n ü M e l e k M i k â i l ` i ya r a t t ı . O , şe yh E b u b e k i r `d i r .

6 . P e r şe m b e gü n ü M e l e k C e b r â i l ` i ya r a t t ı . Bu şe yh S e c â d u d d i n

d i r .

7 . C u m a gü n ü M e l e k S e m â î l ` i ya r a t t ı . Bu şe yh N a s ı r u d d i n `d i r .

8 . C u m a r t e s i gü n ü M e l e k N û r a i l ` i ya r a t t ı . Bu şe yh Fa h r e d d i n

d i r .

180 Th. Menzel, a.g.md., s. 827; A. İnan, a.g.mk., s. 23-25; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 12-18. 181 Bu kuşun adı Angar`ın dışında Anfar, Anfer, Enfer olarak da bazı metinlerde geçmektedir.

57

9 . A l l a h ye d i yı l b e k l e d i k t e n s o n r a m e l e k T â v u s ù b u m e l e k l e r

ü z e r i n e b a şk a n ya p t ı .

1 0 . O n u n a r d ı n d a n ye d i k a t göğü , ye r yü z ü n ü , gü n e ş i v e a yı

ya r a t t ı .

1 1 . Fa h r e d d i n i n s a n l a r ı , k u ş l a r ı , h a yv a n l a r ı ya r a t t ı . O n l a r ı

t o r b a l a r a ye r l e ş t i r d i . İş t e o z a m a n m e l e k l e r i n r e f a k a t i n d e i n c i d e n

ç ı k t ı . Fa h r e d d i n i n c i ye yü k s e k s e s l e b ağ ı r d ı v e i n c i d ö r t p a r ç a ya

a yr ı l d ı . İç i n d e n s u ç ı k t ı v e d e n i z l e r o l u ş t u . Bu d ü n ya d e l i k s i z

yu v a r l a k o l d u .

1 2 . T a n r ı C e b r â i l ` i b i r k u ş şe k l i n d e ya r a t t ı . O n u d ü n ya n ı n d ö r t

b i r k ö şe s i n i ya p m a s ı i ç i n gö n d e r d i . S o n r a b i r ge m i ya r a t t ı v e i ç i n d e

o t u z b i n yı l k a l d ı . S o n r a g i t t i La l e ş ` e ye r l e ş t i v e d ü n ya ya b ağ ı r d ı .

D e n i z d o n d u , d ü n ya m e yd a n a ge l d i v e s a l l a n m a ya b a ş l a d ı . T a n r ı

C e b r â i l ` e b e ya z i n c i n i n i k i p a r ç a s ı n ı gö n d e r d i . C e b r â i l , b i r p a r ç a yı

ye r i n a l t ı n a , d iğe r p a r ç a yı göğü n k a p ı s ı n a k o yd u . S o n r a s e m a ya gü n e ş

v e a yı ye r l e ş t i r d i . İn c i n i n p a r ç a l a r ı n d a n d a gö k yü z ü n ü s ü s l e m e k i ç i n

yı l d ı z l a r ı ya r a t t ı v e o n l a r ı gö k yü z ü n ü s ü s l e m e s i i ç i n a s t ı .

1 3 . Y e r yü z ü n d e s ü s o l s u n d i ye m e yv e v e r e n ağa ç l a r v e b i t k i l e r

ya r a t ı l d ı . S o n r a Fe r ş ü z e r i n d e A r ş ` ı ya r a t t ı . 182

1 4 . O z a m a n A l l a h : E y m e l e k l e r , b e n A d e m i l e H a v v a `yı

ya r a t a c ağ ı m v e A d e m ` i n v ü c u d u n d a n d a Ş e h i d b i n C e r r a `yı

ya r a t a c ağ ı m . O n d a n ye r yü z ü n d e b i r m i l l e t t ü r e ye c e k o m i l l e t d e

Y e z i d i m i l l e t i d i ye a n ı l a c a k t ı r , d e r .

1 5 . D a h a s o n r a Ş e yh A d î b i n M ü s â f i r ` i S u r i ye `d e k i La l e ş d i ye

b i l i n e n ye r e gö n d e r i r .

1 6 . S o n r a T a n r ı K a r a d ağ ` a i n i p b ağ ı r d ı , o t u z b i n m e l e k ya r a t ı p

o n l a r ı ü ç g r u b a a yı r d ı . M e l e k l e r o n a k ı r k b i n yı l i b a d e t e t t i l e r . O n l a r ı

M e l e k T â v u s à t e s l i m e t t i k t e n s o n r a o n l a r ı gö k l e r e ç ı k a r d ı .

1 7 . S o n r a T a n r ı K u d ü s t o p r a k l a r ı n a i n d i . C e b r a i l ` e d ü n ya n ı n

d ö r t k ö şe s i n d e n t o p r a k ge t i r m e s i n i e m r e t t i . İk i n c i o l a r a k s u , a t e ş v e

h a v a ge t i r m e s i n i e m r e t t i . C e b r a i l ` i n b u n l a r ı ge t i r m e s i n i n a r d ı n d a n

T a n r ı , i l k i n s a n o l a n A d e m ` i ya r a t t ı v e k u d r e t i i l e o n a r u h v e r d i .

182 Arş Allah`ın tahtı, Ferş de yer manasındadır.

58

C e b r a i l ` e A d e m ` i n c e n n e t e g i r m e s i n e i z i n v e r m e s i n i v e o r a d a k i b ü t ü n

ağa ç l a r ı n m e yv e s i n i yi ye b i l e c eğ i n i f a k a t b uğd a y ye m e m e s i

ge r e k t iğ i n i e m r e t t i . A d e m c e n n e t e g i r d i v e b u r a d a yü z yı l k a l d ı .

1 8 . Y ü z yı l s o n r a M e l e k T â v u s T a n r ı `ya d e d i k i : “ Eğe r A d e m b u

m e yv e d e n ye m e z s e i n s a n n e s l i n a s ı l ç oğa l ı r ? ” d i ye s o r d u .

1 9 . A d e m k a r n ı n d a k i ş i ş l i k t e n d o l a yı ı s t ı r a p i ç i n d e yd i . T a n r ı

o n a b i r k u ş gö n d e r d i . K u ş , A d e m ` i n v ü c u d u n d a ga ga s ı yl a b i r d e l i k

a ç t ı v e o n u n r a h a t l a m a s ı n ı s ağ l a d ı .

2 0 . C e b r a i l A d e m è yü z yı l gö r ü n m e d i . Bu n u n ü z e r i n e A d e m

yü z yı l ü z ü l d ü ağ l a d ı .

2 1 . Bu s ı r a d a T a n r ı C e b r a i l ` e , H a v v a `yı ya r a t m a s ı n ı e m r e t t i .

C e b r a i l d e A d e m ` i n s o l k o l t u k a l t ı n d a n H a v v a `yı ya r a t t ı 183. Bü t ü n

h a yv a n l a r ya r a t ı l d ı k t a n s o n r a A d e m i l e H a v v a a r a s ı n d a e v l a t a n a d a n

m ı yo k s a b a b a d a n m ı m e yd a n a ge l i r d i ye b i r t a r t ı şm a c e r e ya n e t t i .

Ç ü n k ü b u n l a r ı n h e r b i r i ge l e c e k n e s l i n t e k k a yn ağ ı o l m a k i s t i yo r d u .

Bu m ü n a k a şa n ı n o r t a ya ç ı k ı ş ı n a A d e m v e H a v v a `n ı n , h a yv a n l a r ı n

k e n d i l e r i n e b e n z e ye n ya v r u m e yd a n a ge t i r m e l e r i i ç i n ç i f t l e şm e l e r i n i

v e o r t a k i l i şk i l e r i n i gö r m e l e r i s e b e p o l d u . U z u n m ü n a k a şa d a n s o n r a

b u n l a r d a n h e r b i r i t o h u m l a r ı b i r t e s t i i ç i n e a k ı t ı p ağz ı n ı k a p a ya r a k

k e n d i m ü h ü r l e r i i l e m ü h ü r l e d i l e r v e d o k u z a y s o n u c u b e k l e d i l e r . Bu

m ü d d e t b i t t i k t e n s o n r a t e s t i yi a ç t ı l a r . A d e m ` i n t e s t i s i n d e b i r k ı z , b i r

d e oğ l a n v a r d ı . İş t e Y e z i d i l e r b u n l a r ı n n e s l i n d e n t ü r e m i ş l e r d i r .

H a v v a `n ı n t e s t i s i n d e n i s e b i r t a k ı m h a şa r a t ç ı k ı p e t r a f a p i s k o k u l a r

ya yı yo r d u . C e n a b - ı H a k , b u ç o c u k l a r ı b e s l e m e s i i ç i n A d e m è i k i

m e m e v e r d i . E r k e k l e r i n göğü s l e r i n d e m e m e b u l u n m a s ı n ı n n e d e n i

b u d u r . Bu n d a n s o n r a A d e m i l e H a v v a c i n s e l i l i şk i d e b u l u n d u l a r .

H a v v a b u i l i şk i d e n b i r e r k e k v e b i r k ı z d oğu r d u . Y a h u d i l e r ,

H r ı s t i ya n l a r , M ü s l ü m a n l a r v e d iğe r m i l l e t l e r i l e m e z h e p l e r h e p

b u n l a r ı n n e s l i n d e n d i r . B i z i m yü c e s o yu m u z , Ş i t , N u h v e A n n u h o l u p

H a k k a r i l i l e r i n yü c e a t a l a r ı d ı r k i b u n l a r ya l n ı z A d e m `d e n

t ü r e m i ş l e r d i r .

183 Maddenin bundan sonraki kısmı ilk metinlerde olmamasına rağmen Isya Joseph, Abdurrazzak Hasanî ve Demlûcî`nin yayınladıkları metinlerde yer almaktadır. Bkz. Ahmet Turan, a.g.e, s. 97.

59

2 2 . M e l e k T â v u s b i z i m m i l l e t i m i z i ç i n ye r yü z ü n e i n d i v e e s k i

A s u r h ü k ü m d a r l a r ı n d a n b a şk a h ü k ü m d a r l a r a t a d ı . Bu n l a r N a s r u h ya n i

M e l e k N a s ı r û d d i n , K â m u s ya n i M e l e k Fa h r e d d i n , A r t i m u s ya n i M e l e k

Ş e m s e d d i n `d i r . Bu n l a r d a n s o n r a I . Ş â p u r , I I .Ş â p u r b i z e yü z e l l i y ı l

h ü k ü m d a r l ı k ya p t ı l a r . E m i r l e r i m i z o n l a r ı n n e s l i n d e n t ü r e m i ş t i r .

2 3 . B i z d ö r t h ü k ü m d a r ı s e v m e yi p n e f r e t e d e r i z .

2 4 . S i z e h a r a m l a r ı m ı z şu n l a r d ı r : K a d ı n p e yga m b e r i m i z H â s i ye

n i n i s m i n e b e n z e d iğ i n d e n m a r u l ye n i l m e z . Fa s u l ye v e b ö r ü l c e ya s a k

o l d uğu g i b i m a v i r e n k t e e l b i s e g i ym e k d e ya s a k t ı r . Ba l ı k ye m e k ,

p e yga m b e r i m i z e i m a n e t t iğ i n d e n d o l a yı ya s a k t ı r . G e yi k e t i n i d e

i l a h l a r ı m ı z d a n b i r i n i n k o yu n u o l d uğu n d a n d o l a yı ye m e yi z . Ş e yh v e

m ü r i t l e r i M e l e k T â v u s à o l a n t a p ı n m a h a t ı r ı n a h o r o z e t i n i ye m e z l e r .

A ya k t a i şe m e k , o t u r a r a k e l b i s e g i ym e k , h a m a m d a yı k a n m a k , b e l i r l i

ye r l e r e h e l a ya p m a k h a r a m d ı r , b u n l a r a i n a n m a ya n l a r k a f i r o l u r .

Ş e yt a n k e l i m e s i n i s ö yl e m e k ya s a k t ı r . Ç ü n k ü o , t a n r ı n ı n i s m i d i r . Bu n a

b e n z e r K i t a n ( İp ) , Ş a d ( N e h i r k ı yı s ı ) , Ş e r ( K ö t ü l ü k ) , M e l ù n , Lâ n e t ,

n a ` l v e b u n a b e n z e r k e l i m e l e r i d e s ö yl e m e k ya s a k t ı r .

2 5 . M e s i h ` i n ( İs a `n ı n ) b u d ü n ya ya ge l i ş i n d e n ö n c e d i n i m i z

p u t p e r e s t l i k o l a r a k a d l a n d ı r ı l m ı ş , Y a h u d i l e r , H ı r i s t i ya n v e

M ü s l ü m a n l a r d i n i m i z e k a r ş ı ç ı k m ı ş l a r d ı r . N i t e k i m P e r s l e r d e a yn ı

şe yi ya p m ı ş l a r d ı r .

2 6 . K u l l a r ı m ı z d a n b i r i A h a b ` t ı r . O h e p i m i z e , t u h a f b i r i s i m l e

k e n d i s i n i ç ağ ı r m a m ı z ı e m r e t t i . K i ş i l e r o n u , T a n r ı A h a b ya d a

Ba ` l z a b ü b d i ye ç ağ ı r d ı l a r . Ş i m d i a r a m ı z d a P i r b u b 184 o l a r a k

a d l a n d ı r ı l ı r .

2 7 . B i z i m Bâ b i l `d e Bu h t a n s ı r , İ r a n `d a A h şo r a ş v e İs t a n b u l `d a

A gr i k a l o s a d l a r ı n d a k r a l l a r ı m ı z v a r d ı .

2 8 . Y e r yü z ü v e gö k l e r i n ya r a t ı l ı ş ı n d a n e v v e l T a n r ı d e n i z l e r i

ya r a t t ı . K e n d i s i i ç i n b i r ge m i ya p ı p o n u n l a k e n d i n i eğ l e n d i r m e k i ç i n

d e n i z l e r o r t a s ı n d a yo l c u l u k e t t i .

184 Pir-Bûb, Yezidilerde çok kutsal bir kişidir. Mezarı Sincar`da olup bu yer kendi adı ile anılmakta ve ziyaret edilmektedir. Bkz. Ahmet Turan, a.g.e., s. 98.

60

2 9 . S o n r a k e n d i n e b i r i n c i ya r a t t ı v e o n a k ı r k yı l h ü k ü m d a r l ı k

e t t i . S o n r a i n c i ye k ı z d ı v e o n u p a r ç a l a d ı .

3 0 . N e şa ş ı l a c a k şe yd i r k i , o n u n uğu l t u s u n d a n d ağ l a r ,

gü r ü l t ü s ü n d e n t e p e l e r v e d u m a n ı n d a n gö k l e r m e yd a n a ge l d i . S o n r a

A l l a h gö k l e r e ç ı k ı p o n l a r ı d o n d u r d u v e d i r e k s i z a s t ı .

3 1 . T a n r ı d a h a s o n r a b i r a n a h t a r l a ye r yü z ü n ü k a p a d ı . S o n r a

e l i n e b i r k a l e m a l d ı v e o n u n l a b ü t ü n ya r a t ı k l a r ı ya z d ı .

3 2 . S o n r a , T a n r ı k e n d i z a t ı n d a n v e n u r u n d a n a l t ı i l a h ya r a t t ı .

O n l a r ı n ya r a t ı l ı ş ı , t ı p k ı i n s a n ı n b i r l a m b a d a n d iğe r i n i a yd ı n l a t m a s ı

g i b i m e yd a n a ge l d i .

3 3 . T a n r ı o n l a r a “ İş t e b e n gö k l e r i ya r a t t ı m . S i z l e r d e göğe ç ı k ı n

v e b i r şe yl e r ya r a t ı n ” d e d i . O a n d a T a n r ı l a r gö k yü z ü n e ç ı k t ı .

B i r i n c i s i gü n e ş i , i k i n c i s i a yı , ü ç ü n c ü s ü yö r ü n ge l e r i , d ö r d ü n c ü s ü

s a b a h yı l d ı z l a r ı n ı , b e ş i n c i s i c e n n e t i , a l t ı n c ı s ı c e h e n n e m i ya r a t t ı .

4 . Y a r a t ı l ı ş N a z a r i y e l e r i

Y e z i d i ya r a t ı l ı ş h i k a ye l e r i n i n a n a k a yn ağ ı i k i k u t s a l

k i t a p l a r ı d ı r . İk i k u t s a l k i t a p l a r ı t e m e l o l m a k ü z e r e k o m şu d i n i

m i t o l o j i l e r d e n d e e t k i l e n e r e k b u n a z a r i ye l e r şe k i l l e n m i ş t i r .

Y e z i d i m i t o l o j i l e r i ge n e l h a t l a r ı i l e T a n r ı `n ı n M e l e k T â v u s v e

d iğe r m e l e k l e r i ya r a t m a s ı , k a i n a t ı v e a l e m i ya r a t m a s ı , i n s a n ı n v e

Y e z i d i s o yu n u n ya r a t ı l m a s ı i l e t u f a n h i k a ye l e r i n d e n o l u şm a k t a d ı r .

Y a r a t ı l ı ş h i k a ye l e r i M u s h a f - ı R e ş ` t e d e a n l a t ı l d ığ ı g i b i

A l l a h ` ı n b i r i n c i v e A n ga r 185 a d l ı k u şu ya r a t m a s ı yl a b a ş l a r . Y a r a t ı l a n

i n c i 4 0 b i n s e n e b u k u şu n ü z e r i n e k o n u r . Bu ya r a t m a d a n s o n r a T a n r ı ,

h a f t a n ı n ye d i gü n ü n ü v e b u ye d i gü n d e h e r gü n b i r t a n e o l m a k ü z e r e

185 Bu kuş bazı metinlerde Engar, Anfar veya Algar diye de zikredilmektedir. Bkz. Ahmet Turan, a.g.e., s. 141.

61

ye d i m e l eğ i ya r a t ı r . Bu m e l e k l e r d a h a ö n c e d e e l e a l d ığ ı m ı z g i b i

şö yl e d i r : 186

1 . P a z a r gü n ü b ü yü k m e l e k A z r a i l ya r a t ı l ı r . 187

2 . P a z a r t e s i gü n ü D e r d â i l ya r a t ı l ı r . Bu şe yh H a s a n `d ı r .

3 . S a l ı gü n ü İs r â f i l ya r a t ı l ı r . Bu şe yh Ş e m s e d d i n `d i r .

4 . Ç a r şa m b a gü n ü n d e i s e M i k a i l a d l ı m e l e k ya r a t ı l ı r . Bu şe yh

E b u Be k i r `d i r .

5 . P e r şe m b e gü n ü i s e C e b r â i l a d l ı m e l e k ya r a t ı l ı r . Bu şe yh

S e c c a d i n `d i r .

6 . C u m a gü n ü i s e Ş e n n â i l a d l ı m e l e k ya r a t ı l ı r . Bu i s e

N a s û r u d d i n `d i r .

7 . C u m a r t e s i gü n ü i s e N u r â i l ya r a t ı l ı r . Bu i s e şe yh

Fa h r e d d i n `d i r .

Bu ya r a t m a n ı n a r d ı n d a n i l k ya r a t ı l a n M e l e k A z r a i l ` i n d iğe r

m e l e k l e r e ü s t ü n k ı l ı n m a s ı 188 v e o n l a r a b a şk a n l ı k e t m e s i s o n u c u

A l l a h à k a r ş ı gu r u r v e k i b i r i ç i n e g i r m e s i s ö z k o n u s u d u r . Bu gu r u r v e

k i b i r i ç i n d e k i “Ş e yt a n ” ( M e l e k A z r a i l ) A l l a h t a r a f ı n d a n c e z a l a n d ı r ı l ı r

v e c e h e n n e m e a t ı l ı r . C e h e n n e m d e ye d i b i n yı l k a d a r k a l a n şe yt a n

ya p t ı k l a r ı n d a n d o l a yı p i şm a n l ı k i ç i n e g i r e r , T a n r ı `d a n a f d i l e r , ç o k ç a

ağ l a r . H a t t a ağ l a m a s ı yl a ye d i b ü yü k k ü p ü d o l d u r d uğu m i t o l o j i l e r i n d e

ye r a l ı r . B i r yo r u m a gö r e b u ye d i b ü yü k k ü p l e c e h e n n e m i n a t e ş i

s ö n d ü r ü l m ü ş , b i r b a şk a yo r u m a gö r e i s e b u ye d i b ü yü k k ü p a t e ş i n i

s ö n d ü r m e k m a k s a d ı yl a c e h e n n e m d e s a k l a n m a k t a d ı r . 189 Ş e yt a n ` ı n b u

yü c e p i şm a n l ığ ı s o n u c u m e r h a m e t s a h i b i T a n r ı o n u a f f e d e r . Fa k a t

d iğe r m e l e k l e r i n b u a f f a h o ş b a k m a m a l a r ı ü z e r i n e A l l a h , o n l a r ı b u

h a r e k e t l e r i n d e n m e n e d e r e k şe yt a n a t e k r a r e s k i i t i b a r ı n ı v e r m e k

s u r e t i yl e d iğe r m e l e k l e r e b a şk a n ya p a r . Bu h a d i s e n i n a r d ı n d a n M e l e k

A z r a i l , “ M e l e k T â v u s ” d i ye i s i m l e n d i r i l i r . 190

186 S. Kîlânî, a.g.e., s. 535-536; Ahmet Turan, a.g.e., s. 76-77; M. Nuri, a.g.e., s. 10-11. 187 Bu melek Tâvus adlı melektir. 188 Mushaf-ı Reşìn 9. gavlinde zikredilmektedir. 189 M.Nuri, a.g.e., s. 11; C. Meşkûr, a.g.e., s. 36. 190 M.Nuri, a.g.e., s. 11; M.Aydın, a.g.e., s. 52-53; C. Meşkûr, a.g.e., s. 36.

62

İn c i n i n , A n ga r a d l ı k u şu n , M e l e k T â v u s v e d iğe r m e l e k l e r i n

ya r a t ı l m a s ı n ı n , M e l e k T â v u s ù n c e z a l a n d ı r ı l m a s ı n ı n v e t e k r a r e s k i

i t i b a r ı n ı n i a d e e d i l m e s i n i n a r d ı n d a n d ü n ya n ı n ya r a t ı l m a s ı Y e z i d i

m i t o l o j i l e r i n d e ye r a l ı r .

a . D ü n y a n ı n Y a r a t ı l ı ş ı

T a n r ı `n ı n b i r i n c i , a r d ı n d a n d a ye d i m e l eğ i , ye d i k a t göğü ,

gü n e ş i v e a yı ya r a t m a s ı n d a n s o n r a s o n ya r a t t ığ ı m e l e k Fa h r e d d i n ,

i n c i ye yü k s e k s e s l e b ağ ı r ı r . Bu n u ü z e r i n e i n c i d ö r t p a r ç a ya a yr ı l ı r v e

i n c i d e n ç ı k a n s u i l e h e r ye r d e n i z e d ö n e r . 191

Bu ge l i şm e n i n ü z e r i n e T a n r ı , d ü n ya n ı n d ö r t b i r ya n ı n ı ya p m a s ı

i ç i n C e b r a i l ` i k u ş şe k l i n e s o k a r a k d ü n ya ya gö n d e r i r . K e n d i s i i s e

o r t a l ı k ya t ı ş ı n c a ya k a d a r ya r a t t ığ ı ge m i d e o t u z yı l k a d a r ( B i n s e n e

o l d uğu d a ge ç m e k t e d i r . ) ge z i p d o l a ş ı r . Bu ge z i n t i ye La l e ş ` t e s o n

v e r i r . A r d ı n d a n d ü n ya ya h a yk ı r m a s ı s o n u c u s u l a r ç e k i l i r , d ü n ya

m e yd a n a ge l i r . T a n r ı `n ı n h a yk ı r m a s ı v e t a ş l a r ı n o l u şm a s ı n ı n a r d ı n d a n

s a l l a n t ı l a r b a ş l a r . T a n r ı b u n u n ü z e r i n e C e b r a i l ` e , ya r ı l a n b e ya z

i n c i n i n i k i p a r ç a s ı n ı gö n d e r i r . Bu i k i p a r ç a n ı n b i r i n i s a l l a n t ı d u r s u n

d i ye ye r i n a l t ı n a b i r p a r ç a s ı n ı i s e göğü n k a p ı s ı n a k o ya r . 192

D a h a s o n r a T a n r ı s e m a ya gü n e ş i v e a yı ye r l e ş t i r i r . P a r ç a l a n a n

b e ya z i n c i n i n k ı r ı n t ı l a r ı n d a n yı l d ı z l a r ya r a t ı r v e s ü s o l m a k ü z e r e

göğe ye r l e ş t i r i r . D a h a s o n r a i s e gü z e l l e ş t i r m e k m a k s a d ı yl a m e yv e l i

ağa ç l a r ı , b i t k i l e r i , d ağ l a r ı v e ı r m a k l a r ı ye r yü z ü n e ye r l e ş t i r i r . 193

b . İn s a n ı n Y a r a t ı l ı ş ı

D ü n ya n ı n ya r a t ı l m a s ı n ı n a r d ı n d a n A l l a h m e l e k l e r i t o p l a ya r a k

“ E y m e l e k l e r , b e n A d e m v e H a v v a `yı ya r a t a c ağ ı m v e A d e m ` i n

b e d e n i n d e n S a h r b i n C e b r ` i v ü c u d a ge t i r e c eğ i m . O n d a n ye r yü z ü n d e

191 Ahmet Turan, a.g.e., s. 77. 192 İkinci parçanın göğün kapısına değil de cennetin kapısına yerleştirildiği de zikredilmektedir. M. Aydın, a.g.e., s. 61. 193 M. Nuri, a.g.e., s. 10-11; Ahmet Turan, a.g.e., s. 77.

63

b i r m i l l e t o l u şa c a k , o m i l l e t M e l e k T â v u s à h ü r m e t e d e c e k t i r . Bu

m i l l e t Y e z i d i yye i s m i i l e a n ı l a c a k t ı r . ” d e r . 194

A l l a h d a h a s o n r a o t u z b i n m e l e k ya r a t ı r v e b u m e l e k l e r k ı r k b i n

s e n e A l l a h à i b a d e t e d e r l e r . S o n u n d a A l l a h , o n l a r ı M e l e k T â v u s à

t e s l i m e d e r e k gö k l e r e ç ı k a r ı r . K e n d i s i i s e K u d ü s c i v a r ı n d a ye r yü z ü n e

i n e r . B i r a d ı d a C e b r a i l o l a n M e l e k T â v u s , b u o t u z b i n m e l eğ i

b ı r a k a r a k A l l a h ` ı n b u l u n d uğu ye r e k o şa r . A l l a h o n d a n d ö r t şe yi

ge t i r m e s i n i i s t e r . C e b r a i l d e h e m e n t o p r a k , a t e ş , s u v e h a v a ge t i r i r . 195

A d e m ` i n ya r a t ı l m a s ı , o n a c a n v e r u h v e r i l m e s i i l a h i d i n l e r i n

t e o l o j i l e r i n d e ye r a l d ığ ı g i b i c e r e ya n e d e r . E v v e l a A l l a h C e b r a i l ` i n

ge t i r d i k l e r i yl e A d e m ` i n v ü c u d u n u ya r a t ı r . İ l a h i gü c ü i l e o n a c a n v e

r u h v e r d i k t e n s o n r a M e l e k T â v u s à , A d e m ` i c e n n e t e ye r l e ş t i r m e s i n i ,

o r a d a h e r şe yi yi ye b i l e c eğ i h a l d e b uğd a yd a n ye m e m e s i n i t e m b i h e d e r .

A d e m c e n n e t t e yü z yı l k a d a r k a l ı r . 196

Bu h a d i s e l e r i n a r d ı n d a n M e l e k T â v u s A l l a h ` ı n h u z u r u n a

ç ı k a r a k : “ Ba n a h ü r m e t e d e c e k b i r t o p l u m u n k e n d i s i n d e n ç oğa l m a s ı

i ç i n A d e m ` i ya r a t t ı n . A m a ya s a k l a d ığ ı n b u m e yv e yi ye m e z s e n a s ı l

ç oğa l ı r ? ” d e r . Bu n u n ü z e r i n e A l l a h o n a : “ Bü t ü n e m i r v e t e d b i r i s e n i n

e l i n e b ı r a k t ı m ” d e r . 197

A d e m ` i n n e s l i n i n ç oğa l m a s ı ga ye s i yl e h a r e k e t e t m e ye b a ş l a ya n

M e l e k T â v u s A d e m è “ Bu b uğd a yı ye d i n m i ? ” d i ye s o r a r . A d e m ` i n ,

b u n u n k e n d i s i n e ya s a k l a n d ığ ı n ı s ö yl e m e s i ü z e r i n e b uğd a yı ö v ü c ü

k o n u şm a l a r ya p a r v e ye m e s i i ç i n o n u i k n a e d e r . Buğd a yı yi ye n

A d e m ` i n k a r n ı ş i şm e ye b a ş l a r v e t u v a l e t i h t i ya c ı o r t a ya ç ı k a r . Bu n u n

ü z e r i n e M e l e k T â v u s o n u c e n n e t t e n ç ı k a r ı p ye r yü z ü n e a t a r .

A l d a t ı l d ığ ı n ı a n l a ya n A d e m M e l e k T â v u s ù n yü z ü n e t ü k ü r ü r . K a r n ı

ş i şe n v e s ı k ı n t ı i ç i n d e k a l a n A d e m è A l l a h b i r k u ş gö n d e r i r . Bu k u ş

A d e m ` i n v ü c u d u n d a b i r d e l i k ( M a k a t ) a ç a r v e A d e m r a h a t l a r . 198

194 S. Kîlânî, a.g.e., s. 536, 195 S. Kîlânî, a.g.e., s. 536; Ahmet Turan, a.g.e., s. 78. 196 S. Kîlânî, a.g.e., s. 536. 197 Mushaf-ı Reş` in 18. gavlinde bu ifade aynen yer almaktadır. 198 S. Kîlânî, a.g.e., s. 536; Ahmet Turan, a.g.e., s. 78.

64

Y ü z ü n e t ü k ü r d üğü i ç i n M e l e k T â v u s A d e m è k ü s e r v e o n u

ya l n ı z b ı r a k ı r . U z u n b i r s ü r e ya l n ı z k a l a n v e ağ l a ya n A d e m ,

m e r h a m e t s a h i b i A l l a h t a r a f ı n d a n gö r ü l ü r v e b u ya l n ı z l ı k t a n k u r t u l u r .

A l l a h , M e l e k T â v u s à o n u ya l n ı z l ı k t a n k u r t a r m a k i ç i n H a v v a `yı

ya r a t m a s ı n ı e m r e d e r . H a r e k e t e ge ç e n M e l e k T â v u s A d e m ` i n s o l

k a b u r ga k e m iğ i n d e n H a v v a `yı ya r a t ı r .

M e l e k T â v u s A d e m v e H a v v a `d a n k e n d i s i n e h ü r m e t e d e c e k b i r

t o p l u m i s t e r . A d e m v e H a v v a ç e v r e l e r i n i i n c e l e ye r e k h a yv a n l a r ı n ,

k e n d i l e r i n e b e n z e ye n e v l a t v ü c u d a ge t i r m e l e r i i ç i n ç i f t l e şm e l e r i n i v e

m ü ş t e r e k f a a l i ye t l e r i n i gö z l e m l e r l e r . Fa k a t b u n u n a r d ı n d a n , d oğa n

ya v r u n u n k i m e a i t o l d uğu h u s u s u n d a m ü n a k a şa ya g i r e r l e r . Bu

t a r t ı şm a n ı n a r t m a s ı ü z e r i n e C e b r a i l ge l e r e k s o r u n a s o n v e r m e k i ç i n

A d e m i l e H a v v a `n ı n a l ı n l a r ı n d a n b i r e r m i k t a r k a n ı n b i r e r t e s t i i ç i n e

a k ı t ı l m a s ı n ı s ağ l a r v e b e k l e m e l e r i n i i s t e r . 199

A d e m ` i n t e s t i s i n d e n b i r e r k e k v e b i r k ı z o l m a k ü z e r e i k i ç o c u k

ç ı k a r . E r k e k ç o c uğu Ş e h i d b . C e r r a 200, k ı z ç o c uğu M e r c e m - i

N i s â n `d ı r . 201 Bu n l a r ı n b i r b i r l e r i i l e e v l e n m e l e r i n i n a r d ı n d a n Y e z d â n

( E z d â ) , b u n u n oğ l u M e r c - i M i r â n , b u n u n oğ l u S a b û r , b u n u n oğ l u N û h

v e N û h ù n ü ç oğ l u Ş i s , A n u ş v e M a r m i ş `d e n b u gü n k i Y e z i d i l e r

m e yd a n a ge l i r . 202

H a v v a , t e s t i s i n d e n ağz ı n a k a d a r h a şa r a t v e p i s k o k u ç ı k m a s ı

d o l a yı s ı yl a h ı r s ı n d a n ağ l a r v e A d e m è k ü s e r . Ba r ı şm a l a r ı v e a r d ı n d a n

c i n s i t e m a s t a b u l u n m a l a r ı yı l l a r a l ı r . S o n u n d a A d e m v e H a v v a `n ı n

yü z k ı r k d ö r t ç o c uğu o l u r . Bu n l a r ı n b i r b i r l e r i i l e e v l e n m e l e r i yl e d e

Y e z i d i l e r d ı ş ı n d a k a l a n s o y v e m i l l e t l e r m e yd a n a ge l i r .

199 Ahmet Turan, a.g.e. s. 79, o da: Tercüme es-Süryaniyye, s. 2; M. Nuri, a.g.e., s. 12-13; C. Meşkûr, a.g.e., s. 35-36. 200 Rivayete göre Havva, Ademìn yokluğundan faydalanarak dokuz ay sonra kendi testisini açar. İçinden haşarat ve pis koku çıktığını görür. Ademìn testisini açar, içinde inci gibi parlak ve güzel bir erkek çocuğu olduğunu gördüğü sırada Adem de oraya gelir. Bu duruma kızan Havva öfkesinden ve kıskançlığından testiyi eline alarak sallar. Adem müdahale ederek testiyi elinden alır. Çocuğun kolayca çıkması için de testiyi kırar ve çocuğu çıkartır. Ancak Havva`nın testiyi hızla sallamasından dolayı çocuğun dizleri parçalanır. İşte bundan dolayı bu çocuğa Şehid b. Cerra adı verilir. Bu çocuğun daha sonra Cebrail tarafından getirilen bir cennet hurisiyle evlendirilmesinden bugünkü Yezidiler meydana gelir. Bkz. Ahmet Turan, a.g.e., s. 79-80; C. Meşkûr, a.g.e., s. 35-36. 201 Mercem-i Nisân; Melek Tâvusùn kanadından yaratılan bir cennet hurisidir. Bkz. M. Nuri, a.g.e., s. 13. 202 M. Nuri, a.g.e., s. 13; Ahmet Turan, a.g.e., s. 80; E. Sever, a.g.e., s. 116-117.

65

c . T u f a n H a d i s e s i

Y e z i d i m i t o l o j i s i n d e ye r a l a n t u f a n , i l a h i d i n l e r d e k i N u h

t u f a n ı yl a , b a z ı u f a k d eğ i ş i k l i k l e r o l s a d a n e r e d e ys e a yn ı d ı r . T u f a n ,

Y e z i d i o l m a ya n l a r ı n b i r b i r l e r i i l e a l a y e t m e l e r i v e d iğe r m i l l e t l e r i n

Y e z i d i l e r e k a r ş ı i s ya n e t m e l e r i n e d e n i yl e ge r ç e k l e şm i ş t i r . N u h

ge m i ye , t e m i z k a v m i n i v e h a yv a n l a r ı n b i r e r n e v i n i a l ı r . T u f a n , Y e z i d i

o l m a ya n l a r ı n c e z a l a n d ı r ı l m a s ı m a k s a d ı yl a b a ş l a r v e ge m i n i n I r a k ` t a

S i n c a r d ağ l a r ı n d a k a ya l a r a ç a r p m a s ı n a k a d a r d e v a m e d e r . G e m i n i n

k a ya l a r a ç a r p ı p b ü yü k b i r ya r a v e s u a l m a s ı N u h ` u ç o k ü z e r . G e m i

b a t m a k l a yü z yü z e ge l i r . Bu e s n a d a o r t a ya ç ı k a n b i r yı l a n “ Ba n a

i n s a n k a n ı n d a n f a yd a l a n m a k ü z e r e s ö z v e r i r s e n s i z i b oğu l m a k t a n

k u r t a r ı r ı m ” d i ye N u h à s e s l e n i r . N u h yı l a n i l e b u k o n u d a a n l a ş ı r .

Bu n u n ü z e r i n e yı l a n k u yr uğu n u ge m i d e a ç ı l a n d e l iğe s o k a r a k k ı v r ı l ı r

v e d e l iğ i k a p a t a r a k ge m i n i n b a t m a s ı n ı e n ge l l e r . S u l a r ç e k i l d iğ i n d e

yı l a n N u h à ge l e r e k s ö z ü n ü ye r i n e ge t i r m e s i n i i s t e r . Bu n u n ü z e r i n e

C e b r a i l ge l e r e k şö yl e d e r : “ G e r ç e k t e n s i z i n k u r t u l m a n ı z A l l a h ` ı n

i z n i yl e d i r , yo k s a yı l a n v e o n u n ya p t ığ ı i l e i l g i l i d eğ i l d i r . ” Bu n u n

ü z e r i n e N u h , yı l a n ı ya k a l a yı p a t e şe a t a r . Bu yı l a n ı n d e r i s i n d e n ,

k ü l ü n d e n 7 7 ç e ş i t h a şe r e l e r ( P i r e l e r , b i t l e r , a k r e p l e r v . b . ) t ü r e r . 203

A yr ı c a Y e z i d i l e r , h e r b i n yı l d a b i r m e l e k l e r i n i n b i r i s i n i n

ye r yü z ü n e i n d iğ i n e i n a n ı r l a r . M e l e k l e r i n ye r yü z ü n e i n m e s i ,

Y e z i d i l e r e yo l gö s t e r m e k , k a n u n l a r k o ym a k , o n l a r ı n d o s t l a r ı n ı ,

v e l i l e r i n i b e l i r l e m e k v e z o r d u r u m d a k a l a n Y e z i d i l e r i l e z a yı f l a m a

p o z i s yo n u n d a k i d i n l e r i n i c a n l a n d ı r m a k m a k s a d ı yl a d ı r . N u h t u f a n ı d a

z a t e n b u n e d e n l e ge r ç e k l e şm i ş t i r . 204

203 M.Nuri, a.g.e., s. 13-14; A.İnan, a.g.e., s. 26. 204 A. İnan, a.g.mk., s. 26.

66

5 . T e n a s ü h - H u l û l ( C e n n e t v e C e h e n n e mi n V a r l ığ ı )

Y e z i d i i n a n ç s i s t e m i i ç e r i s i n d e c e n n e t v e c e h e n n e m

k a v r a m l a r ı n ı n o l d uğu n u gö r m e k t e yi z . C e n n e t i n s a n l a r ı n

ö d ü l l e n d i r i l m e s i , c e h e n n e m i s e c e z a l a n d ı r ı l m a s ı i ç i n d i r . K i t a b ù l -

C i l v e `d e “ K u r a l l a r ı m a u ym a ya n l a r ı , v a r l ı k l a r ı n d u r u m u n a v e z a m a n a

u ygu n o l a r a k ya l n ı z b u d ü n ya d a d eğ i l , d iğe r d ü n ya l a r d a d a

c e z a l a n d ı r ı r ı m ” 205 d i ye ge ç e n b i l d i r i d e d iğe r a l e m i n v a r l ığ ı v e o

a l e m d e k i c e z a l a n d ı r m a n ı n o l a c ağ ı n d a n b a h s e d e r . A yn ı şe k i l d e M e l e k

T â v u s ù n p i şm a n l ığ ı s o n r a s ı n d a ye d i b ü yü k k ü p ü gö z ya ş l a r ı yl a

d o l d u r m a s ı 206 v e b u ya ş l a r ı n c e h e n n e m i n a t e ş i n i s ö n d ü r e c eğ i n e

i n a n m a l a r ı c e h e n n e m i n v a r l ığ ı n ı b i z e i f a d e e t m e k t e d i r . 207 Bu n u n

ya n ı n d a Y e z i d i k u t s a l k i t a p l a r ı n d a c e n n e t k a v r a m ı n d a n v e i n s a n l a r ı n

b i r s o n r a k i d ü n ya d a ö d ü l l e n d i r i l e c eğ i n d e n b a h s e d e r . 208

T ü m b u n l a r b i z e Y e z i d i i n a n c ı i ç i n d e c e n n e t , c e h e n n e m , d ü n ya

h a ya t ı , b i r s o n r a k i d ü n ya h a ya t ı v e d iğe r a l e m d e c e z a - m ü k a f a t ı n

v a r l ığ ı n ı gö s t e r m e k t e d i r . T ü m b u n l a r t e n a s ü h i n a n c ı i l e t e r s

d ü şm e k t e d i r . Fa k a t Y e z i d i l e r t a m b i r t e n a s ü h i n a n c ı i ç i n d e o l m a s a l a r

d a ya r ı t e n a s ü h d i ye b i l e c eğ i m i z b i r i n a n ı ş i ç i n d e d i r l e r .

H e r i n s a n ı n b e l i r l i b i r ö m r ü o l d uğu v e s o n s u z a k a d a r

ya şa m a ya c ağ ı k u t s a l k i t a p l a r ı n d a a ç ı k t ı r . 209 D o l a yı s ı yl a ö l e n h e r

k i ş i n i n t e n a s ü h s o n u c u d ü n ya ya t e k r a r d ö n m e s i s ö z k o n u s u d eğ i l d i r .

Fa k a t T a n r ı n ı n i s t e d iğ i d u r u m l a r d a , ö l e n k i ş i n i n d ü n ya ya b i r v e ya

b i r k a ç d e f a gö n d e r i l m e s i s ö z k o n u s u d u r .

S ü r e k l i o l u ş l a r l a t e d r i c i b i r t e m i z l e n m e yi ö n gö r e n t e n a s ü h

i n a n ı ş ı Y e z i d i l i k i ç i n d e v a r g i b i gö z ü k m e k t e d i r . Fa k a t b u i n a n ı ş t a

c e n n e t v e c e h e n n e m k a v r a m l a r ı s ö z k o n u s u o l a m a z . Y e z i d i k u t s a l

205 Bölüm III/2 206 Adem cennette yememesi gereken meyveyi kandırılarak yer ve bundan dolayı pişmanlık içinde yüz sene gözyaşı döker. Yezidiler, bu gözyaşlarının cehennemin ateşini söndürmek için saklandığına inanırlar. 207 Bu yedi küpün cehennemin ateşini söndüreceği vurgulanmaktadır. Yalnız bu, kutsal kitaplarında belirtilen kurallara uymayanların cezalandırılacağı ile çelişki içindedir. 208 Kitabùl-Cilve bölüm II/1, 4, 11, bölüm III/2, bölüm IV/6, Mushaf-ı Reş 33. 209 Kitabùl-Cilve bölüm II/11.

67

k i t a p l a r ı n a b a k t ığ ı m ı z d a i s e , yu k a r ı d a d a b a h s e t t iğ i m i z g i b i T a n r ı ,

k u r a l l a r ı n a u ym a ya n l a r ı , i s t e r s e b u d ü n ya d a i s t e r s e ö t e k i d ü n ya d a

c e z a l a n d ı r a b i l e c eğ i n i b i l d i r m e k t e d i r . Y i n e k u r a l l a r a u ya n l a r ı

a l e m l e r i n b i r i n d e m u h a k k a k m ü k a f a t l a n d ı r a c ağ ı n d a n b a h s e t m e k t e d i r .

D o l a yı s ı yl a b i z , Y e z i d i l iğ i n i ç i n d e b u h u s u s l a r ı d i k k a t e a l a r a k t a m

b i r t e n a s ü h t e n b a h s e d e m e yi z . Y a l n ı z , T a n r ı n ı n i s t e m e s i s o n u c u

i n s a n l a r ı n d ü n ya ya t e k r a r gö n d e r i l m e s i v e b a z ı i l a h l a r ı n ye r yü z ü n e

t e n a s ü h v a s ı t a s ı yl a i n d iğ i i n a n ı ş ı ye r a l ı r , b u n u n l a b i r l i k t e c e n n e t v e

c e h e n n e m k a v r a m l a r ı d a r e d d e d i l m e m e k t e d i r . 210

Bu n u n d ı ş ı n d a i k i n c i d e r e c e d e k i i l a h l a r ı n p e r i yo d i k o l a r a k

b e d e n l e r e s i r a ye t e d e r e k ye r yü z ü n e gö n d e r i l m e s i s ö z k o n u s u d u r . Ba z ı

Y e z i d i l e r c e i l a h l ığ ı n a i n a n ı l a n Ş e yh A d î d e b u şe k i l d e ye r yü z ü n e

i n e r e k d ü z e n l e m e l e r ya p m ı ş t ı r . 211

B . İb a d e t l e r i

Y e z i d i l e r ya r ı t e n a s ü h i n a n c ı i ç e r i s i n d e o l m a k l a b e r a b e r c e n n e t

v e c e h e n n e m i n v a r l ığ ı n a d a i n a n ı r l a r . 212 C e h e n n e m a z a b ı n d a n

k o r u n m a k , c e n n e t m ü k a f a t ı n ı k a z a n m a k v e t e n a s ü h e i n a n d ı k l a r ı n d a n

t e k r a r d ü n ya ya gö n d e r i l i r l e r i s e m e v k i l e r i n i k o r u m a k v e ya d a h a i yi

b i r m e v k i i l e d ü n ya ya gö n d e r i l m e k i ç i n M e l e k T â v u s ù yü c e l t i r l e r .

Ç ü n k ü yü c e ya r a t ı c ı i n s a n l a r , Y e z i d i l e r v e d ü n ya n ı n i ş l e r i yl e

i l g i l e n m e s i i ç i n a f f e t t iğ i v e m a k a m ı n ı yü k s e l t t iğ i M e l e k T â v u s ù

gö r e v l e n d i r m i ş t i r .

Y e z i d i l e r d u a l a r ı n ı v e i b a d e t l e r i n i s e s s i z c e , ç e v r e d e n v e

ö z e l l i k l e ya b a n c ı l a r d a n g i z l i o l a r a k ya p a r l a r . H a t t a h e r Y e z i d i

k e n d i s i n i h e r h a n g i b i r M ü s l ü m a n , H ı r i s t i ya n v e ya Y a h u d i `n i n

210 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 131; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 314; J. Guest, a.g.e., s. 67. 211 M. Nuri, a.g.e., s. 15. 212 Mushaf-ı Reş 12,17-18, 33, Kitabu`l- Cilve bölüm III/2, bölüm IV/6.

68

gö r e m e ye c eğ i b i r şe k i l d e i b a d e t i n i ya p m a k z o r u n d a d ı r . S i i r t ` ì n Be ş i r i

i l ç e s i D e v e b o yn u k ö yü f a k i r i R e şe T o p r a k , t a p ı n m a l a r ı n ı n g i z l i

o l m a s ı h a k k ı n d a B . M u r a t Ö z t e m i r ` i n Y e z i d i l e r v e S ü r ya n i l e r a d l ı

e s e r i n d e n a k l e n şö yl e d e m e k t e d i r : 213 “ Y a şa d ığ ı m ı z b ö l ge İs l a m ` ı n

h a k i m o l d uğu v e h a l k ı n b ü yü k b i r ç oğu n l uğu n u n d i n d a r o l d uğu b i r

b ö l ge . Ö n c e d e n İs l a m o l m a ya n ( m ü s l ü m a n o l m a ya n ) h e r k e s e k a f i r

d e n d iğ i , b i z e d e k a f i r gö z ü yl e b a k ı l d ığ ı n ı b u r a d a t e k r a r e t m e ye ge r e k

yo k . O ys a k a f i r ; H ü d a `n ı n v a r l ığ ı n ı k a b u l e t m e ye n l e r e d e n i r . B i z

e d i yo r u z . . . ” Y e z i d i l e r , K i t a b u ` l - C i l v e `d e ye r a l a n g i z l i l i k e m r i n i 214

i b a d e t l e r i n i i ç i n e a l a c a k şe k i l d e ge n i ş l e t m e k t e h a t t a b u e m r e

u ym a ya n l a r ı n k a f i r o l d uğu n u k a b u l e t m e k t e d i r l e r . 215 Bu n e d e n l e d e

h a c d ı ş ı n d a t o p l u i b a d e t l e r i s ö z k o n u s u o l m a yı p , t o p l u i b a d e t l e r i ç i n

d e m a b e t i n şa e t m e m e k t e d i r l e r . 216

1 . N a ma z

Y e z i d i l e r d e n a m a z b i r d u a d a n i b a r e t o l u p f e r d î v e g i z l i d i r . Ş e yh

A d î `n i n k a l d ı r m a s ı n e d e n i yl e 217 m ü s l ü m a n l a r ı n k ı l d ığ ı g i b i b i r n a m a z

s ö z k o n u s u o l m a yı p ö n e m l i o l a n k a l p t e m i z l iğ i d i r . 218

Y e z i d i l e r gü n e ş i n d oğd uğu s ı r a d a S a b a h N a ma z ı v e b a t t ığ ı

s ı r a d a A k şa m N a ma z ı i b a d e t i n i ye r i n e ge t i r i r l e r . N a m a z d a n ö n c e

e l l e r v e yü z yı k a n a r a k b i r n e v i a b d e s t a l m a k t a d ı r l a r . 219 A b d e s t a l ı r k e n

d u a l a r o k u r l a r . 220 Y a l n ı z Y e z i d i l i k t e o k u m a - ya z m a ya s a k o l d uğu n d a n

b u d u a l a r ş i f a h î o l a r a k öğ r e n i l m e k t e d i r . D u a l a r ; A r a p ç a , K ü r t ç e ,

213 B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 11. 214 Kitabùl-Cilve bölüm IV/5-9. 215 Ahmet Turan, a.g.e., s. 72; M. Nuri, a.g.e., s. 25. 216 T. Akpınar, a.g.mk., s. 47; E. Sever, a.g.e., s. 67; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 12; S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 50. 217 Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 26. 218 Ş. Yaltkaya, “Yezidiler(Ek)”, Darü`l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, sy. 4, s. 274, İstanbul- 1926. 219 M. Aydın, a.g.mk., s. 64; İ. A. Çubukçu, a.g.mk., s. 24; S. Kîlânî, a.g.e., s. 537; A. Özalp, a.g.e., s. 404. 220 Abdest alırken okudukları dua için sayfa 81`deki “Yezidi Duaları” bölümüne bakınız.

69

Fa r s ç a g i b i d i l l e r i n k a r ı ş ı m ı n d a n m e yd a n a ge l d iğ i i ç i n Y e z i d i l e r

a r a s ı n d a b u d u a l a r ı t a m b i l e n l e r i n s a yı s ı a z o l u p k a yn a k l a r

i n c e l e n d iğ i n d e ç o k f a r k l ı d u a l a r l a k a r ş ı l a ş ı l m a k t a d ı r . 221

S a b a h i b a d e t i gü n e ş i n s a r ı l ığ ı b e l l i o l d uğu n d a gü n e şe

d ö n ü l e r e k ya p ı l ı r . Bu i b a d e t i , gü n e ş ü ç a d a m b o yu yü k s e l m e d e n

ya p m a s ı ge r e k i r . 222 E l l e r göğü s ü z e r i n d e ç a p r a z ya p ı l a r a k 223 s a b a h

d u a s ı o k u n u r . 224 D u a b i t t i k t e n s o n r a ü ç d e f a r ü k u ya g i d i l i r . 225 D a h a

s o n r a gö m l eğ i n i n ya k a s ı v e t o p r ağa eğ i l e r e k gü n e ş ı ş ı n l a r ı n ı n d eğd iğ i

ye r ö p ü l ü r . A yr ı c a Ş e yh A d î z i ya r e t ga h ı n ı t e m s i l e d e n b i r t a ş t o p r ağa

d i k i l i r v e ü ç d e f a ç e v r i l i r . 226

A k şa m n a ma z ı n ı i s e gü n e ş i n b a t ı ş ı s ı r a s ı n d a yi n e gü n e şe

yö n e l e r e k a yn ı şe k i l d e ye r i n e ge t i r i r l e r . Y a l n ı z a k şa m n a m a z ı

i ç e r i s i n d e G ü n e ş Ba t ı ş D u a s ı o k u m a k t a d ı r l a r . 5 3 b e yi t t e n o l u şa n b u

d u a ya G ü n e ş D u a s ı d a d e n m e k t e d i r . 227 S a b a h v e a k şa m n a m a z l a r ı n d a

o k u d u k l a r ı d u a l a r u z u n o l d uğu n d a n b i r ç o k Y e z i d i b u d u a l a r ı k ı s a v e

ö z h a l i n d e o k u m a k t a d ı r l a r . 228

İb a d e t l e r i n d e g i z l i l i k e s a s o l d uğu n d a n n a m a z l a r ı n ı k ı l a r k e n

b a şk a d i n d e n o l a n l a r ı n k e n d i l e r i n i gö r m e m e s i n e ö z e n gö s t e r i r l e r .

Ba şk a l a r ı n ı n ya n ı n d a i b a d e t e t m e k z o r u n d a k a l ı r l a r s a e l l e r i n i gü n e şe

ç e v i r e r e k v e ya gü n e ş ı ş ı n l a r ı n ı n v u r d uğu b i r ye r e d eğd i r e r e k g i z l i c e

e l l e r i n i ö p e r , k a ş l a r ı n a , gö z l e r i n e s ü r e r l e r . 229

Y e z i d i l e r i n n a m a z k ı l a r k e n gü n e ş i k ı b l e o l a r a k k a b u l e t m e l e r i

i n s a n l a r ı n , o n l a r ı n gü n e şe t a p t ı k l a r ı ya n ı l g ı s ı n a d ü şm e l e r i n e n e d e n

o l m a k t a d ı r . A k s i n e Y e z i d i l e r gü n e şe h i ç b i r şe k i l d e t a n r ı s a l b i r gü ç

a t f e t m e m e k t e d i r l e r . Y e z i d i l e r gü n e ş , a y, yı l d ı z , g i b i ı ş ı k

221 Ahmet Turan, a.g.e. s. 102. 222 Torî, Bir Kürt Düşüncesi Yezidilik Ve Yezidiler, s. 58, İstanbul-2000. 223 M. Aydın, a.g.mk., s. 64. 224 Sabah namazında okunan Sabah duası veya Evger duası için sayfa 81`deki “Yezidi Duaları” bölümüne bakınız . 225 M. Nuri, a.g.e., s. 25; Thomas Menzel, “Yezidiler”, İ. A., XIII, 419, İstanbul-1986. 226 Torî, a.g.e. s. 79. 227 Th. Menzel, a.g.md., s. 419; Ayrıca, Sabah duası, Evger duası ve Güneş duasının dışında Akşam duası dedikleri bir dua daha mevcut olup buna Şehadet duası da demektedirler. Bu duayı akşam yatağa girdiklerinde okumaktadırlar. Dua için bkz. “Yezidi Duaları” bölümü. 228 T. Akpınar, a.g.mk., s. 47. 229 M. Nuri, a.g.e., s. 25; Th. Menzel, a.g.md., s. 419; E. R. Fığlalı, a.g.md., s. 442.

70

k a yn a k l a r ı n ı n Y a r a t ı c ı n ı n t a n r ı s a l gü c ü n d e n m e yd a n a ge l d iğ i i ç i n b u

t ü r ı ş ı k k a yn a k l a r ı n ı k u t s a l s a ym a k t a d ı r l a r . 230 Za t e n Y e z i d i l e r d e

gü n e şe h ü r m e t e t t i k l e r i n i a m a gü n e şe t a p m a d ı k l a r ı n ı i f a d e

e t m e k t e d i r l e r . 231

2 . H a c

Y e z i d i l e r d e ö n e m l i v e m e c b u r i b i r v a z i f e d e h a c gö r e v i d i r .

Y e z i d i l e r , b u gü n I r a k s ı n ı r l a r ı i ç i n d e ye r a l a n La l e ş ` t e k i Ş e yh A d î

t ü r b e s i n i 232 z i ya r e t e d e r e k h a c gö r e v l e r i n i ye r i n e ge t i r i r l e r . Ş e yh

A d î `n i n z a v i ye s i n i n v e k a b r i n i n b u l u n m a s ı n e d e n i yl e La l e ş k u t s a l b i r

b ö l ge o l a r a k k a b u l e d i l i r . 233

1 8 7 2 yı l ı n d a ya şa d ı k l a r ı p r o b l e m 234 e s n a s ı n d a Y e z i d i e m i r l e r i n i n

O s m a n l ı D e v l e t i `n e s u n d uğu b e l ge l e r d e d e 235 b e l i r t i l d iğ i ü z e r e h e r

Y e z i d i yı l d a b i r d e f a Ş e yh A d î `n i n t ü r b e s i n i z i ya r e t e t m e k

z o r u n d a d ı r . Bu gö r e v i ye r i n e ge t i r m e ye n Y e z i d i k a f i r o l u r .

Bu gö r e v i ye r i n e ge t i r m e k i s t e ye n Y e z i d i l e r h e r yı l 1 5 - 2 0 E yl ü l

a r a s ı n d a b u b ö l ge d e t o p l a n ı r l a r . 236 M . N u r i Be g b a z e n b u z a m a n ı n 2 0

gü n u z a t ı l d ığ ı n d a n b a h s e d e r . 237

230 Mesela Yezidiler ateşin bir ışık kaynağı olması dolayısıyla ateşe tükürmez, su dökmezler. Çünkü kendiliğinden var olan Tanrı; kendisinden var olan güneş, ay, yıldız gibi ışık kaynaklarını yarattı.Tanrı evreni yaratırken en yüce kata yükselmeye başlar ve bu esnada kendisinden fışkıran ışık kırıntılarından güneş, ay, yıldız gibi ışık kaynakları yaratır. Bu ışık kaynakları bizzat Tanrı`dan olduğu için kutsal kabul edilmektedir. Ateş de bir ışık kaynağı olması dolayısıyla Yezidilerce kutsal sayılmaktadır. Bkz. Torî, Kürt Kültür Tarihi, s. 166, İstanbul-1999; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 4, 11. 231 M. Aydın, a.g.mk., s. 64; Th. Menzel, a.g.md., s. 419; Torî, Bir Kürt Düşüncesi Yezidilik Ve Yezidiler, s. 59-60; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 4. 232 Şeyh Adî türbesi Irak içinde, Türkiye sınırına 40 km. uzaklıktaki Laleş`tedir. Laleş, Musul vilayetinde Şeyhan nahiyesine bağlı bir bölge olup Musulùn 60 km. kadar kuzeyinde yer almaktadır. 233 Ş. Yaltkaya, “Yezidiler”, Darü’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, sy. 3, s. 27, İstanbul-1926. 234 1872 yılında Sultan Abdülaziz zamanında Osmanlı Devleti Yezidileri asker almak istemiştir. Yezidi emirler ise, müslümanlar ile birlikte askerlik yapamayacaklarının gerekçelerini sıraladıkları 14 maddelik bir belgeyi devlete sunmuşlardır. 235 Ahmet Turan, a.g.e., s. 72. 236 M. Nuri, a.g.e., s. 27; M. Aydın, a.g.mk., s. 66; Th. Menzel, a.g.md., s. 419. 237 M. Nuri, a.g.e., s. 27.

71

Bu h a c m e r a s i m i ge n e l o l a r a k ; ö n c e s i n d e n e h i r l e r d e

t e m i z l e n m e , s a n c a k l a r ı n ç ı k a r ı l ı p yı k a n m a s ı , s a n c a k e t r a f ı n d a k ö ç e k

i l e k a v a l l a r ı n şa r k ı l a r s ö yl e m e s i v e d a n s i l e t a v a f ı , k u t s a l ç a m u r d a n

p a r a k a r ş ı l ığ ı a l ı n m a s ı , m u k a d d e s k a b u l e d i l e n m e z a r l a r d a m u m v e

k a n d i l l e r ya k ı l m a s ı , ge c e i l a h i l e r s ö yl e n m e s i , z i k i r l e r ya p ı l m a s ı , ö z e l

b i r b e ya z ö k ü z ü n k u r b a n e d i l i p e t i n i n d ağ ı t ı m ı v e ö z e l ya p ı l m ı ş

ye m e k l e r i n ye n m e s i şe k l i n d e ge r ç e k l e ş i r .

Ş e yh A d î t ü r b e s i n i n b u l u n d uğu v a d i t a m a m ı i t i b a r i i l e k u t s a l

s a yı l d ığ ı i ç i n b u r a ya k i r l i e l b i s e v e ya b e d e n l e g i r m e k gü n a h k a b u l

e d i l i r . 238 Bu n e d e n l e v a d i n i n d i k ya m a ç l a r ı gö r ü n d üğü n d e ya k ı n d a

b u l u n a n b i r n e h i r d e e r k e k l e r v e k a d ı n l a r , a yr ı a yr ı ye r l e r d e

b e d e n l e r i n i v e e l b i s e l e r i n i t e m i z l e r l e r , e n gü z e l e l b i s e l e r i n i g i ye r l e r .

D a h a s o n r a t o p l a n ı p Ş e yh A d î t ü r b e s i n e d oğ r u i l e r l e r l e r . E t r a f ı m e şe

v e p a l a m u t ağa ç l a r ı i l e ç e v r i l i d ağ e t eğ i n d e b u l u n a n Ş e yh A d î t ü r b e s i

gö r ü n d üğü n d e Y e z i d i l e r ç ı p l a k a ya k l a yü r ü m e k z o r u n d a d ı r l a r . 239 Ş e yh

A d î t ü r b e s i n e u l a ş t ı k l a r ı n d a Y e z i d i l e r k e n d i l e r i i ç i n a yr ı l m ı ş ö z e l

b ö l ü m l e r e 240 ye r l e ş i r l e r . Y e z i d i şe yh l e r , ö z e l o l a r a k k u r b a n e d i l e c e k

ö k ü z d e n ö n c e , b u r a ya k a d a r ge l e n Y e z i d i h a l k ı i ç i n k u r b a n l a r k e s t i r i p

e t l e r i n i d ağ ı t ı r l a r . 241

D a h a s o n r a Y e z i d i l e r , t ü r b e i ç e r i s i n d e H a z i n e - i R a h m a n d e n i l e n

o d a d a s a k l a n a n b ü yü k s a n c a k l a r ı ç ı k a r ı p t ü r b e ya k ı n ı n d a k i b i r

n e h i r d e yı k a r l a r . 242

Y ı k a n a n s a n c a k l a r b i r ye r e d i k i l i p h a l k e t r a f ı n d a t o p l a n ı r .

K a v a l l a r v e k ö ç e k l e r d a n s v e i l a h i l e r e ş l iğ i n d e b u s a n c a k l a r ı t a v a f

e d e r l e r . A yr ı c a , b u r a d a s a n c a k l a r ı yı k a n d ığ ı s u i l e k a r ı ş t ı r ı l m ı ş o l a n

ç a m u r d a n b i r m i k t a r ı n ı p a r a k a r ş ı l ığ ı h e r Y e z i d i a l ı r .

Y e z i d i l e r i n h a c i ç e r i s i n d e ye r i n e ge t i r d i k l e r i ö n e m l i b i r n o k t a d a

k u t s a l a t e ş l e r i n ya k ı l m a s ı v e o ge c e n i n i l a h i l e r l e , a yi n l e

238 A. H. Layard, a.g.e., s. 197, 199. 239 M. Aydın, a.g.mk., s. 66. 240 Her Yezidi bölgesine veya aşiretine ayrılmış kabaca yapılmış evler veya türbe etrafında, vadinin yamaçlarında alanlar mevcuttur. Bu alanlar, geldikleri yörenin adı ile anılmakta ve Yezidiler bu alanlarda konaklamaktadırlar. 241 A. H. Layard, a.g.e., s.197-202. 242 M. Nuri, a.g.e., s. 28.

72

ge ç i r i l m e s i d i r . A k şa m v a k t i h a v a k a r a r m a ya b a ş l a d ığ ı n d a b u i ş l e

gö r e v l i o l a n şe yh v e f a k i r l e r e l l e r i n d e k a n d i l l e r , p a m u k f i t i l l e r i v e

yağ ç ö m l eğ i i l e t ü r b e d e n ç ı k a r l a r . G ö r e v l e r i ; i l a h i l e r e ş l iğ i n d e m ü s a i t

o l a n h e r ye r e ( t ü r b e i ç i n d e v e ya d ı şa r ı d a m ü s a i t o l a n h e r ye r e )

k a n d i l l e r ye r l e ş t i r i p ya k m a k t ı r . 243 S u s a m yağ ı v e ya d iğe r b i t k i yağ l a r ı

d o l u k a n d i l l e r i n k u t s a l l ığ ı n a v e ş i f a l ı o l d uğu n a i n a n a n Y e z i d i l e r o n u n

a t e ş i n e v e ı ş ığ ı n a ö n e m v e r i r l e r . 244 Y e z i d i l e r s ağ e l l e r i n i ya n a n k a n d i l

a t e ş i n d e n ge ç i r e r e k , k u t s a l a t e ş l e t e m i z l e n m i ş o l d uğu n a i n a n a r a k

k a ş l a r ı n a s ü r e r s o n r a d u d a k l a r ı n a gö t ü r ü r l e r . K ü ç ü k ç o c u k l a r ı o l a n l a r

a yn ı şe k i l d e b u a t e ş l e ç o c u k l a r ı n ı k u t s a r l a r . H a t t a b u k a n d i l l e r i n

a t e ş l e r i n i n o l u ş t u r d uğu i s l e r b i l e k u t s a l k a b u l e d i l i p b u r a l a r a e l l e r i n i

s ü r e r v e ö p e r l e r . Bu t ö r e n d e n b i r m ü d d e t s o n r a , ge c e n i n k a r a n l ığ ı

b a s t ı r d ığ ı n d a şe yh l e r i n ö n d e r l iğ i n d e k a v a l l a r ı n f l ü t , t e f v e z i l s e s l e r i

a r a s ı n d a s ö yl e n e n i l a h i l e r l e b i r a yi n d ü z e n l e n i r . S ö yl e n e n i l a h i l e r e

k ö ç e k l e r d a n s l a r ı i l e e ş l i k e d e r l e r . T o p l a n a n Y e z i d i l e r i s e şe yh l e r i n

i l a h i l e r i , k a v a l l a r ı n ç a l g ı l a r ı , k ö ç e k l e r i n d a n s l a r ı i l e c o şa r a k a yi n e

i ş t i r a k e d e r v e k e n d i l e r i n d e n ge ç i n c e ye k a d a r d e v a m e d e r l e r . 245

Bu a yi n l e r k u t s a l v a d i ye ye n i ge l e n Y e z i d i a ş i r e t l e r i i ç i n s o n ü ç

gü n e k a d a r d e v a m e d e r . S o n ü ç gü n e g i r i l d iğ i n d e i s e şe yh l e r , p î r l e r

v e d iğe r d i n a d a m l a r ı k u t s a l k a b u l e d i l e n b i r b e ya z ö k ü z ü n 246 k e s i m i

i ç i n t o p l a n ı r l a r . 247 “ K a l d u ş” a d ı v e r i l e n b u ö k ü z l e r b ü yü k b i r k a z a n d a

p i ş i r i l i r . Y e z i d i ge n ç l e r i e l l e r i n i d i r s e k l e r i n e k a d a r k a z a n a s o k u p

p i şe n ö k ü z e t i n i ç ı k a r m a ya ç a l ı ş ı r . Eğe r b u e s n a d a ya n m a n ı n e t k i s i yl e

ö l e n l e r o l u r s a o n l a r e v l i ya d a n k a b u l e d i l i r . K e s i l e n b u k u r b a n ı n

e t i n d e n “ H a r i s e v e S e v d i k ” d e n i l e n ye m e k l e r ya p ı l ı r . Bu ye m e k l e r d e n

v e e t l e r d e n a z a r a z a r Y e z i d i l e r e d ağ ı t ı l a r a k b u n u n k a r ş ı l ığ ı p a r a

t o p l a n ı r . 248 Bö yl e c e h a c i b a d e t i t a m a m l a n m ı ş o l u r .

243 Th. Menzel, a.g.md., s. 419; Ahmet Turan, a.g.e., s. 105; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 19-20. 244 A. H. Layard, a.g.e., s. 203. 245 A. H. Layard, a.g.e., s. 204-205; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 19-20. 246 A. H. Layard, a.g.e., s. 203. 247 Şeyh Şems için adanmış olan beyaz öküzler kutsal kabul edilir ve türbe yakınında yapılmış bir ahırda yetiştirilirler. Adak olarak kabul edilen bu beyaz öküzler büyük festivallerde kesilir ve etleri yoksullar arasında dağıtılır. 248 M. Nuri, a.g.e., s. 28; Th. Menzel, a.g.md., s. 419.

73

Y e z i d i l e r i n h a c i b a d e t i n i ya p t ı k l a r ı La l e ş v a d i s i n d e k u t s a l

k a b u l e t t i k l e r i m e k a n l a r d a m e v c u t t u r . S a n k i , m ü s l ü m a n l a r ı n

M e k k e `d e k u t s a l s a yd ı k l a r ı ye r l e r e k a r ş ı l ı k Y e z i d i l e r , b u v a d i d e

k e n d i l e r i n e k u t s a l m e k a n l a r e d i n m i ş l e r d i r . M e s a l a Ş e yh A d î t ü r b e s i n i

K â b e g i b i k a b u l e t m e k t e d i r l e r . A r a f a t d i ye a n ı l a n b i r d ağ , S a f a v e

M e r v e t e p e l e r i n e k a r ş ı l ı k o l a r a k d a “ C e r i m e v e Be r i m e ” m e v c u t t u r . 249

A yr ı c a Ş e yh A d î t ü r b e s i n i n b u l u n d uğu v a d i n i n d i k ya m a ç l a r ı n d a k i

ge ç i t l e r , d a r l ığ ı v e ge ç m e z o r l uğu n d a n d o l a yı “ S ı r a t K ö p r ü s ü ” o l a r a k

a d l a n d ı r ı l m a k t a d ı r . 250

Ş e yh A d î t ü r b e s i n d e Y e z i d i l e r `c e k u t s a l k a b u l e d i l e n b i r d e s u

m e v c u t t u r . Bu s u , “ K a n i ya S i p î ” v e ya “ Be ya z Ç e şm e ” d e n i l e n b i r

k a yn a k t a n “ H a v z a t u ’ l - K e b i r ” d e n i l e n b i r s a r n ı c a a k a r . Bu s a r n ı c ı n

s u yu n a “ Ze m z e m ” d e r l e r . Y e n i d oğm u ş Y e z i d i ç o c u k l a r ı b u s u i l e

v a f t i z e d i l m e k t e d i r . 251

A yr ı c a La l e ş v a d i s i n d e Ş e yh A d î t ü r b e s i n e b i t i ş i k b i n a l a r

m e v c u t o l u p b u n l a r d a n h e r b i r i b i r Y e z i d i b ü yüğü n ü n a d ı n a

ya p ı l m ı ş t ı r . 252 Bu n l a r ı n i ç i n d e d ö r t ö n e m l i m a k a m v a r d ı r k i b u n l a r ı

z i ya r e t e t m e ye n Y e z i d i `n i n h a c c ı n ı n k a b u l o l m a ya c ağ ı b i l e

s ö yl e n m e k t e d i r . 253 Bu ye r l e r şu n l a r d ı r :

A s ı l ı K a r a t a ş 254

Ze m z e m

M i h a r ( Ze m z e m s u yu n u n b u l u n d uğu m ağa r a n ı n ü s t k ı s m ı n a ve r i l e n

a d . 255)

Be ya z Ç e şm e

Y e z i d i l e r c e , h a c i ç i n d e La l e ş v a d i s i n d e şa r a p i ç m e k , h a yv a n

ö l d ü r m e k , ağa ç l a r a z a r a r v e r m e k , c i n s e l i l i şk i ye g i r m e k 256 k e s i n l i k l e

ya s a k t ı r .

249 Ahmet Turan, a.g.e., s. 105; M. Aydın, a.g.mk., s. 66. 250 Th. Menzel, a.g.md., s. 419. 251 Th. Menzel, a.g.md., s. 419; M. Nuri, a.g.e., s. 32. 252 Bu binalardan bazıları; Şeyh Fahreddin kapısı, Şeyh Şems kubbesi, Pîrlerin başkanı Hasan Mema binası, Hızır ve İlyas binası gibi. 253 Torî, a.g.e. s. 120. 254 Zemzem suyunun bulunduğu binanın iç kısmında asılı olarak bulunan Karataşà haccı eksiksiz yerine getirmek isteyen her Yezidi elini değdirmek zorundadır. Renginden dolayı buna “Hacer-i Esved” de denir. 255 Torî, a.g.e., s. 121. 256 M.Nuri, a.g.e., s. 28.

74

3 . O r u ç

Y e z i d i l e r d e i k i ç e ş i t o r u ç v a r d ı r . Bu n l a r ; Y e z i d i h a l k ı n ı n

t u t t uğu ge n e l o r u ç v e Y e z i d i d i n a d a m l a r ı n ı n t u t t uğu ö z e l o r u ç t u r .

Ge n e l o r u ç ; a r a l ı k a yı i ç e r i s i n d e t u t u l m a k t a d ı r . Bu o r u ç a r a l ı k

a yı n ı n h e m e n b a ş ı n d a 257 3 . 4 . v e 5 . gü n l e r i n d e t u t u l u r . 258 Bu o r u ç

G ü n e ş Ba yr a m ı ( İd a R o z a ) ö n c e s i n d e t u t u l u r . 259

Bu o r u c u a k i l - b a l iğ o l a n h e r e r k e k v e k a d ı n t u t m a k z o r u n d a d ı r .

O r u ç s a b a h l e yi n gü n e ş i n s a r ı l ığ ı n ı n gö r ü l m e s i yl e b a ş l a r v e a k şa m gü n

b a t t ı k t a n s o n r a s o n a e r e r . 260 O r u ç e s n a s ı n d a s a b a h t a n a k şa m a k a d a r

ye m e k - i ç m e k , c i n s e l i l i şk i d e b u l u n m a k ya s a k t ı r . A n c a k h e r h a n g i b i r

o r u ç l u ya b i r şe y i k r a m e d i l i r s e ge r i ç e v r i l m e z ye n i r v e ya i ç i l i r .

A yr ı c a o r u ç l a r ı n ı şa r a p l a a ç m a k d a a d e t l e r i n d e n d i r . 261

A h m e t T u r a n b a z ı Y e z i d i b ö l ge l e r i n d e o r u c u n f a r k l ı z a m a n

d i l i m i n d e t u t u l d uğu n d a n b a h s e d e r . Ba z ı b ö l ge l e r d e k i Y e z i d i l e r ,

a r a l ı k a yı n ı n i l k P a z a r t e s i gü n ü d e n i t i b a r e n ü ç gü n s ü r e i l e o r u ç

t u t a r , d ö r d ü n c ü gü n o r u c u n u b o z a r a k b a yr a m ya p a r . Bu b a yr a m a

“Ş e yh Ş e m s Ba yr a m ı ” d e n i r . Bu h a f t a n ı n b e ş i n c i , a l t ı n c ı v e ye d i n c i

gü n l e r i o r u ç t u t m a z . H a f t a b a ş ı p a z a r t e s i gü n ü n d e n i t i b a r e n ü ç gü n

d a h a o r u ç t u t a r , d ö r d ü n c ü gü n ü o r u c u n u b o z a r a k b a yr a m ya p a r . Bu

b a yr a m a d a “Ş e yh S î n Ba yr a m ı ” d e n i r . Y i n e b u h a f t a n ı n b e ş i n c i ,

a l t ı n c ı v e ye d i n c i gü n l e r i o r u ç t u t m a z . H a f t a b a ş ı p a z a r t e s i gü n ü n d e n

i t i b a r e n ü ç gü n d a h a o r u ç t u t a r , d ö r d ü n c ü gü n ü o r u c u n u b o z a r a k

257 S. Kîlânî, a.g.e., s. 537; M. Nuri, a.g.e., s. 24; M. Aydın, a.g.mk., s. 64; E. R. Fığlalı, a.g.md., s. 442; H. Başbuğ, a.g.e., s. 103; M. Bilge, a.g.e., s. 51. 258 Orucu tutma zamanı olarak aralık ayının ilk Salı, Çarşamba ve Perşembe günleri olduğunu söyleyenler de vardır. Bkz. Ahmet Turan, a.g.e., s. 103; Ahmet Taşğın, “Anadolu’da Yok Olmaya Yüz Tutan Dini Topluluklardan: Yezidiler”, Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi 23-28 Ekim Ürgüp/Nevşehir-2000, s. 735, Ankara-2001. 259 Güneş Bayramı Yezidilerin önemli bir bayramı olup aralık ayı içerisinde kutlanır. Oruç bu bayramdan önce üç gün olarak tutulur. 260 Torî, a.g.e., s. 80. 261 M. Nuri, a.g.e., s. 24-25.

75

b a yr a m ya p a r . Bu b a yr a m a d a “ S u l t a n Y e z i d Ba yr a m ı ” d e n i r . Bö yl e c e

d o k u z gü n o r u ç t u t a r l a r . 262

Y e z i d i l e r i n n e d e n ü ç gü n o r u ç t u t t u k l a r ı n a d a i r b a z ı yo r u m l a r

b u l u n m a k t a d ı r . Bu yo r u m l a r d a n b i r i şö yl e d i r : Y e z i d i i n a n c ı n a gö r e

A l l a h k u t s a l k i t a p t a ü ç gü n o r u ç t u t u l m a s ı n ı e m r e t m i ş t i r . Bu n a gö r e

K ü r t ç e ya z ı l a n “ s e ” k e l i m e s i m ü s l ü m a n l a r t a r a f ı n d a n “ s î ” o l a r a k ya n i

o t u z o l a r a k a n l a ş ı l m ı ş o l u p d oğ r u s u ü ç gü n d ü r . Ba şk a b i r yo r u m i s e ;

K u r à n - ı K e r i m `d e k i b i r a ye t t e n yo l a ç ı k ı l a r a k ya p ı l m a k t a d ı r . “ K i m

b i r i yi l i k l e ge l i r s e o n a o n k a t ı v e r i l i r . K i m d e b i r k ö t ü l ü k l e ge l i r s e

ya l n ı z c a o n u n k a r ş ı l ığ ı i l e c e z a l a n d ı r ı l ı r . ” ( E n a m s u r e s i , 1 6 0 ) a ye t i n e

d a ya n a r a k Y e z i d i l e r , t u t t u k l a r ı ü ç gü n l ü k o r u c u n A l l a h k a t ı n d a o t u z

o l a r a k k a b u l o l a c ağ ı n a i n a n ı r l a r . 263

A yr ı c a , Y e z i d i o r u c u d a d e d i k l e r i b u ge n e l o r u c u n d ı ş ı n d a

Y e z i d i l e r H ı z ı r - İ l ya s Ba yr a m ı i ç i n d e o r u ç t u t a r l a r . 1 8 Şu b a t ` t a

k u t l a n a n H ı z ı r - İ l ya s Ba yr a m ı `n ı k a r ş ı l a m a k i ç i n ü ç gü n ö n c e s i n d e

o r u ç t u t m a k t a d ı r l a r . 264

Ö z e l o r u ç i s e s a d e c e Y e z i d i d i n a d a m l a r ı n ı n t u t t u k l a r ı s e k s e n

gü n l ü k b i r o r u ç t u r . Bu o r u c u ü ç a şa m a d a t u t a r l a r . O r u c u n yi r m i

gü n l ü k k ı s m ı n ı a r a l ı k a yı n d a , yi r m i gü n l ü k k ı s m ı n ı i s e t e m m u z

a yı n d a t u t a r l a r . H a c i ç i n 1 5 - 2 0 E yl ü l t a r i h l e r i n d e Ş e yh A d î

t ü r b e s i n d e b u l u n a n Y e z i d i d i n a d a m l a r ı h a c i b a d e t i e s n a s ı n d a ü ç gü n

d a h a o r u ç t u t a r l a r . G e r i k a l a n k ı s m ı i s e d ö n ü ş l e r i n d e t u t a r a k

o r u ç l a r ı n ı s e k s e n gü n e t a m a m l a r l a r . 265

4 . Ze k a t

B i r n e v i k a s t t e şk i l a t ı gö r ü l e n Y e z i d i t o p l u m u n d a d i n a d a m l a r ı

ç o k b ü yü k i t i b a r gö r m e k t e d i r . Y e z i d i h a l k ı , h a c , n a m a z v b . ye r i n e

262 Ahmet Turan, a.g.e., s. 103; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 12-13. 263 S. Kîlânî, a.g.e., s. 537, Th. Menzel, a.g.md., s. 419. 264 M.Aydın, a.g.e., s. 64; Torî, a.g.e., s. 80. 265 S. Kîlânî, a.g.e., s. 537; Th. Menzel, a.g.md., s. 419; Ahmet Turan, a.g.e., s. 103-104; E. R. Fığlalı, a.g.md., s. 442; Torî, a.g.e., s. 80; H. Başbuğ, a.g.e., s. 103; A. Özalp, a.g.e., s. 404.

76

ge t i r d i k l e r i i b a d e t l e r i n d e i t i b a r gö s t e r d i k l e r i b u d i n a d a m l a r ı n a b ağ ı ş

ya p m a yı d i n i v e c i b e m a n t ığ ı yl a ye r i n e ge t i r i r l e r . Y e z i d i l i k t e z e k a t d a

b ö yl e b i r d i n i v e c i b e d i r v e b u n a “ r ı s ı m ” d e n i l m e k t e d i r . 266

Bu v e c i b e ye gö r e m ü r i d l e r , ya n i Y e z i d i l iğe i n a n a n h a l k ,

ge l i r l e r i n i n % 1 0 u n u Ş e yh l e r e , Ş e yh yo k i s e ge l i r l e r i n i n % 5 i n i

P î r l e r e , Fa k i r l e r e v e P e ş i m a m l a r a , % 2 , 5 u n u d a M ü r e b b i l e r e

v e r i r l e r . 267 Bu gü n yu r d u m u z d a ya şa ya n Y e z i d i l e r i n b u r a k a m l a r d a n

h a b e r i o l m a yı p d i n a d a m l a r ı n a ; d oğu m d a , s ü n n e t t e , e v l e n m e

t ö r e n l e r i n d e , c e n a z e m e r a s i m l e r i n d e , b a yr a m l a r d a , m a h s u l

z a m a n l a r ı n d a , m a l s a t ı ş l a r ı n d a v b . b i r ç o k d u r u m d a e l l e r i n d e n ge l d iğ i

k a d a r ya r d ı m d a b u l u n d u k l a r ı n ı s ö yl e m e k t e d i r l e r . G ü n ü m ü z d e k i

Y e z i d i d i n a d a m l a r ı m a d d i z a yı f l ı k i ç i n d e b u l u n a n h a l k t a n p a r a a l m a k

ye r i n e h a yv a n c ı l ı k v e ya z i r a a t l a uğ r a şa r a k i h t i ya ç l a r ı n ı g i d e r m e

yo l u n u t e r c i h e t m e k t e d i r l e r . 268

5 . Y e z i d i B a y r a ml a r ı

K u t s a l k i t a p l a r ı ge r eğ i n c e c u m a r t e s i yi d i n l e n m e gü n ü o l a r a k

k a b u l e d e n Y e z i d i l e r i n d i n i v e f o l k l o r i k o l a r a k k u t l a d ı k l a r ı b i r ç o k

b a yr a m m e v c u t t u r .

Y e z i d i l e r d i n i b a yr a m l a r ı n ı i b a d e t l e r i n i n b i r p a r ç a s ı o l a r a k

gö r ü r l e r . Ba yr a m l a r a k a t ı l m a k , n e şe l e n m e k , eğ l e n m e k v e ya b a z ı

r i t ü e l l e r i ye r i n e ge t i r m e k d i n i b i r z o r u n l u l u k t u r . H a t t a b a z ı

b a yr a m l a r a k a t ı l m a ya n l a r d i n d e n ç ı k m ı ş k a b u l e d i l i r l e r .

Y e z i d i l e r i n d iğe r b a yr a m l a r ı i s e f o l k l o r i k t a r z l a r i ç e r m e k t e o l u p

b ö l ge d e ya şa ya n d iğe r h a l k l a r ı n , d i n m e n s u p l a r ı n ı n d a ( H ı r i s t i ya n

v e ya M ü s l ü m a n l a r ı n ) k u t l a d ı k l a r ı b a yr a m l a r d ı r . Bu b a yr a m l a r a

266 Torî, a.g.e., s. 69. 267 A. Özalp, a.g.e., s. 404. 268 Ahmet Turan, a.g.e., s. 105.

77

k a t ı l m a k , Y e z i d i d i n i n i n b i r e m r i o l m a yı p ö r f - a d e t l e r i , ge l e n e k l e r i

n e d e n i yl e ge r e k l i d i r .

a . Y e z i d i D i n i B a y r a ml a r ı

Y e z i d i l e r i n ö n e m v e r d i k l e r i d ö r t d i n i b a yr a m l a r ı v a r d ı

a 1 . Y e n i Y ı l B a y r a mı

S a r - i S â l , S a r s â l î v e ya S a r s â l i ya 269 d a d e d i k l e r i b u Y e n i Y ı l

Ba yr a m ı Y e z i d i l e r i n e n b ü yü k b a yr a m ı d ı r . N i s a n a yı n ı n i l k ç a r şa m b a

gü n ü k u t l a n m a ya b a ş l a n a n b a yr a m o n ü ç gü n s ü r e r . 270 Y e z i d i l e r i n

yü c e i l a h ı b u ge c e d e a r ş ü z e r i n e ge l e r e k t ü m c a n l ı l a r ı n o yı l k i

k a d e r i n i t e s p i t e d e r , b e l i r l e r . K u t s a m ı ş o l d uğu d iğe r i l a h l a r a d a

ya n ı n a ge l m e yi e m r e d e r v e o n l a r ı n a r a s ı n d a n t e n a s ü h yo l u i l e

ye r yü z ü n e i n e c e k o l a n ı s e ç e r e k e m i r l e r i n i o n a v e r i r . 271 A k a b i n d e

M e l e k T â v u s v e d iğe r m e l e k l e r i n ye r yü z ü n e i n m e s i , h e r şe yi yö n e t i m i

a l t ı n a a l m a s ı v e ge c e b o yu n c a b e r e k e t d ağ ı t m a l a r ı s ö z k o n u s u o l u p

b u , n i s a n a yı n ı n i l k ç a r şa m b a s ı ge r ç e k l e ş i r . Y e z i d i l e r b u gü n e “ K a r a

Ç a r şa m b a ” d e r l e r . 272 Bu ö n e m a r z e d e n h a d i s e l e r i Y e z i d i l e r , b a yr a m

c o şk u s u yl a k u t l a m a k t a d ı r l a r .

Y e z i d i l e r ya şa d ı k l a r ı h e r k ö yd e v e ye r l e ş i m b i r i m l e r i n d e b u

b a yr a m ı k u t l a m a ya ç a l ı şm a k t a d ı r . Y e n i Y ı l Ba yr a m ı , k u t s a l La l e ş ` i n

d oğu s u n d a k i Ba ş i k a v e Ba h z a n i k ö yl e r i n d e ç o k c o şk u l u ge ç m e k t e d i r .

E m i r v e a i l e s i n i n r e f a k a t e t t iğ i Ba b a Ş e yh t ö r e n i b a ş l a t ı r . E m i r

a i l e s i n i n a t a l a r ı n d a n o l a n M e l k i M i r a n ` ı n t ü r b e s i v e d iğe r t ü r b e l e r

z i ya r e t e d i l m e k t e d i r . Bu r a l a r d a u z u n d u a l a r o k u n d u k t a n s o n r a M e l e k

T â v u s h e yk e l l e r i n d e n b i r i k ö y m e yd a n ı n a ge t i r i l e r e k ü z e r i n d e k i

ö r t ü n ü n a ç ı l m a s ı yl a şe n l i k l e r b a ş l a r . Ba yr a m b o yu n c a eğ l e n c e l e r ,

269 Bu kelimeler Kürtçe “Yeni Yıl” anlamına gelmektedir. 270 Th. Menzel, a.g.md., s. 419; A. İnan, a.g.mk., s. 29; E. Sever, a.g.e., s. 67; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315. 271 A. İnan, a.g.mk., s. 30, 32; Ahmet Çelik, Yezidiler (Dün-Bugün), s. 15, Ankara Ünv. İlahiyat Fakültesi Lisans Tezi, Ankara-1977. 272 Ahmet Turan, a.g.e., s. 109.

78

ya r ı şm a l a r d ü z e n l e n m e k t e d i r . S i n c a r d ağ l a r ı n d a k i t ö r e n i s e H i l m e r a n

t e p e s i n d e k i Ş e r a f e d d i n t ü r b e s i ç e v r e s i n d e b a ş l a r . D iğe r b ö l ge l e r d e d e

b e n z e r t ö r e n l e r ya p ı l m a k t a d ı r . 273

Bu r a d a d i k k a t ç e k e n b i r h u s u s Y e z i d i l e r i n b a yr a m i ç i n ö n

h a z ı r l ı k ya p m a l a r ı d ı r . A i l e m e z a r l a r ı t o p l u o l a r a k z i ya r e t e d i l e r e k

m e z a r t a ş l a r ı n ı n ü z e r i n e yo l u o r a d a n ge ç e n l e r i n ye m e s i i ç i n , i ç i n d e

k u r u ü z ü m , yu m u r t a , k u r u i n c i r v e ç e ş i t l i ç ö r e k l e r i n b u l u n d uğu

t e p s i l e r k o n m a k t a d ı r . 274 Y e z i d i k ı z l a r k ı r m ı z ı ç i ç e k l e r t o p l a ya r a k

e v l e r i n k a p ı l a r ı n ı s ü s l e m e k t e , ( Bu , e v d e ya şa ya n l a r ı n v a f t i z

e d i l d i k l e r i n e d e l a l e t e t m e k t e d i r . ) a k şa m i s e s e v i n ç a t e ş l e r i

ya k ı l m a k t a d ı r . 275

A yr ı c a h e r Y e z i d i b u b a yr a m d a e v i n d e e t b u l u n d u r m a l ı d ı r .

Ze n g i n i s e k u z u v e ya d a n a , f a k i r i s e t a v u k v e ya b e n z e r b i r h a yv a n

k e s m e k t e d i r . Bu n l a r ı n e t i Y e n i Y ı l Ba yr a m ı a r i f e s i a k şa m ı p i ş i r i l i r .

Ba yr a m s a b a h ı k a d ı n l a r ç e v r e d e k i f a k i r l e r e b u ye m e k l e r i

d ağ ı t m a k t a d ı r l a r . A yn ı şe k i l d e m e z a r l a r d a ye m e k l e r d ağ ı t ı l m a k t a ,

k a v a l l a r e ş l iğ i n d e t ö r e n l e r d ü z e n l e n m e k t e d i r . K a v a l l a r b u t ö r e n l e r d e

s a d a k a t o p l a m a k t a d ı r l a r . 276

N i s a n a yı n ı n i l k h a f t a s ı e v l e n m e k , ye n i e v ya p m a k , a l ı ş - v e r i ş l e

uğ r a şm a k , t a r l a d a , b ağd a , b a h ç e d e ç a l ı şm a k v e i l k ç a r şa m b a gü n ü

b a n yo ya p m a k ya s a k t ı r . 277

a 2 . Y a z B a y r a mı

T e m m u z a yı n ı n 1 8 ` i n d e b a ş l a yı p 2 1 ` i n e k a d a r ü ç gü n s ü r e n b u

b a yr a m , s a d e c e La l e ş ` t e k u t l a n m a k t a d ı r . S a d e c e Y e z i d i d i n

a d a m l a r ı n ı n t u t m u ş o l d uğu s e k s e n gü n l ü k ö z e l o r u c u n k ı r k ı n c ı

gü n ü n ü n t a m a m l a n m a s ı yl a b a yr a m b a ş l a r . Y e z i d i l e r b u o r u c u , Ş e yh

A d î `n i n k ı r k gü n ya z ı n k ı r k gü n k ı ş ı n o r u ç t u t m a s ı yl a

273 J. Guest, a.g.e., s. 77; E. Sever, a.g.e., s. 68; Torî, a.g.e., s. 78. 274 J. Guest, a.g.e., s. 77; E. Sever, a.g.e., s. 67; Torî, a.g.e., s. 77. 275 A. İnan, a.g.mk., s. 29; M. Aydın, a.g.mk., s. 65. 276 A. İnan, a.g.mk., s. 29. 277 Ahmet Turan, a.g.e., s. 109.

79

i l i şk i l e n d i r i r l e r . Bu n e d e n l e r l e b u b a yr a m a Y a z Ba yr a m ı ( Ç e şn a

H a v i n i ) d e d i k l e r i g i b i Ş e yh A d î Ba yr a m ı , K ı r k gü n Ba yr a m ı v e ya

Fa k i r Ba yr a m ı d a d e m e k t e d i r l e r . 278

A n c a k b u gü n T ü r k i ye v e d iğe r ü l k e l e r d e ya şa ya n Y e z i d i l e r i n

d i n a d a m l a r ı n d a n o l a n Fa k i r l e r , o r u ç l a r ı n ı k ı r k a t a m a m l a d ı k t a n s o n r a

La l e ş ` e Ş e yh A d î t ü r b e s i n i z i ya r e t e g i d e m e d i k l e r i n d e n , s e k s e n gü n

o r u ç t u t t u k t a n s o n r a b ö l ge l e r i n d e b u b a yr a m ı k u t l a m a k t a d ı r l a r . H a t t a

b u gü n Fa k i r l e r ` i n ç oğu b u o r u c u t u t a m a d ı k l a r ı h a l d e , b u b a yr a m ı

k u t l a m a ya d e v a m e t m e k t e d i r l e r . 279

a 3 . C e ma a t B a y r a mı

Ş e yh A d î `n i n b i r a r a ya ge t i r d iğ i i l k c e m a a t i n a n ı s ı n a 6 - 1 3 E k i m

t a r i h l e r i a r a s ı n d a k u t l a n a n b u b a yr a m a k a t ı l m a k Y e z i d i i n a n c ı n a gö r e

f a r z s a yı l ı r v e h e r Y e z i d i i ç i n b i r b o r ç t u r . Y e d i gü n s ü r e n C e m a a t

Ba yr a m ı , 1 9 . yü z yı l a k a d a r 2 3 - 3 0 E yl ü l a r a s ı n d a , 1 9 . yü z yı l d a 5 - 1 2

E k i m a r a s ı n d a , 2 0 . yü z yı l d a i s e 6 - 1 3 E k i m a r a s ı n d a k u t l a n m a k t a d ı r .

Bu b a yr a m ge n e l l i k l e Ş e yh A d î t ü r b e s i n i v e b u t ü r b e n i n e t r a f ı n d a

b u l u n a n d iğe r t ü r b e l e r i z i ya r e t e t m e şe k l i n d e k u t l a n m a k t a d ı r . Ç e ş i t l i

a ş i r e t l e r i t e m s i l e d e n ç o k s a yı d a h e ye t , eğe r p o l i t i k v e e k o n o m i k

k o şu l l a r e l v e r i yo r s a b a yr a m i ç i n La l e ş ` e g i d e r . Bu r a ya g i d e m e ye n l e r

b u b a yr a m ı k ö yl e r i n d e k u t l a m a k t a d ı r l a r . 280

T ü r b e yi z i ya r e t e ge l e n Y e z i d i l e r i ç i n “ S i m â t ” a d ı v e r i l e n b i r

ye m e k p i ş i r i l e r e k o r a d a b u l u n a n l a r l a b i r l i k t e ye n i r . D a h a s o n r a Ş e yh

A d î `n i n ü z e r i n e o t u r a r a k v a a z e t t iğ i n e i n a n ı l a n s a r ı b r o n z d a n

ya p ı l m ı ş t a h t ı n ı n 281 d i k i l m e s i n e ge ç i l i r . C e m a a t Ba yr a m ı ge l d iğ i n d e

Ş e yh a n E m i r i b i r ya r ı şm a i l e b u t a h t ı n d i k i l m e s i n i e m r e d e r . Y e z i d i l e r

o n u d i k m e n i n şe r e f i ü z e r i n e ya r ı ş ı r l a r . Bu ya r ı şm a b a ş l a d ığ ı z a m a n

ç a l g ı c ı l a r ç a l m a ya , d a v u l l a r v u r m a ya , k a d ı n - e r k e k Y e z i d i l e r b u t a h t ı n

e t r a f ı n d a d ö n m e ye b a ş l a r l a r . P a r a yı e n f a z l a v e r e n a i l e r e i s i b u t a h t ı

278 J. Guest, a.g.e., s. 77; Torî, a.g.e., s. 78; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315; E. Sever, a.g.e., s. 68. 279 Ahmet Turan, a.g.e. s. 112. 280 J. Guest, a.g.e., s. 78; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315; E. Sever, a.g.e., s. 68; S. B. Yalkut, a.g.e., s. 54. 281 Buna Kürtçe “Burşebâkî” denir ve Şeyhan`da özel bir muhafızın evinde korunmaktadır.

80

o r a d a k u t s a l k a b u l e t t i k l e r i ağa ç l a r d a n b i r i n e b ağ l a m a ya ç a l ı ş ı r .

T a h t ı d i k m e i ş i b a şa r ı l ı d a b a şa r ı s ı z d a o l s a b u n u , ge l e c e k s e n e ye

b o l l u k v e b e r e k e t s ağ l a ya c ağ ı şe k l i n d e yo r u m l a r l a r . Bu d i k m e n i n

a r d ı n d a n o r a d a b u l u n a n Y e z i d i l e r b u t a h t a e l l e r i n i s ü r m e k v e o n u

ö p m e k i ç i n ç a b a l a r l a r . Bu d i n i b i r z o r u n l u l u k t u r . Ş e yh A d î `n i n

t a h t ı n ı n d i k i l m e s i n d e n s o n r a Y e z i d i l e r e r t e s i gü n t ü r b e n i n

ç e v r e s i n d e k i t e p e l e r e t ı r m a n ı r l a r . D a h a s o n r a i l a h i l e r e ş l iğ i n d e

“ D i b k e ” d e d i k l e r i b i r o yu n u o yn a ya r a k a şağ ı ya i n e r l e r . Bu s ı r a d a

Ş e yh a n E m i r i b i r ö k ü z k e s t i r i r v e b u n u n e t i yl e ye m e k h a z ı r l a n ı r .

Ş e yh A d î `n i n k ı r k öğ r e n c i s i n d e n b i r i o l d uğu s ö yl e n e n Fa h r i

C i l m i r e `n i n a n ı s ı n a b i r ye m e k z i ya f e t i v e r i l i r . 282 Ba yr a m , t ü r b e

i ç e r i s i n d e k i Ze m z e m s u yu n u i ç m e , b u s u i l e yı k a n m a h a t t a

h a yv a n l a r ı n ı yı k a m a i l e s o n a e r e r . T ü m b u n l a r ı ye r i n e ge t i r e n

Y e z i d i l e r , b u b a yr a m v e s i l e s i yl e h a t a v e gü n a h l a r ı n ı n a f f e d i l d iğ i n e

i n a n m a k t a d ı r l a r . 283

a 4 . D oğu m B a y r a mı

A r a l ı k a yı i ç e r i s i n d e , Y e z i d i l e r i n G ü n e ş Ba yr a m ı ( İd a R o z a )

v e ya Ş e yh Ş e m s Ba yr a m ı d i ye i s i m l e n d i r d i k l e r i v e h e r Y e z i d i `n i n ü ç

gü n o r u ç t u t t uğu b a yr a m l a r ı n d a n b a h s e t m i ş t i k . 284 Bu G ü n e ş Ba yr a m ı

o r u c u n u n a k a b i n d e Y e z i d b . M u a v i ye `n i n d oğd uğu gü n ü n a n ı s ı n a

k u t l a d ı k l a r ı b i r b a yr a m l a r ı b u l u n m a k t a d ı r . Bu n a D oğu m Ba yr a m ı ,

Y e z i d Ba yr a m ı ( E z i d Ba yr a m ı ) v e ya S u l t a n Y e z i d ( E z i ) Ba yr a m ı d a

d e n m e k t e d i r . B i r gü n s ü r e n b u b a yr a m b ü yü k b i r f e s t i v a l l e k u t l a n ı r . 285

b . Y e z i d i Fo l k l o r i k B a y r a ml a r ı

Y e z i d i l e r i n k u t l a m ı ş o l d u k l a r ı b i r k ı s ı m b a yr a m l a r , b i z z a t k e n d i

d i n l e r i n i n e m r i o l m a yı p b ö l ge h a l k l a r ı n ı n k ü l t ü r l e r i i ç e r i s i n d e b e n z e r

282 Bu yemeğe “Simât-ı Cilmire” denmektedir. Hatta bu bayram bu yemekten dolayı Simat-i Cilmire Bayramı olarak da anılmaktadır. Bkz. S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 54. 283 Ahmet Turan, a.g.e. s. 110-111. 284 Bkz. II. Bölüm, s. 74-75. 285 M.Aydın, a.g.e., s. 65; J. Guest, a.g.e., s. 79; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 13; E. Sever, a.g.e., s. 75.

81

şe k i l l e r d e v a r o l a n , k u t l a n a n b a yr a m l a r d ı r . Bu b a yr a m l a r Y e z i d i l e r i n

v a r o l d u k l a r ı b ö l ge l e r d e ya şa ya n d iğe r h a l k l a r ı n v e ya d i n l e r i n

ö z ü n d e n ç ı k m ı ş z a m a n l a b ö l ge k ü l t ü r l e r i n e ç e ş i t l i şe k i l l e r d e s i r a ye t

e t m i ş f o l k l o r i k u ygu l a m a l a r d ı r . Bu n e d e n l e , b u b a yr a m l a r ı Y e z i d i

D i n i Ba yr a m l a r ı n d a n a yı r m a ge r e k s i n i m i d u yd u k .

b 1 . H ı z ı r - İ l y a s B a y r a mı ( H ı d r e l l e z )

Şu b a t ` ı n 1 8 ` i n d e k u t l a d ı k l a r ı , ö n c e s i n d e ü ç gü n o r u ç t u t t u k l a r ı

b i r b a yr a m d ı r . H ı d r e l l e z o l a r a k d a b i l i n m e k t e d i r . 286

b 2 . İ s a B a y r a mı

H ı r i s t i ya n l a r ı n p a s k a l ya k u t l a m a l a r ı n ı a n d ı r a n b i r b a yr a m d ı r . 2 5

A r a l ı k ` t a k u t l a n m a k t a d ı r . Ba z ı Y e z i d i l e r b u b a yr a m ı n Ş e yh A d î `n i n

d oğu m gü n ü m ü n a s e b e t i yl e k u t l a n d ığ ı n ı s ö yl e m e k t e d i r l e r . İs a

b a yr a m ı ( İd a İs a ) d e d i k l e r i b u gü n ü “ Bü l e n d e Ba yr a m ı ” d i ye d e

a n m a k t a d ı r l a r .

6 . Y e z i d i D u a l a r ı

Y e z i d i l e r , i b a d e t l e r i n i v e b i r t a k ı m r i t ü e l l e r i n i ye r i n e ge t i r i r k e n

b a z ı d u a l a r o k u m a k t a d ı r l a r . Bu d u a l a r , o k u m a - ya z m a ya s a k

o l d uğu n d a n ş i f a h î o l a r a k öğ r e n i l m e k t e d i r . Y e z i d i d u a l a r ı ; A r a p ç a ,

K ü r t ç e , Fa r s ç a g i b i d i l l e r i n k a r ı ş ı m ı n d a n m e yd a n a ge l d iğ i i ç i n

Y e z i d i l e r a r a s ı n d a b u d u a l a r ı t a m b i l e n l e r i n s a yı s ı a z o l u p k a yn a k l a r

i n c e l e n d iğ i n d e ç o k f a r k l ı d u a l a r l a d a k a r ş ı l a ş ı l m a k t a d ı r . 287

286 J. Guest, a.g.e., s. 79. 287 Ahmet Turan, a.g.e. s. 102.

82

a . A b d e s t D u a s ı

Y e z i d i l e r n a m a z d a n ö n c e e l l e r v e yü z ü yı k a ya r a k b i r n e v i

a b d e s t a l m a k t a d ı r l a r . 288 A b d e s t a l ı r k e n d e şu d u a yı o k u m a k t a d ı r l a r . 289

“Ş e yh i m şe yh H a s a n , P î r i m H a s i n M a m a n . E y d o s t l a r ı m ,

ya k ı n l a r ı m , a k r a b a l a r ı m , d i n i m Ş e yh Ş e r a f e d d i n v e m e z h e b i m Ş e yh

Ş e m s ` t i r . D e r e c e m M e l e k Ş e m s e d d i n v e f e r ya d ı m Ş e yh Ş e m s ` t e n d i r .

M e z h e b i m Y e z i d , Ş e yh i m , m e v l a m , d e r d i m v e d e r m a n ı m . Y o l

gö s t e r i c i m , u s t a m t e k H ü d â `d ı r t a p t ığ ı m , M e l e k T â v u s ` t u r i m a n ı m .

S a b a h b i t e r v e a k şa m ge l i r v e i k i c e l l a t s u r e t i b a n a gö z ü k ü r . C e l l a t l a r

b e n m i s k i n v e d i n i m i n şa h a d e t i n i s o r a r l a r . D i n i m i n şa h a d e t i : A l l a h

b i r d i r v e M e l e k T â v u s o n u n s e v g i l i m e l eğ i d i r . . . La l e ş ` t e k i b ü yü k l e r e

s e l a m o l s u n . S e l a m s a n a e y La l e ş e h l i ! S e l a m o l s u n K a f e `ye ,

m ağa r a `ya , c i r i m e , b i r i m e v e k u b b e l e r i n i l a h ı n a . O E z i d h a n e ye k i

b a ş l a r o ye r e s e c d e ye g i d e r , k ı b l e t e l a k k i e d i l i r . Ş e yh H a d i `n i n

t ü r b e s i i m a m ı m ı z ı n e v i d i r , N a s r e t t i n c a n ı m ı z ı n c e l l a d ı d ı r . Ş e yh H a d i

ge r ç e k p a d i şa h ı m ı z v e Ş e yh H a s a n e v i m i z i n a yd ı n l ığ ı , ç ı r a s ı d ı r .

M e l e k T â v u s a d ı n a v e Ş e yh H a d i `n i n h ı r k a s ı n a şa h a d e t i m i z v a r d ı r .

A i l e m e m i n n e t t a r ı m . V e o k i m s e l e r k ö r d ü r l e r k i , b u i s i m l e r i h e r d a i m

h ü r m e t l e a n m a yı i h m a l e d e r l e r . R a h m a n k ü r s ü s ü t a n ye r i n d e d i r .

H a c c ı m ı z k a f v e m ağa r a l ı o l u p p e n c e r e l i d i r . İş t e o r a s ı d ı r Ş e yh H a d i

v e s a i r m u h t e r e m z e v a t ı n ye r i . R a h m a n k ü r s ü s ü n ü n yö n ü göğe d oğ r u

v e b e ya z ç e şm e l e r l e ç e v r i l i d i r . O r a s ı S u l t a n Y e z i d ` i n m e k a n ı d ı r v e

s ü n n e t l e r i t a s d i k m e r c i i d i r . Ö n c e p h e s i k a r a d ı r . H a c c ı m ı z k a f e ,

m ağa r a v e b e ya z ç e şm e d i r . O r a s ı S u l t a n Y e z i d î `n i n m e k a n ı d ı r ,

h ü r m e t l e t a v a f o l u n u r . S ü n n i yi m , s ü n n i yi m v e k u t s a l b i r i n c i n i n

e s e r i yi m . Be ya z ç e şm e n i n b e k ç i s i yi m , b ü yü k şe yh i n m ü r i d i yi m .

S u l t a n Y e z i d i ç i n k u r b a n l ı k k o yu n u m . E l h a m d ü l i l l a h b u d i n v e

e r k a n d a n r a z ı yı m . La l e ş ` i n u r a n i ye g i t t i m v e ç i f t e k u b b e m e v k i i n e

s e c d e e t t i m . M e l e k T â v u s i s m i n e i m a n ge t i r d i m , ya Ş e yh H a d i b i z

b i l m e yi z , h e r şe yi b i l e n s e n s i n . ”

288 M. Aydın, a.g.mk., s. 64; İ. A. Çubukçu, a.g.mk., s. 24; A. Özalp, a.g.e., s. 404. 289 Abdest alırken okudukları dua İ. A. Çubukçu, a.g.mk., s. 25-26`dan naklen.

83

b . S a b a h D u a s ı

Y e z i d i l e r s a b a h n a m a z ı n d a S a b a h d u a s ı v e ya E v ge r d u a s ı

o k u m a k t a d ı r l a r . S a b a h d u a s ı A r a p ç a , K ü r t ç e k a r ı ş ı m ı b i r d u a o l u p şu

şe k i l d e d i r : 290

“ Y a R a b b i , S e n H ü d â `s ı n . S e n E z d â `s ı n , s e n ö v gü v e m e d i h

s a h i b i s i n . T e r t e m i z v e gü n a h s ı z s ı n , b i n b i r i s i m s a h i b i s i n ; H ü d â

i s m i n b u i s i m l e r i n e n ş i r i n i , e n gü z e l i d i r . Y a R a b b i s e n d a i m s i n , s e n

k a d i m s i n , ye r i göğü ya r a t a n s ı n . Bü t ü n d e r t l e r e s e n H e k i m s i n . Y a

R a b b i s e n şe f k a t s i n , şe f k a t l i s i n ye r v e göğü n s a h i b i s i n . Bü t ü n

d e r t l e r i n d e r m a n ı s ı n . Y a R a b b i Ş e yh Ş e m s v e G ü n e ş i n , M e l e k Ş e yh

H a s a n v e Â d â n ` ı n , Ş e yh E b u b e k i r v e K â t â n ` ı n h a t ı r ı i ç i n b i z i b ağ ı ş l a !

Y a R a b b i a m i n , a m i n d i n i n m ü b a r e k v e h u z u r d o l u d u r . Ş e yh H a s a n

H ü d â `n ı n s e v g i l i s i v e k u l u d u r . D i n i n k u v v e t i Ş e m s e d d i n , N a s r e d d i n ,

S e c â e d d i n , İm â d e d d i n , Bâ b â d i n , M e l e k Fa h r e d d i n v e Ş e yh H a s a n `d ı r .

Ş e yh A d î , e v v e l d e n a h i r e k a d a r v a r d ı r v e r a h m e t s a ç a r . S u l t a n Y e z i d

h a yı r k a p ı l a r ı n ı a ç a r v e şe r k a p ı l a r ı n ı k a p a r . E l h a m d ü l i l l a h , H u d a `ya

v e a l e m i n R a b b i n e o l s u n . G ü n e ş i n k ı z ı l l ığ ı z a h i r o l m a d a n M e l e k

E m i n o r a d a o l u r . E v l e r d e n e v l e r e k a d a r Ş e yh Ş e m s ` t i r v e r e n o

a yd ı n l ığ ı , Ş e yh Ş e m s ` i m i a yd ı n l ı k t a n a yr ı d ü şü n e m e m , d e r e c e d e n

d e r e c e ye k a d a r Ş e yh Ş e m s ` t i r v e r e n a yd ı n l ığ ı , Ş e yh Ş e m s ` i m i h a c

ye r i n e t a v a f e d e r i m . S ü t u n d a n s ü t u n a k a d a r k ı r k a n a h t a r h a z i n e d e

Ş e yh Ş e m s o n l a r ı m a r i f e t l i v e ö l ü ye h ü r m e t e d e n e d ağ ı t ı r . Ş e yh

Ş e m s ` i m i n m ü h r ü gö k l e r d e n a yağa k a d a r d o l a ş ı r . Ba ş t a n a yağa k a d a r

Ş e yh m ü h r ü d ağ ı l ı r . Ş e yh Ş e m s ` i m d e n ü m i d i m i a s l a k e s m e m . Y a Ş e yh

Ş e m s , b i z l e z a t e n t a l t i f e d i l m i ş b i r n e s e b i z . H a r e k e t l e r i m i z d e b i r

h a yı r k a p ı s ı b i r a yd ı n l ı k i s t e r i z . S ü n n i l e r k i t a k a t s i z v e gü ç s ü z d ü r l e r .

Ş e yh Ş e m s ` t e n a m a n d i l e r l e r . Ş e yh Ş e m s n u r d u r v e M e l e k H a s a n

ga f u r d u r . D i n v e i m a n ı m ı z ı b i z e a ç ı k l a s e n d e n k a b u l ü z . Ş e yh

Ş e m s ` i m gü z e l d i r , f a k i r l e r e k ı s m e t v e v a z i f e l e r i n i v e r m i ş t i r . Ş e yh

290 Sabah namazında okudukları dua İ. A. Çubukçu, a.g.mk., s. 26-27`den naklen.

84

Ş e m s ` i m i a yd ı n l ı k t a n a yr ı d ü şü n e m e m . Ş e yh Ş e m s ` i m n u r d a n d ı r , a l t ı n

t a h t t a n k a i d i d i r v e k u d r e t a s a s ı e l i n d e d i r . İyi l iğ i n v e c e n n e t i n

a n a h t a r ı e l i n d e d i r . O k i ş i yi ye t m i ş b i n k e z k ı s k a n ı r ı z k i ge r ç e k

Y e z i d i d i r . H u d a v e Ş e yh Ş e m s o k i ş i ye ya r d ı m c ı d ı r . . . ”

c . Gü n e ş B a t ı ş D u a s ı

Y e z i d i l e r a k şa m n a m a z ı i ç e r i s i n d e i s e G ü n e ş Ba t ı ş D u a s ı

o k u m a k t a d ı r l a r . 5 3 b e yi t t e n o l u şa n b u d u a ya G ü n e ş D u a s ı d a

d e n m e k t e d i r . 291 S a b a h v e a k şa m n a m a z l a r ı n d a o k u d u k l a r ı d u a l a r u z u n

o l d uğu n d a n b i r ç o k Y e z i d i b u d u a l a r ı k ı s a v e ö z h a l i n d e

o k u m a k t a d ı r l a r . 292 Bu d u a şu şe k i l d e d i r : 293

“ Y a H u d a b i z i gü n e ş d oğu m u v e gü n b a t ı m ı n ı n k e r e m i , b i z i

a n a l ı k v e Be ya z d a k i k ı r k c i v a n m e r d i n h a t ı r ı i ç i n b ağ ı ş l a . Y a R a b b i

b e n i v e b ü t ü n Y e z i d i l e r i k a z a d a n v e b e l a d a n e s i r ge . Y a R a b b i b i z i

ye r , gö k , ö k ü z b a l ığ ı v e k ü r s ü a ye t i n e b ağ ı ş l a . Y a R a b b i b i z i l e v h v e

k a l e m , A d e m - H a v v a s ı r r ı v e İs a b . M e r ye m ` i n yü z ü s u yu h ü r m e t i n e

b ağ ı ş l a . S e n , d ü n ya v e d i ya n e t i m i z d e n , a h v a l i m i z d e n h e r z a m a n

h a b e r d a r s ı n . Y a R a b b i b i z i c e n n e t , b uğd a y ağa c ı , z e m z e m s u yu ,

m ağa r a , Be yt - e l Fa r `d a k i k ı r k c i v a n m e r t i ç i n d i n v e d i ya n e t i m i z d e b u

ge c e v a k t i b i r a yd ı n l ı k l û t f e t . Y a R a b b i b i z i f e l e k v e ç a r k h a t ı r ı n a ,

h u r i v e m e l e k h a t ı r ı n a o n d ö r t t a b a k a n ı n s a h i b i s ı r r ı M e l e k - i T â v u s

h a t ı r ı i ç i n b ağ ı ş l a . Y a R a b b i b i z e , d i n v e d i ya n e t i m i z e b u a k şa m v a k t i

b i r ç ı k ı ş k a p ı s ı gö s t e r . Y a R a b b i b i z i b e ya z i n c i , p e r i l e r i n p a d i şa h ı

v e s u l t a n Y e z i d i n n e f e s i h a t ı r ı n a b ağ ı ş l a . Y a R a b b i d i n v e

d i ya n e t i m i z e b i r ı ş ı k gö s t e r . Y a R a b b i b i z i s a r ı i n c i h a t ı r ı i ç i n

b ağ ı ş l a . Y a R a b b i b i z i ye r , gö k v e a t m o s f e r h a t ı r ı n a s u , t o p r a k , h a v a

v e a t e ş h a t ı r ı i ç i n b ağ ı ş l a . Y a R a b b i b i z i i n c i n i n , K a f e `n i n , d e n i z

a l t ı n d a k i i h t i ya r l a r h a t ı r ı n a b i z i v e b ü t ü n Y e z i d i l e r i b ağ ı ş l a . Y a

291 Th. Menzel, a.g.md., s. 419; Ayrıca, Sabah duası, Evger duası ve Güneş Batış duasının dışında Akşam duası dedikleri bir dua daha mevcut olup buna Şehadet duası da demektedirler. Bu duayı akşam yatağa girdiklerinde okumaktadırlar. 292 T. Akpınar, a.g.mk., s. 47. 293 Akşam namazında okudukları dua İ. A. Çubukçu, a.g.mk., s. 27-29`den naklen.

85

R a b b i b i z i k u b b e l e r v e t ü r b e l e r , h a yı r s a h i p l e r i n i n v e M e l e k Fa h r e t t i n

( k i d ö r t t a r a f t a n b i l i n i r ) h a t ı r ı i ç i n b ağ ı ş l a . Bu a k şa m v a k t i h a t ı r ı i ç i n

b ü t ü n Y e z i d i l e r e d i n v e d ü n ya l a r ı n d a b i r k u r t u l u şu gö s t e r . Y a R a b b i

m a r i f e t p a z a r ı n ı n m a r i f e t i , ge n ç d e l i k a n l ı l a r , ge c e - gü n d ü z i b a d e t

e d e n d e r v i ş l e r i n , b e ş h a k i k i f a r z ı n h a t ı r ı i ç i n b i z Y e z i d i l e r e d i n ,

d ü n ya v e s a i r i ş l e r i m i z d e m u v a f f a k i ye t n a s i p e t . Y a R a b b i , r a h m a n

k ü r s ü s ü v e c a n a n l a r r ı z a s ı i ç i n . m u k a d d e s K u d ü s v e M e l e k Fa h r e t t i n

h a t ı r ı i ç i n . şe yh H a d i `n i n La l e ş ` t e k i m e z a r ı b a ş ı n d a b i z i b ağ ı ş l a d ığ ı n ı

m ü j d e l e . Y a R a b i o n d ö r t k a t ye r v e gö k h a k k ı i ç i n , T a n r ı k ü r s ü s ü

h a k k ı i ç i n b ü t ü n Y e z i d i l e r i a f b u yu r . H a yı r s a h i p l e r i v e ç o c u k l a r ı n

d u a l a r ı , M e l e k Fa h r e t t i n v e d ö r t ya r d ı m c ı s ı i ç i n b i z e v e t ü m

Y e z i d i l e r e b i r ç ı k ı ş d e r ga h ı gö s t e r . Y a R a b b i , A z r a i l , C e b r a i l ,

D e r d a i l , M i k a i l , Ş e m n a i l , A z r a f i l , A z r a s i l k i ye d i b ü yü k m e l e k t i r l e r ,

e ş s i z v e b e d e l s i z d i r l e r . K i l i t v e a n a h t a r l a r e l i n d e o l u p H u d a `n ı n

h a z i n e s i n i b e k l e r l e r . Y a Ş e yh s e n ç o k b ü yü k s ü n , s e n gö z l e r i m i n

n u r u s u n , f e r ya t v e i m d a d ı m s ı n . Y a Ş e yh Ş e m s , s e n h e m r u h h e m

n e f e s i m s i n , m ü r a c a a t m e r c i i m s i n . Y a R a b b i b i z i i m a n l ı v e i t a a t k a r

k ı l , v e s v e s e d e n k u r t a r . Y a R a b b i Ş e yh Ş e m s ` i n h a t ı r ı i ç i n b i z i b ağ ı ş l a

k i k i l i t v e a n a h t a r l a r e l i n d e d i r , o n d a n h e d i ye l e r d ağ ı t ı r . S ü n n i l e r d a h i

o n d a n ü m i t b e k l e r , o n a ya l v a r ı r l a r . Y a R a b b i , a k şa m v a k t i h a t ı r ı i ç i n ,

ç e şm e b a ş ı n d a k i k ı r k c i v a n m e r d i n h a t ı r ı i ç i n , m i r v e şe yh l e r h a t ı r ı

i ç i n b i z d oğu v e b a t ı Y e z i d i l e r i n i m a h c u p e yl e m e v e l ü t f u n l a

a yd ı n l a t . ”

d . T e l k i n D u a s ı

Y e z i d i l e r d e a yr ı c a ö l e n k i ş i n i n a r d ı n d a n o k u d u k l a r ı “ T e l k i n

D u a s ı ” d e d i k l e r i b i r d u a l a r ı d a h a v a r d ı r . D e f i n i ş l e m l e r i

t a m a m l a n d ı k t a n s o n r a ö l ü ye t e l k i n d u a s ı o k u n m a k t a d ı r . Bu d u a yı

şe yh v e ya f a k i r o k u m a k t a d ı r . Bu d u a şu şe k i l d e d i r : 294

“ B i r gü n a r i f v e b i l i c i h a l k t a n b i r gü r u h ç ağ ı r ı p ö l ü m d e n s o r u n ,

ö l ü m h a k k ı n d a k i a ç ı k l a m a l a r ı d i n l e yi p h a k k ı n d a d ü şü n ü n . B i r

294 Ölüleri için okudukları Telkin duası İ. A. Çubukçu, a.g.mk., s. 29-34`den naklen.

86

z a m a n l a r h e n ü z b e n yo k i k e n ş i m d i O `n u n b i r m a h l u k u o l d u m . E l ,

a ya k v e k o m p l e k a l ı b ı m ı s ı r l a r ı i l e ya r a t a n O `d u r . Bu n l a r s ı r

d e r ya s ı n d a n , t e z a h ü r e d e n u f a k b i r t e m s i l d i r . Y a R a b b i b i z e

v e r d i k l e r i n d e n i yi - k ö t ü yü k a b u l e d e r i z . İs m i n uğ r u n d a f e d a k a r l ı k

ya p m a ya h e r z a m a n h a z ı r ı z . H a k i k a t d e r ya s ı n d a n b i r n u t f e o l a r a k

a n a m ı n h a m i l i n e d u h u l e t t i m . D o k u z a y b e k l e d i k t e n s o n r a O `n u n

ya r d ı m ı i l e m ü k e m m e l l e ş t i m . Bu n e b u l a n ı k b i r a l e m d i r k i i ç i n d e

b e k l e d i m ( e s a r e t l e ) v e b u a n ı b e k l e d i m . Y a R a b b i b i z i a r i f v e

b i l i c i l e r i n yo l d a ş ı ya p . N e t i c e d e b i z i yü z ü s t ü s o k ağa , s a i r m e v t a

i ç i n e yo l l a r l a r . O s ı r a d a b a ş ı m a d o s t , a k r a b a v e k o m şu l a r ü şü şü r l e r .

Fa k i r l e r i m i z d e n h e r z a m a n i ç i n m e m n u n u z . K a v v a l l a r ı m ı z b i z i

ç a l d ı k l a r ı d e f v e ş ı b a b l a r i l e m e s r u r k ı l a r l a r . B i z o n l a r ı t a v a f e d e r

gö n ü l z e n g i n l iğ i n e k a v u şu r u z . Ö l m e d e n e v v e l m u t l a k a b i r e r k e k e v l a t

i l e şa d o l m a k i s t e r i z . B i z e b e v e yn i m i z i n ç o c uğu t e n e ş i r ü s t ü n e

k o n u r u z . H e r şe y H u d a `n ı n k u d r e t i n d e d i r v e b e n O `n u n ya r d ı m ı yl a

a ya k ü s t ü ge z e r i m , i ş i t i r , gö r ü r ü m . M i r i m i n f e d a i s i v e e b e v e yn i m i n

f e d a i s i b e n i m . O e v ö yl e b i r e v d i r k i t e k b i r v e b ağ l ı l ı k s a d a l a r ı n d a n

h a l i o l m a z . Fa k i r l e r v e şe f k a t e m u h t a ç o l a n l a r o r a ya k a s t e d e r l e r . V e

b u n a s ı l e v l a t t ı r k i m ü r ş i d i n şa r a b ı yl a m e s t o l m u ş t u r . Ba b a s ı o n u

m u t l a k e v l e n d i r m e k i s t e m e k t e d i r . O e v M i r i n n a z a r ı n d a d ı r v e i n şa l l a h

o n u n n a z a r ı n d a n h a l i o l m a z . Bü t ü n b u n l a r d a n s o n r a Y a İ l a h i b i z i

şü p h e s i z s e n b ü yü t t ü n , m a l s a h i p l e r i a r t ı k m a l ı m ı z ı n ü s t ü n e

o t u r m a yı n . E l i n i z d e k i i l e i k t i f a e t m e k s i z i n i ç i n d a h a h a yı r l ı d ı r ,

a n l ı yo r s a n ı z . Be n i ö l ü l e r a r a s ı n a a t a r l a r k e n Y a İ l a h i b a n a ya r d ı m e t .

Za t e n h i ç b i r d i n d a r f a z l a m a l a s a h i p o l a r a k b u d ü n ya d a n gö ç m e z .

Bu n d a n s o n r a b i z i d o s t v e a k a r i b d e k u r t a r a m a z . T a l i h k u şu u ç a r ,

l a yı k o l a n ı n b a ş ı n a k o n a r . S e b e p s e n d i n k i b u gü n ü z e r i m i z e t e l k i n v e

n â s i n o k u n u r . Be n i b i r f i s t a n ı n ( k e f e n ) i ç i n e a t a r l a r , ya z ı k l a r o l s u n

b e n i m b u p e r i şa n l ığ ı m a , ya l ı n v e a ya k l ı h a l i m e . Y a İ l a h i b i r a r a S e n ` i

d ü şü n d ü m , Y a İ l a h i b i z i yo k k e n t o p r a k t a n ya r a t t ı n . B i z s e n i n i s m i n i n

d e r v i ş i yi z , h a yı r v e şe r h a z i n e s i e l i n d e d i r . S e n `d e n ge l e c e k h a yı r v e

şe r r e şü p h e e t m e d e n r a z ı yı z . Za n n e d i yo r d u k k i b i z d e r v i ş l e r s e n i

t e s p i h e d e r e k v e yo l u n d a d o l a şa r a k b ü t ü n s ı r l a r ı n a v a k ı f o l a b i l e c eğ i z .

87

Fa k a t v a d e ge l d i v e b i z l e r d e gö ç ü c ü o l d uğu m u z u a n l a d ı k . H a s t a l a n ı p

a k l ı m ı z b a ş ı m ı z d a n g i d i n c e s ı r l a r ı n ı n h u d u d u n u a n l a d ı k . H a s t a l a n ı p

ya t ağa g i r d i m . G ö k m e l eğ i n i b e k l e m e ye k o yu l d u m . Ü z e r i m e k a n a l a n ,

c a n ç ı k a r a n m e l e k ge l d i . A r t ı k m a l v e k u r b a n i l e s a t ı n a l ı n m a m

m ü m k ü n o l m a z . D o k u z e v l a t t a n b i r o k a l m ı ş t ı ya ş l ı e b e v e yn i n

b a şu c u n d a , o d a ö l d ü , g i t t i . B i z d e b u ö l ü m t a s ı n d a n i ç e c eğ i z , n e

ya p a yı m n e ç a r e b u l a yı m . O n d a v a r k e s e yi m , b a ş ı m a şü k r a n e d e yi m ,

f e r ya d ı m ı n e b i İs m a i l ` e u l a ş t ı r a yı m . Ba b a ya ş l ı v e k a r ı s ı s e f i l . Be n i m

k o r k u m E z r a i l `d e n d i r . E y A z r a i l , M î r m e l e k s e n s i n . S u ç s u z v e

gü n a h s ı z l a r gü z e l g i ys i l e r l e s ü s l e n s i n . E y A z r a i l , b e n n e s h e h a z ı r ı m .

Ö l ü m m e l eğ i A z r a i l , a c ı d a n b ağ ı r t ı r h e r k e s i . H e r ye r d e , h e r z a m a n

o d u r k e s e n n e f e s i n i . E z r a i l d i yo r k i “ Y e ş i l k a n a t l ı E z r a i l b e n i m , d ö r t

b i r ya n d a ge z e r i m , k i m s e ye f i ya t b i ç m e ye ge l m e d i m , r u h u t e n d e n

a yı r m a ya ge l d i m . K ı s a k a n a t l ı E z r a i l ` i m h e r t ü r l ü h a v a d a ge z e r i m ,

k i m s e ye n ö b e t ç i o l m a ya ge l m e d i m . A n a , oğu l v e a m c a z a d e l e r i

b i r b i r i n d e n a yı r m a ya ge l d i m . O gü n m e şgu l i ye t b u i d i v e r u h k a l ı p t a n

a yr ı l d ı . R u h v e s ı r b i r b i r i n i ç ağ ı r d ı l a r . R u h k a n d i l e g i r i p o r a d a a s l ı n a

k a v u ş t u . N i h a ye t r u h k a n d i l d e ge r ç e k i l a h ı n a k a v u şm u ş o l d u . R u h

g i t t i k t e n s o n r a k u r u k a l ı p k a l d ı m . Ü z e r i m e z a l i m v e z o r a k i b i r e l

ge l d i , d ü n ya a l e m o k a s e n i n şe r b e t i n d e n i ç e c e k t i . O k a s e n i n şe r b e t i

h a yı r l ı v e m u k a d d e r d i r . O n u n l a k a p ı a r d ı o l u p h ü z n e b oğu l u r l a r .

Ç ı p l a k e d i p , t e n e ş i r ü s t ü n e k o yu p , ı l ı k b i r s u i l e v ü c u d u m u yı k a d ı l a r .

T e m i z l e yi p b i r b u ç u k l u k k e f e n i m i n i ç i n e s a r d ı l a r . H a yd i z a v a l l ı

m i s k i n s e n d e ö b ü r d ü n ya ya d e d i l e r . O n s e k i z k u l a ç l ı k k e f e n i m i

c e n a z e n i n ü s t ü n e s a r d ı l a r . A r k a n d a n d o s t , k a r d e ş v e ye n ge l e r

ağ l a m a k t a d ı r l a r . Bu yu r u n yü k s e k s e s l e t e l k i n v e n â s i n o k u ya l ı m

b a yl a r . İk i t a h t a ya t ı r ı p c e n a z e m i ü s t ü n e k o yd u l a r . D o s t v e a r k a d a ş

e d i n e c eğ i m k a d i m d ü n ya ya gö n d e r d i l e r . Bü yü k l e r i v e şe r e f l i l e r i

s o r d u m , o n l a r d a a r k a m d a n ge l i yo r l a r . İk i t a h t a ge t i r i p c e n a z e m i ü ç e r

d ö r d e r k i ş i t a ş ı d ı l a r . K a b r i s t a n a d oğ r u gö t ü r ü p t o p r a k ü s t ü n e

b ı r a k t ı l a r . E y c a n ı m ü s t ü n d e ağ l a ya n l a r , ağ l a m a yı n . Be n d ü n ya d a n

f a n i o l d u m . T o p r ağ ı b i r u c u şa r k t a b i r u c u ga r p t a o l a r a k k a z d ı l a r .

M e z a r ı m ı n ü z e r i n e t o p l a n d ı l a r , k i m i gü l e r k i m i ağ l a r . K a b u l e d e r i m ,

88

b u d a b e n i m e c r i , m ü k a f a t ı m d ı r . Ü z e r i m e c a n - ı gö n ü l d e n ağ l a ya n l a r ,

ç e yi z l i o l a r a k yo l l a m ı ş o l u r l a r . T a k a t i n c e ağ l a ya n v e m e z a r ı m a

ge l e n l e r , h a k k ı n ı z ı h e l a l e d i n . M e z a r ı m h a z ı r l a n ı r d ı k i o r a s ı a r t ı k

e v i m d i r . M e z a r ı m s e l a m l a n ı r v e t e r k e d i l i r i m , b a şk a l a r ı a r a s ı n a

a t ı l ı r ı m . İm d a d ı m k e r i m m e l eğe v e gö k m e l eğ i n e d i r . Ü s t ü m e l eğe n

g i b i ge n i ş v e s e r t t a ş l a r d i z e r l e r . T a ş l a r a c e l e a c e l e ye r l e ş t i r i l i p

ü s t ü m e t o p r a k ö r t e r l e r . M e z a r ı n t o p r a k l a ö r t ü l m e s i f a r z d ı r . O r a d a k i

k o s k o c a a l e m b e n i m i ç i n b e k l e ş i p ağ l a ş ı r l a r . A n l a d ı m k i ya b a n c ı yı

h o ş t u t m a k l a z ı m d ı r . Be n i z i f i r i k a r a n l ığa v e k a p ı s ı z , n e m l i b i r e v e

s o k t u l a r . İk i k i ş i ge l i p s o r u yağm u r u n a t u t t u l a r . H e r b i r i d eğ i r m e n

t a ş ı n d a n a l t ı k e z d a h a b ü yü k i d i l e r . O n u n i ç i n k a b i r a z a b ı ç e k e n e

ağ l a r v e ü z ü l ü r ü m . Bâ r i t e a l a n ı n e m r i i l e b i r i d i l s i z , b i r i s ağ ı r i k i

k i ş i ge l d i l e r . H e r b i r i n i n ya n ı n d a ye t m i ş b i n r ı t l e p e k m e z v a r d ı .

D i l s i z o l a n d a n k o r k a r ı m k i b a n a ü s t ü s t ü s t e s o r u s o r a r . Ü z e r i m e b i r i

s ağ ı r b i r i d i l s i z i k i k i ş i ge l d i l e r . H e r b i r i n i n k a n a d ı n d a ye t m i ş b i n

r ı t l e p e k m e z v a r d ı . S ağ ı r o l a n d a n k o r k a r ı m k i h e r s a b a h b u z u l m ü

s ü r d ü r ü r d ü . E l i n d e ye t m i ş b i n r ı t l e p e k m e z v a r d ı v e h e v e s l e e z i ye t

e d e r d i . Ü s t ü m e b ü t ü n p e k m e z i k o ya r , k a r n ı m ı v e k a l b i m i p a r ç a l a r d ı .

Ü s t ü m e b i r i ge l d i “ İn m i s i n ? c i n m i s i n ? ” d i ye s o r d u . S o n r a

“ G ü n a h s ı z a e z i ye t e t m e ye ge l m e d i m ” d i yo r d u . N e m ü f e r r e h

s a b a h l a r d ı k i e z i ye t s i z ge ç e r d i . Ü s t ü m e f a k i r g i b i s i ya h l a r a b ü r ü n m ü ş

o l a n ı ge l d i . Zü l ü f l e r i a t e ş g i b i v e m i r b a k ı ş l ı d eğ i l d i . Ü s t ü m e ge l d i

gö z l e r i l eğe n , p a r m a k l a r ı ç u v a l d ı z g i b i o l a n ı , k a l b i m v e k a r n ı m

a z a b ı n d a n p a r ç a p a r ç a o l d u . K a b i r a z a b ı ç e k i yo r d u m . Ü s t ü m e ge l d i

gö z l e r i t a s , p a r m a k l a r ı ç u v a l d ı z , t ı r n a k l a r ı o r a k g i b i s i . O n u b i n k e z

k ı s k a n ı r ı m k i h a yı r s a h i b i d i r v e gü n a h ı yo k t u r . Ü s t ü m e ge l d i gö z l e r i

yı l d ı z , p a r m a k l a r ı k ü r e k , t ı r n a k l a r ı k a m a g i b i s i . O n u b i n k e z

k ı s k a n ı r ı m k i h a yı r e h l i d i r i n k a r e h l i d eğ i l d i r . G a r i p b i r i l i m v e ga r i p

b i r d i l k o n u şu yo r d u m . O ga r i p d i l l e z e b a n i l e r gü n a h k a r l a r ı

ç ağ ı r ı yo r l a r d ı . S ı r a t k ö p r ü s ü n ü n b i r ya n ı t o z , b i r ya n ı d u m a n

d o l u yd u . A h i r e t k a r d e ş i m i ç ağ ı r , k a r d e ş i n k a r d e ş i n e şe f a a t i k a b u l

o l u r . S ı r a t k ö p r ü s ü b e l l i d i r . B i r t a r a f u ç u r u m b i r t a r a f d u m a n d ı r .

A h i r e t k a r d e ş i n i ç ağ ı r , gü n a h s ı z ı n gü n a h k a r a ya r d ı m ı o l u r . ”

89

( A ya k t a o k u n a n b ö l ü m )

“Ş e yh Fa h r i `n i n k a v l i n e gö r e Y a R a b s e n d a i m s i n , b a k i s i n . H a k i k a t

v e ge r ç e k s e n i n yo l u n d u r . S e l a m o l s u n c e n n e t e h l i n e v e k a b u l

b u yu r a n l a r a . V e z i r D u h a `n ı n b u yu r d uğu g i b i n u r A l l a h ` ı n ya r d ı m ı d ı r .

İn t e b i s m e , m a k i , m a k i n t i v e La l e ş ` t e k i e ş r a f ı n d e d iğ i g i b i , e y

k a r d e ş l e r b u yu r u n h e p b e r a b e r t e l k i n v e n â s i n o k u yu n . Ş e yh H a d i v e

şe yh H a s a n i s m i n i z i k r e d i p k a n u n d a n o k u yu n . A l l a h , M e v l a , f a k i r ,

b i s m i l l a h . C ü m l e a l e m A l l a h ` ı k a b u l e d e r . E b e d i yo l c u l u k h a t a l ı v e

h a t a s ı z h e r k u l a m u h a k k a k t ı r . D o s t v e a k a r i b l e r d ağ ı n ı k d ağ ı n ı k

m e v k i l e r d e d i r l e r . Y a M e l e k Ş e yh Fa h r e d d i n , o n l a r ı n e l l e r i n i

k a v u ş t u r . Be ş h a k i k i f a r z ı o n l a r a h ı f z e t t i r . C e n n e t k a p ı l a r ı n ı n k i l i t

v e a n a h t a r l a r ı b u f a r z l a r d ı r . Bu gü n d ü n ya d ı r a m a u ya n ı k o l u n , ya r ı n

a h i r e t s e d a s ı d ı r . M ü b a r e k gü n l e r d e u yu yu p i b a d e t l e r e m e yl e t m e ye n l e r

v e o k i m s e k i k ö t ü l ü k l e r i n p e ş i n d e d i r , p i şm a n o l a c a k t ı r . Ş e yh H a d i v e

M e l e k Ş e yh H a s a n A r a f a t à k a r ş ı o t u r m u ş l a r . D i n v e d i ya n e t i m i z i ç i n

şe f a a t ç i o l m a ya ge l m i ş l e r . Y a Ş e yh H a d i v e Ş e yh H a s a n M a l a M i r

h a t ı r ı n a b i z e v e ö z e l l i k l e b u k a b i r s a h i b i n e şe f a a t e t . ” 295

295 Başka bir telkin duası ise İhsan Nuri Paşa`nın Kürtlerin Kökeni adlı eserinden naklen şöyledir:

Ey mürid kişi!.. Altın ağaç, üstün ağaçtır. Gelecektir üzerine melek Ezrail ve Cebrail. Sana sorular soracaktır. Sakın tasalanma. Ey mürid kişi (Ey ölen kişi)! Bu tekindir, güçtür. Üzerine münkir ve nekir melekleri gelip soracaklar: Hangi dindensin ? Sen de ki:Ezidi (Yezidi)yim ben. Şeyh, Fekir ve Merabilerim vardı. Şeyhim Şeyh Adî, Melek Fahreddin, Melek Secaaddin, Şemsaniya Şeyhi, Şexısna (Şehisna) Şeyhi ve Şeyh Ebubekir’dir. Şeterıqa (Şeterika) Şeyhi’dir; Sıtiya Zin’in her iki oğludurlar. Ak çeşme üzerine oturmuş, Yezidi erkeklerinin hac ve tavafını yaparlar. Ey mürid kişi tekindir, güçtür. Üzerine nekir ve münker melekleri gelip soracaklar: Hangi dindensin? Sen de ki : Yezidiyim ben. Musa peygamberle Tur-i Sina dağına çıkan, İsa peygamberle Kudüs-ü Şerifè giden, Muhammed peygamberle Mekke ve Medine`ye gitmişimdir. Ey mürid kişi ! Altın taş, üstün taştır. Gelecektir üzerine melek Azrail ve Cebrail, koy önlerine Mushaf-ı Reşì ve de ekmek peyniri. Ona da kanmazlarsa kalkıp fakirin sopasına sarıl. Ey mürid kişi ! Başlangıç sözle idi, sonu da öyle olsun. Kalkacak Madi, kaldıracak salavat (dua) ve yakarışları, yıkılacak kilise, mescid ve Kadi`ler; kimse İsa, Musa ve Muhammed peygamber demeyecek. Halk Sultan Ezi, ve Sultan Şeyh Adî diyecek. Amin, amin, Tanrı olsun dine yardımcı. Bkz. İhsan Nuri Paşa, Kürtlerin Kökeni (Çev. M. Tayfun), s. 77-78, İstanbul-1977.

90

e . N i k a h D u a s ı

Y e z i d i l e r n i k a h l a r ı n ı m u h a k k a k b i r p e ş i m a m a k ı yd ı r m a l ı d ı r .

P e ş i m a m b u l u n a m a z s a n i k a h ı şe yh , p i r v e ya b a şk a b i r d i n a d a m ı d a

k ı ya b i l i r v e n i k a h t a şu d u a yı o k u r : 296

“ G ü n e ş , a y, e z d a , ye z i d , b i s m i l l a h , b i l l a h , t i l l a h h a k k ı i ç i n

s e l a m v e s e l a t o l s u n R e s u l u l l a h à . A l l a h ` ı n yo l u b a k i d i r , t e k t i r .

S i z l e r d e şa h i t o l u n . Y a Ş e yh A d î , ya Ş e yh H a s a n v e m e s u t o l a n l a r .

A n n e v e b a b a l a r r a z ı o l d u , u z u n ö m ü r l ü v e d oğu r ga n o l s u n . K u t l u ,

m ü b a r e k v e h a yı r l ı o l s u n . Â m i n . ”

296 Davut Okçu, Yezidilik ve Yezidiler, s. 12, Ankara-1979 (Mezuniyet Tezi).

91

I I I . D İN İ T EŞK İL A T L A R I V E T O PL U M S A L

Y AŞA Y IŞL A R I

Bu gü n T ü r k i ye , S u r i ye , İ r a n , I r a k , E r m e n i s t a n , G ü r c i s t a n ,

A z e r b a yc a n , İn g i l t e r e , A l m a n ya , H o l l a n d a , Be l ç i k a , K a n a d a , A m e r i k a

g i b i d ü n ya n ı n b i r ç o k ü l k e s i n e d ağ ı l m ı ş o l a n Y e z i d i l e r , d ı şa k a p a n ı k

b i r h a ya t t a r z ı ya şa m a k t a d ı r l a r . G e ç m i ş l e r i n d e k i s i ya s i m ü c a d e l e l e r

v e d i n l e r i n d e k i s ı r s a k l a m a e m r i ge r eğ i n c e b a z ı Y e z i d i l e r ö z e l l i k l e

İs l a m ü l k e l e r i n d e k a p a l ı b i r ya p ı ya b ü r ü n m ü ş l e r d i r . Bu n u n l a b i r l i k t e

ge n e l d e Y e z i d i l e r i n ( ö z e l l i k l e E r m e n i s t a n , G ü r c i s t a n v e A v r u p a

ü l k e l e r i n d e ya şa ya n l a r ı n ) b u k a p a l ı l ığ ı k ı r d ı k l a r ı gö r ü l m e k t e d i r .

Bu l u n d u k l a r ı t o p l u m u n ge n e l ö r f a d e t l e r i n i t a ş ı m a ya , t o p l u m a a ya k

u yd u r m a ya b a ş l a m ı ş l a r d ı r . H e r şe ye r ağm e n Y e z i d i t o p l u l u k l a r ı , h e r

t o p l u m d a o l d uğu g i b i k e n d i l e r i n e h a s ge l e n e k - gö r e n e k l e r i n i ,

i b a d e t l e r i n i , r i t ü e l l e r i n i , t o p l u m s a l ya p ı l a r ı n ı k o r u m a

a r z u s u n d a d ı r l a r . İb a d e t l e r i n i n , r i t ü e l l e r i n i n u n u t u l m a s ı k a yg ı s ı n d a k i

Y e z i d i l e r i ç i n d i n l e r i n d e k i e n b e l i r g i n , e n k a l ı c ı h u s u s k a s t s i s t e m i n i

a n d ı r a n t o p l u m s a l ya p ı l a r ı d ı r . Y e z i d i l e r i n d i n i ge r e k s i n i m l e r i n i t a m

a n l a m ı yl a ye r i n e ge t i r e b i l m e l e r i i ç i n d i n l e r i n i n k a yı t a l t ı n a a l d ığ ı b u

t a b a k a l a r ı , d i n i t e şk i l a t l a r ı b i l m e l e r i v e ya şa m a s ı i ç i n m a d d i - m a n e v i

ga yr e t gö s t e r m e l e r i ge r e k m e k t e d i r .

A . D i n i T e şk i l a t l a r ı

Y e z i d i l i k t e m ü h i m ye r t u t a n d i n i t e şk i l a t l a r ı ü ç a n a b ö l ü m d e n

o l u şm a k t a d ı r . B i r i n c i b ö l ü m d e h e m d i n i h e m d e d ü n ye v i o t o r i t e o l a n

92

M i r l e r ( E mi r l e r ) ye r a l m a k t a d ı r . İk i n c i k ı s ı m d a i s e d i n a d a ml a r ı ye r

a l m a k t a d ı r . Ü ç ü n c ü k ı s ı m i s e mü r i d l e r d e n o l u şm a k t a d ı r .

1 . M i r u ’ l - U me r a v e M i r l e r ( E mi r l e r )

Y e z i d i l i k ` t e t o p l u m s a l h i ye r a r ş i k a s t s i s t e m i n i a n d ı r ı r . 297 Bu

s i s t e m i n z i r v e s i n d e M i r v e ya E m i r d e n i l e n k i ş i l e r ye r a l ı r . E m i r l e r i n

n e s l i K â t â n î n e s l i v a s ı t a s ı yl a Ş e yh A d î `ye v e Y e z i d b . M u a v i ye `ye

k a d a r d a ya n d ı r ı l ı r . 298 E m i r l e r b u s o yd a n ge l m e k z o r u n d a d ı r l a r . Bu

a i l e d e n ge l e n m i r l e r i ç e r i s i n d e n b i r i s e ç i l i r k i b u Y e z i d i l e r i n h e m

d i n i h e m d e d ü n ye v i l i d e r i o l a r a k k a b u l gö r ü r . Bu n a “ M i r - i Ş e yh a n ” 299

v e ya “ M i r u ` l - U m e r a ” d e n i r . 300 D iğe r m i r l e r i s e “ M i r z a Be g” o l a r a k

a d l a n d ı r ı l ı r v e d i n i i ş l e r i n d e Y e z i d i l e r e ö n d e r l i k ya p a r l a r .

M i r - i Ş e yh a n Y e z i d i l e r c e e n yü k s e k şe r e f m e v k i i n i t a ş ı r v e

şa h s ı n d a e n yü k s e k m a n e v i i k t i d a r ı t e m s i l e d e r . O , Ş e yh A d î `n i n

ye r yü z ü n d e k i v e k i l i d i r . M a s u m d u r v e c ü z - i i l a h i n i n k e n d i l e r i n d e

t e c e l l i e t t iğ i n e i n a n ı l ı r . 301 D o l a yı s ı yl a d i n i m e s e l e l e r d e h i ç ya n ı l m a z ,

h a t a e t m e z l e r . T e k b a ş ı n a şe r ’ i k a r a r l a r a l a b i l e c eğ i g i b i d i n i e m i r l e r i ,

k u t s a l k i t a p l a r ı e n i yi o n l a r yo r u m l a r , t e f s i r e d e r l e r . E m i r l e r i n e k a r ş ı

ç ı k ı l a m a ya n M i r - i Ş e yh a n à m u h a l e f e t e t m e n i n c e z a s ı d i n d e n

ç ı k a r ı l m a k t ı r . 302

M e l e k T â v u s s a n c a k l a r ı n ı n v e Ş e yh A d î t ü r b e s i n i n k o n t r o l ü

o n u n e l i n d e d i r . S a n c a k l a r ı n Y e z i d i b ö l ge l e r i n d e ge z d i r i l m e s i s o n u c u

e l d e e d i l e n z e k a t l a r , b ağ ı ş l a r v e Ş e yh A d î t ü r b e s i i ç i n t o p l a n a n

297 Bu sistemin zirvesinde imtiyazlı bazı Yezidi aileleri yer alır. Soylarını Şeyh Adî`ye ve Yezid b. Muaviye`ye dayandıran Âdânî, Kâtânî ve Şemsânî aileleri Yezidi din adamlarını çıkaran önemli ailelerdir. Bu soy ağacı için bk. Sy:137 298 M. Nuri, a.g.e., s. 21; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 24; Th. Menzel, a.g.md., s. 421; A. J. Carnoy, a.g.md., s. 830; M. Aydın, a.g.mk., s. 68-69. 299 Şeyhan Irak sınırları içerisinde Şeyh Adî`nin kabrinin bulunduğu Musulà bağlı olan bir nahiyedir. Seçilen Mir burada ikamet eder ve buranın isminden dolayı “Mir-i Şeyhan” diye anılır. 300 S. Kîlânî, a.g.e., s. 537; Ahmet Turan, a.g.e., s. 120; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315. 301 S. Kîlânî, a.g.e., s. 537; Ahmet Turan, a.g.e., s. 120. 302 Th. Menzel, a.g.md., s. 421; M. Aydın, a.g.mk., s. 68-69; A. Çelik, a.g.e., s. 19.

93

p a r a l a r n e d e n i yl e b u t o p l u l u k i ç i n d e k i e n v a r l ı k l ı k i ş i d i r . Bu e m i r

b e ya z b i r e l b i s e v e s i ya h b i r s a r ı k t a ş ı r . A b d u l k a d i r G e yl a n i `n i n

s o yu n d a n ge l d iğ i n e i n a n d ı k l a r ı b i r a i l e n i n k ı z l a r ı i l e e v l e n e b i l i r l e r . 303

M i r - i Ş e yh a n ` ı n e v i , Ş e yh A d î `n i n t ü r b e s i n d e n s o n r a Y e z i d i l e r c e e n

s a yg ı d eğe r m e k a n o l a r a k k a b u l gö r ü r .

Y e z i d i l e r i n ya şa d ı k l a r ı s i ya s i - p o l i t i k s ı k ı n t ı l a r d a o n l a r ı M i r - i

Ş e yh a n ( M i r u ’ l - U m e r a ) t e m s i l e d e r . Y e z i d i l e r i n h a k l a r ı n ı k o r u m a k

o n u n gö r e v i d i r . S o n yü z yı l l a r d a M i r - i Ş e yh a n ` ı n b u yö n ü n ü n o r t a ya

ç ı k m a s ı , ağ ı r l ı k l ı o l a r a k gö z ü k m e s i o n u n s a d e c e Y e z i d i l e r i n d ü n ye v î

i ş l e r i n i yö n e t e n s i ya s i l i d e r m i ş g i b i a l g ı l a n m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r .

M i r - i Ş e yh a n ` ı n s i ya s i yö n ü ö n p l a n a ç ı k ı n c a d i n i yö n ü n ü n o l m a d ığ ı

ya n ı l g ı s ı , M i r z a Be g` l e r i n d e Y e z i d i l e r i n d e d i n i l i d e r i o l d uğu

h a t a s ı n ı d oğu r m u ş t u r . H a l b u k i M i r - i Ş e yh a n h e s a p s o r u l m a z , h a t a

e t m e z t e k d i n i v e d ü n ye v i o t o r i t e d i r . Bu n u n d ı ş ı n d a k i M i r l e r i s e d i n i

o t o r i t e o l a r a k k a b u l e d i l m e k l e b i r l i k t e b u ya p ı l a n m a i ç e r i s i n d e M i r - i

Ş e yh a n ` ı n a l t ı n d a ye r a l m a k t a d ı r .

Bu r a d a u n u t u l m a m a s ı ge r e k e n b i r h u s u s d a M i r l i k m a k a m ı n ı n

b a b a d a n oğu l a ge ç t iğ i d i r . 304 M e s e l a 1 9 0 0 ’ l ü yı l l a r d a K â t â n î s o yu n d a n

ge l e n S a i d Be y M i r - i Ş e yh a n ( M i r u ’ l - U m e r a ) i k e n yi n e a yn ı s o yd a n

ge l e n İs m a i l Be y Ç ö l M i r z a Be g`d i r . D a h a s o n r a k i yı l l a r d a i s e S a i d

Be y` i n oğ l u T a h s i n Be y M i r u ’ l - U m e r a , İs m a i l Be g` i n oğ l u M u a v i ye

i s e M i r z a Be g o l m u ş t u r . 305

M i r l e r i n b a z ı ge n e l gö r e v l e r i d e m e v c u t t u r . M e s e l a Ş e yh A d î

t ü r b e s i n i n k o n t r o l ü , m u h a f a z a e d i l m e s i , b a k ı m ı - o n a r ı m ı , h a c i b a d e t i

e s n a s ı n d a z i ya r e t e ge l e n l e r i n i d a r e s i M i r l e r i n gö r e v i d i r . A yn ı şe k i l d e

şe yh l e r i n , k ö ç e k l e r i n , k a v a l l a r ı n s e v k v e i d a r e s i yi n e o n l a r ı n

gö r e v i d i r . M e l e k T â v u s s a n c a k l a r ı n ı n m u h a f a z a e d i l m e s i n d e n d e o n l a r

s o r u m l u d u r l a r . 306 M i r u ’ l - U m e r a d ı ş ı n d a k i M i r l e r i n , Y e z i d i l e r i n d i n i

i b a d e t l e r i n i i c r a d a d a ö n e m l i gö r e v l e r i v a r d ı r . M i r - i Ş e yh a n ` ı n i z n i

303 Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 25; Th. Menzel, a.g.md., s. 421; M. Aydın, a.g.mk., s. 68-69. 304 Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 24. 305 Ahmet Turan, a.g.e., s. 120-121. 306 M. Nuri, a.g.e., s. 22.

94

i l e s a n c a k l a r ı Y e z i d i b ö l ge l e r i n e gö t ü r e r e k h a l k ı n d i n i v e c i b e l e r i n i

ge r ç e k l e ş t i r m e l e r i n i s ağ l a r l a r .

2 . D i n A d a ml a r ı S ı n ı f ı

Y e z i d i l i k t e b u s ı n ı f ; “ r u h a n i l e r ” , “ k a h a n i l e r ” v e ya “ k h a n i l e r ”

d i ye i s i m l e n d i r i l m e k t e d i r . 307 M i r l e r d i n i s ı n ı f ı n z i r v e s i n d e ye r a l s a l a r

d a b u n l a r r u h b a n s ı n ı f ı o l a r a k gö r ü n m e k t e d i r . D i n a d a m l a r ı s ı n ı f ı

“ şe yh l e r ” v e “ p i r l e r ” o l m a k ü z e r e i k i a n a k ı s m a a yr ı l ı r . P i r l e r ,

şe yh l e r i n ya r d ı m c ı l a r ı k o n u m u n d a d ı r . Ş e yh l e r d e k e n d i a r a l a r ı n d a n

s e ç i l m i ş o l a n “ p e ş i m a m ” a b ağ l ı d ı r l a r . D o l a yı s ı yl a b u s ı n ı f ı n a n a

ç a t ı s ı p e ş i m a m l a r , şe yh l e r v e p i r l e r d e n o l u şm a k t a d ı r .

A yr ı c a b u s ı n ı f i ç e r i s i n d e , Y e z i d i i b a d e t v e a yi n l e r i n d e b e l i r l i

gö r e v l e r i o l a n , p e ş i m a m l a r a , şe yh l e r e v e p i r l e r e ya r d ı m c ı o l a n ,

t o p l u m i ç e r i s i n d e Y e z i d i l e r i n b a z ı r i t ü e l l e r i n i ye r i n e ge t i r m e l e r i n i

s ağ l a ya n “ k a v v a l ” , “ k ö ç e k ” v e “ f a k i r ” a d l ı d i n a d a m l a r ı d a ye r

a l m a k t a d ı r .

a . Pe ş i ma ml a r ( B a b a Ş e y h l i k v e y a İh t i y a r )

R u h b a n t a k ı m ı n ı n b a ş ı n d a M i r l e r i n a r d ı n d a n P e ş i m a m l a r ye r

a l m a k t a d ı r . Bu m a k a m a , şe yh l e r a r a s ı n d a n e n ya ş l ı , e n u ygu n k i ş i

s e ç i l m e k t e d i r . 308 Bu s e ç i m M i r u ’ l - U m e r a t a r a f ı n d a n d a

o n a yl a n m a k t a d ı r . 309 Ş e yh l e r i n a r a s ı n d a n s e ç i l m i ş b u ya ş l ı , u ygu n k i ş i

Y e z i d i l e r c e , “ Ba b a Ş e yh ” v e ya “ İh t i ya r ” d i ye d e ç oğu z a m a n

a n ı l m a k t a d ı r .

307 Th. Menzel, a.g.md., s. 420. 308 Seçilen peşimam sır ve kerem sahibi olması gerekir. Yasak olan bir davranış veya yolsuzluk yaptığında Mir’ul-Umera ve mirler toplanarak onu görevden alabilirler. Bkz. A. Çelik, a.g.e., s. 20; Torî, a.g.e., s. 128. 309 J. Guest, a.g.e., s. 72-73; E. Sever, a.g.e., s. 62.

95

P e ş i m a m l a r , Ş e yh l e r i n ge l d iğ i Ş e m s a n i s ü l a l e s i n i n Ş e yh

Fa h r e d d i n k o l u n d a n s e ç i l m e k t e d i r . 310 E v l e n m e l e r i k e s i n l i k l e ya s a k

o l a n P e ş i m a m l a r ı n ş i f a h i o l a r a k n a k l e d i l e n b a z ı g i z l i i l i m l e r e s a h i p

o l d uğu n a i n a n m a k t a d ı r l a r . Ba ş ı d a r a l a n Y e z i d i l e r b u ö z e l l iğ i n d e n

d o l a yı o n a b a şv u r u r , o n d a n b i r ç a r e v e ş i f a i s t e r l e r . 311

Ba b a Ş e yh , İh t i ya r ya d a P e ş i m a m d i n i v e c i b e l e r i ç i n m ü r a c a a t

m a k a m ı d ı r . R u h a n i l i d e r d i r . 312 H e r Y e z i d i b ö l ge s i n i n b i r P e ş i m a m ı

m u t l a k a o l m a l ı d ı r . O b ö l ge d e k i t ü m şe yh l e r b u p e ş i m a m a b ağ l ı d ı r l a r .

M e s e l a gü n ü m ü z d e D i ya r b a k ı r , Ba t m a n v e S i i r t b ö l ge s i n i i ç i n e a l a n

Y e z i d i t o p l u m u n u n p e ş i m a m ı M u h a m m e t E r b i l i `d i r . E n i t i b a r l ı

p e ş i m a m i s e Ş e yh a n n a h i ye s i n i n k i d i r . Bu n a “ M e r k e ” 313 d e

d e m e k t e d i r l e r .

P e ş i m a m l a r m i r l e r i n d i n i k o n u l a r d a k i d a n ı şm a n ı s a yı l ı r l a r .

La l e ş t a p ı n ağ ı g i b i k u t s a l m e k a n l a r ı n f i i l i yö n e t i c i s i d i r . H a c m e v s i m i

g i b i ö z e l m ü n a s e b e t l e r d ı ş ı n d a s ı r a d a n i n s a n l a r l a m ü n a s e b e t

k u r m a z l a r . 314 P e ş i m a m l a r b ü yü k a yi n l e r e i ş t i r a k e t m e k t e , e v l e n m e

t ö r e n l e r i n i d ü z e n l e m e k t e , k u t s a l k i t a p l a r ı n d o l a ş ı m ı v e b a k ı m ı i l e

i l g i l e n m e k t e d i r l e r . S a ç v e s a k a l l a r ı n ı k e s m e l e r i k e s i n l i k l e ya s a k o l a n

p e ş i m a m l a r t a m a m e n b e ya z b i r e l b i s e g i ym e k t e d i r l e r . 315 A yr ı c a

Y e z i d i l e r b u yü c e m a k a m d a n d o l a yı Ba b a Ş e yh è v e r g i v e r m e k

z o r u n d a d ı r l a r . 316

b . Ş e y h l e r

Ş e yh l e r , Ş e m s â n î v e Â d â n î s ü l a l e l e r i k o l l a r ı n d a n

ge l m e k t e d i r l e r . 317 İn a n ı şa gö r e şe yh l e r i n ge l d iğ i b u s o y m e l e k l e r e

310 E. R. Fığlalı, a.g.md., s. 442, (Peşimamların, Şeyh Adî`nin yeğeni Sahr Ebu’l-Berekat ı̀n soyunun çeşitli kollarından geldiği de belirtilmektedir. Krş. için bkz. M. Aydın, a.g.mk., s. 69); A. Özalp, a.g.e., s. 404; A. Çelik, a.g.e., s. 20; E. Sever, a.g.e., s. 60; S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 33. 311 M. Aydın, a.g.mk., s. 69; Torî, a.g.e., s. 128. 312 M. Nuri, a.g.e., s. 22; S. Kîlânî, a.g.e., s. 537; H. Başbuğ, a.g.e., s. 107; E. Sever, a.g.e., s. 121; S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 33. 313 M. Nuri, a.g.e., s. 22. 314 Yezidi toplumunda önemli bir mevkie sahiptirler. Hatta yaşadıkları evleri mabet niteliğinde kabul görür. 315 Ahmet Turan, a.g.e., s. 122; E. R. Fığlalı, a.g.md., s. 442; A. Özalp, a.g.e., s. 404; A.Çelik, a.g.e., s. 20. 316 Bu ödemenin Suriye ve diğer bölgelerde yılda bir defa, Sincar bölgesinde ise ilkbahar ve sonbahar olmak üzere iki defa olduğu söylenmektedir. Krş. için bkz. M. Aydın, a.g.mk., s. 69. 317 Bu soylar için ek-1’e bakınız.(Yezidi din adamlarının geldiği soylar sy:136)

96

d a ya n m a k t a d ı r . İn s a n şe k l i n e b ü r ü n e r e k ye r yü z ü n e i n e n m e l e k l e r i n

b i r ç oğu b i r e r s o y b ı r a k m ı ş l a r d ı r . Ş e yh l e r i n b u s o yl a r d a n ge l d iğ i n e

i n a n ı l m a k t a d ı r .

Ş e yh l e r i n gö r e v i Y e z i d i l e r e m a n e v i r e h b e r l i k ya p m a k t ı r . H e r

şe yh i n k e n d i n e b ağ l ı b i r v e ya b i r k a ç Y e z i d i a ş i r e t i m u t l a k a b u l u n u p

k e n d i l e r i n e b ağ l ı m ü r i t l e r i n e d i n i v e c i b e l e r i ( i n a n ç , n a m a z , o r u ç v e

d i n i t ö r e n l e r i n k u r a l l a r ı n ı ) öğ r e t m e k o n l a r ı n gö r e v l e r i d i r . 318 A yr ı c a

z a m a n ı ge l d iğ i n d e o r u ç t u t a r , Y e z i d i b a yr a m l a r ı n d a , z i ya r e t l e r i n d e

m e r a s i m l e r i n d e ye r a l ı r l a r . D oğu m , v a f t i z , s ü n n e t , e v l i l i k v e ö l ü m

t ö r e n l e r i n i d ü z e n l e ye n l e r d e şe yh l e r d i r . 319

E n ö n e m l i gö r e v l e r i a r a s ı n d a h a s t a l a n a n v e ya p r o b l e m i o l a n

Y e z i d i l e r e e f s u n l a r ya p m a k v a r d ı r . Ş e yh A d î t ü r b e s i t o p r ağ ı i l e b a z ı

e f s u n l a r ya p a r l a r . Ş e yh A d î t ü r b e s i n d e m u t l a k a b i r k a ç t a n e s i z o r u n l u

b u l u n u r . T ü r b e yi k o r u m a k t a d ı r l a r . O n l a r , ge t i r i l e n a d a k l a r ı n , k u t s a l

ç a m u r d a n ya p ı l m ı ş k ü ç ü k t o p l a r ı n , d iğe r k u t s a l n e s n e l e r i n s a t ı m ı n d a n

d eğ i ş i m l i o l a r a k s o r u m l u o l u r l a r v e b u n l a r d a n b e l l i o r a n d a ge l i r e l d e

e d e r l e r . 320 Y e z i d i t o p l u l uğu i ç i n d e a z ö n c e z i k r e t t iğ i m i z d i n i

m e r a s i m l e r d e n d e ü c r e t a l m a k t a d ı r l a r . A yr ı c a h e r Y e z i d i a i l e s i n i n

b ağ l ı o l d uğu şe yh i n e s e n e l i k z e k a t ö d e m e k t e v e ya b ağ ı ş l a r ı n ı k a b u l

e t m e k t e d i r l e r . 321 Bu s t a t ü l e r i s a ye s i n d e b ü yü k s e r v e t s a h i b i o l a n

Y e z i d i şe yh l e r i n d e n d e b a h s e d i l m e k t e d i r .

Ş e yh l e r , s a k a l l a r ı n ı k e s m e k t e a m a b ı yı k l a r ı n ı a s l a

k e s m e m e k t e d i r l e r . Be ya z b i r e l b i s e i ç i n d e o l u p v ü c u t l a r ı n a k ı r m ı z ı -

ye ş i l ya d a k ı r m ı z ı - t u r u n c u b i r k u şa k b ağ l a m a k t a d ı r l a r . Ba ş l a r ı n a i s e

s i ya h b i r k ü l a h t a k a r l a r . 322

c . P i r l e r

P î r , K ü r t ç e “ ya ş l ı l i d e r ” , “ yo l gö s t e r e n k i ş i ” a n l a m l a r ı n a

ge l m e k t e d i r . H e r p î r , b i r şe yh i n yö n e t i m i a l t ı n d a d ı r v e h a l k a r a s ı n d a

318 M. Nuri, a.g.e., s. 22; Ahmet Turan, a.g.e., s. 121; Torî, a.g.e., s. 129. 319 M. Nuri, a.g.e., s. 22; Th. Menzel, a.g.md., s. 420; A. Çelik, a.g.e., s. 21. 320 M. Nuri, a.g.e., s. 22; A. H. Layard, a.g.e., s. 211. 321 Ahmet Turan, a.g.e., s. 121; Torî, a.g.e., s. 129. 322 Bu gün Yezidi toplumundaki şeyhlerin bu usulü terk ettiği diğer Yezidiler gibi giyindiği görünmektedir. Ahmet Turan, a.g.e., s. 121; Th. Menzel, a.g.md., s. 420; Torî, a.g.e., s. 130; A. Özalp, a.g.e., s. 404-405.

97

o n l a r ı n ya r d ı m c ı l a r ı o l a r a k t a n ı n m a k t a d ı r l a r . Ş e yh l e r e gö r e v l e r i n d e

ya r d ı m c ı o l m a k t a d ı r l a r . 323 A yi n v e i b a d e t l e r d e o n l a r a ya r d ı m e t t i k l e r i

g i b i b i r ye r e g i t t i k l e r i n d e şe yh l e r i n ye r l e r i n e v e k a l e t e d e r l e r . G ö r e v

v e s o r u m l u l u k l a r ı n e r e d e ys e a yn ı o l m a k l a b e r a b e r a r a l a r ı n d a k i e n

b ü yü k f a r k şe yh l e r i n A r a p , p î r l e r i n i s e K ü r t k ö k e n l i o l m a l a r ı d ı r .

Ş e yh l e r Ş e yh A d î `n i n s o yu n d a n ge l m e k t e d i r l e r d o l a yı s ı yl a A r a p

t ı r l a r . P î r l e r i s e , Ş e yh A d î `n i n La l e ş ` e ye r l e şm e s i n d e n s o n r a k i

m ü r i t l e r i n i n s o yu n d a n ge l d iğ i i ç i n K ü r t ` t ü r l e r . 324

M î r l e r v e şe yh l e r d e o l d uğu g i b i p î r l e r d e k e n d i s ı n ı f ı n d a n b i r i

i l e e v l e n m e z o r u n l u l uğu v a r d ı r . P î r l e r , p î r s ü l a l e s i d ı ş ı n d a n b i r i yl e

e v l e n e m e z l e r . S ı r a d a n b i r ye z i d i k ı z ı n ı i s t e ye m e ye c eğ i g i b i k e n d i

k ı z ı n ı d a s ı r a d a n b i r ye z i d i ye v e r e m e z l e r . 325

P î r l e r s i ya h e l b i s e g i ye r , b a ş l a r ı n a s i ya h v e ya k ı r m ı z ı t ü yl ü

s a r ı k t a k a r l a r . Ş e yh l e r g i b i s a k a l l a r ı n ı k e s e r a m a b ı yı k l a r ı n ı

k e s m e z l e r . 326 P î r l e r i n ge l i r k a yn ağ ı , h a l k ı n şe yh l e r e ya p t ı k l a r ı

ya r d ı m l a r v e v e r d i k l e r i ü c r e t l e r d i r . Y a l n ı z h a l k t a n s ağ l a n a n ge l i r i n

i k i p a yı şe yh l e r e , b i r p a yı p î r l e r e a i t t i r . 327

d . Ka v v a l l a r

K a v v a l l a r d i n i t o p l a n t ı l a r ı n ç a l g ı c ı l a r ı , m e n k ı b e c i l e r i v e d u a

o k u yu c u l a r ı d ı r . D i n i b a yr a m l a r d a v e d i n s e l t ö r e n l e r d e i l a h i l e r

s ö yl e yi p ç a l g ı ç a l a r a k r u h a n i l e r e h i z m e t e d e r l e r . 328 Y ı l d a b i r k e z

“ r ı s ı m ” a d ı v e r i l e n z e k a t i l e “ şe r b i k ” d i ye b i l i n e n s a d a k a t o p l a m a

z a m a n ı k u t s a l m e l e k T â v u s h e yk e l l e r i yl e ( s a n c a k l a r l a ) k ö y k ö y

d o l a ş ı r l a r . S a n c a k k u t s a m a t ö r e n l e r i d ü z e n l e yi p r u h b a n s ı n ı f ı a d ı n a

z e k a t v e s a d a k a l a r ı n ı t o p l a r l a r . 329

323 Th. Menzel, a.g.md., s. 420; Ahmet Turan, a.g.e., s. 122; Torî, a.g.e., s. 130; E. Sever, a.g.e., s. 62. 324 M. Aydın, a.g.mk., s. 69; U. Gülsoy, a.g.mk., s. 133. 325 M. Nuri, a.g.e., s. 23; Torî, a.g.e., s. 130. 326 Ahmet Turan, a.g.e., s. 122; Th. Menzel, a.g.md., s. 420. 327 Torî, a.g.e., s. 130. 328 Th. Menzel, a.g.md., s. 421; Ahmet Turan, a.g.e., s. 122-123. 329 S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 34.

98

H e r b ö l ge n i n b i r k a v v a l ı b u l u n u r . K a v v a l b ö l ge s i n e ge l d iğ i n d e ,

e r k e k , k a d ı n , ç o l u k - ç o c u k t ü m Y e z i d i l e r o n u n e t r a f ı n d a t o p l a n ı r .

K a v v a l t a ş ı d ığ ı ç a n t a i ç i n d e k i s a n c ağ ı ( m e l e k T â v u s h e yk e l i ) k ö yü n

e n i l e r i ge l e n i n i n v e ya k o n a k l a m a k i s t e d iğ i k i ş i n i n o m z u n a a t a r v e o

k i ş i n i n e v i n e d oğ r u i l e r l e r l e r . E v e ge l i n d iğ i n d e k a v v a l ç o k i yi b i r

şe k i l d e ağ ı r l a n ı r , e v s a h i b i o m z u n d a k i s a n c a k l a k a v v a l i s t e ye n e k a d a r

a ya k t a b e k l e r . Bu , o n u n i ç i n b i r şe r e f v e s a a d e t n e d e n i d i r . Bu s u r e t t e

gü n a h l a r ı n ı n a f f o l d uğu n a i n a n ı l ı r . 330

K a v v a l h i z m e t t e n m e m n u n k a l ı n c a h e yk e l i ç ı k a r ı r v e

Y e z i d i l e r i n t a k d i s i n e s u n a r . 331 Bu t a k d i s e t m e ye “ S a n c a k k u t s a m a

t ö r e n i ” d e n i r . S a n c a k k u t s a m a t ö r e n i s ı r a s ı n d a e r k e k v e k a d ı n

Y e z i d i l e r s ı r a s ı yl a , M e l e k T â v u s h e yk e l i n i n b oğu m l a r ı n ı , z e m z e m

s u yu n u n b u l u n d uğu b a k ı r i b r iğ i ö p e r l e r . S a n c ağ ı z i ya r e t e ge l e n k ö y

h a l k ı s a d a k a l a r ı n ı d a b u r a d a v e r i r l e r . A yr ı c a k a v v a l l a r , Ş e yh A d î

t ü r b e s i n d e n ge t i r i l e n t o p r a k k ü r e c i k l e r ( Ba r e t t a v e ya K u d r e t Lo k m a s ı )

v e t a k d i s e d i l m i ş s u yl a ( z e m z e m ) ge l i r e l d e e d e r l e r . K a v v a l b u

şe k i l d e t o p l a d ığ ı p a r a n ı n d ö r t t e i k i s i n i Ş e yh A d î t ü r b e s i n e , d ö r t t e

b i r i n i E m i r è v e r i r , d ö r t t e b i r i i s e k e n d i n e k a l ı r . 332

Y e z i d i l iğ i n m i s yo n e r l e r i k o n u m u n d a k i k a v v a l l a r ı n gö r e v i b e l l i

b i r h a z ı r l a n m a d e v r e s i n i ge r e k t i r i r . Bu n l a r ç o c u k l u k l a r ı b o yu n c a d i n i

eğ i t i m a l ı r l a r . İ l a h i l e r i , d u a l a r ı v e f l ü t - t e f ç a l m a yı öğ r e n i r l e r . 333

Eğ i t i m l e r i s o n u n d a Ba b a Ş e yh t a r a f ı n d a n i m t i h a n e d i l i r l e r v e d a h a

s o n r a i l k z i ya r e t i n e g i d e r l e r . 334

G e n e l l i k l e I r a k ` t a S i n c a r b ö l ge s i n d e (Ş e yh A d î t ü r b e s i

c i v a r ı n d a , Be ’ ş i k a v e Be h z a n e k ö yl e r i n d e i k a m e t e t m e k t e d i r l e r ) 335

o t u r a n k a v v a l l a r r e n k l i e l b i s e l e r g i ym e l e r i ya s a k o l m a m a s ı n a r ağm e n

ge n e l l i k l e b e ya z e l b i s e g i ye r l e r , s i ya h s a r ı k v e t a k k e t a k a r l a r . 336

330 Basri Konyar, Diyarbekir Yıllığı, III, 100-101, 1936; M. A. Kaşgarlı, Doğu ve Güney Doğu Anadolu Uygarlığına Giriş, s. 41, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara-1984; A. İnan, a.g.mk., s. 29; J. Guest, a.g.e., s. 73; E. Sever, a.g.e., s. 62. 331 M. Aydın, a.g.mk., s. 68,70; M. Nuri, a.g.e., s. 26-27. 332 Th. Menzel, a.g.md., s. 421; Ahmet Turan, a.g.e., s. 123. 333 Yezidilikte flüt ve tef bir dereceye kadar kutsal kabul edilir. Mesela tefi kullanmadan önce ve sonra sık sık öper ve yanındakilere öpmeleri için uzatırlar. Bkz. A. H. Layard, a.g.e., s. 211; E. Sever, a.g.e., s. 61. 334 M. Aydın, a.g.mk., s. 70; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 314. 335 M. Aydın, a.g.mk., s. 70; J. Guest, a.g.e., s. 73. 336 Th. Menzel, a.g.md., s. 421; A. H. Layard, a.g.e., s. 211.

99

e . Kö ç e k l e r

K ö ç e k l e r b e l l i b i r a i l e d e n ge l m e yi p m ü r i d l e r a r a s ı n d a n k e r a m e t

gö s t e r e r e k s e ç i l i r l e r . 337 M ü r i d k e n d i k e r a m e t i n i İh t i ya r a gö s t e r d i k t e n

s o n r a k ö ç e k o l a b i l m e k t e d i r . 338 K ö ç e k l e r , k a v v a l l a r ı n ya r d ı m c ı l a r ı

k o n u m u n d a d ı r l a r . K a v v a l l a r l a b e r a b e r Y e z i d i k ö yl e r i n e ya p ı l a n

ge z i l e r d e b u l u n u r , z a m a n z a m a n s a n c a k l a r ı t a ş ı r l a r . Bu z i ya r e t l e r i n d e

Y e z i d i h a l k ı n ı c e z b e ye ge t i r m e k i ç i n s a n c a k e t r a f ı n d a i l g i n ç d a n s l a r

e d e r l e r . K ö ç e k l e r i n a s ı l gö r e v i ; b a yr a m l a r d a , h a c i b a d e t i e s n a s ı n d a

v e a yi n l e r d e d a n s e d e r e k Y e z i d i t o p l u l uğu n d i n i c o şk u s u n u

a r t t ı r m a k t ı r . 339

I r a k ` ı n La l e ş b ö l ge s i n d e o t u r a n k ö ç e k l e r i n s a yı l a r ı a z d ı r .

K a v v a l l a r ı n ya r d ı m c ı l a r ı o l a n k ö ç e k l e r i n gö r e v l e r i n d e n b i r i d e Ş e yh

A d î t ü r b e s i n e b e k ç i l i k ya p m a k v e h i z m e t e t m e k t i r . 340

Y e z i d i h a l k ı i ç e r i s i n d e k ö ç e k l e r , e s k i Ş a m a n b ü yü c ü l e r i n i n

i ş l e v i n i gö r m e k t e d i r l e r . O n l a r ı n f a r k l ı yö n l e r i n i n o l d uğu n a

i n a n ı l m a k t a d ı r . O n l a r ı n M e l e k T â v u s i l e t e l e p a t i yo l u yl a i l e t i ş i m

k u r d u k l a r ı n a , b i r i ş i ç i n r ü ya ya ( i s t i h a r e ) ya t a b i l d i k l e r i n e , r ü ya l a r ı

yo r u m l a ya b i l d i k l e r i n e , 341 ga i p t e n h a b e r v e r e b i l d i k l e r i n e v e k u t s a l

ya p ı l a r ı n d a k i t o p r a k l a r l a i l a ç e l d e e d i p h a s t a l a r ı i yi l e ş t i r e b i l d i k l e r i n e

i n a n ı l m a k t a d ı r . 342 Bu b e c e r i l e r i n d e n d o l a yı d a a r m ağa n l a r a l ı r l a r v e

ge ç i m l e r i n i s ağ l a r l a r .

K ö ç e k l e r k e n d i g r u b u n d a n o l a n l a r l a e v l e n e b i l e c eğ i g i b i

m ü r i d l e r a r a s ı n d a n ge l m e l e r i d o l a yı s ı yl a m ü r i d l e r l e d e

e v l e n e b i l m e k t e d i r l e r . G e n e l d e s i ya h e l b i s e g i ym e k t e d i r l e r . 343

337 Ahmet Turan, a.g.e., s. 123. 338 Torî, a.g.e., s. 131. 339 M. Nuri, a.g.e., s. 23; Th. Menzel, a.g.md., s. 421; Ahmet Turan, a.g.e., s. 123. 340 P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315. 341 Mesela 18.y.yıla kadar haram sayılmayan koyu mavi renk, köçeklerin birinin düşünde, Melek Tâvusùn .....bu rengin uğursuzluk getirdiğini söylemesi üzerine yasaklı giysi olduğu söylenmektedir. 342 Torî, a.g.e., s. 131. 343 M. Nuri, a.g.e. s. 23.

100

f . Fa k i r l e r ( Ka r a b a ş l a r )

Fa k i r l e r Y e z i d i d i n a d a m l a r ı i ç e r i s i n d e b i r g r u p o l m a k l a b e r a b e r

d iğe r l e r i i l e a r a l a r ı n d a ç o k b ü yü k f a r k l ı l ı k l a r b u l u n m a k t a d ı r . Bu r a ya

k a d a r z i k r e t t iğ i m i z , M i r l e r , P e ş i m a m l a r , Ş e yh l e r , P i r l e r , K a v v a l l a r v e

K ö ç e k l e r i n Y e z i d i t o p l u m u i ç e r i s i n d e f a r k l ı d i n i f o n k s i yo n l a r ı

b u l u n m a k t a f a k a t f a k i r l e r i n t o p l u m s a l v a z i f e l e r i b u l u n m a m a k t a d ı r .

H e r d i n a d a m ı n ı n d i n i n e m r e t t iğ i gö r e v l e r i v a r d ı r v e b u n l a r ı ye r i n e

ge t i r m e k z o r u n d a d ı r . Fa k a t f a k i r l e r , Y e z i d i d i n a d a m l a r ı s ı n ı f ı

i ç e r i s i n d e o l m a k l a b e r a b e r b ö yl e b i r gö r e v v e s o r u m l u l u k l a r ı

b u l u n m a m a k t a d ı r . 344

D iğe r b i r f a r k i s e ; d i n a d a m l a r ı n d a b e l l i b i r s o yd a n ge l m e v e

b a b a d a n - oğu l a ge ç m e i l k e s i s ö z k o n u s u i k e n f a k i r l e r b e l i r l i b i r

s o yd a n ge l m e z v e f a k i r l i k m a k a m ı b a b a d a n - oğ l a ge ç m e z . B i r

Y e z i d i n i n f a k i r o l a b i l m e s i i ç i n ö n ü n d e s o y i l e a l a k a l ı b i r e n ge l

yo k t u r . 345

Fa k i r l e r i ç i n Y e z i d i t o p l u m u n u n d e r v i ş l e r i v e ya z a h i t l e r i

d e n e b i l i r . O n l a r d ü n ya a h v a l i n i t e r k e d e n ç i l e k e ş v e ge z g i n c i Y e z i d i

d e r v i ş l e r i s a yı l ı r l a r . 346 Ç ü n k ü b u m a k a m a u l a şa b i l m e k i ç i n s o y i l e

a l a k a l ı b i r e n ge l b u l u n m a m a k l a b i r l i k t e , h e r Y e z i d i n i n

k a t l a n a m a ya c ağ ı f a r k l ı s ı k ı n t ı l a r b u l u n m a k t a d ı r . Fa k i r l e r k e n d i l e r i n i

ç o k s e r t b i r r i ya z a t a t a b i t u t m a k t a d ı r l a r . D ü n ye v i i ş l e r d e n v e

z e v k l e r d e n u z a k d u r m a k z o r u n d a d ı r l a r . T ü t ü n v e a l k o l k u l l a n m a k t a n ,

yü n ya t a k l a r d a ya t m a k t a n v e b e n z e r i şe yl e r d e n u z a k d u r m a k

z o r u n d a d ı r l a r . A yr ı c a f a k i r l e r i n t ı r a ş o l m a l a r ı v e s a k a l ı n ı k e s m e l e r i

ya s a k t ı r . Za m a n l a r ı n ı n ç oğu n u d u a ya v e i b a d e t e a yı r m a k t a d ı r l a r . H e r

f a k i r i n yı l d a 9 2 gü n t u t m a s ı ge r e k e n o r u c u v a r d ı r . 347 Bu s ı k ı n t ı l ı

d u r u m l a r ı n d a n d o l a yı d a Y e z i d i t o p l u m u i ç i n d e f a k i r l e r i n ç o k f a r k l ı

b i r s a yg ı d u yu l u r . B i r f a k i r e h i ç b i r şe k i l d e k a r ş ı ç ı k ı l m a z , 348 e l

344 M. Aydın, a.g.mk., s. 70-71. 345 M. Aydın, a.g.mk., s. 70-71; Torî, a.g.e., s. 130-131. 346 M. Nuri, a.g.e., s. 24; M. Aydın, a.g.mk., s. 70-71; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315. 347 M. Aydın, a.g.mk., s. 70. 348 M. Nuri, a.g.e., s. 24.

101

k a l d ı r ı l m a z , p r o t e s t o e d i l e m e z . H a t t a b i r f a k i r yü k s e k b i r a m i r i n d a h i

ye r i n e ge ç e b i l i r . 349

Y u k a r ı d a b a h s e t t iğ i m i z r i ya z a t t a b u l u n a n Y e z i d i , o l gu n l u k

ç ağ ı n a ge l d iğ i n d e m e r a s i m l e e l b i s e s i n i g i ye r v e f a k i r o l u r . Fa k i r l e r

s e r t yü n d e n s i ya h k a b a b i r gö m l e k g i ym e k t e d i r l e r v e b u gö m l eğ i n

ya k a s ı d iğe r l e r i n e n a z a r a n d a h a a ç ı k t ı r . A yr ı c a b e ya z ge n i ş b i r

p a n t o l o n v e gö m l eğ i n ü z e r i n e s i ya h b e z d e n i ç i p a m u k l a d o l u b i r h ı r k a

g i ye r l e r . Bu n u ü z e r l e r i n d e n a s l a ç ı k a r m a z l a r . 350 “ K u l l i k ” d e n e n s i ya h

b i r b a ş l ı k t a k a r l a r . T a k t ı k l a r ı b u b a ş l ı k t a n d o l a yı f a k i r l e r

“ K a r a b a ş l a r ” d i ye d e a n ı l m a k t a d ı r l a r . Bo yu n l a r ı n a “ M e h e k ” v e ya

“ M e f t u l ” d e n e n i ç i n d e s i ya h v e k ı r m ı z ı r e n k l e r i b a r ı n d ı r a n b i r k o l ye

a s a r l a r . 351

Y e z i d i l e r , ağ ı r v e yo r u c u h a ya t ya şa ya n f a k i r l e r i n c e n n e t l e

m ü j d e l e n d iğ i n e i n a n m a k t a d ı r l a r . D e v a m l ı Y e z i d i l e r a r a s ı n d a d o l a şa n

f a k i r l e r d i n i t e l k i n l e r d e v e n a s i h a t l e r d e b u l u n u r l a r . 352 T o p l u l u k t a v e

a i l e l e r a r a s ı n d a b ü yü k a n l a şm a z l ı k l a r o l d uğu n d a b a r ı ş ı s ağ l a m a l a r ı

i ç i n ge n e l d e f a k i r l e r e b a şv u r u l u r . D ü n ye v i i ş l e r d e n u z a k d u r a n

f a k i r l e r ge ç i m l e r i n i h a l k ı n v e r d iğ i s a d a k a l a r l a s ağ l a m a k t a d ı r l a r . 353

3 . M ü r i d l e r

M i r l e r i n v e d i n a d a m l a r ı n ı n d ı ş ı n d a Y e z i d i t o p l u m u n u o l u ş t u r a n

h a l k k i t l e l e r i m ü r i d l e r i o l u ş t u r m a k t a d ı r . Y e z i d i t o p l u m u n u n e n b ü yü k

k a s t ı n ı o l u ş t u r a n m ü r i d l e r i n s o y a s a l e t i v e i m t i ya z l a r ı yo k t u r . H e r

m ü r i d i n ye r i n e ge t i r m e s i ge r e k e n b e ş m ü h i m gö r e v i v a r d ı r :

a . B i r R a b t a n ı m a l ı d ı r .

b. B i r P e ş i m a m ( Ba b a Ş e yh ) t a n ı m a l ı d ı r .

c. B i r Ş e yh v e P i r t a n ı m a l ı d ı r .

349 Th. Menzel, a.g.md., s. 421. 350 Ahmet Turan, a.g.e., s. 122; Basri Konyar, a.g.e., s. 101; Torî, a.g.e., s. 131; E. Sever, a.g.e., s. 62. 351 Th. Menzel, a.g.md., s. 421; M. Aydın, a.g.mk., s. 70-71; H. Başbuğ, a.g.e., s. 108; A. Çelik, a.g.e., s. 22. 352 Ahmet Turan, a.g.e., s. 122; Torî, a.g.e., s. 131. 353 M. Nuri, a.g.e., s. 24; Th. Menzel, a.g.md., s. 421.

102

d . B i r a h i r e t k a r d e ş i t a n ı m a l ı d ı r .

e. B i r m ü r e b b i t a n ı m a l ı d ı r .

H e r Y e z i d i m u t l a k a b i r Ba b a Ş e yh e b ağ l ı d ı r . A yn ı şe k i l d e b i r

şe yh e v e p i r e b ağ l ı o l m a k z o r u n d a d ı r . Ş e yh s i z v e p i r s i z b i r m ü r i d

d ü şü n ü l e m e z . 354 O n l a r ı n e m i r l e r i n e u ym a k h e r m ü r i d i ç i n d i n i b i r

z o r u n l u l u k t u r . H e r gü n b ağ l ı o l d u k l a r ı şe yh v e p i r l e r i n i n e l l e r i n i

ö p m e k z o r u n d a d ı r l a r . A yr ı c a b a şk a b i r şe yh v e ya d i n a d a m ı

gö r d ü k l e r i n d e d e e l ö p m e z o r u n l u l uğu v a r d ı r . Bu b ağ l ı l ı k l a m ü r i d l e r ,

d i n l e r i n i n ge r e k l e r i n i şe yh l e r i n d e n öğ r e n i r , o n l a r a o l a n b ağ l ı l ı k l a r ı n ı

gö s t e r i r v e d u a l a r ı n ı a l a r a k i ş l e r i n i n yo l u n d a g i d e c eğ i n e i n a n ı r l a r .

A yr ı c a d i n a d a m l a r ı n a h i z m e t e t m e k v e k a z a n ç l a r ı n d a n b e l l i b i r

m i k t a r ı n ı o n l a r a v e r m e k d e b u b ağ l ı l ığ ı n ge r e k l e r i n d e n d i r .

M ü r i d l e r i ç i n d i n i b i r z o r u n l u l u k d a k e n d i l e r i n e a h i r e t k a r d e ş i

e d i n m e k t i r . H e r m ü r i d i n b i r i e r k e k , b i r i k a d ı n i k i a h i r e t k a r d e ş i

o l m a l ı d ı r . Bu a h i r e t k a r d e ş l e r i i l e h e r gö r ü ş t üğü n d e m u t l a k a e l l e r i n i

ö p m e s i ge r e k i r . C e n n e t e g i r m e s i i ç i n a h i r e t k a r d e ş l e r i n e d u a e t m e k

d e z o r u n l u l u k l a r d a n d ı r .

B . T o p l u ms a l Y a şa y ı ş l a r ı

K u z e y I r a k ` t a o r t a ya ç ı k a n Y e z i d i l e r u z u n s ü r e l e r La l e ş

b ö l ge s i n d e , T ü r k i ye `n i n G ü n e y D oğu A n a d o l u b ö l ge s i n i n b a z ı

i l l e r i n d e k ı s a c a e s k i H a k k a r i e ya l e t i n d e ya şa m l a r ı n ı s ü r d ü r m ü ş l e r d i r .

S o n yü z yı l i ç e r i s i n d e ya şa d ı k l a r ı s i ya s i v e e k o n o m i k p r o b l e m l e r i s e

Y e z i d i l e r i n b u b ö l ge l e r d e k i yoğu n l u k l a r ı n ı h a t ı r ı s a yı l ı r ö l ç ü d e

a z a l t m ı ş t ı r . G ü n ü m ü z Y e z i d i l e r i , ö z e l l i k l e A v r u p a v e K a f k a s

ü l k e l e r i n e , R u s ya `ya , K a n a d a `ya , A m e r i k a `ya gö ç e t m i ş o l u p

h a ya t l a r ı n ı b u ü l k e l e r d e d e v a m e t t i r m e k t e d i r l e r .

354 J. Guest, a.g.e., s. 75; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315; Ahmet Turan, a.g.e. , s. 119.

103

Y e z i d i l e r i n i ç i n e d ü ş t ü k l e r i b u d ü n ya c oğ r a f ya s ı n a

d ağ ı l m ı ş l ı k l a r ı d i n l e r i n i n u n u t u l m a s ı n a , ge l e n e k v e gö r e n e k l e r i n yo k

o l m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r . Y a l n ı z , K u z e y I r a k ` ı n S i n c a r b ö l ge s i ,

S u r i ye `n i n b a z ı k ö yl e r i v e T ü r k i ye `n i n G ü n e y D oğu A n a d o l u

b ö l ge s i n i n b a z ı k ö yl e r i n d e gö ç e t m e yi p a n a yu r t l a r ı n d a k a l a n

Y e z i d i l e r d i n l e r i n i ya şa m a k , ge l e n e k - gö r e n e k l e r i n i s ö n d ü r m e m e k i ç i n

ga yr e t gö s t e r m i ş l e r d i r . S o n yı l l a r d a i s e a n a yu r t l a r ı n d a n gö ç e t m i ş

o l a n Y e z i d i l e r ya şa d ı k l a r ı ü l k e l e r d e ( ö z e l l i k l e A v r u p a ü l k e l e r i n d e ,

E r m e n i s t a n v e R u s ya `d a ) i n a n ç l a r ı n ı n u n u t u l m a m a s ı , ö r f - a d e t l e r i n i n

c a n l a n m a s ı i ç i n ç a b a s a r f e t m e k t e d i r l e r . Bu ga ye i l e d e r n e k l e r -

v a k ı f l a r k u r m u ş l a r , ya yı n o r ga n l a r ı ç ı k a r m ı ş l a r d ı r , d i n l e r i n i t a n ı t m a

yo l u n a g i r m i ş l e r d i r . Y i n e d e Y e z i d i l e r i n t o p l u m s a l ya şa yı ş l a r ı n ı , ö r f -

a d e t l e r i n i n e t b i r şe k i l d e öğ r e n e b i l m e k i ç i n H a k k a r i e ya l e t i

Y e z i d i l e r i n i ( K u z e y I r a k , T ü r k i ye `n i n G ü n e y D oğu A n a d o l u b ö l ge s i

v e S u r i ye Y e z i d i l e r i n i ) gö z ö n ü n d e b u l u n d u r a c ağ ı z . Bu n u n l a b i r l i k t e

e l i m i z d e n ge l d iğ i n c e d iğe r ü l k e l e r d e k i Y e z i d i l e r e d e d eğ i n e c eğ i z .

1 . Ge n e l Y a s a k l a r

Y e z i d i l e r i ç i n d i n e n ya p ı l m a s ı ya s a k o l a n i ş l e r i n b i r k ı s m ı

k u t s a l k i t a p l a r ı n d a n o l a n M u s h a f - ı R e ş ` t e b a h s e d i l m e k t e d i r . K u t s a l

k i t a p l a r ı n h a r i c i n d e Y e z i d i d i n a d a m l a r ı n d a n v e ya şa d ı k l a r ı b ö l ge ye

h a s ö r f - a d e t l e r i n d e n k a yn a k l a n a n ya s a k l a r d a b u l u n m a k t a d ı r . Bu

ya s a k l a r ı i k i b a ş l ı k a l t ı n d a e l e a l a c ağ ı z :

a . Y a s a k Y i y e c e k l e r

Y e z i d i l e r d e m a r u l , l a h a n a , f a s u l ye , k a b a k , b a m ya , b a k l a ,

e b e gü m e c i , gü l h a t m i g i b i s e b z e v e b i t k i l e r i l e c e yl a n , d o m u z , b a l ı k ,

h o r o z v e t a v u k e t i ye m e k , b u n l a r ı b a şk a şe k i l l e r d e k u l l a n m a k

104

ya s a k t ı r . 355 A yr ı c a i ç i n d e n , i ç i l i r k e n “ l ı k l ı k ” v e ya “ g l u g l u ” g i b i

s e s l e r ç ı k a r a n k a p l a r d a n s u i ç m e k d e ya s a k t ı r . Bu ya s a k l a r ı n b ü yü k

b i r k ı s m ı M u s h a f - ı R e ş ` i n 2 4 . ga v l ı n d a n e d e n l e r i i l e a ç ı k l a n m ı ş t ı r . 356

M e s e l a , A r a p ç a “ H a s s ” d i ye b i l i n e n m a r u l , Y e z i d i k a d ı n p e yga m b e r i n

i s m i n i ( H â s i ye v e ya H â s î s a ) a n ı m s a t t ığ ı i ç i n ya s a k l a n m ı ş t ı r . 357

Y e z i d i l e r m a r u l ye m e d i k l e r i g i b i , m a r u l e k i l i ye r l e r e o t u r m a z , i s m i n i

ağz a a l m a z l a r . Y e z i d i l e r l a h a n a , f a s u l ye ye m e m e l e r i n i n n e d e n i n i i s e

şö yl e i z a h e t m e k t e d i r l e r : B i r gü n Y e z i d , u z u n b i r yo l c u l u k t a n

d ö n e r k e n yo r u l u r . H a v a d a ç o k s ı c a k t ı r . Bu s e b z e l e r i n gö l ge s i n d e

b i r a z d i n l e n m e k i s t e r f a k a t k a b u l e d i l m e z . 358

Y e z i d i k u t s a l k i t a p l a r ı n d a k i ya s a k l a r d a n b i r i d e h o r o z v e t a v u k

e t i n i n ye n m e m e s i d i r . Ş e k i l i t i b a r i i l e M e l e k T â v u s ù a n d ı r d ığ ı i ç i n

h o r o z e t i ya s a k l a n m ı ş t ı r . Y i n e Y e z i d i l e r d e b a l ı k e t i ye m e k , Y u n u s

p e yga m b e r e i m a n e t m e s i n d e n d o l a yı k u t s a l k i t a p l a r ı n d a k i

ya s a k l a r ı n d a n d ı r . G e yi k e t i i s e p e yga m b e r l e r i n i n b i r i n i n k e ç i s i

o l d uğu i ç i n ya s a k l a n m ı ş t ı r . 359

K u t s a l k i t a p l a r ı n d a o l m a m a s ı n a r ağm e n t a v şa n e t i ye m e k d e

Y e z i d i l e r c e ya s a k k a b u l e d i l m e k t e d i r . Ş e yh A d î z a m a n ı n d a Ş e yh

Ze n d i n a v a ç ı k m ı ş t ı r . A v d a b i r t a v şa n gö r ü r v e o n u k o v a l a r . T a v şa n

k a ç a k a ç a Ş e yh A d î `n i n e v i n e g i r e r . Ş e yh Ze n d i n , Ş e yh A d î `d e n b u

t a v şa n ı v e r m e s i n i i s t e r . Fa k a t Ş e yh A d î t a v şa n ı v e r m e k i s t e m e z .

Bu n u n ü z e r i n e Ş e yh Ze n d i n t a v şa n ı z o r l a a l m a k i s t e yi n c e Ş e yh A d î

355 M.Nuri, a.g.e, s. 35-36; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 20-21; Thomas Menzel, “Kitabu’l-Cilve”, İ. A., VI, 828, İstanbul-1986; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 314; M. J. L. Young, a.g.md., s. 191; Ahmet Turan, a.g.e., s. 116; E. R. Fığlalı, a.g.md., s. 442; S. Kîlânî, a.g.e., s. 537; M. Cevat, a.g.e., s. 37-38; T. Akpınar, a.g.mk., s. 50; A. Özalp, a.g.e., s.404. 356 Mushaf-ı Reş 24. gavl: “Size haramlarımız şunlardır:Kadın peygamberimiz Hâsiye`nin ismine benzediğinden marul yenilmez. Fasulye ve börülce yasak olduğu gibi mavi renkte elbise giymek de yasaktır. Balık yemek, peygamberimize iman ettiğinden dolayı yasaktır. Geyik etini de ilahlarımızdan birinin koyunu olduğundan dolayı yemeyiz. Şeyh ve müritleri Melek Tâvusà olan tapınma hatırına horoz etini yemezler. Ayakta işemek, oturarak elbise giymek, hamamda yıkanmak, belirli yerlere hela yapmak haramdır, bunlara inanmayanlar kafir olur. Şeytan kelimesini söylemek yasaktır. Çünkü o, tanrının ismidir. Buna benzer Kitan(İp), Şad(Nehir kıyısı), Şer(Kötülük), Melùn, Lânet, na`l ve buna benzer kelimeleri de söylemek yasaktır.” 357 Mushaf-ı Reş 24. gavl. Başka bir neden olarak; Şeyh Adî`nin yeğeni Şeyh Sahr`ın öldürüldüğü zaman kanının marula aktığı bunun neticesinde de marulun Yezidilere yasaklandığı da söylenmektedir. Bkz. Ahmet Turan, a.g.e., s.116. 358 Ahmet Turan, a.g.e., s. 116; T. Akpınar, a.g.mk., s. 50. 359 Mushaf-ı Reş 24. gavl; Ş. Yaltkaya, a.g.mk., s. 20-21; Th. Menzel, a.g.md., s. 828; Ahmet Turan, a.g.e., s. 116-117.

105

b u o l a ya k ı z a r v e t a v şa n ı k e s e r e k ö n ü n e a t a r , “ b u b a n a h a r a m o l s u n ”

d e r . Bu h a d i s e d e n d o l a yı Y e z i d i l e r t a v şa n e t i n i n k e n d i l e r i n e ya s a k

k ı l ı n d ığ ı n ı d ü şü n m e k t e d i r l e r . Be n z e r şe k i l d e k o yu n e t i ya s ağ ı d a

z i k r e d i l m e k t e d i r . Fa k a t b u ya s a k s a d e c e d i n a d a m l a r ı n a d ı r . A l l a h ,

m e l e k Ş e yh S î n ` i k o yu n şe k l i n e s o k a r a k c e n n e t e gö t ü r ü r . O r a d a

yü n ü n ü k e s t i r e r e k m e l e k l e r e h ı r k a ya p t ı r ı r v e g i yd i r i r . Bu n d a n d o l a yı

Y e z i d i d i n a d a m l a r ı b e ya z d i n i b i r e l b i s e g i ye r l e r . Bu n e d e n l e k o yu n

e t i ye m e k d e ya l n ı z d i n a d a m l a r ı n a ya s a k l a n m ı ş t ı r . 360

b . Y a s a k S ö z V e F i i l l e r

M u s h a f - ı R e ş ` i n 2 4 . ga v l i n d e ya s a k yi ye c e k l e r l e b i r l i k t e ya s a k

o l a n s ö z v e f i i l l e r d e z i k r e d i l m e k t e d i r . Y e z i d i l e r i n , i l a h i d i n l e r i n

a şağ ı l a m a k v e ya k ü ç ü k d ü şü r m e k m a k s a d ı yl a M e l e k T â v u s i ç i n

k u l l a n d ı k l a r ı “ şe yt a n ” , “ i b l i s ” v e ya “ m e l u n ” k e l i m e l e r i n i

k u l l a n m a l a r ı v e i ş i t m e l e r i k e s i n l i k l e ya s a k t ı r . K u t s a l k i t a p l a r ı n d a b u

k e l i m e l e r ya s a k l a n d ığ ı g i b i b u k e l i m e l e r i ç ağ r ı ş t ı r a c a k “ k i t â n ” v e ya

“ k a yt a n ( i p ) ” , “ şa d ( n e h i r k ı yı s ı ) ” , “ şe r ( k ö t ü l ü k ) ” , “ l a n e t ” , “ n a l ” v b .

k e l i m e l e r d e ya s a k l a n m ı ş t ı r . 361

Bu n l a r l a b i r l i k t e “ s a r a t â n ( ye n ge ç ) ” , “ h i t â n ( a v l u ) ” , “ b o s t a n

( s e b z e b a h ç e s i ) ” , “ b a t ( ö r d e k ) ” , “ n a t ( s ı ç r a m a k ) ” g i b i k e l i m e l e r i n d e

s ö yl e n m e s i ya s a k t ı r . 362

M u s h a f - ı R e ş ` t e ya s a k l a n m ı ş f i i l o l a r a k i s e şu n l a r

z i k r e d i l m e k t e d i r : M a v i r e n k t e e l b i s e g i ym e k , a ya k t a i şe m e k , o t u r a r a k

e l b i s e g i ym e k , h a m a m l a r d a yı k a n m a k , b e l i r l i ye r l e r e h e l a ya p m a k b i r

Y e z i d i i ç i n k e s i n l i k l e ya s a k t ı r . 363

360 Ahmet Turan, a.g.e., s. 116-117. 361 Mushaf-ı Reş 24. gavl; M. Nuri, a.g.e., s. 35-36; Th. Menzel, a.g.md., s. 828; S. Kîlânî, a.g.e., s. 537; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 314; J. Guest, a.g.e., s. 66; Ahmet Turan, a.g.e., s. 117-118; Basri Konyar, a.g.e., s. 99; T. Akpınar, a.g.mk., s. 49-50; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 25; Major Frederick Millingen, Kürtler Arasındaki Doğal Yaşam (Çev. Nuray Mestçi), s. 166, İstanbul-1988. 362 Mushaf-ı Reş 24. gavl; M. Nuri, a.g.e., s. 35-36; Th. Menzel, a.g.md., s. 828; Ahmet Turan, a.g.e., s. 117-118. 363 Mushaf-ı Reş 24. gavl; M. Nuri, a.g.e., s. 35-36; Th. Menzel, a.g.md., s. 828; Ahmet Turan, a.g.e., s. 117-118; T. Akpınar, a.g.mk., s. 50; M. F. Millingen, a.g.e., s. 166.

106

A yr ı c a b i r Y e z i d i i ç i n o k u m a k - ya z m a k ( eğ i t i m gö r m e k ) , t ı r a ş

o l m a k , b ı yı k l a r ı n ı t a m a m e n k e s m e k , ya b a n i h a yv a n l a r ı e v c i l l e ş t i r i p

ye t i ş t i r m e k , k u t s a l k a b u l e d i l e n ağa ç v e ya ağa ç l a r d a n o d u n k e s m e k

v e ya o d u n a l m a k , a t e ş i k i r l e t m e k , a t e ş i h o r l a m a k v e ü z e r i n e k a yn a r

s u d ö k m e k , t a h a r e t i ç i n s u k u l l a n m a k , c a m i l e r e v e m e s c i t l e r e g i r m e k ,

s a l a v a t v e K u r à n d i n l e m e k , b a şk a l a r ı n a a i t t a r a k , u s t u r a , k a ş ı k v e

b a r d a k l a r ı k u l l a n m a k , e v d e n b i r s e n e u z a k l a şm a k ya s a k k a b u l

e d i l m e k t e d i r . 364

Y e z i d i l e r i ç i n ya s a k l a m a l a r ı n a n a k a yn ağ ı k u t s a l k i t a p l a r ı d ı r .

K u t s a l k i t a p l a r ı n h a r i c i n d e m e l e k k o n u m u n d a o l a n şe yh l e r i , b ü yü k

d i n a d a m l a r ı d a ya s a k l a r k o ym a k t a d ı r . A yr ı c a ya şa d ı k l a r ı b ö l ge ye h a s

ö r f - a d e t l e r d e z a m a n l a d i n i ya s a k o l a r a k k a b u l gö r m ü ş t ü r .

2 . E v l e n me v e B o şa n ma

Y e z i d i t o p l u m u n d a z i n a v e f u h u ş e n ağ ı r gü n a h l a r d a n v e

s u ç l a r d a n k a b u l e d i l m e k t e d i r . Bu , Y e z i d i l e r i n b u l u n d uğu c oğ r a f ya d a

ya şa ya n k ü l t ü r l e r i n ö r f - a d e t l e r i i l e ö r t ü şm e k t e d i r . Bu d u r u m e r k e n

ya ş t a e v l i l iğ i d e b e r a b e r i n d e ge t i r m e k t e d i r . E r k e n ya ş t a e v l i l iğ i n

h a k i m o l d uğu t o p l u m d a e v l i l iğ i n t e m e l şa r t ı h e r k a s t g r u b u n u n k e n d i

k a s t ı n d a n o l a n i l e e v l e n m e s i d i r . Y a n i şe yh a i l e s i n d e n o l a n b a şk a b i r

şe yh a i l e s i i l e , p i r yi n e b a şk a b i r p i r a i l e s i i l e e v l e n e b i l i r .365 ( Bu

k u r a l E m i r i ç i n ge ç e r l i d eğ i l d i r . E m i r i s t e d iğ i h e r k ı z i l e e v l e n e b i l i r . )

T e m e l şa r t l a r d a n b i r i d e ; n i s a n a yı n d a , ö z e l l i k l e d e ç a r şa m b a gü n l e r i

e v l e n m e n i n v e n i k a h k ı ym a n ı n ya s a k o l m a s ı d ı r . 366

364 Mushaf-ı Reş 24. gavl; M. Nuri, a.g.e., s. 35-36; Th. Menzel, a.g.md., s. 828; Ahmet Turan, a.g.e., s. 117-118; A. J. Carnoy, a.g.md., s. 830. 365 Thomas Menzel, “Yezidiler”, İ. A., XIII, 420, İstanbul-1986; İ. A. Çubukçu, a.g.mk., s. 23; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 5; J. Guest, a.g.e., s. 76. 366 M. Nuri, a.g.e., s. 30.

107

G e n e l l i k l e t e k k a d ı n l a e v l e n e n Y e z i d i l e r b e ş k a d ı n a k a d a r

e v l e n e b i l m e k t e d i r l e r . İç l e r i n d e n i k i h a n ı m l a e v l i o l a n l a r ı n a d a

r a s t l a n ı r . E m i r l e r i i ç i n h i ç b i r s ı n ı r l a m a yo k t u r , i s t e d i k l e r i k a d a r

k a d ı n l a e v l e n e b i l i r l e r . 367 E v l i l iğ i n b a ş l ı k p a r a s ı i l e ya yg ı n o l d uğu

Y e z i d i l e r d e k ı z k a ç ı r m a h a d i s e l e r i d e ya yg ı n d ı r . 368 Bu n u n s e b e b i n i n

b a ş l ı k p a r a s ı n d a n k a yn a k l a n d ığ ı b i l i n m e k t e d i r . Y e z i d i l e r d e b a ş l ı k

p a r a s ı n ı n ç o k o l m a s ı yü z ü n d e n d eğ i ş - t o k u ş ( k e ç i k ê b i k e ç i k ) a d e t i

v a r d ı r . Y a n i e v l e n e c e k oğ l u o l a n b i r a i l e r e i s i , k ı z ı n ı a l a c ağ ı

a i l e n i n oğ l u n a k e n d i k ı z ı n ı v e r e r e k m a s r a f l a r ı a z a l t m a k s u r e t i yl e

e v l e n d i r i r . 369

T o p l u m d a e v l i l i k ya ş ı 1 5 - 2 0 a r a s ı gö r ü n m e k t e d i r . E r k e n

e v l i l iğ i n e n ö n e m l i n e d e n i k ı z ç o c uğu n u n e v i n n a m u s u o l a r a k

gö r ü l m e s i d i r . Bu n e d e n l e k ı z l a r ı n ı b i r a n ö n c e b a ş gö z e t m e k

i s t e m e k t e d i r l e r . E r k e n e v l i l iğ i n b i r b a şk a ö n e m l i n e d e n i i s e e v l i l iğ i n

t o p l u m d a yü k s e k s t a t ü s ağ l a ya n e t k e n o l u şu d u r . Y e z i d i t o p l u m u n d a

e r k e k t o p l u m d a s ö z s a h i b i o l m a k h a t t a e r k e k l e r t a r a f ı n d a n “ a d a m ”

ye r i n e k o n m a k i ç i n a t ı l a c a k i l k a d ı m e v l e n m e k t i r . Y a l n ı z s o n yı l l a r d a

e r k e n e v l i l i k ya ş ı 1 5 - 2 0 ’ d e n 2 2 - 2 6 ’ ya k a d a r yü k s e l m i ş t i r . E k o n o m i k

s ı k ı n t ı l a r l a b i r l i k t e ge ç i m s ı k ı n t ı s ı n ı n b a ş gö s t e r m e s i , a s k e r l i k ya p m a

z o r u n l u l uğu e v l i l i k ya ş ı n ı ge c i k t i r m i ş t i r . A yr ı c a s o n yı l l a r d a

Y e z i d i l e r şe h i r l e r e ye r l e şm e ye v e yu r t d ı ş ı n a gö ç e t m e ye b a ş l a m a l a r ı

s e b e b i yl e i ç i n e g i r d i k l e r i t o p l u m l a r ı n k ü l t ü r l e r i n d e n e t k i l e n d i k l e r i

i ç i n e v l i l i k ya ş ı k e n d i l iğ i n d e n yü k s e l m i ş t i r . S o n yı l l a r d a e v l e n m e

ya ş ı n d a yü k s e l m e gö r ü l d üğü g i b i Y e z i d i l e r i n b a şk a d i n l e r d e n

k i m s e l e r l e e v l e n d iğ i d e gö r ü l m e k t e d i r . A m a ge n e l t e m a yü l k a d ı n ı n

Y e z i d i a s ı l l ı , Y e z i d i a i l e d e n o l m a s ı d ı r . Bu n e d e n l e b i r k ö yd e e v l e n m e

ç ağ ı n d a k ı z b u l u n m a z s a v e ya a i l e l e r a r a s ı a n l a şm a o l m a z s a , ç e v r e

k ö yl e r d e n h a t t a b a şk a b i r i l ç e v r e s i n d e o t u r a n Y e z i d i a s ı l l ı a i l e d e n

a l ı n ı r . E v l e n i l e c e k k a d ı n d a a r a n ı l a n b u ö z e l l i k l e r n e d e n i i l e k ı z

b u l m a k , b eğe n m e k , h e r ye r d e o l d uğu g i b i ö n e m l i b i r i ş o l u p a i l e n i n

367 Th. Menzel, a.g.md., s. 420. 368

Yezidilerde “naht” adını verdikleri başlık parası isteme, eskiden yaygın bir adet iken günümüzde başlık parası isteyen pek aile kalmadığı düşüncesindeyiz. 369 Ahmet Turan, a.g.e., s. 134.

108

k a d ı n l a r ı t a r a f ı n d a n yü r ü t ü l d üğü g i b i e r k e k l e r t a r a f ı n d a n z i ya r e t l e r

şe k l i n d e yü r ü t ü l e b i l i r . Bu z i ya r e t l e r s o n u c u e r k e k a i l e s i k ı z i s t e m e ye

k a r a r v e r i r s e b i r p e ş i m a m , şe yh v e ya p i r ö n d e r l iğ i n d e k ı z e v i n e

g i d i l i r . A n l a şa n a i l e l e r v e ge n ç l e r a r a s ı n d a ö n c e s ö z k e s i l i r , n i şa n

ya p ı l ı r s o n r a i s e d üğü n v e n i k a h h a z ı r l ı k l a r ı n a b a ş l a n ı r . H e r

t o p l u m u n o l d uğu g i b i d üğü n v e n i k a h k o n u s u n d a Y e z i d i l e r i n d e

k e n d i l e r i n e ö z gü ge l e n e k v e gö r e n e k l e r i v a r d ı r . Bu n l a r , f a r k l ı

b ö l ge s e l ö z e l l i k l e r t a ş ı s a d a ge n e l i t i b a r i i l e a yn ı d ı r . D üğü n l e r i i k i ,

ü ç v e ya d ö r t gü n s ü r e b i l i r . Bo l ç a l g ı l ı , eğ l e n c e l i , ye m e k l i

ge ç m e k t e d i r .

N i k a h ı b i r p e ş i m a m k ı ym a l ı d ı r . Eğe r b i r p e ş i m a m b u l u n a m a z s a

d iğe r d i n a d a m l a r ı n d a n b i r i d e k ı ya b i l m e k t e d i r . D i n a d a m ı b u l u n m a s a

n i k a h k ı yı l a m a z . N i k a h t a d i n a d a m ı şu d u a yı o k u m a k t a d ı r : “ G ü n e ş ,

a y, e z d a , ye z i d , b i s m i l l a h , b i l l a h , t i l l a h h a k k ı i ç i n s e l a m v e s e l a t

o l s u n R e s u l u l l a h à . A l l a h ` ı n yo l u b a k i d i r , t e k t i r . S i z l e r d e şa h i t o l u n .

Y a Ş e yh A d î , ya Ş e yh H a s a n v e m e s u t o l a n l a r . A n n e v e b a b a l a r r a z ı

o l d u , u z u n ö m ü r l ü v e d oğu r ga n o l s u n . K u t l u , m ü b a r e k v e h a yı r l ı

o l s u n . Â m i n . 370 Bu d u a d a n s o n r a n i k a h ı k ı ya n d i n a d a m ı t a r a f ı n d a n b i r

e k m e k 371 i k i ye b ö l ü n e r e k ya r ı s ı d a m a d a , ya r ı s ı d a ge l i n e ye d i r i l i r .

D a m a t e v e g i r i ş t e , i t a a t i n b i r s e m b o l ü o l a r a k ge l i n e b i r t a ş l a v u r u r .

A yr ı c a ge l i n i n ye n i e v i n e ge l i n c e ye k a d a r yo l u ü z e r i n e b u l u n a n t ü m

m a b e t l e r i z i ya r e t e t m e m e c b u r i ye t i n i n d e o l d uğu z i k r e d i l m e k t e d i r . 372

Y e z i d i t o p l u m u n d a b o şa n m a k ya s a k d eğ i l d i r . B i r Y e z i d i a l t ı

a yd a n f a z l a e v i n d e n , k a r ı s ı n d a n u z a k k a l ı r s a b o şa n m ı ş s a yı l m a k t a d ı r .

Z i n a ya p a n k a d ı n i k i şa h i t ö n ü n d e v e ya s u ç ü s t ü ya k a l a n d ığ ı n d a e ş l e r

a r a s ı n d a b o şa n m a h a k k ı d oğm a k t a d ı r . N i k a h b i r p e ş i m a m ı n h u z u r u n d a

o l d uğu g i b i b o şa n m a d a p e ş i m a m ı n h u z u r u n d a ya p ı l m a k t a d ı r . Bu n u n

i ç i n ü ç k i ş i n i n şa h i t l iğ i ge r e k m e k t e d i r . K a r ı s ı n ı b o şa m a k i s t e ye n

Y e z i d i ü ç d e f a “ S e n b e n i m şe yh i m v e p i r i m s i n ” v e “ Y o l u n d a n ç ı k t ı m ,

s e r b e s t s i n ” d e m e k s u r e t i yl e o n u b o şa m ı ş o l u r . A yn ı şe k i l d e k a d ı n ı n

370 D. Okçu, a.g.e., s. 12. 371 Şeyh Adî mezarından getirilen kutsal toprak olan küçük toplar(Yezidiler buna Baretta demektedirler.) 372 Th. Menzel, a.g.md., s. 420, A. İnan, a.g.mk., s. 30-31.

109

d a e r k eğ i b o şa m a h a k k ı b u l u n m a k t a d ı r . Bu n e d e n l e s o n z a m a n l a r d a

e r k e k l e r e v l e n i r k e n m u t l a k a r e s m i n i k a h ı d a d i n i n i k a h l a r ı i l e b i r l i k t e

ya p t ı r m a k t a d ı r l a r . 373

3 . D oğu m, V a f t i z v e S ü n n e t

Y e z i d i l e r d oğu m l a r ı n ı “ b r i k ” a d ı n ı v e r d i k l e r i k e n d i e b e l e r i n e

ya p t ı r m a yı t e r c i h e t m e k t e d i r l e r . 374 Bu n u n l a b i r l i k t e m e c b u r i ye t

k a r ş ı s ı n d a b a şk a b i r d i n d e n o l a n e b e l e r e d e d oğu m ya p t ı r m a k t a d ı r l a r .

Ş e h i r l e r d e ya şa m a ya b a ş l a ya n gü n ü m ü z Y e z i d i l e r i i s e e b e l e r i n Y e z i d i

o l m a s ı n a d i k k a t e t m e m e k t e , h a s t a n e l e r d e d oğu m l a r ı n ı

ya p t ı r m a k t a d ı r l a r . D oğa n ç o c uğu n e r k e k o l m a s ı d u r u m u n d a

s e v i n m e k t e , d oğu m u n ü ç ü n c ü gü n ü n d e k u r b a n k e s e r e k ye m e k l e r

v e r m e k t e d i r l e r . Ç o c uğa i s m i n i a i l e n i n şe yh i , p i r i v e ya f a k i r

k o ym a k t a d ı r . D i n a d a m l a r ı n ı n o l m a d ığ ı d u r u m l a r d a i s e a i l e n i n e n

ya ş l ı s ı ç o c uğa i s i m v e r m e k t e d i r . 375

Y e z i d i l e r i ç i n ö n e m l i b i r r i t ü e l d e v a f t i z t ö r e n i d i r . V a f t i z ;

d oğa n ç o c uğu n Ş e yh A d î t ü r b e s i i ç e r i s i n d e b u l u n a n z e m z e m a d ı n ı

v e r d i k l e r i s u ya b i r şe yh t a r a f ı n d a n ü ç d e f a s o k u l u p ç ı k a r ı l m a s ı

şe k l i n d e ya p ı l m a k t a d ı r . Y e z i d i l e r ye n i d oğa n ç o c u k l a r ı n ı b i r h a f t a

i ç i n d e v a f t i z e t t i r m e k z o r u n d a d ı r l a r . 376 T ü r b e ye u z a k b ö l ge l e r d e

ya şa ya n v e ya u l a ş ı m p r o b l e m i ç e k e n Y e z i d i l e r i k i a y i ç e r i s i n d e ,

ç e ş i t l i a k s i l i k l e r v a r i s e i k i s e n e i ç e r i s i n d e m u t l a k a v a f t i z a yi n i

ge r ç e k l e ş t i r i l m e l i d i r . 377

V a f t i z t ü r b e i ç e r i s i n d e z e m z e m s u yu n u n b u l u n d uğu b i r o d a d a

ge r ç e k l e ş t i r i l i r . V a f t i z i b i r şe yh ge r ç e k l e ş t i r i r v e m e r a s i m e ç o c uğu n

373 Th. Menzel, a.g.md., s. 420. 374 Ahmet Turan, a.g.e., s. 131. 375 Ahmet Turan, a.g.e., s. 131. 376 M. Nuri, a.g.e., s. 31; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 315; J. Guest, a.g.e., s. 75; E. Sever, a.g.e., s. 65. 377 M. Nuri, a.g.e., s. 31.

110

a n n e - b a b a s ı v e ya a k r a b a l a r ı a l ı n m a z l a r . Ş e yh ç o c uğu n e l b i s e l e r i n i

ç ı k a r ı p ü ç d e f a s u ya b a t ı r ı r . V a f t i z e s n a s ı n d a şe yh , ç o c uğa M e l e k

T â v u s à i m a n h u s u s u n d a , a k ı b e t i n i n i yi o l m a s ı yo l u n d a K ü r t ç e

d u a l a r 378 e t m e k t e d i r . Bu a yi n i ç i n şe yh e ü c r e t d e ö d e n m e k t e d i r . 379

Ş e yh A d î t ü r b e s i n e ge l e m e ye c e k k a d a r u z a k l a r d a ya şa ya n v e ya

ç e ş i t l i s e b e p l e r d e n d o l a yı ge l e m e ye n Y e z i d i l e r , ç e ş i t l i z a m a n l a r d a

Y e z i d i b ö l ge l e r i n i ge z e n K a v v a l a r ı n ya n l a r ı n d a b u l u n d u r d u k l a r ı

k u t s a l z e m z e m s u yu i l e ç o c u k l a r ı n ı n v a f t i z i n i

ge r ç e k l e ş t i r m e k t e d i r l e r . 380

V a f t i z e d i l e n Y e z i d i ç o c u k i ç i n ya p ı l m a s ı ge r e k e n b i r a d e t d e

s ü n n e t t i r . S ü n n e t o l m a Y e z i d i l e r d e d i n i b i r v e c i b e o l m a yı p a n a n e v i

v e i h t i ya r i b i r ge l e n e k t i r . 381 Y e z i d i l e r v a f t i z d e n b i r h a f t a s o n r a

ç o c u k l a r ı n ı s ü n n e t e t t i r i r l e r . S ü n n e t m e r a s i m i m u t l a k a a i l e şe yh i

t a r a f ı n d a n i c r a e d i l m e l i d i r . S ü n n e t m e r a s i m i i ç i n ö n e m l i b i r h u s u s d a

“ K i r v e l i k ” t i r . Y e z i d i l i k t e k i r v e n i n k ı z ı i l e s ü n n e t o l a n ç o c u k a b l a -

k a r d e ş g i b i k a b u l e d i l d iğ i n d e n e v l e n m e l e r i k e s i n l i k l e ya s a k t ı r .

B i l i n d iğ i g i b i Y e z i d i l e r d e k i t o p l u m s a l s ı n ı f l a r , a n c a k k e n d i

a r a l a r ı n d a e v l e n e b i l i r l e r . D o l a yı s ı yl a Y e z i d i l e r k e n d i ç o c uğu n a

k i r v e l i k ya p a c a k k i ş i yi k e n d i s ı n ı f ı n d a n d eğ i l d e , z a t e n e v l e n m e s i

d i n e n ya s a k o l a n d i n a d a m l a r ı a r a s ı n d a n v e ya m ü s l ü m a n h a l k

a r a s ı n d a n s e ç m e ye ga yr e t e t m e k t e d i r l e r . A n a d o l u ’ d a k i r v e n i n yü k ü

m a d d i o l a r a k ağ ı r o l d uğu n d a n Y e z i d i l e r , m ü s l ü m a n l a r ı n k i r v e l i k

ya p m a s ı i ç i n s ü n n e t m a s r a f l a r ı n ı k e n d i l e r i k a r ş ı l a r l a r . A yr ı c a k i r v e

o l a n m ü s l ü m a n i l e s ü n n e t o l a n ç o c uğu n b a b a s ı “ K e l i f ” o l u r ya n i

b i r b i r l e r i n e k ö t ü d u r u m l a r d a ya r d ı m c ı o l u r , k o r u r l a r . 382

378 Şeyh çocuğu iki defa suya batırdıktan sonra ellerini çocuğun başına koyup “Hol hola Soultaine Azid, tou bouia berhe Azid, Sar ka rea Azid” (Sen Yezidin kuzususun, sen Yezid dini için kurban olabilirsin ) diye dua etmektedir. Bkz. A. İnan, a.g.mk., s. 28. 379 M. Nuri, a.g.e., s. 31. 380 A. İnan, a.g.mk., s. 28; Th. Menzel, a.g.md., s. 420. 381 Yezidilik`te dini bir vecibe olmayan sünnetin yapılmadığı haller ve yerler olduğu da söylenmektedir. Yezidilerin devlete hoş görünmek maksadıyla bu adeti devam ettirdiği de zikredilmektedir. Diğer bir yönden ise, gayrimüslim olanların Osmanlı`da askere alınmaması kaidesinden yararlanmak isteyen Yezidilerin zorunlu olmayan bu adeti terk ettiklerini, hatta Haliti Yezidileri arasında bu adetin uzun zamandır görülmediği de zikredilmektedir. Bkz. Th. Menzel, a.g.md., s. 420; A. H. Layard, a.g.e., s. 209. 382 M. Nuri, a.g.e., s. 33.

111

4 . A h i r e t Ka r d e ş l iğ i

A h i r e t k a r d e ş l iğ i Y e z i d i l e r d e s a d e c e m ü r i d l e r i i l g i l e n d i r e n b i r

k u r u m d u r . H e r m ü r i d d i n i b i r v e c i b e o l a r a k b i r i e r k e k b i r i k a d ı n i k i

a h i r e t k a r d e ş i e d i n m e l i d i r . 383 A h i r e t k a r d e ş l e r i h e r b a k ı m d a n

b i r b i r l e r i n e ya r d ı m c ı o l m a k l a m ü k e l l e f t i r . 384 Bu v e c i b e , d i n i k a yn a k l ı

b i r s o s ya l d a ya n ı şm a k u r u m u d u r .

M ü r i t , a h i r e t k a r d e ş l e r i i l e k a r ş ı l a ş t ığ ı v e ya gö r ü ş t üğü z a m a n

m u t l a k s u r e t t e e l l e r i n i ö p m e s i ge r e k m e k t e d i r . D oğu d a g i yi l e n , d iğe r

gö m l e k l e r d e n f a r k l ı , a r k a d a n d üğm e l i ye n i b i r gö m l eğ i n ya k a s ı

m u t l a k a h i r e t b a c ı s ı t a r a f ı n d a n a ç ı l m a l ı d ı r . A h i r e t k a r d e ş l e r i n b i r

gö r e v i d e ö l ü m a n ı n d a şe yh v e p i r i l e b i r l i k t e k a r d e ş i n i n ya n ı n d a

b u l u n m a s ı d ı r . Ö l ü m a n ı n d a k a r d e ş i n i n Y e z i d i o l a r a k ö l m e s i i ç i n

t e l k i n l e r d e b u l u n m a s ı ge r e k m e k t e d i r . 385 Ö l e n k a r d e ş i n i n c e n n e t e

g i r m e s i i ç i n d u a e t m e k , h a n g i s i d a h a ö n c e c e n n e t e g i r e r s e d iğe r i i ç i n

ç a b a s a r f e t m e k d e b a ş l ı c a s o r u m l u l u k l a r ı n d a n d ı r . 386

5 . Y e z i d i l e r d e Ö l ü m v e Ö l ü ml e İ l g i l i İn a n ç l a r

Y e z i d i l e r i n c e n a z e t ö r e n l e r i k o n u s u n d a f a r k l ı u ygu l a m a l a r

b u l u n m a k t a d ı r . Ö z e l l i k l e c e n a z e n i n yı k a n m a s ı , k e f e n l e n m e s i ,

383 Ahiret kardeşi olanlar, kirvelikte olduğu gibi birbirleriyle evlenemezler. Bunun için de ahiret kardeşliği son yıllarda din adamlarından tutulmaktadır. Çünkü müridler din adamı sınıfından kimseyle evlenemezler. Zaten din adamları da kendi aralarında evlenebilir ve müridlerle evlenmek yasaktır. Bu bakımdan müridler, kendi aralarında hem ahiret kardeşi hem de kirve tutmayarak çocuklarını evlendirecekleri nüfusu azaltmamaktadırlar. Çünkü Yezidilerin evlenecekleri nüfusları giderek azalmaktadır. 384 M. Nuri, a.g.e., s. 29; T. Akpınar, a.g.mk., s. 48; J. Guest, a.g.e., s. 76. 385 M. Nuri, a.g.e., s. 29, Th. Menzel, a.g.md., s. 419. 386 B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 7.

112

gö m ü l m e s i v e ü z e r i n e o k u n a n d u a l a r i l e ya s t ö r e n l e r i i ç e r i s i n d e

t a z i ye ö n e m l i b i r ye r t u t m a k t a d ı r .

K i ş i n i n ö l ü m d e n ö n c e k i s o n n e f e s i v e r e c eğ i a n a “ S e k r a n ” d e n i r .

S e k r a n h a l i n d e yk e n , d i n a d a m ı şe yh i n v e a h i r e t k a r d e ş i n i n b u l u n m a s ı

ge r e k m e k t e d i r . Bu e s n a d a şe yh v e ö l m e k t e o l a n k i ş i n i n a h i r e t k a r d e ş i

“ G a v l ” d e n e n d u a l a r ı o k u m a k t a d ı r . Bu d u a l a r ı o k u m a n ı n n e d e n i

k i ş i n i n r u h u n u k o l a y t e s l i m e t m e s i v e e z i ye t ç e k m e m e s i i ç i n d i r .

A yr ı c a “ A v e İm a n e ” d e n e n i m a n s u yu n d a n s e k r a n h a l i n d e k i k i ş i n i n

ağz ı n a d a m l a t ı l ı r . Bu s u , La l e ş ’ e Ş e yh A d î b i n M ü s â f i r ’ i n k a b r i n i

z i ya r e t e h a c n i ye t i yl e g i d e n i n s a n l a r ı n b e ya z k i l t o p r a k t a n ya p ı l m ı ş

“ G r o şk ” d e n i l e n , b i l ye b ü yü k l üğü n d e k i t o p r ağ ı k ü ç ü k b i r t a s ı n

i ç e r i s i n e k o n u l u p s u yl a ı s l a t ı l m a s ı n d a n e l d e e d i l m e k t e d i r . İn s a n ı n

ö l e c eğ i e s n a d a ağz ı n ı n k u r u d uğu v e s u s u z l u k ç e k t iğ i b u a n d a s u ya

k a r ş ı b ü yü k b i r i s t e k d u yd uğu i ç i n G r o şk ’ u n ı s l a t ı l m a s ı n d a n e l d e

e d i l e n s u yu n d a n d a m l a t ı l ı r . 387

B i r Y e z i d i ö l d üğü z a m a n e l l e r i göğ s ü n ü n ü z e r i n d e ç a p r a z o l a r a k

b i r l e ş t i r i l i r v e yö n ü gü n e şe d oğ r u ç e v r i l i r . 388 Eğe r ge c e ö l m ü ş s e

gü n e ş i n d oğd uğu ye r e , gü n d ü z ö l d ü i s e o a n gü n e ş n e r e d e ys e o r a ya

d oğ r u ç e v r i l i r . C e n a z e yi yı k a m a e s n a s ı n d a şe yh , p i r v e a h i r e t k a r d e ş i

h a z ı r b u l u n m a l ı d ı r . C e n a z e yi şe yh yı k a m a k t a , p i r s u yu n u

d ö k m e k t e d i r . Eğe r ö l e n i n a h i r e t k a r d e ş i c e n a z e yı k a m a e s n a s ı n d a

b u l u n a m a z s a şe yh k e n d i s i n i a h i r e t k a r d e ş i i l a n e d e b i l i r . 389 D i n a d a m ı

b u l u n a m a d ığ ı d u r u m l a r d a i s e c e n a z e yi f a k i r yı k a ya b i l i r . 390 Eğe r

c e n a z e k a d ı n s a şe yh i n v e ya f a k i r i n k a r ı s ı yı k a m a k t a d ı r . D a h a s o n r a

k e f e n l e n m e i ş l e m l e r i n e ge ç i l i r v e k e f e n i n a l t ı n d a n “ K i r a s ” , “ D e r p i ”

v e “ G o r e ” g i yd i r i l i r . K i r a s , ya k a s ı U şe k l i n d e o l a n b i r ç e ş i t gö m l e k ;

D e r p i , i k i p a ç a l ı p i j a m a ; G o r e , i k i a yağ ı n a g i yd i r i l e n ç o r a p t ı r .

Ö l ü n ü n ya k e n d i s i ya b a şk a l a r ı t a r a f ı n d a n ge t i r i l m i ş G r o şk ’ u gö z ü n e

k o n u r v e i n c e b i r b e z p a r ç a s ı yl a b ağ l a n ı r . Bu n u n a n l a m ı gö z ü yl e

387 Ahmet Taşğın, “Geri Dönüş: Yezidilerde Ölüm”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 154, s. 198, Ocak Şubat 2005. 388 Th. Menzel, a.g.md., s. 420. 389 A. Taşğın, a.g.mk., s. 199; S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 82. 390 Ahmet Turan, a.g.e., s. 142.

113

gö r d ü v e d i l i yl e i k r a r d a b u l u n d u v e b u n u n şa h i d i d e b u k ü ç ü k t o p r a k

p a r ç a s ı d ı r . Ö l e n k i ş i eğe r s ü n n e t e d i l m e m i ş s e m u t l a k s ü n n e t e d i l i r . 391

Bu d a h a ye n i d oğm u ş b i r ç o c u k d a o l s a s ü n n e t e d i l i r . Bu n l a r d a n s o n r a

k e f e n k e s i l i p , g i yd i r i l i r v e c e n a z e yı k a m a e s n a s ı n d a b u l u n a n a h i r e t

k a r d e ş i t a r a f ı n d a n k e f e n l e m e i ş l e m i b i t t iğ i n d e ö l ü n ü n b a ş k ı s m ı n d a

k e f e n b e z i n i n d üğü m l e n m e s i ge r ç e k l e ş t i r i l i r . 392 Ba z ı Y e z i d i l e r ,

La l e ş ’ t e b u l u n a n k u t s a l s u ya b a t ı r ı l m ı ş k e f e n l e r i k u l l a n m a k t a d ı r l a r .

Bu s u l a r a b a t ı r ı l a n k e f e n e v e ya b a şk a b i r e şya ya “ M o r ” l a n m ı ş ya n i

m ü h ü r l e n m i ş d i yo r l a r . Ö l e n k i ş i b a ya n i s e s a ç l a r ı ö r ü l ü ya d a ö r gü s ü z

b o yn u n a d o l a n ı r . Eğe r ge n ç b i r b a ya n i s e s a ç l a r ı ö r ü l d ü k t e n s o n r a

b o yn u n a d o l a n ı r . 393

Ö l ü t a b u t a k o n u l d u k t a n s o n r a b i r h o r o z k e s i l e r e k k a n ı t a b u t a

s ü r ü l ü r . Bu h o r o z u n o n a ö b ü r d ü n ya d a ya r d ı m c ı o l a c ağ ı n a i n a n ı l ı r .

H o r o z u n k u t s a l k a b u l e d i l m e s i , s a n c a k l a r ı ( M e l e k T â v u s h e yk e l l e r i )

a n ı m s a t m a s ı v e gü n e ş i n d oğu şu n u h a b e r v e r m e s i n d e n d i r . C e n a z e n i n

t a b u t a k o n u p m e z a r l ığa gö t ü r ü l m e d e n ö n c e , c e n a z e n i n k e f e n l e n i p

h a z ı r l a n d ığ ı ye r d e ü ç k e r e t a b u t ye r e i n d i r i l i p k a l d ı r ı l ı r , b ö yl e c e

ö l ü n ü n ü z e r i n d e b u l u n a n ağ ı r l ığ ı n g i t t iğ i n e i n a n ı l m a k t a d ı r . A yr ı c a

d a h a c e n a z e e v d e n ç ı k m a d a n v e m e z a r l ığa gö t ü r ü l m e d e n ö n c e b i r

k u r b a n k e s i l i r , p i ş i r i l i r v e c e n a z e i ç i n ge l e n l e r e “ H a yr ” o l a r a k

d ağ ı t ı l ı r . 394

M e z a r d e r i n b i r şe k i l d e d oğu - b a t ı yö n ü n d e k a z ı l ı r , c e n a z e ; b a ş ı

d oğu ya , a ya k l a r ı b a t ı ya ge l m e k ü z e r e u z a t ı l ı r . 395 C e n a z e n i n t a b u t l a

k o n u l d uğu d a o l u r . Bu e s n a d a şe yh v e a h i r e t k a r d e ş i b u r a d a b u l u n m a k

z o r u n d a d ı r . A h i r e t k a r d e ş i , m e z a r ı n i ç i n d e k e f e n i n b a ş k ı s m ı n d a k i

b a ş d üğü m ü d e n i l e n d üğü m ü ç ö z e r k e n : “ Bu a h i r e t k a r d e ş i n i n e l i d i r ,

d ü n ya d a a h i r e t t e h e s a b ı m ı z o r t a k t ı r ” d e r . Bu d üğü m ü n m u t l a k a

ç ö z ü l m e s i ge r e k m e k t e d i r . Eğe r a h i r e t k a r d e ş i yo k s a o n u n a d ı n a b i r

b a şk a s ı “ Bu e l a h i r e t k a r d e ş i n i n e l i d i r ” d i ye r e k a yn ı şe yi ya p a b i l i r .

391 Ahmet Turan, a.g.e. , s. 142. 392 S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 82. 393 A. Taşğın, a.g.mk., s. 199. 394 A. Taşğın, a.g.mk., s. 199-200; Ahmet Turan, a.g.e., s. 142. 395 E. Sever, a.g.e., s. 66.

114

Bu n d a n s o n r a m e z a r ı n k a p a t ı l m a i ş l e m i n e ge ç i l i r . Eğe r t a b u t yo k i s e ,

c e n a z e n i n ü z e r i b ü yü k t a ş l a r l a k a p a t ı l ı r v e b i r k ö şe s i a ç ı k b ı r a k ı l ı r .

Bu n d a n s o n r a m e z a r b i r i l a i k i m e t r e yü k s e k l iğ i n d e b i r m e z a r h a l i n d e

t a ş l a ö r ü l ü r . A yr ı c a ö l e n e r k e k s e , b a ş t a r a f ı n a b i r t a ş , k a d ı n s a h e m

b a ş t a r a f ı n a h e m d a a ya k u c u n a b i r e r t a ş d i k i l m e k t e d i r . M e z a r ı n i ç i n e

b i r p a r ç a e k m e k , p e yn i r , s oğa n , a ya k k a b ı , k e ç e ya d a t o p u z 396

b ı r a k ı l ı r , eğe r ö l e n d i n a d a m l a r ı s ı n ı f ı n d a n b i r i ys e ya şa m ı n d a

k u l l a n d ığ ı v e e n ç o k s e v d iğ i b i r e şya ya d a ağa ç d a l ı k o n u r . 397 C e n a z e

d e f n e d i l i p , gö m ü l d ü k t e n s o n r a Ş e yh “ T e l k i n ” 398 d u a s ı n ı o k u r . T e l k i n

d u a s ı o k u n d u k t a n s o n r a f a k i r e l l e r i yl e ye r i ö l ç e r e k o n a ö l ç t üğü ye r

k a d a r t o p r a k p a r ç a s ı n ı b ağ ı ş l a d ığ ı n ı b i l d i r i r v e b u t o p r a k p a r ç a s ı ,

ö l ü n ü n c e n n e t t e k i m ü l k ü s a yı l ı r . V e r i l e n t o p r a k p a r ç a s ı n ı n b ü yü k l üğü

s ö yl e n d iğ i n e gö r e , b u gü n e k a d a r h i ç k i m s e i ç i n i k i k a r ı ş t a n f a z l a

o l m a m ı ş t ı r . Ö l e n i n s a h i p l e r i b u t o p r a k b ağ ı ş ı n d a n s o n r a f a k i r l e r e

h e d i ye v e r i r l e r . C e n a z e a l a yı e v e ya k l a ş t ı k l a r ı n d a ye n i d e n ü ç k e r e

ye r e ç ö m e l i r v e a yağa k a l k a r l a r . Bö yl e c e ö l ü n ü n v e ö l ü d e n

k e n d i l e r i n e b u l a şa n ağ ı r l ı k l a r ı b ı r a k ı r l a r . C e n a z e gö m ü l d ü k t e n b i r

gü n s o n r a ya k ı n a k r a b a l a r ı Fa k i r l e b e r a b e r gü n e ş d oğm a d a n m e z a r ı n

b a ş ı n a g i d e r e k d u a e d e r l e r . Bu i ş l e m ü ç gü n s ü r e r .

A yr ı c a ö l ü n ü n gö m ü l d üğü n ü n ü ç ü n c ü , ye d i n c i v e ö l ü m yı l

d ö n ü m ü n d e t o p l u ye m e k l e r v e r i l i r . 399 Bu ye m e k l e r e k o m şu l a r , ö l ü

e v i n i n a c ı s ı n ı u n u t t u r m a k i ç i n e v l e r i n d e p i ş i r m i ş o l d u k l a r ı

ye m e k l e r l e k a t k ı s ağ l a r l a r . Bü t ü n ye m e k l e r d i n a d a m l a r ı n ı n

d u a l a r ı yl a b a ş l a r d u a l a r ı yl a b i t e r .

Ö l e n k i ş i n i n r u h u n u n n e r e ye g i t t iğ i b e l l i d eğ i l d i r . Fa k a t eğe r

k i ş i n i n a m e l l e r i i yi i s e o n u n r u h u d a i yi o l u r v e d ü n ya ya i yi o l a r a k

h e r h a n g i b i r c a n l ı d a ye n i d e n ge l e b i l i r . Eğe r a m e l l e r i k ö t ü i s e

d ü n ya ya k ö t ü o l a r a k h a t t a k ö t ü b i r h a yv a n d a ye n i d e n ge l e b i l i r ,

396 Bu malzemeler şunun içindir: Hesap sormak için münker ve nekir melekleri geldiğinde onları memnun etmek için keçeyi yere sermeli, üzerinde onlara ekmek, peynir ve soğan ikram etmelidir. Eğer memnun kalmazlarsa topuzu sallayarak onların korkup kaçması sağlanmalıdır. Bkz. Ahmet Turan, a.g.e., s. 142; E. Sever, a.g.e., s. 66. 397 B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 13, 17; E. Sever, a.g.e., s. 66. 398 Telkin Duası için bkz. “Yezidi Duaları” bölümü. 399 M. Nuri, a.g.e., s. 34; Th. Menzel, a.g.md., s. 420.

115

d o m u z , k ö p e k , e şe k g i b i . Eğe r ö l e n ç o c u k i s e c e n n e t k u şu o l d uğu n a

i n a n ı l ı r . Bu ç o c u k a n n e s i v e b a b a s ı i ç i n o r a d a h i z m e t e d e r v e

h i z m e t l e r i n d e n d o l a yı o n l a r i ç i n o r a n ı n a yd ı n l ı k o l m a s ı n ı s ağ l a r . 400

Ö l e n k i m s e i t i b a r l ı b i r i i s e o n u n ya k ı n a k r a b a l a r ı n d a n k a d ı n l a r

s a ç ö r gü l e r i n i k e s e r e k t a z i ye n i n ya p ı l d ığ ı e v i n d u v a r ı n a a s a r l a r .

D u v a r d a n e k a d a r ç o k k e s i l m i ş s a ç ö r üğü v a r i s e ö l e n k i m s e n i n i t i b a r ı

d a o n a gö r e b e l l i o l u r .

Ö l ü n ü n a r k a s ı n d a n ağ l a m a k , ya s t u t m a k , ü s t b a ş yo l m a k

ya s a k t ı r . İn s a n d oğd uğu n d a n a s ı l b i r s e v i n ç k a yn ağ ı o l u yo r s a ö l ü r k e n

d e b i r s e v i n ç k a yn ağ ı o l m a s ı ge r e k i r . H a t t a c e n a z e m e z a r a g i d e r k e n

s i l a h l a r s ı k ı l m a l ı , d a v u l - z u r n a ç a l ı n m a l ı d ı r . 401 A s l ı n d a i n a n ç l a r ı

b u n l a r ı s ö yl e m e s i n e r ağm e n b u n a ç o k f a z l a u yu l m a m a k t a d ı r . C e n a z e

ya k ı n l a r ı ö z e l l i k l e k a d ı n l a r ç o k f a z l a k e n d i l e r i n i ü z m e k t e v e t a z i ye yi

u z a t m a k t a d ı r l a r .

6 . D i n d e n Ç ı k a r ı l ma

Y e z i d i l e r i n e n b ü yü k d i n i v e d ü n ye v i l i d e r i Ş e yh a n d a i k a m e t

e d e n E m i r `d i r . Bu e m i r i n k a r a r l a r ı n a k e s i n l i k l e k a r ş ı ç ı k ı l m a z .

Y a n ı l m a s ı v e h a t a e t m e s i d ü şü n ü l m e ye n E m i r ` i n b u yr u k l a r ı n a

m u h a l e f e t e t m e n i n c e z a s ı d i n d e n ç ı k a r ı l m a k t ı r . 402

Bu n u n d ı ş ı n d a b i r Y e z i d i şu ü ç şe yi ya p t ığ ı t a k d i r d e d e d i n d e n

ç ı k a r ı l ı r :

a . İh t i ya r , şe yh , m i r v e p i r a i l e s i n d e n b i r i i l e z i n a d a b u l u n m a s ı ,

b . Y e z i d i o l m a ya n b i r i i l e z i n a e t m e s i ,

c . K e n d i i s t eğ i yl e b a şk a b i r d i n b e n i m s e m e s i ,

Bu ü ç gü n a h t a n b i r i n i i ş l e ye n ye z i d i k i ş i , p e ş i m a m ı n

( i h t i ya r ı n ) v e ya m i r i n f e r m a n ı i l e d i n d e n ç ı k a r ı l ı r . Bu gü n a h ı i ş l e ye n

k i ş i d e n d iğe r ye z i d i l e r u z a k d u r u r . Bu k i ş i i l e k i m s e k o n u şm a z , e v i n e

400 A. Taşğın, a.g.mk., s. 200-201. 401 M. Nuri, a.g.e., s. 34. 402 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 129-130.

116

g i t m e z , e v l e r i n e a l m a z l a r . Bu k i ş i yi e v l e r i n e a l a n l a r d a d i n d e n

ç ı k a r ı l ı r . Eğe r o k i ş i ge r ç e k t e n o gü n a h ı i ş l e m e m i ş s e i h t i ya r a g i d e r e k

a f f e d i l m e s i n i i s t e r . İh t i ya r b u k i ş i n i n gü n a h i ş l e m e d iğ i k a n ı s ı n a

v a r ı r s a o k i ş i n i n b u gü n a h l a r d a n a r ı n m a s ı e m r i n i v e r i r . G ü n a h t a n

a r ı n a n k i ş i Ze m z e m v e Be ya z Ç e şm e n i n s u yu i l e yı k a n d ı k t a n s o n r a

g i d i p i h t i ya r ı n s e c c a d e s i n i ö p e r , k i ş i b u şe k i l d e gü n a h ı n d a n a r ı n ı r . 403

C . Gü n ü mü z d e Y e z i d i l e r

A n a yu r t l a r ı K u z e y I r a k , T ü r k i ye v e S u r i ye o l a n Y e z i d i l e r i n

s a yı l a r ı n ı a n l a m a k i ç i n ş i m d i ye k a d a r b i r Y e z i d i n ü f u s s a yı m ı

ya p ı l m a m ı ş o l u p k e s i n s a yı l a r ı b i l i n m e m e k t e d i r . 404 Bu n a r ağm e n

Y e z i d i l e r i n n e r e l e r d e ya şa d ı k l a r ı v e ya s a l o l m a ya n şe k i l d e s a yı l a r ı

b i l i n m e k t e d i r . Bu gü n Y e z i d i t o p l u l uğu n u n b ü yü k b i r ç oğu n l uğu

K u z e y I r a k , S u r i ye , T ü r k i ye , E r m e n i s t a n , G ü r c i s t a n , R u s ya ,

A l m a n ya `d a , k ü ç ü k Y e z i d i g r u p l a r ı i s e İ r a n ` ı n b a t ı s ı b a ş t a o l m a k

ü z e r e Be l ç i k a , H o l l a n d a , D a n i m a r k a , İs v e ç , İs v i ç r e , N o r v e ç , A m e r i k a ,

İn g i l t e r e v e K a n a d a `d a b u l u n m a k t a d ı r . B i r k a ç k ü ç ü k a i l e d e

A v u s t r a l ya `d a ya şa m a k t a d ı r .

1 . I r a k ` t a k i Y e z i d i l e r

I r a k ` t a k i Y e z i d i l e r S i n c a r v e Ş e yh a n b ö l ge l e r i n d e

b u l u n m a k t a d ı r . 405 Y e z i d i l e r , K u z e y I r a k ` t a k i Ş e yh a n b ö l ge s i n d e v e b u

b ö l ge i ç e r i s i n d e ye r a l a n ö z e l l i k l e , M u s u l ù n ya k l a ş ı k 6 5 k m .

k u z e yi n d e k i Ba ’ z r i `d e , b u r a n ı n 3 k m . k a d a r k u z e yi n d e k i Ş e yh A d î

403 Torî, a.g.e., s. 127-128. 404 Yezidilerin bugünkü lideri Muaviye b. İsmail el-Yezidi; 1990 yılı Kasım ayında yayınlanan bir makalesinde sayılarının 10 milyon 600 bin olduğunu, en büyük Yezidi cemaatinin Türkiye`de (1,5 milyon) bulunduğunu söylese de bu sayı, bazı resmi kayıtlarla örtüşmemekte, abartılı görülmektedir. Makale için bkz. E. Sever, a.g.e., s. 105. 405 C. Meşkûr, a.g.e., s. 33; U. Gülsoy, a.g.mk., s. 129-130; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 313.

117

t ü r b e s i n i n b u l u n d uğu La l e ş ç e v r e s i n d e a yr ı c a Ba ’ ş i k a v e Ba h z a n i

b ö l ge l e r i n d e ya şa m a k t a d ı r l a r . Bu r a l a r ı n d ı ş ı n d a , M u s u l ù n 1 6 0 k m .

b a t ı s ı n d a ye r a l a n , ç ö l o r t a s ı n d a k i d ağ l a r s i l s i l e s i n i t e şk i l e d e n C e b e l

S i n c a r 406 ü z e r i n d e d e s a yı l a r ı ç o k t u r . Za h o , D u h o k a n v e A l k o ş

b ö l ge l e r i n d e i s e a z s a yı d a Y e z i d i ya şa m a k t a d ı r . 407 I r a k ` t a k i Y e z i d i

s a yı s ı n ı n 3 0 0 b i n k a d a r 408 o l d uğu t a h m i n e d i l m e k t e d i r . 409 1 9 7 5 è k a d a r

I r a k ` t a k i Y e z i d i l e r i n ç oğu ya k e n d i l e r i n e a i t o l a n ya d a

H ı r i s t i ya n l a r l a p a yl a ş t ı k l a r ı k ü ç ü k k ö yl e r d e ya şm a k t a yd ı l a r . O n l a r ,

k o yu n v e s ığ ı r b e s l e ye n k ü ç ü k ç i f t ç i l e r şe k l i n d e h a ya t l a r ı n ı d e v a m

e t t i r m e k t e yd i l e r . 1 9 7 5 ` t e I r a k h ü k ü m e t i Y e z i d i l e r i k ö yl e r i n i t e r k e

z o r l a d ı . O n l a r ı n ye r l e ş i m a l a n l a r ı n ı v e k ö yl e r i n i A r a p ye r l e ş i m c i l e r e

v e r i r k e n Y e z i d i l e r i d e “ t o p l u k ö yl e r e ” ( M u j a m m a ’ a t ) ye r l e şm e ye

z o r l a d ı . Bu şe k i l d e Y e z i d i l e r a n a yu r t l a r ı n ı k a yb e t m e ye b a ş l a d ı l a r .

Y e z i d i l e r e s k i a r a z i l e r i n i ç a l ı ş t ı r a b i l m e k i ç i n ya ye n i A r a p

s a h i p l e r i n d e n k i r a l a ya c a k l a r v e ya M u s u l , Bağd a t g i b i b ü yü k I r a k

i l l e r i n d e i ş a r a m a ya b a ş l a ya c a k l a r d ı . 9 M a yı s 1 9 7 5 ` t e I r a k h ü k ü m e t i

S i n c a r `d a k i b ü t ü n Y e z i d i k ö yl e r i n i ( Y a k l a ş ı k 1 6 0 k a d a r ) b o şa l t a r a k

h a l k ı 1 2 “ t o p l u k ö ye ” 410 ye r l e ş t i r m i ş t i . Y e z i d i k ö yl e r i t a h r i p e d i l d i ,

s u k u yu l a r ı k a p a t ı l d ı , a ş i r e t l e r i n ç i f t l i k a r a z i l e r i n e e l k o n u l d u .

H ü k ü m e t , S u r i ye i l e I r a k a r a s ı n d a s ı n ı r o l a n S i n c a r ` ı n h a s s a s b i r

b ö l ge o l d uğu n u d ü şü n m e k t e yd i . Bu n e d e n l e b u r a yı a s k e r i gü v e n l i k

b ö l ge s i i l a n e t m i ş v e Y e z i d i l e r i ç ı k a r m ı ş t ı . B i r m ü d d e t s o n r a

h ü k ü m e t , k ö yl e r i n i b o şa l t m a k i s t e m e m e l e r i ü z e r i n e Y e z i d i l e r i n

s i l a h l a r ı n a a ya k l a n m a i h t i m a l i n e k a r ş ı e l k o yd u . I r a k h ü k ü m e t i d a h a

s o n r a “ t o p l u k ö yl e r d e k i ” Y e z i d i l e r e i s l a m i c a m i l e r i t a n ı t m a k i s t e d i .

406 Sincar, Mezopotamya`da bir ova ile bir dağın ve bunlara nispetle Musul vilayetine tâbi bir kazanın ortak ismidir. Sincar kazası Telafer namında bir nahiye ile 72 köyden meydana gelir. Kazanın iskana elverişli yeri Belât köyüdür. Bu köy, Sincar dağ eteğinde ve gayet verimli bir ovanın kenarında olup, su kaynakları bakımından zengindir. Bkz. Alî Cevad, Memâlik-i Osmaniyyenin Tarih ve Coğafya Lügatı, II, 451, Mahmut Bey Matbaası, İstanbul-1314; U. Gülsoy, a.g.mk., s. 130. 407 Th. Menzel, a.g.md., s. 415; E. Sever, a.g.e., s. 106. 408 Musul valisi Süleyman Nazif Paşa, 1914 yılında bölgede yaklaşık 68.000 Yezidinin yaşadığını söylemektedir (Bkz. U. Gülsoy, a.g.mk., s. 129); yine M. Nuri, 20. y.yılın henüz başında Şeyhan nahiyesinde 30 köy ve 8000 Yezidi nüfusundan, Sincar nahiyesinde ise 8-10 bin kadar Yezidi nüfusundan bahsetmektedir (Bkz. M. Nuri, a.g.e., s. 39-40); Yezidi lideri Muaviye b. İsmail ise 1990 yılında yayınlanan makalesinde Irak`ta 1 milyon Yezidi`nin var olduğunu iddia etmektedir (Bkz. E. Sever, a.g.e., s. 106). 409 Daha geniş bilgi için bkz. Sinan Marufoğlu, Osmanlı Döneminde Kuzey Irak, s. 52-53, İstanbul-1998. 410 Bu köylerin 7 tanesi Sincar`ın kuzeyinde, 5 tanesi ise güneyinde kalmaktaydı.

118

Fa k a t ye r l e ş i m c i Y e z i d i l e r b u n a o l u m l u k a r ş ı l ı k v e r m e m i ş t i . Bu n u n

a r d ı n d a n h ü k ü m e t t o p l u h a l l e r d e k i ü ç Y e z i d i k ö yü n ü gü n e yd e k i b i r

A r a p k a s a b a s ı o l a n Ba ’ a j l a `ya ye r l e ş i r d i . I r a k h ü k ü m e t i n i n m a k s a d ı

a n l a ş ı l d ığ ı ü z e r e S i n c a r `d a k i Y e z i d i v a r l ığ ı n ı u l u s a l b i r t e h l i k e

o l a r a k gö r m e k t e b u n e d e n l e b u r a d a k i Y e z i d i s a yı s ı n ı a z a l t m a ya ,

t o p l u l uğu b ö l m e ye uğ r a şm a k t a yd ı .

I r a k h ü k ü m e t i S i n c a r i ç i n d ü şü n d üğü şe yl e r i Ş e yh a n b ö l ge s i

i ç i n d e d ü şü n m e k t e yd i . Ş e yh a n b ö l ge s i k o m şu ü l k e l e r e s ı n ı r o l m a s ı

n e d e n i yl e h a s s a s b i r b ö l ge o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e yd i . H ü k ü m e t

b u r a d a k i Y e z i d i l e r i n ye r l e r i n e A r a p l a r ı ye r l e ş t i r m e yi i s t e m e k t e yd i .

1 6 M a r t 1 9 7 8 ` t e I r a k D e v r i m K o n s e yi b i r r e s m i e m i r ( E m i r n o : 3 5 8 )

ya yı m l a ya r a k Ş e yh a n b ö l ge s i n d e k i Y e z i d i a r a z i l e r i n e e l k o n u l a r a k

A r a p l a r a t e k r a r d ağ ı t ı l a c ağ ı n ı a ç ı k l a m ı ş t ı . Bu p o l i t i k a a s l ı n d a

1 9 7 5 ` t e k i h a r e k a t ı n d e v a m ı yd ı . Bu a m a ç l a h ü k ü m e t Y e z i d i l e r i 9 t o p l u

k ö ye ye r l e ş t i r m e ye b a ş l a d ı , a m a b u n l a r ı n 7 ’ s i n e h i ç d o k u n u l m a d a n

t e r k e d i l m i ş t i . Bu t ü r p o l i t i k a l a r Y e z i d i p o p ü l a s yo n u n u n p s i k o l o j i k ,

e k o n o m i k v e s o s ya l d u r u m l a r ı n d a ç o k k ö t ü e t k i l e r b ı r a k m ı ş t ı . Bu e t k i

i l e Y e z i d i l e r i ş i ç i n b ü yü k i l l e r e , b ö l ge l e r e v e ya d iğe r ü l k e l e r e gö ç

e t m e ye b a ş l a m ı ş l a r d ı .

2 . S u r i y e ` d e k i Y e z i d i l e r

S u r i ye `d e k i Y e z i d i l e r b a ş l ı c a i k i b ö l ge d e g r u p l a r h a l i n d e

ya şa m a k t a d ı r l a r : B i r i n c i g r u p ; S u r i ye `n i n k u z e y v e k u z e yd oğu s u i l e

H a s a k a , R a s a l - A yn , A m u d a , T e r b a S i p î v e K a h t â n i ye b ö l ge l e r i n i n

t a ş r a k e s i m i n d e k i 4 4 k ö yd e ya şm a k t a d ı r l a r . 411 Bu b ö l ge d e ya k l a ş ı k 1 2

b i n Y e z i d i n i n ya şa d ığ ı t a h m i n e d i l m e k t e d i r . İk i n c i g r u p i s e ; H a l e p

411 E. Sever, a.g.e., s. 106.

119

b ö l ge s i n d e k i K u r d a k d ağ l a r ı n d a ( A f r i n ) ya şa m a k t a d ı r . Bu r a d a i s e

ya k l a ş ı k 8 b i n Y e z i d i n i n o l d uğu d ü şü n ü l m e k t e d i r . 412

S u r i ye h ü k ü m e t i t e o r i k o l a r a k Y e z i d i l e r i A r a p o l a r a k

t a n ı m l a m a ya v e d i n l e r i n i ç a r p ı t ı l m ı ş i s l a m i b i r m e z h e p o l a r a k

a d l a n d ı r m a ya ç a l ı şm ı ş t ı r . Fa k a t p r a t i k t e o n l a r ı f a r k l ı b i r d i n v e m i l l e t

o l a r a k k a b u l e t m i ş t i r . Y e z i d i l e r i f a r k l ı b i r d i n v e m i l l e t o l a r a k k a b u l

e t t i k l e r i i ç i n S u r i ye d e v l e t i ç o k ö n e m l i v e h a s s a s k a b u l e t t i k l e r i

i ş l e r d e n o n l a r ı u z a k t u t m u ş t u r .

3 . T ü r k i y e ` d e k i Y e z i d i l e r

1 9 . yü z yı l ı n s o n u n d a O s m a n l ı Y e z i d i l e r i n i n m e s k u n o l d uğu

ye r l e r V a n , D i ya r b a k ı r , B i t l i s , M u s u l v e H a l e p v i l a ye t l e r i n e

b ağ l ı yd ı . 413 O d ö n e m d e b u gü n k ü T ü r k i ye s ı n ı r l a r ı i ç e r i s i n d e k a l a n

Y e z i d i n ü f u s u ; 1 9 1 2 `d e S i v a s ` t a 2 7 9 7 , H a l e p ` t e 3 7 0 , D i ya r b a k ı r `d a

2 8 9 1 , V a n `d a 1 7 7 6 , E r z u r u m `d a 6 1 8 i d i . 414

T ü r k i ye Y e z i d i l e r i , D oğu v e G ü n e yd oğu A n a d o l u b ö l ge l e r i n d e k i

e k o n o m i k s ı k ı n t ı l a r v e b a ş gö s t e r e n t e r ö r o l a yl a r ı n e t i c e s i n d e 1 9 7 0 ` l i

yı l l a r d a n i t i b a r e n k ö yl e r i n i t e r k e t m e ye b a ş l a m ı ş l a r d ı r .

( Ba t ı ) A l m a n ya i l e T ü r k i ye h ü k ü m e t l e r i a r a s ı n d a ya p ı l a n b i r a n l a şm a

i l e b u ü l k e n i n gö ç m e n i şç i i s t eğ i ü z e r i n e b i r k ı s ı m Y e z i d i n i n

A l m a n ya `ya gö ç e t t iğ i b i l i n m e k t e d i r . 1 9 8 0 v e 1 9 9 0 ` l ı yı l l a r a

ge l i n d iğ i n d e i s e Y e z i d i l e r , b a z ı p o l i t i k v e d i n i b a h a n e l e r i n a r d ı n a

s ığ ı n a r a k , ö z e l l i k l e s i ya s i m ü l t e c i s ı f a t ı yl a b a ş t a A l m a n ya o l m a k

ü z e r e b i r ç o k A v r u p a ü l k e s i n e gö ç e t m i ş l e r d i r . Bu n u n b i r n e t i c e s i

412 P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 313. 413 M.Nuri, a.g.e., s. 39; Basri Konyar, a.g.e., s. 98. 414 Justin McCartyh, Osmanlı Anadolu Topraklarındaki Müslüman ve Azınlık Nüfus (Çev. Kur. Kd.Alb. İhsan Gürsoy), s. 94-95, Genelkurmay Basım Evi, Ankara-1995; U. Gülsoy, a.g.mk., s. 129-130.

120

o l a r a k 1 9 8 0 b a ş l a r ı n d a T ü r k i ye `d e k i s a yı l a r ı 6 0 b i n k a d a r o l a n Y e z i d i

n ü f u s u , b u gü n a n c a k 3 - 4 b i n k a d a r d ı r . 415

1 9 8 5 yı l ı n d a Y e z i d i l e r i n T ü r k i ye `d e b u l u n d u k l a r ı ye r l e r

şu n l a r d ı : S i i r t i l i K u r t a l a n i l ç e s i , Be şp ı n a r k a s a b a s ı , K u r u k a v a k

k ö yü , Be ş i r i i l ç e s i Oğu z k a s a b a s ı , O n b a ş ı , E k i n c i l e r , M e yd a n c ı k

m e z r a l a r ı , Uğ r a k , K u şç u k u r u , Uğu r c a , K u m ge ç i t , Ü ç k u yu l a r ,

D e v e b o yn u , Y o l k o n a k , İk i k ö p r ü k ö yl e r i , Ba t m a n i l ç e s i Y o l v e r e n

k ö yü ; D i y a r b a k ı r i l i , B i s m i l i l ç e s i , Ba h ç e c i k , Y a s i n c e k ö yl e r i , Ç ı n a r

i l ç e s i , G ü r s e s k ö yü ; M a r d i n i l i , M i d ya t i l ç e s i , Ç a yı r l ı , G ü v e n ,

O yu k l u , Y e n i c e k ö yl e r i , Ç ö r e k l i , K o ç a n m e z r a l a r ı , İd i l i l ç e s i , M ağa r a

k ö yü , N u s a yb i n i l ç e s i , Ç i l e s i z , Ba l a b a n , G ü n e l i , K a l e l i , D eğ i r m e n c i k ,

D i b e k k ö yl e r i , S e l v i k , F ı s k i n , Be r h o k , A r p a l i a m e z r a l a r ı ; Şa n l ı u r f a

i l i , V i r a n şe h i r i l ç e s i , A l t ı n b a şa k , Bu r ç , Bo z c a , D i n ç k ö k , Oğ l a k ç ı ,

Y a b a n k ö yl e r i , Bü yü k ç a v u ş , D i k t a ş , T e p e yo l u , A şağ ı k o şa n l a r ,

Ç ö r e k l i , Ç ı n a r l ı , K ü ç ü k a l t ı n b a şa k , S oğa n ya , K o ç a r , H ı r b ı a r i , Ü ç gü l ,

D i r ge n , Iş ı k l ı , G e z d i k , A şağ ı şö l e n l e r , Y a p r a k , Y u k a r ı b ağ m e z r a l a r ı ;

a yr ı c a G a z i a n t e p i l i K i l i s i l ç e s i v e H a k k a r i `n i n d ağ l ı k b ö l ge l e r i . 416 Bu

i l v e i l ç e l e r d e ( Ağu s t o s 1 9 8 5 n ü f u s s a yı m ı i t i b a r i i l e ) t o p l a m 2 4 3 0 9

Y e z i d i ya şa m a k t a yd ı . 417 N e r e d e ys e t a m a m ı n a ya k ı n ı b a t ı ya gö ç e n

Y e z i d i k ö yl e r i b u gü n b o şa l m ı ş t ı r . M e s e l a ; V i r a n şe h i r ` i n o t u z a ya k ı n

Y e z i d i k ö yü n ü n b u gü n s a d e c e o n u n d a i n s a n k a l m ı ş t ı r . Y u k a r ı b ağ

m e z r a s ı ( K e r m e ) , G i r e s i n d e , F i s t e k , Bo z c a , G e d e , M i n m i n i k , Oğ l a k ç ı ,

Ağa n a s , B i r j e b u n l a r d a n d ı r . Y i n e a yn ı şe k i l d e M a r d i n i l i M i d ya t

i l ç e s i n d e 1 5 0 h a n e d e n s a d e c e i k i h a n e k a l m ı ş t ı r .

Bu gü n i t i b a r i yl e T ü r k i ye `d e Y e z i d i l e r şu r a l a r d a b u l u n m a k t a d ı r :

D i y a r b a k ı r i l i m e r k e z e b ağ l ı b i r k ö y; M a r d i n i l i M i d ya t i l ç e s i ye d i

k ö y, N u s a yb i n i l ç e s i s e k i z k ö y; Şa n l ı u r f a i l i V i r a n şe h i r i l ç e s i o n b i r

k ö y; B a t ma n i l i m e r k e z e b ağ l ı b i r k ö y, Be ş i r i i l ç e s i b e ş k ö y v e Oğu z

b e l d e s i ; Ga z i a n t e p i l i N i z i p i l ç e s i b i r k ö y. A yr ı c a G ü n e yd oğu

415 Ahmet Taşğın, “Anadolu’da Yok Olmaya Yüz Tutan Dini Topluluklardan: Yezidiler”, Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi 23-28 Ekim Ürgüp/Nevşehir-2000, s. 736, Ankara-2001; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s. 313; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 2. 416 Ahmet Turan, a.g.e., s. 68; M. Aydın, a.g.mk., s. 33; Th.Menzel, a.g.md., s. 415; A. Özalp, a.g.e., s. 404; C. Meşkûr, a.g.e., s. 33; B. Murat Öztemir, a.g.e., s. 2. 417 Ahmet Turan, a.g.e., s. 68.

121

A n a d o l u b ö l ge s i d ı ş ı n d a m u h t e l i f şe h i r l e r d e gö ç l e r n e d e n i yl e

b u l u n m a k t a d ı r l a r . 418

4 . R u s y a ( E s k i S o v y e t l e r B i r l iğ i ) , E r me n i s t a n v e Gü r c i s t a n ` d a k i

Y e z i d i l e r

K a f k a s ya b ö l ge s i n e Y e z i d i l e r i n gö ç ü 1 8 2 8 - 1 8 2 9 O s m a n l ı - R u s

s a v a ş ı i l e K ı r ı m S a v a ş ı ( 1 8 5 3 ) b o yu n c a v e s o n r a s ı n d a , a yr ı c a 1 8 7 7 -

1 8 7 8 R u s ya - O s m a n l ı s a v a ş ı s ı r a s ı n d a d e v a m e t m i ş t i r . 1 8 2 8 - 2 9

O s m a n l ı - R u s s a v a ş ı n d a H a s a n l ı a ş i r e t i n e b ağ l ı Y e z i d i l e r , D oğu

A n a d o l u ’ d a R u s l a r a ya r d ı m e t m i ş l e r , R u s k u v v e t l e r i n i n ya n ı n d a

s a v a şa k a t ı l m ı ş l a r d ı r . 1 8 2 9 `d a i m z a l a n a n E d i r n e A n t l a şm a s ı ge r eğ i

O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n ı t a h l i ye e d e n R u s o r d u l a r ı n ı n ya n ı n d a H a s a n l ı

a ş i r e t i n e b ağ l ı Y e z i d i l e r d e b u l u n m a k t a yd ı . R u s l a r Y e z i d i l e r i Ağ r ı

d ağ ı n ı n ya m a ç l a r ı n d a , R u s s ı n ı r ı n ı n h e m e n i ç k ı s m ı n d a ye r a l a n

S u r m a l u `ya ye r l e ş t i r m i ş l e r d i r . D a h a s o n r a Y e z i d i l e r b u r a d a n E r i v a n

b ö l ge s i n e t a ş ı n m ı ş l a r d ı r . Bu o l a yl a r ı n a k a b i n d e R u s ya `ya yö n e l i k

Y e z i d i gö ç ü d e v a m e t m i ş t i r . O s m a n l ı o r d u s u n d a a s k e r l i k ya p m a

gö r e v i n d e n k u r t u l m a k i s t e ye n b i n h a n e l i k b ü yü k b i r Y e z i d i t o p l u l uğu ,

b u o l a yl a r ı n a k a b i n d e 1 8 3 0 ` l u yı l l a r d a R u s ya `ya ge ç m i ş t i r . Bu

b ö l ge ye gö ç l e r 1 8 7 7 - 1 8 7 8 i l e 1 8 7 9 - 1 8 8 2 yı l l a r ı n d a d a d e v a m e t m i ş ,

1 8 9 7 `d e K a f k a s l a r d a k i Y e z i d i s a yı s ı 2 0 b i n e , 2 0 . yü z yı l ı n i l k

ç e yr eğ i n d e i s e ya k l a ş ı k 4 0 b i n e u l a şm ı ş t ı r . 419

Bu b ö l ge d e k i Y e z i d i l e r b u gü n b a ş t a R u s ya , E r m e n i s t a n v e

G ü r c i s t a n `d a b u l u n m a k t a d ı r . 420 E r m e n i s t a n à Y e z i d i l e r , G ü r c i s t a n `d a n

8 0 yı l ö n c e ye r l e şm e ye b a ş l a m ı ş l a r d ı r . G e n e l d e k ı r s a l b ö l ge l e r d e a yr ı

a yr ı ya şa m a ya b a ş l a ya n Y e z i d i l e r b a z ı b ö l ge l e r d e E r m e n i l e r l e d e

418 Ahmet Taşğın, a.g.mk., s. 736-739; M. Bilge, a.g.e., s. 34. 419 U. Gülsoy, a.g.mk., s. 138; J. Guest, a.g.e., s. 323-328; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s.313. 420 Th. Menzel, a.g.md., s. 415; C. Meşkûr, a.g.e., s. 33; P. G. Kreyenbroek, a.g.md., s.313; E. Sever, a.g.e., s. 106.

122

b e r a b e r h a ya t l a r ı n ı d e v a m e t t i r m i ş l e r d i r . Ş a ş ı r t ı c ı o l m a ya c a k şe k i l d e

d e h a ya t l a r ı v e a l ı şk a n l ı k l a r ı E r m e n i l e r i n e t k i s i a l t ı n d a k a l m ı ş t ı r . 421

1 9 . y . yı l ı n i k i n c i ya r ı s ı n d a Y e z i d i l e r a şağ ı d a k i E r m e n i k ö yl e r i n d e

ya şa m a ya b a ş l a m ı ş l a r d ı r : M i r e k , K u r a b oğa z , D o r d a r i s , Ç o b a n m a z

( C h o b a n m a z ) , Bü yü k v e K ü ç ü k D j a m u s h l u v e K a r a b u l a k .

G ü r c i s t a n `d a k i Y e z i d i l e r i s e T i f l i s , T e l a v i , R u s t a v i v e Ba t u m i

şe h i r l e r i n d e ya şa m a k t a d ı r l a r . Bu r a d a ya şa ya n Y e z i d i l e r i n b i r k ı s m ı

1 9 3 0 l u yı l l a r d a v e 2 . D ü n ya S a v a ş ı s o n r a s ı n d a E r m e n i s t a n `d a n

b u r a ya gö ç m ü ş l e r d i r . G ü r c i s t a n `d a k i Y e z i d i l e r gü n ü m ü z d e

b u l u n d u k l a r ı şe h i r l e r i n ye r l i l e r i k o n u m u n d a d ı r l a r . O n l a r ı n b ü yü k b i r

b ö l ü m ü h i z m e t a l a n l a r ı n d a ç a l ı şm a k t a , ge n ç o l a n l a r i s e ge n e l l i k l e

eğ i t i m gö r m e k t e d i r l e r .

S o v ye t l e r B i r l iğ i `n i n d ağ ı l m a s ı n d a n ö n c e G ü r c i s t a n v e

E r m e n i s t a n `d a k i Y e z i d i l e r s ı k ı b i r i l i şk i i ç i n d e yd i l e r . D a h a ö n c e

s ö yl e d iğ i m i z g i b i 1 9 3 0 ` l a r ı n s o n u n d a v e 2 . D ü n ya S a v a ş ı s o n r a s ı n d a

E r m e n i s t a n `d a ya şa ya n Y e z i d i l e r ` i n ç oğu G ü r c i s t a n à gö ç m ü ş t ü r .

Bu n u n ya n ı n d a S o v ye t l e r B i r l iğ i d e v r i n d e E l e ge z ` l i ( A r a ga t s ) v e

E r m e n i s t a n l ı b i r g r u p Y e z i d i N o v o s i b i r i s k şe h r i n e d a h a gü ç l ü b i r

t o p l u l u k o l u ş t u r m a k i ç i n gö ç m ü ş t ü . Bu s ı k ı i l i şk i l e r i , b i r l i k t e l i k l e r i

v e e s k i S o v ye t l e r B i r l iğ i `n i n o n l a r ı s ı k ı ş t ı r m a m a s ı Y e z i d i l e r i

r a h a t l a t m ı ş t ı . E s k i S o v ye t l e r B i r l iğ i s ı n ı r l a r ı i ç i n d e ( E r i v a n v e

T i f l i s ` t e ) Y e z i d i l e r k e n d i r a d yo l a r ı n ı k u r m u ş l a r , R i ya T ’ a z e a d l ı

ya yı n o r ga n l a r ı d ü z e n l i b a s ı l m a ya b a ş l a m ı ş t ı . Y e z i d i l e r e s o s ya l h a ya t

i ç e r i s i n d e a yr ı m c ı l ı k ya p ı l m a m a k t a , a k a d e m i k k u r u m l a r a

g i r e b i l m e k t e yd i l e r . 422 S o v ye t r e j i m i n i n d ü şü şü i l e b i r l i k t e b u

b ö l ge d e k i Y e z i d i l e r i n s ı k ı n t ı l a r ı d a b a ş l a m ı ş t ı . Y e z i d i l e r , ö n c e k i

S o v ye t l e r B i r l iğ i r e j i m i n e gü ç l ü b i r şe k i l d e k a t ı l m a k t a yk e n ş i m d i ,

i ç i n d e b u l u n d u k l a r ı t o p l u m l a r d a e v v e l k i p o z i s yo n l a r ı n ı

k a yb e t m i ş l e r d i r . E k o n o m i k d u r u m l a r ı d a h ı z l a k ö t ü l e şe n Y e z i d i l e r i ş

b u l m a k i ç i n G ü r c i s t a n v e E r m e n i s t a n `d a n gö ç e t m e ye b a ş l a d ı l a r . Bu

gö ç e n f a z l a R u s ya `ya yö n e l d i . Ö z e l l i k l e M o s k o v a , S e n P e t e r s b u r g ,

421 Mesela Yezidiler Ermenilerin kiliselerini ve kutsal yerlerini ziyaret etmektedirler. 422 J. Guest, a.g.e., s. 338-339.

123

Le n i n ga r d , K r o s n o d a r v e Y o r o s l a v i g i b i şe h i r l e r e ye r l e ş t i l e r . H a t t a

b u gü n Y o r o s l a v i `d e Y e z i d i k ü l t ü r e l - d i n i b i r m e r k e z v a r l ığ ı n ı

s ü r d ü r m e k t e d i r . Y i n e Y e z i d i l e r gü n ü m ü z d e R u s ya Fe d e r a s yo n u n u n

K r o s n o d a r , S t a v r o p o l , R o s t o v v e V o l go gr a d b ö l ge l e r i n d e b ü yü k

t o p l u l u k l a r o l u ş t u r m a k t a d ı r . A yr ı c a E r m e n i s t a n v e G ü r c i s t a n `d a k i

Y e z i d i l e r R u s ya `d a n b a şk a U k r a yn a , a z d a o l s a K a z a k i s t a n ,

K ı r g ı z i s t a n , A l m a n ya , F r a n s a , Be l ç i k a v e A v u s t r a l ya `ya gö ç

e t m i ş l e r d i r .

G ü n ü m ü z d e Y e z i d i l e r E r m e n i s t a n ` ı n M i r e k , K u r a b oğa z ,

D o r d a r i s , Ç o b a n m a z ( C h o b a n m a z ) , Bü yü k v e K ü ç ü k D j a m u s h l u v e

K a r a b u l a k b ö l ge l e r i n d e , G ü r c i s t a n ` ı n i s e T i f l i s , T e l a v i , R u s t a v i v e

Ba t u m i şe h i r l e r i n d e ya şa m a k t a d ı r l a r . S o v ye t l e r B i r l iğ i `n i n

d ağ ı l m a s ı n d a n e v v e l b u ye r l e r d e 8 0 b i n k a d a r Y e z i d i ya şa r k e n

S o v ye t l e r i n ç ö k ü şü n d e n s o n r a b u s a yı n ı n ya r ı s ı n d a n ç oğu ö z e l l i k l e

R u s ya o l m a k ü z e r e yu k a r ı d a s ı r a l a d ığ ı m ı z ü l k e l e r e gö ç e t m i ş l e r d i r .

5 . D iğe r Ü l k e l e r d e Y e z i d i l e r

Ba h s i ge ç e n ü l k e l e r i n d ı ş ı n d a Y e z i d i l e r i n e n yoğu n b u l u n d uğu

ü l k e A l m a n ya `d ı r . 1 9 7 0 l e r i n b a ş l a r ı n d a ( Ba t ı ) A l m a n ya v e T ü r k i ye

h ü k ü m e t l e r i a r a s ı n d a ya p ı l a n b i r a n l a şm a i l e b u ü l k e n i n gö ç m e n i şç i

i s t eğ i s o n u c u b i r k ı s ı m Y e z i d i n i n A l m a n ya `ya gö ç e t t iğ i

b i l i n m e k t e d i r . 1 9 8 0 v e 1 9 9 0 l ı y ı l l a r a ge l i n d iğ i n d e i s e , A l m a n ya `ya

p a r a k a z a n m a k a r z u s u yl a g i t m e k i s t e ye n Y e z i d i l e r , b a z ı p o l i t i k v e

d i n i b a h a n e l e r i n a r d ı n a s ığ ı n a r a k ( Ö z e l l i k l e s i ya s i m ü l t e c i s ı f a t ı yl a ) 423

b u ü l k e ye gö ç e d e v a m e t m i ş l e r d i r . Bü t ü n b u n l a r ı n s o n u c u o l a r a k

T ü r k i ye `d e k i Y e z i d i k ö yl e r i n i n % 6 0 k a d a r ı A l m a n ya `ya gö ç

423 12 Eylül 1980`den önce Yezidiler siyasi mülteci olarak Almanya`ya giderken, 12 Eylül 1980`den sonra Türkiye`deki siyasi ortam yatıştığında, bu defa da Hıristiyan Cemiyetleri aracılığıyla Almanya`ya giderlerdi. Bu cemiyetler aracılığıyla Alman vatandaşlığına başvurur, oturma izni alırlardı. Daha sonraki yıllarda ise azul olarak Almanya`ya gitmeye çalışmaktadırlar. Bkz. Ahmet Turan, a.g.e., s. 152.

124

n e d e n i yl e b o ş d u r u m d a d ı r . Şu a n d a A l m a n ya `d a ya şa ya n 3 5 b i n k a d a r

Y e z i d i n i n ç oğu n u n T ü r k i ye `d e n ge l d iğ i t a h m i n e d i l m e k t e d i r . V e

A l m a n ya `d a k i Y e z i d i l e r o r ga n i z e o l m a ç a b a s ı n d a d ı r . Ç e ş i t l i k e n t l e r d e

k u r u l m u ş d e r n e k l e r i b u l u n m a k t a d ı r . A yr ı c a H a z i r a n 1 9 9 5 yı l ı n d a n b u

ya n a ya yı n ya p a n “ La l i ş , D e n gê Y e k î t i ya Ê z î d i ya n ” ( Y e z i d i

B i r l iğ i n i n S e s i ) a d l ı d e r g i l e r i d e v a r d ı r . 424

A yr ı c a İ r a n ` ı n Ş a h p u r ya k ı n l a r ı n d a k i Y e z d şe h r i n d e , T e b r i z v e

K e r m e n şa h b ö l ge l e r i n d e a z s a yı d a Y e z i d i n i n ya şa d ığ ı

b i l i n m e k t e d i r . 425

424 S. Banu Yalkut, a.g.e., s. 90. 425 E. Sever, a.g.e., s. 106.

125

I V . S O N U Ç

Y e n i b i r d i n o l a r a k gü n ü m ü z d e ya şa ya n Y e z i d i l iğ i n s e n k r e t i s t

b i r ya p ı ya s a h i p o l d uğu n u s ö yl e ye b i l i r i z . İs l a m d i n i i l e t a n ı şm a d a n

e v v e l M a z d e k - Ze r d ü ş t i n a n c ı v e k ü l t ü r ü i ç i n d e o l a n h a l k , 1 1 3 0 ’ l u

yı l l a r d a Ş e yh A d î b . M ü s â f i r ’ i n ç a b a l a r ı yl a m ü s l ü m a n o l u r . Ş e yh A d î

b u t o p l u m u n s a h i p o l d uğu e s k i i n a n ç v e k ü l t ü r ü o t u z yı l l ı k b i r

ç a l ı şm a yl a s i l m e ye ç a l ı ş ı r . Ş e yh A d î `d e n s o n r a S a h r E b u ’ l - Be r e k a t

i l e A d î b . E b u ’ l - Be r e k a t , A d e v i yye h a r e k e t i yl e b ö l ge h a l k ı n a İs l a m i

b i r şe k i l v e v a s ı f v e r m e h u s u s u n d a b a şa r ı l ı o l u r l a r . Bu k i ş i l e r d e n

s o n r a t a r i k a t ı yö n e t m e ye b a ş l a ya n l a r ı n , İs l a m i ç i z g i ye p e k b ağ l ı

k a l m a m a s ı v e t o p l u l uğu n , k o m şu h a l k l a r l a g i r d iğ i m ü c a d e l e l e r ,

ç a t ı şm a l a r , uğ r a d ığ ı b a s k ı n l a r Y e z i d i h a l k ı n ı n d ağ ı l m a s ı n a , d ağ l ı k

b ö l ge l e r e ç e k i l m e s i n e , gö ç e b e b i r h a ya t s ü r m e s i n e n e d e n o l m u ş t u r .

Bu d a o n l a r ı n c a h i l l e şm e l e r i n e , ye n i ı s ı n m a ya v e b e n i m s e m e ye

b a ş l a d ı k l a r ı İs l a m D i n i ’ n d e n u z a k l a şm a l a r ı n a n e d e n o l m u ş t u r .

Y e n i b i r i n a n c a g i r e n Y e z i d i h a l k ı e s k i i n a n ç v e k ü l t ü r l e r i n i

gö m l e k d eğ i ş t i r i r g i b i b i r k e n a r a a t a m a m ı ş l a r d ı r . K a b u l e d i l e n ye n i

i n a n c ı n d a b i r m ü d d e t s o n r a z a yı f l a m a ya , h a k i m - gü ç l ü p o z i s yo n u n u

k a yb e t m e ye b a ş l a m a s ı yl a , t o p l u l uğu n e s k i i n a n ç v e k ü l t ü r ü h a k i m -

gü ç l ü p o z i s yo n a d oğ r u yü k s e l i şe ge ç m i ş t i r .

Bu r a d a u n u t u l m a m a s ı ge r e k e n b i r n o k t a d a , z a yı f k ü l t ü r v e

i n a n ç l a r ı n , h a k i m - gü ç l ü - z e n g i n b i r k ü l t ü r ü n i s t i l a s ı n a uğ r a d ığ ı n d a b i r

d e j e n e r a s yo n v e a s i m i l a s yo n s ü r e c i n e g i r e c eğ i d i r .

İn a n ç v e k ü l t ü r i t i b a r ı yl a z a yı f p o z i s yo n d a k i Y e z i d i h a l k ı n ı n ,

b u t a r i h l e r d e P u t p e r e s t l i k - Ze r d ü ş t l ü k d i n l e r i n i b e n i m s e ye n

T a yr a h i t i l e r i l e t a n ı şm a s ı d a ç o k ö n e m l i d i r . D a h a gü ç l ü , h a k i m b i r

126

k ü l t ü r v e i n a n c a s a h i p gö z ü k e n T a yr a h i t i l e r , Y e z i d i h a l k ı n ı n i n a n ç v e

k ü l t ü r ü n d e b i r d e j e n e r a s yo n v e a s i m i l a s yo n b a ş l a t m ı ş l a r d ı r . T a b i k i

b u k ı r ı l m a ya , i s l a m i ç i z g i d e n u z a k , b i l g i d e n yo k s u n , s i ya s i a m a ç l a r l a

h a r e k e t e d e n d ö n e m i n l i d e r l e r i d e k a t k ı s ağ l a m ı ş t ı r . Bu n u n ya n ı n d a

b u t o p l u l u k , z a m a n i ç e r i s i n d e b a şk a d i n l e r l e d e b u t ü r i l i şk i l e r

i ç e r i s i n e g i r m i ş t i r . 426 T ü m b u n l a r , i ç i n d e Ze r d ü ş t l ü k , P u t p e r e s t l i k ,

H ı r i s t i ya n l ı k v e İs l a m i p a r ç a l a r b a r ı n d ı r a n b i r d i n i ; Y e z i d i l iğ i

o l u ş t u r m u ş t u r .

Bu n u n d ı ş ı n d a o r t a ya a t ı l a n Y e z i d b . U n e ys e , Y e z i d b . M u a v i ye

i l e a l a k a l ı gö r ü ş l e r i n Y e z i d i l iğ i n o l u şu m u yl a a l a k a s ı z o l d uğu

gö z ü k m e k t e d i r . Bu h u s u s t a k i b i r ç o k gö r ü şü n h a ya l i o l d uğu , t a r i h i

b i l g i l e r l e u yu şm a d ığ ı v e ya m i t o l o j i k h i k a ye l e r d e n ö t e ye ge ç e m e d iğ i

gö r ü l m e k t e d i r .

A yn ı p r o b l e m i Y e z i d i i s m i n i n k a yn ağ ı h u s u s u n d a d a

ya şa m a k t a yı z . Y e z i d b . U n e ys e v e ya Y e z i d b . M u a v i ye ’ n i n ,

Y e z i d i l iğ i n k u r u l u şu n d a k i k a t k ı l a r ı n d a n d o l a yı b u m e z h e b e a d l a r ı n ı n

v e r i l d iğ i s ö yl e n s e d e b u k a t k ı gö r ü l m e m e k t e v e i s p a t l a n a m a m a k t a d ı r .

B i z c e b u i s i m Y e z i d i l e r i n k u l l a n d ığ ı d i l v e ya şa m ı ş o l d u k l a r ı b ö l ge d e

k u l l a n ı l a n d i l l e r l e a l a k a l ı d ı r .

Y e z i d i l e r i n ya şa m ı ş o l d uğu ç e v r e d e ö z e l l i k l e Fa r s d i l i , b u n u n

ya n ı n d a A v e s t a d i l i , P e h l e v i d i l i h a k i m d i r k i b u d i l l e r d e , t a n r ı ,

t a p m a k , t a n r ı ya t a p a n l a r a n l a m l a r ı n d a “ İz e d ” , “ Y e z d a n ” , “ Y a z a t a ” ,

“ Y e z t â n ” , “ Y a z d a n ” g i b i i s i m v e ya f i i l l e r k u l l a n ı l a ge l m i ş t i r . Bu i s i m

v e ya f i i l l e r i n a yn ı c oğ r a f ya d a ya şa ya n Y e z i d i h a l k ı n c a k u l l a n ı l m a s ı

ç o k d oğa l d ı r . Y e z i d i l e r d e k e n d i k o n u şm a d i l l e r i n d e b u n l a r a ya k ı n

k e l i m e l e r k u l l a n m a k t a d ı r . B i l i n d iğ i g i b i Y e z i d i l e r K ü r t ç e `n i n

K u r m a n c i ağz ı n a ya k ı n b i r d i l k u l l a n m a k t a d ı r l a r . K o m şu d i l l e r i n

b i r b i r l e r i n i e t k i l e m e l e r i n d e n o l a c a k k i , “ A e z - ya r a t m a k ” , “ Y e z d a n ê -

ya r a t a n ” k a v r a m l a r ı Y e z i d i l e r c e k u l l a n ı l m a k t a h a t t a o n l a r k e n d i l e r i n i

“ A l l a h ’ a t a p a n l a r , i n a n a n l a r ” a n l a m ı n d a “ E z d î ” k a v r a m ı yl a i f a d e

426 Yezidi halkı Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu bölgesindeki Süryani Kilisesi ile de bu anlamda sıcak ilişkiler yaşamıştır.

127

e t m e k t e d i r l e r . T ü m b u k u l l a n ı m l a r Y e z i d i i s m i n i n k a yn ağ ı h a k k ı n d a

b i z l e r e i p u ç l a r ı v e r m e k t e d i r .

D i n l e r i n i ş i f a h e n öğ r e n e n Y e z i d i l e r i n i n a n ç l a r ı a r a s ı n d a

s o n r a d a n ya r a t ı l m a m ı ş yü c e b i r i l a h a n l a yı ş ı v a r d ı r . Y a l n ı z b u yü c e

A l l a h , d ü n ya yı , m e l e k l e r i v e A d e m ` i ya r a t t ı k t a n s o n r a b u n l a r l a

i l g i l e n m e z o l m u ş b i r n e v i “ p a s i f i l a h ” d i ye b i l e c eğ i m i z b i r şe k l e

b ü r ü n m ü ş t ü r . Fa a l o l m a k t a n u z a k l a şa n yü c e ya r a t ı c ı , a l e m i n ,

i n s a n l a r ı n v e t ü m c a n l ı l a r ı n i d a r e s i n i , i t i b a r ı n ı yü k s e l t t iğ i v e i l a h i

v a s ı f l a r v e r d iğ i M e l e k T â v u s à v e o n u n a l t ı n d a k i a l t ı m e l eğe

v e r m i ş t i r . D ü n ya n ı n , i n s a n l a r ı n , ö z e l l i k l e d e Y e z i d i l e r i n i d a r e s i n i n

M e l e k T â v u s à d e v r e d i l m e s i Y e z i d i l e r i n i b a d e t l e r i n i o n a

yö n e l t m e s i n e n e d e n o l m u ş t u r . Y e z i d i l e r , i l a h i d i n l e r c e A l l a h à i s ya n

e t m e s i n i n a r d ı n d a n k ö t ü l üğü n a n a k a yn ağ ı o l a r a k k a b u l e d i l e n v e

şe yt a n d i ye i s i m l e n d i r i l e n v a r l ığ ı n , p i şm a n o l u p gö z ya ş ı d ö k t ü k t e n

s o n r a a f f e d i l d iğ i n e v e i t i b a r ı n ı n e s k i ye n a z a r a n d a h a d a yü k s e l t i l e r e k

i l a h l a ş t ı r ı l d ığ ı n a i m a n e d e r l e r . Bu k a r ş ı l a ş t ı r m a s o n u c u , şe yt a n l a

ö z d e ş l e ş t i r i l e n M e l e k T â v u s à i m a n e d i p i b a d e t e t m e l e r i d o l a yı s ı yl a

Y e z i d i l e r i n , şe yt a n a t a p t ı k l a r ı v e ya k ö t ü l ü k v a s ı f l a r ı o l a n b i r i l a h i

v a r l ığ ı n ya p a c a k l a r ı n d a n k o r u n m a k i ç i n o n a i b a d e t e t t i k l e r i d ü şü n ü l s e

d e b u b i z c e b ü yü k b i r ya n l ı ş t ı r . Ç ü n k ü Y e z i d i i n a n c ı i ç e r i s i n d e M e l e k

T â v u s , şe yt a n î v a s ı f l a r ı o l a n b i r v a r l ı k d eğ i l a k s i n e ya p t ı k l a r ı i yi

o l a n , i yi l i k k a yn ağ ı b i r v a r l ı k o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e d i r . O ,

i n s a n l a r ı , ö z e l l i k l e d e Y e z i d i m i l l e t i n i v e o n l a r ı n d i n l e r i n i o l u ş t u r a n ,

Y e z i d i l e r i n v e d i n l e r i n i n k o r u n m a s ı i ç i n z a m a n z a m a n ye r yü z ü n e i n i p

ya r d ı m e d e n b i r i l a h t ı r . 427 Bu a n l a yı ş d o l a yı s ı yl a Y e z i d i l e r , f a a l

o l m a ya n , d ü n ya v e i ç e r i s i n d e k i l e r l e i l g i l e n m e ye n yü c e ya r a t ı c ı ya

d eğ i l , t â l i d e r e c e d e k i M e l e k T â v u s à i b a d e t e t m e k t e d i r l e r .

Y e z i d i l i k t e M e l e k T â v u s b a ş t a o l m a k ü z e r e ye d i m e l eğ i n ç o k

b ü yü k b i r ö n e m i n i n o l d uğu a ç ı k t ı r . Y e z i d i l e r b u m e l e k l e r i n

k e n d i l e r i n i k o r u d u k l a r ı n a i n a n m a k t a d ı r l a r . Bu m e l e k l e r i n , Y e z i d i l e r i

427 Hatta bu yanlış anlayış Yezidilerin, Zerdüştlükte olduğu gibi dualist (İyilik tanrısı-kötülük tanrısı) bir anlayış içerisinde olduğu yorumlarının yapılmasına da neden olmuştur. Fakat söylediğimiz gibi Yezidilikte kötülük vasıfları olan bir tanrı olmadığı gibi mutlak yüce yaratıcı ile tâli derecedeki Melek Tâvusùn mücadele etmesi de söz konusu değildir.

128

v e d i n l e r i n i k o r u m a k , i yi l e ş t i r m e k m a k s a d ı yl a b e l l i a r a l ı k l a r l a h u l û l

e d e r e k ye r yü z ü n e ge l d iğ i n e i n a n ı l m a k t a d ı r . Y e z i d i l e r Ş e yh A d î `n i n ,

Y e z i d b . M u a v i ye `n i n v e d iğe r b i r ç o k ye z i d i d i n a d a m l a r ı n ı n b u

şe k i l d e ye r yü z ü n e i n m i ş m e l e k l e r o l d uğu n a , k u t s a l k i t a p l a r ı n ı n v e

d i n l e r i n i n b u şe k i l d e o l u ş t u r u l d uğu n a i n a n m a k t a d ı r l a r . Bu i n a n ç v e

b ağ l ı l ığ ı n n e t i c e s i o l a r a k d a i l a h k o n u m u n d a k i m e l e k l e r i n i s a n c a k

d e d i k l e r i şe k i l l e r e b ü r ü m ü ş l e r , h e yk e l l e ş t i r m i ş l e r d i r .

Y e z i d i l e r i b a d e t l e r i n i d e t â l i d e r e c e d e k i M e l e k T â v u s à

ya p m a k t a d ı r l a r . Fa k a t i b a d e t v e r i t ü e l l e r i n d e , h e r n e k a d a r a t e şe

t a p m a d ı k l a r ı n ı s ö yl e s e l e r d e ı ş ı k v e ı ş ı k k a yn a k l a r ı n ı ( gü n e ş , a t e ş

g i b i ) a ş ı r ı d e r e c e d e k u t s a d ı k l a r ı a ç ı k o l a r a k gö r ü l m e k t e d i r . Bu ,

Y e z i d i l e r i n b i r ç o k d i n i n i ç i ç e ya şa d ığ ı b i r c oğ r a f ya d a b u l u n m u ş

o l m a s ı v e e s k i i n a n ı ş l a r ı n ı u n u t a m a m a l a r ı n e d e n i yl e ge r ç e k l e şm i ş t i r .

İs l a m i ye t ’ t e n e v v e l M a z d e k i n a n ı ş ı i ç e r i s i n d e o l d uğu s ö yl e n e n h a l k ,

e s k i i n a n ç k ı r ı n t ı l a r ı n ı ye n i i n a n ç l a r ı a r a s ı n a s ı k ı ş t ı r m ı ş l a r d ı r . Ba şk a

b i r yo r u m i s e ; z a m a n i ç e r i s i n d e b i r ç o k f a r k l ı d i n e s a h i p h a l k l a r l a

i l i şk i i ç e r i s i n e g i r e n t o p l u l u k b u k ü l t ü r l e r d e n e t k i l e n m i ş v e d i n l e r i n e

b u k ü l t ü r ü s o k m u ş t u r . M e s e l a Y e z i d i l e r ; n a m a z l a r ı n ı gü n e şe d ö n e r e k

k ı l m a l ı d ı r , a yn ı şe k i l d e n a m a z l a r ı n ı g i z l i k ı l m a l a r ı ge r e k t iğ i n d e

gü n e şe e l l e r i n i ç e v i r i r v e ya gü n e ş ı ş ı k l a r ı n ı n v u r d uğu b i r ye r e

d o k u n a r a k e l l e r i n i ö p e r l e r . Y i n e h a c i b a d e t l e r i i ç e r i s i n d e k u t s a l

m e z a r l a r d a m u m v e k a n d i l ya k m a r i t ü e l l e r i , a t e şe t ü k ü r m e m e l e r i g i b i

ö r n e k l e r v e r i l e b i l i r .

Y e z i d i l e r d i n l e r i n i ş i f a h e n öğ r e n i r l e r . D i n eğ i t i m i v e r e n

k u r u m l a r ı b u l u n m a d ığ ı g i b i d i n i i l m i h a l l e r i v e ya k i t a p l a r ı d a m e v c u t

d eğ i l d i r . Bu n u n n e d e n i , Y e z i d i t o p l u m u n d a eğ i t i m h a k k ı n ı n b e l l i b i r

z ü m r e ye ( b a z ı d i n a d a m l a r ı n a ) v e r i l m e s i d i r . 428 A yr ı c a i b a d e t l e r d e

f e r d i l i k e s a s o l d uğu i ç i n t o p l u i b a d e t ya p a c a k l a r ı m a b e t l e r i d e

yo k t u r . D o l a yı s ı yl a b i r Y e z i d i d i n i n i t e m e l d e , b ağ l ı b u l u n d uğu

şe yh i n d e n v e ya p i r i n d e n öğ r e n i r . D iğe r ü s t d ü z e y d i n a d a m l a r ı i s e

( M i r l e r , P e ş i m a m l a r v e ya i h t i ya r ) ş i f a h i eğ i t i m d e n z i ya d e Y e z i d i l e r i n

428 T. Akpınar, a.g.mk., s. 53.

129

d i n i - d ü n ye v i i d a r e l e r i n i s ağ l a m a k v e ya b ü yü k a yi n l e r i - i b a d e t l e r i

yö n e t m e k l e gö r e v l i d i r . Bu n l a r ı n d ı ş ı n d a k a l a n K a v v a l l a r , K ö ç e k l e r

i s e d i n a d a m l a r ı n ı n ya r d ı m c ı l a r ı k o n u m u n d a o l u p i b a d e t l e r i n v e ya

r i t ü e l l e r i n ge r e k l e r i n i ye r i n e ge t i r m e k l e m ü k e l l e f t i r l e r . T ü m b u d i n

a d a m l a r ı n d a n f a r k l ı o l a n Fa k i r l e r i s e Y e z i d i l e r e v a a z v e n a s i h a t l e r d e

b u l u n a n , h a l k ı n i n a n ç l a r ı n ı a ya k t a t u t a n , d i n l e r i n i n b i r a n l a m d a

t a s a v v u f î yö n ü n ü ya şa ya n şa h ı s l a r d ı r . Fa r k l ı b i r yö n ü n e k ı s a c a

b a k t ığ ı m ı z d i n i t e şk i l a t l a r ı Y e z i d i l iğ i n c a n d a m a r ı d ı r . D i n i n

c a n l ı l ığ ı n ı yi t i r m e m e s i , Y e z i d i t o p l u l uğu n d a d i n i t e şk i l a t ı n d ü z gü n

ç a l ı şm a s ı i l e a l a k a l ı d ı r . Y e z i d i l e r i n d i n i t e şk i l a t l a r ı n ı e s k i s i g i b i

a ya k t a t u t a m a m a l a r ı v e d i n a d a m l a r ı n a o l a n t e s l i m î b ağ l ı l ığ ı n

a z a l m a s ı , d i n l e r i n i n u n u t u l m a s ı n ı b e r a b e r i n d e ge t i r m e k t e d i r . A v r u p a

ü l k e l e r i n d e ya şa m a ya d e v a m e d e n Y e z i d i t o p l u l u k l a r ı

d ü şü n ü l d üğü n d e d e b u ç o k a ç ı k b i r şe k i l d e gö r ü l m e k t e d i r .

130

B İBL İY O G R A FY A

A H M E T T E Y M U R P AŞA ; e l - Y e z i d i y y e v e M e n şe u N i h l e t i h i m ,

K a h i r e - 1 3 4 7 .

A K P IN A R , T u r gu t ; “ Y e z i d i l e r Ş e y t a n a mı T a p a r ? ” , T a r i h v e

T o p l u m D e r g i s i , S a yı 1 3 1 , s . 1 4 - 2 0 , K a s ı m - 1 9 9 4 .

A K P IN A R , T u r gu t ; “ Y e z i d i l i k v e İ l g i Ç e k i c i İn a n ç l a r ı , A d e t l e r i ” ,

T a r i h v e T o p l u m D e r g i s i , S a yı 1 3 3 , s . 4 1 - 5 4 , O c a k - 1 9 9 5 .

A Y D IN , M e h m e t ; “Ş e y t a n a T a p ma , Y e z i d i İn a n ç E s a s l a r ı ” , A n k a r a

Ü n v . İ l a h . Fa k . D e r g i s i , S a yı 2 3 , s . 3 5 9 - 3 6 6 , A n k a r a - 1 9 7 8 .

A Y D IN , M e h m e t ; “ Y e z i d i l e r v e İn a n ç E s a s l a r ı ” , Be l l e t e n D e r g i s i ,

C . 5 2 , S a yı 2 0 2 , s . 3 3 - 7 7 , N i s a n - 1 9 8 8 .

A Y N Î, M e h m e t A l i ; M i l l i y e t ç i l i k , M a r i f e t Ba s ı m e v i , İs t a n b u l - 1 9 4 3 .

E l - A ZZA V İ , A b b a s ; T a r i h u ’ l - Y e z i d i y y e A s l u A k i d e t i h i m , Bağd a t -

1 3 5 3 / 1 9 3 5 .

E l - BAĞD Â D İ , A b d ü l k a d i r b . T a h i r ; e l - Fa r k B e y n e ’ l - F i r a k ( Ç e v : E .

R u h i F ığ l a l ı ) , İs t a n b u l - 1 9 7 9 .

BAŞBUĞ , H a yr i ; Y e z i d i l i k İn a n c ı , T ü r k D ü n ya s ı A r a ş t ı r m a l a r ı

V a k f ı , İs t a n b u l - 1 9 8 7 .

131

BE Y S A N OĞLU , Ş e v k e t ; İn a n ı ş l a r ı Ge l e n e k v e Gö r e n e k l e r i y l e

Y e z i d i l e r , A n k a r a - 1 9 8 8 .

B İLG E , M a h m u t ; Y e z i d i l e r , T a r i h - İb a d e t - Ö r f v e A d e t l e r i , ( Y a yı n a

H a z ı r l a ya n : A h m e t T a şğ ı n ) , A n k a r a - 2 0 0 2 .

C A R N O Y , A . J . ; “ Y e z i d i s ” , E n c yc l o p e d i a o f R e l i g i o n a n d E t h i c s ,

C . 1 2 , s . 8 3 0 - 8 3 1 , E d i n b u r gh - 1 9 8 0 .

C E V A D , A l i ; M e ma l i k - i O s ma n i y y e ` n i n T a r i h v e C oğr a f y a L u g a t ı ,

C . 2 , s . 4 5 1 , M a h m u t Be y M a t b a a s ı , İs t a n b u l - 1 3 1 4 .

Ç E L İK , A h m e t ; Y e z i d i l e r ( D ü n - B u g ü n ) , Y ü k s e k Li s a n s T e z i , A n k a r a

Ü n v . İ l a h . Fa k ü l t e s i , A n k a r a - 1 9 7 7 .

Ç Ö L, İs m a i l Be y; e l - Y e z i d i y y e Ka d î me n v e H a d i s e n , Be yr u t - 1 9 3 4 .

Ç U BU K C U , İ . A ga h ; “ Y a şa y a n Y e z i d i l i k ” , A n k a r a Ü n v . İ l a h . Fa k .

D e r g i s i , C . 2 8 , s . 2 3 - 2 6 , A n k a r a - 1 9 8 6 .

e l - EŞ ’ A R İ ; M a k â l â t ü ’ l - İ s l a mi y y i n , K a h i r e - 1 9 5 0 .

F IĞLA LI, E t h e m R u h i ; Ç ağ ı mı z d a İ t i k a d i İ s l a m M e z h e p l e r i ,

İs t a n b u l - 1 9 9 6 .

F IĞLA LI, E t h e m R u h i ; “ Y e z i d i l i k ” , T ü r k A n s k . , C . 3 3 , s . 4 4 1 - 4 4 3 ,

A n k a r a - 1 9 8 4 .

FU C C A R O , N e l i d a ; “ Y e z i d i s m” , B r i t i s h J o u r n a l o f M i d d l e E a s t e r n

S t u d i e s , V o l . 2 6 / S . 1 , s . 1 0 4 - 1 0 5 D u r h a m - 1 9 9 9 .

132

GEYLÂN İ , Abdülkadi r ; Kalâidü’ l -Cevahir (Cevherden Gerdanl ık lar)

( Ç e v : N a i m E r d oğa n ) , İs t a n b u l - 1 9 7 2 .

G U E S T , J o h n S . ; Y e z i d i l e r i n T a r i h i M e l e k T â v u s v e M u s h a f - ı

R e ş ` i n İz i n d e ( Ç e v : İb r a h i m B i n gö l ) , İs t a n b u l - 2 0 0 1 .

G Ü LS O Y , U f u k ; “ S ı r a d ı ş ı B i r D i n i T o p l u l u k : O s ma n l ı Y e z i d i l e r i

( X I X . V e X X . Y ü z y ı l l a r ) ” , T ü r k K ü l t ü r ü İn c e l e m e l e r i D e r g i s i ,

S a yı 7 , s . 1 2 9 - 1 6 2 , İs t a n b u l - 2 0 0 2 .

G Ü N D Ü Z, Ş i n a s i ; M i t o l o j i i l e İn a n ç A r a s ı n d a , S a m s u n - 1 9 8 8 .

H A N Ç E R L İOĞLU , O r h a n ; İ s l a m İn a n ç l a r ı S ö z l üğü , C . 3 , s . 7 2 4 - 7 2 5 ,

İs t a n b u l - 1 9 8 4 .

İBN . H A LL İK Â N ; V e f e y a t ü ’ l - A ‘ y a n ( N ş r . İh s a n A b b a s ) , C . 3 , s . 2 5 4 ,

Be yr u t - 1 9 6 8 - 7 2 .

İBN . K E S İR ; e l - B i d a y e v e ’ n - N i h a y e , C . 1 1 , s . 2 4 3 , Be yr u t - 1 9 7 7 .

İBN . T E Y M İY Y E ; M e c mû ’ u Fe t â v â ( N ş r . A b d u r r a h m a n b .

M u h a m m e d ) , C . I I I , s . 2 5 4 , R i ya d 1 3 8 1 - 1 3 8 6 .

İBN . T E Y M İY Y E ; M e c mû a t u ’ r - R e s a i l i ’ l - Kü b r a , C . I , s . 2 7 3 , K a h i r e

1 3 2 8

İH S A N N U R İ P AŞA ; Kü r t l e r i n Kö k e n i ( Ç e v : M . T a yf u n ) , İs t a n b u l

1 9 7 7 .

İN A N , A b d u l k â d i r ; “ Kü ç ü k A s y a Y e z i d i l e r i n i n Ş e y t a n a T a p ma l a r ı ” ,

D â r ü ’ l - Fü n û n İ l a h . Fa k . M e c m u a s ı , S e n e 5 , S a yı 2 0 , s . 1 7 - 4 2 ,

İs t a n b u l - 1 9 3 1 .

133

K AŞG A R LI, M e h l i k a A k t o k ; D oğu v e Gü n e y D oğu A n a d o l u

U y g a r l ığ ı n a Gi r i ş , T ü r k K ü l t ü r ü n ü A r a ş t . E n s t . , A n k a r a - 1 9 8 4 .

K AŞG A R LI, M e h l i k a A k t o k ; “ D oğu v e Gü n e y D oğu A n a d o l u ` n u n

T a r i h i İn a n ç Y a p ı s ı ” , T ü r k D ü n ya s ı A r a ş t . D e r g i s i , S a yı 4 0 ,

s . 3 9 - 7 5 , Şu b a t - 1 9 8 6 .

K ÎLÂ N Î, M u h a m m e d S e yyi d ; Ze y l ü e l - M i l e l v e ’ n - N i h a l , Ş e h r i s t a n i

e l - M i l e l v e ’ n - N i h a l s o n u n d a , K a h i r e 1 3 9 1 / 1 9 6 1 .

K O N Y A R , Ba s r i ; D i y a r b e k i r Y ı l l ığ ı , U l u s Ba s ı m , D i ya r b e k i r - 1 9 3 6 .

K R E Y E N BR O E K , P h i l i p G . ; “ Y a z i d i ” , T h e E n c yc l o p a e d i a O f İs l a m

( N e w E d i t i o n ) , C . 1 1 , s . 3 1 3 - 3 1 6 , Le i d e n - 2 0 0 1 .

LA Y A R D , A u s t e n H e n r y; N i n o v a v e Ka l ı n t ı l a r ı ( Ç e v : Za f e r A v şa r ) ,

İs t a n b u l - 2 0 0 0 .

M A R U FOĞLU , S i n a n , O s ma n l ı D ö n e mi n d e Ku z e y I r a k , İs t a n b u l

1 9 9 8 .

M c C A R T H Y , J u s t i n ; O s ma n l ı A n a d o l u T o p r a k l a r ı n d a k i M ü s l ü ma n

v e A z ı n l ı k N ü f u s ( Ç e v : K u r . K d . A l b . İh s a n G ü r s o y) ,

G e n e l k u r m a y Ba s ı m E v i , A n k a r a - 1 9 9 5 .

M E LM İS A N LI, M e h m e t ; “ O s ma n l ı D ö n e mi n d e Y a z ı l a n Kü r t ç e

E s e r l e r Ü z e r i n e ” , T a r i h v e T o p l u m D e r g i s i , C . 9 , S a yı 5 4 , s .

3 8 7 - 3 9 1 , H a z i r a n - 1 9 8 8 .

M E N ZE L, T h o m a s ; “ A d î b . M ü s â f i r ” , İ . A . , C . 1 , s . 1 3 7 - 1 3 8 , İs t a n b u l

1 9 8 6 .

134

M E N ZE L, T h o m a s ; “ Ki t a b u ’ l - C i l v e ” , İ . A . , C . 6 , s . 8 2 6 - 8 2 8 , İs t a n b u l

1 9 8 6 .

M E N ZE L, T h o m a s ; “ Y e z i d i l e r ” , İ . A . , C . 1 3 , s . 4 1 5 - 4 2 3 , İs t a n b u l

1 9 8 6 .

M EŞK Û R , M u h a m m e d C e v a d ; M e v s û a t ü ’ l - F i r a k u ’ l - İ s l a mi y y e ,

Be yr u t - 1 9 9 5 / 1 4 1 5 .

M İLL İN G E N , M a j o r F r e d e r i c k ; Kü r t l e r A r a s ı n d a k i D oğa l Y a şa m

( Ç e v : N u r a y M e s t ç i ) , İs t a n b u l - T a r i h s i z .

N A S R A LLA H , H a s a n ; T a r i h u B a ‘ a l b e k , C . 2 , s . 3 4 5 - 3 4 9 , Be yr u t

1 9 8 4 .

N U R İ , M u s t a f a ; A b e d e - i İb l i s , Y e z i d i T a i f e s i n i n İ t i k a d ı , A d â t ı ,

E v s a f ı , İç t i h a t M a t b a a s ı , İs t a n b u l - 1 3 2 8 .

Ö ZA LP , A h m e t ; “ Y e z i d i y y e ” , Ş a m i l İs l a m A n s k . C . 6 , s . 4 0 3 - 4 0 5 ,

İs t a n b u l - 1 9 9 4 .

Ö ZT E M İR , B . M u r a t ; Y e z i d i l e r v e S ü r y a n i l e r , İs t a n b u l - 1 9 8 8 .

S E V E R , E r o l ; Y e z i d i l i k v e Y e z i d i l e r i n Kö k e n i , İs t a n b u l - 1 9 9 3 .

S IR M A , İh s a n S ü r e yya ; “ M e l e k T â v u s v e A d a b - ı T e n k i d ” , T a r i h v e

T o p l u m D e r g i s i , S a yı 1 3 8 , s . 5 5 - 5 7 , H a z i r a n - 1 9 9 5 .

ŞE R E FH A N ; Ş e r e f n â me Kü r t T a r i h i ( Ç e v . E . Bo z a r s l a n ) , İs t a n b u l

1 9 7 1 .

135

T AŞĞ IN , A h m e t ; “ Ge r i D ö n ü ş : Y e z i d i l e r d e Ö l ü m” , T ü r k D ü n ya s ı

A r a ş t ı r m a l a r ı , S a yı 1 5 4 , s . 1 9 5 - 2 0 4 , O c a k -Şu b a t - 2 0 0 5 .

T AŞĞ IN , A h m e t ; “ A n a d o l u ` d a Y o k O l ma y a Y ü z T u t a n D i n i

T o p l u l u k l a r d a n : Y e z i d i l e r ” , U l u s l a r a r a s ı A n a d o l u İn a n ç l a r

K o n gr e s i 2 3 - 2 8 E k i m Ü r gü p / N e v şe h i r - 2 0 0 0 , s . 7 3 1 - 7 5 2 , A n k a r a

2 0 0 1 .

T O R Î; Kü r t Kü l t ü r T a r i h i , İs t a n b u l - 1 9 9 9 .

T O R Î; B i r Kü r t D ü şü n c e s i Y e z i d i l i k V e Y e z i d i l e r , İs t a n b u l - 2 0 0 0 .

T U R A N , A h m e t ; Gü n e y d oğu A n a d o l u Y e z i d i l e r i T a r i h ç e l e r i ,

C oğr a f i D ağ ı l ı ml a r ı İn a n ç l a r ı , Ö r f v e A d e t l e r i , 1 9 M a yı s

Ü n v . İ l a h i ya t Fa k ü l t e s i ( D o ç e n t l i k T e z i ) , S a m s u n - 1 9 8 7 .

T U R A N , O s m a n ; D oğu A n a d o l u T ü r k D e v l e t l e r T a r i h i , İs t a n b u l

1 9 7 3 .

T U R A N , O s m a n ; S e l ç u k l u l a r Za ma n ı n d a T ü r k i y e , İs t a n b u l - 1 9 7 1 .

U LU D AĞ , S ü l e ym a n ; “ A d e v i y y e ” , D . İ . A . , C . 1 , s . 3 9 1 , İs t a n b u l - 1 9 8 8

U LU D AĞ , S ü l e ym a n ; “ A d î b . M ü s â f i r ” , D . İ . A . , C . 1 , s . 3 8 1 , İs t a n b u l

1 9 8 8 .

Y A LK U T , S a b i h a Ba n u ; M e l e k T â v u s ` u n H a l k ı Y e z i d i l e r , İs t a n b u l

2 0 0 2 .

Y A LT K A Y A , M . Ş e r a f e d d i n ; “ Y e z i d i l e r ” , D a r ü ’ l - Fü n û n İ l a h . Fa k .

M e c m u a s ı , S e n e 1 , S a yı 3 , s . 1 - 3 5 , İs t a n b u l - 1 9 2 6 .

136

Y A LT K A Y A , M . Ş e r a f e d d i n ; “ Y e z i d i l e r ( E K) ” , D a r ü ’ l - Fü n û n İ l a h .

Fa k . M e c m u a s ı , S e n e 1 , S a yı 4 , s . 2 7 3 - 2 7 5 , İs t a n b u l - 1 9 2 6 .

Y A LT K A Y A , M . Ş e r a f e d d i n ; “ Y e z i d i l e r ( E K) ” , D a r ü ’ l - Fü n û n İ l a h .

Fa k . M e c m u a s ı , S e n e 2 , S a yı 8 , s . 2 4 - 2 7 , İs t a n b u l - 1 9 2 6 .

Y O U N G , M . J . L . ; “ T h e Y e z i d i s ” , J o u r n a l o f t h e R o ya l A s i a t i c

S o c i e t y, N o : 1 , s . 1 9 0 - 1 9 2 , Lo n d o n - 1 9 8 8 .

137

Y E Z İD İ D İN A D A M L A R I N I N G E L D İK L E R İ A İL E L E R

ÜMEYYE OĞULLARI

e l -Hak em Eb u Su fyan

M ervan I (6 8 4 -6 8 5 ) M u aviye I (6 6 0 -6 8 0

Ab d u lmel ik (6 8 5 -7 0 5 ) Ab d u laz i z M u h ammed Yezid I (6 8 0 -6 8 3 )

Vel i d I Sü leyman Yezid II Hi şam Ömer II (7 1 7 -7 2 0 ) M ervan II M u aviye II (6 8 3 -6 8 4 )

(7 0 5 -7 1 5 ) (7 1 5 -7 1 7 ) (7 2 0 -7 2 4 ) (7 2 4 -7 4 3 ) (7 4 4 -7 5 0 )

Musa İ sma i l Müsa f i r

Şey h Adî (ö .1 1 6 2 ) Sa hr

Sa hr Ebu e l -Bereka t Adî b . Ebî e l -Bereka t (ö .1 2 2 1 ) M u sa Ha sa n İbn AdÎ (1 1 9 7 -1 2 5 4 ) Şera fed d in Ah med (ö .1 2 5 6 - 1 2 5 7 )

Şera fed d in Tak iyed d in Osman Ebu Bekir Şemseddin Fah red d in Ha l i l Bey M erd am(ö .1 9 3 8 ) Zeyn ed d in (ö .1 2 9 7 ) (M ı s ı r à k aça r 1 2 7 7 ’d e M oğol la rca ö ld ü rü lü r )

İzzed d in (ö .1 3 3 0 ) Ala a ddin

ÂDÂNÎ KÂTÂNÎ ŞEMSÂNÎ

Said Bey İsmail Beg Çöl Şeyh Şems Ş.Fahreddin Ş.Mind Ş.Seccâdin Ş.Nasreddin Ş.Amâdîn Ş.Bâbâdîn

Tahsin Bey Muaviye (Miru’l-Umera) ( Mirza Beg) Ferhund Kökez

Ş e y h l e r Şeyhler-Peşimamlar (Baba Şeyhler)

Documents

SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TEMEL İLİMLER İ …docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...1 T.C. MARMARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ